Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mahAsatI dvaya - smRti graMtha sAdhvI zrI candraprabhA ema.e. ,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI dvaya smRti graMtha [ adhyAtmayoginI mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma. sA. evaM parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma. sA. kI pAvana smRti meM prakAzita 1 1647 pradhAna sampAdikA sAdhvI candraprabhA, ema. e., sAhityaratna prabaMdha sampAdaka DaoN. tejasiMha gaur3a, ema. e., pI - eca. DI. prakAzaka smRti prakAzana samiti, 45, vIrappana sTrITa, sAhukAra peTha, madrAsa 79 ka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ US AzIrvacana sva. AcArya samrATa zrI zrI 1008 zrI AnaMda RSi jI ma. sA. AcArya zrI devendra munijI ma. sA. zra. saM. salAhakAra zrI ratana muni jI ma. sA. IT mArgadarzana upapravartaka muni zrI vinayakumAra jI ma. sA. 'bhIma' zrI mahendra muni jI ma. sA. 'dinakara' paramaviduSI mahAsatI zrI umarAvakuvaMra jI ma. sA.. 'arcanA' se preraNA saralamanA sAdhvI zrI basantakuvaMra jI ma. sA. viduSI sAdhvI zrI kaMcana kuvaMrajI ma. sA., bI. e. sAdhvI zrI cetanaprabhA jI ma. sA., ema. e., sAhityaratna / pradhAna sampAdikA sAdhvI zrI candraprabhA, ema.e., sAhityaratna / sampAdaka DaoN. tejasiMha gaur3a, ema. e., pI.- eca. DI. / saMyojaka zrI rIkhabacaMda lodara, madrAsa US mUlya - 151/- (eka sau ikkAvana rupaye mAtra) zrAvaNa kRSNA navamI, vi. saM. 2049, 24 julAI 1992 // prakAzaka smRti prakAzana samiti. 45, vIrappana sTrITa, sAhukAra peTha, madrAsa - 600079 a mudraka arcanA prakAzana ke lie rohita AphaseTa, ujjaina
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa jaba taka hai yaha dRzya sRSTi kA niyati niyaMtrita bhU aakaash| kaNa-kaNa yo banA rahegA smRtiyoM kA divya prakAzA jaba taka nabha meM candra divAkara jaba taka amara rahe yaha nAmazrI kAna - campA ke caraNoM meM karatI hU~ zat-zat bAra prnnaam|| (2) karuNA kI mUrti o guruvaryA lokottara pratibhA saakaar| mana upavana se cunakara lAyI bhAvAMjalI pUrita uphaar|| zatadala kamala sadaza suSmA kA svapna saMjokara maiM isa bArazraddhA sumana samarpita karatI kRpayA ise ko sviikaar|| mahAzramaNI ratna, saralamanA, adhyAtmyoginI sadadadaguruvaryA, zAsana prabhAvikA sva. pU. mahAsatI jI zrI kanakuvaMra jI ma. sA. evaM param viduSI, prakhara vyAkhyAtrI, AramarasikA, sAgaravara gaMbhIra, kSamA aura zAMti ke pratIka, mere AsthA ke AyAma, jIvana nirmAtrI mAtRsvarUpa zAstacandrikA sva. pU. sadguruvarya zrI campAkuvaMra jI ma. sA. ke pAvana caraNoM meM sAdara, sazraddhA savinaya sabhakti samarpita * Arya candraprabhA 'muskAnI'
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jaina dharma ke itihAsa meM sAdhviyoM kI paramparA bahuta samRddha rahI hai kintu kheda kA viSaya hai ki isa paramparA kA suvyavasthita itihAsa upalabdha nahIM hai| prAcIna kAla ko chor3a bhI deM to vartamAna kAla kI sAdhvI paramparA kA vivaraNa bhI suvyavasthita rUpa se nahIM milatA hai| isake pariNAma svarUpa pUrNa rUpa se athavA AMzika rUpa se bhI isa viSaya para kucha likha pAnA kaThina hai| guruvaryyA zrI mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma. sA. evaM parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma. sA. AcArya pravarara zrI jayamalajI ma. sA. kI paramparA kI dedIpyamAna sAdhvIMrala thii| ApakI guruNI sadguruvaryyAzrI mahAsatI zrI saradAra kuvaMrajI ma. sA. kA vistRta jIvana paricaya bhI nahIM mila pAyA hai, kucha aMza meM hI upalabdha I adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma. sA. evaM parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma. sA. hamArI vinatI ko svIkAra kara madrAsa padhAre, yaha hama para unakA upakAra thA / vi. saM. 2044 se vi. saM. 2048 taka donoM hI mahAsatiyA~ jI ne svaarjita jJAna ko jana-jana meM mukta hasta se vitarita kiyaa| isase jaina dharma kI acchI prabhAvanA huii| hamAre durbhAgya se alpakAla meM hI mahAsatIdvaya mahAprayANa kara ge| yaha zrI saMgha ke lie apUraNIya kSati huii| mahAsatI dvaya kI smRti ko akSuNNa banAye rakhane ke lie eka smRti graMtha ke prakAzana kA nirNaya liyA gyaa| isa graMtha ke lie AcArya zrI devendra munijI ma. sA. zramaNa saMghIya salAhakAra zrI ratanamuni jI ma. sA. upapravartaka muni zrI vinaya kumArajI ma. sA 'bhIma', zrI mahendra muni jI ma. sA. 'dinakara' parama viduSI mahAsatI zrI umarAvakuvaMra jI ma. sA. 'arcanA' mahAsatI zrI basaMta kuvaMra jI ma. sA., viduSI mahAsatI zrI kaMcanakuMvara jI ma. sA. mahAsatI zrI cetana prabhAjI ma.sA. mahAsatI zrI sumana prabhAjI ma. sA. evaM mahAsatI zrI akSaya jyotijI ma. sA. kA AzIrvAda mArgadarzana, preraNA evaM sahayoga prApta huaa| isake liye maiM sabhI ke prati AbhAra vyakta karatA hU~ / " sAdhvI zrI candraprabhAjI ma. sA. ne isa smRti graMtha kI pradhAna sampAdikA kA bhAra vahana kara graMtha kI samasta sAmagrI kA sampAdana saMzodhana, parivarddhana, parivartana kiyA isake liye unake prati vizeSa rUpa se AbhArI huuN| sAtha hI sampAdana sahayogI DaoN. tejasiMha gaur3a yadi kaThina parizrama karake dezabhara ke vidvAna muni bhagavaMto, viduSI mahAsatiyAM jI evaM labdha pratiSThita vidvAnoM se samparka kara lekha prApta nahIM karate to yaha graMtha mUrtarUpa nahIM (5)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ le paataa| itanA hI nahIM DaoN. gaur3a ne sampAdana meM bhI pUrA-pUrA sahayoga pradAna kiyA aura graMtha ko pUrI sAja-sajjA ke sAtha sundara rUpa se mudrita kara prakAzita krvaayaa| isake lie maiM unake prati bhI apanA AbhAra prakaTa karatA huuN| yadi artha sahayogI svadharmI bandhu udAra hRdaya se artha sahayoga nahIM dete to bhI yaha graMtha mUrtarUpa nahIM le paataa| isaliye maiM sabhI artha sahayogI baMdhuoM kA bhI hRdaya se AbhArI huuN| isake atirikta isa graMtha ke taiyAra hone meM jina-jina mahAnubhAvoM kA pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se sahayoga rahA hai, unake prati bhI AbhAra vyakta karatA hU~ aura vizvAsa karatA hU~ ki bhaviSya meM jaba bhI AvazyakatA ho, sabhI kA isI prakAra kA sakriya sahayoga avazya prApta hogaa| isI kAmanA ke sAtha - akSaya tRtIyA vi. saM. 2049 rIkhabacanda lor3hA saMyojaka smRti prakAzana samiti, 45, vIrappana sTrITa, sAhukAra peTha, madrAsa - 79
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya, na sAdhanA paddhati meM binA kisI jAti aura liMga bheda ke Atma-cetanA ke - vikAsa karane kA avasara sabhI ke lie hai| yahI kAraNa hai ki Adi tIrthaMkara bhagavAn zrI. RSabhadeva ke samaya sarvaprathama mokSa prApta karane vAlI mAtA marudevI thii| unhIM ke dharma zAsana meM AryA brAhmI aura AryA sundarI huii| inhone apane upadeza se ghora tapasyA meM lIna bAhubali ke mAna ko cUra kiyA thaa| ye donoM sAdhviyA~ bhagavAn zrI RSabhadeva kI putriyA~ aura bAhubali kI bahaneM thii| bAhubali apanI tapasyA ke sAtha ahaMkAra evaM abhibhAna meM madomatta bane hue the aura saMyama meM jyeSTha apane laghu baMdhuoM kI vaMdanA ke lie nahIM jA pA rahe the| vIrA mhArA gaja thakI utaro - bahanoM ke ye preraka vacana sunakara bAhubali bAhara se bhItara kI ora mur3e aura unaka ahaMkAra cUra-cUra ho gyaa| laghu baMdhuoM kI vaMdanA ke lie unake caraNa bhUmi se uTha gaye aura tabhI unheM kevala jJAna ho gyaa| unnIsaveM tIrthaMkara bhagavatI mallI bhI eka nArI hI thI, jo apanI sAdhanA ke bala para tIrthaMkara bnii| zrI rathanemi ko apanI sAdhanA se patha bhraSTa hone se bacAne vAlI sAdhvI rAjImatI bhI eka nArI hI thI aura eka hI rAtri meM kevala jJAna prApta karane vAlI bhI do. nAriyA~ hI thIM - eka sAdhvI pramukhA. zrI candanabAlA aura dUsarI unakI antevAsinI sAdhvI zrI mRgAvatI aisA prasaMga anyatra durlabha hai| tatvajJa zrAvikA jayantI kA nAma jaina itihAsa meM gaurava ke sAtha liyA jAtA hai| mahArAnI kamalAvatI ne rAjA kI dhana lipsA evaM moha nidrA ko bhaMga kara pratibodha dekara sAdhanA patha para pravRtta kiyaa| savvaM jaga jai tuhaM, savvaM vAvi ghaNa bhvN| * savvaM vite apajjataM, Ne va tANAya tetiv|| uttarAdhyayana 18/39 he raajn| yadi yaha saMsAra sArA tumhArA ho jAe athavA saMsAra kA sArA dhana. tumhArA ho jAe to bhI ye saba tumhAre liye aparyApta hai| yaha dhana, janma, mRtyu ke kaSToM se tumhArI rakSA nahIM kara sktaa| sItA, dropadI, damayaMtI, aMjanA Adi satiyoM kA jIvana caritra hamArI saMskRti kI mahAn dharohara hai| AcArya zrI haribhadra sUri ko AcArya aura mahAmanISI banAne kA zreya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI nArI yAkinI mahattarA ko hI hai| yadi yAkinI mahattarA nahIM hotI to kitanA anartha hotA, isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| yahA~ eka bAta kA aura ullekha karanA Avazyaka pratIta hotA hai| vaha yaha ki jaba jaina dharma meM samAnatA kI bAta AtI hai to yaha ullekha bhI milatA hai ki putriyA~ bhI apane pitA kI sampatti meM barAbara kI adhikAriNI hai| isa sambandha meM AdipurANa kA ullekha dRSTavya hai : - putrayazca savi bhAgAhA samaM samAzake: parva 38/154 arthAt, putroM kI bhAMti putriyA~ bhI sampatti kI barAbara-barAbara bhAga kI adhikAriNI hai| hamAre deza ke RSi muniyoM ne nArI kI mahattA ko hI dhyAna meM rakhakara kahA - yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devtaa| jahA~ nAriyoM kI pUjA hotI hai vahA~ devatA ramaNa karate haiN| yA yo kaha sakate hai ki jisa ghara meM nArI kI pUjA hotI hai arthAt sammAna diyA jAtA hai vahA~ sukha, samRddhi aura zAMti rahatI hai| ye to nArI kI mahattA ko pratipAdita karane vAle kucha udAharaNa hai, jo pratIka svarUpa haiM, yadi hama itihAsa uThakara dekheM to pAte haiM ki nArI pratyeka kSetra meM puruSa ke sAtha kaMdhe se kaMdhA milAkara calatI hai aura vaha kabhI bhI puruSa se pIche nahIM hai| sAdhanA ke kSetra meM bhagavAna zrI RSabhadeva se lekara Aja taka saMkhyAtmaka dRSTi se sAdhviyA~ adhika haI hai aura sAdhanA kI dRSTi se bhI ve pIche nahIM rahI hai| isI prakAra zrAvikAyeM bhI zrAvakoM se Age nikalI hai| jisa prakAra sAdhanA ke kSetra meM nArI ne kIrtimAna sthApita kiye haiM, usI prakAra nArI anya kSetroM meM bhI pIche nahIM rahI hai| rAjanaitika, sAmAjika, sAMskRtika, sevA, Arthika, krIDA Adi samasta kSetroM meM jaba bhI nArI ko kArya karane kA avasara milA hai, usane apane Apako puruSa se zreSTha hI siddha kiyA hai| yahA~ apane kathana kI puSTi meM koI udAharaNa denA Avazyaka pratIta nahIM hotA, kyoMki ina kSetroM kI vizva vikhyAta nAriyoM ko prAyaH sabhI acchI prakAra jAnate haiN| parama zraddheyA saddAdaguruvaryAzrI adhyAtmayoginI mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma. sA. evaM parama pUjanIyA sadguruva-zrI kuzalapravacanakarvI, parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma. sA. donoM ne hI apanI sAdhanA kI saurabha se rAjasthAna, mahArASTra, AMdhrapradeza, karnATaka aura tamilanADu ko surabhita kiyaa| donoM ne hI svaarjita jJAna ko muktahasta se jana-jana meM baaNttaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ saddAdaguruvaryAzrI kI sevA suzruSA vikhyAta hai| unheM dUsaroM kI sevA karane meM paramAnaMda kI anubhUti hotI thI kintu jahA~ taka mujhe yAda hai unhoMne kabhI bhI kisI se apanI sevA nahIM krvaaii| apane aMtima samaya meM bhI ve apanA kArya svaMya hI kiyA karatI thii| unakI pravacana zailI bhI nirAlI thii| apane pravacanoM meM ve zAstrIya uddharaNoM ke sAtha kathA/dRSTAMtoM kA samAveza kiyA karatI thii| unakA kathA/kahAnI sunAne kA apanA DhaMga thaa| kahAnI ve aksara mAravAr3I meM hI sunAyA karatI thii| Apake zrImukha se mAravAr3I meM kahAnI sunakara zrotA maMtramugdha ho jAyA karate the| sadguruvaryAzrI kA samAja ke utthAna ke liye kiye jAne vAle prayAsoM, svAdhyAyazIlatA aura ojasvI pravacanakI ke rUpa meM vizeSa sthAna hai| apane pravacanoM meM Apa zAstrIya uddharaNoM ko prastuta kara unakA bodhagamya bhASA zailI meM vivecana kara ko bhAvavibhora kara diyA karatI thii| ApakI pravacana zailI kI vizeSatA yaha thI ki zrotA pravacana pIyUSa kA pAna karane ke liye svataH hI khIMcA calA AtA thaa| avasarAnukUla dRSTAMtoM ko bhI Apa apane pravacana meM sammilata kara liyA karatI thiiN| isase pravacana meM rocakatA utpanna ho jAtI thii| . Apa satat svAdhyAya karatI rahatI thI aura apanI ziSyAoM ko bhI svAdhyAya ke lie prerita karatI rahatI thii| jJAna prApti ke liye Apa apanI ziSyAoM ko na kevala preraNA diyA karatI thI varan AvazyakatAnusAra vidvAna paMDitoM kI bhI vyavasthA karavA diyA karatI thI aura samaya-samaya para Apa svayaM bhI adhyApana kiyA karatI thii| saddAda guruvaryAzrI. evaM sadguruva-zrI donoM ne hI apane saMyamita jIvana kA adhikAMza samaya mAravAr3a kI dharA para jaina dharma kA pracAra-prasAra karate hue vyatIta kiyaa| vi. saM. 2034 kA apanA pAlI (mAravAr3a) kA yazasvI varSAvAsa samApta kara janabhAvanA kA, Adara karate hue ApazrI ne madhyapradeza kI ora vihAra kiyaa| grAmAnugrAma vicaraNa karate hue Apane kaTaMgI, bAlAghATa, durga, bAloda Adi nagaroM meM jaina dharma kI dhvajA phaharAI aura phira mahArASTra, AMdhrapradeza aura karnATaka meM vicaraNa kara garu gaccha ke cA~da lgaaye| karnATaka se Apane zraddhAlu bhaktoM ke Agraha ko svIkAra kara madrAsa kI ora vihAra kiyA aura vi. saM. 2044 se apane aMtima samaya taka sAhukAra peTha madrAsa meM virAjakara jinavANI kA amRta brsaayaa| yahA~ yaha smaraNIya hai ki bIca-bIca meM saddAda guruvaryAzrI kI asvasthA bhI banI rahI kintu isa asvasthatA meM bhI Apane saMyama pAlana aura apane dharma-nirvAha meM kahIM koI zithilatA nahIM Ane dii| isa prakAra mAravAr3a kI pAvana dharA para janma lekara sudUra dakSiNa bhArata meM jAkara Apa zrI ne jana-jana meM jaina dharma ke prati anurAga utpanna kiyaa| Apake aMtima samaya meM jina-jina bhAI-bahanoM ne sevA kA lAbha liyA ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| saddAdaguruva-zrI evaM sadguru-zrI donoM hI svabhAva se sarala, sahaja, paraduHkhakAtara, kSamAzIla evaM samatAbhAvI thii| kintu saMyama pAlana meM zithilatA donoM ko hI (9)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ svIkAra nahIM thii| isa viSaya meM unakA anuzAsana kaThora thaa| isa kaThoratA meM bhI eka AnaMda thaa| unakA snehabhAva sabhI para samAna rUpa se thaa| saddAdaguruva-zrI apane saMyama jIvana ke sATha varSa pUrNa karane vAle the aura sadguruvaryAzrI. cavAlIsa vrss| saddAdaguruvaryAzrI kI dIkSA ke sATha varSa pUrNa hone para unakI dIkSA hIraka jayaMtI manAne aura usa avasara para kucha viziSTa Ayojana karane ke bhAva mere mAnasa paTala para ubhara rahe the| maiM yaha nizcita nahIM kara pA rahI thI ki dIkSA hIraka jayaMtI kAryakrama kisa prakAra nirdhArita kiyA jaaveN| maiMne apane ye vicAra kisI para bhI prakaTa nahIM kiye ki isI bIca hamArA vihAra kanyAkumArI kI ora ho gyaa| kanyAkumArI se vApasa madrAsa kI ora vicaraNa karate samaya mere mAnasa paTala para isa samAroha ke liye kAryakrama kI kuche rekhAyeM ubharane lagI aura maiM mana hI mana vicAra karane lagI ki jaba kucha rUparekhA bana jAve taba apanI sahayogI sAdhvI bahanoM ke sammukha apane vicAra prakaTa kruN| kintu niyati ko zAyada yaha saba kucha svIkAra nahIM thaa| mere vicAroM ko sabase gaharA AghAta usa samaya lagA jaba hama madrAsa kI ora apane kadama bar3hA rahI thii| ekAeka samAcAra milA ki mere jIvana nirmAtrI sadguruvaryAzrI parama viduSI mahAsatI zrI. campAkuMvarajI ma. sA. ne apane nazvara deha kA tyAga kara diyA hai| isa samAcAra ne. mujhe kiMkartavyavimUr3ha banA diyaa| maiM zUnya meM kho gaI aura apane Apako asahAya anubhava karane lgii| aba Age kyA hogA ? kaise hogA ? jaisa prazna mere mAnasa paTala para maMDarAne lge| sAthI guru bahanoM ne dhIraja baMdhAyA aura kahA - sahAsa se kAma lo| janma-mRtyu kA cakra to zAzvata hai| jisane janma liyA hai, usakI mRtyu bhI avazya hai| jo AyA hai, vaha jAegA hii| isa cakra se to tIrthaMkara bhI nahIM baca pAye haiN| jaise-tairo madrAsa saddAdaguruva-zrI kI sevA meM phuNce| unheM bhI apanI priya suyogya suziSyA ke ekAeka cale jAne kA gaharA AghAta lagA thA, kintu unhone apane sudIrgha jIvana kAla meM saba kacha jAna-samajha liyA thaa| maiMne to apane jIvana kI deharI para kadama rakhA hI thA ki yaha asahanIya AghAta laga gyaa| __kahate haiM samaya bahuta bar3I auSadhi hai| samaya bItatA gayA aura saba kucha yathAvata hotA gyaa| kucha samaya pazcAt vicAra utpanna hue ki sadguruva-zrI kI pAvana smRti meM kucha karanA caahie| kyA kiyA jAe? yaha vicAra ciMtana claa| aMta meM apane adhyayanazIla mAnasa para eka smArikA prakAzita karane kA vicAra bnaayaa| ise kriyAnvita sarvaprathama maiMne apanI variSTha garu bahanoM ke samakSa apane vicAra rkheN| unase mujhe isa sambandha meM protsAhana hI milaa| isase merA utsAha bar3ha gyaa| isake pazcAt, madrAsa ke dharma anurAgI aura parama gurubhakta bhAI zrI rIkhabacaMda jI lor3hA ke samakSa apanI yojanA rkhii| zrI lor3hA jI ne merI yojanA kA na kevala samarthana kiyA varan tana, mana aura dhana se sahayoga karane kA bhI vacana diyaa| itanA saba kucha nizcita ho jAne ke uparAMta cAra sau pRSThoM kI eka smArikA prakAzita karane ke lie ujjaina (ma. pra.) ke DaoN. tejasiMhajI gaur3a ko eka patra likhA (10)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyaa| apekSA se bhI kama samaya meM DaoN. gaur3a kA uttara milA jisameM yaha sujhAva diyA gayA thA ki caura sau pRSThoM kI smArikA ke sthAna para smRti graMtha prakAzita karanA adhika upayogI aura garimAmaya rhegaa| donoM ke vyaya meM ko vizeSa aMtara bhI nahIM aavegaa| sAtha hI DaoN. gaur3a ne smRti graMtha ke lie prastAvita rUparekhA bhI banA kara avalokanArtha evaM anumodanArtha bhejii| smRti graMtha kA yaha sujhAva upayogI lagA aura Apasa meM vicAra-vimarza kara sadguruvaryAzrI parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma. sA. kI smRti meM smRti graMtha ke prakAzana kI yojanA ko aMtima rUpa de diyA gyaa| isa smRti graMtha ke lie vidvAnoM se samparka kara lekhAdi maMgavAne kA bhAra bhI DaoN. gaur3a jI ko sauMpane kA nirNaya kara, isake anurUpa unheM sUcanA de dI gii| abhI smRti graMtha kA kArya Arambha huA hI thA apekSita sAmagrI ekatra ho hI rahI thI ki isI bIca eka aura gaharA AghAta lgaa| sadAdaguruvAzrI adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakaMvarajI ma. sA. jo pichale kucha dinoM se asvastha the, dinAMka 4 agasta 1991 zrAvaNa kRSNA 9 vi. saM. 2048 ko hameM chor3akara mahAprayANa kara ge| ApazrI ke devaloka hone se hama sabhI ko gaharA aghAta lgaa| aba hamAre sammukha yaha samasyA utpanna ho gaI ki sadguruva-zrI kI smRti meM prakAzya smRti graMtha ke sambandha meM kyA kiyA jAye ? yaha isI svarUpa meM prakAzita kiyA jAtA hai to ucita nahIM rahegA,kAraNa ki dAdaguruvaryAzrI kI bhI aba smRtiyA~ hI zeSa raha gaI thii| paryApta soca vicAra ke pazcAt yahI nirNaya liyA gayA ki saddAdaguruvaryAzrI evaM sadguruvaryyAzrI donoM kI smRti ko akSuNNa banAye rakhane ke liye isa graMtha ko mahAsatI dvaya smRti graMtha ke rUpa meM prakAzita kiyA jaave| isI prakAra ke sujhAva bhI kucha dinoM ke pazcAt hamAre samakSa Aye bhii| inhIM saba bAtoM ko dhyAna meM rakha kara isake anurUpa. mahAsatI dvaya smRti graMtha prakAzita karanA hai, yaha sUcanA Avazyaka kArravAI ke liye DaoN. gaur3a ko de dI gii| isa prakAra mUla rUpa meM parama viduSI mahAsatI. zrInampAkuvaMrajI ma. sA. kI smRti. meM prakAzita hone vAlA smRti graMtha aba mahAsatI dvaya (adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma. sA. evaM parama viduSI mahasatI zrI campAkuvaMra jI ma. sA.) smRti gaMdha ke rUpa meM prakAzita hokara Apake hAthoM meM hai| mUla rUpa meM graMtha kI prastAvita rUpa rakhA do khaNDoM meM prasArita kI gii| kintu bAda meM vicAra vimarza ke pazcAt prastuta graMtha ko pA~ca khaNDoM meM suvyavasthita kara prakAzita kiyA gyaa| ina pA~coM khaNDoM kI viSaya vastu kA saMkSipta vivaraNa nimnAnusAra hai : - prathama khaNDa- zraddhAsumana meM mahAsatI dvaya ke sambandha meM muni bhagavatoM, mahAsatiyAM jI tathA zraddhAla zrAvaka/zrAvikAoM dvArA arpita zraddhAMjaliyA~ dI gaI hai| kintu ye korama kora zraddhAMjaliyA~ hI nahIM hai| inameM prasaMgAnusAra jaina vidyA ke tatvoM kA ullekha bhI hai aura mahAsatI dvaya ke jIvana ke avi smaraNIya kSaNoM ke vivaraNa ke sAtha hI unake sadguNoM kA bhI digdarzana karavAyA gayA hai| isa prakAra yaha khaNDa svataH hI mahatvapUrNa bana gayA hai| (11)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa khaNDa meM kAvyamayI zraddhAMjaliyAM bhI dI gaI hai| rasa, chanda, alaMkAra kI dRSTi se kucha kAvyAMjaliyoM kA kAvya sauSThava Ananda vibhora kara detA hai| inameM kucha geya, pada bhI hai| padyamaya zraddhAMjaliyA~ kAvya sAhitya kI nidhi bana gaI hai| sAdhaka jIvana meM aura gRhastha jIvana meM bhI guru kA vizeSa mahatva aura sthAna hotA hai| vaha guru hI hotA hai jo samaya-samaya para apane ziSyoM-bhaktoM kA patha pradarzana karatA hai, unheM sat pathagAmI banAtA hai, unake jIvana ko saMvAratA hai| dvitIya khaNDa meM mahAsatI dvaya kI guru paramparA dI gaI hai| dharmavIra lokazAha se AcArya zrI jayamalajI ma. sA. kI paramparA ke AcArya zrI. kAnamalajI ma. sA. kI paramparA ke ullekha ke sAtha, hI svAmI zrI jorAvaramalajI ma. sA. kalama ke jAdUgara marudharA maMtrI svAmI zrI hajArImalajI ma. sA. samatAyogI, upapravartaka svAmI zrI brajalAla jI ma. sA, yuvAcArya zrI mizrImalajI ma. sA. 'madhukara' evaM viduSI mahAsatI zrI saradAra kuvara jI ma.sA. ke jIvana para prakAza DAlane vAle lekha diye gae haiN| tRtIya khaNDa meM mahAsatI dvaya ke jIvana darzana para prakAza DAlA gayA hai| adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakavaMra jI ma. sA. ke jIvana darzana ko lipibaddha kiyA hai unhIM kI viduSI ziSyA mahAsatI zrI. kaMcanakuvaraM jI ma. sA. ne aura sAtha hI unakI pA~ca priya kahAniyA~ bhI dI gaI hai| isI ke sAta zrIkAna zataka (padya maya jIvana paricaya - mere dvArA racita) bhI diyA gayA hai| parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma. sA. kA jIvana darzana maiMne svayaM lipibaddha kiyA hai| mahAsatI dvaya ke jIvana para prakAza DAlane vAle kucha anya lekha bhI haiN| maiM yahAM eka bAta spaSTa karanA prAsaMgika samajhatI hU~ ki mahAsatI dvaya kA prastata jIvana paricaya unake pAlI varSAvAsa ke pazcAta, kA vivaraNa dene vAlA hai| mahAsatI dvaya ke mAravAr3a ke kRtitva ke sambandha meM ina AlekhoM meM nahIM ke barAbara prakAza DAlA jA sakA hai| isa sambandha meM paryApta samaya aura zrama kI AvazyakatA hai| samayAbhAva hone aura mAravAr3a se sudUradakSiNa meM hone tathA mahAsatI dvaya ke mAravAr3a vicaraNa kI jAnakArI dene vAle koI bhI srota na hone ke kAraNa yaha kamI raha gaI hai| isakI pUrti bhaviSya meM karane kA prayAsa kiyA jaavegaa| caturtha khaNDa- nArI : mUlya aura mahatva hai| isa khaNDa meM kula gyAraha lekha diye gae haiN| ina sabhI lekhoM meM nArI ke mahatva aura usake garimAmaya, u vidvAna lekhakoM ne vistAra se prakAza DAlA hai| samayAbhAva ke kAraNa hama isa khaNDa ko cAhate hue bhI aura adhika smRddha nahIM kara paaye| jaina paramparA ke vividha AyAma - yaha nAma hai paMcama khaNDa kaa| isa khaNDa meM kula uncAlisa lekha die gae haiN| ina lekhoM meM deza ke suvikhyAta vidvAna lekhakoM ne apane-apane lekhoM meM nae dRSTikoNa se sapramANa apane vicAra abhivyakta kie haiN| kaI lekhoM meM tulanAtmaka adhyayana bhI prastuta kiyA gayA hai| kucha lekha aise bhI haiM jo anusaMdhAnakartAoM ke lie mArgadarzana karate haiM aura kucha aise hai jo Age anusaMdhAna ke lie prerita karate haiN| prayAsa yahI kiyA gayA hai ki sAmagrI upayogI aura jJAnavardhaka ho tathA usameM kucha na kucha navInatA ho| (12)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra pA~ca khaNDoM meM saMyojita yaha mahAsatIdvaya smRti graMtha prastuta kiyA gayA hai / isa graMtha ke lie sva AcArya samrATa zrI AnaMda maharSi jI ma. sA. ke AzIvarcana hameM pUrva meM hI prApta ho gae the| sAtha hI vartamAnAcArya zrI devendramani jI ma.sA. zramaNa saMghIya salAhakAra zrI ratana muni jI ma. sA. upAdhyAya zrI vizAlamuni jI ma. sA. upa pravartaka muni zrI vinaya kumArajI ma. sA. 'bhIma' zrI mahendra muni 'dinakara' pU. adhyAtma yoginI, parama viduSI mahAsatI zrI umarAvakuvaMra jI ma. sA. 'arcanA' saralamanA mahAsatI zrI basaMta kuvaMra jI ma. sA. viduSI mahAsatI zrI kaMcanakuvaMra jI ma. sA. mahAsatI zrI cetana prabhAjI ma. sA. Adi kI ora se AzIrvAda, mArgadarzana, sahayoga evaM preraNA prApta huI, usake lie sabhI ke prati hRdaya se AbhAra vyakta karatI hU~ / DaoN. tejasiMha gaur3a ne alpa samaya meM kaThina parizrama karake graMtha ke anurUpa sAmagrI ekatra kI aura sampAdita rUpa meM hamAre sammukha prastuta kI tathA phira graMtha ko sundara rUpa se mudrita [BkaravAyA usake lie unheM dhanyavAda dekara unake zrama ko kama karanA nahIM caahtii| hA~, inatA avazya cAhatI hU~ ki unakA sahayoga AvazyakatAnusAra avazya milatA rhe| suzrAvaka zrImAn rIkhabacanda jI lor3hA jisa lagana aura niSThA se saMyojaka ke karttavya kA nirvAha kiyA hai, usakA varNana karane ke lie mere pAsa zabda nahIM hai| dina rAta athaka parizrama karake Arthika sahakAra prApta karanA zrI lodAjI ke hI sAmarthya kI bAta thI / vaise yaha kArya unakA apanA thA, phira bhI ve sAdhuvAda ke pAtra haiM / jina artha sahayogI baMdhuoM aura vidvAna lekhakoM ke sahayoga se yaha mahAsatI dvaya smRti graMtha mUrta rUpa le sakA, ve sabhI tathA anya jJAta/ ajJAta sahayogI bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| yahA~ eka bAta spaSTa karanA bhI Avazyaka samajhatI hU~ ki eka varSa se bhI kama kI samayAvadhi meM yaha mahAsatI dvaya smRtigraMtha sampUrNa rUpa se taiyAra huA hai| yadi smRtigraMthoM/abhinaMdana graMthoM kI paramparA meM jhAMka kara dekheM to itanI kama samayAvadhi meM hI koI graMtha sarvAMga rUpa se prakAzita ho pAyA ho, yaha hamAre lie gaurava kI zAyada bAta hai / prayAsa to yahI kiyA gayA hai ki graMtha meM koI truTi nahIM raha pAye kintu aisA ho pAnA saMbhava nahIM hai| isa graMtha meM rahI huI kamI kI ora dhyAna AkarSita karavAne vAle vijJa pAThakoM kA svAgata hai| yadi yaha graMtha lakSya bhramita pAThaka kA thor3A bhI mArgadarzana kara sakA to maiM apanA prayAsa sArthaka samajhaMgI / akSaya tRtIyA, saM. 2049 sAdhvI candraprabhA 'muskAnI' ambatura (madrAsa) di. 5-5-92 (83)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatkiJcita ga ta varSa sAdhvI zrI candraprabhAjI ma. sA. kA eka patra milA thaa| isa patra meM unhoMne apanI sadguruvaryyAzrI paramaviduSI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma. sA. kI smRti meM eka smArikA ke prakAzana ke sambandha meM apanI jijJAsA abhivyakta kI thii| smArikA jisa svarUpa meM nikAlane kA vicAra thA, usako dekhate hue maiMne sujhAva diyA thA ki yadi ise smRti graMtha kA svarUpa de diyA jAve to adhika upayogI prakAzana hogaa| aura isake sAtha hI eka saMkSipta rUparekhA bhI unake avalokanArtha / anumodanArtha unakI sevA meM bheja dii| mujhe taba hArdika prasannatA kI anubhUti huI jaba unakA sakArAtmaka uttara milA aura sAtha hI smRtigraMtha ke lie Avazyaka taiyAriyA~ karane kA nirdeza bhI milaa| isa sUcanA ke prApta hote hI maiM sakriya ho gayA aura vidvAna muni bhagavaMtoM, viduSI-sAdhviyoM evaM jaina dharma darzana ke viziSTa vidvAnoM se vibhinna viSayoM para zodha paraka evaM ciMtana paraka Alekha bhejane ke lie Agraha patra diye ge| kucha hI samaya pazcAt pariNAma bhI sAmane Ane lge| vidvAna lekhakoM kI ora se Alekha Ane lage tathA kucha sujhAva bhI prApta hue, jina para gaMbhIratA se vicAra kara unheM kAryAnvita karane kA prayAsa bhI kiyA gyaa| smRti graMtha se sambandhita Alekha Adi apekSA se bhI kama samaya meM yatheSTa rUpa se hameM prApta ho gye| isameM ullekhanIya bAta yaha hai ki jina-jina vidvAnoM se jina-jina viSayoM para apanA Alekha bhejane ke liye nivedana kiyA gayA thA, lagabhaga sabhI ne usake anurUpa Alekha bheja kara sahayoga pradAna kiyaa| isa AtmIya sahayoga ke lie maiM samasta vidvAna lekhakoM kA hRdaya se AbhAra mAnatA huuN| - smRti graMtha hetu prApta samasta sAmagrI kA khaNDavAra vargIkaraNa kara usakA avalokana sampAdana / punarlekhana Adi kiyA gayA / prApta sAmagrI ko mudraNArtha dene ke pUrva mArgadarzana prApta karanA Avazyaka samajhA gyaa| sAdhvI jI zrI basaMtakuvaMra jI ma.sA., sAdhvIjI zrI kaMcanakuvaMra jI ma. sA. evaM isa graMtha kI pradhAna sampAdikA sAdhvIjI zrI candraprabhA jI ma. sA. kI sevA meM sarvaprathama prApta sAmagrI avalokanArtha prastuta kI gaI / tInoM sAdhviyA~jI ne dhyAnapUrvaka samasta sAmagrI kA avalokana kara kucha sujhAva bhI diye| sAdhvI jI zrI candraprabhAjI ma. sA. kA isa sambandha meM vizeSa uttaradAyitva hone se unhoMne samasta sAmagrI kA AdyopAMta adhyanaya kiyA aura jahAM bhI Avazyaka samajhA gayA, saMzodhana, parivartana evaM parivarddhana kiyaa| isa sambanda meM unake dvArA kiyA gayA parizrama prazaMsanIya hai| unhoMne pUrNa lagana, niSThApUrvaka apane dAyitva kA nirvAha kiyaa| isake sAtha hI unase mujhe yaha bhI nirdeza milA ki samasta sAmagrI eka bAra zraddheya AcArya zrI devendra
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ munijI ma. sA. evaM parama viduSI mahAsatI zrI umarAvakuvaMra jI ma. sA. 'arcanA' kI sevA meM prastuta kara unase Avazyaka mArgadarzana prApta kara leN| sAtha hI unake nirdezoM kA yathAsambhava pAlana kiyA jaave| vidvadvarya AcArya zrI devendra munijI ma. sA. ne graMtha kI samasta sAmagrI kA avalokana kiyA aura apane amUlya sujhAva diye| Apake atirikta zraddheya upAdhyAya zrI puSkara muni ma. sA. ke vidvAna ziSya zrI rameza muni jI zAstrI ne bhI prApta lekhoM kA avalokana kiyaa| Apane bhI amUlya sujhAva dekara hamArA mArgadarzana kiyaa| paramaviduSI mahAsatI zrI umarAkuvaMra jI ma. sA. 'arcanA' evaM unakI suyogya ziSyA DaoN. zrI suprabhAkumArI jI ma. 'sudhA' ne bhI graMtha kI prApta sAmagrI kA avalokana kara bahumUlya sujhAva dekara hamArA mArgadarzana kiyaa| graMtha meM hamane sujhAvoM ko pUrNataH kriyAnvita karane kA pUrA-pUrA prayAsa kiyA hai| jisase graMtha sundara evaM upayogI bana gayA hai| aisI hamArI mAnyatA hai| jaisA ki sarvavidita hai, yaha smRti graMtha parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma.sA. kI smRti meM prakAzita ho rahA thA kintu vidhi ke vidhAna ke Age kisI kA vaza nahIM cltaa| abhI graMtha kA kArya Arambha huA hI thA ki krUra kAla ne adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma. sA. ko apanA grAsa banA liyaa| ekAeka ghaTI isa ghaTanA ne sabako jhakajhora diyA aura tatkAla nirNaya liyA gayA ki aba yaha smRti graMtha mahAsatI dvaya smRti graMtha ke rUpa meM prakAzita karanA hai| isa nirNaya ke pariNAma svarUpa graMtha ke AkAra meM bhI kucha parivartana huA hai, jo svAbhika hai| isa prakAra aba yaha graMtha adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma. sA. evaM paramaviduSI mahAsatI zrI campAkuvaraMjI ma. sA. kI pAvana smRti meM mahAsatI dvaya smRti graMtha ke rUpa meM Apake hAthoM meM hai| isa graMtha ke liye AcArya samrATa zrI AnaMda RSijI ma. sA., AcArya zrI devendra munijI ma. sA., zramaNa saMghIya salAhakAra zrI ratana munijI ma. sA., upapravartaka muni rajI ma. 'bhIma' zrI mahendra munijI ma. parama viduSI mahAsatI zrI umarAvakuvara jI ma. sA. 'arcanA' Adi kA AzIrvAda evaM mArgadarzana tathA mahAsatI zrI basaMta kuvaMra jI ma. sA., mahAsatI zrI kaMcanakuvaMra jI ma. sA. evaM mahAsatI zrI cetana prabhAjI ma. sA. kI preraNA aura mahAsatI zrI sumana sudhAjI ma. sA. tathA navadIkSitA mahAsatI zrI akSaya jyoti jI ma. sA. kA satata sahayoga milatA rhaa| jisake liye maiM hRdaya se kRtajJa huuN| yadi deza bhara ke labdha pratiSThita vidvAnoM kA sahayoga nahIM milA hotA to smRti graMtha kI yojanA ko mUrtarUpa nahIM mila paataa| una sabhI vidvAna baMdhuoM ke prati maiM hRdaya se AbhAra prakaTa karatA hU~ jinhoMne isa graMtha meM pratyakSa yA apratyakSa rUpa se kisI na kisI prakAra kA sahayoga pradAna kiyA hai| una vidvAna baMdhuoM se kSamA cAhatA hU~.. jinake lekha aparihArya kAraNoM se prakAzita nahI ho sake haiN| ve ise anyathA na lete hue apanA AtmIya sahayoga bhAva banAye rkheN| (15)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRti prakAzana, madrAsa ke saMyojaka zrImAn rIkhabacaMda jI sA. lor3hA kA vizeSa rUpa se AbhArI hU~ ki unhoMne kisI bhI paristhiti meM artha sahayoga kI bAdhA nahIM Ane dI aura jisake pariNAma svarUpa yaha graMtha Aja samaya para Apake hAthoM meM hai| zrI mahezajI guptA, rohita oNphaseTa, ujjaina ko hRdaya se dhanyavAda denA cAhatA hU~ ki unhoMne pUrI lagana ke sAtha isa graMtha ke mudraNa ke kArya ko sampanna kiyA aura ise hara dRSTi se sundara banAne kA prayAsa kiyaa| graMtha ke mudraNa kI avadhi meM ujjaina meM siMhastha mahAparva kI gahamA gahamI cala rahI thii| cAroM ora isa mahAparva kI vyastatA kI chAyA parilakSita ho rahI thii| aise vyastatama vAtAvaraNa meM yaha svAbhAvika hai ki prupha saMzodhana meM jAne-anajAne kucha truTiyA~ raha gaI ho, isakA uttaradAyitva maiM apane Upara lete hue vijJa pAThakoM se anurodha karatA hU~ ki ve par3hate samaya Avazyaka saMzodhana kara pddh'e| prastuta graMtha meM jo acchA bana par3A hai usakA samasta zreya mahAsatI dvaya kI akhaNDa sAdhanA aura unakI ziSyAoM ko hai| jo truTiyA~/kamiyA~ raha gaI hai usakA dAyitva maiM svIkAra karatA huuN| ___ aMta meM sabhI jJAta-ajJAta sahayogI mahAnubhAvoM ke prati eka bAra punaH AbhAra vyakta karatA hU~ aura vizvAsa karatA hU~ ki mujhe sabhI se bhaviSya meM jaba bhI AvazyakatA hogI isI prakAra kA AtmIya sahayoga milatA rhegaa| sahayoga kI apekSAoM ke sAtha mahAvIra jayaMtI, vi. saM. 2049 ujjaina (ma. pra.) tejasiMha gaur3a (16)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA * samarpaNa * prakAzakIya * sampAdakIya * yatkiJcita zraddhA sumana 88 sva. AcArya samrATa zrI AnaMda RSijI ma. AcArya zrI devendra muni AcArya zrI devendra muni AcArya zrI padmasAgara sUrIzvara upAdhyAya zrI puSkara muni upAdhyAya zrI kevala muni MP3 upAdhyAya zrI vizAla muni zrI kundana RSi * saMdeza * pAvana preraNA srota ** nirdhUma jyoti * saMdeza * guNoM kI madhura mahaka * samAja para upakAra * jyoti se jyoti prajvalita ho * zubha saMdeza * kamI ho gaI * zraddhAMjali * AzIrvacana unakI smRti amara hai * sarala svabhAvI mahAsatIjI * saMdeza * zramaNI samudAya kI kSati * bhAvanA * viziSTa vyaktitva kI dhanI * samarpita sAdhikA * icchA adhUrI raha gaI * zata zata zraddhAMjali * zubhakAmanA zrI ratana muni zrI saubhAgya muni 'kumuda' muni zrI sumati prakAza pravartaka zrI rUpacaMda jI ma. AcArya kalpa zrI zubhacandrajI ma. u.mA. pravartaka zrI padmacanda jI bhaNDArI zrI ajita muni zrI ajita muni zrI namana muni munizrI uttama kumAra zrI sureza muni w99 v440. 0. 4
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ * hArdika zraddhAMjali OM zraddhAMjali apUraNIya kSati OM zraddhAMjali puSpa mujhe smRti hai arpita hai bhAvAMjalI OM zAMti evaM bhavyatA kI pratimUrti palakoM meM AhaTa guNa smRti OM pratibhA kI dhanI zramaNI zrI campAjI ma.sA. OM bhAvabhInI zraddhAMjali hRdaya maMdira kI ArAdhyA 6 janajIvana kA AdhAra OM zraddhAMjali OM zramaNa saMgha kI do mahAna vibhUtiyA~ zat zat zraddhAsumana AdhyAtmika jyoti kI divya mazAle OM guNa ratnoM se AplAvita jIvana zraddhA sumana merA svapna adhUrA raha gayA saralatA kI pratimUrti OM zraddhAMjali OM zoka evaM zraddhAMjali prastAva OM zoka evaM zraddhAMjali prastAva 5 zoka prastAva upapravarttaka zramaNa zrI vinaya kumAra 'bhIma' zrI mahendra muni 'dinakara' zrI AzISa muni zrI acala muni paM. zrI vicakSaNa muni sAdhvI zrI umarAvakuMvara 'arcanA' upapravartinI zrI mAnakuMvara ma. jaina AryA DaoN. supramA kumArI 'sudhA' bA.ba. prANakuMvara bAI ma. sAdhvI zrI bindu prabhA. sAdhvI zrI hemaprabhA mahAsatI zrI kaMcana kuMvara ma. sAdhvI zrI akSaya jyoti sAdhvIvRMda sAdhvI zrI kamala prabhA sAdhvI zrI candraprabhA sAdhvI zrI sumaMgala prabhA sAdhvI zrI candanabAlA sAdhvI zrI manohara kuMvara sAdhvI zrI jayamAlA sAdhvI zrI AnandaprabhA Agama prakAzana samiti, byAvara muni zrI hajArImala smRti prakAzana byAvara byAvara zrI ratana muni 2 2 2 2 2 or 14 15 15 17 18 19 20 21 21 23 24 25 27 29 30 31 32 33 34 35 36 38 38 38 39
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zraddhAsumana * AmeTa meM zokasabhA * zoka prastAva zrI jaina saMgha mer3atA siTI * hArdika zraddhAMjali zrI mUlacaMda surANA - mahAsatI zrI kAnakaMvarajI ma. ko zraddhAMjali zrIsaMgha bAlAghATa * apUraNIya kSati zrI rIkhabacanda lor3hA * unake batAye mArga kA ___anusaraNa kareM zrI saMgha rAmapurA 4 zivapura meM zokasabhA * hArdika zraddhAMjali zrI prakAza jaina zrI jatanarAja mehatA * upakArI guruvaryA vairAgyavatI zakuntalA * hArdika zraddhAMjali zrI tArAcaMda lor3hA * darzana kI icchA adhUrI raha gaI zrI nemIcanda surANA * zAMta svabhAvI mahAsatIjI zrI ugamacanda surANA * smRti hI zeSa hai zrI mANakacanda duggar3a * hArdika zraddhAMjali zrI anopacaMda pArakha * tejasvI sAdhvI ratnA zrI ke.TI. zAha * anamola hIrA lalita mahilA maMDala, madrAsa * saralatA kI pratimUrti zrI kizanalAla baitAlA * avismaraNIya jIvana DaoN. mAnamala surANA * sAgarasama gambhIra zrI surendra ema. mehatA * anamola ratna zrI tanasukha bena * praddhA ke do puSpa sau sunIlA nAhara * zraddhAMjali zrI prakAzacandra mUthA * hArdika zraddhAMjali vai. zakuntalA nAhara * mahAvIra klAtha sTora Damola jaina zrI saMgha rAmapurA zrI saMgha rAyacUra, mahAsatI zrI manohara kuMvara, parIkSA borDa ahamada nagara, zrI patrAlAla hiraNa AmeTa' zrI ratanalAla koThArI, gorana, zrI jaina vIra saMgha, byAvara, muni zrI amRtacaMda ma. zrI saMgha kavardhA, zrI 56 se 62
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArAcaMda bAphaNA, byAvara, zrI bAbUlAla atula kumAra eNDa kaM. kocIna, zrI osavAla damAja, rAmapurA Adarza jyoti grupa, kumbhakoNama, sau. zAMtibAI makAnA, sikandarAbAda, daulatarAma surANA, nAgaura, phatehacaMda bAphanA bhopAla, modI nihAlacanda, byAvara, nemanAtha jaina, meraTha, mAMgIlAla kucerA, bAbUlAla surANA, kucerA, loDhA ugamacaMda bolArAma bAjAra, lUnakaraNa sonI, bhilAI, hukamIcaMda kucerA, premacanda bAgamAra, kucerA, campAlAla siMghavI kucerA, DaoN. (zrImatI) kusumalatA jaina, indaura, prasatrakumAra coraDiyA, bAlAghATa, hukumacaMda jaina, rAmapurA, DA. gulAbasiMha darar3A, jayapura zraddhA sumanaH mahAsatI dvaya ke caraNoM meM tArAcaMda lor3hA kAvyAMjali pravartaka zrI rUpacaMda 'rajata' zrI rUpacaMda 'rajata * zoka paMcaka * zraddhAsumana zraddhA ke sumana bheMTa car3hAyeM * zraddhA ke do phUla - mahAsatI zrI kAnakaMvarajI pravartaka zrI mahendra muni 'kamala' pravartaka zrI mahendra muni 'kamala' upapravartaka zrI candana muni paMjAbI upapravartaka zrI candana muni 'paMjAbI' upapravartaka zrI sukanamala ma. upapravartaka zrI sukanamala ma. munizrI uttama kumAra mizrI' * mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma. * kAna tyAga saMsAra * zoka paMcaka * zraddhA puSpAMjali bheMTa - nArI kA asalI rUpaH mahAvIra kI dRSTi meM * smRti ke lie * marudharA kI mahAnasatI ** ghaNI duHkha bharI bAta * zraddhA sumana ** zraddhA puSpa * dhIraja kauna baMdhAye zrI vinoda muni zrI namana muni sAdhvI zrI taruNa prabhA 'tArA' sAdhvI zrI taruNa prabhA 'tArA' sAdhvI zrI maNiprabhA sAdhvI zrI sudarzana prabhA mahAsatI zrI kaMcana kuMvara
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA. udayacaMda jaina ema.Ara. bhAvanArAyaNa zrI zazikara khaTakA rAjasthAnI * caMpA mahAsai - saiMpaNamAmi * campA dazaka * dhanya dhanya he mahAsatI * pU. zrI kAnakuMvarajI ma. zraddhAMjali * bikhare zUla haro - * kiyA jIvoM kA uddhAra zrI saMjaya kaTAriyA zrI tArAcaMda lor3hA zrI mANakacanda duggar3a guru paramparA 1 se 46 DaoN. tejasiMha gaur3a sthAnakavAsI jaina AcArya - paramparA * svAmI jI zrI jorAvamala jI mahArAja sAdhvI zrI umarAvakuvara 'arcanA muni mahendra kumAra 'dinakara' zramaNa zrI vinayakumAra 'bhIma' munizrI hajArImala jI mahArAja samatA yogI svAmI zrI brajalAla jI ma. * yuvAcArya zrI madhukara muni : jIvana darzana adbhuta deha aura mana ke saundarya kI pratimA sAdhvI zrI AnaMda prabhA 'AzA' jaina AryA DaoN. suprabhA kumArI 'sudhA' mahAsatI dvaya : jIvana darzana * mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma : jIvana darzana pA~ca kahAniyA~ * zrI kAna zataka sAdhvI zrI kaMcanakuvaMra sAdhvI zrI kaMcanakuvaMra sAdhvI zrI candraprabhA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvI zrI tarUNa prabhA 'tArA' * A~khoM dekhA yathArtha * mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma.: jIvana darzana ** jo pAyA unase pAyA * mahAviduSI zramaNI sAdhvI zrI candraprabhA sAdhvI zrI taruNaprabhA 'tArA' zrI cA~damala bAvela nArI : mUlya aura mahatva 1 se 60 yuvAcArya DaoN. zivamuni * vizva cetanA meM nArI kA gaurava * vizva zAMti ke saMdarbha meM nArIkI bhUmikA * atIta kI pramukha sAdhviyA~ muni zrI nemIcandra jI ma. pravartaka zrI rameza muni zrI ramezamuni zAstrI mahAsatI zrI umarAvakuvaMra 'arcanA' sAdhvI DaoN. divyaprabhA mahAsatI zrI udita prabhA 'uSA' dIkSita DaoN. suzIla jaina 'zazi' ** zramaNa saMskRti meM nArI : eka mUlyAMkana * mahimAmayI nArI * zramaNI tIrtha kA jaina dharma kI prabhAvanA meM avadAna *** jaina Agama sAhitya meM nArI kA svarUpa # sAdhvI jIvana : eka ciMtana * aMdha vizvAsa nivAraNa meM nArI kI bhUmikA * hindI kAvya ke vikAsa meM zrama NayoM kA yogadAna * jina zAsana meM zramaNiyoM kI bhUmikA * zramaNI paramparA ko kucerA kI dena zrImatI mAyA jaina zrI kanhaiyAlAla gaur3a DaoN. (zrImatI) kusumalatA jaina sAdhvI basaMta kuvara
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmasiddhAMta kI upayogitA samyaka darzana * samatAyoga kA aMtaH darzana jina aura jina zAsana mAhAtmya OM svAdhyAya OM pAristhitikI eka anuciMtana pudgala : eka paryavekSaNa jaina sAdhanA aura dhyAna jaina paramparA meM svAdhyAya tapa zramaNa saMskRti eka parizIlana jaina maMtra sAdhanA paddhati zuH aura jaina ciMtana jaina paramparA ke vividha AyAma jaina darzana meM jIva ke astitva kI vaijJAnikatA OM jaina dharma sarvodayatIrtha hai 48 jaina maMtra sAhitya : eka paricaya * samatAyogaH eka anuciMtana svAdhyAdhya kA sarala svAdhyAya vartamAna saMdarbha meM jaina gaNita kI upAdeyatA yaMtra racanA prakriyA aura prabhAva OM jaina darzana sammata mukta mukti svarUpa sAdhana AcArya zrI devendra muni zrI saubhAgya muni 'kumuda' zrI ratana muni muni zrI sukanamala DaoN. suvrata muni zrI rameza muni zAstrI DaoN. sAgaramala jaina DaoN. dAmodara zAstrI muni (DaoN.) rAjendra kumAra 'ratneza' DaoN. rudradeva tripAThI DaoN. rAmamUrti tripAThI DaoN. mahendra sAgara pracaMDiyA DaoN. bhAgacandra 'bhAskara' DaoN. saMjIva pracaMDiyA zrI jazakaraNa DAgA zrI lakSmIcaMda 'saroja' DaoN. paramezvara jhA zrI satIza muni paM. devendra kumAra jaina 1 se 256 1 16 19 22 30 34 53 82 104 110 * 117 127 131 143 148 154 158
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM vrata OM jaina darzana meM jJAna kA svarUpa zuH AcArAMga aura kabIra darzana OM svapna manovijJAna aura mAnava astitva samanvaya kA mArga syAdavAda * nIti tatva aura jaina Agama ahiMsA kI paridhi meM paryAvaraNa saMtulana jaina AcAra punarmUlyAMkana kI AvazyakatA zabda vicAra 5 jaina darzana meM prayukta katipaya dArzanika zabda saptadhAtu aura Adhunika vijJAna OM mAnavIya mUlya aura jainadharma * hemacandrAcArya aura unakA siddha hema vyAkaraNa buddhi kA vaibhava OM jaina dharma meM tapa kA svarUpa jaina dharma meM tapa kA mahatva jainamata meM punarjanma OM vartamAna saMdarbha meM zAkAhAra kI upAdeyatA jaina dharma meM tapa kucerA aura jaina dharma DaoN. e. bI. zivAjI DaoN. kAlidAsa jozI DaoN. nijAma uddIna DaoN. vIrendra siMha DaoN. udayacandra jaina zrI subhASa muni 'sumana' DaoN. puSpalatA jaina zrI rAjIva pracaMDiyA DaoN. dhannAlAla jaina DaoN. (zrImatI) alakA pracaMDiyA DaoN. sajjana kumAra DaoN. (zrImatI) zAradAsvarUpa pro. aruNa jozI DaoN. Aditya pracaMDiyA muni zrI amRtacandra zrI cA~damala bAvela zrI prahalAdanArAyaNa vAjapeyI zrImatI kiraNa siroliyA sau. sunIlA nAhara zrI jatanarAja mehAta * 168 174 176 181 184 189 196 202 207 210 213 220 224 229 234 237 244 247 25 253
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI dvaya smRti graMtha. zraddhA sumana
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma divAkara, rASTrasaMta AcArya samrATa pU. zrI Ananda RSi jI ma.sA. kA saMdeza bhAratIya saMskRti meM nArI ko mahatvapUrNa, garimAmaya sthAna diyA gayA hai| nArI ko nara kI khAna batAkara use gauravAnvita evaM sammAnita kiyA thaa| bhagavAna mahAvIra ne caturvidha saMgha meM use sthAna dekara sAdhanA kA samAna adhikAra pradAna kiyA thaa| nAriyoM ne samaya- samaya para puruSoM ko ubArA haiM / rAjula ne sthanemi jaise mahArathI ko patha bhraSTa hone se bacAyA thaa| yAkinI mahattarA ne haribhadra ke ghamaNDa - darpa meM Aye hue jJAna ke mada ko utArA thaa| aise anekAneka udAharaNa upalabdha haiN| Aja bhI nArI dhArmika-AdhyAtmika kSetra meM Age hI hai| unhIM sAdhvI paramparA kI zrRMkhalA meM mahAsatI jI zrI kAna kuvaMra jI ma. evaM zrI campA kuMvara jI ma. bhI haiN| rAjasthAna kI puNya bhUmi meM janmeM evaM AMdhra, karNATaka, tAmilanADu, madhyapradeza Adi vividha prAMtoM ko sparzate hue Age bar3hate rhe| donoM sAdhviyoM meM paraspara prema, sneha, vAtsalya thaa| sarala, namra evaM bhadrika pariNAmI thii| unakI vANI meM mAdhurya thaa| vyavahAra meM kauzalya thA tathA sabhI ko sAtha lekara calane kI bhAvanA thI / unakA adhyayana gaharA thaa| donoM satiyoM kA pAMca mAsa ke aMtarAla meM svargavAsa honA unake ApasI sneha kA dyotaka hai| satI - dvaya kI puNya smRti meM graMtha prakAzita hone jA rahA hai, yaha saMtoSa kA viSaya hai| isa graMtha ke mAdhyama se janatA unake vyaktitva evaM kRtitva se pUrNa rUpeNa paricita hokara unake Adarza jIvana se preraNA prApta kara apane jIvana ko samujjvala banAne kA prayatna karegI aisI hArdika antarAbhilASA hai / (1) ahamadanagara / di. 10-10-1991
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvana preraNA srota * AcArya zrI devendra muni, pIpAr3a siTI Aja (6.8.91) TelIgrAma prApta huaa| jisameM stha virA parama viduSI mahAsatI zrI kAna kuMvara jI ke samAcAra par3hakara atyadhika vicAra huaa| mahAsatI jI purAnI paramparA kA pratinidhitva karane vAlI sAdhvI ratla thii| jinhoMne sudIrgha kAla taka saMyama sAdhanAkara apane jIvana ko dhanya bnaayaa| jinakA pavitra caritra jana-jana ke lie pAvana preraNA srota rhaa| jo mAravAr3a se vihAra kara madrAsa jaise sudUra prAMta meM pdhaarii| jahAM bhI padhArI dharma kI apUrva prabhAvanA kii| Aja unakA bhautika deha hamAre bIca nahIM haiM kintu unakA yazaH zarIra Aja bhI jIvita hai aura bhaviSya meM bhI sadA jIvita rhegaa| unhoMne apane jIvana kAla meM zAsana kI jo sevA kI hai, vaha kabhI bhulAI nahIM jA sktii| yahAM para smRti sabhA meM mahAsatI zrI kAna kuMvarajI ma.sA. ke vyaktitva aura kRtitva para prakAza DAlA gayA aura cAra logassa kA dhyAna kara mahAsatI jI ke prati zraddhA-sumana samarpita kiye gye| - mahAsatI zrI basaMtakuMvara jI, mahAsatI zrI kaMcanakuMvara jI mahAsatI zrI cetanaprabhAjI, mahAsatI zrI candraprabhAjI, mahAsatI zrI sumana jI Adi Apa sabhI satI maMDala ko bar3e mahAsatI jI ke svargavAsa se kheda honA svAbhAvika hai, kyoMki ve chatra svarUpA thii| Apa sabhI kI saMyama sAdhanA aura AdhyAtmika pragati karAne meM unakA apUrva yogadAna Apa sabhI ko milA hai| isaliye sadguruNI jI ke viyoga se mana khinna honA svAbhAvika hai, para Apa sabhI jJAnI haiN| ata: ciMtA nahI ciMtana kareM aura atijAta ziSyA banakara sadguruNI jI ke nAma ko adhika se adhika rozana kareM, yahI hamArA saMdeza haiN| aisI viSama paristhiti meM apane Apako akelA na samajhe, Apa hamAre hai, jo koI bhI kArya ho binA saMkoca sUcita kreN| nidhUma-jyoti AcArya zrI devendra muni svabhAva meM saralatA, vyavahAra meM namratA, vANI meM madhuratA, mukha para saumyatA, nayanoM meM tejasvitA, hRdaya meM pavitratA jinake jIvana meM jagamagA rahI ho, vaha jIvana jana-jana ke AsthA kA kendra hotA haiN| mAnava kA unnata aura samutrata mastiSka unake caraNoM meM sahaja nata ho jAtA hai| mahAsatI campAkuMvara jI kA jIvana aisA hI jIvana thaa| campA ke phUla kI taraha hI unakA jIvana sadguNoM kI saurabha se mahaka rahA thaa| unakA svabhAva bahuta hI sarala thaa| chala prapaMja aura mAyA kA abhAva thA ve jaisI bAhara thI vaisI andara thii| dUsarI vizeSatA yaha thI ki unakI vANI meM sahaja madhuratA thii| jo jana-mana ko cumbaka kI (2)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha khIMca letI thI / parAyA bhI sahaja meM apanA bana jAtA thaa| ve AvazyakatAnusAra hI bolatI thii| vArtAlApa meM kahIM para bhI ahaMkAra jhalakatA nahIM thA / halke zabdoM kA prayoga to ve karanA hI nahIM jAnatI thii| ve taula-taula kara bolatI aura parimita zabdoM kA hI prayoga karatI thii| unake jIvana kI tIsarI vizeSatA thI ki unakA vyavahAra atyadhika madhura aura namra thaa| ve viduSI thI para apane vaiduSya kA ahaMkAra unake mana meM nahIM thaa| bar3oM ke sAtha bahuta hI namratA ke sAtha peza AtI aura choToM ke sAtha bhI isa prakAra kA vyavahAra karatI ki choTe unake vyavahAra se AlhAdita ho jAte the| caturtha vizeSatA yaha thI ki unakA ceharA campA ke phUla kI taraha sadA khilA rahatA thaa| anukUla aura pratikUla donoM hI paristhitiyoM meM ve sadA samabhAva meM rahatI thI / Aja bhale hI unakA bhautika deha hamAre hamAre bIca na rahA ho kintu yazaH zarIra se ve Aja bhI jIvita haiM aura bhaviSya meM bhI sadA jIvita rhegii| unake svargavAsa se eka aisI viduSI sAdhvI kI kSati huI hai jisakI pUrti honA bahuta hI kaThina haiM / mAravAr3a kI dharatI meM ve janmI, unake jIvana kA bAlyakAla rAjasthAna kI dharatI meM vikasita huA / saMyama sAdhanA ko svIkAra karane ke pazcAt bhArata ke vividha aMcaloM meM paidala paribhramaNa kara unhoMne jaina zAsana kI prabala prabhAvanA kI / jIvana kI sAndhya-velA meM ve madrAsa virAjI / apane prabhAvazAlI pravacanoM se jana-jana ke mana meM zraddhA kI jyoti prajvalita kI aura anta meM madrAsa kI mATI para hI samAdhipUrvaka Ayu pUrNa kiyA / bhArata ke tatvadarzI maharSiyoM ne usI jIvana ko sArthaka mAnA haiM jo doSa vivarjita haiM / doSoM kI kAlimA se mukta haiN| nirdhUma jyoti kI taraha haiN| mahAsatI campAkuMvara jI ne apane jIvana ko isa taraha se jIyA jisameM kisI prakAra kA dAga na lagA / isIlie zraddhAlugaNa zraddhA se utprerita hokara smRti grantha prakAzita karane jA rahe haiM / grantha ke mAdhyama se asIma bhAvoM ko sasIma zabdoM meM vyakta karane kA laghu prayAsa kiyA jA rahA haiN| isa prayAsa meM ve pUrNa saphala bane, yahI maMgala kAmanA haiN| bhAvanA haiN| AzA hI nahIM pUrNa vizvAsa haiM ki prastuta grantha ke mAdhyama se itihAsa ke ve ajJAta pRSTha prakAza meM AyeMge jisase jaina dharma kI prabala prabhAvanA hogii| ***** AcArya zrI padmasAgara sUrIzvarajI ma. sA. kA zubhakAmanA saMdeza mahAsatI dvaya smRti graMtha kA prakAzana hone jA rahA hai, jAnakara prasannatA huI / sampAdana kA kAryabhAra Apa jaisI suyogya lekhikA ko sauMpA gayA hai, vaha prazaMsanIya hai| jaina paramparA, itihAsa, darzana evaM tatvajJAna kA viSaya usameM prastuta kiyA jAyegA jo vidvAnoM ke lie upayogI bnegaa| isa grantha saMpAdana ke lie merI zubha kAmanA / ***** (3)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNoM kI madhura mahaka * upAdhyAya zrI puSkara muni nanheM se bIja meM virAT vRkSa kA astitva chipA rahatA haiN| kAlI-kalUTI sIpa meM camacamAtA motI rahatA haiN| ghanaghora bAdaloM meM pAnI kA sAgara lahalahAtA haiN| vaise hI vyakti meM vyaktitva chipA rahatA haiN| mahApuruSoM ke samparka se usa vyaktitva meM nikhAra AtA haiN| eka dina saMsAra jise sAmAnya vyakti samajhatA haiM, vahI vyakti yogya nimitta pAkara jana-jana kA ArAdhya kendra bana jAtA haiN| mahAsatI campAkuMvara jI bhArata ke usa raMgIle pradeza meM janmI jise loga rAjasthAna ke nAma se jAnate pahacAnate haiN| rAjasthAna kI sAMskRtika aura aitihAsika paramparAeM apane DhaMga kI anUThI haiN| jahAM kalA aura sAhitya kA madhura saMgama haiN| yahAM kI dharatI maidAnI pahAr3I aura retIle TIloM se maNDita hai| retIle TIloM para ubharatI huI laharoM ko nihArakara netra kabhI thakate nhiiN| pahAr3I dharatI jahAM dRr3hatA aura sthiratA kI pratIka haiM vahAM retIlI dharatI lacIlepana kI dyotaka haiN| usI dharatI meM campA kuMvara jI kA janma huaa| isIlie ve kaThora bhI thI, aura mRdu bhI thii| jIvana ke USA kAla meM hI saMyama sAdhanA kI ora unhoMne mustaidI se kadama bar3hAye aura nirantara Age bar3hatI rahI jisase ve jana-jana kI zraddhA kendra bana gii| ___Aja bhale hI unakA bhautika deha hamAre bIca nahIM haiM kintu yazaH zarIra se ve Aja bhI hamAre bIca haiM aura sadA-sarvadA ve jIvita rahegI aura apane guNoM kI madhura mahaka se jana-jana ke mana ko AlhAdita karatI rheNgii| ___ Aja AvazyakatA haiM unake sadguNoM kI apanAne kii| yadi unake sadaguNa apanAkara saMgha samutkarSa ke mArga meM Age bar3ha sakeM, sneha sadbhAvanA kA saMcAra kara sake to unake prati saccI zraddhArcanA hogii| zraddhAluoM kA dAyitva haiM ki saMgha samunnati ke lie ve sarvAtmanA samarpita hoN| samAja para upakAra Apake pradhAna saMpAdakatva meM mahAsatI paM. kAnakaMvarajI ma.paM. campAkaMvara jI. mahAsatI dvaya kA smRti graMtha nikala rahA hai bar3I prasannatA kI bAta haiN| zramaNI saMgha meM inake svargavAsa se bar3I kamI huI haiN| mahAsatIjI ne jaina samAja para bar3A upakAra kiyA hai| rAjasthAna se laMbA vihAra karake madrAsa taka pahuMce aura yahA~ bhI dharma kA pracAra kiyaa| veperI, madrAsa * upAdhyAya zrI kevala muni
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyoti se jyoti prajvalita ho upAdhyAya zrI vizAla muni, madrAsa yaha jAnakara hArdika prasannatA huI ki mahAna sAdhvI mahasatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. evaM pUjanIyA mahAsatI zrI campAkuvaMra zrI ma.sA. kI cira smRti ke liye eka smRti graMtha prakAzita kiAya jA rahA haiN| jina mahApuruSoM kA hama para upakAra hai, unake prati satata zraddhAzIla rahanA mahAna AtmAoM kA svabhAva hotA hai| jinhoMne apane jIvana meM satat paropakAra kiyA hai, samAja yA deza kI sevA kI hai, unakA jIvana maraNoparAMta zraddhAluoM ke mana prAMta meM jIvita hI rahatA hai| unake prati sadbhAvanA, zraddhA niraMtara uttarottara bar3hatI rahatI hai| usa zraddhAtireka kA pariNAma hotA hai stavana, zraddhAsumana smaraNa guNa tathA jIvana vivaraNa caritra lekhana tathA smRti graMtha prkaashn| mahAna AtmAeM sadaiva aise kArya karate rahate hai jo samApta hone para bhI Adarza evaM anukaraNIya hote hai| una kAryoM kI punarAvRti parivAra samAja deza rAjya ke lie sukhada hotI hai| una kAryoM se hI AnevAlI janatA ke mana meM saMskAroM kI zrRMkhalA paidA hotI hai| aneka vicAra vivekazIla AtmAyeM mahApuruSoM ke jIvana darzana kA adhyayana kara apane jIvana kA parinirmANa karane meM sakSama ho jAte hai| isI ko saMskRti evaM sAhitya kA vaibhava kahA jAtA hai| isI zrRMkhalA meM AryA zrI candraprabhAjI kA eka prayatna hai| mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. evaM mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. kI smRti meM smRti graMtha kA prkaashn| mahAnagara madrAsa meM cAturmAsa kalpa pravAsa evaM zeSa kAla pravAsa ke daurAna ojasvI vyAkhyAtrI mahAsatI dvaya ke darzanoM kA lAbha prApta huaa| unakA jIvana evaM jIvana caryA sAdhutaH sAdhanA ke saurabha se surabhita thii| sAdhvI parivAra kI suvyavasthA meM ApakA jIvana bahuta hI anukaraNIya lgaa| Apa meM suyogya prazAsanika kSamatA thii| jisa prakAra ApakA sneha-vAtsalya thA usake sAtha-sAtha ApakA prabhAva evaM roba bhI thaa| Apa svayaM sevA svAdhyAya tathA anyAnya AdhyAtmika kArya kalAoM meM lagI rahatI thI, pariNAmasvarUpa ApakA ziSyAvarga svAbhAvika rUpa se usa ora saMlagna rahane kI koziza meM lagA rahatA thaa| Apa suna suvyavasthita, vyAvahArika, preraNAdAyI jIvana caryA ke pakSadhara the| Apake mana meM samAja kI samunnati kI ciMtA bhI rahatI thii| yahI kAraNa hai ki samaya-samaya para zrAvaka-zrAvikAoM ko satkAryoM kI preraNA evaM aneka vidyA kAryakrama pradAna karate rahate the| mahAsatI dvaya apane pIche eka suyogya ziSyA parivAra chor3a gae haiN| unakA ziSyA parivAra unake jIvana Adarza ko apanA patha banAkara Age bar3he, sAtha hI unake jIvana meM vaha zakti prApta ho jisameM mahAsatI guruNI jI ma.sA. ke svapnoM ko unakI kArya vidhiyoM ko jo bhI ve adhUrA chor3a gaI haiM yA jo kucha unake mana meM samAja sevA tathA sAdhanA kA bhAva use pUrA kara skeN| unakA Adarza jIvana sabake liye preraNAdAyI haiN| usa jJAna jyoti se jyoti prajvalita hotI jAye, jina zAsana kI mahimA bddh'e|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha saMdeza zrI kundana RSi maMtrI evaM salAhakAra yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatA arthAta jahA~ nArI kA sammAna hotA hai vahAM devatA bhI ramaNa karate hai, isa kAvya se nArI kI gaurava garimA kI jAnakArI hotI hai| nArI ne samaya para puruSa ko ubhArA hai, sambala diyA hai aura saMmArga para lAyA hai usakA bahuta bar3A upakAra hai phira bhI nArI ne dila kholakara puraSa pradhAna saMskRti ko svIkAra kiyA haiN| antarrASTrIya santa tulasI kI patnI ne yadi samaya-samaya para zabdoM kI coMTa nahIM kI hotI to ve viSaya lampaTa hI bane rhte| rathanemIjI jo rAjImatI ko dekhakara saMyama mArga se vicalita hue the, unheM rAjamati ne dhiravyu te jaso kAmI, vanta icchasI Averu, seyaM te maraNa bhaveM ina tIna vAkyoM se ukA jIvana badala diyA thaa| jisa taraha madonmatta hAthI aMkuza se vaza meM hotA hai usI taraha vANI ke aMkuza se ratha mI saMyama se meM sthira ho ge| yAkinI mahattarA ne haribhadra kI vidvatA ke mada ko gAla diyA thA evaM mahAna santa banA diyA thaa| aise aneka udAharaNa hamAre sAmane hai| usI ujjvala nArI paramparA ko akSuNNa rakhanevAlI sAdhvI ratna zrI kAnakaMvarajI evaM campAkaMvarajI thii| mahAsatIjI kA janma rAjasthAna meM huA, zrI jayamalajI ma. kI sampradAya meM dIkSita hokara varSo taka rAjasthAna kI janatA ko jagAte rhe| madhyapradeza AndhrA, karnATakA kSetroM ko sparzate hue madrAsa pahuMce evaM janajAgaraNa kara aneka logoM ko pratibodhita kiyA, apane madhura vyavahAra nispRhatA evaM madhuravANI se dharma kA pracAra prasAra kiyaa| kArya aMtima samaya meM zuddha bhAvanA dvArA nazvara zarIra ko chor3A, nazvara zarIra dvArA jo Atmonnati ke hai ve unake nAma ko cirasthAI banAne vAle hoNge| isa smRti graMtha dvArA unake jIvana caritra se aneka bhavya AtmAoM ko preraNA banI rheN| yahI zubhakAmanA / hue ***** kamI ho gaI yaha samAcAra jAnakara atyaMta kheda huA ki ApakI guruNI jI saralamanA vyovRddhA mahAsatI jI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. kA svargavAsa ho gyaa| yaha Apa satI varga ke lie dukha kA viSaya hai hI para zrAvaka-zrAvikA ke lie bhI kama duHkha kI bAta nahIM, aise zAnta svabhAvI satIjI kI kamI pUre saMgha meM akhara rahI hai para krUra kAla ke Age kisI kA bhI jora nahIM, aise satIjI bhAgyazAlI the jinhoMne lambe samaya taka saMyama sAdhanA karate hue samAja kI sevA kI hai| antima samaya meM unake bhAva ujjvala rahe haiN| Apa jaise satI varga ko taiyAra kiyA hai, aba Apa sabhI kI jimmedArI bar3ha gaI haiN| (6)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa sabhI susaMgaThita rahakara samAja kI sevA meM agrasara rahakara guruNIjI kA nAma rozana kareM, yahI gurudevoM kI bhAvanA haiM / punaH pU. pravartaka zrI jI pU. upa pravartaka zrIjI va zrI mahendra munijI ne mahAsatIjI zrI vasantAjI ma.sA. Adi ThANA 6 kI bahuta 2 sukha sAtA puchavAyI hai aura sAtha hI isa mahAna duHkha ko jhelane kI zakti jinazAsana Apa meM pradAna kreN| mahAsatI jI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. jahAM para bhI unakI AtmA ho vahAM para unakI AtmA ko zAMti mile aisI hamArI zubha bhAvanA haiM / preSaka kevalacaMda dhokA, pAlI ***** zraddhAMjali ApakA tAra milate hI dinAMka 5-8-99 ko pUjya pravartaka zrI rUpacaMdajI ma.sA pUjya upa pravartaka zrI sukanamalajI ma.sA Adi ThANA ke sAMnidhya meM zoka sabhA manAI gaI hai| jisameM samvedanA prakaTa kI gaI hai va pA~ca-pA~ca navakAra maMtra kA uccAraNa karake mauna rakha zraddhAMjali dI gii| sva. AtmA mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA kI AtmA ko zAnti mile aisI jinezvara deva se prArthanA kI gii| ***** * * AzIrvacana preSaka- kevalacanda dhokA, pAlI AgamoM meM saMgha ko samudra kI upamA dI hai| jaise samudra (ratnAkara) meM aneka prakAra ke maNi, mANaka, ratna Adi bahumUlya apAra khajAnA chupA rahatA hai / usameM gotA lagAne vAle una bahumUlya maNioM ko prApta kara apanI daridratA dUra kara bhautika samRddhi prApta kara lete haiN| zrI ratana muni zramaNa saMghIya salAhakAra isI prakAra saMgha meM meM tyAgI, vairAgI, sevAniSTha tapasvI, pravacana prabhAvaka, jJAnI - dhyAnI, yogI, dharma pracAraka Adi aneka prakAra ke zramaNa- zramaNI ratna haiM / zramaNa saMgha kA yaha eka saubhAgya hai ki aneka pratibhAzAlI munirAjoM ke sAtha zramaNI varga bhI hai| ve saMgha kI garimA ko bar3hAne meM agraNI rahI hai| mahAsthavirA zrI kAnakaMvarajI mahArAja evaM viduSI mahA sAdhvI zrI campAkaMvarajI mahArAja aise zramaNI ratnoM meM se thii| unhoMne apane saMyamI jIvana ke saurabha se zramaNa saMgha ke gaurava ko bar3hAne ke sAtha sva- para kalyANa karate hue cAritrika jIvana ko kRtArtha kiyA hai| Apake sadguNI saMyamI jIvana kI saurabha ko suramita karane hetu Apa kI praziSyA ziSyA sAdhvI zrI candraprabhA, (M.A.) prayAsa saphala ho aisI zubhecchAoM ke saath|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakI smRti amara haiN| * zramaNa saMghIya mahAmaMtrI zrI saubhAgya muni 'kumuda', citauDagar3ha zramaNa zramaNI vizva jIvana ke pratIka hai| prANimAtra ke prati sakaruNA bhAva liye nirantara adhyAtma yAtrA ke pathika zramaNa zramaNI vizva mAnava hai| sattA aura saMgraha se pare sampUrNa virakti- aharniza nimagna aise pUjya cAritra AtmA vizva kI anamola dharohara hai| niHsvArtha loka jIvana ko pratipala amyudaya kI dizA dene vAle saMta satI loka maMgala ke praNetA hai| yaha dharA unase dhanya haiN| paramArtha hI jinakA lakSya rahA hai ve svataH maMgala svarupa hote haiN| ve deha se vyatIta hone para bhI amara hote hai| unake saMdeza amara hote hai, unake upadeza amara hote hai| zramaNIratnA viduSI mahAsatIjI zrI kAnakuMrajI ma.sA. aura unhI kI pasuziSyA zramaNIratnA mahAsatI jI zrI camadAkuvaMrajI ne vizva dharAtala para sarvadA smRta hai, amRta hai| unakI sAdhanA unake dhyeya aura unakA prakarSa ciMtana saMparkazIla mahAnubhAvoM ke hRdaya paTa para aMkita hai| unakI smRti amrhaiN| unakA sudIrgha saMyamI jIvana eka maMgala Adarza kA prArUpa rahA hai| acchA ho hamArA yaha jana jIvana unake jIvanta AdarzoM se preraNA lekara dhanya-dhanya hotA haiN| sarala svabhAvI mahAsatIjI * muni sumati prakAza var3apalanI madrAsa .. yahAM sthivirA mahAsatI jI kA svargavAsa hama saba ke liye bahuta hI duHkhada rhaa| mujhe to punaH darzana karane kA bhI saubhAgya nahI milaa| Apa sabhI puNyavAna ho jo unakI sevA tathA darzana kA samaya milaa| mahAsatIjI bahuta hI sarala svabhAvI madhurabhASI thii| unakI guNa gAthA hamezA-hamezA ke lie smRti koza meM surakSita rhegii| sabhI milakara unake nAma ko rozana kreN| apane jJAna dhyAna kI vRddhi kreN| yahI zubha bhAvanA hai| (8)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdeza * pravartaka zrI rUpacandajI ma.sA. prakAzana kA Ayojana unakA hotA hai jinake jIvana meM preraka prasaMgoM kI adhikatA ho aisA jIvana kisI kA bhI ho sakatA hai saMta,satI zrAvaka yA sevk| "mahAsatI dvaya smRti grantha kA prakAzana eka aisA hI Ayojana hai mahAsatI dvaya pa. zrI kAnakaMvara jI ma. evaM sva. zrI campAkaMvarajI ma. kA jIvana bhI sevA saralatA evaM suvicatA ke triveNI saMgama svarUpa rahA, mahAsatI dvaya ne apane saMyamI jIvana meM jina : zAsana kI mahatI prabhAvanA kii| uttara bhArata madhyabhArata aura dakSiNI bhArata kA adhikAMza kSetra mahAsatI dvaya kA vicaraNa kSetra evaM dharma kArya kSetra rhaa| mahAsatI dvaya smRti graMtha kA prakAzana kArya saphala ho, pAThakoM ko ukta graMtha se jana-jIvana upayogI sAmagrI upalabdha ho isI sadbhAvanA ke sAtha zramaNI samudAya kI kSati yahAM para jayagacchAdhipati AcArya kalpa zrI 1008 zrI zubhacaMdra jI ma.sA. Agama vivecaka paM. ra. zrI pArzvacaMdajI ma. sA. ThANA 4 se sukha zAMti pUrvaka cAturmAsa virAjamAna hai| Apako dharma dhyAna karate rahane ko pharamAyA haiN| vizeSa Aja kisI darzanArthI zrAvaka se jJAta huA ki Apake vahAM virAjita mahAsatIjI zrI kAnakaMvarajI kAla dharma ko prApta ho gye| mahAsatiyA~jI purAnI pIr3hI kI anubhavI vicArazIla zramaNI thii| sarala prakRti kI thii| zramaNI samudAya meM kSati huii| yahAM se gurudeva ne unakI ziSyAoM se dhairyapUrvaka unake sadguNoM kI anugAmI banA jJAna darzana cAritra kI abhivRddhi karane kA saMdeza pharamAyA hai| Apa logoM para jimmedArI kA bhAra A gayA hai| jise svaviveka dvArA bhalIbhAMti nibhaaveN| pUrvajoM kI dhavala kIrti hai use aura adhika bar3hAvoM yahI Apa se apekSA hai| cAturmAsa sampanna hone ke pazcAta adhika se adhika maryAdA pUrvaka vicaraNa karake jinazAsana kI prabhAvanA kareM sAtha hI samyaka zraddhAna vAle jJAna dhyAna kI abhivRddhi kreN| preSaka-vimalacaMda sAMkhalA sAMDiyA jilA pAlI (rAja.) (9)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarabhAratIya pravartaka zrI padmacandajI ma.sA. kI bhAvanA smRti graMtha kI paramparA meM Apa mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA evaM mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. kI pAvana smRti ko akSuNNa banAye rakhane ke lie eka smRti graMtha kA prakAzana kara rahe haiN| Apa kA yaha kArya prazaMsanIya hai| mahAsatIjI dvaya jIvanabhara ahiMsA prema aura sevA bhAva kA pracAra karatI rhiiN| ajJAna aMdhakAra ko dUra karane kA AdaraNIyA sAdhvIjI dvaya ne acchA prayAsa kiyA thaa| AzA hai, prakAzita hone vAlA smRti graMtha bhI unakI isI kArya praNAlI ko jIvanta banAne meM sakSama hogaa| aisI bhAvanA pUjya gurudeva u.bhA. pravartakazrI jI. bhA. ne prakaTa kI hai| preSaka-DaoN. suvrata muni. ganora maMDI jilA sonIpata viziSTa vyaktitva kI dhanI * zrI ajita muni. ralatAma (ma.pra.) Aja ApakI ora se AI presa vijJapti ke dvArA jJAta huA ki vayovRddhA mahAsatI zrIkAnakuvaMrajI ma. kA 4 agasta 91 ko sasaMthArA svargavAsa ho gyaa| sUcanA se atyadhika hArdika kheda huaa| aise prasaMga se mana kI vyathA sahaja hI bar3ha jAtI hai| ise sAmpradAyika saMdarbha meM kSati kI sthiti hI kheNge| kAla ne aMtataH apanI krUra karanI meM apanA palar3A bhArI rkhaa| kAla kyA jAne ki usake aise durdIta vartAva se saMgha samAja meM kaisI riktatA vyApegI? isa ghar3I kA svAgata pUrNataH adhyAtmacetA prANI hI kara pAtA hai jo satata jAgRti banAe rakhe ve atmA hI jagati meM dhanyavAda kI pAtratA rakhatI hai| manasA/vAcA/ karmaNA kI tripathagA para jo UrdhvArohita hokara zivAlaya kI zAzvata amaratA meM jyoti lIna ho jaae| vahI AtmA hamAre lie zraddheya ho jAtI hai| saMyama kI mahaka se saMvAranA evaM svAdhyAya prajJA se nirantara prakSAlana karanA jinakA ekamAtra jIvana lakSya hai| pArthivatA ke prati nijasaMgatA evaM saMsArikatA ke prati nirmamatva bhAva kA sundara praNayana ho jJAna/darzana/ cAritra ke trigar3e para jo zikharAyamAna ho, sarala aura sahajatA jina ke sAnnidhya meM vinamratA ke sAtha sannadva ho| Atma saMkalpa kI garimA se jinakI svara/gati ota-prota ho| jo jana mAnasa meM bodhi jyoti se jagamagAhaTa vikIrNa kara de| jo sAdhanA kI saMbala nidhi ho, basa aisI hI viziSTa vyaktitva kI dhanI hamArI mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI m.thii| svargIyA mahAsatIjI ma.se byAvara/jAvarA meM darzana/vArtA ke avasara aae| hara zabda meM AtmIyatA ghulI rahatI, hara vyavahAra meM vAtsalya rasAnviti rhtii| hara Agraha meM anunaya kI mahAnatA darzita hotii| Apane vicaraNa kI jina lambI dUriyoM ko nApa kara choTA banAyA, vaha Apake adamya sAhasa/ utsAha kA pratIka hai| Apake saMyama sAdhanA kI SaSTi pUrti yaha ujAgara rUpa se pramANita karatI hai, ki jina (10)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana prabhAvanA ke svarUpa ko Apane vistRta AkAra pradAna kiyA hai| ve sadA Atma pradarzana se dUra raha kara AtmasAta karane meM ruci rakhatI rhii| unhoMne apanI yAtrA meM tIvratA samA dii| ve hama sabhI ko A~khoM se bhI ojhala hokara agrasara ho gii| unakA bhAvAtmakapakSa sarAhanIya/ prazaMsanIya hI banA rhegaa| unakI dI gaI preraka sIkha se jana mAnasa kI AsthA UrjA meM navIna udbhAvanAeM prasphurita hotI rhegii| merI ora se unake prati ina smRti paloM meM samyaka bhAvAMjali kA umar3atA /mukharatA sailAba mahAbhAga, zAsana putrI, vayovRddhA mahAsatIvaryA zrI kAnakuvaMrajI ma. kI virAgI vedikA para sAdara samarpita hai| divaMgatA mahAsatIjI ma. ke suyogya ziSyA maMDala se satva sneha sahita anuzaMsA hai ki ve apanI mahAmanA zraddheyA guruvaryAzrI ke vyaktitva prabhAvanA ko lakSyagata rakhate hue jaya paramparA kI pAvanatama vaijayaMtI phaharAne meM sarvAMgINa kuzala kSamatA se paripUrita hai| unakI smRti thAtI, vizva kI anirvacanIya zobhA bneN| samarpita sAdhikA * zrI ajita muni. ratalAma (ma.pra.) caturvidha saMgha kI sthApanA tIrtha pravartana kI sthApanA prakriyA hai| yahI saMgha tIrtha mahimAvaMta hotA hai| saMgha mAhAtmya kI ojasvitA kA svarUpa usakI zAzvata maryAdA meM dRSyamAna hai| isa maryAdA-mahaka se jaba bhI prANI anuprANita hotA hai, to usakI zakti ujjvalatA sarvopari pAvanatama sthiti kI upalabdhi kara letI hai| yahI ArAdhanA/ upAsanA kA mokSa kA mArga hai mokSa mArga ke yAtrika ke sammukha pratyeka prakAra ke pala apanI kSamatA ke dala-bala ke sAtha Ate hai| kintu sAdhaka hara prasaMga para apanI sAmyabhAvitA ke bejor3a nikhAra se apanI svayaM siddha aparAjeyatA pramANita kara detA haiN| aisI viralatama sA nI se vizva cakAcaudha ho jAtA hai| ise hamArI chadmastha dRSTi camatkAra mAna letI hai| saMgha pravRtti sadA se saMyama niSThAgata vidhi niSedha ke mAdhyama se saMcAlita rahI hai| jaba upAsanA sammata jIvana meM AcAra UrjA prasphuTita hotI hai, to usakI uuNcaaii/ghraaii| amApa hotI hai| gaNanIya aMka kA to prazna hI nahIM hotA hai| isa pravRtti pravAha kA Acamana, lakSya saMkalpa siddhi ko paripuSTa hI karatA hai| aise vyakti ke lie bAdhA kA koI artha hI nahIM hotA hai| vaha apane dhyeya patha para dRr3ha gati se agrasara hotA hI calA jAtA hai| vahA~ pIche chUTe hue se apanA koI lagAva nahIM rakhatA haiN| phira Atmatatva kI utkarSaNamayatA meM lavalIna ho jAnA hI zeSa vikalpa bacA rahatA haiN| yahI samagratA kI sampUrNatA hai| saMgha sadasya usake saMvidhAna kI sakriyatA se saMpakta rahatA hai| bhagavAna mahAvIra ke isa caturvidha saMgha meM tahagata kiMcita bhI bhinnatA nahIM pAI jA sakatI haiN| saiddhAMtika AcaraNagata jo niyama puruSa ke lie haiN| vahI niyamAdhikAra nArI ke lie bhI surakSita hai| dhArmika vyavahAra meM mUlataH bheda-rekhA kA kahI bhI vibhAjana nahIM hai| yaha eka gauravAnvita viziSTa tathya hai| jayagacchIya guruparamparA ke patha cinhoM para Agata svanAmadhanya mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma. kI sthAna (11)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ upalabdhi unakI apanI eka viziSTatA rhegii| unhone saMyama vRtti ko manasA / vAcA / karmaNA dvArA sarakAra kiyA) ve apane caMpaIvarNI vyavahAra / vANI se pratyeka jana mana ko prerita / prabhAvita karatI rhii| unakI upAsanA kI madhura mahaka ne pratyeka mAnasa meM nayI sphUrti cetanA se eka jagamagAhaTa kI sarasAI basA sarasAdI / svargIyA mahAsatI jI ma. mAravADa se mahAkauzala ma.pra. kI ora vicaraNa hetu agrasara hote hue jAvarA (ma.pra.) AI thii| tabhI unase vArtA karane kA avasara AyA thA unakI mAnasa bhUmi meM saralatA / vArtA meM AtmIyatA / gurutva ke prati samarpaNa / zraddhAzIlatA kI mahanIya bhAvAtmakatA se ota-prota racanAtmaka sthiti ke darzana hote the| mahAsatIjI ma. saMgha tIrtha kI eka sAdhikA sadasyA rhii| unakI zraddhA smRti meM graMthAyojana kI sAkAratA ke upakrama meM sabhI juTe hue hai| Apa sabhI kI zubhada lakSya pUrti ke mAdhyama se jana-darzana meM jina saMskRti kI virAsata sthApita ho yaha zreyaskara kAmanA - kalpanA haiN| ***** icchA adhUrI rahagaI zrI namana muni mallezvaram pUjyA mahAsatIvaryA zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. kI svarga gamana kI sUcanA ne saMta maMDala ko stabdha kara diyA / duHkhI hRdaya ke lie apanI ora se sAMtvanA prakaTa karatA hU~ / madrAsa pravAsa ke samaya kI bahuta sI smRtiyA~ smRtikoza meM surakSita hai| abhI kucha samaya pUrva to sAdhvI ratnA sarala manA zrI campAkuvaMrajI ma.sA. kI chatra-chAyA se vaMcita hue| phira aba itanI jaldI baDe guruNI jI kA viyoga asahaya hai| para niyati isakI jar3a meM maTThA DAlanA hamAre vaza kI bAta nahIM / pU. zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. pAsa baiThakara sara ciMtta se sune anubhUti ke bola mujhe bArabAra unakI smRti dilA rahe haiN| pU. sAdhvIvaryA to apanI sAdhanA meM pavitra thii| unake jIvana kI saurabha ko hama apane jIvana meM utAra skeN| to jIvana ke isa bohiDa meM bhI zAMti A skegii| pU. gurudevazrI sumati prakAzajI ma.sA. va pU. upAdhyAya zrI vizAla munijI ma.sA. Adi ThANA ApakI asahya vedanA ke kSaNoM meM Apake sAtha the| ve to sabhI madrAsa meM the| maiM dUra huuN| merI mahAsatIjI ke darzana karane kI icchA bhI adhUrI raha gii| apanI ora se hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| **** * zat-zat zraddhAMjali arpaNA muni zrI uttama kumAra (baiMgalora) mahApuruSoM kA jIvana agarabattI ke samAna hotA hai| jaise agarabattI svayaM jalakara rAkha bana jAtI hai| apane astitva taka ko miTA detI hai, usI prakAra mahApuruSa bhI apane jIvana meM Aye hue aneka * (12)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhISaNatama pariSahoM ko sahana karate hue bhI jana-jana ke lie paropakAra kA kAma karate haiN| apane duHkha kI paravAha nahIM krte| unakA jIvana para hitAya hotA hai| ve mahApuruSa nArI ke rUpa meM ho athavA puruSa ke rUpa meM yahA~ guNoM kI pUjA hotI hai|, liMga aura veSa kI nhiiN| puruSa ke rUpa meM to aneka mahApuruSa prasiddha hai hI para nAriyoM meM bhI kamI nahIM hai|jhaaNsii kI rAnI lakSmIbAI rAjasthAna kI mIrAbAI, mahArASTra kI jIjAbAI, evaM anya aneka vIrAMganAe~ bhArata mAtA kI kukSi se avatarita huI hai| jina zAsana kI sAdhikA parama viduSI mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. jinakA nAma Adara ke sAtha liyA jAtA hai| Apane apane jIvana ko tapa tyAga aura sAdhanA meM isa DhaMga se lagAyA thA ki jisake kAraNa Apa kSamAzIla vinayavAna aura saralatA kI pratimUrti ho gii| Apake darzana sarva prathama maI 1991 madrAsa ke sAhukAra peTha meM hue the| ApakA vinamrapana vANI meM zAlInatA evaM AcaraNa meM pavitratA vAstava meM prazasanIya evaM anakaraNIya hai| Apane hama jaise choTe-choTe santoM ko bhI avarNanIya sammA diyaa| Apa eka gaMbhIra mananazIla sAdhikA thii| Apane aneka zAstroM kA evaM bahuta se thokaDo kA talasparzI adhyayana kiyA thaa| ApakI vANI meM miThAsa thii| Apane apane jIvana ke lambe samaya taka zuddha evaM nirmala caritra kA pAlana kiyA thaa| Apane saMyama kAla meM mahArASTra, rAjasthAna, madhyapradeza, karnATakA evaM tAmilanADU, Adi kSetroM meM pAda vihAra karate hue samparka meM Aye hue aneka mumukSu AtmAoM ko Atma bodha se lAbhAnvita kraayaa| aisI mahAna AtmA kA zrI saMgha se bichuDa jAnA jaina samAja ke lie bahuta bar3I kSati Apa ke jIvana meM aneka pariSaha Ae phira bhI Apane sAhasa aura dhaurya ke sAtha unakoM sahana kiyaa| ApakI hI ziSyA viduSI zrI campAkuvaMrakajI ma.sA. kA Apa ke samakSa hI svargavAsa honA bahuta hI kaSTa prada kSaNa the| aise vakta meM bhI Apa sthira rhii| ___ ApakI aneka honahAra ziSyAe~ hai jaise ki sevAbhAvI zrI basaMtakaMvarajI ma.sA., viduSI zrI kaMcana kavarajI ma.sA., zrI cetana prabhAjI ma.sA., zrI candraprabhAjI ma.sA., madhura gAyikA zrI sumana sudhA jI ma.sA. evaM nava dIkSitA zrI akSaya jyoti jI. ma.sA. Adi sAdhvI maMDala honahAra aura samAja kI gaurava hai| Apa logaM se samAja bahuta kucha AzA lagAye baiThA haiN| pA~ca mAha ke antarAla meM do-do viduSI mahAsAdhviyoM kA svargavAsa honA samAja ke lie bahuta hI kaSTa kI bAta haiN| anta meM svargagAmI sAdhvI dvaya ko zataH zataH zraddhAMjali arpaNa karate hue Apa loga jahAM bhI virAjamAna hai, sukha zAMti kI kAmanA karatA hU~ aura hArdika maMgala bhAvanA bhAtA huuN| (13)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha kAmanA * adhyAtma dhyAnI zrI sureza muni zAstrI, pUnA (mahA.) adhyAtmayoginI gahana Agama jJAtA sva. sAdhvI zrI kAnakuMvara jI ma. (bhuAjI) evaM sAdhvI ratnA parama viduSI jina dharma prabhAvikA sva. zrI campAkuMvara jI ma. (bhatIjI) kucerA (rAjasthAna) kI divya maNiyA~ thii| Apa donoM ke dIkSA pradAtA marudharA maMtrI sva. svAmIjI zrI hajArI malajI ma. rahe haiN| zrI kAnakuMvara jI ma. mahA. zrI saradArakuMvara jI kI ziSyA banI tathA zrI campAkuMvara jI mahA. zrI kAna kuMvara jI kI ziSyA huii| Apa donoM kA jIvana saMyama sAdhanA, jJAnArAdhanA meM satata lagA rhaa| samAjotthAna kI dizA meM bhI sakriya yoga dAna diyaa| sAdhvI tathA mahilA-yavatI jagata ke lie preraka spharaNA dene zrama-prayAsa rahA hai| prakRti se sarala, pravRti se sahaja zAMta manA, zramaNI dharma AcAra vicAra vyavahAra meM kuzala vANI se madhura, udAratA meM mRdu Atma sAdhanA meM rata rahanA hI Apake saMyamI jIvana kI saphalatA rahI haiN| saMyama sUrya dhyAna yoga nidhi svAmIjI zrI brajalAlajI ma. zramaNa saMgha ke pUrva yuvAcArya bahuzruta, AgamajJa zAMta dAMta pUjya zrI mizrImalajI ma. 'madhakara ke dvArA jinhoMne mahAna jJAna- koSa mahAna jJAna- kASa anuzAsana paddhati prApta kI thii| Apa donoM ne apanA saMyamI jIvana dhanya banAyA itanA hI nahIM ApanI guru bahinoM,ziSyA praziSyAoM ko bhI vahI saphala sabala mArga darzana diyA jisake pariNAma svarUpa vartamAna meM ApakA zramaNI parivAra jina zAsana kI prabhAvanA kara rahA haiN| ApakA zramaNI parivAra isI taraha zramaNa saMgha kI mahimA garimA bar3hAne meM saMlagna rhegaa| sAdhvI zrI candraprabhAjI ma.ema.e. apanI guruNI tathA dAdaguruNIvaryA kI pAvana smRti ko sthAyitva dene hetu smRti graMtha kA sampAdana kara rahI haiN| yaha guruNI zraddhA ke anukUla kartavya hai tathA ve sAdhuvAda ke yogya hai| graMtha prItyartha merI shubhkaamnaa| hArdika zraddhAMjali * upapravartaka zramaNa zrI vinaya kumAra 'bhIma' zivapura jilA bhIlavADA (rAja.) Aja tAra milA karNakuharoM ko zabda bar3e hI apriya lage ki zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. kA 4-8-91 ko madrAsa me svargavAsa ho gyaa| yaha samAcAra samAja ke lie gaharA AghAta pahuMcAne vAlA hai| (14)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArca meM zrI campAkuvaMrajI ma.sA. kA svargavAsa huA thaa| aura agasta meM ApazrI kA svargavAsa ho gyaa| bhAgya kI viDambanA bar3I vicitra hai| Apake sira para jo hAtha guruNIjI kA thA vaha uTha gyaa| hama Apake hRdaya kI pIr3A ko samajhate hai| Apa dhairya dhAraNa kara isa asahya pIr3A ko sahana kreN| Apa madrAsa meM hai aura maiM mevADa meM dUrI bahuta hai adhika likhane kI sthiti meM bhI nahI huuN| maiM aise samaya meM Apake sAtha huuN| aba Apa udhara se vihArakara mAravADa kI ora pdhaareN| alpa kAla meM hI do parama viduSI mahAsatiyA~jI ko krUrakAla ne hamase chIna liyA hai| isa samaya dhairya dhAraNa karane ke atirikta anya koI mArga nahIM hai| maiM apanI ora se hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| zraddhAMjali * zrI mehandra muni dinakara, pAlI vayovRddhA sarala hRdayA mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma. sA. ke devaloka gamana ke samAcAra sunakara hRdaya ko bahuta hI AghAta lgaa| jaina samAja evaM jayamala sampradAya meM unake svargavAsa se baDI bhArI kamI ho gaI haiN| kama samaya meM hI do mahAna satiyA~ devaloka ho gii| isase bar3hakara aura duHkha kyA ho sakatA hai! aisI duHkhamaya ghar3I meM hama Apake sAtha hai| Apa dhairya se kAma leN| hama to dUra haiN| yahA~ zoka sabhA kA Ayojana kiyA gayA aura usameM zraddhAMjali arpita kI gii| Apa sabhI ko apanI guruNI ke batAye Adarza mArga para calate hue unake adhUre kAryoM ko pUrA karanA hai| apUraNIya kSati * zrI AzISa muni zAstrI, ema.e. parivartinI saMsAre mRtaH ko vA na jAyate, sa: jAto yena jAtena yAti vaMza samunnatima parivartanazIla isa saMsAra kI pratyeka cIja meM parivartana AtA rahatA hai| Aja kA janmA huA bAlaka dhIre-dhIre kizora yuvA evaM vRddha avasthA ko prApta hotA hai subaha kA khilA huA phUla zAma taka muA jAtA hai| Aja kI banI huI sundara se sundara manobhirAma cIja bhI samaya Ane para jIrNa-zIrNa hI nahI hotI hai, balki usakA astitva bhI miTa jAtA haiN| kahA bhI hai samaya kI zilA para madhura citra kitane kisI ne banAye kisI ne miTAye hama zAstroM meM par3hate hai evaM gurujanoM se sunate hai ki ayodhyA nagarI kA vaibhava kisI samaya apane carama utkarSa para thaa| jise devarAja kI AjJA se devoM ne basAyA thaa| jahA~ para RSabha prabhu ne Asi masi, kRSi Adi kI sampUrNa kalAoM kA jJAna dekara Aja kI sabhyatA kA zrIgaNeza mara (15)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA thA, jisa nagarI ko isa avasarpiNI ke Adya cakravartI bharata kI rAjadhAnI va 32000 dezoM kI rAjadhAniyoM kI bhI rAjadhAnI kahalAne kA gaurava prApta thA jahA~ satyavAdI harizcandra aura maryAdA puruSottama rAma jaise rAjAoM ne rAja kiyA thA Aja usa ayodhyA kA astitva kahA~ haiM? isI taraha hastinApura nagara jo cakravartI zrI zAntinAtha, zrI kunthunAtha evaM zrI aranAtha kI rAjadhAnI thI evaM unake dIkSita hone va tIrtha sthApanA karane para 64 indra va asaMkhya deva una prabhu kI dhulI ko mastaka meM lagAne ke lie jahAM AyA karate the| Aja vaha hastinApura nagara kAla ke kisa garta meM samA gayA aisI hI anaMtAnaMta cIjeM kAla ke garta meM samA gaI, samA rahI aura samAyeMgI bhI / isIlie to kahA hai saMsarati iti saMsAra arthAta jo saMsaraNa karatA rahatA hai, saratA rahatA hai, parivartana AtA rahatA hai use saMsAra kahate haiN| parivartana ke isa anaMta pravAha meM kucha puNyazAlI aisI AtmAeM bhI AtI hai jo parivartana meM hI aparivartana (siddhapada) ko pAne ke lie agrasara hotI hai| inhI bhAvoM se prerita hokara lagabhaga 60 varSa pUrva mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. ne evaM lagabhaga 43 varSa pUrva mahAsatI campAkuvaMrajI ma. sA. ne saMyama jIvana ko apanA kara mahAvIra kI dharma vATikA meM mahakate hue puSpa kI taraha mahaka uThI thI / sva. yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma.sA. se jJAna dhyAna pAne vAlI ina donoM mahAna sAdhikAoM ne rAjasthAna madhyapradeza mevADa, mahArASTra Andhra karnATaka, tamilanADU Adi prAntoM meM vicaraNa kara apanI patita pAvanI vANI se hajAroM lAkho nara nAriyoM ko dharma ke mArga meM lagAyA thaa| Apa sAdhvI dvaya kI saMyama sAdhanA evaM pAvanI vANI kA hI prabhAva hai ki mahAsatI zrI basaMta kuvarajI ma.sA. mahAsatI zrI kaMcana kuvarajI mahAsatI zrI cetanaprabhA jI, mahAsatI zrI candraprabhAjI mahAsatI zrI sumana prabhAjI, mahAsatI zrI akSaya jyoti jI ne apane jIvana ko Apake hI zrI caraNoM meM samarpita kara jaina bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kI / isa taraha sva- para kalyANa sAdhikA sAdhvI dvaya kA jIvana jana-jana ke lie kalyANakAraka thaa| donoM sAdhviyoM kA 5 mahIne ke antarAla meM hI svargArohaNa honA yaha zramaNa saMgha ke lie apUraNIya kSati hai| sAdhvI jI ma.sA. ke pAvana darzana kA saubhAgya mujhe jUna 1990 meM madrAsa meM ArAdhya gurudeva tapasvI ratna zramaNa saMghIya salAhakAra zrI sumati prakAza jI ma evaM upAdhyAya pravara zrI vizAla munijI ma.sA. ke sAtha sAhukAra peTha jAne para huA thA / sAdhvI jI ke prathama darzana meM hI unakI saMyama sAdhanA kI dRr3hatA evaM AkarSaka vyaktitva ne mujhe AkarSita kiyA thaa| mArca 1991 meM jaba sAdhvI zrI campAkuMvarajI ma. ke dehavasAna kI sUcanA milI to maiM to hataprabha hI raha gayA thA para kAla ke ina krUra paMjoM se baca bhI kauna sakA haiN| cakkI hai mauta kI nihAyata saGgI do pATa hai isa meM jamI aura AsamA / jo AyA bIca meM pIsa DAlA usako hara koI salAmata nikalA nahIM // mahAsatI jI kI zraddhAMjali sabhA meM hamArA bhI jAnA huA aura mahAsatI kAnakuMvarajI mahArAja sAhaba se vArtA bhI huii| tatpazcAt chaha dina sAhukAra peTha meM hI rahe aura sAdhvI jI kI jJAna, dhyAna evaM (16)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyama sAdhanA ko nikaTatA se dekhA thaa| lagabhaga 5 mahIne ke antarAla meM kAla karAla ne mahAsatI jI ma. ko bhI apanI capeTa meM le liyaa| isI lie to jIvana kI kSaNabhaMguratA para kabIra ne kahA thA - mAlI Avata dekha kara, kaliyA~ karI pukAra phUle-phUle cuna liye, kala hI hamArI baar| AnA jAnA to saMsAra meM lagA hI rahatA hai para sva-para kalyANI AtmAoM kA akasmAta vichoha asahya hotA hai| zramaNa saMgha kI mahakatI huI kaliyoM ko chInakara kAla karAla ne apUraNIya kSati kI hai| parantu isa ghar3I ko TAla bhI kauna sakatA hai| maiM zAsaneza mahAprabhu se yahI prArthanA karatA hU~ ki sAdhvI jI kI AtmA ko cira zAMti prApta ho| zraddhAMjali puSpa * zrI acala muni saMsAra parivartanazIla hai| samaya-samaya para hara vastuoM me parivartana A jatA hai| kAlAnusAra kyoMki samaya kA aisA prabhAva par3atA haiM ki cAhe vaha mAnava ho, cAhe, deva ho, cAhe vaha ekendriya jIva se lekara paMcendriya taka ke jIva ho, cAhe vaha devAdhideva tIrthakara hI kyoM na hoM, saMsAra kI pratyeka vastu yA prANoM para kAla kA prabhAva par3atA haiN| __ jaise eka sundara suhAvanA bAga hai, usameM samaya Ane para aneka prakAra ke puSpa khilate haiN| puSpa khilane se bAga kA sampUrNa vAtAvaraNa suhAvanA, aura manorama bana jAtA hai| usa bAga meM paribhramaNa karane vAle vyaktiyoM ke lie jIvana dAyI zudhda AksIjana milatA hai| lekina jaise-jaise samaya kA cakra bitatA jAtA hai| vahI bAga jo kucha samaya pUrva sundara aura sabake hRdaya ko AnaMda pradAna karane vAlA thaa| usI bAga para prakRti kI mAra aisA par3atI hai ki vahIM bAga registAna meM parivartita ho jAtA haiN| __ yaha saba kisake kAraNa huA? yaha kisI vyakti ne nahIM kiyaa| yaha saba kucha jo parivartana huA hai vaha kAla kA prabhAva hai isa kAla ke prabhAva se koI bhI nahIM baca sakatA hai| isI prakAra isa saMsAra meM hajAroM vyakti janma lete hai| janma lekara apane jIvana ko adharma ke mArga meM lagAkara isa amalya mAnava zarIra ko prApta kara use utthAna kI ora le jAne ke bajAya patana kI ora le jAte hai| aise adharmI pApI patanagAmI jIva ke mara jAne para koI bhI vyakti use smaraNa nahIM karatA hai| lekina kucha vyakti aise hote hai jo isa raMgaraMgIlI duniyA~ meM janma dhAraNa karake mAnava jIvana kI mahattA ko samajhakara apane AtmotthAna ke lie eka aisA mahAmArga cuna lete hai| jisa mArga para apane jIvana ko agrasara karake, Atma vikAsa karake svayaM saMmArga kA pathika banakara svayaM saMmArga para apane kadamoM ko Age bar3hAtA hai| aura saMparka meM Ane vAloM ko sahI mArga darzana karAnA hai| svayaM tairatA hai aura dUsaroM ko tArAtA hai| unheM hI hama mahApuruSa kI saMjJA dete haiN| (17)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise hI do mahAna AtmAaiM hai jinhoMne isa saMsAra meM avatAra lekara jana-jana ke lie patha pradarzaka banI hai| ve hai sva. pUjya zrI kAnakaMvara jI ma. evaM zrI campAkaMvara jI ma. ye donoM jaina samAja ke ujjvala nakSatra ke samAna thii| jinakI sAdhanA kA lakSya jo AtmA anAdikAla se isa cAra gati caurAsI lAkha jIvAyoni meM paribhramaNa kara rahI hai| usa paribhramaNa mukta hone ke lie kauna sA rAstA apanAye kisa mArga para apane kadama bar3hAye jisase yaha AtmA jaldI se jaldI isa saMsAra se alaga ho jaaye| unake mana meM vicAra AyA jaba taka hama saMsAra meM raheMge, ghara gRhasthI meM raheMge taba taka hama sAdhanA nahIM kara skeNge| AtmA ko pAvana nahIM kara skeNge| AtmA ke utthAna ke lie unako eka hI mahAmArga najara aayaa| agara usa mArga para apane kadama ko baDhoyeM to eka na eka dina to hama AtmA se paramAtmA bana sakeMge / vaha mArga thA saMyama kA, dIkSA kaa| una donoM mahAna, AtmAoM ne apane Apa ko saMsAra se alaga karake saMyama rUpI khAr3e kI dhAra para calakara apane tana mana ko tyAga, tapasyA sevA japa tapa ke dvArA apane jIvana ko suvAsita kiyaa| saralatA ko apane jIvana meM apnaayaa| saralatA eka mahAna guNa hai| jisane ise apanAyA usakA kalyANa ho gyaa| kyoMki prabhu mahAvIra ne kahA jisa hRdaya meM saralatA nahIM hotI vahA~ para dharma Tika nahIM sakatA hai| jahA~ para zuddhatA hai vahI para dharma hai| dhammo suddhassa citttthii| saralatA hI mokSa kA rAja mArga hai| Apane prabhuvIra kI vANI kA hRdayaMgama karake usI mArga para anape Apa ko samarpita kara diyaa| aise mahAna AtmAoM ke guNa hama likha nahIM sakate haiN| unheM apane TUTe phUTe zabdo meM abhivyakta nahIM kara sakate hai| jaise sAgara ko koI vyakti nApanA cAhe to nahIM nApa sakatA hai usI prakAra mahApuruSoM ke guNa kIrtana hama nahIM likha sakate hai| aise mahAna sAdhviyoM ko maiM hArdika zraddhAMjali arpita karatA haiN| *** ** mujhe smRti hai paMDitajI zrI vicakSaNa muni, tirupati smRti zabda kA artha haiM- yAdagAra (madhura yAdagAra ) isa anAdi anaMta saMsAra meM anantA jIvAtmA pratikSaNa janma lete haiM aura sva AyuSyAnusAra mRtyu ko prApta karate hai| kaba janmA kaba merA, kauna yAda rakhatA hai| samaya ke thapeDoM meM saba kI vismRti ho jAtI hai| saMsAra meM koI-koI viralI AtmA hI hotI hai jinheM jagata vismaraNa nahI kara pAtA hai / aisI hI sevA evaM sAdhanA kI pratimUrti zAsana prabhAvikA mahAsAdhvI kAnakaMvarajI ma.sA. tathA parama viduSI adhyAtma yoginI dRr3ha AtmavizvAsI mahAsatI campAkaMvara jI ma.sA nazvara zarIroparAnta bhI smRti paTala para hai| mahAna AtmAoM kA jIvana prakAza staMbha ke samAna hotA hai| jaise aMdhakAra meM tUphAna jvAra bhATA Adi se bhaTake hue jahAjoM ko prakAza staMbha gantavya patha batalAtA hai / usI prakAra pUjyA sAdhvI jI ma.sA. kA jIvana rhaa| anekAneka bhaTake kaMTa kAkIrNa patha meM phaMse pathikoM ko samyaktatva kA patha dikhAkara gaMtavya patha para lagAyA haiM / (18)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI jI ma.sA. ke svargavAsa hone para bhI aneka zubha pudagala aneka AtmAoM ke kalyANakArI haiM / madrAsa donoM pUjya sAdhvI jI ma.sA. kaI bAra darzana karane kA tathA carcA vArtA karane kA maukA milaa| kahate hai namaMti phalinoM vRkSA phalavAna vRkSa jhukate hai, namate hai / pUjyA sAdhvI dvaya meM jo vinamratA tathA saralatA ke darzana kiye avismaraNIya hai| pUjyA mahAsatI kAna kaMvarajI ma.sA. kAphI asvastha the zarIra meM kAphI vedanA thI, vetanA kI paravAha kiye binA hI uThane lagI to maine kahA sAdhvI jI Apa vRddha hai, takalIpha hai pATe para hI virAjo pATe se utarate bolI nazvara zarIra ke lie svadharma ko choDU kyA? kahate hue vaMdanA karane lgii| unakI mahAnatA ko dekha natamastaka ho gayA maiN| aneka prakAra kI zArIrika vedanA, kaSTa hone para bhI unake jIvana meM samatA hI dekhii| Apa sAdhvI dvaya kabhI bhI niMdA prazaMsA kI kaTIlI jhADiyoM meM ulajhatI nahIM thI / sadA dhyAna ciMtana evaM sAdhvI (laghu) ko svAdhyAya karavAtI rahatI thii| Apa svAdhyAya ko bahuta mahatva detI thI / svayaM svAdhyAya meM rata rahate hue apanI ziSyA varga ko bhI svAdhyAya meM lagAye rakhatI thii| preraNA detI rhii| dIrgha kAla taka eka sthAna meM sthiravAsa karane para bhI Apa hamezA laghu sAdhvI ko aneka sthAnoM meM bhejakara dharma jAgRti kA saMdeza detI rahI / pUjyA campAkaMvara jI ma.sA. ke pravacana sunakara kA maukA milaa| ApakI vANI meM adRbhuta prabhAva thaa| vANI kI madhuratA to Apako parama pUjya yuvAcArya madhukara munijI ma.sA. se virAsata me hI milI thii| Aja sAdhvI dvaya kA nazvara deha sAmane nahIM hai vaha paMcatatva meM vilIna ho gaI hai| parantu unakA guNa rUpI zarIra aba bhI anekoM AtmAoM ke lie preraNAdAyI hai tathA rahegA vAstava meM sAdhvI jI ke hara vyavahAra meM eka prakAra kA upadeza milatA thaa| Aja bhI unake guNa smRti paTala para Ate hI hRdaya gada-gada hotA hai aisI mahAna AtmAoM kA varada hasta hamezA banA rhe| inhI maMgalakAmanAoM ke sAtha zraddhApuSpa arpita karatA huuN| *** * * arpita hai bhAvAMjali P jaina sAdhvI zrI umarAvakuMvara 'arcanA' pUjya mahAsatI jI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke deha vilaya ke samAcAra sune to dila meM bar3A AghAta lagA, hRdaya, AMkhe bhara AyI, kyoMki hama parama zraddheyA pUjyA guruNIjI ma. zrI saradAra kuMvarajI ma.sA. kI 11 ziSyAyoM meM do hI zeSa rahe the| merI to eka hI bar3I guru bahana thI, mujhe chor3a kara cale gaye Aja mana meM baDA hI khAlIpana laga rahA hai| unake jIvana kI anekAneka smRtiyA~ Aja smRti ke jharokhe se eka ke bAda eka jhAMkane lagI haiN| kaI bAra sAtha rahane kA avasara milA / vAstava meM unakA jIvana saralatA, sarasatA, sAdagI aura zramaNacaryA se paripUrNa thaa| ve apanI sAdhanA ke prati jAgaruka the / jIvana bhara ratnatraya kI samyaka ArAdhanA sAdhanA karate hue, Apa samAdhi ko prApta hue / anta meM hArdika zraddhAsumana samarpaNa ke sAtha yaha kAmanA karatI hU~ ki unakI AtmA ko cirazAMti prApta ho / (19)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApakI hI priya suziSyA mahAsatI zrI campAkuMvarajI eka anubhavI evaM caritraniSTha mahAsatI thii| vinaya viveka sevA evaM saumyatA kI sAkSAta mUrti thii| hamezA svAdhyAyarata rahatI thI, unheM kabhI bhI baiThe rahanA acchA nahIM lagatA thA tathA ve samaya pAlana meM thor3A bhI zithilatA sahana nahIM karatI thI kintu apanI choTI-choTI ziSyAoM ko kabhI udAsa nahIM dekha sakatI thI, unakA karuNApUrita mAtRhRdaya zIghra hI pighala jAyA karatA thaa| mahAsatI jI kA viyoga nizcita hI zramaNa saMgha ke lie apUraNIya kSati haiN| mai unako bhI kabhI bhUla nahIM sakatI huuN| unakI ziSyA sAdhvI candraprabhAjI Adi ke prati sahAnubhUtipUrvaka yaha kAmanA karatI hU~ ki ve zramaNa saMgha kI garimA ko bar3hAeM aura sadguruNIjI ke batAye hue Adarza ko sadA sAmane rakhatI huI pragati patha para bar3hatI rheN| yahI unake prati unakI saccI zraddhAMjali hogii| saralatA sarasatA kI thI pratimUrti, banI rahegI yuga-yuga taka ApakI yazaH kiirti| jIvana ke kaNa-kaNa meM thI smRti| AtI rahegI sadA ApakI madhura smRti|| zAMti evaM bhavyatA kI pratimUrti * upapravartinI zrI mAnakuMvara ma. jIvana kI samasta upalabdhiyoM kA sAra mRtyu hai| mRtyu kArya kAla kA lekhA jokhA hai| jinhoMne mRtyu se nahIM janma le chuTakArA pAne kA puruSArtha 22 varSa kI alpAyu se 43 varSa taka kiyaa| Apake sampUrNa jIvana meM svAdhyAya, sevA, adhyayana evaM samAjotthAna kI vibhinna dizAoM meM satat prayAsa rahA haiN| sAtha hI AtmAnurAginI viduSI zrI kAnakuMvara jI mahArAja kA jIvana bhI saMyama kI isI tripathagA se Alokita rahA hai| campA puSpa kI vaha gaMdha puSpa ke vilIna hone para Aja bhI manaH prANa meM jIvita hai| unakA apramatta saMyama hamAre liye bhI anukaraNIya- smaraNIya evaM Adarza bana gyaa| saMyama kA vaha pAvana nirjhara deha dRSTayA hamAre samakSa nahIM hai kintu unakA nirmala yazaH kAya zraddhAzIla mAnasa ke lie patha pradarzana kA maMgala dhyeya hai| mahAsatI dvaya smRti graMtha kA yaha prakAzana prabuddha pAThakoM ke liye preraNAspada banegA isI sadbhAvanA ke sAtha eka bAra punaH mahAsatI dvaya ke saMyamI jIvana kA shrddhaarcn| (20)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ palakoM meM AhaTa * jaina AryA DaoN. suprabhA kumArI 'sudhA' "saMsAma sIse jaha nAgarAyA niSThAvAn sAdhaka apane jIvana ke raNakSetra meM hAthI kI taraha aMtima dama taka jajhatA hI rahatA hai| vaha bhI kacha kSaNa ke liye nahIM apitu jIvana kI aMtima sAMsa tk| jisa prakAra momabatI jalAI jAtI hai to vaha jalatI hI jAtI hai| jaba taka ki jalakara niHzeSa nahIM ho jAtI bujhane kA nAma nahIM letI haiN| marudharA maMtrI sva. svAmIjI pUjya zrI hajArImalajI ma.sA. kI suziSyA Agama vAridhi, saralamanA sva. zrI viduSI pUjya mahAsatIjI zrI saradArakuMvarajI ma.sA. kI ziSyA evaM mere zraddheyA mAtRsvarUpA pUjyA guruvaryA zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. 'arcanA' kI bar3I guru bahana vayovRddhA pUjyA mahAsatIjI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. evaM unhI kI suyogya ziSyA mahAsatIjI zrI caMpAkuMvarajI ma.sA. donoM hI bar3I niSThAvanA sAdhikA thii| bahuta bAra darzana evaM sevA kA saubhAgya bhI milA thaa| vAstava meM mahAsatIdvaya ratnatraya kI sAdhanA ArAdhanA meM atyaMta jAgaruka the| ___ mahAsatI zrI kaMcanakuMvarajI, mahAsatI zrI candraprabhAjI ema.e. Adi ApakI yogya ziSyAeM apanI guruvaryA zrI ke AdarzoM ko dhyAna meM rakhate hue jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA karatI huI saMgha kI zobhA bddh'aaegii| vastutaH jo smRtiyoM meM zeSa rahate hai, mRtyu unheM kabhI hamase dUra nahIM kara sktii| saMyama patha para bar3hate hue kadama bhale hI mRtyu ke kohare meM adRzya ho gae hoM lekina unakI AhaTa sadaiva hamArI palakeM anubhUta karatI rhegii| inhIM bhAvanAoM ke sAtha mahAsatI dvaya ke zrI caraNoM meM zraddhAsumana samarpita karatI huuN| pU. zrI campAkuvarajI ma. kI guNa smRti . go.saM. mahAviduSI pa.bA. ba. prANakuMvara bAI ma.sA. vidyA bhAskara (madrAsa) isa avasarpiNI kAla ke bharata kSetra meM aneka vibhUtiyA~ jina zAsana meM ho cukI hai| jinhone jIvana ko dhanya kara diyA hai aura mRtyu ko amara banA diyA hai| aise mahAna yazasvI viduSI zrI sAdhvIratnA pU. caMpAkuMvarajI ma.sA. kA janmasthAna kucerA (rAjasthAna) thaa| ApakI mAtA kA nAma kisanAbAI aura pitA kA nAma phUsAlAlajI surANA thaa| Apake mAtA pitA dharma premI the| vahI saMskAra Apake jIvana meM Ane se Apako choTI umra meM dIkSA aMgIkAra karane kI bhAvanA huii| (21)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi. sa. 2005 pauSa zuklA dasamI ke dina Apane adhyAtmayoginI zAMtasvabhArI guruNI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke pAsa dIkSA aMgIkAra karake jJAna darzana - cAritra kI ArAdhanA kI / pU. mahAsatIjI eka adbhuta aura advitIya vibhUti thii| bar3e hI zAMta, dAMta gaMbhIra aura madhura prakRti vAlI thI / caritra niSThA, prANo kI dRr3hatA aura bhAvoM kI bhavyatA thii| unakA ceharA itanA saumya aura rasika thA ki dekhane vAloM ko Atma tRpti kI anubhUti hotI thii| unameM bAlaka sI nizcalatA, yuvaka sI kAryadRr3hatA, praur3ha sI gaMbhIratA aura vRddha sI anubhava garimA thI / jinhoMne apane jJAnabala dhyAnabala, caritrabala aura tapabala se jinazAsana kI zobhA meM abhivRddhi karane, para kalyANa ke sAtha-sAtha apane Apako UrdhvagAmI banAkara vikAsa prApta kiyA thaa| unake jIvana meM vairAgya kA srota baha rahA thaa| roma roma meM ratnatraya kA raNakAra thA / zvAsa zvAsa meM so haM prApta karane kI utkaMThA thI / AtmA kA pradeza pradeza meM prabhu pada prApta karane kI bhAvanA thI / ciMtana kI ajastra dhArA meM svAdhIna rahate the| ghaMTo -ghaMToM eka Asana para AsIna the| vRddha avasthA kA samAgama hone para bhI / dhyAna aura svAdhyAya meM tallIna rahate the / pU. mahAsatIjI kA jaisA nAma thA vaisA hI guNa thA / jisa taraha caMpA kA phUla apanI sugaMdha ko cAroM tarapha phailatA hai usI taraha Apane samyaka kI sAdhanA jJAna kI ArAdhanA aura darzana kI divya sugaMdha cAroM tarapha phailAI haiN| vRkSa kI chAyA ke nIce vizrAma lene vAle pathika kA tana aura mana kA tApa zAMta ho jAtA hai usI taraha ApakA brahmacarya aura tapa kA adbhuta prabhAva jisa para par3atA thA use apUrva zAMti aura zItalatA kA anubhava hotA thaa| ApakA jIvana sUrya kI taraha prakAzita caMdra kI taraha saumya, phUloM kI taraha rasadAra, gajarAja kI taraha masta aura siMha kI taraha nirbhIka thA / Simple living and high thinking" ApakA jIvana sAdA aura vicAra ucca thaa| 66 pU. mahAsatIjI dharma ke tatva ke zabdArtha bhAvArtha gUDhArtha ko aisI gaMbhIra aura prabhAvaka zailI meM vividha nyAya dRSTAMta dekara samajhAte the ki zrotAvRMda usameM tanmaya, cinmaya bana jAte the aura apUrva zAMti se vIravANI kA rasapAna karate the| pU. mahAsatIjI kA jIvana meM sevA kA guNa adbhuta thaa| pU. kAnakuMvarajI ma. kI sevA meM apanI kArya kurabAna kara dI thii| guruNI kI sevA pUre prema se karatI thii| choTI umra meM guruNI ke hRdaya meM apanA sthAna prApta kiyA thaa| lekina karma kI gati vicitra hai kAladeva pUM. kAnakuMvarajI ma.sA. kA ziSyArala pU. caMpAkuMvarajI ma.sA. ko uThAkara le gaye yaha durghaTanA hamAre liye asahya hai| aMta meM zAsanadeva se hamArI prArthanA hai ki usa mahAna vibhUti ko zAzvata zAMti pradAna kareM aura unake ziSyA samudAya ko isa vrajAghAta ko dhairyapUrvaka rahane kI zakti pradAna kareM / ***** (22)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratibhA ke dhanI zramaNI campAjI ma.sA. - - - - - - -- * guruvaryA zrI naMdakuMvarajI ma. kI ziSyA sAdhvI zrI bindu prabhA sA. ra. mahAna vibhUtiyA~ zatAbdiyoM ke bAda janma letI haiN| aura apane divya guNoM dvArA vaha samaya ke AkAza para amiTa kahAnI likha jAtI hai mahApuruSoM kA jIvana gaganacArI sUrya ke samAna hotA hai, jisake prakAza meM asaMkhya prANI mArga darzana pAte hai| unake jIvana kA pratyeka kSaNa amUlya hotA haiN| apane lie bhI aura anya jIvoM ke lie bhii| ___ isa nazvara saMsAra meM pratipala, pratikSaNa saikaDoM AtmAe~ janma letI haiN| aura mRtyu kI goda meM samA jAtI hai| yaha krama Aja se nahIM apitu anAdikAla se anavarata calA A rahA haiN| janma maraNa kI isa cira paramparA para abhI taka kisI ne apanA anuzAsana nahIM jamAyA hai| aura na hI koI jamA sakegA kyoM ki janma aura maraNa kI jo prakriyA ho rahI hai vaha kRtrima nahIM apitu yathArtha haiN| mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA. eka aise hI adbhuta saurabha sumana the jinameM tyAga vairAgya karuNA Adi kA apAra bhaMDAra thaa| ApakI pravacana zailI atyaMta rocaka thii| ApakI vANI meM amRta kA akSaya srota pravAhita hotA thaa| tejomaya jIvana dIpa sadA ke lie bujha gyaa| samAja kA eka anamola ratna hamase sadA ke lie chIna liyA gyaa| vidhi kA vidhAna kaThora hai| Ayu bala kA kyA pramANa yaha kauna jAnatA thA ki hameM zramaNI ratna yoM chor3akara cala deNge| __ Apake mahAna jIvana kA sarvaprathama paricaya mujhe vairAgyAvasthA meM madhyapradeza ke dhamatarI grAma meM prApta huaa| ataH vizvAsa ke sAtha kaha sakatI hU~ ki ve jJAna ke bhaMDAra the| ApakI madhura smRtiyA~ mere mAnasa paTala para jyoM kI tyoM aMkita hai| isI zubha kAmanA hai ke sAtha maiM pUjyA sAdhvI ratna zrI campAkuMvara jI ma.sA. ke caraNa kamaloM meM apane bhAva puSpa samarpita karatI huuN| hRdaya kA samrATa jigara kA hukamarA jAtA rhaa| khAra kA mahabUba guloM kA maharabAM jAtA rhaa| mauna kyoM gucche hai aura kyoM hara kalI murajhA gii| Aja hamAre bAga se hai bAgavAM jAtA rhaa| - - . . . (23)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvabhInI zraddhAJjali . sAdhvI zrI hemaprabhA bhAratIya saMskRti meM saMta jIvana ko eka Adarza rUpa meM mAnA jAtA hai| saMyama aura saMskRti kI dhArAoM meM pravAhamAna saMta jIvana vyakti, samAja rASTra evaM samasta mAnavatA ke lie varadAna rUpa siddha hotA hai| kisI bhI mahApuruSa athavA santa ke jIvana ko jaba kabhI hama apane sanmukha lAte haiM, to aisA mAlUma par3ane lagatA hai| mAnoM indradhanuSI-varNoM ke surabhita sumana kI eka ramaNIya vATikA hamAre sAmane sAkAra ho uThI hai aura jisa prakAra una raMga biraMge phUloM kI sugandha se kisI bhI manuSya kA mana Ananda vibhora ho uThatA hai, ThIka usI taraha mahApuruSoM ke guNa rUpI phUloM kI sugandha bhI mana kI vRttiyoM meM pavitra Ananda kI cala-laharI sI pravAhita kara detI hai| vastuta: saurabha kI bhAMti mahAn guNoM ko bhI kevala anubhUta kiyA jA sakatA hai| usa sthiti meM manuSya kI kaluSita bhAvanAe~ zAnta ho jAtI hai aura mana pavitra cala laharI ko AtmasAta karate hue nirantara Age bar3hatA hai| vastuta: aisA pAvana dhavala aura nirmala jala kA hI paryAya hotA hai eka sAdhaka kA jiivn| santa isa saMsAra meM phUloM kI varSA karane ke liye, amRta bAMTane ke liye tathA apane jIvana ko mAMjate hue apanI AtmA aura vizva donoM kA kalyANa karane ke liye Ate haiM - kahA bhI hai : "saMta to samAja ke kaMTaka uThAne ko Ate haiM, mokSa ke sAdhana jaga hetu juTAne ko Ate haiN| bar3I sAdhanA se jo kucha bhI pAte haiM jIvana meM, use bhI muskarAkara luTAne ko Ate haiN| hamAre sarala hRdayA vayovRddhA pUjyA mahAsatIjI sva. zrI kAnakuMvarajI ma.sA. evaM sva. viduSI mahAsatIjI zrI campAkuMvarajI ma. sA. neM apane saMyamI jIvana ke sudIrgha kAla meM samAja ko bahuta kucha diyaa| svabhAva meM saralatA, vyavahAra meM namratA, vANI meM madhuratA mukha-kamala para saumyatA, nayanoM meM tejasvitA, samatA, sahiSNutA Adi guNoM ke kAraNa unakA vyaktitva gauravapUrNa garimA se camaka uThA thaa| asvastha hote hue bhI ApakA eka bhI kSaNa pramAda meM vyatIta nahIM hotA thaa| satat japa, tapa, mauna sAdhanA meM tallIna rahate the| __ zraddhayA kAnakuMvajI ma.sA. hamAre guruvaryA zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. 'arcanA' kI guru bahina thii| samaya-samaya para zraddheyA guruvaryA zrI hameM unake jIvana se sambandhita anubhava sunAyA karate haiN| mujhe bhI ApazrI ke darzanoM kA saubhAgya prApta huA haiN| maiMne anubhava kiyA ki ve jahAM phUla se komala the, vahIM apanI saMyama sAdhanA meM vajra se kaThora bhI the| hajAroM mIloM kI pada yAtrA kara Apane vItarAga prabhu mahAvIra kI vANI kA pracAra-prasAra kiyaa| aneka patha bhUleM rAhiyoM ko patha dikhlaayaa| apane sadupadezoM ke dvArA aneka dharmAndhoM ke hRdaya meM dharma kI jyoti jagAkara aDiga AsthA evaM niSThA pradAna kii| (24) ne
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakI gauravamaya ziSyA samudAya meM cAra cAMda lagAne vAle pUjyA campAkuMvarajI ma.sA. eka viduSI mahAsatI thii| Agama, stokoM evaM DhAloM ke prati apAra niSThA evaM gaharI ruci thii| unameM zramaNAcAra ke prati sajagatA evaM jAgarukatA thii| apanI ziSyAoM ko bhI nirantara jAgaruka rahakara saMyama sAdhanA meM pragati karane kI pavitra preraNA pradAna karatI thii| ___ yaha kisI ne bhI nahIM socA thA ki sadguruNI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. evaM unakI ziSyA zrI campAkuMvarajI ma.sA. kA rAjasthAna meM punaH Agamana nahIM ho skegaa| vidhi kI viDambanA hai| mAtra pA~ca mahIne ke antarAla meM donoM mahAn vibhUtiyoM kA divaMgata honA samagra jaina samAja ke lie eka apUraNIya kSati hai| unhoMne nazvara deha ko bhale hI tyAga diyA ho lekina vaha smRtiyoM meM jIvita hai aura jo smRtiyoM meM jIvita rahate haiM, vaha amara bana jAte haiN| ___ anta meM divaMgata AtmAoM ko akhaNDa Atmika Ananda kI prApti ho, isI maMgala-kAmanA ke sAtha unake zrI caraNoM meM zraddhA sumana arpita karatI huuN| * mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI ma, 'arcanA' kI ziSyA hRdaya maMdira kI ArAdhyA * mahAsatI zrI kaMcanakuvaMra ma., madrAsa sAgara kI uttAla taraMgoM ko cIrakara nAva ko maMjila taka pahuMcAne kA lakSya liye nAvika sAvadhAnI ke sAtha satata-parizrama kara nAva ko Age bar3hAtA hai| merI jIvana naiyA bhI saMsAra sAgara kI taraMgoM meM Dola rahI thii| aisI vikaTa sthiti meM pU. guruNIjI sarala hRdayA zrI kAnakuMvarajI kI ziSyA paramazraddheyA, paropakAriNI, adhyAtma yoginI, guru bahana, parama viduSI mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma. sA. ne atyanta kRpA kara patavAra thAma kara maMjila taka pahuMcAne kA upakrama prArambha kara mujhe upakRta kiyaa| pU. zrI ke caraNoM meM koTizaH vNdn| mUrtikAra chainI aura hathaur3e kI mAra se pASANa kobhI pratimA banAkara pUjA yogya banA detA hai| pU. zrI ke sAnidhya meM dharma ke marma ko samajhane ke aneka avasara prApta hue| satat preraNA pAkara merA jIvana puSpa bhI pallavita ho utthaa| dhanya hai usa mUrtikAra ko| sAMsArika pralobhanoM kI bhala bhalaiyyA meM bhaTake prANiyoM ke lie karuNAzIla mana hI patha pradarzaka banatA hai| pU. zrI ne zAstroM tathA thokar3oM ke mAdhyama se zUloM ko phUloM meM badalane ke nirantara prayAsa se mArga prazasta huaa| caudaha varSoM se bane sAyA ne acAnaka viraha kI vedanA bhara dii| bhagavAna mahAvIra svAmI ne apane ananya ziSya gautama svAmI ko apane aMtima kSaNoM meM apane se dUra bheja diyA thaa| vahI bAta pU. zrI ne bhI apnaaii| kAphI samaya se kucha sAdhviyoM ko dharma pracAra hetu
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyatra bhajane kI bAta cala rahI thii| pU. zrI kA Adeza prApta kara tIna choTI bahanoM ko sAtha lekara kanyAkumArI kSetra kI ora prasthAna karanA pdd'aa| sambhavataH pU. zrI yaha jAnate the ki viyoga ko sahanA atyanta kaThina hogaa| isI bAta ko dhyAna meM rakha kara unhoMne apanI madhura vANI se mArga darzana dekara zIghra vApasa Ane kA Adeza bhI diyaa| kiMtu apanI alpabudhdi ke kAraNa hama kucha samajha nahIM ske| mahAna AtmA kA viyoga asahanIya hai| pU. zrI kI vANI kA eka eka zabda Aja bhI mArga darzana pradAna karatA rahatA hai| pU. mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma. sA. kA janma kucerA ke surANA parivAra meM huA thaa| sAta varSa kI alpa hI vairAgya ke bIja Apa meM aMkarita hone lage the| ApazrI ke sAMsArika bhUAjI (pa.zrI kAnakuMvarajI ma.sA.) kI dIkSA kucerA meM ho rahI thI, usI samaya choTI-sI avasthA meM hI saMsAra tyAgane kI prabala bhAvanA jAga uThI dekhakara parivAra vAloM ne unheM kaTaMgI bhijavA diyA thaa| samaya ke sAtha sAtha unakI yauvanAvasthA ko dekhakara parivAra vAloM ne unheM sAMsArika baMdhanoM meM jakar3ane kI dRSTi se zrI rAmalAla jI kAtelA ke sAtha vivAha kara saMtoSa kI sAMsa lii| vaivAhika jIvana ke alpa samaya ke pazcAta hI vaidhavya kA dAruNa duHkha A pdd'aa| saMsAra kI vicitratA ne vairAgya ke sUkhe paudhe ko puna: harAbharA kara diyaa| nirantara jJAna dhyAna meM rata, sAmAyika, pratikramaNa, thokar3e, svAdhyAya, DhAla Adi aneka vidha prayAsoM se jJAna jyoti prajjvalita karate rhe| vairAgya kI uttA taraMgoM ne pU. guruvaryA zrI kAnakuMvara jI ma. sA. ke pAsa ziSyA rUpa meM rahane kA dRr3ha saMkalpa liyA aura nirantara prayAsa se muktipatha kA mArga prazasta huaa| sAta varSoM taka mauna vrata grahaNa kA zAstroM kA adhyayana aura thokar3oM ke abhyAsa para adhika dhyAna diyaa| Apake pravacana meM jIvana jIne kI kalA kaisI ho, isa bAta para vizeSa prakAza DAlA jAtA thaa| sAtha hI apane pravacanoM meM Apa zAstrIya uddharaNa prastuta kara use adhika puSTa banAyA karatI thii| ApakI . pravacana zailI itanI AkarSaka thI ki zrotA maMtra mugdha ho jAte the| __ pU. guruvaryA ke sAtha Apane mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA, madhyapradeza, AMdhrapradeza, karnATaka, tamilanADu pradezoM meM vicaraNa kara jana jana ko jAgRta kara dharmamaya bnaayaa| madrAsa ApakA aMtima par3Ava siddha huaa| pU. guruvaryA, vayovRddhA zrI kAnakuMvarajI ma. sA. kI asvasthatA ke kAraNa madrAsa meM sthira rahane ke lie bAdhya kara diyaa| pU. guruvaryA kI nirantara sevA ke sAtha sAtha jana mana meM jAgRti kA abhiyAna abAdha gati se cala rahA thaa| kanyA kumArI kI ora prasthAna ke samaya asvasthatA ke koI lakSaNa dRSTigocara nahIM ho rahe the| hama bhI zIghrAtizIghra vApasa A rahe the ki acAnaka mArga meM pU. zrI. ke viyoga ke samAcAra ne hama sabhI ko asahAya banA diyaa| vidhi ke aTala niyamoM ne asIma upakArI kI chAyA se hameM vaMcita kara diyaa| caitra zuklA pratipadA kI vaha rAtri sabhI ke lie duHkhadAI bana gii| sAMdhya pratikramaNa ke pazcAta bahanoM ke sAtha jJAnacaryA karate karate hI acAnaka sira meM darda uThA aura sabhI ke lie siradarda banakara raha gyaa| tyAga pratyAkhyAna ke sAtha saMthArA grahaNa kara samAdhi maraNa ke sAtha paraloka ke lie prasthAna kara ge| pU. guruvaryA kI sevA karate karate ziSyA ne mArga prazasta kara liyaa| (26)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU. zrI kI asIma kRpA dRSTi ne hama sabhI ko satyamArga para calanA sikhaayaa| unake batAye hue mArga para calate hue sva-para kalyANa meM nirantara lage raheM, isI bhAvanA ke sAtha pU. zrI ke pAvana caraNoM meM zraddhA sumana samarpita karatI huI AzA karatI hU~ ki ve jahA~ bhI ho vahAM se hamArA mArgadarzana karate rahe tAki hama bhI saMyama, tapa, cAritra meM ruci bar3hAkara unake batAye mArga para bar3hatI rheN| isI kAmanA ke sAtha unake caraNoM meM koTi koTi vNdnaa| jana jIvana kA AdhAra * sAdhvI zrI akSaya jyoti ma., madrAsa jaga meM jIvana zreSTha vahI, jo phUloM sA muskAtA hai| __ apane guNa saurabha se jaga ke, kaNa kaNa ko mahakAtA hai| dahI kA maMthana karane se navanIta prApta hotA haiM aura jIvana kA maMthana karane se anubhava kA amRta milatA hai| navanIta dahI kA sAra hai, to anubhava jIvana kA sAra hai| mahApuruSoM kA jIvana nirAlA hotA hai, usa jIvana meM aneka prakAra ke mIThe aura kar3ave anubhava hote haiN| aura una kar3ave mIThe anubhavoM ko mahApuruSa sahaja rUpa se grahaNa karate hai| na mIThe anubhavoM ke prati unake mana meM anurAga hotA hai aura na kar3ave ke prati dveSa hI hotA hai| vaha to samabhAvI sAdhaka hotA hai| aise hI sAdhakoM meM hamAre gurUvaryA zrI kAnakuMvara jI ma. sA. aura zrI campAkuvaMra jI ma.sA. thii| unhoMne apanA sarvasva tyAga diyaa| unake mana meM sadaiva paropakAra kI bhAvanA hotI thii| unhoMne mere jIvana ko nayA mor3a diyA, DUbatI huI ko bcaayaa| maiM Aja jo kucha bhI hU~ vaha unakI kRpA kA hI pariNAma hai| maiM eka anajAna thii| dharma ke bAre meM, dharma ke tatvoM ke bAre meM kucha nahIM jAnatI thI aura apanA jIvana aMdhakAra meM vyatIta kara rahI thii| pU. mahAsatI jI dAda guruvaryA ne mere jIvana kA vikAsa kiyA, DUbane se bcaayaa| aMdhakAra meM jIvana vyatIta karane vAlI ko prakAza meM jIvana vyatIta karane kI kalA kA jJAna pradAna kiyaa| jisa samaya maiM gurUvaryA zrI ke samparka meM/sAnnidhya meM AI usa samaya maiM kucha bhI nahIM jAnatI thii| kevala eka bAra unake darzana kiye| unhoMne mujhe dekhA, merA paricaya jaanaa| unhoMne kahA thA-AratI! (merA sAMsArika nAma) tujhe dharma ke bAre meM to kucha bhI jJAta nahIM haiN| tU jaina hai aura kucha nahIM jaantii|" itanA kahate hue unhoMne mere sira para hAtha pherate hue mujhe dekhA thaa| isa apanatva se maiM unake prati samarpita ho gii| unake pAsa se jAne kI icchA hI nahI ho rahI thii| mere hRdaya meM aisI bhAvanA uThI ki basa unake samIpa baiThI hI rhuuN| maiMne pUchA "ma.sA. kyA maiM Apake pAsa raha sakatI hU~? maiM Apake pAsa rahakara kucha sIkhanA cAhatI huuN|" (27)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.ma.sA. ne prasannatApUrvaka kahA-"tuma hamAre sAtha raha sakatI ho aura jo bhI sIkhanA cAhatI ho sIkha sakatI ho|" ma.sA. kA uttara sunakara maiM AnaMda vibhora ho gii| isake pazcAta maiM apane ghara gaI aura apane mAtA-pitA ko batAyA ki maiM ma.sA. ke pAsa rahakara kacha jJAna-dhyAna sIkhanA cAhatI haiN| merI bAta ko sunakara mAtA jI ne kahA- tU jo bhI sIkhanA cAhatI hai, ma.sA. ke pAsa rahakara sIkha le| kintu ghara para AtI jAtI rhnaa| __mAtA-pitA kI AjJA milane para maiM ma.sA. ke pAsa A gii| yahAM Akara merA dhArmika adhyayana Arambha ho gyaa| ApazrI ke sAnnidhya meM merA adhyayana to huA hI sAtha hI Apane mujhe jIvana meM kucha karane kI kucha banane kI bhI preraNA dii| maiM lagabhaga Der3ha varSa taka ma.sA. kI sevA meM rhii| isameM se AdhA samaya to ghara jAne Ane meM hI vyatIta ho jaataa| eka dina ma.sA. ne mujhase pUchA-"tujhe yaha saMsAra kaisA lagatA hai? kyA tuma isa saMsAra se sambandha jor3anA cAhatI ho?" maiM ma.sA. ke prazna kA artha nahIM samajha paaii| maiMne unhIM se pUchA-"yaha saMsAra kaisA haiM? isa saMsAra se kaisA sambandha rakhanA hai?" "yaha saMsAra jhUThe rizte nAte ko apanAtA hai| sabhI ko merA aura terA kahatA hai| hameM isa saMsAra se kisI bhI prakAra kA sambandha nahIM rakhanA hai| yaha saMsAra bhayaMkara dAvAnala hai| jo isameM phaMsatA hai, vaha vahI bhasma ho jAtA hai|" ma.sA. ne btaayaa| ma.sA. kA kathana sunakara maiM ghabarA gaI aura pUchA-"jaba isameM saba bhasma ho jAte hai, to kyA maiM bhI bhasma ho jAUMgI yA?" "nahIM, saba bhasma nahIM hote| aneka mahApuruSa aise hue hai jinhoMne apanA jIvana saphala banAyA hai| hama bhI una mahApuruSoM ke batAye mArga para calakara, usakA anusaraNa karake apane jIvana ko saphala banA sakate hai|" ma.sA. ne khaa| "hama apanA jIvana kisa prakAra saphala banA sakate hai?" maiMne puuchaa| "apanA sArA jIvana paropakAra kI bhAvanA meM vyatIta karanA hai| isa saMsAra se nikala kara bhagavAna mahAvIra ke batAye mArga para calanA hai| jaise hama cala rahe haiN|" ma.sA. ne btaayaa| - kyA aisA karane se merA jIvana saphala ho jAvegA?" maiMne punaH prazna kiyaa| _ kyoM nahIM hogA? jaba taka hama karma kA kSaya karane ke prayAsa meM lage rahege, apane samasta karmoM kA kSaya kara deMge, to hamArA jIvana saphala ho jaavegaa|" ma.sA. ne btaayaa| isake pazcAta ma.sA. ne saMsAra kaH asAratA ke sambandha meM kucha vistAra se btaayaa| ma.sA. kI vANI sunakara mujhe saMsAra se virakti ho gii| maiMne ma.sA. ke samakSa nivedana kiyA-"ma.sA. maiM bhagavAna mahAvIra ke batAye patha ko apanAnA cAhatI huuN| isake liye mujhe kyA karanA hai? kRpayA mArgadarzana pradAna karane kA kaSTa kreN|" "isake liye sarvaprathama tumheM, apane mAtA-pitA se AjJA prApta karanI hogii| usake pazcAta hI tuma isa mArga ko apanA sakatI ho|" ma.sA. ne btaayaa| (28)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake pazcAt maiM apane mAtA-pitA ke pAsa gaI aura unheM sArI sthiti batAkara AjJA pradAna karane ke liye nivedana kiyaa| prAraMbha meM to unhoMne AjJA dene se iMkAra kara diyA kiMtu mere bAra bAra ke Agraha aura samajhAne para unhoMne AjJA pradAna kara dii| maiM apane uddezya meM saphala ho gyii| AjJA milane ke pazcAt merI dIkSA huii| dIkSoparAMta eka Der3ha mAha taka hI maiM ma.sA. kI chatra chAyA meM raha pAI ki krUra kAla ne unheM hamase chIna liyaa| pU. guruNIjI ma.sA. kA yahI nirdeza rahatA thA ki samaya ko vyartha mata gvaaoN| eka eka pala kImatI hai| jo pala calA gayA vaha lauTakara nahIM aataa| isaliye apanA adhikatama samaya adhyayana meM vyatIta kro| adhyayana-svAdhyAya ke prati ve sadaiva hI preraNA pradAna karate rahate the| pU.guruvaryA zrI sadaiva sada zikSA diyA karate the| unakA svabhAva sarala evaM sahaja thaa| maiM donoM hI ma.sA. ke upakAra ko kabhI bhI nahIM bhUla sakatI huuN| unhoMne hI mere jIvana kA uddhAra kiyaa| aisI jIvana nirmAtrI dAda guruvaryA ko kaise bhulAyA jA sakatA hai| dhanya hai aise mahApuruSa jinhoMne apanA sarvasva tyAga diyaa| aisI mahAna AtmA ko merA zat-zat praNAma aura bhAva bharI zraddhAMjali arpita hai| mere jIvana naiyA ke khevana hAra ho tum| mere jIvana ke anupama hAra ho tum|| dina rAta smRti rahatI hai, tumhArImerI zraddhA ke ekamAtra AdhAra ho tum|| zraddhAMjali samAcAra vidita huA ki vayovRddha saralamanA ma. satI zrI kAnakuMvara jI mA. sA kA svargavAsa ho gayA hai, yaha jAnakara ati hI kheda huaa| kAla ke Age kisI kA jora nahIM cltaa| isa Akasmika nidhana se ma. satI maMDala bahuta dukhita huA hai| Apa eka zreSTha zramaNI thii| isa viyoga se jo saMgha meM kamI huI hai yaha bahuta hI bar3A AghAta hai| zrI jinezvara deva se yahI prArthanA karate hai ki mRta AtmA ko zAnti mile evaM zoka se satI maMDala ko isa AghAta ko sahana karane kI zakti pradAna kreN| aisI ma. satI jI kI kSati ho jAne para usakI pUrti ho jAnA nikaTa bhaviSya meM asambhava hai| ma. satI jI ke prati zraddhA sumana vyakta karate hue apanI zraddhAMjali arpita karate hai| * sAdhvIvRnda, DUMgalA (29)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMgha kI do mahAn vibhUtiyA~ . sAdhvI zrI kalamaprabhA 'zAstrI' (AgamarasikA zrI sohana kaMvara jI ma.sA. kI suziSyA) __ vIra bhUmi bhArata kI pAvana puSya dharA para anekAneka manISiyoM ne janma liyaa| jinhoMne apane pavitra caritra, tejasvI vyaktitva aura jJAnamaya prakAza dvArA jana-jana ke jIvana ko mArgadarzana pradAna kiyaa| / vartamAna meM jahA~ eka ora samUce vizva meM AtaMkavAda, sAmpradAyikatA, jAtivAda viSamatA, krUratA, aMdhavizvAsa va saMgharSa kA bolabAlA hai, vahIM dUsarI ora hamAre jina zAsana meM mahAn ArAdhikA sAdhvI samAja eka aham bhUmikA nibhA rahA hai| jinakI saMyama yAtrA kA lakSya jIvadayA, dharmarakSA, zAnti, sadbhAvanA sva va para kalyANa hai| AdhyAtmika jagata meM nArI varga ne aneka tejasvI divya kIrtimAna sthApita kiye hai| nArI varga ne apanI jJAna-darzana cAritra va tapa kI zakti ko prakaTa kara puruSa varga ko eka cunautI sI dI hai ki vaha use ubalA samajhane kI bhUla na kreN| ___ hAlAMki isa virATa vizva kI dharA para anekAneka AtmA janma letI hai| lekina vartamAna meM kise samaya hai ki dUsaroM ke bAre meM soce ? lekina ve AtmAe~ niHsandeha smaraNIya bana jAtI hai jo isa dharA para janma lekara kalyANakArI kAryoM meM apane-ApakoM samarpita kara detI hai| aisA hI samarpita jIvana thA zraddheyA kAnakuMvara jI ma.sA kaa| jinhoMne pahale svakalyANa tatpazcAt para kalyANa ke mArga ko apnaayaa| ApazrI kA svabhAva atyanta sarala thaa|.kssmaa, vinaya, saralatA, sAdagI, dayAlutA Adi vividha gaNoM se sasajjita ApakA zramaNI jIvana galAba kI taraha savAsita, navanIta kI bhA~ti muda mizrI ke samAna mIThA va candra ke samAna zItala thaa| ___ Apa bAla yuvA-vRddha jaina va jainetara sabhI ke zraddhA kendra the| vastutaH Apa nArI samAja va samagra jina zAsana ke anamola ratna the| hAlA~ki Apa aba hamAre bIca meM nahIM hai| lekina Apane apane satat prayAsoM ke dvArA jina zAsana kI garimA meM jo cAra cA~da lagAye, usase Apako sadaiva yAda kiyA jAtA rhegaa| cU~ki mahApuruSoM kA abhinandana anya sAdhakoM ke liye preraNA pradAna karatA hai, unameM sAdhanA patha para Age bar3hane kI tIvra AMkAkSA paidA karatA hai| ata: maiM isI bhAvanA se prerita hokara isa avasara para apane zraddhAsumana Apake caraNa sarojoM meM arpita karatI huuN| (30)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zat-zat zraddhA sumana * zrI madhukara ziSyA jhaNakAra caraNopAsikA sAdhvI zrI candraprabhA candrikA' AmeTa (rAja.) manuSya jIvana eka gahare sAgara kI bhA~ti hai| jisa prakAra samudra meM aneka lahareM Akara milatI hai| usI prakAra mAnava jIvana meM bhI mAnava kA aneka vyaktiyoM se samAgama hotA hai| kucha vyaktiyoM ke milana se jIvana meM apAra prasannatA hotI hai aura kucha vyaktiyoM kA kSaNika sAmIpya hI jIvana meM saMgharSa kleza utpanna kara detA hai| ___ jaba manuSya sacce santa yA sAdhakoM ke pAsa jAtA hai to saMta apane anupama jJAna rUpI saundarya se manuSya kI kSudhA yA jholI ko bhara dete hai| isI zrRMkhalA meM mahAna viduSI sAdhvIratnA zrI campAkaMvarajI ma.sA. kA nAma AtA hai| jaba maiM vairAgya avasthA meM thI taba mujhe ApazrI ke darzanoM kA saubhAgya prApta huaa| mahArAjazrI ke mukha para anupama teja dedIpyamAna ho rahA thaa| ApakI sundara mukhAkRti ko dekhakara koI bhI mAnava prabhAvita hue binA nahIM raha sakatA thaa| ApakI AvAja meM vicakSaNa jAdU, zItalatA, svabhAva meM apanApana komalatA kA sahaja hI alaukika mizraNa thaa| Apako dekhakara aisA lagatA thA ki jisa prakAra bAlaka svabhAva se, komala, chala-kapaTa se dUra, moha mAyA rahita hotA hai usI prakAra Apa zrI bhI krodha, mAna, mAyA, rAga, dveSa se rahita thii| eka Adarza zramaNI ke sabhI sadguNoM se Apa sarvathA sualaMkRta haiN| aisA kahate hue maiM kisI atizayokti kA Azraya nahIM le rahI huuN| Apa parama zItala, mRdubhASI evaM vaiduSya kI agAdha ambodhi hote hue bhI mitabhASI thii| ApakA mitabhASaNa zrotAoM para jAdU sA prabhAva chor3a jAtA thaa| vyaktigata rUpa se maiMne Apase jo vAtsalyatA, AtmIyatA, apanatva prApta kiyA hai usake varNana ke lie mere pAsa ucita zabdoM kA nitAnta abhAva hai| vyaktigata rUpa se maiMne Apase jo vAtsalya, AtmIyatA apanatva prApta kiyA hai usake varNana ke lie mere pAsa ucita zabdoM kAnitAnta abhAva hai| kevala zraddhAvanat mastaka hokara Apake sambandha meM apanI tuccha buddhinusAra jo kucha zabda kusuma prastuta kie hai ve mAtra sUrya ke Age laghu dIpaka kI dyuti ke samAna hai| maiM unhe zat-zat zraddhA sumana arpita karatI huuN| tuccha lekhanI merI hai, sadguNoM ke Apa bhNddaar| merI bhAvanA vaMdana ke hita rahatI hai sadaiva taiyaar|| zAMti dayA anukampA saagr| hRdaya ApakA parama udaar| mahAsatI zrI campAkuMvarajI zat-zat vaMdana kare sviikaar|| (31)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'AdhyAtmika jyoti kI divya mazAleM' zrImadhukara ziSyA jhaNakAra caraNopArikA sAdhvI zrI sumaMgalaprabhA 'savitA' AmeTa janma ke bAda mRtyu avazyaMbhAvI hai| kintu mahApuruSa mRtyu ko samajhakara usake lie sadA hAtha meM mazAla kI taraha mArgadarzaka banA rahatA hai| jisa prakAra mazAla kA prakAza saba taraha se prApta hotA hai aura prakAza ke sAtha hI lavalIna ho jAtA hai| isI prakAra hama do aisI mahAna AtmAoM kI tulanA mazAla se kara rahe haiM jinhoMne janma ke bAda mRtyu ko avazyaMbhAvI samajha kara bharI javAnI meM zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ne 21 varSa kI umra meM evam campAkuMvara jI ma.sA. ne 22 varSa kI umra meM apane jIvana ko mazAla kI taraha banAne ke liye jIvana rUpI DaNDe para saMyama rUpI kapar3A lagAyA tathA AdhyAtmika sAdhanA rUpI sneha se divya jyoti ko prakaTa kiyA haiN| guru hajArI braja - madhukara rUpI diyAsalAI jyoti prakaTa karane vAle bne| * mazAla jisa prakAra apanA kArya pUrA karake svasthAna para Ate-Ate adRzya ho jAtI hai usI prakAra ye donoM mahAna, AtmAaiM rAjasthAna se mevAr3a, madhyapradeza, mahArASTra, Andhrapradeza, karNATaka, madrAsa meM kucha samaya virAjakara apane Apa meM aMntardhyAna ho gii| maiM bhI apane Apako saubhAgyazAlI samajhatI hUM ki jisa dharatI para donoM AtmA ne janma va dIkSA grahaNa kI usI dharatI ke kaNoM meM merI bhI abhivRddhi huI evam dIkSA bhI / aMta meM maiM aise mahAn AdhyAtmika jyoti kI divya mazAla, kAna- campA kI AtmA divyAtmA bana gii| mere mana darzana kI abhilASA thI vaha aMtarAya karmoM ke kAraNa mana kI mana meM raha gii| aba maiM ApazrI ke caraNoM meM koTizaH zraddhAMjali arpita karatI huuN| kitanA pAvana nizcala jIvana sajaga sAdhanA meM rata thA, spaSTa-spaSTa kahane kI Adata vAlA pAvana tava patha thA, chor3a gaye ho tuma to hamako, yAda tumhArI AtI haiM, tere pada cinhoM para calanA, yahI hamArI thAtI haiM || ***** ucca koTi kI dvayAtmA AmeTa (rAja.) zrI madhukara ziSyA jhaNakAra caraNopAsikA sAdhvI anAdikAla se hamArI AtmA janma aura mRtyu ke donoM taToM ke bIca rahI hai| ananta kAla bIta gayA isa prakriyA meN| ThANAMga sUtra meM bhagavAna ne kahA ki aisA koI sthAna na bacA jahAM isa AtmA ne (32)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma grahaNa na kiyA ho aura aisA koI prANI nahIM bacA jisake sAtha apanI AtmA ne saMbaMdha na kiyA ho| ananta-zakti ko pahacAnakara AtmA aura zarIra bheda vijJAna ko pA liyaa| Atma vaibhava, sampanna mahAsatI dvaya kI sAdhanA vizva ke prANimAtra ke prati maMgalamaya bhAvanAoM se ota-prota, vAtsalyamaya bhAvanAoM se sarAbora aura sabake kalyANa kI bhAvanAoM se yukta thiiN| Apa donoM kA jIvana tyAga vairAgya pUrNa dIptimaya jIvana kI adbhuta mazAla ke rUpa meM thaa| Apane guru AjJA, vinamratA, saralatA, spaSTatA, virATatA, sajagatA, vAtsalyatA se hI AtmA kA zrRMgAra kiyaa| Apa ubhaya mahAna AtmAoM kA jIvana vaMdanIya eka stutya hai| ubhaya AtmA jahAM bhI ho use zAMti prApta ho aura aMtataH carama lakSya akSayAnaMda kI prApti ho, inhIM bhavya bhAvanAoM ke sAtha ucca koTI-kI dvayAtmA ko zraddhA prasUna samarpita hai| guNaratnoM se AplAvita jIvana * zrI madhukara ziSyA jhaNakAra caraNopAsikA esa. candana bAlA 'maMjula' AmeTa (rAja.) viduSI sAdhvI zrI candraprabhA ke kuzala sampAdana meM mahAsatI jI sva. sAdhvI ratna zrI kAnakuMvarajI ma. sA. madhura vyAkhyAnI sva. zrI campAkuMvarajI ma. sA. kI pAvana smRti meM mahAsatI dvaya smRti grantha kA prakAzana, hama sabhI ke lie mahAna upalabdhi hai| donoM hI sAdhvI pravara jaina samAja kI mahAna vibhUtiyAM thii| jinake jIvana sarovara meM prema, dayA, karuNA ke sugaMdhita puSpa vikasita hote haiM va paropakAra kA mAdhurya, cAritrAdi guNoM kA saundarya anokhepana ko lie hue ho, vaha AdaraNIya/vandanIya/ pUjanIya bana jAtA haiN| unhIM meM se the ye dvaya sAdhvI ratna jinhoMne sadguNoM kI anokhI raMga-biraMgI chaTA jana mAnasa para bikhera dii| nAnAvidha guNoM se jIvana zobhA meM abhivRddhi kii| dvaya zramaNI ratna bAhara se jitane manorama the| usase bhI kahI adhika Apa andara se manorama the| ApakI maMjula mukhAkRti para gambhIra vaicArikatA kI bhavya AbhA jhalakatI thii| aura udAra AMkhoM ke bhItara se bAlaka ke samAna sahaja sneha sudhA barasatI thii| jaba bhI dekhA vArtAlApa meM saralatA zAlInatA aura saMkSiptatA ke darzana hote the| hRdaya kI ucchala saMvedanazIlatA evaM udAratta karuNA dikhAI detI thii| maiMne kaI bAra Apake darzana kiye, karIba se dekhane kA maukA milaa| ApakA bAhya evaM Antarika vyaktitva bar3A hI prabhAvazAlI thaa| kucha kSaNoM ke samparka meM hI jIvana kI lambI dUrI ko pAra karake Agantuka AtmIya sneha ke sUtra meM baMdha jAtA thaa| ApakA prathama sAkSAtkAra hI jIvana kI smaraNIya ramaNIya yAda bana jAtI thii| anekAneka guNaratnoM se jinakA jIvana AplAvita thA ve dvaya satI pravara Aja hamAre madhya isa bhautika deha se nahIM hai| una dvaya mahAsatI kI divaMgata AtmA ko bhAvAbhivyaMjanA arpita karatI huuN| (33)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAM gae ho dvaya mahAsatI, chor3a hameM majhadhAra meN| ____ apanI zAnI eka tumhIM the, isa sAdhaka saMsAra meN|| tuma sI zramaNI japI tapI nahIM, anya koI mila jAtA hai| tuma sI zramaNI khojane para, vo dhyAna tumhIM para jAtA hai| tuma to jAkara baiTha gae ho, divya deva saMsAra meN| apanI zAnI eka tumhIM the, isa sAdhaka saMsAra meN| aisI divyAtmA ke caraNoM meM zraddhA sumana arpita karatI huuN| zraddhA sumana * zrI madhukara ziSyA jhaNakAra caraNopAsikA sAmbI zrI manohara kuMvara, AmeTa (rAja.) zraddheya mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. Aja hamAre bIca nahIM haiN| abhI -abhI patra milA madrAsa se maMtrIjI loDhAjI dvArA ki mahAsatI dvaya smati grantha nikala rahA hai| yaha jAnakAra vicAra huA ki maiM una donoM mahAna bhAtmAoM ke viSaya meM kacha likhN| janma-maraNa kI zrRMkhalA karmabaddha AtmA calatI rahatI hai| karma kI lIlA aparampAra haiM, kintu jo apane bhavya jIvana ko nirantara AtmakalyANa meM lIna kara detA hai vaha mRtyaJjayI. AtmajayI evaM karmajayI bana jAtA hai| isI zrRMkhalA meM Abaddha nAma hai pUjya svAmI jI marudharA maMtrI pravartaka zrI hajArImala jI ma.sA., upa pravartaka zAsana sevI pUjya svAmI jI zrI brajalAla jI ma.sA., bahuzruta paMDita ratna Agama mahArathI zrI yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' kI suziSyA zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kA mAravAr3a kI hRdayasthalI kucerA kI pAvana bhUmi meM zrImAn bIjarAja jI surANA kI dharmapatnI zrImatI anachIbAI kI kukSi se bhAdra kRSNA 8, saMvat 1968 ko janma liyaa| bacapana meM alaukika pratibhA se apUrva adhyayana kara jIvana bagiyA ko sNvaaraa| jaba yuvA avasthA kI dehalI para Agamana huA to ApakA vivAha zrImAn ghAsIlAlajI bhaMDArI ke sAtha sampanna huaa| ApakA janma, zAdI aura dIkSA kA sthAna kucerA hI rhaa| kucha samaya ke pazcAt bhaMDArI jI kA svargavAsa ho gayA aura mahAsatI zrI saradArakuMvarajI ma.sA. kA padArpaNa huA tathA ApazrI ke sAnidhya meM jJAna dhyAna sIkhA evaM vairAgyabhAvanA jAgRta huii| Apane mAgha zuklA 10 saMvat 1989 meM pUjya svAmIjI zrI hajArImalajI ma.sA. ke mukhAraviMda se kucerA meM dIkSAgrahaNa kii| phira Apane guruNIsA zrI saradArakuMvarajI ma.sA. se jaina, darzana sAhitya kA talasparzI adhyayana kiyaa| hindI, saMskRta, prAkRta kI Apa acchI jJAtA thii| svAdhyAya ke sambala se Atmabodha va prajJA kA prasphuTana huaa| ApakI vyAkhyAna zailI adbhuta thii| mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. ApakI saMsAra pakSIya bhatIjI thii| zrI campAkuMvara jI (34)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma.sA. ke pravacana madhura evaM prabhAvazAlI hote the| Apake darzana, vANI evaM sevA kA mujhe aneka bAra lAbha milaa| Apa merI saMyama yAtrA ke pAtheya the| janamAnasa ko preraNA pradAna kara dharma ke prati niSThA jAgRta karanA ApakA lakSya rahatA thaa| jahA~ bhI ApakA vicaraNa hotA saMgha meM harSa kI lahara daur3a jaatii| Apa donoM hI mahAna satiyAM ziromaNI zAMta-prazAMta jIvana vyatIta kara Apane dhairya, sahanazIlatA, samarpaNa evaM saMgha niSThA kA Adarza prastuta kiyA, jo anukaraNIya hai| aise zramaNI ratna kA hamAre madhya se calA jAnA caturvidha saMgha ke lie mahatI evaM apUraNIti hai| donoM divyAtmAoM ko koTizaH zraddhAsumana arpita karatI huuN| zrI kAna campA hamase, judA ho gii| mana kI icchA merI, mana kI mana meM raha gii| socA thA darzana kI kAmanA, aba zIghra pUrI hogii| lekina Apa svapila duniyA se vilIna ho gii| merA svapna adhUrA raha gayA * zrI madhukara ziSyA jhaNakAra caraNopAsikA sAthvI jayamAlA 'jIjI' AmeTa kaI dinoM se soca rahI thI ki donoM mahAna AtmAoM ke bAre meM kucha likhuu| likhanA bhI aise mahApuruSoM ke saMyamI jIvana tathA unake sAnidhya meM hue apane anubhavoM se jinakI mahAnatA kA koI ora chora hI nahIM, phira bhI sAhasa karake likhane baitthii| A~kheM baMda karake yAda karane, lagI kahA~ se zurU kruuN| dhIre-dhIre ciMtana saMvat 2029 kI ora gyaa| Apa zrI kucerA meM cAturmAsArtha virAja rahe the| usa samaya pUjya gurudeva upa pravartaka zAsana sevI pUjya svAmI jI zrI brajalAla jI ma.sA. evaM bahuzruta paMDita ratna Agama mahArathI yuvAcArya bhagavan zrI mizrImala jI ma.sA. kA goTana cAturmAsa evaM guruNIsA ma.sA. kA dhanArI kalA thaa| jaise hI maiM bIkAnera se AI to guruNIsA ma.sA. ne kahA pUjya gurUdeva zrI ke darzana evaM dIkSA muhUrta ke lie goTana jaao| vahA~ pUjya gurudeva ne pharamAyA ki terI dIkSA mRgasara zuklA paMcamI ko Asopa meM hogii| abhI tuma kucerA jaao| pUjya svAmI jI rAvatamala jI ma. sA. evaM mahAsatiyA~jI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. parama viduSI campAku~varajI ma.sA. Adi ThANA ko vinatI karanA 'ki merI dIkSA para padhAranA tathA padhArane kI svIkRti diraao| usa samaya maiM guru AjJA se kucerA gii| ApazrI ke maiMne darzana kie aura dekhA ApakA adhyayana Thosa thaa| Apa apanI ziSyAoM ko tatparatApUrvaka adhyayana krvaatii| zrAvaka varga ko kisa prakAra se preraNA denA, isa kalA meM bhI Apa donoM pravINa thii| ApakA jIvana saMyamita evaM maryAdita thaa| sahI hai je ege jiye jiyA pNchiN| isake anurUpa hI ApakI sAdhanA thii| Apake bAre meM kyA kahUM jitanA kahUM utanA hI kama hai| mujhe Apane bahuta hI acche DhaMga se saMyama jIvana jIne kI zikSA dI tathA Asopa to kisI kAraNavaza na padhArakara Apa dhanArI kalA pdhaare| ApazrI se guruNI jI ma.sA. ne bar3I dIkSA dene kA anurodha kiyaa| phira merI bar3I dIkSA ApazrI ke mukhAraviMda se huii| mujha para ApakA bahuta sneha thaa| maiMne sunA kI Apa asvastha hai| bhAvanA merI prabala thI (35)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki maiM ApazrI ke darzana karUM lekina aMtarAya karma ke kAraNa merA svapna adhUrA hI rhaa| parama viduSI ma. sA. to acAnaka hI svarga padhAra gaye, kucha samaya ke bAda Apa bhI hameM chor3a kara sadA-sadA ke lie cale ge| aMta meM koTizaH zraddhA sumana arpita karatI huI zAsana deva se prArthanA karatI hUM ki Apa donoM AtmAe~ jahA~ bhI ho unheM cira zAMti prApta kreN| saralatA kI pratimUrti * zrI madhukara jhaNakAra caraNopAsikA sAdhvI zrI AnandaprabhA 'AzA' AmeTa (rAja.) jindagI na kevala jIne kA bahAnA hai|| ___ jindagI na kevala sAMsoM kA khajAnA hai| jindagI hai sUraja pUrva dizA kA jindagI kA kAma sUraja ugAnA hai| vAstava meM jindagI usI kI sArthaka hai jo dUsaroM ke liye preraNA bana sake, dUsaroM ke liye kAma A ske| aisI hI suvAsita jindagI thI hamArI zraddhA kendra jJAna-darzana-cAritra kI sakala sAdhikA sneha evaM saralatA kI maMgalamUrti zrI zrI 108 zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kI jo Aja bhautika deha se hamAre sAmane nahIM Apa saralatA kI sAkSAt pratimA thI saralatA evaM nirmalatA Apake roma-roma meM udbhAvita thii| ApakI saralatA se prabhAvita hokara saMta satiyAjI evaM kaI zrAvaka zrAvikAeM Apako saralamanA ke nAma se bhI pukArate the| - mujhe bhI paramArAdhyA dvaya mahAsatI jI ke maMgalamaya darzana kA lAbha vi.saM. 2032 meM kucerA meM prApta huA thaa| prathama pAvana darzana meM hI ApakI saralatA vinamratA aura udAratA pUrNa sumadhura vyavahAra se merA antaramana AnaMdarasa se AplAvita ho gyaa| AtmIyatA kI amRtamayI anubhati se antaHkaraNa apAra Ananda ke kSIra sAgara meM avagAhana karane lgaa| koI sajAvaTa nahI, koI banAvaTa nahIM aisA pratIta huA ki maiM varSoM se ApakI kRpApAtra rahI huuN| ApakA Adarza jIvana, Atma sAdhanA sarvajana hitAya aura sarvajana sukhAya samarpita thaa| Apake antarmana meM pratipala aura pratikSaNa saumyatA saralatA udAratA aura sAtvikatA kA nirmala nirjhara kalAkala, chalachala kA madhura ninAda karatA huA pravAhamAna thaa| aura vaha bhAvuka bhaktoM ke pApa tApa ko miTAkara AdhyAtmika saralatA pradAna karatA thaa| (36)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake pAvana sAnidhya meM baiThakara svabhAva kI zItalatA aura vizAlatA ke saMdarzana hote the| hamAre durbhAgya ke kAraNa krUrakAla ne hama se unako chIna liyaa| Aja Apa hamAre sAmane nahIM hai| kintu unake jyotirmaya jIvana se satata preraNA milatI rhegii| maiM una dvaya zramaNI pravara ke caraNAravindoM meM snehasnigdha zraddhApuSpa arpita karatI huuN| zraddhAjaMli manuSya kI AtmA ananta zakti kA akhaNDa srota hai| mAnava isa sRSTi kA sarvazreSTha prANI hai| samasta mAnavIya zaktiyoM kA saMgaThana, niyaMtraNa tathA sadupayoga, saMyama aura sadAcAra dvArA hI ho sakatA hai| saMyama mahAna zakti hai| saMyamazIla puruSa hI vIra hote haiN| manuSya samAja para nirbhara hai| saMyama hI ekamAtra vaha sAdhana hai, jisake dvArA manuSya -manuSya samAja para nirbhara hai| saMyama hI ekamAtra vaha sAdhana hai, jisake dvArA manuSya apanI tamAma zaktiyoM kA vikAsa kara sakatA hai| saMyama ke dvArA hI AtmA siddha buddha, niranjana, nirAkAra bana jAtI hai| sukha aura zAnti tathA Ananda kI prApti hamArA lakSya hai| isa lakSya kI prApti kA mArga saMyama ke atirikta anya nahIM hai| saMyama ke abhAva meM dharma sAdhanA nahIM ho sktii| mana, vacana aura kAyA ke saMyama se hI jIvana kA nirmANa saMbhava hai| paramapUjya zAsana prabhAvikA, saralatA evaM saumyatA kI mUrti viduSI mahAsatI jI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kA janma kucerA meM huA tathA 22 varSa kI umra meM hI Apane kucerA meM hI saMyama aMgIkAra kiyaa| ApakI svAdhyAya meM adhika ruci thii| Apane jaina darzana sAhitya kA gaharA adhyayana kiyaa| ApakI vANI meM madhuratA evaM saralatA thii| Apane lagabhaga 60 varSoM taka nirmala cAritra kA pAlana kiyaa| dinAMka 4 agasta 1991 ko dopahara lagabhaga 12.40 baje Apane saMthAre sahita deha tyAga kiyaa| isI prakAra parama pUjya zramaNIratna paramaviduSI mahAsatIjI zrI campAkuMvarajI ma.sA. kA janma kucerA meM huA tathA 24 varSa kI Ayu meM Apane dIkSA kucerA meM lI tathA lagabhaga 43 varSoM taka saMyama sAdhanA kA pAlana kara jina zAsana ke gaurava meM abhivRddhi kii| Apa sarala svabhAvI, madhura vyAkhyAnI, mRdubhASI, sevAbhAvI, spaSTavAditA zikSAvijJa Adi aneka guNoM se yukta thii| Apane pichale 4-5 varSoM meM madrAsa sAhUkArapeTha meM rahakara zrAvaka-zrAvikAoM meM vizeSa dharma jAgaraNa kI preraNA dii| dinAMka 17-3-91 ko rAtri meM 11.30 baje Apane madrAsa meM deha tyaagaa| (37)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM pUjya donoM mahAsatIyAMjI ma. sA. ke prati hArdika zraddhAjaMli arpita karatA hUM tathA unakI AtmA ke zAzvata sukha prApti kI maMgala kAmanA karatA huuN| Apa jaise parama viduSI mahAsatiyAMjI ko khokara samAja kI apUraNIya kSati huI hai| jisakI nikaTa bhaviSya meM pUrti nahIM ho sakatI hai| amaracanda modI Agama prakAzana samiti, byAvara maMtrI popaliyA bAjAra zrI jaina sthAnakavAsI vIra saMgha popaliyA bAjara, byAvara * * * * * zoka evaM zraddhAjaMli prastAva paramapUjya gurudeva zramaNa saMghIya sva. yuvAcArya zrI mizrImala jI ma.sA. 'madhukara' kI antevAsinI parama zraddheyA vayovRddhA pUjyA mahAsatIjI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kA dinAMka 4-8-91 ko madhyAhna sAr3he bAraha baje madrAsa sAhUkArapeTha meM saMthArApUrvaka samAdhikaraNa ho gyaa| zraddhayA mahAsatIjI ne 22 varSa kI Ayu meM marudhara maMtrI sva. svAmIjI zrI hajArImala ma. sA. ke karakamaloM dvArA marudharA kI mahAna satI pUjyA saradArakuMvarajI ma.sA. ko nezrAya meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| 58 varSa kI saMyama paryAya meM Apane svayaM ko sadaiva svAdhyAya, mauna evaM jJAnArAdhanA meM tallIna rkhaa| __ Apake devaloka gamana se caturvidha saMgha kI eka apUraNIya kSati huI hai| atra virAjita parama viduSI pUjyA mahAsatI jI zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. 'arcanA' Adi ThANA 11 ke sAnnidhya meM zrI Agama prakAzana samiti evaM muni zrI hajArImala smRti prakAzana kI ora se braja madhukara smRti bhavana meM zokasabhA kA Ayojana kiyA gyaa| donoM saMsthAoM ke parivAra jana svargastha AtmA ko zAMti prApti kI kAmanA karate hue zraddhAMjali samarpita karate haiN| amaracanda modI uttamacaMda modI maMtrI maMtrI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara munizrI hajAramila smRti prakAzana byAvara zoka evaM zraddhAMjali prastAva zrI Agama prakAzana samiti evaM muni zrI hajArImala smRti prakAzana samiti kI sthAnIya kAryakAriNI kI Aja dinAMka 19-3-91 ko yaha sammilita sabhA pUjya mahAsatIjI jayamAlAjI Adi ThANA ke sAnidhya meM sAdhvIjI zrI campAkuMvarajI ma.sA. ke madrAsa meM dinAMka 17-3-91 ko hue dehAvasAna ke lie hArdika zoka prakaTa karatI hai| (38)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvI jI zrI campAkuMvara jI ma.sA. ne vikrama saM. 2005 mAgha zuklA 10 ko svAmI jI zrI hajArImala jI ma.sA. ke mukhAravinda se ArhatI dIkSA aMgIkAra kI thii| ApazrI ne apanI isa sudIrgha dIkSA paryAya ko sevA sAdhanA aura svAdhyAya kI tridhArA se pavitra bnaayaa| sAdhanA kI amara sAdhikA sAdhvIjI usa dIpa ke samAna hai, jo sva-para ko samAna rUpa se prakAzita karatA hai| sAdhvIjI kI jIvana pauthI ke pratyeka patre meM vinaya, viveka, kSamatA, madhuratA, pavitratA ke sUtra saMjoye hue hai| sAdhvIjI ke dehAvasAna se caturvidha saMgha kI apUraNIya kSati huI hai| divagaMta AtmA ko parama zAnti prApta ho, yaha kAmanA karate hue hArdika zraddhAjaMli arpita karate haiN| zoka prastAva kavardhA (ma.pra.) zramaNasaMghIya salAhakAra pUjya gurudeva zrIratanamuni ma.sA. Adi ThANA 5 ko tAra dvArA yaha jAnakAra ki vayovRddhA saralamanA pU. zrI kAnakaMvarajI ma.sA. kA dehAvasAna ho gayA, atyanta duHkha huaa| vyAkhyAna baMda karake zoka sabhA manAI gii| pUjya zrI gurudeva ne unakA pUrA paricaya kucerA, kaTaMgI aura madrAsa se saMbaMdhita diyaa| Apane kahA ki durga aura rAyapura meM cAturmAsa aura sikandarAbAda evaM durga meM dIkSAyeM Adi karAne kA prasaMga aayaa| AcArya zrI jayamala sampradAyastha hone ke kAraNa nikaTa sambandhoM meM rahe hai| Apane kahA ki zrI campAkaMvarajI ma.sA. ke dukhada abhAva le hI nahIM the ki ApazrI kA dehAvasAna ho gyaa| pIche sAdhvI samudAya para viyoga kA yaha doharA duHkha A par3A hai| saMvedanA vyakta karate hue cAra logasya kA dhyAna kara divaMgata AtmA kI zAMti kI kAmanA kI gii| kavardhA meM bhI ApazrI kA Agamana huA thaa| zoka prastAva ke sAtha sabhA visarjita huii| * * * * * AmeTa meM zoka sabhA dinAMka 7-8-91 ko sUcanA milI kI madrAsa meM virAjita pUjya mahAsatiyAMjI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kA svargavAsa ho gayA, yaha sunakara atra virAjita mahAsatiyAMjI zrI manohara kuMvarajI ma.sA. ko hArdika dukha huA tathA saMgha meM zoka vyApta ho gyaa| mahAsatIjI ke sAnnidhya meM zokasabhA kA Ayojana rakhA gyaa| mahAsatIjI zrI manoharakuMvarajI evaM AnaMda prabhA jI tathA candana bAlA ma.sA. ne saMvedanA bhare svara meM svargastha mahAsatIjI ko zraddhAjaMli arpita karate hae unake Adarza jIvana para prakAza DAlA evaM unake batAye hue mArga para calane kI sapreraNA dii| sAdhvI jI bhI candraprabhAjI evaM savitAjI ne gItikA ke mAdhyama se zraddhAjaMli pradAna kii| (39)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoka prastAva Aja dinAMka 6-8-91 maMgalavAra ko vIra bhavana meM prAtaH 8.30 baje paMDita rala zrI zubhendu muni sA. tatvacintaka zrI pramoda muni ma.sA. ke sAnidhya meM svargIya yuvAcArya AgamajJa zrI 1008 zrI madhukara muni jI ma.sA. kI AjJAnuvartinI suziSyA zAsanadIpikA mahAsatIjI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kA dinAMka 4-8-91 ko madrAsa mahAnagara meM mahAprayANa ho jAne ke kAraNa eka zokasabhA rakhI gii| sarvaprathama paMDita ratna zrI zubhendu munijI ma.sA. ne paramapUjya 1008 zrI jayamala jI ma.sA. evaM unakI paramparA ke saMbaMdha meM vistRta jAnakArI karAte hue mahAsatI jI zrI kAnakuMvarajI ma. sA. ke jIvana para prakAza ddaalaa| tatpazcAt zrImAn tArAcanda sA. koThArI, zrI pukharAja sA. mehatA, zrI nAthUsiMha jI chAtrAvAsa adhIkSaka, hastImala DosI ne svargIyA mahAsatI jI ma.sA. kA jIvana paricaya dete hue apanI bhAvabhInI zraddhAMjali arpita kii| mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. zAnta evaM sarala svabhAvI the| Apane apane tapa, japa, saMyama, jJAna, dhyAna kI ArAdhanA karate hue zrI saMgha ko mArgadarzana pradAna kiyA evaM zAsana kI prabhAvanA kii| unake svargavAsa se apUraNIya kSati huI hai| samasta mer3atA zrI saMgha ne apanI zraddhAjaMli arpita kii| Aja vyAkhyAna banda rakhA gayA tathA cAra logassa ke dhyAna ke pazcAt sabhA visarjita kI gii| * zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina saMgha, mer3atA siTI (rAjasthAna) hArdika zraddhAMjali madrAsa virAjamAna svargIya pUjya yUvAcArya pravara zrI madhukaramuni jI mahArAja kI AjJAnuvartinI vayovRddhA mahAn sAdhvI zrI kAna kuMvara jI mahArAja ke svargArohI hone kA saMvAda pAkara pUre saMgha meM zoka kI lahara vyApta ho gii| zradveya pUjya pravartaka zrI mahendra muni jI mahArAja 'kamala' ke sAnidhya meM 'smRti sabhA' kA Ayojana kiyA gyaa| saMgha maMtrI zrI mANakacaMdra jI siMghavI ne sva. mahAsatI jI ke divya jIvana para prakAza ddaalaa| zraddheya pravartaka zrI ne 'smRti sabhA' meM sva. mahAsatI jI zrI kAnakuMvara jI ke nirmala saMyamI jIvana para prakAza DAlate hue kahA ki mahAsatI jI kI saMyama sAdhanA utkRSTa thI-ve na kevala marudharo kI apitu saMgha kI zAna thii| unake svargavAsa se saMgha meM eka mahAna divya sAdhikA kI kSati huI hai| (40)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ anta meM sAmUhika dhyAna ke bAda unakI AtmA ko cirazAnti kI prApti kI kAmanA ke sAtha zraddhAMjali arpita kI gii| mUlacanda surANA adhyakSa, zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, nAgaura (rAja.) mahAsatI jI zrI kAnakaMvarajI ma.sA. ko zraddhAMjali . zrI saMgha bAlAghATa (ma.pra.) yuvAcArya sva. zrI madhukaramunijI ma.sA. kI AjJAnuvartinI vayovRddhA mahAsatIjI zrI kAnakaMvara mahArAja sAhaba ke mahAprayANa kA samAcAra madrAsa nivAsI siddhecaMdajI lor3hA dvArA TelIphona se prApta hote hI bAlAghATa jaina samAja stabdha raha gyaa| zrI bIjarAjajI surANA kucerA (rAja.) kI suputrI zrI kAnakuMvarajI ne 22 varSa kI yauvanAvsathA meM jainazvarI bhagavatI dIkSA aMgIkAra kii| sAdhanA kAla ke 60 varSoM meM Apane "tiNNANaM-tArayANaM" ke bhAva ko caritArtha karate hue janamAnasa meM dharmahita ke prati cetanA jAgRta kI / sarala svabhAva, mRdRbhASI, sevAbhAvI Adi aneka mAnavIya guNoM se sampanna, dayA, prema va sneha kI sAkSAta yaha pratimA, rAjasthAna mahArASTra ma.pra. Adi pradeza kA vicaraNa kara aMta meM madrAsa sthita sAhukArapeTha jaina sthAnaka bhavana meM zArIrika asvasthatA ke kAraNa pichale 4-5 varSoM se virAjamAna thii| lagabhaga 5 mAha pUrva dinAMka 17-3-91 ko ApakI viduSI suziSyA zrI caMpAkuMvarajI ma.sA. ke Akasmika dehAvasAna ke dukha se ApakI suziSyAyeM va jaina samAja ubara bhI na pAyA thA ki 4-8-91 ko ApakA mahAprayANa ho gyaa| dinAMka 6-8-91 ko saMgha ke pramukha TrasTI zrI caMdanamala jI modI kI adhyakSatA meM jaina sthAnaka bhavana meM zraddhAMjali sabhA huii| jisameM prakAza bAgarecA, sau. tArAdevI kAMkariyA ne san 1983 meM bAlAghATa meM sampanna Apake cAturmAsa ke saMsmaraNoM ko yAda kara zraddhAMjali vyakta kii| hAla hI meM madrAsa pravAsa ke samaya huI Apase vArtA kA jikra karate hue tArAcaMdajI lor3hA ne unake vizAla vyaktitva para prakAza DAlate hue bhAvAjaMli vyakta kI / caMdanamalajI modI ne kahA ki ApakA pitRpakSa parivAra bAlAghATa jile (kaTaMgI) meM hone se ApakA vizeSa lagAva bAlAghATa ke prati rahA hai| subhASa lor3hA ne zraddhAsumana samarpita karate hue kahA ki Apake mahAprayANa se jahAM eka ora zrI basaMtakuMvarajI Adi suziSyAoM ko prApta Apake varadahasta se vaMcita honA par3A hai vahIM jaina samAja ne karuNAnidhi saMta ratna ko khoyA hai| aMta meM ananta meM vilIna ApakI AtmA ko cirazAMti. prApti kI maMgalabhAvanA ke sAtha cAra sogassa kA dhyAna kara sabhA visarjita (41)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ apUraNIya kSati * rIkhabacanda lor3hA, madrAsa rAjasthAna tyAga aura balidAna kI bhUmi rahI hai| isake kaNa-kaNa meM yaha vizeSatA vyApta hai| yahA~ aneka dharmavIra karmavIra, tapavIra, dAnavIra aura zUravIra hue hai| ina vIroM kI gaurava gAthAyeM Aja bhI ghara-ghara meM gUMja rahI hai| rAjasthAna ke nAgaura jile meM bhI aisI aneka vibhUtiyAM huI hai| kRSNa bhakta kavayitrI mIrAbAI kI janma bhUmi mer3atA bhI nAgaura jile meM hI hai| nAgaura jile meM hI eka kasbAI gAMva kucerA hai| kucerA apanI aneka vizeSatAoM ke liye prasiddha hai| kucerA meM jaina dharma kI paramparA kAphI purAnI hai| isa gAMva kA sambandha aneka muni bhagavaMtoM evaM sAdhviyAM jI mahArAja se rahA hai| aneka kI yaha yaha karmasthalI rahA hai, to yahA~ janma lekara aneka bhavyAtmAoM ne saMyama mArga aMgIkAra kara sva-kalyANa to kiyaa| bhI mArgadarzana pradAna kiyA hai| prAtaH smaraNIya, vajrasaMkalpa ke svAmI pUjya AcArya zrI jayamala jI ma.sA. kA tathA unake uttaravartI AcAryo, munirAjoM kA isa kSetra meM vizeSa prabhAva rahA hai| unhIM kI sampradAya kI aneka sAdhviyoM kA kuMcerA se nikaTa samparka rahA hai aura aneka sAdhviyoM ne yahIM janma lekara jaina dharma kI dhvajA pUre bhArata meM phaharAI hai| aisI mahAna sAdhviyoM meM adhyAtmayoginI mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.jA. evaM paramaviduSI, kuzala pravacanakartI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma.sA. kA nAma pUrNa zraddhA bhakti ke sAtha liyA jAtA hai| donoM hI mahAsatiyAM jI kA janma kucerA meM huA aura donoM ne saMyamavrata bhI yahIM para aMgIkAra kiyaa| lagabhaga sAta varSa pUrva dAnavIra seTha sA. padmazrI zrI mohanamalajI sA. coraDiyA ne pU. mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma. ke nAma se kucerA meM eka sthAnaka bhavana kA nirmANa karavAyA thaa| yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki zrImAna coraDiyA sA. kucerA kI eka hastI the au suprasiddha samAja sevI bhI the| __ mAravAr3a meM dharma pracAra karate hue donoM hI mahAsatiyAM jI mevAr3a, madhyapradeza meM bhI padhArI aura madhyapradeza ke chattIsagar3ha kSetra meM acchI prabhAvanA kara guru gaccha kA nAma ujjvala kiyaa| madhyapradeza se ApakA vihAra AMdhrapradeza kI ora huaa| AMdhrapradeza meM bhI dharma dhyAna kA ThATa maca gyaa| jaba ApakA padArpaNa karnATaka meM huA to zraddhAlu bhaktoM meM prasannatA kI lahara phaila gii| rAyacUra, siMdhanUra Adi sthAnoM para dharma gaMgA pravAhita ho gii| karnATaka se mahAsatiyA~ jI kA Agamana sAhukAra peTha, madrAsa meM huaa| yahAM yaha smaraNIya hai ki jaba mahAsatiyAM jI karnATaka meM vicaraNa kara rahI thI, taba sAhukAra peTha, madrAsa kA zrIsaMgha bAra-bAra ApazrI kI sevA meM upasthita hokara madrAsa padhArane kI vinatI karatA A rahA thaa| usI vinatI ko dhyAna meM rakhakara ApakA padArpaNa madrAsa meM huA thaa| Apake madrAsa padArpaNa se zrIsaMgha meM naI cetanA utpanna ho gii| hamAre liye to yaha aura bhI gaurava kI bAta thii| kAraNa ki hamArA parivAra bhI kucerA kA hI hai| isa kAraNa apanatva kI bhAvanA meM aura adhika vRddhi hotI hai| (42)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagabhaga pAMca varSa taka mahAsatiyAM jI kA madrAsa meM rahanA huaa| mahAsatI zrI kAna kuvaMra jI ma. sA. kI asvasthAvasthA ke kAraNa kahIM vihAra nahIM ho pA rahA thaa| isa avadhi meM maine dekhA ki mahAsatIjI meM aTUTa dhairya aura sahiSNutA hai| apanI asvasthatA kI ciMtA kiye binA ve apanI dainika kriyAoM ke prati pUrNa sajaga rahatI thii| apanI ziSyAoM ko mArga darzana pradAna kiyA karatI thI / saMyama meM jarAsI bhI zithilatA nahI Ane pAI thii| lagabhaga pAMca varSoM kI avadhi taka mahAsatiyAMjI ke sAnnidhya meM rahakara dharma dhyAna karane kA avasara to milA hI sAtha hI itane varSoM taka sevA karane kA bhI avasara milA, yaha hamArA saubhAgya hai| mAha mArca 1999 hamAre liye zubha nahIM rahA / kuzala pravacanakartrI, parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. ekAeka asvastha ho gye| ve lagabhaga ATha baje rAtri meM asvastha hue aura rAtri 11.45 baje samAdhi maraNa ko prApta ho gye| isa alpAvadhi meM hama vizeSa kucha bhI unake liye nahIM kara paaye| samAja para unakA asIma upakAra thA / asvastha hote hI aisA laga rahA thA mAno kAla kA AkramaNa pratipala cAlU hai-natthi kAlassa aNAgamo / kAla ke sammukha kisI kI nahIM calatI hai| TUTI kI koI bUTI nahI hai| aMtataH krUra kAla ke paMje adhika kasa gae aura dinAMka 17-3-91 ko krUra kAla ne mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma. jA. ko apanA grAsa banA liyaa| zoka kI lahara vyApta ho gii| jo nahIM socA thA vaha ho gyaa| parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. ke viyoga ko abhI bhulA bhI nahIM pAye the ki di. 4-8-91 ko mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. ko krUra kAla ne hamase chIna liyA aura hama saba bebasa dekhate raha gaye / pU. guruvaryyA mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. kI asvasthatA ko dekhate hue unake upacAra kI samucita vyavasthA kI gii| eka se bar3hakara eka DAkTara evaM vizeSajJa DAkTaroM ko bhI btaayaa| isa avadhi meM DA. surANA ne pU. guruvaryyA zrI kI jo sevA kI vaha sarAhanIya hai| ve aMta samaya taka sevA meM juTe rhe| kiMtu vikarAla kAla ke paMjoM se ve mahAsatIjI ko nahIM bacA ske| alpAvadhi meM do variSTha mahAsatiyAM jI kA viyoga eka bahuta bar3I apUraNIya kSati hotI hai| maiM apanI ora se tathA apane samasta parivAra kI ora se donoM mahAsatiyAMjI ko zraddhAMjali arpita karatA hU~, aura zAsana deva se unakI AtmA zAMti ke liye prArthanA karatA hU~ / **** * unake batAye mArga kA anusaraNa kareM paramapUjya viduSI mahAsatiyA~ jI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. ke devaloka hone ke samAcAra tAra dvArA mile| yaha samAcAra yahAM virAjita ghora tapasvI saMgha sevA bhAvI pUjya gurudeva zrI mohanamuni mahArAja sAhaba ko jaise hI mile yahAM sarvatra zoka kI lahara phaila gii| yahAM zrI saMgha ne zoka saMvedanA prakaTa kI hai| pUjya gurudeva ne zoka saMdeza bhejA hai evaM sabhI mahAsatiyAM jI ma.sA. ko dharma saMdeza pharamAyA hai| mahAsatiyAM jI pUjya gurudeva zrI hajArImala jI ma.sA. kI bar3I ziSyA thI aura unhoMne apane jIvana meM (43)
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAga jisa bhAvanA se lI jIvana paryanta usI bhAvanA se tyAga tapa kI pAlanA kii| sabhI satiyoM jI ko gurudeva kI ora se dhairya baMdhAveM evaM ArttadhyAna nahIM kareM sabhI kI sukhasAtA puuchaaveN| jisa prakAra unhoMne tyAga tapa se apanA dIrgha jIvana bitAyA unhIM ke batAye hue mArga para calakara apane jIvana kA kalyANa kreN| * rAmapurA zivapura meM zoka sabhA Aja prAtaH kAla byAvara se sUcanA milI ki madrAsa meM sva. gurudeva yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA. kI AjJAnuvartinI mahAsatI zrI kAna kaMvarajI ma.sA. kA svargavAsa ho gyaa| sUcanA milate hI zrI saMgha meM zoka kI lahara chA gaI. vyAkhyAna banda rakhA gyaa| byAvara nivAsI zrImAna hakmIcandajI sAhaba koThArI kI adhyakSatA meM zoka sabhA hii| zoka sabhA meM cAra logassa kA dhyAna kiyA gyaa| mahAsatIzrI ke nidhana para gaharA duHkha vyakta kiyaa| zoka sabhA meM upa pravartaka zramaNa vinaya kumAra 'bhIma' ne mahAsatI ke jIvana para prakAza ddaalaa| zramaNa 'bhIma' ne kahAki mahAsatI pravara kA jIvana sAdhanA maya thaa| lambe sAdhanA kAla meM apanA yazasvI jIvana jIkara nAma rozana kiyaa| pavitra caritra AtmA ko maiM zraddhAMjali samarpita karatA huuN| zivapura saMgha ne duHkha vyakta kiyaa| aise viSama samaya meM hama sabhI una mahAsatI jI kI ziSyAoM ki sAtha haiN| hamAre pAsa dhairya dhAraNa karane ke atirikta anya koI upAya nahI zrI saMgha zivapura, (bhIr3avAr3A) hArdika zraddhAMjali * preSaka - prakAza jaina, tAla, jilA udayapura (rAja.) __ Aja hamAre yahA~ thANA se vihAra karake pUjya gurudeva zrI vinaya kumAra jI 'bhIma' zrI niraMjana munijI ma.sA. adi ThANA mahAsatI jI zrI ugamakuvaMra jI ma. sA. param viduSI mahAsatI jI manoharakuvaMra jI ma. sA. Adi ThANA 5 yahA~ padhAre, mahAvIra jayantI yahIM mnaayegeN| acAnaka jodhapura, byAvara se patra mile| jisameM ullekha thA, ki mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma.sA. kA madrAsa meM svargavAsa ho gyaa| kaba huA kisa avasthA meM huA, hameM kucha bhI jAnakArI nahIM bahuta duHkha huaa| isa vikaTa paristhiti meM pUjya mahArAja zrI kAnakuvaMra jI ma.sA. dhairya rakhAve choTI sAdhviyoM ko himmata rakhane kA kheN| idhara gurudevazrI ___
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihAra meM the| kisI prakAra kI hameM koI jAnakArI nahIM milii| gurudeva zrI yuvAcArya bhagavanta ke sAdhvI samAja meM mahAsatIzrI jI kA mahatvapUrNa sthAna thaa| honI ko kauna roka sakatA hai| isI ke Age sabhI majabUra hai| pUjya gurudevazrI ne kahA hai himmata aura sAhasa kA paricaya deN| sAdhvI jI ke svargavAsa se zramapa saMgha evaM vyaktigata rUpa se jayamala samudAya meM bhArI kamI par3I hai| svargastha AtmA ko cira zAMti ke liye pUjya gurudeva pUjya mahAsatI maNDala kI tarapha se hArdika shrddhaaNjli| zraddhA sumana jatanarAja mehatA, mer3atA siTI pUjya yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma.sA. kI AjJAnuvartinI mahAsatIjI zrI kAnakaMvara jI ma.sA. vaya sthavira, saMyama sthavira, jJAna, sthavira, caritra sthavira sarala hRdayA mRdubhASI the| Apane jIvana ke aneka varSa zAsana sevA meM evaM jIvana ke utkarSa kI sAdhanA meM bitaaye| zrAvakoM ke hRdayAkAza meM Apake prati aTUTa zraddhA thii| pUjya pitAjI zrI premarAja jI mehatA ke hRdaya meM bhI Apake prati gaharI bhakti thii| samaya samaya para jaba bhI maiM ApakI sevA meM jAtA taba pUjya pitAjI apanI bhakti bhAvanA va arntahRdaya kI gaharI saMvedanA prakaTa krte| Apa zrI ne aneka varSoM taka marugharA kI pAvana dharA para vicaraNa karane ke pazcAt mahArASTra madrAsa jaise sudUra prAntoM meM padhArakara vahA~ jayamala gaNivara kI kIrti patA kA phhraaii| Apake prati hamAre parivAra kI aTUTa zraddhA bhakti rahI hai| ApakA bhI sahaja sneha, sauhArdra prema sadaiva milatA rahA hai| Aja Apa isa saMsAra meM nahIM hai kintu anekAneka zrAvakoM ke hRdaya meM ApakI jJAna jyoti jhalaka rahI hai jisakA prakAza bhautika yuga meM preraNAspada hai| yaha bhI saMyoga kI bAta hai ki mahAsatI jI zrI campAkaMvarajI ma.sA. bhI Apase kucha samaya pUrva hI svarga sidhAra gye| Apa bhI apanI guruvaryA zrI kAnakaMvara jI ma.sA. kI hI bhAMti mRdubhASI, zAsana sevI, zAnta citta va sarala hRdayA the| ApakI jJAnArAdhanA ke prati ruci thii| anuzAsana meM kaThoratA Apake jIvana kA sahaja guNa thaa| satI dvaya ke prati apane zraddhA sumana arpita karate haiN| upakArI guruvaryA * vairAgyavatI zakuntalA, madrAsa __jo janma letA hai, usakI mRtyu eka dina avazya hotI hai| mRtyu ke bAda bhI smaraNa usI kA kiyA jAtA hai jisane saMsAra ko apane jJAna se prakAzita kiyA ho| paramaviduSI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma.sA. saMsAra ko jJAna rUpI prakAza pradAna karane vAlI gaurava zAlI mahAna satiyoM meM se eka thii| Apa kA jIvana anupama thaa| Adarza thaa| Apa hara pala svAdhyAya, thokar3e, mAlA, dhyAna Adi meM vyatIta karatI thii| ApakA svabhAva bahuta hI zAMta evaM sarala thaa| ApakA mukha maMDala sadaiva hI gulAba ke phUla kI bhAMti khilA-khilA rahatA thaa| Apane apanA jIvana samAja sudhAra ke liye arpita kara diyA thaa| Apane bhUle bhaTake mAnavoM ko sahI mArga batAne meM kabhI bhI pramAda nahIM kiyaa| Apane apanI sAdhanA se jaina jagata ko satya mArga dikhaayaa| mujha para unakA jo upakAra hai, use to mai jIvana paryanta nahIM bhUla paauuNgii| unake nahIM rahane kA dAruNa samAcAra sunate hI merA roma roma kAMpa uThA aura AMkhoM ke sammukha aMdherA chA gyaa| maiM usa samaya avAka raha gii| eka zabda bhI nahIM nikala paayaa| sArA zarIra sunna ho gyaa| yaha jIvana bahatI haI eka dhArA ke samAna hai| dhArA kisa samaya kisa ora pravAhita ho jAve kahanA kaThina hai| ThIka yahI sthiti jIvana kI bhI hotI hai| isameM bhI aneka mor3a Ate hai| par3Ava Ate hai| taba kyA ho jAve kahanA kaThina hai| zaharoM meM bar3e bar3e bhavana banAne vAle mila jAveMge kiMtu jIvana rUpI bhavana kA nirmANa karane vAle kama hI mileNge| Apa vAstava meM jIvana nirmANa kI kalA meM dakSa the| unake jIvana meM saralatA, madhuratA aura vAtsalya thA adbhuta saMgama thaa| maiM jaba jaba bhI unake sAralya aura mAdhurya se otaprota jIvana kA smaraNa karatI hU~, unake smaraNa mAtra se A~khe nama ho jAtI hai| ve kitane mahAna the| unake hRdaya meM hamAre prati kitanA sneha thaa| guruNIjI ke acAnaka svargavAsa ho jAne se hRdaya ko gaharA AghAta lgaa| kiMtu kyA kiyA jA sakatA hai| vidhi ke vidhAna ke sammukha, krUra kAla kI gati ke sammukha sivAya mauna rahane aura dhairya dhAraNa karane ke atirikta anya koI upAya nahI hai| guruvaryA saMyama ke kSetra meM sadaiva jAgRta rahate the| ve jahAM bhI ho, unase yahI prArthanA hai ki mujhe aisI zakti pradAna karane kI kRpA kareM jisase maiM unake batAye mArga para calakara Atma kalyANa kara sakU, apane jIvana ko sArthaka kara skuuN| merI ora se koTi koTi vaMdana ke sAtha hArdika shrddhaaNjli| hArdika zraddhAMjali * tArAcaMda lor3hA, bAlAghATa Aja di. 4-8-91 ko dopahara phona para pU. zrI kAnakuvaMra jI ma.sA. ke devaloka hone ke samAcAra sunakara sabhI stabdha raha gye| sabhI ne tatkAla cAra cAra logassa kA dhyAna kara zraddhA sumana arpita kiye| vidhi kI kaisI viDambanA hai, maiM donoM bAra madrAsa se AyA aura bAda meM donoM bAra samAcAra mile, donoM bAra merI aMtarAya banI rhii| (46)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI jI zrI brajalAla jI ma. sA. tathA yuvAcAryajI meM bhI lagabhaga thor3A hI samaya kA vichoha rahA aura yahAM bhI lagabhaga punarAvRtti rhii| parama zraddheya, saralamanA, vayovRddhA mahAsatIjI ke ve zabda "tArAcaMda aba jyAdA samaya nahI nikala sktaa|" aba bAra-bAra mAnasa paTala para taira rahe hai| pU. mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma. ke vichoha ne unheM kAphI kRza kara diyA thaa| kitanI AtmIyatA, kitanA apanatva sameTe hue the| aisI viSama paristhiti meM dhairya dhAraNa kara jJAna dhyAna meM abhivRddhi karate hue sabhI ko sAntvanA dilaaveN| pU. zrI basaMtakuvaMra jI ma. sA. pa-. zrI kaMcanakuvaMra jI ma.sA. Apa donoM bar3e haiN| Apa donoM para sabhI choTI satiyAM jI ko samhAlane kI adhika javAbadArI hai| yadyapi ve bhI sabhI jJAnavAna haiM phira bhI samhAlane kI AvazyakatA hai| isake sAtha hI pU. zrI ke batAye mArga para calakara dharmavRddhi karanA hI unake prati saccI zraddhAMjali arpita karanA hai| pU. zrIcandraprabhAjI ma. sA. Apa para aura bhI adhika uttaradAyitva A gayA hai, bar3oM kI sevA ke sAtha jJAna vRddhi kreN| pU. zrI ke prati hRdaya se zraddhAMjali arpita karate hue kAmanA hai ki svargavAsI AtmA ko zAMti pradAna ho| darzana kI icchA adhUrI raha gaI * nemI canda surAnA, haidarAbAda __ pU.zrI campAkuvaMra jI ma.sA. kA AghAta abhI bhUla bhI nahIM pAye the ki acAnaka eka aura duHkha kA pahAr3a TUTa pdd'aa| aisI AzA kadApi nahIM thI ki pU. zrI kAnakuvaMra jI ma.sA. hameM chor3a kara itanI jaldI cale jaayeNge| kiMtu honI ko koI roka nahIM sktaa| Apa zrI mahAsatiyAM jI ko jo AghAta pahuMcA hai, usakI to kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| isa samaya dhairya rakhane kI bar3I AvazyakatA hai| aura sabhI choTI satiyAM jI ko sAntvanA dekara unheM Age janma maraNa ke cakra se mukta hone kI preraNA deveN| hama pU. mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma.sA. ke darzanArtha Ane ke liye pUrI ceSTA kara rahe the kiMtu hamAre bhAgya meM unake darzana nahIM honA likhA thA, to nahIM ho paaye| hamArI icchA adhUrI hI raha gii| divaMgata mahAsatIjI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. kI AtmA kI cira zAMti ke liye vIra prabhu se prArthanA karate hue unheM apanI hArdika zraddhAMjali arpita karate haiN| 'zAMta svabhAvI mahAsatI jI * ugamacanda surAnA, sikaMdarAbAda __pU. mahAsatI jI zrI kAnakuvaMra jI ma.sA. ke svargavAsa ke samAcAra sunakara hamAre pUre parivAra ko atyanta duHkha huaa| pU. mahAsatI jI bahuta hI zAMta svabhAva ke the| hamAre parivAra para unakI pUrI kRpA (47)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ thii| unakI mRtyu ke sAtha eka yuga samApta ho gyaa| Apa sabake Upara se donoM bar3e mahAsatI jI kA sAyA uTha gyaa| aba Apa saba para pUrI javAbadArI A gaI hai| isa javAbadArI ko nibhAne ke lie vIra prabhu Apa sabako zakti pradAna kreN| pU. mahAsatI jI kI asvasthatA ke kAraNa Apa sabhI ko lambe samaya taka madrAsa meM ThaharanA par3A thaa| sAhasa rkheN| choTI satiyAM jI kI zikSA kA vizeSa dhyAna rkhe| pU.mahAsatI jI ke thor3e samaya meM do bAra aMtima darzana karane kA saubhAgya prApta huA thA, isase mana ko saMtoSa hai| mahAsatI jI ko hArdika zraddhAMjali arpita * * * * * smRti hI zeSa hai * mANakacanda duggar3a mukaTI (mahA.) itihAsa kAMca ke Tukar3oM kA nahIM hIroM kA banatA hai| itihAsa ghAsa ke tinakoM kA nahIM tAroM kA banatA hai| jIvana ke saMgrAma meM jIne vAloM itihAsa kAyaroM kA nahIM vIroM kA banatA hai| isa dharatI para vIra puruSa hI nAma amara kara jAte hai, kAyara nara to jIvana bhara basa ro rokara mara jAte haiN| zraddhAMjali unheM samarpita kI jAtI hai jo saMsAra meM Akara kucha kArya kre| pApa ke bhayaMkara dAvAnala se jalatI huI duniyA ko zAMti pradAna karane ke lie hI mahAna vibhUtiyoM kA janma isa avani para hotA hai| saMtoM ke rUpa meM saMsAra ko sarvottama upahAra milatA hai| saMtoM kI jagamagAtI jIvana jyoti jagata ko navajIvana pradAna karatI hai| zAMti kI nirmala maMdAkinI pravAhita karane vAle mahApuruSa vinAza kI ora tejI se bhAgane vAlI duniyA ko sAvadhAna karane vAle lAla prakAza stambha hai| vizva meM pratidina aneka vyakti janma lete haiM aura marate haiN| kauna kisako jAnatA hai| yo hI Aye kucha dina rahe, bhoga vAsanA, sukha-duHkha kI aMdherI galiyoM meM Thokare khAkara eka dina cale gye| jinakA haMsanA, ronA prathama to apane taka hI rahA, yadi Age bar3hA to gine-cune parivAra ke logoM taka, kintu mahAna vibhUtiyoM kA janma maraNa sUrya kI taraha tejasvI hotA hai jo janma se lekara anta taka saMsAra ko apane divya prakAza se prakAzita karate haiN| aise hI hamAre guruvaryA adhyAtmayoginI sva. zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. the| bhAdra kRSNA aSTamI vi.sa. 1968 meM isa avani para Apane janma lekara guru svAmI zrI hajArImala jI ma.sA. tathA guruNI bhaiyA mahAsatI zrI saradArakuvaMrajI ma.sA. ke dvArA batAye hue patha para cala karake apane sumadhura pravacanoM ke dvArA aneka jIvoM kA uddhAra karate hue Atma lakSyI viduSI mahAsatI jI ne isa loka kI jIvana yAtrA pUrI kI / ve zarIra se bhale hI hamAre bIca na hoM parantu Aja bhI unakI samRti hamAre bIca banI huI hai| aba unakI samRti hI zeSa raha gaI hai| (48)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ haMsa ke marA koI, koI roke mraa| jiMdagI pAyI magara usane jo kucha ho ke mraa| ___ maiM parama viduSI mahAsatI jI kI AtmA kI zAMti ke liye prArthanA karate hue hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| hArdika zraddhAMjali * anopacaMda motIlAla pArakha, vakhArA (rAyapura) ma.pra. svargIyA parama pUjanIyA mahAsatAjI zrI kAnakavaMra jI ma.sA. kA janma .bhAdra pada kRSNA aSTamI vi.saM. 1968 ko rAjasthAna ke grAma kucerA meM huA thaa| ApakI mAtA kA nAma anachI bAI aura pitA kA nAma zrI bIjarAja jI surANA thaa| AdhyAtmika jJAna prApti kI ruci Apa meM bAlyakAla se hI thii| Apake. mAtA-pitA bhI dharma zIla zrAvaka-zrAvikA the| ApakA vivAha zrImAna ghAsIlAla jI bhaNDArI ke sAtha huA thaa| kucha samayoparAMta ApakA jhukAva dharma dhyAna kI ora adhika ho gyaa| phalataH mAgha zukla dazamI di. saM. 1989 ke dina grAma kucerA meM hI svAmI zrI hajArImala jI ma.sA. ke mukhAraviMda se dIkSA vrata svIkAra kara mahAsatI zrI saradAra kuvaMrajI ma.sA. kI ziSyA bana kara Atma kalyANa ke mArga para agrasara ho gii| dIkSA prApti ke pazcAta Apane apanI guruNI jI kI AjJA se AgamoM kA samyaka adhyayana kiyaa| isake sAtha hI Apa logoM kA patha pradarzana bhI karate rheN| hamArI vinamra vinatI ko svIkAra kA ApazrI apane vihAra kAla meM ATha-dasa dina taka rUke aura apanI amRtavANI se hameM lAbhAnvita kiyaa| bhakhAra zrIsaMgha ko ApazrI ke sAnidhya meM mahAvIra jayaMtI manAne kA saubhAgya bhI prApta huaa| ApazrI ke vinamra vyavahAra, zAMta svabhAva aura gaMbhIra vANI se hamArI choTI bahana caMcala pArakha (muskAnI) atyadhika prabhAvita huI aura aMtataH usane ApazrI ke pAvana sAnidhya meM saMyama vrata aMgIkAra kara liyaa| gurudeva zrI ratanacandra jI ma.sA. ne dIkSA maMtra pradAna kara mahAsatI zrI candraprabhAjI ma.sA. ke nAma se parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMra jI ma.sA. kI ziSyA ghoSita kiyaa| ApakI chatra chAyA meM mahAsatI zrI candraprabhA uttarottara pragati kI ora agrasara ho rahI hai| vIra prabhu se hamArI yahI vinatI hai ki pU. zrI kAnakuvaMra jI ma.sA. evaM zrI campAkuvaMra jI ma.sA. kI AtmA ko mokSa mArga kI amara jyoti kI ora le jAve aura unakI AtmA ko parama AnaMda pradAna kreN| hamArI ora se donoM divaMgata AtmAoM ko hArdika shrddhaaNjli| * * * * * (49)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tejasvI sAdhvIratnA * ke.TI. zAha (mAmA), madrAsa isa dharA para aneka manuSya janma lete haiM aura marate haiN| kiMtu aneka mahApuruSa apane kRtitva kI saurabha se ise surabhita kara jAte haiN| apane sthAnakavAsI sampradAya kI paramaviduSI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kI suziSyA zAMta, dAMta, sarala svabhAvI pU. zrI campAkuMvarajI ma.sA. hamAre bIca se cale gae, yaha bar3e duHkha kI bAta hai| ApazrI kA jIvana preraNAspada AdarzoM kA itihAsa, sAdhanA kA svarNima sopAna thaa| vItarAgaprabhu dvArA batAye mArga ke prati aTUTa AsthA, sAdhaka AtmA kI jIvana zuddhi ke dvArA sAdhanA kI sIr3hI para car3ha kara ApazrI mokSa maMjila para phuNce| sadA puruSArtha rata guruNI bhagavataM ko merI ora se koTi koTi vNdn| Aja ve hamAre madhya nahIM haiM kiMtu uneka Adarza amara haiN| unake jIvana kA pratyeka kSaNa mRtyu kI zikSA prApta kara paMDita maraNa ke mahotsava ko AmaMtrita karatA thaa| unhoMne apane jIvana ke aMtima samaya taka pU. guruNI jI zrI kAnakuMvara jI ma. kI sevA kii| aise samaya meM krUra kAla ne unheM hamase chIna kara anyAya kiyaa| unazrI kI AtmA jahA~ bhI ho zAsana deva carama tIrthaMkara vIra paramAtmA unheM cira zAMti pradAna kareM, yahI prArthanA hai| anamola hIrA * lalita mahilA maMDala, madrAsa mokSa mArga ke maMgala yAtrI, ratnatraya ArAdhikA, sAdhikA pU.zrI campAkuMvarajI ma.sA. pU. mahAsatI jI kA jIvana sadguNoM se suvAsita thaa| arihaMta kI AjJA ApakA prANa thaa| saMyama pAlana ApakA zvAsocchavAsa thaa| janma maraNa ke cakra se chuTakArA pAne ke lie Apane apanI guruNI jI kI sevA aMta samaya taka kii| sevA se Apane mukti rUpI mevA prApta kiyaa| Apane saMyama sAdhanA ke sAtha sAtha grAmanugrAma jaina zAsana kI sundara prabhAvanA kii| pU. mahAsatI jI ke jIvana meM vaiduSya ke sAtha vinamratA, saralatA, vAtsalya dekhane ko milatA thaa| aise mahAsatI jI ko hamArI lAkha lAkha vNdnaa| __pU. zrI campAkuMvarajI ma. sA. kI AtmA zIghrAtizIghra karmoM kI nirjarA kara zivagati prApta kare yahI maMDala kI AMtarika zraddhAMjali hai| (50)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ saralatA kI pratimUrti * kizanalAla betAlA, 'kAkA' madrAsa adhyAtmayoginI, saralamanA, zAMti aura kSamA kI pratimUrti, merI AsthA ke kendra zraddheya guruvaryA zrI kAnakuMvarajI ma.sA., parama viduSI, ojasvI vyAkhyAtrI, mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. jinase maiM varSoM se paricita huuN| kAphI varSoM ke pazcAt mujhe madrAsa meM sevA kA avasara prApta huaa| marudharA kI pAvana bhUmi meM jinhoMne janma liyA, madhyapradeza kI dharatI para pAlana poSaNa huA aura madrAsa kI dharA para pA~ca varSa taka asvastha rahane ke kAraNa cAturmAsa kA avasara milaa| kiMtu kise mAlUma thA ki tamilanADu ke prasiddha mahAnagara madrAsa meM hI unakA aMtima vicaraNa hogaa| yahA~ Ane para jana-jana ke mana meM khuziyA~ chA gaI thI ki pUjyA guruvaryAzrI sudUraprAMta se vihAra kara padhArI haiN| jaba bhI unake nikaTa darzanArtha jAtA to bar3I zAMti aura prema ke sAtha sabhI ke sAtha vArtAlApa karate paataa| unake lie cAhe baccA ho yuvA ho yA vRddha sabhI samAna the aura saba ko apanA mAnate the aura saba ke sAtha madhura-madhura bAteM karake unakA mana moha lete| jo bhI vyakti Apake eka bAra darzana kara letA, use svayaM hI punaH darzanArtha AnA par3atA, aisA AkarSaNa thA unake vyaktitva meN| ve zAMti aura saralatA kI pratimUrti the| mujha para to unakI asIma kRpA thii| unake guNoM kA varNana karanA mere sAmarthya kI bAta nahIM hai| na hI mere pAsa ve zabda haiM jinake dvArA maiM guruvaryA ke guNoM kA varNana kara skuu| ApazrI se hArdika prArthanA hai ki ApakI AtmA jahA~ bhI ho, mujhe AzIrvAda pradAna kreN| maiM apanI ora se evaM apane samasta parivAra kI ora se hArdika zraddhAMjali arpita karatA hU~ - Aja ve nahIM hai unakI yAda raha gaI hai shess| jana jana ko jagA rahe haiM Apake diye upadeza // ro rahA antarmana, sUkha gaye azru saba jagA rahA jagati ko ApakA pAvana sndesh| avismaraNIya jIvanaH vyaktitva * (DaoN. mAnamala surANA) parama viduSI mahAsatIjI zrI campAkuMvarajI kA janma nAgaura (rAja.) jile ke samRddhizAlI grAma kucerA meM huA thaa| vaha divya divasa dhanya huA thA hama saba ke lie| osavaMza ke surANA kula meM utpatra isa komala kalI kA vikasita rUpa kisane socA thA usa smy| Apa meM alpakAlIna samaya meM laghuvaya meM (51)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI dharma saMskAra jAgRta hue aura pauSa kRSNA dazamI saM. 2005 ke pAvana divasa meM jaina bhagavatI-dIkSA aMgIkAra kara lii| ApakI guruvaryA saMsAra pakSa kI hI ApakI bhuAjI adhyAtmayoginI saralamanA viduSI mahAsatIjI zrI kAnakaMvarajI thiiN| sAdhvI jIvana ke prArambhika kAla meM hI Apane apanI vicakSaNa buddhi kA paricaya diyA aura jaina zAstroM va sUtroM kA paThana-adhyayana kara liyaa| Apa saMskRta ke sAtha-sAtha armamAgaghI (prAkRta) hindI Adi bhASAoM kI bhI viduSI va jJAtA mahAsatI thiiN| Apa kA mahAna vyaktitva camakate cA~da ke sadRza jaba bhI hRdaya paTala para ubhara AtA hai to apanI eka amiTa chApa chor3a jAtA hai -hRdaya pradeza meM usakA jagamaga prakAza camatkRta ho jAtA hai| Apa kA jIvana paropakAra kA pyAlA thA amRta kA kaTorA thaa| ApakI mRdu vANI hara mAnasa kA mana moha letI thii| jo bhI Apake samparka meM AyA usI kA jIvana saurabha maya bana gyaa| ApakI sadA yahI bhAvanA rahatI thI ki jana jana ke jIvana meM zAnti va sukha ke sundara phUla khileM aura sadA dharma patha para agrasara hote rheN| gulAba kAToM ke bIca khilatA hai jaba taka paudhe para rahatA hai, apanI suvAsa se vAyumaNDala ko suvAsita kara detA hai aura jaba paudhe se vilaga hokara bichur3a kara miTTI meM mila jAtA hai to usa miTTI ko bhI saurabha maya banA DAlatA hai, usI prakAra mahAsatIjI ne apane mahAprayANa ke pazcAt bhI apanI mahAnatA kI mahaka vAtAvaraNa meM bikhera dI jisase jana jana kA jIvana sukhamaya bana rahA hai aura banatA rhegaa| Apane sabhI kA jIvana jJAna-salila se pallavita va puSpita kiyaa| pakI pravacana zailI mAdharya se pariparNa thii| bhASA sadA hI bhAvaparNa va saMyata rahatI thii| jJAna-dhyAna, svAdhyAya va sevAbhAva sadA smaraNa rahegA Ane vAlI pIr3hI ko| ApakI AtmA sadA -sarvadA dharma puSpa barasAtI huI mokSa patha para bar3he yahI hArdika kAmanA hai| aisI mahAmahima viduSI mahAsatI ko zata-zata praNAma! evaM anekAneka bhAva-bharI zraddhAMjali!! sAgara sama gambhIra * surendra ema. mehatA pramukha, zrI guja. zve. sthA. jaina esosiyezana, madrAsa pU. zAMta svabhAvI mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. kI sevA meM koTi koTi vNdn| - jJAnI, dhyAnI, guNI, jaina dharma prabhAvaka pU. adhyAtmayoginI mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kaH saziSyA gaNagaMbhIrA pa.pa. mahAsatI zrI campAkaMvara jI ma.sA. ke mahAprayANa se hamAre zrIsaMgha meM aura jaina samAja meM duHkha kI gaharI chAyA chAI huI hai| . pU. mahAsatI jI kA jIvana sAdhanAmaya, ArAdhanAmaya, jJAnamaya aura prasanna vadana thaa| unhone mRtyu ko mahotsavarUpa banAyA thaa| jaise phUla khilakara murajhA jAtA hai aura usameM koI vizeSatA nahIM rahatI hai| puSpa apanI saurabha se apane pariveza ko surabhita karatA hai, yahI usakI mahattA hai| sUrya udaya hotA hau aura saMdhyA ko asta hotA hai, yaha usakA dainika cakra hai, mahatva to yaha hai ki vaha jagata ko prakAzita karatA hai| vizva meM janma lekara mRtyu kI goda meM samA jAnA koI mahatva nahIM rkhtaa| mahatva to mAnava jIvana ko sva-para kalyANa meM khapA dene para hai| jIvana kI suvAsa se jagata mahaka uThe, yaha jIvana kA mahatva hai| (52)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU. mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. ne saMyama kI suvAsa jagata meM cAroM ora phailAkara hama sabake bIca se mahA prayANa kara diyaa| ve cale gaye kiMtu unake jIvana kI saurabha Aja bhI mahaka rahI hai| pU. mahAsatI jI kA AcAra svarNa ke samAna thaa| vicAra sAgara ke samAna gambhIra the| vANI mizrI ke samAna mIThI thii| sevA avarNanIya thii| unakA jIvana phUla ke samAna komala thaa| aura sAdhanA meM aDiga the| Apa jahA~ jahA~ bhI padhAre vahA~ vahA~ samAja meM zAMti aura samAdhAna se dhArmika vAtAvaraNa kA nirmANa kiyaa| sevA Apake jIvana kA mahAna dhyeya thaa| aise pU. mahAsatI jI ne madrAsa meM mahAprayANa kiyA yaha hama sabake liye eka apUraNIya kSati hai| nikaTa bhaviSya meM isakI pUrti ho pAnA sambhava pratIta nahIM hotaa| vIra prabhu ApakI AtmA ko zAMti pradAna kare, yaha hArdika kAmanA karate hue zraddhAMjali arpita karate haiN| anamola ratna * tanasukha bena eca. saMdhAra lalita mahilA maMDala, madrAsa mokSa mArga ke maMgalayAtrI, sAdhanAzilA, ratnatraya ArAdhikA pU. mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA. kA jIvana sadagaNoM kI saurabha se sarabhita thaa| arihaMta kI AjJA hI ApakA prANa ApakA zvAsocchavAsa thaa| janma maraNa ke cakkara kA aMta karane ke lie Apane guruNI jI kI sevA dRr3hamana se kI thii| sevA se Apako mukti kA mevA milaa| pU. mahAsatI jI ne manakI dRr3hatA se hRdaya ke ullAsa se, prANoM kI prasannatA se saMyama kI samyaka sAdhanA ke sAtha grAmAnugrAma jaina zAsana kI sundara prabhAvanA kii| Apa jaina zAsana kI anamola ratna thii| yU. mahAsatI jI ke jIvana meM vaiduSya ke sAtha vinaya, saralatA aura vAtsalya kA pravAha dekhane ko milatA thaa| sabake sAtha zakkara aura pAnI ke samAna ekameka hokara rahate the| ApazrI ko hamArA lAkha lAkha vNdn| aMta meM pU. mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA. kI AtmA parama zAMti prApta kara zIghrAtizIghra karma khapA kara mokSa gati pAe yahI kAmanA karate hue hArdika zraddhAMjali arpita karate haiN| * * * * * zraddhA ke do puSpa * sau. sunIlA naMdakumAra nAhara, mehakara pA~ca mahAvrata poSaka, jJAna-darzana cAritra kI triveNI meM aharniza snAta prAtaHsmaraNIyA kAnakaMvara jI ma.sA. va caMpAkaMvarajI ma.sA. ke jIvana ko jaise-jaise gaharAI se dekhane kA prayAsa karate haiM vaise-vaise unakI thAha mila pAnA asaMbhava sA pratIta hotA hai zAstra meM spaSTa bhI hai - (53)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jAe saddhAe nikkhaMto, priyaaytttthaannmuttmN| tameva aNupAlijjA, guNe Ayariya sme||" zrI dasavai. a. 8 gAthA 61 sAdhu jisa zraddhA bhAvanA se ApUrita hokara sAMsArika kIcar3a kA tyAga karatA hai| guNasthAna kI U~cAI ko prApta karane va mokSamArga ko pAne ke lie prayAsazIla hotA hai use saMsAra kA AkarSaNa kSaNabhaMgura daSTigocara hone lagatA hai ataH ve yAvajjIvana utkaSTa bhAvanA hI Acarita va caritArtha karane heta prayAsa ho jAte haiM kyoMki mokSa ke rAhI ke lie tIna sIr3hI kI sAdhanA karanA atyAvazyaka hai anyathA jIvana meM jJAna hai darzana nahIM yA darzana hai to cAritra nahIM to lakSya taka pahu~ca pAnA nAmumakina hai| jJAna, darzana, cAritra kA sArAMza jIvana kI dainaMdinI dinacaryA para utaratA hai| vaha saMketa karatA hai usakI sAdhanA paddhati kI or| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai - sAdhya usI ko sadhegA, jo saMyama meM ramatA ho| ArAdhya usI ko milegA, jisameM pUrNa kSamatA ho| prazaMsA ko sunakara, khuza kauna nahIM hotA kiMtu - niMdA ko vahI suna sakegA, jisake dila meM samatA ho| Aja ikkIsavIM sadI kI ora padArpaNa karane vAle mAnava ke pAsa kyA nahIM hai, jJAna hai, guNa hai, buddhi hai, yaza va khyAti hai, AlaMkAroM kI bhI kamI nahIM hai, paddhatiyA~ haiM, tarka haiM, jijJAsA hai, ciMtana hai ina sabhI tatvoM ke hote hue bhI usake pAsa kucha nahIM hai kyoMki samAdhAna nahIM hai| prazna uThatA hai samAdhAna kyoM nahIM hai? ciMtana biMdu ke niSkarSa meM yahI nikalatA hai ki sahiSNutA va samatA kA abhAva hai yA yoM kaheM samAdhAna kI kamI saMskAroM ke abhAva se hai| isa samatA ko jIvana meM utArane ke lie pUjanIyA mahAsatI jI ke preraNAdAyI jIvana ko dRSTipAta karanA atyAvazyaka hai| jIvana kA aMtima lakSya mAnavajIvana meM saralatA se honA caahie| vaha saralatA saMskAroM ke abhAva meM A hI nahIM sktii| saralatA ke jIvana meM A jAne se mAnava kI mAnavIyatA komalatA se susajjita ho jAtI hai| uttarAdhyayana sUtra meM spaSTa hai - "dhammo suddhassa citttthi|" tAtparya namratA, zuddhatA tathA saralatA ke nivAsa ke aMtargata hI dharma kA vAsa svataH ho jAtA hai| mahAsatiyA~ jI ke saMyamita jIvana ke pratyeka aMza meM dharma ke sAtha saralatA TapakatI rahatI thii| unake jIvana ke kisI bhI pahalu ko leM, jJAna meM, cAritra meM, vinamratA meM kisI bhI bAta meM jAgarUkatA haradama dikhAI detI rhii| pUjanIyA satiyA~ jI kAnakaMvara jI va caMpAkaMvara jI ke jIvana meM kSamA, dayA, zAMti, vIratA, dhIratA jaise anekoM mahatvapUrNa guNa vidyamAna the| unakI icchAzakti to itanI majabUta thI ki usI kA pariNAma thA ki unakA jIvana varSoM se pUrNarUpeNa saMyamita rahane meM prayAsazIla rahA tathA unakA pArthiva zarIra to nahIM rahA lekina unakI cAritrika camaka Aja bhI kauMdha rahI hai| bhaviSya meM bhI kauMdhatI rhegii| cAritrya tapasyA se hI baliSTha hotA hai| (54)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvAcArya mahAprajJa jI bhikSu vicAra darzana kI bhUmikA meM likhate haiM -"jaise-jaise kAla kI laMbAI bar3hatI hai, vaise-vaise usakA AvaraNa sabako AvRtta karatA hai kiMtu unheM anAvRtta karatA hai jinakA jIvana tapaHpUta rahatA hai|" hamArI bhI hArdika zubhakAmanAeM zraddheyA mahAsatI kAnakaMvarajI va caMpAkaMvara jI ke lie yahI hai ki unakA cAritrika bala va tapasyA kA valaya hajAroM hajAroM varSa taka surakSita rhe| bhaTake hue yA yoM kahUM dizA bhramitoM ko sahI mArga para calane kI preraNA va prakAza de| aMta meM hama unakI sAdhanA ke prakAza se prakAzita hote rheN| yahI zraddhAMjali arpita karatI huuN| zraddhAMjali * prakAzacandra rAjakumArI mUthA, harIzacandra nIrU mUthA kisI ne satya hI kahA hai - jaba hama Ae jagata meM, jaga ha~sA tuma roye| aisI karanI kara calo, tuma ha~so jaga roye|| baMdhuoM, upavana meM phUla khilate haiM, tathA murajhA jAte haiN| parantu unhIM phUloM kI suMgadha sabako mohita karatI hai| jo apanI mahaka se sAre jagata ko sugaMdhamaya banA dete haiN| vaha phUla bhale hI murajhA jAye, paraMtu usakI surabhi sabhI kI smRti paTala para banI rahatI hai| yaha jagata kA niyama hai ki phUla khilatA hai, aura murajhA jAtA hai| sUrya udaya hotA hai? zAma ko asta ho jAtA hai| isI prakAra yaha mAnava jIvana bhI kSaNa bhaMgura hai| na jAne kaba samApta ho jaae| hamAre pUjya mahAsatiyA~ jI sva. zrI kAnakaMvara jI ma.sA. evaM sva. zrI caMpAkaMvara jI ma.sA. jinakA janma kucerA kI pAvana dharatI para huaa| Apa aneka grAmAnugrAma vicaraNa karatI huI bha. mahAvIra ke batAye hue mArga kA anusaraNa karatI huI madrAsa kI ora calI AyI tathA svAsthya lAbha na hone se unheM yahA~ 5 cAtumArsa karane par3e tathA vaha svAsthya lAbha na hone para bhI hara pala antarAtmA kA cintana karatI rahI tathA paMDita maraNa dvArA unhone kAla dharma ko prApta kiyaa| dhanya hai ye donoM mahAsatiyA~ jinake AdhyAtmika upadezoM ko sunakara 6 mahAsatiyA~ apanI AtmA kA kalyANa karatI huI jinazAsana kI zobhA bar3hA rahI hai| AdhyAtmika sAdhanA meM lIna aisI mahAsatiyA~ jI ke prati hama saparivAra apanI bhAva bharI zraddhAMjali arpita karate haiN| * * * * * (55)
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ hArdika zraddhAMjali * vai. zakuntalA nAhara sAMsoM kA kyA ThikAnA, kaba rUka jAe calate clte| prANoM kA dIpaka bhI, kaba bujha jAe jalate jlte|| aSTa karmoM ke vijetA ahiMsA ke avatAra bhagavAna mahAvIra ke zrIcaraNoM meM zraddhAnat vNdn| saMsAra rUpI samudra se pAra utArane meM tinake jaisA sahArA dene vAlI pUjyA merA guruvaryA jI ke caraNoM meM bhAva bharA vaMdana arpaNa ho| jinhoMne hamAre jIvana meM AdhyAtmika vikAsa kaise jAgRta ho tathA vikasita ho bhautikatA ke kIcar3a se hama kaise Upara uttheN| kaise saMsAra rUpI paMka meM hama kamalavat bneN| ina bAtoM kA hamAre jIvana meM pUrNa rUpeNa samAveza karane meM zraddhAyut vaMdanIyA guruvaryA zrI jI ne adhikAMza samaya sajagatA kA paricaya diyaa| isa kriyAvidhi ke daramyAna unhoMne hameM jJAna, dhyAna sikhAnA tathA jIvana meM utArane meM raMcamAtra bhI kaMjUsI kA paricaya nahIM diyA balki udAratA kA prayoga kiyaa| kyoMki mahApuruSoM kA jIvana hI nirmala va svaccha bahatI huI nadI kI bhAMti sabake lie khulA rahatA hai| upayoga karane vAlA usa amUlya nadI kA upayoga kisa prakAra karatA hai yaha bAta to upayoga karane vAle para nirbhara hotI hai| ve svayaM apane jIvana meM jJAna, dhyAna, tapa va tyAga meM itane paripakva the ki darzanArtha Ae zrAvaka ko unake sAdhanA karma kA prakAza jarUra milatA va vaha unase avazya lAbhAnvita hokara hI Age bddh'taa| thokar3e kA jJAna to itanA adhika ho gayA thA ki jIvana ke cappe-cappe meM vaha utarane meM saphala ho rahA thaa| Aja zramaNa paraMparA ko prajvalita karane vAlI unakI tyAga, tapasyA, karuNA, dayA, sahRdayatA, saralatA sevAbhAvanA, sAdhanA kI parAkASThA hameM yaha saMdeza detI rahatI hai ki hameM unake batAe va Acarita pada ciMhoM para hI calate rahanA hai| kyoMki zraddhA va samarpaNa hI jIvana ke aMtima biMdu taka pahu~cAne meM saphala ho sakatI hai| maiM aharniza usa adRzya sattA se yahI apekSA karatI hU~ ki unake guNa saurabha kI mahaka se hamArA jIvana hamezA prabhAvita hotA rhe| unake jIvana ke sAdhanA kSetra se hamArA jIvana prakAzita hotA rhe| yahI apekSA karate hue apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatI huuN| kindly accept our deeply condolance on demise of Shri Kan kuvarji. . -Mahavir cloth store, Dabhol Heartfelt condolance on sudden demise of Mahastiji Maharajashaib. - -Jain Shri Sangh, Rampura. (56)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Heartfelt condolance on sudden demise of jain Mhasati Shri champa kuvarji. Shri Sangh, Raichur. We share brief may lord Mahavir provid power to bear loss. Mahasati Manohar kanwar. 20.3.91 Our heartfelt candolance on sad demise of Mahasati kan kanwar . -jodhpur AcArya zrI jI ne mahAsatI vRMda ko sAMtvanA dI hai . parIkSA borDa ahamadanagara mahAsatI jI kAnakuMvarajI ke svargavAsa kA samAcAra sunakara mahAsatI manohara kuMvarajI ko hArdika duHkha huaa| . pannAlAla hiraNa, AmeTa (cAramunAror3a) kAnakuMvarajI mahArAja sAhaba ke svargavAsa ke samAcAra se hArdika duHkha huaa| unakI AtmA ko zAMti mile| __ ratanalAla koThArI, goTana pUjyA zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke svargavAsa se apane sampradAya meM hI nahIM apitu pUre samAja meM eka apUraNIya kSati huI hai| yahA~ pU. guruNI jI ma.sA. (parama viduSI mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI ma.sA.) ko bahuta hI duHkha hai ki eka hI guruNI kI do ziSyAyeM thI, unameM se bhI eka cale gaye haiN| lambe samaya se milane kI aMtarAya rhii| aise samaya meM dhairya rakhane ke atirikta koI upAya nahIM hai| . -zrI sthAnakavAsI jaina vIra saMgha, byAvara
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kala acAnaka sunA ki mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA. kA svargavAsa ho gayA hai| ekAeka vizvAsa nahIM huA, para aMtataH vizvAsa karanA pdd'aa| samAcAra sunakara hRdaya ko AghAta lagA, kiMtu kiyA hI kyA jA sakatA hai| vidhi ke vidhAna ke sammukha kisI kA jora nahIM calatA hai| aise vikaTa samaya meM Apa loga dhairya dhAraNa kareM evaM unake pada cinhoM para calakara unakI yazaH kIrti meM cAra cAMda lgaaveN| jinezvara prabhu se yahI prArthanA hai ki svargastha AtmA ko cirazAMti prApta ho| guruNI jI mahArAja sA. cale gae para unakA yaza, unake dvArA kiye gae zubha kArya sadaiva sadaiva amara rheNge| ve zarIra se gaye haiM, para guNoM se abhI bhI hamAre bIca hI haiM aura sadaiva rheNge| - munizrI amRtacandrajI ma.sA. kI AjJA se -preSaka aravinda tripAThI, pAlI abhI-abhI tAra dvArA pU. mahAsatIjI kI kAnakuMvara jI ma.sA. ke nahIM rahane kI sUcanA pUjya gurudeva zrI ratana munijI ma.sA. ko atyanta duHkhada lgii| vyAkhyAna banda rakhakara zoka sabhA kI gii| pU. garudeva ne mahAsatI jI kA paricaya diyA aura cAra logassa kA dhyAna kara unakI AtmA kI zAMti prApti kI kAmanA kI gii| saMgha dvArA zoka prastAva pArita kiyA gyaa| yaha bahuta duHkhada ghaTanA huI hai| pU. satI vRnda ko sAntvanA deveM aura dhIraja dhAraNa karane kA pU. gurudeva zrI ne AtmIya saMdeza pharamAyA hai| - gurudeva kI AjJA se, dilIpa, kavardhA (ma.pra.) pU. mahAsatI zrI 1005 kI kAnakuMvarajI mA. di. 3-8-91 ko devaloka hue, yaha samAcAra sunakara atyanta duHkha huaa| bhagavAna unako devagati dilaaveN| . tArAcanda kuzAlacanda bAphaNA, byAvara pU. anAsakta yoginI, paramaviduSI mahAsatIjI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ne saMthAre sahita paMDita maraNa prApta kara pArthiva zarIra ko tyaagaa| yaha samAcAra jAnakara samasta saMgha meM zoka chA gyaa| jaina samAja meM eka tejasvI, ojasvI mahAsatIjI kI kamI ho gii| parama kRpAlu paramAtmA se prArthanA hai ki Apa sabhI ko yaha AghAta sahana karane kI zakti pradAna kareM aura guruNI jI ke adhUre kAryoM ko pUrA karane kI sAmarthya pradAna kreN| aMta meM divaMgata AtmA kI cirazAMti ke lie prArthanA kI gii| . bAbUlAla, atula kumAra eMDa kampanI, kocIna mahAsatIzrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke devaloka hone ke samAcAra sunate hI yahA~ zoka chA gyaa| zoka sabhA Ayojita kara zraddhAMjali cAra logassa kA dhyAna kara dI gii| garIboM ko bhojana karavAyA gyaa| Apa sabhI dhairya dhAraNa kreN| . zrI osavAla jaina samAja, rAmapurA (ma.pra.) saralamanA pUjanIyA mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA. ke svargavAsI hone ke samAcAra sunakara bahuta duHkha huaa| hamAre sAdhvI samAja meM jo kSati hui usakI pUrti nikaTa bhaviSya meM sambhava nahIM hai| ___ kAlasya kuTila gati :- kAla kI gati kuTila hai / sabhI ko isake Age hAra mAnanA par3atI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka duHkha ko to abhI hama bhUla bhI nahIM pAye the ki dUsarA AghAta lgaa| kiMtu honI ko kauna TAla sakatA hai? yaha samaya dhairya se kAma lene kA hai| yahAM virAjita pU. mahAsatI jI ke sAnidhya meM zoka sabhA Ayojita kara zraddhAMjalI arpita kI gaI aura divaMgata AtmA kI zAMti ke lie paramAtmA se prArthanA kI gii| - Adarza jyoti Adarza grupa, kummakoNam duHkhada samAcAra mile ki vayovRddha, sAgarasama gaMbhIrA, sarala svabhAvI, mahAsatI zrI 1008 zrI kAnakuMvara jI ma.sA. kA svargavAsa ho gayA hai| isa duHkhada samAcAra se hRdaya ko gaharA AghAta lgaa| ApakA saumya mukhar3A aura ApakI rAjasthAnI kucerA kI bolI Aja bhI hamArI A~khoM ke sammukha cala citra kI bhAMti ghUma rahI hai| kAnoM meM gUMja rahI hai| thor3e dinoM ke antarAla meM do do mahAna satiyoM kA isa saMsAra se bidA ho jAnA bahuta duHkha kI bAta hai| magara kiyA hI kyA jA sakatA hai| vizva meM jitane prANI janma lete haiM una sabhI ke sAtha maraNa bhI nizcita hotA hai| magara mahAsatI jI mara kara bhI ajara amara haiN| vIraprabha jI se yahI prArthanA hai ki unakI AtmA ko zAMti pradAna kareM tathA Apa sabhI mahAsatiyA~ jI ko isa duHkha ko sahana karane kI sAmarthya pradAna kreN| sikaMdarAbAda jaina sthAnaka meM bhI zoka sabhA kA Ayojana rakhA gyaa| vyAkhyAna banda rakha kara vyAkhyAna meM Ae sabhI bhAI bahanoM ne navakAra maMtra kA jApa kiyA va cAra logassa kA dhyAna kara zraddhAMjali dI gii| . sau. zAMtibAI makAnA, sikandAbAda hAthI makAnA putrI ugamarAja jI lor3hA zraddheyA mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke devaloka hone ke samAcAra sunakara hRdaya ko gaharA ... AghAta lgaa| abhI hama zraddheyA mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA. ke duHkha ko bhulA bhI nahIM pAye the ki yaha vajrAghAta ho gyaa| Apa donoM parama viduSI saralAtmA mahAsatiyA~ jI ke rikta sthAna kI pUrti nikaTa bhaviSya meM sambhava pratIta nahIM hotii| maiM donoM mahAsatiyA~ jI ko hArdika zraddhAMjali arpita . vimalacaMdra modI, jagadalapura mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke svargavAsa ke samAcAroM se hRdaya ko bahuta duHkha huaa| honI ke Age kisI kA vaza nahIM cltaa| aise kSaNoM meM dhairya dhAraNa karane ke atirikta koI upAya nahIM hai| vIra prabhu se unakI divaMgata AtmA kI zAMti ke lie prArthanA karate hue unheM hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| . daulatamala surANA, nAgaura (rAja.) pU. mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. kAladharma ko prApta hue, samAcAra jAnakara duHkha huaa| pU. mahAsatIjI mahArAja adhyAtma yoginI, sarala manA evaM saumya svabhAvI the| inake mahAprayANa se zramaNa saMgha meM mahAnakSati huI hai| hama apanI zraddhAMjali arpita karate hue jinezvara deva se prArthanA karate haiM ki ve divaMgata AtmA ko, jahA~ bhI ho cira zAMti pradAna kreN| . phatehacaMda bAphAnA, bhopAla (ma.pra.) (59)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjanIyA guruNIjI mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke acAnaka dehAvasAna kA samAcAra sunakara atyadhika duHkha huaa| apane sampradAya meM mahAsatIjI sabase jyeSTha the| unhoMne apanI sAdhanA ke dvArA apanA jIvana saphala bnaayaa| maiM apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| . modI nihAlacandra, byAvara (rAja.) dinAMka 19-3-91 ke samAcAra patra meM pU. mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma. sA. ke devaloka hone kA samAcAra par3hakara pUre parivAra ke hRdaya ko gaharA AghAta lgaa| mahAsatI jI jaina samAja kI eka mahAna tapasvinI sAdhvIjI the| aba unakA sthAna rikta ho gayA hai| unhoMne jaina samAja evaM jainetara samAja ke aneka vyaktiyoM ko dharma evaM tapasyA kI rAha para calAyA aura calane kI preraNA dii| merI ora se hArdika shrddhaaNjli| - nemanAtha jaina, meraThazahara (u.pra.) parama viduSI mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. ke devaloka hone ke samAcAra sunakara atyanta duHkha huaa| pUjanIya mahAsatI jI kI divaMgata AtmA kI zAMti ke lie vIra prabhu se prArthanA karate hue hama apanI hArdika zraddhAMjali arpita karate haiN| - mAMgIlAla kucerA (rAja.) mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke devaloka hone ke samAcAroM se atyadhika duHkha huaa| jaina samAja ke variSTha saMta-satiyA~ jI eka eka karake hamase bichur3a rahe haiN| vidhi ke vidhAna ke Age hama Apa kara hI kyA sakate haiN| jisane janma liyA, use eka dina avazya hI jAnA hai| mahAsatIjI milana sAra, spaSTa vaktA aura sevA bhAvI vyaktitva kI dhanI thii| inakI vizeSatA va sadguNa sadaiva yAda Ate rheNge| maiM svayaM apanI ora se tathA apane sampUrNa parivAra kI ora se zraddhAMjali arpita karatA huuN| - bAbUlAla surANA, kucerA (rAja.) mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke nidhana kA samAcAra sunakara hArdika duHkha huaa| AyuSya ke Age kisI kA jora nahIM hai| mahAsatI jI kI ziSyAoM aura praziSyAoM ne tathA madrAsa zrIsaMgha ne jo sevA kI vaha prazaMsanIya hai| maiM divaMgata AtmA kI zAMti ke lie vIraprabhu se prArthanA karate hue hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| . lor3hA, ugamacaMda, bolArAma bAjAra mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma. ke mahAprayANa kA samAcAra sunakara hRdaya ko AghAta lgaa| hama sabane divaMgata AtmA kI zAMti ke lie cAra logassa kA dhyAna kara zraddhAMjali arpita kii| parama viduSI mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. kA mahAprayANa sabhI zraddhAlu zrAvakoM ke lie bar3A AghAta janaka thaa| use abhI bhUla bhI nahIM pAye the ki yaha dUsarA vajrAghAta ho gyaa| aise samaya meM hamAre pAsa dhairya dhAraNa karane ke atirikta anya koI upAya nahIM hai| lunakaraNa sonI bhilAI (ma.pra.) (60)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3e mahArAja sA. zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke devaloka hone kA samAcAra sunakara hArdika duHkha huaa| unakI AtmA kI zAMti ke lie vIra prabhu se prArthanA karate hue apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| - hUkamIcanda, kacerA (rAja.) pU. mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke devaloka hone ke samAcAra sunakara samAja meM zoka vyApta ho gyaa| divaMgata AtmA ko hamArI ora se hArdika shrddhaaNjli| . premacaMda bAgamAra, kucerA pU. mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke kAla dharma prApta karane kA samAcAra sunakara gaharA AghAta lgaa| mahAsAtI jI ma.sA. madrAsa meM jitane varSa virAjamAna rahe, madrAsa zrI saMgha ne acchI sevA kI aura loka hone para aneka zabha kArya kiye tathA ghoSaNAyeM kI yaha anukaraNIya Adarza hai| isake liye sAhukAra peTha ke samasta padAdhikArI evaM sadasya dhanyavAda ke pAtra haiN| divaMgata AtmA ko zAMti prApta ho, aisI vIra prabhu se prArthanA karate haiN| sthAnIya sthAnaka bhavana meM bhI eka zoka sabhA kA Ayojana kara divaMgata AtmA ko zraddhAMjali arpita kI gii| . campAlAla siMghavI, kucerA (rAja.) sAdhvI ratnA parama viduSI mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. evaM parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. ke jIvana ko parilakSita karate hue samAja unake mahanIya kAryoM ke prati apanA sammAna smRtigraMtha ke rUpa meM vyakta kara rahA hai, yaha bar3e harSa kA viSaya hai| isa pavitra tathA zreSTha kArya ke lie merI tathA mere parivAra kI ora se hArdika shubhkaamnaaeN| - DaoN. (zrImatI) kusumalatA jaina, indaura (ma.pra.) zAsana prabhAvikA, adhyAtma yoginI, saralasvabhAvI vayovRddhA mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke devaloka hone kI sUcanA se bahuta duHkha huaa| yahA~ Ayojita zoka sabhA meM duHkhada samAcAra sunAyA gayA aura cAra cAra logassa kA dhyAna kara zraddhAMjali arpita kI gii| kucha hI dina pahale pU. mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma. devaloka hue the| usa duHkhada ghaTanA ko bhUla bhI nahIM pAye the ki phira yaha vajraghAta huaa| bAloda meM pU. mahAsatiyAMjI ma. kA saM. 2037 meM varSAvAsa huA thaa| usa samaya mahAsatI zrI kAnakavaMrajI ma.sA. ke dhArmika upadeza se eka bAlikA ko vairAgya utpanna huA thaa| jinhoMne bAda meM dIkSAvrata aMgIkAra kara liyA aura Aja mahAsatI zrI cetanaprabhA jI ma. ke nAma se paricita hai| donoM svArgastha mahAsatI jI ma. ke adhUre kAryoM ko pUrA karanA hamArA kartavya ho jAtA hai| . momarAja khetamala, zrI zrImAla pU. mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. ke devaloka hone kA samAcAra jaise hI milA, hRdaya ko bar3A AghAta lgaa| vIra prabhu se isa duHkha ko sahana karane kI Apa sabhI ko kSamatA pradAna kreN| maiM apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| . prasannakumAra coraDiyA, bAlAghATa (ma.pra.) (61)
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjanIyA, bar3e ma.sA. ke devaloka hone kA samAcAra jAnakara gaharA duHkha huA hai| vidhi ke vidhAna ke Age kisI kA jora nahIM hai| vIra prabhu mahArAja sAhaba kI AtmA ko zAMti pradAna kare / # hukumacaMda jaina, rAyapura (ma. pra. ) pU. mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke mahAprayANa kA samAcAra jAnakara bahuta duHkha huA / paramapitA paramAtmA se prArthanA hai ki divaMgata AtmA ko zAMti pradAna kreN| # DaoN. gulAba siMha dAr3A, AI. e. esa., zAsana upasaciva (gRha), jayapura (rAjasthAna) ***** zraddhAsumanaH mahAsatIdvaya ke caraNoM meM tArAcaMda lor3hA AnaMda lagabhaga 80 varSa pUrva dharma nagarI kucerA ke surANA parivAra meM eka bhavya AtmA avatarita huI jisameM bAla avasthA se hI dharma ke bIjAMkura phUTa par3e the / yauvana kI dehalI para car3hate hI vairAgya ne apanA raMga jmaayaa| saMsAra ke daladala meM kamalavata rahane kA abhyAsa karane lge| aTavI meM bhaTakane kI bajAya aTakane kI yukti apnaaii| apUrva sAhasa kA paricaya diyA / dinacaryA meM naI bAta AI / saMyama kI saurabha se sArA camana mahaka utthaa| dharma nagarI kucerA kA nAma rozana kara diyaa| surANA parivAra ko garimA pradAna kI / jana jana ke mana meM Ananda kI lahare laharA utthii| zUloM kI cubhana gulAba ko khilane se kaba roka paayii| dRr3ha manobalI ko rokane kI sAmarthya kisameM ? tatkAlIna marugharA maMtrI svAmIjI parama zraddheya pUjya zrI hajArImalajI mA.sA. ke sAMnidhya meM navajIvana prApta huaa| saMyama ke sumeru para alakha jagAne ke saMkalpa ne svarUpa sAkAra kiyA aura rAjasthAna kI mATI ne zAsana kI sevA meM eka adubhuta ratna samAja ko samarpita kara diyaa| jise mahAsatI pU. zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke nAma se jAnane lge| pUjya mahAsatIjI ne saMyama jIvana meM praveza kara jJAna sAdhanA meM svayaM ko sthApita kara diyA / svAdhyAya ke sambala se jIvana ko tarAza kara adhyAtmayoginI bana jana-jana ko nava prakAza se Alokita kara diyaa| sarala aura nizchala mana mAnava mAtra ko AkarSita karane lgaa| madhurima vANI se dharma kA amRta pilAne kA adbhuta prayAsa, Atma bodha kI prabhAvazAlI zailI, jIvana kA zodhana karane kI jyoti jAgRta karatI / sAdhanA patha ke rAhI vinaya aura viveka kI jyoti prajvalita kara le to sAdhanA meM gati A jAtI hai / mana ke bikhare motiyoM ko mAlA meM pironA atyanta kaThina kArya hai kintu asaMbhava nahIM / amAvasa kI aMdhiyArI hai to dUja kA cAMda nikalane vAlA hai| rAtri kI kAlimA ko dhone ke lie pau phaTane hI vAlI hai / duHkha kI kAlI ghaTA chAI hai to sukha kA sUraja nikalane hI vAlA hai / bhava bhramaNa ke aMtima chora para mukti hamArI pratIkSA kara rahI hai ataH bar3ho.... aura Age bar3ho.... kisI kavi ne ThIka hI kahA hai .... * (62)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSToM kA svAgata karo, kasauTI jAnoM dRr3hatA sahiSNutA kA mahatva pahacAnoM yaha karmavAda kA srota sadaiva bahegA sukha nahIM rahA to, duHkha bhI nahIM rahegA... jagamagAte tAroM se AkAza bharA ho kintu candramA ke binA cAMdanI rAta nahIM khlaatii| sarovara sajAyA gayA ho kintu kamala ke abhAva meM zveta paridhAna sA lagatA hai| sumanoM ke abhAva meM upavana bhI vana pratIta hotA hai| hIrA sAtha ho to ratnoM kI zobhA dviguNita ho jAtI hai| camelI ke phUloM se sArA AMgana sajA ho kintu campA ke puSpa ke binA sabhI phUla zrI vihina lagate haiM kahAvata hai campA binA camelI kaisI? dharma zAsana ko samarpita kucerA ke surANA parivAra ke bagIce meM AkarSaka manorama campA kA eka phUla khila utthaa| sabhI ora khuziyoM ke nagAre baja utthe| atyanta lubhAvanA tejasvI mukha maNDala, divya lalATa, kiraNoM kI AbhA bikherate nayana barabasa AkarSita kara lete| nanhI-sI bAlikA ne apanI kilakAriyoM se sUne mahala ko svarga banA diyaa| ghara kA konA konA svarNima AbhA se Alokita ho utthaa| candramA kI bhAMti zItalatA bikheratA bAlapana kintu divya prakAza ko sameTe dhArmika vicAra usa samaya pallavita ho uThe jaba bhuAjI pU. zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ne bhautikatA se mukhar3A mor3a saMyama patha apanAne kA dRr3ha nizcaya kiyaa| dIkSA ke prasaMga para choTI sI bAlikA ne nirbhayatA se kaha diyA ki maiM bhI bhuAjI ke sAtha dIkSA luuNgii| abodha bAlikA ne parivAra vAloM kI bhAvI AzaMkAoM se bhara diyaa| zikSA prApta karane ke bAda dIkSA dene kA pralobhana dekara madhyapradeza ke bAlAghATa jile ke kaTaMgI grAma le aaye| zikSA ke sAtha sAtha yauvanAvasthA ne bhI praveza paayaa| surANA parivAra ke prayAsa ne vaivAhika baMdhanoM meM baMdhane ke lie majabUra kara diyaa| bAlAghATa ke zrI rAmalAla jI kAtelA ke sAtha zahanAiyoM kI madhura svara laharI ke bIca vivAha sampanna ho gyaa| donoM pakSa sunahare sapanoM meM kho gye| sundara yugala ko vidhi / yamarAja kI jisa para najara par3a jAye bhalA vaha kabhI vijaya ke nagAre bajA sakatA hai? kSaNika sukha ke saMyoga, viyoga meM badala gaye phUla-sI jor3I ko zUloM ne asahya cubhana de dii| suhAgana ko vaidhavya ne grasa liyaa| cAroM ora udAsI hI udAsI, aMdherA hI aMdherA, puSpa khilate hI murajhA gyaa| sahArA chUTa gyaa| nAvika ke binA jIvana naiyA tUphAnoM meM Dagamaga Dolane lgii| nirAzA hI nirAzA chA gii| candramA ko grahaNa laga gyaa| sumanoM kI saurabha lupta ho gii| jamAne ko ina saba bAtoM se koI matalaba nahIM, duniyA to duHkha ke samaya aura duHkhita karatI hai| vaighavya ko ujAgara karane vAle zveta vastra pahanAye gye| mana meM eka TIsa uThI jisane komala mana ko chalanI kara diyaa| gahana aMdhakAra ke bAda prAtaH kI kiraNeM jana mana ko jAgRta karatI haiN| duHkha ke pahAr3a TUTate haiM to nayA mArga milatA hai| zoka kI kAlimA meM gherane vAle zubhra vastroM ne nayA vizvAsa, naI cetanA jAgRta kara dii| bacapana ke saMskAra punaH pallavita ho utthe| ujar3e camana meM punaH bahAra aaii| mana ke kone meM saMyama kI zahanAI gUMja utthii| bhuAjI mahArAja kI yAda becaina karane lgii| dRr3ha saMkalpa jaagaa| "maiM sapheda kapar3oM se mile vaighavya para vijaya prApta kara saMyama ke zveta paridhAna phnuuNgii|" saMkalpa zakti hI iMsAna ko (63)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna banane kA mArga prazasta karatI hai| dRr3ha pratijJa ko kauna roka sakatA hai aMtataH punaH khuzI ke nagAr3e baja utthe| kucerA nagarI ne punaH dulhana kA pariveSa dhAraNa kiyaa| bhagavAna mahAvIra kI dukAna ke sajaga praharI jahA~ virAjamAna the usa ora jana mAnasa kA sailAba umar3a pdd'aa| bhakta janoM ne aparimita khuzI meM jhUmakara jaya ghoSoM se AkAza ko guMjAyamAna kara diyaa| pU.zrI. kAnakuMvarajI ma.sA. kI cira abhilASA phalI bhUta huii| eka bhuA ko bhatIjI milii| eka sAdhvI ko ziSyA milii| prabhu ke zAsana meM eka aura zrRMgAra kI abhivRddhi huii| niyati ne apanA vAdA pUrA kiyaa| satapatha ke rAhI ko saccA mArga milaa| jana jana ko caraNa vaMdanA ke lie naye caraNa mile| pU. mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. ke nAma se vikhyAta huii| saMyama ke sumeru, jana mana kI jyoti, AsthA ke AyAma, zraddhA ke kendra adbhuta sAdhaka, prAtaH smaraNIya pU. zrI jayamalajI mA.sA. ke dharma ratha ke sArathI, saMyamaniSTha, marugharA maMtrI pU.zrI hajArImalajI ma. sA., zAsana sevI svAmIjI pU. zrI brajalAlajI ma. sA., marughara kI mIThI mizrI aura madhurasa kI anupama miThAsa liye Agama manISI zramaNa saMgha ke yuvAcArya parama zraddheya pU.zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhurakara' ke samudAya kI zAna satIratnoM kI mAlA meM sammilita hokara dharma kI prabhAvanA ke sAdhvI dvaya ne apane Apako samarpita kara diyaa| baragada ke vRkSa kI chAyA kise nahIM miltii| jo pathika AtA hai vahIM zAMti pAtA hai| aise mahAna sAdhakoM kI chatra chAyA meM pUjya mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. ko jJAnArAdhanA ke bharapUra avasara prApta he| jaina AgamoM kA gahana adhyayana kara jaina siddhAntAcArya bne| saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI bhASA para adhikAra prApta kiyaa| jJAna darzana cAritra kI samyaka sAdhanA meM rata rahate hue bhArata kI hajAroM mIla bhUmi ko apane pAvana caraNoM se pavitra karatI huI, rAjasthAna, madhyapradeza, mahArASTra, AMdhrapradeza, karnATaka aura aMta meM tamilanADu ke madrAsa ko aMtima yAtrA ke rUpa meM sthApita kiyaa| ApakI ojasvI vANI se prabhAvita ho saralamanA pU.zrI basaMtakuMvarajI ma.sA., parama viduSI pU. zrI kaMcanakuMvarajI ma.sA., Agama rasika pU. zrI cetana prabhAjI ma.sA., madhura vyAkhyAnI kavi hRdaya, bhAvuka pU. zrI candraprabhAjI ma.sA., vidyAbhilASI, kokila kaMThI pU. zrI sumana prabhAjI ma.sA., sadA prasanna nava dIkSitA pU. zrI akSaya jyotijI ma.sA. ne saMsAra ko tilAMjalI de ApakA ziSyatva aMgIkAra kara jIvana ko sArthakatA pradAna kii| . jahA~ lakSmI kA nivAsa ho vahA~ sarasvatI nahIM rahatI aura jahA~ sarasvatI ho vahA~ lakSmI kA nivAsa sambhava nhiiN| aisI kahAvata caritArtha hai| tamilanADu kA vaibhavazAlI kSetra madrAsa saMta sevA meM sadA gauravAMvita rahA hai aura yahI kAraNa hai ki uparokta kahAvata ke donoM pala chattIsa ke aMka se tresaTha ke aMka ke rUpa meM rahane kA abhUtapUrva nirNaya lekara purAnI kahAvata ko jhUThI sAbita kara dikhaayaa| jahA~ dharma ke pratApa se dhana kI aTUTa varSA hotI hai to sarasvatI kI gaMgA bhI pravAhita hotI hai| aisI puNyazAlI nagarI ko aMtima par3Ava ne garimA pradAna kI aura jaina mahilA sthAnaka satata sAdhanA kA kendra bana gyaa| adhyAtmayoginI pU. zrI kAnakuMvarajI ma.sA. vRddhAvasthA ke sAtha-sAtha zArIrika asvasthatA se pIr3ita the| kaI bAra lagatA ki chatra chAyA se vaMcita ho jaayeNge| parama viduSI mahA pU.zrI campAkuMvarajI ma.sA. kI satat sevA meM AyuvRddhi kara dii| isa AyuvRddhi ne marmAntaka pIr3A kA puraskAra pradAna kiyaa| mAtA ke (64)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmane putrI prayANa kara de to asahya duHkha hotA hai| aise duHkha ke ghanaghora bAdaloM meM pU. zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ko AcchAdita kara diyA jaba ApakI parama sevAbhAvI parama viduSI ziSyA pU. zrI campAkuMvarajI ma.sA. ne binA kisI pUrva sUcanA, bimArI ke acAnaka eka rAta sabake sAmane dekhate hI dekhate prasthAna kA bigula bajA diyA jisane samasta dizAoM meM kaSTadAyaka kAlimA bikhera dii| cAroM ora jahA~ bhI nigAheM jAtI sabhI ke nayanoM ne azrudhArA bahAkara vedanA kA ijahAra kiyaa| isa viyoga ne mAtRtva ko marmAha kara diyaa| saMyoga se darzanoM kA saubhAgya prApta kiyA to aMkhiyoM kI kora sajala ho gaI basa eka hI TIsa, aba sahana zakti kSINa ho gii| zrI campAjI ma. cale gaye mere lie duHkha kA upaharA de gaye, yaha vicchoha sahanA duSkara hai| merA bhI samaya nikaTa A gyaa| merA bhI bulAvA A rahA hai aura pA~ca mahine bhI pUre na ho paaye| eka zoka se abhI Ubhara bhI nahIM pAye the ki pU. zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ne bhI apanI yAtrA pUrNa kara prayANa kI bherI bajA dii| punaH krUra kAla ke aTTAhAsa se sabhI kampita ho gye| choTI choTI ziSyAyeM bilakha kara raha gaI kintu yamarAja ko rahama nahIM aayaa| kAla to karAla ThaharA jo tIrthaMkaroM ko bhI apane Agoza meM le letA hai| eka na eka dina sabhI kI bArI AtI hai riTarna pAsaporTa lekara Aye haiN| avadhi pUrI hone para jAnA hI par3atA hai| jo jIvana kA mUlyAMkana karanA jAnatA hai vaha mahotsava manAtA hai aura jo mUlyAMkana nahIM karatA use pazcAtApa kI agni bhasma kara detI hai| relagAr3I kitanI bhI lambI ho, iMjina kitanA bhI zakti zAlI ho kintu surakSA kI dRSTi se gArDa ke Dabbe kI kImata hotI hai, usI prakAra manuSya janma bhI 84 lAkhayoni rUpI lambI gAr3I meM gArDa ke Dibbe samAna hai| jisane apanI tAkata ko pahacAnA usane jIvana kI gAr3I ko harI jhaNDI batA dI, jIvana sArthaka kara liyaa| carama va paramapada ko prApta karane kA sarTIphikeTa pA liyA parantu jisane apanA mUlyAMkana nahIM samajhA aura moha kI madirA pI use phira se caurAsI ke cakkara meM phaMsanA pdd'aa| dhanya hai ve mahApuruSa jinhoMne rAga dveSa kI ber3I ko kATane kA prayatna karane, saMyama kI talavAra para paira rakha kara bar3hane kA sAhasa kiyaa| ve samasta loka meM pUjanIya bana gye| sAdhvI dvaya ne apanI viduSI ziSyAoM ko saMsAra sAgara meM apanI nAva ke svayaM khivaiyyA banAne, saphala nAvika banAne kI dRSTi se hAthoM meM cappU thamAkara svayam prasthAna kara diyaa| aMta meM donoM pUjya sAdhvI ratnoM ke pAvana caraNoM meM zraddhA sumana samarpita karate hue kAmanA karatA hU~ ki unake pada cinhoM para calane kA sAhasa jAge isI bhAvanA se caraNoM meM koTiza vaMdana, zataH zataH abhivaMdana.....! (65)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali zoka paMcaka (samatArasa svAminI) pravartaka zrI rUpacaMda ma. 'rajata' saTake svarga sidhAragI, kAnakuMvara klyaanni| patyakSa satI pArasamaNi, bhala mana rUpa bhvaani||1|| sarala manA puni sAdagI, mahimAvatI madhu vaani| sakharo saMyama pAla ne, svarge saTaka sidhaani||2|| vayovRddha varadAyani, sAyanI saMgha guraanni| kAnaka~vara komalamati, sati rUpamati raanni||3|| Agama jJAna avyagga thA, daccha rUpa rasa khaani||4|| Atama rUpa Ananda le, mukti mukti pthtthaani| parama gati sati ko bhaI, rahI yAda tava khaani||5|| zraddhA sumana * pravartaka zrI rUpacaMda ma. 'rajata' dohA hari vedhA sura zAradA, kinnara jaccha munind| caMpA kAnakaMvara satI, bheTa meTata phnd||1|| vana vanAMta pakhkharavanI, dhana kana indrgaaj| jhana jhanATa khagavaTa sura, satI pragaTI dhmmkaaj||2|| soma sUra mAdhava zukala, dazAmi deva guruvaar| svAtima gomukha samaya, satI liyo tana dhaar||3|| bAla pror3hA vaha rahI, tana meM uThI trNg| (66)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSA le gurudeva se, jhagaDu kuramo jNg||4|| vizva meM virahanI bhaI, vAha tyAga viitraag| satI madrAsa svoMcar3hI, tana bhaulika kara tyaag||5|| guru madhukara gunavAna the, thira sthAnaka ke maay| satI doya siddha vacana thI, gaI surapura ke taay||6|| zrI kAnakaMvara savaiyA deha videhana haMsavRti tujha, kSIra runIra so nyAya nviino| yAjaga mAna kI pAla kalavata, saMyama sAdha sudhArasa piino|| ___ kaSAyana ko jhakajhora kiyo satI, kAnakaMvara satI mUlya ngiino| rUpa kahe jaza Abha yugyo tujha, AjJAkAra guru doya stiino|| Apa vilokita topa ke mInana, dInana gAva sadA dharta maano| campAsatI samayAjaga durlabha, mune madhu kI doya jaano| jAti rahI nazavarajaga chor3a ke, dayA damana dila karatI thI daano| rUpa kahai donu satI zItala, campAU~vara va mahAsatI kaano| * * * * * kavittA vayovRddha viduSI caMpA satI kAnaka~vara, bhaMvara kamala jaise madhumada pAtI thI guru ke saMketa sAthe cAlatI thI haMsa vRtti, sukomala zAnta dhRti-motI varasAtI thii|| arihanta upAsikA, dAsaka madhukara jI kI, madhukarI dhAraNa kara gaucarI ku~ lAtI thii| rUpa kahai zraddhAJjalI, sumana car3hAUM satI, jIvana kI dAya divya jyoti jagamagAtI thii|| (67)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ durmila savaiyA tana mana vacana doya dasa TArata, svArtha nahIM ura mAya satI / amala akrodha, azucI satI mana lakSya bheda athAha buddhimatI // rUpa zraddhAMjalI deveM satI tujha, svarga meM pAmajo khUba ArAma / ziSTAcAra anupama mohata Apa jinottama surasatI / 'rUpa' kahai guru AjJA zirodhara, gaI desA doya svargagatI // dharatI kI goda meM kitane hI nAma vAra nihArata zIla kI sAgara, tU ratanAkara jAni tamAma / jhaTa tana dhAra Ajo mRtyu loka meM, yama sAdhana karo jana kAma // kAnaka~vara caMpA satI do huI hindavAna meM | zIla saMyama thaMbhA, dekara satI dekhA diyA // mAnasUna kI taraha janma lekara ASAr3ha ke bAdaloM kI taraha chAte haiM kucha nAma aise hote haiM, mausama ke bAda bhI aMguliyoM para gine jAte haiM zramaNI zreSThA 'rUpa' kahe jinadhAma basI sati, cuM pukArata hai jana Ama // madhukara guru munIha, duniyoM meM thojo devatA / AjJAkAra sunIha, rUpa kahai maru rAja meM // zraddhA ke sumana bheMTa car3hAye (68) * pAlI (mAravAr3a) pravartaka zrI mahendra muni 'kamala' sarala hRdayA kAnakuMvara jI ke liye kitanA kyA kahUM sadguNoM kI khAna thI na kevala marudharA kI ve to sampUrNa jinazAsana kI zAna thI unake jihvA aura jIvana meM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra aura AcAra meM antara aura bAhya meM adbhuta sAmaMjasya thA Ao pUre Adara se unake kAryoM ko apane mAnasa paTala para lAye naI pIr3hI sIkha le unake sasmaraNoM se hama sabhI unakI gaurava garimA gAye zraddhA ke sumana bheMTa cddh'aaye| * nAgaura (rAjasthAna) zraddhA ke do phUla .kazrA mahendra muni "kamala" janma kucerA meM huA, jina zAsana kI shaan| zramaNI campA kuMvara kA, jIvana rahA mhaan|| mRgasara zuklA kI aho, dvitIyA tithi huI dhny| mAta kisana, phUsA pitA, chAyA harSa anny|| pauSa kRSNa dazamI tithi, pAvanatama utkRsstt| zubha saMyama dhAraNa kiyA, pariNAma prkRsstt|| jJAna-dhyAna meM rata rahI, jIvana bhara hI aap| kathanI karanI eka thI, sahaja, sarala, nisspaap|| nija parahita nita apane, kiye anekoM kaam| yugoM yugoM taka ApakA, yAda karegeM naam|| muni 'kamala' arpita kareM, zraddhA ke do phuul| jahA~ kahI bhI Apa ho, kariye inheM kbuul|| * nAgaura (rAjasthAna) mahAsatI zrI kAnakaMvara jI ma. (SaTa dazI) * upa pravartaka zrI candana muni ma.sA. (paMjAbI) [1] kArya dharma ke,. neka karma ke jinase ye dina-rAta huye 'mahAsatI zrI kAnakaMvarajI' duniyA meM vikhyAta huye (69)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] 'bIjarAja jI' pitA surAnA mAtA 'anachIbAI thI dekha sulakSaNa kanyA ke na jAne khuzI samAI thI jainAgama kA jJAna Apane gaharA gaharA pAyA thA . [8] kiye anekoM kaNTha thokar3e nirmalamati kA thA na pAra rakkhA yAda hamezA unako bArambAra citAra-citAra [9] bhASaNa meM bhI bhArI rasa thA aNama adhika sunAte the idhara-udhara kI bAteM karana yoM hI samaya bitAte the uganI sau ar3a saTha samvata zubha janma aSTamI thI sukhakAra jhUma uThA thA nagara kucerA jhUma uThA thA saba parivAra uganIsau navAsI, dazamImAgha zukla jaba AI thI dhUmadhAma se nagara 'kucerA' dIkSA jA apanAI thI mantrI hajArI munIzvara zAstroM ke jo jJAtA the hara ika bAta batA-samajhAkara dIkSA savidhi pradAtA the ziSyA aura praziSyAoM ko kahate-vidyAvatI bano zAnta, suzIlA, vinayavatI bana ika nambara kI satI bano [11] 'campAkaMvara' 'basanta kaMvarajI 'kaMcana kaMvara satI jI' aura zIvyAyeM ye tInoM samajho zramaNI maMDala kI siramaura / [12] 'sAdhvI cetana prabhA ema.e.' 'candraprabhA sAhityarala' 'zramaNI zrI akSaya jyotI jI 'sumana sudhA jI sudhAvacana jinake japakI tapa kI mahimA dUra-dUra taka chAI thI mahAsatI saradArakaMvara-sI viduSI guruNI pAI thI lekara saMyama samaya sunaharI kSaNa na vyartha gaMvAyA thA (70)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] [15] bahuta dipAyA guruNI jI ko khuda ko bahuta dipAyA hai anta samaya meM anazana karake svargapurI ko pAyA hai viduSI cAra praziSyAyeM ye yathA nAma hai guNa kI khAna jainadharma ke 'zramaNa saMgha' kI cAroM bhI haiM saccI zAna [14] jisa meM bharA viveka bahuta ho bhakti bhAvanA, sevA-bhAva sacamuca hI to usa sAdhaka kI lagI kinAre samajho nAva nirmala zama, dama, saMyama kA kucha pAra nahIM pAyA jAtA 'candana muni' paMjAbI unakI kaise gAye yaza-gAthA mahAsatI zrI campAkaMvara jI ma. (paMcadazI) * upapravartaka zrI candana muni ma.sA. (paMjAbI) [1] agragaNya thIM jina zAsana meM bhASana meM bhI Age aura caturA 'campAkaMvara satI' thIM zramaNI-maNDala meM siramaura [2] 'phUsAlAla' pitA the pyAre mAtA 'kisanA bAI thI campAMkaMvara cAnda kA Tukar3A beTI jinane pAI thI [3] uganIsau tirAsI, migasarazukala dUja jaba AI thI janma 'kucerA meM le usakI kismata supta jagAI thI usI 'kucerA' nagarI meM hI sAdara dIkSA dhArI thI do hajAra para pAMca pauSa badidazamI tithi sukhakArI thI (71)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sumana sudhA jI' ziSyAyeM ye tInoM haiM ati vinayavatI vijJa hajArImalla munIzvara marudhara mantrI the guNa-khAna dIkSA-pATha par3hAyA unane bahuta prema se saha sammAna [11] sacamuca huI Apako jisase saccI khuzI savAI thI viduSI sAdhvI kAnakaMvara-sI pUjyA guruNI pAI thI bahuta magana ho bar3I lagana se jainAgama kA kara abhyAsa 'jaina siddhAntAcArya parIkSA acche aMkoM kI thI pAsa [8] jJAna-dhyAna-vyAkhyAna-kalA ke sulajhe the ika sAdhvIratna khola-khola hara bAta zAstra kI samajhAne kA kiyA prayatna [9] 'viduSI satI basantakaMvarajI' 'sAdhvI kaMcanakaMvara' aho! 'akSayajyoti satI-sI acchI tInoM hI gurubahana kaho [10] 'viduSI cetanaprabhA satI' hai candraprabhA jI sujJa satI jinane jaga taja bar3e harSa se pAMca mahAvrata dhAre the 'jItamala AcArya Apake mAmA zrI jI pyAre the [12] 'kAnakaMvarajI' bhuA ApakI nAnI 'bhIkamakaMvara' tathA cAcI 'sundarakaMvara' aura phira satI banI thI jagata tajA [13] aise nikaTa snehI pahale cuke jagata ko jaba haiM tyAga acaraja kyA jo basA Apake mana meM hI Akara vairAga _[14] parama prazaMsita vaMza bahuta hai tyAga tapasyA vAlA jI inake jIvana meM na kyoM phira hotA jJAna-ujAlA jI [15] 'gIdar3abAhA maNDI' meM jo, paMjAbI 'muni candana hai inake tapa-japa-saMyama kA vaha karatA zata abhinandana hai * * * * * (72)
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAna tyAga saMsAra * upa pravartaka zramaNa saMghIya salAhakAra zrI sukanamala jI ma.sA. tAta vijaya kI lADalI, anacI kUkha ujjaal| bhAdra kRSNA aSTamI, janmI kucerA bAla // 1 // mahAsatI saradAra se, zikSA dIkSA dhaar| AryA bana gayI prema se, kAna tyAga saMsAra // 2 // nija guruNI kI sevanA vinaya bela bana kiidh| kAma krodha patalA kiyA, jaga pAvana jasa lIdha // 3 // zramaNI guNa gaharA bhariyA, kahA~ laga karu bkhaann| guru hajArI mila gaye, kAna ka~vara zubha yaan||4|| samatA rakha khamatA sadA, sahyA pariSaha puur| zramaNa saMgha meM mahAsatI, kAnaka~vara thI suur||5|| ___ saMyama jIvana moTako, kAna nibhAyo saar| jJAna dhyAna ura meM dharayo, jInavANI ro taar||6|| prathama celI campA huI, basanta, kancana jaann| cetana candra sumana, akSaya praziSyA phicaan||7|| marudharA se cAlakara, pharase kaI prdesh| dakSiNa deha tyAga dI, jamA dharama kI res||8|| kAla kuTila karar3I karI, legayA kAna utthaay| satI samUha vilakho thayo, kArI lagI kchunaay||9|| tava Atma Ananda lahe mile manuSya bhava' aura 'sukana' sAdhanA ziva mile, aSTa karma * tora // 10 // smRti grantha zraddhAjaMlI, kare samarpita toy| caU saMgha Ananda leha, dina-dina unnati hoy||11|| * pAlI (rAjasthAna) (73)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoka paMcaka * upa pravartaka zrI sukanamala jI ma.sA. samatA rasa meM lIna thI, saralamanA gunnvaan| kAnakuMvara saTake kiyo, svagoM meM priyaann||1|| satI campA Age kiyo, svargA mA~hi vaas| guruNI kAnakuMvara jI, jhaTa pahu~cI hai pAsa // 2 // vasanta jhUre kaMcana jhUre, cetana candra vilkhaay| sumana sudhA akSaya satI, A~sU nayana dikhAya // 3 // mAravAr3a, madrAsa meM, liyo jasa bhrpuur| jaya malla gaccha (zramaNa saMgha) meM dipatI tapa japa meM thI suur||4|| tava Atma Ananda lahe, vRja madhukara kI mhair| 'sukana' dharma meM lIna bana, karo mukti kI zera // 5 // * pAlI (rAjasthAna) zraddhA puSpAMjalI bheMTa * -muni zrI uttama kumAra mizrI' baiNglor| jahA~ para paidA hue, jina zAsana vATikA meM, mIrA, rANA gunnkhaan|| khile sumana anek| (3) pUjya sAdhvI kAnakaMvara jI, mAtA anachI bAI jI, haiM unameM se ek|| pitA zrI viijraaj| sauMpI putrI guruNI ko, janma pAyA kucerA meM, jina zAsana ke kaaj|| vIra bhUmi raajsthaan| (74)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru pAye madhukara jI, muniyoM meM srdaar| jJAna dhyAna pAyA unase, aura pAyA jIvana saar|| jJAna dhyAna meM sadA, rahatI thI Apa liin| rakhatI sabase sama vyavahAra, zreSThI ho yA diin|| (6) jainAgama adhyayana kiyA, bahu thokar3oM meM prviinn| itanA upakAra kiyA tumane, eka-do nahIM angin|| (9) vasanta kaMvara kaMcana jI, rahatI saMyama liin| cetana candra prabhA jI, sumana sudhA prviinn|| (10) akSaya jI rahatI sadA, saMyama meM addol| sadA jIvana meM dhAratI, guruNI jI kI bol|| (11) dhanya tumhAre mAtA pitA dhanya tumhArA kuul| jina zAsana ko jinhoMne, diyA sundara phuul|| (12) sAdhvI ratna dvaya ko, zraddhA puSpa khaas| kRpA dRSTi rakho sadA, yahI mana meM aas| uttama kI svIkAra karo zraddhAjaMlI tuma aaj| yAda tumheM kareM sadA, sArA jaina smaaj|| ziSyAe~ saba Apake, haiM guNoM ke khaan| svAdhyAya tapa japa meM, aura rahe haradama dhyaan|| (8) mahAsatI caMpA kaMvara jI, thI zAsana kI shaan| divya loka meM calI gayI, bana vahAM kI mehmaan|| (75)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArI kA asalI rUpaH mahAvIra kI dRSTi meM * prakhara vaktA sAdhurala zrI vinoda munijI mahArAja, ahamadanagara atIta kA itihAsa soca sake nahIM sAkSI hai, vicAra sake nahIM, isa bAta kA ghara kI cAradIvArI meM chIna liyA thA adhikAra bandI bana kara jo thA nArI kaa| hara samaya rahanA puruSa ko basa yahI nArI kA ruup| puruSatva ke kahA kisI neahaM ke bhUta ne paira kI jUtI! thA dbocaa| eka phaTe vimUr3ha ho kara anya le aaye| anAdhikAra se nAgina ke tulya! uThA liyA pazu smkkss| nara ne kadama aura naraka kI khAna! bana gayA srvesrvaa| yoM karI bhrtsnaa| nArI kyA hai? karI trjnaa| abalA hai, dharmakSetra meM puruSAzrita hai, veda jJAna kI mAnava ke mukti sthAna kI manovinoda kA anAdhikAriNI mohaka eka khilaunA, jaga meM naarii| vilAsa kA, Amoda pramoda kA jJAna aura mukti bhI sirpha eka sAdhana puruSa kI hI hai basa, yahI nArI kA ruup| bapautI svataMtratA se (76)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApita-tAr3ita abhizApita sva. adhikAroM se bhI vaMcita yaha dekha avasthA dravita ho gaI phUTa par3I baha calI mahI maMDala para karuNA prabhu kii| o nArI! tU hai dayA kI pratimA! karuNA kI nidhi! kSamA kI jyoti! sneha kI pAvana strotsvinii| he prajJA dhurINa! amita zakti ko dharane vAlI bhUla gaI kyoM apane pana ko? apane bala ko? tere bhItara satItva kA hai teja nirAlA girate puruSoM ko dekara sambala satya saMyama kA kyA nahIM, kiyA utthaan| kiyA klyaann| dharmagranthoM ke itihAsoM ke pRSTha anekoM tyAga vIratA balidAnoM kI gAthAoM se saje hue haiN| raMge hue haiN| gaurava maMDita hokara kaise camaka rahe haiM, damaka rahe haiM isane hI to dharAdhAma para rAma, kRSNa, buddha mahAvIra se, lAla diye haiN| isIlie to pAyA pada thA ralakukSa dhAriNI kA sItA, aMjanA, candanabAlA mahAsatiyAM jagadambA sarasvatI devI svarUpA ye hI banI haiN| isI kAla meM muktidhAma meM prathama praveza kA udghATana bhI vizva vatsalA marudevI ke hI hAthoM huA thaa| nara-nArI ke jude-jude parilakSita hote (77)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ bheda jahA~ meM yaha to hai bAhara kI dRSTi eka bAra antara meM jhAMko, dRzyamAna jo jalatI jyoti eka dikhegI caitanya svarUpI jJAna svarUpI zakti svarUpI smRti ke lie * zrI namana muni (mallezvarama-3) parama pAvana, mana kI rAjA, rahI kAmanA merI adhuurii||5|| zramaNa saMgha kI shaan| campAkaMvara zrI mahAsatI jI sAdhvI ratna mahAsAdhvI gaye lambe Dagara pai sunaa| kAna ku~vara gunnkhaan||1|| chor3a gayI sRSTi madhya kI phUla campA kA sugandha bharA hai| Urdhva sRSTi meM AnaMdita adhunaa||6|| AyA pAsa pAyA suvAsa usI samaya meM kAna ku~vara jI, mahAsatI zrI campA kaMvara jI Adi ThANA sAta se virAja rahe the, hama bhI pahuMce madrAsa nagara meM Apa viraaje| dukhI hRdaya thA, dukha bharI bAta se||7|| jana-jana Apa se lAbha letaa| kAnakaMvara jI mahAsatI jI phUla sA suvAsa prasArita bole hama se madhura bAna meN| dekha hRdaya hilore letaa||3|| aneka anubhUta satya prakaTa kara madrAsa meM caumAsa-vAsa meM hameM pAvana kiyA usa sthAna meN||8|| aura zekhA kAla ke vAsa meN| kintu hA daiva! gajaba terA Alama hai| Apa ke madhura snehila bhAva ko baiMgalora vidA lekara hama Aye dekhA jAnA baiTha pAsa meN||4|| svargavAsa kA samAcAra suna ainAvaram relve kvATarsa, hama bhI bhramita, saMbhala na paaye||9|| maiMne sunI sUcanA burii| choTekAla ke antarAla meN| punaH-puna: darza lAbha kI do - do ratna astAcala para (78) |
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyati isa sAdhvI samUha para kyoM na kiyA khyAla, jarA bhr||10|| sevAbhAvI 'vasaMtakuMvara jI 'kaMcanaka~varajI' mile pravAsa meN| 'cetanaprabhA' candraprabhA 'muskAnI madhura- vRti - vyavahAra inake pAsa meN||11|| 'sumana sudhA jI' madhura kaMTha se bhaktigAna sunAtI jaatii| akSaya jyoti' madhura vyavahAra se saba kA mAnasa jhaTa moha jaatii||12|| ye sAdhvI maNDala guranI-vihIna kitanA kSobha bharA hai mana meN| 'muskAnI ke patra se prakaTa ho rahA, na rahA sphUrti isa tana meN||13|| ziSyA maNDalI sadA jahAM meM, pAtI rahe suyaza- kaamnaa| sAdhvI-dvaya kA abhinandana kara, merI zubha yahI caahnaa||14|| DhADhasa lenA 'vasaMta' - 'kaMcana 'cetana candra muskAnI jii| 'sumana' 'akSaya' akSata ho, 'namana' sAdhvI guNa khAnI jii||15|| marudharA kI mahAna satI (tarja- dUra koI gAe) sAdhvI zrI taruNaprabhA 'tArA' marudharA kI sati mahAna satiyoM meM thI bar3I punnyvaan||tter|| kAna nAma pyArA ho namana hamArA ho||1|| saradArakaMvara kI ziSyA pyaarii| sevAguNa thA atibhaarii|| saba mana bhAyA ho (nmn)||2|| kucerA meM janma liyaa| bijarAja jI harasAI jiyaa|| AcchI mana hulasAI ho (nmn)||3|| marudharA ke maMtrI the| hajArI guNadhArI the| saMyama Apa lIno ho (nmn)||4|| bIsa sAla meM dIkSA liinii| kucerA kI thI punnyvaanii|| braja madhukara kI ziSyA nAmI ho| (nmn)||5|| Agama kI jJAtA thii| madhura vyAkhyAtA thI jJAna ke bhaMDArI ho (namana) // 6 // mahAguNadhArI thii| ziSyoM kI pyArI thii|| saMgha sahArA ho (namana) // 7 // madrAsa meM svarga gyii| (79)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ nara nArI udAsa bhyii|| ziSyA AsUM DArI ho (nmn)||8|| kAna campA pyArI thii| jor3I priya kArI thii|| harSa nara nArI ho (nmn)||9|| saMsAra asAra kaa| diyA upadeza thaa| taruNa zraddhA bArI ho (nmn)||10|| ghaNI duHkha bharI bAta (tarja- baTAUr3o Ayo levAne) * sAdhvI zrI taruNa prabhA 'tArA) A to duHkha bharI hai sArI bAta guruNI jI jaga chor3a gaye ||tter|| jilA nAgaura grAma kucerA janma liyo suvishaal| pukharAja jI kizanIbAI ghaNA huA nihAla // 1 // kAnakuMvara guruNI se saMyama le cale vIra ke pNth| khUba dIpAyo jina zAsana ko, mahAsatI gunnvNt||2|| japa tapa saMyama sevA samatA, karate nita svaadhyaay| mIThI vANI sadA bolate vinaya bharA thA raga raga maay||3|| saba celiyA ne jJAna dhyAna to ghaNo sikhAyo naath| rotA sabane chor3a gayA, abakUNa pherelA mAthe haath||4|| kSamA bhAva viveka jJAna kA divya teja thA paas| Agama jJAna ramA aMtara meM, jaise phUloM meM hai suvaas||5|| yuvAcArya kI ziSyA mAhI Apa ghaNA vyaakhyaataa| mevAr3a marudharA deza videze ghaNo kiyo dhrmudyaataa||6|| saba celiyA para mahara ApakI sadA rahI sukhkaar| kidhara gaye aba chor3a hameM, para bahe AtUM dhAra // 7 // kaMcana cetanaghaNI lAr3alI raha gaI thAMsU duur| candra jyoti ghaNI suhAtI raha gaI kosoM duur||8|| (80)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ krUra kAla ke sammukha sArA hAra gayA sNsaar| guruNIjI svarga sidhAre, duHkha huA aprmpaar||9|| ro ro kara pukAra rahI maiM kaThe virAjA jaay| taruNa prabhA kA zraddhA sumana hai caraNoM ke maay||10|| zraddhA sumana * sAdhvI zrI maNi prabhA, AmeTa marudharA kI mahAna satI guNa ratnoM kI khaan| saradAra kuMvara kI ziSyA, pyArI kAnakuMvara jI naam|| ziSyA thI ApakI campAkuMvara jI zramaNa saMgha kI shaan| jJAnI dhyAnI madhura vANI, ojasvI vyaakhyaan|| kucerA meM janma liyo, zikSA vahI para dhaarii| dIkSA lekara nAma kamAyo, kucerA kI dharA pyaarii|| madrAsa zahara meM svarga gaye, udAsa bhaye nara naarii| zraddhA sumana caraNoM meM unake akhiyA~ AMsU ddaarii|| zraddhA puSpa (tarja jaya bolo mahAvIra svAmI kI) * sAdhvI zrI sudarzanapramA, AmeTa jaya bolo jJAnI satIvara kii| jina dharma dipAvana vAlI kii||jy|| pUjya kAna campA jor3I priyavara kI ||jy|| tapa teja meM Apa mahakatI thii| darzana kara saba jana sukha paayaa| madhura vyAkhyAnI satIvara thii|| madhura vANI suna hrsaayaa|| madhukara ziSyA priyavara kii|| jaya // mana mohana mUrata guNa kara kii||jy|| kucerA bhUmi hai punnykaarii| mithyAtva ko nita dUra kiyaa| jahAM janma liyA dvaya satIvara pyaarii|| jIvana meM samakita bIja boyaa|| sudarzana prabhA zraddhAjaMlI arpita kii||jy|| * * * * * (81)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhIraja kauna baMdhAye (tarja- jaba tumhIM cale paradeza) * mahAsatI zrI kaMcana kuMvara ma., madrAsa zrI campA kuMvara jI mahArAja chor3akara sAja svarga sidhaaye| ___ aba dhIraja kauna bNdhaaye|| jinavANI sudhA varSAte the, sabako vaMdana kara harSAta the| saMyama saurabha mhkaaye|| gAgara meM sAgara bhara lAte, nita nUtana bAta sikhaate| aMtaratama kauna bhgaaye|| jana mana ko rAha batAte the, bhUlo ko patha para lAte the| karuNA kA strota btaaye| zAstroM kA maMthana karate, jJAna jyoti prajvalita krke| dayA prema mamatA ke dIpa jlaaye|| caraNoM meM zIza jhukAte haiM, zraddhA ke puSpa car3hAteM haiN| kaMcana ke hRdaya smaaye|| caMpA mahAsai - saI paNamAbhi * -DaoN. udayacandra jaina sammAvayA - dharaNasIla varA caritA muttI suseviya- variSTha gunnaannudhiiraa| NAyavva- paMcaviha NANa pagAsa juttA caMpA -mahAsai saI paNamAmi nnicc||1|| (82)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANANuvaTTiNi- sa- paNNa susatthasIlA ratiM viNA Na karacaMda- kalA Na sohaa| ANaMdaNaM mahuyaraM pahagAmiNIA caMpA-mahAsai- saiM paNamAmi nniccN||2|| NehAhi sitta jaNa- samma- sahAva juttA AsAi pAsahaNaNaM caraNesu rttaa| Niddosa- bhAva dharaNe saraNesu tumhe caMpA mahAsai saiM paNamAmi NiccaM // 3 // siddhata sAyara-Nimagga miU sahAvI NANassa joi sarisaM hi jiNutta styN| NaM Agamassa gahaNassa tu jamma jAyA caMpA mahAsai- saiM paNamAmi nnicc||4|| bhAsA vibhAsa gurajaM su-bhAvaNAeM NaM pADyaM surasa- sakkaya ajjhnnaannN| ojassi vANi vayaNehi kalAhi tumhe caMpA mahAsai saI paNamAmi NicvaM // 5 // saMsAra sAyara taraNe taraNI samA tuM gaMbhIra dhIra mahurA vayasIla- juttaa| divvA sarassai saputti tu NaMdadattI caMpA mahAsai saI paNamAmi NiccaM // 6 // NadaM vaNaM mahuyaraM gamaNANusIlA ajjhappa- jogiNi- jaNANa propkaarii| titthaM sutittha su jiNAgama rakkhaNIyA caMpA mahAsai saI paNamAmi NiccaM // 7 // aNNANa NaTTha karaNe samaNI tu jAyA taM kaMcaNaM akhaya joi vasaMta sohaa| sissA u cetaNa sucaMda sumaNNa rUvA caMpA mahAsai saiM paNamAmi NiccaM // 8 // (83)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ viNA rayaNattayeNaM, siddhipadaM Na siddhae loe / udayacaMdo Na caMdo, jeNa vigaseu kamalaNIu // 9 // (1) campA sAdhvI suvikhyAtA, ziSTAcAra dhuraMdharA / prAjJI prakANDa viduSI / vidvajjana manoharA // (2) loka priyA dhArmikI ca, ziSyANAM ca manoramA / niyame nitarAma raktA, pAvanI pApanAzinI // (3) satyavratA satya rUpA tuSTA sarvajanapriyA, jainadharmapracA apUrvA puNyazAlinI (4) nitya zuddhA nitya buddhA niravadyA nirantarA ArAdhita mahAvIrA zvetAmbara pthaanugaa|| ***** piU kunja aravinda nagara, udayapura (rAja.) 313001 campA dazakaM (84) * ema. Ara. bhAvanArAyaNaH (5) nIrAgA rAgamathanI nirmadA madanAzinI nizcitA nirahaMkArA nirmAhA mohanAzinI // (6) nirmamA mamatA hantI niSpApA pApanAzinI niSkrodhA krodhazamanI nirlobhA lobhanAzinI // (7) nisaMzayA saMzayaghanI upakAra vicakSaNA samrAjJIyaM bhASaNetu nirbhayA bhayanAzinI (8) puNyaiH anekaiH eSA tu prAptAnu paramaM padaM mohemagnAH vayaMcaiva dukhitAH paramaMkhalu
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAcAmahe vayaMcaiva pUtAyAH paramAMgati nirvANaM niyatAM zAnti kSipraM mokSaM ca vAJchita (10) jayatu jayatu campA loka vikhyAta kIrtiH jayatu jayatu dharmaH sthApito jainavaryai : jayatu jayatu satyaM sarvadA sarvathAtu jayatu jayatu lokaH zokanimukta cetAH dhanya dhanya he mahAsatI * zazikara 'khaTakA rAjasthAnI rAha batAI tumane hamako hama usase maMjila pAte haiN| dhanya dhanya hai mhaastii| guNa gaurava tere gAte haiN| dhanya huI marusthala kI mATI dhanya kucerA grAma huA, mAta pitA kisanA phUlA kA tumare kAraNa nAma huaa| saMvat unnIsau taiyAsI mArga zIrSa zuklA kI dUja, dharA gagana para nikale candA jana mana donoM rahe the puuj| mahaka gaI bagiyA kI DAlI jhUma jhUma saba jAte haiN| dhanya dhanya hai mhaastii| guNa gaurava tere gAte haiN| adhyAtma yoginI kAnhakuMvara jI kA tumako sAMnidhya milA, jaina jagata kI bagiyA meM, phira campA kA sumana khilaa| do hajAra pAMca kA saMvat poSa kRSNA dazamI AI, grAma kucerA kI miTTI ne muskarA kara lI aNgdd'aaii| satI candanA ke patha para campA jI pAMva bar3hAte haiN| dhanya dhanya he mahAsatI! guNa gaurava tere gAte haiN| teja dekhakara mahAsatI kA muni hajArI dhanya hue, mahAsatI campA ke kAraNa udita sabhI ke puNya hue| saMskRta, prAkRta, hindI ke saMga par3halI tumane gujarAtI, oja bhare svara ke andara tuma Agama vANI smjhaatii| (85)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevAbhAva tumhArA anupama hama bhUle nahIM bhulAte haiN| dhanya dhanya he mahAsatI! guNa gaurava tere gAte haiN| akSaya jyoti jale hamezA hara pala kaMcana bikhare, kAna kuMvara jI kI bagiyA to pA basanta ko nikhre| cetana dekha candra bhI nikalA sudhA sumana se barasI, campA kI DAlI to jhukajhuka dekha sabhI ko hrsii| 'zazikara' saurabha dekha tumhArI hama phUle nahIM samAte haiN| dhanya dhanya he mahAsatI! guNa gaurava tere gAte haiN| kavi kuTIra vijayanagara -ajamera (rAja.) pU. zrI kAna kuMvara jI ma. zraddhAMjali . saMjaya kaTAriyA bAlAghATa (ma.pra.) satiyAM jI ko zraddhA arpita ho, le lo zaraNa meM apane mujhko| dayA kSamA kI thI tuma jyoti| jJAna ke sAgara kI anamola motii|| tapasvinI guruNI meM bijalI sI phurtii| mahAsatI caMdanabAlAkI sAkSAta muurti| paMca mahAvrata saMyama dhaarii| devI sama thI divya naarii|| nIMda meM bhI basa yahI jptii| dharma sevA kI prabhu do shkti|| nAma amara kara mokSa pdhaaro| kAnakuMvara jI kI mahimA bhaarii|| smRti chaMdoM se yaha zraddhA bkhaanii| saMyama jaina itihAsa kI amiTa khaanii|| (86)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bikhare zUla haro' * tArAcaMda lor3hA 'AnaMda' kAnakuMvara jI mahAsatI kI mahimA bar3I nirAlI haiN| campA ke sumanoM se surabhita, phUlI kyArI-kyArI haiN| dhIra vIra gaMbhIra jJAna guNa, jo Aye mana moha liyaa| jana mana meM navadIpa jalAkara, prabhu caraNa se jor3a diyaa| svAdhyAya se zodhana kara, navanIta nikAlA karate the| viSa kA viSa dho amRta rasa se, kumbha kalaza ko bharate the| ghara se nAtA tor3a jagata se, apanA nAtA jor3a liyaa| sva- para kI kalyANa kAmanA, sRSTi se mana mor3a diyaa| gAMva-gAMva aura nagara-nagara meM jAkara alakha jagAte the| ujar3e upavana ke mAlI bana, paudhe naye lagAte the| jahAM gaye jisa ora gaye to sArA upavana mahaka utthaa| murajhAI kaliyA~ muskAI, ghara ghara AMgana cahaka utthaa| rAjasthAna ne janma diyA aura dakSiNa kI mATI soye| zAsana ke anamola ratna ko, apane hI ghara meM khoye|| re krUra kAla kyA kabhI kisI para, rahama nahIM tujhako aataa| tIrthaMkara cakrI bhI koI tujhase kabhI nA baca paataa| tujhako kyA mila gayA bola yoM sAdhvI dvaya hara jAne se| rotA bilakhatA hameM chor3akara, varadahasta le jAne se|| __ 'Ananda' zraddhA bhAva puNya una caraNoM meM arpaNa krtaa| caraNa zaraNa kI sevA pAUM, yahI bhAva mana meM dhrtaa|| vasaMta, kaMcana, cetana, candrA, akSaya sumana suvAsa bhro| phUla phUla barasAo patha para, bikhare sAre zUla hro||
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA jIvoM kA uddhAra hai (tarja- mere aMganA meM tumhArA-) * mANakacanda duggar3a, mukaTI (mahA.) mahAsatiyoM meM kanakakaMvarajI kA bar3A nAma hai| anachIbAI kI suputrI, bIjarAja ke jAye jinake guru hajArI mala, unakA bhI bar3A nAma hai adhyAtma yoginI, damiyoM ke siratAja haiN||1|| jinake kula meM janme, unakA bhI bar3A nAma hai surANA jaise kula kA, kiyA ber3A pAra hai||2|| jinakI guruNI saradAra kuMvarajI, unakA bhI bar3A nAma hai| AgamoM kA jJAna diyA, kiyA ber3A pAra hai||3|| rAjasthAna mevAr3a mahArASTra, AMdhrapradeza grAma grAma vicaraNa kara kiyA jIvoM kA uddhAra hai // 4 // mahAsatI campA kuMvara jI ma. kI vandanA * prahalAda nArAyaNa vAjapeyI, udayapura (rAja.) tapa se tapAyA tana, mana ko kiyA hai jaya, eka vairAgya kiyA jinakA adhAra hai| karma kA viraktatA se nitya kSaya hotA rahA, zvAsa zvAsa sAdhanA se satya kA siMgAra hai| divyatA meM bhavyatA nihAratI alepa rahI Atma rUpa Apa kA apAra Ara pAra hai| satiyoM meM mahAsatI campA hai tapaHsvarUpa kavi kA praNAma nitya jinheM bAra bAra hai| (c)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mahAsatI dvaya smRti graMtha -H guru paramparA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AcArya zrI jayamala jI ma. sA... * muni zrI rAyacandrajI ma. sA. . in Education International For Private & Personal use only www.jainelibranti.ghare
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyA sumada vAsasa. 1943 jye yeva vi9i454 khAne va vinimaH 1018 upApavartavavAgAmadhIdhanalAlajIjama samA. DIsAkSA visa 2568 mAzAjabAlA vivi sa sa 1771 svAmama yudhAvAryazramimilanA mamatA mabharakara' dIdA kharAnIsa mAyAmAsAnA biti saM22070 vaizAyarasa jili saM.11302canApajara Jain Educa national rivate & son I Use One inelibrary.org
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru paramparA ( AcArya zrI jayamalajI ma. sA.kI paramparA ke sandarbha meM)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnakavAsI jaina AcArya - paramparA (jaya gaccha ke pariprekSya meM) dharmavIra loMkAzAha pandrahavIM zatAbdI kA samaya jaina dharma ke itihAsa meM atyanta uthala-puthala pUrNa rhaa| isa samaya taka saMyama meM zithilAcAra vyApta ho cukA thA / dharma-grantha (zAstra) bhaNDAroM meM banda kara die gae the aura gRhastha ke lie zAstra - paThana niSiddha thaa| ataH zAstra sammata sAdhvAcAra kI jAnakArI kA abhAva - sA ho gayA thaa| yatiyoM ne apane Apako suvidhA bhogI banA liyA thA aura sAdhAraNa jaina-jana meM yaha bAta pracArita kara dI gaI thI ki bhagavAna mahAvIra ke kathanAnusAra isa samaya (paMcama Are meM ) zuddha saMyama na to haiM aura na hogaa| yaha saMyoga hI thA ki loMkAzAha ko Agama graMtho kI pratilipiyAM utArane kA kA kArya milA, jisase unheM mAlUma huA ki sAdhuoM meM kitanA zithilAcAra vyApta haiM ? vAstavika sAdhvAcAra kA unheM bodha huA aura unhone zithilatA ke viruddha krAMti kA bigula bajA diyA / 1 krAMtikArI vIra lokAzAha ke jIvana-vRtta saMbaMdhI sAmragI para itihAsakAra ekamata nahIM haiN| inakA janma sirohI se ATha mila dUra aNahaTTavAr3A meM vi.saM. 1472 (kahIM-kahIM vi.saM. 1482 kA bhI ullekha milatA haiM / ) kI kArtika pUrNimA ke dina huA | Apake pitA hemAzAha daphtarI mehatA the tathA mAtA kA nAma kesarabAI thaa| bacapana meM apanI smaraNa zakti, vivecana-zakti tathA motI ke samAna sundarAkSaroM ke lie Apa apane adhyApakoM ke atyanta priya rhe| yuvA hue to apane madhura vyavahAra se vyApAra meM bhI Apane vRddhi kI tathA vyApAriyoM meM lokapriya bane / sirohI ke zrI odhavajI zAha kI suputrI sudarzanA se ApakA gaThabaMdhana huA / pUrNacaMda nAmaka putra ratna huaa| thor3e samaya pazcAt hI pahale ApakI mAtuzrI phira pitAzrI kAla kavalita hue| DaoN. tejasiMha gaur3a sirohI rAjya kI rAjya-vyavasthA bigar3ane evaM vahAM akAla par3a jAne para Apa ahamadAbAda cale Aye / ahamadAbAda meM jauharI kA vyavasAya apanAyA evaM khyAti prApta kii| eka hI samAna rUpa, raMga varNa ke do motI ahamadAbAda ke bAdazAha muhammadazAha ke darabAra meM aae| pahacAna ke lie Apa bhI ge| sabhI jauhariyoM ne dekha-parakha kara donoM ko kharA batAyA para Apane usameM se eka ko kharA va eka ko nakalI (khoTA) btaayaa| parIkSA karane para ApakI bAta sahI nikalI taba se ApakI vizeSa prasiddhi huI evaM Apa darabArI jauharI bana ge| 1. kahIM "arahaTaTvAr3A" kA ullekha bhI milatA hai| (1)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ unhIM dinoM cAMpAnera ke rAvalarAjA ne muhammadazAha para AkramaNa kiyaa| muhammadazAha ke putra kutubazAha ne avasara dekhakara apane pitA ko jahara khilAkara maravA diyaa| isameM lokAzAha ke hRdaya para gaharA AghAta lgaa| saMsAra ke prati unameM udAsInatA A gaI aura ve ahamadAbAda chor3a pATaNa cale aae| yahAM ve apanA samaya yatiyoM evaM sAdhuoM ke sAtha bitAne lge| unheM jijJAsu dekhakara pATaNa ke yati sumati vijaya jI ne dharma ke saMbaMdha meM bahuta-sI bAteM batAnI prAraMbha kii| yati jJAnasundara jI ne unake akSaroM kI mana mugdhakArI banAvaTa dekhakara unheM dazavakAlika sUtra kI nakala karane kA kArya supurda kiyaa| ve nakala karane lge| jaise-jaise unhoMne sUtra ko par3hA unheM lagA ki vIra prabhu kI AjJA kucha aura hai jabaki isa samaya pracalita yati va zramaNa-jIvana kucha aura hI haiN| AvazyakatA thI sUtra-pramANa kI; sUtra-zAstra saba yatiyoM ke bhaNDAroM meM par3e the| unhoMne dazavakAlika sUtra kI do pratiyA~ nakala kii| usake bAda bhI jo-jo sUtra unheM pratilipi hetu die gae, unakI do-do pratiyAM taiyAra kara, eka-eka prati apane pAsa rkhii| bahuta manana-maMthana ke bAda unhoMne yaha taya kiyA ki Aja ko kucha jainadharma ke nAma para ho rahA hai, usameM pAkhaNDa, r3hoMga evaM ADambara ne ghara kara liyA haiN| dharma ke nAma para adharma kA sevana kiyA jA rahA haiN| unhoMne usakA virodha prAraMbha kara diyA aura apane pracAra ke AdhAra meM Agama-vAkyoM kA pramANa dene lage-"ahiMsA, satya acaurya, brahacarya evaM aparigraha rUpa paMca mahAvratoM kA pAlana hI munidharma hai| jar3a-sAdhanA evaM zithilAcAra kA dharma meM koI sthAna nahIM haiN| ajJAnI jIvoM kA andha zraddhA ke sAtha khilavAr3a karanA dharma nahIM haiN| Aja ke jo matihIna-mUr3ha muniveSadhArI hokara lokArur3ha bana hiMsA meM dharma batAte haiM, unase hameM bacanA haiN|" __ lokAzAha ke zAstra-sammata jinadharma ke pracAra-prasAra kA logoM para yathocita prabhAva pdd'aa| unake samarthaka bar3hate ge| yati-samudAya meM khalabalI mcii| unhoMne loMkAzAha ke viruddha anargala pracAra prAraMbha kara diyA kintu isakA koI prabhAva nahIM huaa| yati jJAnasundara jI ko jJAta huA to unhoMne Agama kI pratiyAM banavAnA baMda kara diyA para taba taka loMkAzAha Agama rahasya jAna cuke the| ahamadAbAda evaM pAraNa donoM sthAnoM para loMkAzAha ne satya-Agama-dharmaprasAra kA kArya bddh'aayaa| aneka diggaja yatiyoM, vidvAna-zrAvakoM evaM sAdhuoM se vAda-vivAda hue| sabhI lokAzAha ke zAstra-sammata pramANoM evaM tarkoM se atyanta prabhAvita hue| unake samarthaka nirantara bar3hate hI ge| saMvat 1528 meM aNahilapura (pATaNa) saMgha ke bar3e netA lakhamazI bhAI Apako samajhAne aae| kaI ghaMToM kI jainadharma saMbaMdhI aneka viSayoM-pakSoM para bahasa huI aura anta meM lokAzAha ko samajhAne ke sthAna para ve svayaM lokAzAha se satyadharma samajha kara, grahaNa kara cale ge| sampUrNa jaina samAja meM isase khalabalI maca gii| __isa ghaTanA ke pazcAt loMkAzAha ne sAdhu ke samAna jIvana bitAnA prAraMbha kara diyaa| ra unhIM dinoM parahaTTavAr3A, pATaNA va sUrata ke cAra saMgha yAtrA ko nikle| varSA kI adhikatA se unheM ahamadAbAda rukanA pdd'aa| yahAM rahakara unhoMne lokAzAha se dharma-carcA kI evaM vicAroM kA AdAna-pradAna kiyaa| cAroM saMghoM ke saMghapatiyoM-nAga jI, dalIcaMda jI, motIcaMda jI aura zaMbhujI tathA unake anya aneka sAthiyoM para lokAzAha ke vicAroM kA aisA prabhAva kAyama huA ki ina cAroM saMghapatiyoM sahita kula 45 kucheka vidvAnoM ke anusAra sAdhu bana gae the, aisA ullekha milatA hai para yaha kisI bhI taraha se pramANita nahIM ho paataa|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtriyoM ne Agama sUtra-paramparA ke anusAra satya- zramaNa-dharma ko svIkAra kiyaa| aise aneka zramaNa bane aura kAlAntara meM lokAzAha kI mAnyatA mAnane vAle isa saMgha kA nAma loMkAgaccha pdd'aa| saMvata 1531 meM kaI sAdhviyA~ jI bhI dIkSita huii| isa samaya taka lokAgaccha sampradAya meM 400 se adhika sAdhu-satI tathA lAkhoM kI saMkhyA meM zrAvaka-zrAvikAeM bana gae the| zithilAcAriyoM ke lie yaha asahya thA / unhoMne lokAzAha ke matAnuyAyI saMtoM ko taraha-taraha ke kaSTa dene zurU kie| kahIM-kahIM to ina zramaNoM ko gocarI taka nahIM mila pAtI thii| vaha jamAnA hI yatiyoM ke zrI - pUjyoM kA thA / lokAzAha dillI gae aura vahAM ke zrI- pUjyoM ko bhI sacce-dharma kA bodha karAyA / dillI meM bhI aneka ziSya bane / virodhiyoM kA yaha kyoM suhAne lagA...? alavara meM tIna dina (tele) ke pAraNoM meM unako viSAkta AhAra gocarI meM baharAyA gayA, usI se unake prANa- paMkherU ur3a ge| Apake svargavAsa kI tithi para bhI mataikya nahIM haiM? isa para bhI caitra zuklA ekAdazI vi.saM. 1546 ko inakA dehAvasAna adhika vizvasanIya lagatA haiN| 3 loMkAzAha kI mRtyu ke pazcAt lokAgaccha sthAnakavAsI sampradAya ke nAma se prasiddha ho gayA / unakI lagAI satyadharma kI jyoti kA prabhAva lagabhaga eka sau varSa taka claa| kintu phira zithilAcAra phailane lgaa| kAlAntara meM pAMca kriyodvAraka munirAjoM ne samaya-samaya para isa zithilAcAra ko mittaayaa| zrI jIrAja jI mahArAja, zrI lavajI RSi jI mahArAja, zrI dharmasiMha jI mahArAja, zrI dharmadAsa jI mahArAja tathA harajI RSi jI mahArAja; ina pAMcoM kriyodvArakoM kI alaga-alaga paramparAeM clii| ina kriyoddhArakoM meM se zrI dharmadAsa jI ke paTTa ziSya zrI dhannA jI mahArAja prabhAvI AcArya hue| zrI dhannA jI ke paTTaghara zrI bhUdhara jI hue aura zrI bhUdhara jI mahArAja ke paTTa ziSya pUjya zrI jayamala jI hue| zrI jayamala jI apane samaya ke krAMtikArI yugapuruSa the| ataH Apake nAma se eka alaga saMpradAya calA jo Aja bhI vidyAmAna hai| kriyoddhAraka zrI dharmadAsa jI mahArAja ApakA janma ahamadAbAda ke pAsa sarakheja nAma ke gAMva meM vi.saM. 1701 kI caitra zuklA ekAdazI ke dina huA thaa| jAti ke Apa bhAvasAra the| pitA kA nAma thA zrI jIvaNabhAI paTela aura mAtA kA hIrAbAI / 4 jAti ke paTela- bhAvasAra hone para bhI ApakI zraddhA jainadharma meM thI aura vahAM ke suprasiddha yati tejasiMha ke yahAM ApakA AnA-jAnA thaa| bAlaka bhI inhIM yati ke pAsa par3hane lgaa| bacapana se ApakI ruci dharma meM par3a gaI thii| alpAyu meM hI Apane aneka dharmazAstroM evaM darzana - zAstroM kA adhyayana kara liyaa| ApakI buddhi vikasita evaM tIvra thii| kaI bAra yati loga Apake tarkoM se cauMka par3ate the| mA~-bApa cAhate the, ApakI zAdI karanA para Apa para kucha aura hI raMga chA rahA thaa| ApaneM apane mana kI bAta pitAzrI se kahI aura sagAI - vivAha Adi na karane kA Agraha kiyaa| eka bAra ApakA milana 'pAtriyA-paMtha' ke agraNI netA zrI kalyANa jI bhAI se huaa| Apane pAtriyA-paMtha svIkAra kara liyaa| 3. 4. dekhie - jaina AcArya caritAvalI: AcArya zrI hastImala jI mahArAja / vi.saM. 1690 ke AsapAsa zrI premacandajI zrIzrImAla ke yati kuMvara jI se matabheda hone para isa paMtha kI sthApanA huI. ye zithilAcAra ke viruddha the tathA ghara-ghara jAkara bhikSA lAne hetu hAtha meM eka pAtra rakhate the, ata: 'pAtriyA' khlaae| ye lAla vastra pahanate the, tapa-tyAga aura saMyama kI ArAdhanA karate the para inakI mAnyatA thI ki mahAvIra prabhu ke zAsana meM saccA sAdhu koI ho hI nahIM sktaa| caudaha pUrva ke aura bArahaveM aMga ke viccheda ke sAtha sAdhucaryA kA bhI lopa ho gayA haiM /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ do varSa taka unake sAtha rahe kintu satyadharma kI jhalaka unheM nahIM mila paaii| vi.saM. 1716 meM Apa ahamadAbAda cale aae| yahIM Apa lavajI RSi kI paramparA ke zrI soma jI RSi aura kAna jI RSi se bhI mile| vyAkhyAna sune Agama sunA prabhAvita bhI hue para kucha mAnyatAoM meM matabheda hone se dIkSA lene kI icchA hone para bhI ve unase dIkSA nahIM le ske| usa samaya zAstrajJAtA, sAhityasraSTA evaM prakhara paMDita kriyodvAraka zrI dharmasiMha jI bhI ahamadAbAda meM the| dharmadAsa jI unase bhI mile, unase ve prabhAvita hue para kucha mAnyatA meM bheda par3atA thA ataH bAdazAhavAr3I meM Azvina zuklA ekAdazI somavAra ko svayaM hI dIkSita ho gae aura aTThama tapa kiyaa| pAraNe kI gocarI meM eka kumhAra ke ghara unheM rAkha baharAI gaI tathA eka anya ghara se chAcha milii| dharmadAsa jI ne samabhAva se chAcha meM rAkha milAkara pAraNA kiyaa| dUsare dina unhoMne yaha vRtAnta mahAn kriyoddhAraka pUjya zrI dharmasiMha jI mahArAja ko sunaayaa| dharmasiMha jI ne kahA-jisa prakAra pratyeka ghara meM rAkha hotI hai, vaise hI tumhArA zramaNA-parivAra cAroM ora phaila jAegA, hara gAMva meM tumhAre bhakta hoMge para jaise chAcha se dUdha phaTa jAtA haiM, vaise hI tumhAre hone vAle bhaktoM meM Apasa meM phUTa rahegI, matabheda raheMge, manamuTAva rhegaa| ' ujjaina zrI saMgha ne Apako vi.saM. 1721 meM basanta paMcamI (mAgha zuklA paMcamI) ke dina AcArya pada pradAna kiyaa| usa samaya Apa kevala 21 varSa ke the evaM tInoM AcAryoM (lavajI RSi jI kI saMpradAya ke AcArya zrI kAna jI. zrI dharmasiMha jI evaM zrI dharmadAsa jI) meM sabase choTI umra ke the| Apake ziSyoM kI saMkhyA 99 thii| itanA bar3A-maNDala usa samaya kisI kA nahIM thaa| . 'dhAra' meM Apake eka ziSya ne AmaraNa saMthArA grahaNa kara liyaa| kucha samaya bAda usa ziSya kA Atmabala pIche haTane lagA aura dhAraNA badala gii| vaha apanI pratijJA tor3ane ke lie taiyAra ho gyaa| jaba dharmadAsa jI ko yaha vRttAnta vidita huA to Apane kahalavAyA ki mere Ane taka pratijJA para sthira rhnaa| ___ ugra vihAra kara Apa 'dhAra' pdhaare| rAste meM nirdoSa AhAra-pAnI bhI nahIM milaa| dhAra pahuMca kara sabhI taraha se ziSya ko samajhAyA, isa para bhI jaba vaha nahIM mAnA to Apane svayaM ne saMthArA grahaNa kara liyA / apane jyeSTha ziSya zrI mUlacaMda jI mahArAja ko bulAkara Apane sAdhu-vyavasthA samajhA dii| ASAr3ha zuklA paMcamI saMvat 1772 ko Apa svargavAsI hue 5 / isa prakAra balidAna kA eka nayA Adarza Apane samAja ke sammukha rkhaa| __ unake paTTa-ziSya zrI mUlacaMda jI mahArAja ne sabhI ziSyoM ko ekatra kara dharmadAsa jI kI icchAnusAra bAIsa ToliyoM meM vibhakta kiyA, sabhI ke pracAra kSetra niyata kiye aura Adeza diyA ki ve jAeM aura apane-apane kSetroM meM adhika se adhika zramaNa banAye evaM caritravAn zrAvaka-samAja kA nirmANa kreN| tabhI se sthAnakavAsI samAja meM yaha 'bAIsa-sampradAya' nAma calA haiN| isa naI vyavasthA ke anusAra mAravAr3a, thalI paTTI tathA mevAr3a-meravAr3A kA kSetra pUjya AcArya zrI dhannA jI ma.sA ke hisse meM aayaa| hamArA itihAsa, 159-60 svargArohaNa tithi para mataikya nahIM, paTaTavalI prabandha-saMgraha-A.hastImala jI ma.pR. 150 para 1759 batAyA 6.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja ina bAIsa-sampradAyoM meM se kitanI aura kauna-kauna sI sampradAeM vidyamAna haiM, yaha kahanA bar3A kaThina haiN| aneka paTTavaliyoM meM jina pAMca ziSyoM kI paramparAoM kA ullekha milatA haiM, unake nAma haiM-(1) zrI dhannA jI mahArAja, (2) zrI mUlacaMda jI mahArAja, (3) zrI choTe pRthvIrAja jI mahArAja, (4) zrI manoharadAsa jI mahArAja aura (5) zrI rAyacaMda jI mhaaraaj| inake atirikta dakSiNa evaM paMjAba kI kaI paramparAeM bhI vidyAmAna haiN| zrI dharmadAsa jI ke pramukha ziSya zrI dhannA jI ne mAravAr3A meM jina-dharma kA khUba prabhAva phailaayaa| zrI dhannAjI ke pramukha ziSya zrI bhUdhara jI hue| AcArya zrI dhannA jI mahArAja sAMcora ke kAmadAra zrI bAgha jI mehatA ke suputra the, zrI dhanarAja jii| bacapana bItane para ApakI sagAI huI para vairAgyotpatti ke kAraNa Apa Atma-jJAna kI khoja meM yatiyoM kI eka zAkhA "potiyA baMda" ke prabhAvI kriyAdhArI zrAvaka zrI pUnamacaMda jI gurAMsA ke pAsa aae| dharma abhyAsa calA para unheM lagA ki jisa Atmadharma kI khoja meM ve haiM vaha yaha dharma nahIM haiN| usa samaya AcArya dharmadAsajI gAMva-gAMva meM dharmapracAra kara rahe the| dhanarAja ko jaisA sikhAyA gayA thA, usI ke anurUpa ve ina sAdhuoM ke virodhI the aura unheM DhoMgI-pAMkhaDI mAnate the para potiyAbaMda-paMtha kI yaha dalIla ki 'zrAvakAcAra ke Age kucha nahI haiM'-unheM mAnya nahIM thaa| jaba dharmadAsa jI dhanarAja jI ke gAMva pahuMce to dhanarAja jI se nahIM rahA gayA, ve bhI vyAkhyAna sunane cale ge| vyAkhyAna ke pazcAt unakA AcArya jI se vArtAlApa huaa| dhanarAja jI ne apanI mAnyatAeM jo unheM sikhAI gaI thIM, AcArya jI ke sammukha rkhiiN| AcArya jI ne unako satyadharma smjhaayaa| Apa samajha gae aura AjJA lekara Apake pAsa saMvat 1727 meM dIkSita hue| Apane tapa para adhika bala diyaa| ekAntara to cAlU hI rakhA; bele, tele aura isase bhI adhika kaThina tapa kiyaa| varSoM taka Apa dharmadAsa jI ke sAtha rahe phira ApakI yogyatA, pratibhA evaM jJAna-darzana cAritra kI zreSThatA dekhakara Apako svataMtra dharma-pracAra tathA ziSya-parivAra karane kI svIkRti pradAna kara dI gii| paMjAba kSetra ke prabhAvI AcArya zrI amarasiMha jI se bhI ApakI bhAvabhInI gaharI mulAkAta jodhapura meM Asopa kI havelI meM hii| donoM kI vicAraNAoM kA aMtara miTA aura donoM ne eka sAtha gocarI kara bhaviSya meM eka hI gaccha meM rahane kA nirNaya liyaa| donoM AcAryoM ko milAne para jodhapura rAjya ke dIvAna bhaNDArI khIMvasI jI kA bar3A hAtha thaa| saMvat 1784 kI caitra zuvalA aSTamI ke dina Apane kAla-dharma samIpa jAnakara 'samAdhi-maraNa' kI icchA prakaTa kii| sabhI ziSyoM ne kahA-"Apa svastha haiM, aisA kyoM kahate haiM? Apane pharamAyA-"tuma loga nahIM jAnate, maiM jAna gayA huuN| aba to yaha thambhA anna khAe to dhannA anna khaae|" unhoMne svayaM hI saMdhArA grahaNa kiyaa| virodhI bhalA unheM yahAM bhI kyoM chor3ate? bhar3akA diyA rAjya-karmacAriyoM ko ki yaha to AtmahatyA hai| rAjya-karmacArI daur3e hue sthAnaka aae| unake pUchane para sabhI praznoM kA santoSajanaka samAdhAna kara diyA gyaa| AcArya dhannA jI ne kahA-"vaise bhI Aja se mere bele kI tapasyA haiM, mujhe aba isa deha se koI moha nahIM haiN| maiM samAdhi le rahA huuN| caitra zuklA dazamI ko dUsare prahara isa nazvara-deha kA tyAga kara merA AtmA anyatra calA jaaegaa|" saMvat 1784 meM caitra zuklA dazmI ke dina jaisA ki AcArya zrI ne kahA, unakI AtmA kA paraloka gamana huaa| vastuta: ve eka tapodhanI evaM pahuMce hue siddha-santa the| Apane aneka ziSyoM meM zrI bhUdhara jI mahArAja bar3e hI yazasvI ziSya hue|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI bhUdhara jI mahArAja nAgaura nivAsI zrI mANakacaMda jI muNota kI dharmapatnI rUpAMde kI pAvana-kukSi se 1712 saM. kI vijayAdazamI (Azvina zuklA dazamI) ke dina eka bhAgyavAna bAlaka ne janma liyaa| Apa dikhane meM ati sundara, buddhi se pratibhA-sampanna evaM zakti-zaurya ke bhaNDAra the| bhAgya ne bacapana meM hI Apake sira se mA~-bApa kA sAyA uThA liyaa| Apane apanI ruci ke anusAra sainika zikSA prApta kara usameM nipuNatA hAsila kI evaM yogyatA ke bala para senA meM ucca sthAna paayaa| kucha samaya pazcAt Aja sojata zahara meM kotavAla ke pada para niyukta hue| Apake sadgaNoM, ApakI yogyatA, pratibhA evaM Apake zaurya se prabhAvita hokara sojata nivAsI zAha dallA jI rAtar3iyA ne apanI sundara, suzIla evaM guNasampanna kanyA kA vivAha Apake sAtha kara diyaa| sojata meM kotavAla-pada para niyukta hote hI Apane DAkU-saphAyA abhiyAna calAyA aura aba taka DAkuoM se AMtakita sojata kI janatA ko AMtaka-mukta kiyaa| isase zrI bhUdhara jI sojata zahara meM adhika lokapriya ho gae tathA cora-DAkuoM meM zrI bhUdhara jI kA bhaya chA gyaa| nikaTastha grAma-nagara ke ThAkura, jamIMdAra ApakI bar3I ijjata karane lge| eka bAra saMvat 1740 meM kaMTAliyA grAma para 84 DAkuoM ne dhAvA bola diyaa| sabhI DAkU U~Ta ' para asavAra the| jaise hI Apako isakI sUcanA milI Apa turanta apanI priya UMTanI (sAMDanI) para savAra hokara phaujI Tukar3I ke sAtha kaMTAliyA kI ora cala pdd'e| tIvra gati se calate hue UMTanI ko daur3Ate, havA se bAteM karate zrI bhUdhara jI zIghra kaMTAliyA ke nikaTa pahuMca ge| DAkuoM ko unake Ane kI khabara milI to ve bhaya se bhAga khar3e hue| "bhAgo, bhUdhara aayaa|"-ye zabda the jo DAkuoM ke mukha se usa samaya nikle| zrI bhUdhara jI ne unakA pIchA kiyaa| kucha hI paloM meM ve unake barAbara pahuMca ge| unake hAtha meM talavAra camaka utthii| bhUdhara kA mukAbalA DAkU kyA kara pAte? unhoMne cAla calI aura unakI priya sAMDanI kI gardana para dUra se kaTAra phaikI, kaTAra AI aura sAMDanI kI gardana meM khupa gii| kaTI gardana laTaka gaI para sAMDanI daur3atI rhii| bar3A mArmika dRzya thaa| DAkuoM ke to hoza hI gAyaba ho ge| kaI DAkU ghabarA kara, UMToM se gira gae; unake sAthI unheM UMToM se kucalate cale ge| aMta meM usa sAMDanI kI gati dhImI huii| vaha rukI, baiThI bhUdhara nIce utare aura sAMDanI ne dama tor3a diyaa| apane atyanta priya evaM vaphAdAra pazu kI mauta ne bhUdhara jI ke hRdaya meM hAhAkAra macA dii| ve ghara pahuMce, para mana ko caina kahAM; naukarI para gae, vahAM bhI mana azAMta! raha-rahakara unakI AMkhoM ke samakSa gardana kaTI sAMDanI, dama tor3atI sAMDanI khUna se lathapatha sAMDanI ghUmane lgii| Apane jodhapura nareza kI sevA meM apane kotavAla-pada kA tyAga-patra bheja diyA aura apanA adhikAMza samaya AdhyAtmika cintana meM bitAne lge| saMsAra kI asAratA, nazvaratA, avazyaMbhAvI mRtyu Adi para gahana cintana-manana hone lgaa| ve aba dharma-sthAnakoM meM phirane lage, yogI-yatI evaM phakIroM kI saMgati karane lge| sojata meM potiyAbanda yatiyoM kA bar3A prabhAva thaa| bhUdhara jI kI patnI unheM mAnasika zAnti ke lie ina yatiyoM ke pAsa le gii| havA kA rukha dekhakara unhoMne kaha diyA- ina para sAMDanI kI AtmA kA ochAyA haiN|" bhUdhara jI ina potiyA-banda gurAMsA kI nezrAya meM rahane lge| kintu vahAM saccA tapa, tyAga, cAritra kahAM thA? vahAM to maMtra-taMtra kI sAdhanA, gAdI prApta karane ke lie Sar3ayaMtra, dhana-prApti evaM usake upabhoga
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke aneka chalachaMda tathA paisoM ke lobhI mAM-bApoM se kaccI umra ke baccoM kI kharIdI Adi aise-aise ghRNita kArya unhoMne dekhe ki unake mana kI azAnti ghaTane ke bajAya bar3hane lgii| unakI AtmA satyadharma kI khoja meM tar3apane lgii| inhIM dinoM AcArya zrI dhannA jI grAmAnugrAma vicaraNa karate vahAM pdhaare| unakA tapa-tyAga jabaradasta thaa| bela-bele kI tapasyA, pAraNe meM cAra vigaya kA tyAga; apavAda meM ghRta meM talI pur3I ke atirikta ghRta kA bhI tyAga thaa| bhUdhara jI zAnti kI khoja meM unake pAsa bhI ge| yahAM gAdI na thI, paisoM kI mArAmArI na thI, chala-prapaMca nahIM thA aura kisI taraha kA lobha bhI nahIM thaa| bhUdhara jI atyanta prabhAvita hue| kaI dina Apake sAtha rhe| unakI AtmA ko zAnti milii| Apane pUjya dhannA jI ke pAsa saM. 1777 meM zuddha AhatI dIkSA aMgIkAra kii| eka mAnyatAnusAra inakI dIkSA saM. 1751 phAlguna zuklA paMcamI ko huii| dIkSA grahaNa karane ke pazcAt Apa jJAna va saMyama kI ArAdhanA meM lIna ho ge| AgamoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| apane guru kI sevA bhI mana lagAkara kii| gurudeva ne inheM tapArAdhanA kA mahAmaMtra sikhaayaa| AyAvayAhI cayasogumallaM, kAme kamAhI kamiyaM khu dukkhN| chindAhi dosaM viNAejja rAMga, evaM suhI hI hisi sNpraae| -"AtApanA lo (tapa karo) aura sukamAratA tyAgo; icchAoM kA damana karo tAki duHkha kA svayaM damana ho| dveSa kA cheda karo aura rAga kA vinAza karo; isa prakAra tuma saMsAra meM sacce sukhI bana sakate ho|" zrI bhUdhara jI mahArAja ne ugra tapArAdhana kiyaa| bhaMyakara garmI meM ve sUrya kI AtApanA lete, kar3akar3AtI sardI meM nirvastra (caddara rahita) rhte| ugra tapasvI ke nAma se Apa zIghra vikhyAta ho ge| AcArya zrI dhannA jI ne Apako suyogya jAnakara apanA uttarAdhikArI ghoSita kiyaa| AcArya-pada prApti ke pazcAt ekadA Apa kAlU grAma pdhaare| sAdhumArgI, sarAvagI evaM anya sampradAyoM ke bIca samajhautA karA kara ekatA sthApita kii| sarAvagiyoM (digambaroM) ke saMzayoM ko sacoTa tarka-vidhAna se dUra kiyaa| pUjya bhUdhara jI mahArAja atyanta kSamAzIla the aura apakAra ke badale bhI upakAra karanA hI dharma samajhate the| kAla grAma meM eka bAra jaba Apa nadI kI bAla-reta meM sarya-tApa evaM bhaMyakara USNa-bAla kI AtApanA le rahe the ki unake eka vidveSI nArAyaNa paMDita ne eka jATa ke dvArA muni zrI ke sira para lakar3I kI jar3I huI mUTha se ghAtaka prahAra krvaayaa| saMta bhUdhara jI lahuluhAna ho gira gae, jATa bhAga gayA, paMDita pakar3A gyaa| yaha nArAyaNa paMDita kAzI se paMDita bana kAlU Ae the| prAraMbha meM unake AkhyAna va vyAkhyAna meM logoM kI upasthiti acchI thI, bheTa-dakSiNA bhI bharapUra AtI thI, mAna-sammAna bhI thA para zrI bhUdhara ja jI ke kAla Ane ke bAda yaha samApta ho gyaa| janatA bhadhara jI kI ora AkarSita ho gii| paMDita tilamalA uThA, bhUdhara jI se zAstrArtha karane gayA para apanI haMsI ur3avAkara AyA, taba se usake mana meM pratizodha kI jvAlA dhadhaka rahI thii| pUjya bhUdhara jI para prahAra karavAne ke pIche yahI pratizodha thaa| 7. 8. jayadhvaja 719 pRsstth| yuvAcArya madhukaramuni-smRti-graMtha-19 / (7)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa samaya dillI saltanata kA pharamAna thA ki kisI muMhapatti-dhArI sAdhu ko kahIM koI kaSTa na ho; jo unheM kaSTa deM, unheM kar3I sajA dI jaae| nArAyaNa paMDita ko bhI bhayaMkara sajA dI, kAlU havaladAra ne| pUjya bhUdhara jI mahArAja jaba hoza meM Ae aura unheM patA calA to unakA dayAlu hRdaya dravi ho gyaa| Apane kahA- "nArAyaNa paMDita ko chur3AoM, anyathA maiM anna jala grahaNa nahIM kruuNgaa|" gAMva vAloM ke dabAva se evaM unakI sammilita jimmedArI para nArAyaNa paMDita ko chor3a diyA gyaa| yahIM se paMDita jI kA hRdaya-parivartana huA aura kAlAntara meM yaha kAzI kA paMDita pUjya zrI bhUdhara jI ma.sA. kA priya ziSya muni zrI nArAyaNadAsa bnaa| pUjya bhUdhara jI mahArAja kA eka cAturmAsa dillI meM huA thaa| Apake jJAna, pratibhA evaM pravacana-paTutA se dillI meM jainadharma kI patAkA phaharAne lgii| jodhapura, jayapura Adi mAravAr3a ke kaI nareza jaba bhI dillI Ate to pUjya bhUdhara jI ke darzanArtha jAte, vyAkhyAna sunte| inhIM narezoM ne bAdazAha muhammadazAha ko pUjya bhUdhara jI kA bhakta banAyA tathA zAhajAdA to kaI bAra vyAkhyAna sunane bhI gyaa| dillI ke cAturmAsa meM Apane sAMvatsarika parva para samasta prakAra kI hiMsA banda karavAI, katlakhAne banda rahe / yahIM zreSThIvarya zrI sUrajamala jI ne dIkSA dhAraNa kii| AcArya zrI ke pravacana prabhAvazAlI evaM sArvabhauma hote the| ina pravacanoM meM jo rasAnubhUti hotI, usase logoM meM dharmabhAvanA hotii| jaina samudAya ke atirikta jainetara samudAya bhI ina pravacanoM meM aate| bahuta se rAjA, mahArAjA, dIvAna, zreSThIvAna aate| zahajAdA evaM bAdazAha bhI aate| apane samupadezoM se Apane aneka ThAkuroM, jamIMdAroM, jAgIradAroM, rAjAoM va mahArAjAoM ko mAMsa-madirA se virakta kiyA, unake nAca - mujare chur3avAe, zikAra ke tyAga karavAe aura isa taraha jainadharma ko dIptimAna kiyA / Apake nava ziSya the| sabhI ziSya pratibhA sampanna tejasvI evaM dharma prabhAvaka the| zrI nArAyaNa dAsa jI, zrI rUpacanda jI, zrI goradhana jI, zrI jagarUpa jI, zrI ratanacanda jI, zrI raghunAtha jI, zrI jetasI jI, zrI jayamalla jI, zrI kuzalo jI - ina navaziSyoM meM cAra ziSya atyanta hI vikhyAta evaM garimAmaya hue / ina cAroM kA vivaraNa nimna dohe meM isa prakAra milatA haiM dhana raghupati, dhana jetasI, dhana jayamala, kuzaleza / 9 cAroM ziSya taNA, cAvA deza-videza // vikrama saMvat 1804 vijayAdazamI ke dina Apane nazvara deha se moha - mamatva tyAga kara samAdhipUrvaka paNDitamaraNa se zarIra tyAga diyaa| Apa sahI arthoM meM karmavIra, kSamAzIla evaM dharmavIra the| Apake bAda zrI raghunAtha jI evaM zrI jayamala jI donoM hI AcArya rahe / AcArya zrI raghunAtha jI mahArAja mAravAr3a ke sojatanagara meM eka dharma premI parivAra rahatA thaa| ballAvata gautrIya bAphaNA the tathA eka prasiddha vyApArI the| unakI maryAdApurUSottama 'rAma' ko svapna meM dekhakara somAde ne garbha dhAraNa 1766 ko inake ghara eka putraratna ne janma liyA / svapnAghAra para zizu kA nAma raghunAthamala rakhA gyaa| 9. hamArA itihAsa - pRSTha 199 / (Ta) parivAra ke mukhiyA zA. nathamala jI dharmapatnI kA nAma thA somAdevI / kiyA / mAgha zuklA paMcamI saMvat
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa atyanta medhAvI evaM vinayI the| pahale honahAra vidyArthI ke rUpa meM aura phira vyavahAra-paTu yuvaka ke rUpa meM ApakI prazaMsA sabhI karane lge| Apa jaba sataraha varSa ke hue taba ApakI pratibhA se prabhAvita sojata ke bar3e seTha kundanamala jI ne apanI suputrI ratnakuMvara kI sagAI Apake sAtha kara dii| eka dina Apake eka atyanta priya mitra kA Akasmika nidhana ho gyaa| Apa atyanta zokAkula ho vicAra karane lage-jIvana ke isa Akasmika aMta ko kaise rokA jAe? ApakI cintanadhArA hI badala gii| aba Apa amaratva kI prApti kA upAya pUchate hue phirane lge| eka dina kisI mitra ne majAka meM kaha diyA ki yadi tuma cAmuNDA ke maMdira meM sira kATakara car3hA doge to amara ho jaaoge| basa Apake hRdaya meM yaha bAta baiTha gii| Apa cAmuNDA mAtA ke maMdira meM zIza car3hAne ke lie taiyAra hue| unake pitA, mAtA, svajana, parijana, baMdhu-bAMdhava sabhI ne sunA to kaI taraha se unheM samajhAyA, para ve nahIM maane| kaI loga unake sAtha ho gae, tamAzA dekhane ke lie| yaha eka saMyoga hI thA ki usI samaya pUjya bhUdhara jI mahArAja usa rAste se nikle| unheM dekha saMskAravaza raghanAthamala vaMdana karane ke liye Age bddh'aa| pajya bhadhara jI ko jaba ghaTanA-cakra kA vivaraNa milA to Apane unheM amaratva-upalabdhi kA vAstavika mArga smjhaayaa| vistAra se zarIra aura AtmA ke bheda ko samajhAte hue unheM dharma ke marma kA jJAna diyaa| AcArya bhUdhara jI kA Apa para gaharA prabhAva pdd'aa| devI-maMdira meM balidAna kA bhUta utara gyaa| tIna dina taka Apa apanI zaMkAoM kA samAdhAna AcArya zrI se pAte rhe| AcArya zrI bhUdhara jI ne unheM AtmA, paramAtmA, jIva, ajIva, saMvara, nirjarA, karma, baMdha tathA mokSa ke viSaya meM vistRta jJAna diyaa| amaratva arthAt mokSa-prApti ke upAyoM kA bhI savistAra varNana kiyaa| aneka anya dArzanika viSayoM para carcA huii| aba raghunAtha jI kA mana Azvasta huA to virakta bhI ho gyaa| unhoMne dIkSA lene kA saMkalpa kara liyaa| mAtA-pitA ne,zvasurAla-pakSa ne tathA unakI vAgdattA bhAvI patnI ratnakuMvara ne bhAMti-bhAMti se unheM samajhAyA, unake mana ko saMsAra-Asakti kI ora mor3anA cAhA para ve dRr3ha rhe| cAra varSa taka ApakI dIkSA nahIM ho skii| ye cAra varSa unhoMne dhArmika graMthoM, zAstroM ke paThana-pAThana meM vyatIta kie| apane pitA ke svargArohaNa uparAMta saMvat 1787 kI jyeSTha kRSNA dvitIyA, budhavAra ke dina jodhapura meM ApakI samArohapUrvaka dIkSA huii| 10 dIkSA lete samaya Apane apanI saMsAra-pakSa kI vAgdattA ratnakuMvara ko kahalavA diyA thA ki aba unakA saMbaMddha (sagAI) chUTa cukA haiM ata: usakA vivAha kisI anya jagaha kiyA jA sakatA hai para ratnakuMvara ne isa saMbaMdha meM apane mAtA-pitA evaM anya svajanoM ko spaSTa kara diyA ki vaha aba anya kisI puruSa se vivAha nahIM kregii| raghunAtha jI kI dIkSA ke eka varSa bAda pUjya zrI kA cAturmAsa sojata huaa| isI cAturmAsa meM muni zrI raghunAtha jI se pratibodha pAkara ratnakuMvara ne bhI saMyama kA patha svIkAra kiyA, unake sAtha gyAraha anya sannAriyoM ne bhI dIkSA-vrata aMgIkAra kiyaa| 10. kucha vidvajjana mAnate hai ki unakI dIkSA jodhapura rAjya ke tatkAlIna dIvAna khIMvasI jI bhaNDArI ke prayatnoM se huI thI aura taba raghunAtha jI ke pitA vidyAmAna the|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ raghunAtha jI mahArAja ugra tapasvI the| sAdhvI zrI umarAvakuMvara jI 'arcanA' ke anusAra unhoMne apane sAdhanAmaya 60 varSoM ke jIvana meM lagabhaga 3 varSa se bhI kama AhAra kiyA, 57 varSa karIba tapasyA meM bitAe / saMvat 1846 kI mAgha zuklA ekAdazI ke dina mer3atAzahara meM devalokavAsI hue / AcArya bhUdhara jI ma. ke kAladharma prApta kara lene para usI varSa (saMvat 1804) sojata zrI saMgha ma. ko AcArya pada pradAna kiyaa| ne zrI raghunAtha Apake laghu 'gurubhrAtA' the-pUjya zrI jayamala jI mahArAja, jinake utkRSTa prabhAva ne eka nae sampradAya kA prAdurbhAva kiyA, 'zrI jayamala jaina saMpradAya' / AcArya zrI jayamalla jI mahArAja vikrama saMvata 1765 bhAdrapada zuklA trayodazI ke dina mer3atAzahara ke sannikaTa lAmbiyA gAMva meM samadar3iyA mehatA gotrIya bIsA osavAla mohanadAsa jI ke ghara unakI patnI mahimAdevI ne eka putra ratna ko janma diyaa| mehatA jI ke isa putra kA nAma thA 'jayamala' jayamala kI kA bAlyakAla bar3e hI sukhada aura zAMta vAtAvaraNa meM biitaa| bAIsaveM varSa meM praveza ho hI rahA thA ki jayamala jI kA vivAha 'zerasiMha jI kI rIyAM' ke pradhAna kAmadAra zrI zivakaraNa jI mehatA kI suputrI lakSmIdevI (lAchAM de) ke sAtha kara diyA gyaa| sAmAjika vidhAnAnusAra jayamala jI kA vivAha to ho gayA thA para mukalAvA abhI honA thaa| dIpAvalI ke bAda rIyAM se zivakaraNa jI kA patra AyA to jayamala jI ko mukalAve para rIyAM bhejane kI taiyAriyAM hone lgii| riDamala jI ne kahA- 'ho sakatA hai vahAM jayamala ko 15-20 dina ke lie roka bhI leM, ataH dukAna ke lie Avazyaka vastuoM ke sTAka kI kharIdI pahale hI karavA lI jAe aura rIyAM bAda meM bhejA jAe' / yahI huaa| jayamalajI apane kucha sAthiyoM ke sAtha vyAvasAyika kArya hetu mer3atA gae / jisa dina ve vahAM pahuMce, vaha kArtika zuklA pUrNimA kA dina thaa| usa varSa mer3atA meM AcArya zrI bhUdhara jI mahArAja kA varSAvAsa thA kArtika zuklA pUrNimA utaratI caumAsI kahalAtI haiN| varSAvAsa kI samApti kA samaya ekadama nikaTa A gayA, isalie jaina - janatA apanA kArobAra chor3a kara usa dina AcArya zrI ke aMtima pravacana- saMdeza ko sunane ke lie adhikatama saMkhyA meM jaina sthAnaka meM gaI huI thii| bAjAra lagabhaga baMda-sA thaa| jayamala jI ko jaba yaha jAnakArI huI to samaya ke sadupayoga kI dRSTi se ve bhI apane sAthiyoM sahita AcArya zrI bhUdhara jI mahArAja kA pravacana sunane ke lie sthAnaka meM jA phuNce| pravacana kA viSaya thA- brahmacarya / brahacarya ke prasaMga para seTha sudarzana kA itivRtta cala rahA thaa| AcArya zrI ke kahane kA apanA nirAlA DhaMga thA, zailI prabhAvotpAdaka thI / zrotA maMtra-mugdha ho suna rahe the| jayamala jI ne atha se iti taka seTha sudarzana kI bAta sunii| vairAgya se chalachalAte hue pAvana pravacana ko sunakara jayamala jI ke mana meM vairAgya bhAvanA aThakheliyAM karane lgii| unhoMne usI kSaNa AjIvana brahrAcarya vrata svIkAra kara eka mahAn sAdhaka kA Adarza upasthita kiyA / brahmacarya vrata grahaNa kara lene mAtra se hI unheM saMtoSa kahAM thA ? unakA mana - paMchI to sAdhanA ke ananta gagana meM vicaraNa karanA cAhatA thaa| eka viziSTa adhyAtma - yogI banane kA dRr3ha saMkalpa uTha rahA thA hRdaya meM parantu usake lie bAdhaka thI mAM kI mamatA, pitA kA pyAra, +
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAI - bhojAI kA apAra sneha aura navapariNItA kA prema baMdhana / eka aura patnI dvirAgamana ( mukalAve) kI apalaka pratIkSA kara rahI thI, mana meM raMga-biraMge sapane saMjo rahI thI tathA dUsarI aura AcArya zrI bhUdhara jI kA pravacana suna pati zivasundarI ko varaNa karane kI taiyAra karane lagA thA, zramaNa banane kI icchA prakaTa karane lagA thaa| apane dRr3ha nizcaya ke anusAra pArivArika janoM kI AjJA lekara vikrama saMvata 1787 kI mArga zIrSa kRSNA pratipadA (ekama) ke dina jayamalajI dIkSArthI bana gae, preyArthI se zreyArthI bana ge| jayamalla jI zIghrAtizIghra dIkSita bananA cAhate the| unhoMne dUsare dina prAtaH brahrAvelA meM gurudeva se pUchA- bhagavan dIkSA jaldI se jaldI aba kaise A sakatI hai ? " vaise to dIkSArthI ko kucha dina hamAre sAtha vicaraNa kara sAdhucaryA ke Avazyaka aMga evaM Avazyaka kriyAoM ko samajha lenA cAhie, tabhI choTI dIkSA dI jAtI hai parantu niyamAnusAra kama se kama pratikramaNa - sUtra jaba taka kaMThastha nahIM ho jAtA taba taka to dIkSA dI hI nahIM jA sakatI" / - AcArya zrI ne pharamAyA / " acchI bAta hai, jaba taka pratikramaNa sUtra kaMThastha na ho jAe taba taka mujhe khar3e rahane ke paccakkhANa dilA deM" / jayamala jI ne vinaya-pUrvaka hAtha jor3a kara prArthanA kii| pahale to AcArya zrI ko Azcarya huA phira dIkSArthI kI tIvra lagana dekhakara pUjyazrI ne anya saMtoM ko prati-lekhanA Adi kAryoM meM saMlagna kiyA aura svayaM jayamala jI ko pratikramaNa sUtra ke pATha sikhAne lge| abhI eka prahara hI bItA hogA, jayamalajI ne sampUrNa pratikramaNa kaNThastha kara sunA diyaa| sabhI unakI asAdhAraNa grAhaka - buddhi evaM dhAraNA-zakti se bahuta prabhAvita hue| aisA zIghra-mati, prakhara buddhi va vilakSaNa dhAraNA vAlA dIkSArthI bhUdhara jI ko Aja taka nahIM milA thaa| unhoMne aise dIkSArthI ko turanta hI dIkSita karane kA nizcaya kara apanI icchA mer3atA - zrIsaMgha ke AgevAna zrAvakoM ke sammukha rkhii| kAryavazAt lAMbiyA ke loga bhI mer3atA hI ruke hue the| mer3atA meM dIkSA utsava kI bhavya taiyAriyAM hone lagIM aura saMvat 1787 ke mArgazIrSa mAsa meM kRSNa pakSa kI dvitIyA (migasara vadI dUja) ke dina bahuta hI ThATa-bATa se jayamala jI pUjya zrI bhUdhara jI mahArAja ke pAsa dIkSita ho ge| - abhI jayamala jI muniveSa dhAraNa kara dIkSita bane hI the ki ve AcArya zrI ke sammukha hAtha jor3a kara khar3e ho ge| AcArya zrI ne pUchA- kyA icchA haiM? " ApakA guru - chatra jaba taka mere sira para hai taba taba meM ekAntara (eka dina chor3akara eka dina) upavAsa karanA cAhatA huuN| usameM bhI dUja, pAMcama, AThama, gyArasa aura caudasa - ina pAMca tithiyoM ko pAraNe meM pAMcoM vigayoM (ghI, dUdha, dahI, tela aura mIThA) ko bhI chor3anA cAhatA huuN| kRpA kara AjJA dIjie" / - jayamala jI ne kahA / aTala nizcaya kI mudrA dekha AcArya zrI ne unheM paccakkhANa dilA die / dIkSA-sthala jaina dharma, AcArya zrI bhUdhara jI evaM navadIkSita muni jayamala jI kI jaya-jayakAra se gUMja utthaa| inakI bar3I dIkSA sAta dina bAda guruvAra, migasara vada navama ko bikharaNiyA grAma meM huii| dIkSA bAda guru sevA, tapa-tyAga aura jJAnAbhyAsa meM muni jayamala jI lIna ho ge| inake zikSA guru the, kisI samaya ke kAzI ke paNDita,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakANDa vidvAna muni zrI nArAyaNadAsa jI mhaaraaj| muni jayamala jI pratibhA sampanna to the hI, lagana evaM dhuna ke ke the| eka bAra Apake ekAntara-upavAsa kA pAraNA thaa| prAta:kAla Apa kacha paDhe hae sUtra-pAThoM ko kaMThastha karane baiTha ge| mana zAyada ekAgra nahIM bana pA rahA thA, ata: sadera pakar3a meM nahIM A rahe the| apane Apa para khIjhate hue inhoMne mana hI mana dRr3ha saMkalpa kara liyA ki jaba taka sUtra-pATha kaMThastha nahIM kara lUM, maiM gocarI nahIM jAUMgA, AhAra-pAnI grahaNa nahIM kruuNgaa| eka prahara bIta gyaa| basa, isa eka prahara meM muni zrI jayamala jI ne pAMca sUtra kaMThastha kara ddaale| ye pAMca sUtra the-kappiyA, kappavaDaMsiyA, puphiyA, phupphacUliyA aura vnnhidshaa| yaha dekha kara AcArya zrI bhUdhara jI, muni zrI nArAyaNadAsa jI evaM sabhI saMta AzcaryAnvita hue| bahuta hI kama samaya meM Apane jaina evaM jainetara samAja meM mahAn tapasvI, prakANDa vidvAna, prakhara, pratibhAvAna, dharma-prabhAvaka evaM ojasvI vyAkhyAtA muni zrI ke rUpa meM khyAti prApta kara lii| dharmopadeza dvArA prabhAvita ho lakSmI devI ne saMsAra kA tyAga kara 'lAmbiyA' meM hI AcArya zrI bhUdhara jI mahArAja ke pAsa dIkSA lii| aura ugra tapasyA kara chaha mAha ke alpa samaya kA saMyamI jIvana bitA 'mahAsatI lAchAM de' kAla-dharma ko prApta huii| puSkara ke zAMta evaM manorama vAtAvaraNa meM Apake hRdaya kA komala kavi jagA aura prathama bAra kAvya-sphuraNA huii| rAyapura meM guruvara ke Adeza se prathama pravacana diyA aura dhIre-dhIre pravacana dene meM aise , nikhare ki jahAM gae, vahIM hajAroM jaina va jainetara matAnuyAyiyoM ko prabhAvita kiyaa| amIra-umarAva, ThAkura-jamIMdAra, rAjA-mahArAjA evaM zAhajAdA-bAdazAha bhI Apake pravacanoM se mugdha bane, prabhAvita hue| pIpAr3a zahara meM Apane zithilAcArI "potiyAbaMdhoM" ko sanmArga dikhlaayaa| gae the gocarI lene para lauTe to pAtare khAlI the aura logoM kI bhIr3a unake sAtha thii| pUjya bhUdhara jI mahArAja ne pUchA-le Ae.gocarI? munivara ne kahA-"Aja sthUla AhAra kI gocarI nahIM lA skaa| Aja to dharma ke zraddhAvAnoM kI gocarI lAyA huuN|" pUrI bAta AcArya zrI ko jJAta huI to ve bahuta prasanna hue| pIpAr3a ke potiyAbaMdha zrAvakoM ko bhI Aja satya-dharma kI pahacAna huii| ye potiyAbaMdha dharma ke nAma para logoM ko Thagate, ADambara phailAte the| apane zithilAcAra ko chupAne aura apanI mahattA banAe rakhane ke lie dharma-zAstroM ko pothiyoM meM likhate the ataH pothiyApaMdha khlaae| bAda meM ye loga gRhasthI kI taraha vezabhUSA rakhane lage aura sira para bhI potiyA (sAphA) bAMdhane lage ata: potiyAbaMdha khlaae| ina logoM ne pUjA-pATha evaM devadravya-vyavasthA meM apanI upayogitA batAnI prAraMbha kara dI thii| gocarI jAte hue muni jayamalajI ne kisI potiyAbaMdha kI ulTI-sIdhI bAteM jainadharma evaM usake saMtoM ke bAre meM sunI aura basa karane lage usase carcA, potiyAbaMdha ke upAzraya meM saMta kA AgamAna dekha sabhI ko Azcarya huaa| kucha zrAvaka to pahale se vahAM the hI, kucha aura ikaTThe hone lge| jayamala jI ne zAstra-nihita satya-tathyoM kA pramANa dekara sArI bAta batAI to upasthita jana-samudAya ko lagA ki ve aba taka galata rAha para the| potiyAbaMdhoM ke zithilAcAra kA isataraha bhaMDAphor3a kiyA muni zrI jayamala jI ne aura zradvAvAna bhaktoM kI bhIr3a ko apane sAtha le Ae, gurudeva bhUdhara jI kI zaraNa meN| muni zrI dvArA kI gaI isa krAMti kI chApa Asa-pAsa ke kSetroM para bhI par3ane lgii| (12)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrI jayamalajI ke isa dharma-jAdU kI bAta jodhapura taka phuNcii| jodhapura ke tatkAlIna mahArAjA zrI abhayasiMha jI ne apane dIvAna ratanasiMha jI ko AcArya zrI bhUdhara jI mahArAja ke pAsa bhejA tathA muni zrI jayamala jI sahita jodhapura padhAra kara darzana dene kI vinatI arja krvaaii| saMtoM ke jodhapura pahuMcane para jodhapura-nareza ne rAjakIya ThATa-bATa sahita banAr3a pahuMca kara unakI agavAnI kii| jodhapura meM muni-zrI ke ojasvI pravacanoM kI bar3I dhUma mcii| svayaM jodhapura nareza pratidina pravacana meM jaate| unakA ranivAsa bhI pravacanoM meM rasa lene lgaa| rAjya ke kaI uccAdhikArI bhI nitya pravacana sunane lge| sAdhAraNa janatA kI to bAta kyA? jodhapura se vihAra ke samaya jodhapura-nareza ne, rAjyAdhikAriyoM ne evaM bar3e-bar3e seTha-zrImantoM va bhaktoM ne jodhapura-cAturmAsa kI AgrahabharI, bhAvabhInI vinatI pUjya bhUdhara jI mahArAja kI sevA meM prastuta kii| bucakalA gAMva ke ThAkura sAhaba ne Apake hI upadezoM se prabhAvita hokara zikAra, madyapAna evaM mAMsa-bhakSaNa kA tyAga kiyaa| sirohI pahuMcane para sirohI-nareza mAnasiMha jI bhI unase bahuta prabhAkti hue| sirohI-nareza kI putrI jodhapura rAjya kI mahArAnI thI aura ve abhI vahIM AI huI thii| pitA-putrI donoM saMta-darzanArtha Aye, pravacana suna bahuta hI prabhAvita hue| eka mAha taka saMta sirohI viraaje| sirohI-nareza ne adhika se adhika loga unakA vyAkhyAna suna sakeM, isa hetu vizAla-paMDAla banavA diyA tathA anya aneka suvidhAoM kA bhI prabandha krvaayaa| ve svayaM bhI nitya pravacana sunane aate| AcArya zrI evaM muni zrI jayamala jI ke ve atyaMta zraddhAlu bhakta bana gye| pUjya zrI bhUdhara jI mahArAja jaba dillI padhAre to vahAM bhI jayamala jI ke pravacanoM kI dhUma ca gii| eka to aise nispRha saMta phira aisA UMcA jnyaan| jodhapura-nareza dillI padhAre to guru-darzanArtha aaye| unake sAtha unake mitra sAta riyAsatoM ke ThAkara bhI pdhaare| mani jayamala jI kA pravacana sabhI ne sanA aura manapama zAMti kA anabhava kiyaa| pravacana ke bAda mAMgalika sanakara jaba ye sabhI dillI-darabAra meM pahuMce to bAdazAha mahammadazAha pacha baiThe-"kyA nArAjagI hai? Aja Apa saba itanI dera se kaise padhAre haiM?' jodhapura-nareza ne jaba batAyA ki ve sabhI eka pahaMce hae jaina saMta ke darzanArtha gaye the, vahAM aisA jAdabharA pravacana cala rahA thA ki uThakara A hI na sake to bAdazAha ne una saMtoM ke bAre meM kucha aura prazna kiye? unake nispRha aura aparigrahI jIvana evaM agAdha-jJAna kI bAteM sunakara vaha bhI bar3A prabhAvita huA aura unakI prazaMsA kiye binA na raha skaa| zAhajAdA ne to una mahApuruSoM ke darzanoM kI ijAjata bhI mAMgI, jo use saharSa mila gii| zAhajAde ne agale dina saMtoM ke darzana kie, muni zrI jayamala jI kA pravacana sunA, unase apane mana kI kaI zaMkAoM kA samAdhAna prApta kiyA aura atyaMta santuSTa hokara saugandha lI ki vaha jIvana meM kabhI begunAha jAnavaroM ko svayaM mAregA nahI, dIna-duHkhiyoM ke sAtha nyAya karegA aura sabhI para rahama kregaa| apane zAhajAde ko isa taraha pratyAkhyAna karate dekha sAtha meM Ae hue kitane hI rAjA-mahArAjAoM, amIra-umarAvoM, ThAkura-jamIMdAroM ne yathAzakti bhAvanAnusAra vrata-pratyAkhyAna liye| isa taraha dillI ke rAjyAdhikAriyoM meM aura sAdhAraNa bhaktajanoM meM dina-ba-dina muni zrI jayamala jI ke pravacanoM kA prabhAva bar3hatA gayA, satyadharma kA pracAra huA evaM jina-dharma kI prabhAvanA huii| isI cAturmAsa meM dillI-cAturmAsa ke yaza-kalaza seTha zrI sUrajamalajI ko zrI bhUdhara jI mahArAja ke Adeza para muni jayamala jI ne apanA ziSya svIkAra kara dIkSita kiyaa| unakA yaha prathama ziSya tapasvI banA aura alpakAla kI saMyama-sAdhanA kara kAla-dharma ko prApta huaa| (13)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ jaisalamera-vAsI jaina-baMdhuoM meM se kucheka ne jodhapura meM muni zrI jayamala jI ke pravacanoM ko sunA thaa| unhoMne pUjya bhUdhara jI mahArAja se prArthanA kI ki "jaisalamera meM yatiyoM kA jora haiN| taMtra-maMtra, jAdU-TonA, bAhrADambara, zarIra-sukha, bhautika-sAdhanA hI unakA dhyeya hai, ye hI unheM iSTa haiN| satya-jina-dharma ke pracAraka vahAM taka pahuMca hI nahIM pAte yA kahadeM ki unheM pahuMcane hI nahI diyA jaataa| bhUle-bhaTake koI pahuMca bhI jAeM to ve aisA vAtAvaraNa paidA karavAte haiM ki satya-dharmopAsaka vahAM Tika nahIM skte| aisI hAlata meM yadi muni zrI jayamala jI jaise prabhAvI saMta vahAM padhAreM to nizcaya kI jaisalamera meM jina-dharma kA uddhAra ho skegaa|" muni zrI jayamala jI ne isa cunautI ko svIkAra kara liyaa| khIcana, phalaudI, pokaraNa ke rAste se ve jaisalamera phuNce| bIca meM pokaraNa ke ThAkura zrI devIsiMha jI ne unake upadezoM se prabhAvita ho madyapAna, zikAra, mAMsa-bhakSaNa Adi durvyasanoM kA tyAga kiyaa| kaI sthAnoM para bIca kA mArga atyanta durgama evaM bIhar3a thaa| dRr3ha-sAdhaka rAha kI bAdhAoM, kaThinAiyoM, ApattiyoM kI bhalA kaba paravAha karate haiN| sahaja-samabhAva se calate, vihAra karate muni zrI jaisalamera padhAra gae to vahAM yatiyoM ne unake svAgata kA prabaMdha pahale se kara rakhA thaa| muni zrI jayamala jI kI eka mUrti, eka putalA banAyA gyaa| usa putale kA julUsa nikAlA gayA aura usa para dhUla , kIcar3a, sar3I vastueM uchAlI gaI, jUtoM kI mAlA pahanAI gii| kaI na sunane lAdhUlanAre lagAe ge| muni zrI ne sunA to muskarAe aura kahA-bahuta bhale AdamI haiM, mere karma baMdhanoM ko kATane meM sahayogI bana rahe haiM para nAdAna haiM, nahIM samajhate ki unake duSkarma baMdha rahe haiN| yaha bAta jaisalamera-nareza taka bhI phuNcii| unhoMne vAstavikatA kI jAnakArI prApta kii| jaba unheM muni zrI jayamalajI kI pratibhA aura prabhAva ke bAre meM jJAta huA to svayaM darzanArtha pdhaare| pravacana sunA vArtA huI aura satya-sthiti avagata kara rAjya-bhara meM Adeza jArI karavA diyA-"muMhapatti bAMdhe nispRha jaina sAdhuoM ko jaisalamera rAjya meM sarvatra svataMtratA-pUrvaka vicaraNa karane kI suvidhAeM dI jaaeN|" muni zrI jayamala jI ne jaisalamera meM rahakara do kArya kiye| eka to zithilAcAra evaM brAhrADambara kA khaNDana tathA satya-dharma kA pracAra aura dUsarA jaisalamera ke vizAla jinajJAna-bhaMDAroM kA satata avalokana evaM adhyyn| . jaisalamera meM satya-dharma kA jhaNDA phaharAne ke bAda Apa punaH gurudeva zrI bhUdhara jI mahArAja kI sevA meM phuNce| kucha varSa unake sAtha rahakara sevA kA avasara prApta kiyaa| saMvat 1804, vijayAdazamI ke dina, jisa mer3atA zahara meM saulaha varSa pahale muni zrI jayamala jI ne AcArya bhUdhara jI mahArAja jaisA saMta zreSTha guru prApta kiyA thA, usI mer3atAzahara meM unheM apane guru se sadA-sadA ke lie bichur3anA pdd'aa| AcArya bhUdhara jI mahArAja ne kAla-dharma ko prApta kiyaa| muni zrI jayamala jI ne usa avasara para vigayAdi kA kaI taraha se tyAga kiyA para sabase bar3A jo tyAga thA, vaha thA na leTane kaa| unhoMne bhISpa-pratijJA kI ki jIvana-paryaMta leTakara nahIM souuNgaa| gurudeva kI chatrachAyA haTane para ApakA cintana-manana aura bar3ha gyaa| jisa-jisa kSetra ko Apane sparza kiyA, vaha kSetra-satya dharma ke Aloka se jagamagA utthaa| zrAvaka-zrAvikAoM meM jAgRti aaii| Apake sAdhu-sAdhviyoM kI saMkhyA bar3hane lgii| aneka dIkSArthiyoM ne Apase dIkSA lekara saMyama-mArga ko grahaNa kiyaa| jahA~-jahA~ yatiyoM kA prabhAva thA, vahA~-vahA~ unake jhUThe bhaya aura prabhAva ko apane jJAnAloka se dUra bhgaayaa| nAgaura meM bhI yatiyoM kA aDDA thA, jise muni zrI jayamala jI ne niSprabha kiyaa| nAgaura-nareza mahArAja (14)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bakhtasiMha jI jo jodhapura-naresa abhayasiMha jI ke bhAI the, muni zrI ke samparka meM Akara sarvathA badala ge| Apane zikAra aura para-strI-tyAga ke AjIvana paccakkhANa lie| jodhapura meM rAmakuMvara bAI ne bIkAnera kSetra ko sparzane ke lie nivedana kara rakhA thA, ataH nAgaura meM satya-dharma kA DaMkA bajAkara muni zrI jayamala jI ma.sA. kI bhAvanA bIkAnera kI tarapha bar3hane kI huii| mahArAja bakhtasiMha jI ko mAlUma par3A to unhoMne kaI zaMkAeM munivara ke sammukha rkhii| mArga bar3A kaThina thA, anyAnya sampradAyoM kA vahAM jora thA, yatiyoM kA aDDA thA bIkAnera aura sabase bar3A khatarA jodhapura aura bIkAnera kI sImA para thaa| kucha hI varSa pUrva jodhapura evaM bIkAnera ke bIca yuddha huA thA jisameM bhaMDArI ratanasiMha jI kAma A gaye the| ata: saMbhAvanA isa bAta kI bhI thI ki kisI ko idhara kI sImA se udhara jAne na diyA jaae| munivara ne ina bAtoM ke hote hue bhI vihAra kara diyaa| ve apane vicAroM meM dRr3ha the aura kisI bhI Apatti-vipatti se jUjhane ke lie kaTibaddha the| mana meM unake eka hI bhAvanA thI, usa kSetra meM jahAM satya-dharma kA aura satyadharmAnayAyI sAdhaoM kA vicaraNa bilkala nahIM haiM. aisA pracAra karanA/ vAtAvaraNa banAnA ki satya-jina-dharma kI prabhAvanA ho ske| atyanta durgama pathoM se vicaraNa kara zanaiH zanaiH Age bar3hate, vihAra karate munirAja bIkAnera kI sImA para jA phuNce| mArga meM rAste durgama hone ke atirikta Thaharane ke sthAna para prAsuka (grahaNa karane yogya) AhAra kA na milanA hI sabase bar3I bAdhA, takalIpha thii| sImA para unakA svAgata kiyA yatiyoM dvArA tainAta kirAye ke laThaitoM ne| lAThiyoM kA bhaya dikhAkara unheM rokA aura batAyA ki isa kSetra meM yA to yati hI praveza kara sakate haiM yA unase anumati prApta anya sampradAya ke saadhu| yatiyoM ne Apako rokane ke lie hameM tainAta kiyA haiN| hameM hukma haiM ki yadi isa para bhI Apa loga na mAneM to Apa logoM ke hAtha-paira tor3a die jaae| muni zrI ahiMsaka the, ve hiMsA meM vizvAsa nahIM rakhate the| zAMti ke sAtha unhoMne pUchA-"kyA yaha mahArAjA kA hukma haiM?" laThaita bole-"yaha mahArAjA kA hukma to nahIM para yahAM yatiyoM kA hukma mahArAjA ke hukma kI taraha hI prabhAvazAlI hai| muni zrI jayamala jI ne vAtAvaraNa ke adhyayana tathA agalA kadama uThAne ke lie tAlAba ke kinAre banI eka chatarI kA Azraya liyaa| pAsa meM kucha kumhAroM ke ghara the, vahAM se kucha ATA aura bartana Adi pakAte samaya nikalI rAkha kA pAnI Adi miltaa| kucha saMta gocarI ke nAma para use udarastha karate aura kucha upavAsa krte| kSudhA aura bhISaNa ThaNDa kA parISaha ATha dina taka munijana samabhAva-pUrvaka sahana karate rhe| saMyogavaza navaveM dina rAmakuMvara bAI ko isa bAta kA patA lgaa| inhIM rAmakuMvara bAI ne munivara ko bIkAnera sparzane kI vinatI kI thii| jaba sArI bAta kA patA lagA to bAI ne pratijJA kI ki jaba taka guruvara bIkAnera meM padhAra kara gocarI nahIM kareMge, anna-jala grahaNa nahIM kareMge, maiM bhI muMha meM anna kA dAnA nahIM luuNgii| bAI ke do javAna beTe bIkAnera mahArAjA gajasiMha jI ke dIvAna the| unheM mAlUma huA to ve mahArAjA ke pAsa ge| phira kyA thA? palaka jhapakate hI rAjakIya AjJA-patra nikalA, pUjya zrI kA bIkAnera praveza huA, dharma kA DaMkA bjaa| Apake tapa aura jJAna kA adbhuta teja, usI ke sAtha ojasvI vANI kA jAdUbharA prbhaav| bIkAnera meM bhI Apake pravacanoM kA bar3A acchA prabhAva rhaa| bIkAnera-nareza bhI prabhAvita hue aura zikAra na khelane kA vrata liyaa| Aja taka jo mArga evaM kSetra saMtoM ke vihAra ke lie banda thA, muni
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jayamala jI mahArAja ne use khola diyaa| bIkAnera se Apa nAgaura hote hue jodhapura phuNce| isa samaya taka sojata zrI saMgha ne muni zrI raghunAtha jI mahArAja ko AcArya pada kI cAdara de dI thI para nAgaura, mer3atA va jodhapura Adi zrI saMghoM se koI rAya nahIM lI gaI thii| muni zrI jayamala jI ke jodhapura pahuMcane se pahale pUjya zrI raghunAtha jI mahArAja bhI jodhapura pahuMca gae the| nAgaura, mer3atA va jodhapura zrI saMgha ke AgevAna zrAvakoM evaM muni zrI kuzalacanda jI mahArAja ke bahuta Agraha karane va samajhAne para bhI saMgha - ekatA ke lie muni zrI jayamala jI ne AcArya-pada lene se bilkula inkAra kara diyaa| ve eka muni ke rUpa meM hI pUjya raghunAtha jI ma.sA. ko vaMdana karane ge| pUjya raghunAtha jI mahArAja ne unheM vaMdana karane se pahale hI hRdaya se lagA liyA, pATa para le gae aura caturvidha saMgha ke samakSa apane hAthoM se AcArya pada kI cAdara phailAkara svayaM or3hate hue unako bhI or3hA dii| isa taraha saMvat 1805 kI akSaya tRtIyA ke zubha dina Apa para bhI AcArya pada kA mahatvapUrNa uttaradAyitva A par3A, jise Apane yAvajjIvana pUrNa niSThA se nibhAyA aura saMdhaikya evaM jinadharma kA carama vikAsa kiyaa| mevAr3a meM devagar3ha nareza yazavantasiMha jI Apake ananya bhakta bane tathA zikAra khelane kA tyAga kiyaa| delavAr3A ke rAjA raghunAtharAya, jodhapura-nareza vijayasiMha jI ( mahArAjA abhayasiMha jI ke bAda), indaura-nareza malhArarAva, jayapura nareza, zAhapura nareza, rAmasnehI sampradAya ke prasiddha saMta zrI rAmacaraNa jI mahArAja Adi kaI rAjA-mahArAjAoM evaM vidvAna sAdhuoM ne Apake jJAna kA lAbha uThAyA, Apase prabhAvita hue aura Apake bhakta, anuyAyI bana ge| Apane vibhinna sAdhu-sammelanoM meM sampradAyoM ko miTAkara saMghaikya ke lie bhI aneka prayatna kie| Apake pAsa ikyAvana mumukSuoM ne dIkSA lii| ApakA antima samaya lagabhaga bAraha varSa asvasthatA evaM azaktatA ke kAraNa sthiravAsa kI sthiti meM nAgaura meM biitaa| Apa eka mahAn saMta hI nahIM, acche kavi bhI the| ApakI saikar3oM kAvya-racanAeM itastataH ulabdha haiN| solaha varSa taka Apane ekAntara tapa kiyA aura pacAsa varSoM taka Apa leTakara nahIM soe / vikrama saMvat 1853 vaizAkha zuklA caturdazI (nRsiMha caudasa ) ke dina eka mAha ke saMthAre ke bAda Apane nAgaura meM aTTAsI varSa kI Ayu pAkara apanI isa nazvara deha kA tyAga kara diyaa| nAgaura nagara tabhI se jainAnuyAyiyoM ke lie pavitra tIrtha sthala bana gyaa| Apake paTTadhara ziSya pUjya zrI rAyacandra jI bhI pratibhAsaMpanna evaM Urjasvala vyaktitva ke dhanI thI / AcArya zrI rAyacandra jI mahArAja jodhapura nivAsI zrI vijayarAja jI dhAr3IvAla kI dharma-patnI naMdAdevI kI kukSi se Asoja zuklA ekAdazI saMvat 1796 ko ApazrI kA zubha janma huaa| Apako vairAgyotpatti usa samaya huI jaba Apa vivAha ke lie vivAha - pUrva Ayojita bandoloM ke jImaNa jIma rahe the / aThAraha varSa kI saMdhivaya praveza karate hI saMvat 1814 tithi ASAr3ha sudI ekAdazI ke dina ApakI dIkSA svAmI jI zrI govardhanadAsa jI mahArAja ke pAsa pIpAr3a zahara meM samArohapUrvaka sampanna huI thii| Apake pitA zrI ne evaM ApakI bar3I mAtuzrI ne bhI Apake dIkSA - prasaMga se prabhAvita hokara Apake sAtha hI dIkSA-vrata svIkAra kara liyA thA / pUjya zrI jayamala jI ma. ne ApakI vidvattA, pratibhA, saMyama meM dRr3hatA evaM tapa meM pravaNatA dekhakara saMvat 1849 kI akSayatRtIyA (vaizAkha zuklA tRtIyA) ke zubha dina Apako apanA yuvAcArya ghoSita kara diyaa| (16)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa apane samaya ke atyanta jJAnavAn saMta the, saphalakavi evaM ojasvI pravacanakAra the| Apane kathAtmaka, stutyAtmaka, upadezAtmaka evaM tatvAtmaka rUpa se vizAla sAhitya kI racanA kii| ApakI samasta racanAoM ko bar3e zrama se ekatra kara zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra, jayapura meM surakSita rakhA gayA hai| ApakI racanAoM ke samIkSAtmaka adhyayana meM prakAzana kI apekSA haiN| . aisA ullekha milatA haiM ki Apane 7 ziSyoM ko dIkSA dI para adhikRta rUpa se pAMca ziSyoM ke nAma evaM vivaraNa hI prApta hue haiN| unake nAma hai-1. zrI AsakaraNa jI ma., 2. zrI dIpacanda jI ma., 3. zrI gumAnacandra jI ma., 4. zrI kuzAlacandra jI ma. aura 5. zrI dhanarUpa jI m.| nAgaura meM saMvat 1853 kI jyeSTha zuklA dvitIyA ko Apa AcArya para suzobhita hue| lagabhaga 54 varSa se kucha adhika ApakI dIkSAparyAya thii| 72 varSa kI Ayu meM saMvat 1868 kI mAghakRSNA caturdazI ko jodhapura meM Apa svargavAsI hue| Apa Ayu ke antima bhAga meM lagabhaga 10 varSa ThANApati rhe| AcArya zrI AsakaraNa jI mahArAja ApakA janma mArgazIrSa kRSNA dvitIyA, saMvat 1812 ko jodhapura-mAravAr3a paraganAntargata tiMvarI grAma meM rUpacanda jI bodharA ke ghara 'gIgAM de' kI kukSi se huaa| Apako apanI sagAI ke samaya vairAgyotpatti huii| Apane vi.saM. 1830 kI vaizAkha kRSNA paMcamI ke dina tiMvarI meM pUjya AcArya zrI jayamala jI mahArAja ke pAsa dIkSA dhAraNa kii| AcArya zrI rAyacandra jI ne apane jIvana-kAla meM saMvat 1857 kI ASAr3ha kRSNA paMcamI ko Apako yuvAcArya ghoSita kiyaa| AcArya zrI AsakaraNa jI apane samaya ke eka acche kavi mAne jAte the| Apane dasa bhavyAtmAoM ko dIkSA dii| jinake nAma haiM-1. zrI sabaladAsa jI ma., 2. zrI hIrAcaMda jI ma., 3. zrI tArAcaMda jI ma., 4. zrI kapUracanda jI ma., 5. zrI budhamala jI ma., 6. zrI nagarAja jI ma., 7. zrI sUratarAma jI ma., 8. zrI zivabakSa jI ma., 9. zrI baccharAja jI ma. aura 10. zrI TImakacanda jI m.| Apa saMvat 1868 kI mAgha zuklA pUrNimA ke dina mer3atAzahara meM AcArya-pada para suzobhita hue| saMyama kA dRr3hatA se pAlana karate evaM jinadharma kI prabhAvanA karate lagabhaga 70 varSa kI Ayu meM saMvat 1882 kI kArtika kRSNA paMcamI ko ApakA svargavAsa huaa| AcArya zrI sabaladAsa jI mahArAja janma sthAna pokrnn| janma-tithi bhAdrapada zuklA dvAdazI, saMvat 1828 / pitAzrI AnandarAja jI lUNiyA, mAtA zrImatI sundrdevii| dIkSA ApakI huI bucakalA grAma meM, saMvat 1842 kI mArgazIrSa zuklA tRtIyA ke dina, AcArya zrI rAyacaMdra jI ma.ke paas| yuvAcArya-pada milA saMvat 1881 kI caitra zuklA pUrNimA ko tathA AcArya-pada para zobhita hue saMvat 1882 kI mAghazuklA trayodazI ko, jodhapura meN| ziSya hue pAMca, jinake nAma haiM-1. zrI viradIcaMda jI ma., 2. zrI pRthvIcandra jI ma., 3. zrI karmacanda jI ma., 4. zrI himmatamala jI ma., aura 5. (nAma anuplbdh)| (17)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI hIrAcaMdajI mahArAja ApakA janma birAI grAma (rAjasthAna) kAMkariyA gotrIya zrI narasiMha jI kI dharmapatnI gumAna-devI kI kukSi se saM. 1854 kI bhAdrapada zuklA paMcamI ko huaa| saMvat 1864 meM Azvina kRSNA tRtIyA ko sojatanagara meM pUjya zrI AsakaraNajI ma. ne Apako dIkSita banAkara saMyama-patha para Arur3ha kiyaa| jodhapura meM saMvat 1903 kI ASAr3ha zuklA navamI ke dina Apa AcArya zrI sabaladAsa jI ma. ke paTTadhara bane aura AcArya-pada para zobhita hue| __ Apane pAMca yogya viraktAtmAoM ko dIkSA dii| jinake nAma haiM-1. zrI kizanA jI ma., 2. zrI kalyANa jI ma., 3. zrI kisturacanda jI ma., 4. zrI mUlacanda jI ma. aura 5. zrI bhIkamacanda jI m.| lagabhaga 66 varSa kI umra meM saMvat 1920 kI phAlguNa kRSNA saptamI ke dina Apa svargavAsI hue| AcArya zrI kistUracaMda jI mahArAja ApakA janma huA thA-visalapura meN| pitA the zrI narasiMha jI muNota tathA mAtA kA nAma kundanAdevI thaa| janma-tithi ke bAre meM matabheda haiN| 'jayadhvaja' grantha meM chapI paTTAvalI tathA svAmI zrI cauthamala jI ma. kI 'pUjya guNamAlA' nAmaka pustaka meM ApakI janma tithi saMvat 1889 kA phAlguNa kRSNA tRtIyA hai, jabaki 'muni zrI hajArImala smRti graMtha' tathA jyotirdhara jaya (mu.madhukara jI) meM saMvat 1898 kA ullekha milatA haiN| dIkSA-tithi meM bhI itanA hI antara milatA haiN| pUrva matAnuyAyI inakI dIkSA-tithi mAnate haiM saMvat 1898 kI jabaki pazcAtvartI mAnyatAnusAra ApakI dIkSA 1907 meM pAlI meM huI thii| AcArya-pada para Apa zobhita hue saMvat 1920 kI phAlguNa zuklA paMcamI ko| Apake cAra suyogya ziSya the-1. zrI pratApamala jI ma., 2. zrI sohanalAla jI ma., 3. zrI mUlacanda jI ma. aura 4. zrI bhIkamacaMda jI m.| ApakI svargavAsa-tithi ke bAre meM bhI matabheda haiN| prathama mAnyatA haiM, saMvat 1960 kI bhAdrapada zuklA paMcamI, jabaki dUsarI mAnyatA meM saM. 1968 kA ullekha milatA haiN| 11 AcArya zrI bhIkamacaMda jI mahArAja janmabhUmi caupar3A graam| gotra baraloTA (mUthA): pitA zrI ratanacaMdra jI, mAtA zrImatI jiivaadevii| janma-tithi kA ullekha kahIM nahIM miltaa| dIkSA-tithi bhI abhI taka prApta nhiiN| hA~, yuvAvasthA meM dIkSita hue| dIkSA ke samaya avivAhita the| Apake dIkSA-guru the pUjya zrI kistUracaMda jI m.| AcArya-pada para saMvat 1960 ke bhAdrapada zuklA pUrNimA ko jodhapura meM pratiSThita hue| ziSya the do- 1. zrI kAnamala jI ma. 2. zrI manasukha jI m.| zrI kAnamala jI ma. inake bAda AcArya bne| cUMki AcArya zrI kistUracaMda jI ma. ke pATa para AcArya zrI bhIkamacaMdra jI ma. AcArya-pada para pratiSThita hone kI tithi san 1960 kI bhAdavA yuda 15 hai, ata: prathama mAnyatA hI sahI mAlUma par3atI hai| (18)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApakA svargavAsa huA saMvat 1965 kI vaizAkha kRSNA paMcamI ko| kahIM-kahIM ApakI Ayu kA ullekha hai-61 varSa 6 maah| isa taraha ApakA janma saMvat 1904 mAnA jA sakatA haiN| AcArya zrI kAnamala jI mahArAja dhavA grAma ke zrI aMgarAja kI pArikha kI dharmapatnI tIjAMdevI kI kukSi se saMvat 1948 kI mAgha suda pUrNimA ko ApakA janma huaa| kArtika zuklA aSTamI saM. 1962 ke dina caudaha varSa kI avasthA meM Apane mahAmandira (jodhapura) meM pUjya zrI bhIkamacaMda jI ma. ke sAnnidhya meM dIkSA svIkAra kii| Apa AcArya-pada para pratiSThita kie gae kucerA meM jyeSTha zuklA dvAdazI, saMvat 1965 ko| ApameM asAdhAraNa pratibhA thI, ApakA vyaktitva prabhAvazAlI thA, Apa saMyama-niSTha the tathA Apa meM anuzAsita rahane evaM anuzAsana meM rakhane kI anupama kSamatA thii| saMvat 1985 kI mAgha kRSNA paMcamI ko Apa svargavAsI hue| vi.saM. 1985 meM AcArya zrI kAnamala jI ma.sA. kA svArgavAsa hone ke tIna varSa pazcAt vi.saM. 1989 meM pAlI meM chaH sampradAyoM kA eka mani sammelana Ayojita kiyA gyaa| isa samme mani zrI hajArImala jI ma.sA. ko pravartaka aura mani zrI cauthamala jI ma. sA. ko maMtrI pada para niyakta kiyA gyaa| vi.saM. 2004 taka inhIM ko netRtva meM sampradAya kI vyavasthA calatI rahI aura AcArya pada rikta hI rkhaa| aMtata: kucha vicArazIla sajjanoM ke prayAsoM se vi.saM. 2004 meM muni zrI mizrImala jI ma.sA. 'madhukara' ko AcArya pada para samAroha pUrvaka pratiSThita kiyA gayA aura Apako AcArya zrI jasavantamala jI ma. sA. ke nAma se abhihita kiyA gyaa| kucha samaya pazcAt hI/Apane apanI prakRti ke kAraNa AcArya pada kA tyAga karane kA nirNaya kara liyA aura aMtata: Apane AcArya pada kA tyAga kara tyAga kA eka anUThA udAharaNa prastuta kiyaa| ApakA vistRta jIvana paricaya isI paMtha meM Age diyA jA rahA haiN| (19)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 880000666000 viziSTa vairAgI jJAnAbhyAsI svAmIjI zrI jorAvaramalajI mahArAja * sAdhvI zrI umarAvakuMvara 'arcanA' * janma-sthAna- siha gAMva (nAgaura rAjasthAna) * janma-divasa- vi.saM. 1936, akSaya tRtIyA * dIkSA-divasa- vi.saM. 1944 akSaya tRtIyA (nAgaura) * svargavAsa-divasa- vi.saM. 1986 jyeSTha zuklA caturthI (bhuvAla) yaha bhArata-bhUmi avatAroM kI janmabhUmi, vIroM kI karmabhUmi, sAdhakoM kI sAdhanA-bhUmi aura dArzanikoM kI cintana-bhUmi rahI haiN| isa bhUmi meM aneka aneka samAja-ratna aura santa-ratna utpanna hue haiN| ina mahApuruSoM ne vizvabhara meM sAtvika sneha kI sunirmala sarasa saritA bahAI, apane tapa:pUta jIvana se jana-mAnasa ko jAgRta kiyA aura apane sadAcaraNoM se sarvatra sadgaNoM kI saurabha phailaaii| aise nara-ratnoM ke nAma svarNAkSaroM meM aMkita haiM,unameM eka nAma mere pUjya dAdAguru svAmIjI zrI jorAvaramalajI mahArAja kA bhI haiM-inakA jIvana-itivRtta isa prakAra haiN| * bacapana meM vairAgya mer3atA ke pAsa goThana sTezana ke ati-nikaTa eka laghutama grAma haiM, 'siNh'| vahAM isa samaya to sirpha pramukha bastI haiM cAraNoM kI, parantu pahale vahAM osavAla jAti kI bhI kAphI acchI bastI thii| isa 'siMhU' gAMva meM svAmIjI zrI jorAvaramalajI mahArAja kA janma huA thaa| zrIriddhakaraNajI botharA unake pitAjI the aura maganakuMvara bAI unakI mAtAjI thii| svAmIjI ke bacapana meM hI unake pitAjI kA svargavAsa ho gayA thaa| usake bAda zIghra hI unhoMne tathA unakI mAtAjI ne saMyama grahaNa krliyaa| bAlaka jorAvara tathA unakI mAtAjI jI kI dIkSA bar3I kaThinAiyoM ke bIca huI thii| aneka parISahoM ko sahana karane ke pazcAt donoM mAtA aura putra dIkSita ho sake the| . donoM kI dIkSA kA ghaTanAkrama yaha haiM ki eka bAra merI dAdAguraNIjI zrIcauthAMjI mahArAja apanI ziSyA-maNDalI ke sAtha 'sihU' padhArI thii| satIjI zrIcauthAMjI apane samaya kI eka suprasiddha khyAti-prApta (20)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIrAna thii| satIjI ke pratibhA pUrNa pravacanoM kA prabhAva maganakuMvara bAI para aisA par3A ki unake hRdaya meM vairAgya kI bhAvanA hiloreM lene lagI / jaba satIjI zrI cothAMjI ne 'sihU' se prasthAna kiyA to maganakuMvara bAI bhI apane putra jorAvara lekara satIjI ke sAtha sihU se ravAnA ho gii| jaba satIjI pArasanAthajI kI phalodI (mer3atAror3a) pahuMcI to maganakuMvara bAI ne apanA nirNaya satIjI ke sAmane rakha diyA aura svayaM ne zvetavastra dhAraNa kara lie| maganakuMvara bAI ne apane sasurAla bhI yaha sUcanA bheja dI ki "mujhe va jorAvara ko dIkSA lenA hai| ataH * Apa hamAre lie anumati bheja dIjie, jisase isa dIkSA vrata ko sulabhatA ke sAtha grahaNa kara skeN|" isa sUcanA ke pAte hI bAIjI ke jeThajI mer3atAror3a pahuMce aura krodha se Aga-babulA hokara unhoMne zvetavastra dhAriNI maganAjI ko laTThiyoM se pITanA prAraMbha kara diyA / lagabhaga bIsa bAra laTThiyoM kA prahAra jeThajI ne bhaganAjI para kara diyaa| itanA hone para bhI maganAjI apane vicAroM se vicalita nahIM huii| aMkapabhAva se maganAjI ne apane jeThajI se kahA ki ApakI ora se bIsa bAra laTThiyoM kA prahAra ho gayA haiN| aba ikkIsavAM prahAra Apake Upara merA rahegA arthAt mujhe avazyameva saMyama grahaNa karanA haiM / maganAjI kI yaha bAta sunakara unake jeTha ke mukha se yaha bAta phUTa par3I - "tuma khuzI se dIkSA grahaNa kara sakatI ho para jorAvara ko mere sAtha bheja do|" apane jeTha ke mukha se itanA sunate hI maganAdevI ne kahA ki basa ho gayA merA kArya siddha / Apane mujhe to dIkSA lene kI anumati pradAna kara hI dI aura jorAvara para to ekamAtra merA hI svAdhikAra hai, ataH maiM svayaM AjJA dekara use dIkSita kara duuNgii| isa prakAra maganakuMvarabAI svayaM ne to bhAgavatI dIkSA grahaNa kI hI sAtha meM apane honahAra priya putra jorAvara ko dIkSA dilavAkara zramaNasaMgha ko eka amUlya ratna bheMTa kiyaa| vi.saM. 1926 kI akSaya tRtIyA svAmIjI zrIjorAvaramalajI mahArAja kA janma divasa thA aura vi.saM. 1944 kI lakSaya tRtIyA unakI dIkSA - divasa thA / nAgaura unakI dIkSAbhUmi thii| svAmIjI usa samaya ke suprasiddha vaiyAkaraNa aura carcAvAdI santa parama zredvaya svAmIjI zrIphakIracandajI mahArAja ke ziSya - ratna bane / svAmIjI zrI phakIracandajI mahArAja ke solaha ziSya the, unameM svAmIjI unake sabase choTe ziSya 1 yogya guruH yogya ziSyaH bacapana se hI svAmIjI meM sarvatomukhI pratibhA thI / ataH unakA adhyayana atIva uccatama rahA / yogyatama gurudeva kI sevA meM rahakara ziSya yogyatama baneM- isameM atizayokti bhI kyA ? (21) *
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmIjI ne saMskRta, prAkRta, Agama, cUrNo, TIkA, bhASya, kAvya, chandaHzAstra va jyotiSa Adi kA gaMbhIra adhyayana kiyaa| apane samaya meM ve AgamoM ke eka talasparzI vijJAtA, vicakSaNa vidvAna mAne jAte the| ve ugrakriyAvAdI nahIM the to kore jJAnavAdI bhI nahIM the| unameM jJAna-kriyA kA sundaratama saMgama thaa| svAmIjI zrI jorAvaramalajI mahArAja "yathAnAma tathAguNa" isa ukti ke anusAra sacamuca jorAvara the| unake cehare para camakatA huA oja thaa| kisI bhI vyakti kI himmata ekadama unake sAmane bolane kI nahIM hotI thii| yadyapi unakA vicaraNa rAjasthAna meM hI huA thA phira bhI unakA varcasva jaina va jainetara samAja meM sarvatra chAyA huA thaa| svAmIjI sahI bAta ko hI pakar3ate the, para unakI pakar3a bahuta sudRr3ha hotI thii| Agama ke AdhAra para tarka kI kasauTa para kasakara ve virodhiyoM ko aisA karArA jabAba dete ki virodhI vyakti svayameva upazAnta ho jaate| svAmIjI sudhAravAdI bhI thii| aneka sthAnoM para unhoMne paramparA se pracalita aneka kuprathAoM kA nivAraNa kiyaa| bArAta meM rAtri-bhojana, Dhola para kulIna auratoM kA nAcanA, vivAha zAdiyoM meM auratoM kA gande gIta gAnA Adi kuprathAeM svAmIjI ko bahuta akharatI thii| achUta jAti ke prati bhI svAmIjI kI bar3I hamadardI thii| harijanoM ko ucchiSTa bhojana dene kA bhI ve sakhta virodha karate the| sAdhu-samAja meM kriyA kI DhilAI svAmIjI ko bilakula nahIM suhAtI thii| cAhe apanI sampradAya ke hI, sAdhu kyoM na ho, jinameM ve kriyA kI DhilAI dekhate to una se ve apanA samparka kabhI nahIM rakhate the| isa bAta ko lekara svAmIjI sAdhu-samAja meM kucha kaThora prakRtivAle bhI mAne jAte the| svAmIjI meM eka khAsa vizeSatA yaha thI ki yadi sAdhu samAja kI galata pravRttiyoM ko dekhakara zrAvaka samAja meM una sAdhuoM ke prati zraddhA kA vAtAvaraNa bana jAtA to ve samAja meM punaH unakI jAjama jamAne meM bhI kabhI nahIM cukate the| svAmIjI jaina AgamoM ke gahana abhyAsI the| Agama jJAna ke prasAra hetu unake mana meM bar3I tIvra utkaMThA thii| aneka bAra kahate the-Agama jJAna hI Atma-jJAna kI kuMjI hai| unake suyogya ziSya yuvAcArya zrI madhukara munijI unakI isa antara bhAvanA ko saphala banA diyA haiN| jaina AgamoM kA sarala hindI anuvAda vivecana sarvasAdhAraNa ko sulabha karA diyA haiN| svAmIjI ke tIna ziSya hue-svargIya svAmIjI zrI hajArImalajI mahArAja, pUjyagurudeva upapravartaka sva. svAmIjI zrI brajalAlajI mahArAja va paNDita ratna yuvAcArya zrI madhukara munijI mhaaraaj| svAmIjI kA 42 varSa kA saMyamI jIvana rhaa| anta meM unhoMne bhaMvAla meM samAdhimaraNa prApti kiyaa| - zrI 'jorAvara' sanmuni guruvar vande sadA bhaavtH| (22)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana ke sacce kalAkAraH 2800-34828238888888888888888888888888883088 muni zrI hajArImalajI mahArAja 28089939888888888088080484848808338 * -muni zrI mahendrakumAra 'dinakara' zAstrI jIvana sabhI jIte hai, kintu jIne kI kalA koI viralA hI jAnatA hai| jise hama 'jIvana kalA' kahate hai vaha aura kucha nahIM, manuSya ke jIne kI eka zailI, eka uddezya aura eka tarIkA hai ki vaha apane Apako, janahita meM kitanA khapAtA hai, apane lie svayaM ko kitanA khapAtA hai, apane paripAvaM meM kisa prakAra kI bhAvanA aura vicAroM kI chApa chor3atA haiN| isa dRSTi se dekhane para sva. muni zrI hajArImala jI mahArAja jIvana ke sacce kalAkAra siddha hoNge| unake jIvana meM bhagavAna mahAvIra kA yaha jIvana darzana pUrNataH sAkAra huA thAsadA sacceNa saMpanne mettiM bhUesu kappae sadA satya se yukta raho! apane prati bhI, samAja ke prati bhI sacce raho aura sabhI prANiyo ke sAtha mitravat vyavahAra kro| svAmIjI satya ke kaTTara samarthaka the| satya ke lie ve apane guru aura ziSya kI bhI paravAha nahIM karate. yahAM taka ki satya ke lie unhoMne prANoM kI paravAha nahIM kii| satya kI sAdhanA se ve 'abha gaye the| satya ke sAtha ahiMsA kI sAdhanA meM itane gahare utara gaye the ki jIvana ke prati koI mamatva unameM nahIM rhaa| isalie ve kisI se bhayabhIta nahIM hote the| * khare the, khAre nahIM kabhI-kabhI yaha dekhA jAtA hai ki satya kA kaTTara samarthaka kahalAne vAlA ekAnta AgrahI bana jAtA hai| usakI dRSTi meM samanvaya, udAratA aura samatA rasa kI kamI Ane lagatI hai vaha 'kharA' to hotA hai, para dhIre-dhIre samAja meM khArA bhI bana jAtA haiN| svAmI zrI hajArImala jI mahArAja ke jIvana meM yaha doSa nahIM AyA thaa| eka ghaTanA hai| svAmI jI eka bAra varSAvAsa hetu tiMvarI pdhaare| cAturmAsa se kucha pUrva hI vahAM padhAra gye| vahAM para mAravAr3a ke alhar3a saMta bAbA ke nAma se prasiddha zrI pUrNamalajI mahArAja virAjamAna (23)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA unake prati gaharI bhakti bhAvanA rakhate svAmIjI ke pravacana sunane Ate / parantu tiMvarI meM prAya: zrAvaka svAmIjI saMpradAya ke anuyAyI the the / ataH sahaja hI thA ki zrotA adhika se adhika saMkhyA svAmIjI Thahare samatAyogI, zAnti, samanvaya aura udAratA kI pratimUrti ! bAbAjI pUrNamalajI mahArAja kI sAdhanA va caryA, unakI vibhinna yogyatA Adi ko dekhate hue unako nArAja karanA yA kisI prakAra unakA apamAna jaisA vyavahAra honA svAmIjI ko kataI pasanda nahIM thA / svAmIjI ne tiMvarI nivAsiyoM ko sambodhita karake kahA- " zrAvako ! dharma samatA meM hai, kalaha meM nhiiN| jaba taka bAbAjI tiMvarI meM virAjeMge unhIM kA vyAkhyAna hogA aura Apa saba unakA vyAkhyAna sunane pratidina jaayeNge|" kucha logoM ne eka tunakA bhI chor3a diyA thA - " eka guphA meM do siMha nahIM raha sakate / " udAramanA svAmIjI ne sahaja bhASA meM uttara diyA- "eka guphA meM bhale hI do siMha nahIM raha sakeM, para samabhAva ke sAdhaka aneka mata eka kSetra meM raha sakate haiM kyoMki unakA lakSya va jIvana dhyeya eka hotA haiM / " itanI kaTu ukti kA kitanA mIThA uttara thA / bAbAjI jaba taka tiMvarI meM rahe unheM yaha anubhava bhI nahIM hone pAyA ki ve Apake sne, sadbhAva aura saumanasya se itane gadgad hokara rahe ki apane bhaktoM ke kSetra meM nahIM haiN| udAratAH samayajJatA svAmIjI satya ke prati jitane ekaniSTha va avicala the utane hI samayajJa bhI the| AcArya somadeva - samayajJo hi sarvajJaH anyathA vijJopi avajJAyate jo samaya ko jAnatA hai, pahacAnatA hai, vaha vAstava meM saba kucha jAnatA hai| jo samayajJa nahI haiM, vaha vijJa bhI hai to bhI logoM meM avajJA va apamAna ko prApta hotA haiN| svAmI zrI hajArIlAla jI ma. loka vyavahArajJa va samayajJa the| samaya kI nAr3I ko pahacAnane meM bar3e catura va ucita vyavahAra karane meM kuzala the| vi.saM. 2014 kA prasaMga hai| ApazrI kA cAturmAsa jodhapura siMhapola meM thaa| deza meM harijana maMdira praveza kI halacaleM joroM para thiiN| kucha vighna - santoSI sajjanoM ne do harijana bandhuoM ko ukasAyA, ki dekho ye muni, tumako sthAnaka meM praveza nahIM karane dete haiN| ukasAye hue bhole harijana bandhu vigraha bar3hAne yA vivAda ko sArvajanika rUpa dene ke irAde se siMhapola sthAnaka ke bAhara Akara khar3e ho gye| kakSa taka bhItara gaye, para Age jAne se svayaM hI ThiThaka gye| svAmIjI ne unakI mukha - mudrA va rahana-sahana dekhakara samajha liyA, hAtha ke saMketa se unako andara Ane kI sUcanA dii| donoM hI harijana sahame-sahame svAmIjI ke pAsa Aye aura bole - "mahArAja ! hama harijana haiM, hameM maMdira praveza karane se rokA jAtA hai| hama Apake darzana karane bhI yahAM AnA cAhate haiM, kintu hameM loga roka-Toka karate haiN| " (24)
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmIjI ne napA-tulA uttara diyA-"tuma dharma meM zraddhA rakhate ho to tumheM koI rokane vAlA nahIM, dekhoM kisI ne rokA tumheM?" Agata bandhuoM kA manoratha pighala gyaa| svAmIjI ne snehapUrvaka dhArmika pustakeM unako dilAte hue kahA-"tumhArI dharma ke prati zraddhA hai, bar3I acchI bAta hai,. inako pddh'o|" harijana bandhu gad-gad hokara namaskAra karake cale gye| yaha thI ApakI udAratA, samatA aura smyjnytaa| utkaTa sahiSNutA svAmIjI zrI hajArIlAla jI mahArAja ke jIvana meM jJAna kA Aloka jagamagAtA rahatA thaa| AgamoM ke gambhIra anuzIlana va adhyayana kI rasAnubhUti se unake jIvana meM dhIratA, gambhIratA aura sahiSNutA kA avataraNa ho gayA thaa| AcArAMga sUtra meM batAyA hai ki sAdhaka jaba AtmA va karma kA bhedavijJAna kara letA haiM to bAharI kaSTa vedanA usako vyathita tathA trasta nahIM kara skte| vaha una vedanAoM kI pIr3A mAtra zarIra taka hI bhogatA hai, usakI AtmA to ghora vedanA ke samaya bhI zAnta prasanna aura svarUpa meM ramaNa karatI rahatI haiN| svAmIjI zrI hajArIlAla jI mahArAja ke jIvana meM aisI hI utkaTa sahiSNutA va samatA ke darzana hote haiN| eka bAra svAmIjI ke vakSa para eka bar3I gA~Tha ho gyii| gA~Tha kucha takalIpha dene lagI to DaoN. kaMjabihArIlAla jI ko batAyA gyaa| DaoN. sAhaba ne dekhakara nidAna kiyA-"isakA Aparezana karanA par3egA varnA Age takalIpha bar3ha sakatI hai|" saba kI salAha ke bAda Aparezana kA nizcaya haa| Aparezana karane se pUrva DaoNkTara ne pUchA-"klorophArma suMghAyA jAya yA injekazana?" svAmI jI ne bar3I sAdagI ke sAtha uttara diyA-"kisI kA bhI prayoga nhiiN| Apa apanI suvidhA ke ' anusAra jaisA cAheM, jitanA cAheM kATa lIjie, maiM saba taraha se taiyAra huuN|" uttara sunakara DaoNkTara cakita raha gyaa| Aja taka kisI marIja se usane aisA uttara nahIM sunA thaa| itanA dhairya! itanI adbhata sahiSNatA! 45 minaTa ke Aparezana ke bAda karIba 6 tolA (70 kI gA~Tha nikAla kara Tebala para rkhii| muni zrI pUre hoza meM the| DaoNkTara ne kahA-"tIna dina taka Apako yahIM ArAma karanA hogaa|" dhIra va gambhIra saMta kA uttara thA-"isakI bhI koI jarurata nahIM, maiM dhIre-dhIre calakara apane sthAna taka pahuMca jaauuNgaa|" aura karIba 4 phAga dUra pIpaliyA bAjAra sthAnaka meM munizrI calakara A gye| phUloM-sA komala mana satpuruSoM ke lie kahA jAtA hai-"apanI pIr3A sahate samaya ve vajra ke samAna kaThora hote haiM,aura dUsaroM ke duHkha ke samaya phUla se bhI adhika koml|' vajrAdapi kaThorANi mRduni kusumAdapi svAmI jI zrI hajArImala jI mahArAja ke jIvana meM yaha vRtti sAkAra ho gayI thii| unakI adbhUta dhIratA, sahiSNutA kA eka udAharaNa hama de cuke haiM, aba unakI kusuma-sama komalatA kA bhI udAharaNa dekhie (25)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi.saM. 1996 meM deza meM bhayaMkara duSkAla par3A thaa| kAla kI vikarAla chAyA se pUrA deza anna ke dAnoM ke lie trAhi-trAhi kara rahA thaa| yadyapi duSkAla ke samaya sabhI ko kucha na kucha kaSTa va parezAnI hotI hai, para sampanna varga ko vaha kama hotI haiM, phira sAdhu saMta to bhikSA-jIvI Thahare, aneka gharoM se bhikSA prApta karane meM usakI kaSTAnubhUti vizeSa nahIM hotii| para ApazrI ke saMvedanazIla hRdaya ko to janatA janArdana kI pIr3A hI vyathita kara rahI thii| ApazrI ne saMkalpa kiyA-"jaba taka deza meM duSkAla hai, maiM dhRta, dUdha, dahI Adi kA upayoga nahIM kruuNgaa|" ApazrI kI dayAvRtti ne asara kiyA, sAthI munivaroM ne bhI tyAga kiyaa| duSkAla kI sthiti sudharI taba kahIM jAkara ApazrI ne ukta vastuoM kA sevana kiyaa| jIvana-rekhA pUjya svAmI jI mahArAja vAstava meM eka satayugI santa the| unakA anta:karaNa zizu-sA sarala-tarala thA, to mana oliyA phakIra jaisA vAsanA-kaSAya Adi se mukt-virkt| ____ ApakA janma vi.saM. 1943 meM DAMsariyA grAma (mevAr3a) meM huaa| mevAr3a kI vIratA-bhakti aura tejas saMskAra unake rakta meM ghulamila gayA thaa| basanta paMcamI ko ApazrI kA janma huA, aura jIvana meM sadA hI basantI bahAra kI taraha prasanna, praphulla rhe| Apake pitA . zrI motIlAla jI muNota (motIjI) bar3e hI bhadrapariNAmI the| mAtA zrImatI nandUbAI bar3I dharmazIlA, tejasvI mahilA thiiN| mAtA kI satpreraNA ke kAraNa hI Apane bacapana meM vidyAbhyAsa kiyA, sAdhu-santoM kI saMgati meM pahuMce aura dhIre-dhIre pUrva janma ke sadsaMskAroM se prerita hokara eka dina guru caraNoM meM pravajita ho gye| svAmI jI ne vi.saM. 1954 jyeSTha kRSNA kRSNA 10 ko nAgaura meM pUjya gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja ke zrIcaraNoM meM pravrajyA grahaNa kii| yaha eka adbhUta saMyoga kI bAta haiM ki Apake gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja kI dIkSA bhI svAmI zrI phakIracandajI mahArAja ke hAthoM nAgaura meM hI sampanna huI thI, aura svAmI jI zrI phakIracanda jI mahArAja ko bhI nAgaura meM svAmI zrI budhamalajI mahArAja ne dIkSA pradAna kI thii| ___ ApakI pratibhA bar3I sutIkSNa tathA grahaNazIla thii| kisI bhI viSaya ko bar3I saralatA se va samagra rUpa se grahaNa karane meM Apa dakSa the| sarvaprathama ApazrI ne thokar3oM kA adhyayana prAraMbha kiyaa| thokar3A-eka prakAra se gaMbhIra jaina tatvajJAna kI sugama kuMjI hai| ApazrI ne bar3I nipuNatA ke sAtha thokar3oM kA jJAna prApta kara phira AgamoM kA sAkSAt adhyayana karane ke lie prAkRta bhASA kA adhyayana prAraMbha kiyaa| aneka sUtra kye| siddhAnta-candrikA vyAkaraNa kA jJAna prApta kara saMskata-prAkata bhASA ke adhikArI vijJa bana gye| jaina AgamoM ke vyAkhyA grantha, TIkAeM Adi Apa zrI ne pUrNa manoyoga se pddh'ii| zikSA krama pUrNa karake bhI ApazrI apane Apa meM saMtuSTa nahIM hue| apane laghu guru bhrAtA- zrI madhukara muni jI ke adhyaya-adhyApana meM bhI Apa zrI bar3I gaharI rUci rakhate the| gurudeva zrI jorAvaramalajI mahArAja bhI ApakI sUjha-bUjha va parAmarza kA Adara karate va laghu ziSya zrI madhukara muni jI ke vidyAdhyayana kI pUrNa jimmedArI jaise Apake hAthoM meM hI sauMpa dI thii| Apane baDI jAgarUkatA va dUradRSTi se unake adhyApana ko mArgadarzana diyA va eka suyogtama sAthI ke rUpa meM ApakA nirmANa kiyaa| (26)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMgha ke saMgaThana meM to svAmIjI zrI kA yogadAna ananyatama kahA jA sakatA hai| ApakI sUjha-bUjha, udAratA va pratiSThA kI bhAvanA se nirliptatA aura sabhI munivaroM ke sAtha milanasAritA ne zramaNa saMgha kI aitihAsika ekatA kA mArga prazasta kara diyA thaa| * mahAprayANa vi.saM. 2018 kA varSAvAsa ApazrI ne kucerA meM sampanna kiyA thaa| cAturmAsa ke bAda nAgaura ke zrI saMgha ne AgAmI (vi.saM. 2019 kA) cAturmAsa ke lie bhAvabhInI prArthanA kii| Apane kahA-"sUkhe samAdhe kAyA ne sAtha diyA to AgAmI cAturmAsa nAgaura meM karane ke bhAva haiN|" isa ghoSaNA meM chipe anizcaya ko usa samaya kisI ne nahIM smjhaa| para ApazrI svayaM jaise apane aMtima samaya ko anubhava karane laga gye| caitra mAsa meM Apa zrI, muni zrI brajalAla jI evaM zrI madhukara manijI mahArAja tInoM hI zramaNa (garubhAI) cAMdAvatoM kA nokhA pdhaare| kucha asvasthatA anubhati ho gayI thI ki aba yaha mATI kI deha mATI meM milane vAlI hai| Apane paMca mahAvratoM kA AropaNa kiyA, anta:karaNa ko zaddha, zAnta, prasatra va nirmala bhAvoM se bhAvita karate hae caitra kRSNA 10 (vi.saM. 2018) kI rAtri ko samAdhipUrvaka deha-tyAga kiyaa| samatA, satya-niSThA, sahiSNutA aura udAratA kA eka jIvanta pratIka isa dharA se vilaya ho gyaa| ziSya praziSya svAmIjI ke do ziSya hue- (1) zrI mAMgIlAlajI ma.sA., (2) zrI mohana muni jI m.saa.| zrI mohana muni jI ma.sA. ke ziSya zrI ajita muni, zrI pradIpa muni, sA. tapasvI, zrI sohana muni evaM sva. ., sevAbhAvI zrI bheru muni hue| zrI sohana muni ke ziSya zrI zravaNa muni hue| tapasvI zrI mohana munijI ma.sA. zrI ajita munijI ma.sA. evaM zrI pradIpa munijI ma.sA. abhI vidyamAna haiN| (27) .
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAyogI svAmI zrI brajalAla jI ma. . . -zramaNa zrI vinaya kumAra 'bhIma' 86868800 62080010050cssoteoccc008080/4 * janma- vi.saM. 1958 mAgha zuklA 5 (basaMta paMcamI) * janma sthAna- tiMvarI (rAjasthAna) * pAlana poSaNA- gaDhAI paMDhariyA (ma.pra.) * mAtA- zrI campAbAI (bAda meM zramaNI dIkSA) pitA- zrI amolaka canda jI zrIzrImAla * dIkSA- svAmI zrIjorAvaramala jI ma.sA. ke pAsa vi.saM. 1971, vaizAkha zuklA 12, sthAna byAvara (rAja.) * gurumAtA- muni zrI hajArImala jI ma.sA. evaM yuvAcArya zrI mizrImala jI ma. 'madhukara' * svargavAsa- vi.saM. 2040 ASAr3ha kRSNA 8, 2 julAI 1986, dhUliyA (mahArASTra) vaiziSTya- niSkAma sevAbhAvanA, vRddha rUgNa, asahAya kI sevA ke lie tana-mana- se sarvAtmanA samarpita rahe haiM, nAma aura patha kI bhAvanA se sarvathA duur| saralatApUrvaka sAdhanA ke patha para aDigatA se ddttnaa| hastalipi kI adbhUta kalA, jaina AgamoM kA sundara zuddha lipi meM viziSTa hstlekhn| Thosa anubhava kI dharatI para pallavita jyotiSa vidyA kA gahana jnyaan| svAdhyAya ke viziSTa abhyaasii| madhura svara, nizchala vyavahAra, madhura gaayn| __paramasevA bhAvI, saMta puruSa svAmI zrI brajalAla jI ma.sA. uccakoTi ke sAdhaka the| ve nirantara sevA sAdhanA karate hue, kartavya kI kaThora asidhArA para calate hue Ajanma usake garva meM achUte rhe| apanI sAdhanA aura sevAniSThA ke viSaya meM ve sadaiva mauna rhe| unheM apane kartavya kA ahaMkAra sparza bhI nahIM kara pAyA thaa| svAmIjI apane saMta-samudAya meM eka mahAna kartavya sampanna, sevAbhAvI, satata jAgaruka saMta rhe| unakI sahaja sarala bAlaka-sI nirmala AMkhoM meM jhAMkane para, manda muskAna se yukta unakI mukhamudrA ko par3hane para unake svAbhAvika rahana-sahana va bolacAla kA nirIkSaNa karane para bhI ahaMkAra kI gaMdha kahIM nahIM aaii| (28)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmIjI kA hRdaya bahuta hI sarala thaa| unake mana meM kahI ghumAva-phirAva nahIM, dukha-chipAva nahI thaa| jaise bhItara mana meM bhAva, kahIM bAhara vacana meM bhI the| svAmIjI ke mana-vacana kI saralatA dekhakara Azcarya to nahIM hotA kintu unake prati Adara hotA hai, zraddhA bhAva umar3a par3atA hai| svAmI jI kI sahanazIlatA bhI gajaba thii| unake sAhasa aura sahiSNutA kI aneka ghaTanAeM hai| unakA kahanA thA-"tumhArA mana yadi sAhasa se bharA hai, duHkha aura kaSTa se jujhane ko taiyAra hai, to tumhArA duHkha AdhA ho jAtA hai aura bhaya caugunaa|" . sahiSNutA, dhairya aura parISaha ke viSaya meM unakA kahanA thA-patthara hajAroM TAMkI sahatA hai taba mahAdeva banatA hai| AdamI agara kaSTa nahIM sahe to vaha AdamI kaise bnegaa| phira sAdhu to sahanazIlatA se hI sAdhu hotA hai| mana meM dhIraja na ho, sahanazIlatA na ho, paristhiti se ghabarAtA ho, vaha AdamI sAdhu nahIM bana sktaa| mauta kA mArga to sira para kaphana bAMdhane calane kA hai-mauta hamAre sAtha-sAdhu jIvana meM kaSTa Aye, isameM koI khAsa bAta nahIM, khAsa bAta to yaha samajhanI cAhiye ki jo sAdhu jIvana dhAraNa karake bhI kaSTa nahIM utthaate| gRhastha ko kaSTa sahe binA dhana nahIM milatA, sAdhu ko kaSTa sahe binA mokSa kaise milegA?" svAmI jI para duHkha kAtara the| apane gurudeva svAmI zrI jorAvaramala jI ma. kI rUgNatA ke samaya Apane dina-rAta sevA kii| isa sevA meM Apako khAnA-pInA, bolanA, sonA Adi kisI bhI pravRtti meM rasa nahIM aayaa| Apako dUsaroM kI pIr3A sva-pIr3A jaisI lagatI thii| svAmI zrI hajArImala jI ma. kI asvasthatA ke samaya bhI svAmIjI kI sevAbhAvanA ullekhanIya rhii| isake atirikta jo bhI muni unake pAsa rahate aura jaba unakI sevA kA prasaMga AtA to rugNa muni kI vedanA kI anubhUti unheM kuredatI rtii| ve -, anya kI bImArI apanI smjhte| svAmI jI kA svara bahuta mIThA thaa| jaba ve bhajana stavana Adi gAte the to svayaM to tanmaya ho hI jAte, zrotAoM ko bhI tanmaya banA dete the| avakAza ke kSaNoM meM yA to ve mAlA pherA karate yA bhajana stavana, strota Adi gunagunAyA karate the| unheM AlasI kI bhAMti par3A rahanA svIkAra nahIM thaa| adhyayana kI dRSTi se svAmI jI sadaiva jAgarUka rhe| dIkSoparAtaMta prAraMbhika adhyayana samApta kara Apane AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| svAmI jI ne jyotiSa vidyA kA bhI gahana adhyayana kiyaa| ApakA jyotiSa jJAna anubhava pUrNa thaa| ve prathama to phaTAphaTa batAte nahI, kintu usakA vicAra kara lete, yadi batAte to sirpha graha gati kuNDalI ke AdhAra para hI nahI, kintu use vyAvahArika buddhi se socakara batAte, jyotiSa ko ve jIvana meM upayogI vidyA mAnate the kintu vizvAsa aura viveka ke saath| bhASA jJAna kI apekSA kalA meM ApakI rUcI adhika thii| bAlyakAla se hI jaba Apane akSara jJAna prApta kiyA to unameM kucha sahaja sughar3atA aura sauSThava thaa| Age jAkara Apane akSara lipi aura acchI sudhAra lii| ApakI lipi kalA meM saundarya ke sAtha zaddhatA kA mIThA kAMcana saMyoga thaa| svAmI jI kA jIvana madhuratA se otaprota sarvatobhadra thaa| Apake jIvana kA koI bhI konA aisA nahIM jo kisI doSa se spaSTa ho| Apake sAdhu jIvana kI saurabha dUra dUra taka mahaka rahI hai| ApakA jIvana samasta sAdhakoM ke lie preraNAdAyaka haiN| (29)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa samaya mAravAr3a se dakSiNa kI ora vihAra huA usa samaya bhI svAmI jI kA svAsthya ThIka nahIM thA kintu apane Atmabala ke sahAre ve satata vihArata rhe| maiMne gurudeva ko bahuta nikaTa se dekhA hai| unake asaMkhya guNoM ko maiM apanI lekhanI meM bAMdhane meM apane Apako asamartha pA rahA huuN| samasyA yahI hai ki kyA choDUM aura kyA likhuu| bhAvanA meM bhI baha jAtA hUM aura jo likhanA cAhatA hU~, vaha likha nahIM pAtA huuN| jaba vihAra karate hue hama dhUliyAM pahuMce to bhI svAmI jI koI vizeSa asvastha nahIM the| 26-jUna 83 ko dhaliyAM meM svAmIjI kA joradAra svAgata haa| 29 jana ko dhuliyAM se vihAra kI ghoSaNA kI gaI kintu usa dina joradAra varSA hone se vihAra na ho skaa| 30 jUna ko svAmI jI kI asvasthatA bar3hane lgii| sabhI prakAra ke upacAra kiye gaye kiMta honI ko kauna TAla sakatA thaa| aMtataH 2 julAI 1983 ko svAmI jI sabako rotA bilakhatA choDakara isa saMsAra se sadA sadA ke lie mahAprayANa kara ge| svAmIjI ke devaloka hone ke samAcAra tatkAla pUre deza meM prasArita ho gae aura cAroM ora zoka kI lahara chA gii| lagabhaga 70 varSa kI sudIrgha dIkSA paryAya meM sthaviravara svAmI jI ma. ne akhaNDa cAritra sAdhanA kI, sevA kI akhaNDa lau jalAI vinaya evaM saralatA kI jo divyatA prApta kI, AtmA ko nirmala evaM saMyamaniSTha banAne meM jo satata jAgarUkatA baratI, vaha hama sabake lie Adarza haiN| 8800000550002858690888 mana ke sAtha hI vacana se bhI saMyama rakhane kI AvazyakatA hotI hai| azubha tathA kisI ko bhI coTa pahu~cAne vAle zabdoM kA tyAga karanA sAdhaka ke lie anivArya hai| zastra ke dvArA zarIra ko jo coTa pahu~catI hai vaha to alpa samaya meM hI ThIka ho jAtI hai kiMtu kaTuvacanoM ke dvArA mana ko jo coTa / pahu~catI hai vaha kabhI bhI miTa nahIM sktii| ... kitanI ajJAnatA hai Aja mAnava ke mana meM? vaha yaha nahIM soca pAtA ki bhinna-bhinna pradeza ke / / manuSyoM kA pahanAvA alaga prakAra kA hai to kyA, unake rIti-rivAja bhinna hai to kyA? AtmA to sabhI / / kI eka taraha kI hai| agara AtmA meM nirmalatA hai to manuSya ucca hai| Atmika nirmalatA ke abhAva meM / / deza, jAti, sampradAya Adi se siddhi prApta nahIM ho sktii| * yuvAcArya zrI madhukara muni 38888899965668858 (30)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22525-25368508868800 yuvAcArya zrI madhukara muniH jIvana darzana 206003055500020268058860206528002066 * madhukara jhaNakAra caraNopAsikA sAdhvI zrI AnaMda prabhA 'AzA' AmeTa bhAratavarSa kI dharatI ratnagarbhA vasuMdharA haiN| isa dharA para anekAneka mahAna vibhUtiyoM ne avatarita hokara isake gaurava meM cAra cAMda lagAye haiN| isI bhAratavarSa ke rAjasthAna meM aneka zUravIra, dharmavIra, karmavIra, dAnavIra, tapavIra bhI hue haiM jinakI gaurava gAthAyeM Aja bhI jana jana meM pracalita hai aura bar3e gaurava ke sAtha sunI aura sunAI jAtI haiN| isI rAjasthAna meM svataMtratA ke pUrva jodhapura rAjya thA jisameM osiyA nAmaka nagara thA aura Aja bhI haiN| osiyA itihAsa prasiddha nagara haiN| prAcInakAla meM isa nagara kA apanA viziSTa mahatva thaa| isI nagara se jaina dharmAvalambiyoM kI suvikhyAta osavAla jAti kI utpatti huii| isI osayA ke samIpa tivarI nAmaka grAma haiN| kahA jAtA haiM ki tivarI kisI samaya osiyA kA hI eka bhAga thaa| kabhI yahAM osavAloM ke pAMca sau sukhI parivAra rahA karate the| samaya kI bAta haiN| Aja kaI sthAna aise hai ki pahale jahAM jagaMla the ve aba AbAda hai aura jo AbAda the, vahAM aba jaMgala haiN| isI tivarI grAma meM zrImAna jamanAlAla jI dhAr3IvAla (koThArI) apanI patnI dharmaparAyaNa, patiparAyaNA, saubhAgyavatI tulasIbAI ke sAtha rahA karate the| __ janmaH- di. 12 disambara 1916, vi.saM. 1970 mArgazIrSa zuklA 14 ke zubha dina mAtA tulasIbAI kI pAvana kukSi se eka putraratna kA janma huaa| parivAra meM harSollAsa chA gyaa| mAtA-pitA ne apane isa putra kA nAma rakhA 'mishriiml'| zrImAna jamanAlAla jI ke kula tIna putra the-dhanarAja ju phUlacaMda jI evaM mizrImala jii| zrImAna jamanAlAla jI ke jyeSTha bhrAtA ni:saMtAna the, isa kAraNa unhoMne dhanarAjajI ko goda le liyA thaa| phUlacaMda jI bAlyAvasthA meM hI kAlakavalita ho gaye the, isa kAraNa mAtA-pitA kA samasta dulAra bAlaka mizrImala para hI kendrita ho gyaa| honahAra biravAna ke...mahApuruSoM ke lakSaNa unake bAlyakAla meM hI prakaTa ho jAte haiN| isIliye kahAvata pracalita huI ki honavAra biravAna ke hota cikane pAta athavA pUta ke pAMva pAlane meM dikhAI dete haiN| aise hI kucha vilakSaNa lakSaNa bAlaka mizrImala meM bhI vidyamAna the| ApakI zraddhA AraMbha se hI dharma ke prati rhii| apanI mAtAjI ke sAtha muniyoM evaM mahAsatiyoM ke darzana karane aura pravacana pIyUSa kA lAbha lene ke liye Apa bhI jAte the| isa kSetra meM AcArya zrI jayamala jI ma.sA. ke sampradAya ke muniyoM kA Agamana prAya: hotA rahatA thaa| una dinoM svAmI zrI jorAvaramala jI ma.sA. evaM svAmI zrI hajArImala jI ma.sA. kA Agamana tivarI meM samaya samaya para hotA rahatA thaa| bAlaka mizrImala svAmI zrI hajArImala ma.sA. ke samIpa baiThA rahatA aura unase kahAniyAM sunA krtaa| bAlaka mizrImala kI sthiti yaha ho gaI ki yadi mAtA tulasIbAI use ghara calane ke lie kahatI to vaha manA kara detA aura kaha detA ki vaha to mahArAja sA.ke pAsa hI rhegaa| (31) s onal Use Only For Pri
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka bAra kI bAta hai ki svAmI zrI jorAvaramala jI ma.sA. sthAnaka bhavana meM pravacana pharamA rahe the| bAlaka mizrImala ne sthAnaka ke bAhara kucha samavaya ke bAlakoM ko ekatra kiyaa| svayaM eka cabUtare para baiTha gae aura bAlakoM se kahA-"maiM tumhArA guru huuN| tuma saba mere cele ho| maiM bakhANa de rahA hUM, tuma khamA bApajI bolnaa|" bAlakoM kA yaha dhArmika khela cala hI rahA thA ki mAtA tulasIbAI ne Akara bAlaka mizrImala ko ghara calane kA khaa| isa bAlaka mizrImala ne uttara diyA -"maiM abhI bakhANa de rahA huuN| ghara nahIM jaauuNgaa|" meM mizrImala ne yahAM taka kaha diyA ki vaha garu mahArAja ke pAsa jAyegA to phira ghara nahIM aayegaa| mAtA tulasIbAI ne apane putra kI bAtoM kA aura bakhANa kA vivaraNa svAmI zrI jorAvara ma.sA. ko kaha snaayaa| svAmI jI saba kucha sanakara aura bAlaka mizrImala ko dekhakara kevala muskarA kara ge| aisA pratIta hotA thA. mAno unakI anabhavI AMkhoM ne bAlaka kA bhaviSya par3ha liyA ho| bAlaka mizrImala ke guNoM ko dekhakara yaha kahAvata sahasA smaraNa ho AtI hai ki honahAra biravAna ke hota cikane pAta athavA pUte ke pAMva pAlane meM najara Ate haiN| dhIre dhIre bAlaka mizrImala meM dharma ke prati aura adhika ruci jAgRta huI aura saMskAra dIkSA kI taiyArI ke hone lge| mAtA va putra kA vairAgya:- prAyaH aisA hotA haiM ki jaba putra dIkSA lene kI bAta karatA hai to mAtA use samajhAtI hai, duHkha prakaTa karatI hai AMsU bahAtI hai| aise udAharaNa jaina paramparA meM anekoM mila jAvegeM kiMtu aisA udAharaNa zAyada hI mile ki mAtA putra ko dIkSA ke lie prerita kreN| ___ mahAsatI zrI saradAra kuMvara jI ma.sA. bar3IzAMta vilakSaNa aura vyavahAra kuzala thii| mahAsatI jI ke pAvana sAnidhya meM mAtA tulasIbAI ke hRdaya meM vairAgya ke bhAva aMkurita hue| kiMtu unhoMne vicAra kiyA ki svayaM saMyamavrata aMgIkAra karane ke pUrva yadi putra mizrImala ko isa patha para agrasara kara sakU to usakA jIvana saMvara jAvegA mAtA ne jisa patha kA apane lie cunAva kiyA usI patha para apane putra ko bhI calane ke liye prerita kiyaa| jisa samaya mAtA ne svayaM dvArA dIkSA lene kI icchA vyakta karate hue apane putra se usakI icchA prakaTa kane ke lie kahA to mizrImala ne uttara diyA "mAtA jI! Apa to mere hI mana kI bAta kara rahI hai| merA bhI mana hotA hai ki gurudeva ke caraNoM ke nikaTa hI baiThA rhuuN| eka kSaNa ke lie bhI unase alaga honA nahIM caahtaa| gurudeva ke pAsa jAne ke pazcAt vahAM se haTane ke lie merA mana nahIM krtaa|" apane putra kI bAta sunakara mAtA tulasIbAI kA mana prasanna ho gyaa| jaisA ve cAhatI thI, vaisA honA dikhAI dene lgaa| yathAsamaya mAtA tulasIbAI ne gurudeva svAmI zrI jorAvaramalajI ma.se apane putra ko dIkSA pradAna karane ke lie prArthanA kii| dIkSA meM vina:- bAlaka mizrImala kI dIkSA kI bAta parivAra ke sadasyoM ko milI to ve vicalita hokara dIkSA meM vidhana utpanna karane lge| bAta jodhapara rAjya taka phuNcii| isa viSayaka Adeza meDatA ke majisTeTa zrI bAdaramala jI gadaiyA ke pAsa bhI phNce| Adeza meM kahA gayA thA ki bAlaka avayaska haiM, isakI dIkSA roka dI jaay| majisTreTa ne bAlaka mizrImala kI parIkSA lI, usakI mAnasika (32)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ taiyArI dekhii| mizrImala kI bhAvanAeM aura jJAna ko dekhakara majisTreTa svayaM Azcaryacakita raha gye| majisTreTa para mizrImala kI bauddhika pratibhA kA prabhAva pdd'aa| aMtataH usane dIkSA kI anumati pradAna kara dii| cUMki pitA zrI jamanAlAla jI dhAr3IvAla kA dehAvasAna ho cukA thA, isaliye aisA pratIta hotA hai ki parivAra ke sadasya nahIM cAhate hoM ki mizrImala dIkSA le| usake dIkSA le lene ke pazcAt zrI jamanAlAla jI dhAr3IvAla ke vaMza kA kyA hogA? kAraNa kucha bhI rahe ho, vighna utpanna karane vAle dIkSA nahIM roka ske| rakhakara gurudeva svAmI dIkSA kI anumati mila jAne ke pazcAt bhI kucha paristhitiyoM ko dhyAna meM zrI jorAvaramala jI ma.sA. ne nirNaya kara liyA ki mizrImala kI dIkSA kisI anya kSetra meM honA caahie| sabhI prakAra se vicAra karane ke pazcAta yaha nizcaya kiyA gayA ki dIkSotsava ajamera rAjya kI 'bhiNAya' grAma meM Ayojita kiyA jaay| DAkU nahIM rakSaka:- zubha muhUrta ke anusAra vaisAkha zuklA dazamI vi.saM. 1980, tadAnusAra 26 apraila, 1923 ko bhiNAya grAma meM dIkSA kI taiyAriyAM AraMbha ho gii| isa choTe se grAma meM dUra dUra dIkSotsava meM sammilita hone ke lie hajAroM kI saMkhyA meM dharmapremI nara-nAriyoM kA Agamana AraMbha hone lgaa| yahAM hone vAle dIkSotsava ke samAcAra bhI AsapAsa hI nahIM dUrastha kSetro taka phaila ge| una dinoM isa kSetra meM DAkU mor3asiMha sakriya thaa| usakA una dinoM logoM para kAphI AtaMka bhI thaa| usase kSetra kI janatA bhayabhIta bhI thI / bhiNAya grAma meM hajAroM kI saMkhyA meM loga aayeNge| aise meM kucha bhI anahonI ghaTanA ho sakatI hai| isa AzaMkA se lagabhaga sabhI bhayabhIta the| eka dina pAMca vardIdhArI vyakti sihU grAma se bhiNAya aaye| inheM dekhakara upasthita janasamUdAya bhayabhIta ho gyaa| gAMva meM kucha bhI anahonI kI AzaMkA se AMtaka chA gayA tabhI ve pAMcoM vyakti gurudeva zrI jorAvaramala jI ma.sA. kI sevA meM pahuMce aura pUrI zraddhA bhakti pUrvaka vaMdana namaskAra kiyaa| gurudeva ne inheM dekhA, muskarAyeM aura logoM ko sambodhita kara kahA - " Apa kisI prakAra kI bhI AzaMkA na rkheN| ye luTere nahIM Apake rakSaka haiN|" gurudeva ke vacanoM ko sunakara logoM ne rAhata kI sAMsa lii| isake pazcAta logoM ko batAyA gayA ki ye sihU ke ThAkura rudradAna jI, ThA. gorarudAna jI Adi haiM, ThAkura rudradAna jI ke logoM meM bhayabhIya hone kA kAraNa pUchane para unheM DAkU mor3asiMha kA AtaMka btaayaa| DAkU mor3asiMha ThAkura rUdradAna jI kA bAlasakhA thaa| ThAkura rudradAna siMha jI gurudeva kA AzIrvAda lekara DAkU mor3asiMha se mile, gurudeva ke prabhAva kI carcA bhI kii| DAkU mor3asiMha kahA- "maiM to aise hI avasara kI khoja meM thaa| kiMtu aba tumhAre Ane se sthiti badala gaI haiM tuma mere mitra ho| tumhAre guru mere guru smjho| jAkara gurudeva se kaha do ki kisI bhI prakAra kI ciMtA na kreN| dIkSA ke dUsare dina taka isa kSetra meM kisI ko bhI koI kSati nahIM hogii| yadi aisA hogA to usakA uttaradAyitva mor3asiMha kA hogA / isa avasara para pulisa kA bhI kar3A prabaMdha thaa| dIkSA meM DAkU mor3asiMha UMTa para savAra hokara AyA / usane gurudeva ke darzana kiye aura dIkSotsava meM sammilita hokara calA gyaa| usake jAne ke pazcAt hI pulisa ko usake Ane kA patA claa| yaha saba dharma kA prabhAva thA aura thA gurudeva ke puNya kA camatkAra /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mizrImala kI dIkSA vidhi sAnaMdanirvidha sampanna huI aura bAlaka mizrImala, muni mizrImala jI ma.sA. ke rUpa meM jana jana ke sammukha aaye| adhyayana:- alpavaya meM saMyamamArga grahaNa kiyA, isaliye vidyAlayIna zikSA ke sambandha meM vicAra bhI nahIM kiyA jA sktaa| bAlyakAla meM mAtA dvArA jo dhArmika saMskAra diye gaye vahIM bAla muni mizrImala jI kI prAraMbhika zikSA thii| saMbhava hai, kucha akSara jJAna bhI prApta kiyA ho| dIkSA grahaNa karane ke uparAMta svAmI zrI jorAvaramalajI ma.sA. evaM svAmI jI hajArImala jI ma.sA. ne bAla muni zrI mizrImala jI ma.sA. ke liye adhyayana kI samucita vyavasthA krvaaii| Apa bhI dattacitta hokara adhyayana kI dizA meM pragati patha para agrasara hone lge| Apake adhyApana ke liye saMskRta-prAkRta ke labdhapratiSThita vidvAnoM ko bulAyA gyaa| bhASA jJAna ke sAtha hI Apa saMskRta vyAkaraNa, koza, prAkRta vyAkaraNa, jaina Agama, unakI TIkAeM, nyAya-darzana Adi kA jJAna bhI Apa prApta karane lge| vyAkaraNa aura navya-nyAya kI zikSA ke lie aneka maithila vidvAnoM ko AmaMtrita kiyA gyaa| savikhyAta vidvAna pa.becaradAsa jI jozI. DA. indracandra zAstrI, paM. zobhAcandra jI bhArilla Adi kI dekharekha meM ApakI yaha jJAna-yAtrA gatimAna hotI rahI aura lagabhaga dasa bAraha varSa kI avadhi taka Apane kaThora parizrama, dRDha adhyavasAya aura ekAgra citta ke sAtha jJAnArjana kiyaa| isa avadhi meM Apane adhyayana, bhASaNa aura lekhana tInoM meM praur3hatA prApta kara lii| isake sAtha hI Apane vividha viSayoM ke graMthoM kA bhI anazIlana kiyaa| kula milAkara Apane tIsa varSa kI Aya meM sthAnakavAsI jaina dharmAvalambiyoM ke eka vidvAna, kuzala pravacanakAra aura siMhastha lekhaka ke rUpa meM pratiSThA arjita kara lii| yaha saba ApakI lagana, niSThA aura kaThora parizrama kA hI pariNAma thaa| AcArya padaH prApti va tyAgaH- jaya gaccha ke aSTama AcArya zrI kAnamala jI ma.sA. kA svargavAsa vi.saM. 1985 meM ho jAne se AcArya kA pada rikta thaa| kucha varSoM taka jaya gaccha kI sampUrNa vyavasthA svAmIjI jorAvaramala jI ma.sA. sambhAlate rhe| unake svargavAsa ke pazcAta svAmI zrI hajArImala ma.sA. ne jayagaccha kI vyavasthA sambhAla lii| donoM ne pada grahaNa nahIM kiyaa| yadyapi donoM kA prabhAva kisI AcArya se kama nahIM thaa| vi.saM. 1989 meM cha: sampradAyoM ke muni sammelana meM muni zrI hajArImala jI ma.sA. ko pravartaka aura munizrI cauthamala jI ma.sA. ko maMtrI pada para niyukta kiyA gyaa| isa prakAra jayagaccha ke AcArya kA pada rikta hI rhaa| isI bIca munizrI mizrImala jI ma.sA. eka suyogya vidvAna, AgamajJa, kuzala pravacanakAra ke rUpa meM samAja ke sammukha aaye| cAroM ora se unheM AcArya pada pradAna karane kI mAMga uThane lgii| kiMtu Apako nAlasA nahIM thI. isa kAraNa Apane isa prastAva ko nirlipta bhAva se asvIkAra kara diyaa| kiMtu isa saMbaMdha meM, Apa para pada grahaNa karane ke liye dabAva bar3hatA hI gayA aura aMtata: vi.saM. 2004 meM apane svabhAva ke viparIta samAja kA dabAva bar3hane para AcArya pada svIkAra karanA hI pdd'aa| aba Apa AcArya zrI jasavaMtamala jI ma.sA. ke rUpa meM jayagaccha kA netRtva karane lge| ApakA nAma badala gayA, pada badala gayA kiMtu svabhAva, jo mizrI sahazathA, nahIM bdlaa| AcArya pada para pratiSThita ho jAne ke uparAMta ve becainI kA anubhava karane lge| sampradAyoM kI ApasI khIMcAtAnI se ve kSubdha the| aisI viSama paristhitiyoM meM unheM zAMti kaise miltii| aMtataH Apane AcArya pada liyaa| Apake isa nirNaya se kucha loga nArAja bhI hue| aMtata: Apane apane nirNaya ko mUrta rUpa pradAna kara diyaa| AcArya pada kA tyAga kara diyaa| ApakA yaha adbhUta tyAga vaise to sabhI ke
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ liye Adarza upasthita karatA haiM kiMtu pada lolupa vyaktiyoM ke liye vizeSa zikSApradAna karatA haiN| ve bhI na mahApuruSa kA anusaraNa kare aura pada ke pIche na bhAga kara apanI sAdhanA meM lIna bane rhe|. Apake pada tyAgane se zramaNa saMgha ke saMgaThana ko zakti milI aura zramaNa saMgha kI ekatA aura saMgaThana ke prayAsa aura teja ho gaye aura aMtataH vi.saM. 2009 ye prayatna phalIbhUta hue / AghAta:- vaise adhyayana / jJAnArjana kabhI samApta nahIM hotA kiMtu bahudhA yahI kahA jAtA hai ki adhyayana ke pazcAta Apane yaha kiyA... Adi Adi / to muni zrI mizrImala jI ma.sA. ne bhI adhyayana kI samApti ke pazcAt lekhana kI ora apane kadama bddh'aaye| jaina AgamoM ke prati AraMbha se hI Apake mana meM vizeSa AkarSaNa thA / Apa sarala bhASA aura baudhagamya zailI meM Agaya sAhitya jana jana taka pahuMcAne kI bhAvanA rakhate the| isa dizA meM Apane kucha lekhana kara apanA prayAsa prAraMbha bhI kiyaa| pAThakoM se Apako bharapUra sarAhanA bhI milii| ApakI sAhityika yAtrA kA abhI prAraMbha hI huA thA ki Apake jIvana nirmAtA gurubhrAtA svAmI zrI hajArImala jI ma.sA. kA caitra kRSNA 10, vi.saM. 2018 meM samAdhipUrvaka dehAvasAna ho gayA / gurubhrAtA ke dehAvasAna se Apake aMtarmana ko gaharA AghAta layA / gurubhrAtA ke na rahane se Apa para samAja ke uttaradAyitva kA bhAra A gayA, jise Apane kuzalatA pUrva nibhaayaa| smRti graMtha kA prakAzana:- muni zrI mizrImala jI ma.sA. ke sAhityika vyaktitva nirmANa meM svAmI zrI hajArImala jI ma.sA. kA yogadAna vismRta nahIM kiyA jA sktaa| jaba svAmI jI kA nidhana ho gayA, to ApazrI ne unakI smRti ko akSuNNa banAye rakhane kI dizA meM prayAsa prAraMbha kiyaa| isa dizA meM Apane sarvaprathama muni zrI hajArImala smRti graMtha kA prakAzana krvaayaa| isa smRti graMtha meM aneka zodha nibaMdha uccakoTi kI gaveSaNAtmaka sAmagrI Adi saMgrahIta hai| yaha graMtha bejor3a hai eka aitihAsika yogadAna haiN| vi.saM. 2022, IsvI san 1965 apraila mAha meM ApakI preraNA se apane gurubhrAtA kI smRti meM munizrI hajArImala smRti prakAzana nAmaka saMsthA kI sthApanA huii| isa saMsthA ke mAdhyama se sAhitya prakAzita karavAkara jana jana taka pahuMcAne kA kArya Aja bhI abAdhagati se cala rahA haiM / Aja isa saMsthA ke mAdhyama se saikar3oM pustakoM kA prakAzana ho cukA hai tathA Age bhI hotA rahegA aisA vizvAsa haiN| Agama prakAzana kA saMkalpa:- jaisA ki pUrva meM hI saMketa diyA jA cukA haiM ki apane adhyayana kAla meM hI munizrI kI Agama sAhitya ke prati atyanta zraddhA thI aura jaba kabhI bhI ve apane pravacana meM Agama-aMza kA udvaraNa prastuta karate to apanI viziSTa vivecanAtmaka zailI apanAte the| unake dvArA diyA gayA artha bodhagamya hotA thA / zrotA use AtmasAta kara letA thaa| isI anukrama meM munizrI ke mAnasa paTala para ye vicAra utpanna hue ki Agama-sAhitya, vizeSakara Agama battIsI kA hindI bhASA meM sarala subodha vivecana kara janahita meM prakAzana karavAyA jAveM / isa saMdarbha meM yaha ullekha karanA bhI aprAsaMgika nahIM hogA ki munizrI ke gurudeva svAmI zrI jorAvaramalajI ma.sA. AgamoM ke gaMbhIra jJAtA aura vyAkhyAtA the| unake mana meM bhI aisI hI bhAvanA thI ki AgamoM kA subodha bhASA zailI meM prakAzana honA caahie| aisA hone se samAja Agama jJAna se vaMcita nahIM
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho paayegaa| sva. svAmI zrI jorAvaramala jI ma.sA. ne apanI jIvana kAla meM Apako aneka bAra AgamoM kA sarala evaMsubodha bhASA zailI meM anuvAda evaM vivecanA kara prastuta karane kI preraNA bhI dI thii| aisI hI bhAvanA svAmI zrI hajArImalajI ma.sA. ke hRdaya meM bhI utpanna huI thii| aisI hI bhAvanA svAmI zrI brajalAla jI ma.sA.kI bhI rahI ki AgamoM kA suvyavasthita sampAdana, anuvAda, vivecana va prakAza na honA caahie| apane gurudeva evaM gurubhrAtAoM kI bhAvanAoM ke sAtha hI svayaM kI bhI prabala bhAvanA Agama prakAzana kI rhii| yahI kAraNa thA ki ApakI preraNA se Agama prakAzana samiti kI sthApanA huii| jaina Agama prakAzana samiti kI yojanA Apake byAvara varSAvAsa vi.saM. 2035 meM huii| yaha eka bhagIrathI prayAsa thaa| isa yojanA ko mUrtarUpa dene ke liye samAja ke pratiSThita samAjasevI, deza ke labdhapratiSThita vidvAnoM ke sahayoga kI apekSA thii| yaha kahanA aprAsaMgika nahIM hogA ki ApazrI ke kaThina prayAsoM se deza ke mardhanya muni bhagavaMtoM aura suvikhyAta vidvAnoM ke sahayoga se jaina AgamoM ke sampAdana-vivecana-prakAzana kA kArya AraMbha huaa| anekAneka kaThinAiyAM aura bAdhAoM ke bAvajUda ApakI upasthiti meM adhikAMza Agama graMthoM kA prakAzana ho cukA thaa| krUra kAla ne itanI bhI pratIkSA nahIM kI ki ve isa yojanA ko apanI AMkhoM se pUrA hotA dekha ske| varSa 1983 I.meM nAsika meM unake devaloka ho jAne ke uparAMta yadyapi unake anuyAyiyoM meM nairAzya kA vAtAvaraNa chA gayA thA tathApi unake dvArA chor3e gaye adhUre kAryoM ko pUrA karane ke prati pUrA utsAha thaa| isI kA pariNAma hai ki Aja Agama battIsI kA prakAzana ho cukA hai aura unake dvArA prAraMbha kI gaI yojanA pUrNa ho cukI hai| Aja isa saMsthA dvArA prakAzita jaina Agama na kevala bhArata meM varana videzoM meM bhI pahuMca cuke haiN| vidvAnoM ne ina Agama graMthoM kI khule hRdaya se prazaMsA kI haiN| anya saMsthAye:- munizrI mizrImala jI ma.sA. dvArA sthApita kucha anya saMsthAoM kA paricaya vistAra bhaya me na dete hue kevala nAmollekha kiyA jA rahA hai| yathA-zrI jaina siddhAta zAlA, munizrI braja madhukara jaina pustakAlaya, muni zrI hajArImala jI smRti prakAzana, buka baiNk| ye sabhI saMsthAyeM suvyavasthita rUpa se cala rahI haiM aura uttarotara unnati kI ora agrasara ho rahI haiN| yuvAcArya-padaH- ApakA vi.saM. 2036 kA varSAvAsa siMhapola jodhapUra meM thaa| AcArya samrATa zrI AnaMda RSi jI ma.sA. kA varSAvAsa haidarAbAda meM thaa| AcArya samrATa zrI AnaMda kRSi jI ma.sA. ne lambe samaya taka apane uttarAdhikArI ke sambandha meM ciMtana karate hue apanI 80 vIM janma jayaMtI ke suavasara para di. 25.7.79 ko Apako yuvAcArya ke pada para niyukta kara ApanA uttarAdhikArI bnaayaa| AcArya samrATa kI isa aitihAsika ghoSaNA kA sarvatra svAgata huaa| jodhapura zrI saMghane isa ghoSaNA se atyadhika harSa prakaTa kiyA aura yuvAcArya munizrI mizrImala jI ma.sA. kA sArvajanika abhinaMdana kara apanI bhAvanA abhivyakta kii| isI anukrama meM zramaNa sUrya zrI marudhara kesarI jI ma.sA. ke parAmarza se caitra zuklA , 10 vi.saM. 2036 tadAnusAra 26 mArca 1980 ko jodhapura zrIsaMgha dvArA eka mahotsava kA Ayojana kara Apako yavAcArya pada kI cAdara or3hAI gii| ise cAdara mahotsava bhI kahA gyaa| isa mahotsava meM aneka suvikhyAna munigaNa, mahAsatiyAMjI tathA hajAroM kI saMkhyA meM zrAvaka-zrAvikAyeM upasthita hue the tathA apanA zraddhAbhAva prakaTa kiyA thaa| dakSiNa kI ora:- ApakA vihAra kSetra abhI taka mAravAr3a yA samIpavartI kSetroM taka hI sImita thaa| yuvAcArya ke pada para pratiSThita ho jAne ke uparAMta sImita kSetra meM rahanA kucha asaMbhava lagane lgaa| uttaradAyitva meM bhI vRddhi huii| kAMphreMsa ke adhikArI, zramaNa saMgha ke zubha ciMtaka aura pramukha zrAvakoM kA yaha (36)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayAsa rahA ki yuvAcArya kA eka bAra AcArya bhagavaMta ke sAtha milakara vicAra vimarza karanA ati Avazyaka hai| zramaNa saMgha kI samasyAe~ donoM ke pratyakSa milana aura carcA se sulajha sakatI hai| saMgha kI ekatA, akhaMDatA kI bAta bAra bAra uThatI aura yuvAcArya zrI ko rAjasthAna chor3akara AcArya samrATa ke pAsa mahArASTra kI ora vihAra karane ke liye prerita karatI / vi.saM. 2039 kA apanA madanagaMja kA yazasvI varSAvAsa samApta hone para Apane vahAM se vihAra kara diyA aura grAmAnugrAma vihAra karate hue sojata ror3a pdhaare| yahAM zrI marudhara kesarI jI ma.sA. evaM zrI kanhaiyAlAlajI ma.sA. 'kamala' Adi munirAjoM ke sAtha kucha dina tthhre| phira sojata roDa se mahArASTra kI ora vihAra kara diyaa| garmI kA mausama aura dasa-pandraha kilomITara kA pratidina kA vihAra, usake sAtha hI upapravartaka svAmI zrI brajalAla jI ma.sA. kI asvasthatA | svAmIjI ma.sA. kA svAsthya kAphI kSINa ho cukA thA, phira bhI eka saMkalpa thA, AcArya samrATa kI sevA meM pahuMcane kA, to vihAra yAtrA asuvidhAoM ke hote hue bhI satata cala rahI thii| jahAM kahI bhI Apa pahuMcate zraddhAlu bhakta apane bhAvI AcArya ke darzanalAbha ke lie umar3a pdd'te| mAravAr3a, mevAr3a kI bhUmi se Apake caraNa mAlavA kI ora bddh'e| mAlavA meM ApakA padArpaNa prathama bAra hI ho rahA thaa| Apake padArpaNa se pUrva hI Apake vyaktitva kI saurabha se yahAM ke nivAsI paricita the| jaba mAlavA ke grAma nagaroM meM ApakA Agamana hotA to zraddhAlu bhakta Apake darzana karane aura pravacana pIyUSa kA pAna karane umar3a pdd'te| mAlavA ke grAma nagaroM meM jahAM bhI ApakA padArpaNa huA vahIM harSollAsa kA vAtAvaraNa nirmita ho gyaa| ApakA lakSya AcArya samrATa kI sevAmeM pahuMcanA thaa| dUrI kAphI thii| idhara garmI kA prakopa bar3hatA hI jA rahA thaa| aise meM ugra vihAra ho pAnA bhI kaThina thaa| aisI sthiti meM Apa kahIM para bhI adhika Thahara nahIM sakate the| grAmAnugrAma dharmadhvajA phaharAte hue mAlavA kI bhUmi se Apake kadama mahArASTra kI ora bar3ha gye| garmI meM satat vihAra meM rahane ke kAraNa svAmI zrI brajalAla jI ma.sA. ke svAsthya para kucha viparIta prabhAva pdd'aa| vaise bhI idaM zarIra vyAdhi maMdirama ke anusAra yaha zarIra vyAdhiyoM kA ghara hai| svAmI jI ma.sA. kA svAsthya pahale se hI narama thaa| garmI aura vihAra ke kAraNa unakA svAsthya aura adhika gira gyaa| svAmI jI ke girate svAsthya se yuvAcArya zrI ke aMtara meM uthala puthala bhale hI macI huI hogI kiMtu Upara se ve zAMta aura gaMbhIra hI bane rahate the / satat vihAra karate hue ApakA padArpaNa dhUliyA huA / svAmIjI kA svargavAsa:- yuvAcArya zrI kA jaise hI dhUliyA padArpaNa huA, vaise hI dhUliyA meM harSollAsa kI lahara phaila gyii| dhUliyA meM ApakA padArpaNa 26 jUna 1983 ko huA thA / 29 jUna 1983 ko Age kI ora vihAra karane kI ghoSaNA kI jA cukI thI kiMtu usa dina ghanaghora varSA hone se vihAra na ho skaa| 30 jUna 1983 ko svAmIjI kI asvasthatA bar3hane lgii| isase bhI vihAra na ho skaa| DAkTaroM ne svAsthya parIkSaNa ke pazcAta pUrNa vizrAma kI salAha dii| svAmIjI ma. ke zarIra meM rakta kI kamI ko dekhate hue rakta car3hAne kI bAta AI to eka romAMcaka dRzya upasthita ho gyaa| dhUliyA ke saikar3oM yuvaka apanA rakta dene ke lie cikitsAlaya pahuMca gaye aura apanA rakta dene ke lie katArabaddha khar3e ho gye| svAmIjI ko rakta bhI car3hAyA gayA kiMtu isakA bhI koI asara nahIM huaa| DAkTaroM ne svAmI jI ko bambaI yA nAsika le jAne kA Agraha kiyA / yuvAcArya zrI DAkTaroM kI bhASA samajha gye| sthiti kI gaMbhIratA ko dekhate hue yuvAcAryazrI ne pharamAyA- "svAmI jI ko isa sthiti meM aba Apake upacAra kI (37)
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ nihI, hamAre upacAra kI AvazyakatA hai, hama inako samAdhi jApa aura ArAdhanA karAke inakI AtmA ko svarga pahuMcAnA cAhate hai, 70 varSa kI sudIrgha aura nirmala saMyama sAdhanA para aba kalaza car3hAne kA samaya hai, isa samaya prANa bacAne ke bajAya Atma-samAdhi pahuMcAne kA mahatva hai|" yuvAcArya zrI ke isa kathana kA prabhAva sabhI para huaa| svAmIjI ko yuvAcArya zrI ne tivihAra saMthArA karA diyaa| kucha dera ke bAda cau-vihAra saMthArA bhI pacakhA diyaa| samaya apanI gati se bIta rahA thaa| ghar3I ko suiyAM khisakatI jA rahI thii| darzanArthiyoM kI bhIr3a umar3a rahI thii| caubIsI, AloyaNA Adi sunAI jA rahI thii| yuvAcArya zrI svayaM ne svAmIjI kA priya pATha uvasaggahara sunaayaa| uvasaggahara sunate samaya kaI bAra bIca bIca meM svAmIjI ne AMkheM bhI kholii| kiMtu TUTI kI bUTI nahIM haiN| aMtata: bAraha bajakara bIsa minaTa para vaha jyoti mRNmaya deha kA AvaraNa tor3akara ananta aMtarikSa meM vilIna ho gye| zramaNa saMgha meM eka samatAyogI, tejasvI saMta kA abhAva chA gyaa| uttarakArya kI aupacArikatA pUrI kara yuvAcArya zrI apane lakSya kI ora bar3ha gae kiMtu aMtara meM kyA rahA hogA, isakA ahasAsa kisI ko nahIM hone diyaa| nAsika varSAvAsaH- yuvAcArya zrI nAsika pahuMce aura AcArya samrATa zrI AnaMda RSijI ma.sA. ke sAtha vibhinna kAryakramoM ke sAtha varSAvAsa vyatIta kiyaa| kaI arthoM meM nAsika kA yaha varSAvAsa mahatvapUrNa rhaa| zramaNa saMgha ke sambandha meM bhI yahAM vicAra vimarza huaa| zramaNa saMgha kI samAcArI meM ekarUpatA lAne ke liye aneka yojanAyeM banI, patrAcAra calA aura sabhI ko AzA baMdhane lagI ki AcAryazrI evaM yuvAcAryazrI ke saMyukta prayAsoM se aneka ulajhI huI samasyAyeM sulajha jaayegii| vajrAghAta:- nAsika meM vicAra vimarza cala hI rahA thA ki ekAeka vajrAghAta ho gyaa| varSAvAsa ke cAra mAha bar3e hI AnaMda, ullAsa aura bahuvidha kAryakramoM ke sAtha sampanna hue| zramaNa saMgha kI sudRr3hatA ke lie aneka navIna yojanAoM para gaMbhIra vicAra vimarza huaa| isa prakAra harSollAsamaya vAtAvaraNa meM varSAvAsa samApta huaa| varSAvAsa kI samApti ke pazcAt AcArya samrATa, yuvAcAryazrI Adi anya muni gaNa paMcavaTI, nAsika se vihAra kara ravivAra peTha kAraMjA sthita sthAnaka meM pdhaare| acAnaka di. 26 navambara 1983 ko vajrAghAta huaa| alpa asvasthatA ke pazcAt yuvAcAryazrI kA Akasmika nidhana sampUrNa sthAnakavAsI jaina samAja ke lie vajrapAta ke samAna thaa| yuvAcAryazrI ke nidhana kA samAcAra AkAzavANI se bhI prasArita huaa| jisane bhI Apake Akasmika nidhana kA samAcAra sunA vahI hataprabha raha gyaa| zraddhAlu bhaktoM kA selAba nAsika zahara kI ora umar3a pdd'aa| bhAratavarSa ke kone-kone se Aye zraddhAluoM kI upasthiti meM azrupUrita netroM se godAvarI nadI ke pAvana taTa para unheM aMtima zraddhAMjali dI gii| sthAnakavAsI jaina samAja kA eka mahAna pratibhA sampanna yuga puruSa sadA ke liye calA gyaa| - vyaktitva kI saurabhaH- yuvAcAryazrI, jo sarvatra zrImadhukara munijI ke nAma se suvikhyAta the, meM anekAneka guNa the| aneka guNoM meM saralatA aura vinaya guNa to unameM isa sImA taka the ki unheM maiM zabdoM meM abhivyakta karane kI sthiti meM nahI huuN| yuvAcArya zrI ke guNoM ke sambandha meM jo likhA gayA hai, maiM vahI udvarita karanA ucita samajhatI huuN| yathA (38) .
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vidyA ke sAtha vinaya, adhikAra ke sAtha viveka; pratiSThA aura loka zraddhA ke sAtha saralatA Adi aisI adabhuta bAte haiM jo kisI virale meM hI pAyI jAtI hai| zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja ke mahAna saMta zramaNa saMgha ke yuvAcArya muni zrI mizrImala jI ma. meM ye virala vizeSatAeM dekhakara mana zraddhA aura Azcarya se pulaka-pulaka ho jAtA hai| unake jIvana meM gahare peThakara dekhane para bhI kahIM kaTutA,viSamatA, chalachidra, ahaMkAra Adi ke kAMTe nahIM mileNge| ve bahuta hI sarala (para, catura), bahuta hI vinamra (para, svAbhimAnI), bahuta hI madhura (para, nizcala) aura anuzAsana priya (para, komala hRdaya) zramaNa haiM jinheM dekhakara sahasA yaha kahanA par3egA, yaha binA kAMTe kA gulAba hai| eka aisA gulAba kA phUla jisameM sugandha aura saundarya hai, magara usameM kAMTe nahIM haiN|" _ "zarIra se kRza, dubale-patale, majhalA kada gauravarNa bhavya tejasvI lalATa, camakadAra bar3I bar3I AMkhe, mukha para smita kI khilatI AbhA aura sneha tathA saujanya varSAtI komalavANI, prathama paricaya meM hI apanA amiTa prabhAva DAla detI hai, unase bAtacItara karo, to dhyAnapUrvaka, maMdasmita ke sAtha sunate raheMge, jaise praznakartA ke prati unakI gaharI dilacaspI hai aura phira nape-tule zabdoM meM aisA saTIka uttara deMge ki praznakartA niruttara nahI, saMtuSTa ho jAtA hai| AtmA se AtmA kA sparza hone jaise anubhUti unake kucha hI kSaNoM ke sahavAsa meM hone lagatI hai|" (yuvAcArya zrI madhukara muniH vyaktitva evaM kRtitva, pRSTha 47) yuvAcArya zrI vinamratA kI sAkSAta mUrti the| ahaMkAra aura sAdhutA kA paraspara vaira hai| dharma kA mUla hI vinaya hai| yuvAcArya zrI namra hI nahI, vinamra the| unake jIvana ke kaNa-kaNa meM aura aNu-aNu meM vinaya kA mahAna guNa samAyA huA thaa| yuvAcArya zrI kA jIvana bahuAyAmI thaa| ve guNI bhI the aura guNAnurAgI bhI the| aise vyakti virale hI hote haiN| unake guNoM ke sambandha meM jitanA bhI likhA jAye kama haiN| __ sAhitya sajana:- yuvAcArya zrI madhukara muni eka uccakoTi ke sAhityakAra bhI the| unhoMne apane Apako kevala adhyayana taka hI sImita nahIM rkhaa| (apane adhyayana se unhoMne jo prApta kiyA use jana jana taka pahuMcAne ke liye unhoMne lekhana bhI kiyA aura apane lekhana ko pustakAkAra svarUpa meM prastuta kara jana-jana ke lie sulabha bhI bnaayaa| Agama sAhitya ke prati unakI rUci sarvavidita haiN| ve AgamoM ko hindI anuvAda ke sAtha hI viSaya vivecanA ke sAtha sAmAnya janatA ke liye prastuta karanA cAhate the| apane isI uddezya kI pUrti ke liye Apane jaina Agama prakAzana saMsthA kI sthApanA kI aura eka mahAna kArya kA AraMbha krvaayaa| unake jIvanakAla meM adhikAMza Agama prakAzita ho cuke the| krUrakAla ne unakA svapna pUrA nahIM hone diyA, kiMtu unake anuyAyI varga ne unake isa adhUre kArya ko pUrA kara diyA hai| jaina Agama prakAzana samiti, byAvara se Agama battIsI kA prakAzana pUrNa ho cukA hai aura sampUrNa bhArata meM isa Agama battIsI kI mukta kaMTha se prazaMsA kI jA rahI hai| Aja sthiti yaha hai ki AgamoM ke naye naye saMskaraNa chapavAne par3a rahe hai| yahI inakI lokapriyatA hai| __ jainadharma aura darzana se saMbaMdhita bhI Apane aneka pustakeM subodha bhASA zailI meM likhakara jainadharma ke pracAra aura prasAra ke liye mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| __ jaina kathAoM ko naye DhaMga se prastuta kara Apane kathAyeM likhii| isa prakAra kI kathAoM ke Apake ikvAvana bhAga jaina kathAmAlA ke nAma se prakAzita ho cuke haiN| (39)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa eka siMhastha upanyAsakAra bhI the| paurANika kathAvastu ke AdhAra para Apane pAMca upanyAsa likhakara prakAzita krvaaye| purANAdhArita kathAvastu ko Apane apanI vizeSa cintana-pravaNatA evaM upanyAsa kalA vaiduSya se prAcInatA ke pariprekSya meM AdhunikatA se saMpRkta kara diyA haiN| ina upanyAsoM ko par3hate samaya pAThaka aisA anubhava karane lagatA hai ki kathAvastu purAtana nahIM hai apitu vartamAna kI samasyAoM se opaprota yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA. eka saphala pravacanakAra the| Apake pravacanoM meM unakA ciMtana spaSTa dRggocara hotA hai| Apake cAra pAMca pravacana saMgraha bhI prakAzita ho cuke hai| ApakA pravacana sAhitya, dhArmika,sAmAjika, sAMskRtika aura AdhyAtmika garimA se maMDita hai| isameM vyakti aura samAja, gRhastha aura sAdhu, dharma aura artha, zAzvata mUlya aura yugIna mUlya se sambaddha vivecana-vizleSaNa haiN| yuvAcArya zrI uccakoTi ke kavi bhI the| Apane saMskRta meM kAvya racanA kI hai, jo adyAvadhi aprakAzita hai| jisake prakAzana kI apekSA hai| yuvAcArya zrI sAdhaka hone ke sAtha sAtha saMvedanazIla kavi, sarasa kathAkAra, ojasvI pravacanakAra aura gUDha AgamavettA the| ina sabhI dizAoM meM Apane upayogI aura jJAnavardhaka sAhitya kI racanA kI hai| Apake kRtitva para zodha paraka lekhana kI AvazyakatA hai| ziSya-praziSyaH pU.yuvAcAryazrI ke do ziSya hue| jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra haiM: upapravartaka munizrI vinaya kumAra 'bhIma' janma:- vi.saM. 2012 jyeSTha zuklA 15, di. 5 jUna 1955 sthAna:- gAjU (kucerA) ji. nAgaura (rAjasthAna) mAtA:- zrImatI sajanIbAI pitA:- zrI rAmacandra jI rAvaNA rAjapUta dIkSA:- vi.saM. 2038 mAgha zuklA 11, 26 janavarI 1972 nokhA cAMdAvatoM kA jilA nAgaura (rAjasthAna) gurudevaH- upa pravartaka svAmIjI zrI brajalAla jI ma.sA. evaM yuvAcArya zrI mizrImala jI ma.sA. "madhukara adhyayanaH- hindI, jaina sUtra va kAvya Adi vizeSa ruciH- svara madhura, gAyana kA zauka, kavitA, upanyAsa meM ruci| sevAbhAvI tathA sadaiva prasatra mukh|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrI mahendra kumAra 'dinakara':.. janma:- vi.saM. 2016 pauSa kRSNA 30, byAvara mAtA:- zrImatI padamAbAI pitAH- zrImANakacanda jI DosI dIkSA:- vi.saM. 2031 mArgazIrSa kRssnn|| 11, 9-12-1974 mahAmaMdira, jodhapura (rAjasthAna) gurudevaH- upapravartaka svAmIjI zrI brajalAla jI ma.sA. evaM yuvAcArya zrI mizrImala jI ma.sA. 'madhukara adhyayana:- saMskRta-hindI vizeSa rUciH- mauna sAdhanA kI ruci, kavitA, muktaka Adi meM bhI ruci| nayarana kamAra 'niraMjana'janma:- pIpAr3a siTI jivA jodhapura (rAjasthAna) mAtA:- zrImatI bhIkIbAI pitAH- zrImAn kevalacanda jI dIkSA sthAna:- lAmbA jATAna gurudeva:- upa pravartaka munizrI vinaya kumAra jI ma.sA. 'bhIma' vizeSa rUciH- sevAbhAvI, tapasvI, milanasAra, bAlakoM meM susaMskAra utpanna karane kI bhaavnaa| manuSya ke jaise vicAra hote hai vaisA hI usake jIvana kA nirmANa hotA hai| agara manuSya ko hRdaya suvicAroM se paripUrNa nahIM hai to usakA kulIna honA athavA ucca vaMzIya honA bhI koI artha nhiiN| rkhtaa| kyoMki kuvicAra anta:karaNa para kuThArAghAta karate hai aura AtmA ko avatati kI ora le jAte hai| / hai| isaliye kisI bhI manuSya kA apane ucca vaMzIya hone kA garva karanA nirarthaka hai aura nimna kula. meN| janma lene ke kAraNa hInatA kA anubhava karanA bhI vyartha hai| agara manuSya ko vAstava meM hI AtmA kA | kalyANa karanA hai, saMsAra ke janma-maraNa se mukta honA cAhatA hai to use pratyeka sthiti meM apane vicAroM ko aura kAryoM ko ucca banAnA caahiye| yahI unnati kA mUlamaMtra hai aura saccA Aryatva hai| yuvAcArya zrI madhukara muni
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ adbhuta deha aura mana ke saundarya kI pratimA jaina AryA DaoN. suprabhA kumArI 'sudhA' jyotirmaya patha kI amara sAdhikA parama pUjyA mahAsatIjI zrI saradAra kuMvarajI ma.sA. apanI sthUla deha tyAga kara sUkSma rUpa meM pariNata ho cukI hai| yadyapi mujhe isa mahAna vibhUti ke darzana karane kA saubhAgya prApta nahIM huA, lekina merI pUjyA guruvaryA, ananta AsthA kI kendra, kAzmIra pracArikA, dhyAtmayoginI, mAlavajyoti mahAsatIjI zrI umarAva kuMvarajI ma.sA. 'arcanA', divagaMta sAdhvI ke patha kI sAthI thii| donoM ne saMyama ke patha para sAtha vihAra kiyaa| Aja jaba maiMne guruvaryA mahAsatIjI ke viSaya meM lekha ke saMdarbha meM carcA kI to unakI jijJAsu AMkheM atyanta - gahana - nIlAmbara kI ora uThI aura vaha smRtiyoM meM kho gyii| pUjyA guruvaryA ne atIta kI khir3akI se jina smRtiyoM kI dhUpa chAyA kA varNana kiyA unheM maiMne isa lekha meM zabda baddha karane kA vinamra prayAsa kiyA haiM / deva vihAriNI marUdharA ke aMcala meM narAdhanA grAma, jahAM annAdika upajAU caudharI jAti ke logoM kI adhika bastI hai, vahAM ke nivAsI zrIyut vRddhicanda caudharI kI dharmapatnI zrI bhUrI devI kI kukSi se bAlikA gavarAMde kA saMvat 1947 mAha vadi saptamI ko janma huaa| pitA vRddhicandajI kA kArobAra bambaI meM thaa| usa samaya bAla vivAha kI prathA thI / no varSa kI alpAyu meM kumArI gavarAMdevI kA pANigrahaNa khajavAnA nivAsI zrI DUMgaramalajI caudharI ke sAtha kara diyaa| DUMgaramalajI kI mAM kA svabhAva bahuta hI ugra thaa| bAlikA gavarAMde sahana nahIM kara sakI aura eka dina binA kisI ko kucha kahe cupacApa grAmINa mahilAoM ke sAtha kucerA pahuMca gyii| kucerA meM kisI se bhI paricaya nahIM thA aura na koI AzrayadAtA hI thaa| raha-rahakara bichur3a gaye sahayAtrI kI smRtiyAM AMkhoM meM azru banakara chalakane lgii| aisA pratIta huA jaise saMsAra meM koI bhI apanA nahI hai| cAroM tarapha eka antahIna sannATe meM gUMjatI huI cIkheM sunAI dii| vaha cAroM tarapha bhIr3a ke bIca bilkula ekAkI thii| "bhIr3a meM bhI hUM kisI virAna ke sahAre / jaise koI maMdira kisI gAMva ke kinAre // " gavarAMde idhara-udhara galiyoM meM DolatI huI sthAnaka ke dvAra para pahuMca gii| andara virAjita marudharA kI mahAn viduSI evaM siMhanI ke samAna sAhasikA zraddheyA mahAsatIjI zrI cauthAMjI mahArAja kI dRSTi, bAhara khar3I bAlikA kI tarapha pdd'ii| usakA bhavya bhAla, gaura varNa, unnata lalATa, nirmala jhIla kI taraha gaharI AMkheM, tikhI nAka Adi divya dehayaSTi ko dekhakara mahAsatIjI ne bAlikA ko andara bulAyA aura usase premapUrvaka sArI jAnakArI lii| bAlikA kisI bhI sthiti meM ghara jAne ko taiyAra nahIM huii| usake liye vaha ghara zmazAna se adhika nahIM thA, jahAM na koI sAthI, na sAyA, na pyAra na sahAnubhUti / usakA dRr3ha nizcaya dekhakara suzrAvaka zrI bApanAjI ke ghara bhijavA diyA gyaa| apanI prakhara buddhi ke dvArA atyalpa samaya meM acchA jJAnAbhyAsa kara liyaa| cAra varSa taka virakta bhAva se adhyayana karatI rhii| vairAgya kI paripakvatA dekhakara saMvat 1961 mAha sudi saptamI ko kizanagar3ha meM bhAgavatI dIkSA pradAna kI gii| (42)
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama niSNAta mahAsatI zrI cauthAMjI mahArAja dvArA pratibodhita svAmIjI zrI jorAvaramala jI ma.sA./ pUjya zrI kAnamalajI ma.sA. zrI svAmI jI zrI hajArImala jI ma.sA. jinhoMne jina zAsana kA prakhara udyota kiyA / pUjya mahAsatIjI AgamoM ke gUr3ha rahasyoM kI itanI marmajJA thI ki na kevala anekAneka sAdhviyoM ko varan aneka sAdhuoM ko bhI unhoMne AgamoM kA adhyayana kraayaa| Apake jIvana kI sabase bar3I vizeSatA thI donoM hAthoM evaM donoM pairoM se barAbara eka sI likhAI krnaa| aisI mahAna guruvaryA ke sAnnidhya meM navadIkSitA AryA zrI saradArakuMvarajI ma.sA. ne AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| eka dina meM 80-90 Agama kI gAthAeM kaMThastha kara lete the| zAstrAnuzIlana mAnoM unakA vyasana thaa| jisake binA vaha raha hI nahIM sakatI thii| ve halukarmA thI / unakI vRtti pApa bhIrUtAmaya thI / vAstava meM ApakA jIvana dhArmika jagat ke liye Adarza thaa| unakI smaraNa zakti ko phoTo grAphika memorI kI saMjJA dI jA sakatI haiN| dIkSA ke thor3e samaya pazcAt hI jaba unakI Ayu kula 18 varSa kI hI thI / ki apane guruvaryA zrI evaM agraja do guru bahinoM kA viyoga sahanA pdd'aa| ghaTanA isa prakAra banI- pUjya mahAsatIjI zrI cauthAMjI ma.sA. Adi jaba tiMvarI meM virAjita the, taba AhAra karate samaya zrI cunA jI ma.sA. kI AMkhoM se khUna ke azru Tapakane lge| unhoMne tatkAla saMthArA kara liyA, kucha samaya bAda hI samAdhi maraNa ke sAtha deha tyAga dii| vahAM se pUjya mahAsatIjI zrI cauthAM jI ma.sA. ne apanI ziSyAoM ke sAtha jodhapura ke liye vihAra kiyaa| rAste meM jaba kisI gAMva meM Thahare hue the, taba acAnaka mahAsatI zrI kastUrAjI ma.sA. ne pichalI rAtri meM bahuta UMce svara meM bhagavAn supArzvanAtha kA jApa karanA prAraMbha kara diyA aura taba taka jApa karate rahe jaba taka ki unakI AtmA ne zarIra nahIM chodd'aa| isa prakAra mahAsatIjI zrI cauthAMjI ma.sA. ko apanI ziSyAoM kA viyoga sahanA pdd'aa| isase pUrva ki jaba Apa mahAsatI maganakuMvarajI ma.sA. Adi anya sAdhviyoM ke sAtha vihAra karate hue daurAI pahuMcI to kisI anAma vyAdhi ke kAraNa unako cakkara A gae aura vaha svayaM niyaMtrita na raha sake, pariNAmataH vahAM girate hI aceta ho gaI / ananya prayAsoM ke bAda bhI unakI cetanA nahIM lauTI aura unakI mUrcchA cira nidrA meM vilIna ho gii| isa praghaTanA se mahAsatIjI zrI cauthAM jI ma.sA. khinna ho gaI tabhI cha: pIr3hI pUrva meM hue pUjya campAjI ma. Apake mAnasa paTala para ubhare aura kahA- "cauthAM jI! azru poMcha loM, jisa miTTI meM tumane hIrA khoyA hai, vahAM se ratna prApta hogA ( samaya isa kathana kA sAkSI hai ki pUjyA guruvaryA zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. ke rUpa meM jo ratna jina mAlA kI zobhA bar3hA rahA hai| ApakI kAnti kisI jyotirmaya nakSatra se kama nahIM haiM ) isa prakAra vihAra karate hue mahAsatIjI ma.sA. evaM guru bahina mahAsatIjI zrI sonakuMvarajI ma.sA. Adi ThANA - 3 se mahAmandira pdhaare| vahAM kucha dina virAjakara kizanagar3ha kI tarapha vihAra kiyA usa vakta eka bahina ne kahA Apa kucha dina aura rUka jAiye merI dIkSA kI bhAvanA hai|" vaha bhI devAdhina thI, bahuta manA kiyA kiM abhI vihAra mata kariye, kintu mahAsatIjI bhI apane dRDha nizcaya ke anusAra rUke nahIM aura vihAra kara diyA, lekina usI dina se mahAsatIjI ke peTa meM darda zurU ho gayA aura aMtima sAMsa taka banA rhaa| yaha kaSTa unako barAbara bAraha mahInoM taka rhaa| kintu samabhAva aMtima sAMsa taka sahate hue samAdhi maraNa ko prApta hue| pUjya saradAra kuMvarajI ma.sA. ko asahya AghAta lagA kyoMki isase pUrva ApakI do guru bahinoM zrI cunAjI ma. evaM zrI kastUrAMjI ma. kA chaH mahIneM ke aMtarAla meM nidhana ho gayA thA / C
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina durghaTanAoM ne jahAM unake bhAvuka mana ko jhakajhora kara rakha diyA thaa| vahAM paristhitiyoM kA sAmanA karane kI kSamatA bhI pradAna kii| mana kA yaha virodhAbhAsa hI unake lie pragati kA sopAna bnaa| apanA adhyayana, vicaraNa jArI rkhaa| vastutaH mahAsatIjI zrI cauthAMjI ma.sA. kI antevAsinI mahAsatIjI zrI saradArakuMvarajI ma.sA., jinhoMne apanI pUjanIyA guruNIjI se uttarAdhikAra meM prApta zruta cAritramaya abhiyAna ko vRdvigata kiyA, vikasita kiyaa| usa vakta kizanagar3ha meM apanI guru bahana sonakuMvarajI ma.sA. ke sAtha tatvajJAna evaM dharmaprabhAvanA ke virAT abhiyAna meM samarpita thii| Apa se preraNA prApta kara kizanagar3ha meM muNota parivAra se zrImatI sundarakuMvarajI ne saMyamavrata aMgIkAra kiyA / phira ThANA-3 pAlI pdhaare| vahAM poravAla parivAra se zrImatI pAnakuMvara kI dIkSA huii| kucha dina pAlI virAjakara punaH tiMvarI padhAreM vahAM zrImatI jabhanAjI, zrImatI jhamakukuMvarajI evaM zrImatI tulachAkuMvarajI neM pUjya mahAsatIjI ke pAsa ziSyatva svIkAra kiyaa| vahAM se vihAra kara Apa kucerA padhArI jahAM zrImatI kAnakuMvarajI bhagavatI dIkSA grahaNa kii| ApakI dIkSA ke bAda paristhitiyoM ne karavaTeM lI jinakA ullekha karanA apekSaNIya nahIM haiM, vastutaH lekhanI eka sImA para jAkara virAma pAnA cAhatI haiM, jabaki parISahoM kA samabhAva se sahana karane kI adamya zakti zabdAtIta haiN| santa ratna, dharma zAsana ke mahAna sevI svAmIjI zrI brajalAla ma. bahuzruta paNDita ratna mahAn, jJAnayogI yuvAcArya pravara zrI mizrImala jI ma.sA. 'madhukara' sAdhakavarya, AtmArthI munizrI mAMgIlAla jI ma. jaisI mahAn AtmAoM ko udbodhita, utprerita karane kA zreya bhI mahAsatIjI zrI saradArakuMvarajI ma.sA. ko haiN| ApakA vihAra kSetra rAjasthAna hI rhaa| rAjasthAna kI dharatI jahA~ tapatI huI reta kI giri hai, vahIM pUjya mahAsatI zrI saradArakuMvarajI ma.sA. isameM kisI zItala evaM nirmala jalakI jhIla kI taraha thii| unhoMne jisa mArga se vihAra kiyA yadi unheM vANI milI hotI to unake tapa kI amara gAthA sunAtI / jinakA jIvana vikAra zUnya aura sahaja AtmIya hotA hai, unakA koI zatru nahI / Apake yaza nAma karma kA udaya bahuta prabala thaa| Apa anupama saundarya kI svAminI to thI hI, ApakA vyavahAra bhI mAnoM dehayaSTi ke saundarya kI pIche chor3a denA cAhatA thaa| yahI kAraNa hai ki unakA koI nindaka nahI thA, sabhI sahaja hI unake zrIcaraNoM meM natamastaka hokara unakI mukta kaMTha se prazaMsA karate the / sabase bar3I upalabdhi thI -sAta pIr3hI se pUrva kI svargastha zrI campAkuMvarajI ma.sA. jinheM vicitra divya daivika zaktiyAM, vibhUtiyAM prApta thI, jinakA ullekha pUrva meM ho cukA haiN| prasaMgAnusAra jahAM punaH ullekhanIya hai ghaTanA isa prakA hai jaba pUjya mahAsatIjI zrI saradArakuMvarajI ma.sA. ke jIvana meM koI asahanIya kaSTa hotA, to tatkAla zrI campAkuMvarajI ma. unake zarIra meM Akara sAntvanA pradAna karate the| pratyakSadarziyoM ne mere pUjya guruvaryA zrI ko batAyA ki jaba unakI AtmA zarIra meM praveza karatI taba jora se eka AvAja nikalatI thI jo ki ghaNToM taka guMjatI rahatI thii| jisa samaya pUjya dAdAguruNI ma. zrI saradArakuMvarajI ma.sA. madanagaMja cAturmAsArtha virAja rahe the, taba kI ghaTanA hai| kalpa abhAva ke kAraNa pUjya mahAsatI jI kA mana bar3A khinna thA, usI vakta zrI campAjI ma. kI AtmA ne praveza kara kahA saradArajI ! cintA karane kI AvazyakatA nahIM (44)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| maine pUrva meM bhI kahA thA aura Aja bhI kaha rahI hUM ki tumheM eka aisI suyogya ziSyA milegI aura eka varSa meM sabhI kArya siddha ho jAyeMge, aura vahI huaa| vi.saM. 1994 agahana badI gyArasa-ravivAra ko nokhA grAma meM pUjya guruvaryA mahAsatIjI zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. "arcanA" kI dIkSA huii| mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ApakI bar3I guru bahana thii| pUjya mahAsatIjI zrI saradArakuMvarajI ma.sA. ne na kevala jagat ko, varana samagra adhyAtmajagat ko pUjya guruvaryA zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. "arcanA" ke rUpa meM eka aisA parama bhAsvara, ujjvala, akhaNDa dIptimaya ratna diyA, jisake divya Aloka meM se zramaNa saMskRti ni:saMdeha vibhAsita prakAzita hai| Apa zrI ko guruvaryA zrI kA sAyA kevala ATha varSa taka hI milaa| lekina ye ATha varSa guruvaryA zrI ke mana aura jIvana para amiTa chApa chor3a ge| eka-eka pala kI smRtiyAM hRdaya kI manjUSA meM ratna banakara jagamagA rahI haiN| maiMne una smRtiyoM meM khoI AMkhoM meM ArdratA pratyakSa dekhI hai| mahAsatI zrI saradArakuMvarajI ma. caritranAyikA saMvat 2003 migasara sudi tIja ko saMthAre ke sAtha Deha grAma meM svargastha huii| unhoMne apanI deha bhale hI miTTI ko sauMpa dI, lekina sadgaNoM kI mahaka Asa-pAsa Aja bhI mahasUsa hotI hai| maiMne usa adbhUta deha aura mana ke saundarya kI svAmInI mahAsatI zrI saradArakuMvarajI ma.sA. ko nahIM dekhA lekina unakI mahAnatA ko pUjya guruvaryA zrI ke mukhAravinda se sune eka-eka zabda meM anubhava avazya kiyA haiN| Deha grAma meM AkhirI ghaTanA bahuta hI Azcaryajanaka ghaTI thii| jisa sthAna para agni saMskAra huA, saMgha ke kucha sadasya yaha dekhakara hairAna ho gae ki jahAM para saMskAra kiyA gayA thA, vahIM para eka akhabAra ke nIce kIr3I nagarA cala rhaa| aMgAroM se na kAgaja jalA aura na hI kiidd'ii| isa divya ghaTanA ko dekhakara aneka logoM ne dAMtoM tale aMgalI dabA dii| Aja bhI aneka loga manauti manAte haiN| unakI kAmanAeM jaba pUrNa hotI hai to unake aMtima saMskAra se jur3I daivika ghaTanA sahaja vizvasanIya bana jAtI hai| mahAn AtmAoM ke sambandha meM pUrNa rUpeNa likhA jAya yaha saMbhava nahIM haiN| unakI vinamratA, sahaja dhairya, nirmala dRSTi aura saMyama niSTA ke sambandha meM pUjya guruvaryA zrI samaya samaya para aneka prasaMga batAte haiM, jinheM sunakara mana meM Azcarya ke sAtha AhlAda hotA haiN| unake jaisI divya dehayaSTi aura mana durlabha hai| jaba ve gAte the to aisA lagatA thA mAnoM koyala kuhuka rahI haiN| antataH unakI tulanA saMgamaramara kI eka aisI pratimA se kI jA sakatI hai, jisameM jJAna, darzana, cAritra aura tapa kA adbhuta aura jIvanta teja thaa| vaha Aja bhI apanI paramparA kI pratyeka sAdhvI meM pratIka rUpa meM vidyamAna haiN|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhukara vANI zubha karma karane ke lie uccakula athavA ucca jAti kA honA manuSya ke lie Avazyaka nahIM hai| harikezI muni jAti ke cANDAla the aura bhagavAn mahAvIra ucckuliin| kintu jisa prakAra mahAvIra ne AtmakalyANa kiyA usI prakAra harikezI muni ne bhii| donoM meM kyA pharka rahA? zAstra kahatA hai jAti se koI patita nahIM hotaa| patita vaha hai jo corI, vyabhicAra, brahna hatyA, bhruNahatyA, surApAna ityAdi duSTa kRtyoM ko karatA hai aura unako gupta rakhane ke lie bAra-bAra asatya bhASaNa karatA hai| dharma kA jAti aura kula se koI sambaMdha nahIM hotaa| saccA dharma to zuddha hRdaya meM pAyA jAtA hai| dharma antarAtmA meM panapatA auravikasita hotA hai ata: dharma Antarika hai| sacce dharma kA AdhAra udAratA, vizvastatA, mAnavatA tathA dayAlutA kI bhAvanAe~ hI hai| dharma saMsAra ke pratyeka jIva para karuNA karanA sikhAtA hai, cAhe vaha amIra ho, garIba ho, adhUta ho yA manuSya na hokara kuttA, billI athavA anya prANI kyoM na ho| __ jisa vyakti kI apanI jihvA-indriya para niyaMtraNa nahIM hotA usameM tathA pazu meM koI antara nahIM hotaa| pazu ke sAmane jaba koI vastu rakha dI jAe vaha phaurana usameM mu~ha DAla detA hai| isI prakAra aneka vyakti aise hote hai jo khAdya-akhAdya kA vicAra kiye binA rAtri meM bhI jaba taka nidrAdhIna nahIM ho jAte kucha na kucha khAte rahate hai aura prAta:kAla zayyA tyAga ne se pUrva hI cAya Adi se khAnA-pIna prArambha kara dete hai| aisI sthiti meM pazuoM meM aura unameM kyA pharka mananA cAhie? zarIrika bala kitanA bhI kyoM na ho para usake sAtha manobala atyanta ucca honA caahie| manuSya ko saMsAra bhraNaNa se vimukti dilAne vAlA manobala hI hotA hai| mana kI nyUnatama darbalatA bhI sahasrazaH azubha phalo ko utpanna kara detI hai| azubha bhAvanA se anantAnanta azubha karma paramANuoM kA tathA zubha bhAvanAoM se zubha paramANuoM kA baMdha hotA hai aura ina bhAvanAoM kI utpatti kA mukhya kAraNa hamAra mana hI hai| * yuvAcArya zrI madhukara muni
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI dvaya smRti graMtha. 1 mahAsatI dvayaHjIvana darzana * adhyAtmayoginI mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma. sA... * sAdhvI ratna parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma. sA.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma adhyAtmayoginI mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma. sA. dIkSA saM. 1968 bhAdrapada kRSNA aSTamI saM. 1989 mAgha zuklA dazamI mahAprayANa. saM. 2048 zrAvaNa kRSNA, 9 NO Eutation-international
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI zrI kAnakuvaMra jI ma. : jIvana darzana * - sAdhvI - zrI kaMcana kuvara yaha bhArata bhUmi ratnagarmA vasuMdharA hai| isa pAvana bhUmi para anekAneka bhavya AtmAoM ne janma lekara apanA janma to saphala banAyA hI hai, sAtha hI una AtmAoM ne apane upadezoM se anya logoM kA jIvana bhI prazasta banAyA hai| vartamAna samaya meM bhI una mahAna vibhUtiyoM kI zikSAyeM samAja kA mArgadarzana kara rahI haiN| unakI zikSAoM meM AdhyAtmika saMdeza ke sAtha hI sAmAjika mUlyoM kA akhUTa khajAnA surakSita hai| bhArata. varSa kA hI eka bhAga hai/prAMta hai rAjasthAna, jo kisI samaya rAjapUtAnA ke nAma se jAnA jAtA thaa| rAjasthAna kI dharatI tyAga aura balidAna kI dharatI hai| yahAM aneka mahApuruSoM ne janma lekara apane kartatva se isakI kIrti meM cAra cAMda lagAye haiN| aisI hI mahAna vibhUtiyoM meM eka nAma adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. kA bhI liyA jAtA hai| mahAsatIjI kA jIvana jahAM eka ora sarala thA, vahIM dUsarI ora sAdhanA se otaprota thaa| janmaH janmabhUmiH parivAra rAjasthAna dhIroM aura saMtoM kI bhUmi rahI hai| yahAM aneka dharmavIra, tapavIra, karmavIra, dAnavIra aura zUravIra hue haiN| unakI kIrti gAthAe~ Aja bhI cAroM aura sunAI jAtI hai| ina vIroM kA jIvana vidyamAna samAja ko nitya naI preraNA detA rahatA hai, mArgadarzana karatA rahatA hai| ____ pazcimI rAjasthAna meM eka jilA hai naagaur| isI nAgaura jile meM eka kasbAI gAMva hai, kuceraa| kRSNa bhakta kavayitrI mIrAbAI kI janma bhUmi mer3atA siTI aura nAgaura ke madhya hai yaha kuceraa| kucerA eka aisI. puNyabhUmi hai jahAM aneka mahApuruSoM ne janma liyA hai evaM aneka mahApuruSoM tathA tapasviyoM ne yahAM sAdhanA kara apane lakSya ko prApta kiyA hai| isa puNya bhUmi meM dharma kI gaMgA niraMtara pravAhita hotI rahI haiN| isI puNya bhUmi kucerA meM zrImAna siMbhUmalajI surANA hue| ve samAja ke pratyeka kArya meM sahayoga karane vAle eka niSThAvAna zrAvaka the| sadaiva sAmAyika, pratikramaNa karane ke sAtha tithiyoM meM pauSadhopavAsa kiyA karate the| Apake putra zrImAna bIMjarAja jI surANA apane pitA ke anurUpa hI guNavAna the| ApakI patnI zrImatI aNacI bAI, patiparAyaNA aura dharmaparAyaNA nArI thii| zrImAna bIMjarAja jI ke do putra aura tIna putriyAM thii| baDe putra kA nAma sva. zrImAna phUsAlAla jI surANA hai, jo kaTaMgI (madhya pradeza) meM nivAsa karate the| dUsare putra zrImAna kAlUrAmajI bIsa varSa kI alpAyu meM hI paraloka padhAra gye| bar3I putrI suganabAI kA bhI svargavAsa ho gayA / dUsarI putrI kAnIbAI kA zubha sUcaka svapna ke pazcAta vi.saM. 1968, bhAdrapada kRSNA - aSTamI ko janma huaa| bhAdrapada kRSNA aSTamI ko janmASTamI kA tyauhAra manAyA jAtA hai| isa dina yogIrAja zrI kRSNa
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA janma huA thaa| zrIkRSNa kA eka nAma kanhaiyA athavA kAnhA bhI hai| isa bAta para vicAra kara mAtA-pitA tathA parivAra ke sadasyoM ne ApakA nAma kAnIbAI rkhaa| sarvAMga pUrNa evaM gaura varNa vAlI kAnIbAI kI kilakAriyoM se surANA parivAra kA ghara AMgana gUMja utthaa| caMdramA kI kalA kI bhAMti baDhate hue kAnIbAI apanI AyuSya ke chaThe varSa meM praveza kara gii| AghAta jisa samaya bAlikA kAnIbAI kI Ayu cha: varSa huI, usa samaya plega kI bImArI phailii| plega kI yaha bImArI surANA parivAra ke lie bahuta bar3A saMkaTa lekara aaii| abodha bAlikA na janma kA artha samajhatI thI aura na mRtyu kaa| isa bImArI ke kAraNa kAnIbAI ke mAtA-pitA donoM hI kAla kavalita ho ge| ApakI mAtAjI kA svargavAsa aSTamI kI sAMyakAla huA aura navamI ko prAtaHkAla pitAzrI bhI paralokavAsI ho ge| ise Azcarya kaheM, bhAgya kI lIlA kaheM yA yugaliyoM kA ghaTanAkrama kheN| kucha bhI, yaha ghaTanA kucerA vAsiyoM ke liye vismayakArI avazya thii| abodha bAlikA ke liye mAtA-pitA donoM kA eka sAtha paraloka gamana kara jAnA bahuta bar3A AghAta thaa| kiMtu vaha kucha samajha nahIM paayii| sUnI sUnI AMkhoM se vaha kevala dekhatI rhii| isa saMbaMdha meM pUche to kyA aura kisase? duHkhada viyoga kI isa ghar3I meM jyeSTha bhrAtA zrI phUsAlAlajI surANA ne kAnIbAI aura parivAra ko sambhAlA, aba isa parivAra kA samasta uttaradAyitva jyeSTha hone ke nAte zrI phUsAlAlajI ke kaMdhoM para A gayA thaa| unhoMne asamaya Aye isa uttaradAyitva se muhaM nahIM mor3A varana apanA kartavya samajha kara isakA pAlana kiyaa| samaya vyatIta hotA gayA aura kAnIbAI kA AyuSya bhI bar3hatA gyaa| vivAha dhIre dhIre kAnIbAI ne kizorAvasthA meM praveza kiyaa| una dinoM lar3akI kA vivAha kama Ayu meM hI kara diyA jAtA thaa| kizora avasthA meM Ate hI jyeSTha bhrAtA zrI phUsAlAlajI ko apanI bahana ke vivAha kI ciMtA huI aura thor3e hI parizrama se vivAha saMbaMdha nizcita ho gayA tathA zubha muhUrta meM kAnIbAI kA vivAha zrImAna ghAsIlAlajI bhaMDArI ke sAtha kara diyaa| donoM kI jor3I bahuta hI suMdara thii| dekhane vAle bhI aMtaramana se prazaMsA karate the| vivAha sUtra meM baMdhane ke pazcAt ApakA samaya sukhapUrvaka vyatIta hone lgaa| naye parivAra meM kAnIbAI ko bharapUra sneha evaM pyAra milaa| isa parivAra meM Akara Apa apane mAtA-pitA ke samAna vAtsalya evaM sneha pAkara prasanna ho gii| kiMtu kahA gayA hai ki sukha ke dina krUra kAla ko acche nahIM lagate hai| yahI kAnIbAI ke sAtha bhI ghaTita huaa| vajrAghAta kAnIbAI ke vivAha ko lagabhaga do varSa hI bIte hoMge ki krUra kAla ne apane paMje phailA die| krUra kAla kAnIbAI kA sukha saha nahIM paayaa| lagabhaga do varSa ke vaivAhika jIvana ke pazcAt zrImAna ghIsAlAlajI bhaMDArI acAnaka kAla kavalita ho ge| kAnIbAI kA abhI pUrNa yauvana khila bhI nahIM pAyA thA ki unakA saubhAgya ujar3a gyaa| vaidhavya krUra aTTahAsa karatA huA unake sammukha Akara khar3A ho gyaa| ve isa apratyAzita ghaTanA se hakkI bakkI raha gii| niraMtara azru bahAne ke atirikta kAnIbAI ko kucha samajha hI nahIM A rahA thaa| alpavaya meM hI vaidhavya kA muhaM dekhanA pddaa| vAha re kAla tujhe tanika bhI dayA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM aaii| kAnIbAI para duHkha kA pahAr3a TUTa pdd'aa| duHkha kI isa ghar3I meM apane mana kI bAta kisa se khe| mana mastiSka meM eka uthala puthala macI huI thii| yaha uthala puthala kyA thI? yaha svayaM kAnIbAI bhI samajha nahIM pA rahI thii| pAvana sAnnidhya dhIre dhIre samaya bItatA gayA aura duHkha kama hotA gyaa| pahale mAtA-pitA ke viyoga kA duHkha thaa| vivAha ke pazcAt sasurAla meM Akara kAnIbAI kA vaha duHkha kama ho gayA kiMtu pati ke viyoga ne kAnIbAI ko eka bAra punaH jhakajhora diyaa| unake mAnasa paTala para aneka anuttarita prazna maMDarAne lage the| samaya ke pravAha ke sAtha duHkha bhI kama hotA gyaa| kahA bhI gayA hai ki samaya sabase bar3I auSadhi hai| aise samaya meM kucha saMyoga bhI mila jAte hai| kucerA eka aisA kSetra hai, jahAM munirAjoM aura mahAsatiyoM kA Agamana satat banA rahatA thaa| yadyapi isa kSetra meM sabhI sampradAya aura samudAya ke munirAja aura mahAsatiyoM kA Agamana hotA thA kiMtu AcArya bhagavaMta zrI jayamalajI ma.sA. kI samudAya kA idhara vizeSa prabhAva thA, usa samaya zAsana prabhAvikA sAdhvIratnA mahAsatI zrI saradAra kuvaMrajI ma.sA. eka ucca koTi kI parama viduSI aura prabhAvazAlI vyaktitva kI svAminI thii| mahAsatI maMDala ke kucerA Agamana se dharma kI gaMgA pravAhita hone lgii| AbAla vRddha unake pravacana pIyaSa kA pAna karane ke liye jAne lge| apane parivAra kI sadasyAoM ke sAtha pravacana zravaNa evaM mahAsatIjI ke darzanoM kA lAbha lene ke liye kAnIbAI bhI jAne lgii| mahAsatIjI ke pravacanoM kA prabhAva kAnIbAI para vizeSa huaa| saMparka meM vRddhi hone lagI aura kAnIbAI ke jIvana meM parivartana ke lakSaNa dikhAI dene lge| vairAgya kI ora pU. mahAsatIjI ke pravacana bahuta hI saTIka aura prabhAvazAlI hote the| samasAmayika viSayoM para unakA prastutIkaraNa advitIya hotA thaa| apane pravacanoM meM viSayoM kA prastutIkaraNa ve kucha isa prakAra karatI thii| ki viSaya vastu zrotA ke aMtara ko jhakajhora detI thii| eka dina unakA pravacana mAnava jIvana para cala rahA thaa| isI pravacana meM unhoMne pharamAyA ki manuSya janma hI eka aisA janma hai jisameM vaha apanA kalyANa kara jIvana maraNa ke cakkara se mukti prApta kara sakatA hai| samaya rahate bhavya jIvoM ko jAgrata ho jAnA caahiye| ina nazvara saMsAra meM kucha bhI sthAI nahIM haiN| kevala AtmA hI eka aisA hai jo ajara amara hai| yadi hamane isa mAnava deha ko sAMsArika kAryoM meM/mohoM meM phaMsA diyA to phira isake uddhAra kA koI mArga nahIM hai| zAstroM meM kahA gayA hai ki ki natthi kAlassa annaagmoN| kAla kA AkramaNa pratipala cAlU hai| vaha kaba A jAye aura isa deha ko apanA grAsa banA le| isaliye jo kucha karanA hai, usameM saMkalpa vikalpa ko sthAna nahIM hai| eka eka pala mUlyavAna hai| ise vyartha nahIM gavAMnA caahiye| mahAsatIjI kI isa maMgala vANI kA kAnIbAI ke jIvana para gaharA prabhAva pdd'aa| unake ciMtana kI dizA badala gii| zoka meM DUbI rahane vAlI kAnIbAI aba dhyAna magna rahane lagI aura jaise hI samaya milatA ve mahAsatIjI ke pAvana sAnidhya meM jA baitthtii| vahAM ve mahAsatIjI se vibhinna praznoM ke dvArA apane mana kI zaMkAoM kA samAdhAna paatii| mahAsatIjI kA sAnnidhya milane se jJAna prApti kA mArga to prazasta huA hI sAtha hI kAnIbAI ke sammukha saMsAra kI asAratA kA bhAva bhI prakaTa ho gyaa| gRha kAryoM ke prati kAnIbAI kI udAsInatA bar3hane lagI aura unakA mana vairAgya kI aura unmukha ho gyaa| (3)
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI zrI saradAra kuvaMrajI ma.sA. kA vihAra aura Agamana kA krama calatA rahatA thaa| idhara kAnIbAI kA ciMtana bhI cala rahA thaa| aise hI eka bAra jaba mahAsatIjI ne apanI ziSyAoM ke sAtha kucerA se vihAra kiyA to paramparAnusAra kucha zrAvaka-zrAvikAyeM unheM vidA karane ke liye sAtha sAtha cle| ina zrAvikAoM meM kAnIbAI bhI thii| mahAsatIjI ke sAtha calate calate kAnIbAI khajavAnA taka calI gii| taba isa avasara para kisI ne kaha diyA kI kAnIbAI to dIkSA legii| yaha bAta sahaja meM kahIM gaI thI kiMtu isakA prabhAva kAnIbAI para gaharA huaa| unakA vairAgya bhAva abhI taka una taka hI sImita thaa| aMdara rahe hae vairAgya bhAva bAhara bhI prakaTa hone lge| kiMta kAnIbAI ne apane bhAvoM ko phira bhI prakaTa nahIM hone diyaa| unhoMne apanA mana jJAna-dhyAna kI ora keMdrita kara diyaa| aba unake sammukha saMsAra kI asAratA prakaTa ho gayI thii| isIliye aba ve usa ora se udAsIna rahane lagI thii| unake jIvana meM aba eka nayA mor3a A gayA thaa| ApakA vairAgya prasphuTita ho cukA thA aura jJAnArAdhanA ke sAtha hI tapArAdhanA bhI prAraMbha ho cukI thii| ApakA vairAgya kAla lagabhaga DhAI varSa kA rhaa| isa avadhi kI ullekhanIya bAta yaha hai ki Apa eka mAha meM do do aThThAiyAM karate the| jyeSTha bhrAtA zrI phUsAlAlajI ko kaTaMgI meM apanI bahana kI vairAgya bhAvanA kA patA calA to ve kucerA Ae aura kAnIbAI ko kAphI samajhAyA ki jisa patha kI ora ve agrasara ho rahI hai, usa patha para calanA khAMDe kI dhAra para calane ke samAna hai jitanA sarala abhI vaha mAnakara cala rahI hai, vaha patha utanA sarala nahIM hai| acchA to yahI hai ki yaha saba chor3akara vaha apane ghara ke kAryoM meM mana lgaaye| phUsAlAlajI kI isa samajhAiza kA kAnIbAI para koI asara nahIM huaa| isa para phUsAlAlajI ne vicAra kiyA ki bahana ko kucerA se kaTaMgI le jAyA jaay| vahAM ke vAtAvaraNa meM aura kucerA ke vAtAvaraNa meM bahuta aMtara hai| kaTaMgI jAne para vairAgya kA raMga utara jAyagA aura phira yaha sAmAnya rUpa se ghara ke kAma kAja meM laga jaavegii| aisA vicAra kara ve apanI bahana kAnIbAI ko apane sAtha lekara kaTaMgI A ge| unakA vicAra thA kI kucerA aura kaMTagI ke vAtAvaraNa meM kAphI aMtara hai| kaTaMgI meM munirAjoM aura mahAsitiyoM kA AvAgamana bhI nahIM ke samAna hai| jaba inakA samparka nahIM rahegA to jo dhArmika raMga bahana para car3ha rahA hai, vaha utara jAyegA aura saba kucha sAmAnya ho jaayegaa| kiMtu unakI aisI dhAraNA mithyA hI rhii| bhavya jIvoM para kisI kA koI prabhAva nahIM par3atA hai| jyeSTha bhrAtA ne Apako kaTaMgI meM lAkara saMsAra meM banAye rakhane kA prayAsa kiyA kiMtu isakA koI prabhAva nahIM haa| kAnIbAI ke tyAga aura tapArAdhanA meM kaTaMgI Akara bhI koI aMtara nahIM pdd'aa| balki kaTaMgI meM Akara unakI vairAgya bhAvanA aura adhika prabala ho gii| kaTaMgI Akara unhoMne harI sAga sabjI aura kacce pAnI kA bhI tyAga kara diyaa| Apake tyAga, tapasyA aura vairAgya bhAvanA ko dekhakara jyeSTha bhrAtA zrI phUsAlAlajI ne vicAra kiyA ki kAnIbAI aba saMsArAvasthA meM rahane vAlI nahIM hai, aura jabarana unheM rokane kA prayAsa karanA bhI ucita nahIM hai aisA vicAra kara eka dina unhoMne apanI bahana ko dIkSA vrata aMgIkara karane ke liye parivAra kI ora se anumati likhita rUpa meM de dii| vairAgya ke kAraNa dIkSA lene ke liye vairAgya Avazyaka hai| jaba taka vairAgyotpati nahIM hotI, pravrajyA grahaNa karanA saMbhava nahIM hotaa| jaina zAstroM meM vairAgyotpati ke dasa kAraNa nimnAnusAra batAye gaye hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) chandA :- svayaM kI yA dUsaroM kI icchA se lI jAne vAlI prvrjyaa| (2) roSA :- krodha meM lI jAne vAlI diikssaa| (3) paridhunA :- daridratA ke kAraNa lI jAne vAlI diikssaa| (4) svapnA :- svapna ke nimitta lI jAne vAlI diikssaa| (5) pratiznutA :- pahale kI gaI pratijJA ke kAraNa lI jAne vAlI diikssaa| (6) smAraNikA :- janmAntaroM kI smRti ho jAne para lI jAne vAlI diikssaa| (7) rogiNikA :- roga kA nimitta milane para lI jAne vAlI diikssaa| (8) anAdRta :- anAdara hone para lI jAne vAlI diikssaa| (9) deva saMjJapti :- deva ke dvArA pratibuddha hokara lI jAne vAsI diikssaa| (10) vatsAnubaMdhikA :- putra ke anubaMdha se lI jAne vAlI diikssaa| isake atirikta dIkSA grahaNa karane ke anya kAraNa bhI batAye gaye hai / yathA :(9) ihaloka pratibaddhA :- ihalaukika sukhoM kI prApti ke liye lI jAne vAlI diikssaa| (2) paraloka pratibaddhA :- pAralaukika sukhoM kI prApti ke liye lI jAne vAlI diikssaa| (3) ubhayataH pratibaddhA :- donoM lokoM ke sukhoM kI prApti ke liye lI jAne vAlI diikssaa| tIna anya kAraNa (1) puratAH pratibaddhA :- dIkSA lene para mere ziSya Adi hoMge, isa AzA se lI jAne vAlI diikssaa| (2) pRSThataH pratibaddhA :- svajana Adi se sneha kA viccheda na ho, isa bhAvanA se lI jAne vAlI diikssaa| (3) ubhayataH pratibaddhA :- uparyukta donoM kAraNoM se lI jAnI vAlI diikssaa| tIna anya kAraNa (1) todayitvA :- kaSTa dekara lI jAne vAlI diikssaa| (2) plAvayitvA :- dUsare sthAna meM lI jAne vAlI diikssaa| (3) bAcayitvA :- bAtacIta karake lI jAne vAlI diikssaa| prakArAntara se tIna aura prakAra - (1) avapAta pravrajyA :- guru sevA se praapt| (2) AkhyAta pravajyA :- upadeza se praapt|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) saMgAra pravrajyA :- paraspara pratijJA baddha hokara lI jAne vAlI diikssaa| eka jainAcArya ne vairAgyotpatti ke tIna kAraNa nimnAnusAra batAye haiN| (1) duHkhagarbhita vairAgya :- duHkha saMkaTa yA pIr3A se vairAgya kI utpatti ho, vaha duHkha garbhita vairAgya hai| duHkha dUra hone para yaha vairAgya jA bhI sakatA hai| (2) mohagarmita vairAgya :- mAtA-pitA, putra, strI Adi parijanoM ke viyoga hone para mohavaza jo virakti hotI hai, aisI virakti ke bhAva ko mohagarbhita vairAgya kahate hai| yaha madhyama vairAgya hai| ' (3) jJAnagarbhita vairAgya :- zubha kAryoM ke udaya se guru ke upadeza ke kAraNa adhyayana se saMsAra ke prati virakti ke bhAva utpanna ho jAte haiM, aise virakti ke bhAva se utpanna vairAgya jJAnagarbhita vairAgya kahalAtA hai| yaha vairAgya zreSTha aura sthAI hotA hai| vairAgyotpati ke kAraNa dekhane se spaSTa hai ki dIkSA grahaNa karane ke liye koI eka kAraNa nahIM hai| ina saba kAraNoM meM sarvazreSTha kAraNa kauna sA ho sakatA hai? yaha prazna bhI svAbhAvika hai| isake uttara meM kahA jA sakatA hai ki viveka pUrvaka lI jAne vAlI dIkSA zreSTha haiN| dUsare zabdoM meM ise jJAnagarbhita kAraNa bhI kaha sakate hai| yahI vairAgya sarvazreSTha hai, sthAyI hai| vairAgyotpatti ke prakAroM ko dekhane se hama sahaja hI isa niSkarSa para pahuMcate hai ki kAnIbAI kA vairAgya jJAnagarbhita thaa| pratyeka paristhiti meM unakA tyAga tapasyA Adi kA kAryakrama satat cala rahA thaa| dina pratidina unakA vairAgya bar3hatA jA rahA thaa| dIkSA kI anumati : mumukSu ko bhale hI jJAnagarbhita vairAgya ho jAve, vaha pravrajyA grahaNa karane ke liye kitanI hI jaldI kareM, kiMtu use taba taka dIkSA nahIM dI jA sakatI jaba taka ki usake parivAra kI ora se dIkSA grahaNa karane ke liye anumati nahIM mila gaI ho| anumati milane ke pazcAt kabhI bhI zubha muhUrta meM dIkSA pradAna kara dI jAtI hai| jaina Agama sAhitya meM eka bhI vyakti aisA dikhAI nahIM detA, jisane binA anumati dIkSA lI ho| kAnIbAI kA vairAgya to paripakva ho cukA thA kiMtu jyeSTha bhrAtA kI bhAvanA yaha thI ki ve gRha-sthAvasthA meM hI rhe| kiMtu jaba unhoMne kAnIbAI kI tyAga-tapasyA dekhI, virakta bhAvanA dekhI aura dekhI unakI dRr3hatA to ve ina saba bAtoM para vicAra karane ke liye vivaza ho gaye aura eka dina unheM apanI bahana kI vairAgya bhAvanA ko svIkAra kara dIkSA grahaNa karane kI anumati denI pdd'ii| dIkSA kA AjJA patra zrI phUsAlAla surANA ne likhakara de diyaa| dIkSA : dIkSA eka AdhyAtmika sAdhanA hai| isakA sthAna zikSA se kahIM adhika U~cA hai| dIkSA ke mahatva ke viSaya meM zramaNa saMghIya AcArya zrI devendra muni zAstrI ne likhA hai ki ArhatI dIkSA sAdhaka ke usa aTakane bhaTakane ko rokane kA eka upakrama hai| vaha aisI akhaMDa jyotirmaya yAtrA hai jisase sAdhaka asat se sata kI ora tamas se Aloka kI ora tathA mRtyu se amaratva kI ora agrasara hotA hai| vaha SEATSha
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI adbhuta AdhyAtmika sAdhanA hai jisase sAdhaka bAhara se aMdara simaTatA hai| vaha azubha kA bahiSkAra kara zubha saMskAroM se jIvana yApana karatA hai aura zuddhatva kI ora apane dRr3ha kadama bar3hAtA hai| dIkSA meM sAdhaka apane Apa para zAsana karatA hai| AcArya hemacaMdra ne dIkSA kI paribhASA karate hue likhA hai - dIyate jJAnasadbhAva: kSIyate pshubndhnaaH| dAnAkSa paramasaMyukta: dIkSA teneha kiirtitaa|| dIkSA eka rAsAyanika parivartana haiN| sAtvika jIvana jIne kI apUrva kalA hai| Atma sAdhanA ke parama aura carama bindu taka pahu~cAne vAle sopAna kA nAma dIkSA hai| dIkSA meM pAMcoM mahAvratoM kA jIvana paryanta pAlana karanA hotA hai| 'savvaM sAvajaM jogaM paccakkhAmi' ke sadRr3ha kavaca ko pahanakara hI sAdhaka sadguru deva ke patha pradarzana meM sAdhanA ke patha para Age baDhatA hai tathA apane para niyaMtraNa karatA hai| dIkSA antarmukhI sAdhanA hai| mAnava mastiSka sudIrgha kAla se satya kI anveSaNA kara rahA hai| usane jar3a tatva dekhA parakhA aura gaharAI meM par3hakara paramANu jaise sUkSma tatva meM nihita virATa zakti kI anveSaNA kii| mAnava sabhyatA ne vijJAna para vijaya phaharAkara jana mAnasa ko mugdha kiyA hai, para yaha jar3a veSaNA vAstavika zAMti pradAna nahIM kara skii| kiMta jaba mAnava ne apane aMdara nihArA to apanI anaMta Atmazakti ke darzana kiye aura parama zAMti kA anubhava kiyaa| dIkSArthI apane vizuddha paramatatva kI khoja ke liye nikalane vAlA eka aMtaryAtrI hai| vaha aMtara meM praveza karatA hai| niraMtara Ane vAle AvaraNoM ko tor3a kara parama caitanya cidAnaMda svarUpa paramAtma tatva ko prakaTa karane kA, usako anubhava karane kA prayAsa karatA hai| AhatI dIkSA vahI vyakti grahaNa karatA hai| jisake mana meM vairAgya kA payodhi uchAle mAratA ho| jisameM jitanI adhika vairAgya bhAvanA balavatI hotI hai| vaha utanA hI adhika drutagati se Age bar3hatA hai| Agama sAhitya ke adhyayana se yaha spaSTa hai ki kisI bhI jAti pAMti tathA varNa kA vyakti zramaNadharma ko svIkAra sakatA hai| kevala sAmAnya strI-purUSa hI saMsAra kA parityAga nahIM karate the apitu jinake pAsa apAra vaibhava ke aMbAra lage hue hote, sattA aura sampatti jinake caraNa cUmate ve bhI sAdhanA ke patha para saharSa kadama bddh'aate| aise hajAroM zreSThIputra, rAjA samrATa aura sAmaMta, rAjanIti vizArada, SaDdarzana ke jJAtA, mUrdhanya manISIgaNa vIra yoddhA tathA atyanta sukumAra rAja-rAniyAM, rAjaputriyA~ aura bhogoM meM DUbe hue vyakti bhI bhogoM kI nissAratA ko samajha kara tyAga mArga ko apanAte rahe hai| dIkSA grahaNa karane vAlA sAdhaka saMsAra evaM saMsArI janoM ke prati Asavitta evaM moha ko tyAga detA kAnIbAI ko dIkSA kI anumati mila gii| aba mArga prazasta ho gyaa| dIkSA ke liye mAgha zuklA dazamI vi.saM. 1989 kA zubha muhUrta niklaa| zubha-muhUrta jJAta hone para dIkSotsava kI taiyAriyAM Arambha hone lgii| dIkSotsava meM sammilita hone ke liye AsapAsa ke grAma nagaroM se tathA dUrastha nagaroM se bhI zraddhAluoM kA Agamana hone lgaa| kucerA ko vibhinna prakAra se sajAyA bhI gyaa| aura phira vaha dina bhI A gayA jisakI kAnIbAI aura anya sabhI pratIkSA kara rahe the| mAgha zuklA dazamI, vi.saM. 1989 ke
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha dina svAmI zrI hajArImalajI ma.sA. ke dvArA kAnIbAI ko pU. svAmIjI zrI brajalAla ma.sA. bahuzruta yuvAcArya zrI mizrImala ma.sA. 'madhukara' evaM vahAM upasthita haz2AroM nara-nAriyoM kI sAkSI meM dIkSA vrata pradAna kara Apako mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke nAma se parama viduSI mahAsatI zrI saradAra kuvaMrajI ma.sA. kI ziSyA ke rUpa meM ghoSita kiyaa| dIkSAvrata aMgIkAra karane ke pazcAt mahAsatI zrIkAna kuvaraMjI ma.sA. apanI guruNIjI ke sAtha grAma-grAma, nagara-nagara vicaraNa kara jainadharma ke pracAra prasAra meM laga ge| sevAbhAvanA :- Apa meM sevA bhAvanA ke guNa kUTa kUTa kara bhare hue the| ApakI sevAbhAvanA in .... isa bAta se calatA hai ki mahAsatI zrI tulachAjI ma.sA. kucerA meM bAraha varSa taka sthiravAsa meM virAjamAna rhiiN| isa avadhi meM Apane unakI tana mana se sevA kii| mahAsatI zrI pAna kuvaMrajI ma.sA. ko keMsara ho gayA thaa| taba byAvara meM docAturmAsa meM Apane unakI samarpaNa bhAva se sevA kii| ApakI yaha sevAbhAvanA byAvara meM zrAvakoM ko Aja bhI yAda hai| mahAsatI zrIjamanAjI ma.sA. saMgrahaNI nAmaka roga se grasta ho gaye the| usa samaya Apane harSa pUrvaka amlAna mana se unakI sevA kii| ApakI yaha sevAbhAvanA apanoM se jyeSTha sAdhviyoM taka hI sImita nahIM thI, varan choTI sAdhviyoM taka kI niHsaMkoca bhAva se Apa sevA karane ke liye tatpara rahate the| vaddhAvasthA meM bhI Apa apanI ziSyAoM kI AvazyakatAnasAra prasannatAparvaka sevA karane ke lie tatpara rahate the| yadi koI choTI mahAsatIjI Apase aisA na karane ke liye nivedana bhI karatI to Apa sneha pUrvaka unheM samajhA diyA karate the| sevA kyA hai aura kaise kI jAtI haiM? yaha Apase sahaja hI sIkhA jA sakatA thaa| ApakI prathama ziSyA sva. paMDitA paramaviduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. vilakSaNa buddhi kI svAminI thii| ve jJAna-dhyAna meM rata rahatI thI aura mauna sAdhanA bhI karatI thii| isaliye Apa unakI sevA karane ke liye sadaiva tatpara rahate the| ApakI dvitIya ziSyA mahAsatI zrI basaMta kuvaMrajI ma.sA. vedanIya kAryoM ke udaya se bahuta duHkhI rhii| yaha bAta byAvara kI hai| usa samaya Apane inakI sevA apanI putrI ke samAna kii| isa prakAra ApakI sevA bhAvanA ucca koTi kI thii| svAvalambI : guruNIjI ma.sA. svAvalambI thii| Apa apanA samasta kArya apane hAthoM se hI kiyA karatI thiiN| assI. varSa kI Ayu meM bhI Apa apanA kArya svaMya hI karatI thii| yadi hama meM se koI ApakA kArya karane lagatI to Apa spaSTa rUpa se manA kara diyA karatI thii| ApakA kahanA thA ki jaba taka hAtha pAMva cala rahe haiM taba taka apanA kArya svayaM karanA caahiye| isa vaya meM bhI Apa apanA kArya jaise silAI, pAtarA raMganA, pAtarA dhonA Adi svayaM hI karatI thii| Apa apanA yaha saba kArya apane rogoM ko bhUla kara kiyA karatI thii| - isake atirikta ApakI sevA bhAvanA kI eka aura bahuta bar3I vizeSatA yaha thI ki Apa binA kisI bhedabhAva ke sevA karatI thii| sevA karate samaya Apake mana meM yaha bhAvanA nahIM rahatI thI ki yaha sAdhvI apane samudAya kI hai athavA anya samudAya yA sampradAya kI hai| sAdhvI cAhe sthAnakavAsI ho cAhe maMdiramArgI ho yA terApaMthI ho| yadi ve Apase keza loca karane ke liye kahate to. Apa tatkAla de detI aura keza loca kara diyA krtii| ve kahA karatI thI ki keza loca kA kArya lAbha kA kArya hai|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa kArya ke liye kabhI manA nahIM karanA caahiye| Apa keza loca itanI saralatA aura sugamatA se kiyA karatI thI ki keza loca karavAne vAlI sAdhvI ko patA hI cala nahIM pAtA thaa| ulTe keza loca karavAne vAlI sAdhvI ko nIMda sI Ane lagatI thii| Apane aneka sAdhviyoM kA keza loca kiyaa| eka bAra kI bAta hai ki Apa gaucarI karake uThe bhI nahIM the ki eka satIjI ne kahA "mahArAja sA. kyA Apa merA loca kara dege?" satIjI ke ina zabdoM ko sunakara Apa usI samaya gaucarI karake uTha gae ora loca kiyaa| isa prakAra ApakI sevA bhAvanA para jitanA bhI likhA jAve kama haiN| sevA karane ke avasara kI khoja meM Apa sadaiva rahatI thii| sevA kArya kA avasara Ane para Apa sevA karane meM cUkatI nahIM thii| sevA meM Apa choTe bar3e sabhI ko samAna samajhatI thI aura pUre sneha bhAva/premabhAva se sevAkArya karatI thii| svAdhyAya meM jAgRti : svAdhyAya mana ko vizuddha, nirmala banAne kA eka zreSTha upAya hai| apanA apane hI bhItara adhyayana, AtmaciMtana manana hI svAdhyAya hai| satazAstroM kA maryAdApUrvaka par3hanA vidhi sahita zreSTha pustakoM kA adhyayana karanA svAdhyAya haiN| AcAryoM ne svAdhyAya zabda ke aneka artha kiye hai| yathA - adhyayana adhyAyaH zobhano adhyAyaH svAdhyAyaH su-adhyAya arthAt zreSTha adhyayana kA nAma svAdhyAya hai| kahane kA artha yaha hai ki anya kalyANakArI paThana pAThana rUpa zreSTha adhyayana kA nAma hI svAdhyAya hai| AcArya abhayadeva ne 'su' 'ADU' aura adhyAya 'su' kA artha suSTha-bhalIbhAMti 'AG' maryAdA ke sAtha tathA adhyAya, adhyayana karane ko svAdhyAya kahA hai| svayaM dvArA svayaM kA adhyayana karanA bhI svAdhyAya hai| svena svasya adhyayanaM : vaidina vidvAna ke anusAra kisI anya kI sahAyatA ke binA svayaM hI adhyayana karanA adhyayana kiye hue kA manana aura nididhyAsana krnaa| anya prakAra se "apane ApakA kA adhyayana karanA, sAtha hI yaha ciMtana karanA ki svayaM kA jIvana unnata ho rahA hai yA nhiiN|" svAdhyAya ke prakAra :- svAdhyAya ke pAMca prakAra isa prakAra batAye gaye hai| vAcanA :- saMdguruvarya se sUtra pATha lenA aura jaisA usakA uccAraNa karanA cAhiye usI prakAra uccAraNa karanA vAcanA hai| vAcanA meM sUtra ke zabdoM para pUrNa dhyAna diyA jAtA hai| hInAkSara, atyakSara, padahIna, ghoSa-hIna Adi doSoM se pUrNa rUpa se bacane kA prayAsa hotA haiN| pRcchanA :- sUtra aura usake artha para bhalIbhAMti khUba tarka vitarka ciMtana manana karanA cAhiye aura jahAM para zaMkA ho usakA samAdhAna gurudeva se pUchakara karanA caahiye| yahIM pRcchanA hai| parivartanA :- eka hI sUtra ko bAra bAra ginanA parivartanA hai| isase paDhA huA jJAna vismRta nahIM hotA hai| ___anuprekSA :- jisa sUtra kI vAcanA grahaNa kI hai, usa para tAtvika dRSTi se gaMbhIra ciMtana krnaa| anuprekSA se jJAna meM camaka damaka utpanna hotI hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmakathA :- sUtra-vAcanA pRcchanA, parivartanA aura anuprekSA se jaba tatva kA rahasya hRdayaMgama ho jAye taba usa para pravacana karanA dharmakathA haiN| svAdhyAya ke niyama :- svAdhyAya ke saMbaMdha meM kucha niyama bhI hai yahAM una niyamoM ke kevala nAmollekha karanA hI paryApta samajhA jA rahA hai| yathA - (1) ekAgratA, (2) nairantarya, (3) viSayoparati, (4) prakAza kI utkaMThA aura (5) svAdhyAya kA sthaan| svAdhyAya ke saMbaMdha meM Age aura bhI vicAra vistAra se kiyA gayA hai svAdhyAya yogya graMtha svAdhyAya ke liye upayukta samaya, asvaadhyaay| asvAdhyAya kI sthiti para bhI vistAra se vicAra kiyA gayA hai| svAdhyAya ke pariNAma yA lAbhoM para bhI ciMtana kiyA gayA hai| sthAnAMga meM kahA gayA hai| (1) svAdhyAya se zruta kA saMgraha hotA hai| (2) ziSya zruta jJAna se upakRta hotA hai, vaha prema se zruta kI sevA karatA hai| (3) svAdhyAya se jJAna ke pratibaMdhaka karma nirjarita hote hai| (4) abhyasta zruta vizeSa rUpa se sthira hotA hai| (5) niraMtara svAdhyAya kiyA jAya to sUtra vicchinna bhI nahIM hote| AcArya akalaMka ne tatvArtha rAjavArtika meM svAdhyAya ke nimnAMkita lAbha batAye haiM :(1) svAdhyAya se buddhi nirmala hotI hai| (2) prazasta adhyavasAya kI prApti hotI hai| (3) zAsana kI rakSA hotI haiN| (4) saMzaya kI nivRti hotI hai| (5) paravAdiyoM kI zaMkAoM ke nirasana kI zakti prApta hotI hai| (6) tapa-tyAga kI vRddhi hotI hai| (7) aticAroM kI zuddhi hotI hai| isa prakAra svAdhyAya kA hamAre jIvana meM atyadhika mahatva hai| phira sAdhaka ke liye to yaha aura bhI mahatvapUrNa ho jAtA hai| guruNIjI mahAsatI zrI kAna kuvaMrajI ma.sA. svAdhyAya ke mahatva ko bhalI bhAMti samajhatI thii| yahI kAraNa thA ki ve sadaiva svAdhyAya meM nirata rahA karatI thii| samaya ko vyartha gavAMnA unheM pasaMda nahIM thaa| isake sAtha hI Apako aneka thokar3e kI kaMThastha the| yadi Apase koI sAdhvIjI svAdhyAya ke liye nivedana karate to Apa binA kisI vilamba ke sva-arjita jJAna ke dvArA unheM lAbha pradAna krte| dasa rAniyoM kA lekhA, tIrthakara caritra Adi kA pArAyaNa Apa prAtaH jaldI uThakara kara liyA karate the| Apake jJAna dhyAna kA kAryakrama prAtaH tIna baje se hI prAraMbha ho jAtA thaa| ApakA yaha kAryakrama niyamita rUpa se pratidina calatA rahatA thaa| svAdhyAya ke liye Apa anya sAdhviyoM ko bhI preraNA pradAna karatI rahatI thii| svAdhyAya ke saMbaMdha meM ApakA jo dhyeya thA, use nimnAMkita paMktiyoM meM abhivyakta kiyA jA sakatA hai| (10)
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjane ke liye nahIM, zAstra par3hane ke liye hai / pUjane ke liye nahIM, maMjila car3hane ke liye hai // pUjane ke liye nahIM, mAnava Age bar3hane ke liye hai| pUjane ke liye nahIM, ye mokSakI ora bar3hane ke liye hai // Apane apane jIvana kA pratyeka pala sAdhanA aura svAdhyAya meM vyatIta kiyA aura aMtima samaya bhI Apane svAdhyAya meM hI bitaayaa| saMyama yAtrA :- kisI kavi ne kahA hai tUphAna se| na ghabarAye A~dhI aura na ghabarAye ajJAna aMdhakAra se || na ghabarAye saMyama meM tiraskAra se / na ghabarAye saMyama meM pariSahoM kI jhaMkAra se // guruvaryA mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI mahArAja kA jIvana bhI aisA hI thaa| apanI saMyama yAtrA meM Age bar3hane se Apa kabhI ghabarAye nahIM / Apane saMyama yAtrA meM Ane vAlI kisI bhI kaThinAI kI ciMtA nahIM kI aura satat Age baDhate hI rhe| Apa jahAM bhI padhAre vahIM Apane dharma dhvajA phhraaii| jisa prakAra mAlI apane udyAna ke paudhoM ke eka-eka patte kA dhyAna rakhatA hai aura unakI rakSA karatA hai, unheM harA bharA banAye rakhane ke liye sadaiva prayatnazIla rahatA hai, ThIka usI prakAra guruNI maiyA bhI apane saMyama ke prati satat jagaruka rahatI thii| samiti guptiyoM kA pAlana karatI thii| dIkSoparAMta ApakA vicaraNa bhI bahuta huA / mAravAr3a meM vicaraNa karate hue Apane dharmopadeza kI pAvana gaMgA pravAhita kI / aneka cAturmAsoM meM apanI pravacana kalA se Apane bhavya AtmAoM ko jAgRta kara apane gurudeva kA nAma ujjvala kiyaa| - eka samaya kI bAta hai ki gurudeva kI sevAyeM byAvara zrI saMgha kI vinatI huI / gurudeva ne guruNI maiyA kI prazaMsA karate hue pharamAyA ki byAvara ke liye maiM mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. kI svIkRti detA hUM aura isake sAtha hI gurudeva ne guruNI maiyA ko bhI AjJA pradAna kara dI / gurudeva kI AjJA zirodhArya karate hue guruNI maiyA kA cAturmAsa hetu byAvara padArpaNa huA / byAvara zrI saMgha ne utsAhapUrvaka samAroha ke sAtha dhUmadhAma se ApakA nagara praveza karavAyA / cAturmAsa meM dharma dhyAna kA ThATa laga gyaa| isa varSAvAsa meM ApakI pratibhA saMpanna suyogya parama viduSI ziSyA mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. ke sAragarbhita pravacana hone lge| pravacana pIyUSa kA pAna karane ke liye zrotAoM kA samUha umar3a paDatA thaa| pravacana meM lagabhaga do hajAra zrotAoM kI upasthiti prAyaH pratidina rahatI thI / parama viduSI mahAsatIjI bar3e oja aura binA lAuDa spIkara kI sahAyatA ke pravacana pharamAte the| Apake pravacana ke samaya zrotA pUrNa tanmaya hokara pravacana zravaNa kA lAbha prApta karate the| kahIM bhI jarA sI bhI halacala isa avadhi ke dikhAI nahIM detI thI pravacana lagabhaga do ghaMTe taka calatA thA bhagavAna mahAvIra ke siddhAtoM kA apane pravacanoM ke mAdhyama se paramaviduSI, kuzala pravacana kartrI mahAsatI zrI caMpAkuvaMrajI ne kucha isa prakAra pracAra kiyA ki usakI saurabha Aja bhI anubhava kI jAtI hai / (11)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta ati karatI thii| usa samaya zrotA kahAnI mana meM nAgotA nAnA sanana. 7 guruNI maiyA apane surIle kaMTha se caupAI sunAyA karatI thiiN| jisa samaya guruNI maiyA caupAI kA sasvara pATha karatI thI, usa samaya aisA pratIta hotA ki mAno kahIM koyala kuhUka rahI hai yA vINA ke tAra jhaMkRta ho rahe haiN| guruNI maiyA caupAI bhI bhinna bhinna rAgoM meM sunAyA karatI thI, jisase zrotA bahana bhAI maMtra-mugdha ho jAyA karate the| ApakI madhura vANI kI zrotAoM para gaharI chApa par3atI thii| zuddha mAravAr3I bhASA meM jaba Apa caupAI yA kisI kAvya ko sasvara sunAtI thI to zrautAoM kA mana mayUra nAca uThatA thaa| zrotA usa samaya anirvacanIya AnaMda kI anUbhuti karate the| yahAM ullekhanIya bAta yaha hai ki guruNI maiyA apanI bAta mAravAr3I bhASA meM kahanA adhika pasaMda karatI thii| caupAI kAvya ke atirikta ve mAravAr3I bhASA meM kahAniyAM bhI suna bhUla jAyA karatA thaa| ApakA byAvara cAturmAsa bahuta dhUmadhAma ke sAtha vibhinna dhArmika kAryakrama ke sAtha sAnaMda saphala huA aura cAturmAsa ke pazcAta jaba byAvara se vihAra karane kA samaya A gayA to sabhI Azcarya se bhara gae ki cAturmAsa itanI jaldI samApta ho gyaa| byAvara zrI saMgha ne cAturmAsa ke pazcAt Apako bhAvabhInI bidAI dii| pAlI varSAvAsa :- maiM guruNI maiyA kI sevA meM dIkSita ho cukI thii| varSAvAsa mere lie pahalA hI thaa| varSAvAsa pAlI meM honA nizcita ho cukA thaa| pAlI meM sva. svAmI zrIbrajalAlajI ma.sA. sva. yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' jo usa samaya upAdhyAya ke pada para suzobhita the kA varSAvAsa bhI thaa| pratidina pravacana gaMgA pravAhita hotI aura zrotA usakA lAbha utthaate| pravacana suna sunakara zrotA maMtra mugdha ho jAte the| bar3e hI ThATa-bATa se varSAvAsa ke kAryakrama cala rahe the| pAlI varSAvAsa kI avadhi meM hI guruNI maiyA ke saMsArapakSIya jyeSTha bhrAtA zrImAna phUsAlAlajI aura bhatIje zrI kastUracaMdajI kA cAra pAMca bAra pAlI gurudevoM ke darzanArtha evaM jinavANI zravaNArtha Agamana huA aura unhoMne gurudeva kI sevA meM bAra bAra vinatI prastuta karate hue nivedana kiyA ki mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. evaM unakI ziSyAoM ko kaTaMgI (madhya pradeza) ko pAvana karane kI AjJA pradAna karane kI kRpA kreN| gurudeva ne zrImAna phUsAlAlajI kI bhAvanA ko dhyAna meM rakhate hue guruNI maiyA ko kaTaMgI kI ora vihAra karane kI AjJA pradAna kara dii| gurudeva kI AjJA sunakara guruNI maiyA kucha kSaNa to mauna hI rhii| saMbhavata: vicAra kara rahI ho ki itane varSoM taka to mAravAr3a meM hI vicaraNa kiyaa| gurudeva kA sAnidhya bhI barAbara banA rhaa| aba gurudeva kI vRddhAvasthA bhI hai aura aise meM itanI dUra vihAra karane kI aajnyaa| Apane gurudeva kI sevA meM nivedana kiyA - "gurudeva ! ApazrI kI vRddhAvasthA ApazrI kI sevA chor3akara itanA lambA vihAra ! kucha acchA nahIM laga rahA hai|" ___ "AyuSya kI ciMtA karane kI AvazyakatA nahIM hai| idhara kI ciMtA chor3a do aura surANAjI kI bAta para dhyAna deN| unakI bhAvanA ko svIkAra kara leN|" gurudeva ne phrmaayaa| isase Age gurudeva se koI anya bAta nahIM huii| guruNI maiyA ne jAna liyA ki gurudeva kA Adeza aMtima hai| usakA pAlana karanA hI hai| guruNI maiyA apanI dIkSA se lekara abhI taka mAravAr3a meM hI vicaraNa karatI rahI thii| gurudeva kA sAnnidhya bhI banA rahA thaa| aba ekAeka sudUra kSetra kI ora vihAra hogaa| yaha aba aTapaTA to laga rahA thA kiMtu naye kSetra kI ora dharma pracAra ke liye jAne kA eka acchA avasara thaa| (12) For Privat a l Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSAvAsa sAnaMda sampanna huA aura zrImAna phUsAlAlajI punaH A ge| vihAra kI taiyAriyA~ hone lagI aura phira eka dina gurudeva kI AjJA se unake maMgala vacana sunakara kaTaMgI (madhya pradeza) kI ora vihAra kara diyaa| rAjasthAna se madhya pradeza kI ora vihAra ho gyaa| choTe bar3e grAma nagaroM meM dharma pracAra kara vihAra yAtrA Age kI ora bar3hatI rhii| mArga meM guruNI maiyA jvara se pIr3ita ho gii| ucita upacAra se unakA svAsthya ThIka huA to anya sAdhviyoM ko jvara ho gyaa| auSadhi Adi ke sevana se svAsthya lAbha huaa| asvasthatA hote hue bhI yAtrA meM rukAvaTa nahIM AI aura sabhI sAhasa aura utsAha ke sAtha Age bar3hatI rhii| vihAra meM khaTTe mIThe sabhI prakAra ke anubhava hote haiN| bAdhA aura kaThinAiyAM bhI AtI hai| unakA dhairya aura sAhasa ke sAtha mukAbalA karanA par3atA hai| hama kula cAra ThANA the| pAlI se vihAra kiyA usa samaya hamAre sAtha dAUjI the| ve jAvarA (madhya pradeza) taka hamAre sAtha rhe| usake pazcAt, eka vRddha vyakti hI hamAre sAtha rhaa| eka gRhastha bahana tArA jo vartamAna meM sAdhvI taruNa prabhA hai, bhI hamAre sAtha thii| hamArA vihAra niraMtara cala rahA thaa| kahIM bhI adhika rukane kA avasara nahIM thaa| isakA kAraNa yaha thA ki vihAra laMbA thaa| zraddhAluoM kI ora se kucha dina ruka kara pravacana kA evaM sevA kA lAbha dene kA Agraha to bahuta huA kiMtu hamArI apanI samasyAyeM bhI thI, isa kAraNa kahIM adhika nahIM ruke aura satat vihArarata rhe| isI vihAra krama meM eka ghaTanA ghaTita huii| isa samaya guruNI maiyA kA sAhasa dekhane yogya thaa| viSama paristhiti :- grAmAnugrAma vicaraNa karate hue guruNI maiyA ke sAtha hama pIpariyA phuNce| yahAM digambara jaina matAvalambiyoM ke ghara hai| pIpariyA vAloM ne kahA ki Apa phUlacaMdajI sonI ke ghara meM ruka jaanaa| zrI sonI kA ghara mArga para hI thaa| maiM sabase Age thii| ghara meM utarane ke liye anumati maaNgii| ghara meM Thaharane ke liye spaSTa rUpa se iMkAra kara diyA aura eka skUla bhavana meM ThaharAne ko khaa| hama saba skUla bhavana meM Thahara gye| skUla bhavana meM eka hI kamarA thaa| khir3akiyAM Adi bhI TUTI huI thii| phira bhI hama isa viSama paristhiti ko svIkAra kara usameM Thahara gye| isake pazcAt gaveSaNA ke liye ge| taba na to prAsuka jala hI milA aura na kucha AhAra hI milaa| kucha samaya ke liye hama sabhI ne dhairya dhAraNa kara samaya vyatIta karanA ucita smjhaa| lagabhaga eka baje sonIjI ke yahAM sUcanA AI aura taba tatkAla sonI jI kA lar3akA hamAre pAsa AyA aura gocarI ke liye prArthanA kii| hama do sAdhviyAM AhAra pAnI ke liye gayI aura AhAra lekara vApasa A gyii| skUla bhavana ke isa kamare kA daravAjA TUTA huA thA aura khir3akiyAM bhI nahIM thii| gAMva ke lar3ake bahuta hI uddaNDa the| unameM viveka nAma mAtra kA bhI nahIM thaa| unakI uddaNDatA itanI adhika thI ki usakA varNana zabdoM meM nahIM kiyA jA sktaa| ye lar3ake khir3akI meM se nibbolI, bora, evaM Ama kI guThaliyAM Adi phekane lge| hamArA AhAra pAnI karanA kaThina ho gyaa| aisI viSama paristhiti ko dekhakara hamAre sAtha vAle bhAI ne pahale to una lar3ako samajhAne kA prayAsa kiyA, kiMtu jaba isakA koI prabhAva nahIM huA to usane lar3ako ko DarAyA dhmkaayaa| isa para lar3ake apane kAkA ko bulA laaye| usane Akara bhI kucha asabhyatA dikhaaii| isa para guruNI maiyA ne use bar3e hI prema se smjhaayaa| usa para bhI isa samajhAiza kA koI asara nahIM huaa| isa prakAra usa dina tIna baje taka hamArI gocarI nahIM ho paaii| isI samaya kaTaMgI vAle mUlacaMdajI corar3iyA ke dAmAda zrI azokacaMdrajI gADaravAr3A se yahAM aaye| unhoMne darzana kiye| sAtha vAle bhAI se unheM yahAM kI sthiti kA patA claa| guruNI maiyA se (13)
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ unhoMne nivedana kiyA ki Apa lAyA huA AhAra vApara leN| maiM bAhara khar3A huuN| Apa kisI prakAra kI ciMtA na kreN| isake pazcAt hama cAroM sAdhviyoM ne AhAra kiyaa| thor3I dera ruka kara zrI azokacaMdrajI vahAM se cale gye| ___hama sabhI sAdhviyAM guruNI maiyA ke samIpa baiThakara pratikramaNa Adi dhArmika kriyAoM se nivRta huii| isake pazcAt hama saba to so gaI kiMtu guruNI maiyA ardharAtri taka mAlA pheratI rhii| . sAdhvIjI zrI basaMta kuvaMrajI ma.sA. ne ardharAtri meM nivedana kiyA "guruNI jI ! aba Apa thor3A vizrAma kara leN| maiM baiThI rhuuNgii|" ___guruNI maiyA ne sunA aura leTe hI the ki vahI vyakti jisakA nAma pAlIvAla thA, Akara khar3A ho gyaa| vaha mAcisa jalAte jalAte kamare ke aMdara taka A gyaa| sabhI sAdhviyAM jAga rahI thI tatkAla uThakara baiTha gyiiN| hamAre sAtha vAlI bahana ne apane pAsa rakhI TArca jlaaii| usa vyakti ne kahA 'TArca nahIM jalAnA" usake itanA kahate hI hama sabhI bAhara chata ke nIce Akara khar3I ho gii| vaha vyakti bhI bAhara Akara gapazapa karane lgaa| usane kahA - "tuma DaratI ho| Dara kisa bAta kA hai, batAo to|" ___ "yaha tumhArA bhrama hai| hameM kisI se Dara nahIM lagatA hai phira hama DareM bhI to kyoM?" guruNIjI ne khaa| "Apa mujhe jAnatI nahIM ho| maiM AdamI ko mAra kara hAtha bhI nahIM dhotA hUM aura khAnA khA letA huuN|" usa AdamI ne khaa| aisA kahakara vaha vyakti hamAre sAtha vAle bhAI ko, jo soyA huA thA, jagAne lgaa| guruNI maiyA ne kahA "usa bhAI ko sone do, use uThAne kI AvazyakatA nahIM hai|" isake pazcAt guruNI maiyA ne use bar3e hI prema se samajhAkara ravAnA kara diyaa| vaha calA to gayA kiMtu hamAre mana meM yaha AzaMkA banI rahI ki vaha vyakti punaH lauTakara aayegaa| hama meM se koI bhI soyA nahIM, sabhI jAga rahe the| kucha vicAra kara bhI nahIM pAye the ki vaha vyakti lauTakara A gyaa| hamArI AzaMkA satya niklii| Ate hI usa vyakti ne kahA - "Apa soye nahIM abhI taka bAhara kyoM baiThe haiM?" __ guruNI maiyA ne dRr3hatApUrvaka kahA - "tumheM isase kyA lenA denaa| hamArI to yaha Adata meM hai hama mAlA pherane ke liye baiThe hai|" hameM usa vyakti kA AcaraNa galata laga rahA thaa| mana hI mana Ane vAle samaya meM hone vAlI saMbhAvita ghaTanA para vicAra bhI cala rahA thaa| hameM to kucha samajha meM nahIM A rahA thA ki kyA kareM? guruNI maiyA sAhasa ke sAtha usa vyakti se bAta karatI jA rahI thI aura samajhAtI bhI jA rahI thii| isI bIca hamAre sAtha vAlI bahana ne skUla bhavana ke pAsa vAle makAna meM rahane vAloM ko AvAja lgaaii| Azcarya taba huA,jaba bAra bAra pukArane para bhI usa makAna se koI bhI vyakti na to nikala kara bAhara AyA aura na hI vahAM se koI AvAja sunAI dii| idhara guruNI maiyA usa vyakti se dRr3hatApUrvaka bAta karatI rahI aura use samajhAtI bhI rhii| hama saba zrI namaskAra mahAmaMya kA smaraNa karane lgii| samaya vyatIta hotA gayA aura sUryodaya ke lakSaNa prakaTa hone lge| pakSiyoM kI cahacahAhaTa sunAI dene lgii| kisAna apane pazuoM ko lekara vana kI ora jAne lge| anAyAsa vaha vyakti bAta karate karate palaTA aura jidhara se AyA thA udhara calA gyaa| thor3I dera meM sUryodaya ho gayA aura guruNI maiyA ke Adeza se hamane vahAM se vihAra kara diyaa| vanakher3I nAmaka grAma phuNce| vahAM eka digambara jaina bhAI ke yahAM mukAma kiyaa| jaba use (14)
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ gata rAta vAlI ghaTanA kI jAnakArI milI to usane guruNI maiyA ke samakSa nivedana kiyA ki ApakI AyuSya prabala thI, isIliye baca gye| vaha vyakti DAkU se bhI bar3hakara hai| dharma ke prabhAva se ApakA kisI prakAra kA aniSTa nahIM huaa| varSAvAsa hetu kaTaMgI meM praveza : varSAvAsa kA samaya nikaTa A rahA thaa| isaliye kaTaMgI pahuMcane kI zIghratA bhI thii| jahAM bhI pahuMcate, vahIM kucha rukane kI prArthanA hotI, kiMtu hamArI apanI majabUrI thii| grAmAnugrAma vicaraNa karate hue varSAvAsa hetu kaMTagI meM praveza kiyaa| zrI saMgha kaTaMgI ne samAroha pUrvaka bar3e hI harSollAsa pUrvaka praveza krvaayaa| praveza ke samaya nagara kI chaTA darzanIya thii| varSoM kI vinatI ke pazcAt zrI saMgha kaTaMgI kI icchA kI pUrti ho pAI thiiN| varSAvAsa kAla meM pravacanoM meM zrotAoM kI upasthiti kAphI rahatI thii| dharmadhyAna kI ora zrAvaka-zrAvikAoM meM acchA utsAha rhaa| tapasyAyeM bhI huii| isa prakAra guruNI maiyA kA yaha varSAvAsa dharma dhvajA phaharAne meM pUrNa saphala rhaa| aneka grAma nagaroM ke zrI saMgha bhI varSAvAsa kI avadhi meM kaTaMgI meM upasthita hue, aura apane apane kSetra meM padhArane kI vinatI karane lge| darzanArthiyoM kA to tAMtA lagA rahatA thaa| eka dina durga zrI saMgha sevA meM upasthita huA aura guruNI maiyA kI sevA meM apanI bhAva bharI vinatI bar3e hI prabhAvI DhaMga se rkhii| guruNI maiyA ne sAdhu bhASA meM apanA uttara diyaa| durga zrI saMgha isase kucha Azvasta avazya huaa| kucha dina vyatIta ho jAne ke uparAMta punaH baseM lekara durga zrI saMgha sevA meM upasthita ho gyaa| aisA pratIta hone lagA ki zrI saMgha durga kI vinatI ko TAlanA saMbhava nahIM haiM kiMtu abhI varSAvAsa samApta nahIM huA thaa| nizcita rUpa se kahA bhI nahIM jA sakatA thA phira bhI guruNI maiyA ne unheM apane DhaMga se Azvasta kara diyaa| zrI saMgha durga ko aba vizvAsa ho gayA ki varSAvAsa ke pazcAt guruNI jI durga ko apanI caraNaraja se avazya pAvana kreNgii| zrI saMgha durga jaina dharma kI jaya, mahAvIra svAmI kI jaya gurudeva kI jaya aura guruNI maiyA kI jaya jaya kAra kara vApasa lauTa gyaa| varSAvAsa samApta huA aura vihAra kA samaya A gyaa| zrI saMgha durga kI vinatI kA dhyAna rakha kara guruNI maiyA ne durga kI ora vihAra kara diyaa| durga zrI saMgha ko jaba yaha samAcAra mile to vahAM khuziyAM chA gii| vibhinna grAma nagaroM meM dharma pracAra karate hue durga padhAranA huaa| isa avasara para zrI saMgha durga kA utsAha dekhane yogya thaa| kucha dina yahAM Thahara kara AsapAsa ke grAma nagaroM kI ora vihAra kara diyaa| AgAmI varSAvAsa kI ghoSaNA durga ke liye kara dI gii| isase durga zrI saMgha kA utsAha dviguNita ho gyaa| durga meM varSAvAsa :- varSAvAsa kA samaya nikaTa Ane para zubha muhUrta meM varSAvAsa hetu durga meM praveza kiyaa| zrI saMgha durga ne dhUmadhAma se ApakA praveza krvaayaa| Apake durga praveza ke sAtha hI durga meM dharma gaMgA pravAhita hone lgii| dharmadhyAna kA ThATa laga gyaa| darzanArthiyoM kI bhIr3a pUre varSAvAsa kI avadhi meM banI rhii| varSAvAsa ke cAra mAha kidhara nikala gaye kucha patA hI nahIM cala paayaa| durga kA varSAvAsa sAnaMda saMpanna huA, aura guruNI maiyA ne ThANA cAra se bAloda kI ora vihAra kara diyaa| (15)
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ . satat vihAra :- guruNI maiyA kA bAloda Agamana huA aura Apake prabhAva se yahAM ku. lalitA ko virakti ho gii| ku. lalitA ne saMsAra kI asAratA ko samajha kara Apake sAnidhya meM saMyama vrata aMgIkara karane kA dRr3ha saMkalpa kara liyaa| bAloda se guruNI maiyA dhamatarI pdhaarii| yahAM bhI Apake prabhAva ke pariNAma svarUpa eka vairAgana bahana kI upalabdhi huii| dhamatarI se vihAra kara guruNI maiyA Adi ThANA kA padArpaNa bhakhArA huaa| bhakhArA meM zrImAna anopacaMdajI kI suputrI kumArI caMcala AtmakalyANa ke mArga para calane ke liye utsuka thii| guruNI maiyA kA sAnnidhya pAkara kumArI caMcala kA vairAgya bhAva jAga uThA aura usane dIkSA lene kA mAnasa banA liyaa| isa prakAra chattIsagar3ha meM guruNI maiyA ne dharma dhvajA phaharA dI aura acchI dhArmika jAgRti utpanna kara dii| ku. lalitA kI dIkSA durga meM huI aura unheM sAdhvI zrI cetanaprabhAjI ma. ke nAma se prasiddha kiyaa| dIkSotsava ke pazcAt bAloda pdhaare| bAloda se vihAra kara acholI nAmaka eka choTe se grAma meM padhAranA huaa| yahAM guruNI maiyA asvastha ho gii| Apako yUrina kI takalIpha thii| kaSTa bahuta adhika hone lgaa| lekina guruNI maiyA ne kAphI kaSTa sahiSNutA kA paricaya diyaa| dhairyapUrvaka Apane kaSTa sahana kiyaa| guruNI maiyA kI asvasthatA ke samAcAra tatkAla hI AsapAsa ke grAma nagaroM meM phaila ge| isase ApakI sevA meM darzanArthiyoM kA tAMtA laga gyaa| upacAra :- vaise to kahAvata hai ki idaM zarIraM vyAdhi mNdirm| kiMtu jaba vyAdhi adhika bar3ha jAtI hai to vaha asahya ho jAtI hai| mahApuruSa isa para bhI bImArI ko samabhAva se sahana kara lete haiN| guruNI maiyA se zrI saMghoM ne DolI athavA ThelAgAr3I se Age kI ora bar3hane kA Agraha kiyaa| AtmabalI guruNI maiyA ne koI uttara nahIM diyaa| isa choTe se gAMva meM cikitsA suvidhAyeM juTA pAnA saMbhava nahIM ho pA rahA thA, idhara roga bar3hatA hI jA rahA thaa| aMtataH saMgha vAloM ne nirNaya kara hI liyA aura guruNI maiyA ke liye ThelAgAr3I kI vyavasthA kara sAdhviyoM ne vahAM se vihAra kara guruNI maiyA ko lekara rAjanAMdagAMva ke sthAnaka meM praveza kiyaa| guruNI maiyA ke rAjanAMdagAMva padhAra jAne se sabhI ne rAhata kA anubhava kiyaa| yahAM cikitsA kI ucita vyavasthA ho gii| Apake Agamana ke sAtha hI cikitsA AraMbha ho gii| leDI DAkTara guruNI maiyA ko dekhane dina meM cAra bAra aatii| kiMtu ve phIsa Adi nahIM letI thii| unake upacAra se guruNI maiyA ko lAbha huA aura zIghra hI svastha ho gii| svAsthya lAbha ho jAne ke kucha dina bAda meM rAjanAMdagAMva se vihAra kara diyaa| grAmAnugrAma vicaraNa karate hue guruNI maiyA bAlAghATa pdhaarii| yahA~ acchI jAgRti rhii| pravacanoM kI dhUma maca gii| darzanArthiyoM kA tAMtA lagA rhaa| yahIM cAMgATolA se guruNI maiyA ke sAMsarika va nanihAla pakSa se kucha vyakti Ae aura sevA meM cAMgATolA padhArane kI vinatI kii| guruNI maiyA ne deza kAla paristhiti para vicAra karate hue cAMgATolA vAloM kI vinatI svIkAra kara lii| cAMgATolA meM zrImAna pannAlAlajI botharA, zrImAna uttamacaMdajI kaTAriyA Adi guruNI maiyA ke saMsAra pakSIya bhatIjI javAMI hai| cAMgATolA padhArane para bhAvabhInA svAgata huaa| zrI saMgha ne utsAha aura jAgRti kA saMcAra huaa| cAMgATolA meM kucha dinoM taka sthiratA rhii| dharma dhyAna kI gaMgA pravahamAna ho clii| mahAvIra jayaMtI harSollAsapUrvaka manAI gii| olI tapa bhI huaa| zrAvaka zrAvikAoM meM nayI jAgRti aaii| cAMgATolA meM nimnAMkita jayaghoSa kAphI pracArita rahA - (16)
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ragrAra cira nidrA meM lIna mahAsatI zrI kAna ku~vara jI m.saa.| mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma. ke devaloka hone ke tatkAla pazcAt kAusagA karate hue unakI shissyaa/prshissyaaeN|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 7 mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma. ke devaloka hone kA samAcAra sunate hI saMvedanA prakaTa karane Ae upAdhyAya zrI kevala mani jI ma. evaM upAdhyAya zrI vizAla muni jI ma. apane ziSyoM ke saath| 1 . . . . . . . . . .. . . . .. ... ..... . . . sAMtvanA prakaTa karane ke lie perambUra se padhArI sAdhvIjI, mahAsatI zrI kAnakuMvara jIma, kI ziSyAoM ke saath|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. mahAsatIjI kI tana, mana aura dhana se sevA karane vAle DaoN. pI.sI. surANA evaM unakI mAtA jI, mahAsatI jI kI ziSyAoM ke saath| zraddhAlu bhaktoM ke kaMdhoM para aMtima yAtrA kA eka dRshy| JainEducation-international
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma. ke pArthiva deha ke agni saMskAra kI taiyaarii| agni kI jvAlA meM bhasmIbhUta hotI sva. mahAsatIjI kI pArthiva deha / FOopilvotespersonal use only. Com.jainelibrary.org
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. cira nidrA meM lIna / sva. mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma. ko zraddhAMjali arpita karate hue paM. ra. zrI AzISa munijI evaM zrI namana muni jI ma. tathA any|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.ainelibrary.org zraddhAMjali arpita karate hue mahAsatI mnnddl| zraddhAMjali sabhA kA eka anya dRshy| For Privatea Personal use only in Education International ra m ansa m arrrrrrrrrrrr.. ... ... .. .TTTTTTT............ .. .. ... ......... WA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI zrI campA kuMvara jI ma.sA. kI aMtima yAtrA ke do dRshyaa|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ citA para mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma. sA. kI pArthiva deha : aMtima darzana mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma. ke agni saMskAra kA eka dRshy| STATESTTERCET rAjArAma . .... . .. ........ . TTTTTTTTTTTTTTTTE T TTTTTTTr.......- - -------- -
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAna kuvaMrajI Aye haiM naI rozanI lAye haiN| campAkuvaMrajI AyI haiM zAstroM kI jyoti jagAyI hai| AghAta :- cAMgATolA se vihAra huaa| vibhinna grAmoM meM dharma pracAra karate hue kaTaMgI pardApaNa huaa| kaTaMgI meM samAcAra milA ki zraddheya upapravartaka svAmI brajalAlajI ma.sA. kA dhUliyA meM ASAr3ha kRSNA aSTamI ko svargavAsa ho gayA hai| isa duHkha samAcAra se sabhI ko gaharA AghAta lgaa| gurudevazrI AcArya samrATa zrI AnaMda RSijI ma.sA. kI sevA meM nAsika padhAra rahe the| vidhi kI viDambanA bhI vicitra hai| abhI gurudeva AcArya samrATa kI sevA meM pahuMca bhI nahIM pAye the ki sabhI ko rotA bilakhatA chor3akara sadA sadA ke liye bidA ho gye| samAcAra milate hI cAra cAra logassa kA dhyAna kiyaa| zoka sabhA kA Ayojana kara gurudeva kI AtmA ko zAMti pradAna karane ke liye zraddhAMjali arpita karate hue zAsana deva se prArthana kI gii| bAlAghATa varSAvAsa :- bAlAghATa meM varSAvAsa karane kI ghoSaNA ho cukI thii| varSAvAsa kA samaya nikaTa A rahA thaa| isa kAraNa vihAra bAlAghATa kI ora ho gyaa| zubha muhUrta meM varSAvAsa hetu bAlAghATa meM dhUmadhAma se praveza huaa| varSAvAsa prAraMbha huA aura isI ke sAtha pravacana bhI prAraMbha hue| yahAM jinavANI kI acchI prabhAvanA huii| vyAkhyAna bahuta hI prabhAvazAlI hote the| vyAkhyAna meM zAstrIya uddharaNoM ke sAtha sAtha kathAoM ke dRSTAMta bhI hote the| isase zrotA maMtra mugdha ho jAte the| vibhinna tyAga-tapasyAyeM bhI khUba huii| isa prakAra bAlAghATa kA varSAvAsa dharma dhyAna kI dRSTi se kAphI saphala rhaa| varSAvAsa sAnaMda saMpanna ra biTAI kA kSaNa bhI A gyaa| bAlAghATa zrI saMgha ne azraparita netroM se garuNI maiyA ko bidA kiyaa| sthAnaka se samArohapUrvaka bidA hokara guruNI maiyA apanI ziSyAoM ke sAtha vihAra kara nagara ke bAhara eka sthAna para mukAma huaa| yahAM se Age kisa ora vihAra karanA hai? isa bAta para yojanA bana rahI thii| isI samaya zrImAna mohanalAlajI lalavAnI badahavAsI kI sthiti meM guruNI maiyA kI sevA meM aaye| vajrAghAta :- zrImAna mohanalAlajI lalavAnI ArtadhyAna meM the| ve kucha bola nahIM pA rahe the| kyA kahUM? kaise kahUM? vidhi ne hamAre sAtha bar3A hI krUra vyavahAra kiyA hai| hama saba zrI lalavAnI jI ke aise vyavahAra se hataprabha thii| hamAre bhI kucha samajha meM nahIM A rahA thA ki kyA ho gayA hai| guruNI maiyA ne pUchA "lalavAnI jI kyA bAta hai| Apa aise ghabarAye hue kyoM haiM?' "mahArAja sA., gurudeva nahIM rhe| nAsika se aisI sUcanA milI hai ki krUra kAla ne gurudeva ko apanA grAsa banA liyA haiN|" itanA kahate kahate unakA kaMTha avaruddha ho gayA aura AMkhoM se azrudhArA pravAhita ho clii| hama saba avAka, hataprabha, sUnI sUnI A~khoM se eka dUsare kI ora dekhatI rhii| vidhi ne kitanA krUra upahAsa kiyA hai| abhI kucha dinoM pUrva dhUliyA meM svAmIjI ke devaloka hone kA AghAta sahana bhI nahIM kara pAye the ki Aja phira yaha vajrAghAta ho gyaa| hamAre zraddheya yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' aba hamAre bIca nahIM rhe| isa samAcAra se sabhI zoka se bhara gye| aise meM hI cAra cAra logassa kA dhyAna kiyA aura zoka sabhA kA Ayojana kara zraddhAMjali pradAna kI gii| (17)
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samAcAra prApta hote hI bAlAghATa se kucha zrAvaka tatkAla nAsika ke liye ravAnA ho gaye, tAki gurudeva ke aMtima darzana kara sake aura unake aMtima saMskAra meM sammilita ho ske| gurudeva ke aMtima saMskAra vAle dina pUre bhAratavarSa se darzanArthiyoM aura zraddhAlu bhaktoM kA sailAba nAsika kI ora umar3a par3A thaa| gurudeva ke paralokagamana se eka aisI riktatA ho gaI jisakA bharanA asaMbhava pratIta hotA hai| gurudeva ke AjJAnuvartI munirAjoM, mahAsatiyoM evaM zraddhAlu zrAvakoM ke liye to yaha eka apUraNIya kSati thii| unheM to aisA laga rahA thA, mAnoM unakA saba kucha luTa gayA ho| dakSiNa kI ora :- AMdhra pradeza, karnATaka aura tamilanADU kI ora se kAphI dinoM se vinatI A rahI thii| gurudeva ke devaloka ho jAne se mana bhI azAMta thaa| vihAra to honA hI thaa| isa kAraNa guruvaryA ne AMdhra pradeza kI aura vihAra karane kA saMketa diyaa| tadAnusAra vibhinna grAma nagaroM meM dharma pracAra karate hue asIphAbAda padhAranA huaa| isa samaya merA varSAMtara cala rahA thaa| asIphAbAda meM pratyAkhyAna ke sAtha varSI tapa kA pAraNA huaa| yahAM se lakSAdipeTa padArpaNa huaa| yahAM Ate Ate kamajorI itanI bar3ha gaI thI ki calanA phiranA to ThIka uThanA baiThanA taka baMda ho gyaa| ye samAcAra AsapAsa ke grAma nagaroM taka phaila gaye the| isase darzanArthiyoM kA AvAgamana adhika hone lgaa| bolArAma se surANA parivAra kA Agamana huaa| ve apane sAtha vhIla ceara bhI lekara Ae the| lakSAdipeTa se bolArAma Agamana huaa| isa avadhi meM sevA kA lAbha bolArAma vAloM ne hI liyaa| isI bIca varSAvAsa kA samaya bhI A rahA thaa| bolArAma vAloM kI bhAvanA ko dhyAna meM rakhate hue varSAvAsa bolArAma meM kiyaa| yaha varSAvAsa bhI dharmasAdhanA kI dRSTi se kAphI saphala rhaa| varSAvAsa kI samApti ke pazcAt AsapAsa ke kSetroM meM vicaraNa karate hue guruNI maiyA kA sikaMdrAbAda padArpaNa huaa| varSAvAsa bhI yahIM huaa| sikaMdrAbAda meM bhAkhArA nivAsI zrImAna anopacaMda pArakha kI suputrI ku. caMcala kA dIkSotsava dhUmadhAma se huA aura navadIkSitA sAdhvI kA nAmakaraNa sAdhvI zrI caMdraprabhAjI ma.sA. karake unheM paramaviduSI mahAsatIzrI caMpAkuvaMrajI ma.sA. kI ziSyA ke rUpa meM ghoSita kiyaa| varSAvAsa kI avadhi meM karnATaka prAMta se zraddhAlu bhaktoM kI vinatI ho cukI thI ki Apako varSAvAsa ke pazcAt karnATaka kI ora. padhAranA hai| eka bAra to lagabhaga nabbe zrAvaka/zrAvikAyeM vinatI lekara upasthita hue the| varSAvAsa samApta huA aura karnATaka ke bhaktoM kI vinatI ko dhyAna meM rakhakara guruNI maiyA ne karnATaka kI ora vihAra kara diyaa| vibhinna grAma-nagaroM meM dharma pracAra karate hue ApakA padArpaNa rAyacUra meM huaa| rAyacUra Agamana se zrI saMgha meM utsAha kA saMcAra huaa| jinavANI kI pAvanadhArA pravAhita ho clii| pravacanoM kI dhUma maca gii| rAyacUra meM ApakA prabhAva sabhI para samAna rUpa se pdd'aa| mahAvIra jayaMtI harSollAsapUrvaka rAyacUra meM manAI gii| idhara varSAvAsa ke liye bhI sthAna sthAna se vinatiyAM A rahI thii| siMdhanUra zrI saMgha kI bhAvabharI AgrahapUrNa vinatI ko dekhate hue guruNI maiyA ne siMdhanUra zrI saMgha ko AgAmI varSAvAsa ke liye svIkRti pradAna kara dii| samayAnukUla rAyacUra se vihAra huaa| abhI varSAvAsa prAraMbha hone kucha samaya zeSa thaa| ataH AsapAsa ke grAma nagaroM meM dharmapracAra karate hue guruNI maiyA kA siMdhanUra meM pardApaNa huaa| siMdhanUra karnATaka meM eka choTA kSetra hai kiMtu zrI saMgha meM acchA utsAha hai| samArohapUrvaka varSAvAsa hetu siMdhanUra meM praveza kiyaa| varSAvAsa kAla meM acchI dhArmika jAgati rhii| sAhakAra peTha. madrAsa ' se lagabhaga pratidina zrAvaka-zrAvikAoM kA darzanArtha AnA banA rhaa| siMdhanUra varSAvAsa meM guruNI maiyA kA (18)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAsthya bhI narama hI rhaa| pAcana kriyA ThIka nahIM rahI aura yUrina ke kaSTa ke kAraNa svAsthya meM girAvaTa A gii| itanA hone para bhI AtmabalI guruNI maiyA ne apane saMyama meM kisI prakAra kI zithilatA nahIM Ane dii| dhArmika kriyAyeM niyamita rUpa se calatI rhii| zolApura se upacArArtha DAkTara ko bhI bulavAyA thaa| DAkTara ne guruNI maiyA kA parIkSaNa karake yogya upacAra bhI AraMbha kara diyA thaa| auSadhi barAbara cala rahI thii| garuNI maiyA kI asvasthatA ko dekhate hae zrI saMgha sAhakAra peTha. madrAsa ne madrAsa kI ora vihAra karane kI bhAvabharI vinatI kii| vaise inakI vinatI kAphI dinoM se guruNI maiyA kI sevA meM hotI A rahI thiiN| anukUlatA ke abhAva meM madrAsa kI aura vihAra nahIM ho pA rahA thaa| varSAvAsa samApta huA aura vihAra madrAsa kI ora ho gyaa| siMdhanUra se madrAsa ke liye vihAra ho gyaa| yaha samAcAra sAhukAra peTha, madrAsa zrIsaMgha ko mila gyaa| vahAM prasannatA kI lahara phaila gii| aMtata: unakI varSoM kI sAdha pUrI hone jA rahI thii| guruNI maiyA vibhinna grAmoM nagaroM meM dharmajyoti prajvalita karate hue madrAsa kI ora bar3ha rahI thii| jisa grAma yA nagara meM guruNI maiyA kA praveza hotA vahIM madrAsa ke zraddhAlu zrAvaka upasthita ho jaate| siMdhanUra se madrAsa taka ke vihAra meM jitane sthAnoM para bhI mukAma huA pratyeka sthAna para madrAsa vAloM kI upasthiti rhii| isa prakAra grAmAnugrAma vicaraNa karate hue guruNI maiyA madrAsa padhAre aura akSaya tRtIyA ke pUrva vaizAkha zuklA pratipadA ko sAhukAra peTha, madrAsa kI bhAvabharI vinatI ko dhyAna meM rakhate hue mahilA sthAnaka, sAhukAra peTha, madrAsa meM praveza kiyaa| mere varSI tapa kA gharaNA bhI yahIM huaa| zrI saMgha kI vinatI ko dhyAna meM rakhate hue yahI varSAvAsa bhI kiyaa| yaha varSAvAsa dharma dhyAna ke sAtha sAnaMda saMpanna huaa| isI bIca guruNI maiyA kA svAsthya bigar3atA gyaa| upacAra se Apake svAsthya meM sudhAra bhI hotA kiMtu vihAra yogya sthiti nahIM bana pA rahI thii| isa kAraNa eka ke pazcAt eka kula pAMca varSAvAsa yahIM kiye| ye varSAvAsa sakAraNa hue| vajrapAta :- guruNI maiyA kI asvasthatA ke kAraNa lagabhaga pAMca varSoM taka sAhukAra peTha, madrAsa meM sthiratA rhii| asvasthatA kI avadhi meM bhI ApazrI kI saMyama ke prati dRr3hatA rhii| mAha mArca 1991 hamAre lie azubha rhaa| ApakI prathama ziSyA paramaviduSI mahAsatI zrIcampAkuvaMrajI ma.sA. acAnaka asvastha ho ge| unake liye tatkAla ucita upacAra kI vyavasthA kI gii| upacAra calatA rahA kiMtu kisI prakAra kA lAbha hotA dikhAI nahIM de rahA thaa| vizeSa DAkTaroM ko bhI bulAkara parIkSaNa karavAyA gyaa| unake parAmarza se bhI auSadhiyAM dI gii| kiMtu koI AzAjanaka pariNAma nahIM niklaa| DAkTaroM ke anusAra unheM brenahemareja ho gayA thaa| aMtataH dinAMka 17 mArca 1991 ko krUra kAla ne unheM apanA grAma banA liyaa| paramaviduSI mahAsatI zrIcampAkuvaMrajI ma.sA. ke asamaya devaloka ho jAne se sabhI ko gaharA AghAta lgaa| samAja ko Apase bahuta AzAyeM thii| guruNI maiyA kA to burA hAla thaa| guruNI maiyA ne apanI priya ziSyA ke divaMgata hone para kahA thA "jAnA mujhe cAhie thA, campA tU calI gii| kAla ne nyAya nahIM kiyaa|" guruNI maiyA ke mana mastiSka para gaharA AghAta lgaa| mahAprayANa :- guruNI maiyA pichale kaI varSoM se asvastha thii| upacAra se unheM lAbha to hotA kiMtu sthAI lAbha nahIM ho rahA thaa| paramaviduSI mahAsatI zrI caMpAkuvaMrajI ma.sA. ke acAnaka svargavAsa ho jAne kA guruNI maiyA para gaharA prabhAva pdd'aa| unakI asvasthatA bar3hane lgii| varSAvAsa prAraMbha ho cukA thaa| sabhI dhArmika kriyAeM yathAvata cala rahI thii| eka dina ekAeka guruNI maiyA kA svAsthya ekadama adhika bigar3a)
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyaa| tatkAla DAkTaroM ko bulAyA gyaa| hama sabhI sAdhviyAM guruNI maiyA kI sevA meM sadaiva tatpara thii| zrI saMgha ke sadasyoM ne bhI tana mana aura dhana se guruNI maiyA kI sevA-cikatsA kii| kiMtu kahA gayA hai ki TUTI kI bUTI nahI hai| kAphI upacAra karavAyA gayA kiMtu koI lAbha nahIM huA aura 4 agasta 1991 ko guruNI maiyA hama sabako rotA bilakhatA chor3akara mahAprayANa kara gye| prANa pakheru ur3a gaye, zeSa raha gaI pArthiva deha aura smRtiyaaN| guruNI maiyA ke deha tyAga ke pazcAt kI samasta aupacArikatAeM bhI pUrI kI gii| ___yahAM ullekhanIya bAta yaha hai ki asvasthAvasthA meM guruNI maiyA ne apane saMyama meM zithilatA nahIM Ane dii| aMtima samaya taka mAlA pherate rhe| ApameM sahanazakti advitIya thii| mahAsatI zrI caMpAkuvaMrajI ma.sA. ke viyoga ko to abhI hama bhulA bhI nahIM pAI thI ki guruNI maiyA kA sAyA bhI uTha gyaa| isa sthiti meM hameM aisA laga rahA hai ki hamArI naiyA bIca bhaMvara meM phaMsa gaI hai| gurudeva kI kRpA se saba kucha ThIka hogA, yahI eka vizvAsa hai| svabhAva :- guruNI maiyA kA svabhAva sarala evaM sahaja thaa| ve karuNA kI sAkSAtamUrti thii| ve kisI ko duHkhI nahIM dekha sakatI thiiN| dayA, kSamA, vinaya, sevA, jaise guNa unameM kUTa kUTa kara bhare the| saMyama ke prati jAgRti sadA banI rahatI thii| apanI ziSyAoM aura praziSyAoM ko bhI saMyama meM dRr3ha rahane kI sadaiva preraNA detI rahatI thii| apanI ziSyAo aura praziSyAoM ke prati unakA vyavahAra mAtRvata thaa| pArivArika vaiziSTya :- guruNI maiyA ke parivAra meM bhI dhArmika jAgRti thii| Apake saMsAra pakSIya jyeSTha arthAta Apake pati ke jyeSTha bhrAtA ne zrI javAharalAlajI ma.sA. ke sAnnidhya meM dIkSAvrata aMgIkAra kiyA thaa| unhoMne dRr3hatA se saMyama kA pAlana kiyA thA aura japa tapa meM sadaiva rata rahate the| ve pahale goTA kA vyApAra karate the| vyApAra meM unakI prAmaNikatA prasiddha thii| unake aMtima samaya meM unheM nimoniyA ho gayA thaa| dvitIya ziSyA mahAsatI zrI basaMta kuvaMrajI ma.sA. Apake bhaMDArI parivAra kI hI haiN| isase yaha spaSTa hotA hai ki bhaMDArI parivAra meM dharma dhyAna ke prati vizeSa ruci hai| ziSyAeM :- ApakI ziSyAoM kA saMkSipta jIvana paricaya nimnAnusAra diyA jA rahA hai| 1. mahAsatI zrI caMmpakuvaMrajI ma. : janma :- vi.saM. 1981 mArgazIrSa zukla prtipdaa| janma sthAna :- kucerA jilA nAgaura (raajsthaan)| mAtA :- zrImatI kRSNAbAI suraanaa| pitA :- sva. zrImAna phUsAlAlajI surAnA, vyavasAyI kaTaMgI bAlAghATa (madhya prdesh)| .. svasurAla pakSa :- kAyelA parivAra, bAlAghATa (madhya prdesh)| dIkSA :- pati viyoga ke bAda vi.saM. 2005 mAgha zuklA dshmii| dIkSA sthAna :- kucerA jilA nAgaura (raaj.)| 88888830030358888 8888888888888888888888 388638 (20)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurudeva :- marudharA maMtrI sva. svAmIjI zrI hajArImalajI mhaaraaj| guruNI :- mahAsatI zrI kAna kuvaMra jI m.saa.| adhyayana evaM bhASA jJAna :- jaina siddhAMtAcArya, jaina AgamoM kA gahana adhyyn| saMskRta, prAkRta, hindI evaM gujraatii| ___ vizeSatA :- ojasvI pravacanakartI, satata adhyayanazIlA, sevAbhAvI, samAjotthAna kI dizA meM niraMtara pryaas| vihAra kSetra :- rAjasthAna, madhya-pradeza, mahArASTra, AMdhrapradeza, karnATaka evaM tmilnaaddu| svargavAsa :- 17 mArca 1991, mdraas| ApakA vistRta paricaya AgAmI pRSThoM meM diyA jA rahA hai| 2. mahAsatI zrI basaMta kuvaMrajI ma. janma :- vi.saM. 2002 maargshiirss| janma sthAna :- kucerA jilA nAgaura (raajsthaan)| mAtA :- zrImatI sohnbaaii| pitA :- zrImAna ratanacaMdrajI betaalaa| pati :- zrImAna mahAvIracaMdajI bhaMDArI, kuceraa| dIkSA tithi :- vi.saM. 2024 vaizAkha kRSNA 2 / dIkSA sthAna :- kucerA jilA nAgaura (raajsthaan)| gurudeva :- svAmIzrI hajArI malajI mhaaraaj| guruNI :- mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI mhaaraaj| adhyayana :- jaina zAstra, thokar3e aadi| vizeSa :- sevA bhaavii| 3. mahAsatI zrI kaMcana kuvaMrajI mahArAja janma :- vi.saM. 2010 mArgazIrSa zuklA 4 / janma sthAna :- rAjaladesara (gaMgA zahara, biikaaner)| mAtA :- zrImatI kesara bAI setthiyaa| pitA :- sva. zrImAna hIrAlAla jI setthiyaa| pati ;- sva. zrImAna budharAjajI nAhara, kuceraa| (21) HARE
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSA tithi :- vi.saM. 2034 vaizAkha zuklA 1 / dIkSA sthAna :- cAMdAvatoM kA naukhA jilA nAgaura (rAjasthAna ) / gurudeva :- svAmI zrI vrajalAlajI ma.sA. evaM yuvAcArya zrI madhukara munijI m.saa.| guruNI :- sva. mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. / vizeSa :- bI. e. do sau se adhika thokar3e kaMThastha / dazavaikAlika kaMThastha / bIsa paccIsa AgamoM kI jAnakArI / madhura pravacanakartrI, tapa meM vizeSa ruci mAsa khamaNa taka kI aneka tapasyAeM kii| saMskRta prAkRta hindI kI jJAtA / ApakI zailI meM oja evaM teja kA prabhAva hai| 4 mahAsatI zrI akSaya jyotijI mahArAja priikssaaeN| dIkSA guru :- kaviratna upAdhyAya paM. zrI kevala munijI ma. / guruNI :- sva. mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. / vairAgya kA kAraNa :- pUjya guruvaryyAzrI ke upadeza se / adhyayana ;- laghu siddhAMta kaumudI, pAtharDI borDa kI parIkSAeM evaM dakSiNa bhAratIya pracAra sabhA kI vizeSa :- gAyana, kavitA Adi meM vizeSa ruci / adhyAtmayoginI (sva.) mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. ke varSAvAsa kI sUcI sthAna 1 2 janma :- dinAMka 27 apraila 1974 / janma sthAna :- madrAsa (tamilanADu) / mAtA :- zrImatI caMdrAbAI koThArI / pitA :- zrImAna cAMdamala jI koThArI / dIkSA tithi :- vijayAdazamI vi.saM. 2047 dIkSA sthAna :- ainAvarama dAdAvAr3I, madrAsa / mr 3 tiMvarI (rAja.) pAlI (rAja.) Deha (rAja.) mahAmaMdira jodhapura (rAja.) (22) vikrama saMvata 1990 1991 1992 1993
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 9 10 11 12 13 - 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 - 34 35 36 37 38 pIpAr3a (rAja.) 39 40 6 0 1 ne le le ra c ce ke 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 jodhapura (rAja.) phalaudI (rAja.) mer3atA (rAja.) tiMvarI (rAja.) Deha (rAja.) jodhapura (rAja.) udayamaMdira (rAja.) byAvara (rAja.) kucerA (rAja.) ( mahAsatI zrI tulAchAjI ma.sA. kI asvasthatA ke kAraNa ) khetarapAlI coMtarA (jodhapura) byAvara (rAja.) byAvara (rAja.) mer3atA (rAja.) kucerA (rAja.) mer3atA (rAja.) mahAmaMdira (jodhapura) kuzAlapurA (rAja.) kucerA (rAja.) Deha (rAja.) kekIMda (rAja.) byAvara (rAja.) pAlI (rAja.) kucerA (rAja.) masudA (rAja.) kucerA (rAja.) UparalAvAsa (rAja.) mer3atA (rAja.) pAlI (rAja.) kaMTagI (ma. pra. ) durga (ma.pra.) bAloda (ma. pra. ) rAyapura (ma.pra.) durga (ma.pra.) (23) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 se 2013 2014 2015 2016 sakAraNa 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2023 sakAraNa
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlAghATa (ma.pra.) 2040 bolarAma (ma.pra.) 2041 sikandrAbAda (A.pra.) 2042 siMdhanUra (karnATaka) 2043 sAhukAra peTha madrAsa 2044 se 2048 (asvasthatA ke kAraNa) . vi.saM. 2048 ke varSAvAsa ke ATha dina hI vyatIta hue the ki krUrakAla ne Apako apanA grAsa banA liyaa| sva. yuvAcAryazrI mizrImalajI ma. "madhukara' kI AjJAnuvartI mahAsatiyoM ke anya sNghaadd'e| ye mahAsatiyAMjI deza ke vibhinna bhAgoM meM vicaraNa karate hue jaina dharma kI acchI prabhA-vanA kara rahI hai| 38888888888888888 1 mahAsatI zrI gavarAMjI ma.sA. ThANA 2 2 mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. 'arcanA' ThANA 11 3 mahAsatI zrI ugamakuvaMrajI ma.sA. Adi ThANA 4 mahAsatI zrI sohanakuvaMrajI ma.sA. ThANA 5 5 mahAsatI zrI manoharakuvaMrajI ma.sA. ThANA 7 8533389854088000005888888888888888888560028888888888888
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmayoginI mahAsatI zrI kanakuvaMra jI ma.sA. kI pA~ca kahAniyA~ saMkalana :- viduSI mahAsatI zrI kaMcana kuvaMrajI ma. sA. * adhyAtmayoginI (sva.) mahAsatI zrI kAnakuvaMrajI ma.sA. apane zrotAoM ko mAravAr3I bhASA meM kucha kahAniyAM apanI viziSTa zailI meM sunAyA karate the / zrotAgaNa ina kahAniyoM kA rasAsvAdana lete lete maMtra mugdha ho jAyA karate the| jinhoMne sva. mahAsatIjI ke zrImukha se ye kahAniyAM sunI hai, ve isa tathya se bhalIbhAMti paricita hai| sva. mahAsatIjI kI viduSI suziSyA zrI kaMcanakuvaMrajI ma.sA. ne bar3A prayAsa karake pAMca kahAniyAM hindI, mAravAr3I mizrita bhASA meM likhakara taiyAra kii| hama inheM yahA~ vaisI kI vaisI hI prakAzita kara rahe haiN| (25) sampAdaka
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMcI zraddhA - eka jATa aura eka jATanI kI donuM khetA meM kAma karana jAvatA aura jATanI roja bhAtto lera j'aavtii| eka bAra maMdara mAM bhajana kIrtana ho rahyA haa| loga kyo, are jATa! kheta rI kamAI to roja hI kara paNa maMdara mAM bhagavAna ko nAma to liyAM kara, to thAroM kalyANa hujii| loga ghaNo kyo| jaNA eka dina jATa aura jATanI bhI bhajana karavA ne baiTha gyaa| mana mAine bhagavAna re mAthe bhAvanA reve to eka dina meM hI zraddhA baiTha jaave| aba ghare Ave aura khetAM jAve, rAta dina jATa ke ke bhaja rAma bhaja rAma aura jATanI ke ke bhaja sItA siitaa| iNa taraha bAra bAra raTana lagAyor3I rAkhe aura bhagavAna ne dhyaave| e kara jATanI bhaiMsa duha hI to pAr3o sarakiyo konii| jaNA bhaja sItA, bhaja sItA karatI karatI bhaja pAr3A, bhaja pAr3A iNa taraha raTana aura mana meM soca ke kheta jaauuN| jaNA jATa ne pUcha leiiN| paNa vaThi ne jATa kheta khaDe ho jaNA khar3atA khar3atA eka lakar3I ro ThaMThoM Ar3o aaygyo| DhUMTho nikAlyo konI, jaNA jATa bhaja rAma bhaja rAma karato karato bhaja DhUMThA, bhaja DhUMThA karaNa laagyo| vo bhI mana meM jANyoMka jATanI AI jaNA pUcha leuu| aThi ne bhAtA rI Tema huttAI jATanI aaygii| aura donUM muMDA dekha, donoM ne hI nAma Ave konnii| jaNA nema le liyo ka jaThatAI sahI nAma yAda nahIM Ave jite roTI hI khAMvA konii| bhAto chIkA para rakha diyo aura donUM jaNA raTa lgaaii| jATa keve bhaja DhUMThA, bhaja ddhuuNtthaa| jATanI keve bhaja pAr3A, bhaja paadd'aa| donUM raTe aura raTatAM raTatAM tIna dina hugyaa| aThine rAma sItA Apare vimAna kaThaI jaavtaa| jAvatA jAvatA bAta kare ka dekhyo| sItA jI mhArA bhakta kittA zraddhAlu hai| sItA kiyo - dikhAyo srii| roja kevo mhArA bhakta mhArA bhkt| Aja dikhAoM jaNA rAmacaMdrajI kiyo meM aThI hI khar3e meM hUM aura the jAvoM jaNA sItA Age gaI aura jATa jATanI re kane jAyane keve ke kine jpo| jaNA vo bolyo japAM thArA mAMTI ne gussA meM to haaii| jaNA pUcho ke mAro mATI ktthe| keve vo paDyo por3A meM jaNA khar3AU nikAla ne rAmacaMdra jI AyA aura darzana karane kiye aba mhAro nAma the koNI bhuulo| sAcI zraddhA hI jaNA rAmacaMdrajI aura sItA sena rUpa prakaTa huIgyA aura aba ve donoM tIna dina rA bhUkhA to hI ho| ghara Ayane khANoM khAyo aura bhagavAna ko nAma rojInA hI leve| keNa ko matalaba o hI hai ki zraddhA binA bhagavAna mile konnii| to sAMcI zraddhA rAkho to saba kAma ThIka hu jaave| (26)
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ buDhApo duHkhakArI hai eka seThajI ApanI javAnI re mAya ghaNoM hI kmaayo| AkhA dina lAbUjI lAbUjI karatA retaa| nI rAta ro bairo na nI dina ro balada re jiyAna Aradhe dina karaTA retaa| Izvara kI kRpA suM cAra chokarA ne potA potI mokalA hI haa| paNa kiyAM kare hai ki ugator3A sUraja na saba jaNA namo kareM, AtIyor3A ke konii| bur3hApo ko kiNI bApa ro konii| seThajI avasthA re mujaba gor3AnA de diyaa| hAM, bhAyA bur3hApo buro ghaNo hai kiyA kare hai, "bur3hApo sabane buroM, jiNoM buro hai narA bAre to chorA haMse se Dhor3a nahIM hai dharA! seThajI re mAya A bAta sAMcI raige sAro dina khe khe karatA retA, na A A karatA retaa| seThajI re beTA dI bhuAr3iyA kAMThI darAna regii| mana hI mana meM bolatI retI ke o bUr3ho kada mare ne kada mAtho chodd'e| beTA rI lugAyA eka trkiib| socI ara AparA bharatA ne kaivaNa lAgI ke Ane pola re mAyane baiThAye do| AparI ghara vAlI re keNA meM mujaba seThajI ne pola re mAyane baiThAya ne hAtha re mAya eka ghaMTI de dii| aura seThajI ne batAya diyo ke Apare jImaNa rI mana meM Ave jaNe ghaMTI bajAya dI jo| seThajI kiyAM mujaba karane lAgA kAI kareM, jora konI caale| paNa eka dina joga kI bAta, seThajI ro poto ramatA - khelatA ghaMTI lekara cAlI gyo| chorA ro bApa pUchyo ke A ghaMTI kyAM sUM laayo| chokaroM bolyo dAdoM sA kanAsUM laayo| are gelA dAdo sA. ne bhUkhalAgI to ve ghaMTI binA Aparo kAma kI kara claay| choro chaTa bolyo A to ThIka hai bApU para maiM thANo beTo huuN| jada the bUr3hA ho jAvelA jaNe A ghaMTI thANe kAma A jaatii| ara binA paIsA kAma paIsA kAma baNa jaasii| seThajI rI A~khyA khulgii|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ karkazA strI eka AdamI re takadIra ghaNoM likhiyor3o hove, mehanata kama kare to vine jyAdA mila jaave| para eka AdamI bicAroM mehanata to kare ghaNI to phala mile thodd'aa| o hI ja kAraNa hai takadIra ro jako mana eka bAta yAda aaygii| ka eka choTe saka gAMva meM brAhmaNa aura brAhmaNI haa| brAhmaNa bicAroM dina ugato re bicAro ATo levaNa ne jAvato to brAhmaNa eka gAMva sUM dUsare gAMva meM jAvato paNa vo subahU ziyyA taI ghUmato phirato paNa viNe karmA meM to sare bekAr3I hI likhiyor3I hI to brAhmaNI para AvaMtA hI lar3AI jhagaDA karaNe lAga jaavtii| paNa brAhmaNa bicAroM kare to kAMI kre| ghaNo brAhmaNI kevatI to bicAro brAhmaNa kareM to kAMI kreN| ghaNoM brAhmaNI kevatI to bicAro brAhmaNa cAra pAMca gAMva jAra A jAva to| toI brAhmaNa ro to jhagar3o aego hutoM hI konI vA to roja rI lar3AI krtii| the to phiro hI konI, thANoM phiraNoM khAro hI laage| phira binA dhANe kUNa Tukar3A ghAlI, Aya baiThagyA khAvaNa ne| phiraNo lAge doro| bicAro brAhmaNa to dukhI hugyoM, paNa kareM to kAMI kre| yU karatA karatAM vI hI gAMva re mAyane rAjA re putra rAja kumAra re galera gAMTha huiigii| to rAjA duHkhI hugyo| DAkTara vaidya rA tAMtA lAgyA to hI rAjakumAra rI gAMTha meM zAMti nahIM aaii| jaNA rAjA bir3alo phirAyo ka rAjakumAra rI gAMTha se koI ilAja kare jine mana mAnayodhana diyo jaaii| o bir3alo vA brAhmaNI suNyo, suNatAI daur3a bAre AI aura bir3alo pheraNa vAlA ne he ko mArayo keve o brAhmaNa to ghaNoI jANakAra hai| iNa ne le jAvo aura rAja kumAra re jADo dikhaavoN| yUM kevatA hI bicAro brAhmaNa kAMpane laagyo| brAhamaNI to basa bir3alo phera jakA re lAre hI vI brAhmaNI ne kara diyo| bicAroM brAhmaNa rAja meM puugyo| mahalA meM rAjakumAra soyo jaThe, brAhmaNa pUgyo aura aba koI upAya socyo| socane brAhmaghUsagalA ne mahalA mAhU nikAla diyo| aura agni ghI lepa dUpa kariyo aura mAcA re Are-bAre dhUmaNa lAgyo, ne jora-jora nI bolane laagyo| jANU nahIM picANU nahIM karkazA ne pUgU nhiiN| (bicAro brAhmaNa jANe to kI hai konI to o hI upAya hAtha meM aayo)| ya rAjakamAra vicAra kare ka roja jhAr3A jAdU maMtrA, DorA to ghaNAI karAyA paNa isyA to koI nI bolyA, paNao to ajaba-gajaba ro hI jhAr3o lagA rahayo hai| yUM rAja-kumAra vicAra kre| gA~Tha bhI pAkIgI, vo rAjakumAra jora yU haasyo| haMsatA hI gAMTha phUTI, gAMTha phuTatA hI sabane kAI kariyo bulA liyo| malama pATI karAI aura rAjakumAra ne kAMI ka zAMti AyagI, jaNA rAjA aura anucara vIro mAna ghaNAI bar3hAya riyo| abe vo brAhmaNa rAjI khuzI rAja meM reve| khANo pINo kare, Ananda meM reve, to eka dina brAhmaNa rAjA ke keve- aba Apa chuTTI kro| maNe kAI mhAreM ghare jANo hai| jaNA rAjA khUba ThATa { hAthI para baiThANa, jaya jaya kAra karatA haMtA brAhmaNa rI galI meM AvaNa laagyo| brAhmaNI coMka ne uThI ka dekhU to sahI kiro melo A rahayo hai| bAre AI brAhmaNI dekhyo ka kAI yAro hallo huI rayo hai| Age bAre dekhyo, dekhatA hI socyo ai to mhArA hI bharatAra hai / jAUM maayke| thAlI kara kalayAaura cAvala Adi saba sAmagrI leyana AI aura baMdhAvaNa karayA aura ghara meM baMdhAyA ne lIpA peche ke ve basa aba to jyo karane ghAlU baiThA rahI khaavo| jaNA bAhmaNa vicAra kare kala rAja meM bheja taiyAra huyagI thii| para Aja jaNA dhana diyo to brAhmaNa rA bAraNA huNa lAgyA aura ghara buro nahIM ho jaNA brAhmaNa khAro lAgato ho basa o hI to karkazA lugAyA ro kAma re| lugAyA re khAtira vicAra manakha majabUra hoya jaave| paNa kare to koI (28)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ kre| isa taraha kI manakha kane paiso hove to lugAI bhI khUba sukha de hI hove| aura khAne ko nahIM hai to vA hI dukha deve| to the sagalA jANo hI ho ka karma kima kAraNa nAca ncaave| basa sagalA khela takadIra kA hai brAhmaNa rI akala ThikANe Aya gyii| * * * * * tyAga ko phala eka jATa ho eka jATanI hii| donA re hI Apasa meM prema ghaNo hI tho| eka dina jATa kheta jAvato ho| rastA meM pablika bharI hI sAmane jainiyA rA sAdhu Ayor3A haa| sAdhujI ko vyAkhyANa cAla ho, jATa dekhyo vANiyA kA mArAja hI hai| cAlo Aja to vyAkhyANa suNalevA pAchA khetA jaave| jaNA jATa sabhA meM baiNtthgyo| vyAkhyANa pUro huyo| jaNA loga sagalA sogana liyaa| jaNA. jATa mana meM jANyo, abe maiM kAMI bheTaNa devuu| jATa vicAra meM par3a gyo| jaNA pATere lAre jAya ne muni rAja ke keve -mArI pAgar3I meM eka rupayo hI hai Aja iso hI leva levo| maiM garIba AdamI huuN| to munirAja keve ke bhAI mane thArA rupayA paisA konI cahiye, tyAga kara jATa tyaag| jaNA jATa kiyo aura to kAI tyAga kru| koka lArA tya | do| jaNA sAdha jI koka lArA tyAge karA diyaa| tyAga karane ghara aayo| jATa AvatA hI jATaNI ke ve Aja caudharI mor3o dhaNo aayo| ito kAMI kriyo| jaNA jATa to AnAkAnI karI paNa jATaNI to Aparo jora batAvaNe laagii| pache Akhira jATa kiyo kAMI-kAMI kriyo| vANiyA rA mArAja AyA, jako vyAkhyANa suNaNe baiTha gyo| jATanI ke ve jaNA tothe ki sauMgadha karI ho| sAMcI bAta btaao| jaNA jATa keI dera vicAro, cupacApa rhiyo| Akhira ghaNI taMga karI jATaNI, jaNA jATa keve aura to ki konI kariyo khAlI kokalA e sauMgadha liyA huuN| jaNA jATaNI keve maiM to Aja hI kokalA baNAyA huuN| kokalA hI ghAlU to jATa keve kokalA to matI ghAla, jola ghAla de| jaNA jola ghAlane lAgI to keva gur3atAra Da to paDane de| jaNA jATanI keve isyA tyAga meM koI tilaka kADho. tyAga karaNo hai to sAMcA mana saM krno| jaNA jATa aba jola hI khANa chor3a diyo| jATanI jidda kara baiThI, Aja to kokalA hI baNAyA hai, aihI khAvaNa pdd'ii| jATa ke ve maiM khAvU ko nii| jATanI ke ve khAvaNa pdd'ii| yU karatA karatA Apasa meM hugyo jhgdd'o| jhagar3o isyo huo jako jATanI balatI lakar3I leyA lAe phirii| jATa to jIva bacAvaNa khAtira daur3ato daur3ato eka maMdira meM jAra tthrgyo| rAta par3I aura karIba bAraha baje aura bAraha bajatA hI cAra cora AyA dhana ler|, maMdira kI devI kA bolvA bolor3I hI jaNA aba corAna koI nAriyala phor3aNo ho| aThI ne baThI ne dekhyo to jATa ko mAtho ho| mor3o mor3a ke mAthe nArela phor3aNe lAgyo cor| ite meM jATa nIMdU jAga ne keve khaalevuu-khaalvuu| ka cora to Dara ne bhaagyaa| bhAgatA hI jATa uThyo, uThane dekhyo to gAMThA pddii| gAMThA uThAyane le aayo| aura helo bhArayo-aba to ADo khol| ADo kholyA hU~ pelI dekhyo to dhana kI gAMThA dekhI, dekhadekha jhaTa ADo kholyo khola A vo aba to the ke vo to sIro to sAro hI ghAla duuN| dhana ke kAraNa minakha Adara pA hove| aba jATa ne Adara mila gyo| jATa-jATaNI aba ArAma hUM reve| dhana to hai hii| khAve pIve ArAma sU reve| thor3A dina pache eka beTo huyo| beTo par3ha likha ne moTo huyo| jATa-jATaNI hI sevA sAre aura Apare ArAma sU reve| cokhI lAge to rAkha jo nahIM to mArI pAchI de dI jo saa| * * * * * (29)
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAna ro mahattva eka seTha jI haa| vAre cAra beTA haa| cArA re hI Apasa meM prema ghaNo hI ho| seTha-seThANI re hamezA se niyama ho ki pA~ca sAmAyika karane pache muMha meM pANI ghAlatA haa| seTha jI roja dAna karatA haa| eka AvalA jito roja karIba bAda meM hI muMha meM ki levatA haa| seThANI kA bar3A beTA lagAra choTA beTA taka cAro rA hI byAva hugyo| cAroM devarANiyAM-jeThANiyAM meM prema ghaNaoI ho| seTha seThANI ne bhI beTA-bahuA hI khAnI saMtoSa ho| kadaI bhI dAna devaNa ke khAtira bahuA beTA ki bhI kiyo konii| paNa saMgata aisI cIja hai jiNu minakha cokhaka cokho bhI sIkha mAna leNve| eka dina choTI bahU bAre nikalI koI kaamuu| jaNA pAr3osaNa helo maaryo| bahU bicArI choTI hIja aura pAr3osaNa to sikhAvaNe tAkatI hii| eka choTA TAbariyA khelaNa ke vAste bAre gayor3A haa| jaNA choTI bahU TAbarA ne bulAvaNa re bAre aayii| TAbarA ne helo maaryo| jite to pAr3osana tAkatI to hiij| ite meM dekhane ke ve A vo aThA ne A ko bahU pAr3osaNa dekhane bilA bAtA karane laagii| vA hI vAha tU to gelIja hai| thane ThA konI e sAsU-susarA to thAro dhyAna nahIM rAkhelA aura dAna devaNa ko bahAnoM raakhe| sAre dhana yU gaMvA deve vA tU to yU kara morA rakhiyoDI hai jike kamarA re tAlo lagA basa jA baha to pADosaNa re kreve meM AyagI aura sabaha aura tAlo lagA diyo| sAsUjI utthiyaa| pA~ca sAmAyika pAlI, pAla ne nIce aayaa| AvatA hI kamarAA re tAlo dekhiyo, dekhatA hI khimyA dhAra ne sAsU jI Upara car3ha gyaa| susarA jI seThANI AyA jANa ne dono jaNA upavAsa pccviskhyaa| tIna dina re bAda rAta ko seThANI ne vicAra kiyo ki Apa aThahUM caalo| dono hI rAtoM rAta nikala gyaa| Age jAtA jAtA eka jhAr3I meM jAra pahuMcyA aurapA~va rakhatA hI jaMgala meM bahuta bar3A jhAr3a jhaMkArA ke bIca mAyane eka velI baNagI aura naukara cAkara vAha vAha karaNa lA gyaa| seTha-seThANI navakAra sI sU pAraNo kiyo, dAna diyo aura sukhe sukhe reve| aThi ne cAraNAro ghara ho jiMko aMdevo hgyo| lAre beTA bahuA bhUkhA ka maraNe laagyaa| Apasa ke mAyane keve maiM to ki bhI konI karayo jitA meM choTI bahU prakaTa huI aura keve maiM kAI karUM pAr3osaNa ne mana sikhAdI jakU maiM tAlo lagA diyo| abe kAMI kraa| socaNe laagyaa| socatA socatA suNiyA ke eka gAMva ke bAhara dAnI seTha hai| talAba khudAve jako Ada jakA ne hI dhapAya deve| jaNa A sagalA gharA rA vyakti pahu~ca gyaa| seTha-seThANI ghara kA beTA bahuA ne pahacAna liyaa| jaNA ghare bulaayaa| sagalA ne ghara dhandhA para lagAya diyaa| seThANI snAna karane baiThI to eka bahU kiyo mA sA thArA mora dhouu| seThANI ke ve nahIM, mAre to koI jarurI nahIM hai| paNa nA ketA ketA bahU mora dhovaNA baiTha gyii| seThANI ke morA re lAI e maso ho| maso dekhane bahU kI AkhyA meM pANI Aya gyo| to seThANI ke ve bhalA kyo rove| bahU ke ve nahIM mA~ sA mhArA hI sAsUjI ke cihna ho| jikAsa roja aaygyo| mAMsA aura koI bAta nahIM hai jaNA seTha-seThANI vicAra karayoM yA 'jI are AyA prakaTa huya jaavaa| jaNA sAsU-susarA ke ve meM hI thArA mAM-bApa-sAsU-susarA haa| to yU suNa ne sArA jaNA paga pakar3a liyA aura rAta re rAta pachA aayaa| thor3I dUra caalyaa| pAchA lAre dekhyo to lAre sUno hugyo, jaMgala / sagalo parivAra ghare A gyo| aura pachI pelA jaisI hI dAna devaNa lA gyaa| ghara ko gaurava baNaNe lAgyo aura sagalo parivAra dAna re lAre jIvana meM loga sudhAra leve iNa vAste koI kirA sIkha meM Ayane dAna devaNa meM Ar3A matI aayjyo| * * * * * (30)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kAna zataka rAjasthAna ! tujhe hai merA vandana / terI rajakaNa mere mAthe kA candana // hai sanI vIratA ke pAnI meM mATI / anupama sAhasa se lAMghI durgama ghATI // he vIra, prasavinI ! dharA tujhe hai vaMdana / maiM zIza jhukAtI tumheM vIra vara caMdana // z2aba kavi vIro kI yaza gAthAeM gAteM / so vINA ke tAroM ko jhanakAte // rANA pratApa se hue vIra balazAlI / bhArata jananI thI jisase gauravazAlI // itihAsa vIra gAthAoM ko doharAtA / mAnI kA mAna bharA mana bhI jhuka jAtA // nAgaura gaura se apanA rUpa nihAro / dIvAroM ko phira Aja saMvAro // nAgaura Aja bhI apanA zIza uThAye / hai khar3A aDiga pAvana itihAsa chipAye // terI pracIroM meM likhI kahAnI / vIroM kI aba taka nizcala yahAM nizAnI // vIroM ne tere pAvana yaza ko siiNcaa| ambara taka bar3ha gayA rahA nahIM nIcA || janme senAnI vIra dharma ke sRSTA / terI godI se uThe santa yuga dRSTA // laharAtA terA AMcala bhI pAvana hai saMtapta dharA ko jaise sAvana hai / tere AMcala meM pAvana grAma kucerA * sAdhvI zrI candraprabhA hotA AyA santo kA jahAM baserA / parivAra surANA yahAM atithi sevaka haiN| dharmArAdhaka svayaM dharmapreraka haiM | isa kula meM sambhUmalajI seTha surAnA the sevAbhAvI sevAmaya thA bAnA | the guNa guNoM se ve pahicAne jAte / unakI guNa garimA ke svara loga sunAte vaha pratikramaNa pauSadha ke the abhyAsa jinake ghara meM lakSmI thI jaise dAsI // zrI bIMjarAja se putra ratna ko pAkara harSita the sambhU putravadhU ko pAkara aMjanI aMjanA sI hI thI guNazAlI jisake Anana para thI saMyama kI lAlI zuci, zIla, satya, santoSa jise the pyAre the lAja bhare donoM nayanoM ke tAre do putra, putriyAM tIna inhoMne pAyI jaise ve saba unakI hI thI parachAI phUsAlAla kaTaMgI ke adhivAsI para kAlUrAma ho gaye svarga nivAsI jeSThAputrI sundara zrI suganA bAI / loka chor3a surapura kI rAha banAI // saMvata unnIsa sau ar3asaTha thI manabhAvana thA mAsa bhAdrapada kRSNa aSTamI pAvana kAnhAbAI zubha kAla labdhi le AI zrI bIMjarAja ke ghara meM bajI badhAI (31)
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUMje khuziyoM ke gIta hRdaya baurAye ghara ghara meM maMgala gIta madhura laharAye lAvaNyamayI vaha sundara svarNa latAsI ___ kamanIya kAnta kusumita svarNa uSAsI // dina bIte rAta gaI madhu Rtu muskAI __ vaha nanhIM kalI bar3hI sabake mana bhAI mana moha moha letI thI mohaka vANI ___ usakI saba para chAI thI madhura nizAnI vaha Thumaka Thumaka kara AMgana meM calatI thii| bAhara bhItara vaha dIpaka sI jalatI thii| apanI krIr3A se saba kA mana hrssaayaa| saMtapta hRdaya meM zItala nIra bahAyA // jisa ora dekhatI sabako vaza kara letii| jana-jana ke mana kI pIr3A bhI hara letI // mAyA mamatA se usane sabako jiitaa| sabake mAnasa meM baiTha gaI vaha gItA // sundaratA suSamA kI vaha pratimA pAvana / ___ pyAse nayanoM meM banakara chAI sAvana // mAtA mohita thI usakI chavi para bholii| vaha nAca nacAtI banA banA kara TolI // vaha sutA jana ke tana mana ko thI pyaarii| jaise sUne ghara kI thI vaha ujiyaarii|| aba usake jIvana ke basaMta chaha biite| jo bhare kUpa meM ghar3e vahI aba rIte // bacapana khuziyoM meM nahIM bItane paayaa| par3a gaI acAnaka krUra plega kI chAyA // aba mauta nAcane lagI vahAM ghara ghara meN| patte se ur3ane lage prANa kSaNa bhara meM // thA aisA kauna balI jo Akara ttoke| usa narabhakSI ko prANa haraNa se roke // kaliyAM muhatI phUla sukhate jaate| ___ surabhita kAnana pala-pala meM ujar3e jAte // maraghaTa tAlI de dekara muskAtA thaa| ___ murdo kI chAtI para car3hakara gAtA thA // hai merA rAjya yahAM saba Ate jaao| jalatI jvAlA meM deha jalAte jaao| saundarya dhUla ke mola yahAM bikatA hai| abhimAna mAna sammAna sabhI cukatA hai| dinakara sA tapakara jo ambara meM aayaa| vaha Dhalakara anta samaya meM mere ghara AyA // o mAnava ! tU ne jIvana apanA khoyaa| tU hAtha pasAre calA jagata taba royA // tana meM rahate kucha aisA karma kamAle bhaTakana miTa jAye par3e na paga meM chAle // amaratva mile nazvaratA saba miTa jaaye| to isa ghaTa para Ane kA krama chaTa jAye // pyArI kAnhoM ko chor3a bilakhatI maataa| bana gaI kAla kI atithi tor3a saba nAtA // raha gaye bilakhate janaka na kucha kara paaye| ___mAtA ke patha para unane kadama bar3hAye // Age-pIche donoM ne nija tana chodd'aa| nirmohI isa duniyA se nAtA todd'aa| vaha eka kalI kevala ghara meM rotI thii| ___ jo mAtA pitA ke AMkhoM kI motI thii|| aba phUsAlAla hI the isa kula kI AzA jo de sakatA thA nIra svayaM thA pyAsA // chAtI para patthara rakha phUsA akulaayaa| kAnhoM ko bar3hakara usane gale lagAyA // bahate tinake ko kevala eka shaaraa| phUsA the jinane saba parivAra samhArA // (32)
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha aMgulI para jaise hara dina ginatA thaa| virahI paMchI ne viraha rAginI gaaii|| mana bhaTaka-bhaTaka kara koI vara cunatA thaa|| saba kucha pala bhara meM badala gayA anhonaa| eka dina usakI yaha AzA ho gaI pUrI ho gayA zUnya. sA mana kA konA-konA // bacapana kI gar3iyA banI kisI kI gorI // jIvana sAthI ko patha meM chor3a akelaa| eka ora dRgoM meM thA viyoga kA paanii| bhaNDArI, dUra calA taja nAga kA melA // thA vahI chipA AnaMda ki vaha thI raanii|| anacAhe sukha milate duHkha bhI milate hai| rAjA-rAnI donoM haMsate muskaate| kaNTako kita DAla para phUla madhura khilate hai // kucha gIta khuzI ke gAte zarmA jaate|| kAnhA kA jIvana banA jalana kI chaayaa| bhaNDArI ghAsIlAla bane the dulhaa|| saba ora nirAzA ne sAmrAjya jmaayaa| dulahina kAnhoM kA hRdaya khuzI se phuulaa|| vaha huI sajaga jaise koI jAgA ho| dulhA dulahina kI jor3I madhura suhaaii| bhrama, tana, mana ambara se jaise bhAgA ho // sabake AMkhoM kI putalI bana kara chaaii|| zAzvata jIvana kI jyoti amara hotI hai| khuziyAM AMgana meM Akara nAcI chmchm| patha ko jaga-maga karatI tama ko khotI hai| do hRdayoM kA yaha milana madhuratA kA krm|| merA zAzvata svAdhIna svayaM hai jJAnI / vidhi ko yaha milana na phUTI AMkhoM bhaayaa| mujha meM antarhita merA antarayAmI // luka chipa karake avasAda kahIM se AyA // dekhU na nayana se use jJAna se tolUM . hai jahAM ujelA timira vahAM palatA hai| isa janma maraNa ke sAre kalmaSa gholU // jalatI bAtI nizaMka neha kA hRdaya vahAM hai kSaNika sabhI saMyoga bichur3a jAte hai| jalatA hai // milate harSAte jAte kalapAte hai| hai bharI milana meM virahAnala sI jvaalaa| Akhira ye para hai, para hI sadA rheNge| himane vinAza ko apane bhItara paalaa|| mere anuzAsana meM ye nahIM raheMge // AzA kI chAtI meM chalanA kI piidd'aa| ye mAtA-pitA suta sAre jhUThe bandhana krIr3A ke pIche daur3a rahI hai krIr3A // ye bichur3a hRdaya meM bhara dete hai krandana do dila nUtana svapnila saMsAra basAne kauna maraNa ke bAda sAtha jAtA hai| patha para Aye gAte se prema tarAne // koI paga do paga, maraghaTa pahuMcAtA hai| mada mAte paga paga meM aise par3ate the ghara vAlI ghara ke dvAra khar3I ho rotii| do divAne maMjila khuda hI gar3hate the| AMkho ke motI zUnya ghaTA meM botI // thA patA na bar3hanA hI pIche haTanA hai| maraghaTa taka bhAI bandhu sAtha hai jaate| baMda-bUMda kA jIvana hI usakA miTanA hai // raca citA lagAkara Aga phUMka kara Ate // sandhyA jIvana kI sahasA kaise aaii| .. miTTI kA putalA miTTI meM mila jaataa| (33)
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ avazeSa rAkha ko pavana ur3A le aataa|| tapa teja tumhAre mana meM camaka rahA thA: avasAda hrAsa meM zIghra badala jAtA hai| antara Atmika AbhA se damaka rahA thA // jAne vAlA hI vidhi kA phala pAtA hai| thaka gaI deha paga-paga patha calate-calate / rama gayA citta ciMtana aura manana meN| cuka gayA neha dRga dIpaka jalate-jalate // adhyayana gahana karane meM zruta maMthana meN|| tulachA jI kI ulajhana tumane suljhaaii| mana meM na rahA lavaleza kahIM bhI bhrama tm| samatA se nirmamatA kI rAha batAI // __ hai cidAnaMda caitanya svarUpI aatm|| tuma sevA kI pratimUrti na tumasA koI / yaha arasa arUpI asparzI avinaashii| saba kucha khokara bhI jJAna nidhi nahIM khoI // cita piNDa caNDa guNa gaNa nidhAna tapa vAsI // tana para jitanI rekhAyeM hai utane gunn| adhyayana lagana se kiyA jJAna ravi jaagaa| candra kare tumhAre guNa kA kaise varNana // ajJAna hRdaya se jAna bacAkara bhaagaa| satya saMyama kI saurabha mahakA nija jIvana tuma satI nahIM ho mahAsatI guNa mnnddit|| nikhaare| Adarza jJAna saMyama se pUrita paNDita // madrAsa kI dharA para Akara svargadhAma padhAre // zrI santa hajArImala jI kA nirdeshn| zraddhApuSpa arjita karatI hUM kara lenA svIkAra / . pAkara jAgA nizcetana meM bhI cetana // 'candrA' tava caraNoM kI cerI kara denA bhava : tuma guru ho guru se bhI guruttara hai vaannii| paar|| __ hai mahAsatI kI vANI jaga kalyANI // tumane paga-paga cala-cala kara alakha jgaayaa| ___ jana-jana ko apane pana kA pATha par3hAyA '' hai madhura sAdhanA guru sevA mana bhaavn| sevA se tana-mana hue tumhAre pAvana // * * * * * (34)
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ A~khoM dekhA yathArtha * sAdhvI zrI taruNaprabhA 'tArA, AmeTa vi. saM. 2033 meM mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA, paramaviduSI mahAsatI zrI campA kuMvara jI ma.sA. evaM mahAsatI zrI basaMtakuMvarajI ma.sA. ThANA tIna cAturmAsArtha mer3atA siTI meM virAjamAna the| mer3atA siTI bhakta ziromaNI mIrAbAI kI nagarI ke nAma se bhI prasiddha haiN| isI nagarI meM suprasiddha yogIrAja zrI Anandaghana ne AdhyAtmika rasa kI dhArA pravAhita kI aura kAvya racanA bhI kii| usa samaya maiM jaina dharma se anabhijJa thii| jaina dharma ke prati merI koI ruci bhI nahIM thii| maiMne taba taka jaina muniyoM aura mahAsatiyoM ke darzana bhI nahIM kiye the| jisa samaya maiM adhyApana ke liye ghara se skUla ke liye nikala rahI thii| ThIka usI samaya eka jaina sAdhvI jI kA mere yahAM AhAra lene ke lie Agamana huaa| maiM una dinoM zikSikA ke rUpa meM naukarI kara rahI thii| mahAsatI ne mujhe sthAnaka meM Ane ke liye khaa| maiM dUsare dina unake darzana karane ke lie sthAnaka jA phuNcii| usa samaya mahAsatI jI dhyAna meM baiThe hue the| jaise hI maiMne unake darzana kiye aura unakI dhyAna sAdhanA, tapa, japa Adi kI jAnakArI milI vaise hI merA hRdaya unakI ora AkarSita ho gyaa| vahIM mujhe ina tInoM mahAsatiyAMjI se vyaktigata paricaya prApta karane kA bhI saubhAgya prApta huaa| mujhe hArdika kheda huA ki jina dharma puruSoM ke prati maiM jitane ghRNA ke bhAva rakhatI thii| unameM to aneka vizeSatAeM haiN| guruNI jI zrI kAnakuMvara jI ma. sA. ke cumbakIya vyaktitva ne mujhe unakI ora AkarSita kara liyaa| usI samaya se ApakI sevA meM rahane kI mere mana meM bhAvanA utpanna huii| apanI isI bhAvanA ke anukUla maiM lagabhaga do tIna varSa taka Apake sAtha rhii| maiMne isa avadhi meM Apake jIvana ko bahuta hI nikaTa se dekhaa| unhoMne mujha ajJAnI ke jIvana meM jJAna kI jyoti prajvalita kii| mujha bhUlI bhaTakI AtmA ko sahI mArga batAyA, mujhe sambala pradAna kiyaa| unake sAnnidhya meM rahate hue unake viSaya meM jo maiM jAna sakI vahIM, yahAM likhane kA prayAsa kara rahI huuN| svabhAva- Apake svabhAva meM jo saralatA maine nikaTatA se dekhI hai, vaisI saralatA anyatra milanA durlabha hai| unake jIvana meM chala kapaTa yA asatya kisI bhI prakAra se dekhane ko nahIM miltaa| kisI ke bhI prati dveSa yA roSa to Apako chU taka nahIM pAyA thaa| mahApuruSoM se milanA aura unake sadguNoM ko grahaNa karanA hI ApakA prathama dharma thaa| __ vANI kI madhuratA- ApakI vANI meM madhuratA apanA viziSTa sthAna rakhatI thii| jisa samaya Apa pravacana pharamAte the, usa samaya Apa uddharaNa rUpa meM caupAI Adi bhI sunAyA karate the| taba ApakI vANI kI miThAI kA sahaja hI AbhAsa ho jAtA thaa| ApakI vANI kA sunakara zrotA bhAI, bahana maMtra mugdha ho jAte the| ApakI vANI kA prabhAva hI kucha aisA thA ki anapar3ha vyakti bhI unake pravacana ko AsAnI se samajha letA thaa| ApakI vANI meM koyala kI vANI kA mizraNa pratIta hotA thaa| (35)
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinayazIlatA- ApakI vinamratA majhe abhI taka smaraNa hai| jaba varSa vi. saM. 2034 kA cAtamA pUrNa kara Apa ratalAma padhAre, usa samaya upAdhyAya zrI kastUracaMda jI ma.sA. apanI ziSya maMDalI sahita vahAM virAjamAna the| guruvaryA pravacana aura sevA meM pratidina jAte the| guruvaryA vahAM upasthita sabhI munivaroM ko eka hI samAna vaMdanA karatI thii| aura sevA kArya ke liye pUchatI thii| usa samaya vahAM aura bhI mahAsatiyA~ jI pU. upAdhyAya zrI jI kI sevA meM virAja rahI thii| ApakI vinamratA aura sevA bhAvanA ko dekhakara pU. upAdhyAya zrI jI ne apanI madhuravANI meM kahA thA ki jitanI vinamratA, sevAbhAvanA, saralatA mAravAr3a kI satiyoM meM dekhI utanI anya meM nhiiN| sevA bhAvanA- ApakI sevA bhAvanA advitIya thii| sevA ke kSetra meM ApakA yogadAna pArivArika sAdhvI vRnda ke atirikta anya sAdhviyoM ke lie bhI usI apanatva kI bhAvanA ke sAtha rahatA thaa| kisI bhI prakAra ke roga se grasita sAdhvI ke prati Apake mukha maMDala para kabhI bhI ghRNA yA upekSA ke bhAva dekhane ko nahIM milaa| Apa pUre tana mana se rugNa sAdhviyoM kI sevA karate the| Apa apanI janma aura dIkSA bhUmi meM sva. yuvAcArya zrI madhukara muni jI kI mAtA mahAsatI zrI tulachA jI ma. sA. kI sevA meM caudaha varSa taka rhii| mahAsatI zrI tulachA jI rogagrasta thI aura eka lambe samaya taka unakI sevA meM rahakara sevAdharma kA nirvAha kiyaa| isa avadhi meM Apane na to mahAsatI jI kI upekSA hI kI aura na Apane ukatAhaTa kA hI anubhava kiyaa| sadaiva samabhAva se sevA karate rhe| maiMne svayaM dekhA hai ki apanI choTI satiyAM jI ke asvastha hone para Apa tatkAla unakI sevA meM juTa jAyA karate the| ApakI yaha sevA bhAvanA anyoM ke liye preraNA strota haiN| karuNA bhAvanA- karuNA kA strota to Apake hRdaya meM sadA hI pravAhita hotA rahatA thaa| eka bAra pAlI se vihAra kara kAlI ghATI aaye| vahAM rAtri vizrAma kara prAtaH vahAM se vihAra kara relave sTezana pahu~ce / vahAM zrI bhaMvaralAlajI jaina ke makAna meM rUka gye| rAtri meM eka asAmAjika vyakti guruvaryA ke pAsa Akara baiTha gyaa| guruvaryA ne usase pUchA- "tuma kauna ho? yahAM kaise AnA huA?" vaha vyakti kucha bolA nhiiN| cupacApa vahIM baiThA rhaa| usakA irAdA kucha kutsita laga rahA thaa| vaha vahIM baiThA rhaa| guruvaryA ne apanI madhuravANI meM punaH pUchA "bhAI ! tU kauna hai? kahAM se AyA hai ?" isa para bhI usane koI uttara nahIM diyA aura vahIM baiThA rhaa| usa samaya makAna ke barAmade meM makAna mAlika zrI bhavaralAla jI beThe hue the| ve saba vArtAlApa suna rahe the| ve vahAM Aye aura usa vyakti ko pakar3a kara bAhara le gye| unakA krodha bhar3aka uThA thaa| unhoMne usa vyakti ko pITanA Arambha kara diyA aura kucha kahate bhI jA rahe the| ye AvAjeM guruvaryA ne sunii| guruvaryA ne dvAra para Akara saba kucha apanI AMkhoM se dekhaa| kucha anya zrAvaka bhI vahAM A gye| devagar3ha ke zrAvaka ko sUcanA dI gaI ki tuma pulisa lekara phuNco| zrAvaka pulisa lekara bhI A gye| usa vyakti ke sAtha kAphI mArapITa kI gii| phira guruvaryA se carcA kI gii| pulisa usa vyakti ko pakar3a kara thAne meM le gii| dUsare dina guruvaryA devagar3ha pahuMca gye| unhoMne thAnedAra ko bulavAkara kahA ki usa vyakti ke sAtha mArapITa na kareM aura use chor3a diyA jaave| thAnedAra ne kahA ki eka badamAza para Apa dayA na kreN| kintu guruvaryA to para-duHkha kAtara thii| unhoMne karuNA kara usa vyakti ko mukta karavA diyaa| . svAdhyAya premI- maiM jaba bhI Apake darzana karane gaI unheM svAdhyAya karate paayaa| Apake sammukha baiTha kara ApakI madhura vANI sunane meM anupama AnaMda kI prApti hotI / jaba kabhI ApakI sevA meM rAtri vizrAma karane kA avasara AyA aura rAtri meM jAgatI to dekhatI ki guruvaryA svAdhyAya, dhyAna, mAlA meM tallIna haiN| (36)
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanArtha Ae zrAvaka-zrAvikA se Apa zAstra saMbaMdhI, svAdhyAya sambandhI carcA hI krte| idhara udhara kI phAlatU bAta karate maine Apako kabhI nahIM dekhaa| anuzAsana- ApakA anuzAsana sarAhanIya thaa| na kaTutA na kaThoratA, ApakI kathanI karanI meM koI aMtara nahIM hotA thaa| Apa banAvaTI bAtoM se dUra rahate the| Apako vyAvahArikatA pasaMda thii| jIbha aura jIvana kI samAnatA meM Apane apanA jIvana vyatIta kiyA aura isake anurUpa jIvana vyatIta karane kI preraNA Apane apanI zipyAoM ko bhI dii| camatkAra- mujhe eka ghaTanA kA smaraNa ho rahA hai| jisa samaya bhopAla (ma.pra.) se vihAra kara Age kI ora kadama bar3ha rahe the, mArga meM bhayAnaka jaMgala thA, cAroM ora krUra pazuoM kI DarAvanI AvAjeM sunAI de rahI thii| eka sthAna para jahAM AdivAsiyoM ke kucha makAna the| vahIM rAtri vizrAma karane kA vicAra kiyaa| kAraNa ki Age kA mArga aura bhI lambA thA aura samaya rahate vahAM taka pahuMcanA sambhava nahIM thaa| __acAnaka arddharAtri ke samaya eka vyakti vahAM phuNcaa| usa vyakti ke kaMdhe para bandUka aura hAtha meM talavAra thii| vaha Akara jora-jora se cillAne lagA- tuma kauna ho? kahAM se Aye ho? maiM aura sabhI satiyAM jI ghabarA gaI ki aba kyA hogA? hamAre pAMva tale kI dharatI khisakane lgii| aba isa bhayAnaka jaMgala meM hamArI rakSA kauna karegA? guruvaryA kI ora dekhA to pAyA ki ve apane Asana para baiThe nizcita bhAva se mAlA japa rahe haiN| acAnaka hamAre mAnasa paTala para guruvaryA ko dekhate hI vizvAsa ke bhAva A gae aura lagA ki aba hamAre pAsa aisI zakti hai ki jisake prabhAva se vaha vyakti jisa prakAra AyA hai usI prakAra calA bhI jaaygaa| aura Azcarya ! aisA hI huaa| vaha vyakti kisI dubhavinA ko lekara AyA thA kintu kucha dera cillAkara zAMta ho gyaa| usakI zarArata zarAphata meM parivartita ho gaI aura vaha zAMta mana se vApasa lauTa gyaa| vihAra yAtrA- Apane apane Apako kevala mAravAr3a taka hI sImita nahIM rkhaa| Apane rAjasthAna, madhyapradeza, mahArASTra, AMdhrapradeza, karnATaka, tamilanADu jaise dUrastha pradezoM kI yAtrA kara jainadharma kI prabhAvanA kara guru gaccha kA nAma ujjvala kiyA hai| aMta meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki Apake samparka meM jo bhI AyA vaha Apake guNoM se prabhAvita hue binA na raha skaa| Apake sadgaNoM kA hI pariNAma hai ki Aja Apake siMghAr3e meM viduSI ziSyA evaM praziSyAyeM haiN| maiMne Apake mukhamaMDala para kabhI bhI krodha kI rekhA nahIM dekhii| Apako sadaiva, hara paristhiti meM muskarAte hI dekhA hai| asvasthatA ke kSaNoM meM bhI ApakA mukhamaMDala zAMta aura saumya rhtaa| kisI prakAra kI vedanA ke bhAva Apake mukha maMDala para prakaTa nahIM hote the| mere jIvana ko susaMskAra Apase hI mile| Apane eka anaghar3a ko ghar3a diyaa| mujhe isa bAta kA duHkha sadaiva rahegA ki maiM Apake aMtima darzanoM se vaMcita rhii| asIma vedanA ke sAtha maiM apanI bhAvAMjalI/zraddhAjaMli arpita karatI huuN|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama viduSI guruvaryA mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma. : jIvana darzana (286558888235562268888888 sAdhvI zrI candraprabhA sarjana aura visarjana saMsAra kA aTUTa niyama hai| isa vasundharA para nitya aneka prANI janma lete haiM aura mRtyu ko prApta ho jAte haiN| phira bhI saMsAra ke kisI kArya meM gatirodha utpanna nahIM hotaa| astavyastatA nahIM AtI / katipaya vyaktiyoM ke sivAya unake janma maraNa se unakA kucha banatA bigar3atA nahIM hai| kabhI-kabhI prakRti kI mahAna kRpA se saMsAra ko aisI durlabha vibhUtiyA~ upalabdha hotI haiN| jinheM pAkara dharA dhanya ho jAtI haiM, gagana AnaMda se garjana karatA hai, dizAyeM jhUma uThatI hai aura prakRti saurabha suSamA bikhera kara unakA svAgata karatI haiN| aise prabhAvazAlI vyakti hI saMsAra meM pUje jAte haiN| Adara, satkAra, sammAna ke yogya mAne jAte haiN| unhIM kA jIvana itihAsa ke pRSThoM para svarNAkSaroM meM aMkita ho sadiyAM bIta jAne para bhI dedIpyamAna rahatA hai| unakA bhavya vyaktitva, akRtrima, sahaja jIvana citra mAnava hRdaya paTala para aMkita rahatA hai| unakA prabhAvazAlI vyaktitva prakAza stambha banakara yugoM-yugoM taka bhUlI bhaTakI janatA kA patha pradarzana karatA hai| samAja kI ulajhI gutthiyoM ko sulajhAne meM sahAyaka hotA hai| apane anubhava jJAna kI amara jyoti se adhyAtma rasika mAnavoM ko netRtva pradAna karatA hai| bhAratabhUmi kA yaha parama saubhAgya rahA hai ki isake rajakaNoM meM aisI eka nahIM aneka mahAna AtmAoM kA AvirbhAva huA hai, jinhoMne apane jJAnAloka se samasta vizva ko prakAza diyA hai| dharmaprANa, adhyAtma se nimajjita nAnA vibhUtiyoM ne satya tatva kA sAkSAtkAra kara apane pavitra, alaukika pravacanoM se adhyAtma rasa kI ajastra dhArAyeM pravAhita karate hue sRSTi kA zoka, saMtApa, kleza dUra kara anirvacanIya AnaMda sudhA se jana mAnasa ko abhisikta kara prANimAtra ko vipattiyoM se bacAne ke lie apane samasta jIvana ko samarpita kara diyA hai| 'Aja bhI zramaNa evaM zramaNiyoM se vasundharA kA AMcala rikta nahIM hai| nArI hokara Adarza zramaNI patha kA anugamana inakI vizeSatA hai| pUjanIyA guruvaryA zrI kA jIvana bhAratIya saMta paramparA kI avichinna kar3I hai| yadyapi saMtoM ke varcasva ke kAraNa bhAratabhUmi vikhyAta rahI hai tathApi zramaNiyoM ke varcasva se bhI yaha dharA rikta nahIM rhii| yahI kAraNa hai ki kaMTakAkIrNa saMyama mArga hamArI caritra nAyikA ke liye komala phUloM kI seja ke samAna hai| utkRSTa tyAga, nirabhimAna, zuddha AcAra, pariSkRta vicAra, zAMta svabhAvI, saralamanA, mRdu madhura, ojasvI vANI, Atma sAdhanA meM satat jAgarukatA adbhuta gambhIratA, sahanazIlatA kI pratimUrti, anupama kSamAzIlA, vinaya, vinamratA Adi aneka guNa Apake zramaNI jIvana ke ujjvala alaMkAra the|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba bhI koI darzana karane ke lie Ate zrAvaka-zrAvikA evaM jainetara samAja ke madhya zaMkA kA samAdhAna karate, sAkSAt sarasvatI jI virAjamAna milte| koI paricita aparicita ho| vahI svAgata bharI muskAna, vahI vAtsalya bikheratI vaannii| na koI viziSTa na koI sAdhAraNa, na apanA, na praayaa| na khAne kI sadha na pAne kI cintA, ghaMToM eka hI Asana para dharmacarcA, svAdhyAya meM bIta jAte the| kevala svaadhyaay| svAdhyAya // svaadhyaay|| vyartha kI bAta nahIM. nirarthaka bakavAsa nahIM. samaya kI barbAdI nahIM, ApazrI ke sAnnidhya meM baiThane vAlA uThatA nhiiN| bolate the to mana karatA thA bolate hI rahe, mauna karate to nayana usa prabhAvazAlI makhaDe kI saumya madrA ko nihArate hae tapta nahIM hote| dIkSA lekara sAta varSa taka lagAtAra mauna dhAraNa kiyA thaa| Apake sAnnidhya se vilaga honA jIvana kI bhArI vivazatA hai| koI bhI vRddha, taruNa, kizora, bAlaka, puruSa, nArI, garIba, amIra, zikSita, azikSita Apake dvAra se nirAza asaMtuSTa athavA upekSita ho| apane ko hIna mAna kara nahIM lauttaa| apanatva kI to yahAM nadiyAM bahatI thii| vAtsalya to bikharA par3A thaa| zatrutA kA to nAmonizAna nahIM, mAno vizva prema mUrtimAna ho uThA hai| kabhI bhI kisI ko niMdA sunane ko nahIM miltii| milegA para guNa pramoda bhaav| parAye chidroM kA anveSaNa nhiiN| dUsaroM ke doSa darzana ke lie Apake antaracakSu banda milate / ghRNA aura tiraskAra to Apa jAnate hI nahIM the| __ pravacana zailI jitanI rocaka manohArI thI utanI hI AkarSaka prabhAvazAlI bhI thii| zrotA bhale hI vidvAna ho yA sAmAnya jar3amati vAlA ho, ApakI vANI sabake hRdaya meM sIdhI utara jAtI thii| adhyAtma rasa bharI rocaka pravacana zailI itanI sarala, madhura, manojJa thI ki adhyAtma jaise viSaya meM bhI upanyAsoM jaisI sajIvatA milatI thii| sabhI dharmoM kA samanvaya karate hue ApakI ojasvI vANI apane Apa meM paripUrNa vAtAvaraNa AjJAnusAra sarvadarzana samanvaya sAgara meM svataH hI vilIna ho jAtI hai| mujhe yAda hai san 1985 kA cAturmAsa AMdhrapradeza ke sikaMdarAbAda nagara meM thaa| usa samaya vahAM ApazrI ke pAvana sAnnidhya meM jaina sthAnaka ke vizAla prAgaMNa meM sarvadharma sammelana kA Ayojana rakhA gayA thaa| sabhI dharmoM ke gurujana Aye sabhI ne apane apane vicAra rakhe, usake pazcAt Apake vicAra ko sunaa| sabhI dharmaguru kahane lage ki eka sAdhvI hokara prabhAvazAlI vANI meM sarvadharma samanvaya kI carcA kitane sundara DhaMga se kI hai| inakI jJAna garimA dhanya hai| kAryakrama sampanna hone ke bAda ve Apako eka sundara lempa bheMTa karane lage, kintu pU. guruvaryA zrI ne kahA- "hama jaina sAdhvI haiN| hama isakA prayoga nahIM karate haiN| ataH Apa ise apane hI pAsa rkheN|" sabhI ne zubhakAmanA vyakta kI aura maMgala pATha zravaNa kara sabhI apane apane sthAna para cale ge| Apake pravacana meM jo saralatA thii| vaha prazaMsanIya thii| Apane apane vyaktitva kA sarvAMgINa vikAsa kiyA thaa| aisI divya vibhUti, mahAna AtmA kauna hai ? kisa ghara-kuTumba, mAtA-pitA ko aisI anupama saMtAna prApta karane kA parama saubhAgya prApta huA? kina aura kaisI paristhiti kA sAmanA kara kisa prakAra yaha dIpikA ghara kI amUlya ratna mAnava hRdayoM kI jJAna/prakAza puMja va kohinUra banI / yaha jijJAsA asvAbhAvika nahIM haiN| janma evaM bacapana:- rAjasthAna kA nAma lete hI mana harSa se nAca uThatA hai| usa bhUmi meM jahA~ eka ora saMta yuga dRSTAoM kA janma huA hai to dUsarI ora vIroM kI bhI khAna hai| eka kavi kI paMktiyAM yAda A jAtI haiM
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra bhUmi vaha rAjasthAna, jananI hamArI saba guNa khaan| .. jananI ke ura ke abhimAna, hama haiM siMhoM kI santAna // rAjasthAna sirpha vIratA meM hI nahIM, tyAga-balidAna, kalA-kauzala, vairAgya meM bhI sadA agraNI rahA hai| vIroM aura saMtoM kI pavitra dharA rahI hai raajsthaan| rAjasthAna ke nAgaura jile meM kucarA grAma eka aisI pAvana bhUmi hai jisane aneka mahAna AtmAoM ko janma dene kA sadsaubhAgya prApta kiyA hai evaM aneka mahApuruSoM evaM tyAgI vairAgiyoM ne sAdhanA kara apane lakSya ko prApta kiyaa| isa parama pAvana dharA meM ausavAla jaina samAja ratna zrImAn siMbhUmalajI surANA hue| ve samAja ke hara kArya meM apanA sahayoga pradAna karane vAle dharmaniSTha sevAbhAvI udAramanA zrAvaka the| pratidina sAmAyika, pratikramaNa ke sAtha pAMcoM tithi pauSadhopavAsa kiyA karate the| Apake putra zrI bIMjarAja jI surANA apane pitA ke guNoM kA anusaraNa karane vAle the| ApakI dharmapatnI suzrAvikA zrImatI anacIbAI dharma ke gahare raMga meM raMga cukI thii| Apake do putra aura tIna putriyAM thii| bar3e putra kA nAma dharmaniSTha suzrAvaka zrImAn phUsAlAlajI surANA, jo kaTaMgI (ma.pra.) meM nivAsa karate the| jinakA san 1984 meM dehAvasAna huaa| ApakA parivAra abhI bhI kaTaMgI meM hI nivAsa kara rahA hai| dUsare putra zrImAn kAlUrAma jI bIsa varSa kI alpAyu meM kAla ke gAla meM samA ge| bar3I putrI suganabAI paraloka vAsI bana gii| dUsarI putrI kAnhI bAI kA zubha svapna ke bAda vi. saM. 1968 ke bhAdrapada kRSNA aSTamI ko janma huaa| janmASTamI ko janma hone ke kAraNa kAnhIbAI nAma rakhA gyaa| sarvAMgapUrNa evaM pratibhAzAlI kAnhIbAI jaba ATha varSa kI thii| taba mAtA-pitA ne plega kI bhayaMkara bImArI se svargapurI kI rAha pakar3a lii| ApakI mAtA kA dehAnta aSTamI kI sAyaMkAla va pitAjI kA dehAnta navamI ke prAtaHkAla huaa| ise mahAna Azcarya kahe yA sNyog| kacha bhI ho yaha ghaTanA sabhI ke liye vismayakArI thii| mahAdaHkha kI belA meM bar3e bhAI zrImAn phUsAlAla jI surANA ne parivAra ko smbhaalaa| kizorAvasthA meM kAnhIbAI kA pANigrahaNa zrI ghAsIlAla jI bhaMDArI ke sAtha huaa| vivAha sUtra meM baMdhane ke bAda sukhapUrvaka dina vyatIta ho rahe the ki krUra kAla ne zrI ghAsIlAla jI ko apanA grAsa banA liyaa| alpAyu meM hI ApakA saubhAgya luTa gyaa| saMkaTa kI isa belA meM Apane bar3e dhairya se Age kadama bddh'aaye| rAjasthAna meM hI zAsana prabhAvikA viduSI mahAsatI (sva.) zrI saradArakuMvara jI ma.sA, saralamanA zrI pAnakuMvarajI ma.sA., Agama rasikA madhura vyAkhyAnI zrI jamanA kaMvara jI ma.sA.. madhara bhASiNI vidapI zrI tulachAkuMvarajI ma.sA. (sva. yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma. ke mAtA jI) kA sAnnidhya pAkara Apane jJAna meM mana lgaayaa| jJAna prApti ke sAtha hI saMsAra kI asAratA kA bhAva prakaTa ho gayA, jisake patha rzaka the rAjasthAna ke mahAna saMta svAmIjI zrI jorAvaramala jI m.saa.| Apa zrI pharamAte the- "jaba maiM kucerA se kaTaMgI jA rahI thI to svAmI jI ma.sA. se maiMne kAphI cIjoM kA tyAga liyA thaa| svAmI jI ma. ne pharamAyA thA ki tuma vahAM jA rahI ho, vaha to ThIka hai kintu apane tyAga meM majabUta rhnaa|" aura Apa zrI madhyapradeza Akara bhI vairAgya se pIche nahIM haTe, balki ApakA tyAga-vairAgya bar3hatA hI gyaa| buddhi prakhara hone ke kAraNa kucha samaya meM hI jJAnArjana kAphI kara liyaa| isa prakAra Apane apane jIvana ko naI dizA meM mor3a liyaa| (40)
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3e bhAI se AjJA mila jAne ke pariNAmasvarUpa vi. saM. 1989 mAgha zuklA dazamI ko kucerA meM marudharAmaMtrI svAmI zrI hajArImala jI ma.sA. ke mukhAraviMda se bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| ApazrI kA nAma mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. rakhA gyaa| dIkSAvata aMgIkAra karake Apa zrI candanabAlA zramaNI saMgha meM mila gii| ApazrI sevA meM agraNI thiiN| mahAsatI zrI tulachA jI ma.sA. kI asvasthatA ke kAraNa ApazrI bAraha varSa taka unakI sevA meM sthiravAsa rhii| tana mana se ApazrI ne unakI sevA kii| zrIpAnakuMvarajI ma.sA. ko kaiMsara ho gayA thA, taba byAvara meM Apane do cAturmAsa meM unakI sevA kii| ApazrI kI vaha sevAbhAvanA byAvara ke nivAsiyoM ko Aja bhI yAda haiM? . pUjanIyA zrI jamanA jI ma.sA. ko bhI jaba saMgrahaNI roga ho gayA, taba ApazrI ne harSapUrvaka unakI aglAna mana se sevA kii| aMtima samaya taka ApakI sevA kI bhAvanA banI huI thii| apanI ziSyA-praziSyA taka kI sevA meM saharSa laga jAte the| ApazrI kI sevA bhAvanA ko nandIsena muni kI sevA kI upamA dI jAya to koI atizyokti nahIM hogii| sevA kI vidhi sIkhe to koI ApazrI se siikhe| aise sAdhvI rala the zrImAn phUsAlAlajI surANA kI bahana mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. / ___ surANA parivAra meM bAlikA kA janma- isI kucerA meM zrImAn phUsAlAlajI surANA kI dharmaparAyaNA, patiparAyaNA dharmapatnI zrImatI kisanAbAI kI pAvana kukSi se vi.saM. 1983 migasara zuklA dvitIyA ke dina bAla ravi kI prathama kiraNa ke sAtha-sAtha hI eka sundara manorama bAlikA ne janma liyaa| janma bAlikA kA huA thA, pracalita bhAratIya prathA ke anusAra yaha harSa kA viSaya nahIM thA, kintu mahAn AtmAoM kA Agamana sahaja hI Ananda harSollAsa kA vAtAvaraNa banA letA haiN| parivAra kA pratyeka vyakti bAlikA ke janma ke avasara para harSa se nAca utthaa| kyoMki cirakAla se kilakAriyoM se sUnA ghara kA AMgana Aja sundara, salonI, mAsUma baccI ke mIThe rudana se gUMja uThA thaa| ghara khuziyoM kI saurabha se mahakane lgaa| phUla jaisI komala bAlikA kA padArpaNa huA thaa| phUla sabhI ko priya hote haiM, usakI sugaMdha cAroM ora mahaka uThatI hai| yahI kAraNa hai puSpa kI sarvapriyatA kaa| parivAra kI paramparA ke anusAra jyotiSI ko bulAkara janma patrikA banavAI gii| graha gocara bhI pUche ge| janma pA..kA meM par3e grahoM kI sthiti ko dekha kara taba jyotiSI kucha asamaMjasa meM par3a gayA thaa| use aisI sthiti meM dekha kara parivAra ke eka sadasya ne dhar3akate dila se pUchA- "kyA bAta hai paMDita jI? Apa asamaMjasa kI sthiti meM dikhAI par3a rahe haiN| kyA graha kucha ulajhana meM DAlane vAle haiM?" mAnava hRdaya aniSTa kalpanA se zIghra kAMpa uThatA hai| jyotiSI ne sira hilAte hue kahA "nahIM, nahIM, seTha sAhaba ! ghabarAne jaisI koI bAta nahIM hai| yaha kanyA Apake ghara meM kaise A gaI? yahI mere Azcarya kA viSaya hai| isakA janma to kisI kSatriya parivAra meM honA cAhie, tabhI isakA rAjayoga saphala hotaa| saMbhava hai isakA graha bala ise parama prabhAvazAlI sanyAsinI banA deN| kintu yaha bhI to nizcita rUpa se pratIta nahIM ho pA rahA haiN| mere Azcarya kA dUsarA kAraNa yaha bhI hai| maiM nizcaya nahIM kara pA rahA hU~ ki yaha puNya zAlinI kanyA kaunasI asAdhAraNatA ko prApta kregii| bhalA isakI pratibhA ke vistAra ko kauna roka sakegA? isakI alaukika zakti se vizva kA konA-konA cmkegaa| (41)
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahaveM dina jaba nAmakaraNa kiyA jAne lagA parivAra ke sadasyoM ke parAmarza se evaM bAlikA phUla ke samAna sukomala hone ke kAraNa bAlikA kA nAma campAkumArI rakhA gyaa| nAmakaraNa ke avasara para padhAre paMDitajI ko manovAMchita dakSiNA bhI dI gii| bAlyakAla - ujjvala gorA raMga, sughar3a, gola ceharA, suDaula nAsikA, tejasvI nayana, sugaThita deha, susaMskRta capalatA, mukha para phailI huI prasannatA kI snigdha chAyA / koI bhI saMvedanazIla hRdaya aisA nahIM ki jise prathama darzana meM hI yaha bAlA AkarSita nahIM kara leN| aisI sadbhAgyazAlinI bAlA apane mAtA-pitA va parivAra ke saba hI sadasyoM kI lAr3alI ho isameM Azcarya hI kyA ? zizu kI bAla ceSTAeM, svAbhAvika jhukAva, khelane kA DhaMga, rahana-sahana Adi prAyaH bhAvI jIvana kA saMketa kara dete haiM / kahAvata bhI hai ki pUta ke pAMva pAlane meM dikha jAte haiM / bAlikA campAkumArI phUla jaisI sukomala thI / ataH nAmakaraNa usake anurUpa hI rahAcampAkumArI | samaya ke pravAha ke sAtha-sAtha bAlikA bar3hane lgii| pUrva janma ke saMskAra bhI vikasita hone lge| zaizavAvasthA meM hI usakI capalatA, bhAvukatA, vinayazIlatA evaM tIvramedhA zakti prakaTa hone lagI / dIna dukhiyoM ko dekha kara ApakA hRdaya ro uThatA thA / vipada grastoM kA kaSTa Apake hRdaya para AghAta lgtaa| udAratA kA to pAra hI nahIM thA / bhUkha se bilakhate hue bhikhArI baccoM ko Apa apanI svayaM kI thAlI kA bhojana de dete aura tRpti kA anubhava krtii| kabhI apane kapar3e bhI de diyA karate the / Apake aisA karane se Apako DAMTa bhI sahanI par3atI thI / isa para bhI Apa dukhiyoM ke duHkha ko dUra karane ke liye sadaiva tatpara rahatI thii| mIThI-mIThI manamohaka bAtoM meM bhI Apa kuzala thIM / vinaya vinamratA evaM bar3oM kI sammAna sevA meM bhI Apa sadaiva Age rahatI thii| parivAra ke sadasya jo bhI kArya karate, Apa sabhI kA kAma meM hAtha baMTAyA karatI / mAM, tAI, bhuA meM kahIM koI bheda nhiiN| mAno sabhI ApakI mAtAeM thI / Apa bhI sabake vAtsalya kA kendra bindu thI / parivAra meM sabakI dulArI, sabakI lAr3alI thii| jahA~ pA~ca varSa kI Ayu meM bAlaka-bAlikA ko apane zarIra ko samhAlane kA bhI hoza nahIM rahatA, vahA~ Apa gRhakArya ke atirikta sAmAyika pratikramaNa meM bhI sabake sAtha hotI / prAtaH bar3oM ko praNAma karanA * ApakA nitya niyama bana gayA thaa| Apake bAda eka bhAI tathA tIna bahanoM ne janma liyA / una sabhI para ApakA bar3A sneha thA kintu moha nahIM / jisa prakAra campA puSpa kI saurabha se AsapAsa kA samUcA vAtAvaraNa surabhita ho jAtA hai, usI prakAra bAlikA campA kA saurabha suSamA bikheratI, bholI-bhAlI sUrata, madhura mIThI kilakAriyoM se bharA bacapana kA anUThA AkarSaNa, manohArI chaTA, phudaka-phudaka kara idhara se udhara daur3anA, surANA dampatI evaM parivAra ke sadasyoM ke hRdayoM ko Ananda se sarAbora kara detA thaa| nanhIM bAlikA kI bAla krIr3AyeM sabake hRdayoM ko asIma Ananda se bhara detI thIM / pANigrahaNa - usa samaya bAla vivAha kA pracalana thaa| jisakA jitanI kama Ayu meM vivAha ho jAtA samAja meM utanI hI adhika pratiSThA hotii| kabhI kabhI to cAra varSa ke bAlaka-bAlikAoM ko hI pariNaya baMdhana meM bA~dha diyA jAtA thA / yahA~ taka ki garbhakAla meM hI vAgdAna ho jAyA karatA thA / pracalita paramparA ke anusAra campAkumArI kA vivAha alpavaya meM hI bAlAghATa ke zrImaMta parivAra ke bAlaka rAmalAlajI (42)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAjelA ke sAtha sampanna kara diyA gyaa| vara vadhu donoM kI hI Ayu itanI thI ki ve vivAha kA artha bhI nahIM jAnate the| ve to basa kevala itanA jAnate the ki bAje baja rahe haiM, mahilAeM gIta gA rahI hai aura khAne ko vividha prakAra ke pakavAna mila rahe haiM, naye-naye vastrAbhUSaNa bhI pahanane ko mila rahe haiN| donoM kI prasannatA basa isI meM thii| zrImaMta kuTumba mAladAra pitRpakSa zubha lakSiNI surUpA kanyA, suyogya vara sone meM suhAge kA kArya kara rahA thaa| khuzI aura dhUmadhAma kA kyA kahanA / nanhIM sI bAlikA campA ko vibhinna AbhUSaNoM va navIna vastroM se lAda diyA gyaa| paramparAnusAra vivAha kA kAryakrama dhUmadhAma ke sAtha sampanna ho gyaa| vajrAghAta- alpAyu meM hI campAkumArI vaivAhika baMdhana meM baMdha to gii| kintu vivAha kyA hotA hai? pati kA sukha kyA hotA hai? sasurAla kaisA hotA hai? isakA ahasAsa campAkumArI ko nahIM ho paayaa| vivAha hone ke pazcAt eka varSa kA samaya haMsI-khuzI meM hI bIta gayA / krUrakAla ko donoM parivAroM kI yaha prasannatA dekhI nahIM gii| usane apanA krUra paMjA phailAyA aura kucha hI samaya meM usane campAkumArI ke saubhAgya zrImAn rAmalAla jI kAjelA ko hamezA ke liye unase chIna liyaa| ajIba hai vidhi kA vidhAna aura krUra kAla kA AtaMka / haMsate khelate parivAroM meM mAtama kA sAmrAjya chA gyaa| parivAra ke sadasyoM ne kyA socA thA aura kyA ho gyaa| parivAra ke sabhI sadasyoM kI AMkhoM se azrudhArA rUka nahIM pA rahI thii| aisI viSama paristhiti meM campAkumArI kI sthiti bhI bar3I vicitra hI thii| vaha kiMkartavyavimUr3ha sI, apalaka netroM se TukUra-TukUra dekhA krtii| yaha saba kyoM aura kaise ho gayA, yaha usakI samajha ke bAhara kI bAta thii| vidhi kA vidhAna hamAre samajha ke bAhara haiN| use jo karavAnA hotA hai, vaha karavA letA hai| kArya kaise ho, yaha usakI apanI zailI ke anusAra hotA hai| hA~, usake vidhAna meM likhe ko TAlanA mAnava ke sAmarthya ke bAhara kI bAta hai| aisA pratIta hotA hai ki usane campAkumArI ko zAyada kisI viziSTa uddezya ke liye taiyAra kiyA thaa| janma ke samaya jyotiSI dvArA kahI gaI bAta bhI kucha aisA hI saMketa de rahI thI ki yaha eka mahAna puNyAtmA hai| saMbhava hai vidhAtA ne isa pavitra devI svarUpA campAkumArI ko tyAga vairAgyamaya zveta vastra evaM ahiMsA, satya, aparigraha rUpI AvaraNoM se sajAne kA nizcaya kara rakhA hai| jisa AtmA meM jJAna-darzana-cAritra rUpa ratnatrayI camaka thii| usa puNyAtmA kI zobhA ye miTTI ke alaMkAra kaba bddh'aate| ataH mArga meM Ane vAlI bAdhAyeM vidhi ke vidhAnAnusAra haTane lagI aura campAkumArI kA mArga prazasta hotA gyaa| isa bAta ko sAMsArika prANI nahIM samajha skte| vairAgya ke aMkura- ghAta-pratighAta na ho to mAnava jIvana hI kaisA? isameM sukha-duHkha kI A~kha micaunI kA khela dhUpa-chAyA kI taraha AtA rahatA hai| abhI abhI haMsane vAle nayana rone aura rone vAle nayana muskarAne lagate haiN| kabhI mana pIr3ita to kabhI tana piidd'it| kabhI pArivArika vyAdhiyA~ to kabhI sAmAjika rUr3hiyA~ mAnava ko vyathita karatI hI rahatI hai| aisA koI netra nahIM jisane duHkha ke A~sU girAye ho, aisA koI hRdaya jo nahIM saMyoga-viyoga se AMdolita nahIM huA ho| aisA koI mana nahIM jise abhAvoM ne nahIM satAyA athavA jisameM asaMtoSa kA bhUcAla nahIM AyA ho| saMsAra meM aisA koI ghara yA sthAna nahIM jisa para mRtyu kI chAyA par3I nhiiN| phira hamArI caritranAyikA bhI isakA apavAda kyoM hotI? kintu kabhI-kabhI Akasmika lagane vAlA AghAta mAnava hRdaya kI samasta AzA AkAMkSAoM kA vega roka kara jIvana kI dizA hI badala detA hai| jIvana kI bhoga vilAsapUrNa gatizIlatA jIvana ke satya tathya kI khoja meM tatpara hokara tyAga vairAgya kI ora mur3a jAtI hai| jisameM mahApuruSoM ke jIvana kI bAta hI kyA? (43)
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsaraNAtmaka saMsAra kI kriyAzIlatA ne campAkumArI ke jIvana sAthI kI sukhada chAyA akasmAta hI sadA sadA ke liye sameTa lii| zrI rAmalAla jI kAjelA kA alpakAlIna vyAdhi kaiMsara ke kAraNa bIkAnera meM svargavAsa ho gyaa| isa Akasmika AghAta ne parivAra aura nagara ko zokAkula banA diyaa| jahA~ AThoM pahara AnaMda aThakheliyAM karatA thA vahA~ Aja duHkha kA aTTahAsa gUMja rahA thaa| vAtAvaraNa niSprANa pratIta hone lgaa| __ apanI hI AMkhoM ke sAmane apane hI taruNa honahAra suyogya putra kI mRtyu ! isase adhika aura kyA vajrapAta hotA / sasurajI kA hRdaya TUTa gyaa| aramAna bikhara gye| kizorI putra vadhu kA kA vaidhavya unake kaleje ko cIra gyaa| ve jIvana se hatAza ho gaye, AyuSya kI lambI ghar3iyA vyatIta karanA bhArI ho gii| jInA vivazatA ho gaI thii| zrI nemIcanda jI ke liye yaha AghAta asahya niklaa| sAMsArika dRSTi se isase bar3hakara aura duHkha | kyA thA? campAkumArI kI vedanA asIma thii| unakA to saMsAra hI ujar3a gayA thaa| saMcita sapanoM kA bhaMDAra luTa gayA thaa| madhura kalpanAoM se bharA bhaviSya niyati ke krUra hAthoM se chinna bhinna ho sadA sadA ke liye miTa gayA thaa| unake bhAla kA saubhAgya sindUra dhula gyaa| saMsAra zUnya ho gayA thaa| mahApuruSoM ne sadaiva viSa meM hI amRta, aniSTa meM iSTa aura amaMgala meM maMgala khoja nikAlA hai| pati kI mRtyu ne campAkumArI ko vicAramagna banA diyaa| teraha varSa kI alpAyu meM isa AghAta ne unake ciMtana kI dizA hI badala dii| unake aparipakva mAnasa paTala para prati kSaNa mRtyu kyA? mRtyu kyoM? jaise gUr3ha prazna uThane lge| jitanA ciMtana hotA, hotA hI rahatA kintu koI samAdhAna nahIM miltaa| sUnI A~khoM se vaha idhara udhara dekhA karatI kintu mAtra dekhane se kyA kabhI aise praznoM kA samAdhAna milA hai? jaise-jaise ciMtana bar3hatA, jijJAsA meM bhI vRddhi hotii| apanI bAta kisase puuche| cAroM ora to gambhIra udAsInatA chAI huI thii| yaha AghAta itanA krUra thA ki use sahaja meM hI bhulA denA mAnava ke liye sambhava nahIM thaa| kahA gayA hai ki aise duHkha kI sabase acchI davA samaya hai| samaya ke bItane ke sAtha-sAtha zoka bhI kama hotA jAtA hai| yahI bAta yahAM bhI lAgU hotI hai| jaise-jaise samaya bItatA gayA, vaise-vaise parivAra ke sadasya sAmAnya hone lge| ghara kA kAmakAja kI vyavasthA bhI dhIre-dhIre jamane lgii| AnandahIna sAmAnya vAtAvaraNa bana gyaa| sahI to yaha hai ki marane vAle ke lie koI maratA nahIM, jAne vAlA calA jAtA hai, rahane vAloM ko sabhI kucha karanA par3atA hai| idhara parivAra kA vAtAvaraNa sAmAnya hone lagA to campAkumArI kA caina durlabha ho gyaa| ve vicAroM ke sAgara meM DUbane tairane lgii| unake ciMtana kI gaharAI bar3hane lgii| saMsAra kI nazvaratA kA kucha-kucha AbhAsa hone lgaa| parivartita paristhitiyoM meM unake mAnasa paTala para vicAra ubharate- 'aba ina jhaMkAroM se merA kyA matalaba? jisako lekara saMsAra thA vahI jaba calA gayA to ina sAMsArika rAga raMgoM se merA kyA nAtA haiM? kisI suyogya guruvaryA kA sAnnidhya mile to merA yaha nirarthaka jIvana sArthaka bana jaay| jIvana kA kyA bharosA hai, Aja hai kala nhiiN| kucha Atma-kalyANakArI kArya, hI kyoM na kara liyA jaay| kintu yaha saba ho kaise?" yaha vicAra maMthana calatA rhaa| samasyA jyoM kI tyoM hI rhii| bhAvanA bar3hatI gii| jaba dekho taba mauna, nirIha vicAroM meM khoI dikhAI pdd'tii| yadi unake vicAroM ko zAstrIya dRSTi se dekheM to unake mAnasa paTala paraM vairAgya ke aMkura phUTa rahe the| vairAgya udaya ho rahA thaa| vairAgyotpatti ke kaI kAraNa zAstroM meM diye (44)
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaye hai| yahAM unakI carcA karanA aprAsaMgika pratIta avazya ho rahA hai kintu itanA avazya kahA jA sakatA hai ki unake mAnasa paTala para aMkurita hone vAle vairAgya pUrita vicAra jJAnagarbhita the| __ mAnava jIvana kI maMjila vicAroM meM hI chipI rahatI hai| campAkumArI ko vicAra maMthana meM maMjila ke mArga kI jhalaka mila gii| parantu isa mArga para calane ke lie jo vighna bAdhAeM thI, unheM dekha kara mana kAMpa jaataa| sAdhvI jIvana kI madhura kalpanAoM meM unakA mana rama jaataa| ve apane bhaviSya ke adRzya nirmANa meM tallIna ho jAtI / bhautika rUpa se unheM lagabhaga sabhI prakAra ke sukha upalabdha the| yoM kahA jA sakatA hai ki pati ke viyoga ke pazcAta bhI ve eka prakAra se pUrNa sukhI jIvana jI rahI thIM, kintu mahAna AtmAoM ko ye bhautika sukha kaba taka sukhI banAne meM samartha rahe haiN| caitanya sukha ke abhilASiyoM, manISiyoM ko ina jar3a sukhoM meM Ananda upalabdha nahIM hotaa| sabhI sukha sampannatA ke madhya unake hRdaya meM eka abhAva banA rhtaa| ve eka prakAra kI riktatA kA anubhava krtii| ye bhautika sukha unheM rucikara nahIM lgte| unake vyavahAra meM udAsInatA kI jhalaka spaSTa dikhAI detI thii| itanA saba hone para bhI apanI karttavyaniSThA meM kisI prakAra kI zithilatA nahIM Ane detI thii| unakA hRdaya vairAgya se pUrita thA kintu phira bhI sAMsArika jIvana meM nimagna thii| sAsa kA pyAra unheM mAtA ke pyAra dulAra se bhI bar3hakara milaa| sAsa sundara, suzIla, vinayamUrti bahU ko pAkara phUlI na samAtI thii| itane pyAra dulAra ko pAkara bhI campAkumArI ko isa avasthA meM saMtoSa nahIM thaa| prasannatA nahIM thii| isakA kAraNa unakA vairAgI mana thaa| unhe saMsAra asAra lgtaa| isa asAra saMsAra se nikalane ke lie unakA mana chaTapaTA rahA thA kintu koI rAha nahIM mila pA rahI thii| ve kareM to kyA kareM, kucha samajha meM nahIM A rahA thaa| kahA gayA hai ki jahAM cAha hotI hai vahA~ rAha bhI nikala AtI hai| mahApuruSoM ke manoratha kabhI bhI niSphala nahIM hote / campAkumArI kI manokAmanAeM pUrNa hone kA bhI samaya A gayA, aisA saMketa milane lgaa| mahAsatI jI kA sAnnidhya- varSAvAsa prArambha ho cukA thaa| jaina munirAja evaM mahAsatiyAMjI varSAvAsa hetu apane apane ghoSita kSetroM meM padhAra cuke the| isI anukrama meM bAlAghATa zrIsaMgha kI vinatI svIkAra kara mahAsatI zrI hagAmakuMvara jI ma.sA. bhI varSAvAsa hetu bAlAghATa meM padhAra cuke the| varSAvAsa kI sampUrNa avadhi meM pravacana hote hai| dharma dhyAna kI bhI dhUma maca jAtI hai / bAlAghATa meM bhI mahAsatIjI ke pravacana Arambha ho gaye the| campAkumArI ko sukhada saMyoga mila gyaa| ve pratidina pravacana pIyUSa kA pAna karane jaatii| dina meM - adhyayana karane ke lie bhI mahAsatI jI kI sevA meM calI jaatii| isa prakAra lagabhaga pUrA dina hI sthAnaka meM biittaa| isameM ApakA mana bhI ramA rhtaa| eka dina ekAnta pAkara campAkumArI ne mahAsatI jI ke samakSa apane mana kI gaThar3I kI gAMTha khola kara pasAra dI aura kahane lagI ___ "mahAsatI jI aba to saMsAra nahIM suhaataa| ye bhoga, yaha aizvarya, dhana, parivAra nahIM bhaataa| yoM dekhane meM mujhe koI abhAva nahIM hai| apane parivAra meM bhI mujhe koI kaSTa nahIM hai| mujhe pUre parivAra kA sneha, dulAra pUrI taraha mila rahA hai kintu phira bhI AnandAnubhUti nahIM ho rahI hai| merA mana bAra bAra kahatA hai ki Ananda kI upalabdhi saMyama meM hI hogii| merA vicAra dIkSAvata aMgIkAra karane kA hai|" apane sAmane baiThI sundara salonI kizorI kI bAta sunakara mahAsatI jI vicAramagna ho gii| mahAsatI jI usa kizorI kI bAta para Azcaryacakita bhI ho gii| kucha kSaNoparAMta mahAsatI jI ne kahA- "tuma kaisI bAteM kara rahI ho / tumheM kyA kaSTa haiM ?"
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 mahAsatI jI ! kyA kaSTa ho tabhI dIkSA lenI cAhie?" prati prazna karate hue campAkumArI ne Age pUchA- "kyA ye sAMsArika bhoga kaSTaprada nahIM hai? isase bar3hakara saMsAra meM aura kyA duHkha ho sakatA hai?" mahAsatI jI vismayAbhibhUta hokara yathArtha bAta ko suna rahI thii| bAta satya thI kintu isakA vivecana aise mukha se ho rahA thA jisa mukha se aisI apekSA koI kara hI nahIM sakatA thaa| yauvanavaya kI ora kadama rakhA hI thA, sampattizAlI kI beTI, zrImaMta parivAra kI bahU, sabhI kI pyArI aisI campAkumArI ke mukha se nikale dIkSA ke ye zabda kyA Azcaryajanaka nahIM the? mahAsatIjI ! Apa mauna kyoM hai? kyA maiM isa mArga ke yogya nahIM hU~ ?" mahAsatI jI ko vicAramagna dekha kara campAkumArI ne punaH prazna kiyaa| __"aisI bAta nahIM hai| hamArA lakSya Atma sAdhanA hai| isa sAdhanA meM asIma aura saccA Ananda bharA hai| koI bhI mumukSu yadi mArgadarzana mAMge to isa mArga kA yathArtha darzana karAnA hamArA kartavya hai| tuma bhI yadi isa mArga para AnA cAho to hameM kyA Apatti ho sakatI hai| para jAnatI ho khAMDe kI dhAra para calanA sarala hai kintu saMyama mArga para calanA kaThina hai| jo mumukSu saMsAra ke baMdhana kATanA cAhatA hai to ye baMdhana use dugunI zakti se jakar3ate haiN| yaha eka prakAra kI balA hai jisakI pakar3a se chUTa pAnA jitanA sarala tuma samajha rahI ho utanA sarala nahIM haiN| samAja meM anAvazyaka rUpa se vidroha kI sthiti utpanna hogii| tumhArI parezAnI bar3hegI aura hamArI niMdA hogii| itanA saba kucha hone para bhI kucha sArthaka pariNAma nahIM nikleNge| isase to acchA yahI hai ki tuma apane ghara meM raha kara hI Atma sAdhanA kro|" mahAsatI jI ne campAkumArI ko samajhAte hue khaa| __ "ApakA pharamAnA ThIka hai| maiM sAdhvI banakara Atma sAdhanA karanA cAhatI huuN| Apa to kevala itanA batAne kI kRpA kareM ki maiM isake liye yogya hU~ athavA nhiiN| Age Ane vAlI kaThinAiyoM kI ciMtA Apa nahIM kreN| paristhiti ke anusAra maiM svayaM unako saMbhAla luuNgii| kRpA kara maiM Apase jo jAnanA cAha rahI hU~ vaha batAne kI kRpA kreN| campAkumArI ne puuchaa| ___ "yadi tumhAre parivAra vAle tumheM saMyama grahaNa karane ke liye anumati pradAna kara dete haiM to maiM saharSa tumheM saMyama pradAna kruuNgii| unase kahanA, anumati lenA Adi kArya tumheM hI sampanna karanA hai| yaha hamArA kArya nahIM hai|" mahAsatI jI ne mArgadarzana pradAna kara diyaa| __ "saMyama grahaNa karane ke liye pArivArika AjJA ke liye maiM Apase kisI prakAra kI sahAyatA nahIM mAMgUMgI / mujhe apanI yogyatA ke saMbaMdha meM Apase apanA abhimata cAhie thA, jo mujhe mila gyaa| zeSa kArya to maiM svayaM hI pUrA kara luuNgii|' campAkumArI ne kahA aura vaMdana kara jAne lgii| "jAo, gurUdeva tumheM apane lakSya prApti meM saphalatA pradAna kreN| smaraNa rahe ki parivAra se AjJA isa rIti se mAMganA ki samAja meM tumhArI athavA hamArI nindA kA prasaMga upasthita na ho|" mahAsatI jI ne khaa| "Apase samAgama se pUrva hI mere vicAra aise the| Apake pravacanoM se Apase vicAra vimarza karane se mere pUrva vicAroM meM aura adhika dRr3hatA AI hai| merI bhAvanA meM prakAza bharA haiM, jo aba aMdhakAra nahIM bana sktaa|" campAkumArI ne khaa| (46)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ campAkumArI ke vairAgya se paripUrita zabdoM ko sunakara mahAsatI jI ne kahA- "bahana ! dIrghadRSTi kArya karanA aisA koI kArya mata karanA jisase bhaviSya meM pazcAtApa karanA pdd'e| Aveza meM Akara koI kArya nahIM karanA caahie| kyoMki Aveza meM Akara kiyA gayA kArya Aveza samApta hone para mAnava ko bar3I vikaTa sthiti meM DAla detA hai| abhI tuma yuvA ho, yauvana bahuta zeSa hai| pUrI taraha vicAra vimarza karake viveka ke sAtha hI Age kadama bar3hAnA / " isa vArtAlApa ke pazcAt campAkumArI apane AvAsa kI ora calI gaI / dIkSA mArga kI bAdhA - parivAra ke kisI bhI sadasya ko abhI taka yaha kalpanA bhI nahIM thI ki campAkumArI saMyama ke mArga para calane kA saMkalpa le cukI hai| isakA kAraNa bhI yahI thA ki apanI bhAvanA ko unhoMne kisI ke bhI samakSa prakaTa nahIM kiyA thaa| eka dina campAkumArI ne apane mana kI bhAvanA ko parivAra ke samakSa prakaTa kara hI diyaa| campAkumArI kI bhAvanA ko jAnakara parivAra ke sadasyoM meM se koI bhI vyakti unakI dIkSA lene kI bAta ko svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM thA / unako kisI kA bhI samarthana nahIM milaa| isase sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki dIkSA kI anumati prApta karane ke lie unheM kitanA saMgharSa karanA par3A hogaa| unakA vairAgya koI zmazAna vairAgya nahIM thA / sacce jJAnagarbhita vairAgya kI adamya zakti unake pAsa thI / antataH unake vairAgya kA prabhAva par3e binA nahIM rhaa| sabako apane anukUla banAne ke lie unheM kAphI kaThinAiyAM bhI uThAnI pdd'ii| jahA~ cAha hotI hai, vahA~ rAha hotI hai / mahApuruSoM kA manoratha kabhI bhI niSphala nahIM hotA / rAjasthAna evaM anyatra Aja bhI aisI prathA hai ki vidhavA hone ke pazcAt beTI ko usake pitRpakSa vAle hI sarvaprathama apane yahA~ le jAte haiN| usake pazcAt hI anyatra AnA jAnA sambhava hotA hai| ise 'dehalIja chur3Ane' kI prathA kahate haiN| astu paramparAnusAra campAkumArI ke samakSa bhI yaha prasaMga upasthita huA aura Apa apane pitA ke yahA~ calI gaI / pitRgRha meM pahu~cane ke pazcAt eka dina avasara dekha kara Apane apane pitAzrI ke samakSa nivedana kiyA- "merI icchA apanI pUjanIyA bhuA jI sAdhvI ratna zrI kAnakuMvarajI ma.sA. ke darzanArtha kucerA jAne kI hai" apanI putrI kI bAta sunakara anubhavI pitA kA mAthA tthnkaa| unake mana meM saMkalpa vikalpoM kA saMgharSa macA ki yaha kyA kaha rahI hai| jisane Aja taka jinakA nAma hI nahIM liyA unake darzana karane kI itanI utsukatA ? yaha utsukatA niSprayojana to ho nahIM sakatI / kahIM isake mana meM dIkSA lene kI bhAvanA to nahIM hai ? dAmAda ko krUra kAla ne chIna liyaa| kyA yaha jIvita hI chor3a jAne ko udyata hai| isa prakAra Apake pitAjI ke mana meM zaMkAoM kA ambAra laga gayA / mana beTI ko kucerA bhejane ke liye taiyAra nahIM thaa| yadi jAne se manA kara diyA to yaha apane Apako sarvadhA nirAdhAra yA asahAya samajha kara duHkhI hogI / yadi jAne diyA to saMbhava hai, lauTa kara na Aye, yadi lauTa bhI AI aura dIkSA kA bakher3A lekara AyI taba kyA hogA ? samasyA bar3I vikaTa thI / isakA samAdhAna kaThina thA / vicAra karate karate kAphI dera ho gaI phira bhI samasyA apane sthAna para yathAvata banI rahI / anya koI bhI mArga na milane para vivaza hokara pitA ne zIghra hI lauTa Ane kI bAta kaha kara campAkumArI ko kucerA jAne kI anumati de dI / kartavya ke majabUta baMdhana meM Abaddha mAnava kabhI-kabhI apane antara kI AvAja va mana ke viparIta AcaraNa karane ke liye bAdhya ho jAtA hai / bhAvI apane paira pasAra rahI thii| bhAvI ke prabhAva se vivaza banA anubhavI mAnava bahA jA rahA thA / use kyA patA thA ki unakA kucerA gamana sanyAsa mArga para ArUr3ha kara degaa| unakI lAr3alI campA beTI (47)
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanyAsinI banegI aisI to unhoMne kalpanA hI nahIM kI thii| unheM beTI kI cintA thI aura bhAvI beTI campA ko chInane ke prayatna meM thI / beTI ko kucerA ke liye vidA kara diyA kintu pitAjI ko ghara kATane ko daur3a rahA thA / kucerA meM nayA jIvana- campAkumArI apane mAtA-pitA kI AjJA prApta kara kucerA grAma meM pahuMca gii| ina dinoM kucerA meM parama viduSI mahAsatI zrI jamanA jI ma.sA. apanI ziSyAoM ke sAtha virAjamAna thIM / campAkumArI bhI kucerA meM mahAsatI jI ke pAvana caraNoM meM jA pahuMcI / campAkumArI pratidina pravacana - pIyUSa kA pAna karane sthAnaka jA pahu~catI aura ekAgracitta se pravacana zravaNa krtii| megha se anavarata amRta barasatA aura jJAna-pyAsI cAtakI sI campAkumArI pIyUSa-pAna kara bhAva vibhora ho jaatii| jina praznoM kA samAdhAna karane ke liye campAkumArI dina rAta ciMtana kiyA karatI thI, phira bhI use unakA samAdhAna nahIM milatA thaa| kucerA meM mahAsatI jI ke pravacanoM se campAkumArI ko apane praznoM kA samAdhAna milane lagA / jaise-jaise use samAdhAna milatA, vaise-vaise usakI vairAgya bhAvanA aura bhI dRr3ha se dRr3hatara hotI jA rahI thI / sAdhvI samudAya kI vairAgyapUrNa pavitra dinacaryA, nirmala saMyama sAdhanA, adhyAtmamaya vairAgya se paripUrNa pravacana dhArA campAkumArI kI hRdaya bhUmi ko kAma, krodhAdi kaMkara kAMToM se mukta kara komala banAne meM saceSTa thI / jisa prakAra bIja kI vRddhi meM havA, pAnI, dhUpa, miTTI Adi sahAyaka hote haiM, usI prakAra saMta-satiyoM kA pAvana sAnnidhya, unakI sAdhanA, dinacaryA, unakA upadeza, unakA bhavya vyaktitva ArAdhaka jIvoM ke lie jIvana nirmANa meM bar3e hI upayogI siddha hote haiM / campAkumArI para bhI isa vizuddha vAtAvaraNa kA prabhAva par3e binA nahIM rahA / "mujhe to dIkSAvrata aMgIkAra karake Atma kalyANa karanA hai / " unake ye vicAra aura adhika paripakva ho ge| pArasa jaise nirjIva pASANa ke sparza se yadi lohe jaisI kaThora dhAtu sonA bana sakatI haiM, to satsaMga ke prabhAva se mAnava mahAtmA bane isameM kaunasI vizeSa bAta hai / campAkumArI kI, pratibhA kA bahumukhI vikAsa ho rahA thaa| ve ciMtana manana ke amUlya kSaNoM se gujara rahI thI / campAkumArI ne apanI sevA bhAvanA, vyavahAra aura svAdhyAya priyatA ke dvArA pU. mahAsatI zrI jamanA jI ma.sA. kA dhyAna apanI ora AkarSita kara liyA / donoM ke madhya jo prasaMga banA usakA vivaraNa prastuta karanA mere lie kucha asambhava hai| hA~, itanA avazya likhA jA sakatA hai ki ukta prasaMga ke pazcAt cAroM ora se Apako protsAhana milane lagA / Apa bhI aharniza svAdhyAyarata rahane lgii| vizrAma ke kSaNoM meM Apa zayyA para apane Apako Atma tulA para tolatI, saMyama sukha kara hai athavA duHkhakara, yaha ApakA mukhya vicAra bindu hotA thA / jyoM jyoM Apa ciMtana karatI tyoM tyoM ApakA hRdaya ullAsa hI ullAsa se bhara jAtA / saMyama sukhakara phUloM kI zaiyyA sA komala evaM surabhita pratIta hotA / hRdaya meM eka lahara utpanna ho jAtI aura vicAra utpanna hotA ki vaha kaba sAdhvI banegI ? sAdhvI jIvana jInA Arambha kaba se karU~gI ? saMyama kA aMtaraMga evaM bAhya rUpa AkarSita kara rahA thaa| jahA~ nirvacanIya, nirvikalpa zAzvata sukha bharA huA thA / AtmAnanda meM nimagna saMtoM ko saMyama ke bAhya kaSToM kA anubhava nahIM hotaa| isI kAraNa ve apane dhyeya ke prati nirAkula bar3hate jAte haiM / campAkumArI kA samaya bar3e hI Ananda se vyatIta ho rahA thaa| campAkumArI ke hRdaya meM saMyama kA bala thA aura isI zakti ke AdhAra para usane apane mAtA-pitA se dIkSAvrata aMgIkAra karane kI anumati maaNgii| kintu moha kA baMdhana bar3A kaThora hotA hai / moha ke kAraNa - mAtA-pitA ne apanI putrI ko saMyama mArga para calane kI anumati nahIM dI / kintu vairAgya ke anavarata pravAha ko rokane kA sAmarthya kisI meM bhI nahIM hai / (48)
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma. sA. dIkSA saM. 1983 migasara zuklA dvitIyA saM. 2005 pauSa kRSNA dazamI mahAprayANa saM. 2048 caitra zaklA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha satya hai ki mRtyu ke sammukha vivaza hokara mAnava apane pyAre se pyAre vyakti ko roka nahIM pAtA, gara ghara se jIvita vidA karate samaya mAnava kA moha isa sImA taka jora lagAtA hai ki vaha hara saMbhava prayAsa karake use mamatva ke baMdhana se jakar3ane kA prayAsa karatA hai| gujarAtI meM eka kahAvata hai| kahAvata apane putra-putrI ke saMbaMdha meM hai- "Dikaro jama ne devAya paNa jati ne na devAya / " arthAt yamarAja ke samakSa Ane para apane priya se priya vyakti ko bhI nahIM roka sakate, yama ko dene ke liye taiyAra ho jAte haiM parantu jaba koI sAdhu bananA cAhatA hai to use jati athavA munirAja ko nahIM dete| yamarAja ke samakSa vyakti vivaza ho jAtA hai aura munirAja ke samakSa vaisI vivazatA nahIM hotii| saMsAra kI bar3I vicitra dazA hai| dIkSA kI anumati- manuSya saMkalpa-vikalpoM kA putalA hai| kintu adhairya kI adhikatA se vaha kRta saMkalpI nahIM bana sktaa| thor3I sI kaThinAI usake saMkalpoM ke mahala ko girA kara lakSya taka pahuMcane meM saphala nahIM hone detii| jabaki dRr3ha saMkalpa se eka dina asAdhya kArya bhI sAdhya bana jAtA hai| satsaMkalpoM para dRr3hatApUrvaka DaTe rahane vAle vyakti ke mAnasa se eka prakAra kI vidyuta taraMgeM nikalatI haiM, jisakA prabhAva AsapAsa ke vAtAvaraNa para par3e binA nahIM rhtaa| aise dRr3ha cetA manasvI kI sahAyatA prakRti svayaM karatI hai| satsaMkalpoM ke samakSa mithyA moha Tika na skaa| mukti mArga se saMsAra parAsta ho gyaa| yaha thI asaMyama para saMyama kI vijaya, asatya para satya kA varcasva / campAkumArI kI tIvra bhAvanA ko dekhakara aMta meM mAtA-pitA ne use saMyamavrata aMgIkAra karane kI anumati de hI dii| jaise hI anumati milI campAkumArI kA mana mayUra asIma Ananda se bhara gyaa| anumati ke abhAva meM udAsa rahane vAlA ceharA khila utthaa| AnaMda hI AnaMda bhara gayA vAtAvaraNa meN| dIkSotsava- AdhyAtmika jIvanotthAna kA prathama sopAna dIkSA hai| yahI vaha yAtrArambha hai jisakA caraNa lakSya mokSa hai, jisase ghora cintAoM aura kleSa se mukti aura udvegahIna paramazAMti kA lAbha saMbhava hotA hai| yaha gurujanoM kA vaha prasAdapUrNa AzIrvAda hai jo pAralaukika pahacAna hI nahIM dilAtA varan ihalaukika baMdhanoM, vyavadhAnoM ko bhI nirmUla kara detA hai| dIkSA haiM jIvana kA parivartana / jisake antaramana meM mokSa kI kAmanA kA tIvratama svarUpa ho aura usI kI prApti hetu sAdhanArata kalpa ke sAtha vItarAgI ho jAne kI daDha abhilASA kA vahana karane vAlA hI yathArtha meM dIkSArthI ho sakatA hai| dIkSA kA prayojana hai acaMcala mana se mukti mArga para satat gatizIlatA kA zubhArambha / yahI yAtrA pravrajana hai aura yahI yAtrI parivrAjaka / saMyama isa yAtrA kA pAtheya hai aura saMyamazIla vahI ho sakatA hai jisake mana meM Adhi-vyAdhi-upAdhi ke bhAvoM ne svayaM haTa kara samAdhi ko apanA sthAna de diyA ho| dIkSA kI sArthakatA isI meM hai ki vaha sAdhanA ke patha ko jyotirmaya kara de| dIkSA dIpa prajvalita hokara isa mahatI bhUmikA nirvAha meM sakSama tabhI ho sakatA hai jaba usameM vairAgya kI vartikA aura viveka kA tola hogaa| dIkSA dIpa apanI isa sArthakatA ke abhAva meM upekSaNIya aura krAMtihIna laghumRttikA pAtra ke atirikta kucha nahIM hai| jaba vairAgyavatI campAkumArI kI dIkSAvrata aMgIkAra karane kI bAta kucerA vAsiyoM ko vidita huii| to vahA~ kA janamAnasa AnaMdita ho utthaa| eka navIna utsAha kA saMcAra ho gayA kucerA meN| dIkSotsava kA zubha muharta nizcita ho gayA aura usake sAtha hI dIkSotsava kI taiyAriyAM bhI khule dila hone lgii| vairAgyavatI campAkumArI kI prazaMsA cAroM ora hone lgii| Asa pAsa ke grAma nagarI meM bhI isa dIkSotsava ke samAcAra kAnoM-kAna prasArita ho ge| vAdya yaMtra gUMja uThe aura maMgala gItoM kI svara lahariyAM bhI phUTa pdd'ii| (49) hone ke
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ campAkumArI ke saMsAra tyAga kI bAta cAroM ora gUMja rahI thii| aba sabhI ne jAna liyA thA ki kucerA kI eka honahAra sarasvatI sI adbhuta yuvatI sAdhvI banane jA rahI hai / nikaTastha evaM dUrastha jodhapura, nAgaura, pAlI, bAlAghATa, kaTaMgI, durga, pIpAr3a Adi zaharoM evaM aneka gAMvoM se bar3I saMkhyA meM loga kucerA kI ora daur3e A rahe the| sabhI kA hRdaya campAkumArI ke prati sammAna se bharA thaa| janamAnasa ullAsa se otaprota thaa| campAkumArI ko nitya naye vastrAbhUSaNoM se sajAyA jaataa| jisake mana meM jo AtA vaha karatA, kisI prakAra kA kisI para pratibaMdha nahIM thaa| Atma kalyANa ke pathika kA ina bhAra rUpa AbharaNoM se kyA mamatva ! jinakA dhana vizuddha saMyama, jinake alaMkAra ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha hai| unakI zobhA ye jar3e alaMkAra kyA bar3hAte / usake lie to mAtra bhAra rUpa hI the| vidhi ne to campAkumArI ko zAzvata alaMkAroM se sajAne kA nizcaya kiyA thaa| use ina mAnavIya durbalatA ke pratIka miTTI ke AbharaNoM se sajAnA ekamAtra mAnavIya aprazasta moha kI saMtuSTi hI thaa| kintu jise isa bhAra se jIvana paryanta ke lie mukta honA thA, vaha isa thor3I dera ke bhAra se kyoM ghabarAtI? vyartha kisI ke Ananda meM vighna bhI kyoM banatI? campAkumArI ne apane mana meM ThAna lI thI ki ye loga jo pahanAeMgeM pahana lenA hai, khilAyegeM vaha khA lenA hai| thor3e samaya ke Ananda meM vighna DAlane ke sthAna para ina logoM kA Adeza mAna lenA adhika zreyaskara hai| dIkSA ke liye saMvat 2005 migasara zuklA dazamI kA zubha muhUrta thaa| yathA samaya sarva saMghoM, 'samAja ke agragaNya nAgarikoM tathA vizAla jana samUha ke sAnnidhya meM campAkumArI kA varaghor3A dIkSA sthala para phuNcaa| sAre mArga meM dAna kI mahattA evaM zrImaMtoM ko dhana kA upayoga batAte hue donoM hAthoM se dhana uchAlate hue campAkumArI ne dIkSA sthala para praveza kiyaa| sabhI kI sneha sudhA barasAtI huI dRSTi ke madhya campAkumArI ne pUjya guru bhagavaMta marudharA maMtrI zrI 1008 zrI svAmI jI zrI hajArImala jI ma.sA. pU. upa pravartaka svAmI jI zrI brajalAla jI ma.sA., pUjya yuvAcArya pravara zrI madhukara muni jI ma.sA. evaM pUjanIyA mahAsatI maMDala ke caraNoM meM vaMdana kiyaa| janatA Ananda se jaya jayakAra karane lgii| harSollAsa evaM utsAha asIma thaa| .. nizcita samaya para hajAroM kI upasthiti meM evaM zrI saMgha tathA zrI mohanamala jI corar3iyA padmazrI kI adhyakSatA meM seTha zrI bIjarAjajI surANA kI pautrI evaM zrI phUsAlAla jI surANA kI putrI, zrImatI kisanA bAI kI lAr3alI beTI parivArajanoM kI dulArI campAkumArI veza parivartana kara AI aura phira marudharA maMtrI svAmI zrI hajArImalajI ma.sA. ne parivAra kI anumati lekara campAkumArI ko jaina bhAgavatI dIkSA vidhivata pradAna kii| dIkSA ke uparAMta ApakA nAma mahAsatI zrI campAkuMvara kara adhyAtmayoginI mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA. kI ziSyA ghoSita kiyaa| aba campAkumArI sAdhvI zrI campAkuMvara jI ma.sA. bana gii| zubhra zveta vastra, muMDita mastaka, hAthoM meM ahiMsA kA pratIka rajoharaNa evaM muMhapattI sAdhvI veza se sazobhita yaha rUpa Aja adabhata darzanIya banA thaa| jo bhI dekhatA dekhatA hI raha jAtA thaa| loga zraddhAvaza Apake caraNoM meM natamastaka ho rahe the| isa samaya kucerA kI chaTA dekhane yogya thii| ve apane asIma sAhasa aura dRr3ha saMkalpa ke bala para apanI manokAmanA pUrNa karane meM saphala rhii| sAtaveM dina bar3I dIkSA pradAna kara dI gii| dIkSA grahaNa karane ke pazcAt navadIkSitA mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. sAta varSa taka lagAtAra mauna sAdhanA evaM jJAna dhyAna meM laga gaI / dIkSA ke pazcAt Apako kucerA meM hI rahanA pdd'aa| yahAM eka mahAsatI jI sthiravAsa meM virAjamAna the| isake atirikta mahAsatI zrI tulachA jI ma.sA. bhI asvastha thiiN| (50)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva- para kalyANa kI bhAvanA se nirantara gatizIla muni kA jIvana hI pratipala Atma vizvAsa kI aura bar3hatA hai aura yahI muni kA uttama jIvana hai / dIkSA grahaNa karane ke pazcAt Apane apanA sArA dhyAna sevA, svAdhyAya, jJAnArjana, dhyAna sAdhanA meM lagA diyaa| adhyayana- jJAna, dhyAna, saMyama sAdhanA hI Apake jIvana kA lakSya thA / aura aba Apa usameM lIna rahane lgii| jaina sAdhu-sAdhvI ke lie AcAra evaM vicAra donoM hI pakSa sAmAnya rUpa se mAnya hote haiM / AcArahIna vicAroM kA jahA~ koI mahatva nahIM vahA~ vicAra zUnya AcAra bhI kAya kleza hai| AcAra va vicAra kA sAmaMjasya hI pUrNatA kI prApti ke lie hita kara hai| jaina muni kA nirdoSa saMyamI jIvana jJAna, darzana, cAritra kI pavitra upAsanA kA pratIka hai| vaha sabhI sAMsArika upAdhiyoM kA tyAga kara jJAnArAdhanA meM saMlagna ho jAtA hai| jyoM-jyoM samyagjJAna dvArA vastu kA vAstavika rUpa jJAta hotA hai, tyoM-tyoM ratnatrayI nirmala banatI jAtI haiM / jJAna binA Atma dharma kI sundaratama ArAdhanA saMbhava nahIM hotI / ataH dIkSAvrata aMgIkAra kara Apa jJAnArAdhanA meM tallIna ho gaI / Apa prArambha se hI prakhara buddhi kI svAminI thI / alpa samaya meM hI Apane vyAkaraNa, kAvya, koza, chaMda, alaMkAra, nyAya Adi kA adhyayana kara liyaa| isake sAtha hI Apane AgamoM kA bhI talasparzI adhyayana kara liyaa| kaI zAstra Apane kaMThastha kiye| jaina siddhAta va AcArya kI parIkSA bhI Apane acche aMkoM se uttIrNa kii| jisake pAsa buddhi vaibhava hotA hai| usake liye kucha bhI durlabha nahIM hotA / buddhi kA dhanI kalama ke bala para lAkhoM-karor3oM kI sampatti arjita kara letA hai| buddhihIna vyakti dina bhara hathor3e calAkara bhI apanA pUrA peTa bhara pAne yogya arjita nahIM kara pAtA hai / ApakI adhyayana meM atyadhika ruci thii| pATha kaMThastha karane kA samaya prAyaH pUrA ho cukA thA / aba paThana-pAThana, ciMtana-manana kA samaya thaa| Apake hAtha meM jo bhI acchI pustaka A jAtI, use samApta kiye binA Apako caina nahIM miltaa| ApakI grAhyazakti adbhuta thI / Apa jisa bhI pustaka kA adhyayana eka bAra kara letI, usakA sAra saMkSepa Apake mAnasa paTala para surakSita ho jAtA aura usakA upayoga avasarAnukUla kara liyA karatI / jaina dharma se saMbaMdhita graMthoM kA paryAvalokana to Apake lie anivArya thA hI, itara sAhitya kA bhI Apane paryApta adhyayana kiyA / usakA Apane adhyayana hI nahIM kiyA varan use AtmasAta bhI kiyA / hara samaya Apa adhyayana meM tallIna rhtii| thor3A sA bhI samaya Apa vyartha gaMvAnA svIkAra nahIM krtii| Apake pAsa buddhibala aura gurukRpA kA akSaya khajAnA thA isake pariNAmasvarUpa vizeSa parizrama kiye binA hI Apa paNDitA ho gaI / guru ke roma roma meM ziSya ke liye kalyANa kAmanA, ziSya ke jIvana vikAsa kI pavitra bhAvanA basI rahatI hai| aise guru kI sevA unake kaTu madhura zabda ziSya ke jIvana nirmANa kI AdhArazilA banate haiM / lagAtAra sAta varSa kA samaya jJAnArjana ke sAtha-sAtha guru sevA evaM guru kRpA prApti meM hI vyatIta huA / AghAta - mRtyu nAgina prANimAtra ke bhautika zarIra ko Dasane ke lie pratipala saceSTa hai| kyA dhanI, kyA nirdhana, kyA jJAnI, kyA ajJAnI AbAla vRddha sabhI ke jIvana kI zikhA isa pizAcinI ke hAthoM Abaddha hai | nagara, jaMgala, parvata, DAla-DAla, patte - patte se isa nAgina kI krUratA kA marmabhedI hAhAkAra sunAI de rahA hai / mAnava kI samasta zaktiyAM isake sAmane kuNThita ho gii| havA-pAnI, dhUpa-chAMva jaisI naisargika zaktiyoM para (51)
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ liyaa| TIkSA ke vijaya pAne vAle zaktizAlI vaijJAnika eka hI bama visphoTa se bar3e-bar3e zaharoM ko zmazAna banAne kI zakti rakhane vAle mahArathiyoM kI gardana para isakI talavAra laTakatI rahatI hai| isake sAmane adyaparyaMta sabhI zaktiyAM lAcAra hai| jagata ke sabhI padArthoM kA gatyAvarodha saMbhava hai, para isakA cakra to abAdha gati se prANimAtra ke sira para nirantara ghUma rahA hai| pa.zrI talachA jI ma.sA. kucerA meM sthiravAsa thii| ApakI sevA meM rahakara pU. garuvaryA zrI campAkaMvarajI ma.sA. jJAnArjana meM lagI rhii| jaisA ki parva meM batAyA jA cakA hai ki pa. mahAsatI zrI tulachA jI ma.sA. sva. yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma.sA. kI mAtAjI thiiN| guruvaryAzrI unakI sevA meM sadaiva tatpara banI rhtii| guruNI jI kI sevA meM kaba dina bItatA, kaba rAta vyatIta hotI kucha patA hI nahIM cala paataa| pU. mahAsatI zrI tulachAjI ma. kI asvasthatA ekAeka bar3ha gii| sabhI prakAra kI upacAra suvidhAyeM upalabdha karavAI gii| kintu saba kucha vyartha rhaa| koI bhI zakti sabake ArAdhya, paramopAsya guruNI jI ma.sA. zrI tulachA jI ko nahIM bacA skii| aMtima ghar3I A hI gii| kahA bhI gayA hai ki TUTI kI bUTI nahIM hai| jaina zAsana kI zrRMgAra mahAsatI zrI tulachA jI ma.sA. ne nazvara deha kA tyAga kara svargabhUmi kI ora prayANa kiyaa| kucerA saMgha meM aMdhakAra ho gyaa| baccA-baccA zokAkula ho gyaa| guruvaryA zrI campAkuMvarajI ma.sA. ke zoka kI to sImA hI nahIM thii| jinake sAnnidhya meM rahakara bahuta kucha sIkhA, Aja unakI hI kRpA se vaMcita ho gii| Apake hRdaya para gaharA AghAta lgaa| isa AghAta ko abhI guruvaryAzrI bhUla bhI nahIM pAI thI ki kucha hI samaya pazcAt jJAnadAtrI guruNI jI pU. mahAsatI zrI jamanA jI ma.sA. kA bhI svargavAsa ho gyaa| yaha Apake liye AghAta para AghAta thA, vajrAghAta thaa| usa samaya Apake hRdaya meM hAhAkAra maca gyaa| donoM variSTha garuNI ke pAvana sAnnidhya meM Apa kevala sAta-ATha varSa hI raha paaii| abhI Apa saMyamI jIvana kI zaizavAvasthA meM hI thii| zizu sambhala bhI nahIM pAyA thA ki vidhi kaheM yA karmagati ne vAtsalya bharA mAM kA hAtha sira se uThA liyA avasara para svajanoM kA tyAga, mAtA-pitA kA vAtsalya jise vicalita nahIM kara pAyA, vahI dRr3ha mAnasI Aja apanI guruNI jI ke viyoga se moma kI bhAMti pighala rahI thii| Atma kalyANa kI bhAvanA se prerita hokara ghara svajana sabhI se muMha mor3akara guru caraNoM kA sahArA pakar3A thA aura alpa samaya ke pazcAt guruNI jI kA svargavAsa, ThIka vaisA hI thA jaise koI nAvika nAva ko majhadhAra meM chor3a kara calA gayA ho| yaha paristhiti bar3I nirAzAjanaka thii| para vivazatA thii| mRtyu ke sammukha sabako hAranA par3atA hai| aba dhairya dhAraNa karane ke atirikta anya koI upAya nahIM thaa| vItarAga vANI se isa vajrAghAta ko guruvaryA ne sahana kiyaa| sAdhvI saMgha meM Apako sira AMkhoM para rakhane vAlI anekoM sAdhviyAM thii| pU. zrIkAnakuMvara jI ma.sA. ApakI guruNI jI to thI hI, saMsAra pakSa se Apake bhuAjI bhI the| phira bhI mahAsatI zrI jamanA jI ma.sA. kA svargavAsa Apake jIvana kI sarvopari duHkhada ghaTanA thii| isa avismaraNIya ghaTanA ke pazcAt Apane sAdhvI saMgha ke sAtha kucerA se vihAra kara diyA / jinake liye kucerA meM rahanA par3a rahA thA, aba jaba ve hI nahIM rahI to phira kucerA meM rahane kA lAbha hI kyaa| aba ApakA vicaraNa hone lgaa| ApakA yaha vicaraNa rAjasthAna hI sImA taka hI ho rahA thaa| pAlI varSAvAsa- pU. upapravartaka svAmI zrI brajalAla jI ma.sA. evaM pU. yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma.sA. kA vi. saM. 2034 kA varSAvAsa pAlI mAkhAr3a meM thaa| Apake sAnnidhya meM hI dAda guruvaryA mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA. evaM guruva- mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. Adi ThANA kA varSAvAsa bhI pAlI meM (52)
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI thaa| varSo se guruvaryyA ke pitAzrI evaM samasta parivAra kI prabala bhAvanA thI ki ApakA varSAvAsa kaTaMgI madhyapradeza meM ho| ve prativarSa darzanArtha Ate aura apanI bhAva bharI vinatI prastuta karate / pAlI varSAvAsa ke samaya zrIsaMgha, kaTaMgI darzana karane ke liye pAlI mAravAr3a AyA pAlI pahuMcakara zrI saMgha, kaTaMgI ne pU. upapravartaka svAmI jI ma.sA. evaM pU. zrI yuvAcArya zrI jI kI sevA meM apanI vinatI rakhI ki kRpA kara mahAsatI jI ko kaTaMgI kI ora vihAra karane kI AjJA pradAna kara hamArI varSo purAnI bhAvanA kI pUrti karane kI kRpA kareM / pU. guruvaryyA ke pitAzrI evaM zrIsaMgha kaTaMgI kI bhAvanA ko dhyAna meM rakhate hue guru bhagavaMtoM ne varSAvAsa ke pazcAt mahAsatiyAM jI ko kaTaMgI kI ora vihAra karane kI AjJA pradAna kara dii| isa AjJA se zrIsaMgha kaTaMgI kI prasannatA kI sImA nahIM rhii| usI samaya jaya jayakAroM se gagana guMjA diyaa| varSAvAsa samApta huA aura dAda guruvaryyA evaM guruvaryyA Adi mahAsatiyAM jI ne pAlI se kaTaMgI ke liye vihAra kara diyaa| jaba rANAvAsa padhArI to vahAM pU. marudhara kezarI zrI mizrIlAlajI ma.sA. se mAMgalika zravaNa kara vahAM se Age kadama bddh'aaye| mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA tathA madhyapradeza ke vibhinna grAma nagaroM meM dharma pracAra karate hue ApazrI kA kaTaMgI meM padArpaNa huA / Apake kaTaMgI padArpaNa se yahAM ke jana jana ke mana Ananda evaM khuzI se nAca uThe / dIkSA ke pazcAt Apa usa bhUmi para padhArI jahAM khelI, palI aura bar3hI huii| saba kucha to jAnA pahacAnA thaa| zrIsaMgha kaTaMgI ke Agraha ko svIkAra kara vi. saM. 2035 kA varSAvAsa kaTaMgI meM kiyaa| kaTaMgI varSAvAsa- dAda guruvaryyA mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. guruvaryyA mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. Adi kA varSAvAsa kaTaMgI meM hone se kaTaMgI meM harSa aura utsAha kA acchA vAtAvaraNa bana gayA / varSAvAsa kI avadhi meM dharmadhyAna kA ThATa laga gyaa| kaTaMgI vAsiyoM ne apane nagara meM palI aura bar3I huI bAlikA ko eka honahAra sAdhvI ke rUpa meM dekhA to unakA yaha AnaMda asIma ho gayA / 1 kala jaba prasphuTita hone lagatI hai / taba usakI manda manda sugandha pavana ke sAtha phailane lagatI hai jaina zAsana kI mahakatI kalI apanI paMkhur3iyAM pasAra kara surabhita puSpa kA rUpa prApta kara rahI thI / isa samaya ApakA yazogAna aneka sthAnoM meM hone lagA thA / AdhyAtmika zaktiyAM vikasita hokara jagata jJAnAloka phailAne lagI thii| jIvana kA madhyAnha, taruNAI, jJAna, tapa, dhyAna, tyAga pratIka Anana para vairAgya kI aruNAI parama pavitra, alaukika tejasvitA darzaka ke hRdaya ko sAtvika zraddhA se otaprota kara caraNoM meM natamastaka hone ke lie vivaza karatI thii| janatA ApazrI ke pravacana sunakara maMtra mugdha ho Apake zabda lAlitya meM kho jAtI I vyakti ko apanI ora AkarSita karane ke vaise to kaI sAdhana ho sakate haiM kintu do sAdhana mahatvapUrNa haiM- (1) lekhana va (2) vaktRtvakalA / ' lekhanI bhAvoM ko sthAyitva pradAna karatI hai / vANI meM tAtkAlika jAdU ke samAna asara camatkArI prabhAva utpanna karatA hai / ApakI vANI kA jAdU calanA zurU huA to vaha janatA ko maMtra mugdha kara detA thA / Apa jana sAmAnya kI bhASA meM sarala evaM nape tule zabdoM meM janatA ke mana kI bAteM karane meM kuzala thii| zabdoM meM kahI kliSTatA nahIM, thothe pAMDitya kA pradarzana nahIM / jaisI sabhA vaisI bAta ApakI vizeSatA thI / gA~voM meM rukatI thI to kahAniyoM kA khajAnA khola kara rakha detI thii| apanI ina kahAniyoM ke mAdhyama se grAmINoM ko vyasana mukta banA detI thii| paMDitoM kI sabhA meM paMDitAI meM pIche nahIM rahatI / Apake sadupadeza se aneka vyakti tambAkhU, madya, mAMsa para-strIgamana, dyUta Adi vyasanoM kA tyAga kara sanmArga para Aye / yaha Apake upadeza kA sakArAtmaka pakSa thA / (53)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sva-para kalyANa kI bhAvanA se niruttara antara bAhya gatizIla muni kA jIvana hI pratipala Atma vizvAsa kI ora bar3hatA hai aura yahI uttama muni jIvana hai| ataH bhagavAna mahAvIra ne kSetra apratibaddha hokara hI satata vicaraNa karane kI AjJA muni ko dI hai| kisI bhI kSetra meM adhika nivAsa rAga yA baMdhana kA anAdara avahelanA kA kAraNa hotA hai| isase sAdhaka ke saMyama meM zithila hone kI atyadhika saMbhAvanA rahatI "bahatA pAnI nirmala kabhI na gandalA hoya" pravAhita nIra nirmala, svaccha aura zuddha hotA hai| usI prakAra ghUmatA phiratA muni hI zuddha, pavitra, niSkalaMka raha sakatA hai| rUke hue jala meM jisa prakAra vikAra A haiM. usI prakAra eka hI sthAna meM nivAsa karane vAle mani kA mana moha meM baMdha jAtA hai| saMyama malina ho jAtA hai| ataH muni ko sthiravAsa kI AjJA bhagavAna ne bahuta hI vizeSa kAraNa arthAt zarIra azakta hone para hI karane kI dI haiN| vibhinna dhArmika kAryakramoM, pravacanoM Adi ke sAtha varSAvAsa kI avadhi kaba samApta ho gii| yaha kaTaMgI ke nivAsiyoM ko patA hI nahIM calA aura varSAvAsa ke pazcAt kaTaMgI se vihAra karane kA samaya A gyaa| kaTaMgI kI janAta Aja udAsa khar3I apane prakAza kA gamana patha nihAra rahI thii| unakA sImita prakAza Aja asIma kI ora agrasara ho rahA thA / phudakatI huI pulkita gAta nanhIM sI campA Aja mahAna sAdhvI zrI campAkuMvarajI ma.sA. banakara calI jA rahI thiiN| apane saMyama kI pagaDaMDI para |yo to ApakI janmabhUmi kucerA hI hai, para ApakA parivAra kaTaMgIvAsI hone se Apa kaTaMgI kI bhI hai kaTaMgI ke harSa kI kyA kheN| jisa bAlikA ko dhUla meM khelate hue dekhA, AMkhoM ke sAmane bar3hate hue dekhA, apane hAthoM sAdhvI veza se sajA kara jise bhagavAna mahAvIra ke zAsana ko bheMTa kiyaa| Aja vahIM choTI sI sabakI pyArI campA, vItarAga bhagavAna kI jJAna pradIpta mazAla lekara, ajJAnAMdhakArAcchAdita hRdayoM meM jJAna kI rozanI bharane ke lie devI ke samAna zobhita ho kara AyI hai| kaTaMgI kI bhUmi khila utthii| vahAM kA kaNa kaNa nAcane lagA, baccA-baccA ullAsa evaM utsAha se thiraka utthaa| sArA nagara harSa vibhora ho apane yahAM kI parama pAvana sAdhikA ke darzanArtha umar3a pdd'aa| cAroM ora vismaya kI dhvaniyAM sunAI dene lgii| campA kaunasI hai? kyA yahI campA hai ? itanI bar3I ho gii| dhUla meM khelane vAlI campA yahI haiM ? vAha ! nagara kA nAma ujjvala kara diyaa| hama dhanya ho gaye. nagara kA nAma bhI inake nAma ke sAtha amara ho gyaa| nagara ke loga prasanna ho rahe the| surANA parivAra kI prasannatA kA kyA pUchanA? pitA zrI phUsAlAla jI apanI lAr3alI beTI ko nihAra rahe the. Aja unakI beTI mahAna vibhUti ke rUpa meM padhArI thii| parantu mAtAjI Aja apanI putrI campA kI zobhA vaiduSya aura prabhAva dekhane ke liye isa saMsAra meM nahIM thii| ve hotI to kitanI prasanna hotI / kahA nahIM jA sktaa| kizora vaya kI campA ke prakhara teja, pratApI parAkrama kA avalokana to ve kara cuke the| Aja vahI bAlA vicakSaNatA kI sAkSAt pratimA saumya jJAna kI saritA banakara aujasvI prabhA se dedIpyamAna sAmane khar3I thii| bAla, vRddha, taruNa sabhI. harSa mizrita Azcarya se stabdha bane sAmane khar3e the| parama pAvana jina zAsana ko bheMTa Aja jina vANI kA amata barasA rahI thii| kaTaMgI kA hRdaya bhakti bhAvanAoM se ota prota thaa| phira bhI unake mana ke aramAna adhare hI the| aMta taka ve yahI kahate rahe ki hama kacha bhI nahIM kara paaye| apanI pyArI campA ke svAgata meM hamase kucha bhI nahIM bana paayaa| sabhI ke hRdaya snehapUrNa bhAvanAoM se (54)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhare the| dIkSA meM bAdhA DAlane vAle bhI Azcaryacakita the| unheM Aja apanI bhUla kA ahasAsa ho rahA thaa| sabhI ke kAnoM meM paMDita jI ke zabda gUMja rahe the| yaha bAlA mahAsatI banakara vizva ko prakAza degI |prvcn ke samaya to janatA umar3a par3atI thI |vishaal upAzraya kA pravacana kakSa khacAkhaca bhara jaataa| aneka zraddhAlu pravacana kakSa ke bAhara khar3e rahakara hI pravacana zravaNa kA lAbha lete the| sampUrNa pravacanAvadhi meM pUrNa zAMti rahA karatI thii| Apake pravacana yathArtha saTIka hote the, jinheM sunakara sthAnakavAsI, maMdira mArgI tathA jainetara samAja ke vyakti bhI prabhAvita hote the| sabhI dharmAvalambI eka hI bhavana meM eka hI sAtha baiThakara pravacana pIyUSa kA pAna karate the| Apake prema bhAva ne sabake asta hRdaya dIpoM meM sneha kA tela DAlakara unheM prajjvalita kara diyA thaa| kaTaMgI meM prema kI sneha kI saritA sampUrNa varSAvAsa kAla meM bahatI rhii| varSAvAsa ke samaya kaTaMgI vAsI apane sadbhAgya para phUle nahIM samA rahe the| samaya samaya kaTaMgI meM jaya jayakAroM se gagana gUMjatA rahatA thaa| jaba Apa kaTaMgI ke mArgoM para calatI to kaTaMgI kI janatA apane hAthoM meM khilAI campA ko isa adbhuta rUpa meM dekhakara harSita ho jAtI thii| unakI prasannatA asIma ho jAtI thii| aise bhAvabhIne vAtAvaraNa meM cAra mAsa kA samaya palaka jhapakate samApta ho gyaa| pyAsa bujhI nahIM thI, aura amRta varSA karane vAlA megha prasthAna karane kI taiyArI meM thaa| janatA meM bar3I AkulatA-vyAkulatA se AMcala pakar3ane kA prayAsa kiyA, kintu megha ko kaba aura kauna pakar3ane meM samartha ho sakA hai| saMyoga viyoga kI madhura abhivyaktiyoM ke bIca Apane kaTaMgI se vihAra kI taiyAriyAM kara dii| sabhI kA hRdaya vivhala ho utthe| A~suoM kI bAr3ha A gii| para zramaNa maryAdA meM baMdhI mAyA mamatA meM alipta unakI yaha dharohara aba kisI bhI prakAra rUka nahIM sakatI thii| sabhI udAsa mana bhIgI palakoM se ApakA gamana patha vivaza hokara nihArane lge| Apake caraNa chattIsagar3ha kI ora bar3ha ge| durga varSAvAsa- kaTaMgI varSAvAsa ke samaya ApakI sevA meM durga zrI saMgha upasthita huA thA aura durga padhArane kI apanI Agraha bharI vinatI prastuta kI thii| durga zrI saMgha kI aisI vinatI kAphI varSoM se hotI A rahI thii| yaha bhAvanA bhI Apake dhyAna meM thii| kaTaMgI se vihAra kara Apa bAlAghATa, cAMgATolA, goMdiyA tathA aneka choTe-choTe grAmoM ko apanI caraNa raja se pAvana karate hue aura jaina dharma kA pracAra karate hue ApakA padArpaNa rAjanAMdagAMva meM huaa| vicaraNakAla meM vibhinna grAma nagaroM meM zrIsaMgha, durga ApakI sevA meM darzana karane aura pravacana zravaNa hetu upasthita hotA rahA tathA durga padhArane ke liye bhI barAbara vinatI karatA rhaa| zrI saMgha, durga kI prabala bhAvanA ko dekhakara use varSAvAsa karavAne kI svIkRti mila gii| apanI varSoM purAnI bhAvanA kI pUrti hote dekha zrI saMgha, durga kI prasannatA asIma ho gii| isa svIkRti ke milate hI jainadharma kI jaya, bhagavAna mahAvIra kI jaya, yuvAcArya zrI madhukara muni kI jaya, mahAsatiyAM jI kI jaya ke ninAdoM se zrI saMgha, durga ne gagana guMjA diyaa| durga kI janatA ne bhI jaba yaha samAcAra sunA to vahAM bhI harSollAsa kI lahara phaila gii| varSAvAsa ke lie durga meM ApakA praveza dhUmadhAma ke sAtha huaa| isake sAtha hI durga meM dharma dhyAna ke kAryakrama Arambha ho ge| cAturmAsa kAla meM prAtaH nitya pravacana hote, dopahara meM bhAI-bahanoM ke sAtha tatva carcA hotii| durga kI janatA dhArmika saMskAroM vAlI hone ke kAraNa dharma kriyAoM meM sabhI vaya ke vyakti sammilita hote the| isa varSAvAsa kI eka upalabdhi yaha rahI ki isameM tapasyAyeM acchI huii| mahAsatI zrI (55)
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaMcanakuMvarajI ma.sA. evaM sAta anya bahanoM ne eka sAtha mAsakhamaNa kI tapasyA kii| mahAsatIjI evaM tapasvinI bahanoM kA zrIsaMgha durga ne abhinaMdana kiyaa| mAsakhamaNa kA pratyAkhyAna-vANI bhUSaNa zrI ratanamuni jI ma.sA. ke mukhAraviMda se huaa| isa prakAra ApakA durga kA varSAvAsa sAnanda sampanna huaa| varSAvAsa samApta hone para durga se ApakA vihAra ho gyaa| zrIsaMgha, durga ne udAsa mana se Apako vidAI dii| mArga meM Ane vAle choTe-choTe gAMvoM meM Apa dharma kI gaMgA pravAhita karatI huI Age bar3hane lgii| sarala, sarasa, rocaka pravacanoM se anapar3ha kisAna Apake bhakta bana jaate| bhAvavibhora hokara sapta vyasanoM kA tyAga krte| isa prakAra gA~va-gA~va meM Apa sadAcAra satya ahiMsA ke bIca vapana karatI huI bAloda pdhaarii| Apake pravacana kI yahAM bhI dhUma maca gii| zrIsaMgha bAloda ApakA varSAvAsa apane yahAM karavAne ke lie Agraha bharI vinatI karane lgaa| zrIsaMgha kI vinatI kA isa samaya Apane sAdhu bhASA meM uttara de diyaa| kucha dina ApakA yahA~ virAjanA huaa| yahAM Apake pravacanoM kA atyadhika prabhAva huaa| Apake pravacanoM se prabhAvita hokara rAyapura nivAsI bahana latA ko saMsAra asAra lagane lagA aura vaha Apake caraNoM meM rahakara adhyayana karane laga gii| bAloda se ApakA vihAra dhamatarI kI ora huaa| chattIsagar3ha meM AcArya pravara zrI jayamala jI sA.ke saMgha kI sAdhvI jI kA nAma chattIsagar3ha meM gUMja rahA thaa| isI samaya mere sAMsArika pitA zrI anopacaMda jI pArakha Apake darzana karane ke liye ApakI sevA meM phuNce| pU. guruvaryA ne unheM pahacAnate hue kahA- "hamAre purAne bhakta ho ! kahA~ rahate hoM?" ___ "maiM bhakhArA rahatA huuN| Apa hamAre guruvaryA haiN| kRpA karake bhakhArA pdhaareN| hamArI bhAvanA yaha hai ki mahAvIra jayaMtI Apake pAvana sAnnidhya meM mnaaveN|" anopacaMda jI pArakha ne nivedana kiyaa| - Apane vinatI svIkAra kara bhakhArA Akara mahAvIra jayaMtI manAne kI svIkRti pradAna kara dii| isa svIkRti kI sUcanA jaba mere parivAra meM aura bhakhArA ke logoM ko milI to saba kA hRdaya harSa aura ullAsa se bhara gyaa| sabase bar3I prasannatA kI bAta to yaha thI ki jaya gaccha kI koI bhI sAdhvI prathama bAra bhakhArA padhAra rahI thii| isa sUcanA se merA hRdaya gadgad ho gyaa| roma-roma pulakita ho gyaa| isa sUcanA mAtra se mujhe jo prasannatA kA ahasAsa huA use maiM zabdoM meM abhivyakta nahIM kara sktii| isakA kAraNa yaha thA ki vigata do tIna varSoM se merI bhAvanA dIkSAvrata aMgIkAra karane kI ho rahI thii| kintu parivAra kI ora se anumati nahIM mila pA rahI thii| mAnasa paTala para vicAra utpanna hone lage ki mahAsatI jI kucha dina to yahAM ThahareMge hii| usa avadhi meM unakA pAvana sAnnidhya bhI milegA aura unakI sevA karane kA saubhAgya bhI milegaa| maiM apanI dIkSA ke liye mana hI mana yojanA bhI banAtI rahI thI kintu usameM mujhe saphalatA abhI taka nahIM mila pAI thii| aba aisA AbhAsa hone lagA ki mahAsatI jI ke Agamana se kucha na kucha mArga avazya nikala aavegaa| maiM bar3I utsukatA se mahAsatI jI ke Agamana kI pratIkSA karane lgii| pratIkSA kI ghar3iyAM samApta huI aura vaha dina bhI A gyaa| guruvaryAzrI bhakhArA pdhaarii| bhakhArA kI janatA ne ApakA pUre utsAha se sAtha svAgata kiyaa| pravacana gaMgA pravAhita hone lgii| jJAna pipAsu janatA apanI pyAsa bujhAne lgii| mahAvIra jayaMtI bar3e ullAsa ke sAtha manAI gii| isa avasara para aneka grAma nagaroM se kAphI bar3I saMkhyA meM bhaktagaNa padhAre / mahAsatI jI ke pAvana sAnnidhya se samAroha meM cAra cAMda laga ge| (56)
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvaryAzrI kA teraha dina taka bhakhArA meM virAjanA huaa| isa avadhi meM dharma dhyAna kA anupama ThATa rhaa| isI avadhi meM mujhe apane mana kI bAta kahane kA bhI avasara mila gyaa| eka dina maiMne Apake sammukha nivedana kiyA- "mahArAja sA. mujhe bhI Apa jaisI sAdhvI banA diijiye| maiM bacapana se hI sAdhvI bananA cAhatI huuN|" merI bAta sunakara guruvaryA zrI zAMta rhii| kucha paloM taka ve merI ora dekhatI rhii| mAnoM ve mere cehare para ubhare bhAvoM ko gaharAI se par3ha rahI ho| unhoMne kahA- "abhI tuma bahuta choTI ho / mAtra bAraha varSa kI ho| tuma abhI sAdhvI jIvana ko samajha nahIM pAI ho| yaha mArga bar3A kaThina hai| pahale apanA adhyayana samApta kara lo| usake pazcAt sAdhaka jIvana aura usakI kaThinAiyoM ko smjho|" unakI ina bAtoM kA maiM kyA uttara detii| merA mana to unake zrI caraNoM meM rahakara Age bar3hane aura jJAnAbhyAsa karane ke lie lAlayita thaa| kintu parivAra kI ora se anumati nahIM thii| mujhe adhara meM jhUlatI chor3a kara Apane bhakhArA se rAyapura kI ora vihAra kara diyaa| vArSika parIkSA samApta huI aura grISmAvakAza Arambha huaa| isa samaya mahAsatI jI rAyapura meM virAjamAna thii| maiMne pitA jI se nivedana kiyA- merI do mahIne kI chuTTI hai| merI icchA hai ki maiM isa avadhi meM mahAsatI jIna ke pAsa rahakara kucha jJAnArjana karUM / mujhe usa samaya prasannatA huI jaba pitAjI ne anumati de dii| maiM mahAsatI jI kI sevA meM darzanArtha pahuMca gaI aura unakI sevA meM dattacitta ho gii| guruvaryA ke sAnnidhya meM rahate hue saMyamavrata aMgIkAra karane kI merI bhAvanA bar3hane lgii| parivAra ke sadasyoM ne mujhe samajhAne kA bahuta prayAsa kiyaa| unhoMne kucha upAya bhI kiye kintu maiM aTala/aDiga banI rhii| isa para bhI mujhe dIkSA lene kI anumati nahIM milii| kintu guruvaryA kA sAnnidhya barAbara banA rhaa| saMvata 2038 kA varSAvAsa rAyapura meM cala rahA thaa| isa avadhi meM vairAgyavatI bahana latA ko parivAra kI ora se dIkSAvrata aMgIkAra karane kI anumati mila gii| anumati milane para dIkSA kA muhurta migasara zuklA tRtIyA ko durga meM dIkSotsava kA Ayojana kara dIkSA pradAna karanA nizcita ho gyaa| rAyapura se durga kI ora vihAra huA migasara zuklA tRtIyA ko durga meM vizAla jana samUha kI sAkSI meM vANIbhUSaNa zrI ratana muni jI ma.sA. ke mukhAraviMda se dIkSAvrata aMgIkAra kara vairAgyavatI latA bahana mahAsatI zrI cetanaprabhA jI ma.sA. bana gayI aura unheM parama viduSI mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. kI ziSyA ghoSita kiyA gyaa| vi. saM. 2039 kA varSAvAsa Apane durga meM sampanna kiyaa| isa avadhi meM durga meM dharma dhyAna kA ThATa laga gyaa| pravacanoM kI dhUma maca gii| yahAM Apake pravacanoM meM jaina aura jainettara sabhI dharmoM ke loga Ate aura pravacana zravaNa kA lAbha prApta krte| Apake pravacanoM kA acchA prabhAva rhaa| varSAvAsa kI samApti para Apane durga se vihAra kara diyaa| durga varSAvAsa ke samaya bAlAghATa kA zrIsaMgha ApakI sevA meM upasthita huA thA aura apane yahAM AgAmI varSAvAsa kI svIkRti pradAna karane ke lie nivedana kiyA thaa| usa samaya Apane apanI maryAdita bhASA meM uttara de diyA thaa| varSAvAsa samApti ke pazcAt jaba Apa vibhinna grAma-nagaroM meM vicaraNa kara rahe the taba bhI ApakI sevA meM bAlAghATa zrIsaMgha ne upasthita hokara apanI bhAvanA batA dI thii| bAlAghATa kI ora se kAphI varSoM se varSAvAsa kI vinatI ho rahI thii| yahAM yaha smaraNIya hai ki bAlAghATa meM paramavidaSI mahAsatI zrI campAkaMvara jI ma.sA. kA sasarAla thaa| jaba zrIsaMgha, bAlAghATa kA Agraha adhika hone lagA to grAmAnugrAma vicaraNa karate hue Apa bAlAghATa padhAre / Apake isa vihAra meM maiM Apake sAtha hI thii| bAlAghATa meM varSAvAsa karane kI bhI svIkRti ho cukI thii| jisa samaya ApakA (57)
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArpaNa bAlAghATa meM huA, usa samaya varSAvAsa bhI Arambha hone vAlA thA, isa prakAra varSAvAsa hetu bAlAghATa kI janatA ne samAroha pUrvaka harSollAsa bhare vAtAvaraNa meM ApakA bAlAghATa meM praveza krvaayaa| bAlAghATa varSAvAsa- varSAvAsa hetu bAlAghATa meM praveza hone ke sAtha hI dhArmika kriyAeM prArambha ho gii| bAlAghATa kI janatA dhArmika saMskAroM se saMskArita hone se bAlaka/bAlikAeM bhI dhArmika kriyAoM meM sammilita hue| svayaM adhyayana karanA jitanA sahaja hai, utanA adhyApana kArya nahIM / adhyayana meM jahA~ nija ke lie nija ko khapAnA par3atA hai, vahAM adhyApana meM para ke lie nija ko khapAnA par3atA hai|dhrypuurvk lagana ke sAtha samajhAne meM ruci rakhanA, apanI samajha sUjha-bUjha ko niyaMtrita rakhakara vidyArthI para premapUrNa DhaMga se anuzAsana banAe rakhanA koI sAmAnya bAta nahIM hai| pU.guruvaryAjI meM vaktavya kalA ke sAtha sAtha adhyApana kalA bhI vikasita thii| pANDitya ke bala para nahIM, pratyuta dUsaroM meM ghula mila kara jIvana nirmANa karane kI kalA se evaM anyoM ko apanAne ke pramukha guNa ke kAraNa hI Apa jana-jana kI zraddhA kI pAtra bana sakI / varSAvAsa bar3e dhUmadhAma se sampanna huaa| varSAvAsa ke pazcAt ApakI bhAvanA nAsika kI ora vihAra karane kI thii| bAlAghATa meM ApakA yaha varSAvAsa vi.saM. 2040 meM sampanna huA thaa| nAsika kI ora vihAra kA kAraNa yaha thA ki pU. gurudeva yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma.sA. ke darzana karane kI prabala bhAvanA thii| varSAvAsa pAlI (saM. 2034) ke pazcAt unake darzana nahIM ho pAye the| dUsare nAsika se bhI pU. yuvAcArya zrI kA aisA saMdeza bhI milA thaa| bAlAghATa se varSAvAsa samApta hote hI vihAra kara diyA aura nagara ke bAhara zrI lalavAnI jI ke makAna meM pU. guruvaryA ThaharI huI thii| pU. guruvaryA svAdhyAya meM tallIna thii| asA AghAta- vihAra kI taiyArI bhI ho rahI thii| usI samaya zrI mohanalAlajI lalavAnI tathA cAra pAMca anya bhAI udAsa udAsa se aae| una sabakI A~khoM se azrudhArA pravAhita ho rahI thii| ve pU. guruvaryA ke samIpa darzanArtha aae| guruvaryAzrI ne kahA- "baMdhuoM, Apa sabhI kI AMkhoM A~sU kyoM hai? kyA huA? kucha samaya pUrva to Apa saba prasanna citta the| aba ekAeka aisA kyA ho gayA jisase ApakI yaha hAlata ho rahI hai?" "mahArAja sA. ! hamArA saba kucha luTa gyaa| hamAre mana meM jo prasannatA thI, vaha saba miTTI meM mila gii| hama jinakI pratIkSA kara rahe the, ve mahAna gurudeva aba isa saMsAra meM nahIM rhe| abhI abhI AkAzavANI se samAcAra prasArita huA jise hamane sunA hai| usake anusAra nAsika siTI meM guru bhagavaMta hamezA ke lie hamase dUra ho gaye haiN| gurudeva yuvAcArya zrI aba isa duniyA meM nahIM rhe|" zrI lalavAnI jI ne jaise taise pU. guruvaryAzrI ko btaayaa| isa anApekSita samAcAra ko sunakara dAda guruvaryA, guruvaryA evaM anya mahAsatiyAM jI sabhI stabdha raha gye| unase kucha bolate nahIM bnaa| vANI mUka ho gii| sAMsa rUkatI sI pratIta huii| kucha kSaNoparAMta guruvaryAzrI ne kahA- "nahIM nahIM aisA nahIM ho sktaa| yaha samAcAra asatya pratIta hotA hai| Apa loga jAiye aura vAstavikatA kA patA lagAkara sUcanA deN|" "hamane pUrI jAnakArI prApta kara lI hai| usake pazcAt hI Apako sUcanA dene Ae haiM" bhAiyoM meM se eka ne btaayaa| isa hRdaya vidAraka samAcAra se guruvaryA ko jabaradasta AghAta lgaa| gurudeva ke darzana kI bhAvanA thI, kintu aba vaha pUrI nahIM ho sktii| yaha kaisI viDambanA hai ki abhI 2 julAI 1983 tadAnusAra vi. saM. 2040 ApAr3a kRSNa aSTamI ko dhUliyA (mahArASTra) meM pU. upapravartaka svAmI zrI brajalAla jI ma.sA. ke viyoga ko bhulA bhI nahIM pAye the ki puna: yaha vajrAghAta ho gyaa| gurudeva ke viyoga ko (58)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApazrI apane jIvana bhara taka bhUla nahIM paaye| guru kI mahimA nirAlI hai| guru hI sacce patha pradarzaka hote haiN| unakA upakAra asIma hai| pU. guruvaryAzrI ke sAnidhya meM bAlAghATa meM zraddhAjaMli sabhA kA Ayojana kiyA gyaa| guruvaryAzrI ne evaM anya aneka zraddhAlU guru bhaktoM ne hArdika zraddhAjaMli arpita kii| cAra-cAra logassa kA dhyAna karane ke pazcAt sabhA visarjita huii| AMdhrapradeza kI ora- gurudeva ke devaloka hone ke kAraNa guruvaryA jI ne apane vihAra kI dizA badala dii| bAlAghATa se vihAra kara Apa sauMdar3a pdhaarii| vahAM agravAla bhAiyoM ke pandraha bIsa ghara hai| vahAM ke logoM ke mana meM pU. guruvaryyAzrI ke prati asIma AsthA thii| Apake vahAM pahuMcane para sabake hRdaya khila utthe| unakI bhakti bhAvanA gajaba thii| unhoMne Agraha pUrvaka guruvaryAzrI ko roka liyaa| acAnaka bolArAma se zrI saMgha ApakI sevA meM upasthita ho gyaa| aura apanI vinamra bhAvanA Apake caraNoM meM rkhii| guruvaryAzrI ne pharamAyA- "ApakI nagarI bahuta dUra hai| guruvaryA zrI kI vRddhAvasthA hai| ApakI bhAvanA sarAhanIya hai| jaisA ho pAyegA, samaya para hogaa|" Apake isa uttara ko sanakara bolArAma zrI saMgha haTha karane lagA ki vi. saM. 2041 kA varSAvAsa Apako hamAre vahAM karanA hI hogaa| jaba taka Apa AzvAsana nahIM degI hama yahAM se jAne vAle nahIM hai| zrI saMgha kI prabala bhAvanA ko dekhate hue guruvaryA zrI ne punaH kahA- "ApakI bhAvanA kA dhyAna rkheNge| sAdhu bhASA meM isase adhika kucha nahIM kahA jA sakatA thaa| isake pazcAt guruvaryAzrI kA vihAra Age kI ora huaa| hiMganaghATa, candrapura, AsIphAbAda, kAgajanagara Adi nagaroM meM bolArAma zrIsaMgha ke sadasya barAbara ApakI sevA meM Ate rahe aura mArga meM bhI sAtha rahakara sevA kA lAbha bhI lete rahe / aMtataH bolArAma zrIsaMgha kI dRr3ha bhAvanA aura sevAbhAvanA ko dekhakara mahAvIra jayaMtI ke avasara para AgAmI varSAvAsa bolArAma karane kI svIkRti pradAna kara dii| isa svIkRti se zrIsaMgha bolArAma meM harSa kI lahara phaila gii| jana jana kA mana mayUra prasannatA se jhUma utthaa| . bolArAma varSAvAsa- vibhinna grAma nagaroM meM dharmapracAra karatI huI pU. guruvaryA ne varSAvAsa ke liye bolArAma padArpaNa kiyaa| ApazrI kI agavAnI karane ke liye hajAroM kI saMkhyA meM zraddhAlu bhakta Age aae| sabakA mana mayUra nAca rahA thaa| bar3e hI dhUmadhAma ke sAtha harSollAsa maya vAtAvaraNa meM bolArAma meM varSAvAsa hetu praveza huaa| guruvaryA ke bolArAma pravezotsava ke samaya meM bhI sAtha thii| yahA~ maiMne sabase bar3I vizeSatA yaha dekhI kI bAlikA maMDala ke sAtha hI baccoM meM bhI bar3A utsAha thaa| aisA pratIta ho rahA thaa| mAnoM unake liye Aja dIpAvalI jaisA tyauhAra ho / ghara ghara meM prasannatA chA gii| _pravacana prArambha hue| ApazrI ke pravacana pIyUSa kA pAna karane ke lie bolArAma meM jaina jainettara sabhI dharma ke vyakti Ane lge| pravacana kA sabhI niyamita rUpa se lAbha le rahe the| maiM isa samaya vairAgyavasthA meM thii| bolArAma zrIsaMgha kI dRSTi merI ora par3I / eka samaya zrIsaMgha ke sadasyoM ne guruvaryA zrI ke samakSa nivedana kiyA- "ku. caMcala kI dIkSA kA lAbha hameM milanA cAhiye / " __isI samaya anukUla avasara dekhakara maiMne bhI nivedana kiyA- "aba Apa mujhe apane zrI caraNoM meM sthAna dene kI kRpA kreN|" "tumhArI dIkSA ke liye abhI anukUla samaya nahIM hai| phira tumhAre parivAra kI ora se anumati bhI to nahIM milI hai|" guruvaryA ne kahA aura mauna ho gyii| yaha satya hai ki binA parivAra kI anumati ke (59)
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI bhI jaina sAdhu-sAdhvI kisI ko dIkSAvrata aMgIkAra karane kI anumati nahIM dete| binA anumati ke jainoM ke sabhI sampradAyoM meM dIkSA denA, aparAdha mAnA jAtA hai| zramaNa jIvana meM Ane vAlI bAdhAoM va pariSahoM kA jJAna Avazyaka hai| muni jIvana kI pAThazAlA meM jaba dIkSArthI uttIrNa hotA hai tabhI use parama pAvana pravrajyA dene kA vidhAna hai / apane parivAra kI anumati prApta karane ke lie maiMne prayAsa kiyA aura zIghra hI mujhe saphalatA bhI mila gii| mere parivAra kI ora se anumati mila gaI / bolArAma vAloM kI bhAvanA dIkSotsava kA Ayojana bolArAma meM karane kI thii| isa samaya guruvaryyA kA sarvatomukhI prabhAva bolArAma meM phaila cukA thaa| idhara sikandarAbAda zrIsaMgha ne guruvaryyA kI sevA meM upasthita hokara nivedana kiyA- " dIkSotsava Ayojana kA lAbha hameM milanA caahie| hamArI bhI isa Ayojana ko karane kI prabala bhAvanA hai|" guruvaryyAzrI ne donoM zrIsaMghoM kI bhAvanA ko dhyAna meM rakhate hue samAdhAnAtmaka uttara diyA- "choTI dIkSA kA lAbha sikandarAbAda ko tathA bar3I dIkSA kA lAbha bolArAma vAloM ko diyA jAtA hai|" guruvaryyAzrI kI isa ghoSaNA se donoM zrIsaMghoM meM harSa kI lahara phaila gii| Asoja zuklA paMcamI vi.saM. 2041 ko sikandarAbAda meM vANI bhUSaNa zrI ratanamuni jI ke mukhAraviMda se merI dIkSA vidhi samAroha pUrvaka sampanna huI / mujhe nayA nAma milA sAdhvI candraprabhA aura maiM parama viduSI mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma.sA. kI ziSyA ke rUpa meM ghoSita kI gaI / sAdhvI banakara merA mana mayUra nAca utthaa| merI varSo kI sAdha Aja pUrI huii| bar3I dIkSA nirdhArita samaya para bolArAma meM sampanna huI / bolArAma kA yazasvI varSAvAsa sAnaMda sampanna huA / aura varSAvAsa ke pazcAt bolArAma se vihAra huaa| bolArAma se pU. guruvaryyAzrI haidarAbAda padhAre aura yahIM ke upanagaroM meM vicaraNa karane lage / kAraNa yaha thA ki choTe sAdhvIjI kI parIkSA thii| jaba parIkSA sampanna ho gayI to yahAM se vihAra kara ApazrI zamazera gaMja padhArI / beMgalaura zrIsaMgha varSo se ApazrI kI sevA meM varSAvAsa hetu vinatI karatA A rahA thaa| isa samaya bhI jaba zrIsaMgha beMgalaura ApazrI kI sevA meM upasthita huA to apanI purAnI vinatI Agraha ke sAtha ApazrI ke samakSa rakhI / isI samaya sikandarAbAda zrIsaMgha ne bhI apanI ora se varSAvAsa hetu bhAva bharI vinatI rkhii| dezakAla paristhiti ke anusAra ApazrI meM sikandarAbAda zrIsaMgha ko varSAvAsa kI svIkRti pradAna kara dI / isa ghoSaNA se sikandarAbAda zrIsaMgha meM Ananda kI lahara phaila gaI / sikandarAbAda varSAvAsa - dhUmadhAma ke sAtha varSAvAsa prArambha huaa| jaisA zrIsaMgha meM ullAsa thA / vaisA hI tyAga, tapaH pUrita ApakA pravacana hotA thaa| pravacana sunakara zrotA bhAva vivhala ho jAte the / pravacana meM pratidina jana samUha samudra kI bhAMti umar3a par3atA / saMyamI vANI kA jo prabhAva hotA hai / vaisA prabhAva AcaraNahIna vAgADambara kA nahIM hotaa| Apake upadeza ne kaiyoM ke jIvana kI dizA hI badala dI / jainetara samAja ke sAtha-sAtha jaina samAja kI sabhI zAkhAoM vAle jaise terApaMthI, sthAnakavAsI, zvetAmbara jaina mUrti pUjaka, digambara Adi sabhI se saMbaMdhita bhAI bahana bhI bar3I saMkhyA meM pravacana meM sammilita hokara jinavANI zravaNa kA lAbha prApta karate / Apake pravacana sunakara sabhI ke mana meM yahI bhAva utpanna hotA ki kAza yahA~ sthita unake sampradAya ke muni bhagavaMtoM, AryAoM Adi ke pravacana eka sAtha hoM to adbhuta AnaMda aae| bhale hI mAnava apane ahaMbhAvavaza apane hI gharoM meM bhAI bhAI ke bIca vibheda kI (60)
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ divAreM khar3I kara le, para isa avicArapUrNa kArya meM usakA antara saMtoSa kA anubhava nahIM krtaa| jo AnaMda prema meM hai, jo prasannatA havAdAra vizAla bhavanoM meM nivAsa karane vAloM ko milatI hai, vaha Ananda saMkIrNa, kolAhala pUrNa koThariyoM meM rahane vAloM ke bhAgya meM kahA~ hai| sAmpradAyikatA kI khokhalI divAreM jaina samAja ke hRdaya ko kacoTa rahI hai| samAja ke satva ko dImaka kI taraha cATa rahI hai| jaina samAja Aja eka hone ke lie bIca meM khar3I ina sAmpradAyika divAroM ko girAne ke lie tar3apa rahA hai| parantu mArgadarzakoM kI ahaM bhAvanA isa tar3apa ko miTane de taba na? kabhI kabhI ina divAroM ko tor3ane kA bhI prayAsa kiyA jAtA hai| to vahAM bar3e choTe kA prazna upasthita ho jAtA hai| bar3e choToM kI barAbarI meM kaise baiThegeM? aisI sAmAnya bAta bIca meM vyavadhAna bana jAtI hai| ataH jaba kabhI bhI samAja ke samakSa sArvajanika sammelana, sarvadharma sammelana jaise kAryakramoM kA Ayojana karane kA avasara upalabdha hotA hai to jana-jana ke hRdaya meM harSa evaM Ananda kI lahareM utpanna ho jAtI hai| janatA aise samaya meM bhAva vibhora ho jAtI hai| sarvadharma sammelana- sikandarAbAda meM eka vizAla prAgaMNa meM sarvadharma sammelana kA Ayojana kiyA gayA thaa| isa sammelana meM sabhI dharmoM ke dharmaguruoM ke pravacana hue| isa avasara para pU. guruvaryA kA bhI sAragarbhita pravacana huaa| ekatA aura samanvaya kI bhAvanA se otaprota Apake pravacana kI sabhI upasthita dharmaguruoM aura prabuddha zrotAoM ne bhUri-bhUri prazaMsA kii| pU. guruvaryA ke hRdaya meM prema kA sAgara hilore le rahA thaa| ataH Apa jahAM bhI padhAratI, janatA para ApakI amiTa chApa aMkita ho jAtI thii| koI rAma ko mAnane vAlA ho, yA rahIma ko| bhale hI mahAvIra kA bhakta ho yA buddha kaa| IsA kA upAsaka ho athavA kRSNa kA pujaarii| Apake hRdaya meM sabhI ke prati samAna bhAva the| kisI ke prati lezamAtra bhI dveSa nahIM thaa| Apa sabhI dharmoM kA paraspara samanvaya anivArya mAnatI thii| samanvaya hI ApakA jIvana kA lakSya thaa| ekAnta pakSa, virodha, AlocanA, durAgraha, kadAgraha Adi bhAvanA ApameM bilkula nahIM thii| Apa kabhI bhI kisI kA virodha nahIM karate the| sarvadharma sammelana meM jo prazaMsA Apako milI usakA kAraNa ApameM inhIM guNoM kA honA hai| karnATaka kI ora :- varSAvAsa samApta huA to sikandrAbAda zrIsaMgha ne bidAI samAroha kA Ayojana kiyaa| isa avasara para jitane bhI vaktAo ne apane vicAra vyakta kiye unake hRdaya bhara aaye| yahAM taka ki aneka zrotAoM ke hRdaya bhI bidAI samAroha meM bhara aaye| isa avasara pU. guruvaryAzrI ne apane vicAra vyakta karate hue pharamAyA ki sabhI ko prema kI Dora meM bAMdhakara ekatA se rahate hue dharma kI unnati karanA hai| Apasa ke bhedabhAva ko tyAga kara sabhI ko samAna bhAva se sevA karanA hai| Apake isa sAragarbhita pravacana kA janatA para anukUla prabhAva huaa| sikaMdrAbAda se ApakA vihAra karnATaka kI ora huaa| grAma-grAma, nagara-nagara, dharma kA dIpa prajvalita karatI hue Apa rAyacUra pdhaarii| yahAM para ApakI sevA meM holI cAturmAsa ke liye Agraha bharI vinatI huii| yahI zrIsaMgha beMgalaura, zrIsaMgha madrAsa Adi aneka sthAnoM ke zrIsaMgha bhI apane apane yahAM varSAvAsa karane kI svIkRti prApta karane ke liye upasthita hue| isa samaya pU. dAdaguruvaryA mahAsatIzrI kAnakavarajI ma.sA. asvastha thI sAtha hI eka choTI mahAsatIjI kA svAsthya bhI ThIka nahIM thaa| svAsthya tathA anya bAtoM kA dhyAna rakhate hue pU. guruvaryAzrI ne zrIsaMgha siMdhanUra ko varSAvAsa kI svIkRti pradAna kara dii| zrIsaMgha, siMdhanUra meM isa svIkRti se prasannatA kI lahara phaila gii| (61)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMdhanUra varSAvAsa :- vibhinna grAma nagaroM meM dharma pracAra karate hue yathAsamaya varSAvAsa hetu siMdhanUra meM praveza kiyaa| Apake padArpaNa se siMdhanara kA janamAnasa harSoullAsa se bhara gyaa| bahaneM maMgata svAgatArtha, agavAnI hetu aaii| sabhI bhAI bahana jaya jayakAra ke ninAdoM se siMdhanUra ke gagana maMDala ko guMjAte hue agavAnI hetu upasthita. hue aura bar3e hI ThATa bATa ke sAtha varSAvAsa hetu siMdhanUra meM ApakA praveza krvaayaa| isa avasara para AsapAsa tathA dUrastha sthAnoM se bhI kAphI zrIsaMgha upasthita hue the| __ pravacana ke mAdhyama se jJAna kI gaMgA pravAhita hone lgii| bAlaka, vRddha, yuvA sabhI vaya ke nara nArI pU.guruvaryA ke pravacana zravaNa kara prasannatA kA anubhava krte| dhArmika zikSaNa, saMgIta pratiyogitA, nATaka Adi vibhinna prakAra ke kAryakramoM kA silasilA sampUrNa varSAvAsa kAla meM calatA rhaa| varSAvAsa kI avadhi meM vibhinna grAma nagaroM ke zrIsaMghoM kA AvAgamana bhI niyamita rUpa se hotA rhaa| madrAsa se to koI na koI niyamita rUpa se sampUrNa varSAvAsa kAla meM AtA hI rhaa| zrIsaMgha madrAsa kI ora se isa avadhi meM AgAmI varSAvAsa heta Agraha bharI vinatI barAbara hotI rhii| varSAvAsa kA eka bhI dina aisA nahIM bItA ki jisa dina bAhara se kahIM kA zrIsaMgha na AyA ho / sthAnaka meM pratidina bhIr3a lagI rahatI thii| madrAsa zrIsaMgha kI varSAvAsa karavAne kI bhAvanA ke prabalatA ko dekhate hue pU.guruvaryA ne AgAmI varSAvAsa arthAta vi.saM. 2044 ke varSAvAsa hetu svIkRti pradAna kara dii| varSAvAsa kI svIkRti milate hI zrIsaMgha madrAsa ne jaya jayakAroM se gagana maMDala guMjA diyaa| unakI prasannatA asIma ho gii| varSoM kI unakI bhAvanA kI pUrti ho gii| aneka prakAra ke dhArmika AyojanoM ke sAtha vi.saM. 2043 kA siMdhanUra kA varSAvAsa AnaMdapUrvaka samApta huaa| zrIsaMgha siMdhanUra ne azrupUrita netroM se Apako bhAvabhInI bidAI dii| siMdhanUra se vihAra kara ApazrI gaMgAvatI pdhaarii| gaMgAvatI meM pU.sva. yuvAcAryazrI kI puNya tithi tapa-tyAga se sAtha manAI gaI |is avasara para varSAvAsa jaisA ThATa laga gyaa| paccIsa gharoM kI bastI meM 90 Ayambila, 24 upavAsa, 13 upavAsa, 9-8 Adi ke sAtha lagabhaga 25 tele kI tapazcaryA smRti divasa ke upalakSya meM huii| ___ pU.guruvaryAzrI ne evaM mUrti pUjaka sAdhvIjI ne pU.yuvAcAryazrI ke jIvana para vistAra se prakAza ddaalaa| puNyatithi dhUmadhAma se manAkara ApazrI ne yahAM se vihAra kara diyaa| ballArI, guntakala, kaDappA, kanakA, tirupati, tiruvallUra Adi vibhinna grAma nagaroM meM dharma kA dIpa prajvalita karate hue ApakA padArpaNa madrAsa huaa| Avar3I meM mahAvIra jayaMtI manAI gii| bAhara se hajAroM kI saMkhyA meM zraddhAlu bhaktoM kI upasthiti rhii| zrIsaMgha sAhukAra peTha madrAsa, kI bhAvabharI vinatI ko svIkAra kara varSAvAsa sAhukAra peTha meM karane kI svIkRti pradAna kii| isase zrIsaMgha sAhukAra peTha meM harSa chA gyaa| sAhukArapeTha, madrAsa varSAvAsa :- vi.saM. 2044 ke varSAvAsa hetu yathAsamaya harSoullAsa-maya vAtAvaraNa meM sAhukAra peTha zrIsaMgha ne pravezotsava krvaayaa| isa avasara para hajAroM kI saMkhyA meM pUjanIyA mahAsatI jI kI AgavAnI ke liye zraddhAlubhakta upasthita hue| bhagavAna mahAvIra svAmI kI jaya, AcArya samrATa zrI AnaMda RSijI ma. kI jaya, yuvAcAryazrI kI jaya, mahAsatiyAM jI kI jaya ke udghoSoM se AkAza maMDala gUMja utthaa| isa prakAra pU.guruvaryAzrI ne samArohapUrvaka mahilA sthAnaka sAhukArapeTha madrAsa meM praveza kiyaa| / (62)
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahAM ApazrI ne sukhavipAka sUtra evaM zreNika caritra para apane pravacana prAraMbha kiye| prabhu mahAvIra kA pavitra saMdeza mahAvIra zAsana kI Apa jaisI suyogya sAdhvIratna pU. guruvaryA dvArA vistAra se sarala, subodha bhASA meM sunakara zrotA maMtramugdha ho rahe the| ApakI pravacana zailI sone meM suhAge kA kAma kara rahI thii| sthAnaka bhavana ke pravacana sabhAgAra meM pratidina Apake pravacana ho rahe the| jaba paryuSaNa parva AraMbha huA to zrotAoM kI saMkhyA bar3hane lagI aura pravacana ke liye sthAnaka bhavana choTA par3ane lgaa| isaliye pravacana sthala parivartita karanA par3A aura aba pravacana sthAnaka bhavana me sthAna para jaina bhavana meM hajAroM zrotAoM kI upasthiti meM hone lge| ATha dinoM taka aMtagar3asUtra kA vAcana kiyaa| alaga alaga viSayoM para bahuta hI suMdara DhaMga se jana jana ko Apane prabhu mahAvIra kA saMdeza bhI sunaayaa| saMvatsarI ke pazcAt jaina bhavana meM hI sAmUhika kSamApanA kA kAryakrama rakhA gyaa| isa kAryakrama meM zvetAmbara mUrti pUjaka, terA paMthI, gujarAtI-sthAnaka vAsI sampradAya kI mahAsatiyAMjI ke sAtha hI ApazrI sabhI eka hI pATe para barAbarI meM baitthe| Aja sabhI ke muhaM para prema aura ekatA kI hI bAteM thii| pU. guruvaryA zrI campAkuMvara jI ma.sA. ne isa avasara para apane vicAra vyakta karate hue pharamAyA - __ "upasthita dharma premI sajjanoM ! Aja paraspara kI phUTa se hama barabAda ho gaye haiM, gauravahIna ho gae haiM, pratibhA zUnya ho gae haiM, Aja isa yuga meM hamArA koI mUlya nahIM rahA, kyoMki hama paraspara apane ghara meM hI jhagar3akara apanI zakti naSTa kara rahe haiN| hamArA sneha bhAva samApta ho gayA hai| hama jora se AvAja lagAkara vizva ko saMdeza sunAne kI ceSTA karate haiM kiMtu joza ke sAtha bola nahIM paate| kAraNa aparAdhabodha se hamArI AvAja kuMThita hai| sabhI dharmoM kI AvAja sarakAra ke kAnoM taka TakarAtI hai hamArI AvAja vahAM taka kyoM nahIM pahu~catI? Apane uttara se pukArA maine dakSiNa se AvAja dI, kisI ne pUrva se nArA lagAyA aura koI pazcima se bolaa| na AvAja gUMjI na joza AyA, na apanI bAta meM zakti A pAI ki use mAnane ke liye koI majabUra o jaataa| sarakAra ne samajhA yoM hI vyartha kI bakavAsa hai| yaha kisI eka samaha kI saMgaThita AvAja nahIM baMdhuoM, vikhare hue motI kisI ke gale kI zobhA nahIM bana skte| chitare hue tinakoM se kisI kA ghara sApha nahIM hotaa| idhara udhara par3I huI IToM se kisI ke makAna kA nirmANa nahIM hotaa| dhAgoM ke alaga alaga tAroM se lajjA kA AvaraNa nahIM banatA nivAraNa nahIM hotaa| hama bhI jaba taka bikhare hue hai, apanI DhapalI apanA apanA rAga alApane meM lage hue haiM, taba taka hamArA samAja unnati ke zikhara para nahIM pahuMca sktaa| hama kisI kArya ke nhiiN| bhale hI hama apanI kuTiyA meM apane bhaktoM ke bIca gur3a zakkara bAMTakara vAhavAhI lUTa leN| para yaha dhanyavAda kA kArya nahIM ho sktaa| yaha bhagavAna mahAvIra ke zAsana ke prati bhI ImAnadArI nahIM hai| vicAra kIjiye ki hamane bhagavAna mahAvIra ke zAsana kI zobhA kitanI bddh'aaii| vijJa sajjanoM adhika ho gayA, bhagavAna mahAvIra ke kesariyA jhaMDe ke nIce Akara apane hRdayoM ke bIca khar3I divAroM ko dharAzayI kara diijiye| aba saMkucita koThariyoM kA jamAnA gyaa| divAroM ko girAkara vizAla hAla banAne kI kI AvazyakatA hai| binA hAla ke bhavana kI zobhA nahIM hai| sajAvaTa bhI nahIM ho sakatI hai| kyA kAraNa hai ki hama bheda DAlane vAlI divAreM girAkara vizAla rUpa meM eka nahIM ho paate| jarA sociye vivAha (63)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi meM eka hone vAle kaMdhe se kaMdhA milAkara calane vAle, roTI, beTI vyavahAra ni:saMkoca kara lete hai| to phira dharma ke mAmale meM pITha kyoM phera lete hai| sAtha sAtha khAnA, sAtha sAtha rahanA, ghUmanA phiranA, sonA baiThanA Adi sabhI vyavAhAra sAtha-sAtha hote hai| aura jahAM dharma kI bAta AI ki terA merA kahakara alaga alaga ho jAte haiN| baMdhuo ! Aja se pratijJA kIjiye eka dUsare kI nindA na karane kI, eka dUsare kI jar3e na kATane kii| varSoM se nahIM sadiyoM se hama eka dUsare ko miTAne kA prayAsa karate A rahe haiN| para kyA koI kisI ko miTA sakA? nahIM, saba sInA tAnakara khar3e haiN| hamArI zakti, hamArA samaya hamArA viveka bekAra ho gyaa| aise prayAsoM se kyA lAbha / yAda rakho hama mahAvIra kI saMtAna hai, hama sautele nahIM, sage bhAI bahana haiN| isaliye bhedabhAva ko sadA ke liye miTA denA haiN|" pU.guruvaryAzrI kI pravacana dhArA bahatI rahI aura zrotAgaNa maMtramugdha hokara usakA pAna karate rhe| isa sabhA meM aneka vaktAoM ne bhI apane vicAra vyakta kiye the| sabhI mahAsatiyoM ke sAtha jaina bhavana se bAhara padhAre jana jana kI jivhA para eka hI bAta thI yaha to sAkSAt sarasvatI kA rUpa hai / mAnoM eka zabda anubhava tulA para tulakara vistRta rUpa letA jA rahA thaa| dIkSotsava :- isa varSa pUjya pravartaka zrI rUpacaMdajI ma.sA. 'rajata' ke mukhAbinda ke kAMgresa grAuMDa para apAra jana medinI kI upasthiti meM caudaha varSIyA bAlikA kumArI sunItA pIMcA nivAsI kaTaMgI madhya pradeza ko AhatI dIkSA pradAna kI gii| isa dIkSA mahotsava ke avasara para pUjya marudharakezarI jI ma.sA. ke ziSya tathA AjJAnuvartI munibhagavaMtoM ke atirikta sva. yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA. ke ziSya zrI mahendra munijI ma.sA. 'dinakara' adhyAtma yoginI, mahAsatI zrI kAnakuMvarajI ma.sA. parama viduSI kuzala pravacanakartI mahAsatIzrI campAkuMvara jI ma.sA. Adi ThANA, limbar3I sampradAya kI sAdhvIjIzrI razminAkumArI jI ma.sA. Adi ThANA, sAdhvIjI zrI zAMtAkuvarajI ma.sA. Adi ThANA evaM sAdhvIjI zrI nirmalakuMvarajI ma.sA. Adi ThANA 3 kI vizeSa rUpa se upasthiti rhii| dIkSA mahotsava meM padhArakara sabhI muni bhagavaMtoM tathA mahAsatiyoM jI ne dIkSotsava kI zobhA meM cAra cAMda lgaaye| ___isa avasara para sabhI vaktAoM ne dIkSArthI bahana ko saMyama kI garimA baDhAne ke liye apane AzIrvAda tathA zubhakAmanAeM dii| isa samaya dIkSArthI bahana kI prasannatA asIma thii| kyoMki vaha anamola jIvana jIne ke liye saMyama ke patha para agrasara ho rahI thii| vaha Aja jina zAsana ke prati samarpita ho gyii| yaha dIkSotsava dinAMka 14-10-88 ko saMpanna huaa| navadIkSitA sAdhvIjI kA nAma mahAsatI zrI sumanasudhAjI ma.sA. ghoSita kara unheM paramaviduSI mahAsatI zrI caMpAkuvaMrajI ma.sA. kI ziSyA ghoSita kiyaa| pUjya dAda guruvaryAzrI kI asvasthatA ke kAraNa madrAsa meM hI ApazrI ne cAra varSAvAsa vyatIta kiye / vi.saM. 2047 kA varSAvAsa samApta huA ki madrAsa ke Asa pAsa ke kSetroM meM vinatI Ane lgii| pU. guruvAzrI ke samakSa mahAsatIzrI kaMcanakuMvarajI, mahAsatI zrIcetanAjI evaM maiMne nivedana kiyA ki eka sthAna para rahate kAphI samaya vyatIya ho gayA hai| zramaNa saMghIya salAhakAra pU. tapasvIratna zrI sumati prakAza jI ma.sA. pU.upAdhyAyazrI vizAla munijI ma.sA. Adi muni maMDala kA vihAra kanyAkumArI kI ora ho rahA hai| ApazrI kI AjJA ho to hama bhI kanyAkumArI taka vicaraNa kara aaveN| hamArI bhI bhAvanA una kSetroM meM vicaraNa karane kI ho rahI hai| pUguruvAzrI ne pharamAyA "vicAra kreNge| ApazrI ne pharamAyA "bar3e masA(mahAsatI zrI kAnakaMvarajI ma) asvastha rahate hai| tuma jaao| kintu dhyAna (64)
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhanA / mArga kaThina hI nahIM, bar3A kaThina hai| saMbhalakara saMbhalakara calanA / " pU. guruvaryyAzrI kI AjJA milate hI hamane ThANA cAra se kanyAkumArI ke liye vihAra kara diyaa| aneka anajAna grAma nagaroM meM vicaraNa karate hue hameM AnaMda kA anubhava ho rahA thaa| isakA eka kAraNa yaha bhI thA ki cAra varSAvAsa eka sI sthAna sAhukArapeTha madrAsa meM hone se lagAtAra cAra varSoM se eka hI sthAna para rahanA ho rahA thA / grAmAnugrAma vicaraNa karate hue hama kanyAkumArI pahuMcI / upAdhyAyazrI jI ke sAnnidhya meM kanyAkumArI holI caumAsA bar3e AnaMda maMgala evaM harSollAsa ke sAtha sampanna huA / pU.zrI sumatiprakAzajI ma.sA. evaM upAdhyAya zrI vizAla munijI ma.sA. ke darzanArtha hajAroM kI saMkhyA meM bhaktoM kA Agamana huA / kanyAkumArI kI galI-galI meM matAvalambiyoM kA AvAgamana ho rahA thA / laga rahA thA jaise yaha jaina matAvalambiyoM kA hI sthAna ho / upAdhyAyazrI jI ke pravacana zravaNa kara janatA mugdha ho rahI thaa| TI. nagara vAloM kI ora se sabhI ke liye bhojana kI suMdara vyavasthA thI / sAhukAra peTha, madrAha se bhI kAphI saMkhyA meM bhAiyoM aura bahanoM kA Agamana huaa| pU. guruvaryyAzrI kA patra AyA ki kanyAkumArI se tatkAla madrAsa ke liye vihAra kara do yahAM se saba vyavasthA ho jAyegI pU.guruvaryyAzrI kA Adeza milane para pU. zrI sumatiprakAza jI ma.sA. evaM upAdhyAya zrI vizAla munijI ma.sA. se maMgala vacana sunakara nAgarakoyala kI ora se madrAsa ke liye vihAra kara diyA / aba hamArA lakSya zIghratAzIghra pU. guruvaryyAzrI kI sevA meM pahuMcanA thA / isaliye pratidina 20 - 25 ki.mI. kA lagAtAra vihAra hone lagA / hamArI bhI pU. guruvaryyA zrI ke darzana karane kI tIvra bhAvanA thI / isaliye jitanI jaldI pahuMca sake utanA hI acchA hai| isaliye niraMtara tIvra gati se kadama Age kI ora bar3hate jAM rahe the| maMjila kAphI dUra hai kintu use prApta karane ke liye kadama bhI tIvra gati se Age kI ora bar3ha rahe the / mAnoM pairoM meM paMkha laga gaye ho / lambe-lambe vihAra hone para bhI kabhI thakAvaTa kA anubhava nahIM huA / pU.guruvaryyAzrI ke darzanoM ke liye hRdaya tar3apa rahA thaa| bAlaka kucha samaya ke liye apanI mAtA se dUra raha sakatA hai, vaha khela kUda meM saba kucha bhUla jAtA hai kintu jaise hI khela samApta hotA hai vaha apanI mAtA se - milane ke liye tar3apa uThatA hai aura vaha daur3a kara apanI mAtA kI goda meM jAkara samA jAtA hai isa samaya hamArI bhI ThIka aisI hI dazA ho rahI thI / hama bhI apanI guruvaryyAzrI ke sAnnidhya meM jaldI jaldI pahuMcanA cAha rahI thI / " T hama lagabhaga tIna sau kilomITara kA vihAra kara cukI thI / prAtaH vihAra kara vana meM sthita eka gesTa hAusa meM mukAma kiyaa| AsapAsa kahIM kisI ke makAna kA patA nahIM thaa| cAroM ora jaMgala hI jaMgala thA / caitra zukla pratipadAkA dina thaa| na jAne merA mana kucha anahonI ghaTanA se kAMpa utthaa| usa dina maine gaucarI bhI nahIM kI / saMdhyA ko cAya pIkara paccakkhAna kara lI thii| jaba sabhI sAdhvIjI AhAra kara karane ke liye baiThI to mujhe bhI kahA gyaa| maiMne kaha diyA ki bhUkha nahIM hai| isa para kaMcanakuvaMrajI kahane lagI ki kala 25 kilomITara kA vihAra hai| AhAra karanA jarurI hai| abhI icchA nahIM hai to kucha dera se AhAra kara lenA / hama choDa deNge| maiMne kahA ki AhAra bacAne kI AvazyakatA nahIM hai / merI icchA AhAra karane kI bilakula nahIM haiM / gurukRpA se vihAra AnaMda ke sAtha hogA / pratikramaNa ke pazcAt sabhI so gye| maiM dasa baje taka bAhara baiThI rhii| A~khoM meM nIMda kA nAma nahIM thii| mujhe thakAvaTa kA bhI ahasAsa nahIM ho rahA thA / kiMtu peTa meM jalana hone lgii| mana becaina hone lagA aura isI samaya aisA lagA ki maine apanI priya guruvaryyA se dUra hotI jA rahI huuN| jaise merA khajAnA koI lUTa rahA hai| lagabhaga gyAraha baje maiM jAkara leTI, kintu nIMda kahA~ ? khir3akI se maiM AkAza kI ora dekha rahI thI / ki acAnaka kahIM se AvAja AI / lagabhaga 11-45 baje kA samaya hogA / lagAtAra tIna AvAje AI caMdrA maiM jA rahI hUM. caMdrA maiM jA rahI (65)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ hUM-caMdrA maiM jA rahI huuN|" kucha samaya ke liye prakAza huA, maiM kucha samajha nahIM pAI / maiM uThI aura daravAjA kholane lgii| zrI kaMcanakuvaMrajI ma.sA. jAga rahI thii| unhoMne kahA "rAtri ke samaya jaMgala meM daravAjA nahIM kholanA" maine apanI anubhUti jasa kI tasa usI samaya unheM batA dii| rAtabhara A~khoM meM hI vyatIta ho gii| nIMda bilakula nahIM aaii| mana udAsa ho gyaa| bar3I kaThinAI se jaise taise rAtri bItI / vihAra kA samaya A gayA, kiMtu Aja pairoM meM 25 ki.mI. vihAra karane kI zakti kA abhAva mahasUsa kara rahI thii| vihAra kaise hogA? kyA karUM? kucha kSaNoM taka vicAra karatI rhii| maine usI kSaNa pU.guruvaryyAzrI kA smaraNa kiyaa| mArga meM Aja vizrAma nahIM karanA hai| Aja sIdhe melUra jAkara hI. usI sthAna para rukanA hai jahAM mukAna karanA hai| guru kRpA se pairoM meM zakti A gaI / vihAra kara diyA aura lagAtAra calatI rhii| apane gaMtavya kI aura apane saMkalpa ke anusAra melUra gesTa hAUsa meM pahuMcakara hI vizrAma kiyaa| lagabhaga gyAraha baje melUra pahuMce the| sabhI AhAra pAnI kara cuke the| merA mana kucha bhI grahaNa karane ko nahIM kara rahA thaa| isaliye manA kara diyaa| isa para zrI kaMcanakuMvarajI ma.sA. ne kahA ki tumane kala bhI kucha nahIM liyA thaa| jobhI icchA ho, jinatA bhI grahaNa kara sako le lo| kucha nahIM khAne se zarIra kI zakti kSINa hotI hai| maiM gaucarI karane baitthii| kucha bhI khAne kA mana nahIM ho rahA thaa| bar3I kaThinAI se AdhI roTI khA pAI aura uTha gii| maine mahAsatI jI se kahA ki maiM vRkSa ke nIce vahIM jAkara leTanA cAhatI hUM, kala rAtri meM bhI bilakula bhI nIMda nahIM A pAI thii| sira meM bhI darda ho rahA hai| itanA kaha kara maiM vRkSa ke nIce jAkara leTa gii| para yahA~ bhI nIMda khaaN| vicAra pravAha meM gote lagane lge| pU guruvaryA zrI kI smRti Ane lgii| ekAeka A~khoM se azru dhArA pravAhita hone lgii| isa samaya pU. guruvaryA se maiM kAphI dUra thii| kucha samajha meM nahIM A rahA thA ki kyA huA hai aura kyA karanA hai| lagabhaga tIna baje madurai se ramaNika bhAI gujarAtI darzana karane ke lie aaye| vaMdanA karane ke pazcAt unhoMne pUchA "Apake gurujI kaune hai? unakA nAma kyA hai?" hamane eka svara meM kahA ki Apa aisA kyoM pUcha rahe hai? isa para unhoMne kahA ki madrAsa se phona AyA hai ki vahA~ eka mahAsatI jI kAla dharma ko prApta ho gaye hai| hamane kahA ki bar3e mahAsatI jI zrI kAnakuvaMra jI ma.sA hai| ramaNika bhAI ko isa nAma se samAdhAna nahIM milaa| unhone punaH pachA ki aura kyA nAma hai? maiMne kahA "hamAre guruvaryA pa. mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA hai" ramaNika bhAI ne tatkAla kahA " basa, ve hI kAla kara gye|" sabhI ne eka sAtha kahA ki nahIM aisA nahIM ho sktaa| Apane galata sunA hogaa| pU. guruvaryA to svastha the| hA~, bar3e ma.sA avazya asvastha rahate hai| hamArI bAta sunakara ramaNika bhAI ne kahA ki ve abhI madrAsa ke lie TraMka kAla buka karAkara Ae hai| thor3I dara ke bAta puna: samAcAra dene kA kaha kara ve cale ge| hama cAroM stabdha thiiN| samaya bIta nahIM rahA thaa| eka-eka miniTa vyatIta karanA kaThina ho rahA thaa| mana kI becainI aura adhika bar3ha gaI thii| kucha dera bAda ramaNika bhAI Ae aura bole ki madrAsa meM bAjAra baMda hai| kisI ke ghara meM koI nahIM hai| sabhI mahAsatIjI ke aMtima darzana karane meM lie gae hue hai aura unakA aMtima saMskAra bhI Aja hI kiyA jA rahA hai| isa samAcAra ko sunate hI mana vyathita ho gyaa| hamAre ArAdhya guruvaryA zrI hama se dUra ho gye| dUra kyA ho gaye, sadA-sadA ke lie hama se alaga cale gye| aba hamArA sahArA nahIM rhaa| vedanA se hama saba vicalita ho gye| merA hRdaya hAhAkAra karane lgaa| kyA socA thA aura kyA ho gyaa| svapa meM bhI kisI ko aisI kalpanA nahIM thI ki pU. guruvaryA zrI kA svargavAsa itanI jaldI ho jaaygaa| unakA zarIra
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrNa svastha thaa| kisI prakAra kI rugNatA kA koI cihna dikhAI nahIM detA thA na hI kisI prakAra kI zithilatA prakaTa huI thii| yathArtha to yathArtha hI thaa| kalpanA kI komala dharA kisa kAma kii| pU. parama viduSI mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA kAla dharma ko prApta ho gye| krUra kAla ne unheM asamaya hI apanA grAsa banA liyaa| isa kaThora satya ko to mAnanA hI pdd'aa| mAnava apane mana kI cAhatA hai para bhAvI apane mana kI karake mAnatI hai| hamArI jijJAsA yaha thI ki yaha anahonI kaise ho gaI ? pU. guruvaryA zrI to ekadama svastha thii| phira ekAeka aisA kaunasA roga ho gayA ki ve acAnaka kAla kavalita ho gyii| isa sambandha meM madrAsa se jo jAnakArI milI usake anusAra pU. guruvaryA zrI ne sAyaMkAla pratikramaNa kiyA bahanoM ko bhajana, caubIsI, svAsyAya Adi sunaayaa| lagabhaga ATha sAr3he ATha baje ve bar3e ma.sA. ke pezAba parAThane gaye aura tabhI acAnaka unake sira meM darda hone lagA bar3I muzkila se Akara pATa para baiTha gye| unhoMne sAdhvI zrI sumana sudhA jI se kahA ki unake sira meM darda ho rahA hai| sAdhvI zrI sumana sudhA jI ma. pa. garuvAzrI kA sira dabAne lagI, kintu isase koI ArAma nahIM milA kucha hI kSaNoparAMta unheM ulTiyA~ hone lgii| ApakI aisI hAlata ko dekhakara mahAsatI zrI baMsata kuMvara jI ma.sA. ne vahA~ upasthita bahanoM ko pukArA aura unheM pU. guruvaryAzrI kI asvasthAvasthA kI jAnakArI dii| kucha hI samaya meM ApakI asvasthatA kA samAcAra sAhukAra peTha meM phaila gayA aura lor3hA parivAra surANA parivAra, gelar3A parivAra Adi sabhI tatkAla A gaye aura DaoN. pI.sI surANA ko bhI bulA liyA gyaa| DaoN. surANA ne dekhA, iMjekzana lagAye aura batAyA ki mahAsatIjI ko brena hemareja ho gayA hai| pU. guruvaryA kI hAlata gaMbhIra thii| upasthita vyakti kahane lage ki patAla le jaaye| isa para DaoN. surANA ne kahA ki aisI sthiti meM aspatAla le jAnA bar3A kaThina hai| guruvaryAzrI ke mukha se arihaMta deva, arihaMta deva kI dhvani nikala rahI thii| isake sAtha hI Apane pharamAyA ki unheM saMthArA karavA diyA jaave| garuvaryyAzrI ke ye zabda sanate hI pa. dAda garuvaryAzrI kAnakaMvara jI ma. sA kI A~khoM meM azru A ge| mere hI samakSa merI ziSyA jA rahI hai| aisA vicAra Ate hI ve bhAvavibhora ho gii| aMtata: pU. guruvaryA zrI ko saMsyArA karavA diyA gyaa| sthAnaka ke nIce AcAryazrI kI AjJAnuvartI sAdhvIjI zrI ajita kuMvarajI ma.sA ThaharI huI thii| ve bhI Upara A gayI aura ApazrI ko svAdhyAya-AlocanA Adi sunAne lge| sabhI bahaneM bhI azrupUrita netroM se ro rahI thI ki jinake sAtha cAra varSoM se rahakara dharma dhyAna kara rahI thI aura kaI inake sAtha bAlyakAla me sAtha-sAtha khelI thI, par3hI thI Aja ve hI hame chor3a kara jA rahI hai| yaha kaisI anahonI ho rahI hai| DaoN. surANA ne bahuta prayAsa kiye| sevA kI vaha atyaMta sarAhanIya hai| DaoN. surANA bhI guruvaryAzrI ko kAla ke krUra paMjoM se bacAne meM asamartha rhe| uneka aMtima samaya meM dAda guruvaryAzrI ne pUchA- campA / tumhe kaisA laga rahA hai| aba svAsthya kaisA hai?" pU. guruvaryAzrI ne apane sira kI ora saMketa kara batAyA ki darja asadahya hai| unhoMne meM apane aMtima samaya meM pA~ca bAra jora-jora se arihaMtA kA zAraNA arihaMtA kA zaraNA khaa| jaba aMtima zvAsa nikalI taba bhI unake makha se arihaMtA kA zaraNA kI dhvani niklii| isake sAtha hI prANa ur3a ge| divya jyoti ananta meM vilIna ho gaI aura raha gaI mAtra unakI pArthika deha guruvaryAzrI sabase mukha mor3a kara sabako bilakhatA chor3akara cale gye| jyoti bujha cukI thii| rAtri ke gyAraha bajakara paitA miniTa para pU. guruvaryAzrI cira nidrA meM lIna ho gyii| ve mamatva ke samasta baMdhana tor3a cukI thii| apane aMtima samaya meM (67)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI unhoMne apanI ziSyAoM taka ko yAda nahIM kiyA aura na hI unake liye koI aMtima saMdeza hI chodd'aa| svargavAsa hone ke eka dina pUrva prAta: kA likhA unakA aMtima patra avazya thaa| isa patra meM unhoMne bahuta hI hitAvaha bAteM likhI thii| unakA yaha aMtima patra aura usameM aMkita zikSAyeM hI aba mere pAsa unakI anamola dharohara hai| jaba unhoMne yaha patra likhA thA, taba ve bhI nahIM jAnatI thI ki yaha unakA aMtima patra hogaa| pU. guruvaryAzrI ke upacAra ke lie DaoN. surANA ne koI prayala zeSa nahIM chodd'aa| kintu TUTI kI bUTI nahIM hai| sabhI prayAsa niSphala ho gaye aura guruvaryAzrI sabako rotA-bilakhatA chor3akara mahAprayANa kara gye| binA AtmA kI deha miTTI hai| miTTI meM prANoM kA saMcAra karanA mAnava ke sAmarthya ke bAhara hai| upasthita jana samUha azrupUrita netroM se eka dUsare kI ora dekhakara kaha rahe the ki yaha kyA ho gyaa| dAda guruvaryAzrI kA mukha bhI antara vyathA se zyAma ho gayA thaa| nayana zUnyatA se bhare barasa rahe the| vicAra kIjiye usa mAtA kI sthiti kA jisakI A~khoM ke sAmane usake putra kA dehAMta ho jAe to usako kitanA dukha hogaa| Aja dAda guruvaryAzrI kI bhI ThIka vaisI hI sthiti ho rahI thii| pU. guruvaryAzrI unakI prathama ziSyA thI aura sarva prakAra se viduSI thii| unakA dukhI honA svAbhAvika thaa| sabhI sAdhvI vikalatA se becaine khar3I thii| mRtyu .ke DaMka se bacane-bacAne kI zakti sAmarthya kisI bhI saMsArI vyakti meM nahIM hai| naye varSa kI AnaMdamayI maMgala belA meM viSAda ke bAdala barasane lge| samIpastha evaM dUrastha sabhI sthAnoM para tatkAla tAra-TelIphona Adi se samAcAra kara diye gye| AkAzavANI dvArA bhI samAcAra prasArita kiye gye| ApazrI ke divaMgata hone ke samAcAra milate hI darzanArthI samUha ke rUpa meM umar3a pdd'e| vidhi kA vidhAna nizcita hai, vaha kisI bhI sthiti meM TalatA nahIM hai| pratyeka vyakti ke janma ke sAtha hI usakI mRtyu, mRtyu kA samaya aura sthAna nizcita ho jAtA hai| vidhi ne guruvaryAzrI ke svargavAsa kI tithi aura sthAna niyata kara rakhA thA kiMtu hama isase anabhijJa hote hai| isI ajJAnatA ke pariNAma svarUpa Aja raMga meM bhaMga huaa| hajAroM logoM ke bIca guruvaryAzrI kI pArthika deha ko caMdana kI citA para liTA kara unakA agni saMskAra kiyA gyaa| paMcamahAbhUtoM se banI deha usI meM vilIna ho gii| dinAMka 17.3.91 tadAnusAra caitra zuklA pratipadA saM. 2048 ko rAtri gyAraha baja kara paitAlIsa ra garuvaryAzrI kA dehAvasAna haa| di.183.91 ko unakA aMtima saMskAra kiyA gyaa| isI dina paMDitaratna, Agama manISI pU. AzISa munijI ma.sA apane ziSyoM ke sAtha mahAsatI jI ko sAMtvanA dene ke lie pdhaare| sAdhvI jI zrI zAMtA kuMvara jI ma. kI ziSyA evaM zrI puSpAvatI jI ma. Adi bhI saMvedanA prakaTa karane ke lie pdhaarii| budhavAra ko prAta: jaina sthAnaka meM zradvAMjalI sabhA kA Ayojana kiyA gyaa| isa zraddhAMjali sabhA meM paMDitaratna zrI AzISa munijI ma.sA ne bahuta hI sundara DhaMga se sAragarmita zabdoM meM pU. guruvaryAzrI ko apanI zraddhAMjali arpita kii| dAda guruvaryAzrI mahArAjazrI kAnakuMvara jI ma. evaM unakI suyogya ziSyAoM ke atirikta zrI ajita kuMvara jI ma. zrI divyasAdhanA jI ma. zrI AcArya tulasI kI ziSyA zramaNI ne pU. guruvaryAzrI ko apanI-apanI zraddhAMjali arpita kii| inake atirikta anya vibhinna zraddhAlu bhaktoM ne bhI apanI zraddhAMjali arpita kii| pU. guruvaryyAzrI ke mahAprayANa kI jitanI vedanA, dAda guruvaryyAzrI ko ho rahI thI, usakA varNana karane meM merI lekhanI asamartha hai| (68)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kA jIvana va maraNa donoM hI mahotsava hote hai| jo saMsAra tyAga kara tyAgI jIvana jIte hai, unakA maraNa bhI dhanya hotA hai| pU.zrI AzISa munijI ma.sA. dasa ki.mI kA vihAra kara apane zraddhA sumana arpita karane Ae the, isase unhoMne apanI mahAnatA kA hI paricaya diyaa| aMta meM cAra logassa kA dhyAna karane ke pazcAt pU. zrI AzISa muni jI ma.sA ke maMgala pATha ke sAtha hI sabhA visarjita kara dI gii| sabhI kI A~khoM meM A~sU the sabhI kA hRdaya ro rahA thA, sabhI kaha rahe the ki kala taka jo hamAre bIca the,hamAre samakSa the, unheM hI Aja zraddhAMjali arpita karanI pdd'ii| pU. guruvaryAzrI ke ananta ananta guNoM kA varNana karane kA sAmarthya merI lekhanI meM nahIM hai| jo kucha bhI smRti meM thaa| variSTha mahAsatiyA~ jI se jo jJAta kiyA aura unake pAvana sAnnidhya meM rahate hue jo dekhA, usI ke anusAra maiM yaha lekhana kara sakI huuN| apanI jIvana nirmAtrI bhI pU. guruvaryAzrI ko maiM apanI ora se sAdara sabhakti hRdaya kI gaharAI se zraddhA sumana arpita karatI huuN| jahA~ bhI guruvaryAzrI kI AtmA hai, vahA~ se mujhe aisI zakti pradAna kareM ki maiM Apake padacihnoM para cala skuuN| pArivArika vaiziSTya:- pU. guruvaryyAzrI ke parivAra meM dharma ke prati ruci thii| na kevala ApakA pitRpakSa dhArmika rUpa se jAgRta thA varan ApakA nanihAla bhI dhArmika jAgRti meM kisI se pIche nahIM thaa| Apake donoM kaloM se jina bhavya AtmAoM ne saMyama mArga apanAkara jaina zAsana kI sevA kI unake nAma isa prakAra hai| -(1) sva. AcArya pravarazrI jItamala jI ma.sA. (mAmA), (2) sva. saralamanA pU. zrI bhIma kuMvara jI ma.sA (nAnIjI), (3) sva. adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA (bhuAjI), evaM (4) mRdubhASI pU. zrI sundara kuMvara jI ma.sA (kaakiijii)| isase sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki Apake parivAra meM kitanI dhArmika jAgRti hai| ziSyAe~- ApakI ziSyAoM kA saMkSipta jIvana paricaya nimnAnusAra diyA jA rahA hai / (1) mahAsatI zrI cetana prabhAjI ma.sa janma nAma- ku. latA janma sthAna- rAyapura (ma.pra) mAtA- zrImAn sAvitrI devI pitA- zrImAn baladevaprasAda jI sonI dIkSA tithi- di 29.11.1981 dIkSA sthAna- durga (ma.pra.) dIkSA pradAtA- vANI bhUSaNa zrI ratana munijI ma.sA. gurudeva- zramaNa saMghIya (sva) yuvAcAryazrI madhukara munijI ma.sA guruNI- parama viduSI siddhAMtAcArya sva. mahAsatI zrI campAkuMvarajI. ma.sA adhyayana- maisUra vizvavidyAlaya se ema.e tathA ilAhAbAda se saahityrtn| dhArmika zAstroM kA adhyayana vizeSa ruci- tatvaciMtana, mauna sAdhanA, svAdhyAya Adi (69)
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8888888888888 08 (2) mahAsatI zrI candraprabhA jI ma.sA janma nAma- ku. muskAnI urpha ku. caMcala janma sthAna- bhakhArA jilA rAyapura (ma.pra) janma tithi- dinAMka 9 disambara 1968 mAtA- saubhAgyavatI zrI anachI bAI pitA- zrImAn anopacaMdajI pArakha dIkSA tithi- Asoja zuklA paMcamI di 29.9.1984 dIkSA sthAna- sikaMdrAbAda (AMdhra pradeza) dIkSA pradAtA- zramaNa saMghIya salAhakAra pU zrI ratanamunijI ma. . gurudeva- sva. yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA. guruNI jI- parama viduSI sva. mahAsatIzrI campAkuMvara jI ma.sA. adhyayana- sukhavipAkasUtra, dazavaikAlikasUtra, naMdIsUtra uttarAdhyayanasUtra, samavAyAMgasUtra, sthAnAMgasUtra Adi kA adhyyn| zikSA- ema. e, sAhityaratna ruci- adhyayanazIla evaM zodhakArya vizeSa- Apake kAkAjI ne saMyamavrata aMgIkAra kiyA aura ta. ra. zrI campAlAla jI ma.sA ke ziSya pU. zrI jogarAja jI ma. sA. ke nAma se prasiddha hai| (3) mahAsatI zrI sumana sudhAjI ma. sA janma nAma- ku. sunItA pIMcA janma tithi- dinAMka 30.9.1974 janma sthAna- kaTaMgI (ma.pra) mAtA- zrImatI suzIlAdevI pIMcA pitA- zrImAn (sva.) lakSmI caMdajI pIMcA dIkSA tithi- dinAMka 14-10-1988 dIkSA sthAna- kAMgresa grAuNDa, madrAsa dIkSA pradAtA- pravartaka zrI rUpacaMdra jI ma.sA 'rajata' gurudeva- sva. yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA. guruNIjI- parama viduSI, siddhAMtAcArya sva. mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA. (70)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyayana- thokar3e, stotra, zAstra Adi kA adhyayana evaM dakSiNa bhArata hindI pracAra sabhA se vizArada tathA ahamadanagara se dhArmika vizArada / ruci - gAyana meM vizeSa ruci / vairAgyavatI bA.bra kumArI zobhA pArakha jaina (vairAgyavatI bA. bra. kumArI zobhA pArakha jaina kI dIkSA kA kAryakrama nizcita ho cukA hai| usI AdhAra para unakI jIvana rekhA dI jA rahI hai / saM.) janma sthAna- bhakhArA (rAyapura) ma.pra / mAtA pitA - zrImAn anopacaMdajI pArakha saubhAgyavatI zrImatI anachI bAI / dIkSA tithi- ASAr3ha zuklA dvitIya saM 2049 di 27-92 dIkSA sthAna- yAdavala sTrITa, pAr3I, madrAsa (tamilanADu) dIkSA pradAtA - yuvAcArya DaoN. zivamuni jI ma.sA gurudeva sva. yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA guruNI- parama viduSI (sva.) zrI campAkuMvara jI ma. sA. kI ziSyA sAdhvI zrI candraprabhA jI ma.sA, ema. e. sAhityaratna adhyayana- donoM pratikramaNa, bhaktAmara kalyANamaMdira stotra ciMtAmaNi stotra, mahAvIrASTaka, ratnAkara paccIsI, nava tatva gAthAe~, dazavaikAlika pA~ca adhyayana, vIratthuI Adi / stoka- paccIsa bola, pA~ca samiti, tIna gupti, chaH kAya samakita ke 67 bola, taiMtIsa bola Adi / ruci - gAyana meM / vizeSa- Apake kAkAjI ne saMyama vrata aMgIkAra kiyA / pU. tapasvI zrI campAlAla jI ma.sA ke suziSya zrI jogarAja jI ma.sA nAma se vikhyAta hai / viduSI mahAsatI zrI candraprabhA jI ma.sA. ApakI saMsAra pakSIya jyeSTha bahina hai aura saMyamavrata grahaNa karane ke uparAMta guru bahina / ***** (71)
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSAvAsa-sUcI sthAna 1-9. 10 vi.se. 2005se 2013 sAkaraNa 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 0000 vikrama saMvata kucerA (rAja.) khetarapAlI (jodhapura rAja) byAvara (rAja.) byAvara (rAja.) mer3atAsiTI (rAja.) kucerA (rA.) mer3atA siTI (rA.) mahAmaMdira (jodhapura) kuzAlapurA (pAlI-rAja.) kucerA (rAja.) kucerA (rAja.) Deha (nAgaura-rAja.) kekIMda byAvara (rAja.) pIpAr3a zahara (rAja.) pAlI (bhAravAr3a) kucerA (rAja.) masudA (rAja.) kucerA (rAja.) Upara lAvAsa (rAja.) mer3atA siTI (rAja.) pAlI (mAravAr3a) kaTaMgI (ma.pra) durga (ma.pra) bAloda (ma.pra) rAyapura (ma.pra) durga (ma.pra) bAlAghATa (ma.pra) bolArAma (A.pra) sikandrAbAda (A.pra) sindhanUra (karnATaka) sAhukAra peTha, madrAsa Y Y W 9 N0 Y Y 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 2041 2042 2043 2044 se 2047 sakAraNa mmmmmmmmmmmm 40 se 44. (72)
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202888888888888888888888856dospaddibased 5808048066831503 jo pAyA unase pAyA 0 * sAdhvI zrI taruNa prabhA 'tArA' AmeTa 20000000000 mere jJAna ke dAtA, AsthA ke kendra, sahiSNutA kI triveNI, jana-jana kI ArAdhyA, yathAnAma -tathA guNa, yazasvI vyaktitva kI dhanI, zAsana prabhAvikA, pUjyanIyA sadguruvaryA kA pAvana jIvana ajJAnAMdhakAra meM bhaTakate prANI ke liye preraNA kA prakAza stambha thaa| Apake guNoM kA saMkIrtana karanA mere sAmarthya ke pare hai| ApakI guNagarimA ko abhivyakta karate samaya merI sthiti vaisI hI ho rahI hai jaisI ki mahAkavi tulasIdAsa ne kahA-sau-maiM kaho kavana vidhi baranI, bhaminAgu sira dharaI ki dhrnii| Apake guNoM ko abhivyakta karane ke lie zabdoM kI sImA nahIM hai| himAlaya ke samAna UMcAI aura sAgara ke samAna gaharAI jinake vyaktitva meM ho, unake guNoM kA varNana kisa prakAra kiyA jA sakatA hai| phira AsthA/zraddhA ko zabdoM kA rUpa kisa prakAra diyA jA sakatA hai, yaha mere samajha meM nahIM A pA rahA hai| guru kI mahimA aparampAra hai| unakI mahimA ko zabdoM meM kisa prakAra aMkita kiyA jaave| ve mere jIvana ke zilpakAra the| jaise zilpI pA~voM meM TakarAte anaghar3a kinta yogya pASANa ko apanI chainI se sandara mUrti kA AkAra de detA hai use arcanIya banA detA hai yaha kSamatA zilpakAra meM hI hai| mujha jaisI abodha, anaghar3a patthara ko sadguNoM kI khAna mahAna zilpI milI thI sadaguruvaryAzrI campAkuMvara jI m.saa| jinhoMne apane sadupadeza evaM sadAcAra rUpI chainI se mere jIvana ko nikhArA hai| kyoMki jJAna grasta mohamugdha, sAMsArika prANI ke jIvana ko ucita mArga darzana pradAna karane kI kSamatA to sadaguru meM hI nihita hai| guru kI mahimA aparampAra hai| jinakA saMyamaniSTha, tapapata jIvana saghana aMdhakArA cna prANI ke liye sarcalAITa hai| sadguru ke binA kabhI bhI jJAna kI kiraNeM nahIM mila sktii| vi. sa. 2033 meM saralAtmA mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA kA varSAvAsa apanI ziSyAoM sahita mer3atA siTI meM huA thaa| tabhI mujhe unakI antevAsinI parama viduSI sAdhvI ratna mahAsatI zrI campA kuMvara jI ma.sA. ke samparka meM Ane kA saubhAgya prApta huA thaa| Apake prathama darzana se hI mere mana meM jo AlhAda utpanna huA, usakI smRti mAtra se Aja bhI mana pulakita ho uThatA hai aura hRdaya unake prati Adara bhAva se bhara jAtA hai| prathama darzana meM hI maiMne pAyA ki mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA sarala citta, prasannavadana aura milanasAra svabhAva kI eka manasvI yazasvI, tejasvI aura varcasvI sAdhikA hai| Apake sarala nizchala aura AtmIya vyavahAra se merA mana bhAvavibhora ho jAtA thaa| mujhe lagA ki Apa sahRdayatA zAlInatA aura saumyatA kI eka jIvaMta pratIka hai| Apase jJAna-dhyAna sIkhane meM mujhe gaurava va Ananda kI anubhUti hotI thii| aneka bAra lambe samaya taka vairAgya kAla meM Apase milane evaM sAtha rahane kA suavasara prApta huA thaa| naukhA meM bahana kaMcana kI dIkSA ke prasaMga para dUsarI bAra Apake darzana karane va caraNoM meM baiThane kA saubhAgya prApta haa| usa dina Apake mahimA maMDita vyaktitva se majhe divya AkarSaNa kI anabhati haI aura maine nizcaya kara liyA ki mujhe bhI sAMsArika Asakti se virakta hokara AtmakalyANa ke mArga para agrasara honA hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise eka kuzala mAlI choTe-choTe paudhoM ko jala se sIMca kara aura rAta-dina unakA saMrakSaNa kara vizAla vRkSoM ke rUpa meM parivartita kara detA hai; vaise hI zraddheyA sadguruNI rUpI mAlI ne mere bhAvoM kA siMcana kara merI vairAgya bhAvanA ko vikasita evaM sudRr3ha kiyaa| Apake dvArA hI maiMne jJAna kA prakAza paayaa| Apake isa upakAra ke prati maiM ApakI RNI huuN| Apane mujhe aMdhakAra se prakAza kI ora, ajJAna se jJAna kI ora agrasara hone kI preraNA pradAna kI thii| ApakA sAnnidhya pAkara mere jIvana kI kAyA palaTa ho gaI / anyathA maiM jIvana bhara aMdherI galiyoM meM bhaTakatI rahatI parama viduSI mahAsatI zrI cammAkuMvara jI ma. sA. sthAnathavAsI jaina samAja kI hI nahIM samasta jaina samAja kI eka jyotirmaya nidhi thii| Apake ojasvI, tejasvI vyaktitva se samAja bhalI bhA~ti suparicita thaa| Apa vilakSaNa pratibhA kI dhanI utkRSTha sAdhikA thii| ApameM vinaya, saralatA, sahaja sneha kUTa-kUTa kara bharA huA thaa| maiMne Apake ina guNoM kA kAphI nikaTatA se rahate hue anubhava kiyA hai| jahA~ anto tahA bAhi, jahA bAhika vahA antoM ke| anusAra Apa jaise andara the vaise hI bAhara bhI the| Apake jIvana meM banAvaTIpana bilakula nahIM thaa| Apa sneha saujanya kI sAkSAta pratimA thii| Apa viduSI thI kintu apane vaiduSya kA unhe kiMcita mAtra bhI abhimAna nahIM thaa| Apane apane kaThora zrama se zikSA ke kSetra meM AzAtIta pragati kI thii| Apa hindI, saMskRta, prAkRta Adi aneka bhASAoM kI prakANDa paNDitA thii| nyAya va darzana zAstra kA unhoMne gahana eka kiyA thaa| jaina siddhAMtAcArya jaisI ucca parIkSAe~ bhI Apane uttIrNa kI thii| sAmAnyata: yaha dekhA jAtA hai ki jo vidvAna hote hai, unameM sevA kA guNa kama hI hotA hai| lekina Apa isa bAta ke apavAda the| Apane apanI guruvaryA mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA kI rugNAvasthA meM athaka anavarata sevA kara apanI sevA bhAvanA kA udAharaNa prastuta kiyA thaa| sAhukAra peTha madrAsa meM pA~ca-cha varSa taka mahAsatI jI rugNAvasthA meM rahe, isa avadhi meM cikitsArtha cikitsAlaya meM bhI rhe| una dinoM Apane dina yA rAta kI koI ciMtA nahIM kI aura apanI garuvaryA kI sevA meM satat lagI rhii| Apane dinarAta jo sevA kI use lekhanI se prakaTa karanA kucha asambhava pratIta hotA hai| inatA hI kahA jA sakatA hai ki Apa usa avadhi meM chAyA kI bhA~ti hara samaya apanI guruvaryA ke sAtha lage rahate the| dharma kI prabhAvanA hetu ApakI vizeSa ruci rhii| yahI kAraNa rahA ki Apane paramparAgata kSetroM kA tyAga kara dUrastha kSetroM meM vihAra kiyaa| jisake phalasvarUpa mevAr3a, madhyapradeza, mahArASTra, AMdhra pradeza, karnATaka, tamilanADu Adi kSetroM ko ApakI ojasvI vANI kA lAbha milA aura dharma ke prati vizeSa ruci jAgrata kii| Apa meM ananta-ananta guNa the| una sabakA varNana meM nahIM kara sakatI / Aja bhautika rUpa se ve hamArI bIca meM nahIM hai| unakI bhautika deha bhale hI hamArI A~khoM se ojhala ho gayA kintu unakA yaza, gaurava yuga-yuga taka amara rhegaa| kisI kavi ke zabdoM meM to yahI kheNge| tU cupa hai lekina sadiyoM taka gUjeMgI sadA sAja terii| duniyA ko aMdherI rAtoM meM DhAMDhasa degI AvAja teri| (74)
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna viduSI zramaNI * cA~damala bAbela, bhIlavAr3A karor3oM roja Ate hai, dharA kA bhAra banane ko / anekoM janma lete hai, janoM ke pAza banane kA // kaI hai janmate hai paMr3ita, jabAM se bana banane ko upajate hai yahA~ kitane, zarIra santa banane ko // * bhArata vizva meM adhyAtma sthalI rahA hai / yahA~ para aneka mahApuruSoM ne avatarita hokara isa adhyAtma jyoti ko jalaye rakhA hai| rAma kRSNa buddha mahAvIra ne apane adhyAtma jJAna se evaM dharmopadeza se isa deza ke dharmamayI svarUpa ko banAye rakha kara ise vizva meM viziSTa sthAna pradAna kiyA hai| tathA zreSTha AdarzoM kI sthApanA kara ise ora bhI nikhArA hai / bhagavAn RSabha deva se lekara aba taka sabhI tIrthakaroM ke sAMnidhya meM lAkhoM saMyamI Atma mumukSuoM ne dharma patha para cala kara Atma kalyANa kiyA tathA mAnava ko saddbodha dete rahe hai / pAvana dharma salilA nirantara pravAhita karate rahe hai / yaha krama Aja taka calA A rahA I Aja isa bhautikavAdI Adhunika yuga meM bhI prema, tyAga, sadAcAra, saMyama kI dhArA baha rahI hai adhyAtmavAda kAyama hai| prema karUNA apanApana, bhAIcAre kI bela harI bharI dikhAI de rahI hai ina saba kA AdhAra zramaNa-zramaNI varga kA athaka prayAsa hai| ina sAdhakoM kI anupama dena hai| ina mahApuruSoM kI samAja para kRpA hai I ina sAdhakoM kI sudIrgha paMkti meM jahA~ puruSoM kA mahAna yogadAna rahA hai / vahA~ nArI bhI pIche nahIM rahI hai satya pUchA jAya to zramaNI varga ne apane tapa, tyAga, samatA saralatA, namratA, sneha, samarpaNa evaM sadbhAvanA samAja apanI misAla kAyama kI hai / yaha uparokta guNoM kI pratimUrti hai jisase puruSa varga ne preraNA lI hai / Agama kathA sAhitya itihAsa isakA sAkSI rahA hai ki jitanA tapa evaM tyAga zramaNI vargA rahA hai utanA zramaNa varga kA nahI rahA hai| sItA, ajaMnA, subhadrA, dropadI, candanA, sulasA jayanti Adi kI divya sAdhanA bolatI tasvIre haiM / ye divya maNiyA~ cirakAla se apanI sAdhanA evaM sadpravacanoM se aneka AtmAoM kA patha pradarzana karatI rahI hai tathA kara rahI hai| isI zrRMkhalA meM eka vilakSaNa sAdhikA param viduSI zrI campA kuMvara jI ma. sA bhI rahI hai / mIrA jaisI prabhu bhakti kI amara sAdhikA ne jisa kSetra meM janma lekara jisa kSetra ko pAvana kiyA usI kSetra ke irda girda kucerA meM isa sAdhikA ne janma lekara parivAra evaM samAja ko dhanya kiyA hai / jisa prakAra bhakti mati mIrA ko apane parivAra janoM ke saMsarga meM bhakti raMga lagA thA usI prakAra isa mahAna sAdhikA ko bhI parivAra evaM nanihAla se sahaja avasara mila pAyA jinakI preraNA se mArga pradarzana meM sahaja hI sulabhatA migayI evaM usI mArga para cala pdd'ii| anyathA aisA kauna hogA jo ki isa bhara yauvana meM (75)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 varSa kI avasthA meM saMsAra ke vaibhava tathA sukhoM ko tilAMjali de ? kintu inhoMne saMsAra kI asAratA ko samajha kara saMyama ke mArga ko apanAyA prabha bhakti meM lIna mIrA kI taraha saMsAra ke ina bandhanoM ko kacce dhAge kI taraha jhaTake se tor3akara mukti ke mahApatha para nikala pdd'ii| prabhAvI guru evaM guruNIjI kA sahaja hI sAMnidhya prApta ho gyaa| unhI ke nirdezana meM ApakI nirantara sAdhanA calatI rhii| jisase Apa bhI eka prabhAvI sAdhaka ke rUpa meM vikhyAta ho paayii| yahI vajaha rahI ki ApakA adhyayana sucAru rUpa se cala sakA aneka bhASAoM kA jJAna ho skaa| tathA ApakI vyAkhyAna zailI prabhAvI bana skii| rAjasthAna meM janma lekara Apane apanA kArya kSetra sImita nahIM rakhA balki sudUra kSetroM meM jAkara Apane apane jJAna ko nirantara pravAhita kiyaa| Apane darzana evaM pIyUSa vANI se zrotAoM ko maMtra mugdha kiyaa| jisako sunakara zrotA ApakI bhari-bhari prazaMsA kiye binA nahIM rahate the| ApakI pravacana zailI, sarala, sarasa, spaSTa, prabhAvotpAdaka sAragarbhita tathA maarmithii| janamAnasa kI kaluSatA ko dUra kara zAnti aura Ananda pradAna karatI thii| satata adhyayanazIlatA Apake jIvana kA kramaza "svAdhyAya paramatapa" ko caritArtha karane meM Apa saphala rahI hai| eka sAdhikA kA parama lakSya bhI yahI hai ki nirantara svAdhyAya karate raho tabhI to bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA ki AhAra bhale hI tyAga diyA jAe kintu svAdhyAya ko kabhI bhI na chor3A jAe isa param uddezya ko Apane apane jIvana meM AtmasAta kiyA thaa| jo ki sabhI ke liye preraNAdAyI rhegaa| sevA bhAvanA meM bhI Apa pIche na hI rahI hai "sevAdharmoM param gahano" Apa zrI ke jIvana kA sahaja hI lakSya thA apanI zraddhayA garuNI jI kI hI nahIM apit saba ke prati ApakA tana mana samapita 1 / kyoMki sevA niSThA apane aura parAye kA bheda nahIM rakhatI hai| jise Apane-apane jIvana meM apanA rakhA thaa| Apa samAsaja kI viSamatA se pUrNa paricita thii| samAja kitanA patana kI ora jA rahA hai isa samAja ke utkarSa ke liye Apa sadaiva prayatna zIla rhii| ApakA nirantara yahI prayAsa rahA ki samAja meM jo bhI kurItiyA~ kurur3hiyA~ vyApta hai zIghra hI samApta ho| tAki samAja meM pUrva adhyAtmavAda kA prasAra ho| naitikatA kA vikAsa ho| ApakA yaha satata prayAsa preraNAspada rahegA vAstava meM aisI hI mahAna sAdhikA samAja meM parivartana lA sakatI hai| kArya karane kI kSamatA Apa meM adbhuta thii| athaka parizrama se Apa apanI yojanA ko sAkAra rUpa detI rahI thii| __ ApameM tapa, tyAga puSpa meM sugandha, mizrI meM ThAsa, dugdha meM navanIta kI taraha samAyA huA thaa| ApakA jIvana aneka sadkRtiyoM se ota prota thaa| Apa ke tejasvI vyaktitva se sabhI prabhAvita ho jAyA karate the| Apake vyaktitva kA kahA~ taka varNana kiyA jAe? Apa kI smRti cira sthAyI hai jo ki jana mAnasa ke paTala para ubharatI rahegI yugo-yugoM taka apakI yazo gAthA calatI rahegI joki jaina itihAsa meM sthAyI sthAna bnaayegii| hai samaya nadI kI dhAra, ki jisameM saba baha jAyA karate hai, hai samaya bar3A tUphAna, prabala parvata hila jAyA karate hai| aksara duniyA ke loga, samaya meM cakkara khAyA karate hai lekina kucha aise hote jo itihAsa banAyA karate hai // sI. 46 DaoN. rAdhA kRSNan nagara bholavAr3A 311001 (76)
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI dvaya smRti graMtha A MIMARACK IIII mUlya aura mahatva
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28828088888888888888888888888888888888908050 vizva cetanA meM nArI kA gaurava . * yuvAcArya DaoN. zivamuni nArI samAja kA kendra bindu hai, bAla saMskAra aura vyaktitva nirmANa kA bIja samAhita hai, nArI ke AcAra vicAra aura vyaktitva meN| unhIM bIjoM kA pratyAropaNa hotA hai, una bAla jIvoM ke komala hRdaya para jo nArI ko mAtRtva kA sthAna pradAna karate haiN| samAja ne nArI ko aneka dRSTiyoM se dekhA hai, kabhI devI, kabhI mA~, kabhI patnI, kabhI bahana kabhI kevala eka bhogya vastu ke rUpa meM use svIkAra kiyA hai| samAja kI saMskAritA aura usake AdarzoM kI uccatA kI jhalaka, usakI nArI ke prati huI dRSTi se hI milatI hai| isa taraha nArI ke patana aura utthAna kA itihAsa samAja meM dharma aura nIti kI unnati aura avanati kA pratyAropaNa karAtA hai| to Aiye, itihAsa ke garta meM jarA jhAMka kara dekheM ki jisa samaya 24veM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kA janma huA, tatkAlIna sAmAjika paristhitiyAM aura nArI kA usameM sthAna aura vahA~ se lekara samaya samaya para Ae nArI ke gaurava meM privrtn| sAmAnya jana jIvana jakar3A huA hai| jhUThe jar3a rIti rivAjoM meM sar3I galI paramparAoM meM 1 dRSTi dhuMdhalI huI hai, andha vizvAsoM kI dhUla se| mithyAtva kI ati prabalatA hai| lAkhoM mUka pazuoM kI lAzeM bali vedI para car3ha rahI hai| zUdra jAti sAmAnya mAnavIya adhikAroM se vaMcita hai| samAja AdhyAtmika evaM sAMskRtika donoM dRSTiyoM se patana kI ora agrasara ho rahA hai| isa viSama, satadharma ke adhaHpatana ke kAla meM bhAvI tIrthaMkara rAjakumAra vardhamAna kA isa dharA para padAparNa huaa| satadharma kA aisA adhaHpatana kyoM huA? mithyAtva kI aisI A~dhI kyoM calI? isakA pramukha kAraNa nArI jAti kI karuNa dazA hai| jaise manu ne kahA hai -"yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatA" arthAta jahA~ nArI kI pUjA hotI hai| vahA~ devatA ramaNa karate haiN| arthAta vahA~ maMgala kA vAsa hotA hai| isake viparIta jahA~ nArItva kA zoSaNa hogA, apamAna hogA, vahA~ adharma kA sAmrAjya hogaa| svAmI vivekAnanda ke zabdoM meM kitanI satyatA jhalaka rahI hai- "striyoM kI pUjA karake hI saba jAtiyA~ bar3I huI haiN| jisa deza, jisa jAti meM striyoM kI pUjA nahIM hotI, vaha deza, vaha jAti kabhI bar3I na huI aura na ho skegii| tumhArI jAti kA jo adhaHpatana huA hai, usakA pradhAna kAraNa inhIM saba zakti mUrtiyoM kI avhelnaa| jisa samaya rAjakumAra vardhamAna kA janma huA, vaha nArI ke jIvana kA patana kA kAla thaa| nArI kA jIvana tamas se ghirA huA va dAsatA se paripUrNa thaa| nArI ko paira kI jUtI se adhika yA bhoga kI vastu se adhika aura kacha nahIM samajhA jAtA thaa| yuddhoM meM hArI haI sundara sakumArI striyoM ko kisa prakAra bAjAroM meM pazuoM kI taraha bolI lagA kara beca diyA jAtA thaa| rAjakumArI candanavAlA usakA jvalaMta udAharaNa hai| kaumArya meM lar3akI pitA para, yauvana meM pati to vRddhAvasthA meM putroM para Azrita rahe aisA socanA thaa| dhArmika (1)
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryoM meM bhAga lene kA unheM koI adhikAra na thaa| strI kabhI mokSa ko nahIM prApta kara sakatI, aisI mAnyatA thii| isI taraha vivaza nArI apanA tiraskRta jIvana sisaka-sisaka kara kATa detI thii| tulasI dAsa ke zabdoM meM - Dhora gavAra zUdra pazu naarii| yaha saba tAr3ana ke adhikaarii|| yAni itanA tiraskRta jIvana jIne ko bAdhya thI - maithilI zaraNa gupta ne bhI kahA hai - abalA jIvana hAya tumhArI yahI khaanii| A~cala meM hai dUdha aura A~khoM meM paanii|| durbhAgya se yadi choTI umra meM pati kA viyoga ho jAe to use apane mRta pati ke sAtha jIvita hI jala jAnA par3atA, arthAta 'satI prthaa'| usa samaya yaha dhAraNA thI ki pati ke sAtha marane para mukti milatI hai| isa kAraNa use satI banane ke lie bAdhya kiyA jaataa| na cAhate hue bhI logoM ke apavAda ke bhaya se use satI honA hI pdd'taa| jIne kI AzA meM yadi koI satI na bhI hotI to eka vidhavA ke rUpa meM amAnavIya jIvana jIne ke lie use tatpara rahanA pdd'taa| bAla muMDavAkara sapheda vastroM meM lipaTI vaha vidhavA rUkhA-sUkhA bhojana kara dIna sthiti meM sArA jIvana vyatIta karatI thii| zubha prasaMgoM meM va dhArmika kAryoM meM vidhavA strI ko amAMgalika samajhA jAtA thaa| sAdhanA kAla ke bArahaveM varSa meM bhagavAna ne eka kaThora tapa liyA, jisameM 13 abhigraha samAviSTa the| "eka rAjakumArI dAsI banakara jI rahI ho, hAtha pA~va baMdhe ho, muMDita ho, tIna dina kI bhUkhI pyAsI ho, eka paira dehalI ke bAhara aura eka paira andara ho, A~khe sajala ho, ityaadi| . unakA yaha abhigraha thA to Atmazuddhi ke lie, svayaM ke utthAna ke lie parantu isa abhigraha ne nArI utthAna ko bhI atyadhika saMbala diyA, eka lAcAra dIna dAsatA kI ber3iyoM meM jakar3I huI nArI kA utthAna huaa| . bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM strI aura puruSa donoM kA sthAna samAna thaa| kyoMki unhoMne isa nazvara zarIra ke bhItara virAjamAna anazvara Atma tatva ko pahacAna liyA thaa| unhoMne dekhA ki cAhe deha strI kA ho yA puruSa kA vahI Atma tatva sabhI meM virAjamAna hai| aura deha bhinnatA se Atma tatva kI zakti meM bhI koI antara nahIM AtA sabhI, AtmAoM meM samAna balavIrya aura zakti hai| isIlie bhagavAna pharamAte haiM -"puruSa ke samAna hI strI ko bhI pratyeka dhArmika evaM sAmAjika kSetra meM barAbara adhikAra hai| strI jAti ko hIna patita samajhanA nirI prAnti hai| isIlie bhagavAna ne zramaNa saMgha ke samAna hI zramaNiyoM kA saMgha banAyA, jisakI sAraNA-vAraNA sAdhvI pramukhA candanavAlA svayaM svatantra rUpa se karatI thii| bhagavAna ke saMgha meM zramaNoM kI saMkhyA 14000 thI to, zramaNiyoM kI saMkhyA 36000 thii| jahA~ zrAvakoM kI saMkhyA 151000 thI, vahA~ zrAvikAoM kI
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1.18000 thI, isameM, hama andAja lagA sakate haiM ki jahA~ samAja nArI ko dhArmika evaM sAmAjika kAryoM meM azubha va amAMgalika mAnatA thaa| vahA~ bhagavAna ne strI jAti ko kina ucca sthAnoM para sthApita kiyA va unake vyaktitva ko svAbhimAnI va gauravAMvita kiyaa| puruSa balavIrya kA pratIka hote hue bhI nArI ke binA adhUrA hai| rAdhA binA kRSNa, sItA binA rAma, aura binA gaurI ke zaMkara arddhAMga hai| nArI vAstava meM eka mahAna zakti hai / bhAratavarSa ne to nArI meM paramAtmA ke darzana kie haiN| aura jagad jananI bhagavatI ke rUpoM meM pUjA hai| nArI kA asIma prema aura sahAnubhUti nara ke lie sadA hI preraNA kA srota rahA hai| eka kavi ke zabda meM - sevA pyAra dulAra dayA kI jo hai mUrti | pAlana poSaNa karata svajana hove harSita ati // nArI paropakAra, sevA, kSamA kI mUrti hai| mA~ ke rUpa meM bacce ke, patnI ke rUpa meM pati ke aura bahana ke rUpa meM bhAI ke sukha duHkha meM hI svayaM kA sukha duHkha mAnatI hai| nArI kA sukha vyaktigata nahIM varan pArivArika hotA hai| vaha parivAra ke sukha se sukhI aura parivAra ke duHkha se duHkhI hotI hai| usake lie pati, putra, parivAra prathama hai| aura phira hai svayaM kA vyaktitva / isalie vAstava meM nArI hI parivAra samAja aura rASTra kI AtmA hai| eka nArI ke utthAna kA artha hai eka parivAra kA utthAna aura yahI samAja va rASTra ke vikAsa kI jar3a hai| jaba nArI putra vadhu banakara AtI hai to do kuloM ko apanI sahaja sarasatA se milA kara eka kara detI hai| bahana ke rUpa meM bhAI ko rAkhI bAndhate hue bhAI kI rakSA, vikAsa kI amRta kAmanA karatI hai| arddhAMginI ke rUpa meM avatarita hotI hai, tathA jananI banakara baccoM ke lie saMjIvanI samAna saha vAtsalya pAvana saskAroM kA jIvana saMcita kara usake vyaktitva ko unnata zikharoM kA sparza karAtI hai| isa taraha nArI kA pratyeka rUpa svayaM ke astitva ko miTA kara anya ke vyaktitva ko vikasita karane, vRkSoM kI taraha svayaM saba kucha saha kara anya ko zItala chAyA, rUpa aura dIpaka kI taraha, svayaM jala kara anya ke jIvanapatha ko ujAgara karane ke rUpa meM kriyAnvita hotA hai| aisA vyakti jo saMsAra meM rahate hue bhI kartavya patha para agrasara hote hue tapasvinI sA jIvana vyatIta karatA hai| jisake sammAna, satkAra va pUjA se vyakti ke bhAva pavitra ho jAte hai| jabaki usakI avahelanA, apamAna karane vAlA vyakti svayaM naraka ke duHkhoM kA bhAgI bana jAtA hai| kavi kI nimna paktiyA~ kitanI sArthaka siddha hotI hai - jananI bhaginI kAminI bahu rupanI, bana deha sukha usa nArI kI nindA kare te svapana pAveM naraka duHkha rASTroM ke utthAna patana ke itihAsa meM nArI kA yogadAna puruSoM kI apekSA kisI bhI prakAra kama nahIM hai| itihAsa ke pannoM para dRSTavya hai| - (3)
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ una mahAna nAriyoM ke tyAga aura bildaan| nArI zAnti aura krAnti, jyoti aura jvAlA donoM rUpoM meM samAja ke raMga maMca para abhinaya karatI AyI hai| yaha zatAbdiyoM kA satya hai "nArI nara kI khAna" isa loka ke sarvotkRSTa tIrthaMkara pada para AsIna mahAna AtmAoM ko janma dene vAlI strI hI hotI hai| devatA hI sarvaprathama unheM hI vandana karate haiN| isalie jaina darzana meM kahA bhI hai ki nArI kabhI sAtaveM naraka meM nahIM jA sakatI, kyoMki usake hRdaya meM aisI kaThoratA, kruratA A hI nahIM sakatI jo use sAtaveM naraka ke baMdhana meM baaNdhe| nArI kA sarvotkRSTa rUpa mA~ hai| mAtRtva hI nArI kA carama vikAsa hai| yahI nArI kI aMtas cetanA hai| mAtRtva hI nArI hRdaya kA sAra hai| vAtsalya kA nirjhara jharanA pratyeka nArI hRdaya kA AvibhUtagAna hai| nArI pratIka hai prema kI, nArI pratIka hai zraddhA kI, bhakti kI, komalatA kii| pratyeka mAnava ke bhItara eka aTUTa abhIpsA hai| prema kI, nArI hRdaya isa prema kI pUrti ke lie sadA hI pravAhamAna rahA hai| nArI kA yahI prema aura vAtsalya mAnava jAti ko harA bharA rakhatA hai| manuSya hRdaya ko jIvita rakhA hai, varana manuSya zAyada jar3a ho jaae| usake bhItara rahI huI saMvedanazIlatA zAyada lupta ho jaay| jo sneha aura sahAnubhUti eka strI de sakatI hai, vaha puruSa nahIM de sakatA kyoMki prema mAMgatA hai samarpaNa aura nArI pratIka hai samarpaNa rusa ke eka vaijJAnika ne navajAta zizu bandaroM ko lekara eka prayoga kiyA, usane eka bar3A yatra bnaayaa| usameM tAra lagAe gaye bandaroM ke uchalane-kUdane ke sabhI upAya rakhe gye| kucha kRtrima bandariyoM ko bhI usa yantra meM rakhA gayA, choTe bandara uchalate kUdate haiN| kRtrima bandariyoM ko mAtA samajhakara unake sAtha cipakate haiN| unheM dUdha pilAne evaM khilAne ke sabhI prakAra ke sAdhana rakhe gye| samaya bItane para vaijJAnika ne dekhA ki bandara bar3e ho gaye haiM, kintu sabhI vikSipta ho gaye haiM, pAgala ho gaye haiN| kAraNa khojA gayA to patA calA ki unheM unakI mA~ kA prema nahIM milaa| prema ke binA ve vikSipta ho gye| isIlie prAcIna yuga meM jo guru kula hote the, unameM RSi pravara to ziSyoM ko zikSA pradAna kara unakI buddhi ko vikasita karate the| jaba ki RSi patnI, gurumAtA apanI vAtsalyamaya dhArA se unake hRdaya ko vikasita karatI thii| vaha mAtA maMdAlasA hI thI jisake saMskAroM ne sAta bhavya mAtAoM ko mahApatha para lagA diyaa| . madAlasA vAcya muvAca putrm| zuddho'sa buddho'sa niranjanoM 'si| - mAtA jIjAbAI kI preraka kahAniyoM se hI bAla zivAjI chatrapati zivAjI bane, vaha rAjamati jisane rathanemi kI vAsanA para aMkuza lgaayaa| vaha madana rekhA hI thI jisake goda meM par3I hai pati kI khUna se lathapatha deha, lekina usane adbhuta dhairya se kSamatA se usake mana ko maitrI karuNA meM sthira kara uccagati pradAna kii| vaha rAnI kaikayI jisane devAsura saMgrAma meM dazaratha ke ratha kI khUTI khisakane para usa sthAna para apanI aMgulI lagA dii| sAdhumArga se cyuta hone vAle bhavadeva ko sthira karane vAlI nAgilA hI thii| tulasI se mahAkavi tulasIdAsa banane ke pIche nArI kA hI marmasparzI vacana thaa| vartamAna meM nArI kisI bhI bAta meM pIche nahIM hai, puruSa ke kadhe se kaMdhA milAkara calane ko taiyAra hai| sarojInI nAyaDU, kastUrabA, vijaya lakSmI paMDita, madara TeresA, indirA gA~dhI jaisI mahAna nAriyA~ jAgRta nArI zakti kI paricAyaka hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ deza bhaktinI jhA~sI kI rAnI lakSmI bAI kI vIratA tathA mevADa kI padminI ityAdi, sukumAra nAriyoM kA jauhara yAda kareM to rogaTe khar3e ho jAte hai| pannA dhA~ya ke apUrva tyAga ne hI mahArANA udayasiha ko mevADa kA siMhAsana dilAyA, jisase itihAsa ne nayA mor3a liyaa| isI taraha aneka nArI ranoM ne apane tyAga va balidAna evaM satItva ke teja se bhAratavarSa kI saMskRti ko samujjvala bnaayaa| vartamAna meM nArI pUrva se adhika svatantra hai| tathA jhUThI paramparAoM se baMdhI huI na hote hue usake jIvana meM aneka samasyAe~, aneka ulajhaneM lagI haiN| ina samasyAoM aura ulajhanoM kI malajar3a hai, zikSA kA abhaav| isa ora kacha samAja kA bhI darlabhya rahA to kacha nArI kI apanI paristhitiyoM zikSA se vaMcita rkhaa| zikSA ke abhAva meM usakA bauddhika vikAsa pUrNa rUpeNa nahIM ho pAyA, jisa kAraNa aneka kSetroM meM vaha puruSa para Azrita bhI rhii| nArI ko apanI samasyAoM kA hala svayaM karanA hogaa| koI kisI kI samasyA kA hala nahIM kara sakatA, pratyeka ko svayaM hI apane praznoM kA uttara DhU~DhanA hogaa| dUsarA to uttara DhU~r3hane meM kevala mArgadarzana kara sakatA hai| uttara nahIM de sktaa| ataH nArI ko svayaM hI ina ulajhanoM ko sulajhAnA hogaa| aura isake lie Avazyaka hai ki vaha zikSita ho| yahA~ para zikSA kA artha zabdoM ko raTanA mAtra nahIM hai| kitAboM ko par3ha lenA mAtra nahIM hai| zikSA kA artha hai "mAnasika zaktiyoM kA vikAsa" nArI kI mAnasika zaktiyA~ isa prakAra vikasita ho jAe ki vaha svayaMmeva svatantratA pUrvaka jIvana ke vividha pahaluoM para AtmavizvAsa pUrvaka nirNaya le sake, unheM sulajhA ske| zikSA se nArI vikAsa sambhava hai, lekina taba jaba vaha usake pavitra jIvana aura satItva ko akhaNDita rakhatA ho| pAzcAtya strI zikSita to hai, kintu bhAratIya striyoM ke AcAra vicAra kahIM adhika pavitra hai| kevala bauddhika vikAsa se hI mAnava kA paramakalyANa siddha nahIM ho sakatA, usake lie Avazyaka hai ki bauddhika vikAsa ke sAtha sAtha AcAra vikAra kA pAvitrya bhI banA rhe| vartamAna meM nArI zikSA kI ora to atidruta gati se agrasara ho rahI hai, kintu usakI pavitratA , usakA satItva usakI lajjA aura maryAdA meM kAphI antara AyA hai| jisase nArI kI buddhi kA to vikAsa huA, kintu. AtmA kA ptn| ataH nArI vyaktitva kA sarvAMgINa vikAsa apekSita hai| na kevala zikSA meM varana zikSA aura AcAra ke pAvana kSetra meM aura vaha taba hogA, jaba bhautika zikSA ke sAtha AdhyAtmika zikSA kA samanvaya hogA, aura adhyAtma hI samagra zikSA kA merudaNDa hogaa| (5)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8800-6800ccccxdastee vizvazAnti ke sandarbha meM nArI kI bhUmikA * paM. munizrI nemIcandra vizva ke sarvazreSTha prANI mAnava kI uttaradAyitvahInatA vizva ke samasta prANiyoM meM mAnava sarvazreSTha prANI mAnA gayA hai| usakA kAraNa yaha hai ki ekamAtra manuSya jAti hI mokSa kI yA paramAtmapada-prApti kI adhikAriNI hai| anya kisI bhI gati yA jAti kA prANI mokSa kA adhikArI nahIM hai| sarvazreSTha prANI hone ke nAte mAnava para sabase adhika uttaradAyitva hai ki vaha dUsare prANiyoM ke prati sahAnubhUti, hRdayatA, maitrI, bandhutA, karuNA aura AtmIyatA rkhe| parantu vartamAna yuga ke adhikAMza mAnava jJAna aura vijJAna meM, bala aura buddhi meM Age bar3he hue hone para bhI uparyukta guNoM se prAyaH kosoM dUra hote jA rahe haiN| isake kAraNa kyA parivAra meM, kyA samAja meM, kyA prAnta aura rASTra meM aura kyA jAti aura dharmasaMgha meM saMgharSa, vaimanasya, ahaMkAravRddhi, tanAtanI evaM azAnti phailI huii| kisI bhI prAnta yA rASTra meM zAnti ke darzana durlabha hote jA rahe haiN| eka dRSTi se yaha kahA jAya to koI atyukti nahIM hogI ki vizva ke samasta rASTra yA choTe-bar3e deza, Thapanideza yA dvIpa, athavA mahAdvIpa azAnti kI jvAlA meM dhadhaka rahe haiN| sabhI rASTra yA mahAdvIpa, upamahAdvIpa Adi eka dUsare ke prati sAzaMka evaM bhayabhIta bane hue haiN| vizva meM prAyaH sarvatra azAnti kA sAmrAjya chAyA huA hai| bar3e-bar3e rASTroM ke mAndhAtAoM ko eka dUsare para vizvAsa nahIM raha gayA hai| vizva meM azAnti ke kAraNa vartamAna vizva meM azAnti ke kAraNoM ko khojA jAe to moTe taura para nimnalikhita kAraNa pratIta hoMge - (1) yuddha aura AtaMka kI vibhISikA, tathA parivAra, samAja aura rASTra Adi meM svArthoM ko lekara Antarika kalaha evaM vaimnsy| (2) zastrAstravRddhi, senA vRddhi, aNubama ityAdi kA khtraa| (3) raMgabheda, jAti-varNa-bheda, rASTrabheda, dharma-sampradAya-bheda, rAjanaitika pada aura sattA ke lie kazamakaza, svArtha aura ahaM kI TakarAhaTa Adi vissmtaaeN| (4) juAM, corI, DakaitI, taskarI, mAMsAhAra, madyapAna, zikAra, vaizyAgamana (yA vezyAkarma), parastrI gamana (balAtkAra Adi), daheja ke nAma para nArI hatyA, nirdoSa pazuvadha, nirdoSa mAnavavadha, daMgAphasAda, tor3aphor3a, AgajanI, rAhajanI, lUTapATa, Adi durvyasanoM kI vRddhi, upadravoM aura ApasI jhagar3oM meM vRddhi, prAkRtika prakopa, duHsAdhya rogoM kA prakopa ityaadi| (5) saha astitva Adi rASTrIya paMcazIla ke pAlana meM ziyilatA evaM svArthatyAga kI kmii|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye aura aise hI kucha kAraNa haiM, jinake kAraNa vizva meM azAnti kI Aga bhar3akatI hai| Aja to vizva ke sabhI rASTra, athavA eka rASTra ke sabhI gA~va-nagara TelIvijana, reDiyo, samAcAra patra Adi ke kAraNa atyanta nikaTa ho gae haiN| eka choTe-se gA~va, nagara yA rASTra meM huI ghaTanA kA prabhAva phaurana sAre vizva para par3atA hai| eka gA~va, nagara yA rASTra ke mAdhyama se, kisI bhI nimitta se huI azAnti kI cinagArI bahuta zIghra sAre vizva meM phaila jAtI hai, azAnti kI vaha choTI-sI cinagArI vyApaka agnikANDa bana kara sAre vizva ko mahAyuddha kI jvAlA meM jhauMka sakatI hai| azAnti bar3hatI hai to mAnavajAti sukhazAnti pUrvaka jI nahIM sktii| azAnti ke kAraNoM ko dUra karane ke upAya yaha satya hai ki vizvabhara meM phailI huI azAnti kI Aga ko bujhAne aura zAnti sthApita karane ke liye azAnti ke upayukta kAraNoM ko dara karane caahie| kinta ina meM se adhikAMza kAraNa aise haiM jinheM dUra karane ke lie tathA vividha viSamatAoM ke nivAraNa ke lie sAmUhika puruSArtha, evaM paristhiti - parivartana apekSita hai| sAtha hI azAnti miTAne aura zAnti tathA samatA sthApita karane ke liye prazamabhAva, dhairya, gAmbhIrya, sahiSNutA, kSamA, titikSA, vAtsalya, vizvamaitrI, zuddha prema, sahAnubhUti, mAnavatA, rASTrIya paMcazIla pAlana meM dRr3hatA, vyasanamukti, vratapAlana meM dRr3hatA, siddhAntaniSThA, AtmIyatA Adi guNoM ko apanAnA, tathA aise guNasampanna vyaktiyoM ke prati zraddhA rakha kara calanA bhI Avazyaka hai| . ye guNa puruSoM kI apekSA mahilAoM meM vizeSarUpa se vikasita yadyapi puruSoM meM aise mahAn puruSa hue haiM athavA haiM, jinhoMne samAja, rASTra evaM vizva kI zAnti meM yogadAna diyA hai, kintu puruSoM kI apekSA mahilAoM meM ye guNa apekSAkRta adhika vikasita haiN| dekhA gayA hai ki puruSoM kI apekSA mAtRjAti meM prAyaH komalatA, kSamA, dayA, snehazIlatA, vatsalatA, dhairya, gAmbhIrya, vrata-niyama-pAlana-dRr3hatA, vyasanatyAga, tapasyA, titikSA Adi guNa pracuramAtrA meM pAye jAte haiM, jinakI vizvazAnti ke lie AvazyakatA hai| prAcIna kAla meM bhI kaI mahilAoM, vizeSataH jaina sAdhviyoM ne puruSoM ko yuddha se virata kiyA hai| durAcArI, atyAcArI evaM durvyasanI puruSoM ko durguNoM se mukta karA kara parivAra, samAja evaM rASTra meM unhoMne zAnti kI zItala gaMgA bahAI hai| katipaya sAdhviyoM kI ahiMsAmayI preraNA se puruSoM kA yuddhapravRtta mAnasa badalA hai| sAdhvI madanarekhA ne do bhAiyoM ko yuddhavirata kara zAnti sthApita kI mithilAnareza namirAja aura candrayaza donoM sahodarabhAI the| parantu unakI mAtA madanarekhA ke bichur3a jAne se donoM ko yaha rahasya jJAta nahIM thaa| eka bAra namirAja aura candrayaza donoM meM eka hAthI ko lekara vivAda bar3ha gayA aura donoM meM garmAgarmI hote-hote paraspara yuddha kI naubata A phuNcii| donoM ora se senAe~ yuddha ke maidAna meM A ddttiiN| __ mahAsatI madanarekhA ne jaba candrayaza aura namirAja ke bIca yuddha kA saMvAda sunA to unakA suSupta mAtRhRdaya bilakha utthaa| vAtsalyamayI sAdhvI ne socA-agara isa yuddha ko na rokA gayA to ajJAna aura moha ke kAraNa dharatI para rakta kI nadiyA~ baha jaaeNgii| yaha pavitrabhUmi naramuNDoM se zmazAna bana jaaegii| lAkhoM (7)
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke prANa cale jaaeNge| sAdhvIjI kA karuNAzIla hRdaya pasIja utthaa| vaha yuddhAgni ko zAnta karane tathA donoM rAjyoM meM zAnti kI zItala havA phailAne ke lie apanI guruNIjI kI AjJA lekara do sAdhviyoM ke sAtha cala par3I yuddhabhUmi ke nikaTavartI candrayaza rAjA ke kheme kI or| yuddhabhUmi meM sAdhviyoM kA Agamana jAna kara pahale to cauMkA, phira apanI vAtsalyamayI mA~ ko zvetavastradhAriNI tejasvI sAdhvI ke veSa meM dekhA to usane zraddhApUrvaka savinaya praNAma kiyA aura kuzalamaMgala puuchaa| sAdhvI madanarekhA ne sArI sthiti spaSTa karate hue kahA - 'vatsa! lAkhoM niraparAdha mAnavoM ke saMhAra se isa pavitra bhUmi ko bcaao| paraspara zAnti aura sauhArdra sthApita kro| namirAja koI parAyA nahIM, tumhArA hI sahodaya choTA bhAI hai| maiM tuma donoM kI gRhasthapakSIyA mA~ huuN|" yaha sunate hI candrayaza ke mana kA roSa bhrAtRsneha meM badala gyaa| vaha apane sahodaya choTe bhAI namirAja se milane ke liye macala pdd'aa| sAdhvI madanarekhA vahA~ se namiraja ke nikaTa phuNcii| use bhI sArA rahasya khola kara smjhaayaa| jaba namirAja ko jJAta huA ki yaha usakI janmadAtrI mA~ hai aura jisase vaha yuddha karane ko udyata ho rahA hai, vaha usakA sahodaya bar3A bhAI hai| basa, namirAja bhI bhAI se milane ko Atura ho utthaa| candrayaza ne jyoM hI namirAja ko Ate dekhA, bhrAtRvAtsalyavaza daur3a kara bAhoM meM uThA liyaa| phira chAtI se cipakA liyaa| donoM kA roSa vAtsalyabhAva meM pariNata ho gyaa| mahAsatI madanarekhA kI preraNA se yuddha ruka gyaa| donoM ora kI senA meM sneha aura zAnti ke bAdala umar3a pdd'e| yuddhabhUmi zAntibhUmi bana gii| yaha thA-yuddha se virata karane aura sarvatra zAnti sthApita karane kA eka vAtsalyamayI sAdhvI kA purussaarth| mahAsatI padmAvatI ne pitA-putra ko yuddha se virata kiyA / dUsarA prasaMga hai- mahAsatI padmAvatI kA jo campAnagarI ke rAjA dadhivAhana kI rAnI thii| usakA aMgajAta putra thA -krknndduu| vaha eka cANDAla ke yahA~ pala rahA thaa| padmAvatI sAdhvI bana gaI thii| kAlAntara meM kaMcanapura ke rAjya kA koI uttarAdhikArI na hone se karakaNDU ko rAjya kA uttarAdhikArI ghoSita kara diyA gyaa| rAjA karakaNDU aura mahArAjA dadhivAhana donoM meM eka brAhmaNa ko eka gA~va inAma meM dene ko lekara vivAda khar3A ho gyaa| mahArAja dadhivAhana ne ahaMkAravaza kaMcanapura para car3hAI kara dii| karakaNDUrAjA bhI apanI senA lekara yuddha ke maidAna meM A ddttaa| sAdhvI padmAvatI ko patA lagA ki eka mAmUlI-sI bAta ko lekara pitA-putra meM yuddha Thanane vAlA hai| usakA karuNAzIla evaM ahiMsAparAyaNa hRdaya kAMpa utthaa| __ vaha apanI guruNIjI kI AjJA lekara turaMta hI karakaNDU ke kheme meM pahuMca gii| eka zvetavasanA tejasvI sAdhvI ko yuddhakSetra meM dekha kara karakaNDU ko atyanta Azcarya huaa| usane zraddhAvaza natamastaka hokara yuddhabhUmi meM Agamana kA kAraNa pUchA to sAdhvIjI ne vAtsalyapUrNa vANI meM kahA -'vatsa! maiM tumhArI gRhasthapakSIyA mAtA padmAvatI huuN|" phira padmAvatI ne usake janma tathA cANDAla ke yahA~ palane kI sArI ghaTanA sunAI to vaha atyanta prasanna huaa| tatpazcAt sAdhvI padmAvatI ne kahA -'vatsa! mahArAja dadhivAhana tumhAre pitA haiN| pitA aura putra ke bIca ajJAta rahasya kA pardA thA, isalie tuma donoM eka dUsare ke zatru bana kara yuddha karane para utArU ho gae ho| pitA-putra meM paraspara yuddha honA eka bhayaMkara bAta hogI! yuddha se azAnti hI bar3hegI, kisI kA bhI kalyANa nahIM hogaa|"
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha suna kara karakaNDU rAjA kA hRdaya pitA ke prati zraddhAvanata ho gyaa| usane zraddhAvaza kahA -'maiM abhI jAtA hU~, pitAjI ke caraNoM meM par3a kara unase kSamA mAMgatA huuN|" udhara padmAvatI mahAsatI bhI zIghrAtizIghra rAjA dadhivAhana ke kheme meM pahu~cI aura bAta-bAta meM usane kahA "karakaNDU cANDAlaputra nahIM, vaha ApakA hI putra hai| maiM hI usakI mA~ huuN|" yaha kaha kara rAnI ne sArA rahasyodghATana kara diyaa| rAjA dadhivAhana kA hRdaya putra vAtsalya se chalachalA utthaa| vaha bhI putra-milana ke lie daur3a pdd'aa| udhara karakaNDU bhI pitA se milane ke liye daur3A huA A rahA thaa| pitA-putra donoM hArdika snehapUrvaka mile| pitA ne putra ko caraNoM meM par3e dekha hRdaya se AzIrvAda diyaa| isa prakAra mahAsatI padmAvatI kI satpreraNA se donoM janapadoM (dezoM) meM hone jA rahe bhayaMkara yuddha kA saMkaTa bhI TalA aura pitA-putra donoM ke bIca sneha aura zAnti kI rasadhArA baha clii| isa zAnti aura sneha kI sUtradhAra thI, mahAsatI pdmaavtii| zAnti kI agradUta sItA mahAsatI isI prakAra mahAsatI sItA ne jaba dekhA ki pitA (rAma) aura unake donoM putroM (lava aura kuza) meM bhayaMkara yuddha kI naubata A gaI hai| agara maiMne bIca bacAva nahIM kiyA to ye donoM vIraputra apane pitA para hI zastraprahAra kara baitthege| taba yaha donoM pakSoM kI azAnti kI Aga vyApaka rUpa dhAraNa karake sAre kula ko bhasma kara degii| ataH sItA jhaTapaTa apane putroM ke pAsa pahuMcI aura samajhAyA ki beTe! kyA kara rahe ho? jarA soco, kisa para zastra prahAra kara rahe ho? ye tumhAre pitA haiM! pahale to ve donoM jhuMjhalAye, parantu bAda meM mAtA ke kahane se ruka ge| udhara sItA ne rAmacandrajI se bhI kahA-'nAtha! ye Apake hI putra haiN| ina para vAtsalya barasAne ke badale Apa zastra barasA rahe haiM? inheM hRdaya se lagAie, AzIrvAda diijie|" isa prakAra kahane para zrIrAma ne apane donoM putroM ko chAtI se lagAyA aura AzIrvAda diyaa| yuddha baMda ho gyaa| yaha thA sItA mahAsatI dvArA yuddhabaMdI dvArA zAnti kA samayocita upakrama! satI draupadI kI kSamA ne donoM kuloM kA saMgharSa rokA kauravoM aura pANDavoM kA yaddha cala rahA thaa| kabhI vaha kisI nimitta ko lekara ugra ho jAtA. kabhI mnd| isI daurAna eka dina azvatthAmA ne rAtri ko jaba pAMcoM pANDava tathA unake pAMcoM nanheM zizu soye hue the, unheM pANDava samajha kara vadha kara ddaalaa| draupadI ko jaba patA lagA to vaha citkAra utthii| sabhI pANDava jaga gae aura aparAdhI ko khojane lge| bhIma use pakar3a kara laayaa| sabane kahA ise draupadI hI daNDa degI, kyoMki isane usake hRdaya ke Tukar3oM kA vadha kiyA hai| daupadrI ke sammukha aparAdhI ko prastuta karate hue bhIma ne kahA - "isa duSTa ne tumhArA bhayaMkara aparAdha kiyA hai, bolo, ise kyA daNDa denA caahie|" draupadI ne dhIrata gambhIratA pUrvaka vicAra karake kahA -"ise kSamA kara do| isako mArane se isakI mAM ko bhI usI prakAra kA duHkha hogA, jaisA mujhe apane putroM ko isake dvArA mArane kA duHkha hai| ataH ise chor3a do| anyathA, yaha vaira kI paramparA Age bddh'egii| isake pakSavAle Apa se vaira kA badalA leMge, phira Apake pakSa ke loga unase badalA leNge| isa prakAra kI hiMsA-prati hiMsA se azAnti kI Aga bddh'egii| donoM pakSoM ko zAnti nahIM milegii| isalie kSamA se hI isa vaira kA anta aura zAnti kA sAmrAjya sthApita ho sakatA hai|"
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha thI satI draupadI ke dvArA azAnti ko rokane kI amRtamaya vicAra chaayaa| pArivArika evaM sAmAjika zAnti kI agraNIH satI madanarekhA mahAsatI madanarekhA ne apane pati yagabAha para usake bar3e bhAI magiratha dvArA viSAkta talavAra ke prahAra karane se maraNAsanna avasthA meM usakI mAnasika zAnti aura zubhalezyA ke lie cAra zaraNoM kA svarUpa samajhAyA tathA bar3e bhAI ke prati lezamAtra bhI krodha, dveSa, bairabhAva Adi tathA apanI patnI evaM santAna ke prati mohabhAva mana se nikalavA diyaa| usake kAraNa parivAra meM, rAjya meM kisI prakAra kI azAnti nahIM huI, na hI mahAsatI madanarekhA ke putra meM kisI prakAra se baira kA badalA lene kI bhAvanA jgii| isa prakAra satI madanarekhA ne AtmazAnti, mAnasika zAnti evaM pArivArika zAnti rakhane kA prayatna kiyaa| yaha adbhuta puruSArtha vizva zAnti kA preraka thaa| zAsanasUtra mahilA ke hAtha meM ho to yuddha kI vibhISikA miTa jAe _Aja bhI vizva meM kaI jagaha yuddha, AtaMka, kalaha evaM saMgharSa ke bAdala maMDarA rahe haiM, ve kaba kahara barasA deM kucha kahA nahIM jA sktaa| tAjA khAr3I yuddha kitanI azAnti kA kAraNa banA? IrAna aura amerIkA ke rASTranAyakoM ne isa yuddha meM lAkhoM manuSyoM kA saMhAra evaM araboM DAlaroM kA vyaya kiyA, isake uparAnta bhI jAna-mAla kI behada kSati huI so alaga! pariNAma meM azAnti hI milI, kyoMki yaha do vyaktiyoM ke ahaMkAra kI lar3AI thI! agara koI mahilA rASTranetrI hotI to niHsandeha yaha saba nahIM karatI! usakI karuNA, vatsalatA aura mAnavatA hI use aisA azAntijanaka kArya na karane detii| _ vizva ke rASTroM meM paraspara bhrAtRtvabhAva, saha-astitva, sauhArdra evaM ina sabake dvArA vizvazAnti sthApita karane ke lie pahale 'lIga oNpha nezansa' banA, tatpazcAt saMyukta rASTra saMgha (U.N.O.) isI uddezya se sthApita huA thaa| parantu usakA netRtva puruSa ke bajAya kisI karuNAzIla vAtsalyamayI mahilA ke hAtha meM hotA to Aja vizva-rASTroM meM jo azAnti hai, vaha nahIM dikhAI detii| durbhAgya se, isa saMsthA para bhI varcasva prAyaH puruSoM kA hI rhaa| agara puruSa ke badale koI vAtsalyamayI mahilA isakI sUtradhAra hotI to parivAra, samAja evaM rASTroM ke bIca hone vAle manamuTAva, saMgharSa, Antarika kalaha, vArtha Ahe. avazya hI miTa jaate| . vizva ke kaI rASTroM ke ApasI tanAva, rassAkassI aura Antarika vigraha ko dekhakara sarvodayI santa vinobA ne eka bAra ye udgAra nikAle the- puruSoM kI apekSA kinhIM yogya mahilAoM ke hAthoM meM rASTroM kA zAsana sUtra sauMpanA cAhie, kyoMki puruSoM kI apekSA mahilAoM meM prAyaH namratA, sahanazIlatA, nirahaMkAratA. vatsalatA evaM ahiMsA kI zakti Adi gaNa adhika mAtrA meM vikasita hote haiN| mahilA ke hAtha meM zAsanasUtra Ane para yuddha, saMgharSa aura tanAva kI vimISikA atyanta kama ho sakatI hai, kyoki mahilAoM kA karuNAzIla hRdaya yuddha aura saMgharSa nahIM caahtaa| vaha vizva meM zAnti cAhatA hai| isI dRSTi se eka bAra sva. vijayalakSmI paNDita saMyukta rASTrasaMgha kI adhyakSA cunI gaI thii| yaha bAta dUsarI hai ki unheM rASTra-rASTra ke bIca zAnti sthApita karane kA adhika avasara nahIM mila skaa| yadi vaha adhika varSoM taka isa pada para rahatI to hamArA anumAna hai ki vaha vizva ke adhikAMza rASToM meM zAnti kA vAtAvaraNa banA detii| (10)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra ke itihAsa para dRSTipAta kiyA jAe to pratIta hogA ki vizva meM zAnti ke lie tathA vibhinna stara kI zAnta krAntiyoM meM nArI kI asAdhAraNa bhUmikA rahI hai| jaba bhI zAsanasUtra usake hAtha meM AyA hai, unhoMne puruSoM kI apekSA adhika kuzalatA niSpakSatA, evaM ImAnadArI ke sAtha usameM adhika saphalatA prApta kI hai| indaura kI rAnI ahilyAbAI, jhAMsI kI rAnI lakSmIbAI, karNATaka kI rAnI cennaphA, mahArASTra kI cAMdabIbI sultAnA, iMglaiNDa kI sAmrAjJI vikToriyA, ijarAila kI golDA meyara, zrIlaMkA kI zrImatI badAranAyake briTena kI elijAbetha, bhArata kI bhUtapUrva pradhAnamaMtrI zrImatI indirA gA~dhI Adi mahAnAriyA~ isakI jvalanta udAharaNa haiN| puruSa zAsakoM kI apekSA strI zAsikAoM kI sUjhabUjha, karuNApUrNa dRSTi, sAdagI, sahiSNutA, mitavyayitA, avilAsitA, tathA zAnti sthApita karane kI kAryakSamatA ityAdi vizeSatAe~ adhika prabhAvazAlI siddha huI haiN| vizva zAnti ke kAryakrama meM mahilA dvArA mahatvapUrNa bhUmikA yahI kAraNa hai ki zrImatI indirA gA~dhI ko kaI deza ke mAndhAtAoM ne mila kara guTanirapekSa Andolana kI pramukhA banAI thii| unakI yogyatA se sabhI prabhAvita the / indirA gA~dhI ne jaba guTa nirapekSa rASTroM ke samakSa zastrAstra ghaTAne, aNuyuddha na karane tathA ANavika astroM kA visphoTa banda karane kA prastAva rakhA to prAyaH sabhI rASTroM ne vizvazAnti ke sandarbha meM prastuta ina prastAvoM kA samarthana evaM svAgata kiyA / aisA karake sva. indirA gA~dhI ne siddha kara diyA ki eka mahilA vizvazAnti ke kAryakrama meM mahatvapUrNa bhUmikA adA kara sakatI hai| itanA hI nahIM, jaba bhI kisI nirbala rASTra para dabAva DAlakara koI sabala rASTra use apanA gulAma banAnA cAhatA, taba ve nirbalarASTra ke pakSa meM DaTI rahatIM, khulakara bolatI thiiN| hAlAMki isa ke lie unake apane rASTra ko sabala rASTroM kI nArAjI aura asahayoga kA zikAra honA pdd'aa| baMgalAdeza ( usa samaya ke pUrvI pAkistAna) para jaba (pazcimI) pAkistAna dvArA amerIkA ke sahayoga se atyAcAra DhahAyA jAne lagA, tathA vahA~ ke niraparAdha nAgarikoM, buddhijIviyoM aura mahilAoM para hatyA, lUTapATa, balAtkAra aura damana kA cakra calAyA jAne lagA taba karuNAmayI indirA gA~dhI kA mAtRhRdaya dravita ho utthaa| unhoMne turanta saMyukta rASTrasaMgha meM apanI AvAja utthaaii| usakI upekSA hote dekha bhArata kI Arthika kSati uThA kara bhI yahA~ ke kuzala yoddhAoM ko vahA~ ke nAgarikoM aura netAoM kI pukAra para bhejA aura kucha hI dinoM meM baMgalAdeza ko pAkistAna ke caMgula se chur3A kara svataMtra kraayaa| isase yaha spaSTa siddha hotA hai ki vizvazAnti ke kArya meM eka mahilA avazya hI kAryakSama ho sakatI hai| bhAratIya svataMtratA ke lie jaba mahAtmA gA~dhI jI ne ahiMsaka saMgrAma cher3A taba kastUrabA gA~dhI Adi hajAroM nAriyA~ usa Andolana meM apane dhana-jana kI paravAha kiye binA kUda par3I thiiN| unhoMne jela kI yAtanAe~ bhI sahIM, satyAgraha meM bhI bhAga liyA / phrAMsIsI svataMtratA saMgrAma kI saMcAlikA 'jona oNpha Arka' bhI isI prakAra kI mahilA thI, jisane rASTrabhakti se prerita hokara apanI sukha-suvidhAoM ko tilAMjali dekara bhI rASTra kI zAnti aura amanacaina ke lie kArya kiyaa| (11)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevA aura sahAnubhUti ke kSetra meM nArI kA yogadAna sevA aura sahAnubhUti bhI vizvazAnti ke do phephar3e hai| ina donoM kSetroM meM puruSoM kI apekSA vizvabhara kI mahilAeM Age haiN| unhoMne apane zarIra kI sukha-suvidhAoM tathA aiza-ArAma kI paravAha kiye binA sevA ke vibhinna kAryakramoM meM apanA yogadAna diyA hai, de rahI haiN| haoNspiTaloM meM ghAyaloM, duHsAdhya rogiyoM, kuSTarogiyoM tathA vibhinna cepI rogoM se pIr3ita rogiyoM vizeSataH prasavakAla kI pIr3A se pIr3ita mahilAoM kI sevA ke lie vizvabhara meM sarvatra narse to kArya karatI hI haiM, unake alAvA bhI aisI mahilAe~ bhI haiM, jo sardI, garmI, varSA Adi kI paravAha kiye binA niHsvArtha bhAva se cikitsAlayoM meM apanI sevAe~ detI rahatI haiN| gujarAta meM ku. kAzIbahana mehatA (jaina) tathA mahArASTra meM zrImatI manoramAbahana, ba. khaNDeriyA (jaina) prabhRti kaI mahilAe~ vartamAna meM cikitsA-sevA ke kSetra meM niHsvArtharUpa se pUrNarUpeNa sevA de rahI haiN| kaI mahilAe~ zikSA ke kSetra meM, kaI mahilAe~ udAharaNArtha-bambaI meM lalitAbahana, ahamadAbAda meM lIlAbahina mu-zAha, kalakattA meM prANakuMvara bahana Adi bahaneM mahilAoM ko svAvalambI banAne vAlI saMsthAoM meM apanI sevAeM de rahI haiN| maiMne svayaM apanI A~khoM se dekhA hai ki A~khoM ke oNparezana ke samaya netrarogI kI sevA suzruSA meM saikar3oM mahilAe~ (jo peze se narsa nahIM haiM) apanA yogadAna detI haiN| __pazu-pakSiyoM kI sevA aura rakSA karanA bhI vizva zAnti kA aMga hai| mahAtmA gA~dhI jI kI ziSyA mIrAbahana (misa sleDa) ne himAlaya kI goda meM raha kara 'pazuloka' saMsthA ke dvArA vahA~ ke mAnavoM aura pazupakSiyoM kI sevA meM apanA sArA jIvana samarpita kara diyA thaa| anAtha, asahAya, evaM abhAvapIr3ita bAlakoM, manuSyoM tatA bhUkampa, bAr3ha Adi prAkRtika prakopoM se pIr3ita mAnavoM kI sevA meM mAtRhRdaya madaraTeresA ne apanA samagra jIvana samarpita kara diyA hai| baMgAla ke satIzacandra vidyAbhUSaNa, Izvaracandra vidyAsAgara Adi bhAratIyajanoM kI mAtAoM ne bhUkampa, bAr3ha duSkAla tathA anya prAkRtika prakopoM se pIr3ita naranAriyoM kI sevA ke lie apane hAthoM se dAna kI ajastra dhArA pravAhita kii| reDa krosa Andolana ko janma dene vAlI 'phloreMsa nAiTiMgala' ko kauna nahIM jAnatA? jisane yuddha meM ghAyaloM tathA anyAnya prakAra se pIr3itoM kI sevA ke lie mahilAoM kI TIma vibhinna dezoM meM taiyAra kI thii| aneka rogoM ko miTAne meM acUka reDiyama' kI AviSkAraka 'maiDama kyUrI' kA nAma vizva zAnti ke itihAsa meM amara hai| plega, maleriyA, kaiMsara, TI.bI. Adi duHsAdhya vyAdhiyA~, bhUkampa, bAr3ha, duSkAla Adi prAkRtika prakopa, tathA anya upadrava bhI mAnavajAti kI azAnti ke kAraNa haiN| ina aura aisI hI anya prakopoM yA upadravoM ke samaya pIr3ita janatA kI sevA suzruSA karanA tathA roga-nivAraNa meM sahayoga denA ityAdi kArya bhI zAntidAyaka haiM, ina sevAkAryoM meM bhI puruSoM ke anupAta meM mahilAe~ bahusaMkhyaka rahI haiN| durvyasanoM se bacAne meM mahilAoM kA hAtha ___juA, corI (DakaitI, tuskarI ThagI, lUTapATa Adi), mAMsAhAra, zikAra, madyapAna, vaizyAmana, parastrIgamana sigareTa, bIr3I, aphIma, hiroina brAunazugara Adi nazIlI cIjoM meM se kisI bhI prakAra kA (12)
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ durvyasana ho, vaha mAnajIvana ko azAnta evaM parAdhIna banA detA hai| jo deza durvyasanoM kA jitanA adhika zikAra ho jAtA hai, vahA~ utanA hI adhika parataMtratA, gulAmI, Arthika dRSTi se pichar3Apana, zoSaNa, annAdi kI kamI, svArthAndhatA, ThagI, bhraSTAcAra, taskarI Adi kA dauradaurA calatA hai, jo zArIrika, mAnasika evaM bauddhika azAnti paidA karatA hai| ina durvyasanoM ke zikAra mahilAoM kI apekSA puruSa hI adhika hai puruSoM ko, khAsataura se apane pati tathA putroM ko ina durvyavasanoM se bacAne meM athavA durvyasana chur3Ane meM puruSoM kI apekSA mahilAvarga kA hAtha adhika rahA hai| jaina sAdhviyA~ to gA~va-gA~va meM paidala bhramaNa (vihAra) karake ina durvyasanoM kA tyAga karAtI hI haiM, sAmAjika kAryakartrI, janasevikA bahanoM ne bhI isa kSetra meM kAphI kArya kiyA hai, aura ina durvyasanoM se parivAra samAja aura rASTra meM bar3hatI huI azAMti nivAraNa kiyA hai | svataMtratA saMgrAma ke daurAna zarAba chur3Ane Adi AndolanoM meM pikeTiMga karake tathA apamAna, kaSTa Adi sahakara bhI kaI, prabuddha mahilAoM ne zAnti sthApita kI hai| chattIsagar3ha, mayUrabhaMja ityAdi AdivAsI kSetroM meM janatA meM bar3hatI huI zarAba khorI, tathA nazebAjI ko rokane ke lie vahIM kI eka AdivAsI mahilAvindhyezvarI devI ne jI jAna se kArya kiyA hai| vaha jahA~-jahA~ bhI jAtI, logoM ko pukAra-pukAra kara kahatI - ' zarAba tathA nazailI cIjeM chodd'o| hamArA bhagavAna zarAba Adi kA sevana nahIM krtaa| isase tana, mana, dhana aura jana kI bhayaMkara hAni hotI hai aura azAnti bar3hatI hai|" usake ina sIdhe sAde, kintu asarakAraka zabdoM ko sunakara usa kSetra ke lAkhoM logoM ne zarAba tathA anya nazIlI cIjeM chor3a diiN| parastrI gamana evaM vezyAgamana ( athavA vezyAkarma) ye do sAmAjika evaM rASTrIya jIvana meM azAnti bahuta bar3e kAraNa haiN| ina donoM mahApApoM ke kAraNa prAcInakAla meM bhI aura vartamAna kAla meM bhI rASTra ke dhana-jana kI bahuta bar3I hAni huI hai| surA aura sundarI ke cakkara meM par3akara bar3e-bar3e rAjAoM, bAdazAhoM, zAsanakartAoM, padAdhikAriyoM, bhraSTAcAriyoM ne apanA jIvana barbAda kiyA, aura pArivArika evaM sAmAjika jIvana meM saMgharSa azAnti aura vaimanasya ke bIja boye / parantu azAnti ke kAraNabhUta ina donoM mahApApoM se bacAne kA adhikAMza zreya mahilAoM ko hai| bhAratIya satI sAdhviyoM tathA pativratA mahilAoM ne kaI puruSoM ko ina donoM durvyasanoM ke caMgula se chur3AyA hai| kaI zIlavatI mahilAoM ne to apanI jAna para khela kara aneka bhraSTa zAsakoM, sattAdhIzoM, dhanAdhIzoM tathA bhraSTa adhikAriyoM ko ina donoM kuvyasanoM ke caMgula se chur3AyA hai| kaI zIlavatI nAriyoM se parastrI sevanarata kAmuka puruSoM kA hRdayaparivartana evaM jIvana - parivartana bhI kiyA kaI mahAn nAriyoM ne vidhavA evaM vayaska nAriyoM ko kumArga para bhaTakane se roka kara zikSA aura samAjasevA ke kAryoM meM lagA diyaa| mahAsatI rAjImati ne rathanemi ko pathabhraSTa hone se roka kara punaH saMyama ke pavitra patha para Arur3ha kiyA thaa| bhakta mIrA bAI ne gusAMIjI kI parastrI ke prati kudRSTi kI vRtti badalI hai| isI prakAra zIlavatI madanarekhA, mahAsatI sItA, draupadI Adi mahAn satiyoM ne parastrIgAmI puruSoM ko satpatha para lAne kA puruSArtha kiyaa| andhavizvAsa aura kurUr3hiyoM ke pAlana se bar3hane vAlI azAnti kA nivAraNa andhavizvAsa aura kurUr3hiyoM tathA kuprathAoM (pazubali, narabali, madyArpaNa Adi) ke pAlana se mAnava jIvana meM azAnti bar3hatI hai / parantu aisI kaI sAhasI aura nirbhIka mahilAe~ huI haiM, jinhoMne samAja meM pracalita nirakSaratA, azikSA, daheja, pardAprathA, mRtyubhoja, tathA vividha andhaparamparAe~, andhavizvAsa evaM kurUr3hiyoM ko svayaM tor3A hai aura samAja evaM jAti ko aisI kuprathAoM tathA kurUr3hiyoM se bacAyA hai| vAtsalyamayI mAtAe~ hI isa prakAra kI azAntivarddhaka pravRttiyoM se samAja ko bacA sakatI haiN| (13)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapa, japa, tyAga, vrata, niyama meM nArI puruSoM se Age sabhI dharmoM ke dharmasthAnoM ko TaTolA jAe to spaSTa pratIta hogA ki puruSoM kI apekSA mahilAe~ zraddhA-bhakti, tapa, japa, vrata-niyama, tyAga-pratyAkhyAna Adi dharma kriyAoM meM Age rahI haiN| vaise dekhA jAe to tapa, japa, dhyAna, tyAga, niyama, vrata, pratyAkhyAna Adi se AtmA kI zaktiyA~ to vikasita hotI haiM, kintu inase bhUkampa, bAr3ha, duSkAla, kalaha, yuddha, AtaMka, upadrava, Adi paramparA se azAnti ke kAraNa bhI dUra ho jAte haiM, athavA azAnti kama ho jAtI hai| 'yadi tapa, japa Ayambila ke sahita samUhika rUpa se vyavasthita DhaMga se kiye jAe~ to niHsandeha azAnti ke bIja naSTa ho sakate haiN| tapa, japa. tyAga Adi pUrI samajhadArI aura sUjhabUjha se kiye jAe~ to zArIrika aura mAnasika bala evaM svAsthya Adi meM vRddhi ho sakatI hai| mahilAoM ko avasara milanA cAhiye - Aja bhI jIvana ke hara kSetra kI pratiyogitA meM nArI apanI pratibhA kA paricaya de rahI hai, de sakatI hai| uttara dAyitva kA jo bhI kArya mahilAoM ko sauMpA jAtA hai, use ve saphalatA ke sAtha sampanna karatI haiN| bhAratIya dharmagrantha bhI eka svara se kahate haiM - 'yatra nAryasta pujyante ramante tatra devtaaH|' "jahA~ nAriyoM kI pUjA-bhakti hotI hai, vahA~ devatA (divya puruSa) krIr3A karate haiN|' yaha pratipAdana akSarazaH satya hai| vastutaH nArI zAnti aura bhAvanA kI mUrti hai - nArI samAja kA bhAvapakSa hai aura nara hai -krmpkss| karma ko utkRSTatA aura prakharatA bhara dene kA zreya bhAr3anA ko hai| nArI kA bhAva-varcasva jina paristhitiyoM evaM sAmAjika AdhyAtmika evaM dhArmika kSetroM meM bar3hegA, unhIM meM sukhazAnti kI ajastra dhArA bhegii| mAtA, bhaginI, dharmapatnI aura putrI ke rUpa meM nArI sukha zAnti kI AdhArazilA bana sakatI hai, bazarte ki usake prati sammAnapUrNa evaM zraddhAsikta vyavahAra rakhA jaae| yadi nArI ko dabAyA-satAyA na jAe tathA use vikAsa kA pUrva avasara diyA jAe to vaha jJAna meM, sAdhanA meM, tapa-japa meM, tyAga-vairAgya meM, zIla aura dAna meM, pratibhA, buddhi aura zakti meM, tathA jIvana ke kisI bhI kSetra meM pichar3I nahIM raha sktii| sAtha hI vaha divya bhAvanA vAle vyaktiyoM ke nirmANa evaM saMskAra pradAna meM tathA parivAra samAja, evaM rASTra kI cirasthAyI zAnti aura pragati meM mahatvapUrNa yogadAna kara sakatI hai| paramparA se vizvazAnti ke lie vaha mahatvapUrNa bhUmikA adA kara sakatI hai| nArI maMgalamUrti hai, vAtsalyamayI hai, divya zakti hai| use vAtsalya, komalatA, namratA, kSamA, dayA sevA Adi guNoM ke samucita vikAsa kA avasara denA hI usakA pUjana hai, usakI maMgalamayI bhAvanA ko sAkAra hone denA, vizvazAnti ke mahatvapUrNa kAryoM meM use yogya samajha kara niyukta karanA hI usakA satkAra-sammAna hai| tabhI vaha vizvazAnti ko gakAra kara sakatI hai| (14)
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164848888886004865568894da va 0485516655554838603399568982596566 sessedcoswwdacoss88888888888888888065800000000002 atIta kI pramukha jaina sAdhviyA~ * pravartaka zrI rameza muni Recsdeeace sudhArasa se sarAbora samyak sAdhanA-upAsanA kI srotasvinI ko antarmukhI ArAdhanA kahA gayA hai| siddhAlaya taka pahu~cane kA spaSTa-svaccha-sarala-sugama sopAna hai| mRtyuMjayI banane kA sabala-upAya evaM paramAtmA-bhAva ko prApta karane kA uttama satyatha hai| jisa taraha loka kI anAditA svayaM siddha hai| usI taraha sAdhanA mahApatha kI bhI anAditA apane Apa meM satrihita hai| jisake lie zapatha kI yA kisI udAharaNa dene kI AvazyakatA nahIM hai| svayaM tIrthakAroM kI abhivyakti rahI hai sAdhanA mArga ke lie - je ke vi gayA mokkhaM, je vi ya gacchaMti je gmissNti| te savve sAmAiya pvaMmAveNaM munneyvvN|| / arthAt jo sAdhaka bhUtakAla meM mokSa gaye haiN| vartamAna kAla meM jAte haiM aura bhaviSya kAla meM jaayeNge| yaha sAmAyika sAdhanA kA hI prabhAva hai| aisA jAnanA caahiye| vastutaH mumukSu AtmAoM ke lie sAdhanA kA mArga sadA sarvadA upAdeya evaM AcaraNIya rahA hai| mAnA ki sAdhanA ke maMgala-patha para hara rAhI nahIM cala pAtA, na isakA AcaraNa hI kara pAtA hai na isake gUr3hatama (mokSa mArga) svarUpa ko suna samajha pAtA hai aura yaha bhI Avazyaka nahIM ki pratyeka nara-nArI sAdhanA meM lage yA sAdhaka bne| kyoMki sAdhaka banane ke lie yogyatA kI mahatvapUrNa bhUmikA kA honA jarUrI hai| yogyatA ke binA samyak sAdhanA abhISTa phaladAyinI nahIM bana pAtI hai| yatkiJcita AtmAe~ hI aisI hotI haiM- jinakI antarAtmA tIvratama-kASAyI bhAvoM se uparata ho jAtI haiN| ve apane Apa meM jaga jAtI hai| unake socane kA tarIkA adhyAtma yatha gAmI bana jAtA hai| jaise - "maiM AtmA huuN| anAdi astitva vAlA huuN| jar3a se pRthaka huuN| zAzvata siddha svarUpa merA nija rUpa hai| maiM bhavya huuN| bhavyatA merA svabhAva hai| sAmAyika sAdhanA, sAmyatva ArAdhanA kA kartavya paraka aMga hai| mujhe carama siddhi ke lie upAsanA se jur3a jAnA caahiye|" / isa taraha jinakA cetanA-upayoga jAgRta ho cukA hai| zubhAzubha karma-vipAka ke jo vijJa bana cuke haiN| "punarapi janaM punarapi mrnnN|" ke cakravyUha se mukta hone kI utkRSTa lalaka - tamannA jinake antaraMga meM uchAleM bhara rahI hai sAtha hI jo sadbodha se bodhita ho gaye haiN| jo saMsAra kI Azravamaya pravRtti ko viSavata anubhava karate haiN| aisI AtmAe~ jo uparyukta samyak. tatva ke sAtha saMlagna hone ko tatpara hai, ke bhale hI kisI jAti-kula- parivAra ho, kisI bhI mata-paMtha-sampradAya kI, kisI bhI deza-prAMta zahara-gA~va kI ho aura kisI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI veza-paridhAna meM ho| sabhI ko samIcIna rUpa meM ratnatraya (mokSa mArga) sAdhanA kI ArAdhanA kA adhikAra hai| ve jIva strI rUpa (liMga) meM ho cAhe puruSa, bAlaka, yuvaka-yuvatI hoM sabhI mArgAnusArI bana sakate haiN| unheM isakA adhikAra hai| yahA~ yaha jarUra nizcita hai ki bhavyatA guNa vAlA jIva hI siddhatva paayegaa| kyoMki ve AtmAe~ samyak tatva bodha rUpa mokSa mArga sAdhanA vIthI kA ThIka taraha se zraddhAna karatI hai| vANI dvArA yathA svarUpa kA prarUpaNa prakathana karate haiN| mana-vAk-kAya dvArA sparzana karate haiN| isI kAraNa ina AtmAoM ko mokSAbhilASI yA mokSAbhimukha kahA gayA hai| ___ sAdhanA kA mahApatha na koI chuI-muI kA paudhA hai aura na saMkIrNa jaTilatA se pAra kiyA jAye aisA patha, na bhAI-bhatIjAvAda ke daladala se lipt| sAdhanA kA rAja-patha (dvAra) sabhI samyak dRSTi AtmAoM ke lie atIta meM khulA thaa| vartamAna meM hai aura bhaviSya meM khulA rahegA anaMta kAla pryNt| isa saMdarbha meM sAdhanA ke suramya-subhavya upavana meM jisa taraha zramaNa-muni saMgha rUpa vRkSoM kA akSaya bhaNDAra dedIpyamAna rahA hai| usI taraha zramaNa upavana saMgha zAsanodyAna meM zramaNI-saMgha rUpa latAe~ bhI apane Apa meM garimA-mahimAvAna rahI hai| zramaNI-samUha kA prakhara itihAsa satya - ahiMsA - saMyama - zIla - samatA-sahiSNutA-tapa-tyAga kI saurabha se suvAsita rahA hai| tIrthaMkaroM dvArA prasthApita caturvidha saMghodyAna ko yazasvI (suramya) banAne meM sAdhvI-samAja kA apUrva yogadAna atIta ke anaMta kAla se rahA hai| Agama nigama ke pAvana pRSThoM para hI nahIM, apitu jana-jIvana ke hRdaya paTala para amiTa rekhA ke rUpa meM aMkita rahA hai| zramaNI jagata kA sAdhanA maya jIvana jitanA upAsanA ke kSetra meM acala akampa rahA hai utanA hI parISahopasarga vijetA bhii| jitanA svayaM ke lie jAgRta rahA hai, utanA hI para-kalyANa preraka bhii| saMyama-vairAgya meM jitanA agragaNya rahA hai utanA hI bahiraMga aMtaraMga tapa vidhi meM bhI tejasvI tpomy| jitanA nirmala-nirmamatva-niraMhakAra nirlepa rahA hai utanA hI vinaya viveka Atma-vijJAna meM unnAyaka UrdhvamukhI bhii| jitanA paThana-pAThana se sakriya rahA hai utanA hI ciMtana manana-maMthana meM tatpara bhii| jitanA mRdu-madhura vRttivAlA rahA hai SaT kAyA ke lie utanA hI saMyama sva maryAdA meM kaThora bhii| AcAra-vicAra vyavahAra kI pAvana gaMgA meM vizuddha hotA rahA hai, utanA hI jJAna-kriyA kA saMgama sthala-tIrtha sthala bhI aura jitanA apane uttara- dAyitva aura kartavyoM ke prati nirvAhI va kuzala rahA hai utanA hI saMgha ke prati samarpita bhii| vastutaH zramaNa saMskRti ke aNu-aNu aura kaNa-kaNa meM jo prabhAva muni-zramaNa saMgha kA rahA hai vaisA hI advitIya anUThA prabhAva gaurava zramaNI jagata kA bhI barakarAra rahA hai| jinavANI ke pracAra-prasAra-prabhAvanA meM atIta kI mahAna zramaNiyoM kA zlAghanIya yogadAna rahA hai| vidhi-niSedha kA kArya kSetra jo zramaNoM kA rahA hai vahI zramaNI jagat kaa| vividha prakAra ke tapa-tyAgamaya pravRtti meM sAdhvI-samUha ne advitIya kIrtimAna sthApita kiyA hai| lomaharSaka-prANaghAtaka pariSaha-upasargoM ke prahAra jitane zramaNI jagat ne sahe haiN| prANoM kI kurbAnI dekara bhI dharma ko bcaayaa| zIla-saMyama kI rakSA kI ora itanI sudRr3ha rahI ki AtatAyiyoM ko ghuTane Tekane par3e haiN| yahA~ taka ki manuSya hI nahIM, pazu-daivika jagat bhI zramaNI jIvana (caraNoM meM) ke sammukha nata mastaka ho gyaa| ___ bhagavAna RSamadeva ke saMgha meM tapa-tyAga kI amara jyoti svarUpa pramukhA zramaNI ratnA brAhmI-sundarI ne apane kartavyoM kI bejor3a bhUmikA nibhAI hai| vaha kArya-kuzalatA kisI adhikArI sAdhaka-zramaNa ke samAna hI mahatva pUrNa rahI hai|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ munipuMgava bAhubalI Atma-sAdhanA meM lage hue the| antarmana meM mAna kA gaja tUphAna macA rahA thaa| sthira khar3e the dhyAna mudrA meN| phira kevala jJAna-darzana se dUra the| bha. :Samadeva dvArA AjJApita brAhmI-suMdarI mahAzramaNI bAhubalI muni ko prabodhita karane aaii| bAhubalI muni kI sevA meM pahu~cakara savinaya nivedana kiyA - AjJApayAti tAta stvAM jyeSThArya! bhgvnidm| hastI skandha rUDhAnAm skhalaM na utpdyte|| (triSaSThI za.ca.) he jyeSThArya! bha. RSamadave kA sAmayika upadeza hai ki hAthI para baiThe sAdhaka ko kevala jJAna-darzana kI prApti nahIM hotI hai| rAjasthAnI bhASA meM - vIrA mArA gaja thakI utaro, gaja car3hiyA kevala na hosI o....| bAhubalI muni ke karNa kuharoM meM donoM zramaNiyoM kI madhura hitAvahI svara laharI phuNcii| tatkAla munivara sAvadhAna hokara ciMtana karane lage - "yaha svara bahina zramaNiyoM kA hai| inakI vANI meM bhAvAtmaka yathArthatA hai| maiM abhimAna-rUpa hAthI para baiThA huuN| mastaka mUMDana jarUra huA para abhI taka mAna kA mUMDana nahIM kiyaa| mujhe laghubhUta bananA caahiye| apane se pUrva dIkSita AtmAoM kA maiMne avinaya kiyA hai| maiM aparAdhI huuN| mujhe unake caraNoM meM - jAkara savandana kSamApanA karanA caahiye|" isa taraha vicAroM ko kriyAnvita karane hetu kadama bddh'aayaa| basa dera nahIM lgii| kevala jJAna-kevala darzana pA liyA bAhubalI muni ne| zramANiyoM dvArA kiyA gayA zramasArthaka huaa| sAdhvI rAjamati apane zarIra va vastroM kA saMgopana kara gaMbhIra-garjanA yukta vANI se lalakAratI huI bolI "he mune rathanemi! isa taraha asaMyamI jIvana jIne kI kAmanA ke lie tumheM dhikkAra hai| isa taraha apayaza pUrvaka jIne kI apekSA tumhArA maraNa zreyaskara hai| agandhaka kula kA sarpa vamana kiye hue viSa kA punaH varaNa nahIM karatA usI taraha vamana kI huI mujhe tuma svIkAra karanA cAhate ho| to tumhArI gati nadI ke kinAre para khar3e har3a (eraNDa) nAmaka vRkSa kI taraha hogii|" mahAzramaNI ke zikSAprada ojasvI yazasvI vacana rUpa aMkuza se sAdhaka rathanemi kA vikArI mana niyaMtrita ho gyaa| jaise-aMkuza lagane para hAthI vaza meM hotA hai| mahAzakti -zaurya-sAmya bhAva sampanna samrAT zrI kRSNa vAsudeva kI mahArAniyA~ padmAvatI - gaurIgAndhArI-lakSmaNA susImA-jAmbavatI-satyabhAmA-rUkmiNI-mUlazrI aura mUladattA aura bhI anekoM rAniyA~, putravadhue~, prapautra vadhue~ yAdava vaMza kI jyotsnAe~ dIkSita hokara zramaNI-tapasvinI bnii| kaThora tapa-japa ArAdhanA karake nirvANa ko prApta huI hai| (17)
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ itA bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM zramaNI pramukhA, satya zIla-samatA prANa candanabAlA kA sAdhanA maya jIvana bAlyakAla se hI bar3A saMgharSa pUrNa rahA hai| caturvidha saMgha ke lie prakAza staMbha va pala-pala prerk| zramaNI saMgha kA mahAsAdhvI caMdana bAlA ne bar3I viziSTa sUjhabUjha se saphalatA pUrvaka nirvAha kiyA evaM AcAra-vicAra kI paramparA ko gatizIla rkhaa| utkRSTa tyAga-vairAgya kI sAkSAt jIvaMta pratIka zramaNI pramukhA candanabAlA kA saMyoga pAkara aneka rAjA-mahArAjAoM-zreSThiyoM-dhanapatiyoM-putriyA~, putravadhue~-mRgAvatI jayaMtI jaisI zraddhA-zIla niSThA vidvada bhavyAtmAe~ apAra vaibhava zArIrika sukha-sAdhanoM ko tilAMjali dekara bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM bhikSuNI (zramaNI) banakara kRta kRtya ho gii| tapa-japa-sAdhanA meM apane ko samarpita kara eka yoddhA, vIrAMganA kI bhAMti mohakarma se lohA liyaa| antataH vijayI bana siddhatva ko prApta kiyaa| isI zrRMkhalA meM magadhAdhipati samrATa zreNika kI paTTarAniyA~ kAlI-sukAlI-mahAkAlI-kRSNA -sukRSNA-mahAkRSNA- vIrakRSNA-rAmakRSNA-pitRsena -mahAsena kRSNA tathA naMdAdi teraha aura pramukha rAniyoM ne bhI mahA zramaNI caMdanabAlA kA sukhada sahavAsa-zaraNa paayaa| arhan prarUpita dharma-darzana kA Avazyaka adhyayana pUrNa kara guruNI varyA caMdanabAlA ke netRtva meM kramaza : - ratnAvalI tapa, kanakAvalI, laghusiMha niSkrir3ita, mahAsiMha niSkrir3ita, sapta-saptamikA, aSTama-aSTamikA navama-navamikA, dazama-dazamikA, laghusarvatobhadra, mahAsarvatobhadra, madrotara tapa, muktAvali sthApanA isa taraha tapa sAdhanA krama ko pUrA kiyaa| bhagavAna mahAvIra ke dharmasAdhanA saMgha ko cAra cAMda lgaaye| tapAcAra meM apUrva kIrtimAna sthApita kiyaa| bha. mahAvIra kI mAtA devAnaMdA (jinakI kukSi meM bha. kI AtmA bayAsI (82) rAtri rahI) putrI tathA bahina ne bhI bhagavAna ke zAsana meM jaina ArhatI dIkSA svIkAra kii| tapa-japa-saMyama-sAdhanA ArAdhanA kI garimA-mahimA-maMDita pAvana paramparA meM ve jyotirmAna sAdhikAe~ ho gii| ___ isake pazcAt bhI samaya-samaya para anekAneka saMyama-nidhi zramaNiyA~ huI jinhoMne jina zAsana kI mahattI prabhAvanA kii| sAdhanA ke kSetra meM zramaNI-saMgha vastutaH saphala rahA hai| kahIM para bhI asaphala hokara (beraMga-ciTThI kI taraha) nahIM lauttaa| apane ArAdhya tIrthapati-AcArya-guru ke sAtha hI guruNI varyA ke zAsana saMgha (anuzAsana-AjJA) meM sadaiva samarpita rahA hai zramaNI sNgh| deza kAlAnusAra anukUla-pratikUla paristhitiyoM kA pratirodha-pratikAra kiyA hai zramaNI saMgha ne, kiMtu saMgha ke prati vidroha kiyA ho yA pratikUla zraddhA-prarUpaNA sparzanA kA nArA bulaMda kiyA ho aisA kahIM para Agama ke pRSThoM para ullekha nahIM milatA hai| hA~ muni saMgha ne to kaI bAra arhat-zAsana-saMgha ke viparIta AcAra-vicAra dhArA kA upayoga kiyA hai| una bhikSu AtmAoM ko nihnava ke rUpa meM pukArA gyaa| zramaNI-saMgha ne aisA kabhI nahIM kiyaa| isa kAraNa muni-saMgha kI apekSA sAdhvI -saMgha adhika vizvasanIya bhUmikA nibhAne vAlA siddha huA hai| yadyapi saMsyAoM kI dRSTi meM Aja kA zramaNI-saMgha utanA vizAla nahIM hai| choTe-choTe vibhAgoM meM vibhakta hai| tathApi yaha vartamAna kA zramaNI-samUha mahAsAdhvI candanabAlA kA hI ziSyAnuziSyA parivAra hai| kyoMki zramaNI nAyikA candanabAlA thii| deza-kAlAnusAra bhale hI kucha AcAra-saMhitA meM parivartana huA hai| phira bhI mUlarUpeNa usI AcAra praNAlI kA anugAmI hokara cala rahA hai| (18)
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaI zatAbdiyA~ bIta gii| candanabAlA ke saMgha-zAsana meM eka se eka jina dharma prabhAvika zramaNiyA~ (vartamAna dRSTi se pRthaka-pRthaka sampradAyoM meM) huii| vartamAna meM kucha varSoM pUrva se bhI anekAneka jina zAsana yA~ jaina jagat meM vidyamAna hai| koI vidyAdhyayanAdhyApana, paThana-pAThana, lekhana-dharma pravacana karane meM dakSa hai| kaI saphala lekhikA, tapasvinI hai| kaI tapopUta sAdhviyA~ hiMsakoM ko ahiMsaka va vyasaniyoM ko avyasanI banAne meM kaTibaddha rahI hai| kaI mahAbhAgA zramaNiyoM ne dharma ke nAma para pazu baliyA~ hotI thI use banda krvaaii| aise kAryoM meM bhI ve sadaiva tatpara rahI, tathA hai| jainAcArya mahAna Adarza pUjya pravara jayamala jI bha. kI AjJAnuzAsana meM vicarane vAlI zramaNa saMgha meM AsthA rakhane vAlI, marugharA maMtrI sva. svAmI zrI hajArI malajI dvArA dIkSitA va adhyAtmayoginI mahA. zrI kAnakuMvara jI ma. va unakI ziSyA zrI campAkuMvara jI ma. bhI isI zramaNI-saMgha-zrRMkhalA meM ho gii| jinakA jIvana tapa-tyAga maya rahA hai| karIba 60/43 varSa saMyama paryAya meM rahakara va lagabhaga 80/64 varSa kI vaya paryaMta anekoM bhASAoM jainAgama-siddhAntoM se samanvita hokara dharma-saMgha zAsana, zramaNasaMgha kI sevA kI hai| samAjotthAna meM jo sadaiva agrasara rahI hai| unhIM kI pAvana smRti meM prakAzita hone vAle smRti graMtha ke prati merI zubha kaamnaa| atIta kI pramukha jaina sAdhviyA~ mahAna prabhAvikA rahI haiN| vaise hI vartamAna meM hai aura bhaviSya meM / bhaI rhegii| * * * * * sAmAyika sAmAyika kA eka muhurta (48 minaTa) kAla sirpha eka vyAvahArika sImA hai, vAstava meM to samabhAva meM | jaba taka AtmA sthira rahe taba taka sAmAyika kI jA sakatI hai| samabhAva kI anubhUti karanA sAmAyika hai| mana, vacana aura karma tInoM yogoM ko samasthiti meM lAnA / / rakhanA sAmAyika hai| jisa prakAra koI vyakti aparAdha karake usake kaTu pariNAmoM se bacane ke lie Izvara kI zaraNa meM jAtI hai| usakI prakAra manuSya pApa karane ke bAda yadi zuddha mana se sAmAyika kI zaraNa grahaNa karake (sAmAyika - sAdhanA karale) to pApoM se avazya hI usakI mukti (vizuddhi) ho jAtI hai| * sva. yuvAcArya zrI madhukaramuni
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMskRti meM nArI : eka mUlyAMkana * upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. ke ziSya zrI rameza muni zAstrI mAnava sarvazreSTha aura sarvajyeSTha prANI hai, aura vaha devatva evaM dAnavatva kA samanvaya hotA hai| kabhI usa kA eka lakSaNa jAgrata rahatA hai aura anya lakSaNa prasupta rahatA hai| yaha krama bhI viloma ho jAtA hai| isI mahatvapUrNa AdhAra zilA para mAnava mAtra kA yathArtha rUpeNa mUlyAMkana hotA hai ki vaha bhalA hai athavA burA hai? devatva kI kamanIya-kalpanA uccastarIya mAnavIya vilakSaNa-vizeSatAoM ke samanvita rUpa meM kI jA sakatI hai, gaNanAtIta sadgaNoM ke samuccaya ke rUpa meM kI jA sakatI hai| isake viparIta mAnava kI kupravRttiyA~ hI dAnavatva kA paricAyaka hai| zramaNa saMskRti vyakti-vyakti ke isI prakAra ke vyaktitva ko saMvAratI hai| vaha mAnava kI yathArtha-artha meM manuSyatA se sampanna karatI hai| manuSya kA jo saMskAra karanA hai, vaha saMskRti ke mAdhyama se pUrNa hotA hai| ukta saMskRti mAnava ke jIvana ko jyotirmaya rUpa dene kA kArya bhI sampanna karatI hai| zramaNa-saMskRti ke vipula vizAla vAGmaya meM nArI kI mahimA aura garimA kI jo gauravapUrNa gAthA gAI gaI hai, vaha vastutaH apUrva hai| prAcIna kAla meM nArI zramaNa saMskRti kI sajaga praharI thI, vaha eka jyoti-stambha ke rUpa meM rahI thii| itanA hI nahIM vaha adhyAtma cetanA aura bauddhika unmeSa kI parama-punIta pratimA thii| adhyAtma zakti kA carama utkarSa 'mukti' strI vAcaka zabda hI haiN| pauruSa evaM zakti eka hI zakti ke do rUpa haiM, pakSa haiM, pahalU haiM, vaha zAnti kI zItala saritA pravAhita karane vAlI hai aura AdhyAtmika krAnti kI jyoti ko jagamagAne vAlI bhI hai| vAstavikatA yaha hai ki vaha zAnti aura krAnti kI pRSThabhUmi nirmita karatI hai| jaina sAhitya kA sarvekSaNa karane para spaSTataH pratIta hotA hai ki atIta kAla meM zramaNiyoM kA saMgaThana suvyavasthita evaM addhitIya thaa| jisa yuga meM jo tIrthaMkara hote the, ve kevala jJAna ke pazcAt caturvidha saMgha zramaNa-zramaNI-zramaNopAsaka aura zramaNopAsikA kI saMsthApanA karate haiN| jise Agamika bhASA meM tIrtha kahA jAtA hai| jina dharma kA mUlabhUta mahAstambha tIrtha hai| tIrthaMkara kA torala tIrtha para AdhArita hai| tIrthaMkara jaba samavasaraNa meM dharma dezanA dete haiM, usa samaya ve tIrthaM ko namaskAra karate haiN| ukta kathana se ati spaSTa hai ki tIrthaMkara ke dvArA tIrtha vandanIya hai| caturvidha tIrtha meM AtmA kI dRSTi se nArI aura puruSa ina donoM meM tAtvika vibheda nahIM hai, AdhyAtmika jagat meM nara aura nArI kA samAna rUpa se mUlyAMkana huA hai| jo vyakti strI ho yA puruSa, rAgadveSa kA Atyantika kSaya kara detA hai, vahI parama lakSya mukti ko prApta kara sakatA hai| ananta akSaya Ananda kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| 1- bhagavatI sUtra 20/8! 2 - Avazyaka niyukti gAthA -567! (20)
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ "nArI ke bahuvidya paryAyArthaka nAma usa ke kAryoM aura sthitiyoM ke anusAra vyavahRta haiN| saMskRta vyAkaraNa kI dRSTi se "nArI" zabda kA sandhi viccheda isa prakAra haiM - na + ari itinArI jisa kA koI zatru nahIM hai, vaha nArI hai| usa ne AdhyAtmika aura sAhityika kSetra meM pragati kara puruSoM ko gauravAnvita kiyA hai| ataeva vaha "yoSA" khlaaii| 2 vaha gRha nIti kI saMcAlikA hai| ataevaM vaha "gRhiNI" hai| pUjanIyA hone ke kAraNa vaha "mahilA" zabda se abhihita hai| nArI jIvana ke uccatama Adarza kA zubhArambha aura samApana "mAtRtva" meM huA hai| "mAtA" nAma se adhika pAvana AdhyAtmika nAma nArI kA dUsarA nahIM hai| vaha mAnavatA kI rakSA, AtmA kI saMrakSA mAtA ke rUpa meM hI kara sakatI hai| mAtA nirmAtrI hai| vaha deva aura guru ke samAna vandanIya hai| mAnava meM jo kamanIya aura komala bhAvanAe~ haiM, ve mAtA kI dena haiN| mAtA ke dvArA mastiSka, mAMsa aura rakta ina tIna mahatvapUrNa aMgoM kI prApti hotI hai| mAtA agAdha-apAra vAtsalya kI sAkSAt amara pratimUrti hai| usa kI asIma mamatA sacamuca meM nirAlI hai| putra mAtA kA kalejA hai| tIrtha kara rUpa banane vAlI usa bhavyAtmA ko puruSa rUpa meM janma dene vAlI "mAtA" hai, nArI hai| nArI tIrthaMkara ko janma detI hai| usa mAtA ke viziSTa mahatva kA yathAtathya mUlyAMkana kauna kara sakatA hai? jisa mAtA ke pAvana udara meM tIrthaMkara ne avataraNa kiyaa| usa kI pAvanatA vacanAtIta hai| mAtA kI stuti isa rUpa meM kI gaI hai -saMsAra meM saikar3oM striyA~ putroM ko janma detI haiN| kintu he bhagavan! Apa jaise advitIya, anupama putraratna ko janma dene vAlI vilakSaNa strI hI hotI hai| nakSatroM ko sarva dizAe~ dhAraNa karatI haiM, parantu andhakAra-vinAzaka sUrya ko pUrva dizA paidA karatI haiN| nArI kI kukSi se tIna loka ke svAmItIrthakara kA janma hotA hai| tIrthakara ke pAvana-pravacana se catarvidha dharma-tIrtha kI sthApanA hotI hai| jisase bhavya prANI sanmArga para bar3hakara Atma kalyANa karate haiN| aise tIrthaMkara kI jananI kisI eka ke dvArA pUjanIya hai, arcanIya hai| tIrthaMkara jaise putraratna ko janma detI hai| ataeva usa ke aneka nAmoM meM "janiH" nAma sarvathA sArthaka hai| komala aura madhura bhAvanAoM se samAviSTa jAnitva arthAt mAtRtva kA yaha gauravamaya rUpa sArvadezika evaM sArvayugIna hai, zAzvata hai| jananI apane roma-roma se apanI salaunI santAna kA Atma-kalyANa sAdhana karatI hai| vaha jagajjananI ke viziSTa rUpa meM sRSTi karatI hai| sarasvatI ke rUpa meM vidyA pradAna karatI hai, asuranAzinI ke rUpa meM surakSA karatI hai, lakSmI ke rUpa meM apAra-vaibhava sauMpatI hai, aura zAnti ke rUpa meM bala kA abhisaMcAra karatI hai| mAtA ko aura usa ke bahuvidya ananta upakAroM ko vismRta nahIM kiyA jA sktaa| nArI paryAya kA paramotkarSa AryikA ke mahanIya rUpa ko dhAraNa karane meM hai| AryA kA kAvyutpattilabhya artha isa prakAra hai -sajjanoM, ke dvArA jo arcanIya pUjanIya hotI hai, jo nirmala cAritra ko dhAraNa karatI hai, vaha AryA kahalAtI hai| AryA kA apara nAma "sAdhvI" hai| jo adhyAtma sAdhanA kA yathAzakti paripAlana karatI hai, use "sAdhvI" kahA jAtA hai| zama, zIla, zruta aura saMyama hI sAdhvI kA 3 - vAcaspatya zabda kalpadruma -3/51/1/ 4 - upAsaka dazAMga adhyayana 3/ sUtra -137! 5 ka - bhagavatI sUtra zataka -1 uddhezaka -7! kha - sthAnAMga sUtra sthAna -3 uddhezaka -4 sUtra 20 e! 6 - bhaktAbhara stotra, zloka - 22! (21)
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathArtha svarUpa hai| sAdhviyoM ne utkRSTa rUpa se saMyama sAdhanA ke amRta se bhavya cAtakoM ke asaMyama tApa ko dUra kiyA, saMsAra rUpI sAgara ke bhaMvaroM meM gote khAne vAle bhavya jIvoM ko vratoM kA hastAvalambana dekara bAhara nikaalaa| bhavyaAtmAoM ke ajJAnAndhakAra se parivyApta cakSuoM ko jJAna-zalAkA se kholaa| vAstavikatA yaha hai ki satya zIla kI amara sAdhikAoM kI ujjvala-paramparA kA pravahamAna pravAha vastutaH vilakSaNa pravAha hai| unakI AdhyAtmika jagat meM garimAmayI bhUmikA rahI hai| vaha uddaNDatA ko prabAdhita karatI hai| kaThoratA ko sAtvika anurAga ke drava meM ghola kara samApta kara detI hai| pAzavikatA para valgA lagAtI hai| yathArtha meM ujjvala tArikA sAdhvIratnoM ne jahA~ nijI jIvana meM adhyAtma kA Aloka phailA kara pAralaukika jIvana ke sudhAra kI mahatI aura vyApaka bhUmikA kA kuzalatA evaM samarthatA ke sAtha nirvAha kiyA hai| vahA~ dharma pracAra ke gauravapUrNa abhiyAna meM bhI eka adbhuta udAharaNa upasthita karane meM sakSama rahI hai| ataeva ve nArI ke gauravamaya atIta ko abhivyakta karatI hai| jina sAdhvIratnoM ne satya aura zIla kI viziSTa sAdhanA kI ve sacamuca meM ajara-amara ho gii| una kA jIvana jyotirmaya evaM paramakRtArtha huA aura una ke samujjvala jIvana kI saprANa preraNAoM se samUcI mAnavatA kRtArtha hotI rahI hai| jaina sAhitya kA gaharAI se parizIlana karane para vidita hogA ki aneka sAdhviyoM kA jyotirmaya jIvana savistRta rUpeNa prApta hotA hai| maiM yahA~ para kevala unake nAmoM kA nirdeza kara rahA hU~, jisase sAdhviyoM kI eka pralamba svarNima zrRMkhalA kA paribodha ho skegaa| bhagavatI brAhanI- sAdhvIratna brAhmI pravartamAna avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara RSama deva kI jyeSTa putrI aura cakravartI bharata kI bahana thii| ina kA jIvana vilakSaNa vizeSatAoM kA akSaya koSa thaa| inhoMne mokSa pada ko prApta kara apanA jIvana sArthaka kiyA, saphala kiyaa| vairAgya mUrti sundarI-zramaNI zreSThA sundarI bhI bhagavAn RSamadeva kI hI kanyAratna thIM, jina ke pAvana nAma kA zravaNa mAtra se bhavya jIvoM kA kalyANa ho jAtA hai| brAhmI aura sundarI sautelI bahaneM thiiN| aura ye donoM avivAhita thiiN| sAdhvIratna sundarI bhagavatI brAhmI ke sAtha vicaraNa zIla rhiiN| jana-mAnasa ko prabhAvita karane meM svayaM ke tyAga-vairAgya aura sAdhanAmaya jIvana kA dRSTAnta eka atIva samartha sAdhana rhaa| antataH mahAsatI sundarI ne samagra karmoM kA samUlataH nAza kara nirvANa pada kI prApti kii| mahAsatI damayantI-sAdhvIratna damayantI vastutaH dhairyamUrti thii| viziSTa sAdhviyoM kI agrapaMkti meM sAdhvI zrI damayantI kA gauravapUrNa sthAna rahA hai| ve saprANa-preraNA srota haiN| inhoMne sudIrghakAlIna pati viyoga janya pIr3A ko jisa dhairya ke sAtha sahana kiyA, vaha nArI saMskRti kA eka zreSTha tama Adarza hai| rAjA nala aura rAnI damayantI ne dRr3hatA ke sAtha Atma kalyANa ke mArga para kadama bddh'aayaa| vAstava meM sAdhvI ziromaNi damayantI kA jIvana eka jyotirmaya jIvana thaa| mahAsatI kauzalyA-zramaNI'. kAzalyA eka Adarza jananI thii| mAtA kauzalyA kA Adarza jananI ke rUpa meM ujjvala.. amara rhegaa| maryAdA puruSottama rAma ke zIla aura audArya kA varNana karanA lekhanI se pare hai| Adarza putra, Adarza bhAI, Adarza svAmI Adi guNoM kI vyAkhyA ke liye zrI rAmacandra kA 7 - subhASita ratna sandoha 6-11 AcArya amita gati! 8 - ka - harivaMza purANa sarga -e pRSTha 183! kha - Adi purANa bhAga 1 parva 24! 9 - ka - bharatezvara bAhubalI vRtti gAthA hai! (22)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adarza caritra dRSTAnta rUpa meM prayukta hotA hai| ve vAstava meM mAtA kauzalyA ko hI dena the| rAma jaise suputra kI jananI hokara hI vaha dhanya ho gyii| yaha kathana atizayokti pUrNa nahIM hogA ki mAtA kauzalyA kI manaH sRSTi kI sAkAra divya chavi hI maryAdA puruSottama rAmacandra ke rUpa meM AvirbhUta huI thii| zraddheyA zrI kauzalyA vAstava meM Adarza jananI thI aura una ke ujjvala caritra kA pradIpa prakAzamAna hai| unhoMne bhAgavatI dIkSA aMgIkRta kI evaM Atma kalyANArtha sAdhanArata ho gayI thii| mahAsatI sItA-sAdhvI ziromaNi sItA jI kI jIvana-gAthA svataH hI itanI adhika pAvana hai ki pavana pravAha ke samAna kitanI hI zatAbdiyAM laharAtI nikala gayI haiM, kintu una kA jIvana Aloka-stambha ke rUpa meM jagamagAtA rahA hai| rAjakumAra zrIrAmacandra aura rAjakumArI sItA kA pANigrahaNa huaa| rAma sItA kA dAmpatya jIvana prArambha huaa| unhoMne apane pati deva se nivedana kiyA merA antarmana Apa ke prati nirmala hai, zuddhatam hai| kintu sAMsArika vAsanAoM se merA mana Uba gayA hai| Aryavara! mujhe dIkSA grahaNa karane ke liye AjJA pradAna kiijiye| antataH zrIrAma ko anumati dene hetu vivaza honA pdd'aa| sItAjI ne dIkSA grahaNa kI aura sAdhanArata ho gii|11 satItva dharma kI dhArikA sAdhvI ratna sItA jI kA jIvana-vRtta jagatvandya ke rUpa meM sarvadA amara rhegaa| mahAsatI kuntI-sudUra prAcIna kAla meM aMdhaka vRSNi nAmaka nareza zauripura nagara meM zAsana karate the| ina kI guNa zIlavatI kanyA thI -kuntI! mAtA kA nAma rAnI subhadrA thaa| inakI mAdrI nAmaka eka bahana thii| kuntI aura mAdrI donoM kA pariNaya hastinApura nareza pANDu ke sAtha sampanna ho gyaa| kuntI rAjaparivAra meM janmI, poSita huI, rAjagharAne meM hI vivAha sampanna huaa| para kuntI kA mana virakta ho utthaa| antataH samasta vaibhava, sukha adhikAroM kA sarvathA tyAga kara sAdhvI ho gyiiN| aura Atma kalyANa ke bhavya mArga para agrasara huii| adhyAtma sAdhanA aura atyugratapa ke phalasvarUpa unheM zAzvata Ananda upalabdha huaa| sAdhvIratna kuntI jI kA jIvana nArI jagata ke liye saMpreraka banA rhegaa| mahAsatI draupadI- sAdhvI ratna draupadI kA parama nirmala caritra, satya aura zIla kA sAkAra rUpa hai| usa ne zIla evaM satya ke saMrakSaNa hetu jisa tejomaya-svarUpa kA paricaya diyA thA, vaha apane Apa meM adbhata hai| jaba daryodhana ne bharI sabhA meM apanI jAMgha nirvastra karate hae praupadI ko usa para AsIna ho jAne kA Adeza diyaa| mahAsatI isa krUratama apamAna se atizaya rUpa se tilamilA utthii| usa siMhanI ne duHzAsana evaM duryodhana ko una kI duSTatA ke liye karArI latAr3a lgaayii| usane kaThora zabdoM meM ina kI aura inake duSkRtyoM kI ghora nindA kii| satI jI kA ati teja pratyakSa rUpa meM pragaTa huaa| aura mahAsatiyoM ke svarNima itihAsa meM vaha kSaNa sadA-sadA ke liye amara ho gyaa| zrI draupadI jI ne yudhiSTira, arjuna, bhIma, nakula aura sahadeva ina pA~coM pANDava patiyoM sahita sAnanda jIvana yApana Arambha kiyaa| yahIM usa ne pANDusena nAmaka tejasvI putraratna ko janma diyaa| usane AjIvana vighna-bAdhAe~ sahana kii| kintu satItva kA anamolaratna hastagata rakhA, use surakSita rkhaa| draupadI kha - triSaSTi zalAkA puruSa caritra parva -8 sarga - 3! 10 - triSaSTi zalAkA puruSa carita parva - 7! 11 - triSaSTi zalAkA puruSa carita parva - 7! (23)
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ jI ne sAMsArika sukhoM kA tyAga kara saMyama patha svIkAra kiyA aura adhyAtma sAdhanA meM lIna ho gaI / antataH usa ko pA~caveM svarga kI prApti huii| dropadI kI virakti se pANDava bhI prerita hue aura ve Atma kalyANa ke mArga para agrasara ho gaye / pANDava bandhuoM ne mokSa pada ko prApta kiyaa| mahAsatI draupadI kA jIvana eka prakAzamAna jIvana thA / mahAsatI rAjImati-zramaNIratna rAjamati kA samujjvala jIvana bhI utkRSTa vaha alaukika dRDhavratA thii| jisa ne kevala vAgdattA hote hue bhI, toraNa se AjIvana avivAhitA rahane kA praNa kara dRr3hatA ke sAtha mahAvratoM kA pAlana nArI ke AdhAra para hI nArI Adarza kA bhavyatama Adarza avasthita hai| usa kA jIvana vAsanA - vihIna aura Atmotsarga kA eka adbhuta citra hai / saMyama kA anupama gAna hai / apane vara ke lauTa jAne para kiyA / | 13 aisI gauravazAlinI mahAsatI puSpacUlA-zramaNI -maNi puSpacUlA kA mahAsatiyoM kI ujjvala - paramparA meM viziSTa sthAna hai| nirmala sneha, brahmacaryaniSThA, avicala sAdhanA Adi vividha raMgoM se sAdhvI puSpacUlA kA jIvana citra saMvarA huA hai| ina ke caritra kI gaurava gAthA ke smaraNa mAtra se kaluSita mAnasa meM nirmalatA kA saMcAra ho jAtA hai| mahAsatI puSpacUlA saMsAra meM rahakara bhI virakta rahI / vivAhitA raha kara bhI brahmacarya sAdhanA meM lIna rhii| bAhara se rAjarAnI thI, para vaha bhItara meM sadA sAdhvI banI rahI, isa dRSTi se isa kA jIvana anukaraNIya hai, abhinandanIya hai / 14 mahAsatI prabhAvatI-sAdhvI ratna zrI prabhAvatI jI kA sAdhvI paramparA meM maulika sthAna hai, parama viziSTa sthAna hai| isa zramaNI ratna ne apane Adarza jIvana dRSTAnta ke dvArA nArI jagat ke liye patnI kA gaurava svarUpa pratiSThita kiyaa| usa ke ujjvala jIvana para se yaha spaSTa hotA hai ki patnI ke liye pati kA AmantraNa svIkAra karanA to anivArya hai, kintu sAtha hI pati deva ko sanmArga para lAne kA uttara - dAyitva bhI use vahana karanA cAhiye / patnI pati kI dharma sahAyikA hotI hai| vaha pati ke jIvana ko dharmamaya banAye rakhane ke liye satata rUpa se sahAyatA karatI hai aura usa kA yahI svarUpa pramukha hai| mahAsatI prabhAvatI mahArAja ceTaka kI yazasvinI kanyA thI aura bhagavAn mahAvIra kI ananya upAsikA thii| usa kA jIvana vilAsa-rahita, saMyamita aura niSkaluSa thA / vaha Adarza jyoti kabhI bhI ghUmila nahIM ho sakatI, prabhAva vihIna nahIM ho sakatI, usakA jo mahatva hai, vaha zAzvata hai| mahAsatI mRgAvatI-sAdhvIratna mRgAvatI yazasvinI pratimAmUrti mahAsatI prabhAvatI kI bahina thI / jyotirmaya prabhu mahAvIra kI mAtA trizalA bhI sAdhvI mRgAvatI kI mausI thI / sAdhvIratna kA zIla hI usa ke liye sarvasva haiN| hajAra hajAra bAdhAe~ usa ke mArga meM AtI haiM, kintu vaha nisteja hokara ina viloma tatvoM ke prati samarpitA nahIM hotI hai, apitu vaha zaktibhara ina se saMgharSa karatI hai / antataH satItva zakti kI hI vijaya hotI hai aura bAdhAeM dhvasta ho jAtI hai / mRgAvatI jI prabhu mahAvIra ke zrI caraNoM meM dIkSita hokara AryA candana bAlA ke saMrakSaNa meM dharma sAdhanA karane lgii| eka samaya kA pAvana prasaMga hai ki prabhu mahAvIra vicaraNa karate hue kauzambI pdhaare| candana bAlA unake darzanArtha phuNcii| unake sAtha mRgAvatI bhI thii| usa samaya sUrya prabhu kI sevA meM upasthita thaa| sUrya ke prakAza meM mRgAvatI ko dina ke samApta ho jAne kA 13 - dazavaikAlika niyukti adhyayana 2 gAthA -8 ! 14 - Avazyaka niyukti gAthA 1284 ! (24)
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAsa nahIM huA aura vaha kAphI samaya taka prabhu kI sevA meM baiThI rhii| jaba vaha vilamba se lauTI to use sAdhvI maryAdA ke ullaMghana ho jAne kA kheda thaa| AryA candanA ne bhI use upAlambha dete hue kahAsAdhviyoM ko sUryAsta ke bAda bAhara nahIM rahanA caahiye| mRgAvatI ne kSamAyAcanA ke sAtha sArI sthiti spaSTa kara dii| kintu phira bhI use apanI bhUla para pazcAttApa huA aura pariNAmataH use kevala jJAna kI prApti ho gii| aba vaha sarvajJa-sarvadarzI ho gaI thii| isI kevala jJAna kI rAtri meM jaba mRgAvatI jagI huI thii| aura samIpa hI sAdhvI candanA soI huI thii| usa ne eka sarpa ko AryA ke samIpa se nikalate hue dekha liyaa| sAhasa ke sAtha AryA ke hAtha ko pakar3a kara usane bhUmi se Upara uThA liyA aura sarpa vahA~ se nikala gyaa| AryA sahasA jAga utthii| usane mRgAvatI jI ko kara sparza kA kAraNa pUchA aura sarvadarzI mRgAvatI jI ne sarpa vAlI ghaTanA batA dii| sAdhvI pramukhA candana bAlA ko atyanta hI Azcarya huA ki isa ko saghana andhakAra meM isako kAlA ne dRSTigocara ho gayA? unhoMne mRgAvatI se isI Azaya kA prazna kiyaa| mRgAvatI ne uttara meM kahAaba maiM sarvatra kacha dekha pA rahI haiM aura jJAnAloka meM vihAra kara pA rahI haiN| AryA cana samajhane meM vilamba nahIM huA ki mRgAvatI ko kevala jJAna kI upalabdhi ho gii| AryA candanA ne kevalI mRgAvatI kI vandanA kI aura svayaM bhI dhyAna sAdhanA meM lIna ho gii| unhoMne kSapaka zreNI meM Arur3ha hokara cAra ghanaghAtI karmoM kA kSaya kara liyaa| isI rAtri meM candanabAlA ko kevala jJAna ho gyaa| mahAsatI mRgAvatI bhI yathAsamaya aghAtI karmoM kA kSaya kara siddha, buddha aura mukta ho gii| mahAsatI padmAvatI-sAdhvI ratna padmAvatI bhI vaizAlI gaNarAjya ke adhipati mahArAja ceTaka kI yazasvinI putriyoM meM se eka thii| anya bahanoM kI taraha yaha bhI dharmAnurAgiNI aura pratibhAzAlinI thii| campAnagarI ke dharmaniSTha nareza dadhivAhana ke sAtha padmAvatI kA vivAha huaa| padmAvatI sAMsArika sukhoM se sarvathA virakta huI aura usa ne pravrajyA grahaNa kii| saMyama sAdhanA meM lIna ho gii| aura usa ne pitA tathA karakaNDU putra ke madhya yuddha ke ghora duSkarmoM ko pUrNataH roka diyaa| hiMsA ko unmUlita kara ahiMsA kI sthApanA kii| aura vaha apane jIvana ko saphala kara detI hai| mahAsatI zivA- zivAdevI vaizAlI nareza ceTaka kI caturtha rAjakumArI thii| pativrata meM avicala rahI, satya priyA evaM viveka zIlA thii| satItva kI tejasvitA usa kI anyatama vizeSatA thii| rAnI zivA devI apane patideva avanti ke adhipati caNDapradyotana ke prati nirmala bhAvanA rakhatI thii| adhikAra kI garimA se pUrNa vAtAvaraNa meM rahatI huI bhI ina se kosoM dUra thii| bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM mahArAnI zivAdevI ne dIkSA grahaNa kii| sAdhvI zivA ne AryAratna candanabAlA ke sAnidhya meM utkRSTa sAdhanAeM kI, karmoM kA sarvathA kSaya kara siddha buddha aura mukta ho gii| . mahAsatI sulasA-mahAsatI sulasA kA samUcA jIvana dharmamaya thaa| usa kA jIvana isa tathya kA paripuSTa udAharaNa hai ki patnI apane mRdula-madhura udbodhana dvArA patideva ko bhI zraddhAvAn banAne meM saphala ho sakatI hai| sulasA kA janma rAjyavaMza meM nahIM huaa| nAga nAmaka rAjagRhI ke eka sAmAnya sArathI kI patnI sulasA eka sAmAnya gRhastha thii| kintu yaha satya hai ki vaha dharma parAyaNa thii| samyagdarzana meM avicala rahane vAlI sulasA ne zraddhA aura sAdhanA ke bala para hI tIrthaMkara gotra kA upArjana kiyA usa kA jIva hI AgAmI caubIsI meM pandrahaveM tIrthaM kara ke rUpa meM avatarita hogaa| (25)
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI subhadrA -sAdhvIratna subhadrA kA samUcA jIvana dhArmika dRr3hatA kA jIvanta pratIka thaa| vijaya satya kI hotI hai| subhadrA kA jIvana isI vijaya kA udghoSaka hai| subhadrA jinadAsa kI yazasvinI putrI thii| jinadAsa vasantapura kA pratiSThita zreSThI thaa| campAnagarI meM eka ghanADhya yuvaka nivAsa karatA thaa| jisa kA nAma buddhadAsa thaa| subhadrA kA pANigrahaNa buddhadAsa ke sAtha huaa| subhadrA ne buddhadAsa ke samUce parivAra ko "namo arihantANaM" kA maMgalamaya mahAmantra diyaa| ukta mahAmantra kI zItala laharoM se samUcA parivAra prakSAlita ho gyaa| - mahAsatI candanavAlA-sAdhvIrala zrI candanabAlA prabhu mahAvIra kI prathama ziSyA thii| zramaNI saMgha kI pravartinI evaM dharmazAsikA thii| jisa ke netatva meM chattIsa hajAra sAdhviyoM ne apane Apa ko mokSa-mArga para gatizIla rkhaa| mahArAjA ceTaka kI rAjakumArI dhAriNI campAnareza dadhivAhana kI dharmaniSThA rAnI thii| rAnI dhAriNI trizalA kI bahana arthAt bhagavAn mahAvIra kI mausI thii| campAnagarI kA yaha rAja dampatI ujjvala kIrti ke kAraNa vizruta hai| ye rAjarAnI eka atIva salaunI rAjakumArI ke mAtA-pitA the| jisa kA nAma thA -vsumtii| yahI vasumatI candanA yA candanabAlA nAma se vizruta huii| ___ sAdhvIratna candanabAlA kA samUcA jIvana adbhuta garimAoM kA mUlyavAn koSa thaa| vaha viziSTa sAdhvI pratikUla-pariveza meM bhI gambhIra aura sahiSNu banI rhii| dharmapatha se vicalita na huii| mUlA aura zatAnIka jaise krUra karmiyoM kA bhI usa ne mAdhuryapUrNa vyahAra se hRdaya-parivartana kiyaa| kauzambI evaM campA ke madhya bhISaNa zatrutA ko bhI usane sadA ke liye samApta kara diyaa| usane aisI vilakSaNa vizeSatAoM ke AdhAra para sAdhviyoM kI ujjvala paramparA meM gaurava pUrNa sthAna prApta kiyaa| sArapUrNa bhASA meM yahI kahA jA sakatA hai ki zramaNa saMskRti meM nArI kA jo mUlyAMkana huA hai, vaha yathArthapUrNa hai| nArI ke vyApaka vyaktitva ko sarvAMgINa rUpa se citrita karane kA upakrama ananta asIma AkAza ko apane laghIyAn bAhupAza meM paribaddha kara lene ke samAna hAsyAspada prayAsa hai| aura merA yaha lekhana kArya yathArtha artha meM agAdha-apAra mahAsAgara kI aparimita jalarAzi ko eka gAgara meM bhara lene ke samAna hai, tathApi isa dizA meM atyalpa sA prayatna kiyaa| yathArtha se Adarza kI ora aise meM yadi yaha laghu kAya nibandha-bindu pAtheya svarUpa siddha huA to maiM apane zrama ko sArthaka smjhuugaa| (26)
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahimAmayI nArI "yatra nAryastu pUjyaMte ramante tatra devatAH / " isa choTe se zlokAMza se hamArI Aja kI bAta zurU hotI hai| isameM kahA gayA hai ki jahA~ striyA~ pUjanIya dRSTi se dekhI jAtI haiM, vahA~ devatA bhI AnandapUrvaka krIr3A karate haiM / - mahAsatI zrI umarAvakuMvara 'arcanA' itihAsa bhI isa bAta kI sAkSI detA hai ki nArI nara kI sabase bar3I zakti rahI hai| nArI ke bala para hI vaha apane nirdiSTa patha para bar3hatA calA gayA hai aura anekAneka vipattiyoM kA mukAbilA karatA rahA hai / manuSya ko sacce arthoM meM manuSya banAne kA zreya nArI jAti ko hI hai / anekAneka mahApuruSa hue haiM jo nArI ke sahaja va svAbhAvika guNoM se preraNA pAkara apane patha para agrasara ho sake haiN| isaliye sadA se mAnava nArI kA kRtajJa rahA hai aura use zraddhApUrNa dRSTi se dekhatA rahA hai| jayazaMkara prasAda ne isa yuga meM bhI yahI kahA nArI tuma kevala zraddhA ho, vizvAsa racata naga pagatala meM / pIyUSa srota sI bahA karo, jIvana ke sundara samatala meM // nArI ne tyAga, prema, udAratA, sahiSNutA, vIratA tathA sevA Adi apane aneka guNoM se mAnava ko abhibhUta kiyA hai, use vinAza ke mArga para jAne se rokA hai| vaha chAyA kI taraha puruSa ke jIvana meM saMginI banakara rahI hai| putrI, bahana, patnI tathA mAtA banakara usane apane pAvana karttavyoM ko nibhAyA hai| isaliye bar3e Adara yukta zabdoM meM usake liye kahA hai -- kAryeSu mantrI, karaNeSu dAsI, bhojyeSu mAtA, zayaneSu rambhA / dharmAnukUlA, kSamayA dharitrI, bhAryA ca SaDguNyavatI su durlabhA // arthAt pratyeka kArya meM mantrI ke samAna salAha dene vAlI, sevAdi meM dAsI ke samAna kArya karane vAlI, bhojana karAne meM mAtA ke samAna, zayana ke samaya rambhA ke sadRza sukha dene vAlI, dharma ke anukUla tathA kSamA guNa ko dhAraNa karane meM pRthvI ke samAna, ina chaha guNoM yukta patnI durlabha hotI hai / jo nArI ina guNoM se alaMkRta hotI hai vaha apane pitRkula tathA zvasurakula donoM ko hI svargatulya banA detI hai| Ananda va vaibhava kA usa gRha meM sAmrAjya hotA hai| aise hI gRhoM meM devatAoM kA nivAsa mAnA jAtA hai| (27)
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcInaka kAla meM, jise hama vaidika kAla bhI kahate haiM, nAriyoM kA sthAna bahuta hI mahattvapUrNa tathA Adarayukta thaa| gArgI, maitreyI tathA lopAmudrA jaisI aneka viduSI nAriyA~ huI haiM jinhoMne vedoM kI RcAe~ bhI likhI haiN| hamAre jaina zAstroM meM bhI aneka viduSI satiyoM ke nAma va kathAnaka prApta hote haiN| mahasatI sItA, candanabAlA, brAhmI tathA sundarI Adi solaha satiyA~ to huI hI haiM, jinake nAma ko tathA guNoM ko hama Aja bhI pratidina prabhAta meM yAda karate haiN| maitreyI saMsAra ko ghRNA kI dRSTi se dekhatI thii| jaba yAjJavalkya apanI viduSI sahadharmiNI maitreyI ko saba kucha dekara vana jAne ko prastuta hue taba patiparAyaNA maitreyI bolI-agara aizvarya se bharI huI pRthvI bhI mujhe mila jAegI to kyA maiM amara ho jAU~gI? yAjJavalkya ne uttara diyA- dhana se tuma amara nahIM ho sakogI para sukhI ho jaaogii| maitreyI ne kaha diyA -jisase maiM amara nahIM ho sakU~gI use lekara kyA karU~gI? kitanI gambhIra dArzanikatA se usane jIvana kI ora tathA vaibhava kI ora dRSTipAta kiyA thA? chAyA ke samAna rAma kA anusaraNa karane vAlI sItA ne binA rAma kI sahAyatA ke hI karttavya nirdiSTa kara liyA thaa| vana gamana ke sAre klezoM ko sahane ke liye svayaM taiyAra ho gaI thii| kintu akAraNa hI pati dvArA nirvAsita kI jAne para bhI usane apane dhairya ko nahIM chodd'aa| usakA sArA jIvana hI sAkAra sAhasa hai, jisa para dainya kI chAyA kabhI nahIM pdd'ii| nArI sAkSAta preraNA hai| vaiSNava rAmAyaNa ke anusAra urmilA-jisane kartavya patha para Age bar3hate hue apane priyatama lakSmaNa ko nahIM rokA tathA caudaha varSoM taka kaThina viyoga sahana kiyaa| urmilA kA yaha tyAga tathA usakI sahiSNutA Aja saMsAra meM amara hai| buddha ke dvArA parityaktA yazodharA ne apUrva sAhasa dvArA kartavya patha khojaa| apane putra ko parivardhita kiyA aura anta meM siddhArtha ke prabaddha hokara lauTane para kartavya kI garimA se garu banakara u dIna, hIna banakara athavA praNaya kI yAcikA banakara nhiiN| satI candanabAlA ne aneka parISaha she| usakI Atma-zakti va teja ke pratApa se lohe kI hathakar3iyA~ bhI TUTakara bikhara gaIM aura vaha deva-pUjya bana gii| mahApativratA satI subhadrA kA nAma bhI Aja itihAsa meM svarNAkSaroM se aMkita hai| prAcIna kAla meM nAriyA~ samAja meM hIna nahIM samajhI jAtI thiiN| puruSoM ke samAna hI unheM suvidhAe~ milatI thiiN| unheM sacce rUpa meM ardhAginI mAnA jAtA thaa| ___ usa samaya ke bhArata meM jitane Adarza svarUpa devI-devatAoM kI mAnyatA thI, unameM strI rUpa kA mahattva adhika thaa| vidyA kI devI sarasvatI, dhana kI devI lakSmI, saundarya kI rati tathA pavitratA kI pratIka gaMgA thii| zakti ke liye mahAkAlI durgA tathA pArvatI devI kI bhI upAsanA kI jAtI thii| vartamAna meM bhI vidyA ke liye sarasvatI kI, sampatti kI kAmanA hone para lakSmI kI tathA zakti ke liye kAlI kI upAsanA kI jAtI hai| yahA~ taka ki pazuoM meM bhI baila kI nahIM, gAya kI pUjA hotI hai| mahApuruSoM ke nAmoM meM prathama striyoM ke hI nAma milate haiM yathA sItA-rAma, rAdhA-kRSNa, gaurii-shNkr| isa sabase yahI pratIta hotA hai ki mahimAmayI nArI manuSya ke jIvana kA cahu~mukhI kavaca hai, jisake kAraNa kaThinAiyA~, duHkha, parezAniyA~ puruSa taka nahIM pahu~ca pAtIM, jaba taka ki vaha vidyamAna hai| (28)
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa kAla meM nAriyoM kA Atmika vikAsa bhI bahuta U~cA thaa| sAmAjika, dhArmika va rAjanaitika kSetra meM striyoM ko samAna adhikAra thaa| apanI vidvattA evaM pratibhA ke saMskAra apanI santAna para aMkita kara ve unheM pUrNa guNavAna tathA nIti mAna banA detI thii| dharmaparAyaNA satI sAdhvI tathA AtmavizvAsa se paripUrNa nAriyoM kA manobala itanA dRr3ha hotA thA ki puruSa unakI avahelanA nahIM kara pAte the| kRSNa aura sudAmA mitra the| ve bacapana meM sAtha-sAtha par3he the| bar3e hone para kRSNa to dvArikA ke mahArAja bana gaye para sudAmA eka daridra brAhmaNa hI bane rhe| yadyapi ve vidvAna aura bhakta the| unakI patnI bar3I patiparAyaNA thii| prAyaH sudAmA usase apane bacapana kI, tathA kRSNa se mitratA kI carcA kiyA karate the| eka dina unakI patnI ne sudAmAjI se dvArikA jAne ke lie Agraha pUrvaka khaa| unheM samajhAyA ki jaba zrIkRSNa jaise Apake mitra haiM to phira Apa itanI takalIpha meM kyoM dina vyatIta kara rahe haiM? sudAmA santoSapriya bhakta the| unheM dhana kI AkAMkSA raMca mAtra bhI nahIM thii| prabhu kI bhakti se hI unakA hRdaya paripUrNa thaa| unhoMne patnI se kahA - mere hiye hari ke pada paMkaja, bAra hajAra le dekhu pricchaa| aurana ko dhana cAhiye bAvari, brAhmaNa ko dhana kevala bhicchaa| para bAvalI patnI mAnI nhiiN| vaha svayaM to kaSTa uThA sakatI thI para pati ke kaSTa se usakA hRdaya vyathita rahatA thaa| phira bolI - dvArakA lau jAta pie! aise alasAta tuma, kAhe ko lajAta bhaI kauna sI vicitrii| jau pai saba janama daridra hI satAyo to paiM, kauna kAja Ai hai kRpAnidhi kI mitrii|| yAni dvArikA jAne meM tumheM kitanA Alasya hai priya! jAne meM lajjA kisa bAta kI hai? mitra ke pAsa jAnA koI anokhI bAta hai kyA? agara sArA jIvana daridratA meM hI bIte to phira karuNA ke sAgara kRSNa kI mitratA kaba kAma AegI? bicAre sudAmA phira kyA karate? patnI ko madhura upAlaMbha dete hue dvArikA jAne ke lie taiyAra dvArikA jAhu jU dvArikA jAhu jU AThahU jAma yahI jhaka tere| jo na kaho kariye to bar3o dukha jaie kahA~ apanI gati here|| AThoM pahara tUne to 'dvArikA jAo, dvArikA jAo' kI raTa lagA rakhI hai| merI icchA to nahIM hai magara terA kahA na mAnUM to bhI merI gati nahIM hai| yahI to bar3A duHkha hai| isa prakAra patnI kI avahelanA na karake sudAmA kRSNa ke pAsa ge| jaisA ki unakI satI patnI kA vizvAsa thA, unhone kRSNa ke dvArA atyadhika Adara aura sneha prApta kiyaa| ve atula vaibhava ke adhikArI hokara lautte| (29)
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ isase spaSTa hai ki prAcIna kAla meM sudAmA kI patnI, mahAkavi kAlIdAsa kI patnI tathA tulasIdAsajI kI patnI ratnAvalI Adi aisI aisI nAriyA~ ho gaI haiM jinhoMne apane patiyoM ke jIvana ko badala kara unheM mahattA ke zikhara para phuNcaayaa| para dhIre-dhIre madhyakAla meM paristhitiyA~ kucha badala giiN| striyoM kI svataMtratA kama ho gaI aura unake prati puruSoM kI vicAradhArA bhI viparIta dizA meM bahane lgii| kucha nae Adarza binA sira paira ke banAe gae, unake lie kahA gayA kAma krodha lobhAdimaya, prabala moha kai dhAri / tiha maMha ati dAruna dukhada mAyA rUpI nArI // arthAt kAma, krodha, lobha, mada va moha Adi jo manuSya ko duHkha dene vAle haiM, unase bhI adhika dAruNa duHkha dene vAlI mAyAmayI nArI hai| yuvAvasthA - kahA gayA ki striyoM ko kabhI svatantra nahIM rahane denA caahie| use kaumArAvasthA meM pitA ke meM pati ke tathA vRddhAvasthA meM putra ke AdhIna rahanA caahie| manusmRti meM kahA hai - pitA rakSati kaumAre, bhartA rakSati yauvane / rakSanti sthavire putrA na strI svAtantryamarhati // isa vidhAna ke anusAra nAriyoM kI zArIrika, mAnasika tathA Atmika sabhI prakAra kI unnati ko roka kara unakA sthAna ghara taka hI sImita kara diyA gyaa| phira to gRha sAmrAjJI jaise Adarayukta zabda kI jagaha paira kI jUtI kahakara unheM hIna sAbita kiyA gyaa| bAla vivAha kI prathA cAlU kara dI gii| do, cAra, chaH ATha varSa kI kanyAoM ke vivAha kiye jAne lge| jabaki yaha umra unake zikSA prApta karane kI hotI hai| phalasvarUpa dasa-dasa bAraha bAraha varSa kI umra vAlI vidhavAoM kI bharamAra gaI aura unakA jIvana bar3A dayanIya hone lagA / jisa taraha se ghAsa-phUsa se Aga daba nahIM sakatI aura kaI gunA vega se dhadhaka uThatI hai, usI taraha nArI jAti ko dabAne kI, usake teja ko kucalane kI jitanI koziza kI gaI utane hI vega se unakA zaurya samaya samaya para prajvalita huA / rAnI durgAvatI, jhAMsI kI rAnI lakSmIbAI Adi ke udAharaNa itihAsa meM amara rheNge| rAjapUta lalanAoM ke tyAga va vIratva ke bhI aneka aneka jvalaMta udAharaNa haiM, jinhoMne apane zaurya kI kIrtipatAkA punaH laharA dii| apane hAthoM se pati ko kavaca pahanAkara ve unheM yuddha meM bheja detI thIM aura sAtha hI spaSTa zabdoM meM cetAvanI bhI de detI thIM kaMta lakhIje dohi kula, nathI phiraMtI chAMha / mur3iyA milasI geMdavo, mile na dharI bAMha // priyatama! dekho donoM kuloM (mere aura apane) kA dhyAna rakhanA tathA apanI chAyA ko mata dekhanA / agara tuma yuddha se bhAgakara Ae to tumheM mastaka ke nIce rakhane ke liye takiyA milegaa| patnI kI bAMha nahIM mila skegii| (30)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha pati ke cale jAne para ro-rokara azrudhArA pravAhita nahIM karatI thI varan pUrNa vizvAsapUrvaka apanI sakhI se kahatI thI - sakhI amINA kaMtha rI, pUrI yaha prtiit| kai jAsI sUra dhaMgar3e, ke AsI raNa jiit|| _he sakhI! mujhe apane priyatama para pUrA vizvAsa hai ki yA to vaha yuddha meM jItakara vApisa AeMge athavA lar3ate hue vIragati ko prApta kreNge| itanA kahakara bhI use saMtoSa nahIM hotA aura atyanta prema-vihvala hotI huI pati kI prazaMsA karatI - hUM helI acaraja karUM, ghara meM bAya smaay| hAko suNatAM hUlase, raNa meM koca na maay|| he sakhI! mujhe bar3A Azcarya hotA hai ki mere priya ghara meM to merI bAhuoM meM hI samA jAte haiM kintu yuddha ke nagAr3e sunakara hulAsa ke mAre kavaca meM bhI nahIM smaate| apane pati ke prati rAjapUta nAriyoM meM kitanA garva hotA thaa| asIma prema hotA thA, lekina pati ke yuddha se mu~ha mor3akara Ane kI apekSA ve vidhavA ho jAnA pasanda karatI thiiN| yuddha meM vIra gati pAne para unake garva evaM utsAha kA pArAvAra nahIM rahatA thA aura apane mRta pati ko lekara ve ha~sate ha~sate vApisa unake zIghratama milane ke liye citA para car3ha jAyA karatI thiiN| usa samaya bhI ve apanI sakhiyoM ko kahanA nahIM bhUlatI thIM - sAthaNa Dhola suhAvaNo, deNo mo saha daah| urasAM khetI bIja dhara, rajavaTa ulaTI raah|| arthAt he sakhI! jaba apane priya ke sAtha maiM citA para caDhU~ usa samaya tuma bahuta hI madhura Dhola bjaanaa| rAjapUtoM kI to yahI ulaTI rIti hai ki unakI khetI pRthvI para hotI hai kintu phala AkAza meM prApta hotA hai| ina udAharaNoM se yaha sAbita ho jAtA hai ki nArI ne aise nAjuka samaya meM bhI, jabaki unheM atyanta tuccha mAnA jAne lagA thA, apanI mahimA ko kama nahIM hone diyA, balki aura gauravAnvita hI kiyA. rAjapUta nAriyoM ke jIvita tyAga ke aise udAharaNa vizva meM aura kahIM bhI nahIM mila skte| yaha ThIka hai ki usa samaya kI satItva kI kalpanA vivekapUrNa na ho aura satItva kI kasauTI AtmadAha hai bhI nahIM, tathApi isase nArI ke utsarga svabhAva meM koI kamI nahIM aatii| ___aba isa navIna yuga meM striyoM ne apanA ucita sthAna punaH prApta kara liyA hai| ve sAmAjika, rAjanaitika tathA dhArmika sabhI kSetroM meM bar3I saphalatA ke sAtha kAma kara rahI hai| zrImatI indirA gA~dhI bhArata kI pradhAnamaMtrI thii| bhAratakolikA sarojinI nAyaDU gavarnara thiiN| vijayalakSmI paNDita amerikA meM rAjadUta Adi ke rUpa meM aneka mahattvapUrNa padoM para kArya karatI rahI hai| sucetA kRpalAnI uttarapradeza ke zAsana kI sUtradhAra __ bahanoM ko bhI aise Adarza apane sAmane rakhane caahiye| inase preraNA lenI caahiye| puruSoM kI hiMsaka vRtti to carama sImA taka pahu~ca cukI hai| unhoMne do vizvayuddha kara liye, aba tIsare yuddha kI bhI AzaMkA (31)
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| aNubama, paramANubama, hAiDrojanabama Adi-Adi aneka prakAra ke bama ve banA cuke haiM, aura unase bhI adhika bhayaMkara zastroM ke AviSkAra kara rahe haiN| Apa logoM ko puruSoM kI isa hiMsaka va vidveSapUrNa vRtti ko snehajala se plAvita karanA hai| tAtparya yahI hai ki puruSoM kI barAbarI karake aura unake samAna adhikAra pA karake bhI Apa logoM ko santuSTa nahIM honA hai| Apako puruSa jAti para apanA prabhAva DAlanA hai, unakI svacchanda manovRtti ko saMyata banAnA hai aura isa taraha vizva zAnti kI sthApanA meM yoga denA hai| ApakA sabase mahAn karttavya apane nanheM bAlakoM para susaMskAra DAlane kA hai| unakA hRdaya bar3A komala hotA hai| kamhAra miTTI ke kacce ghar3e ko cAhe jaisI Akati de sakatA hai| kacce bA~sa ko cAhe jaise moDA jA sakatA hai| usI taraha baccoM kI baddhi bar3I sarala tathA anakaraNazIla hotI hai, ataH mAtA cAhe to apane putra ko mahAn, sadAcArI, vIra tathA pratApI banA sakatI hai| zivAjI ko vIra unakI mAtA jIjAbAI ne banAyA thaa| mAtA ke hI saMskAroM ke kAraNa Age jAkara zivAjI ne auraMgajeba ke chakke chaDA diye the| gA~dhIjI ko bhI unakI mAtA ne hI jagata pajya banAyA thaa| vilAyata jAne se pahale ve gA~dhIjI ko eka jaina santa ke pAsa le gii| aura unheM mAMsAhAra, parastrI-gamana tathA zarAba pIne kA tyAga karavA diyaa| zaMkarAcArya ko jJAna kI coTI para unakI mAtA ne hI pahu~cAyA thaa| __ Apa cAheM to apane ghara ko svarga banA sakatI haiM aura Apa cAheM to nrk| apane tyAga, prema va ke mAdharya se ghara ko nandana kAnana bnaaiye| ApakA vyaktitva itanA sandara honA cAhiye ki pratyeka bAta Apake pati sudAmAjI kI taraha maaneN| Apa meM apUrva zakti bharI huI hai sirpha use pahacAnane kI AvazyakatA hai| kucha logoM kI vicAradhArA hotI hai ki striyoM kA kArya to ghara meM cUlhA-cakkI taka hI sImita honA cAhiye, adhika par3hAne se kyA lAbha? Apa loga isa bhulAve meM kadApi na aaeN| apanI kanyAoM ko barAbara zikSita banAyeM para sAtha hI unameM ucca saMskAra DAlane kA prayatna kareM, par3hane-likhane kA tAtparya adhikAdhika phaizanebila bananA, apane mAtA-pitA kI avajJA karanA nahIM hai| par3hane kA asalI uddezya apane gRha kA suprabandha karanA tathA Apatti-vipatti ke samaya pati kI sahAyatA karanA bhI hai| galata rAste para jAte hue pati ko caturAI se mor3anA bhI zikSA kA hI aMga hai| prasiddha vidvAn lekhaka premacandajI ne bhI kahA hai "puruSa zastra se kAma letA hai tathA strI kauzala se| strI pRthvI kI bhA~ti dhairyavAna hotI hai|" vikTara hyago ne to yahA~ taka kahA hai - "Mun huve sight, woman insight." arthAt manuSya ko dRSTi prApta hotI hai to nArI ko divya dRsstti| bahano ! Apako apanI divya dRSTi khonI nahIM hai varan aura prakhara banAnI hai| prAcIna kAla se ApakI jisa mahimA ko deva bhI gAte rahe haiM, use kAyama rakhanA hai| nArI sadA se mahimAmayI rahI hai, ise sAbita karanA hai| tabhI hamAre rASTra kA kalyANa hogaa| (32)
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNI tIrtha kA jaina dharma kI prabhAvanA meM avadAna 90000005888800000072829080595 * ( zrI kusumavatI jI ma. kI muziSyA DaoN. sAdhvI divyaprabhA) mAnava isa virATa vizva kA eka cintanazIla evaM mananazIla prANI hai| isakI mahimA aura garimA taH varNAtIta evaM varNanAtIta hai| mAnava aura paza jagata meM bahavidha samAnatAeM parilakSita hotI hai donoM prANI haiM, isalie jIvana nirvAha hetu AhAra apekSita hai| donoM bhaya grasta hai nidrAdevI kI ArAdhanA meM bhI sarvAtmanA samarpita hai| aneka prakAra kI sadRzatA hote hue bhI eka aisI vilakSaNa vizeSatA hai jisake AdhAra para yaha spaSTataH pragaTa hai ki pazujagat se mAnava sarvazreSTha hai aura sarvajyeSTha hai| vaha viziSTa vizeSatA yahI hai ki mAnava apane jIvana meM dharmAcaraNa kara sakatA hai| dharma apane Apa meM maMgalasvarUpa hai aura vaha prANimAtra ke yogakSema kA AdhAra hai evaM vaha kalyANaprada hai| dharma vastuvRtyA trikAlAbAdhita satya hai| akhaNDa evaM zAzvata satya hai| ukta kathana ko kathamapi nakArA nahIM jA sktaa| itanA hI nahIM dharma ko deza kAla kSetra aura sampradAya kI saMkucita paridhiyoM meM nibaddha nahIM kiyA jA sktaa| prastuta, zabda itanA vyApaka aura itanA virAT hai ki dharma zabda ke uccAraNa mAtra se hI vyakti usakA na kevala arthaapitu abhiprAya bhI hRdayaMgama kara letA hai aura AtmasAt bhI kara letA hai| dharma Adi nahIM anAdi hai| jainadharma ke abhimatAnusAra isa avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva haiN| unhoMne jaina dharma kA pravartana kiyA hai| ataH kAlacakra ke AdhAra para bhagavAn RSabha deva ko dharma kA AdikartA kahA hai aura antima caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra hai| pratyeka tIrthaMkara cAra tIrthoM kI saMsthApanA karatA hai| isI lie ve tIrthaMkara kahalAte haiN| tIrtha kI saMkhyA zAzvata hai ve cAra haiN| jo isa prakAra hai -zramaNa, zramaNI, zrAvaka aura zrAvikA ra ___ ukta cAra bhedoM meM prathama ke do bheda aNagAra dharma ke pratIka hai aura antima ke do bheda AgAra dharma ke paricAyaka hai| isa prakAra dharma ke do bheda haiM 2 eka AgAra dharma aura dUsarA aNagAra dhrm| prastuta nibandha kI sImita pRSTha saMkhyA ko dhyAna meM rakhate hue yahA~ para zramaNI dharma ke sandarbha meM Alekhana karanA hamArA pratipAdya viSaya hai| zramaNI nArI jAti kA sarvAdhika parama vizuddha svarUpa hai| isI svarUpa meM sthita nArI adhyAtmika jagata meM samutkarSa karatI hai paramapada mokSa ko prApta kara letI hai| zramaNI bahirjagat se haTa kara antarjagat meM vicaraNa karatI hai| vaha tana kI dRSTi se yahA~ para hai para mana kI dRSTi se vaha mokSa meM hai| vaha apane jIvana meM saMyama dharma kI akhaNDa rUpa se ArAdhanA karatI hai| samatA dharma ko AtmasAta kara letI hai rAga aura 1. bhagavatI sUtra 2018 2 . sthAnAMga sUtra sthA. 2 (33)
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ unheM dveSa rUpa pragAr3ha granthiyoM kA unmUlana karatI hai aura vaha cetanAzIla mana se vina bAdhAoM para vijayazrI prApta karatI hai| carama lakSya kI ora agrasara hotI hai| vaha apane Apa meM jyoti svarUpA hai| vaha jyoti isa artha meM hai ki vaha svayaM prakAzamAna hotI hai| anya bhavyAtmAoM ko bhI Alokita kara detI hai| jisase ve bhavya AtmAeM kumArga se parAGmukha hokara sanmArga kI ora prasthita hotI hai| zramaNI na kevala jyoti hai apitu vaha agni zikhA bhI hai vaha agnizikhA isa rUpa meM hai ki apane janma janmAntaroM ke karmakASTha ko jalA detI hai aura usake pAvana samparka meM samAgata bhavya AtmAeM bhI apane cirasaMcita karmaghAsa ko bhasmasAt kara detI hai| isI avasarpiNI kAla cakra ke prathama tIrthakara bhagavAn, RSabhadeva kI mAtA ne dravya kI dRSTi se saMyama mArga aMgIkRta nahIM kiyA hai para bhAva kI apekSA se saMyama kI aura cAritra kI pUrNatA ke kAraNa hI ; mila gayI thii| mAtA marudevI ke bAda bhagavAna RSabhadeva kI do samAdaraNIyA patriyA~ brAhamI aura sundarI kA savistRta vivaraNa jaina sAhitya meM upalabdha hai| sAMsArika avasthA meM unakI upalabdhiyoM kI carcA karanA yahA~ prAsaMgika nahIM hogaa| kintu itanA ullekha karanA nitAnta apekSita hogA ki una donoM vairAgyamarti akhaNDa bAla brahmacAriNI pavitra hRdayA bahinoM ne saMyama mArga aMgIkAra kara svayaM kA kalyANa kiyA aura sAtha hI ina donoM bahina sAdhviyoM ne apane bhrAtA saralamanA tapa kI akhaNDamUrti bAhubali ko bhI vAstavikatA kA paribodha dekara lAbhAnvita kiyaa| unake jIvana kA eka saMsmaraNa smRti ke AkAza meM nakSatra kI bhAMti camaka uThA hai| bAhubali ne dIkSA aMgIkAra kI usake pazcAt atighora tapazcaraNa meM saMlagna hue| unakI yaha tapasyA parAkASThA para pahu~ca gyii| tathApi ve kevalajJAna kI zAzvata jyoti se udbhAsita nahIM hue| isakA eka mAtra kAraNa yaha thA unake antarmana meM isa bAta ko lekara jvAra ke samAna kucha aisA hI dRzya uTha rahA thA ki saMyama sAdhanA meM jyeSTha apane laghubhrAtAoM ko vaMdana namana kaise kreN| jyeSTha hokara anujoM ko vandana? nhiiN| yaha asambhava hai| unake mana meM yahI ahaMkAra vyApta thA jo vAstava meM mithyApUrNa thaa| aura sundarI ina donoM ne unake nikaTa Akara udbodhana ke svara meM kahA -he bhAI! gaja se utro| jaba taka ArUDha raheMge taba taka Apako kevala jJAna kI akhaNDa ananta divya jyoti prApta nahIM ho paaegii| bahinoM ke ye zabda bAhubali ke karNakuharoM meM jyohi par3e tyoMhi ve cintana ke gahare sAgara meM DUba gye| gaja-yahA~ vana meM gaja kahA hai aura isI anukrama meM unake cintana meM sahaja rUpa meM mor3a liyaa| maiM kaba se mAnarUpI gaja para ArUr3ha huA huuN| merA yaha mAna kitanA midhyA hai| ve mere anuja haiM to kyA huA saMyama meM mujha se jyeSTha haiN| jyeSTha hone ke nAte mujhe unakI vandanA karanI caahiye| basa yaha vicAra Ate hI bAhubali bhAiyoM ke sanikaTa vandanArtha jAne ke hetu apanA kadama bar3hAte haiM ki unheM kevala jJAna kI anaMta akSaya jyoti upalabdha ho jAtI hai| yadi brAhmI aura sundarI unheM saceta nahIM karatI saMkSipta para sAra pUrNa udbodhana nahIM detI unake mithyAbhrama kI ora dhyAna kendrita nahIM karAtI to kyA unheM kevalajJAna ho pAtA? ukta kathanAnaka ke tAtparya se yaha suspaSTa hai ki ina donoM bahanoM ke nimitta se unheM kevalajJAna prApta huA kyoMki upAdAna ke lie nimitta kA honA na kevala Avazyaka apitu anivArya hai| nimitta apane sthAna para mahattva rakhatA hai aura upAdAna kA bhI apanA mahattva hai| (34)
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNI vastutaH apane antara jyoti ke prakAza meM itanI divya hai ki usakA yathA tathya varNana karanA sambhava pratIta nahIM hotaa| vaha mAnava cetanA ke vikAsa ke lie mahAn udAtta zAzvata saMdeza pradAna karatI hai| vAstava meM vaha pUjyA hai| AdaraNIyA hai| namaskaraNIyA hai| prAcIna itihAsa ke svarNima pRSThoM para aise asaMkhya udAharaNa hai jinakA vistAra se varNana karanA zakti aura mati pare hai| AryA ziromaNi candanA, mRgAvatI, aJjanA rAjImatI sulasA Adi aneka zramaNiyA~ adhyAtma kI sarvocca bhUmikA para pahu~ca gayI aura ve AtmA se paramAtmA ke rUpa meM ho gyii| zramaNI kA utanA hI sthAna hai jitanA sthAna zramaNa kA hai| kyoMki zramaNa kI bhAMti zramaNI bhI eka tIrtha svarUpA hai| donoM ke niyama upaniyama bhI samAnatA lie hue haiN| jaise zramaNa paMca mahAvrata kA ArAdhaka hai zramaNI bhI paMcamahAvrata kI ArAdhikA hotI hai| zramaNa bAvIsa pariSahoM para vijaya prApta karane kA prayAsa karatA hai aura zramaNI bhI bAvIsa pariSaha ko jItane meM apanA parAkrama dikhAtI hai| pA~ca samiti aura tIna gupti kI paripAlanA zramaNa aura zramaNI donoM karate haiN| zramaNa kI bhAMti zramaNI bhI prAtaH sAyaM SaDAvazyaka kI sAdhanA meM saMlagna rahatI hai| dazavidhayati dharma zramaNa aura zramaNI donoM ke AcaraNIya hai| zramaNa saMgha meM jisa taraha zramaNoM kI vyavasthA nirdhArita hai, usI taraha zramaNiyoM kI bhI vyavasthA rahI hai| zramaNI saMgha kI samutkarSa kA hetu aura suvyavastA banAye rakhane ke lie katipaya padoM kA ullekha hai| ve pada isa prakAra haiM - (1) pravartinI (2) gaNAvacchedinI (3) abhiSekA aura (4) prtihaarii| . ina padoM ke bAre meM savistRta vivecanA na karatI huI saMkSepa meM hI ina padoM kA spaSTIkaraNa aura svarUpa prastuta kara rahI huuN| (1) pravartinI 3 - zramaNI saMgha meM pravartinI kA jo sthAna hai vaha vastutaH mahatvapUrNa hai| usakI apanI garimA aura mahimA hai| zramaNI kI dIkSA paryAya kama se kama ATha varSa kI honI caahiye| vaha AcAra meM kuzala, pravacana meM pravINa, saMkliSTa citta vAlI sthAnAMga aura samavAyAMga Adi AgamoM kI jJAtA honA Avazyaka hai| pravartinI pada ke lie pradhAna AryA gaNinI mahattarA Adi zabda bhI prayukta hue hai, jo usake nirmala evaM tejasvI vyaktitva ko ujAgara kara dete haiN| ATha varSa kI dIkSA paryAya vAlI pravartinI ke lie yaha bhI batAyA hai ki vaha eka sAdhvI ke sAtha zIta aura uSNa kAla meM vicaraNa nahIM kara sktii| kama se kama do sAdhviyA~ Avazyaka haiN| (2) gaNAvacchedinI - jo sthAna zramaNa zramaNI meM gaNAvaccheda kA rahA hai vahI sthAna zramaNIsaMgha meM gaNAvacchedinI kA rahA hai gaNAvacchedinI pada dhAriNI zramaNI ko zIta evaM uSNa kAla meM tIna anya sAdhviyoM ke sAtha vicaraNa karanA cAhie varSAvAsa meM usake sAtha cAra sAdhviyA~ Avazyaka hai| (3) abhiSekA - zramaNa saMgha meM jo sthAna sthavira kA hai vahI sthAna zramaNI saMgha meM abhiSekA kA rahA hai, kahI-kahI para abhiSekA ke sthAna para gaNinI ke samakakSa rakhA gayA hai| (4) pratihArI - nigranthI pratihArI dvArapAlikA ke rUpa meM mAnI gaI hai| vaha prAthamika kI taraha hotI hai, jahA~ kahIM aise sthaloM para rukanA par3atA hai| jahA~ sAdhvI kI surakSA kA prazna hotA hai vahA~ vaha pratihArI dvArapAlikA ke rUpa meM rahakara anya zramaNiyoM kI rakSA karatI thii| 3- vyavahAra sUtra (35)
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra zramaNI saMgha kI savoMmukhI samutkarSatA evaM suvyavasthA hetu uparyukta padoM kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| bhagavAna zraSabhadeva ke zAsana kAla meM cAlIsa hajAra zramaNiyA~ siddha huI (4) tIrthaMkara ajitanAtha ke zAsanakAla meM zramaNiyoM kI saMkhyA tIna lAkha tIsa hajAra thI (5) bhagavAna saMbhavanAtha ke zAsana kAla meM sAdhviyoM kI utkRSTa sampadA tIna lAkha chattIsa hajAra thI (6) bhagavAna abhinandana ke zAsana kAla meM zramaNiyoM kI saMkhyA chaH lAkha tIsa hajAra thI (7) tIrthakara sumatinAtha ke yuga meM pA~ca lAkha tIsa hajAra sAdhviyA~ thI (8) bhagavAna padyaprabha ke dharmaparivAra meM cAra lAkha bIsa hajAra sAdhviyoM kI saMkha tIrthakarasupArzvanAtha ke zAsana kAla meM satiyoM kI saMkhyA utkRSTa sampana cAra lAkha tIsa hajAra thI (10) tIrthakara candraprabha ke zAsana kAla meM AryAoM kI saMkhyA tIna lAkha assI hajAra thI (11) tIrthaMkara suvidhinAtha ke dharma parivAra meM zramaNiyoM kI utkRSTa sampadA eka lAkha bIsa hajAra thI (12) tIrthaMkara zItalanAtha ke dharma saMgha meM mahAsatiyoM kI saMkhyA eka lAkha chaH thI (13) bhagavAna zreyAsa nAtha ke zAsana kAla meM nigranthiyoM kI utkRSTa sampadA eka lAkha tIna hajAra thI (14) tIrthaMkara vAsupUjya ke dharma saMgha meM sAdhvI-ratna kI saMkhyA eka lAkha rahI thii| (15) tIrthaMkara vimalanAtha ke caturvidhasaMgha zramaNiyoM kI utkRSTa saMkhyA eka lAkha ATha sau thI (16) bhagavAna anantanAtha ke dharmaparivAra meM sAdhviyoM kI saMkhyA bAsaTha hajAra thI (17) bhagavAna dharmanAtha ke zrI saMgha meM sAdhviyoM kI saMkhyA bAsaTha hajAra cAra sau thI (18) bhagavAna zAntinAtha ke zAsana kAla meM sAdhviyoM kI utkRSTa saMkhyA ikasaTha hajAra cha: sau thI (19) bhagavAna kunthunAtha ke dharmaparivAra meM sAdhviyoM kI saMkhyA sATha hajAra cha: sau thI (20) bhagavAna arahanAtha ke zAsanakAla meM sAdhviyoM kI utkRsTa saMkhyA sATha hajAra thii| (21) bhagavAna mallinAtha ke zAsana kAla meM zramaNiyoM kI saMkhyA pacapana hajAra thI (22) bhagavAna munisuvrata ke zAsana kAla meM zramaNiyoM kI saMkhyA pacAsa hajAra thI (23) bhagavAna neminAtha ke zAsana kAla meM sAdhviyoM kI saMkhyA ikatAlIsa hajAra thI 4 - kalpasutra sUtra 1, 2, 7 5 - pravacana sArodvAra 1, 17 gAthA 33, 5/39 6 - pravacana sArodvAra 17 gAthA 335 -39 7 - sata0113 gAthA 235 - 236 8 . satariyaDhAra 113 gAthA 235 - 236 9 - samavAyAGga sUtra pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 satariyaDhAra 113gAthA 235 - 236 pravacanasAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacanasAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacanasAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 satariyaDhAra 113 gAthA 235 - 236 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 satariyaDhAra 104 gAthA 216 - 217 pravacana sAroddhAra 25 gAthA 368 - 82 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 (36) 11
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) bhagavAna ariSTanemi ke zAsana kAla meM AryAoM kI saMkhyA cAlIsa hajAra thI (25) bhagavAna pAzvanAtha ke zAsana kAla meM sAdhviyoM kI utkRSTa sampadA ar3atIsa hajAra thI (26) bhagavAna mahAvIra ke zAsana kAla meM zramaNiyoM kI utkRSTa sampadA chattIsa hajAra thI (27) upayuta vivecana se kisa tIrthaMkara ke zAsanakAla meM kitanI zramaNiyA~ huI thI, usakA spaSTa rUpa se parijJAna ho jAtA hai| nArI paryAya kA utkaSTa svarUpa AryikA ke rUpa meM bhI hai. jisakA artha sajjanoM ke dvArA jo arcanIyA, pUjyanIyA hotI hai jo nirmala cAritra ko dhAraNa karatI hai vaha AryikA kA hai aura AryikA kA aparanAma sAdhvI hai| jo adhyAtma sAdhanA kA yathAzakti paripAlana karatI hai, use sAdhvI kahate haiN| zama, zIla, saMyama aura zruta hI sAdhvI kA yathArtha svarUpa hai aura yaha eka aisI parama nirmala tArikA hai jo apanI sAdhanA kI prabhA se bhAvuka AtmAoM kA prabhAsvara kara detI hai| unake antaraMga aura bahiraMga jIvana meM AmUlacUla parivartana bhI karatI hai| zramaNI jahA~ eka ora svakalyANa meM sarvAtmanA nirata rahA karatI hai| jisa sAdhanA mArga para nitya nirantara agrasara hotI huI lakSya kI ora pragatizIla rahatI hai aura vaha dUsarI ora jaina dharma kI prabhAvanA meM bhI apanA mahattvapUrNa avadAna detI hai| jaina dharma ke mUlabhUta siddhAntoM kI prANapratiSThA janatA janArdana ke lie karatI hai| itanA hI nahIM vaha unheM vyasanamukti kA pATha bhI par3hAtI hai| sadAcAra jIvana jIne kI satprANa preraNA pradAna karatI hai, jisase unakA jIvana yathArtha meM jIvana bana jAtA hai aura vaha jIvana eka aisA preraNAspada hotA hai ki parivAra, samAja aura rASTra bhI gauravAnvita hotA hai| zramaNI svayaM yogyatA sampanna hotI hai jisase usakI pravacanakalA bhI mahatvapUrNa hotI hai| usakA prabhAva bhI vilakSaNa hai jisase zrotAgaNa bhI usa pravacana kalA ke prabhAva-pravAha meM DabatA tairatA rahatA hai| zrotA adhyAtma pradhAna pravacana sudhA kA pAna karatA huA bahirjagat se haTakara antarjagat meM pahu~ca jAtA hai| yahI usake pravacana kalA kA acintya prabhAva sAkAra rUpa meM dikhAI par3atA hai| zramaNI apane jIvana meM utkRSTa rUpa se tapaH sAdhanA bhI karatI hai jisase jaina dharma kI prabhAvanA ko aura adhika vyApakatA prApta hotI hai zramaNI svayaM tapaH sAdhanA meM pralambakAla taka saMlagna rahane ke sAtha hI anya bhavyAtmAoM ko bhI tapasyA kI mahattI preraNA detI hai jisase bhavya AtmAe~ apanI jIvana ko tapazcaraNa ke sAMce meM DhAla dete hai| tapa jahA~ eka ora jaina dharma kI prabhAvanA sampAdana meM sakSama hai vahA~ dUsarI ora tapa janma janmAntaroM ke saMcita/bandhita karma pudgaloM ko bhI kSINa kara detA hai| karma jaba Atyantika rUpa se kSaya ho jAte haiM taba AtmA parama zAzvata pada ko prApta kara letA hai| __katipaya zramaNiyAM ahiMsA dharma kI vijaya patAkA phailAtI huI hiMsA kI paramparA ko sadA ke lie samApta kara detI hai| samAjagata hiMsA pradhAna rUr3hiyoM kA unmUlana kara detI hai aura ahiMsAtmaka svastha paramparA kA AvirbhAva karatI hai| zramaNiyA~ adhyAtma yoga ke kSetra meM bhI dakSatA prApta hotI hai| adhyAtmayoga unakA nijI rasa hotA hai aura yaha rasa dhArA svayaM ko AplAvita karatI huI dUsaroM ko bhI lAbhAnvita kara detI hai| ahiMsA aura adhyAtmayoga ye donoM apane Apa meM mahAn tatva haiN| zramaNI jagata ne inake dvArA bhI jaina dharma kI prabhAvanA/abhivRddhi meM mUlyavAn yogadAna diyA hai| 24 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 26 (37)
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAra pUrNa zabdoM meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki zramaNiyoM ne jina zAsana kI prabhAvanA meM jaba se yogadAna denA prArambha kiyA usakA itivRta zabdazaH likhanA isa laghukAya nibandha meM sambhava nahIM hai tathApi hamArA vinamra prayAsa bhI usa dizA meM Daga bhara hai| ciMtana - kaNa dUsaroM ke kAma meM hAtha baTAne para sukha kI anubhUti hotI hai| yaha zarIra eka dina avazya naSTa hogA, sirpha Apake vyaktitva evaM kRtitva hI zeSa raha jaaeNge| apane ko sadA satkArya karane meM hI lgaao| sadAcAra hI jIvana kA sAra hai| sahanazakti hI aMta meM sukhakArI hotI hai| jIvana kA aMtima sukha tyAga hai| tyAga jaina zAsana kA saMdeza hai| tyAga dharma va zAMti hai, bhoga adharma va azAMti hai| |* jIvana eka vATikA hai, isa vATikA meM sadgaNoM ke puSpa lade hue haiN| yaha saMsAra eka bAjAra hai, jIvana meM (bAjAra ke sAmAna ke pratIka) guNoM va avaguNoM ko utArane ke lie mAnava svataMtra hai| jIvana amUlya motI hai| motI se jana sAmAnya mugdha ho jAtA hai| ataH sadgaNa 1 rUpI motI jIvana meM utarane se sArA saMsAra praphullita ho uThatA hai|| upavana meM bhInI-bhInI mahaka AtI hai puSpoM kI, vaise hI saccAI ke mAnava meM vikAsa se sArA saMsAra bhInA-bhInA mahaka sakatA hai| * sva. zrI campAkuMvara jI ma.sA (38)
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 2363693comdisc00000000100618066644064456986888888888886000000000000ddes968800000000000000868840 sck jaina Agama sAhitya meM nArI kA svarUpa 302268826880032002020163003552800 * mahAsatI zrI uditaprabhA 'uSA' 1036d6 :25888888888888888652800000000038 maharSi ramaNa kA kahanA hai "pati ke lie caritra, saMtAna ke liye mamatA, samAja ke liye zIla, vizva ke liye dayA, tathA jIva mAtra ke liye karuNA saMjone vAlI mahAprakRti kA nAma hI nArI hai|" vaha tapa, tyAga, prema aura karUNA kI pratimUrti hai| usakI tulanA eka aisI salilA se kI jA sakatI haiM, jo aneka viSama mArgoM para vijayazrI prApta karate hue, sudUra prAntoM meM pravAhita hote hue / AtmAoM kA kalyANa karatI hai| usameM pathvI ke samAna sahanazIlatA. AkAza ke samAna cintana kI gaharAI aura sAgara ke samAna kalmaSa ko AtmasAta kara pAvana karane kI kSamatA vidyamAna hai| nArI kI tulanA bhUle bhaTake prANiyoM kA patha pradarzita karane vAle prakAza stambha se kI jA sakatI haiN| usake jIvana meM rAhoM kI dhUla bhI hai, vairAgya kA candana bhI hai aura rAga kA gulAla bhI hai| vaha kabhI durgA banakara krAnti kI agni prajjvalita karatI hai to kabhI lakSmI banakara karUNA kI brsaat| na+ari arthAt jo kisI kI zatru nahIM usake vAtsalyamaya AMcala meM zizu ke samAna akhila vizva pallavita hotA hai| ataH yadi use jaganmAtA kI saMjJA se abhihita kiyA jAye to atizayokti nahIM hogii| ___hamAre deza meM prAcIna kAla se hI nArI kA sthAna garimAmaya rahA hai| "yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatA" jahAM para nAriyoM kI pUjA aura sammAna hotA hai, vahAM devatA nivAsa karate hai| iyaM vediH bhuvanasya nAbhiH nArI hI saMsAra kA kendra hai| ina sUtroM meM nArI ke prati apAra AsthA, zraddhA aura pUjya bhAvanA abhivyakta kI gaI hai| ___ kaviyoM ne unakI tulanA varNa evaM gandha ke phUloM kI mahakatI manohAriNI mAlA se kI haiM, jananI ke rUpa meM vaha sarvAdhika pUjya evaM sammAnanIya hai, bahana ke. rUpa meM vaha sneha, saujanya evaM preraNA kI pravAhinI hai, patnI bhAryA, sahadharmiNI ke rUpa meM vaha mAnava ke samagra vyaktitva kA mitra rUpa meM vikAsa karatI hai| vaha eka aise asIma sAgara ke samAna hai, jisameM cintana ke asaMkhya motI vidyamAna hai| jaina manISiyoM ne usake mahatva ke Aloka ko samajhA aura zabdabaddha kiyaa| Agama ke jyotirmaya pRSThoM meM usake AdarzoM evaM.gauravagAthAoM ke aneka citra vidyamAna hai| jaina dharma meM nArI ko bAhya pariveza ke sthAna para usake Antarika saundarya ke pariprekSya meM mUlyAMkita kiyA gayA hai| usakI ugra tapasyA, asIma tyAga atulanIya sAhasa, sevA parAyaNatA, zIla saundarya, saMvedanazIlatA, titikSAvRti ke divya prabhAva kA gAna kiyA gayA hai| usane antara meM vidyamAna atula jIvana zakti ko anubhava kara sammAnita kiyA hai| jaina itihAsa meM nArI mAhAtmya viSaya meM sarvotkRSTa pakSa puruSa se pahale jIvana ke vikAsa kI carama sthiti meM pahuMcanA hai| udAharaNArtha: bhagavAn RSabhadeva ke samakSa jaba mAtA marUdevI AtI hai, aura hAthI para (39)
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ baiThe-baiThe hI unakI antazcetanA, UrdhvArohaNa karane lagatI hai aura vaha vAyAvI bhAvanAoM se Upara uThakara zuddha caitanya meM lIna ho jAtI hai, usI Asana para baiThe-baiThe vaha kaivalyajJAna aura siddha gati prApta kara letI jaina dharma meM tIrthakaMra kA pada sarvocca mAnA jAtA hai| zvetAmbara, paramparAnusAra malli ko strI tIrthakaMra ke rUpa meM svIkAra karake yaha udghoSita kiyA ki AdhyAtmika vikAsa ke sarvocca pada kI adhikArI nArI bhI ho sakatI hai| usameM ananta zakti sampanna AtmA kA nivAsa haiN| mAtA marUdevI aura tIrthakaMra ke do aise jAjvalyamAna udAharaNa zramaNa saMskRti ne prastuta kiye haiM, jinake kAraNa nArI ke sambandha meM racI gaI, aneka mithyA dhAraNAeM svata: dhvasta ho jAtI hai| - bhagavAn RSabhadeva kI putrI brAhmI aura sundarI mAnava jAti kI prathama zikSikAoM ke rUpa meM pratiSThita haiN| jambUdvIpa-prajJapti, AvazyakacUrNi va Adi purANa Adi meM inheM mAnava sabhyatA ke Adi meM jyotistambha mAnA hai| brAhmI ne sarvaprathama akSarajJAna kI pratiSThApanA kI to sundarI ne gaNitajJAna ko nUtana artha diyA hai| prathama zAzvata sAhitya ke vaibhava kI devI hai, to dUsarI rASTra kI bhautika sampatti ke hAnilAbha kA sAMkhya upasthita karatI hai| donoM ne sAMsArika AkarSaNoM ko tAka para rakhate hue Ajanma brahmacAriNI rahakara mAnava jagata ke bauddhika vikAsa kI jo sevA kI hai, vaha svarNAkSaroM meM aMkita hai| bhagavAn RSabhadeva ne nArI ke utthAna hetu jina cauMsaTha kalAoM kI sthApanA kI hai, unameM donoM Ajanma kumAriyA~ niSNAta thii| nArI isa sRSTi kI prathama zikSikA hai, vahIM sarvaprathama vizva rUpI zizu ko na kevala aMgulI pakar3akara calanA sikhAtI hai, apitu girakara phira uThakara calane kA pATha bhI par3hAtI hai| AvazyakacUrNi meM brAhmI aura sundarI dvArA muni bAhubali ko pratibodha dene kA ullekha hai| prakRti se komala hone ke kAraNa usakA upadezikA rUpa viziSTa prabhAva upasthita karatA hai| bAhubali saMyama ke patha para calakara bhI abhimAna ke mada se. mukta nahIM hue the| bhaginI dvaya ne unake abhimAna ko cUra kara sanmArga para prazasta kiyA thaa| unakA svara thA: __ "vIrA mhArA gaja thakI nIce utro| gaja caDhyA kevalI na hosI re||" bhaginI dvaya kA upadeza suna karake unake antara ke dvAra khule aura ahaMkAra nizeSa ho gyaa| uttarAdhyayana aura dazavaikAlika kI cUrNi meM rAjamati ke aDiga saMkalpa aura divyazIla kA varNana hai| yAdava yuga kI nArI rAjula kI ariSTanemi ke sAtha sagAI ho cukI thI, vivAha ke lie bArAta A gayI thii| sahasA toraNa para se vara lauTa gaye aura rAjula parityaktA ho gyii| parityaktA hone para vaha bhI TUTI nhiiN| apitu rAjamahala ke vaibhava ko chor3akara tyAga ke patha para cala pdd'ii| usake saMyama ke sAmane raivatAcala kI sUnI ghATiyAM bhI vismita thii| udhara rathanemi saMyama ke patha para calate hue bhI vAsanAoM ke lAla DoroM se svayaM ko mukta na kara sake the| raivatAcala kI andhakArAcchanna ekAnta guphA meM bhIge vastroM meM rAjamati ko dekhakara vAsanA kA sarpadaMza ke liye taiyAra thaa| rAjamati ke bhIge saundarya ko dekhakara vaha saMyama ke AkAza se vAsanA kI dharatI para tar3apane lage the| jaba rAjamati ne rathanemi ko patana ke garta meM (40)
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ girate hue dekhA to usakA upahAsa nahIM ur3AyA apitu apanI pavitra upadezAmRta se aisI prazAnti pradAna kI ki vAsanA kA sarpa phira kabhI na phuphkaaraa| saMyama ke mArga para rathanemi ke bhaTakate kadamoM ko rAjamati ne sthira kiyaa| rAjamati kI adamya tejasvitA stutya hai| bhagavAn mahAvIra svAmI ke zabdoM meM rAjula ke upadeza se rathanemI satpatha para vaise hI cala par3ate haiM, jaise utpathagAmI mastahastI aMkuza se niyaMtrita ho jAtA hai| "aMkuseNa jahA~ nAgo dhamme saMpaDivAio" zramaNa saMskRti meM nArI kI garimA AdinAtha se mahAvIra yuga taka akSuNNa raha skii| mahAvIra ne candanabAlA ke mAdhyama se usa paramparA ko eka navIna mor3a pradAna kiyaa| taduparAnta hI sAdhu aura zrAvaka ke sAtha sAdhvI aura zrAvikA saMgha kI sthApanA kii| sAdhanA ke patha para nArI ne nava kIrtimAna sthApita kiye| puruSoM kI apekSA nAriyoM kI saMkhyA sadA hI bar3hakara rhii| nArI ne apane aDiga sAdhanA dvArA yaha pramANita kara diyA ki vaha kisI bhI dRSTi se puruSa se pIche nahIM hai - "eka nahIM do-do mAtrAeM nara se bar3hakara naarii|" bha. mahAvIra ke caturvidha saMgha meM kula caudaha hajAra sAdhu evaM chattIsa hajAra sAdhviyAM thii| eka lAkha unasaTha hajAra zrAvaka aura tIna lAkha aThAraha hajAra zrAvikAeM thii| candanabAlA ne chattIsa hajAra AryAoM ke virATa evaM divya zramaNI saMgha kA netRtva kiyaa| candanabAlA jaina sAhitya meM eka pratIka ke rUpa meM pratiSThita hai| dAsatva kI jaMjIroM se vaha bhagavAn mahAvIra svAmI kI anukampA se mukta huI aura usane adhyAtma patha para saMyama kI raMgolI sjaayii| vastutaH Arya candanabAlA kI kahAnI bhAratIya nArI ke saMgharSoM ke sAgara ke usa pAra jAne ke atulanIya sAhasa kA pramANa hai| manISiyoM ne AdhyAtmika nirdezanoM kI dRSTi se candanabAlA ko gaNadhara gautama ke samakakSa maanaa| kalpasUtra isake lie pramANa-svarUpa hai, jisameM batAyA gayA hai ki sAdhu saMta meM sAta sau zramaNa kevala jJAna pAkara siddha hue hai| jabaki saMgha meM sAta sau zramaNa kevala jJAna pAkara siddha hue hai| jaba ki zramaNI saMgha meM caudaha sau zramaNiyAM siddha buddha mukta huii| isakA yaha artha hai ki Arya candanA kA zAsana kitanA adhika svaccha, nirmala, sazakta evaM sakSama thA aura isake mUla meM svayaM bhagavAna mahAvIra hai, unakA tatvajJAna evaM dharma shikssnn| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne nArI meM vidyamAna divya guNa ko pahacAnA aura usakI garimA ke pratiSThApana kI dRSTi se mahatvapUrNa bhUmikA nibhaayii| bhagavAn mahAvIra svAmI ke sandeza meM nArI ke liye amRta bindu chalake haiN| AdhyAtmika, sAmAjika evaM zaikSaNika dRSTi se usake liye vikAsa ke nava sopAna sthApita kiye| sAdhvI zrI suyazA kA yaha kathana jaina zramaNI ke liye sArthaka siddha hotA hai-"nArI na sahasA vidroha kara sakatI hai aura na daba banakara hI raha sakatI hai| usakA apanA eka svAbhimAna hai. jisakI koI 'idamityaM' jaisI aikAntika vyAkhyA nahIM ho sktii| nArI sarvathA navIna krAnti kI nirmAtrI abhinava brahmANI hai| jIvana ke hara naye mor3a para nArI kI eka anokhI hI navanirmita hotI nArI ko abalA aura baMdinI kaha kara usakA upahAsa karane vAle ko jaina ziromaNiyoM ne nirUntarita kiyA hai| eka kavi kA kathana hai - "komala hai kamajora nahIM tuma zakti kA nAma nArI hai,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabakoM jIvana dene vAlI mauta bhI tujhase hArI hai|" katipaya logoM ne nArI ke mahatva ko na samajha kara usa para vyaMgya kiyA hai| kisI ne yaha kahA- "nArI kI jhAI parata aMdhA hota bhujaMga" to kisI ne usakI tulanA Dhola se karate hue kahA - "zUdra gaMvAra Dhola pazu nArI ye saba tAr3ana ke adhikArI" aMgrejI ke eka lekhaka ke sira para to yaha jAdU kucha adhika hI car3hakara bolA - "A dog, a wife and walrut tree more you beat them better they be" kucha logoM ne nArI ko viSa kI belar3I, kalaha kI jar3a kahakara usakI upekSA kI hai| unhoMne nArI ke ujjvala rUpa ko nahIM dekhaa| vaha yuddha kI jvAlA nahIM, zakti kI amRtavarSA hai| vaha andhakAra meM prakAza kiraNa hai| usane apane buddhi, cAturya aura AtmavizvAsa se zUle bhaTake jIvana rAhiyoM ko sahI dizA darzana diyaa| durAcAra ke saghana andhakAra meM gumarAha bane vyaktiyoM ko sadAcAra kI sahI rAha btaayii| jaina dharma nArI ke sAmAjika mahatva se bhI AMkheM mUMda kara nahIM calA hai| usane sAmAjika kSetra meM bhI nArI ko puruSa ke samAna mahatva diyA hai| saMyama ke kSetra meM bhikSuNiyA~ hI nahIM gRhastha upAsikAoM bhI anavarat Age bar3hI haiN| bhagavAn mahAvIra ke pramukha zramaNopAsaka gRhasthoM kA nAmollekha jahAM hotA hai vahIM pramukha upAsikAeM kI bhI carcAeM AtI hai| sulasA, revatI, jayantI, mRgAvatI jaisI nAriyAM mahAvIra ke samavasaraNa meM puruSoM ke samAna hI Adara va sammAnapUrvaka baiThatI hai| ___ bhagavatI sUtrAnusAra jayantI nAmaka rAjakumArI ne bhagavAn mahAvIra ke pAsa gambhIra, tAtvika evaM dhArmika carcA kI hai to kozA vezyA apane nivAsa para sthita muni ko sanmArga dikhAtI hai| ... uttarAdhyayana sUtra meM mahArAnI kamalAvatI eka Adarza zrAvikA thI, jisane rAjA iSukAra ko sanmArga dikhAyA hai| mahArAnI celanA ne apane hiMsAparAyaNa mahArAja zreNika ko ahiMsA kA mArga dikhaayaa| zramaNopAsikA sulasA kI aDiga zraddhA satarkatA ke viSaya meM bhI hameM vismaya meM raha jAnA par3atA hai| ambar3a ne usakI kaI prakAra se parIkSA lii| brahmA, viSNu, maheza banA, tIrthakaMra kA rUpa dhAraNa kara samavasaraNa kI lIlA raca ddaalii| kintu sulasA ko AkRSTa na kara skaa| sulasA kI zraddhA dekhakara mastaka zraddhAvanata ho jAtA hai| revatI kI bhakti devoM kI bhakti kA bhI atikramaNa karane vAlI thii| uparyukta vizleSaNa se yaha pramANita ho jAtA hai ki jaina darzana ke mastaka para nArI tapazIla aura divya saundarya ke mukuTa kI bhAMti zaubhAyamAna hai| usakI komalatA meM himAlaya kI dRr3hatA aura sAgara kI gaMbhIratA chipI huI hai| sItA, anjanA, draupadI, kauzalyA, subhadrA Adi mahAsatiyoM kA jIvana cAritra Arya saMskRti kA yazogAna hai| inake saMyama, sahiSNutA evaM vividha AdarzoM ko yadi devadurlabha siddhi kahA jAye to atizayokti na hogii| ye labdhiyAM mahAkAla kI tUphAnI AMdhI meM bhI kabhI dhUla dhUsarita na hogii| vastutaH jainAgamoM meM nArI jIvana kI vividha gAthAeM una nanhIM dIpa zikhAoM kI bhAMti hai jo yuga-yugAntara taka Aloka kI kiraNe vikIrNa karatI rhegii| yaha dIpa zikhAe~ divya smRti-maMjUSA meM jagamagAtI rhegii| vartamAna paristhitiyoM meM yaha jyoti adhika prAsaMgika hai, kyoMki Aja bhI nArI vividha viSamatAoM ke bhayAnaka DainoM se svayaM ko mukta nahIM pA rahI hai| yadi hama jaina zramaNiyoM aura Adarza zrAvikAoM kI suSThu evaM jyotirmaya paramparA ko eka bAra puna: samaya ke paTala. para smaraNa kareM to Ane vAle kala kA ceharA na kevala kusumAdapi komala hogA apitu usameM himAlayadapi dRr3hatA kA bhI samAveza ho jaayegaa|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vocadertica8860048086868083 sAdhvI jIvana : eka cintana 8885604598280380899398382888888888888888888888 * dIkSita DA. suzIla jaina "zazi" 'nArI' prakati kI eka anapama kati hai| saundarya kI sAkSAta samajjvalA hai| Ananda kI adhiSThAtA hai, pavitratA kI pratimA hai, maMgala kI mUrti hai evaM samatA kA saMkalana hai zakti "saMcaya kA sAmarthya, unnati kA utsAha tathA sAdhya prApti kI yogyatA hai| nArI na+ari hai arthAt nArI vaha hai jisake koI zatru nahIM hai| samAja kI svastha-vyavasthA meM nArI aura puruSa kI samAna AvazyakatA hai| puruSoM ke mAnasa meM nArI ke prati abalA mAnI jAne vAlI mithyA dhAraNA hai| nArI abalA nahIM sabalA hai| hama nArI kI goda se vIra, tejasvI, jJAnI evaM mahAna puruSa ke janma kI cAha karate hai. kinta yadi santAna vIra aura tejasvI pAnA hai to nArI ko abalA nahIM sabalA banAnA hogaa| yAda rakhiye abalA nArI se sabala santAna kA janma nahIM ho skegaa| siyAranI se zera kA janma sambhava nhiiN| zera kA janma siMhanI se hogaa| nArI evaM puruSa ke madhya yadi zreSTha-azreSTha dRSTi se mUlyAMkana kiyA jAya to rAma ke sAtha samakAlIna rAvaNa, sItA ke sAtha zUrpaNakhA, kRSNa ke hI yuga meM kaMsa, yudhiSThikara ke sAtha duryodhana, bhagavAna mahAvIra ke sAtha gauzAlaka, gAMdhI ke sAtha gauDase, mahAsatI candanabAlA ke sAtha seThAnI mUlA evaM bhakta prahalAda ke sAtha hiraNya kazyapa kA smaraNa ho AtA hai| anubhava ke AdhAra para puruSoM kI apekSA 'nArI' adhika sahanazIla evaM zakti sampanna ThaharI hai| mairAthana daur3a ke olampika kheloM meM 15 varSa ke antargata mahilAoM ne 40 miniTa kI kamI kI puruSa dhAvaka mAtra 2 miniTa hI kama kara sake haiN| barphIlI havAoM meM himAMka se 50 DigrI se nIce ke tApamAna meM 33 varSIyA mahilA sUsara nabukara ne 1049 mIla kuttAgAr3I daur3a lagAkara tIsarI bAra jItI thii| (1) anuzAsana kSamatA ke kSetra meM hama sva. pradhAnamaMtrI indirA gAMdhI ko dekha sakate haiM, jisane puruSoM kI apekSA lambe samaya taka bhArata kI vizAla janatA kA kuzala saMcAlana kiyA hai| jaina itihAsa meM 19 veM tIrthakara bhagavAn mallInAtha kA jIvana nArI kI pUrNatA kA sajIva udAharaNa hai| jaina dharma ke mUla siddhAntoM ke pragatizIla darzana ne nArI ko yathocita sammAna diyA hai| dhArmika kSetra meM bhI nara aura nArI kI sAdhanA meM koI bheda nahIM rakhA hai| caturvidha saMgha meM nArI ko samAna sthAna diyA hai| sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura shraavikaa| jaina saMskRti ke zvetAmbara pariprekSya meM puruSoM kI taraha nArI bhI aSTha karmoM ko kSaya karake mokSa jA sakatI hai, jisakA prArambhika jvalanta udAharaNa bhagavAn RSabhadeva kI mAtA marUdevI hai| bhagavAna RSabhadeva se lekara bhagavAna mahAvIra ne AdhyAtmika adhikAroM meM koI bheda nahIM rkhaa| unhoMne puruSoM kI bhA~ti nArI ko bhI dIkSita banAyA hai| pariNAmata: una sabhI kI zramaNa sampadA se zramaNI sampadA adhika rahI hai| 1 - abhinanda graMtha "zramaNI" khaNDa 5 jayapura (43)
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvI jIvana eka cintana zramaNiyoM kA sAMgopAMga vRhat itihAsa eka svataMtra graMtha kA viSaya hai| sAtha hI etadartha vistRta zodha evaM cintana kI bhI AvazyakatA hai| vartamAna avasarpiNI kAla kI prathama sAdhvI Adi tIrthakara bhagavAna RSabhadeva kI kanyAeM brAhmI evaM sundarI haiN| jinheM bhagavAna RSabhadeva dvArA 3,00000 (tIna lAkha) sAdhviyoM kI pramukhA banAyA gyaa| zramaNI itihAsa ke sandarbha meM bhAvI tIrthaMkara zrI kRSNa vAsudeva kI paTarAniyA~ padmAvatI, gaurI, gAMdhArI, lakSmaNA, suSamA, jAmbavatI, satyabhAmA, rUkmiNI Adi ke nAma ullekhanIya hai| jinhoMne zrI ariSTanemi prabhu se dIkSita hokara yakSiNI nAmaka mahAsatI kI ziSyAeM banakara Atma kalyANa kA mArga prazasta kiyA thaa| jAmbavatI ke putra zAmbakumAra kI viduSI patnI mUladattA evaM mUlazrI ne dIkSita hokara mokSa prApta kiyaa| bhagavAn mahAvIra kI 36,000 ziSyAoM kI pramukhA mahAsatI candanabAlA thii| kauzAmbI nareza sahasrAnika kI putrI evaM zatAnika nRpa kI bhaginI jayantI-zrAvikA evaM patnI rAnI mRgAvatI, magadha samrATa bimbisAra zreNika kI nandA, nandAvatI, kAlI. sakAlI ityAdi 23 rAniyoM ne mahAsatI candanabAlA ke pAsa dIkSA svIkAra kii| isa avasarpiNI kAla kI tIrthaMkara kAlIna sAdhviyA~ 45,58,000 (45 lAkha 58 hajAra) thI, jabaki sAdhu 2846000 (28 lAkha 46 hajAra) hI the| (2) vartamAna meM jaina saMgha ke 9974 sAdhu evaM sAdhviyoM hai, jinameM 7687 sAdhviyA~ hai| (3) __ bhagavAna mahAvIra ke nirvANa pazcAt isa zramaNI paramparA ke antargata sAdhvI yAkinI mahattarA ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA hai, jisane AcArya haribhadra sUri ko apane guru jinadatta sUri ke caraNoM meM dIkSita kiyA thaa| eka hajAra se kucha varSa pUrva dhArA nagarI ke rAjA muMjadeva kI mahArAnI kusumAvatI ne saMyama grahaNa kara itihAsa kI garimA meM abhivRddhi kii| tapa sAdhanA ke kSetra meM rAniyoM mahArAniyoM ne zramaNI jIvana apanAkara ratnA kanakAvalI Adi tapArAdhanA kara amara lakSya ko prApta kiyA hai| candanabAlA ke sAdhvI saMgha meM puSpacUlA, sunandA, revatI, sulasA, mRgAvatI, jayantI Adi pramukha rAniyA~ thii| sItA, draupadI, aMjanA, kalAvatI, damayantI Adi sAdhvI jIvana kA darzana Aja mAnava mAtra ke lie anukaraNIya bana gayA hai| jJAtAdharma kathAMga sUtra ke mallI adhyayana meM vivAha ke lie Ae hue sAtoM rAjakumAroM ko udbodhana dene vAlI mallI kumArI kA Adarza cirasmaraNIya bana gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM varNita rAjamati ne ekAnta ke kSaNoM meM kAmayAcanA karane vAle puruSa se apane satItva kI rakSA hI nahIM apitu use (devara rathanemi ko) pratibodha dekara punaH sanmArga para lauTAyA hai| bauddha evaM jaina donoM hI yugoM meM bhikSuNiyoM kA astitva thaa| sAmAjika evaM pArAvArika jIvana se udAsIna hokara Atmika jJAna prApta kara nArI ne bhikSuNI-saMgha meM zaraNa lI hai| 2- tIrthakara caritra - ratanalAla DosI selAnA 3- samagra jaina cAturmAsa sUcI 1990 prakAzana pariSada, bambaI
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika kAla meM nArI ko mantroccAraNa kA bhI adhikAra nahIM thaa| ata: bhikSuNI banane kA bhI prAvadhAna nahIM milatA hai| caturvidha dharma-saMgha meM bhikSuNI saMgha aura zrAvikA saMgha ko sthAna dekara jaina nirgrantha paramparA ne strI aura puruSa kI samakakSatA ko pramANita kiyA hai| bhagavAn pAzvanAtha aura bhagavAn mahAvIra ke tIrthaMkara paramparAnusAra binA kisI hicakicAhaTa ke bhikSuNI arthAt sAdhvI saMgha kI sthApanA kI gaI hai| jabaki samakAlIna buddha ko nArI ke sambandha meM saMkoca rahA hai| bauddhakAla meM buddha ne apane saMgha kI sthApanA ke sAtha nArI ko bhikSuNI banane kA adhikAra nahIM diyA kintu pramukha ziSya Ananda tathA gautamI ke ati Agraha para 5 varSa pazcAt bhikSuNI saMgha kI sthApanA huii| "vartamAna sandarbha meM, sAdhvI jIvana" eka cintana - jaina saMgha meM prAgaitihAsika kAla se vartamAnakAla taka sadaiva hI sAdhvI paramparA, sAdhu samAja se vRddhigata saMkhyA meM anavarat gatimAna hai| phira bhI sAdhvI jIvana zramaNa-samudAya se apekSAkRta kama mahatvapUrNa bana gayA hai| aisA kyoM? jaba jaba bhI isa prazna ko uThAyA gayA, taba taba adhikRta puruSa varga dvArA sAdhvI jIvana ko, nArI ke abalA jIvana se sandarbhita kara usakA stara kama kara diyA gyaa| kintu puruSa yaha kyoM bhUla jAtA hai ki zramaNI varga ne zramaNa kI hI bhaoNti tIrthaMkara pada ko bhI prApta kiyA hai| zvetAmbara paramparA meM 19 veM tIrthaMkara mallInAtha prabhu isake jvalanta udAharaNa hai| sabhI tIrthaMkaroM meM mallInAtha (mallI kumArI) hI eka the, jinhoMne saMyama grahaNa ke prathama dina hI kevalyajJAna prApta kara liyA thaa| 36,000 zramaNiyoM evaM 3,00000 (3 lAkha) zrAvikAoM kA netRtva kara mahAsatI candanabAlA ne isa bAta ko pramANita kiyA ki nArI meM netRtva kI kSamatA puruSa se kama nahIM hai| zramaNa bAhubalI ke hRdaya meM palane vAle ahaM ko cUra cUra karane vAlI brAhmI, sundarI bhI zramaNI hI thii| puruSoM kI hI bhaoNti kSamA lene tathA dene vAlI mahAsatI candanabAlA evaM mRgAvatI donoM ne avilamba kevalajJAna prApta kara liyA thaa| Agamika vyAkhyA kAla meM sAdhviyoM ko gaNinI pravartanI, gaNAvacchedinI, abhiSekA Adi pada pradAna kiye jAte the| bhikSuNI saMgha kI samucita Antarika vyavasthA sAdhviyoM ke hAtha meM thI kintu dhIre-dhIre Agamika vyAkhyA sAhitya kAla meM bhikSuNI saMgha para AcArya kA niyaMtraNa bar3hatA gyaa| vartamAna meM cAturmAsa, prAyazcita, zikSA, surakSA Adi sabhI kSetroM meM AcArya kA prabhutva bar3hatA hI jA rahA hai| vyavahAra sUtra ke anusAra AcArya ke anuzAsana meM munipada ke anusAra hI zramaNI vyavasthA hetu AcAryA, upAdhyAyikA, gaNAvacchedikA evaM pravartanI kA honA Avazyaka hai| kintu puruSa hRdaya kI padalipsA ke kAraNa mahAsatI candanabAlA ke pazcAt AcAryA yAkinI mahattarA ke atirikta kisI sAdhvI ko AcAryA niyukta nahIM kiyA gyaa| bauddha bhikSu saMgha meM buddha ne nArI ko praveza kI AjJA nahIM dii| jaba ziSya Ananda ne gautamI kI balavatI icchA dekhakara buddha se apane saMgha meM sammilita karane kA Agraha kiyA taba buddha ne spaSTa batAyA "mere saMgha meM nArI ke sammilita ho jAne para aba merA dharma zAsana jitane samaya taka calanA hai, usase Adhe samaya taka hI clegaa|" sAtha hI buddha ne navadIkSita bhikSu ko ciradIkSitA bhikSuNI dvArA namaskAra kiye
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAne kA vidhAna bnaayaa| gautamI ne isa para prazna uThAyA, kintu buddha ne isI niyama meM apane dharma saMgha kI garimA batAte hue gautamI ko cupa kara diyaa| gautamI kA yaha prazna DhAI hajAra varSoM ke bAda bhI Aja taka niruttarita khar3A hai| bauddha bhikSuNI-saMgha kI apekSA jaina bhikSuNI-saMgha svataMtra vicaraNa, pravacana evaM varSAvAsa kara sakatA hai| kintu jaina zramaNa paramparA meM bhI bhikSu saMgha kI bhA~ti ciradIkSitA zramaNI dvArA navadIkSitA zramaNa ko vandana kiye jAne kA vidhAna hai| gautamI kI taraha jaba bhI zramaNI varga dvArA yaha prazna uThAyA jAtA hai ki aisA kyoM? taba "isa prakAra kA prazna uThAne vAlA ananta janma maraNa kI kriyAoM meM vRddhi karatA hai|" kahakara usa prazna ko vahIM samApta kara diyA jAtA hai athavA "puruSa jeSThA" kaha kara samAdhAna de diyA jAtA hai| Agama pRSThoM meM yogya zramaNa ke abhAva meM usI zramaNI ko AcArya banAne kA vidhAna hai, jisakA saMyama paryAya 60 varSa ho| jabaki zramaNa-puruSa ke lie aisA koI niyama nahIM hai "sau varSa kI dIkSitA sAdhvI ke lie saba dIkSita sAdhu vandanIya hai| aucitya se pare puruSa varga kI ora se banA yaha niyama durAgraha tathA AdhArahIna tarka hai| Agamika pratipAdanoM se viparIta (4) hone para bhI itanI lambI avadhi taka isa paramparA kA Tike rahanA puruSa varga kI durabhisandhi kA dyotaka hai| jisakA andhAnukaraNa vartamAna kA zramaNa varga bar3e zauka se kara rahA hai| nArI varga ke prati hInatA kI bhAvanA rakhane vAlA samasta puruSa varga bhinna bhinna paramparAoM ko bhUla kara isa bindu para eka ho gayA hai, cAhe vaha vaidika, bauddha, jaina yA anya kisI bhI paramparA kA kyoM na ho| sAdhvI jIvana ke isa sampUrNa cintana ke pazcAt AvazyakatA isa bAta kI hai ki sAdhvI samAja svayaM para Aropita anaucitya niyamoM ke prati virodha prakaTa kara apane adhikAroM ko punaH prApta karane ke lie prayAsarata bneN| sAtha hI sAdhvI jIvana kI garimA evaM mahimA se jaga ko Alokita kareM jisase ki itihAsa ke pRSThoM kA nava nirmANa ho ske| 4 - nArI mAnavatA kA bhaviSya surenda botharA "zramaNI" khaNDa 5, jayapura
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38666666608600000000036 8620865588806003088888888885600200acodikicoaldassssssssssssssssssmatc000000owwwdioscowdsddessess aMdha vizvAsa nivAraNa meM nArI kI bhUmikA 28deodesd80885600206820866608888883863396 * zrImatI mAyA jaina accoccdcodacoolssssssssssdecixceliedoesxc00000000000038086608888888888888888 isa zIrSaka se saMbaMdhita pahalI bAta nArI kI pRSThabhUmi, dUsarI bAta aMdhavizvAsa evaM kuprathA tathA mithyA mAnyatAoM se saMbaMdhita maiM tIsarI bAta vyakta kruNgii| hamArI bhAratIya saMskRti kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM sabhI ko samAna sthAna evaM samAna adhikAra prApta haiN| jisa taraha hamArI mAtRbhUmi sahiSNu mAnI gaI hai utanI hI sahiSNu nArI hai| nArI sevA rUpA aura karuNA rUpA hai| sevA suzruSA aura paricaryA dayA, mamatA, Adi ke viSaya meM jaba vicAra kiyA jAtA hai to hamArI dRSTi nArI samAja para jAtI hai| usakI mohaka AMkhoM meM karuNArUpI mamatA kA jala aura A~cala meM poSaka saMjIvinI dekhI jA sakatI hai| kuTumba, parivAra, deza, rASTra, yuddha, zAMti, krAnti, bhrAnti, aMdhavizvAsa, mithyA mAnyatAoM jaisI sthitiyA~ kyoM na rahI ho| nArI sadaiva lar3atI rahI aura apane sAhasa kA paricaya detI rhii| para duHkhoM ko, bhArI kAryoM ko uThAne vAlI krena nahIM hai| parantu vaha inase lar3ane vAlI evaM niraMtara calatI rahane vAle ArI avazya hai| maile A~cala meM duniyA bhara ke duHkha sameTa lenA usakI mahAnatA hai| vilakhate hue zizu ko apanI chAtI se lagA lenA usakA dharma hai. vaha sabhI prakAra ke vAtAvaraNoM meM ghulamila jAne vAlI madhurabhASiNI evaM dhArmika zraddhA se pUrNa hai| vizva ke itihAsa ke pRSThoM para jaba hamArI dRSTi jAtI hai taba grAmINa saMskRti meM palane vAlI nArI cakkI, cUlhe ke sAtha chAcha ko vilotI najara AtI hai aura saMdhyA ke samaya vahI aMdherI rAta meM rozanI kA dIpaka prajjvalita karatI hai| hara pala, hara kSaNa, nitya naye vicAroM meM DUbI huI rakSaNa poSaNa meM lagI huii| aMdhavizvAsoM se lar3atI huI najara AtI hai| jaba vaha apane jIvana ke amUlya samaya ko sevA meM vyatIta kara detI hai taba use aMdha vizvAsa evaM mithyA mAnyatAoM se koI lenA-denA nahIM hotA hai| usakA sabase bar3A vizvAsa hai Adi puruSa, AdinAtha kI brAhmI evaM sundarI jaisI kanyAoM kI taraha dhArmika saMskAroM se yukta hokara samAja kI sevA karate rahanA hai| kyoMki kanyA kI dhArmika bhAvanA pitA ke gRha kI apekSA apane pati ke gRha meM praveza karake svaccha vAtAvaraNa ko utpanna karanA cAhatI hai| jahA~ brAhmI aura sundarI ne nArI ke manobala ko U~cA uThAyA vahIM dUsarI ora sabhI tIrthaMkaroM kI mAtAoM ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA hai| sabhI tIrthaMkaro kI mAtAyeM kSatriya kanyAyeM thii| svayaM tIrthakara bhI kSatriya the| kSatriya dharmabala ko pradarzita karane vAlA hotA hai para dharmabala bhI unhIM meM rhaa| rAjula ne parivAra evaM samAja kI cintA na karate hue eka aise rAste ko apanAyA, jisa rAste para calanA bar3A kaThina samajhA jAtA thaa| samasyAyeM aura jagaha-jagaha kaSToM ko jhelanA par3A para una kaSToM kI cintA na karate hue vaha mukti patha kI khoja meM lagI rhii| candanA ne samAja meM naI jAgRti paidA kI aura kundakunda kI mAtA ne kundakunda ko mahAna siddhAMtavAdI evaM AdhyAtmavAdI banA diyaa| (47)
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 mainAsundarI evaM surasundarI ke kathAnaka aMdhavizvAsa evaM mithyA mAnyatAoM ko tor3ate hai| mainA-sundarI karmavAdI hai aura surasundarI bhAgyavAdI hai| mainA se jaba yaha kaha diyA jAtA hai ki he beTI, terA vivAha eka kor3hI se taya kara diyA gayA hai| taba vaha kahatI hai mA~-bApa kevala vivAha karate haiM usake bAda to kanyA kA apanA karma hI kAma AtA hai| he pitA jI, jIva karma se Izvara hotA hai, karma se raMka hotA hai, jo apane lalATa para likhA hai use kauna meTa sakatA hai| vaha vidhi kA vidhAna hai| mainA apane antaH bharaNa se dharmaniSTha hai| vaha samAja ke lie eka Adarza hai| jo dikhalA denA cAhatI hai ki rAjA bhI kabhI raMka ho sakatA hai| duHkhI bhI kabhI sukhI ho sakatA hai| bhAratIya samAja meM nArI kabhI krIta dAsI bhI rhii| vaha kabhI cerI, dAsI, loMr3I bAMdI, golI, dUtI, sevikA evaM dhAya Adi ke nAmoM se jAnI jAtI thii| parantu unakI sevA evaM dhArmika bhAva sadaiva vidyamAna rhaa| samAja meM aneka prakAra kI bauddhika vicAra vAlI nAriyA~ haiM to dUsarI ora aMdha vizvAsoM se yukta nAriyA~ haiN| hamAre samAja meM mUla rUpa se jAdU TonA, sammohana, bazIkaraNa, uccATana, maNi, maMtra, evaM taMtra pracalita hai| para ye sabhI bAteM isa choTI sI paMkti se nirAdhAra ho jAtI hai| maNimaMtra taMtra, bahu hoI, marate na bacAve koii| vedoM meM nAriyoM ke solaha rUpa batAye haiN| jo jJAna aura sAdhanA ko apanAtI thii| lopAmudrA, ghoSA, apAlA vaidika RcAoM meM prasiddha huii| jinheM samAja kA ucca Adarza prApta huA unhoMne mithyA mAnyatAoM se pare hokara vratasAdhanA para vizeSa bala diyaa| rAmAyaNa, mahAbhArata kI Adarza nAriyA~ usa yuga kI gAthA ko kahatI haiM, mIrA samAja ke baMdhanoM ko tor3a detI hai| durgAvatI, cA~davIbI, tArAbAI, ahilyAbAI, jhA~sI kI rAnI, krAnti kI zikSA detI hai| isI bAta para manu ne nArI kI mahAnatA ko svIkAra kiyA aura kahA hai - pitA rakSati kaumAre bhartA rakSati yauvne| rakSanti sthavire putrA na strI svAtantraya marhati nArI kA karttavya parivAra ko sukhI banAne meM sahAyaka hotA hai buddha aura mahAvIra ke bAda aMdhavizvAsoM evaM mithyA mAnyatAoM se lar3atI nAriyA~ dekhI jA sakatI haiN| buddha kI mausI ke sAtha pAMca sau nAriyoM ne dIkSA lii| dharma pracAra kiyA, vimbasAra kI rAnI kSemA, zreSThi putrI bhadrA, kuNDalakesA, AmrapAlI, vizAkhA Adi ne apane samaya meM krAntikArI kadama utthaayaa| vizAkhA, basaMtasenA Adi ne samAja ko naI dizA dI aura nArI ke lie pativrata dharma ke sAtha-sAtha tyAga tapasyA ko bala milaa| nArI ko zikSita karane kA artha hai puruSa ko zikSita karanA, parivAra ko zikSita karanA, kuTumba ko zikSita karanA. samAja ko zikSita karanA hai| nArI azikSA ke abhAva meM nArI, andhavizvAsoM meM jakaDa vaha kabhI jATa TonA karatI hai. kabhI tAbIja bAMdhatI hai. kabhI DorA DaMgA bAMdhatI hai. aura kabhI maMtra aura taMtra meM lIna ho jAtI hai| yaha saba isalie karatI hai ki zAyada isase kucha prApti ho jaaye| parantu saccAI yaha hai ki nArI ina aMdha vizvAsoM meM par3akara apanA mAnasika saMtulana kho baiThatI hai aura
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaha kA kAraNa bana jAtI hai| Aja yadi nArI samAja meM jAgRti utpanna ho jAye ki jaisA mainA sundarI meM, candanA ne, aMjanA ne, kadama uThAyA thA vaisI dhAraNA kara le to nizcita hI eka svasthaya samAja kI kalpanA saMbhava hai| eka samaya aisA bhI AyA ki nArI hIna dIna ghoSita kara dI gii| para usa bIca meM bhI nArI ne apanI bauddhika vicAradhArA ke bala para puruSoM ke bhI chakke chur3A diye| sAMskRtika vAtAvaraNa evaM sAmAjika kSetra ke vikAsa meM nAriyoM kI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai| kuNThAoM se pare hokara nArI ne vizva kSitija para mithyA mAnyatAoM ko samApta kiyaa| sAdhu jIvana ko svIkAra karake nArI ne apanI garimA ko bddh'aayaa| Aja jaba hama yaha dekhate haiM ki hamArI zramaNa saMskRti meM jitane zramaNa saMgha haiN| una sabhI meM zramiNoM kI saMkhyA, AryikAoM kI saMkhyA, brahmacArI bahanoM kI saMkhyA atyadhika dekhI jA sakatI haiM yaha isalie nahIM ki unheM parivAra meM kaSTa thA, samAja meM duHkha thA yA nArI ke rUpa meM ucita sammAna nahIM milA thaa| apitu ve isa kArya kSetra meM isa bhAvanA ko lekara utarI hai ki jo Aja hamAre samAja meM, sAmAjika krAnti puruSa varga nahIM lA sakatA hai vaha sAmAjika, krAnti hama dhArmika kSetra meM utarakara nArI meM AsthA ke, zraddhA ke evaM vizvAsa ke aMkura paidA kara sakate haiN| samAja meM jo kudeva, kugaru, aura kuzAstra kI prathA pracalita hai use yadi koI miTA sakatA hai to ghara meM rahane vAlI gRhiNI hI miTA sakatI hai| AcArya jinasena ne Aja se lagabhaga eka hajAra varSa pahale yaha bAta spaSTa kara dI thI ki tapa, sAdhanA, evaM vrata Adi karane meM aura mithyA mAnyatAoM ko dUra karane meM nAriyA~ adhika Age hai| svayaMprabhA, vipulamati, ne gRhiNI dharma kA pAlana karate hae parivAra meM dharma ke aMkara aMkarita kiye| prAkRta kathAnakoM meM eka kathAnaka yaha AtA hai ki eka patnI apane pati apanI sAsa evaM zvasara ko adhika umra kA hote hae bhI bahata kama umra kA batalAtI hai| zvasura krodhita hote haiN| para vaha unakI mithyA mAnyatAoM kA khaNDana karatI huI kahatI hai ki jo vyakti jitanA saMskArita, jitanI umra se huA hai vaha utanI hI umra kA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki saMskAra se vyakti acchA banatA hai aura usI se usakI umra nApI jAtI hai| isI taraha se eka yaha bhI dRSTAnta AtA hai ki eka manuSya thA jisake darzana karane se bhojana bhI prApta nahIM hotA thaa| rAjA ko bhI bhojana prApta nahIM hotaa| taba vaha rAjA usa vyakti ko mRtyudaMDa kI sajA sunA detA hai| usa prasaMga meM sajAyukta vyakti yaha kathana karatA hai ki mere mukha dekhane se kisI ko bhojana nahIM prApta hotA hai| parantu rAjA ke mukha dekhane se mujhe mRtyudaMDa diyA jA rahA hai| yaha udAharaNa aMdha vizvAsa kA hai| kAmAyanI meM eka hRdayagat bhAvanA isa prakAra hai| tuma bhUla gaye puruSatva moha, kucha sattA hai nArI kii| samarasatA sambaMdha banI, adhikAra aura adhikArI kii| aMdha vizvAsa ko kuprathA, kurItiyA~ evaM azubha vicAra ko saMjJA dI jAtI hai| aMdha vizvAsoM meM jAdU TonA, maNi, maMtra-taMtra vizeSa rUpa se Ate haiM jinheM Aja bhI samAja meM dekhA jAtA hai| yadi koI burA kArya huA to maMtra-taMtra kI ora hamArI dRSTi calI jAtI hai, para isase kitanoM ko phAyadA huaa| nAriyoM kI thothI mAnyatAoM ko nAriyoM ke dvArA hI jAgRti paidA karake dUra kiyA jA sakatA hai| (49 //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakuna aura apazakuna bhI samAja meM dekhe jAte haiN| tIrthaMkaroM kI mAtAoM ne svapna dekhe the ve zubha zakuna the jinakA apanA vizeSa mahatva thaa| aura ve solaha svapna dharma niSTha evaM zruta nArI ko hI dikhe| Aja kI nArI ko bhI svapna dikhate haiM, para ve satya se pare isalie ho jAte haiM ki unameM dhArmika krAnti ke bIja nahIM hai| apazakuna kA bolabAlA Aja bhI samAja meM hai, billI kA rAstA kATa jAnA, chIMka AnA, Adi hai| para ina para vicAra kiyA jAya to ye apazakuna kisa rUpa meM hai, isakA kisI ko patA hI nahIM hai, ataH ina aMdha vizvAsoM ko tyAganA hogaa| aura inheM samApta karane ke lie nAriyoM ko Age AnA hogaa| Aja kI sabase bar3I kurIti daheja prathA samAja meM vyApta hai| daheja kI balivedI para kanyAyeM car3hA dI jAtI haiN| isakA sabase bar3A kAraNa dhArmika jAgRti kA na honA hI kahA jA sakatA hai| AtmahatyA jaghanya aparAdha hai, para AtmahatyA kyoM ora kisa lie kI jAtI hai yaha to sarvavidita hI hai| aise jaghanya aparAdhoM ko nArI hI roka sakatI hai| samAja meM eka sabase bar3A kAraNa jana apavAda bhI hai| jana apavAda ke kAraNa sItA ko agni parIkSA denA par3I aura apanI dhArmika, krAnti se tAtkAlika samAja meM saiddhAntika bIja boye, rAvaNa kI patnI maMdodarI ne rAvaNa ko isalie zikSA dI ki vaha apane jJAna ke mUlya ko samajha sake tathA nArI ke mAtRtva guNa ujAgara kara ske| Aja hamArI samAja meM mithyA mAnyatAoM kA bhI bolabolA hai jaise kisI zubha kArya para apane Dapadeva kA smaraNa kara anya devI devatAoM ko pajanA. mandira meM tIrthaMkara kI pratimA. vIrAgata ke bhAvoM ko rzata karane vAlI hotI hai para vyakti dhanoMpArjana kI lAlasA Adi ko lekara yakSa-yakSiNiyoM, padamAvatI Adi di kI martiyoM kI pUjA karane lagA hai| maiM yahA~ yaha bAta spaSTa kara denA cAhatI haiM ki yakSa yakSaNi padamAvatI Adi zraddhA kI pAtra to ho sakatI haiM parantu pUjA kI pAtra nhiiN| aMta meM yahI kahA jA sakatA hai ki atyAcAra, anAcAra, durAcAra, pAkhaNDatA, Adi ko dUra karane meM nArI apanI mahatvapUrNa bhUmikA nibhA sakatI hai, kyoMki usake vyAvahArika jIvana meM mAtRtva guNa ke atirikta pavitratA, udAratA, saumyatA, vinaya saMpannatA, anuzAsana, Adara sammAna, kI bhAvanA, Adi guNoM kA puTa maNi kAMcana kI taraha hotA hai| (50)
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI kAvya ke vikAsa meM jaina zramaNiyoM kA yogadAna kanhaiyAlAla gaur3a sAhitya manISiyoM ne Atma tathA anAtma bhAvanAoM kI bhavya - abhivyakti ko sAhitya kI saMjJA dI hai / yaha sAhitya kisI deza, samAja athavA vyakti kA sAmayika samarthaka nahIM, varan sArvadezika aura sArvakAlika niyamoM se prabhAvita hotA hai / mAnava mAtra kI icchAe~, vicAra dhArAe~ aura kAmanAe~ sAhitya kI sthAyI sampatti hai| sAhitya meM sAdhanA aura AnubhUti ke samanvaya se samAja aura jagat se Upara satya aura saundarya kA cirantana rUpa pAyA jAtA hai| hindI kI jaina zramaNiyoM ne apanI racanAoM meM AtmabhAva satyatA ke sAtha abhivyakta kiyA hai| jaina zramaNiyoM ne AdhyAtmika anubhUti kI saccAI ko anyokti aura samAsokti meM bar3I mArmikatA ke sAtha vyakta kiyA hai| ina zramaNiyoM kI AdhyAtmika bhAvanA meM hRdaya ko samatala para lAkara bhAvoM kA sAra samanvaya upasthita kiyA hai| jIvana ke sukha-duHkha, harSa-viSAda, AkarSaNa - vikarSaNa ko dArzanika dRSTikoNoM se prastuta karane meM mAnava bhAvanAoM kA gahana vizleSaNa kiyA gayA hai| hindI kI jaina zramaNiyoM ne samaya-samaya para hindI meM kavitA kA nirmANa kara hindI kAvya ke vikAsa meM mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| ina jaina zramaNiyoM kA racanA kAla 14 vI zatI se lekara 20vIM 21vIM zatI taka rahA hai jinakA yahA~ ullekha kiyA jA rahA hai| 1. guNasamRddhi mahattarA yaha mahattarA khataragacchIya jinacandra sUri kI ziSyA thI / ina ke dvArA racita prAkRta bhASA meM 502 zlokoM meM nibaddha aMjaNA sundarI cariMya grantha vartamAna meM bhI jaisalamera ke bhaMDAra meM vidyamAna hai| isameM hanumAna jI kI mAtA aMjanA sundarI kA caritra varNita hai| isa racanA kI prazasti se jJAta hotA hai ki isakI racanA vi.saM. 1477 meM caitra sudI trayodazI ke dina jaiselamera meM kI gaIM - siri jaisalamera pure vikkamaca udasahasatuttare vrise| vIra jiNa janma diva se kiyamaMjaNi sundarI cariyaM // 492 // 1 2. sirimA mahattarA ApazrI jinapati sUri kI AjJAnuvartI sAdhvI thiiN| inhoMne 20 gAthAoM kI eka racanA jinapati sUri badhAmaNA gItA saM. 1233 ke Asa pAsa likhA / isameM saM. 1232 kI eka ghaTanA kA ullekha hai "AsI nayari baghAvaNaDa Ayau jiNapita sUri" jina caMda sUri sIsu AzyA lo vaghAvaNau bajAvi- / sugurujipati sUri AviyA lo AMkaNI - 1 1- munidvaya abhinandana grantha (vyAvara) pR. 302 (51)
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ hariyA gobari gohaliyA motIya cauku parehu / hAle mahattaro ima bhaNai saMghaha manoraha puuri| isakI bhASA TheTha grAma pracalita loka gItoM kI bhASA hai| eka nArI dvArA prayukta yaha bhASA tatkAlIna marugurjara kA bar3A prAkRtika svarUpa pAThakoM ke samakSa prastuta karatI hai| " 3. rAjalakSmI - yaha tapa gacchIya zivacUlA mahattarA kI ziSyA thii| Apane saM. 1500 ke AsapAsa zivacUlA gaNinI vijJapti (gAthA 20) kI racanA kI hai| poravAr3a vaMzIya gehA kI patnI vilhaNade kI kukSi se jinakIrti sUri aura rAjalakSmI paidA hue the| saM. 1493 meM devalavAr3e (mevADa) meM zivacUlA sAdhvI ko mahattarA pada pradAna kiyA gayA thaa| usI samaya ratnazekhara ko vAcaka pada pradAna kiyA gayA thaa| isa avasara para mahAdeva saMghavI ne bar3A utsava kiyA thaa| yaha pada mahattarA pada pradAnotsava ke avasara para likhA gayA hai| drupadi tArA mRgAvatIe, sItAya mandodarI sarasatI e| sIlasatI sAnidha kare ie, bhaNavAthI-zrI saMgha duriyA hri| isameM gaNinI zivacUlA kA carita carcita hai| bhASA sarala evaM kAvyatva sAmAnya koTi kA hai|' 4. padmazrI - Apane saM. 1540 meM cArudatta caritra nAmaka caritra kAvya likhA hai| isake maMgalA caraNa meM sarasvatI kI vandanA kI gaI hai - devi sarasati deva sarasati ati vANi Apu mani Ananda kari ghariya bhAva bhAsura cittihiN| paya paMkaja paNa sadA, mayaharaNI bholIya bhatti hiN| cAru datta kammaha carI, paNisu tumha pasAya, bhAviyA bhAvihiM sAMbhalu, parahari parahu pmaay| isameM prAyaH caudaha chanda kA prayoga huA hai| isakA antima chanda isa prakAra hai - bhaNai bhaNAvai bhAsura bhatti, athavA jeu suNai nijacitti, teha dhari nava nidhi hui niramalI, bhaNai padamazIya vaMchita phlii| sAmAnyatayA jisa prakAra anya jaina kAvyoM kA anta hotA hai usI prakAra isameM bhI aMtataH cArudatta saMyama dhAraNa karake uttama caritra kA udAharaNa prastuta karatA hai aura svayaM uccaloka ko prApta karatA hai|" 5- vinayacUlA gaNinI - yaha sAdhvI AgamagacchIya hemaralasUri ke samudAya kI hai| inhoMne saM. 1513 ke AsapAsa zrI hemaratna sUri-guruphAgu nAma kI 11 padyoM meM racanA banAI hai| isameM amarasiMha sUri ke paTTa ghara hemaratna sUri kA paricaya diyA gayA hai| isa racanA ke anusAra hemaratna sUri khevasI vaMzIya ! - hindI jaina sAhitya kA vRhada itihAsa le. a. zitikaMTha mizra pR. 145 / - vahI - pR. 274 - 275 " vahI - pR. 420 (52)
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhImaga ke putra the| ina kI mAtA kA nAma rAMmalI thaa| unhoMne vAlyAvasthA meM hI virakta hokara amarasiMha sUri se dIkSA grahaNa kI aura bAda meM AcArya bnii| inakI racanA kA prArambhika padya isa prakAra haiM - ahe juhArisa jagatraya adhipati, manupati sumati jiNaMda, __ ahe gAyasuM raMgi dhanAgama, Agama gaccha munniNd| zrI hemaratna sUri bhagatihiM, vigatihiM guNa varNave su, guru pada paMkaja seviya, jAviya saphala kare su| antima chanda dekhie - iNipari suha guru sevau, kevau nahIM bhavavAsi, durlabha narabhava lAghau, sAdhau siddhi ulhaas| racanA kAvya kI dRSTi se sAmAnya koTi kI hai| 5 6. hemazrI - ye sAdhvI bar3atapa gaccha ke nayanasundara jI. kI ziSyA thInA jaina gurjara kavio bhAga-1 ke pRSTha-286 para inakI eka racanA kanakAvatI AkhyAna kA ullekha milatA hai yaha 367 chandoM kI racanA hai| isakA nirmANa samvat 1644 vaizAkha sudI 7 maMgalavAra ko kiyA gyaa| racanA isa prakAra sarasati sarasa sakomala vANI-re, sevaka upari bahu hIta AMNI re| zrI jinacaraNa sIsaja nAmI-re, sahi guru kerI sevA pAMmI re| sevA pAMmI sIsa nAMmI, gAuM manaha ulaTa ghnnii| kathA sarasa prabandha bhaNa sUM, sujana manaI aannNdnii| 7. hemasiddhi - inakA sambandha khatara gaccha se thaa| ina ke do gItoM meM pahalI racanA hai -lAvaNya siddhi pahuvaNI giitm| isa ranacA meM sAdhvI lAvaNya siddhi kA paricaya diyA gayA hai| ranacA ke anusAra lAvaNya siddhi vIkarAjazAha kI patnI gujarade kI ye suputrI thii| pahutaNIratra siddhi kI ye paTTadhara thii| jina candra sUri jI ke Adeza se ye vIkAnera AI aura vahIM anazana ArAdhanA kii| samvat 1662 meM svarga sidhArI racanA kA Adi anta isa prakAra hai - Adi bhAga - Adi jiNesara payanamI, samarI sarasatI mAta / guNa gAisuM guruNI taNA, tribhuvana mAMhI vikhyaat| anta bhAga - paratA pUraNa mana kerI, kalpataru thI adhikerii| hemasiddhi bhagati guNa gAvaiteM sukha sampatti, nitupaavi| 5 - hindI jaina sAhitya kA vRhada itihAsa le.DA. zitikaMTha mizra pR. 495 - 496
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ inakI dUsarI racanA somasiddhi nirvANa gItam hai| isameM 18 padya haiN| racanA ke anusAra somasiddhi kA prArambhika nAma saMgArI thaa| ye nAhara gotrIya narapAla kI patnI siMgAde kI putrI thii| votharA gotrIya jeThA zAha ke putra rAjasI se inakA vivAha huA thaa| 18 varSa kI Ayu meM inhoMne dIkSA lii| ye lAvaNyasiddhi ke pada para pratiSThita huiiN| inake bAda kavayitrI hemasiddhi paTTadhara bnii|yh racanA kavitvapUrNa hai| isameM kavayitrI kA somasiddhi ke prati gaharA sneha aura bhaktibhAva prakaTa huA hai| racanA kI paMktiyA~ dekhiye - .. morA nai vali dAdurAM bAvIhA nai mehore, cakavA ciMtavata rahai, caMdA upari neho re||16|| dukhIyAM dukha bhAMjIyai, tumha binA avarana koire| saha guruNI guNa gAvIyai, vAMdau dina-2 soI re // 17 // candra sUraja upamA dIjai (adhika) ANaM do re| pahutINI hemasiddhi ima bhaNai dejyo paramANaM do-re||18|| 4. viveka siddhi - ye lAvaNyasiddhi kI ziSyA thii| nAhaTA jI ne aitihAsika jaina kAvya saMgraha ke pR. 422 para unakI eka racanA vimala siddhi gItam prakAzita kI hai| isa racanA ke anusAra vimala siddhi mulatAna nivAsI mAlhU gotrIya zAha jayatasI kI patnI jagatAde kI putrI thii| bIkAnera meM inakA svargavAsa huaa-| racanA kA Adi aMta isa prakAra hai - Adi bhAga - guruNI guNavanta namIjai re, jisa sukha sampatti paamiijire| dukha dohaga dUri gayI jai re, para bhavi surasAthiramI jire| anta bhAga - vimala siddhi, guruNI, mahIyai re, jasu nAmai vAMchita lahIyai re| dina prati pUjai nara nArI re, viveka siddhi sukhakArI re| 39. vidyAsiddhi - aitihAsika jaina kAvya saMgraha ke pRSTha 214 para inakI eka racanA guruNI gItam / se prakAzita hai| prArambha kI paMkti na hone se guruNI kA nAma jJAta nahIM ho sakA hai| bAda kI paMktiyoM se sUcita hotA hai ki ye guruNI sAuMsukhA gotrIya karmacanda kI putrI thI aura jinasiMha sUri ne inheM pahutaNI pada diyA thaa| yaha racanA saMvat 1699 bhAdra kRSNA-2 ko racI gaI hai| 10. harakUbAI - inakA sambandha sthAnakavAsI paramparA se rahA hai| AcArya zrI vinayacanda jJAna bhaNDAra jayapura meM puSThA saM. 105 meM 88 vI racanA mahAsatI zrI amarujI kA caritra ina ke dvArA racita milatI hai| isakI racanA saMvat 1820 meM kizanagar3ha meM kI gii| inhIM kI eka racanA mahAsatI jI calaru jI sajjhAya nAma se nAhaTA jI ne aitihAsika kAvya saMgraha meM pRSTha saMkhyA 214-215 para prakAzita kI hai| 11. hulasA jI - yaha bhI sthAnakavAsI paramparA se sambandhita hai| AcArya vinayacandra jJAna bhaNDAra, jayapura meM puSThA saM. 218 meM 50 vIM racanA kSamA va tapa Upara stavana inakI racita milatI hai| isakI racanA saMvat 1887 meM pAlI meM huI thii|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. sarutAbAI - saM. 1900 ke lagabhaga - ye sthAnakavAsI paramparA ke pUjya zrImalajI mahArAja se saMbaMdhita hai| nAhaTA jI ne aitihAsika kAvya saMgraha meM pR. 156-158 para inakI eka racanA pUjya zrI malajI kI sajjhAya prakAzita kI hai| 13. jar3Ava jI - ye sthAnakavAsI paramparA ke AcArya zrI ratanacandra jI mahArAja ke sampradAya kI pramukha raMbhA jI kI ziSyA thii| inakA janma saMvat 1898 meM seThAM kI riyA meM huA thaa| saMvat 1922 meM ye dIkSita huii| netra jyati kSINa hone se saMvat 1972 taka ye jayapura meM hI sthiravAsI bana kara rhiiN| inakI racanAoM kA eka saMkalana jaina stavanAvalI nAma se prakAzita huA hai| isameM inakI stavanAtmaka, kathAtmaka, upadezAtmaka aura tAtvika racanAe~ saMgrahita haiN| rupaka likhane meM unheM vizeSa saphalatA milI hai| eka udAharaNa dekhie - jJAna kA ghor3A cita kI cAbuka, vinaya lagAma lgaaii| tapa taravAra bhAva kA bhAlA, rivammA DhAla bNdhaaii| sata saMjama, kA diyA moracA, kiriyA topa cddh'aaii| sajhAya paMca kA dArU sIsA, topA dIvI claaii| rAma nAma kA ratha siNagArayA dAna dayA kI phaujaa| harakha bhAva se hAthI haude, baiThA pAvoM maujaa| sAca sipAhI pAyaka pAlA, saMvara kA rkhvaalaa| dharma rAya kA hukma huA jaba phaujA AgI caalaa| 14. AryA pArvatAjI - inakA sambandha sthAnakavAsI paramparA ke pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja kI sampradAya se hai| inakA janma Agare ke nikaTa kher3A bhAMDa purI gA~va meM cauhAna rAjapUta baladeva siMha kI patnI dhanavatI kI kukSi se saMvat 1911 meM huaa| jaina muni kaMvara sena jI ke pratibodha se saMvat 1924 se inhoMne sAdhvI hIrAdevI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| bAda meM ye satI khambA jI kI ziSyA tapa-svinI melo jI kI ziSyA bana gii| paMjAba kI sAdhvI paramparA meM inakA gaurava pUrNa sthAna rahA hai| inake dvArA racitra nimnalikhita cAra racanAoM kA ullekha hai| (1) vRta maNDalI (saMvat 1940) (2) ajita sena kumAra DhAla (saMvat 1940) (3) sumati caritra (saMvat 1961) (4) aridamana caupAI (saMvat 1961) inakI hastalikhita pratiyA~ bIkAnera meM zrI pUjya jina cAritra sUri jI ke saMgraha meM hai| inakI kaI gadya kRtiyA~ bhI prakAzita haiN| 15. bhUra sundarI - inakA sambandha bhI sthAnakavAsI paramparA se hai| inakA janma saMvat 1914 meM nAgara ke samIpa vuserI nAmaka gA~va meM huaa| inake pitA kA nAma akhayacanda jI rAMkA tathA mAtA kA nAma rAmAbAI thaa| apanI bhuA se preraNA pAkara 11 varSa kI vaya meM sAdhvI caMpA jI se inhoMne dIkSA grahaNa kii| ye kavayitri hone ke sAtha-sAtha gadya lekhikA bhI thii| inake nimna likhita 6 grantha prakAzita ho cuke haiN| (1) bhUra sundarI jaina bhajanoM ddhAra (saMvat 1980), (2) bhUrasundarI viveka vilAsa (saMvat 1984), (3) bhUra sundarI bodha vinoda (saM. 1984), (4) bhUra sundarI adhyAtma bodha (saM. 1985), (5) bhUra sundarI jJAna prakAza (saM. 1986) (6) bhUra sundarI vidyAvilAsa (saM. 1986) (55)
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhie - inakI racanAe~ mukhyataH stavanAtmaka aura upadezAtmaka hai| inhoMne paheliyA~ bhI likhI haiN| udAharaNa 16 - ratnakuMvara jI sampradAya kI pravartinI rahI haiN| maNicUr3a cAritra prakAzita huI hai| Adi akhara vina jaga ko dhyAve, madhya akhara bina jaga saMhAre / anta akhara bina lAge mIThA, vaha sabake nayanoM meM dIThA // A dAha vaha aMta daha raha madhya- arU mAMya / tuma darasana bina hota hai, darasana se jAya / ukta zramaNI kavayitriyoM ke atirikta zrAvikA kavayitriyoM meM campAdevI kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| ye dehalI nivAsI lAlAsundara lAla ToMgyA kI dharma patnI thii| inake pitA alIgar3ha nivAsI zrI mohanalAla pATanI the| inakA janma saMvat 1913 ke AsapAsa huA thA / 66 varSa kI Ayu meM ye bImAra par3a gii| taba arhada bhakti meM tanmaya ho kara inhoMne kaI pada likhe| jinakA saMgraha " campA zataka" nAma se DaoN. kastUracanda kAsalIvAla ne sampAdita kiyA hai| uttara = darda ye sthAnakavAsI paramparA ke pUjya zrI amolaka RSi jI mahArAja ke saMvat 1992 meM 51 DhAloM meM nibaddha ina kI eka racanA zrI ratnacUr3a vartamAna meM bhI vibhinna sampradAyoM meM kaI jaina zramaNiyA~ kAvya sAdhanA meM lIna hai| terA paMtha. sampradAya kI hindI kavayitriyoM ke sambandha eka nibandha udayapura se prakAzita hone vAlI zodha patrikA meM prakAzita huA thaa| jisameM zramaNI jayazrI, zramaNI maMjUlA, zramaNI sneha kumArI zramaNI kamalazrI, zramaNI ratnazrI, zramaNI kAnakumArI, zramaNI phUlakumArI zramaNI kamalazrI, zramaNI ratnazrI, zramaNI kAna kumArI, zramaNI phUlakumArI zramaNI mohanA, zramaNI kanaka prabhA, zramaNI yazodharA, zramaNI sumanazrI tathA zramaNI kanakazrI kI kAvya racanAoM kA saMkSipta paricaya diyA hai| uttara kAjala isa dRSTi se kahA jA sakatA hai ki jaina kAvya dhArA kA pratinidhitva karane vAlI ina zramaNI kavayitriyoM kA hindI kavayitriyoM meM eka viziSTa sthAna hai| inhoMne na to DiMgala kavayitriyoM kI bhA~ti aMtaHpura meM rahakara rAniyoM ke manovinoda ke liye kAvya racanA kI aura na kisI kI pratispardhA meM hI lekhanI ko mor3a diyA / inhone prANimAtra ko apanA jIvana nirmala, nirvikAra aura sadAcAra banAne kA upadeza diyA hai| svAnubhUtiyoM se nisRta hone ke kAraNa inake upadeza sIdhe svayaM ko sparza karate haiM / 6 * * * * * muni dvaya abhinandana grantha (vyAvara) pRSTha 303 se 307 taka (56)
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ n ghe nhac jina zAsana meM zramaNiyoM kI bhUmikA 3552388003888888888888888888888888888 MA8403200003880WOR000080888 * DaoN. (zrImatI) kusuma latA jaina pravahamAna avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva se lekara caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI taka zramaNI paramparA anavarata rUpa se calatI rahI tathA vaha paramparA Aja taka bhI pravahamAna prathama rAjA va prathama sAdhu ke pazcAt bhagavAna RSabhadeva prathama tIrthaMkara hue kyoMki unhoMne sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa cAra tIrthaM kI sthApanA kI thii| unake dharma zAsana meM 84000 sAdha, 300000 (tIna lAkha) sAdhviyA~, 305000 (tIna lAkha pA~ca hajAra) zrAvaka aura 554000 (pA~ca lAkha copana hajAra) zrAvikAeM thiiN| dharma pracAra aura prasAra ke kArya ko sAdhuoM kI apekSA sAdhviyoM ne adhika vRhad rUpa meM sampAdita kiyA thaa| unakI putrI mahAsatI brAhmI jina zAsana kI prathama sAdhvI thIM jinhoMne bhAI bAhubalI ke garva ko galita kiyaa| tatpazcAt hI bAhubalI ko kevala jJAna prApta huaa| zramaNiyoM ke mahatva ko sthApita karane ke lie hI bhagavAna RSabhadeva ne brAhmI tathA sundarI ko hI bAhubalI ko samajhAne bhejA anyathA ve svayaM bhI isa kArya ko kara lete athavA sAdhuoM se bhI karavA sakate the| zramaNiyoM meM vAk mAdhurya vizeSa rUpa se hotA hai jo zrotA ko zItalatA pradAna karatA hai| zrotA mantra mugdha se dharma pAlana ko tatpara ho jAte haiN| zramaNI vRnda meM vinaya evaM anuzasana kI bhAvanA bhI bahuta adhika hotI hai| jisase jina zAsana devIpyamAna hotA rahatA hai| isa avasarpiNI kAla ke caubIsoM tIrthaMkaroM ke ziSya zramaNoM kI apekSA zramaNiyoM kI saMkhyA prAyaH adhika rahI hai yathA - nAma tIrthaMkara zramaNa zramaNI pramukha ArthikA bhagavAna RSabhadeva jI 84000 300000 bhagavAna ajitanAtha jI 100000 330000 prakubjA bhagavAna saMbhavanAtha jI 200000 336000 dharmazrI bhagavAna abhinandajI 300000 630000 meruSeNA bhagavAna sumatinAtha jI 320000 530000 anantA bhagavAna padmaprabhu jI 330000 420000 ratiSaNA bhagavAna supArzavanAtha jI 300000 430000 mInA bhagavAna candra prabhu jI . 250000 380000 aruNA bhagavAna suvidhinAtha jI 200000 120000 zItalanAtha jI 100000 100006 dharaNA brAhmI EFFEEL FREE ghoSA (57)
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zreyAMsanAtha jI bhagavAna vAsupUjya jI bhagavAna vimalanAtha jI bhagavAna anantanAtha jI bhagavAna dharmanAthajI bhagavAna zAMtinAtha jI bhagavAna kuMthunAtha jI bhagavAna aranAtha jI bhagavAna mallinAtha jI bhagavAna muni suvrata jI bhagavAna naminAtha jI bhagavAna ariSTanemi jI bhagavAna pArzvanAtha jI bhagavAna mahAvIra svAmI jI 84000 72000 68000 66000 64000 62000 60000 50000 40000 103000 100000 100800 62000 62400 89000 60600 60000 55000 50000 41000 40000 38000 36000 cAraNa varasenA 30000 20000 18000 16000 14000 nina zAsana meM zramaNa aura zramaNiyoM ko samAna adhikAra evaM samAna niyamoM kA pAlana darzAyA gayA hai| zramaNa aura zramaNI zabda meM mukhya zabda 'zrama' hai jisakA tAtparya svAvalamba kI utkRSTatA ko ghoSita karatA hai| ye mahAnubhAva apanI dinacaryA svayaM ke zrama se prArambha karate haiM, tathA apane sAre kArya svayaM hI karate haiM, apane upayoga ke lie koI vastu ve gRhastha se nahIM maMgavAte ve svayaM jAkara lAte haiN| ye mahApuruSa saMsAra ko sAra rahita mAnakara asata se sat andhakAra se Aloka, nazvara se anazvara tathA mRtyu se mokSa kI ora agrasara ho eka aise mArga kA anusaraNa karate haiM jo kaSTakAkIrNa hote hue bhI duHkha nAzaka tathA zAMti pradAyaka hai| jina zAsana ke ina prahariyoM ko samAna rUpa se pA~ca mahAvrana, pA~ca, samiti, tIna gupti, SaT Avazyaka, pratikramaNa, dasa lakSaNa dharma Adi kA pAlana anivArya batAyA gayA hai| padmA sarvazrI suvratA hariSeNma bhAkitA dazavaikAlika sUtra meM sAdhu sAdhviyoM ke lie rAtri bhojana parityAga nAmaka chaThe vrata kA ulelakha hai| isake antargata rAtri meM inheM AhAra- pAnI Adi lAnA tathA sevana karanA varjita kiyA gayA hai, kyoMki rAtri meM jIvoM kI virAdhanA vizeSa hotI hai| anya tIrthaMkaroM dvArA isa vrata kA vidhAna nahIM kiyA gayA thA parantu bhagavAna mahAvIra ke ziSya vakraM jar3a the ataH unako spaSTa varjita karanA Avazyaka thaa| sAmAnyatayA ahiMsA ke antargata hI rAtri bhojana kA parityAga A jAtA hai| (58) kuM senA madhusenA pUrvadattA mArmiNI rakSI mukokA caMdanA jina zAsana meM zramaNI vrata aMgIkAra karane ke lie jAti, sampradAya Adi kA koI bheda bhAva nahIM hai| kisI bhI kula yA jAti kI nArI zramaNIvrata grahaNa kara sakatI hai| vyavahAra bhASya se vidita hotA hai ki eka gaNikA dvArA bhI dIkSA lI gaI thii| jaina dharma hI eka aisA dharma hai jisameM sabhI tIrthaMkaroM ne nArI ko dharma kArya sampAdana kI svatantratA pradAna kI hai, evaM mokSa mArga para anugamana karane kA adhikAra pradAna kiyA hai jisake lie use puruSa kA yA kisI anya kA mukhApekSI nahIM honA par3atA hai| jina zAsana meM / zramaNI aura nArI apanI dhArmika kriyAeM svayaM sampAdita kara sakatI hai| sthAnAMga tathA nizItha bhASya meM kucha vyaktiyoM ke sandarbha meM dIkSA kA niSedha kiyA gayA hai yathA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRddha, vyAdhigrasta RNapIr3ita, garbhavatI tathA choTe zizuoM kI mAtA aadi| isa taraha dIkSA vrata pragati ke patha para agrasara karane kI prakriyA hai| nAriyoM meM tyAga tapa, sahanazIlatA, gAmbhIrya puruSoM kI apekSA adhika hotA hai isI kAraNa hara tIrthaMkara ke kAla meM zramaNoM kI apekSA zramaNiyoM kI saMkhyA adhika rahI hai aura Aja bhI zramaNiyoM kI saMkhyA zramaNoM kI apekSA adhika hai| zramaNiyAM ne kone-kone meM pahu~ca kara bAlakoM meM saMskAra nirmANa tathA yuvAoM aura vRddhoM meM dharma pracAra samatA evaM sadbhAvanA kA prasAra kara rahI haiM ataH samAja nirmANa meM zramaNiyoM kA viziSTa sthAna hai| isI zramaNI paramparA ko agreSita karane hetu sAdhvI ralA zrI kAnakuMvaraMjIma evaM zrI campAkuvaMrajI kA abhyudaya huA hai| Apa donoM parama viduSI, ojasvI vyAkhyAtrI, madhura bhASiNI, tyAgI samAjoddhAraka, samAjotthAna kI dizA meM nirantara rata rahane vAlI AgamajJa zramaNI ratnA thiiN| ___ Apa donoM saMskRta prAkRta hindI evaM gujarAtI kI jJAtA thii| Apane uttara bhArata se dakSiNa bhArata-karnATaka tAmilanADu taka padayAtrA karate hue dharma pracAra kiyA hai| ahaMkAra yadi ahaMkAra-poSaNa ke liye satkarma karate bhI haiM to vaha phala zUnya ho jAtA hai| * jisa vyakti meM ahaMkAra kI adhikatA hotI hai vaha na to kisI ko sahayoga de pAta hai aura na anya vyaktiyoM se sahayoga le pAtA hai| AcaraNa Ama janatA itihAsa nahIM dekhatI, vartamAna ko dekhakara AcaraNa karatI hai| yadi ApakA AcaraNa va vyavahAra abhadra hai, nindanIya hai aura Apa cAheM ki loga ApakI prazaMsA kareM - to yaha to amAvasa kI rAta meM candramA dekhane kI lAlasA jaisI bAta ho gii| AtmA * saMsAra meM kahIM aisA sthAna nahIM, jahA~ AtmA apane ko na dekhatA ho| manuSya sabako dhokhA de sakatA hai, para apane Apako nhiiN| Atma-darzana bhI eka prakAra kA zIzA hai, isase apane jIvana kI khAmiyA~, durbalatAe~ aura burAiyA~ manuSya ke sAmane khulakara A jAtI haiN| . ... sva. yuvAcArya zrI madhukara muni
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNI paramparA ko kucerA kI dena * sAdhvI zrI basaMta kuMvara kucerA nAgaura (rAja.) jile meM ajamera se nAgaura jAne vAle mArga para sthita hai| isa kSetra para AcArya zrI jayamala jI ma. tathA unakI paramparA ke sAdhu-sAdhviyoM kI vizeSa anukampA rahI hai| yahI isI paramparA kI zramaNiyoM kA ullekha kiyA jA rahA hai jinakA sambandha kucerA se rahA hai| merI smRti ke anusAra mahAsatI zrI jamanA jI ma.sA. evaM mahAsatI zrI tulachA jI ma. sthiravAsa meM kacerA meM rhii| sadaruvA mahAsatI zrI kAnakaMvara jI ma. kacerA ke hI the aura varSoM taka mahAsatiyA~ jI kI sevA meM rhe| Apa hI kI ziSyA mahAsatI zrI campA kuMvara jI ma. bhI kucerA ke hI the| ina donoM mahAsatiyoM ne kucerA se vicaraNa karate hue sudUra dakSiNa bhArata meM jaina dharma kI dhvajA phhraaii| inake atirikta kucerA se sambandhita anya mahAsatiyoM kA vivaraNa isa prakAra haiM:* -vi.saM. 2006 jyeSTha zuklA 5 ko mahAsatI zrI sohana kuMvara jI ma. kI dIkSA huii| * -vi.saM. 2025 meM merI dIkSA bhI yahIM huii| merA janma bhI yahI huaa| * -vi. saM. 2027. meM mahAsatI zrI nandAjI ke sAnnidhya meM zrI saMtoSa kuMvara jI ma. kI dIkSA huii| * -mahAsatI zrI umarAva kuMvarajI ma. "arcanA" kI ziSyA mahAsatI zrI pratibhA kumArI jI ma. kA janma bhI kucerA meM hI huaa| dIkSA vi. saM. 2031 meM mahAmaMdira meM huii| -mahAsatI zrI kaMcana kuMvarajI ma. bhI kucerA ke hI hai aura ApakI dIkSA vi. saM. 2034 meM nauravA cAMdAvatoM kA meM huii| -mahAsatI zrI jhaNakAra kuMvara jI ma. kI anukampA bhI isa kSetra para rhii| Apake sAnnidhya meM yahA~ vi. saM. 2032 meM AzAjI aura caMcala jI do bahanoM kI dIkSA huii| -vi. saM. 2043 meM zrI manISA jI ne tathA vi. saM. 2046 meM ApakI suputrI savitA jI ne bhI kucerA meM hI saMyamavrata aMgIkAra kiyaa| * -vi. saM. 2044 meM mahAsatI zrI sohana kuMvarajI ke sAnnidhya meM zrI maNi prabhA jI kI dIkSA huii| * -vi. saM. 2045 meM mahAsatI zrI jhaNakAra kuMvara jI ma. ne apanI nazvara deha kA tyAga kucerA meNkiyaa| * -zrImAna premarAja jI boharA kI bahana zrI hulasA jI kI dIkSA bhI yahI huI thii| .. kucerA se sambandhita jaina zramaNiyoM kA yaha saMkSipta vivaraNa haiN| yadi prayAsa kiyA jAve to isa sambandha meM aura bhI adhika jAnakArI upalabdha ho sakatI hai, jo jaina itihAsa ke sAtha hI sAtha kucerA ke itihAsa kI dRSTi se bhI mahatvapUrNa upalabdhi ho sakatI hai| vizvAsa hai ki jijJAsu pAThaka isa dizA meM kucha prayAsa avazya kreNge| inhIM zabdoM ke sAtha meM sadgaruvAzrI tathA guru bahana parama viduSI mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma. ke prati apanI zraddhAMjali arpita karatI huuN| (60)
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0:45 mahAsatI dvaya smRti graMtha jaina paramparA ke vividha AyAma
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ naitikatA ke sandarbha meM karmasiddhAnta kI upayogitA AcArya zrI devendra mani bhautika vijJAna ke samAna karma-vijJAna bhI kAryakAraNa siddhAnta para nirbhara jisa prakAra bhautika vijJAna kAryakAraNa ke siddhAnta meM AsthA pragaTa karake hI Age bar3hatA hai aura naye-naye AviSkAra karatA hai, usI prakAra karma-vijJAna bhI kArya-kAraNasiddhAnta ke AdhAra para vartamAna jIvana kI ghaTanAoM kI vyAkhyA karatA hai| kAryakAraNa bhAva ke pariprekSya meM prophesara hiriyannA karmasiddhAnta ke viSaya meM likhate haiM- "karmasiddhAnta kA Azaya yahI hai ki bhautika jagat kI bhAMti naitika jagat meM bhI paryApta kAraNa ke binA koI bhI kArya (karma) ghaTita nahIM ho sktaa| yaha samasta duHkha kA mUla srota hamAre (naitikatAvihIna) vyaktitva meM hI khoja kara Izvara aura par3ausI ke prati kaTutA kA nivAraNa karatA hai|" bhUtakAlIna AcaraNa vartamAna caritra meM tathA vartamAna caritra bhAvI caritra meM pratibimbita isakA tAtparya yaha hai ki karmasiddhAnta batAtA hai- bhUtakAla ke naitika yA anaitika AcaraNoM ke anusAra hI vartamAna caritra va sukha-dukha kA nirmANa hotA hai, sAtha hI vartamAna naitika-anaitika AcaraNoM ke AdhAra para prANI ke bhAvI caritra tathA sukha-duHkhamaya jIvana kA nirmANa hotA hai| atItakAlIna jIvana hI vartamAna vyaktitva kA nirmAtA hai aura vartamAna jIvana (AcaraNa) hI bhaviSyakAlIna vyaktitva kA vidhAtA hai| isakA Azaya yaha hai ki koI bhI vartamAna zubha yA azubha AcaraNa paravartI zubha yA azubha ghaTanA kA kAraNa banatA hai, usI prakAra pUrvavartI kisI zubha-azubha AcaraNa ke kAraNa vartamAna zubha yA azubha ghaTanA ghaTita hotI hai| atItakAlIna zubhAzubha AcaraNa ke anusAra bhAvI pariNAmaH zAstrIya dRSTi meM AcArAMga sUtra meM jisa prakAra karmasiddhAnta ke sandarbha meM vartamAna ke zubha-azubha AcaraNa ke bhAvI pariNAmoM kA digdarzana karAyA gayA hai, usI prakAra bhUtakAlIna zubha-azubha AcaraNa ke anusAra vartamAna zubhAzubha pariNAmoM kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki atIta yA bhaviSya karmoM ke anusAra hotA hai, yaha soca (dekha kara pavitra naitika AcaraNayukta maharSi karmoM ko dhunakara kSaya kara ddaale| jaise ki AcArAMga sUtra meM pRthvI kAyika Adi jIvoM kI amaryAdita hiMsA ( samArambha) ke pariNAmoM kA nirdeza kiyA gayA hai ki "aisA karanA usake ahita ke lie hai, abodhi kA kAraNa hai," "yaha nizcaya hI grantha (karmoM kI gAMTha) hai, yaha moha hai, yaha avazya hI mRtyu rUpa hai, yahI naraka kA nirmANa hai| " saMgrahavRtti ke anaitika pUrvakRta karma aura usake pariNAma kA ullekha karate hue kahA gayA hai- " isa saMsAra meM kaI saMgrahavRtti mAnava bace hue yA anya dravyoM kA anApasanApa saMgraha karate haiM tathA kaI asaMyamI puruSoM ke upabhoga ke lie saMcaya karate haiM, parantu ve upabhoga kAla ke samaya yadAkadA rogoM se grasta ho par3ate haiN|" jAti kula gotra Adi ke mada (abhimAna) ke bhAvI pariNAmoM kA nirdeza karate hue kahA gayA hai- "aMdhA honA, baharA honA, gUMgA honA, kAnA honA, TUTA honA, kubar3A honA, baunA honA, kAlAkalUTA honA aura kor3hI honA, ye saba jAti Adi (1)
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke mada (abhimAna) ke kAraNa hotA hai| jAtiM Adi ke mada se prANI isa prakAra kI aMgavikalatA ko prApta hotA hai, yaha na samajhane vAlA (madagrasta) vyakti hatopahata hokara janma-maraNa ke cakra meM Avartana-bhramaNa karatA kAma bhogoM meM grasta mAnava kI durdazA kA varNana karate hue kahA gayA hai-"yaha kAmakAmI (kAmabhogoM kI kAmanA karane vAlA) puruSa nizcaya hI zoka (cintA) karatA hai, vilApa karatA hai, maryAdA bhraSTa ho jAtA hai, tathA duHkhoM aura vyathAoM se pIr3ita aura saMtapta ho jAtA hai|" "ajJAnI (bAla) mUDha, mohagrasta aura kAmasavatta vyakti kA duHkha zAnta nahIM hotaa| "vaha du:khI vyakti du:khoM ke hI Avarta (cakra) meM anuparivartita hotA (bArabAra janma-maraNa karatA) rahatA hai|" phira use kisI samaya eka hI sAtha utpanna ra aneka rogoM kA prAdurbhAva hotA hai| pUrvakAlika naitika AcaraNa karane vAloM kA vartamAna: vyaktitva zAstrIya dRSTi meM pUrvakAlIna naitika AcaraNa karane vAle vyaktiyoM ke vartamAna vyaktitva ke sambandha meM AcArAMga sUtra kahatA hai-"jo puruSa pAragAmI anaitika AcaraNoM se tathA viSayabhogoM se virakta haiM, ve lobhasaMjJA ko pAra kara cuke, ve (vartamAna meM) vimukta (akarma) haiN| ve lobha ke prati alobhavRtti se ghRNA (virakti) karate hue prApta kAmabhogoM kA sevana (abhigrahaNa) nahIM krte|" "arati-saMyama ke prati aruci bhAva ko dUra karane vAlA vaha medhAvI kSaNamAtra meM mukta ho jAtA hai|" "jo AyatacakSu (dIrghadazI) aura loga-dRSTA hai, loka kI vibhinnatA ko dekhane vAlA hai, vaha loka ke UtdhobhAga, UrdhvabhAga aura tiryagbhAga ko aura unake svarUpa evaM kAraNa ko jAnatA hai|" 2 isa manuSya janma meM saMdhi (uddhAra kA avasara) jAna kara jo karmoM se bar3a Atma-pradezoM ko mukta karatA hai, vahI vIra hai aura prazaMsA kA pAtra haiN|" 3 yaha zarIra jaisA aMdara se asAra hai, vaisA hI bAhara se asAra hai| aura jaisA bAhara se asAra hai, vaisA hI aMdara se asAra hai| paMDita (jJAnI) puruSa aura deha ke aMdara kI azuci tathA bAhara strAva karate deha ke vibhinna maladvAroM ko dekhe aura yaha rukha dekha kara vaha zarIra ke vAstavika svarUpa kA paryavekSaNa kreN|" " isI prakAra "uttarAdhyayana sUtra" meM cittamuni kA jIva sambhUti ke jIva-brahmadatta cakravartI ko vartamAna ke naitika AcaraNa aura usake bhAvI suphala kI preraNA dete hue kahatA hai-"yadi tuma bhogoM ko chor3ane meM asamartha ho to he raajn| kama se kama Arya karma (naitika AcaraNa) to kro| nIti dharma meM sthita rahakara yadi tuma apanI prajA ke prati anukampAzIla banoge to bhI (ka) "kAmakAmI khalu ayaM purise| sesothati jUrati tippati piDDati (piDati) pritchti|" (kha) "bAle puNa Nihe kAma-samaNuNNe asamiyadukkhe dukkhI dukkhAjameva AvaTai annupriytttti| - AcA 1-2-3 (ga) tao se egayA roga samuppAyA smuppNjNti|"- AcArAMga pra-1, a-2, u-6, 3, 4 vimukkA hu te jaNA, je japNA paargaaminno| lobha alobheNa duguMchamANe, lakSaddhe kAme ngmigaahi| viNaicaM lobhaM nivakhamma evam akamme jANati paasti|"-aacaaraaNg zru-1, a-2, u-2 "araI AuTTe se mehAvI ravaNaMsi mukke|"- vahI, 1/2/2 AyayacakkhU logavipassI, logassa ahobhAgaM jAjai uDuMbhAgaMjANai tiriyaM bhAga jaanni| 3. saMdhi vidilA iha makakiehi, esavIre pusesie jo baddhe pddiyoye| vahI 1125 4. jahA aMto vahAbAhiM jahA~bAhiM thaaaNto| paMDie pddilehaae| * ArcAroga 1 / 2 / 5 2.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahAM se marakara vaikriyazakti dhAraka deva to ho jaaoge|"" "vartamAna ke anaitika AcaraNoM (karmoM) kA bhAvI duSpariNAma banAte hue kahA gayA hai- " jo ajJAnI mAnava hiMsaka hai, mRNAvAdI hai, luTerA hai, dUsaroM kA har3apane vAlA hai, cora hai, kapaTI (Thaga) hai, apaharaNakartA evaM zaTha (dhUrta) hai| tathA strI evaM indriya viSayoM meM gRddha hai, mahArambhI - mahAparigrahI hai, mAMsa-madirA kA sevana karane vAlA hai, dUsaroM para atyAcAra evaM damana karatA hai, aisA tundila va musTaMDA hai, vaha narakAma kA AkAMkSI hai / 6 isI prakAra mRgoM ke zikAra jaise anaitika karma ko karate hue saMyata rAjA ko mahAmunigardamAli ne ahiMsA aura abhayadAna kA upadeza dekara usase hiMsAdi pApAstrava (pApakarma) chur3Ae aura use sarvajIvoM kA abhayadAtA mahAvratI uccarAjarSi banA diyaa| karma siddhAnta ke pariprekSya meM anaitika AcaraNakartA ko naitika banane kA upadeza isa prakAra hama dekhate haiM ki tIrthaMkaroM, jJAnI maharSiyoM tathA jaina zramaNoM dvArA jisa kisI anaitika AcaraNa parAyaNa vyakti ko sadupadeza diyA gayA hai, aura nItidharma ke sanmArga para lagAyA gayA hai, use karmasiddhAnta ke pariprekSya meM hI zubha-azubha karma, usake upArjana karane ke kAraNa aura usake zubha-azubha pariNAmoM (phaloM) kA digdarzana karAyA gayA hai| 7 naitika anaitika karmoM ke kartA ko karma hI phala dete haiM, IzvarAdi nahIM vaidika, IsAI, islAma Adi dharmoM kI taraha Izvara yA kisI zakti vizeSa kA bhaya yA usake dvArA samasta prANiyoM ko karmaphala- pradAna karane kI bAta nahIM batAI gaI hai| jaina karmasiddhAnta kI sarvazreSTha upayogitA isI meM hai ki vaha parokSa aura agamma Izvara yA kisI devI-deva ko prANiyoM karmoM kA preraka, kartA yA phaladAtA nahIM btaataa| vaha AtmA ko hI apane naitika-anaitika karmoM kA kartA, aura karmoM ko hI svayaM phaladAtA batA. kara vaijJAnika dRSTi se kAryakAraNa kI mImAMsA karatA hai| jainadarzana yA jaina zAstroM meM kahIM bhI yaha kathana (prarUpaNa) nahIM milegA ki kisI puNya yA pApa se yukta AcaraNa karane vAle ko usake ukta karma kA phala Izvara yA aura koI zakti pradAna karatI ho / ' pUrvokta zAstrIya uddharaNoM meM sarvatra karmasiddhAnta ke anusAra hI pratipAdana kiyA gayA hai, ki anaitika yA pApayukta AcaraNa karane vAle ko naraka yA tiryaJca gati athavA ihaloka meM roga, zoka, duHkha, durdazA Adi phala prApta hote haiM, aura jo naitika yA dhArmika AcaraNa karatA hai tathA pApAcaraNa yA anaitika AcaraNa se dUra rahatA hai, use svarga yA manuSya janma, uttama avasara, zubhasaMyoga, saMyama prApti yA mukti Adi phala prApta hote haiN| Izvara yA devI- deva Adi ke samakSa gir3agir3Ane, unakI khuzAmada karane, tathA kRta pApoM yA anaitika AcaraNoM ke phala se chuTakArA pAne ke lie prArthanA karane vaha yA koI zakti use apane 5. 6. 7. 8. uttarAdhyayana A. 13 gA. 32. kittasammUtIya / vahI, a-7 gA. 5, 6, 7 dekheM uttarAdhyayana kA aThAra havA~ saMyatIya adhyayana | "amao patthikA tujjha abhayadAyA bhavAhiya / akrei jIblogaMmi ki hiMsAe pasaJjasi / " - uttarA. a. 1811 "appA battA vikatrA ma duhAjayasuhAja y|"- uttarAdhyayana 20 / 37 (3)
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtakoM ke phala se mukta nahIM kara sktii| karma ke mAmale meM Izvara yA kisI zakti kA hastakSepa jaina karmasiddhAnta svIkAra nahIM krtaa| saptavyasanarUpa anaitika karmoM kA phala kisI mAdhyama se nahIM, svataH milatA hai jainAcAryoM ne jaina karmasiddhAntAnusAra naitika aura anaitika AcaraNoM (karmoM) kA phala svataH tathA sIdhe hI milane kI bAta kahI hai jaise ki sapta kuvya sanarUpa anaitika AcaraNa kA sIdhe (Direct) phala batAte hue eka jainAcArya ne kahA hai -"dyUta, mAMsAhAra, madyapAna, vezyAgamana, zikAra, corI, parastrIgamana, loka meM ye sAta kavyasana haiM, anaitika (pApamaya) AcaraNa haiM, jo vyakti ko ghorAtighora naraka meM DAlate haiN| 10 athavA vyakti inase ghoratama naraka meM par3ate haiN|" yahA~ kisI Izvara yA kisI zakti ko mAdhyama (bicauliyA) nahIM batAyA gayA hai ki Izvara yA amuka zakti kuvyasanI ko ghora naraka meM DAlatI hai| ataH naitikatA ke sandarbha meM jainakarma siddhAnta kI upayogitA spaSTa siddha hai| IsAI dharma maiM pApa karma se bacane kI cintA nahIM, kyoM aura kaise? isake viparIta IsAI dharma ke siddhAntoM para dRSTipAta karate haiM to spaSTa pratIta hotA hai ki vahA~ naitika anaitika AcaraNa (karma) kA zubha-azubha phala sIdhA karma se nahIM milatA, Izvara se milatA hai| jaisA ki DaoN. e.bI. zivAjI likhate haiM -"masI hI dharma meM karma, vizvAsa aura pazcAtApa para adhika bala diyA gayA hai| yAkUba, jo prabhu IsAmasIha kA bhAI thA, apanI patrI meM likhatA hai -'so tumane dekhaliyA ki manuSya kevala vizvAsa se hI nahIM, karmoM se bhI dharmI ThaharatA hai| arthAt-karmoM ke sAtha vizvAsa bhI Avazyaka hai|"...'pauluus' vizvAsa para bala detA hai| usakA kathana hai -"manuSya vizvAsa se dharmI ThaharatA hai, karmoM se nhiiN|" yaha tathya spaSTa kara detA hai ki manuSya ke karma (zubhAzubha yA naitika anaitika AcaraNa) usakA uddhAra nahIM kara skte| vaha apane karmoM para ghamaNDa nahIM kara sktaa|" paulusa kI vicAradhArA meM karma kI apekSA vizvAsa kA hI adhika mahatva hai| "yadi ibrAhIma karmoM se dharmI ThaharAyA jAtA to use ghamaNDa karane kI jagaha hotI, parantu paramezvara ke nikaTa nhiiN|" paulUsa kI likhI huI kaI patriyoM meM isa bAta ke pramANa haiN|"jiivn meM mokSa kA AdhAra karma nahIM vizvAsa hai|" vizvAsa se dharmIjana jIvita rhegaa|"iisaamsiih ke anya ziSyoM ne bhI vizvAsa para bala diyA hai| isI vizvAsa ko lekara 'yUhannA' IsAmasIha ke zabdoM ko likhatA hai-"yadi tuma vizvAsa na karoge ki maiM vahI hU~ to apane pApoM meM mroge|11 10. (ka) 'AtA parAdhavRkSasya phalAnyetAni dehinaam|' - cANakyanIti (kha) svayaM kRta karmayadAnmanA purA phalaMtajIyaM labhate shubhaashubhm| pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM svayaM kRtaM karma nirrthkNtdaa|| - amihagati sAmAyikapATha 30 "dhRtaM ca mAMsaM ca surA ca vezyA-pApada-caurya prdaarsevaa| etAni sapR vyasanAni loke ghorAtighore narake ptnti||" (ka) yAkUba kI patrI 2:24 (kha) romiyo 5:1 (ga) semiyo 4:2 (gha) prerito ke kAma 16:31 (Da) yUhannA 8:24 (ca) jinavANI siddhAMta vizeSAMka meM prakAzita "masIhI dharma meM karma kI mAnyatA " lekha se. pR 205-206 11. (4)
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake atirikta DaoN. e.bI. zivAjI likhate haiM -"masIhI dharma meM karma ke sAtha hI anugraha kA bahuta adhika mahatva hai, kyoMki uddhAra anugraha ke hI kAraNa hai| yadi Izvara anugraha na kare to karma vyartha hai|" bAIbila meM likhA hai -"jo mujha se 'he prabhu he prabhu' kahatA hai, unameM se hara eka svarga ke rAjya meM praveza karegA, kyoMki vizvAsa ke dvArA anugraha hI se tumhArA uddhAra huA hai aura yaha tumhArI ora se nahIM, varan paramezvara kA dAna hai, aura na karmoM ke kAraNa, aisA na ho ki koI ghamaNDa kre|" "....to usane (anugraha karake) hamArA uddhAra kiyA, aura yaha dharma ke kAryoM ke kAraNa nahIM, jo hamane Apa (svayaM) kie, para apanI dayA ke anusAra naye janma ke snAna, aura pavitra AtmA (kA anugraha) hameM nayA banAne ke dvArA huaa|" 12 uparyukta mantavya se yaha spaSTa hai ki Izvara kartRtvavAdI masIhI dharma meM naitika-anaitika karmoM (AcaraNoM) kA utanA mahatva nahIM, jitanA IsAmasIha (prabhu) para vizvAsa aura usakA anugraha prApta karane kA hai| IsAmasIha kA vizvAsa aura anugraha prApta karake jindagI bhara azubha (pApa) karma karane vAlA DAkU bhI pavitra jIvana jIvI IsAmasIha ke sAtha svargaloka meM sthAna pA sakatA hai, isake viparIta zabhakarma karane vAlA ayyUba nAmaka dharmI vyakti paramezvara yA IsAmasIha (prabhu) kA vizvAsa aura anugraha na pA kara vipatti aura duHkha uThAnA hai| 11 vizvAsa aura anugraha para jora, anaitikatA se bacane para nahIM yahI kAraNa hai ki hatyA, daMgA, anyAya, anIti, atyAcAra, vyabhicAra, ThagI, phUTa, IrSyA, yuddha, kalaha Adi anaitika evaM pApa karma karane vAlA vyakti yaha samajha kara ki Izvara yA IsAmasIha para vizvAsa aura unakA anugraha prApta karane mAtra se pApakarma kA koI bhI kaTuphala nahIM milegA, ghar3alle se ye anaitika pApa karma karatA rahatA hai| IsAI dharma meM pUrvajanma aura punarjanma kI mAnyatA na hone se pApI manuSya yaha bhI samajhatA hai ki pUrvajanma ke karmoM kA koI uttaradAyitva nahIM hai, aura na hI pUrvajanma ke karmoM ko bhoganA hai, sAtha hI isa janma meM kiye hue pApakarma kA phala bhI agale janma (punarjanma) meM nahIM milegaa| ataH jitanA jo kucha hiMsAdi pApakarma kiyA jA sake, karalo aura Ananda se jiio| yadyapi bAibila ke olDa TesTAmeMTa aura nyu TesTAmeMTa meM dasa-dasa AjJAe~ (kamANDameMTsa) IsAmasIha kI aMkita haiM, 14 parantu unheM mAnakara aura bAra-bAra par3ha-suna kara bhI IzvIya vizvAsa aura anugraha prApta kara lene ke cakkara meM loga anaitika karma karane se nahIM cuukte| 12. (ka) jinavAlI karmasiddhAnta meM prakAzita masIhI dharma meM karma kI mAnyatA lekha se pR. 208 (kha) mattI 7:21 (ga) tItusa 3:5 13. (ka) jinavANI karmasiddhAnta vizeSAMka meM prakAzita 'masIhI dharma meM karma kI mAnyatA' se pR. 207 (kha) lUkA 23:39-43 (ga) dekhe, ayyUba 122 14. dekhe bAIbila ke giripravacana olDa TesTAmeMTa tathA nyuuttesttaameNtt|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ parantu jainakarma vijJAna prArambha se hI naitika-dhArmika AcaraNa (zubhakarma) para jora detA hai| vaha kevala Izvara (paramAtmA = arhanta evaM siddha) para vizvAsa karane mAtra se yA unake dvArA batAe hue naitikatA aura dhArmikatA ke yama-niyamoM ko mAnane-sunane mAtra se athavA una para lambI caur3I vyAkhyA kara dene se kisI vyakti kA use pAkarma se uddhAra nahIM maantaa| jaba taka pApakarmI vyakti apane pApakarmoM kI AlocanA nindanA (pazcAtApa), garhaNA aura kSamApana dvArA zuddhikaraNa nahIM kara letA, taba taka vaha pApakarmoM se chuTakArA nahIM pA sktaa| use isa janma meM yA phira agale janma yA janmoM meM apane anaitika kukarmoM kA phala bhoganA hI par3atA hai| isI prakAra satkarma karane vAle yA karmakSama rUpa dharmIkaraNa karane vAle vyaktiyoM para to paramAtmA kA anugraha svataH hI hotA hai| use paramAtmA kA anugraha prApta karane ke lie unakI khuzAmada karane kI, yA pUjA patrI bheMTa car3hAvA Adi kI rizvata nahIM denI pdd'tii| use apane kiye hue satkarmoM yA saddharmoM (zuddha karmoM) kA phala dera-sabera se avazya milatA hai| naitikatA ke sandarbha meM jainakarma vijJAna isI tathya ko vyakta karatA hai| yahI kAraNa hai ki jainakarma vijJAna ko mAnane vAlA vyakti hiMsAdi pApakarma karate hue hickicaaegaa| narakAyu aura tiryaJcAyukarma bandha ke kAraNa jaina karma vijJAna kI spaSTa udghoSaNA hai ki "mahArambha (mahAhiMsA), mahAparigraha, paMcendriyavadha, aura mAMsAhAra narakagamana (gati) ke kAraNa hai, mAyA (kapaTa), gUDha mAyA (dambha) jhUThA taula nApa kare, ThagI (vaMcanA) kare to prANI tiryancagati prApta karatA hai|" isameM koI bhI Izvara , devI-deva yA zakti use apane pApakarmoM (anaitika AcaraNa) ke phala se nahIM bacA sktaa| vaha spaSTa kahatA hai ki kAraNa anaitikatA kA hogA, to usakA kArya naitikatA ke phala kA kadApi nahIM hogaa| 15 IslAma dharma meM naitika AjJAe~ haiM, para amala nahIM yadyapi islAma dharma meM bhI anaitika karmoM se bacane aura naitika karma (AcaraNa) karane kA 'kurAnazarIpha' Adi dharmagranthoM meM vidhAna hai| vastutaH islAma dharma naitikatA pradhAna hai| usake naitika vidhAnoM kA ullekha karate hue 'DaoN. nijAma uddIna' likhate haiM - jaba hama sAmAjika karmoM (manuSya anya manuSyoM ke sAtha vyavahAroM) kI ora dhyAna dete haiM to nimna bAteM sAmane AtI haiM -(1) apane sambandhiyoM, yAcakoM dIna-nirdhanoM, anAthoM ko apanA haka do, (2) mitavyayI bano, phijUla kharca karane vAle zaitAna ke bhAI haiM, (3) balAtkAra ke pAsa bhI na phaTako, yaha bahuta burA karma hai|, (4) anAtha kI mAla-sampatti para burI niyatamata rkho| (5) praNa yA vacana kI pAbandI karo, (6) pRthvI para akar3a kara mata calo, (7) na to apanA hAtha gardana se bAMdha kara calo aura na use bilakula khulA chor3o, ki bhartsanA, nindA yA vivazatA ke zikAra bano (8) mAtA-pitA ke sAtha sadavyavahAra kro| yadi unameM se koI eka yA donoM vRddha ho kara raheM to unheM upha taka na kaho, na unheM jhir3aka kara uttara do, varan unase AdarapUrvaka bAteM 15. (ka) cauhiM ThaNehiM jIvA jeraiyAuyattAe kamyaM pakareti , ta.. mahAramatabhae, mahApariggahayAe, paMciMdiyavahaNa, kunnimaahaarennN| (kha) cauhiM ThANehiM jIvA tirikkhajoNiya (Auya) ttAekammaM pagareti, taM. jahA mAillatAe NiyaDillatAe aliyaMvayaNeNaM kuddtul-kuddmaannennN| - sthAnAMga sUtra. 4 / 4 sUtra. 628-629
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ kro|" (9) apanI santAna kI daridratA ke kAraNa hatyA na kro| unakI hatyA bahuta bar3A aparAdha hai| " (10) kisI ko nAhaka katla mata karo, (11) kisI aisI vastu kA anukaraNa mata karo, jisakA tumheM jJAna na ho, (12) majadUra usakA zrama sUkhane se pahale majadUrI de do, (13) apane naukara ke sAtha samAnatA kA vyavahAra karo, jo svayaM khAo pahano vahI use khilAo, pahanAo (14) nApa kara do to pUrA bhara kara do, taula kara do to tarAjU se pUrA taula kara do, (15) amAnata meM khayAnata ( beImAnI ) mata kro|' " 16 vAstava meM ye naitikatA pradhAna zubhakarma haiM, parantu IslAma dharma meM eka to punarjanma ko nahIM mAnA gayA, dUsare, jitanA jora khudA kI ibAdata, rasUloM (paigambaroM) ke prati vinamratA para diyA gayA hai, jisameM namAja, rojA, haja aura jakAta Adi karma kANDa Adi pramukha hai, utanA jora isa para nahIM diyA gayA ki anaitika karmoM (AcaraNoM) se na bacane se yahA~ aura paraloka meM usakA duSphala bhoganA par3atA hai| balkina 'roz2e mazahara' meM likhA hai ki kayAmata (antima nirNaya ke dina) apane karmoM kA hisAba allAha ke darabAra meM hAjira ho kara denA hotA hai, 17 isa kAraNa vyakti bekhaTake jIvabaMdha, mAMsAhAra, zikAra, madyapAna, hatyA, AgajanI, daMgA, AtaMka, pazubali (kurbAnI), Adi anaitika kRtyoM ko, pApa karmoM ko karatA rahatA hai| anyathA, allAha kI ibAdata evaM pUjA karane vAlA, allAha kI AjJAoM ko ThukarAtA hai, unake anusAra nahIM calatA hai, taba kaise kahA jAe ki vaha khudA kA bhakta yA pUjaka hai ? dUsare dharma sampradAyoM Adi se ghRNA, vidveSa kI preraNA : pApa karma ke bIja dUsare, IslAma dharma meM momina au kAphira kA bheda karake ghRNA aura vidveSa kA bIja pahale se hI bo rakhA hai jo ki azubha karmabandha kA kAraNa hai| zubhAzubha karmoM kA phala svayaM karmoM se hI mila jAtA hai, khudA ko isa prapaMca meM DAlane kI jarUrata hI nahIM, khudA (paramAtmA) kI ibAdata (bhakti) karake usase pApa mAphI kA phatabA lene kI bAta bhI nyAyasaMgata nahIM hai| jaina karma vijJAna manuSya mAtra hI nahIM, prANimAtra ke prati Atmaupamya, maitrIbhAva Adi rakhane kI bAta karatA hai| sAtha hI naitikatA se svarga taka kI hI prApti hotI hai, mokSa nahIM, isIlie jaina karma vijJAna kA spaSTa udghoSa hai ki zuddhakarma (dharma) yA akarma kI sthiti taka pahu~co tAki mAnava jIvana kA antima lakSya mokSa (karma mukti) prApta kara sako, agara vaha na ho sake to kama se kama naitika niyamoM kA pAlana karo, tAki zubha karma dvArA sugati prApta kara sako / jainakarma vijJAnaH naitika saMtuSTidAyaka 18 eka pAzcAtya vicAraka haoNga mahodaya ne karma ke viSaya meM eka hI prazna uThAyA hai ki "kyA karma naitika rUpa se santuSTi detA hai?" 19 isake uttara meM jaina karma vijJAna spaSTa kahatA hai ki yadi koI dharmanIti kI dRSTi se nyAya-nIti pUrvaka zubha karma (AcaraNa) karatA hai, athavA ahiMsA, satya Adi saddharma (zuddha karma) kA AcaraNa karatA hai to vaha niSphala nahIM jaataa| use dera-sabera usakA suphala milatA hI hai / * 16. 17. 18. 19. dekheM jinavANI karmasiddhAMta vizeSAMka meM prakAzita 'islAma dharma meM karma kA svarUpa' lekha pR. 212-213 (ka) vahI, pR. 209 (kha) 'roje mazahara' dekheM, uttarAdhyayana sUtra kA cittasaMmUtIya adhyayana 13 bI 32 bI gAthA / jinavANI karmasiddhAnta vizeSAMka meM prakAzita 'masIhI dharma meM karma kI mAnyatA' lekha se uddhata 1204 (7)
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhI dharmoM aura sampradAyoM meM aise mahAn vyakti hue haiM, jo naitika evaM dhArmika AcaraNa karake uccapada para pahu~ce haiM, vizvavandya aura pUjanIya bane haiN| unake naitika evaM AdhyAtmika AcaraNoM ke suphala prApta karane meM koI bhI zakti yA devI deva bAdhaka nahIM bne| yaha karmavijJAna dvArA naitika santuSTi nahIM to kyA hai? karmasiddhAnta kA kArya : naitikatA ke prati AsthA jagAnA, preraNA denA DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra "sAmAnya manuSya ko naitikatA ke prati AsthAvAn banAye rakhane ke liye yaha Avazyaka hai ki karmoM kI zubhAzubha prakRti ke anusAra zubhAzubha phala prApta hone kI dhAraNA meM usakA vizvAsa banA rhe|" 2degjainakarma vijJAna janasAdhAraNa ko naitikatA ke prati AsthAvAna rakhane aura anaitika (pApa) karmoM se bacAne meM saphala siddha huA hai| jaina dharma ke mahAn AcArya kalikAla sarvajJa hemancadrasUri ne gujarAta ke solaMkI rAjA kumArapAla ko aura usake Azraya se aneka rAjAoM, maMtriyoM aura janatA ko karma vijJAna kA rahasya samajhA kara anaitika kRtya karane se bacAyA hai aura naitikatA dhArmikatA ke mArga para car3hAyA hai| AcArya hIravijayasUri tathA unake ziSyoM ne samrATa akabara ko karmavijJAna ke mAdhyama se pratibodha dekara anaitika AcaraNoM se bacA kara naitikatA ke patha para car3hAyA thaa| isa yuga meM jainAcArya pUjya zrI lAlajI mahArAja, jyotirdhara pUjya zrI javAhara lAlajI mahArAja, jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja Adi aneka nAmI-anAmI AcAryoM evaM prabhAvaka munivaroM ne aneka rAjAoM, zAsakoM, ThAkuroM, rAjanetAoM, evaM samAjanAyakoM tathA aparAdhiyoM ko jainakarma vijJAna ke mAdhyama se mAMsAhAra, madyapAna, -zikAra, vezyAgamana; parastrIgamana, juA Adi anaitika kRtya chur3A kara naitika jIvana jIne kI preraNA dI hai 21 / kaI mahAn santoM ne, jaina zrAvakoM ne karmavijJAna kA sAMgopAMga adhyayana karake, dUsaroM ko samajhA-bUjhA kara isI bAta para jora diyA hai ki bhagavAn yA paramAtmA kI vAstavika sevA-pUjA unakI AjJAoM kA paripAlana karanA hai| 22 eka ora se apane Apako paramAtmA (khudA yA gaoNDa) kA bhakta (ibAdatagAra) kahe parantu prANimAtra ke prati rahama (dayA) karane, mAMsAhAra, madyapAna, vyabhicAra Adi pApakarma na nakI AjAoM ko ThakarAtA jAe. vaha khadA. paramAtmA yA satazrI akAla kA bhakta (baMdA) nahIM hai| jainakarma vijJAna isa tathya para bahuta jora detA hai ki agara ahiMsAdi zaddha karma (dharmAcaraNa) na kara sako to, kama se kama Aryakarma (naitika AcaraNa) to karo! 23 / / ataH yaha dAve ke sAtha kahA jA sakatA hai, ki jainakarma vijJAnAnusAra karma siddhAnta kI naitikatA ke sandarbha meM pada-pada para upayogitA hai| yaha bAta nizcita hai ki sAMsArika mAnava sadaiva nirantara zuddha . upayoga meM raha kara, jJAtA-draSTA bana kara zuddha karma para yA arAgadRSTi hokara akarma kI sthiti yA svarUparamaNa kI sthiti meM nahIM raha sakatA, isalie jaina karma vijJAna ke prarUpaka tIrthaMkaroM ne kahA zubha-upayoga meM raha kara anAsaktipUrvaka kama se kama zubhakarma karate rahanA caahie| nau prakAra ke puNya isI uddezya se batAe haiN| sAtha hI unhoMne azubhakarma rUpa 20. jainakarma siddhAntaH tulanAtmaka adhyayana (DaoN. sAgaramala jaina)? dekheM pUjazrIlAlajI mahArAja kA jIvana caritra, pUjyazrI javAharalAlajI mAhatmA kA jIvana caritra bhAga 1 tathA jaina divAkara cauthamalajI mahArAja Adi kA jiivncritr| tavasapayastivA jJAparipAlanam- heSacandracArya 23. "jai tesi bhoge caiuM ahanto, ajJAI kammAi kareha rAya!-"uttarAdhyayanasUtra a.13 mA. 33 (8)
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ "anaitika karmoM = aThAraha pApa sthAnakoM tathA saptakuvyasanoM Adi pApasrotoM se bacane kA nirdeza bhI kiyA jaina karmavijJAna karmAnusAra phalapradAna kI bAta kahatA hai ___kadAcit vivazatA se koI trasajIvahiMsA Adi pApAcaraNa ho jAe to jaina karma vijJAna usakI zuddhi ke lie AlocanA, nindanA (pazcAtApa), garhaNA, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna, zuddhi ke lie AlocanA, nindanA (pazcAtApa), garhaNA, pratikramaNa, kAyotsA, pratyAsthAna, bhAvanA, anuprekSA, tyAga, tapa kSamApanA prAyazcita Adi tapa batAtA hai| isalie 'DaoN. e.esa. thiyoDora' ke isa bhrAnta mantavya kA khaNDana ho jAtA hai ki "karma siddhAnta ke nyAyatAvAda meM dayA, pazcAtApa, kSamA, pApoM kA zodhana karane kA sthAna nahIM hai|" 25 jaina karma siddhAnta karma kA phala Izvara yA kisI zakti dvArA pradAna karane kI bAta se sarvathA asahamata hai, yahI kAraNa hai ki vaha naitika (zubha) anaitika (azubha) karmoM kA phala karmAnusAra svataH prApta hone kI bAta kahatA hai| paramAtmA ko prasanna karane yA unakI sevA bhakti karane mAtra se anaitika (pApa) karma ke phala se koI baca nahIM sktaa| jainakarma siddhAnta 'dUdha kA dUdha aura pAnI kA pAnI' isa prakAra zubhAzubha kArya kA nyAyasaMgata phala batAtA hai| karmasiddhAnta ke nyAya ko laukika vidhi (kAnUna) vettA bhI koI cunautI nahIM de sktaa| isalie karma cAhe laukika (saMsArika) ho yA lokottara, zubha ho, zuddha ho yA azubha ho, sabako yathAyogya (nyAyasaMgata) phala milane kA pratipAdana jainakarmavijJAna vyavasthita DhaMga se karatA hai| isalie DaoN. e.sI. borakveTa ke isa mata kA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai ki sAMsArika nyAya ke rUpa meM karmasiddhAnta apane Apa meM nindanIya hai|" 26 24. dekheM (ka) sthAnAMgasUtra nauMvA sthAna (kha) 18 sthAna ke lie dekheM samavAyAMga 18 vAM samavAya 25. (ka) "AloyaNAeNaM......itthIveya-napuMsayaveyaM ca na ba baMdhai puvvabaddhaM caNaM ninyjrei|" (kha) "nidaMNayAeNaM...pacchANutAveNaM virajjhamANe karaNa-guNaseDhiM paDivajjai, ka. paDivanneyaNaM aNagAre mohaNijjaMkammaM ugghaaei|" (ga) "garahaNayAeNaM....jIve apasatthehito jogehito niyattei, pasanthe ya pddivjji|" (gha) "paDikkamaNeNaM...vayachiddANi pihei| pasatthajoga paDivanne ya aNagAre aNaMtaghAipajjave khvei||" (Da) 'kAusaggeNaM-tIya-paDupannaM paaycchitNvisohei| visunda-pAyacchite ca jIve nivvuyahiyae-suhasuheNaM vihrdd| (ca) paJakkhANeNaM icchAnirohaM jaNayaha-savvadatvesu viNIya tathesIibhUe vihri| (cha) pAyacchinta-karaNeNaM pAbakajhavisohiM jaNayai, biraiyora yAvi bhv...| (ja) khamAtraNayAeNaM pahalayaNabhAvaM jnnyi|-svv pANajI sattesu mittIbhAvamuvagae bhAvahisohiM kAUNa nibmae bhvi|- uttarAdhyayana sUtra 29, sU.5, 6, 7, 11, 12, 13, 16, 17 (jha) Religion and Society Vol. No. XIV No. 4/1967 26.. Christian Faith and Non Christian Religion- By A.C.Bonquet. P.196
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatI bhI karma siddhAntAnusAra azubhakarmakSaya se milatI hai ___ yadyapi pratyeka dharma sampradAya ne AdhyAtmikatA kI dizA meM sarvabhUtahita para dhyAna diyA hai, tathApi usakA prathama par3Ava sarva mAnavahita hai| sarvamAnavahita mAnavatA kI paridhi meM AtA hai, jo naitikatA kA Avazyaka aMga hai| bhagavAn mahAvIra ne naitikatA ke sandarbha meM durlabhatA ke cAra aMgoM meM mAnavatA = manuSyatva ko prathama durlabha aMga batAyA hai| sAtha hI unhoMne yaha bhI batAyA ki vividha karmoM se kaluSita jIva deva, naraka, tiryazca aura asurayoniyoM tathA manuSyagati meM bhI kabhI cANDAla, zUdra varNasaMkara tathA krUra kSatriya hotA hai, to kabhI kITa, pataMga, cIMTI, kuMthu Adi yoniyoM meM karmoM ke vaza sammUr3ha ho kara amAnuSI yoniyoM meM prANI nAnA duHkha, saMkaTa aura pIr3A pAtA hai| kadAcit puNyodaya se kramazaH azubhakarmoM kA kSaya karake jIva tathAvidha Atmazuddhi prApta karatA hai aura taba manuSyatA ko grahaNA svIkAra karatA hai| 27 devadurlabha manuSyatva : naitikatA kA prANa aura prathama aMga ___kitanI durlabha aura kaThina hai, manuSyatA jo naitikatA kA prathama aMga hai? bhagavAn mahAvIra ne jainakarma siddhAnta kI dRSTi se manuSyatA kI durlabhatA kA vizleSaNa kiyA hai| isI se samajhA jA sakatA hai ki naitikatA ke sandarbha meM jaina karma siddhAnta kI kitanI upayogitA hai? __naitikatA kA prANa mAnavatA hai| tathA usake anya avayava haiM -nyAya, nIti, mAnavamAtra ke sAtha bhAIcAre kA vyavahAra, apane grAma, nagara, rASTra, par3ausI aura parivAra Adi ke sAtha sukha-duHkha meM sahAyaka bananA, apane kartavya kA pAlana, le-de kI vyavahArika nIti aadi| naitikatA kA pAlana na hone para kaisI kaisI kaThinAiyA~ aura vipattiyA~ AtI haiM? karma siddhAnta kI dRSTi se vartamAna meM isakA pratyakSa anubhava kiyA jA sakatA hai| naitikatA kA ullaMghana yA pAlana vartamAna meM hI zubhAzubha phaladAyaka naitikatA kA yA nIti niyamoM kA ullaMghana karane vAle vyakti ko karma siddhAnta ke anusAra kitanI vipannatA, upekSA, avahelanA, kartavya vimukhatA, duHkha-dAridraya kA sAmanA karane kA zikAra honA par3atA hai, isa ke jvalanta udAharaNa vartamAna mAnava jIvana meM dekhe jA sakate haiN| 27. (ka) "cattAri paramaMgANi dullahANIya jaMNuNo, mANustaM suI sacchA, saMjamajhiya viiriyN|" 1 // (kha) samAvannANa saMsAre nANAAgottAsu jAisu kammA nANAvihA kuTu puDho nisaM miyA pyaa||2|| zraegayAdeva logesu naraesu vi egmaa| egamo AsuraMkAyaM ahaakmmehiNgcaaii||3|| egamAkhattio hoI, tao caaNddaal-vukkso| tao kIDa payaMgoma, taokuMbhu piviiliyaa||4|| evabhAvaTTajozisu pANiNo kammakilisA, na nivijjaMti saMsAre savvahesa va khttiyaa||5|| kammasaMgehi sajhUThA dukkhiyaabhuvemnnaa| amANusAsu joNIsa viNihammati paannite||6|| kammANana pahANAe ANupuvvI kmaaiu| jIvA sohimaNupattA Ayayati mnnussyN||7|| - uttarAdhyayana sUtra 313 gA.1 se 7 taka (10)
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ naitikatA ke pAlana meM AsthA vyakti ko sadAcarI tathA pArasparika sahanubhUti pradAna meM agrasara banAtI hai usase kartavya niSThA kA Ananda prApta hotA hai| naitikatA kI pravRttiyA~ vyakti ke jIvana meM sukha aura santoSa kA amRta bhI detI hai aura samAja ke stara aura gaThana ko sudRr3ha evaM suvyavasthita banAtI hai| naitikatA ke AdarzoM ke prati AsthAe~ lar3akhar3Ane para vyakti hI nahIM vaha jAti bhI anaitika karmoM se svayaMmeva cintita, vyathita aura svArtharAyaNa bana jAtI hai phalataH sahayoga aura udAratA kI una sabhI pravRttiyoM kA anta ho jAtA hai, jinameM manuSya ko kucha tyAga aura kaSTa uThAnA par3atA hai| parivAra aura samAja meM naitikatA ke prati anAsthA kA duSpariNAma naitikatA kI dRSTi se socA jAe to parivAra aura samAja kA RNa vyakti para kama nahIM hai| mAtA pitA aura bujurgoM kI sahAyatA se vyakti kA pAlana-poSaNa hotA hai, vaha svAvalambI banatA hai, isa prakAra vyakti para pitR RNa bhI hai| naitikatA kA takAjA hai ki pati-patnI donoM meM se kisI ke prati aruci ho jAne para bhI usakI pichalI sadbhAvanA aura satkArya ke lie RNI rahane tathA nibAhane ko tatpara rahanA caahie| santAna ke prati mAtA-pitA ko aura santAna kA mAtA pitA ke prati pUrNa baphAdArI aura kartavyaniSThA rakhanA Avazyaka hai| manuSyamAtra meM apane jaisI hI AtmA samajha kara nyAya, nIti, ImAnadArI, sahAnubhUti aura sadbhAvanA rakhanI caahie| karmasiddhAnta naitikatA ke ina sUtroM ke anusAra AcaraNa karane, na karane kA sukhada-duHkhada phala prAyaH hAthohAtha batA detA hai| bhautikatAvAdI naitikatA visaddha atisvArthI naitikatA ke ina AdarzoM ke viruddha vartamAna bhautikatA kI cakAcauMdha meM palane vAle loga sIdhA yoM hI kahane lagate haiM -"hameM parivAra se ,samAja se yA mAtA-pitA se kyA matalaba? hama kyoM dUsaroM ke lie kaSTa saheM? kyoM apane Apako vipatti meM DAleM? Izvara, dharma, nIti, paraloka, karma, karmaphala, Adi saba DhoMga hai, pUMjIpatiyoM aura unake ejeMToM kI bakavAsa hai| inako mAnane na mAnane se koI antara nahIM pdd'taa| inheM mAnane se koI bhautika yA Arthika lAbha nahIM hai|" isa anaitikatA kA dUragAmI pariNAma ___isa anaitikatA ke prabhAva kI kucha jhAMkI iMglaiNDa ke prakhyAta patra 'spekTeTara' meM kucha varSoM pUrva eka lekha meM dI gaI thii| usameM usa deza ke vRddha vyaktiyoM kI dayanIya dazA kA vivaraNa diyA thA ki deza ke adhikAMza vRddhajana apanI asamartha sthiti meM santAna kI rattIbhara bhI sevA, sahAnubhUti nahIM paate| ataH ve isa prakAra karuNa vilApa karate haiM ki he bhagavAn! kisI taraha mauta A jAe to caina mile| para unakI pukAra koI bhI nahIM suntaa| duHkhita-pIr3ita vRddhajanoM kA yaha varga drutagati se bar3hatA jA rahA hai|" vRddhoM dvArA AtmahatyA : unakI hI anaitikatA unheM hI bhArI par3I 'koronara' (landana) ke 'DaoNkTara milana' ko pichale dinoM 700 durghaTanAgrasta mRtazavoM kA vizleSaNa karanA pdd'aa| unameM eka tihAI AtmahatyA ke kAraNa mare the| ina AtmahatyA karane vAloM meM adhikAMza aise bUr3he loga the, jinheM binA kisI sahAyatA ke jIvana yApana bhArI par3a rahA thA aura unhoMne isa taraha (11)
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghisa-ghisa kara marane kI apekSA, nIMda kI adhika goliyA~ khAkara maranA adhika acchA samajhA, ...kyoMki vayaska hone ke bAda santAna ne unakI ora muMha mor3a kara bhI nahIM dekhA thaa|"28 bUr3he abhibhAvakoM kI isa durgati kA kAraNa prAyaH ve svayaM hI haiN| unhoMne apane una bAlakoM ko abhizApa samajha kara apanI javAnI meM unake prati upekSA rkhii| na to svayaM bUr3hoM ne usa samaya naitikatA rakhI aura na hI apane baccoM ko naitikatA ke saMskAra diye| unhoMne hI naitika ucchRkhalatA ko janma diyA, vahI naitika ucchaMkhalatA unake bAlakoM meM avatarita huI, jo paramparA se pArivArika evaM sAmAjika jIvana meM unake isa anaitikAyukta karma ko phala duHkha, vipatti, ekAkIpana, nIrasa asahAya jIvana-yApana, vilApa, Adi ke rupa meM unheM aura unakI santAna ko dekhanA pdd'aa| jaina karma vijJAna yahI to batAtA hai| karma siddhAnta para anAsthA aura avizvAsa lAkara jinhoMne apane jIvana meM nIti evaM dharma se yukta vicAra AcAra yAna nahIM diyA aura naitikatA ke sandarbha meM sAdhAraNa mAnavIya kartavya kI bhI upekSA kara dI, unheM una duSkarmoM kA phala bhoganA par3A aura unakI saMtAna ko bhI birAsata meM ve hI anaitikatA ke kusaMskAra mile| 29 niSkarSa yaha hai ki zarIra ke sAtha hI apane jIvana kA anta mAna kara karma vijJAna ke siddhAnta ko vyartha kI bakavAsa mAnane vAle tathA naitikatA se rahita, anaitika AcaraNoM se yukta jIvana yApana karane vAle thake, hAre, bUr3he, ghise vyaktiyoM kI A~khoM meM AzA kI camaka kaise A sakatI hai? aisI sthiti meM ve - nirarthakatAvAdI bana jAe~ to koI Azcarya nhiiN| hippIvAda isI nIrasa nirarthaka jIvana kI niraMkuza abhivyakti hai| abhI isakA prArambha hai| karma vijJAna ke prati anAsthA jitanI prakhara hogI, utanA hI yaha krama ugra hotA jaaegaa| ho sakatA hai, isakI rasatA evaM nirarthakatA kI Aga meM jhulasa kara bhAratIya sambhatA aura saMskRti bhI svAha ho jaae| 30 vartamAna mAnava kA vizvAsa karmavijJAna se sambandhita AtmA paramAtmA, svarga-narakAdi paraloka, dharma, karma, karmaphala, naitikatA, dhArmikatA Adi para se ukhar3atA jA rahA hai| AsthAkI ina jar3oM ke ukhar3ane se, zeSa sabhI aMgopAMga ukhar3a jAe~ge, isakA koI vicAra nahIM hai| vartamAna meM vyakti ke cintana ko 'phrAyaDa' aura 'mAsa' donoM ne atyadhika prabhAvita kiyA hai| phrAyaDa ne vyakti kI pravRttiyoM evaM sAmAjika naitikatA ke bIca saMgharSa evaM dvandva abhivyakta kiyA hai| usakI dRSTi meM "saiksa' sarvAdhika pramukha ho gayA hai| isI ekAMgI aura nipaTa svArthI dRSTikoNa se jIvana ko vizleSita evaM vivecita karane kA pariNAma 'kinse riporTa ke rUpa meM sAmane aayaa| isa riporTa ne saiksa ke mAmale meM vartamAna manuSya kI manaHsthitiyoM ko vizleSaNa kiyA hai| saMyama kI sImAe~ TUTane lgiiN| bhoga kA atireka sAmAnya vyavahAra kA paryAya bana gyaa| jinake jIvana meM yaha atireka nahIM thA, unhoMne apane ko manorogI mAna liyaa| saiksa-kuNThAoM ke manorogiyoM kI saMkhyA bar3hatI gii| vAsanAtRpti hI jiMdagI kA lakSya ho gyaa| pAzcAtya jIvana evaM rajanIzavAda Adi ne isa Aga meM Indhana kA kAma kiyaa| prema kA artha indriya-viSaya bhogoM kI nirbAdha, nimaryAdatRti ko hI jIvana kA sarvasva sukha mAna liyaa| bhAryA ke liye dharma patnI zabda ne bhoga patnI kA rUpa le liyaa| naitikatA ko dhattA batA kara pati-patnI prAyaH AdarzahInatA para 28. 29. akhaNDajyoti mArca 1972 ke "anAsthA hameM pretapizAca banA degI", lekha ke AdhAra para pR.18 akhaNDajyoti mArca 1972 ke "anAsthA hameM pretapizAca banA degI" lekha se sAbhAra ughRta, pR. 19 vahI pRSTha 19 30 (12)
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ utara Ate haiN| pAzcAtya jagat meM baccoM kI bhI gaNanA eka vipatti meM hone lagI hai| mA~-bApa unheM abhizApa mAnane lage haiN| pati-patnI milana jaba naitikatA ko tAka rakhakara vizuddha kAmuka prayojana ke liye hI raha jAtA hai, taba kRtrima prajanana virodha, bhrUNa hatyA yA garbhapAta meM koI doSa nahIM samajhA jAtA / isa anaitika karma ke phalasvarUpa strI ko bImAriyA~ laga jAtI haiM, puruSa bhI atibhoga kA zikAra hokara anaitika karma kA daNDa kisI na kisI bImArI, vipatti yA artha hAni ke rUpa meM pAtA hai| pAzcAtya jagat kI taraha bhArata meM bhI yaha pracalana adhika hotA jA rahA hai| bacce jaba peTa meM Ate haiM yA janma lene lagate haiM, unake mA~-bApa kI kAmukavRtti kI pUrti meM bAdhaka banate haiM / phalataH peTa meM Ae hue baccoM se piNDa chur3Ane ke lie kRtrima prajanana nirodha kA sahArA liyA jAtA hai| janmeM hue baccoM se bhI kaba, kisa taraha piNDa chuTe, isakI cintA unake mAtA-pitA ko hone lagI hai| saundarya ko hAni na pahu~ce isalie baccoM ko mAtA kA nahIM, botala kA dUdha pInA par3atA hai| kaI parivAroM meM to adhikAMza baccoM ke pAlana-poSaNa kI jhaMjhaTa se bacane ke lie unheM pAlana gRhoM meM de diyA jAtA hai / paisA dekara isa jaMjAla se mAM-bApa chuTTI pA lete haiN| phira svacchanda ghUmane-phirane aura haMsane- khelane kI suvidhA ho jAtI hai| jaise hI bAlaka kamAU huA pAzcAtya jagat meM mAM-bApa se usakA koI sambandha nahIM rahatA / pazupakSiyoM meM to yahI prathA hai| ur3ane carane lAyaka na ho tabhI taka mAtA unakI sahAyatA karatI hai| bApa to usa sthiti meM bhI dhyAna nahIM detaa| baccoM kI jIvanarakSA ke lie yadi mAtA ke hRdaya meM naitika dRSTi se svAbhAvika mamatA na hotI to anAsthAvAna mAtAe~ baccoM kI sAra saMbhAla karane meM rucina letIM aura mAtA kI nigAha badalane para bApa to unakI ora A~kha uThAkara bhI na dekhatA / naitikatA kI jagaha pAzavika vRtti le letI hai| 31 jina mAtA-pitAoM kA dRSTikoNa baccoM ke prati pAzavikavRtti yukta ho jAtA hai, usa duSkarma kA pratiphala bur3hApe meM unheM bhugatanA par3atA hai| ve bacceM bhI bur3hApe meM una durnIta abhibhAvakoM kI koI sahAyatA nahIM karate aura unheM kutte kI mauta marane dete haiN| Akhira ve jaba bUr3he hote haiM to unheM bhI apane baccoM se sevA yA sahayoga kI koI AzA nahIM rahatI / 'yAdhkkaraNaM tAdhvabharaNaM' isa karmasiddhAnta ke anusAra unakI anaitikatA kA phala unheM milatA hI hai| pati-patnI ke jIvana meM prAyaH isa anaitikatA ne gaharA praveza pA liyA hai| vaivAhika jIvana kA uddezya kAmukatA kI tRpti ho gayA hai / vezyA jisa prakAra zarIra saundarya prasAdhana evaM sAjasajjA se lekara vAkjAla taka ke rassoM se Agantuka kAmuka ko bAMdhe rahatI hai, vaisI hI durnIti ausata patnI ko prAyaH apane pati ke sAtha baratanI par3atI hai| jaba taka kAmavAsanAtRpti kA prayojana khUbasUratI se calatA hai, taba taka vaha prAyaH patnI ko cAhatA hai, Arthika lobha evaM svArtha kA dUsarA pahalU bhI vivAha ke sAtha jur3a gayA hai / prAyaH nipaTasvArtha pUrNa anaitikatA kI isa zataraMja kA paryAya bana gayA hai dAmpatya jIvana / eka ghara meM rahate hue bhI pati patnI meM prAyaH avizvAsa kA daura calatA hai| vivAha ke pUrva Ajakala ke manacale yuvaka apane bhAvI sAthI ke sAtha jo lambe caur3e vAyade aura hAvabhAva dikhAte haiM, ve santAna hone ke bAda prAyaH phIke ho jAte haiM / 32 isa prakAra dAmpatya jIvana kI isa anaitikatApUrNa viDambanA kA jaba phaTasphoTa hotA hai, taba nirAzA, duHkha aura saMkaTa hI hAtha lagatA hai / 31. 32. jinavANI karmasiddhAnta vizeSAMka meM prakAzita 'karma kA sAmAjika sandarbha' lekha se bhAvAMza pRSTha. 28 akhaNDa jyoti mArca 1972 meM prakAzita anAsthA hameM preta-pizAca banA degI lekha pRSTha 19 (13)
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA pArivArika, kyA sAmAjika aura kyA rASTrIya jIvana meM paraspara avizvAsa, nipaTasvArthAndhatA, AtmIyatA kA abhAva, nIti aura dharma se bhraSTa hone se vartamAna yuga kA mAnava prAyaH apane Apako ekAkI, asahAya aura dIna-hIna anubhava karatA hai| chala aura dikhAve kA, bAharI tar3aka-bhar3aka kA tAnA-bAnA bunate rahane se mana kitanA bhArI, cintita, vyathita, kSubdha aura ukhar3A-ukhar3A rahatA hai, yaha dekhA jA sakatA hai| sArA parivAra anaitikatA ke kAraNa Antarika udvegoM kI Aga meM maraghaTa kI citA bana kara jalatA rahatA, Antarika nirAzA hara ghar3I khAtI rahatI hai| nazA pI kara gama galata karate rahate haiN| naitikatA kI jagaha bhautikatA ne le lI hai| svArtha tyAga kA sthAna svArtha sAdhana ne le liyA hai| mAMsAhAra aura madyapAna ke pakSa meM yaha kutarka prastuta kiyA jAtA hai ki apane svAdiSTa bhojana aura peya kI apanI kSaNika lolupatA vaza pazu-pakSiyoM ko tathA apane parivAra ko bhayaMkara kaSTa sahanA par3atA hai, usakI hama kyoM cintA kareM? jaba manuSya isa prakAra kA anaitika aura svArtha pradhAna bana jAtA hai to usakA pratiphala bhI karma ke anusAra dera sabera milatA hai| vaha dUsaroM kI suvidhA - asuvidhA kI, nyAya-anyAya kI, yA sukha-duHkha kI paravAha nahIM karatA / naitikatA aura dharma karma ke prati anAsthA ke kAraNa pArivArikatA, kauTumbikatA aura sAmAjikAtA kA DhA~cA lar3akhar3Ane lagA hai| jaba nIti niyama nahIM, dharma nahIM, AtmA-paramAtmA nahIM, karma nahIM, karmaphala nahIM, paraloka nahIM, to phira kartavya pAlana nahIM, svArtha tyAga nahIM, naitikatA ke AdarzoM ke pAlana ke lie thor3I sI asuvidhA uThAne kI AvazkatA nahIM! isa 'nahIM' kI nAstikatA ne vyakti ko saMkIrNatA, pazutA aura anudAratA ko bar3hAvA diyA hai| naitikatA kA yA le-de ke vyavahAra kA bhI lopa hotA jA rahA hai| isa prabala anAsthA ke phalasvarUpa ucchRMkhala AcaraNa, svacchanda nipaTasvArthI evaM siddhAntahIna jIvana tathA aparAdhI pravRttiyoM kI A~dhI tUphAna kI taraha bar3hatA dekhA jA sakatA hai| aisA parivAra, samAja aura rASTra narakAgAra nahIM banegA to aura kyA hogA ? 33 - karma siddhAnta ke anusAra aisA anaitikatA yukta parivAra, samAja aura rASTra kaisA hogA ? kisa ke lie aura kitanA suvidhA janaka hogA? isakI kucha jhAMkI jahAM tahA~ dekhI jA sakatI hai| vartamAna yuga kA mAnava azAnta kyoM hai ? isa para vizleSaNa karate hue DaoN. mahAvIrasarana jaina apane lekha meM likhate haiM 34 *" dhArmika cetanA evaM naitikatA bodha se vyakti se mAnavIya bhAvanA kA vikAsa hotA hai| usakA jIvana sArthaka hotA hai|.... Aja vyakti kA dharmagata (naitika) AcaraNa para vizvAsa uTha gayA hai| pahale ke vyakti kI, AsthA jIvana kI nirantaratA aura samagratA para thii| vartamAna jIvana ke AcaraNa dvArA apane bhaviSya (ihalaukika aura pAralaukika jIvana) kA svarUpa nirdhArita hotA hai| isalie vaha vartamAna jIvana ko sAdhana tathA bhaviSya ko sAdhya mAnakara calatA thA / " Aja ke vyakti kI dRSTi' 'vartamAna' ko (tathA 'sva' ko) hI sukhI banAne para hai| vaha apane vartamAna ko adhikAdhika sukhI banAnA cAhatA hai| apanI sArI icchAoM ko isI jIvana meM tRpta kara lenA cAhatA hai| Aja kA mAnava saMzaya aura duvidhA ke caurAhe para khar3A hai| vaha sukha kI talAza meM bhaTaka rahA hai| dhana (yena-kena prakAreNa ) baTora rahA hai| bhautika upakaraNa jor3a rahA hai| vaha apanA makAna banAtA hai| AlIzAna imArata banAne ke svapna ko mUrtimAna karatA hai| makAna sajAtA hai / sophAseTa, vAtAnukUlita vyavasthA, (phrIja, reDiyo, TI.vI.) mahaMge parde, prakAzadhvani ke Adhunikatama upakaraNa evaM unake dvArA racita mohaka prabhAva, yaha saba usako acchA lagatA hai|" 33. 34. akhaNDa jyoti mArca 1972 pR. 18-19 kA bhaavaaNsh| jinavANI karmasiddhAnta vizeSAMka karma kA sAmAjika sakarma lekha se pRSTha 289 (14)
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jina logoM ko jiMdagI jIne ke nyUnatama sAdhana upalabdha nahIM ho pAte, ve saMgharSa karate haiN| Aja ve abhAva kA kAraNa, apane vigata (isa janma meM yA pUrvajanma meM pUrvakRta) karmoM ko na mAna kara (na hI apane jIvana meM nIti aura dharma kA AcaraNa karake azubha karmoM ko kATa kara, zubhakarmoM meM saMkramita karake) sAmAjika vyavasthA ko mAnate haiN| (svayaM apane jIvana kA sudhAra na karake, apane jIvana meM naitikatA aura dhArmikatA kA pAlana evaM puruSArtha na karake) tathA samaya aura sAdagI kA jIvana na apanA kara samAja se apekSA rakhate haiM ki vaha unheM jiMdagI jIne kI sthitiyA~ muhaiyA kraave| yadi aisA nahIM ho pAtA to hAtha para hAtha dhara kara baiThane ke lie taiyAra nahIM haiN| ve sArI sAmAjika vyavasthA ko naSTa-bhraSTa kara dene ke lie betAba haiN|" 35 uparyukta mantavya se yaha spaSTa ho jAtA hai ki karma siddhAnta pUrvakRta karmoM ko kATane ke lie tathA azubha karmoM kA nirodha karane yA zubha meM pariNata karane ke lie jisa naitikatA evaM dharmikatA (ahiMsA, saMyama, tapa Adi) ke AcaraNa kI bAta karatA hai, vaha jinheM pasaMda nahIM, ve loga kevala hiMsA, saMgharSa, tor3aphor3a, anaitikatA evaM durvyasanoM Adi kA rAstA apanAte haiM, usakA phala to azAnti, hAya hAya, becainI aura nArakIya jIvana tathA duHkhadaanta ke sivAya aura kyA ho sakatA hai? isase yaha samajhA jA sakatA hai ki karma siddhAnta parivAra, samAja yA rASTra Adi meM naitikatA kA saMvardhana karane aura anaitikatA se vyakti ko dUra rakhane, meM kitanA sahAyaka ho sakatA hai? ataH karma siddhAnta ke ina niSkarSoM ko dekhate hue DaoN. jona mekeMjI kA yaha AkSepa bhI nirasta ho jAtA hai ki "karma siddhAnta meM aise aneka karmoM ko bhI zubhAzubha phala dene vAlA mAna liyA gayA hai, jinheM sAmAnya naitikadRSTi se acchA yA burA nahIM kahA jaataa|" 25 isa AkSepa kA eka kAraNa yaha bhI sambhava hai ki DaoN. mekeMjI paurvAtyi aura pAzcAtya AcAradarzana ke antara ko spaSTa nahIM samajha paae| bhAratIya AcAradarzana karmasiddhAnta para AdhArita hai, vaha acche-bure naitika anaitika AcaraNa kA bheda spaSTa karake unakA ihalaukika pAralaukika acchA yA burA karmaphala bhI batAtA hai, sAtha hI, vaha aneka prakAra kI dhArmika kriyAoM, upavAsa, dhyAna, samatAyoga sAdhanA Adi ko, tathA saptakuvyasana tyAga ko evaM mAnavatA hI nahIM, prANimAtra ke prati karunA. dayA. AtmIyatA Adi ko naitika AdhyAtmika daSTi se vihita va anivArya mAna kara isake viparIta anaitikatA tathA krUratA, nirdayatA, amAnavatA Adi ko niSiddha mAnatA hai| usakA bhI zubhAzubha karma phala batAtA hai, jabaki pAzcAtya AcAra darzana naitikatA ko sirpha mAnava samAja ke pArasparika vyavahAra taka hI sImita karatA hai| vaha na to saptakuvyasana tyAga Adi naitika niyamoM ko mAnatA hai, nahIM mAnavetara prANiyoM ke prati AtmIyatA ko mAnatA hai| yahI kAraNa hai pAzcAtya jIvana meM anaitikatA aura AdhyAtmika vikAsa ke prati upekSA kA! yahI hai naitikatA ke sandarbha meM karma siddhAnta kI upayogitA ke vividha pahaluoM kA digdarzana! 35. bahI, pR. 289 36.. hindu ethiksa pR. 218
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak darzana zramaNa saMghIya mahAmaMtrI zrI saubhAgya muni 'kumuda' * sampak darzana kA artha hai, 'yathArtha samajha' samajha jIvana kA niyAmaka aura preraka tatva hai| samajhane kI kSamatA mAnava jIvana kI saba se bar3I upalabdhi hai| hama ananta jIvana yAtrA ke pathika haiM anekoM vibhinna bhavoM se hokara hama Aye, unameM adhika samaya to besamajhI kA hI rahA / ekendriya se paMcendriya taka ke janmoM meM bhI aneka bAra 'asaMjJI' arthAta bemana ke rahe / ekendriya yogyatA bhI bar3I kaThinAI se prApta huii| bahuta lambA samaya to aisA rahA jaba hama vikalendriya the, pArthitha dRSTi se bhI apUrNa the| pratyeka navIna indriya kI upalabdhi jIvana ke lie bar3I cIja thI to mana kI saMprApti ke lie kahanA hI kyA ? mana AtmA kI antima pArthiva upalabdhi hai| aura yaha tamAma upalavidhayoM se anupama bhI hai| mana ke sahAre hI AtmA samajhane kA kArya kiyA karatI hai| abhI hama 'saMjJI' haiN| 'saMjJI' hI samajhane kI yogyatA rakhate haiN| Aja hama jo kucha haiM usa sthiti ko tuccha na samajheM vastutaH hamArI yaha sthiti bahuta hI mahatvapUrNa hai / aba ekamAtra AvazyakatA hai isa mahAna upalabdhi ke sadupayoga kI / hamAre sampUrNa jIvana meM sarvAdhika mahatva kI vastu hamArI samajhane kI yogyatA hai ataH usakA hI sarvAdhika sadupayoga karane kI AvazyakatA hai| hama yadi nAzavAna tuccha padArthoM ko samajhane kA hI prayatna kara rahe haiM to yaha nizcita bAta hai ki bhaTaka rahe haiN| hameM sampUrNa rUpa se sajaga hokara 'paramArtha' ko samajhane kA prayatna karanA caahiye| aneka vyakti 'paramArtha' ke nAma se caukate haiM ve samajhate haiM ki paramArtha koI alaukika rahasyAtmaka vyAkhyAeM haiM, jinheM samajha nahIM sakate, kintu aisI bAta nahIM haiM, na paramArtha koI alaukika tatva haiN| aura na koI rahasyAtmaka vyAkhyA hai| paramArtha to 'vastusthiti' hai| jo jahAM haiM aura jaisA hai usako vahIM vaisA hI samajhanA paramArtha hai| paramArtha kI samajha hI 'sampak darzana' hai| SaDadravya isa vizva meM antima rUpa se chaha padArtha upasthita haiN| dharma, artha AkAza, kAla, AtmA aura pudgala / dharma-adharma- dharma-adharma, kartavya aura bhAvanA ke rUpa meM to sarvatra mAnya haiM kintu padArtha (dravya ) ke rUpa meM inakI mAnyatA jina zAsana meM hI hai| dravya ke rUpa meM dharma adharma kA svarUpa jinazAsana meM sacamuca nirAlA hI hai| jina zAsana kI mAnyatA hai ki vizva meM samasta padArtha jo eka sthAna se dUsare sthAna para gati karate haiM yadyapi gatyAtmaka dharma unameM hai kintu vizva niyama ke anusAra nimitta ke binA upAdAna pUrNatayA sArthaka aura sakriya nahIM ho sakatA isI siddhAnta ke anusAra pratyeka padArtha jo svayaM gatyAtmakatA rakhatA hai, use nimitta rUpa se eka sahayogI tatva kI AvazyakatA hai, vaha sahayogI tatva dharma haiM, sampUrNa vizva taka (16)
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistRta yaha amUrta tatva bar3A adbhuta hai usameM kisI varNa gaMdha rasa sparza kA astitva nahIM hai| vizvAnta taka phaile sthUla sUkSma sabhI taraha ke padArthoM kI gatyAtmakatA ko sArthakatA pradAna karane vAlA dharma tatva nirjIva jar3a svarUpa hai, isake astitva ko siddha karanA nitAnta asaMbhava hai, kevala sarvajJa vacana hone se zraddhA sahita ise svIkAra karanA caahiye| - Adhunika vaijJAnika 'Ithara' nAmaka eka aisA padArtha avazya mAnate haiM jisakA svarUpa 'dharma' se milatA hai yaha 'dharma' dravya jina zAsana meM 'dharmAstikAya' ke nAma se prasiddha hai| asti se tAtparya usI ke vibhinna ghaTaka 'deza-pradeza' choTe bar3e hisse se liyA jAtA hai| kAya kA artha samUha hai| dharma kI taraha hI eka dravya hai 'adharma' isakA artha hai padArtha ke sthitikaraNa meM sahayoga dene vAlA drvy| yaha bhI dharma kI taraha amUrta vizva vyApI varNa, gaMdha, rasa sparza Adi se rahita hai| AkAza kAla - saMsAra meM vidyamAna chaha dravyoM meM se tIsare dravya kA nAma AkAza hai, yaha bhI loka vyApI amUrta varNAdi se rahita tathA nitya hai| yaha padArthoM ko avagAhana (avakAza) apane meM sthita hone kA sthAna pradAna karatA hai| vizvagata sabhI padArtha AkAza meM hI avasthita hai| kAla bhI eka dravya hai yaha dravya sabhI padArthoM ke pariNAmana, parivartana meM sahayogI hotA hai| yaha bhI arUpI varNa gaMdhAdi se rahita hai, isakA astitva kSetra kevala utanA hI hai jahA~ taka mAnavoM kA nivAsa hai| mAnavetara sthAnoM para isakA astitva nahIM kyoMki mAtra mAnava hI samaya (kAla) kA prayoga karate haiN| anya prANiyoM meM kAla dravya ke upayoga kI kSamatA nhiiN|| AtmA - vizvagata maulika padArthoM meM pAMcavAM dravya 'AtmA' hai SaDdravyoM meM kevala yaha dravya hI - cetanA sampanna hai| anubhava kI sattA bhI isake hI pAsa hai| yadyapi yaha bhI rUpa, varNa, gaMdhAdi se rahita hai kintu rUpI padArtha tathA varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi ke upayoga kI kSamatA bhI kevala isake hI pAsa hai| sampUrNa vizva meM jIvana dravya vyApta hai, kintu yaha eka nahIM hai| kevala kucha nigora yoniyoM ko chor3akara sarvatra eka zarIra eka jIva hai| pratyeka AtmA kA maulika svarUpa eka hI taraha kA hotA hai, kintu phira bhI paraspara sabhI AtmAeM bhinna haiN| sabhI AtmAeM kevala apane kRta karmoM ke prati uttaradAyI hai| unheM apane karmoM kA phala svayaM hI bhoganA par3atA hai| AtmA anya dravyoM kI taraha Anantika sattA vAlA padArtha kevala pAryAyika hotA hai, maulika nhiiN| jaise DAliyoM ke idhara-udhara jhUmate rahane para bhI vRkSa kA mUla jahA~ kA tahA~ banA rahatA hai| yahI sthiti jIva kI hai| jIvana meM anya kitane hI parivartana kyoM na ho kintu usake jIvatva meM nityatva meM aura usake nija svarUpa meM koI parivartana nahIM AtA yahI kAraNa hai ki jina zAsana meM patita se patita prANI bhI kabhI-kabhI apanA AtmotthAna sAdhakara mahAna hI nahIM mahAnatama bana jAtA hai| yadi arjuna mAlI ke krUra pariNAmoM ke sAtha yadi usakI AtmA bhI sampUrNa rUpa se badala jAtI to vaha mahAvIra ke saMparka meM Akara bhI kadApi nahIM sudharatA kintu aisA na huA na ho hI sakatA hai| jIva dravya kA apanA svabhAva avinAzI hai vaha daba jAyegA pApoM se kintu naSTa kadApi nahIM hogaa| jIva dravya kI svatantratA sattA ke sAtha isake svarUpa kA jo vivecana jina zAsana meM, vaha sacamuca adbhuta aura manana karane ke yogya hai|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina zAsana varNita jIva dravya kI vivecanA jAnakara yA bar3hakara vyakti meM anAyAsa hI naye vizvAsa kA janma ho jAtA hai| pratyeka vyakti meM paramAtmA banane kI yogyatA batAkara jinazAsana ne sabhI prANiyoM meM eka nayA utsAha paidA kara diyaa| . vizva meM sarvadA sthita SaDadravyoM meM antima dravya pudgala hai pudgala dRzyamAna ajIba padArtha haiN| yaha amubhava sattA se rahita kintu varNa, gaMdha, rasa sparza Adi ko yahI dhAraNa karatA hai| satya to yaha hai ki varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi kA udaya bhI pudgaloM se hotA hai| pudgala ko 'iMgaliza' meM 'maiTeriyala' kahA jA sakatA hai| isakA antima sUkSma aMza paramANu kahalAtA hai| paramANuoM kA samUha hI skandha hai skandha arthAta padArtha piNDa bhautika racanA kA AdhAra vaha ajIba pudgala dravya hI hai| isameM bhI lagAtAra parivartana kI prakriyA calatI rahatI hai| kintu isakA mUrtatva AjIvatya varNatva, gaMdhatva Adi isake maulika guNa bhI naSTa nahIM hote| . vizva meM uparyukta mAtra SaDadravya hI haiM inameM bhI mukhyatayA jIva aura pudgala hI hameM pratIta hote haiM zeSa cAra dravya to pratIta hI nahIM hote| karmavAda - samyak darzana jisakA ki jina zAsana meM sarvAdhika mahatva hai vaha ina SaDadravyoM ko yathocita samajhane aura svIkArane para hI bana pAtA hai| .. vizvagata tamAma upalabdhiyoM meM sarvAdhika kaThina upalabdhi sampak samajha hai| dharma adharma, AkAza, kAla jo ki amUrta aura aprabhAvaka hai| unako chor3a bhI de to bhI AtmA aura pudgala ke viSaya meM hamAre yahA~ vyApaka bhrAMtiyA~ haiN| koI inheM paramAtmA kI dena mAnate haiM to inheM maramAtmA ke hAtha ke khilaune, kintu vAstava meM ye isa vizva meM svatantra dravya haiM jo nitAnta anAdi hai| saba kI apanI sattA hai| . eka prazna hai ki yadi ye svatantra dravya hai to AtmA ko vibhinna sukha duHkhoM kA anubhava kaise hotA hai? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki AtmA apane vikRta pariNAmoM se karma saMgraha karatA hai, unakA udaya hai| AtmA meM sukha duHkhoM kA sarjana karatA hai| yadyapi karma pudgala svayaM ajIba haiM kintu cetanA kA saMparka hone para usameM prabhAvakatA A jAtI hai| sukha duHkha ke lie kisI paramAtmA ke kartavya ko svIkArane kI AvazyakatA nahIM hai| udAharaNa svarUpa samajhie ki koI vyakti bhAMga pItA hai aura vaha pAgala sA bana jAtA hai to bhAMga ajIba hI hai kintu cetanA ko prabhAvita kara use pagalA detI hai| karma ajIba hai kintu AtmA meM sukha duHkha paidA karane meM svayaM sakSama hai isake lie kisI paramAtma vyavasthA kI AvazyakatA nhiiN| nirdezana - samyak darzana arthAta yathArtha dhAraNAyeM, deva, guru, dharma, jIva, jagata ke prati yathArtha nizcaya kI sthiti hI samyak darzana hai| ataH jIvana ke vAstavika sAphalya ke lie AtmA SaDadravya karma, loka, deha, jIva sambandha Adi viSayoM meM spaSTa aura asaMdigdha nizcaya ho jAnA caahiye| prastuta nibandha meM itane sAre viSayoM kA varNana saMbhava nhiiN| ataH pAThakoM, jijJAsuoM ko satpuruSoM, jJAniyoM kA saMparka kara tathA svAdhyAya dvArA apane ajJAna andhere ko naSTa kara satya svarUpa vistAra ke sAtha samajhanA caahiye| (18)
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAyoga kA antaH darzana * samatAyoga kyA hai? - samatAyoga kyA hai? cintana kara leN| yoga AtmA ko paramAtmA se milAne vAlI zakti hai| AtmA ke paramAtmA se milane ke mArga meM Ane vAle Aroha avaroha, utAra car3hAva, vighna bAdhAoM ko samatA ke mAdhyama se pAra karanA hai, ise hama samatAyoga kahate haiN| isa prakAra samatAyoga kA artha huA samatA ke mAdhyama se AtmA ko paramAtmA se yA apane carama lakSya se jor3ane vAlA, milAne valA yoga / samatAyoga AtmA ko isa caitanya yAtrA meM aMtima lakSya mokSa taka pahu~cAne vAlA eka yathadarzaka gAiDa yA bhomiyA hai jo caitanya yAtrA ke patha kA cappA cappA jAnatA hai| bhagavadgItA meM 'samatva yoga uccate' samatA buddhi ko yoga kahA hai| zramaNa saMghIya salAhakAra zrI ratanamuni samatAyoga kA mahatva evaM upayogitA sArA vizva viSamatAoM se ghirA huA hai| kahIM bhI samasUtra para sthita nahIM hai| sabhI vyaktiyoM ke samakSa pratyeka samaya pratyeka paristhiti anukula hotI hai, vahI dUsare samaya usake lie pratikUla ho jAtI hai| kyA Apane kabhI socA hai ki yaha saMsAra viSama aura vikRta kyoM banatA hai? use viSama banAne meM kisakA hAtha hai ? ise hama sama banA sakate haiM? saMsAra apane Apa koI viSama nahIM hai| ise viSama yA vikRta banAne vAlI manuSya kI dRSTi hai| yadi viSama paristhitiyoM meM pale hue vyaktiyoM ke pAsa meM samatAyogI ke lie to saMsAra samasUtra para sthita ho jAtA hai| vAstava meM saMsAkara meM viSamatA rAga aura dveSa ke kAraNa hotI hai| yadi sarvatra sabhI paristhitiyoM evaM saMyogo meM rAga dveSa se dUra rahA jAe to vyakti ke lie saMsAra meM sama hote dera nahIM lagatI / saMsAra ke do rUpa haiN| eka ora rAgarUpI mahAsamudra hai to dUsarI ora dveSarUpI dAvAnala hai| ina donoM chora ke bIca meM jo jo mArga haiN| jisase rAgadveSa donoM kA lagAva nahIM hai vaha sAmya hai, vaha samatAyoga kahalAtA hai| * samatAyoga rAga aura dveSa donoM se bacAkara AtmA ko samasUtra para rakhatA hai| vaha mAnava jIvana ke sabhI aTapaTe evaM viSama prasaMgoM yA praznoM para samabhAva kA maMtra dekara rAga-dveSa se AtmA kI rakSA karatA hai / jahAM bhI jIvana meM amonojJa, aniSTa evaM ghRNita padArthoM yA vyaktiyoM kA saMyoga hogA, vahA~ samatAyoga se abhyasta, anabhijJa vyakti, sahasAdveSa, ghRNA, aruci yA roSa karegA tathA manojJa, iSTa, spRzya Adi padArthoM ke anukUla abhISTa paristhitiyoM yA vyaktiyoM Adi ke prati vaha mana meM rAga / moha / Asakti yA lAlasA Adi karegA to pratikUla padArthoM, saMyogoM, paristhiyoM yA vyaktiyoM ke saMyoga meM tathA abhISTa anukUla padArthoM ke viyoga meM tilamilA uThegA, duHkhita evaM vyathita ho utthegaa| abhISTa kArya meM yA pracura sAdhanoM ke na milane para usakA mana IrSyA, khinnatA, udAsI evaM nirAzA se bhara jAyegA / samatAyoga ke sabhAva meM vyakti ke pAsa pracura dhanasAdhana, balabuddhi, vidyA vaibhava Adi hote hue bhI dUsare ke prati IrSyA, dveSa tathA mamatA aura Asakti, ahaMkAra aura mada ke abhAva ke kAraNa duHkhita pIr3ita nahIM hotA hai, jabaki dUsarA pracura mAtrA meM vastu ke hone para bhI duHkhI asaMtuSTa dikhAI detA hai| yaha saba (19)
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkha aura pIr3A samatAyoga ke abhAva meM hotA hai| Aja adhikAMza logoM kI zikAyata hai -saMgharSa, abhAva, asaMtoSa, duHkha, parezAnI, azAMti, ciMtA, roga kleza Adi kyoM hai aura isakA hala kyA hai? yaha saba bhAvanA kI viSamatA se hai aura isa sabakA ekamAtra hala hai - samatAyoga ko apanAnA / AtmA aura zarIra kA sva aura para kA bheda vijJAna samatAyoga se hotA hai kintu jisake jIvana meM yaha bheda vijJAna nahIM hotA, vaha bAta bAta meM zarIra aura zarIra se sambandhita jar3a aura cetana padArthoM evaM anya prANiyoM ke prati moha, mamatva, mUrcchA, Asakti aura mada ke kAraNa cintita, dukhita aura becaina hotA rahatA hai| ina sabakA niSkarSa yaha ha ki samatAyoga ke binA ihalaukika yA pAralaukika koI bhI samasyA hala nahIM kI jA sktii| isalie mAnava jIvana meM khAsakara sAdhaka jIvana meM samatAyoga kI pada para anivArya AvazyakatA hai| samatAyoga kA uddezya - samatAyoga kA uddezya sAdhaka ko samabhAva se otaprota kara denA hai| usake mana, vacana, kAyA ke vyavahAra va adhyAtma meM samatArasa bhalIbhAMti A jAye to use sAMsarika evaM paudgalika vastuoM yA bAtoM meM rasa nahIM rahegA, usake AMtarika jIvana meM krodha, mAna, mAyA, lobha, moha, rAga, dveSa, ajJAna, durAgraha, mithyAtva, aMdhazraddhA Adi ke tyAga kI mAtrA bar3hatI jaaegii| bhogoM ke prati virakti ho, AtmabhAvoM meM sthiratA bddh'e| yahI samatAyoga kA prayojana hai, uddezya hai| samatAyoga aura bhedavijJAna - samatAyoga kA mUla uddezya yaha hai ki zarIra aura zarIra se sambandhita vastuoM ko lekara jo mohamAyA, Asakti aura mUrcchA utpanna hotI hai evaM usI ko lekara pApa doSoM kI vRddhi hotI hai usase bcnaa| parivAra dhanasampatti, rAjyasattA, jamIna jAyadAda Adi bhautika vastuoM ko lekara, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha, Adi vikAra bar3hate rahate haiN| phira unhIM ke kAraNa karma baMdha hote haiN| karmabaMdha se chuTakArA pAne ke lie sAdhanA hai samatAyoga / samatAyoga AtmA ko sazakta banAne kA prayoga hai| zarIra aura AtmA ke bhedavijJAna se samatAyoga sahI sadhegA / bheda vijJAna ke abhAva meM vyakti bahirAtmA banakara zarIra ko hI sarvasva samajhakara usI kI sAra meM lagA rahatA hai| zarIra ko vaha sazakta banAnA cAhatA hai, isake lie pauSTika davAiyA~ evaM padArtha bhI sevana karatA hai / vyAyAma bhI karatA hai, parata Atmika zakti na bar3ha pAne ke kAraNa zArIrika zakti bhI nahIM bar3ha paatii| zarIra lakSI hone se Atmazakti nahIM bar3hatI / Atmazakti ke abhAva meM vaha samatva kI sAdhanA meM TikA nahIM raha sktaa| jaba bhI viparIta paristhiyoM kA jhaMjhAvata AyegA vaha samatva se Diga ddaayegaa| kyoMki usako zarIra se jo moha hai / zarIra kA bacapana se lekara bur3hApe taka zarIra dekhane kA abhyAsu sAdhaka dharmapAlaka evaM samatva sAdhanA ke lie svIkRta patha se DagamagA jaayegaa| usake paira vipadAoM ke ghora bAdala dekhakara lar3akhar3A jaaeNge| ataH Atmazakti prApta karane ke lie bhedajJAna Avazyaka hai| usI se sAdhana prApta hoMge aura sAdhanoM se samatAyoga meM saphalatA milegii| Atmazakti prApta hotI hai yA bar3hAyI jA sakatI hai| AtmA ko sarvasva mAnakara usakI ajara, amaratA evaM avinAzitA para dRr3ha vizvAsa se usakA bheda vijJAna mUlaka sUtra yahI hogA / "deha mare mare, maiM nahIM maratA, ajara amara pada merA / " isa prakAra AtmA ko ajara, amara, avinAzI mAnane vAlA sAdhaka hI Atmazakti pAkara anta taka vipattiyoM, saMkaToM evaM AphatoM kA samabhAvapUrvaka sAmanA kara sakatA hai aura unase jUjhatA huA samatvayoga para anta taka TikA raha sakatA hai| (20)
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa saba kAraNoM se bhedavijJAna aura samatAyoga kA avinAbhAvI saMbaMdha hai| bhedavijJAna hogA vahA~ samatayoga avazya siddha ho sakegA aura samatAyoga hogA vahA~ bhedavijJAna honA avazyambhAvI hai| bhedavijJAna kA saMkSipta artha hai "yaha zarIra maiM hU~, yaha jo janma janmAntAroM kA saMsAra hai, saMkalpa hai, use todd'naa| yaha zarIra bhinna hai, isa prakara kI bhinnatA kA anubhava honA hI bhedavijJAna hai| samabhAva adhyAtma darzana kA sAra hai| jIvana meM jitanI cintA hai, viSayabhAva hai, usakI upazAMti kA sarvottama bhAva hai smbhaav| yahI samaMtvayoga kA anta:darzana hai| . ciMtana kaNa * satya eka vizAla vaTa vRkSa hai usakI jyoM-jyoM sevA kI jAtI hai tyoM-tyoM usameM anekoM phala najara Ane lagate haiN| * satya eka choTI sI cinagArI hai jo asatya ke pahAr3a ko bhasmIbhUta karane meM sakSama hai| * asIma aMdhakAra ko dIpaka kI choTI sI lau samApta kara detI hai| usI prakAra jhUTha ke ambAra ko satya kI eka cinagArI dharAzayI kara detI hai| * asatya ke kAphUra hote hI satya kI jyoti prakaTa ho jAtI hai| * ambara ke camakIle tAroM kI apekSA dharatI ke mahakate puSpa ko adhika sneha do| * sonA Aga meM tapakara nikharatA hai| satyaniSTha mAnava meM jitanA satyatA kA samAveza hotA hai utanA hI satya kA bhAva use AtmasAta hone lagatA hai| * satya na kharIdane kI cIja hai: na becane kI, satya to AcaraNa meM lAne kI cIja hai| * satya kA phala anta meM mIThA hotA hai| * paramaviduSI mahAsatI zrI campAkuMvarajI ma. sA (21)
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina aura jinazAsana-mAhAtmya 888888888888888 * upa pravartaka zrI sukanamala (zramaNa saMgha salAhakAra) 50000000000000000 jina zAsana mAhAtmyaM prakAza syAt prbhaavnaa| jina zAsana kI mahimA ke prakAzana karane ko prabhAvanA kahate haiN| ukta sandarbha meM prazna upasthita hotA hai ki jina kauna aura jina zAsana kise kahate haiM aura unakI kyA mahimA hai? zAbdika vyutpatti ke anusAra inakA artha kiyA jAya to jayatIti jinaH tasya zAsanam jinazAsana jo jItatA hai vaha jina aura usakA zAsana jina zAsana hai| usakI vizeSatAoM ke kathana karane ko mahimA kahate haiN| lekina isa sAmAnya artha ko grahaNa karake pracAra-prasAra kI ora agrasara ho jAyeM to aise sabhI sAmAnya vyakti jina kahalAte ke pAtra mAne jAyeMge jinhoMne apane se nirbala vyakti ko parAjita kiyA ho aura usakI jhUThI saccI virudAvalI gAne lgeN| lekina Apa hI nahIM sAdhAraNa se sAdhAraNa vyakti bhI na aisA mAnegA aura na kucha karane ke lie taiyAra hogaa| ataeva yaha ucita hogA ki hama vyaMjanA aura lakSaNA vidhi kA anusaraNa kara yathArtha jina aura usake zAsana ko sparza kreN| - jina kA svarUpa - "jayati rAga dveSAdi zatrun iti jinaH" jo rAga-dveSa Adi AtmA ke zatruoM ko jItatA hai use jina kahate haiN| rAga-dveSa Adi AtmA ke zatru kyoM kahalAte haiM jabaki unakA bhI avasthAna svayaM AtmA hai? isakA uttara yaha hai ki ve AtmA ke mUla svabhAva nahIM haiN| mUla svabhAva to AtmA kA ananta jJAna darzana sukha Adi rUpa hai| ve saba usake asAdhAraNa dharma haiN| saMkSepa meM isI bAta ko isa rUpa meM kahA gayA hai -jIvo uvayoga lakkhaNaM- jIvana kA lakSaNa upayoga hai| upayoga vaha caityanyAnu vidhAyI pariNAma hai jo jJAna darzana Adi ananta guNoM kA samudAya hai| yadyapi rAga-dveSa Adi AtmA se sambaddha hai tathApi ve Agantuka haiM para haiN| isIlie unako vaibhAvika bhAva kahA jAtA hai aura vaibhAvikatA ke kAraNa unako AtmA kA zatru kahA gayA hai| rAga-dveSa Adi ko AtmA kA zatru mAnane kA eka kAraNa yaha bhI hai ki ye jIvana ke lie janma maraNa rUpa saMsAra ke hetu haiM jisase AtmA apane nija svarUpa aura triloka va trikAlavI jIva Adi padArthoM ko dekha. jAna nahIM pAtI hai. sarvajJa. sarvadarzI nahIM kahalA sakatI, nirAbAdha sakha kA anubhava nahIM kara mAtI hai| gItA meM bhI ukta Azaya ko apane zabdoM meM isa prakAra kahA hai jisase zabda bhitratA hote hue bhI antarnihita bhAva prAyaH samAna hai - rajo rAgAtmakaM viddhi tRSNA snggsmudbhvm| tannibdhanAti kaunteya karma saGagena dehinaam||14||7|| (22)
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamastvajJAnajaM viddhi mohanaM sarva dehinaam| pramAdAlasya nidrAbhistanivabhAti bhaart||14||8|| rajo guNa rAgAtmaka hai aura usakI tRSNA ke kAraNa utpatti hotI hai vaha jIvoM ko karma bandha karAtA hai| tamo guNa ajJAna janya hai, saba jIvoM ko mohita (svarUpa jJAna ke vicalita) karane vAlA hai,Alasya-nidrA-pramAda Adi isake pratyakSa bAhya cihna haiM aura karma bandha kA kAraNa hai| isalie jo AtmA ina rAga-dveSa-moha Adi karma bandha ke kAraNa rUpa subhaToM ko jinase cAturgatika rUpa saMsAra meM gati se bhaTakanA par3atA hai -jItakara kAla cakra arthAta saMsAra bhramaNa se sarvathA makta ho gayA hai. vartamAna bhava ke bAda dUsarA bhava dhAraNa nahIM karatA hai usako jina kahate haiM AtmAeM ananta haiM aura pratyeka AtmA jina ho sakatI hai ataeva jina ananta haiN| jina ke vividha nAma - ina jina AtmAoM ke ananta asAdhAraNa guNoM kA Aspada-nidhAna hone se ananta nAmoM se sambodhita kiyA jA sakatA hai| unameM se vibhinna vizeSatAoM kA samanvaya karake zAstroM meM eka hajAra ATha nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| parantu una nAmoM kI yahA~ vizada vyAkhyA kiyA jAnA sambhava nahIM hone se sarvajanagamya kucha eka nAmoM kA ullekha karate haiN| jaise - svayaMbhU, Izvara, ziva, arihanta, mahAdeva, paramezvara, trilocana zaMkara, rudra viSNu puruSottama, brahmA buddha sugata aadi| ye sabhI unameM pAye jAne vAle guNoM ke kAraNa sArthaka nAma haiM aura jinAtmA ke guNoM kA bodha karAte haiN| ina nAmoM se kisI vyakti vizeSa kA nahIM kintu una mahAna AtmAoM kA bodha hotA hai jo karma zatruoM ke vijetA banakara zuddha Atma svarUpa meM lIna haiN| inako kisI vyakti vizeSa kA nAma mAnanA yogya nhiiN| vividha nAmoM kI sArthakatA - Upara jinAtmAoM ke jo kucha sambodhana paraka nAmoM kA ullekha kiyA hai yahA~ saMkSepa meM unameM garbhita Azaya ko spaSTa karate haiM - svayaMbhU - jinako svayaM samasta vizva ko yuga pada dekhane jAnane vAlA avinazvara kevala jJAna, kevala darzana utpanna huA hai| unako svayaMbhU kahate haiN| . Izvara - jinhoMne kevala jJAna rUpa parama aizvarya evaM parama AnaMda rUpa sukha ke sthAna arthAta mokSa pada ko prApta kara liyA hai una kRta-kRtya AtmAoM ko Izvara kahate haiN| ziva - jinhoMne AkulatA rahita parama zAnta aura parama kalyANa rUpa akSaya ziva pada ko prApta kara liyA hai ve ziva haiN| arihaMta . jo zArIrika vikAroM se rahita haiM aura Atma svarUpa darzana ke ghAtaka cAra ghAtika karma- jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya va antarAya kA kSaya kara cuke haiM, ananta jJAna-darzana-sukha aura vIrya se paripUrNa haiM aura parama vItarAgatA ko prApta haiM ve arihaMta haiN| mahAdeva - jina mahApuruSoM ne mahA moha Adi doSoM kA sarvathA unmUlana kara diyA hai aura jo saMsAra rUpa mahA sAgara ko pAra kara cuke haiM ve devAdhideva mahAdeva kahalAte haiN| paramezvara - jo apane parama vikAsa ke kAraNa pUjAtizaya, jJAnAtizaya Adi atizayoM se sampanna hone se aizvarya kI parama koTi meM sthita haiM, ve paramezvara kahalAte haiN| trilocana - jJAnAvaraNa karma kA niHzeSa rUpa se kSaya ho jAne se jinake jJAna rUpa alaukika tIsare netra meM samagra triloka pratibimbita hotA hai unheM trilocana kahate haiN| (23)
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkara jinhoMne ghora saMsAra sAgara meM nimagna prANiyoM ke uddhAra ke lie sukha zAnti prApti ke upAyoM kA upadeza diyA unheM zaMkara kahate haiN| - rudra - jinhoMne zukla dhyAna rUpI agni dvArA raudra (krUra) karma jAla ko bhasma kara diyA hai, unheM rudra kahate haiN| viSNu - jinhoMne dravya paryAya rUpa triloka ko apane jJAna ke prakAza se vyApta kara diyA hai unheM viSNu kahate haiM / puruSottama - jinhoMne apane pauruSa kA sarvazreSTha phala prApta kara liyA hai aura dUsaroM ko bhI vaisA puruSArtha karane kA upAya batAte haiM unheM puruSottama kahate haiN| brahmA - buddha - - jo sampUrNa parigrahoM se rahita haiM jinakI dezanA sarva bhASAoM meM pariNata ho jAtI hai, samovasaraNa meM jinake cAra mukha dikhAI dete haiM aura kAma vikAroM se rahita haiN| unheM brahmA kahate haiM / sugata jinhoMne sarva prakAra ke dvandoM se rahita Atma svabhAva se utpanna hue parama nirvANa rUpa sthAna ko prApta kara liyA hai unheM sugata kahate haiM / isI prakAra una sarvajJa sarva darzI jina bhagavAna ke anya sArthaka nAma jAnanA cAhie jinakA yahA~ ullekha nahIM kiyA gayA hai| ataH upa saMhAra ke rUpa meM unakA kucha saMketa karane ke lie zrI mAnatuMgAcArya ke do chandoM ko yahA~ uddhRta karate haiN| - matizruta aura avadhi ina tIna jJAna sahita utpanna hue aura mokSa mArga meM svayaM prabuddha haiM arthAta jinheM mokSa mArga para kisI dUsare ne nahIM calAyA hai kintu svayaM cale haiM unheM buddha kahate haiN| tvAmavyayaM vibhumaciMtyamasaMkhyamAdha bhmaannmiishvrmnNtmnddgketum| yogIzvaraM viditayogamanekamekaM jJAnasvarupamamalaM pravadaMti saMtaH // mumukSuoM ke lie namaskaraNIya ye jinatva ko prApta ananta Atma guNoM ke abhivyaMjaka sva- parAvabhAsI jJAna prakAza se jyotirmAna cidAnanda lIna jiMna apanI vItarAgitA ke kAraNa kisI kA iSTAniSTa nahIM karate haiN| parantu pratyeka mumukSu ke antara meM eka nAMda gUMjatA rahatA hai ki maiM bhI apane Atma vikAsa ke parama lakSya ko prApta kruuN| isake lie vaha sAdhanA meM saMlagna ho jAtA hai| kabhI vaha apa antara ko parakhatA hai pravRttiyoM kA lekhA jokhA karatA hai aura Atma AlocanA karate-karate ullAsa ke kSaNoM meM DUba jAtA hai to bhakti vaza mukha se bola nikala par3ate hai - namutthuNaM! arihaMtANaM bhagavaMtANaM-sayaM saMbuddhANaM buddhastvameva vibudhArcita! buddhi bodhAt, tvaM zaMkaro'si bhuvanatraya - zaMkaratvAt / dhAtA'si dhIra! zivamArga vidhervidhAnAt, vyaktaM tvameva bhagavana! puruSottamo'si // - purisuttamANaM appaDihaya-vara-nANaM-daMsaNadharANaM viaTTachaumANaM (24)
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ jANaM buddhANaM savvanUNaM savvadarisINaM sivamayala marua-maNaMta-makkhaya mavvAbAha mapuNarAvitti siddhigainAma dheyaM ThANaM saMpattANaM (tathA) siddhigainAmadheyaM ThANaM saMpAviukAmANaM namo jiNANaM jiyabhayANaM / (namotthuNaM kA samagra pATha pAThaka gaNa svayaM samajha leM vistAra bhaya se Avazyaka saMkSipta pATha kA hI yahAM ullekha kiyA hai ) / jinatva kI prApti kaba? janma-maraNa rUpa saMsAra meM saMsaraNa karane vAle sabhI jIva jinatva ko prApta karane ke abhilASI haiN| lekina yaha sabhI jAnate haiM ki sudRr3ha nIMva bhavya bhavana-nirmANa kI AdhAra zilA hai| ataeva sarva prathama jinatva prApti kI sAmAnya bhUmikA kA digdarzana karAte haiN| isake lie zrI mad bhagavad gItA ke nimnAMkita zloka vizeSa upayogI haiM sama duHkha sukhaH svasthaH samaloSTAzmakAJcanaH / tulya priyApriyo dhIrastulyanindAtma saMstutiH // nirmAna mohA jitasaGga doSA, adhyAtma nityA vinivRtta kAmAH / dvandairvimuktAH sukha duHkha saMjJaiH, rgacchantyamUDhAH padamavyama tat / gItA 14 / 24 tathA 15/5 meM arthAt jo duHkha aura sukha samabhAva rakhatA hai, harSa viSAda kA leza mAtra bhI sparza nahIM karatA, kaMcana kaMkaDa ko eka rUpa samajhatA hai, nindA stuti meM sama rahatA hai aura sva svarUpa meM sthira rahatA hai tathA jisane mAna moha ko jIta liyA hai saMgadoSa (lobha) para vijaya prApta kara lI hai| jo AtmA meM ramaNa karatA hai| jisakI kAma bhAvanA prakSINa ho gaI hai| jo saMkalpa vikalpoM se vilaga hai aisA amUr3ha (sajaga vyakti) avyaya (jina) pada prApta karane kA adhikArI hai| aisA adhikArI vyakti parama zatruoM para vijaya prApta kara ne kA upAya karatA hai tabhI jinatva kI prApti sambhava hai| sabhI Atma vAdI dArzanikoM ne sabhI jinatva prApti ke abhilASiyoM ne jinatva prApti ke mArga para sthitoM ne yaha mAnA hai ki samyag darzana - jJAna cAritra karma zatruoM para vijaya prApti ke sAdhana haiN| inhIM ko kisI ne jJAna aura kriyA ke rUpa meM kahA hai| kisI ne bhakti ko, kisI ne tapa ko, inake sAtha * jor3akara apanI-apanI dRSTi se sAdhanoM kI saMkhyA batAyI hai| jo zAbdika va kakhana zailI kI bhinnatA hai / lekina itanA spaSTa hai ki samyaga darzana Adi tInoM kI pUrNa sthiti banane para karma kSaya hotA hai aura taba jinatva kI prApti hotI hai| karma zatru kyoM hai? karma zatruoM para vijaya prApta karane vAloM ko jina kahate haiM to prazna uThatA hai ki ve zatru kyoM hai aura unakA kArya kyA hai? isakA uttara yaha hai ki pratipakSI kisI kA vikAsa nahIM hone va karane detA yahI sthiti karma kI hai| vaha AtmA ke mUla svabhAva ko prakaTa karane hai| (25) -
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM bAdhaka hai| Atma zaktiyA~ ananta haiN| ataeva karma zatruoM kI saMkhyA bhI ananta hai| parantu una sabakA AtmA ke AsAdhAraNa guNoM ko jinase sAmAnya vyakti ko bhI AtmA ke guNa svabhAva kA bodha ho sakatA hai, dhyAna meM rakhakara ina ATha nAmoM meM unakA samAveza kiyA hai -jJAnAvaraNa darzanAvaraNa, vedanIya mohanIya Ayu, nAma, gotra aura antarAya imeM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya aura antarAya sAkSAta Atma guNoM ke vighAtaka hone se ghAti aura vedanIya Adi zeSa cAra karma pUrNa rUpa meM Atma guNoM kI abhivyakti na hone dene meM sahakArI kAraNa hone se AghAtika kahalAte haiM inameM bhI mohanIya karma sabase balavAna hai saba karmoM kA rAjA hai| kyoMki vaha AtmA ko zAnta prazAnta sthiti meM sthira nahIM hone detA hai jisase vaha svonmukhI pravRtti nahIM kara pAtI hai| isakA unmUlana ho jAne para zeSa karma nirbala nizakta hokara naSTa ho jAte haiN| jisakI prakriyA isa prakAra hai - sarva prathama mohanIya karma kA kSaya hotA hai| usake bAda antarmuhUrta ke ananta jJAna-darzana-vIrya ke vighAtaka jJAnAvaraNa darzanAvaraNa antarAya yaha tIna karma naSTa hote haiN| isase ananta jJAna darzana sukha vIrya kI paramAvasthA ko prApya AtmA ko sarvajJa sarvadarzI jina arihanta pada kI prApti ho jAtI hai| jisako saMkSepa meM saMyogi jina nAma se bhI kahA jAne lagatA hai| __ tadanantara zeSa Ayu Adi cAra karmoM kA sadbhAva rahane taka ve sayogI jina dharma desanA dvArA apanI anubhUtiyoM kA digdarzana karAte rahate haiM aura inakA bhI kSaya hone para pUrNa jinatva ko prApta kara siddha buddha mukta ho lokAgra meM sthita ho ananta kAla taka svAtma guNoM meM ramaNa karate rahate haiN| janma-jarA-maraNa rUpa saMsAra meM punarAgamana nahIM hotA hai| sampUrNa jinatva ko prApta ye AtmAeM hama sabake lie vandanIya haiN| jina ke bheda - nizcayanaya kI dRSTi se jinake bheda nahIM haiN| kyoMki Atma guNa ghAtaka karmoM ke kSaya ho jAne se jina AtmAoM ne svAbhAvika cetanA prApta kara lI hai, Atma svarUpa meM ramaNa karatI haiM, ve jina haiN| lekina jaba saralatA se samajhane ke lie vyavahAra naya kI dRSTi kA sahArA lete hai taba vibhinna prakAra se bhedoM kI kalpanA kara lI jAtI hai jaise -sakala jina deza jin| jo AtmA guNa ghAtaka karmoM kA kSaya kara cuke hai ve sakala jina haiM arihanta aura siddha ye sakala jina haiM AcArya upAdhyAya va sAdhu kaSAya indriya viSaya aura moha ko jItane ke mArga para anugamana karane vAla hone se deza jina kahalAte haiN| athavA yoga sahita kevala jJAnI sayogI jina aura yoga rahita kevala jJAnI ayogI jina kahalAte haiN| sayogI jina sayoga kevalI nAmaka terahaveM guNa sthAna aura ayogI jina Ayoga kevalI nAmaka caudahaveM guNa sthAna- vartI haiN| kahIM kahIM sakala paramAtmA aura nikala paramAtmA nAma bhI jinoM ke lie prayukta hue hai| athavA jina ke tIna bheda haiM - 1. avadhi jJAnI jina 2. manaH paryAya jJAnI jina aura 3. kevala jJAnI jin| kevala jJAnI jina to rAga dveSa Adi saMsAra ke kAraNoM kA pUrNa rUpa se kSaya kara cuke haiM, ve sAkSAta jina hai| avadhi jJAnI aura manaH paryAya jJAnI pratyakSa Atma janma jJAna vAle hote haiN| isalie ve jina sarIkhe hone se upacArataH jina kahalAte hai| isake atirikta anyAnya prakAra se jinake bhedoM kI kalpanA kI jA sakatI hai| zAstroM meM bheda karane ke kAraNoM kA ullekha karane ke sAtha unake apane prakAra se bheda kiye haiM kintu vistAra ke bhaya se una sabakA yahA~ ullekha karanA sambhava nahIM hai| jina bhagavAna ke atizaya - jina bhagavAna ananta guNoM ke dhAraka hone se unake atizayoM kI saMkhyA bhI utanI hogI jisase vyakti Azcarya cakita ho athavA asaMbhava saMbhava rUpa bane use atizaya kahate haiN| siddha jinoM meM atizaya kI parikalpanA nahIM kI jA sakatI hai| ve to nirAkAra rUpa se sat cita (26)
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ananda ghana ke rUpa meM anaMta kAla taka rheNge| parantu jo arihaMta sayogI kevalI jina haiM, unake cauMtIsa atizayoM kI saMkhyA mAnI jAtI hai| jinake mUla meM tIna bheda haiM / 1. sahaja atizaya 2. karma kSaya janma atizaya 3. devakRta atizaya jina bhagavAna kI dezanA jina bhagavAna vItarAgatA ke kAraNa kisI kA bhalA burA karane kI bhAvanA se rahita hai| ve kRta-kRtya haiN| parantu sayoga avasthA meM rahate apanI jina anubhUtiyoM ko vANI dvArA vyakta karate haiM, zAstroM meM usake lie dezanA zabda kA prayoga kiyA gayA hai| jo prANI mAtra ke lie hitakArI sAragarbhita aura artha gAMbhIrya se sampanna hotI hai| aupapAtika sUtra meM usa dezanA kA saMkalana kiyA gayA hai| jisake kucha eka mukhya bindu isa prakAra hai - jIvAdi nava tatvoM kA upadeza, jIva kA svarUpa, upayoga ke bheda prabheda, jIva ke mAtra loka svarUpa karma baMdha ke kAraNoM kA nirupaNa, indriya jaya ke upAya, AtmAnuzAsana kI upAya dharma kA svarUpa aura usake phala kA varNana mithyAtya va samyaktva kA svarUpa aura unake bheda kA phala Adi zrAvaka dharma zramaNa dharma mokSa mArga kA varNana Adi / vizeSa jAnakArI ke lie AgamoM ko dekhiye / * jina zAsana - jina kI yahI dezanA jina zAsana kahalAtI hai| Upara jisa dezanA kA saMketa kiyA gayA hai, usase yaha spaSTa ho jAtA hai ki isameM zAsaka aura zAsita kA bheda nahIM hai kintu zAsana vyavasthA kI nIti AtmAnuzAsana hai| svayaM kA zAsana svayaM kro| usa zAsana meM daMDa vyavasthA dUsare ke dvArA lAdI nahIM jAtI hai| svayaM prAyanizcita karanA hI usakA AdhAra hai| isakA kSetra nadI, pahAr3oM yA samudroM se ghirA huA nahIM hai apitu ananta AtmAoM meM vyApaka hai usakI chatra chAyA meM vizrAma karane vAle hajAroM, lAkhoM, karor3oM nahIM ananta jIva hai| sabako jIne kA adhikAra hai| varga jAti sampradAya yA samAja Adi kisI prakAra kA bheda bhAva nahIM hai| aura samatA ke dharAtala para saba ko apanA vikAsa karane kA adhikAra hai / saMsAra sAgara meM nimagna athavA bhavATavI meM bhaTakane vAle prANiyoM ko apanA uddhAra karane kI preraNA dene vAlA hai| sukha rUpa usa sthAna ko prApta karAne vAlA hai / abhyudaya (laukika unnati aura niHzreyasa) ( lokottara atIndriya sukha ) kA sAdhana hai| jina zAsana kA dUsarA nAma jina tIrtha bhI hai| samyagjJAna, darzana cAritra ke samUha ko tIrtha kahate haiN| yaha tIrtha saMsAra samudra se jIvoM ko tirAne vAlA hai| tairane vAloM kI yogyatA sthiti ko dhyAna meM rakhakara usake cAra prakAra mAne gaye haiM 1. sAdhu, 2. sAdhvI, 3. zrAvaka, 4 . zrAvikA / ahiMsA Adi paMca mahAvrata dhArI sarva virakta puruSa ko sAdhu aura strI ko sAdhvI kahate haiN| isI prakAra deza virata puruSa zrAvaka aura strI zrAvikA kahalAtI hai| jinazAsana kI vizAlatA uparyukta saMkotoM se jinazAsana kI vizAlatA udAratA para vizeSa prakAza DAlane kI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| phira bhI kucha aura spaSTatA ke lie jinazAsana kI vizAlatA kA saMketa karate haiN| - jinake dvArA batAye gaye mArga ko aMgIkAra karane vAlA koI bhI vyakti jinAnuyAyI bana sakatA hai| jina zAsana kA nAgarika bana sakatA hai| isameM deza, kAla, jAti Adi bAdhaka nahIM bana sakate haiN| sirpha eka zarta hai ki bhinna veza kI bhinna kriyA bhinna paramparA ke hote hue bhI unako cittopazamana kI sAdhanA rata rahanA caahie| (27)
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA kI sarvazreSTha avasthA siddhAvasthA hai athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki siddhAvasthA jIva mAtra ke puruSArtha kI carama niSpatti hai| isako prApta karane meM anya liMga dhAraNa karane se koI bAdhA nahIM par3atI hai / vazarte vyakti jitendriya ho, zAntaM dAnta ho usane kaSAyoM ko jIta liyA ho vistAra se usI ko spaSTa samajhane ke lie yazovijayajI aura adhyAtmasAra kI vANI suniye api bhinna kriyA bhinna veSA bhinna paramparA / cittopazama saMlagnAH saMti jainendra zAsane // - jitendriyA jita krodhA dAntAtmo mhaayshaaH| paramAtma gatiM yAnti vibhinnai rapivartya bhiH|| anya liMgAdi siddhAnAmAdhAra samataiva hi / ratnatraya phala prAptiryathA syAda bhAva jainasA // itanA hI nahIM jina zAsana meM kisI veSa ko dhAraNa karane se athavA kisI vizeSa vAda meM nipuNatA prApta kara lene se mokSa prApti saMbhava nahIM mAnI hai kintu eka mAtra kaSAya mukti ko hI mokSa prApti kA sAdhana mAnA hai nAsAmbaratve, na digambaratve na tatvade na catarka kA de| na pakSa sevA zrayajena muktiH kaSAya mukti kila mukti deva / jinazAsana meM isako pUjya mAnA jAye aura usako pUjya na mAnA jAye, yaha saMkIrNatA bhI nahIM hai aura na amUka ko pUjya mAne jAne kA durAgraha hai, kintu yaha kahA gayA hai ki doSa kaluSa se mukta mahAnubhAva cAhe jisa mata ke anuyAyI hoM aura jisa kisI bhI nAma se jAne jAte haiM, ve vandanIya haiN| prasiddha jainAcArya zrI haribhadra sUri ne isI bAta ko aura adhika spaSTa karate hue yahA~ taka kaha diyA hai - mujhe na to mahAvIra ke prati koI pakSa pAta hai, rAga hai aura na kapila Adi maharSiyoM ke prati dveSa hai| maiM guNa pUjaka hU~ / ataeva jisa kisI ke vacana yukti saMgata haiM, ve hI AdaraNIya haiM vandanIya haiN| to - pakSapAto na me vIre, na dveSa kapilA diSu / yukti mad vacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya evaM anya AcAryoM ne haribhadra sUri ke vicAroM kI aura adhika vyAkhyA karate hue kahA hai - - bhava bIjAMkura jananA rAgAdyA kSaya mupAgatA ysy| brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // vaMde sAdhu kalAguNa nidhiM dhvasta doSaM dviSaMtaM / buddhaM vA vardhamAnaM vA zatadala nilayaM kezavaM vA zivaMvA // isakA artha sugama hai lekina inameM bhava bIMjAkura kSaya mupAgatA yasyaH aura dhvasta doSaM dviSantaM yaha do pada mahatva pUrNa hai jo jina aura jina zAsana kI vizeSatA kA saMketa karate haiN| (28)
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina zAsana ke mahAmaMtra navakAra se bhI yaha bAta aura adhika spaSTa ho jAtI hai| usameM kisI ke pakSapAta nahIM kiyA gayA hai| kinta gaNoM kI makhyatA ko AdhAra banA kara arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM ko namaskAra kiyA hai| isa prakAra jina aura jina zAsana ke prasaMga meM Avazyaka aMza para prakAra DAlane ke bAda aba upasaMhAra ke rUpa meM jina zAsana kI loka maMgala kI bhAvanA kA saMketa karate haiN| jinazAsana kI loka maMgala bhAvanA - jina zAsana ke dRSTikoNa meM jitanI udAratA aura vizAlatA kI bhAvanA hai, utanI hI loka maMgala kI kAmanA bhI samAI huii| prANimAtra ke kalyANa kI kAmanA karate hue sadaiva yaha cAhA- sarva pUjA kSema kuzala pUrvaka sukha meM apanA jIvana vyatIta kreN| zAsaka rAjA dhArmika AcAra vicAra vAle aura balazAlI ho, jisase svacakra aura paracakra kA bhaya na rahe samayAnusAra megha varSA hotI rhe| roga mahAmArI kA utpAta na hoN| sabhI ko zAnti dene vAlA jainendra dharma cakra pravartamAna rahe dina dUnA rAta caugunA prabhAvazAlI ho jayavaMtA rhe| zAstrAbhyAsa ke prati sabhI kI ruci bddh'e| sajjana puruSoM kI saMgati kA sabako suyoga mile| guNIjanoM ke guNAnuvAda ke svara kAnoM meM guMjate rhe| doSa darzana kI kabhI bhI vRtti na ho| sabake sAtha hita-mita priya vANI bolane kA dhyAna rahe aura prANi-mAtra ko Atma vikAsa ke avasara prApta hoM, apane parama lakSya mokSa ko prApta kreN| isa prakAra kI mAMgalika saMpatti kA nidhAna hone ke kAraNa hI jina zAsana kI upAdeyatA aura sArvabhaumikatA kI sabhI ne mukta kaMTha se prazaMsA kI hai aura vizva zAnti ke lie sarvottama sAdhana mAnA hai| AzA hai ki hama Apa sabhI jina zAsana ke prati zraddhA bhakti rakhane vAle sarva jana hitAya, sarva jana sukhAya jina zAsana ke prasAra meM tatpara rahakara - 'jainaM jayatu zAsanama' ke Adarza ko sAkAra banAkara sva para ke kalyANa ke lie maMgala prayAsa kareM aura ananta puNyoM se prApta isa mAnava jIvana ko saphala bnaaye| iti zubham (29)
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAyaH eka anucintana anAdi kAla se mAnava sukhecchu rahA hai| sugati kI prApti ke lie nirantara prAyasa karatA rahA hai| aba prazna uThatA hai ki sukha kaise milatA hai sugati kaise prApti hotI hai ? isake lie bhagavAna kahate haiM ki * nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo thaa| ee maggamaNuppattA, jIvA gacchanti soggaIM // uttarA 28/3 arthAt jJAna aura darzana, cAritra aura tapa rUpa jo mArga hai, usakA anuzaraNa karake jIva sugati ko prApta karate haiN| dazavekAlika sUtra meM bhagavAna mahAvIra ne sAdhaka ke lie jJAna prApti ko prathama kartavya pratipAdita kiyA hai - "paDhamaM nANaM tao dayA." dazavai. 4/10 / - DaoN. suvrata muni jijJAsA hotI hai ki jJAna kaise prApta hotA hai? jJAna AtmA kA svAbhAvika guNa hai anAdi kAla se ekatra kie hue azubha karmoM ke prabhAva ke kAraNa usa para ajJAna kA AvaraNa A gayA hai| basa usa ajJAna ke AvaraNa ko haTAte hI jJAna prakaTa ho jAtA hai| ajJAna kA AvaraNa vaha svAdhyAya se TUTatA hai / yathA sajjhAeNaM nANAvaraNijjaM kammaM khaveza, uttarA . 29/19 svAdhyAya se sAdhaka jJAnAvaraNIya karma ko kSaya karatA hai| yahI kAraNa hai ki candra prajJapti sUtra meM svAdhyAya ko parama tapa batalAyA hai - navi atthi navi ya hoi sajjhAeNa samaM tavo kammaM / 89 / svAdhyAya se aneka bhavoM ke saMcita duSkarma kSaNa bhara meM kSINa ho jAte haiN| maharSi pataJjali ne to yahA~ kahA ki -"svAdhyAyAdiSTa devatA saMprayoga": arthAt svAdhyAya ke dvArA abhISTa devatA ke sAtha sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai| svAdhyAya sAdhanA kA prANa hai| isIlie svAdhyAya ke abhAva meM sAdhanA nirjIva ho jAtI hai| svAdhyAya jJAna kA akSaya nidhAna hai| svAdhyAya kI pravRtti ke kAraNa hI Aja prAcIna jJAna vijJAna kA anupama upahAra Aja mAnava jIvana meM sulabha hai| isase siddha hai ki svAdhyAya jJAna ke vikAsa kA ananya sAdhana hai| jo svAdhyAya itanA mahatvapUrNa hai usakA kyA artha hai ? svAdhyAya aura adhyayana meM kyA antara hai ? sAmAnyatayA kucha bhI par3hanA adhyayana hai / parantu svAdhyAya isase bhinna hai - svastha mana se sadgranthoM kA adhyayana karanA svAdhyAya kahalAtA hai| Agama TIkAkAra AcArya zrI abhayadeva sUri ne kahA hai- suSThu-A maryAdayA adhIyate itisvAdhyAyaH" / sthAnAMga TIkA 5/3 (30)
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ sat zAstra ko maryAdA ke sAtha par3hanA svAdhyAya hai| svAdhyAya kI dUsarI paribhASA hai -"svena svasya adhyayanam svAdhyAyaH" apane dvArA apanA adhyayana svAdhyAya hai| . inameM prathama paribhASA Agama granthoM ke adhyayana se sambandhita hai aura dUsarI sAdhakoM ko antarmukhI banAtI hai| isameM sAdhaka grantha paThana rUpa svAdhyAya ke dvArA AtmadhyAna meM praviSTa hotA hai| isase spaSTa hai ki svAdhyAya dhyAna kA praveza dvAra hai| dazavaikAlika sUtra ke anusAra -visujjhaijaMsi malaM purekaDaM samIriyaM rUppamalaM va joinno|| dazavai. 8/63 jaise agni dvArA tapAye jAne para sone cAMdI kA maila dUra hotA hai| vaise hI svAdhyAya karane se pUrva bhavoM ke saMcita karma maila dUra hokara AtmA ujjvala ho jAtA hai| isIlie uttarAdhyayana sUtra meM batAyA hai -"saJjhAyaM tao kujjo savvabhAva vibhAvaNaM" uttarA. 8/63 sarva bhAvoM ko prakAzita karane ke lie svAdhyAya karanA caahie| isa sUtra meM svAdhyAya ke phala kI jijJAsA kA samAdhAna kiyA gayA hai| svAdhyAya eka udyama hai, upakrama hai to jJAna kA ananta prakAza usakA phala hai| svAdhyAya kA sIdhA prabhAva jJAnAvaraNIya karma para par3atA hai, svAdhyAya kI coTa meM jJAnAvaraNa kI parateM TUTatI hai| jJAna kA Aloka jagamagAne lagatA hai| yahI prastuta prazna kA samAdhAna hai| svAdhyAya kI vidhi - svAdhyAya ke hetu bhagavAna kahate haiM ki guru kI sevA karanI cAhie. aura ajJAnI pramAdI logoM kI saMgati se dUra rahanA caahie| ekAnta sthAna meM jahA~ logoM kA atyadhika AvAgamana na tathA zoragula kA abhAva ho, vahA~ sthira Asana para baiTha kara, mana ko ekAgra karake svAdhyAya karanA caahie| svAdhyAya ke lie uttama graMtha ho tathA uddezya pavitra honA caahie| sUtra aura artha donoM kA dhairya ke sAtha cintana-manana kA karanA caahie| 1 svAdhyAya niyamita honA caahie| isake atirikta svAdhyAya sUrya ke prakAza meM ho to atyuttama hai| vaise AgamoM kA svAdhyAya karane hetu bhagavAna ne saMyama nizcita kiyA hai| bhagavAna mahAvIra kahate haiM ki sAdhaka ko dina ke cAra bhAga karake, prathama prahara meM svAdhyAya kareM, dUsare meM dhyAna meM lIna ho jAve tathA tIsare pahara meM bhikSA Adi kAryoM se nivRtta ho tathA caturtha prahara meM punaH svAdhyAya kanA caahie| 2 isI prakAra rAtri ke bhI cAra bhAga karanA caahie| antara kevala itanA hai ki rAtri ke tRtIya prahara meM nidrA se mukta ho arthAta vizrAma karanA caahie| 2 sthAnAMga sUtra meM ise hI "catuSkAla svAdhyAya" kahA hai| tassesa maggo garuviddha sevA, vivajjaNA bAlajaNassa duuraa| sajjhAya eganta nisevaNA ya, suttattha saMcintaNayA dhiI c| uttarA. 32/3 2-3 divasassa caturo bhAge, bhikkhU kujjA viykkhnne| vahI, 26/11 paDhamaM porisi sajjhAyaM, bitiyaM jhANaM jhiyaayii| taiyAe bhikkhAyariyaM, punnocutthiiisjjhaay| vahI, 26/12 tathA 18 sthAnAMga sUtra-caturtha sthAna (31)
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ kappai niggaMthANaM niggaMthINaM vA cAukkAlaM sajjhAyaM karettae, taMjahA - 1 - putvaNhe - dina ke prathama prahara meN| 2. avaraNhe - dina ke antima (catartha) pahara meN| 3 - paose -rAtri ke prathama prahara (pradoSa kAla) meN| 4 - paccU se rAtri ke antima (caturtha) prahara meN| uparyukta dezanA se spaSTa hai ki sAdhaka ahorAtri arthAt ATha prahara meM se cAra prahara svAdhyAya meM lagA ve tathA zeSa cAra prahara meM zeSa dhyAya, sevA aura bhikSA Adi anya kriyAeM pUrNa kreN| isase svAdhyAya kA mahatva svataH siddha ho jAtA hai| Agama svAdhyAya ke lie kAla maryAdA kA avazya dhyAna rakhanA cAhie anyathA lAbha ke sthAna para hAni bhI ho sakatI hai| . .. prAcIna AcAryoM ne "dvAdazAMgI rUpa" zruta sAhitya ko hI svAdhyAya kahA hai - bAisaMgo jiNakavAo, sajjhAokahio vuhe| taM uvaIsaMti jamhA, uvajjhAyAteNa vuccti|| 5 arthAt jina bhASita dvAdazAMga sajjhAya hai| usa sajjhAya kA upadeza karane vAle upAdhyAya kahe jAte haiN| dvAdazAMga rUpa sAhitya svAdhyAya kahalAtA hai| svAdhyAya kA uddezya - svAdhyAya kA mukhya uddezya batAte hue bhagavAna kahate haiM ki jJAna ke sampUrNa prakAza ke tathA ajJAna aura moha ko naSTa karane ke lie aura rAga dveSa kA kSaya evaM mokSa rUpa ekAnta sukha kI prApti hetu svAdhyAya karanA caahie| 5 dazavaikAlika sUtra meM dUsare DhaMga se svAdhyAya kA uddezya pratipAdita kiyA hai| vaha cAra prakAra kI samAdhi batAI hai| 1- vinaya samAdhi, 2- zruta samAdhi, 3 mAdhi, 4 -AcAra smaadhi| vinamratA se jJAna prApta hotA hai aura jJAna se tapa meM pravRtti hotI hai| tapa se AcAra zuddhi hotI hai| ziSya pUchatA hai -zruta samAdhi kaise prApta hotI hai? AcArya batAte haiM svAdhyAya se zruta samAdhi adhigata hotI hai| svAdhyAya karane ke cAra lAbha-uddezya hote haiN| 1. suyaM meM bhavissaitti aljhAiyavvaM bhvii| mujhe jAna prApta hogA, isaliye svAdhyAya karanA caahie| 2. egaggacitte bhavissAmitti, ajjhAiyatvaM bhvii| maiM ekAgricita hoUMgA, isalie adhyayana karanA caahie| vizeSAvazyaka bhASya gAthA- 3197 nANassa savvassa pagAsaNAe, atrANamohassa vivjjnnaae| rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM, eganta sokkhaM samuvei mokkhN|| uttarA. 32/2 daza vaicAlika sUtra a. 9 uddezya 4 (32)
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. appANaM ThAvaissAmitti, acjhAiyatvaM bhvii| maiM AtmA ko dharma meM sthira kara lUMgA, isalie adhyayana karanA caahie| 4. Thio paraM ThAvaissAmitti, acjhAiyavvaM bhvii| maiM svayaM dharma meM sthira hokara dUsaroM ko bhI dharma meM sthira kara sakU~gA isalie adhyayana karanA caahie| svAdhyAya ke yaha cAra uddezya hai| AcArya akalaMka ne svAdhyAya ke sAta lAbha batAe haiN| 8 1. svAdhyAya se buddhi nirmala hotI hai| 2. vicAroM kI zuddhi hotI hai| 3. zAsana kI rakSA hotI hai| 4. saMzaya kI nivRtti hotI hai| 5. parapakSa kI zaMkAoM kA nirasta hotA hai| 6. tapa, tyAga, vairAgya kI vRddhi hotI hai| 7. aticAroM kI zuddhi hotI hai| svAdhyAya ke pAMca bheda batAe gae haiM / 1. vAcanA, 2. pRcchanA 3. parivartanA, 4. anuprekSA, 5. dhrmkthaa| AgamoM kA par3hanA vAcanA hai| par3he hue meM zaMkAoM ko samAdhita karanA pRcchanA hai| par3he hue ko punaHpunaH smaraNa karanA parivartanA hai| usa para cinAna-manana karanA anuprekSA hai aura Agamika AdhAra para dharmopadeza karanA dharma kathA hai| * * * * * 300035528000 03683830842200-80038888888888888888888888888888 janma maraNa kA yaha krama anAdi kAla se calA A rahA hai aura ananta kAla taka calatA rhegaa| na yaha bhaMga hotA hai aura na usameM parivartana hI hotA hai| saMsAra meM aneka mahApuruSa hue ananta cakravartI aura ananta tIrthaMkara bhI ho cuke hai| kintu isa niyama ko koI bhI bhaMga nahIM kara skaa| pRthvI ko kaMpA dene vAle mahAzakti rAjA, mahArAjA bhI isa pRthvI para A para koI bhI apane zarIra ko TikA nahIM ske| abhimAnI aura mahA balavAna rAvaNa kA bhI aMta eka kIr3e kI taraha hI huaa| * yuvAcArya zrI madhukara muni 88285608900-004 8 . tattvArtha rAjavArtika sthAnAMga sUtra 5 vA sthAna / (33)
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgala dravya : eka paryavekSaNa * upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. ke ziSya zrI rameza muni zAstrI satya eka hai, akhaNDa hai aura ananta hai| para usa eka mAtra satya kA nirupaNa karane vAle "darzana" aneka haiN| isaliye, una saba kA pratipAdana, bhinna-bhinna hai, satya ke sampUrNa svarUpa kA yathArtha rUpa se saMkathana karane vAlA darzana, usI ko mAnA jA sakatA hai ki, jisa dArzanika ne apane atIndriya anubhavoM kA navanIta apane nirUpaNa evaM vivecana meM bharA ho| kyoMki atitIvra tapazcaryA, gahana AtmAnubhUti jaba apane carama-utkarSa para pahuMcatI hai| taba usa sAdhaka kI AtmA, virATa vizva ke yathArtha-svarUpa para par3e AvaraNa ko bheda kara, usake aNu-aNu para apanA parama divya prakAza arthAt jJAna vikhera detI hai| jisa kI sarvathA nirmala jyoti meM use kaNa-kaNa kI vAstavikatA dikhalAI par3atI hai| isa prakhara jyoti kA dhAraka vaha AtmA. taba sarvadarzI. sarvajJAnI bana jAtA hai| isa divya daSTi arthAta jyoti ke prakAra meM padArtha ke yathArtha svarUpa kA jo "darzana" hotA hai, "darzana" zabda kA vahI zAbdika artha "dekhanA" svIkAra karane yogya hai| aura isa dekhane ke bAda, draSTA dvArA padArtha svarUpa kA jo vivecana kiyA jAtA hai| usase padArthoM kA jo svarUpa nirdhAriNa hotA hai| vaha yathArtha pUrNa hai| darzana-jagat meM jaina darzana kA zirasi zekharAyamANa sthAna hai| usa kI vicAra dhArA adhyAtma pradhAna hai, sarvAMgapUrNa haiM, suvyavasthita hai aura vaijJAnika hai, usa kI cintana jyoti aisI apratihata hai ki kAla kI saMkIrNa dIvAreM usa kI gati ko avaruddha nahIM kara sktii| usa jyotirmayI divya dRSTi se udbhUta darzana hI vastu svarUpa kI yathArthatA kA nidarzaka hotA hai| trikAla abAdhita hai, ananya hai, aparAjeya hai aura vilakSaNa hai| jaina darzana ne "dravya" ke viSaya meM gahana cintana evaM savistRta-vivecana kiyA hai| isa sandarbha meM jo cintana aura vivecana kI apanI anupama AbhA hai, dIpti hai, jyoti hai, usa akSaya evaM alaukika jyoti se AtmA bhI zubhrajJAna se jyotita ho uThatA hai, prakAzamAna ho uThatA hai, ajJAna kA saghana-timira tirohita ho jAtA hai| prastuta darzana ne "dravya" kA vargIkaraNa isa prakAra kiyA hai| una ke nAma nimnalikhita ka- bhagavatI sUtra,za.25, udde. 5, sUtra-747! kha- anuyogadvAra sUtra- dravyaM guNa paryAyanAma, sUtra-124 ga- uttarAdhyayana sUtra- adhya. 28 gA. 7! (34)
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- dharmAstikAya! 4- jIvAstikAya! 2- adharmAstikAya! 5- pudgalAstikAya! 3- AkAzAstikAya! 6- kAla! ina dravyoM kA lakSaNa eka-dUsare se sarvathA bhinna hai| dravya vaha hai, jo nizcita rUpa se sat hai| sat aura dravya ina donoM kA tAdAtmya sambandha hai| jo kucha hai, vaha sat hai| jo sat nahIM hai, usa kA astitva bhI saMbhava nahIM hai| jo asat hai| vaha bhI to asat rUpa se sat hai| saMkSepa meM asat hI sat ho sakatA hai| kyoMki asat sat kA niSedha hai| sarvathA asat kI parikalpanA bhI saMbhava nahIM hai| jo kalpanA tIta hai| usa kA asat rUpa se paribodha bhI saMbhava nahIM hai| guNa aura paryAya meM bheda-vivakSA kara ke dravya kA lakSaNa isa prakAra hai -jo guNa paryAyavAn hai, vaha dravya hai| jo utpAda, vyaya aura dhauvya se yukta hai, vaha sat hai, jo sat hai vaha dravya hai| jisa meM pUrva paryAya kA vinAza ' ho, aura uttara paryAya kA utpAda ho, vaha dravya hai| jo kisI dravya ke Azrita rahate haiM, ve guNa haiM tathA svayaM nirguNa hoM, ve guNa haiN| arthAt jisameM dUsare guNoM kA sadbhAva na hoM, vAstava meM guNa dravya meM rahate haiN| jo dravya aura guNa ina donoM ke Azrita rahatA hai| vaha paryAya hai| jo utpanna hotA hai, vinaSTa hotA hai tathA samagra dravya ko vyApta karatA hai| vaha paryAya hai| jo samasta guNoM aura dravyoM meM parivyApta hote haiN| ve paryaka yA paryAya kahalAte haiN| dravya kA jo sahabhAvI hai, vaha guNa hai, aura jo krama bhAvI dharma hai, vaha paryAya hai| 5 dravya kI paribhASA meM, utpAda aura vyaya ke liye "paryAya" zabda kA prayoga huA hai aura dhauvya ke liye "guNa" zabda prayukta hai| dravya meM guNa kI sattA dravya kI nityatA kA pratIka hai aura paryAya dravya kI parivartana zIlatA ko sUcita karatA hai| dravya kI utpAda aura vyaya kI prakriyA sarvathA naisArgika hai| / ukta SaT dravyoM meM jIvAstikAya jIva hai aura pA~ca dravya ajIva hai| yaha vargIkaraNa jIva aura ajIva ke AdhAra para huA hai| rUpI aura arUpI ko saMlakSya meM rakha kara jo vargIkRta rUpa haiM, vaha yaha hai -jina meM, varNa, gandha, rasa aura sparza ye cAroM pAye jAte haiM ve rUpI haiM aura ve saDana-galana, vidhvaMsana svabhAva se samanvita haiM, isa ke viparIta ina lakSaNoM se vihIna dravya ke jo pA~ca bheda haiM, inameM pudgalAstikAya nAmaka dravya rUpI haiM, rUpI ko "mUrta" bhI kahA jAtA hai| ka- tacvArtha sUtra- a-5 sU- 29 kha- vizeSAvazyaka bhASya-gAthA- 28! ka- uttarAdhyayana sUtra a. 28 gA.6 kha- tattavArtha sUtra- a-5 sU-4! ka- nayapradIpa patra-99! kha- bRhad vRtti- patra- 557! ga- nyAyAloka tattvaprabhA vRtti- patra 203! ka- paMcAstikAya- vRtti- 16/35/12! kha- zloka vArtika- 4/1/33/60! (35)
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ "pudgala" zabda eka pAribhASika zabda hai| lekina rUr3ha nahIM hai| isa kI vyutpanti kaI prakAra se kI jAtI hai| pagala zabda meM do avayava haiN| pada aura gala! pada kA artha hai -purA honA, yA milanA! aura gala kA artha hai -galanA yA miTanA! jo dravya pratipala-pratikSaNa milatA rahe, galatA rahe, banatA rahe, bigar3atA rahe, TUTatA rahe, jur3atA rahe, vaha "pudgala" hai| 6 pudgala hI eka aisA dravya hai, jo khaNDita bhI hotA hai| aura punaH paraspara sambaddha bhI hai| yahI pudgalAstikAya nAmaka dravya kA svabhAva hai, pudgala dravya kA vyutpatti-janya artha pUrNataH yathArtha hai| virATa-vizva meM pudgala hI eka aisA dravya hai, jisa ko chuA jA sakatA hai, cakhA jA sakatA hai, sUMghA jA sakatA hai aura dekhA jA sakatA hai| ataH ati spaSTa hai ki jisa meM varNa, gandha, rasa evaM sparza ye cAroM anivAryataH pAye jAte haiN| vaha pudgala kahalAtA hai| " isI dRSTi se "pudgala" dravya ko rUpI kahA jAtA hai| vaise rUpI kA artha hotA hai -mUrta! mUrta vaha hai -jo carma-cakSuoM se dRzyamAna ho| mUrta kA ukta artha, saMgata nahIM haiM, yuktipUrNa nahIM hai| kyoMki pudgala paramANu itanA sUkSma hotA hai ki carma cakSuoM se dRSTi gocara ho hI nahIM sktaa| sUkSya pudgala paramANu to bahuta dUra, ananta-ananta sUkSma paramANuoM ke bhela se banA vyavahAra paramANu bhI dRSTigocara nahIM hotaa| pudgala kA atisUkSya rUpa "paramANu" hai| pudgala kI paribhASA se suspaSTa hai ki yaha dravya rUpI hai, mUrtimAn hai| isa kA svabhAva hI haiM -sar3anA aura galanA! yaha dravya apane svabhAva se eka kSaNa bhI viyukta nahIM ho sktaa| aura isa kI yahI pahicAna hai, aura yaha apane svabhAva meM hI pariNamana karatA rahatA hai| jaisA ki ukta paribhASA se ati spaSTa hai ki pudgala ke mUlataH cAra guNa hote haiN| sparza, rasa, gandha aura sparza, ina cAroM ke bhI bIsa bheda hote haiM, yaha vargIkaraNa atyanta sthUla rUpa meM kiyA gayA hai| vAstava ye guNa apane vibhinna rUpoM meM gaNanAtIta hai, agaNita haiN| ve samasta guNa vastutaH AdimAna pariNAma 1 - sparza ke ATha bheda haiM, una ko nAma isa prakAra haiN| 1- snigdha! 5 - zIta! 2 - rukSa! 6 - uSNa! 3 - mRdu! 7 - laghu! 4 - kaThora! 8 - guru! 6. ka- tattvArtha rAjakArtika, a.5 sU. 1 vA 24! AcArya alaMkadeva kha - harivaMza purANa sarga - 7 zloka - 36! AcArya jinasene ga - tatvArtha bhASTa TIkA - a. 5 sU. 1 gaNI siddhasena gha - nyAyakoSa pR. 502! . 7 - ka - bhagavatI sUtra - za. 12, udde. 5 sUtra - 450 kha - tatvArtha sUtra a. 5. sU.23 8. ka- bhagavatI sUtra- za. 10 uddha-10! kha- tattvArtha sUtra- a. 5 s 4! 9- anuyoga dvAra sUtra- sUtra- 330-346! (36)
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 4 - 3 - 1 - madhura ! 2 amla ! 5 kaSAyalA! 10 11 12 rasa ke pAMca prakAra haiM, ve ye haiM / 5 - 1 - surabhi gandha ! 2 - durabhi gandha ! varNa ke pA~ca bheda isa prakAra haiN| gandha ke do prakAra haiN| 1 - kRSNa ! 2 rakta ! nIla! - 3 4 - - 3 - pIta! 4 zveta! kaTu ! tikta! - " pudgala" dravya kI pramukha vizeSatA usa ke asAdhAraNa bhAva haiM! arthAt usa ke atirikta kisI rUpa se chaha kahI jA sakatI haiM / pudgala dravya kA jo svarUpa hai, vizeSatAoM kA eka mAtra uddezya rahA hai| sparza Adi cAra guNa hI haiM, ye cAroM usa ke anya dravya meM saMbhava nahIM hai| aisI vizeSatAe~ mukhya unakA vizleSaNa karanA hI ina pudgaladravya kI paribhASA hama pahale prastuta kara cuke haiN| aura usakI kasauTI para pudgala dravya kharA utaratA hai| ise spaSTataH samajhAne ke liye hama eka udAharaNa deNge| suvarNa pudgala hai / kisI rAjA ke eka putra hai / aura eka putrI hai| rAjA ke pAsa eka suvarNa kA ghar3A hai| putrI usa ghaTa ko cAhatI hai| aura putra use tor3a kara usa kA mukuTa banavAnA cAhatA hai / rAjA putra kI haTha pUrI kara detA hai / putrI ruSTa ho jAtI hai / aura putra prasanna ho jAtA hai| lekina rAjA kI dRSTi kevala suvarNa para hai| jo ghaTa ke rUpa meM vidyamAna thA aura mukuTa ke rUpa meM vidyamAna hai, ataeva use na harSa hai, na viSAda hai| usa ke mana meM mAdhyasthya bhAva hai| 10 eka udAharaNa aura liijiye| lakar3I eka dravya hai aura vaha pudgala dravya hai| vaha jala kara kSAra ho jAtI hai usa se lakar3I rUpa paryAya kA vinAza hotA hai aura kSAra rUpa paryAya kA utpAda hai| kintu donoM paryAyoM meM padArtha kA astitva acala rahatA hai, usake AMgAratva kA vinAza nahIM hotA 11 hai / ukta donoM udAharaNoM meM padArtha kA astitva akSuNNa rahatA hai, ve dravya ke dhauvya ke pratIka haiN| saMjJAntara yA bhAvAntara ko paryAya kahate 12 haiN| paryAya kA svarUpa hI cUMki yaha hai ki vaha pratisamaya badalatI rahatI hai| naSTa bhI hotI hai aura utpanna bhI hotI hai| ataeva utpAda aura vinAza ina donoM kI pratIka hai, dravya kI isa paribhASA kI dRSTi se, donoM udAharaNoM ke dvArA pudgalAstikAya kI dravyatA siddha hotI hai / (37) Apta bhImAMsA zloka - 59 AcArya samantabhadra ! mImAMsAzloka vArtika, zloka- 21-26! kumArila bhaTTa ! tattvArtha bhASya TIkA a. 5 s. 37 AcArya siddhasena !
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya ke bhAva arthAt eka tatva ko pariNAma kahA jAtA hai| pariNAma kA abhiprAya yaha hai ki apane svarUpa kA parityAga na karate hue eka avasthA se dUsarI avasthA ko prApta honA! niSkarSa yaha hai ki dravya pariNAmI hotA hai| vaha pariNAmana karatA hai| isI ko dUsare zabdoM meM yo bhI kahA jA sakatA hai ki jaise dravya meM uttara paryAya kA utpAda aura pUrva paryAya kA vinAza hotA rahatA hai, kintu dravya phira bhI apane svarUpa meM rahatA hai| usa kA svarUpa kA na vinAza hotA hai aura na hI usa meM parivartana hotA hai| 13 usa kA sthiratva jyoM kA tyoM vidyamAna hai| trikAla vyApI hai| ati spaSTa hai ki dravya kA bhAva arthAt pariNamana 'pariNAma' hai| sahaja svAbhAvika rUpa meM sadA se hone vAlA aura sadA hotA rahane vAlA pariNAma hai| yaha pariNAma jisa ko naSTa na ho, vaha vastu nitya hai| 14 aura usa kI maulikatA hai| pudgalAstikAya dravya kI maulikatA sparza, rasa, gandha, aura varNa meM hai| ye cAra pudgala dravya se eka samaya ke liye bhI vilaga nahIM hote haiN| ataeva vaha nitya hai, zAzvata hai| yaha eka alaga bAta hai ki yaha maulikatA rUpAntarita ho jAtI hai| aparipakva Amra harA hai, khaTTA hai, aura vahI paka kara pIlA hotA hai| lekina vaha varNahIna evaM rasahIna nahIM ho sakatA hai| suvarNa kI cUr3I ko pighalA kara hAra banAyA jAtA hai| lekina suvarNa phira bhI jyoM kA tyoM rahegA hai, sarvathArUpeNa nitya rhegaa| jo saMkhyA meM nyUnAdhika na ho, anAdi bhI ho, ananta bhI ho aura jo na svayaM ko anya dravya ko rUpa meM parivartana kare, vaha vastu athavA dravya avasthita kahalAtI hai| anAdi atIta kAla meM jitane paTala paramANa the| vartamAna meM utane hI hai| aura ananta bhaviSya meM bhI utane hI rheNge| pudgala dravya kI apanI jo maulikatA hai| vaha yathAvat rhegii| ukta dravya kI apanI maulikatA kisI anya dravya meM kadApi parivartita nahIM hotI aura nahIM kisI anya dravya kI maulikatA pudgala nAmaka dravya meM parivartita hotI hai| yaha kathana zata-pratizata yathArthatA liye hue hai| ___ pudgala dravya kI eka advitIya vizeSatA hai usa kA rUpa 15 / yahA~ rUpa zabda kA artha hai zarIra arthAt prakRti! jisameM sparza, rasa aura gandha varNa svayaM siddha 15 hai| pudgala kA choTA yA bar3A, dRzya yA adRzya koI bhI rUpa ho, usa meM sparza, rasa Adi cAroM guNa avazyabhAvI hai| 17 aisA nahIM hai ki kisI padArtha meM kevala rUpa yA gandha Adi pRthak-pRthak ho, jahA~ sparza Adi meM se koI eka bhI guNa hogA, vahA~ anya guNa pragaTa yA apragaTa rUpa meM avazya rUpa se vidyamAna hoNge| pudgala sakriya hai, zaktimAna hai| pudgala dravya meM kriyA hotI hai| isI kriyA ko parispandana kahate haiN| yaha parispandana aneka prakAra kA hotA hai| 18 pudgala meM yaha parispandana svataH bhI hotA hai aura dUsare pudgala yA jIva dravya kI preraNA se bhI hotA rahatA hai| paramANu kI gati kriyA kI eka vizeSatA hai ki vaha 13- ka- tattvArtha sUtra a. 5 sUtra 41! kha- prajJApanA pariNAma pada 13, sUtra 181 ka- bhagavatI sUtra, zata-14 uddhe 4 sU. 512 kha- tattvArtha sUtra, a.5 sU. 30! uttarAdhyayana sUtra a. 28 gAthA-12! sarvArthasiddhi- a. 5 sU.5 AcArya pUjyapAda 17- bhagavatI sUtra- za. 7! udve 10! 18- bhagavatI sUtra, zataka- 3 udvezA- 3 TIkA AcArya abhaya dena! (38)
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ apratighAtI hotI hai| vaha vajra aura parvata ke isa pAra se usa pAra bhI nikala jA sakatA hai| para kabhI kabhI eka paramANu dUsare paramANu se TakarA bhI sakatA hai| pudgala meM, ananta zakti bhI hotI hai| eka paramANu yadi tIvra gati se gamana kare to kAla ke saba se choTe aMza arthAt eka samaya meM vahaloka ke eka chora se dUsare chora taka jA sakatA hai| pudgala dravya loka meM avasthita hai, loka se bAhara nahIM hai| loka ke pradeza, asaMkhyAta hI hote haiN| jabaki pudgala dravya hI kevala ananta ananta pradezAtmaka hai| aba vicAraNIya prazna uThatA hai ki ananta-ananta pudgala asaMkhyAta pradeza vAle loka meM kaise sthita haiN| jaba ki eka pradeza, AkAza kA vaha aMza hai, jisa se choTA koI aMza saMbhava hI na ho? ukta prazna kA samAdhAna yaha hai ki sUkSma pariNamana aura avagAhana zakti ke kAraNa paramANu aura skandha sabhI sUkSmarUpa pariNata ho jAte haiN| aura isa prakAra eka hI AkAza-pradeza meM ananta-ananta pudgala raha jAte haiN| ukta viSaya ko spaSTatayA samajhAne ke liye eka bhAvapUrNa udAharaNa hai- eka kakSa meM eka pradIpa kA prakAza paryApta rUpa se vyApta hai| usa meM eka zataka dIpakoM kA prakAza bhI sahaja rUpeNa samA sakatA hai| athavA eka dIpaka kA prakAza, jo kisI bar3e kakSa meM phailA rahatA hai, kisI choTe se bhAjana se DhaMka jAne para, usI meM samA jAtA hai| ukta kathana se ati spaSTa hai ki pudgala ke prakAza-paramANuoM meM sUkSma pariNamana zakti vidyamAna hai| usI prakAra pudgala ke pratyeka paramANu kI sthiti hai| paramANu kI bhAMti skandhoM meM bhI sUkSma pariNamana aura avagAhana zakti hotI hai| avagAhana zakti ke kAraNa paramANu yA skandha jitane sthAna meM sthiti hotA hai, utane hI, usI sthAna meM anya paramAmu aura skandha bhI raha sakate haiN| sUkSma pariNamana kI kriyA kA artha hI yaha huA ki paramANu meM saMkoca ho sakatA hai, usa kA ghana phala, nyUna bhI ho sakatA hai| pudgala dravya kA jIva dravya ke sAtha saMyoga bhI hotA hai| yaha saMyoga do prakAra kA hai -prathama anAdi hai aura dvitIya sAdi hai| sampUrNa jIva dravyoM kA saMyoga pudgala-paramANuoM ke sAtha anAdi kAla se hai| yA thaa| isa anAdi saMyoga se mukta bhI huA jA sakatA hai| mukta jIva ko yaha saMyoga phira se kadApi nahIM hotA, lekina mukta yA baddha jIva ko yaha pratikSaNa hotA hai, va miTatA rahatA hai| isI hone-miTane vAle saMyoga ko sAdi kahA jAtA hai| yaha saMyoga kyoM hotA hai? isa prazna ke do uttara haiM -jahA~ taka anAdi saMyoga kA prazna hai| usa kA koI uttara nhiiN| jaba se jIva kA astitva hai, tabhI se usa ke sAtha pudgala paramANuoM kA saMyoga bhI hai| jisa suvarNa ko abhI khAna se nikAlA hI na gayA ho, usa ke sAtha dhAtu, miTTI Adi kA saMyoga kaba se hai| isa kA koI uttara nhiiN| jaba se sonA hai, tabhI se usa ke sAtha dhAtu, miTTI Adi kA saMyoga bhI hai| yaha bAta dUsarI hai ki sone ko usa dhAtu, miTTI Adi se mukta kiyA jA sakatA hai| usI taraha jIva dravya bhI svayaM ke puruSArtha se apane ko kArmaNa vargaNA se mukta kara sakatA hai| idhara, jahA~ taka sAdi saMyoga kA prazna hai, isa kA uttara diyA jA sakatA hai| anAdi saMyoga ke vazIbhUta hokara jIva nAnA prakAra kA vikRta pariNamana karatA hai| aura isa pariNamana ko nimitta ke rUpa meM pudgala paramANu apane Apa hI kArmaNa-vargaNA ke rUpa meM parivartita hokara tatkAla jIva se saMyukta ho jAte haiN| saMyoga ke banane-miTane kI yaha prakriyA taba taka calatI rahatI hai, gatizIla hai, jaba taka jIva dravya svayameva apane vikRta pariNamana se mukta nahIM ho jAtA hai| usase chuTakArA nahIM pA letA hai| 19 - ka- rAjapraznIya sUtra. sUtra-74! / kha- tattvArtha sUtra- a.5 sU.16! (39)
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva dravya aura pudgala dravya ke saMyoga kI isa prakriyA kI yaha vizeSatA hai ki vaha saMyukta hokara bhI pRthaka-pRthaka hotI hai| jIva kI prakriyA jIva meM aura pudgala kI prakriyA pudgala meM hI hotI hai| eka hI prakriyA dUsare meM kadApi saMbhava nahIM hai| aura isa prakAra eka kI prakriyA dUsare ke dvArA saMbhava nahIM hai| jIva kI prakriyA jIva ke dvArA hI, aura pudgala kI prakriyA pudgala ke hI dvArA sampanna hotI hai| lekina ina donoM prakriyAoM meM se aisI kucha samatA, eka rUpatA rahatI hai ki jIva dravya kabhI pudgala kI prakriyA ko apanI ora kabhI apanI prakriyA ko pudgala dravya kI mAna baiThatA hai| jIva kI yahI bhrAnta mAnyatA mithyAtva hai, ajJAna rUpa hai| 20 jIva aura pudgala kI isa saMyoga prakriyA ke phalasvarUpa hI jIva aura ajIva, pudgala Adi ke atirikta zeSa tatvoM kI sRSTi hotI hai| kula milAkara nava tatva isa prakAra haiN| 1 1 - jIva tatva! 5 - Azrava tatva! 2 - ajIva tatva! 6 - bandha tatva! 3 - puNya tatva! 7 - saMvara tatva! 4 - pApa tatva! 8 - nirjarA tatva! 9 - mokSa tatva! ukta tatvoM meM pA~cavAM tatva "Azrava" hai| jIva se pudgala dravya ke saMyoga kA mUlabhUta kAraNa hai, jIva kI manasA, vAcA aura karmaNA hone vAlI vikRta pariNati aura isI vikRta ra pariNati kA nAma "Azrava" 23 tatva hai| 24 jo pariNati arthAt bhAva rAgAdi se sahita hai, vaha bandha karAne vAlA hai| aura jo bhAva rAgAdi se rahita hai| vaha bandha karane vAlA nahIM hai| jIva ke sAtha karma pudgala paramANuoM kA bandha jAnA bandha hai| athavA karma pradezoM kA AtmA pradezoM meM eka kSetrAvagAha ho jAnA bandha 25 hai| jIva prakRti bandha aura pradeza bandha ko yoga se tathA sthiti bandha aura anubhAga bandha ko kaSAya se karatA 26 hai| saMkSepa meM kahA jAya to kaSAya hI "karmabandha" kA mukhyaM hetu 27 hai| kaSAya ke cAra bheda haiM -krodha, 20- puruSArtha siddhayupAya, zloka naM. 12! AcArya amRta candra ka- sthAnAMga sUtra, sthAna- 9 sUtra. 665! kha- uttarAdhyayana sUtra- a- 28 sUtra. 14! bhagavatI sUtra- za. 16 u.1 sUtra. 564! ka- samavAyAMga sUtra-samavAya-5 kha- sarvArtha siddhi- 6/2 ! ga- sUtra kRtAMga kRtti- 2/5-17 AcArya zIlAMga ! gha- adhyAtma sAra- 18/131! 24- samaya sAra- 167! 25- rAjavArtiki 1, 4, 17! paMcama karma grantha- gAthA- 96! ka- sthAnAMga sUtra- sthAna 2 ! udde.-2 " kha- prajJApanA pada- 26 sUtra- 5 2 3
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAna, mAyA aura lobh| 28 saMkSepa meM kaSAya ke do bheda haiM -rAga aura dveSa! ukta donoM bhedoM ko hI bhAvakarma mAnA 29 hai| rAgAtmaka bhAva evaM dveSAtmaka bhAva svarUpa, jisa se jJAnAvaraNAdi karma bandhate haiM, vaha pariNAma bhAva bandha hai aura AtmA aura karma ke pradezoM kA paraspara vastutaH mila jAnA dravya bandha hai| 20 Azrava aura bandha ina donoM meM kAraNa kArya kA sambandha hai| Azrava karma bandha ke liye bhUmikA kA nirmANa karatA hai| bandha Azrava para nirbhara hai| prathama kSaNa meM karma skandhoM kA jo Agamana hai, vaha to Azrava hai| aura karma skandhoM ke Agamana ke bAda, dvitIya kSaNa meM una karma skandhoM kA jIva pradeza meM sthita ho jAnA bandha hai| isa bheda se Azrava aura bandha ina donoM kI sthiti, vastutaH spaSTa ho jAtI hai| bandha tatva ke antargata yaha dhyAna dene kI bAta hai ki pudgala paramANu arthAt kArmaNa vargaNAe~ jIva dravya meM praviSTa ho jAte haiN| antarlIna ho jAte haiN| jIva dravya ke sAtha kArmaNavargaNAe~ apanA eka kSetrAvagAhI sambandha sthApita kara letI hai| arthAt AkAza ke jisa aura jitane pradezoM meM jIva sthita hotA hai| apanI sakSma pariNamana zakti ke bala para ThIka unhIM aura utane hI pradezoM meM usa se sambandhita kArmaNa-vargaNAe~ bhI avasthita ho jAyA karatI haiN| isa sthiti arthAt eka kSetrAvagAhI sambandha kA yaha tAtparya kadApi nahIM hai ki ve donoM eka dUsare meM parivartita ho jAte haiN| isa sambandha ke rahate hue bhI jIva, jIva hI rahatA hai aura pudgala pudgala hI rahatA hai| donoM dravya apane-apane maulika guNoM kA eka samaya ke liye bhI kiMcit mAtra bhI nahIM chor3ate haiN| .. jIva apane hI puruSArtha se nirantara saMyukta hotI rahane vAlI kArmaNa-vargaNAoM para roka lagA sakatA hai| aura yahI roka saMvaratatva kahalAtI hai| 31 saMvara kA kArya hai karmoM kA saMyamana krnaa| yaha Azrava kA virodhI hai| dUsare zabdoM meM saMvara karmoM ke Azrava ko roka letA hai| yaha do prakAra kA hai 32 28- ka- sUtrakRtAMga sUtra- 6/26! kha- sthAnAMga sUtra- 4/1/251! ga- prajJApanA sUtra-23/1/280! ka- uttarAdhyayana sUtra- 32/7 kha- samaya sAra- e 4/e 6/10 e/177! ga- pravacana sAra- 1/84/88! ka- dravya saMgraha- 32! kha- pravacana sAra-83-84! ga- sarvArthasiddhi- 1, 4! ka- uttarAdhyayana sUtra a. rae gA. 11! kha- saptattattva prakaraNam 118 -112! ga- yogazAstra -76! ka- sthAnAMga sUtra, TIkA 2/14! kha- dravya saMgraha -2/34! ga- sarvarthasiddhi -9/1! gha- saptatattva prakaraNam -112 Ga- paMcAstikAya -2/42! amRtacandravRtti!
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva saMvara aura dravya saMvara! jo cetana kA pariNAma karma ke yoga aura Azrava ko rokane meM kAraNa hai| vaha bhAva saMvara hai| aura jo vastutaH karmoM kA avarodha karatA hai, vaha dravya saMvara hai| bhAva saMvara kAraNa hai aura dravya saMvara kArya hai| isI prakAra jIva apanI pUrvasaMyukta kArmaNa-vargaNAoM ko kramazaH nirjINa yA dUra bhI kara sakatA hai| aura yahI nirjarA tatva hai "nirjarA" zabda "ju" dhAtu se niSpanna huA hai| jisakA spaSTataH artha hotA hai -jIrNa honA, vinaSTa honaa| yaha zabda karmoM ke kramika vinAza ko iMgita karatA hai| ataeva eka deza rUpa se, AtmA se karmoM kA chUTanA "nirjarA" hai| vaha do prakAra kI hai -vipAkaja aura avipAkaja! jahA~ karma paka kara nirjIrNa hote haiM vaha vipAkaja nirjarA hai| aura tapa Adi se jaba karmoM kI nirjarA kI jAtI hai to vaha avipAkaja nirjarA hai| ise kramazaH dravya nirjarA aura bhAva nirjarA bhI kahate haiN| bIja phala ke rUpa meM vRddhiMgata hotA hai| yadi vaha svayaM paka jAtA hai| to vaha vipAka kahalAtA hai| parantu yadi usa ko apakva sthiti meM hI tor3a liyA jAye aura phira use kRtrima sAdhanoM ke dvArA pakAyA jAye to vaha avipAka nirjarA hai| AtmA se karma rUpI pagaloM kA phala dekara naSTa ho jAnA "nirjarA" hai| nirjarA kA pramakha sAdhana "tapa" hai| vaha tapa bAhya aura Abhyantara ke bheda se do prakAra kA hai| ina donoM ke chaha-chaha bheda haiM 33 kula milAkara tapa ke bAraha prakAra hote haiN| Abhyantara tapa kI utkRSTatA kI tulanA meM, bAhya tapa kI sAdhanA kA bhI vizeSa mahatva hai| Abhyantara tapa kI jina urdhvagAmI tapasyA kA phala hameM mokSa rUpa meM milane kA jJAta hotA hai, usa utkrAnti kA sArA kA sArA bhAra bAhya tapa kI sarvathA saphala sAdhanA para nirbhara pUrNataH yathArtha hai| apanI kArmaNa-vargaNAoM se sadA ke liye pUrNa rUpeNa mukta ho jAnA jIva kA mokSa kahalAtA hai| 'mokSa' zabda "mokSa asane" dhAtu se bhAva artha meM dhaJ pratyaya hone para niSpanna hotA hai| jisa kA artha hotA hai -AtmA se bandhe hue samasta karmoM ko samUlataH pheMka denA! jina upAyoM se mokSa yAnI karmoM ke bandhanoM se chuTakArA milatA hai, una prayAsoM kI apekSA se karaNa kI pradhAnatA kI dhyAna meM rakhate hue "chuTakArA mAtra ko mokSa kahA gayA hai| jaba AtmA AThoM prakAra ke karmoM ke mala kalaMka se aura apane zarIra se, apanI AtmA ko alaga kara detA hai, taba usa ke jo acintanIya, phira bhI svAbhAvika jJAna Adi guNoM rUpa aura avyAbAdha sukha rUpa, sarvathA vilakSaNa jo avasthA utpanna hotI hai| use mokSa kahate haiN| 34 ina 33 ka- bhagavatI sUtra pU. 25 uddhe. 7 sU. 187, 217! kha- uttarAdhyayana sUtra a. 30 gAthA -8,30 / ga- sthAnAMgasUtra sthAna 6, sUtra 551! gha- mUlAcAra-gAthA 346,360! Ga- pravacana sAroddhAra -270-272! ca- aupapAtika sUtra -30! cha- bhagavatI ArAdhanA - 208 ja- cAritra sAra -133! jha- sarvArthasiddhi -9/19 ja- samavAyAMga sUtra, samavAya -6 abhayadeva vRtti! ka- paramAtma prakAza -2/10! kha- jJAnArNava 3/6-10! ga- niyama sAra, tAtparyAkhyAvRtti -4! gha- dravya saMgraha TIkA -37! Ga- sarvArthasiddhi 1/1 kI utthAnikA AcArya pUjyapAda! (42)
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ paribhASAoM ke paryavalokana se yaha ati spaSTa ho jAtA hai ki inameM mokSa ke jisa svarUpa para bala diyA gayA hai, vaha hai AtmA ke apane vizuddha aura maulika svarUpa kI prApti hai| ye paribhASAe~ vAstava meM AtmA ke svabhAvika avasthA kI vivecanA kA sUtra rUpa hai| isI sandarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki samyadarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ko saMyukta rUpa meM mokSa kA mArga batAyA hai / 35 tInoM mArga pRthak-pRthak nahIM hai, apitu samaveta rUpa kAryakArI hote haiN| yaha tInoM sammilita rUpa se athavA milakara mokSa mArga kiM vA mokSa prApti kA sAdhana banate haiN| vizeSa rUpa se dhyAna rakhane yogya bAta hai ki ina tInoM samyagdarzana samyagjJAna aura samyak cAritra meM se pRthak-pRthak koI bhI eka athavA do, mokSa kI prApti nahIM karA sakate haiM, tInoM kA sAhacarya nitAnta Avazyaka hai| pudgala kyA hai? hama yaha spaSTa rUpeNa jAna cuke haiM ki vaha eka dravya hai / usa ke paramANu-paramANu meM prati samaya utpAda - vyaya aura ghauvya kI akhaNDa prakriyA vartamAna hai| isa prakriyA kI dRSTi se, jitane bhI pudgala haiM, cAhe ve paramANu ke rUpa meM ho, cAhe skandha ke rUpa meM ho, saba eka samAna hai| una meM bheda yA vargIkaraNa ko avakAza hI nahIM hai| ataeva hama spaSTa zabdoM meM kaha sakate haiM ki dravya dRSTi se pudgala kA kevala eka hI bheda hai, yA yoM kahiye ki vaha abheda hai| pudgala kA adhika sarala vargIkaraNa isa prakAra kiyA jAtA hai - jisa se pudgala kA svarUpa ati spaSTa hotA hai| 1 paramANu pudgala kA vaha sUkSmatama aMza hai| paramANu ananta - ananta hai| kintu una meM pArthiva, jalIya, taijas aura vAyavIya jaisA koI bheda nahIM hai| ye to, jaisA sahakArI vAtAvaraNa pAte haiN| svayaM ko tattat rUpa meM badala dete haiN| yAnI jo paramANu eka bAra pArthiva rUpa meM badalA hai| vahI paramANu, dUsarI bAra jalIya, vAyavIya yA taijas rUpa meM bhI badala sakatA hai / isI dRSTi se eka paramANu meM varNa, gandha, sparza, aura rasa kI zaktiyA~ bhI eka sAtha samAhita rahatI hai| ye zaktiyA~, pratyeka paramANu meM samAna rUpa se vidyamAna hai aura sAmagrI ke sahakArI ke anurUpa pariNAma ko prApta hotI hai| kyoMki rasa Adi guNoM ko "rUpa" ke sAtha avinAbhAvI mAnA gayA hai| yAnI jisa paramANu meM rUpa hogA, usa meM rasa, varNa, aura sparza bhI nizcita rUpa se pAyA jAyegA / paramANu ke saMghAta se utpanna hone vAle skandha Adi paramANu se kucha aMza meM bhinna hai aura kucha aMza meM abhinna hai| bhinna isaliye hote haiM ki yaha paramANuoM kA eka samUha hotA hai / ataeva pratyeka paramANu kA usa meM apanA pRthak astitva rahatA hai| paramANu vaha sUkSmatama aMza hai| jisa kA punaH aMza ho nahIM sktaa| paramANu kA kadApi vibhAjana nahIM kiyA jA sktaa| ataeva vaha acheda, abhedya, agrAhya, 35. prathama vargIkaraNa "paramANu" hai| dvitIya vargIkRta rUpa "skandha" hai / 36 ka- tatvArtha sUtra a. 1 sU. 1 vAcaka umAsvAti kha- samayasAra 4, 10 ! ga- sthAnAMga sUtra - 3, 4, 194 gha- uttarAdhyayana sUtra a. 28 gA. 1-3 - Avazyaka niryakti gAthA - 103 ! AcArya bhadrabAhu ! sarvArtha siddhi - 5/5 ! (43)
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ adAhya aura nirvibhAgI 27 hai| paramANu yadi avibhAjya na ho to use parama + aNu nahIM kahA jA sktaa| isI sandarbha meM paramANu dvividhatA kA sahaja smaraNa ho AtA hai| paramANu ke do bheda 38 ye haiN| 1 - sUkSma paramANu! 2 - vyAvahArika paramANu ! sUkSma paramANu kA svarUpa vahIM hai, jo kucha Upara kI paMktiyoM meM nirdiSTa haiN| vyAvahArika paramANu ananta sUkSma paramANuoM ke samudaya se banatA hai| vastuvRtyA vaha svayaM paramANupiNDa hai| phira bhI sAmAnya dRSTi se grAhya nahIM hotA aura usa ko astra-zastra se tor3A nahIM jA sktaa| usa kI pariNati sUkSma hotI hai| isaliye vyavahArataH use paramANu kahA gayA hai| sUkSma paramANu dravya rUpa se niravayava aura avibhAjya hote hue bhI paryAya kI dRSTi se vaisA nahIM 4deg hai| ukta tathya vastutaH mahattvapUrNa hai| usa meM varNa, gandha, rasa aura sparza ye cAra guNoM, guNoM ke atirikta ananta paryAya hote haiN| paryAya kI dRSTi se eka guNa vAlA paramANu ananta guNavAlA ho jAtA hai| ananta guNa vAlA paramANu eka guNa vAlA hai| eka paramANu meM varNa se, varNAntara, gandha se gandhAntara, rasa se rasAntara aura sparza se sparzAntara ho jAtA hai| eka guNa vAlA pudgala yadi usI rUpa meM rahe to jaghanyataH eka aura utkRSTataH asaMkhya kAla taka rahatA hai| dviguNa se lekara ananta guNa taka ke paramANu pudgala ke liye yaha niyama hai| bAda meM, una meM parivartana avazya hotA hai| yaha varNa viSayaka niyama gandha, rasa va sparza para bhI ghaTita hotA hai| yaha kathana pUrNataH yathArtha hai ki paramANu indriya grAhya nahIM hotaa| tathApi amUrta nahIM hai| vaha mUrta hai, rUpI hai| pAramArthika dRSTi se vaha dekhA jAtA hai| paramANu mUrta hote hue bhI dRSTigocara nahIM hotA, isakA pramukha kAraNa usa kI sUkSmatA hai| kevala jJAna kA viSaya mUrta aura amUrta donoM prakAra ke padArtha haiN| isaliye kevalI to paramANu ko jAnate 12 hI haiN| indriya pratyakSa vAlA vyakti paramANu ko nahIM jAna sakatA / paramANu meM koI eka rasa, eka gandha, eka varNa aura do sparza arthAt snigdha athavA rukSa, zIta yA USNa hote 15 haiN| aNu ke astitva kA parijJAna, usa se nirmita pudgala skandha rUpa kArya se hotA hai| paramANu itanA sUkSma hotA hai ki usa ke Adi, madhya aura anta kA prazna hI nahIM uThatA hai| aNu vargIkaraNa cAra prakAra se haA hai, ve cAra varga isa prakAra haiN| 37. ka- bhagavatI sUtra -5/7! kha- sthAnAMga sUtra sthAna -4! 38 anupayoga dvAra sUtra, pramANAdhikAra sUtra -340! 39 anuyoga dvAra sUtra -pramANAdhikAra sUtra - 1342! prajJApanA sUtra pada -5 41 sthAnAMga sUtra, sthAna -4! bhagavatI sUtra 7/7! nandI sUtra, sUtra -22! 44 bhagavatI sUtra -188 tattvArtha rAja kArtika a. 2 sU. 25 AcArya akalaMkadeva! 46 tattvArtha rAjavArtika - a. 5 sU. 25 vA -1 47 bhagavatI sUtra 20/5/12! (44)
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 - dravya paramANu - pudgala paramANu! 2 - kSetra paramANu - AkAza pradeza! 3 - kAla paramANu - samaya! 4 - bhAva paramANu - guNa ! caturtha prakAra bhAva aNu ke mUla bheda cAra haiN| 48 aura solaha upabheda 49 hote haiN| paramANu-pudgala anAM, amadhya aura apradeza hote haiN| paramANu sakampa bhI hotA hai aura vaha akampa bhI hai| kadAcit vaha caMcala hotA hai, kadAcit nahIM bhI hai| una meM na to nirantara kampa bhAva rahatA hai aura na nirantara akampa bhAva bhI hai| isI sandarbha meM yaha jJAtavya hai ki paramANu svayaM gatizIla hai| vaha eka kSaNa meM loka ke eka sire se dUsare sire taka jo asaMkhya yojana kI dUrI para hai| calA jAtA hai| gati-pariNAma usa kA svabhAva dharma hai| dharmAstikAya usa kA pregka nahIM hai, sahAyaka hai| gati kA upAdAna paramANu svayaM hai| dharmAstikAya to usa kA nimittamAtra hai| ___yaha dRzyajagat - paudgalika jagat paramANu saMghaTita hai| paramANuoM se skandha banate haiN| aura skandhoM se sthUla padArtha nirmita hotA hai| pudgala meM saMghAtaka aura vighAtaka ye donoM zaktiyA~ vidyamAna haiN| pudgala zabda meM "pUraNa aura galana" ina donoM kA mela hai| paramANu ke mela se skandha banatA hai| aura eka skandha ke TUTane se bhI apane skandha bana jAte haiN| yaha galana aura milana kI prakriyA svAbhAvika bhI hotI hai aura prANI ke prayoga se bhI hai| kAraNa ki pudgala kI avasthAe~ sAdi, sAnta, hotI hai, anAdi ananta nahIM! pudgala meM yadi viyojaka zakti nahIM hotI to saba aNuoM kA eka piNDa bana jAtA hai aura yadi saMyojaka zakti nahIM hotI, to eka-eka aNu alaga-alaga raha kara kucha nahIM kara paate| prANI jagat ke prati paramANu kA jitanA kArya hai, vaha saba paramANu samudayajanya hai| skandha kI paribhASA isa prakAra huI hai -do yA do se adhika paramANaoM kA piNDa "skandha" kahalAtA hai| skandhoM ko tIna vargoM meM rakhA jAtA hai| 50 skandha" aneka paramANu jaba eka samudAya meM Akara paraspara sambaddha ho jAte haiN| taba ve skandha kahalAne lagate haiN| skandha kA khaNDa bhI skandha kahalAtA 51 hai| skandha kA koI bhI aMza yA khaNDa, jo apane aMgI se pRthagbhUta nahIM ho vaha skandha deza kahA jAtA hai| skandha yA skandha deza kA eka paramANu jo apanI aMgI se pRthagbhUta na ho, skandha pradeza kahalAtA hai| athavA pudgala ke paramANu aura skandha ke rUpa meM do bheda hote haiN| lekina grAhya aura agrAhya ke rUpa meM bhI do bheda saMbhava hai| pudgala ke jo paramANu jIva dravya se saMyukta hote haiN| unheM grAhya kahA jAtA hai| grAhya pudgaloM ke atirikta zeSa sabhI agrAhya haiM, unheM jIva grahaNa nahIM karatA hai| jIva se una kA saMyoga nahIM hotA hai| pravAha kI apekSA se skandha aura paramANu ye donoM anAdi hai, aparyavasita haiN| kAraNa yaha hai ki ina kI santati anAdi kAla se cala rahI hai aura calatI rhegii| sthiti kI apekSA se yaha sAdi saparyavasAna bhI hai| isI sandarbha meM yaha eka jJAtavya tathya hai ki skandha dravya kI dRSTi se sapradeza 48 bhagavatI sUtra 20/5/16! 49 bhagavatI sUtra 20/5/1! 50 bhagavatI sUtra, aM. 5 sUtra- 26! 51. tatvArtha sUtra, a. 5. sUtra 26
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiN| jisa skandha meM jitane paramANu hote haiN| vaha tatparimANa pradezI skandha kahalAtA hai| kSetra kI apekSA se sapradezI bhI hai aura apradezI bhI hai| jo eka AkAza pradezAvagAhI hotA hai, vaha apradezI hai aura jo do Adi AkAza-pradezAvagAhI hotA hai| vaha sapradezI hai| kAla kI apekSA se jo skandha eka samaya kI sthiti vAlA hotA hai, yaha apradezI aura jo isa se adhika sthiti vAlA hotA hai, vaha sapradezI hai| bhAva kI dRSTi se eka guNa vAlA apradezI aura adhika guNavAlA sapradezI hai| yaha spaSTa lakSya hai ki ananta pradezI skandha bhI jaba taka sUkSma pariNati meM rahatA hai, taba taka indriya grAhya nahIM banatA hai| aura sUkSma pariNati vAle skandha catuHsparzI hote haiN| uttaravartI cAra sparza bAdara pariNAma vAle cAra skandhoM meM hI hote haiN| guru-laghu aura mRdu kaThina ye sparza pUrvavartI cAra sparzoM kI apekSA pUrNa saMyoga se banate haiN| rukSa sparza kI bahulatA se laghu sparza hotA hai aura snigdha kI bahulatA se guru-sparza hotA hai| zIta aura snigdha ina donoM sparzoM kI bahulatA se mRdu sparza aura USNa tathA rukSa kI bahulatA se karkaza sparza banatA hai| tAtparya kI bhASA meM spaSTa rUpeNa kahA jA sakatA hai ki sUkSma pariNati kI vikRti ke sAtha-sAtha jahA~ sthUla pariNati hotI hai| vahA~ cAra sparza bhI bar3ha jAte haiN| pudgala dravya pariNamanazIla hai| usa meM pariNamana svayaMmeva hotA hai| jIva ke saMyoga se bhI hotA hai| isI dRSTi ko lekara usa ke tIna bheda saMbhava 52 hai| 1 - prayoga -pariNata aise pudgaloM kI prayoga pariNata kahate haiN| jinhone jIva ke saMyoga se apanA pariNamana kiyA hai| 2 - visrasA-pariNata-visrasA pariNata aise pudgaloM ko kahate haiM, jo apanA pariNamana svataH kiyA karate hoM, jIva kA saMyoga hI jina se na huA ho| ___3 - mizra pariNata - ye ve pudgala haiM, jina kA pariNamana jIva ke saMyoga se aura svayaMmeva, donoM prakAra se eka hI sAtha rahA hotA hai| mizra pariNata padgala unheM bhI kahA jA sakatA hai, jina kA pariNamana kabhI jIva ke saMyoga se huA ho, lekina aba kinhI kAraNoM se jo svayaMmeva apanA pariNamana kara rahe haiN| ___ apekSA dRSTi se pudgala ke do bheda bhI haiM, 53 tIna bheda bhI haiM, aura paramANu kA eka bheda milakara pudgala ke cAra bheda bhI ho jAte 54 haiN| ye bheda apekSA-vizeSa se hue haiN| dravya dRSTi se pudgala eka hI bheda haiM, athavA yoM bhI kahA jA sakatA hai ki vaha vastutaH abheda hI hai| paramANu aura skandha ke rUpa meM hama ne pudgala kA adhyayana kiyA aura hama spaSTatayA usa kA adhyayana anya rUpa meM dekhegeM paramANu sUkSma hai| aura acitta mahAskandha sthUla hai| ina ke madhyavartI saukSSmya aura stholya ye donoM ApekSita bheda haiN| eka sthUla vastu kI apekSA, kisI dUsarI vastu ko sUkSma aura eka bhagavatI sUtra -8/1/1! 53 ka- uttarAdhyayana sUtra -36/11! kha- sthAnAMga sUtra -sthAna -2! 54 54 -bhagavatI sUtra -2/10/66!
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSma vastu kI apekSA kisI dUsarI vastu ko sthUla kahA jAtA hai| sthUlatA aura sUkSmatA ke AdhAra para pudgala ko chaha vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| ye chahoM bheda skandha ko dRSTi meM rakhate hue kiye 15 gaye haiN| 1 - sthUla-sthUla lakar3I, patthara Adi jaise Thosa padArtha isa varga meM Ate haiN| 2 - sthUla- isa varga meM jala, tela Adi dravya padArtha Ate haiN| 3 - sthUla -sUkSma - prakAza, chAyA, andhakAra Adi jaise dRzya padArtha isa varga meM Ate haiN| 4 - sUkSma -sthUla aise padArtha isa varga meM Ate haiN| jinheM hama netra indriya se to nahIM jAna pAte, lekina zeSa cAroM meM se kisI na kisI indriya dvArA avazya jAna sakate haiN| 5 - sUkSma - zAstrIya bhASA meM jinheM kArmaNavargaNA kahate haiN| una pudgaloM ko isa varga meM rakhA gayA hai| ye ve sUkSma haiN| para skandha avazya hai| jo hamArI vicAra-kriyA jaisI kriyAoM ke liye anivArya hai| hamAre vicAroM aura bhAvoM kA prabhAva ina para par3atA hai| tathA ina kA prabhAva jIva dravya evaM anya pudgaloM para par3atA hai| 6 - sUkSma -sUkSma - karmavargaNA se bhI ati sUkSma! eka anya dRSTi se pudgala ke tevIsa bheda bhI kiye jAte haiN| 56 ina bhedoM ko zAstrIya bhASA meM vargaNAe~ kahate haiN| una meM se ATha mukhya vargaNAe~ haiM, aura ina ke aneka upabheda 17 bhI hote haiN| aSTa vidhi vargaNAe~ isa prakAra haiN| 1. audArika vargaNA! 5 - kArmaNa vargaNA! 2 - vaikriya vargaNA! 6 - zvAsocchvAsa vargaNA! 3 - AhAraka vargaNA! 7 - bhASA vargaNA! 4 - tejas vargaNA! 8 - mano vargaNA! 1 - audArika vargaNAe - sthUla pudgala - pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati aura trasajIvoM ke zarIra nirmANa yogya pudgala samUha! 2 - vaikriya vargaNA - choTA bar3A, halkA bhArI, dRzya-adRzya Adi vividha kriyAe~ karane meM samartha zarIra ke yogya pudgala-samUha! 3 - AhAraka vargaNA - yoga zakti janya zarIra ke yogya pudgala - samUha! 4 - taijasa vargaNA - vidyuta paramANu samUha! - ka- gommaTasAra, jIva kANDa gAthA -602! nemicandajI siddhAnta ckrvrtii| kha- niyamasAra gAthA -21-24 AcArya kundakunda! 56 gommaTasAra, jIva kANDa -593, 594! 57 gommaTa sAra jIva kANDa 595! (47)
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5- kArmaNa vargaNA -jIvoM sat va asat kriyA ke pratiphala meM banane vAlA pudgala samUha! 6- zvAsocchvAsa vargaNA-Ana prAna yogya pudgala samUha! 7 - bhASA vargaNA -bhASA ke yogya pudgala samUha! 8 - manovargaNA -cintana meM sahAyaka banane vAlA pudgala samUha! prathama kI cAra vargaNAeM aSTa sparzI sthUla skandha hai| ve halkI bhArI, mRdu-kaThora bhI hotI hai| kArmaNa, bhASA aura mana ye tIna vargaNAe~ catuHsparzI sUkSma skandha hai| ina meM kevala zIta, USNa, snigdha, aura rukSa ye cAra hI sparza hote haiN| guru, laghu, mRdu aura kaThina ye cAra sparza nahIM hote haiN| zvAsocchvAsa vargaNA catuHsparzI aura aSTa-sparzI donoM prakAra ke hote haiN| pudgala dravya kI saMkhyA, kyA paramANu aura kyA skandha, sabhI ke rUpa meM ananta haiN| eka pudgala, dUsare pudgala se sparza, rasa Adi kisI na kisI kAraNa se bhinna yA asamAna bhI ho sakatA hai| ataeva hama kaha sakate haiM ki pudgala bhI ananta hai| 58 pratyeka dravya kA apanA kArya hotA hai| isa kArya ko upakAra yA upagraha bhI kaha sakate haiN| yaha upagraha pudgala dravya apane svayaM yA anya pudgala dravyoM ke prati to karatA hI hai, jIva dravya ke prati bhI karatA hai| ukta dravya jIva-dravya kA upagraha bhI aneka rUpoM meM karatA hai| vaha jIva ke anusAra kabhI zarIra to, kabhI mana, kabhI vacana to ,kabhI zvAsocchvAsa ke rUpa meM apane svayaM kA pariNamana karatA huA, usa pariNamana ke mAdhyama se jIva dravya kA upagraha karatA rahatA 11 hai| sukha-duHkha, jIvana aura maraNa ke rUpa meM bhI pudgala dravya, jIva dravya kA upagraha karatA hai| 1deg pudgala dravya ke dvArA jIva dravya ke upagraha kA yaha artha kadApi nahIM hai ki pudgala dravya kI jIva dravya meM koI prakriyA yA pariNamana kiyA karAyA jAtA hai| isa kA artha, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, kevala yahI hai ki jIva dravya kA pariNana jIva dravya meM pudgala dravya kA pariNana pudgala dravya meM hotA hai lekina saMyogavaza donoM ke pariNamanoM meM, svabhAvataH, aisI kucha samAnatA athavA eka rUpatA bana par3atI hai ki hama jIva dravya ko lagatA hai ki yaha pariNamana hama meM jIva dravya ho rahA hai| vAstava meM aisA nahIM hai| jIva dravya kA pariNamana usake apane upAdAna yA antaraMga kAraNa para nirbhara hai| pudgala dravya to kevala nimitta haiM, aura bAhya kAraNa avazya hai| - kisI bhI dravya kA svarUpa hI yaha hai ki usa meM guNa aura paryAya hoM, pudgaloM ke guNoM kA vizleSaNa ho cukA hai, paryAyoM ke viSaya meM vicAraNA yahA~ kI jA rahI hai| yoM to, pudgala dravya ke anya dravyoM kI bhAMti ananta paryAya haiM, tathApi kucha pramukha paryAyoM kI carcA yahA~ kI jAtI hai, jo isa prakAra haiN| 58 bhagavatI sUtra -2!1! 59. bhagavatI sUtra -za. 13, udde 14 sU. 481! 60 tattvArtha sUtra -a. 5, sU. 20! (48)
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramANu skandha rUpa meM pariNata hote haiN| taba una kI dasa avasthAe~ haiM, kArya haiM, una ke nAma isa prakAra haiN| 61 1 - zabda! 6 bheda! 2- bandha! 7 - andhakAra! 8 - chAyA! 4 - sthUla! 9 - Atapa! 5 - saMsthAna! 10 - udyota! 1 - zabda - eka skandha ke sAtha dUsare skandha ke TakarAne se jo dhvani utpanna hotI hai| vaha zabda hai| 62 saMkSepa meM zabdoM ko tIna vargoM meM rakhA jA sakatA hai| bhASAtmaka, abhASAtmaka aura mishr| vistAra se, zabda ke mUlataH do bheda hote haiM aura donoM ke do-do prabheda tathA dvitIya bheda ke prathama prabheda ke bhI cAra prabheda hote haiN| 63 bhASAtmaka - isa varga meM mAnava aura pazu-pakSiyoM Adi kI dhvaniyA~ AtI haiN| isa ke do prakAra abhASAtmaka - zabda ka isa vaga ma prakRtijanya Ara vAdhava akSarAtmaka - aisI dhvaniyA~ isa varga ke antargata AtI haiN| jo akSarabaddha kI jA sakeM, likhI jA ske| anakSarAtmaka - isa varga meM rone-cillAne, khAMsane, phusaphusAne Adi kI tathA pazu-pakSiyoM kI dhvaniyA~ AtI haiM, inheM akSara baddha nahIM kiyA jA sktaa| ke isa varga meM prakRtijanya aura vAdyayantroM se utpanna hone vAlI dhvaniyA~ sammilita haiN| isa ke bhI do varga haiM - 1- prAyogika abhASAtmaka! 2 . vaistrAsika abhaassaatmk| vAdyayantroM se utpanna hone vAlI dhvaniyA~ prAyogika haiN| yaha prAyogika zabda cAra prakAra kA hai| tata varga meM ve dhvaniyA~ AtI haiM, jo carma tanana Adi jhilliyA~ ke kampana se utpanna hotI hai| tabalA, Dholaka, bherI Adi se aise zabda utpanna hote haiN| vitata zabda vINA Adi yantra-yantra meM, tantrI ke kampana se utpanna hote haiN| dhana zabda ve haiM, jo tAla, ghaNTA Adi dhana vastuoM ke abhighAta se utpanna hoM, 61 ka- uttarAdhyayana sUtra -a. 28 gA. 12-13 - satvArtha sUtra -a. 5 sU. 24 gaM- dravya saMgraha, gAthA -16! 62 cAstikAya -gAthA -71! 63 : tatvArtha rAjakArtika a.5. sU. 24! nahana K
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho / sauSira varga ve zabda Ate haiN| jo bAMsa, zaMkha, Adi meM vAyu-pratara ke kampana se utpanna 64 66, 67 68 69 vaisrasika -megha garjana Adi prAkRtika kAraNoM se utpanna hone vAle zabda vaikhasika kahalAte haiN| jaina darzana meM zabda ko kevala paugalika kahakara hI, vizrAma nahIM liyA, kintu usa kI 65 utpatti, zIghragati, lokavyApitva sthAyitva Adi vibhinna pahaluoM para gambhIra rUpa se vicAra kiyA hai / zabda pudgala skandhoM ke saMghAta aura bheda se utpanna hotA hai / vaktA bolane ke pUrva bhASA paramANuoM ko grahaNa karatA hai| bhASA ke rUpa meM una kA pariNamana karatA hai| tIsarI avasthA " utsarjana " hai / utsarjana ke dvArA bAhara nikale hue bhASA - pudgala AkAza meM phailate haiN| vaktA kA prayatna yadi manda hai to ve pudgala abhinna rahakara jala taraMga - nyAya" se asaMkhya yojana taka phaila kara zaktihIna ho jAte haiN| aura vaktA kA prayatna tIvra hotA hai| to ve bhinna hokara dUsare asaMkhya skandhoM ko grahaNa karate karate ati sUkSma kAla meM lokAnta taka cale jAte haiN| hama jo sunate haiM, vaha vaktA kA mUla zabda nahIM suna pAte / vaktA kA zabda - zreNiyoM-AkAza pradeza kI pattiyoM meM phailatA hai| ye zreNiyA~ vaktA ke pUrva-pazcima, uttara-dakSiNa, U~ce va nIce chahoM dizAoM meM hai / hama zabda kI samazreNI meM hote haiN| to mizra zabda sunate haiM arthAt vaktA dvArA uccArita zabda dravyoM aura una ke dvArA vAsita zabda- dravyoM ko sunate haiN| yadi hama vizreNI arthAt vidizA meM hote haiN| to kevala vAsita zabda hI suna pAte haiN| mizra zabda nahIM sunate haiM / 2 - bandha - bandha zabda kA paramANuoM kA bhI bandha ho sakatA hai| yA eka se adhika paramANuoM kA pudgala - paramANuoM arthAt kArmaNa vargaNAoM kA jIvadravya ke sAtha bhI bandha hotA hai / 70 artha hai bandhanA / jur3anA, milanA, saMyukta honaa| do yA do se adhika aura do yA do se adhika skandhoM kA bhI hotA hai| isI taraha eka eka yA eka se adhika skandhoM ke sAtha bhI bandha hotA hai| bandha kI yaha ullekhanIya vizeSatA hai ki usa kA vighaTana yA khaNDana yA anta avazyambhAvI hai| kyoMki jisa kA prArambha hotA hai| usa kA anta bhI avazyabheva hotA hai| eka niyama yaha bhI hai ki jina paramANuoM yA skandhoM athavA skandha paramANuoM yA dravyoM kA paraspara bandha hotA hai| ve paraspara sambaddha raha kara bhI apanA-apanA svatantra astitva banAye rakhate haiN| eka dravya dUsare dravya ke sAtha kSIra aura nIra kI bhAMti athavA rAsAyanika pratikriyA se sambaddha hokara bhI apanI pRthak sattA nahIM kho sakatA / usa ke paramANu kitane hI rUpAntArika ho jAte haiN| tathApi una kA apanA svatantra astitva surakSita rahatA hai / 64 65 66 67 68 69 70 sarvArthasiddhi - a. 5 sU- 24! sthAnAMga sUtra sthA. 2 uddhe. 3! prajJApanA sUtra pada. 11 ! prajJApanA sUtra pada - 11 ! prajJApanA pada 11 jambadvIpa prajJapti 5 a! prajJApanA sUtra pada - 11
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandha kA kAraNa -pudgala kA bandha jIva ke sAtha bhI hotA hai aura isa ke kaI kAraNa bhI haiN| yaha to ati spaSTa hai ki pudgala dravya sakriya hai aura jo sakriya hotA hai, usa kA TUTate-phUTate rahanA, jur3ate milate rahanA sbhAvAvika hai| usa meM koI na koI kArama nimitta ke rUpa meM avazya hotA hai| udAharaNArtha -miTTI ke aneka kaNoM kA bandha hone para ghar3A banatA hai| isa meM kumbhakAra nimitta kAraNa hai| bandha kI prakriyA vAstava meM atyanta hI sUkSma hai| paramANu se skandha, skandha se paramANu aura skandha se skandha kisa prakAra banate haiN| isa viSaya meM mukhyataH sAta tathya haiM, ve ye haiM - 1 - skandhoM kI utpatti kabhI bheda se, kabhI saMghAta se aura kabhI bheda-saMghAna se hotI hai| skandhoM kA vighaTana arthAt kucha paramANuoM kA eka skandha se vicchinna hokara dUsare skandha meM mila jAnA "bheda" kahalAtA hai| do skandhoM kA saMghaTana yA saMyoga ho jAnA saMghAta hai| aura ina donoM prakriyAoM kA eka sAtha ho jAne bheda saMghAta 71 hai| 2 - aNu kI utpatti kevala bheda-prakriyA se hI sambhava 72 hai| 3 - pudgala meM pAye jAne vAle snigdha aura rukSa nAmaka do guNoM ke kAraNa hI yaha prakriyA saMbhava 4 - jina paramANuoM kA snigdha yA rukSa guNa jaghanya arthAt nyUnatama zakti stara para ho una kA paraspara bandha nahIM hotA hai| 5 - jina paramANuoM yA skandhoM meM snigdha yA rukSa guNa samAna mAtrA meM arthAt samazakti stara para ho, unakA bhI paraspara bandha nahIM hotA hai| 6 - lekina una paramANuoM kA bandha avazya hotA hai| jinase snigdha aura rukSa guNoM kI saMkhyA meM do ekAMkoM kA antara hotA hai| jaise cAra snigdha guNayukta skandha kA yaha snigdha guNa yukta skandha ke sAtha bandha sambhava hai, athavA chaha rukSa guNa yukta skandha se bandha saMbhava hai| 7 - bandha kI prakriyA meM saMghAta se utpanna snigdhatA athavA rukSatA meM se jo bhI guNa adhika parimANa meM hotA hai| navIna skandha usI guNa rUpa meM pariNata hotA hai| udAharaNa ke liye eka skandha, pandraha snigdha guNa yukta skandha aura teraha rukSa guNa skandha se bane to vaha navIna skandha snigdha guNa rUpa hogaa| jIva aura pudgala ke pArasparika bandha kI eka viziSTa paribhASA hai| jIva kaSAya sahita hone ke kAraNa jIva kArmaNa vargaNA ke pudgala ko grahaNa karatA hai| isI grahaNa kA nAma bandha hai| " bandha yA 71 72 73 74 sthAnAMga sUtra sthAna -2 ude -3 sU- 82! tattvArtha sutra a. 5 sU. 27! prajJApanA sUtra, pariNAmapada 13 sUtra - 185! tattvArtha sUtra a. 8 sU. 2!
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyoga ko prApta hone vAlI kArmaNa vargaNAoM meM aneka prakAra kA svabhAva par3anA prakRti bandha hai, yaha ATha prakAra kA hotA 75 hai| una ke nAma ye haiN| 1- jJAnAvaraNa karma! 5 - Ayu karma! 2 - darzanAvaraNa karma! 6 - nAma karma! 3 - vedanIya karma! 7 - gotra karma! 4 - mohanIya karma! 8 - antarAya karma! ina karmoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya va antarAya ye karma ghAtI haiM, aura zeSa karma aghAtI 76 haiN| karma saMskAra mAtra hI nahIM hai, kintu eka vastubhUta pudgala padArtha hai| 3 - sUkSma - isa kA artha hai choTApana, yaha do prakAra kA hai -antya sUkSma aura ApekSika sUkSma 4 - sthUla - isa kA artha hai bdd'aapn| isa ke do bheda haiN| antya sthUla, jo mahAskandha meM pAyA jAtA hai| ApekSita sthUla jo choTI bar3I vastue~ haiN| 5 - saMsthAna - isa kA artha hai -AkAra, racanA vizeSa isake do bheda haiM -itthaM saMsthAna, anitthaM sNsthaan| 6 - bheda - isa kA artha "khaNDa" hai| skandhoM kA vighaTana "bheda" kahalAtA hai| 7 - tama - jo dekhane meM bAdhaka ho aura prakAza kA virodhI ho| 77 8 - chAyA - prakAza para AvaraNa par3ane para chAyA utpanna hotI hai, yaha prakAza kA abhAva rUpa nahIM hai| 9 - Atapa - sUrya Adi ke nimitta se hone vAle USNa prakAza ko Atapa kahate haiN| 10 - udyota - candramA, juganU Adi ke zIta prakAza ko udyota kahate haiN| Atapa aura udyota meM donoM, prakAza ke vibhAga haiN| unhIM ke rUpa meM usa kA vaijJAnika dRSTi se vivecana huA hai| sArapUrNa bhASA meM yahI kahA jA sakatA hai ki jaina darzana meM paramANu vijJAna aura padArtha-darzana nizcala evaM samagra nirUpaNa hai| ati spaSTa hai ki ukta darzana meM AdhyAtmika vivecana jisa sImA taka pahuMcA huA hai, usI prakAra padArtha vizleSaNa bhI pahuMca cukA hai| jisa kI sarvAMgapUrNa vicAraNA samaya aura zrama sAdhya avazya hai| maryAdita pRSThoM ke kAraNa ukta nibandha meM pudgalAstikAya kA dizA-nirdeza ke rUpa meM Alekhana kiyA gayA hai, pratipAdya viSaya ke bahuvidha AyAmoM kA saMsparza bhI nahIM kiyA hai| tathApi ise agAdha-apAra mahAsAgara meM se eka bUnda kA grahaNa karane ke liye kiye gaye caMcupAta kI bhAMti mAna kara vizeSa adhyayana kI ora jijJAsu jana agrasara hoNge| yahI antahRdaya kI AkAMkSA hai, maMgala manISA hai| kha- sthAnAMga sUtra- 8/3/596! gha- bhagavatI sUtra za. 6 uddhe. 9! ca- prathama karma grantha gAthA -3! ka- uttarAdhyayana sUtra -a. 33 gA. 2-3! ga- prajJApanA sUtra 23/1 Da- tattvArtha sUtra -8/5! cha- paMca saMgraha -2/2! ka- paMcAdhyAyI 2/998, 299 sarvArthasiddhi a. 5 sU. 24! kha- gosmaTasAra jIvakANDa -9! 76 77
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNadhArA aura dhyAna bhAratIya adhyAtmavAdI paramparA meM dhyAna sAdhanA kA astitva ati prAcInakAla se hI rahA hai| yahA~ taka ki ati prAcIna nagara mohana jodar3oM aura har3appA se khudAI meM, jo sIleM Adi upalabdha huI haiM, unameM bhI dhyAnamudrA meM yogiyoM ke aMkana pAye jAte haiM / isa prakAra aitihAsika adhyayana ke, jo bhI prAcInatama strota hameM upalabdha haiM, ve sabhI bhArata meM dhyAna kI paramparA ke atiprAcInakAla se pracalita hone kI puSTi karate haiN| unase yaha bhI siddha hotA hai ki bhArata meM yajJa-mArga kI apekSA dhyAnamArga kI paramparA prAcIna hai aura use sadaiva hI AdarapUrNa sthAna prApta rahA hai| 1 aupaniSadika paramparA aura usakI sahavartI zramaNa paramparAoM meM sAdhanA kI dRSTi se dhyAna kA mahatvapUrNa sthAna rahA huA thaa| aupaniSadika RSi- gaNa aura zramaNa-sAdhaka apanI dainika jIvanacaryA meM dhyAna-sAdhanA ko sthAna dete rahe haiM yaha eka nirvivAda tathya haiN| mahAvIra aura buddha ke pUrva bhI aneka aise zramaNa sAdhaka the, jo dhyAna sAdhanA kI viziSTa vidhiyoM ke na kevala jJAtA the, apitu apane sAMnidhya meM aneka sAdhakoM ko una dhyAna sAdhanA kI vidhiyoM kA abhyAsa bhI karavAte the| ina AcAryoM kI dhyAna sAdhanA kI apanI-apanI viziSTa vidhiyA~ thIM aise saMketa bhI milate haiN| buddha apane sAdhanAkAla meM aise hI eka dhyAna-sAdhaka zramaNa AcArya rAmaputta ke pAsa svayaM dhyAna-sAdhanA ke abhyAsa ke liye gaye the| rAmaputta ke sambandha meM tripiTaka sAhitya meM yaha bhI ullekha milatA hai ki svayaM bhagavAn buddha jJAna prApti ke pazcAt bhI apanI sAdhanA kI upalabdhiyoM ko batAne hetu unase milane ke lie utsuka the, kintu taba taka unakI mRtyu ho cukI thI (2) / inhIM rAmapUtta kA ullekha jaina Agama sAhitya meM bhI AtA hai| sUtrakRtAMga meM unake nAma ke nirdeza ke atirikta antakRtadazA RSibhASita sambandhita svatantra adhyAya bhI rahe the| durbhAgya se antakRtadazA kA vaha adhyAya to Aja lupta hai, kintu RSibhASita meM unake upadezoM kA saMkalana Aja bhI upalabdha hai| prAkRta AgamoM meM Adi meM to unase 1 cukA (6) 2 3 4 5 jaina sAdhanA aura dhyAna 6 DaoN. sAgaramala jaina Mohenjodero and Indus civilization, john Marshall vol. I page 52 Dictionary of Pali proper names, By J.P. malal sekhar (1937) Val.I P. 382-83 sUtrakRtAMga, 1/3/4/2-3 sthAnAMga, 10 / 133 (isameM antakRtdazA kI prAcIna viSayavastu kA ullekha hai) isibhAsiyAI, adhyAya 23 vahI, adhyAya 23
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddha aura mahAvIra ko jJAna kA jo prakAza upalabdha huA vaha unakI dhyAna sAdhanA kA pariNAma hI thA, isameM Aja kisI prakAra kA vaimatya nahIM hai| kintu hamArA yaha durbhAgya hai ki prAcIna sAhitya meM bhI dhyAna sAdhanA kI ina paddhatiyoM ke vistRta vivaraNa Aja upalabdha nahIM hai| mAtra yatra-tatra vikIrNa nirdeza hI hameM milate haiN| phira bhI jo sUcanAyeM upalabdha haiM, unake AdhAra para itanA to kahA hI jA sakatA hai ki aupaniSadika RSigaNa aura zramaNa sAdhaka apane AdhyAtmika vikAsa ke liye dhyAna sAdhanA kI vibhinna paddhatiyoM kA anusaraNa karate the| unakI dhyAna-sAdhanA paddhatiyoM ke mAtra kucha avazeSa Aja bhI hameM yoga paramparA ke sAtha-sAtha jaina aura bauddha paramparAoM se mila jAte haiN| jainadharma aura dhyAna zramaNa paramparA kI nirgranthadhArA jo Aja jaina paramparA ke nAma se jAnI jAtI hai apane astitva kAla se dhyAna sAdhanA se jur3I huI hai| prAkRta sAhitya ke prAcInatama granthoM AcarAMga, uttarAdhyayana, RSibhASita Adi meM dhyAna kA mahatva spaSTa rUpa se pratipAdita hai| RSibhASita (isibhAsiyAiM) meM to spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki zarIra meM jo sthAna mastiSka kA hai, sAdhanA meM vahI sthAna dhyAna kA hai (7) / uttarAdhyayana sUtra meM zramaNa jIva kI dinacaryA kA vivaraNa prastuta karate hue kahA gayA hai ki pratyeka zramaNa sAdhaka ko dina aura rAtri ke dUsare prahara meM niyamita rUpa se dhyAna karanA cAhie (8) / Aja bhI jaina zramaNa ko nidrAtyAga pazcAt, bhikSAcaryA evaM padayAtrA lauTane para gamanAgamana evaM malamUtra Adi ke visarjana ke pazcAt tathA prAtaHkAlIna aura sAyaMkAlIna pratikramaNa karate samaya dhyAna karanA hotA hai (9) / usake AcAra aura upAsanA ke sAtha kadama-kadama para dhyAna prakriyA jur3I huI hai / jaina paramparA meM dhyAna kA kitanA mahatva hai isakA sabase bar3A pramANa to yaha hai ki jaina tIrthaMkaroM kI pratimAyeM cAhe ve khaDgAsana meM ho yA padmAsana meM sadaiva hI dhyAnamudrA meM upalabdha hotI haiN| Aja taka koI bhI jina pratimA dhyAna mudrA ke atirikta kisI bhI anya mudrA meM upalabdha hI nahIM huI hai| yadyapi tIrthaMkara yA jina pratimAoM ke atirikta buddha kI bhI kucha pratimAyeM dhyAna mudrA meM upalabdha huI haiM kintu buddha kI adhikAMza pratimAyeM to dhyAnetara mudrAoM yathA abhayamudrA, varada mudrA aura upadeza mudrA meM hI milatI hai| isI prakAra ziva kI kucha pratimAyoM bhI dhyAna mudrA meM milatI haiM kintu nRtya mudrA Adi meM bhI ziva pratimAyeM vipula parimANa meM upalabdha hotI haiN| isa prakAra jahA~ anya paramparAoM meM apane ArAdhya devoM kI pratimAyeM dhyAnetara mudrAoM meM bhI banatI rahI, vahA~ tIrthaMkara yA jina pratimAyeM mAtra dhyAmudrA meM hI nirmita huI, kisI bhI anya mudrA meM nahIM bnii| jina pratimAoM ke nirmANa kA do sahasravarSa kA itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki kabhI bhI koI bhI jina - pratimA tIrthaMkara pratimA dhyAna - mudrA ke atirikta kisI anya mudrA meM nahIM banAI gyii| isase jaina paramparA meM dhyAna kA kyA sthAna rahA hai yaha suspaSTa ho jAtA hai| jainAcAryoM ne dhyAna ko sAdhanA kA mastiSka mAnA hai| jisa prakAra mastiSka ke niSkriya ho jAne para mAnava jIvana kA koI artha nahIM raha jAtA hai usI prakAra dhyAna ke abhAva meM jaina sAdhanA kA koI artha nahIM raha jAtA hai / 6) 8 9 isibhAsiyAI (RSibhASita), 22 / 14 uttarAdhyayanasUtra, 26 / 18 zramaNasUtra (upAdhyAya amaramuni), prathama saMskaraNa pR. 133 - 134
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-sAdhanA kI AvazyakatA - mAnava mana svabhAvataH caMcala mAnA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM mana ko duSTa azva kI saMjJA dI gaI, jo kumArga meM bhAgatA hai (10) / gItA meM mana ko caMcala batAte hue kahA gayA hai ki usako nigra hIta karanA vAyu ko rokane ke samAna ati kaThina hai (11 / caMcala mana meM vikalpa uThate haiM inhIM vikalpoM ke kAraNa caittasika AkulatA yA azAnti kA janma hotA hai| yaha AkulatA hI cetanA meM udvignatA yA tanAva kI upasthiti kI sUcaka hai| citta kI yaha udvigna yA tanAvapUrNa sthiti hI asamAdhi yA duHkha hai| isI caitasika pIr3A yA duHkha se vimukti pAnA samagra AdhyAtmika sAdhanA paddhatiyoM kA mulabhUta lakSya hai| ise hI nirvANa yA mukti kahA gayA hai| manuSya meM duHkha-vibhukti kI bhAvanA sadaiva hI rahI hai| yaha svabhAvika hai, Aropita nahIM hai| kyoMki koI bhI vyakti tanAva yA udvignatA kI sthiti meM jInA nahIM cAhatA hai| udvignatA cetanA kI vibhAvadazA hai| vibhAvadazA se svabhAva meM lauTanA yahI sAdhanA hai| pUrva yA pazcima kI sabhI adhyAtma pradhAna sAdhanA vidhiyoM kA lakSya yahI rahA hai ki cita ko AkalatA, udvignatA yA tanAvoM se makta karake. use nirAkala. anadvigna cittadazA yA samAdhibhAva meM sthita kiyA jaaye| isake liye sAdhanA vidhiyoM kA lakSya nirvikAra aura nirvikalpa samatA yukta citta kI upalabdhi hI hai| ise hI samAdhi sAmAyika (prAkRta samAhi) kahA gayA hai| dhyAna isI samAdhi yA nirvikalpa citta kI upalabdhi kA abhyAsa hai| yahI kAraNa hai ki ve sabhI sAdhanA paddhatiyA~ jo citta ko anudvigna, nirAkula, nirvikAra aura nirvikalpa yA dUsare zabdoM meM samatva-yukta banAnA cAhatI hai, dhyAna ko apanI sAdhanA meM avasya sthAna detI haiN| dhyAna kA svarUpa evaM prakriyA - jainAcAryoM, ne dhyAna ko 'cintAnirodha' kahA hai (12) / cintA kA nirodha ho jAnA hI dhyAna hai| dUsare zabdoM meM yaha mana kI caMcalatA ko samApta karane kA abhyAsa hai| jaba dhyAna siddha ho jAtA hai to citta kI caMcalatA svataH hI samApta ho jAtI hai| yogadarzana meM 'yoga' ko paribhASita karate hue bhI kahA gayA hai ki cittavRtti kA nirodha kI 'yoga' hai| spaSTa hai ki citta kI caMcalatA kI samApti yA cittavRtti kA virodha dhyAna se hI sambhava hai| ataH dhyAna ko sAdhanA kA Avazyaka aMga mAnA gayA hai| gItA meM mana kI caMcalatA ke nirodha ko vAyu ko rokane ke samAna ati kaThina mAnA gayA hai (13) / usameM usake nirodha ke do upAya batAte gaye haiM -1 abhyAsa aura 2 vairaagy| uttarAdhyayana meM mana rUpI duSTa azva ko nigrahIta karane ke liye zruta rUpI rassiyoM kA prayoga Avazyaka batAyA gayA (14) hai| caMcalacitta kI saMkalpa-vikalpAtmaka taraMge yA vAsanAjanya Avega sahaja hI samApta nahIM ho jAte haiN| pahale utanI bhAga-daur3a ko samApta karanA hotA hai| kintu yaha vAsanonmukha sakriya-mana yA vikSobhita citta nirodha ke saMkalpa mAtra se niyantrita nahIM ho pAtA hai| punaH yadi use balAt rokane kA prayatna kiyA jAtA hai to vaha 10 11 12 13 uttarAdhyayana sUtra, 23/5-56 bhagavadgItA 6/34 tattvArtha sUtra, 9/27 gItA 6/34 14 uttarAdhyayana sUtra 123/56 (55)
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika vikSubdha hokara manuSya ko pAlanapana ke kagAra para pahu~cA detA hai jaise tIvra gati se calate hue vAhana ko yakAyata rokane kA prayatna bhayaMkara durghaTanA kA hI kAraNa banatA hai, usI prakAra citta kI caMcalatA kA yakAyaka nirodha vikSiptA kA kAraNa banatA hai| prathamataH mAnava mana kI gatizIlatA ko niyaMtrita kara usakI gati kI dizA badalanI hotI hai| jJAna yA vivekarUpI lagAma ke dvArA usa mana rUpI duSTa azva ko kumArga se sanmArga kI dizA meM mor3A jAtA hai| isase usakI sakriyatA yakAyaka samApta to nahIM hotI, kintu usakI dizA badala jAtI hai| dhyAna meM bhI yahI karanA hotA hai| dhyAna meM sarva prathama mana ko vAsanA rUpI vikalpoM se mor3akara dharma-cintana meM lagAyA jAtA hai phira kramazaH isa cintana kI prakriyA ko zithila yA kSINa kiyA jAtA hai| anta meM eka aisI sthiti A jAtA hai jaba mana pUrNataH niSkriya ho jAtA hai, usakI bhAgadaur3a samApta ho jAtI hai| aisA mana, mana na rahakara 'amana' ho jAtA hai| mana ko 'amana' banA denA hI dhyAna hai| isa prakAra caittAsika tanAvoM yA vikSobhoM ko samApta karane ke liye athavA nirvikalpa aura zAnta citta dazA kI upalabdhi ke lie dhyAna sAdhanA Avazyaka hai| usake dvArA saMkalpa-vikalpoM meM vibhakta citta ko kendrita kiyA jAtA hai| vividha vAsanAoM, AkAMkSAoM aura icchAoM ke kAraNa cetanA-zakti aneka rUpoM meM vikhaNDita hokara svataH meM hI saMgharSazIla ho jAtI hai (15) / usa zakti kA yaha vikharAva hI hamArA AdhyAtmika patana hai| dhyAna isa caittasika vighaTana ko samApta kara cetanA ko kendrita karatA hai| cUMki vaha vighaTita cetanA ko saMgaThita karatA hai isIliye vaha yoga (unification) hai| dhyAna cetanA ke saMgaThana kI kalA hai| saMgaThita cetanA hI zakti srota hai, isIliye yaha mAnA jAtA hai ki dhyAna se aneka Atmika labdhiyAM yA siddhiyA~ prApta hotI haiN| cittadhArA jaba vAsanAoM evaM AkAMkSAoM ke mArga se bahatI hai to vaha vAsanAoM, AkAMkSAoM, icchAoM kI svAbhAvika bahuvidhatA ke kAraNa aneka dhArAoM meM vibhakta hokara nirbala ho jAtI hai| dhyAna ina vibhakta evaM nirbala cittadhArAoM ko eka dizA meM mor3ane kA prayAsa hai| jaba dhyAna kI sAdhanA yA abhyAsa se cittadhArA eka dizA meM bahane lagatI hai, to na kevala vaha sabala hotI hai, apitu niyaMtrita hone se usakI dizA bhI samyak hotI hai| jisa prakAra bA~dha vikIrNa jaladhArAoM ko ekatra kara unheM sabala aura suniyojita karatA hai, usI prakAra dhyAna bhI hamArI cetanadhArA ko sabala aura suniyojita karatA hai| jisa rA suniyojita jala-zakti kA samyak upayoga sambhava ho pAtA hai, usI prakAra dhyAna dvArA suniyojita cetanazakti kA samyak upayoga sambhava hai| - saMkSepa meM Atmazakti ke kendrIkaraNa evaM use samyak dizA meM niyojita karane ke lie dhyAna sAdhanA Avazyaka hai| vaha citta vRttiyoM kI nirarthaka bhAgadaur3a ko samApta kara hameM mAnasika vikSobhoM evaM vikAroM se mukta rakhatA hai| pariNAmataH vaha AdhyAtmika zAnti aura nirvikalpa citta kI upalabdhi kA anyatama sAdhana hai| dhyAna ke pAramparika evaM vyAvahArika lAbha - dhyAnazataka (jhANAjjhayana) meM dhyAna se hone vAle pAramparika evaM vyAvahArika lAbhoM kI vistRta cArcA hai| usameM kahA gayA hai ki dharmadhyAna se zubhAsrava, 15 AcArAMga 1/5/2/25 evaM 1/3/2
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara, nirjarA aura devaloka ke sukha prApta hote haiN| zukla dhyAna ke bhI prathama do caraNoM kA pariNAma zubhAsrava evaM anuttara devaloka ke sukha hai, jabaki zukladhyAna ke antima do caraNoM kA phala mokSa ya nirvANa hai| yahA~ yaha smaraNa rakhane yogya hai ki jaba taka dhyAna meM vikalpa hai, AkAMkSA hai, cAhe vaha prazasta hI kyoM nahIM ho taba taka vaha zubhAsrava kA kAraNa to hogA hii| phira bhI yaha subhAsrava antatogatvA mukti kA nimitta hone se upAdeya hI mAnA gayA hai| aisA Asrava mithyAtva ke abhAva ke kAraNa saMsAra kI abhivRddhi kA kAraNa nahIM banatA hai| (16) punaH dhyAna ke lAbhoM kI carcA karate hue usameM kahA gayA hai ki jisa prakAra jala vastra ke mala ko dhokara use nirmala banA detA hai, usI prakAra dhyAnarUpI jala AtmA ke karmarUpI mala ko dhokara use nirmala banA detA hai| jisa prakAra agni lohe ke maila ko dUra kara detI hai, usI prakAra dhyAna rUpI agni AtmA para lage hue karmarUpI mala ko dUra kara detI hai (17) / jisa prakAra vAyu se prerita agni dIrghakAla se saMcita kASTha ko jalA detI hai, usI prakAra dhyAnarUpI vAyu se prerita sAdhanArUpI agni pUrva bhavoM ke saMcita karma saMskAroM ko naSTa kara detI hai (18) jisa prakAra vAyu se tADita megha zIghra hI vilIna ho jAte haiM usI prakAra dhyAnarUpI vAyu se tADita karmarUpI megha zIghra vilIna ho jAte haiM (19 / saMkSepa meM dhyAna sAdhanA se AtmA karmarUpI mala evaM AvaraNa se mukta hokara apanI zuddha nirvikAra jJAtA draSTA avasthA ko prApta ho jAtA hai| __ dhyAna ke ina cAra alaukika yA AdhyAtmika lAbhoM ke atirikta granthakAra ne usake aihika, manovaijJAnika lAbhoM kI bhI carcA kI hai| vaha kahatA hai ki jisakA citta dhyAna meM saMlagna hai, vaha krodhAdi kaSAyoM se utpanna hone vAle IrSyA, viSAda, zoka Adi mAnasika duHkhoM se pIr3ata nahIM hotA hai (20) granthakAra ke isa kathana kA rahasya yaha hai ki jaba dhyAna meM AtmA apramatta cetA hokara jJAtA-draSTA bhAva meM sthita hotA hai, to use apramattatA kI sthiti meM na to kaSAya hI kriyAzIla hote haiM aura na unase utpanna hone vAle IrSyA, dveSa, viSAda Adi bhAva hI utpanna hote haiN| dhyAnI vyakti pUrva saMskAroM ke kAraNa utpanna hone vAle kaSAyoM ke vipAka ko mAtra dekhatA hai, kintu ucca bhAvoM meM pariNata nahIM hotA hai| ataH kASAyika bhAvoM kI pariNati nahIM hone se usake citta ke mAnasika tanAva samApta ho jAte haiN| dhyAna mAnasika tanAvoM se mukti kA anyatama sAdhana hai| dhyAnazataka (jhANAjjhayaNa) ke anusAra dhyAna se na kevala Atma vizuddhi aura mAnasika tanAvoM se mukti milatI hai, apitu zArIrika pIr3AyeM bhI kama ho jAtI haiN| usameM likhA hai ki jo citta dhyAna meM atizaya sthiratA prApta kara cukA hai, vaha zIta, uSNa Adi zArIrika duHkhoM se bhI vicalita nahIM hotA hai| vaha unheM nirAkulatApUrvaka sahana kara letA hai (11 / yaha hamArA vyAvahArika anubhava hai ki jaba hamArI cittavRtti kisI vizeSa dizA meM kendrita hotI hai to hama 16 dhyAna zataka, (jhANAjjhayaNa), 93-96 17 vahI 97-100 18 vahI 101 vahI 102 20 dhyAnazataka 103 21 vahI -104 (57)
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ zArIrika pIr3AoM ko bhUla jAte haiM, jaise eka vyApArI vyApAra meM bhUkha-pyAsa Adi ko bhUla jAtA hai| ataH dhyAna meM daihika pIr3AoM kA ehasAsa bhI alpatama ho jAtA hai| AcArya bhadrabAhu ne kAyotsarga, jo dhyAna sAdhanA kI agrima sthiti hai, ke lAbhoM kI carcA karate hue Avazyaka niryukti meM likhA hai ki kAyotsarga ke nimna pA~ca lAbha haiN| (22) 1. deha jADya zuddhi - zleSma evaM carbI ke kama ho jAne se deha kI jar3atA samApta ho jAtI hai| kAryotsarga se zleSma carbI Adi naSTa hote haiM, ataH unase utpanna hone vAlI jar3atA bhI naSTa ho jAtI hai / 2. mati jADya zuddhi-kAyotsarga meM mana kI pravRtti kendrita ho jAtI hai, usase bauddhika jar3atA kSINa hotI hai| 3 sukha-duHkha titikSA, (samatAbhAva ) 4. kAyotsarga meM sthita vyakti anuprekSAoM yA bhAvanAoM kA sthiratApUrvaka abhyAsa kara sakatA hai| 5. dhyAna- kAyotsarga meM zubha dhyAna kA abhyAsa sahaja ho jAtA hai| ina lAbhoM meM na kevala AdhyAtmika lAbhoM kI carcA hai apitu mAnasika aura zArIrika lAbhoM kI bhI carcA hai| vastutaH dhyAna sAdhanA kI vaha kalA hai jo na kevala citta kI nirarthaka bhAga-daur3a ko niyaMtrita karatI hai, apitu vAcika aura kAyika ( daihika) gatividhiyoM ko bhI niyaMtrita kara vyakti ko apane Apa se jor3a detI hai| hameM yaha ehasAsa hotA hai ki hama astitva caittasika aura daihika gatividhiyoM se bhI Upara haiM aura hama unake na kevala sAkSI hai, apitu niyAmaka bhI haiN| dhyAna Atma sAkSAtkAra kI kalA manuSya ke liye, jo kucha bhI zreSThatama aura kalyANakArI hai, vaha svayaM apane ko jAnanA aura apane meM jInA hai| Atma bodha se mahatvapUrNa evaM zreSThatama anya koI bodha hai hI nhiiN| Atma sAkSAtkAra yA AtmajJAna hI sAdhanA kA sAratatva hai| sAdhanA kA artha hai apane Apa ke prati jAganA hai| vaha 'ko'haM' se 'so'haM' taka kI yAtrA hai / sAdhanA kI isa yAtrA meM apane Apa ke prati jAganA sambhava hotA hai dhyAna ke dvaaraa| dhyAna meM AtmA, AtmA ke dvArA AtmA ko jAnatA hai| yaha apane Apa ke sammukha hotA hai| dhyAna se jJAtA apanI hI vRttiyoM, bhAvanAoM, AvegoM aura vAsanAoM ko jJeya banAkara vastutaH apanA hI darzana karatA hai| yadyapi yaha darzana tabhI sambhava hotA hai, jaba hama inakA atikramaNa kara jAte haiM, arthAt inake prati kartAbhAva se mukta hokara sAkSI bhAva jagAte haiN| ataH dhyAna AtmA ke darzana kI kalA hai| dhyAna hI vaha vidhi hai, jisake dvArA hama sIdhe apane hI sammukha hote haiM, ise hI Atma sAkSAtkAra kahate haiN| dhyAna jIva meM jina kA, AtmA meM paramAtmA kA darzana karAtA hai / - dhyAna kI isa prakriyA meM AtmA ke dvArA paramAtmA (zuddhAtmA) ke darzana ke pUrva sarva prathama to hameM apane 'vAsanAtmaka sva' (Id) kA sAkSAtkAra hotA hai- dUsare zabdoM meM hama apane hI vikAroM aura vAsanAoM ke prati jAgate haiN| jAgaraNa ke isa prathama caraNa meM hameM unakI vidrutA kA bodha hotA hai| hameM lagatA hai ki ye hamAre vikAra bhAva haiM - vibhAva haiM, kyoMki hama meM ye 'para' kenimitta se hote haiN| yahI vibhAva dazA kA bodha sAdhanA kA dUsarA caraNa hai| sAdhanA ke tIsare caraNa meM sAdhaka vibhAga se rahita zuddha Atma-dazA kI anubhUti karatA hai- yahI paramAtma darzana hai / svabhAvadazA meM ramaNa hai / yahA~ yaha vicAraNIya hai ki dhyAna isa Atma-darzana meM kaise sahAyaka hotA hai ? dhyAna meM zarIra ko sthira rakhakara A~kha banda karanI hotI hai| jaise hI A~kha banda hotI hai vyakti kA sambandha bAhya jagata se TUTakara antarjagata se jur3atA hai, antara kA paridRzya sAmane AtA hai| aba hamArI cetanA kA viSaya bAhya vastueM na hokara manosRjanAeM hotI hai| jaba vyakti ina manosRjanAoM 22 Avazyaka niyukti 1462 (58)
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ (saMkalpavikalpo) kA draSTA banatA hai, to use eka ora inakI para-nimittatA (vibhAva rUpatA) kA bodha hotA hai tathA dUsarI ora apane sAkSI svarUpa kA bodha hotA hai| AtmA-anAtma kA viveka yA sva para ke bheda kA jJAna hotA hai| kartA-bhoktA bhAva ke vikalpa kSINa hone lagate haiN| eka nirvikalpa Atma dazA kI anubhUti hotI hai| dUsare zabdoM meM mana kI bhAga-daur3a samApta ho jAtI hai| manosRjanAeM yA saMkalpa-vikalpa vilIna hone lagate haiN| cetanA kI sabhI vikalatAeM samApta ho jAtI haiN| mana AtmA meM vilIna ho jAtA hai| sahaja-samAdhi prakaTa hotI hai| isa prakAra samasta AkAMkSAoM, vAsanAoM, saMkalpa-vikalpoM evaM tanAvoM se mukta hone para eka aparimita nirapekSa Ananda kI upalabdhi hotI hai| AtmA apane cidAnanda svarUpa meM lIna rahatA hai| isa prakAra dhyAna AtmA ko paramAtmA yA zuddhAtmA se jor3atA hai| ataH vaha AtmasAkSAtkAra yA paramAtmA ke darzana kI eka kalA hai| dhyAna mukti kA anyatama kAraNa - jainadharma meM dhyAna ko mukti kA anyatama kAraNa mAnA jA sakatA hai| jaina dArzanikoM ne AdhyAtmika vikAsa ke jina 14 sopAnoM (guNasthAnoM) kA ullekha kiyA hai, unameM antima guNa-sthAna ko ayogI kevalI guNa-sthAna kahA gayA hai| ayogI kevalI guNa-sthAna vaha avasthA hai jisameM vItarAga AtmA apane kAyayoga, vacanayoga, manoyoga arthAt zarIra, vANI aura mana kI gatividhiyoM kA virodha kara letA hai aura unake viruddha hone para hI vaha makti yA nirvANa ko prApta kara letA hai| yaha prakriyA sambhava hai zukladhyAna ke caturtha caraNa vyuparatakriyA nivRtti ke dvaaraa| ataH dhyAna mokSa kA anyatama kAraNa hai| jaina paramparA meM dhyAna meM sthita hone ke pUrva jina padoM kA uccAraNa kiyA jAtA hai ve nimna haiM - ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosarAmi 23 - arthAt "maiM zarIra se sthira hokara, vANI se mauna hokara, mana ko dhyAna meM niyojita kara zarIra ke prati mamatva kA parityAga karatA huuN|" yahA~ hameM smaraNa rakhanA cAhie ki appANaM vosarAmi kA artha, AtmA kA visarjana karanA nahIM hai, apitu deha ke prati apanepana ke bhAva kA visarjana karanA hai| kyoMki visarjana yA parityAga AtmA kA nahIM, apanepana ke arthAta mamatva buddhi kA hotA hai| jaba kAyika, vAcika aura mAnasika kriyAoM para pUrNa niyaMtraNa sthApita ho jAtA hai tabhI dhyAna kI siddhi hotI hai aura jaba dhyAna siddha ho jAtA hai to AtmA ayoga dazA arthAt mokSa ko prApta kara letA hai| ataH yaha spaSTa hai ki dhyAna mokSa kA anyatama kAraNa hai| jaina paramparA meM dhyAna Antarika tapa kA eka prakAra hai| isa Antarika tapa ko Atma-vizuddhi kA kAraNa mAnA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki AtmA tapa se parizuddha hotI hai (24) samyak jJAna se vastu svarUpa kA yathArtha bodha hotA hai| samyak darzana se tatva-zraddhA utpanna hotI hai| samyak cAritra Azrava kA nirodha karatA hai| kintu ina tInoM se bhI mukti sambhava nahIM hotI, mukti kA antima kAraNa to nirjarA hai| sampUrNa karmoM kI nirjarA ho jAnA hI mukti hai aura karmoM kI tapa se hI nirjarA hotI hai| ataH dhyAna tapa kA eka viziSTa rUpa hai, jo Atma zuddhi kA anyatama kAraNa hai| vaise yaha bhI kahA jAtA hai ki AtmA vyuparata kriyA nivRtti nAmaka zukla dhyAna meM ArUr3ha hokara hI mukti ko prApta hotA hai| ataH hama yaha kaha sakate haiM ki jaina sAdhanA vidhi meM dhyAna mukti kA anyatama 23. AvazyakasUtra- AgArasUtra ( zramaNasUtra (amaramuni) pra.saM.pR.376) 24. uttarAdhyayanasUtra, 28/35
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa hai| dhyAna eka aisI avasthA hai jaba AtmA pUrNarUpa se 'sva' meM sthita hotA hai aura AtmA kA 'sva' meM sthita honA hI mukti yA nirvANa kI avasthA hai| ataH dhyAna hI mukti bana jAtA hai| yoga darzana meM dhyAna kI samAdhi kA pUrva caraNa mAnA gayA hai| usameM bhI dhyAna se hI samAdhi kI siddhi hotI hai| dhyAna jaba apanI pUrNatA para pahuMcatA hai to vahI samAdhi bana jAtA hai| dhyAna kI isa nirvikalpa dazA ko na kevala jaina-darzana meM, apitu sampUrNa zramaNa paramparA meM aura na kevala sampUrNa zramaNa paramparA meM apitu sabhI dharmoM kI sAdhanA vidhiyoM meM mukti kA aMtima upAya mAnA gayA hai| yoga cAhe citta vRttiyoM ke nirodha rUpa meM nirvikaMkalpa samAdhi ho yA AtmA ko paramAtmA se jor3ane kI kalA ho, vaha dhyAna hI hai| dhyAna aura samAdhi - sarvArthasiddhi aura tatvArthavArtika meM samAdhi ke svarUpa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra koSThAgAra meM lagI huI Aga ko zAnta karanA Avazyaka hai, usI prakAra muni-jIvana ke zIlavratoM meM lagI huI vAsanA yA AkaMkSArUpI agni kA prazamana karanA bhI Avazyaka hai| yahI samAdhi hai| (25) ghavalA meM AcArya vIrasena ne jJAna, darzana aura cAritra meM samyak avasthiti ko hI samAdhi kahA hai (26) / vastutaH cittavRtti kA udvelita honA yA udvigna honA hI asamAdhi hai aura unakI isa udvignitA kA samApta ho jAnA hI samAdhi hai| udAharaNa ke rUpa meM jaba vAyu ke saMyoga se jala taraMgAyita hotA hai to usa taraMgita jala meM tala meM rahI huI vastuoM kA bodha nahIM hotA, usI prakAra tanAvayukta udvigna citta meM AtmA ke zuddha svarUpa kA sAkSAtkAra nahIM hotA hai| citta kI isa udvignatA kA yA tanAvayukta sthiti kA samApta honA hI samAdhi hai| dhyAna bhI vastutaH citta kI vaha niSpakampa avasthA hai jisameM AtmA apane zuddha svarUpa kA sAkSI hotA hai| vaha citta kI samatvapUrNa sthiti hai| ataH dhyAna aura samAdhi samAnArtha haiM, phira bhI donoM meM eka sUkSma antara hai| vaha antara isa rUpa meM hai ki dhyAna samAdhi kA sAdhana hai aura samAdhi sAdhya hai| yogadarzana ke aSTAMgayoga meM samAdhi kA pUrva caraNa dhyAna mAnA gayA hai| dhyAna jaba siddha ho jAtA hai, taba vaha samAdhi bana jAtA hai vastutaH donoM eka hI haiM (27 / dhyAna kI pUrNatA samAdhi meM hai| yadyapi donoM meM hI cittavRttiyoM kI niSpakaMpatA yA samatva kI sthiti Avazyaka hai| eka meM usa niSpakampatA yA samatva kA abhyAsa hotA hai aura dUsare meM vaha avasthA sahaja ho jAtI hai| dhyAna aura yoga - yahA~ dhyAna kA yoga se kyA saMbaMdha hai, yaha bhI vicAraNIya hai| jaina paramparA meM sAmAnyatA mana, vANI aura zarIra kI gatizIlatA ko yoga kahA jAtA hai (28) / usake anusAra sAmAnya rUpa se samagra sAdhanA aura vizeSa rUpa se dhyAna-sAdhanA kA prayojana yoga nirodha hI hai| vastutaH mAnasika, vAcika aura zArIrika kriyAoM meM, jinhe jaina paramparA meM yoga kahA gayA hai, mana kI pradhAnatA hotI hai| vAcika yoga aura kAyika-yoga, manayoga para hI nirbhara karate haiN| jaba mana kI caMcalatA samApta hotI hai, to sahaja hI zArIrika aura vAcika kriyAoM meM zaithilya A jAtA hai, kyoMki unake mUla meM vyakta yA avyakta 25. tatvArtha vArtika 6/24/8 26. dhavalA pustaka 8 pR. 88 27. - tatvArtha rAjavArtika 6/1/12 28. tatvArthasUtra 6/1 (60)
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana hI hai| ataH mana kI sakriyatA ke nirodha se hI yoga-nirodha saMbhava hai| yogadarzana bhI jo yoga para sarvAdhika bala detA hai, yaha mAnatA hai ki cittavRttiyoM kA nirodha hI yogahai / vastutaH jahA~ citta kI caMcalatA samApta hotI hai, vahIM sAdhanA kI pUrNatA hai, aura vahIM pUrNatA dhyAna hai| citta kI caMcalatA athavA mana kI bhAga-daur3a ko samApta karanA hI jaina-sAdhanA aura yoga-sAdhanA donoM kA lakSya hai| isa dRSTi se dekheM to jainadarzana meM dhyAna kI jo paribhASA dI jAtI hai vahI paribhASA yoga darzana meM yoga kI dI jAtI hai| isa prakAra dhyAna aura yoga paryAyavAcI bana jAte haiN| yoga zabda kA eka artha jor3anA bhI hai (30 / isa dRSTi se AtmA ko paramAtmA se jor3ane kI kalA ko yoga kahA gayA hai aura isI artha se yoga ko mukti kA sAdhana mAnA gayA hai| apane isa dUsare artha meM bhI yoga zabda dhyAna kA samAnArthaka hI siddha hotA hai, kyoMki dhyAna hI sAdhaka ko apane meM hI 'zaddhAtmA) yA makti se jor3atA hai| vastataH jaba cittavattiyoM kI caMcalatA samApta ho jAtI hai, citta prazAnta aura niSpakampa ho jAtA hai, to vahI dhyAna hotA hai, vahI samAdhi hotA hai aura use hI yoga kahA jAtA hai| kinta jaba kArya-kAraNa bhAva athavA sAdhya-sAdhana kI dRSTi se vicAra karate haiM to dhyAna sAdhana hotA hai, samAdhi sAdhya hotI hai| sAdhana se sAdhya kI upalabdhi hI yoga kahI jAtI hai| dhyAna aura kAyotsarga - jaina sAdhanA meM tapa ke vargIkaraNa meM Abhyantara tapa ke jo chaha prakAra batalAe gaye haiM, unameM dhyAna aura kAyotsarga- ina donoM kA alaga-alaga ullekha kiyA gayA hai (31 / / isakA tAtparya yaha hai ki jaina AcAryoM kI dRSTi meM dhyAna aura kAyotsarga do bhinna-bhinna sthitiyA~ haiN| dhyAna cetanA ko kisI viSaya para kendrita karane kA abhyAsa hai, to kAyotsarga zarIra ke niyantraNa kA eka abhyaas| yadyapi yahA~ kAyA (zarIra) vyApaka artha meM grahIta hai| smaraNa rahe ki mana aura vAk ye zarIra ke Azrita hI haiN| zAbdika dRSTi se kAyotsarga zabda kA artha hotA hai 'kAyA' kA utsarga arthAt deh-tyaag| lekina jaba taka jIvana hai taba taka zarIra kA tyaga to saMbhava nahIM hai| ataH kAyotsarga kA matalaba hai deha ke prati mamatva kA tyaag| dUsare zabdoM meM zArIrika gatividhiyoM kA kartA banakara draSTA bana jaanaa| vaha zarIra kI mAtra aicchika gatividhiyoM kA niyantraNa hai| zArIrika gatividhiyA~ bhI do prakAra kI hotI haiM : eka svacAlita aura dUsarI aicchik| kAyotsarga meM svacAlita gatividhiyoM kA nahIM, apitu aicchika gatividhiyoM kA niyantraNa kiyA jAtA hai| kAyotsarga karane se pUrva jo AgArasUtra kA pATha bolA jAtA hai usameM zvasana-prakriyA, chIMka, jambhAI Adi svacAlita zArIrika gatividhiyoM kA nirodha nahIM karane kA hI spaSTa ullekha hai (32 / ataH kAyotsarga aicchika zArIrika gatividhiyoM ke nirodha kA prayatna hai| yadyapi aicchika gatividhiyoM kA kendra mAnavIya mana athavA mAnavIya cetanA hI hai| ataH kAyotsarga kI prakriyA dhyAna kI prakriyA ke sAtha aparihArya rUpa se jur3I huI hai| eka anya dRSTi se kAyotsarga ko deha ke prati nirmamatva kI sAdhanA bhI kahA jA sakatA hai| vaha deha meM rahakara bhI kartAbhAva se Upara uThakara draSTAbhAva meM sthita honA hai| yaha bhI spaSTa hai ki cittavRttiyoM ke 29. yogasUtra (paMtajali) 1/2 30. "yujapIyoge" hemacandra, dhAtu mAlA, gaNa 7 Avazyaka sUtra-AgArasUtra 32. Avazyaka sUtra- AgAra sUtra
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicalana meM zarIra bhI eka mahatvapUrNa bhUmikA adA karatA hai| hama zarIra aura indriyoM ke mAdhyama se hI bAhya viSayoM se jur3ate haiM aura unakI anubhUti karate haiN| isa anubhUti kA anukUla yA pratikUla prabhAva hamArI cittavRtti para par3atA hai| jo citta vicalana kA yA rAga-dveSa kA kAraNa hotA hai| citta (mana) aura dhyAna - jaina darzana meM mana kI cAra vyavasthAe~- jaina, bauddha aura vaidika paramparAoM meM citta yA mana dhyAna sAdhanA kI AdhArabhUmi hai, ataH citta kI vibhinna vyavasthAoM para vyakti ke dhyAna sAdhanA ke vikAsa ko oNkA jA sakatA hai| jaina paramparA meM AcArya hemacandra ne mana kI cAra avasthAe~ mAnI hai -1. vikSipta mana, 2. yAtAyAta mana, 3. zliSTa mana aura, 4. sulIna mana (33 / 1 - vikSipta mana - yaha mana kI asthira avasthA hai, isameM citta caMcala hotA hai, idhara-udhara bhaTakatA rahA hai, isake Alambana pramukhatayA bAhya viSaya hI hote haiN| isameM saMkalpa-vikalpa yA vicAroM kI bhAga-daur3a macI rahatI hai, ataH isa avasthA meM mAnasika zAnti kA abhAva hotA hai| yaha citta pUrI taraha vahirmukhI hotA hai| 2 -yAtAyAta mana - yAtAyAta mana kabhI vAhya viSayoM kI ora jAtA hai to kabhI apane sthira hone kA prayatna karatA hai| yaha yogAbhyAsa ke prArambha kI avasthA hai| isa avasthA meM citta apane pUrvAbhyAsa ke kAraNa bAharI viSayoM kI ora daur3atA rahatA hai, vaise thor3e bahuta prayatna se use sthira kara liyA jAtA hai| kucha samaya usa para sthira rahakara punaH vAhya viSayoM ke saMkalpa-vikalpa meM ulajha jAtA hai| jaba-jaba kucha sthira hotA hai taba mAnasika zAnti evaM Ananda kA anubhava karane lagatA hai| yAtAyAta citta kathacit antarmukhI aura kathacit bahirmukhI hotA hai| 3 -zliSTa mana - yaha mana kI sthiratA kI avasthA hai| isa avasthA meM citta kI sthiratA kA AdhAra yA Alambana viSaya hotA hai| isameM jaise-jaise sthiratA AtI hai, Ananda bhI bar3hatA jAtA hai| 4- sulIna mana - yaha mana kI vaha avasthA hai, jisameM saMkalpa-vikalpa evaM mAnasika vRttiyoM kA laya ho jAtA hai| ise mana kI nirUddhAvasthA bhI kahA jA sakatA hai| yaha paramAnanda kI avasthA hai, kyoMki isameM sabhI vAsanAoM kA vilaya ho jAtA hai| bauddha-darzana meM citta kI cAra avasthAe~ - abhidhammatthasaMgaho ke anusAra bauddha darzana meM bhI citta (mana) cAra prakAra kA hai -1. kAmAvacara, 2. rUpAvacara, 3. arUpAvacara aura 4. lokottara (37 / 1 . kAmAvavara citta - yaha citta kI vaha avasthA hai, jisameM kAmanAoM aura vAsanAoM kA prAdhAnya hotA hai| isameM vitarka evaM vicAroM kI adhikatA hotI hai| mana sAMsArika bhogoM ke pIche bhaTakatA rahatA hai| 2 -rUpAvavara citta - isa avasthA meM vitarka-vicAra to hote haiM, lekina ekAgratA kA prayatna bhI hotA hai| citta kA Alambana bAhya sthUla viSaya hI hote haiN| yaha yogAbhyAsI citta kI prAthamika avasthA hai| 33. yogazAstra, 12/2 34. abhidhammatthasaMgaho, pR.1 (62)
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 - arUpAvacara citta isa avasthA meM citta kA Alambana rUpavAn bAhya padArtha nahIM hai| isa stara para citta kI vRttiyoM meM sthiratA hotI hai lekina usakI ekAgratA nirviSaya nahIM hotii| usake viSaya atyanta sUkSma jaise ananta AkAza, ananta vijJAna yA akincanatA hote haiM / 4 - lokottara citta isa avasthA meM vAsanA - saMskAra, rAga-dveSa evaM moha kA prahANa ho jAtA hai| citta vikalpazUnya ho jAtA hai isa avasthA kI prApti kara lene para nizcita rUpa se arhat pada evaM nirvANa kI prApti ho jAtI hai| yogadarzana meM citta kI pA~ca avasthAe~ yogadarzana meM cittabhUmi (mAnasika avasthA) ke pA~ca prakAra haiM - 1. kSipta, 2. mUr3ha, 3. vikSipta, 4. ekAgra aura 5. niruuddh| (35) 1 - kSipta citta viSaya para daur3atA rahatA hai| mana aura indriyoM para saMyama nahIM rahatA / - - 2 mUr3ha citta isa avasthA meM tama kI pradhAnatA rahatI hai aura isase nidrA, Alasya Adi kA prAdurbhAva hotA hai| nidrAvasthA meM citta kI vRttiyoM kA kucha kAla ke lie tirobhAva ho jAtA hai, parantu yaha avasthA yogAvasthA nahIM hai| kyoMki isameM AtmA sAkSI bhAva meM nahIM hotA hai| vikSipta yAtAyAta zliSTa sulIna 35. - 3 - vikSipta citta vikSiptAvasthA meM mana thor3I dera ke lie eka viSaya meM lagatA hai, para turanta hI anya viSaya kI ora daur3a jAtA hai aura pahalA viSaya chUTa jAtA hai| yaha citta kI AMzika sthiratA kI avasthA hai| isa avasthA meM citta rajoguNa ke prabhAva meM rahatA hai aura eka viSaya se dUsare sthiratA nahIM rahatI hai| yaha avasthA yoga ke anukUla nahIM hai, kyoMki isameM - 4 - ekAgra citta yaha avasthA hai, jisameM citta dera taka eka viSaya para lagA rahatA hai| yaha kisI vastu para mAnasika kendrIkaraNa yA dhyAna kI avasthA hai| isa avasthA meM citta kisI viSaya para vicAra yA dhyAna karatA rahatA hai| isalie isameM bhI sabhI cittavRttiyoM kA nirodha nahIM hotA, tathApi yaha yoga kI pahalI sIr3hI hai| - 5 - nirUddha citta isa avasthA meM citta kI sabhI vRttiyoM kA (dhyeya-viSaya taka kA bhI) lopa ho jAtA hai aura citta apanI svAbhAvika sthira, zAMta avasthA meM A jAtA hai| jaina, bauddha aura yoga darzana meM mana kI ina vibhinna avasthAoM ke nAmoM meM cAhe antara ho, lekina unake mUlabhUta dRSTikoNa meM koI antara nahIM hai, jaisA ki nimna tAlikA se spaSTa hai / jaina darzana bauddha darzana - kAmAvacara rUpAvacara arUpAvacara lokottara bhAratIya darzana (dattA), pR. 190 yogadarzana kSipta evaM mUr3ha vikSipta ekAgra nirUddha
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana kA vikSipta mana, bauddha darzana kA kAmAvara citta aura yogadarzana ke kSipta aura mUr3ha citta samAnArtha hai. kyoMki sabhI ke anusAra isa avasthA meM citta meM vAsanAoM evaM kAmanAoM ko hotI hai| isI prakAra jaina darzana kA yAtAyAta mana, bauddha darzana kA rUpAvacara citta aura yogadarzana kA vikSipta citta bhI samAnArtha hai, sAmAnyatayA sabhI ke anusAra isa avasthA meM citta meM alpakAlika sthiratA hotI hai tathA vAsanAoM ke vega meM thor3I kamI avazya ho jAtI hai| isI prakAra jainadarzana kA zliSTa mana, bauddhadarzana kA arUpAvara citta aura yogadarzana kA ekAgracitta bhI samAna hI hai| sabhI ne isako mana kI sthiratA kI avasthA kahA hai| citta kI antima avasthA jise jainadarzana meM sulIna mana, bauddhadarzana lokottara citta aura yogadarzana meM nirUddha citta kahA gayA hai, bhI samAna artha ke ghotaka haiN| isameM vAsanA, saMskAra evaM saMkalpa-vikalpa kA pUrNa abhAva ho jAtA hai| dhyAna sAdhanA kA lakSya citta kI isa vAsanA saMskAra evaM saMkalpa-vikalpa se rahita avasthA ko prApta karanA hai| AcArya hemacandra kahate haiM ki krama aura abhyAsa bar3hAte hue arthAt vikSipta se yAtAyAta citta kA, yAtAyAta se zliSTa kA aura zliSTa se sulIna citta kA abhyAsa karanA caahie| isa taraha abhyAsa karane se nirAlambana dhyAna hone lagatA hai| nirAlambana dhyAna se samatva prApta karake paramAnanda kA anubhava karanA caahie| yogI ko cAhie ki vaha bahirAtmabhAva kA tyAga karake antarrAtmA ke sAtha sAmIpya sthApita kare aura paramAtmamaya banane ke lie nirantara paramAtmA kA dhyAna kare (36) / isa prakAra citta-vRttiyoM yA vAsanAoM kA vilayana hI samAlocya dhyAna paramparAoM kA pramukha lakSya rahA hai kyoMki vAsanAoM dvArA hI mana-kSobhita hotA hai, jisase cetanA ke samatva kA bhaMga hotA hai| dhyAna isI samatva yA samAdhi ko prApta karane kI sAdhanA hai|| dhyAna kA sAmAnya artha - dhyAna zabda kA sAmAnya artha cetanA kA kisI eka viSaya yA bindu para kendrita honA hai (37 / cetanA jisa viSaya para kendrita hotI hai vaha prazasta yA aprazasta donoM hI ho sakatA hai| isI AdhAra para dhyAna ke do rUpa nirdhArita hue 1 prazasta aura 2 aprshst| usameM bhI aprazasta dhyAna ke punaH do rUpa mAne gaye -1 Arta aura 2 raudr| prazasta dhyAna ke bhI do rUpa mAne gaye -1 dharma aura 2 shukl| jaba cetanA rAga yA Asakti meM DUba kara kisI vastu aura usakI upalabdhi kI AkAMkSA para kendrita hotI hai to use Arta dhyAna kahA jA sakatA hai| aprApta vastu kI prApti kI AkAMkSA yA prAptavastu ke viyoga kI saMbhAvanA kI cintA meM citta kA DUbanA hI ArtadhyAna hai (38 / ArtadhyAna citta ke avasAda viSAda kI avasthA hai| jaba koI upalabdha payoM ke viyoga kA yA aprApta anukUla viSayoM kI upalabdhi meM avarodha kA nimitta banatA natA hai to usa para Akroza kA jo sthAyIbhAva hotA hai. vahI raudradhyAna hai (29 / isa prakAra ArtadhyAna rAgamUlaka hotA hai aura raudra dhyAna dveSa mUlaka hotA hai| rAga-dveSa ke nimitta se utpanna hone ke kAraNa ye donoM dhyAna saMsAra ke janaka haiM ataH aprazasta mAne gaye haiN| inake viparIta dharmadhyAna aura zukladhyAna prazasta mAne gaye haiN| 36. yogazAstra, 12/5-6 37. tattvArthasUtra 9/27 38. vahI 9/31 39. vahI 9/36
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI dRSTi meM sva-para ke liye kalyANakArI viSayoM para cittavRtti kA sthita honA dharmadhyAna hai| yaha lokamagala aura Atma vizuddhi kA sAdhaka hotA hai| cUMki dharmadhyAna meM kartA-bhoktAbhAva hotA hai, ataH yaha zubha-Azrava kA kAraNa hotA hai| jaba AtmA yA citta kI vRttiyA~ sAkSIbhAva yA jJAtA-draSTA bhAva meM avasthita hotI haiM taba sAdhaka na to kartAbhAva se jur3atA hai aura na bhoktAbhAva se jur3atA hai, yahI sAkSI bhAva kI avasthA hI zukla dhyAna hai| isameM citta zubha-azubha donoM se Upara uTha jAtA hai| dhyAna zabda kI jaina paribhASAe~ - sAmAnyatayA adhyavasAyoM (cittavRtti) kA sthira honA hI dhyAna kahA gayA hai| dUsare zabdoM meM mana kI ekAgratA ko prApta honA hI dhyAna hai| isake viparIta jo mana caMcala hai use bhAvanA, anuprekSA athavA ciMttA kahA jAtA hai / isa prakAra dhyAna vaha sthiti hai jisameM ci vRtti kI caMcalatA samApta ho jAtI hai aura vaha kisI eka viSaya para kendrita ho jAtI hai| tatvArthasUtra meM, dhyAna ko paribhASita karate hue kahA gayA hai ki aneka arthoM kA Alambana dene vAlI cintA ke nirodha dhyAna hai (41 / dUsare zabdoM meM jaba cintana ko anyAnya viSayoM se haTAkara kisI eka hI vastu meM kendrita kara diyA jAtA hai to vaha dhyAna bana jAtA hai| yadyapi bhagavatI ArAdhanA meM eka ora cintA nirodha se utpatra ekAgratA ko dhyAna kahA gayA hai kintu dUsarI ora usameM rAga-dveSa aura mithyAtva se rahita hokara padArtha kI yathArthatA ko grahaNa karane vAlA jo viSayAntara ke saMcAra se rahita jJAna hotA hai, use dhyAna kahA gayA hai (42 / AcArya kundakunda paMcAstikAya meM dhyAna ko spaSTa karate hue kahate haiM ki darzana aura jJAna se paripUrNa aura anya dravya ke saMsarga se rahita cetanA kI jo avasthA hai vahI dhyAna hai (02 / isa gAthA meM paNDita bAlacandrajI siddhAnta zAstrI ne daMsaNaNANa samaggaM kA artha sampak-darzana va samyaka jJAna se paripUrNa kiyA hai, kintu merI dRSTi meM yaha artha ucita nahIM hai| darzana aura jJAna kI samagratA (samaggaM) kA artha hai / jJAna kA bhI nirvikalpa avasthA meM honaa| sAmAnyatayA jJAna vikalpAtmaka hotA hai aura darzana nirviklp| kintu jaba jJAna citta kI vikalpAtmaka hotA hai aura darzana nirviklp| kintu jaba jJAna citta kI vikalpatA se rahita hokara darzana se abhinna ho jAtA hai, to vahI dhyAna ho jAtA hai| isIlie anyatra kahA bhI hai ki jJAna se hI dhyAna kI siddhi hotI hai / dhyAna zabda kI ina paribhASAoM meM hameM spaSTa rUpa se eka vikAsa krama parilakSita hotA hai| phira bhI mUlarUpa meM ye paribhASAeM eka dUsare kI virodhI nahIM haiN| citta kA vividha vikalpoM se rahita hokara eka vikalpa para sthira ho jAnA aura anta meM nirvikalpa ho jAnA hI dhyAna hai| kyoMki dhyAna kI antima avasthA meM sabhI vikalpa samApta ho jAte haiN| dhyAna kA kSetra - dhyAna se sAdhana ko do prakAra ke mAne gaye haiM eka bahiraMga aura duusraa-antrNg| dhyAna ke bahiraMga sAdhanoM meM dhyAna ke yogya sthAna (kSetra), Asana, kAla Adi kA vicAra kiyA jAtA hai| aura antaraMga sAdhanoM meM dhyeya viSaya aura dhyAtA ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai ki dhyAna ke yogya kSetra kauna se ho sakate haiN| AcArya zumacandra likhate haiM ki jo sthAna nikRSTa svabhAvavAle logoM se sevita 40. dhyAnastava (jinabhadra vIrasevA maMdira) 2 41. tattvAkcha sUtra 9/27 42. bhagavatI ArAdhanA vijayodayA TIkA- dekhe dhyAnazataka prastAvanA pR. 26 43. paMcAstikAya 152 44. NANeNa jhANasiddhi
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ sitalapa sa vicAra haA hai| ho, duSTa rAjA se zAsita ho, pAkhaNDiyoM ke samUha se vyApta ho, juAriyoM, madyapiyoM aura vyabhicAroM se yukta ho aura jahA~ kA vAtAvaraNa azAnta ho, jahA~ senA kA saMcAra ho rahA ho, gIta, vAditra Adi ke svara gUMja rahe hoM, jahA~ jantuoM tathA napuMsaka Adi nikRSTa prakRti ke janoM kA vicaraNa ho vaha sthAna dhyAna ke yogya nahIM hai| isI prakAra kAMTe, patthara, kIcar3a, haDDI, rudhira Adi se dUSita tathA kaue, ullU, zRgAla, kuttoM Adi se sevita sthAna bhI dhyAna ke yogya nahIM hote yaha bAta spaSTa hai ki pariveza kA prabhAva hamArI cittavRttiyoM para par3atA hai| dharma sthaloM evaM nIrava sAdhanA-kSetroM Adi meM jo nirAkalatA hotI hai tathA unameM jo eka viziSTa praka dhyAna-sAdhanA ke lie upayukta hotI hai| ataH dhyAna karate samaya sAdhaka ko kSetra kA vicAra karanA Avazyaka hai| saMyamI sAdhaka kA samudra taTa, nadI taTa, athavA sarovara ke taTa, parvata zikhara athavA guphA kiMvA prAkRtika dRSTi se nIrava aura sundara pradezoM ko athavA jinAlaya Adi dharma sthAnoM ko hI dhyAna ke kSetra ke rUpa meM cunanA caahie| dhyAna kI dizA ke sambandha meM vicAra karate hue kahA gayA hai ki dhyAna ke lie pUrva yA uttara dizA abhimukha hokara baiThanA caahiye| dhyAna ke Asana - dhyAna ke AsanoM ko lekara bhI jaina granthoM meM paryApta rUpa se vicAra sAmAnya rUpa se padmAsana, paryakAsana evaM khaDgAsana dhyAna ke uttama Asana mAne gaye haiN| dhyAna ke AsanoM ke saMbaMdha meM jaina AcAryoM kI mUladRSTi yaha hai ki jina AsanoM se zarIra aura mana para tanAva nahIM par3atA ho aise sukhAsana hI dhyAna ke yogya Asana mAne jA sakate haiN| jina AsanoM kA abhyAsa sAdhaka ne kara rakhA ho aura jina AsanoM meM vaha adhika samaya taka sukhapUrvaka baiTha sakatA ho tathA jinake kAraNa usakA zarIra kheda ko prApta nahIM hotA ho, ve hI Asana dhyAna ke liye zreSTha Asana hai, (76) / sAmAnyatayA jaina paramparA meM padmAsana aura khaDgAsana hI dhyAna ke adhika pracalita Asana rahe haiM (47) / kintu mahAvIra ke dvArA goduhAsana meM dhyAna karake kevala jJAna prApta karane ke bhI ullekha hai (18 / samAdhikaraNa yA zArIrika azakti kI sthiti meM leTe-leTe bhI dhyAna kiyA jA sakatA hai| dhyAna kA kAla - sAmAnyatayA sabhI kAloM meM zubha bhAva saMbhava hone se dhyAna sAdhanA kA koI viziSTa kAla nahIM kahA gayA hai| kintu jahA~ taka muni samAcArI kA prazna hai, uttarAdhyayana meM sAmAnyarUpa meM madhyAhna aura madhya rAtri ko dhyAna ke lie upayukta samaya batAyA gayA hai (49 / upAsakadazAMka meM sakaDAla putra ke dvArA madhyAhna meM dhyAna karane kA nirdeza hai (50 / kahI-kahIM prAtaH kAla aura sandhyAkAla meM bhI dhyAna karane kA vidhAna milatA hai| dhyAna kI samayAvadhi - jaina AcAryoM ne isa prakAra para bhI manovaijJAnika dRSTi se vicAra kiyA hai ki kisI vyakti kI cittAvRtti adhikatama kitane samaya taka eka viSaya para sthira raha sakatI hai| isa saMbaMdha meM unakA niSkarSa yaha hai ki kisI eka viSaya para akhaNDita rUpa se cittavRtti antarmuhurta se adhika sthira 45. jJAnArNana 27/23-32 46. jJAnArNava 28/11 47. jJAnArNava - 28/10 48. kalpasUtra -120 uttarAdhyayana sUtra 26/18 50. upAsaka dazAMga 8/182 (66)
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM raha sktii| antarmuhurta se unakA tAtparya eka kSaNa se kucha adhika tathA 48 minaTa se kucha kama hai| kintu isakA tAtparya yaha nahIM hai ki dhyAna antarmuhurta se adhika samaya taka nahIM kiyA jA sakatA hai| yaha satya hai ki itane kAla ke pazcAt dhyAna khaNDita hotA hai, kintu cittavRtti ko punaH niyojita karake dhyAna ko eka prahara yA rAtriparyaMta bhI kiyA jA sakatA hai| dhyAna aura zarIra racanA jaina AcAryoM ne dhyAna kA saMbaMdha zarIra racanA se bhI jor3A hai| yaha anubhUta tathya hai ki sabala, svastha aura sugaThita zarIra hI dhyAna ke lie adhika yogya hotA hai| yadi zarIra nirbala hai, sugaThita nahIM hai to zArIrika gatividhiyoM ko adhika samaya taka niyantrita nahIM kiyA jA sakatA hai aura yadi zArIrika gatividhiyA~ niyantrita nahIM rahegI to citta bhI niyantrita nahIM rhegaa| zarIra aura cittavRttiyoM meM eka gaharA saMbaMdha hai| zArIrika vikalatAeM citta ko vikala banA detI hai aura caitsika vikalatAeM zarIra ko / ataH yaha mAnA gayA hai ki dhyAna ke lie sabala niroga aura sugaThita zarIra Avazyaka hai| tatvArthasUtra meM to dhyAna kI paribhASA dete hue spaSTa rUpa se yaha kahA gayA hai ki uttama saMhanana vAle kA eka viSaya meM aMtakaraNa kI vRtti kA niyojana dhyAna hai (51), jaina AcArya yaha mAnate haiM ki chaH prakAra kI zArIrika saMracanA meM se vajrarSabhanArAMca, ardhavajrarSabhanArAMca, aura nArAMca aura ardhanArAMca, ye tIna cAra zArIrika saMracanAe~ hI (saMhanana) dhyAna ke yogya hotI hai (52) / yadyapi hameM yahA~ smaraNa rakhanA cAhie ki zArIrika saMracanA kA yaha saMbaMdha mukhyarUpa se prazasta dhyAnoM se hI hai, aprazasta dhyAnoM se nahIM hai| yaha satya hai ki zarIra cittavRtti kI sthiratA kA mukhya kAraNa hotA hai| ataH dhyAna kI ve sthitiyA~ jinakA viSaya prazasta hotA hai aura jinake lie cittavRtti kI adhika samaya taka sthiratA Avazyaka hotI hai ve kevala sabala zarIra meM hI sambhava hotI haiM / kintu aprazasta Artta, raudra Adi dhyAna to nirbala zarIra vAloM ko hI adhika hote haiN| azakta yA durbala vyakti hI adhika cintita evaM cir3acir3A hotA hai / dhyAna kisakA? dhyAna ke sandarbha meM yaha prazna svAbhAvika rUpa se uThatA hai ki dhyAna kisakA kiyA jAye ? dUsare zabdoM meM dhyeya yA dhyAna kA Alambana kyA hai ? sAmAnya dRSTi se vicAra karane para to kisI bhI vastu yA viSaya ko dhyeya dhyAna ke Alambana ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai, kyoMki sabhI vastuoM yA viSayoM meM kama-adhika rUpa meM dhyAnAkarSaNa kI kSamatA to hotI hI hai| cAhe saMsAra ke sabhI viSaya dhyAna ke Alamban hone kI pAtratA rakhate ho, kintu una sabhI ko dhyAna kA Alambana nahIM banAyA jA sakatA hai| vyakti ke prayojana ke AdhAra para hI unameM se koI eka viSaya dhyAna kA Alambana banatA hai| ataH dhyAna ke Alambana kA nirdhAraNa karate samaya yaha vicAra karanA Avazyaka hotA hai| ki dhyAna kA uddezya yA prayojana kyA hai? dUsare zabdoM meM dhyAna hama kisalie karanA cAhate haiM? isakA nirdhAraNa sarvaprathama Avazyaka hotA hai| vaise to saMsAra ke sabhI viSaya citta ko kendrita karane kI sAmarthya rakhate haiM, kintu isakA artha yaha nahIM hai ki binA kisI pUrva vicAra ke unheM dhyAna kA Alambana athavA dhyeya banAyA jaaye| kisI strI kA sundara zarIra dhyAnAkarSaNa yA dhyAna kA Alambana hone kI yogyatA to rakhatA hai kintu jo sAdhaka dhyAna ke mAdhyama se vikSobha yA tanAvamukta honA cAhatA hai, usake lie yaha ucita nahIM hogA ki vaha strI ke sundara zarIra ko apane dhyAna kA viSaya bnaaye| kyoMki use dhyAna kA viSaya banAne se usake mana meM usake prati rAgAtmakatA utpanna hogI, vAsanA jagegI aura pAne kI AkAMkSA 51. tatvArthasUtra - 9 / 17 52. - tattvArtha svopajJa bhASya, umAsvAti 9/27 (67)
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA bhoga kI AkAMkSA se citta meM vikSobha paidA hogaa| ataH kisI bhI vastu ko dhyAna kA Alambana banAne ke pUrva yaha vicAra karanA Avazyaka hotA hai ki hamAre dhyAna kA prayojana yA uddezya kyA hai? jo vyakti apanI vAsanAoM kA poSaNa cAhatA hai, vahI strI-zarIra ke saundarya ko apane dhyAna kA Alambana banAtA hai aura usake mAdhyama se ArtadhyAna kA bhAgIdAra banatA hai| kintu jo bhoga ke sthAna para tyAga aura vairAgya ko apane jIvana kA lakSya banAnA cAhatA hai, jo samAdhi kA icchuka hai, usake lie strI-zarIra kI vIbhatsatA aura vidrUpatA hI dhyAna kA Alambana hogii| ataH dhyAna ke prayojana ke AdhAra para hI dhyeya kA nirdhAraNa karanA hotA hai| punaH dhyAna kI prazastatA aura aprazastatA bhI usake dhyeya yA Alambana para AdhArita hotI hai, ataH prazasta dhyAna ke sAdhaka aprazasta viSayoM ko apane dhyAna kA Alambana yA dhyeya nahIM banAte haiN| jaina dArzanikoM kI dRSTi meM prAthamika stara para dhyAna ke lie kisI dhyeya yA Alambana kA honA Avazyaka hai, kyoMki binA Alambana hI citta kI vRttiyoM ko kendrita karanA sambhava nahIM hotA hai| ve sabhI viSaya aura vastueM jinameM vyakti kA mana rama jAtA hai, dhyAna kA Alambana banane kI yogyatA to rakhatI haiM kintu unameM se kisI eka ko apane dhyAna kA Alambana banAte samaya vyakti ko yaha vicAra karanA hotA hai ki usase vaha rAga kI ora jAyegA yA virAga kI ora, usake citta meM vAsanA aura vikSobha jAgeMge yA samAdhi sdhegii| yadi sAdhaka kA uddezya dhyAna ke mAdhyama se citta-vikSobhoM ko dUra karake samAdhi lAbha yA samatA-bhAva ko prApta karanA hai to use prazasta viSayoM ko hI apane dhyAna kA Alambana banAnA hogaa| prazasta Alambana hI vyakti ko prazasta dhyAna kI dizA kI ora le jAtA hai| ___dhyAna ke Alambana ke prazasta viSayoM meM paramAtmA yA Izvara kA sthAna sarvopari mAnA gayA hai| jaina dArzanikoM ne bhI dhyAna ke Alambana ke rUpa meM vItarAga paramAtmA ko dhyeya ke rUpa meM svIkAra kiyA hai (52 / cAhe dhyAna padastha ho yA piNDastha, rUpastha ho yA rUpAtIta, dhyeya to paramAtmA hI hai| kintu yaha smaraNa rakhanA cAhie ki jainadharma meM AtmA aura paramAtmA bhinna nahIM haiN| AtmA kI zuddhadazA hI paramAtmA hai (54 / isalie jaina darzana meM dhyAtA aura dhyeya abhinna haiN| sAdhaka AtmA dhyAna-sAdhanA meM apane hI zuddha svarUpa ko dhyeya banAtA hai| AtmA, AtmA ke dvArA AtmA kA hI dhyAna karatA hai (15) / jisa paramAtmA svarUpa ko dhyAtA dhyeya ke rUpa meM svIkAra karatA hai vaha usakA apanA hI zuddha hai (56) / punaH dhyAna meM jo dhyeya banatA hai vaha vastu nahIM, citta kI vRtti hotI hai| dhyAna meM citta hI dhyeya kA AkAra grahaNa karake hamAre sAmane upasthita hotA hai ataH dhyAtA bhI citta hai aura dhyeya bhI citta hai| jise hama dhyeya kahate haiM vaha hamArA apanA hI nija rUpa hai, hamArA apanA hI projeksana (Profection) hai| dhyAna vaha kalA hai jisameM dhyAtA apane ko hI dhyeya banAkara svayaM usakA sAkSI banatA hai| hamArI vRttiyA~ hI hamAre dhyAna kA Alambana hotI haiM aura unake mAdhyama se hama apanA hI darzana karate hai| dhyAna ke adhikArI- dhyAna ko vyApaka arthoM meM grahaNa karane para sabhI vyakti dhyAna ke adhikArI mAne jA sakate haiM, kyoMki jaina darzana ke anusAra Arta aura raudra dhyAna to nimnatama prANiyoM meM bhI pAyA jAtA hai| apane vyApaka artha meM dhyAna meM prazasta aura aprazasta donoM hI prakAra ke dhyAnoM kA samAveza 53. jJAnArgava -32/95, 39/1-8, mokkhapAhuDa 7 54. appA so paramappA 55. tattvAnuzAsana 74 56. mokkhapAhuDa 5 (68)
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai| ataH hameM yaha mAnanA hotA hai ki ina aprazasta dhyAnoM kI pAtratA to AdhyAtmika dRSTi se avikasita yA apUrNa rUpa meM sabhI prANiyoM meM vikasita kisI na kisI rUpa meM rahI huI hai| nAraka, tiryaJca, manuSya, deva Adi sabhI meM ArtadhyAna aura raudradhyAna pAye jAte haiN| kintu jaba hama dhyAna kA tAtparya kevala prazasta dhyAna arthAt dharmadhyAna aura zukladhyAna se lete haiM to hameM yaha mAnanA hogA ki ina dhyAnoM ke adhikArI sabhI prANI nahIM haiN| umAsvAti ne tatvArthasUtra meM kisa dhyAna kA kauna adhikArI hai isakA ullekha kiyA hai / isakI vizeSa carcA hamane dhyAna ke prakAroM ke prasaMga meM kI hai| (5sAdhAraNatayA caturtha guNasthAna arthAt samyakdarzana kI prApti ke pazcAt hI vyakti dharmadhyAna kA adhikArI banatA hai| dharmadhyAna kI pAtratA kevala samyak dRSTi jIvoM kI hI hai| Arta aura raudra dhyAna kA parityAga karake apane ko prazasta cintana se jor3ane kI sambhAvanA kevala usI vyakti meM ho sakatI hai, jisakA viveka jAgRta ho aura jo heya, jJeya aura upAdeya ke bheda ko samajhatA ho| jisa vyakti meM heya-upAdeya athavA hita-ahita ke bodha kI hI sAmarthya nahIM hai, vaha dharmadhyAna meM apane citta ko kendrita nahIM kara sktaa| yahA~ yaha bhI smaraNIya hai ki Arta aura raudradhyAna pUrva saMskAroM ke kAraNa vyakti meM sahaja hote haiN| unake lie vyakti ko vizeSa prayanta yA sAdhanA nahIM karanI hotI, jabaki dharmadhyAna ke lie sAdhanA (abhyAsa) Avazyaka hai| isIlie dharmadhyAna kevala samyakdRSTi ko hI ho sakatA hai| dharma-dhyAna kI sAdhanA ke lie vyakti meM jJAna ke sAtha-sAtha vairAgya, virati bhI Avazyaka mAnI gaI hai aura isalie kucha logoM kA yaha mAnanA bhI hai ki dharmadhyAna pAMcaveM guNasthAna arthAt dezavratI ko hI saMbhava hai| ataH spaSTa hai ki jahA~ Arta aura raudra dhyAna ke svAmI samyakdRSTi evaM mithyAdRSTi donoM prakAra ke jIva ho sakate haiM, dharmadhyAna kA adhikArI sAmAnya rUpa se samyakdRSTi zrAvaka aura vizeSarUpa se dezavirata zrAvaka yA muni hI ho sakatA jahA~ taka zukladhyAna kA prazna hai vaha sAtaveM guNasthAna ke apramatta jIvoM se lekara 14 veM ayogI kevalI guNasthAna taka ke sabhI vyaktiyoM meM sambhava hai| isa sambandha meM zvetAmbara digambara ke mata bhedoM kI carcA dhyAna ke prakAroM ke prasaMga meM Age kI hai| isa prakAra dhyAnasAdhanA ke adhikArI vyakti bhinna-bhinna dhyAnoM kI apekSA se bhinna-bhinna kahe gaye haiN| jo vyakti AdhyAtmika dRSTi se jitanA vikasita honA hai vaha dhyAna ke kSetra meM utanA hI Age bar3ha sakatA hai| ataH vyakti kA adhyAtmika vikAsa usakI dhyAnasAdhanA se jur3A huA hai| AdhyAtmika sAdhanA aura dhyAnasAdhanA meM vikAsa kA krama anyonyAzrita haiN| jaise-jaise vyakti prazasta dhyAnoM kI dizA meM agrasara hotA hai usakA AdhyAtmika vikAsa hotA hai aura jaise-jaise usakA AdhyAtmika vikAsa hotA hai, vaha prazasta dhyAnoM kI ora agrasara hotA hai| ____ dhyAna kA sAdhaka gRhastha yA zramaNa? - dhyAna kI kSamatA tyAgI aura bhogI donoM meM samAna rUpa se hotI hai, kintu aksara bhogI jisa viSaya para apanA dhyAna kendrita karatA hai vaha viSaya anta meM usake mana ko pramathita karake udvelita hI banAtA hai| ataH usake dhyAna meM, yadyapi kucha kAla taka citta to sthira rahatA hai, kintu usakA phala cittavRttiyoM kI sthiratA na hokara asthiratA hI hotI hai| jisa dhyAna ke anta meM citta udvelita hotA ho vaha dhyAna sAdhanAtmaka dhyAna kI koTi meM nahIM AtA hai| yahI kAraNa hai ki 57. dekheM- tattvArthasUtra 9/31-41 (69)
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravartI jaina dArzanikoM ne apane granthoM ArttadhyAna aura raudra dhyAna ko dhyAna ke rUpa meM parigaNita hI nahIM kiyA kyoMki ve antatogatvA citta kI udvignatA ke hI kAraNa banate haiN| yahI kAraNa thA ki digambara paramparA ne yaha mAna liyA ki gRhastha kA jIvana vAsanAoM AkAMkSAoM aura udvignatAoM se paripUrNa hai ataH ve dhyAna sAdhanA karane meM asamartha haiN| jJAnArNava meM isa mata kA pratipAdana huA hai ki gRhastha dhyAna kA adhikArI nahIM hai (58) isa saMbaMdha meM usakA kathana hai ki gRhastha pramAda ko jItane meM samartha nahIM hotA, isalie vaha apane caMcala mana ko vaza meM nahIM rakha pAtA / phalataH vaha dhyAna kA adhikArI nahIM ho sakatA / jJAnArNavakAra kA kathana hai ki gRhastha kA mana saikar3oM jhaMjhaToM se vyathita tathA duSTa tRSNArUpa pizAca se pIr3ita rahatA hai isalie usameM rahakara vyakti dhyAna Adi kI sAdhanA nahIM kara sakatA hai| jaba pralayakAlIna tIkSNa vAyu ke dvArA sthira svabhAvavAle bar3e-bar3e parvata bhI sthAna bhraSTa kara diye jAte haiM to phira strI-putra Adi ke bIca rahane vAle gRhastha ko jo svabhAva se hI caMcala hai kyoM nahIM bhraSTa kiye jA sakate haiM (59) / isa carcA ko Age bar3hAte hue jJAnArNavakAra to yahA~ taka kahatA hai ki kadAcita AkAza kusa gadhe ke sIMga (kraMga) saMbhava bhI ho, lekina gRhastha jIvana meM kisI bhI deza aura kAla meM dhyAna saMbhava nahIM hotA (60) / isake sAtha hI jJAnArNavakAra mithyA dRSTiyoM, asthira abhiprAya vAle tathA kapaTapUrNa jIva jIne vAle meM bhI dhyAna kI saMbhAvanA ko svIkAra nahIM karatA hai (61) / yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki kyA gRhastha jIvana meM dhyAna saMbhava hI nahIM hai| yaha sahI hai ki gRhastha jIvana meM aneka dvandva hote haiM aura gRhastha Arta aura raudra dhyAna se adhikAMza samaya taka jur3A rahatA hai| kintu ekAntarUpa gRhastha meM dharmadhyAna kI saMbhAvanA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA / anyathA gRhastha liMga kI avadhAraNA khaNDita ho jAyegI / ataH gRhastha meM bhI dharma dhyAna kI saMbhAvanA hai| yaha satya hai ki jo vyakti gRhastha jIvana ke prapaMcoM meM ulajhA huA hai, usake lie dhyAna saMbhava nahIM hai| kintu gRhastha jIvana aura gRhI veza meM rahanevAle sabhI vyakti Asakta hI hote haiM, yaha nahIM kahA jA sktaa| aneka samyakdRSTi gRhastha aise hote haiM jo jala meM kamalavat gRhastha jIvana meM alipta bhAva se rahate haiN| aise vyaktiyoM ke lie dharma dhyAna kI saMbhAvanA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA / svayaM jJAnArNavakAra yaha svIkAra karatA hai ki jo sAdhu mAtra veza meM anurAga rakhatA huA apane ko mahAna samajhatA hai aura dUsaroM ko hIna samajhatA hai vaha sAdhu bhI dhyAna ke yogya nahIM hai (62) / ataH vyakti meM munivezadhAraNa karane se dhyAna kI pAtratA nahIM AtI hai| prazna yaha nahIM hai ki dhyAna gRhastha ko saMbhava hogA yA sAdhu ko ? vastutaH nirlipta jIvana jIne vAlA vyakti, cAhe vaha sAdhu ho yA gRhastha, usake lie dharma dhyAna saMbhava ho sakatA hai| dUsarI ora Asakta, daMbhI aura sAkAMkSa vyakti, cAhe vaha muni hI kyoM na ho, usake lie dharma dhyAna asaMbhava hotA hai| dhyAna kI saMbhAvanA sAdhu aura gRhastha hone para nirbhara nahIM karatI 58. jJAnArNava 4/10-15 vahI - 4 / 16 60. vahI - 4 / 17 61. vahI - 4 / 18-19 62. jJAnArNava - 4 / 33 . 59 (70)
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakI saMbhAvanA kA AdhAra hI vyakti ke citta kI nirAkulatA yA anAsakta ho jo citta anAsakta aura nirAkula hai, phira vaha citta gRhastha kA ho yA muni kA, isase koI antara nahIM pdd'taa| dhyAna ke adhikArI banane ke lie Avazyaka yaha hai ki vyakti kA mAnasa nirAkAMkSa, anAkula aura anudvigna rhe| yaha anubhUta satya hai ki koI-koI vyakti gRhastha jIvana meM rahakara bhI nirAkAMkSa, anAkula aura anudvigna banA rahatA hai| dUsarI ora kucha sAdhu, sAdhu hokara bhI sadaiva Asakta, Akula aura udvigna rahate haiN| ataH dhyAna kA saMbaMdha gRhI jIvana yA muni jIvana se na hokara citta kI vizuddhi se hai| citta jitanA vizuddha hogA dhyAna utanA hI sthira hogaa| punaH jo zvetAmbara aura yApanIya paramparAyeM gRhastha meM bhI 14 guNasthAna sambhava mAnatI haiM, unake anusAra to AdhyAtmika vikAsa kI agrima zreNiyoM kA ArohaNa karatA huA gRhastha bhI na kevala dharma dhyAna kA apitu zukla dhyAna kA bhI adhikArI hotA hai| dhyAna ke prakAra - sAmAnyatA jainAcAryoM ne dhyAna kA artha cittavRtti kA kisI eka viSaya para kendrita honA hI mAnA hai| ataH jaba unhoMne dhyAna ke prakAroM kI carcA kI to usameM prazasta aura aprazasta donoM hI prakAra ke dhyAnoM ko grahIta kara liyaa| unhoMne Arta, raudra, dharma aura zukla, aise dhyAna ke ye cAra prakAra mAne (63 / dhyAna ke ina cAra prakAroM meM prathama do ko aprazasta arthAta saMsAra kA hetu aura antima do ko prazasta arthAta mokSa kA hetu kahA gayA hai| (64 / isakA AdhAra yaha mAnA gayA hai ki Arta aura raudra dhyAna rAga-dveSa janita hone se bandhana ke kAraNa haiN| isalie ve aprazasta haiM, jabaki dharma-dhyAna aura zukla dhyAna kaSAya bhAva se rahita hone se mukti ke kAraNa hai isalie ve prazasta haiN| dhyAnazataka kI TIkA meM tathA amitagati ke zrAvakAcAra meM ina cAra dhyAnoM ko kramazaH tiryaJcagati, narakagati, devagati aura mukti kA kAraNa kahA gayA hai| yadyapi prAcIna jaina AgamoM meM dhyAna kA yaha caturvidha vargIkaraNa hI mAnya rahA hai kintu jaba dhyAna kA sambandha mukti kI sAdhanA se jor3A gayA to Arta aura raudra dhyAna ko bandhana kA kAraNa hone se dhyAna kI koTi meM hI parigaNita nahIM kiyA gyaa| ataH digambara paramparA kI dhavalA TIkA (85meM tathA zvetAmbara paramparA ke hemacandra ke yogazAstra (66) meM dhyAna ke do hI prakAra mAne gae -dharma aura shukl| dhyAna meM bheda-prabhedoM kI carcA se spaSTa rUpa se yaha jJAta hotA hai ki usameM kramazaH vikAsa hotA gayA hai| prAcIna AgamoM yathA-sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatIsUtra meM tathA jhANajjhayaNa (dhyAnazataka) aura tatvArthasUtra meM dhyAna ke cAra vibhAgoM kI carcA karake kramazaH unake cAra-cAra vibhAga kiye gae haiM kintu usameM kahIM bhI dhyAna ke piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ina cAra prakAra kI carcA nahIM hai| jabaki paravartI sAhitya meM inakI vistRta carcA milatI hai| sarvaprathama inakA ullekha yogIndu ke yogasAra aura devasena ke bhAvasaMgraha meM milatA hai (67) / muni padmasiMha ne jJAnasAra meM arhanta ke sandarbha meM dharma dhyAna ke antargata piNDastha, paMdastha aura rUpastha kI carcA kI hai kintu unhoMne rUpAtIta kA koI spaSTa nirdeza nahIM kiyA hai (68 / isa vivecanA meM eka samasyA yaha bhI hai ki piNDastha aura rUpastha meM koI vizeSa antara nahIM dikhAyA gayA hai| paravartI sAhitya meM AcArya nemicandra ke dravya saMgraha meM dhyAna 63. tattvArthisUtra 9/29 64. vahI 9/30, dhyAnazataka 5 65. dhavatA pustaka 13 pR. 70 yogazAstra 4/115 * 67. yogasAra 98 68. jJAnasAra 18-28
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke cAra bhedoM kI carcA ke pazcAt dharma dhyAna ke antargata padoM ke jApa aura paMca parameSThI ke svarUpa kA bhI nirdeza kiyA gayA hai / isake TIkAkAra brahmadeva ne yaha bhI batAyA hai ki jo dhyAna mAtra vAkyoM ke Azrita hotA hai vaha padastha hai| jisa dhyAna meM svaAtmA kA cintana hotA hai vaha piMDastha hai, jisameM cetanA svarUpa yA cidrUpatA kA vicAra kiyA jAtA hai vaha rUpastha hai tathA niraMjana va nirAkAra kA dhyAna hI rUpAtIta hai (70) / amitagati ne (71) apane zrAvakAcAra meM dhyeya yA dhyAna ke Alambana kI carcA karate hue piNDastha Adi ina cAra prakAra kA dhyAnoM kI vistAra se lagabhaga 27 zlokoM meM cacA kI hai| yahA~ piNDastha se pahale padastha dhyAna ko sthAna diyA gayA hai| aura usakI vistRta carcA bhI kI gaI hai| zubhacandra (72) ne jJAnArNava meM padastha Adi dhyAna ke ina prakAroM kI pUre vistara ke sAtha lagabhaga 227 zlokoM meM carcA kI hai| paravartI AcAryoM meM vasunandi, hemacandra, bhAskaranandi Adi ne bhI inakI vistAra se carcA kI hai| punaH pArthivI, AgneyI, mAruti, vAruNI, aura tatvabhU aisI piNDastha dhyAna kI jo pA~ca dhAraNAe~ kahI gaIM haiM unakA bhI prAcIna granthoM meM kahIM ullekha nahIM milatA hai| tatvArthasUtra aura usakI prAcIna TIkAoM meM lagabhaga 6ThI-7vIM zatI taka inakA abhAva hai| isase yahI siddha hotA hai ki dhyAna ke , lakSaNoM, AlambanoM Adi kI jo carcA jaina paramparA meM haI hai, vaha kramazaH vikasita hotI rahI hai aura una para anya paramparAoM kA prabhAva bhI hai| prAcIna Agamika sAhitya meM sthAnAMga meM dhyAna ke prakAroM lakSaNoM, AlambanoM aura anuprekSAoM kA jo vivaraNa milatA hai vaha isa prakAra hai - 1, ArtadhyAna - ArtadhyAna hatAzA kI sthiti hai| sthAnAMga ke anusAra isa dhyAna ke cAra upa prakAra haiM .(73) apriya vastu ke prApta hone para usake viyoga kI satat cintA karanA yaha prathama prakAra kA ArtadhyAna hai| daHkha ke Ane para use dara karane kI cintA karanA yaha Arta dhyAna kA dasarA rUpa vastu kA viyoga ho jAne para usakI punaH prApti ke lie cintana karanA tIsare prakAra kA Arta dhyAna hai aura jo vastu prApta nahIM hai usakI prApti ke lie icchA karanA cauthe prakAra kA Arta dhyAna haiN| tatvArtha sUtra ke anusAra yaha ArtadhyAna avirata, dezavirata aura pramatta saMyata meM hotA hai| isake sAtha hI mithyA dRSTiyAM meM bhI isa dhyAna kA sadbhAva hotA hai| saiddhAntikadRSTi se mithyA dRSTi, avirata samyakdRSTi tathA dezavirata samyakdRSTi meM ArtadhyAna ke upabhoktA cAroM hI prakAra pAye jAte haiM, kintu pramatta saMyata meM anya nidAna ko chor3akara arthAt aprApta kI prApti kI AkAMkSA ko chor3akara anya tIna hI vikalpa hote haiN| sthAnAMgasUtra meM isake nimna cAra lakSaNoM kA ullekha haA hai (74) - 1. krandanatA ucca svara se ronaa| 2. zocanatA dInatA prakaTa karate hue zoka krnaa| 3. tepanatA - A~sU bhaanaa| 4. paridevanatA karuNA-janaka vilApa krnaa| 69. dravya saMgraha (nemIcandra) 48-54 70. dravyasaMgraha TIkA (brahmadeva) gAthA 48 kI TIkA 71. zrAvakAcAra (amitagati) pariccheda 15 72. jJAnArNava (zubhacandra) sArga 32-40 73. sthAnAMgasUtra 4/60-72 74. sthAnAMgasUtra 4/62 (72)
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. raudra dhyAna - raudradhyAna AvegAtmaka avasthA hai| raudradhyAna ke bhI cAra bheda kiye gaye haiM (75). 1. hiMsAnubandhI . nirantara hiMsaka pravRtti meM tanmayatA karAne vAlI citta kI ekaagrtaa| 2. mRSAnubandhI - asatya bhASaNa karane sambandhI citta kI ekaagrtaa| 3. stenAnubandhI - nirantara corI karane karAne kI pravRtti sambandhI citta kI ekaagrtaa| 4. saMrakSaNAnubandhI - parigraha ke arjana aura saMrakSaNa sambandhI tnmytaa| kucha AcAryoM ne viSayasaMrakSaNa kA artha balAt aindrika bhogoM kA saMkalpa kiyA hai jabaki kucha AcAryoM ne aindrika viSayoM ke saMrakSaNa meM upasthita krUratA ke bhAva ko hI viSaya saMrakSaNa kahA hai| sthAnAMga meM isake bhI nimna cAra lakSaNoM kA nirdeza hai (75) - 1. utsatradoSa . hiMsAdi kisI eka pApa meM nirantara pravRtti krnaa| 2. bahudoSa - hiMsAdi sabhI pApoM ke karane meM saMlagna rhnaa| 3. ajJAnadoSa - kusaMskAroM ke kAraNa hiMsAdi adhArmika kAryoM ko dharma maannaa| 4. AmaraNAnta doSa- maraNakAla taka bhI hiMsAdi krUra karmoM ko karane kA anutApa na honaa| 3. dharmadhyAna - jaina AcAryoM ne sAdhanA kI dRSTi se kevala dharmadhyAna aura zukladhyAna ko hI dhyAna kI koTi meM rakhA hai| yahI kAraNa hai ki AgamoM meM inake bheda aura lakSaNoM kI carcA ke sAtha-sAtha inake AlambanoM aura anuprekSAoM kA bhI ullekha milatA hai| sthAnAMgasUtra Adi meM dharmadhyAna ke nimna cAra bheda batAye gaye haiM (77) - 1. AjJAvicaya - vItarAga sarvajJa-prabhu ke Adeza aura upadeza ke sambandha meM AgamoM ke anusAra, cintA karanA, AjJAvicaya dharmadhyAna hai| 2. apAya vicaya - doSoM aura unake kAraNoM kA cintana kara unase chuTakArA kaise ho, isa sambandha meM vicAra karanA apAyavicaya dharmadhyAna hai| dUsare zabdoM meM heya kyA hai? isakA cintana karanA apAyavicaya hai| 3. vipAka vicaya - pUrvakarmoM ke vipAka ke pariNAmasvarUpa udaya meM AnevAlI sukha-duHkhAtmaka vibhinna anubhUtiyoM kA samabhAvapUrvaka vedana karate hue unake kAraNoM kA vizleSaNa karanA vipAkavicaya dharmadhyAna hai| dUsare kucha AcAryoM ke anusAra heya ke pariNAmoM kA cintana karanA hI vipAkavicaya dharmadhyAna vipAkavicaya dharmadhyAna ko nimna udAharaNa se bhI samajhA jA sakatA hai - mAna lIjie koI vyakti hameM apazabda kahatA hai aura una apazabdoM ko sunane se pUrvasaMskAroM ke nimita se krodha kA bhAva udita hotA hai| usa samaya usa utpanna hote hue krodha ko sAkSI bhAva se dekhanA 75. vahI 4/63 76. vahI 4/64 77. sthAnAMga 4/65 (73)
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura krodha kI pratikriyA vyakta na karanA tathA yaha vicAra karanA ki krodha kA pariNAma duHkhada hotA hai athavA yaha socanA ki mere nimitta se isako koI pIr3A huI hogI, ataH yaha mujhe apazabda kaha rahA hai, yaha vipAkavicaya dharmadhyAna hai| saMkSepa meM karmavipArkA ke udaya para unake prati sAkSI bhAva rakhanA, pratikriyA ke duHkhada pariNAma kA cintana karanA evaM pratikriyA na karanA hI vipAka-vicaya dharmadhyAna hai| 4. saMsthAna vicaya - loka ke svarUpa ke cintana ko sAmAnya rUpa se saMsthAna vicaya dharmadhyAna kahA jAtA hai| kintu loka evaM saMsthAna kA artha AgamoM meM zarIra bhI hai| ataH zArIrika gatividhiyoM para apanI cittavRttiyoM ko kendrita karane ko bhI saMsthAna vicaya dharmadhyAna kahA jA sakatA hai| apane isa artha meM saMsthAna vicAya dharmadhyAna zarIra-vipazyanA yA zarIra-prekSA ke nikaTa hai| AgamoM meM dharmadhyAna ke nimna cAra lakSaNa kahe gaye haiM (78) . 1. AjJAruci - jina AjJA ke sambandha meM vicAra-vimarza karanA tathA usake prati niSThAvana rhnaa| 2. nisargaruci - dharmakAryoM meM svAbhAvika rUpa ruci honaa| 3. sUtraruci - Agamana zAstroM ke adhyayana-adhyApana meM ruci honaa| 4.avagAr3haruci * Agamika viSayoM ke gahana cintana aura manana meM ruci honaa| dUsare zabdoM meM Agamika viSayoM kA ruci gambhIratA se avagAhana krnaa| sthAnAMga meM dharmadhyAna ke AlambanoM kI carcA karate hue, usameM cAra Alambana batAye gaye haiM -1. vAcanA - arthAt AgamasAhitya kA adhyayana karanA, 2. pratipRcchatA - adhyayana karate samaya utpanna zaMkA ke nivAraNArtha jijJAsAvRtti se usa sambandha meM gurujanoM se puuchnaa| 3. parivartanA - adhIta sUtroM kA punarAvartana krnaa| 4. anuprekSA - AgamoM ke artha kA cintana krnaa| kucha AcAryoM kI dRSTi meM anuprekSA kA artha saMsAra kI anityatA Adi kA cintana karanA bhI hai| sthAnAMgasUtra ke anusAra dharmadhyAna kI cAra anuprekSAeM kahI gaI haiM (80) -1. ekatvAnuprekSA, 2. anityAnaprekSA. 3. azaraNAnaprekSA aura 4. sNsaaraanprekssaa| ye anaprekSAe~ jaina paramparA meM pracalita 12 anuprekSAoM ke hI antargata hai| jinabhadra ke dhyAnazataka tathA umAsvAti ke tatvArthasUtra meM dharmadhyAna ke adhikArI ke sambandha meM carcA upalabdha hotI hai| jinabhadra (81) ke anusAra jisa vyakti meM nimna cAra bAteM hotI haiM vahI dharmadhyAna kA adhikArI hotA hai| 1. samyavajJAna (jJAna), 2. dRSTikoNa kI vizuddhi (darzana), 3. samyak AcaraNa (cAritra) aura 4. vairaagybhaav| hemacandra ne (82) yogazAstra meM inheM hI kucha zabdAntara ke sAtha prastuta kiyA hai| ve dharmadhyAna ke lie 1. AgamajJAna, 2. anAsakti, 3. AtmasaMyama aura 4. mumukSubhAva ko Avazyaka mAnate haiN| dharmadhyAna ke adhikArI ke sambandha meM tatvArtha kA dRSTikoNa thor3A bhinna 78. 79. 80. 81 82 sthAnAMga 4/66 vahI 4/69 vahI 4/98 " zataka 63 yogazAstra 7/2-6
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| tatvArtha ke zvetAmbara pATha ke anusAra dharmadhyAna apramattasaMyata, upazAMtakaSAya aura kSINakaSAya meM hI sambhava hai| guNasthAna siddhAnta kI dRSTi se yadi hama kaheM to sAtaveM, gyAraveM aura bArahaveM guNasthAna meM hI dharmadhyAna saMbhava hai| yadi ise niraMtaratA meM grahaNa kareM to apramatta saMyata se lekara kSINa kaSAya taka arthAt sAtaveM guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka dharmadhyAna saMbhava hai| tatvArthasUtra ke digambara mAnya mUlapATha meM dharmadhyAna ke adhikArI kI vivecanA karane vAlA sUtra hai hI nhiiN| yadyapi tatvArthasUtra kI digambara TIkAoM meM pUjyapAda akalaMka aura vidyAnandI sabhI ne dharmadhyAna ke svAmI kA ullekha kiyA hai kintu unakA saMtavya zvetAmbara paramparA se bhinna hai| unake anusAra cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka hI dharmadhyAna kI saMbhAvanA hai| AThaveM guNasthAna se zreNI prArambha hone ke kAraNa dharmadhyAna saMbhava nahIM hai| isa prakAra dharmadhyAna ke adhikArI ke prazna para jaina AcAryoM meM matabheda rahe haiN| zukla dhyAna - yaha dharma-dhyAna ke bAda kI sthiti hai| zukla dhyAna ke dvArA mana ko zAnta aura niSpakampa kiyA jAtA hai| isakI antima pariNati, mana kI samasta pravRttiyoM kA pUrNa nirodha hai| zukla-dhyAna cAra prakAra kA hai (83) -1. pRthakatva-vitarka-savicAra isa dhyAna meM dhyAtA kabhI dravya kA cintana karate karate paryAya kA cintana karatA hai aura kabhI paryAya kA cintana karate karate dravya kA cintana karane lagatA hai| isa dhyAna meM kabhI dravya kabhI paryAya para manoyoga kA saMkramaNa hote rahane para bhI dhyeya dravya eka hI rahatA hai| 2. ekatvavitarka avicArI yoga saMkramaNa se rahita eka paryAya viSayaka dhyAna ekatva vitarka avicAra dhyAna kahalAtA hai| 3. sUkSmakriyA-apratipAtI mana, vacana aura zarIra vyApAra kA nirodha ho jAne evaM kevala zvAsocchavAsa kI sakSma kriyA ke zeSa rahane para dhyAna kI yaha avasthA prApta hotI hai| 4. samacchinna kriyA-nivRtti jaba mana, vacana aura zarIra kI samasta pravRttiyoM kA nirodha ho jAtA hai aura koI bhI sUkSma kriyA zeSa nahIM rahatI usa avasthA ko samucchinna kriyA nivRtti zukladhyAna kahate haiN| isa prakAra zukladhyAna kI prathama avasthA se kramazaH Age bar3hate hue antima avasthA meM sAdhaka kAyika, vAcika aura mAnasika sabhI pravRttiyoM kA pUrNa nirodha kara anta meM siddhAvasthA prApta kara letA hai, jo ki dharma sAdhanA aura yoga sAdhanA kA antima lakSya hai| sthAnAMgasUtra meM zukladhyAna ke nimna cAra lakSaNa kahe gaye hai|84) - 1. avyatha - parISaha, upasarga Adi kI vyathA se pIr3ita hone para bhI kSobhita nahIM honaa| 2. asammoha - kisI bhI prakAra se mohita nahIM honaa| 3. viveka - sva. aura para athavA Atma aura anAtma ke bheda ko samajhanA bheda vijJAna ke jJAtA honaa| 4. vyutsarga - zarIra, upAdhi Adi ke prati mamatva bhAva kA pUrNa tyaag| dUsare zabdoM meM pUrNa nirmamatva se yukta honaa| ina cAra lakSaNoM ke AdhAra para hama yaha batA sakate haiM ki kisI vyakti meM zukla dhyAna saMbhava hogA yA nhiiN| 83 sthAnAMga 4/69 84 sthAnAMga 4/70
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnAMga meM zukladhyAna ke cAra Alambana batAye gaye haiM (85) - 1. kSAnti (kSamAbhAva), 2. mukti, (nirlobhatA), 3. Arjava (saralatA) aura 4. mArjava (mRdutaa)| vastutaH zukladhyAna ke ye cAra Alambana cAra kaSAyoM ke tyAgarUpa hI hai| zAnti meM krodha kA tyAga hai aura mukti meM lobha kA tyAga hai| Arjava mAyA (kapaTa) ke tyAga kA sUcaka hai to mArdava mAna kaSAya ke tyAga kA sUcaka hai| __isI grantha meM zukladhyAna kI cAra anuprekSAoM kA ullekha bhI huA hai kintu ye cAra anuprekSAeM sAmAnyarUpa se pracalita 12 anuprekSAoM se kvacita rUpa meM bhinna hI pratIta hotI haiN| sthAnAMga ne zukla dhyAna bhI nimna cAra anuprekSAeM ullekhita haiM (86) - 1. anantavRttitAnuprekSa - saMsAra meM paribhramaNa kI anantatA kA vicAra krnaa| 2. vipariNAmAnuprekSA - vastuoM ke vividha pariNamanoM kA vicAra krnaa| 3. azubhAnuprekSA - saMsAra, deha aura bhogoM kI azubhatA kA vicAra krnaa| 4. apAyAnuprekSA - rAga-dveSa se hone vAle doSoM kA vicAra karanA / zukla dhyAna ke cAra prakAroM ke sambandha meM bauddhoM kA dRSTikoNa bhI jaina paramparA ke nikaTa hI jAtA hai| bauddha paramparA meM cAra prakAra ke dhyAna mAne gaye haiM - 1. savitarka - savicAra-vivekajanya prItisukhAtmaka prathama dhyaan| 2. vitarka vicAra - rahita-samAdhija prItisukhAtmaka dvitIya dhyaan| 3. prIti aura virAga se upekSaka ho smRti aura samprajanya se yukta upekSA smRti sukhavihArI tRtIya dhyaan| 4. sukha-duHkha evaM saumanasya - daurmanasya se rahita asukha aduHkhAtmaka upekSA evaM parizuddhi se yukta caturtha sthaan| isa prakAra cAroM zukla dhyAna bauddha paramparA meM bhI thor3e zAbdika antara ke sAtha upasthita hai| ... yoga-paramparA meM bhI samApatti ke cAra prakAra batalAye haiM, jo ki jaina paramparA ke zukla dhyAna ke cAroM prakAroM ke samAna hI lagate haiN| samApatti ke ve cAra prakAra nimnAnusAra haiM -1. savitarkA, 2. nirvitarkA, 3. savicArA aura 4. nirvicaaraa| zukla dhyAna ke svAmI ke sambandha meM tatvArthasUtra ke zvetAmbara mUlapATha aura digambara mUlapATha meM to antara nahIM hai kiMtu 'ca' zabda se kyA arthagrahaNa karanA ise lekara matabheda hai| zvetAmbara paramparA ke anusAra upazAnta kaSAya evaM kSINakaSAya pUrvadharoM meM cAra zukladhyAnoM meM prathama do zukladhyAna sambhava hai| 85. 86. vahI 4/71 vahI 4/72 (76)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAda ke do zukladhyAna kevalI (sayogI kevalI aura ayogI kevalI) meM sambhava hai| digambara parama anusAra AThaveM guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka zukladhyAna sambhava hai| pUrva ke do zukladhyAna AThava se bArahaveM guNasthAnavartI pUrvadharoM ke hote haiM aura zeSa do terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavartI kevalI kA (87) / jainadharma meM dhyAna sAdhanA kA itihAsa jaina dharma meM dhyAna sAdhanA kI paramparA prAcInakAla se hI upalabdha hotI hai| sarvaprathama hameM AcArAMga meM mahAvIra ke dhyAna sAdhanA saMbaMdhI aneka sandarbha upalabdha haiN| AcArAMga ke anusAra mahAvIra apane sAdhanAtmaka jIvana meM adhikAMza samaya dhyAna sAdhanA meM hI lIna rahate the (88), AcArAMga se yaha bhI jJAta hotA hai ki mahAvIra ne na kevala cittavRttiyoM ke sthirIkaraNa kA abhyAsa kiyA thA apitu unhoMne dRSTi ke sthirIkaraNa kA bhI abhyAsa kiyA thaa| isa sAdhanA meM ve apalaka hokara dIvAra Adi para kisI eka bindu para dhyAna kendrita karate the| isa sAdhanA meM unakI A~khe lAla ho jAtI thiiN| aura bAhara kI ora nikala jAtI thI jinheM dekhakara dUsare loga bhayabhIta bhI hote the (89) / AcArAMga ke ye ullekha isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki mahAvIra ne dhyAna sAdhanA kI bAhya aura Abhyantara aneka vidhiyoM kA prayoga kiyA thaa| ve apramatta ( jAgrata ) hokara samAdhipUrvaka dhyAna karate the| aise bhI ullekha upalabdha hote haiM ki mahAvIra ke ziSya praziSyoM meM bhI yaha dhyAna sAdhanA kI pravRtti nirantara banI rahI / uttAdhyayana meM muni jIvana kI dinacaryA kA vivecana karate hue spaSTa rUpa se nirdeza diyA gayA hai ki muni dina aura rAtri ke dvitIya prahara meM dhyAna nirdeza diyA gayA hai ki muni aura rAtri ke dvitIya prahara meM dhyAna sAdhanA kare (90) / mahAvIra kAlIna sAdhakoM kA dhyAna koSThopagata vizeSatA AgamoM meM upalabdha hotA hai| yaha isa bAta kA sUcaka hai ki usa yuga meM dhyAna sAdhanA muni jIvana kA eka Avazyaka aMga thii| bhadrabAhu dvArA nepAla meM jAkara mahAprANa dhyAna kI sAdhanA karane kA ullekha bhI milatA hai (91) / isI prakAra durbalikApuSyamitra kI dhyAna sAdhanA kA ullekha AvazyakacUNi meM hai (92) / yadyapi AgamoM meM dhyAna saMbaMdhI nirdeza to hai kintu mahAvIra aura unake anuyAyiyoM kI dhyAna prakriyA kA vistRta vivaraNa unameM upalabdha nahIM / mahAvIra ke yuga meM zramaNa paramparA meM aise aneka zramaNa the jinakI apanI-apanI dhyAna sAdhanA kI viziSTa paddhatiyA~ thiiN| unameM buddha aura mahAvIra ke samakAlIna kintu unake jyeSTha rAmaputta kA hama prArambha meM " (94) jaise vizeSaNa hI ullekha kara cuke haiN| AcArAMga meM sAdhakoM ke sambandha meM vipassI (93) aura pAsa 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. tattvArthasUtra 9 / 39-49 AcArAMga 1 / 9 / 1 / 6, 119 / 2 / 4, 11912 / 12 vahI 1 / 9 / 15 uttarAdhyayana 26 / 18 Avazyaka cUrNi bhAga 2 pR. 187 vahI bhAgha 1 pR. 410 AcArAMga 1/2/5/ 125 ( AcArya tulasI ) vahI 1/2/3/73, 1/2/6/185 (77)
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ milate haiN| isase aisA lagatA hai ki bhagavAna mahAvIra kI nirgrantha paramparA meM bhI jJAta-dRSTA bhAva meM cetanA ko sthira rakhane ke lie vipazyanA jaisI koI dhyAna sAdhanA kI paddhati rahI hogii| yadyapi vistRta vivaraNoM ke abhAva meM Aja usa paddhati kI sampUrNa prakriyA kI carcA to nahIM kara sakate, parantu AcArAMga jaise prAcIna Agamana meM ina zabdoM kI upasthita isa tathya kI sUcaka avazya hai ki isa yuga meM dhyAna sAdhanA kI jaina paramparA kI apanI koI viziSTa paddhati thii| yaha bhI ho sakatA hai ki sAdhakoM kI prakRti ke anurUpa dhyAna sAdhanA kI ekAdhika paddhatiyA~ bhI pracalita rahI hoM, kintu AgamoM ke racanAkAla taka ve vilupta hone lagI thiiN| jisa rAmaputta kA nirdeza bhagavAn buddha ke dhyAna ke zikSaka ke rUpa meM milatA hai| unakA ullekha jaina paramparA ke prAcIna AgamoM meM jaise sUtrakatAMga, aMtakRtdazA, aupapAtika dazA, RSibhASita Adi meM honA (95) isa bAta kA pramANa hai ki nirgrantha paramparA rAmaputta kI dhyAna sAdhanA kI paddhati se prabhAvita thii| bauddha paramparA kI vipazyanA aura nimrantha paramparA kI AcArAMga kI dhyAna sAdhanA meM jo kucha nikaTatA parilakSita hotI hai, vaha yaha sUcita karatI hai ki sambhavataH donoM kA mUlasrota rAmaputta kI dhyAna-paddhati rahI hogii| isa sambandha meM tulanAtmaka dRSTi se adhyayana kiyA jAnA apekSita hai| SaTAvazyakoM meM kAyotsarga ko bhI eka Avazyaka mAnA gayA hai| kAyotsarga dhyAna sAdhanA pUrvaka hI hotA hai| isameM koI saMdeha nahIM hai| pratikramaNa meM aneka bAra kAyotsarga (dhyAna) kiyA jAtA hai| vartamAna kAla meM bhI yaha paramparA avicchinna rUpa se jIvita hai| Aja bhI dhyAna kI isa paramparA meM tatsaMbaMdhI doSoM ke cintana ke atirikta namaskAra mantra, caturvizaMtistava ke mAdhyama se paMcaparameSThI athavA tIrthaMkaroM kA dhyAna kiyA jAtA hai| mAtra huA yaha hai ki dhyAna kI isa samagra kriyA meM, jo sajagatA apekSita thI, vaha samApta ho gaI hai aura ye saba dhyAna saMbaMdhI prakriyAeM rUDhi mAtra banakara raha gaI haiN| yadyapi ina prakriya upasthiti se yaha jJAta hotA hai ki dhyAna kI ina prakriyAoM meM cetanA ko satat rUpa se ja jJAtA-draSTA bhAva meM sthira rakhane kA prayAsa kiyA jAtA rahA hai| Agama yuga taka jainadharma meM, dhyAna kA uddezya mukhya rUpa se Atmazuddhi yA caritrazuddhi hI thA athavA yoM kaheM ki vaha citta ko samabhAva meM sthira rakhane kA prayAsa thaa| madhyayuga meM jaba bhArata meM tantra aura haThayoga saMbaMdhI sAdhanAe~ pramukha banI to dhyAna kI prakriyA meM parivartana aayaa| Agamika kAla meM dhyAna sAdhanA meM zarIra, indriya mana aura citta vRttiyoM ke prati sajaga hokara cetanA ko draSTA bhAva yA sAkSI bhAva meM sthira kiyA jAtA thA, jisase zarIra aura mana ke udvega aura AkulatAeM zAnta ho jAtI thiiN| dUsare zabdoM meM vaha caittasika samatva arthAt sAmAyika kI sAdhanA thii| jisakA kucha rUpa Aja bhI vipazyanA meM upalabdha hai| kintu jaise-jaise bhAratIya samAja meM tantra aura haThayoga kA prabhAva bar3hA vaise-vaise jaina sAdhanA paddhati meM bhI parivartana aayaa| jaina dhyAna paddhati meM padastha, piNDastha, rUpastha Adi dhyAna kI vidhiyA~ aura pArthivI, AgneyI, vAyavI aura vAruNI jaisI dhAraNAeM sammilita huii| bIjAkSaroM aura mantroM kA dhyAna karane kI paramparA vikasita huI aura SaTcakroM ke bhedana kA prayAsa bhI huaa| 95. Prakrit Proper Names Vol II Page 626 vahI bhAgha 1 pR. 410
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi hama jaina paramparA meM dhyAna kI prakriyA kA itihAsa dekhate haiM to yaha spaSTa lagatA hai ki usa para anya bhAratIya dhyAna evaM yoga kI paramparAoM kA prabhAva AyA hai, jo hariprada ke pUrva se hI prArambha ho gayA thaa| haribhadra ne unakI dhyAna vidhi ko lekara bhI usameM apanI paramparA ke anurUpa bahuta kucha parivartana kiye the| madhyayaga kI jaina dhyAna sAdhanA vidhi usa yaga-sAdhanA vidhi se paryApta rUpa se prabhAvita huI thii| madhyayaga meM dhyAna sAdhanA kA prayojana bhI badalA jahA~ prAcIna kAla meM dhyAna sAdhanA kA prayojana mAtra AtmA-vizuddhi yA caittasika samatva thA, vahA~ madhya yuga meM usake sAtha vibhinna RddhiyoM aura labdhiyoM kI carcA bhI jur3I aura yaha mAnA jAne lagA ki dhyAna sAdhanA se vividhi alaukika zaktiyA~ prApta kI jA sakatI haiN| dhyAna kI prabhAvazIlatA ko banAe rakhane ke lie yaha Avazyaka to thA kintu isake anya pariNAma bhI sAmane aaye| jaba aneka sAdhaka ina haThayogI sAdhanAoM ke mAdhyama se Rddhi yA labdhi prApta karane meM asamartha rahe to unhoMne yaha mAna liyA ki vartamAna yuga meM dhyAna sAdhanA saMbhava hI nahIM hai| dhyAna sAdhanA kI siddhi kevala uttama saMhanana ke dhAraka muniyoM athavA pUrvadharoM ko hI saMbhava thii| hameM aise bhI aneka ullekha upalabdha hote haiM, jinameM kahA gayA hai ki paMcamakAla meM uccakoTi kA dharmadhyAna yA zukla dhyAna sambhava nahIM hai| madhyayuga meM dhyAna prakriyA meM kaise-kaise parivartana hue, yaha bAta prAcIna AgamoM aura tatvArtha ke ullekhoM kI tatvArthasUtra kI TIkAoM digambara jaina purANoM, zrAvakAcAroM evaM haribhadra, zubhacandra, hemacandra Adi ke granthoM ke tulanAtmaka adhyayana se spaSTa ho jAtI hai| madhyakAla meM dhyAna kI niSedhaka aura samarthaka donoM dhArAeM sAtha-sAtha cliiN| kucha AcAryoM ne kahA ki paMcamakAla meM cAhe zukladhyAna kI sAdhanA saMbhava na ho, kintu dharma-dhyAna kI sAdhanA to saMbhava hai| mAtra yaha hI nahIM madhyayuga meM dharma dhyAna ke svarUpa meM kAphI kucha parivartana kiyA gayA aura usameM anya paramparAoM kI aneka dhAraNAeM sammilita ho gyiiN| isa saMbaMdhI svatantra sAhitya kA bhI paryApya vikAsa haa| jhANAjjhayaNa (dhyAnazataka) se lekara jJAnArNava. dhyAna stava Adi aneka svatantra grantha bhI dhyAna para likhe gye| madhya yuga haThayoga aura dhyAna ke . samanvaya kA yuga kahA jA sakatA hai| isa kAla meM jaina dhyAna paddhati yoga paramparA se vizeSarUpa se haThayoga kI paramparA se paryApta rUpa se prabhAvita aura samanvita huii| Adhunika yuga taka yahI sthiti calatI rhii| Adhunika yuga meM jaina dhyAna sAdhanA kI paddhati meM punaH eka krAntikArI parivartana AyA hai| isa krAnti kA mUlabhUta kAraNa to zrI satyanArAyaNa jI goyana kA ke dvArA bauddhoM kI prAcIna vipazyanA sAdhanA paddhati ko varmA se lekara bhArata meM punasthApita karanA thaa| bhagavAn buddha kI dhyAna sAdhanA kI vipazyanA paddhati kI jo eka jIvita paramparA kisI prakAra se varmA meM bacI rahI thI, vaha satyanArAyaNa jI goyanakA ke mAdhyama se punaH bhArata meM apane jIvanta rUpa meM lauttii| usa dhyAna kI jIvanta paramparA ke AdhAra para bhagavAn mahAvIra kI dhyAna sAdhanA kI paddhati kyA rahI hogI isakA AbhAsa huaa| jaina samAja kA yaha bhI sadbhAgya hai ki kucha jaina muni evaM sAdhviyA~ unakI vipazyanA sAdhanA-paddhati se judd'e| saMyoga se muni zrI nathamala jI (yuvAcArya mahAprajJa) jaise prAjJa sAdhaka vipazyanA sAdhanA se jar3e aura unhoMne vipazyanA dhyAna paddhati aura haThayoga kI prAcIna dhyAna paddhati ko a manovijJAna evaM zarIra-vijJAna ke AdhAroM para parakhA aura unheM jaina sAdhanA paramparA se ApUrita karake prekSAdhyAna kI jaina dhArA ko punarjIvita kiyA hai| yaha spaSTa hai ki Aja prekSAdhyAna prakriyA jaina dhyAna kI eka vaijJAnika paddhati ke rUpa meM apanA astitva banA cukI hai| usakI vaijJAnikatA aura upayogitA para bhI koI praznacihna nahIM lagAyA jA sakatA hai, kintu usake vikAsa meM satyanArAyaNa jI goyanakA dvArA bhArata (79)
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAyI gayI vipazyanA dhyAna kI sAdhanA paddhati ke yogadAna ko vismRta nahIM kiyA jA sktaa| Aja prekSAdhyAna paddhati nizcita rUpa se vipazyanA kI RNI hai| isake lie goyanAkA jI kA RNa svIkAra kie binA hama apanI prAmANikatA ko siddha nahIM kara skeNge| sAtha hI isa navIna paddhati ke vikAsa meM yavAcArya mahAprajJa jI kA jo mahatvapUrNa yogadAna rahA hai, use bhI nahIM bhulAyA jA sakatA hai| unhoMne vipazyanA se bahuta kucha lekara bhI use prAcIna haThayoga kI SaTcakra bhedana Adi kI avadhAraNA se tathA Adhunika manovijJAna aura zarIra vijJAna se jisa prakAra samanvita aura paripuSTa kiyA hai| vaha unakI apanI pratibhA kA camatkAra hai| isa Alekha meM vistAra se na to vipazyanA ke sandarbha meM aura na prekSAdhyAna ke sandarbha meM kucha kaha pAnA sambhava hai, kintu yaha satya hai ki dhyAna sAdhanA kI ina paddhitiyoM ko apanA kara jaina sAdhaka na kevala jaina, mahAvIra kAlIna dhyAna paddhati ke prAcIna svarUpa kA kucha AsvAda kareMge, apitu tanAvoM se paripUrNa jIvana meM AdhyAtmika zAnti aura samatA kA AsvAda bhI le skeNge| samyak jIvana meM jIne ke lie Aja vipazyanA aura prekSAdhyAna paddhatiyoM kA abhyAsa aura adhyayana Avazyaka hai| hama yuvAcArya mahAprajJa ke isalie bhI RNI haiM ki unhoMne na kevala prekSAdhyAna paddhati kA vikAsa kiyA hai apitu usake abhyAsa kendroM kI sthApanA bhI kI hai sAtha hI jIvana vijJAna granthamAlA ke mAdhyama se prekSAdhyAna se sambandhita lagabhaga 48 laghu pustikAeM likhakara jaina dhyAna sAhitya ko mahatvapUrNa avadAna diyA hai| yaha bhI prasannatA kA viSaya hai ki vipazyanA aura prekSA kI dhyAna paddhatiyoM se preraNA pAkara AcArya nAnAlAla jI ne samIkSaNa dhyAna vidhi ko prastuta kiyA hai| isa sambandha meM eka-do prAraMbhika pustikAeM bhI nikalI haiM, kintu prekSAdhyAna vidhi kI tulanA meM unameM na to pratipAdya viSaya kI spaSTatA hai aura na vaijJAnika prastutikaraNa hii| krodha samIkSaNa Adi eka-do pustakeM aura bhI prakAza meM AyI haiM kintu isa paddhati ko vaijJAnika aura prAyogika banAne ke lie abhI unheM bahuta kucha karanA zeSa rahatA hai| vartamAna yuga aura dhyAna - vartamAna yuga meM jahA~ eka ora yoga aura dhyAna sambandhI sAdhanAoM ke prati AkarSaNa bar3hA hai, vahIM dUsarI ora yoga aura dhyAna ke adhyayana aura zodha meM bhI vidvAnoM kI ruci jAgRta huI hai| Aja bhArata kI apekSA bhI pAzcAtya dezoM meM yoga aura dhyAna ke prati vizeSa AkarSaNa dekhA jAtA hai| kyoMki ve bhautika AkAMkSAoM ke kAraNa jIvana meM jo tanAva Agaye haiM, usase mukti cAhate haiN| rItaya yoga aura dhyAna kI sAdhanA paddhatiyoM ko apane-apane DhaMga se pazcima ke logoM kI ruci ke anukala banAkara videzoM meM niryAta kiyA jA rahA hai| yoga aura dhyAna kI sAdhanA meM zArIrika vikRtiyoM aura mAnasika tanAvoM ko samApta karane kI jo zakti rahI huI hai usake kAraNa bhogavAdI aura mAnasika tanAvoM se saMtrasta pazcimI dezoM ke loga caittasika zAnti kA anubhava karate haiM aura yahI kAraNa hai ki unakA yoga aura dhyAna ke prati AkarSaNa bar3ha rahA hai| ina sAdhanA paddhatiyoM kA abhyAsa karAne ke lie bhArata se paripakva evaM aparipakva donoM hI prakAra ke guru videzoM kI yAtrA kara rahe haiN| yadyapi aparipakva, bhogAkAMkSI tathAkathita guruoM ke dvArA dhyAna aura yoga sAdhanA kI pazcima meM pahuMcanA bhAratIya dhyAna aura yoga paramparA kI mUlyavattA evaM pratiSThA donoM hI dRSTi se khatare se khAlI nahIM hai| Aja pazcima meM bhAvAtIta dhyAna, sAdhanA, bhakti vedAnta, rAmakRSNa mizana Adi ke kAraNa bhAratIya dhyAna evaM yoga sAdhanA ke prati lokapriyatA bar3hI, vahIM rajanIza Adi ke kAraNa use eka jhaTakA bhI lagA hai| Aja zrI citrabhAnujI, AcArya suzIla kumArajI, DaoN. hukamacanda bhArilla Adi ne jaina dhyAna aura sAdhanA vidhi se pAzcAtya dezoM
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM base hue jainoM ko paricita karAyA hai| terApaMtha kI kucha jaina samaNiyoM ne bhI videzoM meM jAkara prekSAdhyAna vidhi kA unheM abhyAsa karAyA hai| yadyapi inameM kauna kahA~ taka saphala huA hai yaha eka alaga prazna hai kyoMki sabhI ke apane-apane dAve haiN| phira bhI itanA to nizcita hai ki Aja pUrva aura pazcima donoM meM hI dhyAna aura yoga sAdhanA ke prati ruci jAgRta huI hai| ataH AvazyakatA isa bAta kI hai ki yoga aura dhyAna kI jaina-vidhi suyogya sAdhakoM aura anubhavI logoM ke mAdhyama se hI pUrva evaM pazcima meM vikasita ho, anyathA jisa prakAra madhyayuga meM haThayoga aura taMtrasAdhanA se prabhAvita hokara bhAratIya yoga aura dhyAna paramparA vikRta huI thii| usI prakAra Aja bhI usake vikRta hone kA khataranA banA rahegA aura usase logoM kI AsthA uTha jaavegii| dhyAna evaM yoga sambandhI zodha kArya - isa yuga meM gaveSNAtmaka dRSTi se yoga aura dhyAna saMbaMdhI sAhitya ko lekara praryApta zodha kArya huA hai| jahA~ bhAratIya yoga sAdhanA aura pAtanjali ke yoga sUtra para paryApta kArya hae haiM, vahIM jainayoga kI ora bhI vidvAnoM kA dhyAna AkarSita haA hai| dhyAnazataka. dhyAnastava, jJAnArNava Adi dhyAna aura yoga sambandhI granthoM kA samAlocanAtmaka bhUmikA aura hindI anuvAda ke sAtha prakAzana isa dizA meM mahatvapUrNa prayatna kahA jA sakatA hai| punaH haribhadra ke yoga sambandhI granthoM kA svatantra rUpa se tathA yoga catuSTaya ke rUpa meM prakAzana isa kar3I kA eka agalA caraNa hai| paM. sukhalAlajI kA 'samadarzI haribhadra' arhatadAsa baMDabodha dige kA pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna se prakAzita jaina yoga kA AlocanAtmaka adhyayana, maMgalA sAMDa kA bhAratIya yoga Adi gaveSaNAtmaka dRSTi se mahatvapUrNa prakAzana kahe jA sakate haiN| aMgrejI bhASA meM viliyama jemsa kA jaina yoga, TATiyA kI 'sTaDIja ina jaina philAsalI', padnAbha jainI kA 'jaina pAtha Apha pyUrIphikezana' Adi bhI isa kSetra kI mahatvapUrNa kRtiyA~ haiN| jaina dhyAna aura yoga ko lekara likhI gaI muni zrI nathamala jI (yuvAcArya mahAprajJa) kI 'jaina yoga', 'cetanA kA urdhvArohaNa', 'kisane kahA mana caMcala hai', 'AbhAmaNDala', Adi tathA AcArya tulasI kI . prekSA-anuprekSA Adi kRtiyA~ isa dRSTi se atyaMta hI mahatvapUrNa haiN| unameM pAzcAtya manovijJAna aura zarIra-vijJAna kA tathA bhAratIya haTha yoga Adi kI paddhatiyoM kA eka suvyavasthita samanvaya huA hai| unhoMne haThayoga kI SaTcakra kI avadhAraNA ko bhI apane DhaMga se samanvita kiyA hai| unakI ye kRtiyA~ jaina yoga aura dhyAna sAdhanA ke lie mIla ke patthara ke samAna hai| nidezaka pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, AI.TI.AI.roDa vArANasI-5
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina paramparA meM svAdhyAya tapa 385528000080809208888888888886380000 * DaoN. dAmodara zAstrI bhAratIya paramparA aura svAdhyAya - bhAratIya saMskRti ke vividhi pakSoM ko ujAgara karane vAle vividha sAhitya kA vizAla bhaNDAra, Aja jisa rUpa meM bhI, hamAre pAsa surakSita hai, usakA sArA zreya hamArI usa sudIrgha paramparA ko hai jisake dvArA paThana-pAThana, svAdhyAya, manana-cintana kI pravRtti ko protsAhana diyA jAtA rahA hai| jahA~ taka vaidika saMskRti kA sambandha hai, usameM mUla grantha veda tathA (vedAMga Adi) ke paThana-pAThana, tattva-carcA, dharmopadeza Adi ke rUpa meM pravartamAna svAdhyAya kI dhArmika dRSTi se mahattA sarvavidita hai| veda ko sarvavidha jJAna kA bhaNDAra ghoSita kara ' Atma-jJAna yA paramAtma-jJAna kI mahattA sarvAtizAyinI thI jarUra , para vaha veda-pratipAdita yA upadiSTa mArga se jur3I huI thI / paravartI anya svataMtra dArzanika matoM kA udabhava va vikAsa bhI huA, para ve kamobeza rUpa meM AvazyakatAnusAra zratu (veda) ko pramANa rUpa meM prastuta kara apanA mata samarthita karate haiM / phalataH sudIrgha bhAratIya itihAsa meM vaidika sAhitya ke svAdhyAya kI pravRtti jora-zora se jArI rhii| svAdhyAya ko kitanA mahatva diyA jAtA rahA hai-yaha bhI isI bAta se spaSTa hai ki brahmacaryAzrama meM aneka varSoM kI par3hAI kI samApti ke bAda, guru dvArA ziSya ko jo kaI mahatvapUrNa upadeza die jAte the, unameM eka yaha bhI thA -'svAdhyAyAnmA pramadaH 1 -arthAt svAdhyAya se (adhyayana, pravacana, adhyApana 1) se pramAda kabhI na krnaa| adhIta granthoM ke svAdhyAya se paThita viSaya meM dRr3hatA AtI hai, aura hamAre adhyayana kI tejasvitA prakaTa hotI hai| adhyayana ko tejasvI (arthajJAnayogya) banAne kI kAmanA veda meM bhI vyakta kI gaI hai| 7 sacchAstroM ke svAdhyAya ko mahattA dene ke pIche isakI mahatI laukika va lokottara upayogitA bhI thii| samasta prANI-varga kI prabala icchA rahatI hai ki vaha sarvatra, cAhe vaha loka meM yA loka se virakta-mukta rahe, zAMti prApta kre| zAnti prApti kI isa adamya lAlasA kA samarthana aneka vaidika vacanoM se hotA hai " / svAdhyAya se laukika zAMti to prApta hotI hai, 1. bhUtaM bhavya bhaviSya ca sarva vedAt prasiddhayati (mnusmRti)| 2. yaju. 3.18, atha. 9.10.1, 10.8.44, 3. saMzrutena gamemahi (atharva 1.4) / jaimini sU. 1.3.3, brahmAsUtra 1.1.3.3, 2.3.1.1, nyAya sU. 3.1.31, vaizeSika sU. 2.1.17.19, 1.1.3, sAMkhya sU. 1.36.1, 1.53, yoga sU. 1.7. 1.26,. ___ taitti. upa. 1.11.1, zaMkara bhASya, taitti. upa. 1.11.1 / taitti. upa., dvitIya va tRtIya vallI kA prArambhika shaaNtipaatth| yaju. 36.17 // (82)
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokottara zAMti (mukti) 9 kA mArga bhI khulatA hai 10 / isIlie maharSi vyAsa ne udghoSaNA kI thI - . svAdhyAya se uttama-zreSTha va alaukika zAnti prApta hotI hai 11 / jaina saMskRti meM bhI svAdhyAya ko sarvaduHkhoM se mukti dene vAlA batAyA gayA hai 12 / isI saMdarbha meM mahAmAnya zrI lokamAnya tiraka kA yaha vacana bhI mananIya hai : ___maiM naraka meM bhI uttama pustakoM kA svAgata karU~gA, kyaMki inameM vaha divya zakti hai ki jahA~ ye hoMgI, vahA~ Apa hI svarga bana jaaegaa|" isI prakAra bhAratIya saMskRti kI vaidika dhArA meM to svAdhyAya kI mahattA viyamAna hai hI, zramaNa dhArA ke Adi-srota jaina dharma va darzana meM bhI isakI upayogitA ke sambandha meM kAphI cintana huA hai| cAhe vaidika dhArA ho, cAhe zramaNa jaina dhArA, donoM ke sAhitya ke anuzIlatana se yaha tathya prakaTa hotA hai ki muni-varga kI dainika jIvana-caryA meM tapa va svAdhyAya-ina donoM kI pramukha bhUmikA hai| vAlmIki rAmAyaNa ke prathama zloka meM jisa nArada se rAma-kathA ke sambandha meM jijJAsA prakaTa kI gaI hai, usa nArada kA vizeSaNa hai-tapaH svaadhyaaynirt| arthAt vAlmIki rAmAyaNa kA prArambha. hI tapa-svAdhyAya jJAna do padoM se huI hai / zramaNa (jaina) saMskRti meM bhI svAdhyAya ko tapa kA hI eka bheda (prakAra) svIkAra karate hue " tapa va zAstrAdi-svAdhyAya meM sarvadA saceSTa muni ko prazasta batAyA gayA hai| prastuta nibandha dvArA zramaNadhArA (jaina-dharma-darzana) meM 'svAdhyAya' ke viSaya meM jo vicAra-vimarza huA hai, use saMkSipta rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai| 15 svAdhyAya-yoga - dazavakAlika sUtra meM 16 'svAdhyAya-yoga' zabda vyavahRta huA hai| 'yoga' zabda ' ke aise to aneka artha haiM, para yahA~ artha hai-jor3ane vAlA, sambandha karAne vaalaa| kisase sambandha karAne vAlA? samAdhAna hai-mokSa se| AcArya haribhadrasUri ne yoga bindu meM mokSa se sambandha karAne vAle vyApAra ko 'yoga' pada se abhihita kiyA hai 101 svAdhyAya bhI saMyamAdi kI taraha 18 eka 'yoga' hai, eka yaugika kriyA hai, jo mokSa-prApti meM sahAyaka hotI hai| 9. zvetA upa. 4.11 muMDakopa 7 10. (ka) kaThopa 1.2.24 chAndogya upa. 3.14.1 (kha) naiti. upa. 1.2.1 para zAMkara bhaassy| pR. 96. brahmAnandavallI 11. ma. bhA. zAMti parva, 184.2 gItA presa sN.| 12. utta. 26.10 13. vA. rAmA 1.1 14. bhagavatI ArA. 107, utta. 26.37 / dvAdazAnu. 440 / mUlAcAra- 971 utta. 971 / utta. 29.59 dazavai. 8.61 / utta. 29.18 para nemicandrIya TIkA meM uddhRt| 17. -yogabindu, 1.31 // 18. dazavai 8.61 evaM bhagavatI sU. 18.10.9 / (83)
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya ke svarUpa ke sambandha meM vividha nirUpaNa prApta hote haiM, jo (I) su + A+adhyAya = svAdhyAya / 'su' yAnI bhalIbhAMti (suSTha), 'A' yAnI maryAdA ke sAtha, adhyayana - zruta kA vizeSataH anuzIlana 'svAdhyAya' hai| niSkarSataH jinendra prarUpita zAstra kA ekAgra citta se adhyayana- par3hanA 'svAdhyAya' hai / adhyayana se tAtparya, una zAstroM ke paThana-pAThana se hai jinase citta nirmala hotA hai yA jisase tatva bodha, saMyama va mokSa kI prApti hotI hai 20 / svAdhyAya kA svarUpa isa prakAra haiM (II) zAstrAdi kA sva + adhyAya / yAnI apane lie apanI AtmA ke lie hitakArI adhyayana karanA 'svAdhyAya' hai (svasmai hitaH adhyAyaH svAdhyAyaH 21 ) - (III) sv+adhyaay| yAnI 'sva' kA, AtmA kA, adhyayana 22 / AtmA ke Azaya ko par3hanA, AtmA ke guNoM kI khoja karake unheM jIvana meM utAranA isa prakAra AtmA ke svAbhAvika guNoM kI (mananAdi dvArA) prApti hI vAstavika svAdhyAya hai| (IV) Alasya tyAga kara jJAna kI ArAdhanA ko 'svAdhyAya' kahate haiM 23 yahA~ 'jJAna' pada se 'sacchAstra, ArAdhanA' pada se adhyayana manana Adi abhipreta haiM: ataH bhagavAn jinendra dvArA nirUpita jIvA - jIvAdi tatvoM ke nirUpaNa karane vAle (bAraha aMga, caudaha pUrva ) sacchAstroM kA manana hI (vyavahAra dRSTi se 24) svAdhyAya hai| 'jJAna' pada se AtmA bhI abhipreta hotA hai 25 / aisI sthiti meM AtmArAdhanA hI (paramArtha - dRSTi se ) svAdhyAya hai| (V) paMcanamaskRti rUpa 'namokAra maMtra' kA citta kI ekAgratA ke sAtha, 'japa' karanA parama svAdhyAya 26 adhyayana ke vividha prakAra AtmArAdhanA svIkRta kiye gae svAdhyAya ke antargata parigaNita haiM jainetara zAstroM meM zravaNa manana, nididhyAsana- ye tIna prakAra haiM / AcArya zaMkara ke mata meM adhyayana, pravacana, va adhyApana- ye sabhI 27 28 19. tattvAnuzAsana, 80 20. 21. 22. 23. 24. mUlAcAra, 511 / = 23 25. 26. 27. 28. 1 vizeSAvazyaka bhASya- 958 / sarvArthasiddhi 9.20 jinadAsa cUrNi, dazave 8.41 / sarvArthasiddhi, 9.20 // pravacanasAra 1.27 evaM 1.33 pravacanasAra 1.33 / tattvAnuzAsana, 80 / bRhadA upa. 2.4.5 / zAMkara bhASya, taitti. upa. 1.11.1 / (84)
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 jaina zAstroM meM svAdhyAya ke pAMca aMga batAe gae haiN| tattvArthasUtra ke anusAra 1. vAcanA, 2 . pRcchanA, 3. pratipRcchanA ( anuprekSA), 4. AmnAya 5. dharmopadeza-ye pA~ca aMga haiM ( bhagavatI sUtra ), mUlAcAra Adi ke anusAra 1. vAcanA, 2. pRcchanA, 3. parivartanA, 4 kathA - 5 aMga 1 / vyAkhyAprajJapti anuprekSA, 5. dharma 30 , 1 vAcanA - nirdoSa grantha tathA tatpratipAdita artha- ina donoM ke upadeza kA yogya pAtra ko pradAna karanA vAcanA hai 31 / guru ziSya ko sutrAdi ko 'bAcanA' pradAna karatA hai, bhavya jIva ko zAstra par3hAtA hai, grantha ke artha kI prarUpaNA karatA hai ziSya usako grahaNa karatA hai| vaha ziSya bhI yogya pAtroM ko vAcanA de sakatA hai| sAmAnyataH sadguru se sUtrapATha kI zikSA lekara ( na ki kisI pustakAdi se curA kara yA corI se svayaM pothI bAMca kara ) zAstroM kA vAcana, AtmakalyANa hetu nirdoSa granthoM ko svayaM par3hanA dUsaroM ko samajhAne hetu sUtrAnuyogI vyAkhyAna karanA yA vAcana karanA ye saba kArya vAcanA ke antargata haiM / 33 sUtra - vyAkhyAna ke 6 bheda zAstroM meM batAe gae haiM - ( 1 ) saMhitA ( pada kA askhalita, zuddha uccAraNa), (2) pada (vAkya ke pratyeka pada kA zuddha-zuddha pRthak-pRthak uccAraNa, (3) (padArtha pada kA artha), (4) pada-vigraha, (5) (padaccheda ) ( cAlanA zaMkA Adi uThAnA ), (6) prasiddhi ( uThAI gaI zaMkAoM kA samucita samAdhAna ) 34 sUtroM kA uccAraNa isa taraha sAMgopAMga va paripUrNa rUpa se kiyA jAe ki akSarAdi kI skhalanA na ho, padoM ko pRthaka-pRthaka kara par3hA jAe, apanI ora se koI akSara, pada Adi kA na to yoga kiyA jAya aura na hI kamI kI jAe, varNoM kA yathAsthAna ( udAttAdighoSa - niyamAnurUpa), suspaSTa (na ki avyakta) uccAraNa ho, pratyeka pada mAlA meM gu~the phUla jaisA suzobhita ho / 35 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. tattvA. sU. 9.25 / (ka) vyAkhyA pra. 25.7.809 (kha) mUlAcAra - 393 (ga) utta. 30.34 | (ka) aupapA. 19 (kha) sarvArthasiddhi 9.25 / dhavalA 9.4.1.54, 55, jai. ko. 3.5.39 / anuyoga dvAra, 13-14 sU. / vizeSAvazyaka bhASaya- 850-8551 uddhRta, suttAgame, II bhAga pR. 58-59 (ka) anuyogadvAra sU. 13-14 / (kha) dra. vizeSAvazyaka bhASya, 851, 854, 8551 (ga) vyA. mahAbhASya paspazAnhika 1.1.1 / (85)
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara granthoM meM vAcanA ke cAra prakAra isa prakAra batAe gae haiM-(1) nandA, (2) bhadrA, (3) jayA, (4) saumyaa| 25 nandA - anyadarzanoM ko pUrva pakSa ke rUpa meM upasthApita kara sva (jaina) mata ko siddhAnta rUpa meM upasthApita karane kI vAcanA 'nandA' hai| 27 bhadrA - yuktipUrvaka samAdhAna kara pUrvApara-virodha ko haTAte hue samasta padArthoM kI vyAkhyA 'bhadrA vAcanA' hai| sUtrArthakA pUrvApara-saMgita ke sAtha apane lie jJAna se, tathA dUsaroM ke lie vacanoM se nirgamanA (niryApanA-artha-nirUpaNA) vAcanA-sampada kahI jAtI hai| 38 jayA - pUrvApara-virodha-parihAra ke binA siddhAnta-arthoM kA kathana 'jayA' vAcanA hai| 39 saumyA - kahIM-kahIM skhalanapUrNa vRtti se, (thor3A-thor3A bhAga chUte hue) kI jAne vAlI vAcanA 'saubhyA' hai|40 'vAcanA' kI sthiti meM ziSya ko mAna, krodha, pramAda, Alasya Adi se rahita honA caahie| 41 vAcanA kA phala * guru dvArA vAcanA (adhyApana) ke nimnalikhita lAbha zAstroM meM varNita haiM - (1) zruta (zAstra) kA saMgraha (zAstra-jJAna bhaNDAra meM vRddhi)| (2) zAstra-jJAna se upakRta ziSya ke mana meM zAstra-sevA karane kI bhAvanA kA praadurbhaav| (3) zruta kI upekSA ke doSa se surakSA, zruta ke anuvartana se anazAtanA-jJAna kA viny| jJAna-pratibandhaka karmoM kI nirjarA, sNskaar-kssy| carama sAdhya kI uplbdhi| (5) abhyasta zAstra meM sthirtaa| nirantara zAstra-vAcanA se 'sUtra' ko vicchana na hone denaa| phalataH tIrthadharma kA avalambana-dharmaparamparA kI avicchintaa| 42 ratnatraya (samyagdarzanAdi) kI sNsiddhi| (8) mithyAtva kA nAza evaM satya ko prApta karane kI tIvra jijJAsA-vRtti kA udy|| 36. dhavalA 9.4.1.541 37. vahI, puurvokt| 38. utta. 1.58 niyukti zAMti-sUri vRtti| 39. vhiiN| puurvokt| 40. vahIM, puurvokt| 41. utta. 11.3 / 42. sthAnAMga 5.3.541 // 43. vAyaNA eNaM bhaMte ki jaNAyai? nijjara jnnaayi| suyasya aNAsAyanA evam suyasya annaasaaynnaae|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcanAdi ke pAtra - siddhAnta kA, Agama-rahasya kA jJAna guNavAna va yogya pAtra dekha kara hI karanA ucita hai| AcArya haribhadrasUri likhate haiM ki jisa prakAra kacce ghar3e meM bharA jala usa ghar3e ko hI vinaSTa kara detA hai, vaise hI guNarahita vyakti ko diyA huA siddhAnta-rahasya usa alpA-dhAra ziSya kA hI vinAza karatA hai| 44 svAdhyAya karane vAle ziSya ke guru ke prati kartavya-akartavya Adi ke viSaya meM tathA yogya va ayogya ziSya ke svarUpa ke viSaya meM jaina zAstroM meM vistRta nirUpaNa prApta hotA hai| 45 pRcchanA - saMzaya kA uccheda karane yA nizcita bala (mahattva) ko puSTa karane hetu prazna karanA 'pRcchanA' hai| 46 zAstroM ke saMdigdha artha ko kisI dUsare se pUchanA, satpatha kI ora bar3hane hetu mokSAdimArga kA svarUpa nizcita karanA, saMzaya-nivAraNArtha prazna yA jijJAsA krnaa| par3hate samaya; yA par3hane ke bAda, ziSya ke mana meM jahA~ koI zaMkA uThe-aisI sthiti meM, athavA koI bAta Agama meM spaSTa na ho sakatI ho, usake sambandha meM 7 gurujanoM Adi se samAdhAna pAne kA prayatna karanA 'pRcchanA' haiN| ye prazna eka prakAra se viSaya kI suspaSTatA ke lie prArambhika kadama hai| isIlie zAstroM meM AcAryAdi bahuzruta ke samakSa artha-vinizcaya hetu jijJAsA rakhane kI preraNA dI gaI hai| 8 ukta nirUpaNa se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki pRcchA yA jijJAsA kA mukhya uddezya svasaMzayoccheda va artha-vinizcaya hai| ataH apane ko bar3A jJAnI va adhyetA pradarzita karane, dUsare ko dabAne yA usa para rauba DAlane yA usakA upahAsa karane, yA vivAda-kalaha karane kI bhAvanA se prazna karanA zAstrasammata nhiiN| 49 pRcchA yA jijJAsA vizeSataH dravya, guNa, paryAya ke vidhi-niSedha viSayaka hotI hai 50, athavA sAmAnyataH sUtra yA usake artha ke sambandha meM koI bhI jijJAsA yA prazna 'pRcchA' hai| 51 jAnane vAlA bhI, guru Adi ke samakSa jijJAsA rakha sakatA hai tAki vaha asaMdigdha (pUrNataH nizcita) ho jaae| svayaM asaMdigdha bhI ho taba bhI jijJAsA kI jA sakatI hai tAki grantha ke artha kI aura bhI adhika puSTi (balAdhAna) ho jaae| 52 44. haribhadrIya TIkA, dazavai. 4.1 / 45. sUtrakRtAMga- 1.9.33; 1.4.1-10, dazavai navama adhyayana, uttarAdhyayana prathama va ekAdaza adhyyn| 46. tathA rAjavArtika 9.125.2. anagAradharmAmRta- 7.84; dhavalA 14.5.6.13 / 47. dhavalA 9.4.1.55, dhavalA, pu. 14 pR. 9 48. dazavai. 8.43 / dhavalA 13.5.5.50 / 49. rAjavArtika 9.2502 / 50. dhavalA, 13.5.5.50 / 51. ghavalA, vhiiN| 52. tattvArtha. zrutasAgarIyavRtti, 9.25 / (87)
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRcchanA kA phala - sUtra (zAstra) tathA tatpratipAdita artha-ina donoM se sambandhita sandeha kI nivRtti, saMzaya, viparyaya Adi kA nirAkaraNa, tathA kAMkSAmohanIya karma kA kSaya Adi pRcchanA ke phala 3. parivartanA (yA AmnAya) - gRhIta jJAna ko sthAyI banAne hetu kisI sUtra kA yA paThita zAstra kA, AcAravida, vratI dvArA svayaM kiyA gayA bArabAra zuddha (pATha-doSoM se rahita) pATha 'parivartanA' hai| 54 paricita zruta kA marma samajhane, tathA smRti meM pUrNataH sthira karane hetu yaha eka prakAra kA parizIlana yA paryAlocana bhI hai| 15 paThita grantha kA zuddha-zuddha uccAraNa karate hue bArabAra pATha se tatsambaddha artha mana meM dRr3hatA se baiThatA jAtA hai| AmnAya, ghoSavizuddha, parivartana (nA), guNana, rUpAdAna-ye sabhI zabda ekArthaka hai 56 / stuti bhI (parivartanA) svAdhyAya hai - nirantara arhanta bhagavAn ke dhyAna meM lIna rahatA huA 'jo arhan zaM vo dizyAt' (arhanta bhagavAna tumhArA kalyANa kareM) ityAdi stuti vacana ucAratA hai, vaha bhI svAdhyAya hai, kyoMki isa stuti se bhI paramparayA mokSa-prApti mAnI gii| 57 parivartana kA phala - zAstroM meM parivartanA kA phala akSaroM kI utpatti, arthAt smRti kI paripakvatA aura vismRta kI smRti, tathA vyaMjana-labdhi (varNavidyA) kI yAnI padAnusAriNI buddhi kI, prApti batAyA gayA hai| 58 53. dazavai. cUrNi, pR. 28 // 54. (ka) tattvArtha. 9.25 shrutsaagriiyvRtti| (kha) rAjavArtika 9.25.4 (ga) cAritrasAga-pR. 87, (gha) bhagavatI ArA. TIkA, 139 (Da) anagAra dharmAmRta 787 (ca) tattvArthasAra, 7.19 dhavalA, 9.4.1.55 / 56. (ka) tatvA. sU. 9.25 bhASya (kha) bhagavatI ArA. 104 ttiikaa| 57. (ka) anagAra dharma. 7.92 // (kha) A. bhadrabAhu, Ava. niyukti, 1073 / 58. utta. 29.2 / (88)
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. anuprekSA' - sandeha kI sthiti meM adhigata zAstra meM pratipAdita padArtha kA, sune hue artha kA. zrutAnusAra tAttvika dRSTi se, punaH punaH mana meM abhyAsa, gambhIra cintana-manana; mana kI sthiratA hetu vastu-svabhAva evaM padArtha-svarUpa kA yA pUrNa rUpa se hRdayaMgata zrutajJAna kA 50 parizIlana-paryAlocana 'anuprekSA' hai| ___ anuprekSA grantha va usake artha kA mAnasika abhyAsa hai, na ki shaabdik| yahI 'AmnAya' se isakA bheda hai| 61 anuprekSA kA phala - anuprekSA se jJAna kI gaharAI meM praveza kI kSamatA prApta hotI hai, tathA jJAna kramazaH pradIpta hotA jAtA hai| tattvacintana eka prakara se dvArapAla hai jo viSaya vAsanA ke doSoM ko andara praviSTa nahIM hone detaa| 62 AyuSya karma ko chor3a kara zeSa sAta karmoM kI gAr3ha bandhana se baMdhI karma-prakRtiyoM kA bandhana anuprekSA se zithila par3a jAtA hai| isase karmabandha, ke prakRtibandha sthitibandha, anubhAgabandha, pradezabandha-isa vividharUpoM meM zithilatA, hInatA AjAtI hai| anuprekSA vAle ko AyuSya karma kabhI baMdhate haiM, kabhI nahIM bhii| asAtAvedanIya karma ke bandhana bAra-bAra nahIM baMdhate, tathA anAdi-anaMta dIrgha cAra gati rUpa saMsAra-aTavI ko zIghra hI pAra karane kI kSamatA prApta ho jAtI hai| saMkSepa meM anuprekSA ke lAbha isa prakAra haiM :1. dRr3ha karma kA zithilIkaraNa, dIrghakAlIna karma-sthiti kA saMkSepIkaraNa, tIvra anubhAga kA mndiikrnn| asAtAvedanIya karma kA anupcy| 3. saMsAra se zIghra mukti| 63 59. sarvArthasiddhi, 9.25 / (ka) tattvA. 9.25 bhASyAnusArI ttiikaa| (kha) dhavalA 145. 614 / (ka) dhavalA 94.155 / (kha) tattvA zrutasAgarIya vRtti 9.25 / (ga) tatvA. rA vArtika, 9.25.3 (gha) cAritrasAra, pR. 67 / (Da) hAribhadrIya vRtti, 7, pR. 10 / (ca) tattvArthasAra 720 / (ja) dharma zarmA. svopajJavRtti, 3.54 / 61. (ka) dazavai. ni. 1.48, dazavai. cUrNi-1, pR.29| (kha) tattvA. bhASya 9.25 / (ga) anagA. dharmA. 7.83 / (gha) tattvA. 9.25 bhASyAnusArI ttiikaa| 62. bhaga. ArA, 1842 / 63. utta. 29.22 / (89)
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. dharmakathA - sarvajJapraNIta ahiMsAdi lakSaNa rUpa dharma kA kathana (anuyoga) dharma-kathA hai| ise dharmopadeza bhI kahate haiN| 64 dharmakathA ke antargata tresaTha zalAkA puruSoM kA caritra par3hanA-citta kA viSayoM se roka kara zAntidAyI pAThoM kA abhyAsa tathA unheM kaNThastha karanA, cintana-manana ke bAda tatva rahasya jaba svayaM ko upalabdha ho jAeM taba vicArAmRta ko jana-jana ke samakSa prastuta karanA, dUsaroM ko satya ke anveSaNa hetu mArga batAnA, tathA sandeha-nivRti hetu padArtha kA svarUpa batAnA, zrutAdi dharma kI vyAkhyA karanA, tathA zrotAoM meM ratnatraya kI prApti hetu pravRtti ko protsAhita karane ke lie svataMtra rUpa se dhArmika upadezAdi dvArA barddhita karanA Adi parigaNita haiN| pramukhataH digambaramatAnusAra prathamAnuyoga rUpa tathA zvetAmbara matAnusAra dharmakathAnuyoga rUpa zAstra 'dharmakathA' meM parigaNita hai| dharmopadeza, arthopadeza, vyAkhyAna, anuyoga-varNana ye saba paryAyavAcI zabda haiN| 66 ___ muni svayaM to laukikI kathA, vikathA, 67 tathA asacchAstroM ke adhyayana se dUra rahate hI haiM, dUsaroM ko bhI dharmakathA meM pravRtta karAte haiN| 68 zAstra-jJAna bhI eka saddana hai| 69 isa jJAna-dAna ke sambandha meM bhI pAtra-apAtra kA vicAra karanA cAhie tathA svayaM ko bhI yogya upadezaka ke rUpa meM pratiSThApita karanA caahiye| 7deg sanmArgopadeza ke samAna koI paropakAra nhiiN| 71 ataH dharmakathA kA mahatva sabhI dRSTiyoM se siddha hotA hai| dharmakathA ke phala - dharmakathA se karmanirjarA hotI hai, sAtha hI dharmazAstra pravacana kI prabhAvanA bhii| prabhAvanA ke phalasvarUpa bhaviSya meM kalyANakArI phala vAle (kuzala) karma hI arjita hote haiN| 72 64. sarvArtha. 9.25 / 65. (ka) gommaTasAra, jIvakANDa, 88 // (kha) mahApurANA 1.120 // tattvA 9.25 bhASya ttiikaa| vikathA sAta prakAra kI hotI hai- (1) strIkathA (2) bhattakathA (bhojana sambandhinI kathA) (3) dezakathA (4) rAjakathA (5) mRdukAruNikI (vipattigrasta vyakti ko lakSya kara karuNA rasapradhAna vArtA), (6) darzanamohinI samyagdarzana va dharma zraddhA ko kama karane vAlI kathA, (7) cAritra bhedinii| (ka) mUlAcAra 854, 857 (kha) dazavai. 8.41 // 69. (ka) vasunandi AvakAcAra 233 / / (kha) sarvArtha. 6.24 / upadezaka ke svarUpa, dharmopadeza kI vidhi Adi ke viSaya meM dekhe- sUtra kRtAMga 1.14, 18-27; 1.111.24; 1.13.20,22, (ma.vA.pR.327) asAdhu dharmopadeza ke apAtra hai- (1.14.20 bhiiN)| 71. AdipurANA 1.76 / 72. (utta. 29.23 / E7. (90)
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. aMgoM kI kramika upAdeyatA-anusaraNIyatA - vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA, va dharmakathA-isa pA~ca aMgoM kA paraspara sambandha isa prakAra hai : par3hAne ke hetu ziSya ke prati guru kA prayojana-bhAva, yAnI pATha dharAnA, vAcanA hai| vAcanA grahaNa karane ke anantara saMzayAdi utpanna hone kI sthiti meM ziSya dvArA punaH pUchanA, jijJAsA prakaTa karanA 'pRcchanA' hai| pacchanA se vizodhita sUtra kahIM vismRta na ho jAe- isa uddezya se karanA, pheranA parivartanA hai| sUtra kI taraha artha kI vismRti honI svAbhAvika hai, ataH artha kA bAra-bAra anuprekSaNa, mAnasika manana-cintana 'anuprekSA' hai| isa prakAra abhyasta ho cuke 'zruta' kA Azraya lekara dharmakathA karanA, zrutadharma kI vyAkhyA karanA dharmakathA hai| svAdhyAya kisa uddezya se kare? - zruta kA adhyayana nimnalikhita uddezyoM ko dhyAna meM rakhakara karanA cAhie - 1. zruta hRdayaMgata hogA-isa bhAvanA se| 73 2. ekAgratA kI prApti hetu| 1 3. dharma meM svayaM sthira hokara dUsaroM ko bhI sthira karane hetu| 75 4. pUjA Adi kI kAmanA se nirapekSa karma-raja kA naash-hetu| 5 laukika phala satkArAdi kI prApti-hetu svAdhyAya karane kA zAstra dvArA niSedha hai| rA va dveSa se logoM ko Thagane ke lie asacchAstra ke svAdhyAya ko varNya kahA hai| 77 svAdhyAya kA kAla - dina ke prathama va caturtha prahara meM 78 isI prakAra rAtri ke prathama va caturtha prahara meM svAdhyAya kA vidhAna hai| prathama prahara meM sUtra kA svAdhyAya, dvitIya prahara meM sUtrArthacintana kartavya hai| anagAradharmAmRta ke anusAra muni kI daivasika caryA meM svAdhyaya kA kAla isa prakAra varNita hai-sUryodaya ke 2 ghar3I pazcAta se madhyAnha ke 2 ghar3I pahale taka, madhyAnha ke 2 ghar3I bAda se sUryAsta ke 2 ghar3I pUrva taka, sUryAsta ke 2 ghar3I bAda se ardharAtri ke 2 ghar3I pUrva taka, ardha rAtri ke 2 ghar3I bAda se sUryodaya ke 2 ghar3I pUrva tk| 80 73. dazavai. 94. sU. 5 74. (vhiiN)| 75. vahIM 76. dvAdazAnu. 4621 77. (ka) dvAdazAnu. 462 / (kha) dvAdazA. 436 / (ga) sUtra kR. 1.13.22 / 78. utta. 26.11, 26.12 79. utta. 26.17, 26.18, 26.43, 80. anagAra dharmAmRta, 9.1-13, 9.34-35 (ko. II/137) / dra. dhavalA 9.4.1.54 gA. 111-114 (ko 4.526) (91)
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastutaH to jIvana kA pratyeka kSaNa svAdhyAya kA, AtmaciMtana kA honA caahie| jIvana kI pratyeka 81 ghaTanA sAdhaka ko kucha na kucha 'sIkha' de sakatI hai| isIlie Agama meM kahA- 'apane jIvana ko dekho' / 82 jIvana meM pratyeka vastu nazvara hai / kyA yaha nazvaratA hameM virakta hone tathA dharma kI zaraNa lene hetu prerita karane ko bAdhya nahIM karatI ? sAdhaka ko pratikSaNa svAdhyAya-hetu, AtmakalyANa hetu jAgRta rahanA cAhie, pramAda nahIM karanA caahie| ajJa va paNDita - donoM prakAra ke vyaktiyoM ke jIvana ke antara ko dekhA jAe to svayaM ajJatA chor3ane kA mana kregaa| 83 84 85 svAdhyAya- ayogya kAla kara hI svAdhyAya karaNIya hai| 86 caahie| svAdhyAya hetu yogya sthAna svAdhyAya kI bhUmi prAyaH upAzraya se alaga vRkSa - mUla Adi ekAnta sthAna hotI thI / vahA~ sAmAnya janatA kA Agamana niSiddha thaa| yahI kAraNa hai ki Agamana niSedha ke kAraNa usakA nAma 'naiSidhikI' par3A jo Ajakala 'nasiyA' ke rUpa meM pracalita hai| dazavaikAlika meM zayyA va naiSidhikI ye do nAma pRthaka kathita haiN| yahA~ 'zayyA kA arthaM upAzraya maTha, vasati Adi hai, 88 ataH naiSidhikI ko upAzraya se pRthaka honA caahie| cUrNikAroM ke anusAra naiSedhikI vaha sthAna thA jo svAdhyAya hetu niyata thA, aura vaha prAyaH per3a ke nIce banA hotA thaa| 89 zAstra meM gRhastha ke ghara meM dharmakathA prabandha karane kA niSedha bhI prApta hai| 90 svAdhyAya- ayogya kSetra kA nirUpaNa zAstroM meM vistAra se prApta hai, jijJAsu janoM ko vahIM se dekhanA 91 85. 86. 81. iha jIviyameva pAsahA (sUtra kR. 1.2.3.8) 82. bhagavatI ArA. 1812 / 83. 84. 87. 88. svAdhyAya ke kucha kAla ayogya batAe gae haiM, jinheM dhyAna meM rakha akAla meM samAdhi asamAdhi ke 20 sthAnoM meM se eka hai| 87 89. - 90. 91. utta. 14.25 samaya goyama mA pamAyae ( usa. 10.1) utta. 7.28-30 ThANAMga 4.2 354, mUlAcAra 277-279 (jaisi ko. 4.527) / dhavalA 9 4.154, gA. 96 99 109-114 (jai. si. ke 4.526-27) / samavAyAMga- sama. 20 / sejjA uvassao (agastya cUrNi dazavai 5.2.1) / sejjA uvastAdi maThakoThThayAdi (jinadAsa cUrNi vhiiN)| zayyAyAM vasatau (haribhadrIya TIkA ) / NisIhiyA sajjhAyANAM jammi vA rukkhamUlAdI jaiva nisIDiyA (agastya cUrNi ) / vaha nisIhiyA janya sajjhAya kareti (jinadAsa cUrNi ) / naiSedhikyAM svAdhyAyabhUmau (haribhadrIya TIkA ) / dazave. 5.2.8 ThANAMga 4.2.354 dhavalA 9.4.1.54 gA. 101-106 (jai. si.ko 4526-27) (12)
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya vidhi paryApta hai, jo mananIya - svAdhyAya yogya grantha 93 - isa sambandha meM bhI vistRta jAnakIra zAstroM meM dI gaI hai| 92 92. svAdhyAya kA mahattva jaina dharma va darzana kI dRSTi se svAdhyAya kA svarUpa kaI rUpoM meM pramANita kiyA jA sakatA hai| jaina dharma va darzana ke kSetra meM svAdhyAya ko dainika caryA meM kyA sthAna diyA gayA hai, svAdhyAya kA kyA svarUpa pratipAdita hai arthAt isakI svarUpagata vizeSatA kyA hai? isakA prayojana va phala kitanA mahanIya pratipAdita huA hai, ina saba bAtoM para vicAra kiyA jAe to svAdhyAya kI mahattA svataH ujAgara ho jAtI hai| - 95. 96. 97. 98. (ka) zrAvakadharma meM parigaNita zAstroM meM zrAvaka (jaina) ke 6 Avazyaka dainika krama batAe gae hai, unameM svAdhyAya satvAbhyAsa Adi) kA bhI parigaNana hai| 94 saMcchAstra hI yogya haiN| isa sambandha meM bhI vizeSa nirupaNa zAstroM meM - sAgAra dharmAmRta meM kahA gayA hai ki jo zrAvaka svAdhyAyAdi meM Alasya karatA hai, vaha hitakAryoM meM pramAda karatA hai| 95 (kha) svAdhyAya eka tapa svAdhyAya kA jo svarUpa zAstroM meM pratipAdita hai, vaha bhI isakI mahattA ko ujAgara karatA hai| zramaNa saMskRti yaha nAma hI isa dharma | zramaNa saMskRti - yaha nAma hI isa dharma meM 'tapa' kI mahattA pratipAdita karane hetu paryApta hai| 'zrama' yAnI tapa, jo zrama yA tapa kare vaha shrmnn| 96 mokSa yA AtmasAdhanA ke mArga meM 'tapa' kI mahattA sarvopari asaMdigdha hai| 97 'tapa' se karmoM kA AnA to rukatA hI hai, pUrva upArjita karmoM kI nirjarA bhI hotI hai| isa prakAra tapa kI dvividha kriyA batAI gaI hai| 'tapa' rUpI agni se AtmA rUpI svarNa niSkalaMka bana jAtA hai / 99 mokSamArga se suAcarita tapa ajJAnAndhakAra nAzaka 'dIpaka' hai| 98 100 - - 93. AtmAnuzAsana- 170, vasunandi zrAvakAcAra - 312, sAgAradharmA. 7.50, (jai. si.ko. 4.52 ) / 94. devapUjA gurupAstiH svAdhyAyaH samayastapaH / dAna ceti gRhasthAnAM SaTkarmANiH dine dine (pavanandi pa. 6.9 ) / tattvAbhyAsa svakIyanataratiramalaM darzanaM yatra pUjyaM tadrArhasthya pradhAnam (padamanandi pa. 1,13) / gRhasthasya ijyA, vArtA, datti, svAdhyayAyaH sayamaca tapaH iti AryaSaTkarmANi bhavanti cAritrasAra pR. 43, jai. si. ko 4.51) / svAdhyAyamuttamaM kuryAt, anuprekSA bhAvayet / yastu mandAyate tatra svAkAye sa pramAdyati / ( dharmA. 7.55 ) (ka) dazavai. 1.3 para hAribhadrIya TIkA (kha) sUtrakRtAMga 1.16.2 para zIlAMkAcArya TIkA / ut. 28.2 ( tulanA- tapasA brahmA vijijJAsasva, taiti upa. 3.2.5 ) / tapasA nirjanA ca (ta. sU. 9.3) / bhagavatI ArA. 1851, dahai tayo bhavavIyaM taNAkaTThAdI jahA (mUlAcAra, 747) / pra. dazave. 5.1.93, anagAradharmA. 9.45-74, 8285, mUlAcAra- 280, 393, dhavalA - 9.4.1.54 gA. 107 (jai. si.ko 4.527) / 99. tavasA tathA visujjhadi jIvo kammehiM kaNAyaM vA (mUlAcAra 5.56 ) / 100 hoi sutavoM ya dIo aNNANatamaMdhayAracArissa (bhagavatI ArA. 1466) / (93)
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapa ke antaraGga va bAhma-ina do bhedoM meM se svAdhyAya 6 antaraMga tapoM meM se eka hai| 101 bAraha prakAra ke tapoM meM bhI svAdhyAya kI zreSThatA hai| zAstrakAra ke zabdoM meM 102 "svAdhyAya ke samAna na to koI tapa hai aura na koI bhaviSya meM isase adhika zreSTha tapa hogaa| tapa kI taraha 103 svAdhyAya aura usase prApta sajjJAna se bhI karmoM kA atizIghra kSaya kiyA jA sakatA hai| 104 (ga) muni-caryA meM svAdhyAya kA pramukha sthAna - sAdhu ke lie jo Avazyaka 6 kriyAeM nirdhArita hai, unameM svAdhyAya bhI eka hai| kevala cAra ghar3I sone ke alAvA muni apanA samaya Avazyaka dharmakriyAoM meM hI lagAtA hai| unameM bhI svAdhyAya meM muni ko, ATha prahara ke pUre dina-rAta meM cAra prahara kA samaya (yAnI AdhA samaya) vyatIta karanA hotA hai| prathama prahara meM sUtra-svAdhyAya, dvitIya prahara meM (sUtrArtha-cintana) dhyAna, tRtIya meM bhikSAcaryA, caturtha meM panaH svAdhyAya karane kI manicaryA zAstroM meM vihita hai| 105 isa vidhi-vidhAna meM truTi Ane para pratikramaNa meM ukta bhUla kA prAyazcitta karatA hai| 106 (gha) svAdhyAya ke mahanIya phala - (1) pajJAtizaya - jJAna se hI sAdhaka 'muni' hotA hai|107 jJAna kA prakAza sUrya ke prakAza se bhI bar3ha kara hai 108 isake binA mokSamArga ko pAra karanA kaThina hai| 109 jJAna mokSa-mArga kA tattva prakAzaka eka dIpaka hai| 11deg ataH zAstroM meM jJAna dIpa ko prajvalita karane kI preraNA dI gii| 111 jJAna kA yaha dIpaka svAdhyAya ke abhyAsa ke binA pradIpta nahIM ho sktaa| 112 svAdhyAya se sabhI saMzayoM kI nivRtti, 113 tathA jJAna kA prasAra hotA hai| 114 isIlie svAdhyAya ko saba bhAvoM (padArthoM) kA prakAza kahA gayA hai| 115 / 101. mUlAcAra-360, puruSArthasi. 199, aupapAtika sU. 19, tattvA. sU. 9.20, vyAkhyApra. 25.3.70 102. (ka) bhagavatI ArA. 107 / kha dhavalA, 9.4.1.54, ga bRhatkalpa bhASya (gAthA-1169, bhaag-2)| 103. daza. 1.1 para jinadAsa cUrNi, pR. 15 / 104. (ka) utta. 29.18 para nemicandrIya TIkA meM uddhRt| (kha) pravacanasAra, 3.38 / 105. utta. sU. 26.11-12, 26.17-18, 26-43 / 106. (ka) sAmAyika Avazyaka pratikramaNaA suutr)| (kha) sAvayAvassaya sutta-pratikramaNA sUtra-jJAnAticAra paatth| 107. utta. 25.32 / 108. bhaga. ArA. 768 109. bhaga. ArA. 771 / 110. (ka) bhaga. ArA. 767 / (kha) 807 (ga) cANAkya sU. 565 / 111. paahudddohaa-87| 112. yogazikhopa. 6.73 / 113. tatvArtha rAjavArtika-1.25.6 114. sajjhAe NANAha pasaru (sAvayadhammadohA, 140) / 115. utta. 26.37 (94)
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampUrNa jinavANI kA sAra 116 tathA mokSamArga kI sIr3hA, 117 cAritra rUpI jahAja hai, usakA cAlaka 'jJAna' hI hai| 118 jIvAdi tatvoM ke jJAna ke binA saMyamAdi kA AcaraNa sambhava nahIM hai| 119 manuSyatva kA sAra 'jJAna' hai| 120 kintu jJAna-prApti kA, tattva-nirNaya kA, Atma-jJAna kA, 121 mukhya AdhAra zruta (jinavANI) hai| phalataH sajjJAna kI prApti-hetu sacchAstra kI upAsanA yA AzrayaNa mokSArthI ke lie parama kartavya siddha ho jAtA hai| 122 zAstroM meM bahuzrata kI bhUri-bhUri prazaMsA kI gaI hai| 123 bahuzrutatA svAdhyAya se prApta hotI hai| svAdhyAya se jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hokara 124 prajJAtizaya utpanna hotA hai| 125 duHkha kA mUla ajJAna hai| 126 svAdhyAya se ajJAna kA vinAza, tathA jJAna-sUrya kA udaya hotA hai| 127 ghavalAkAra kI dRSTi meM pravacana ke abhyAsa se sUrya kI kiraNoM ke samAna svaccha jJAna udita hotA hai| 128 rAjavArtikakAra svAdhyAya kA phala sabhI saMzayoM kI nivRtti mAnate haiN| 129 prajJAtizaya ke AnupaMgika guNa - (a) zAsana va bhUta kI rakSA - rAjavArtikakAra ke mata meM jinapravacana kI rakSA (pravacanasthiti) svAdhyAya se sambhava hai| svAdhyAya se paravAdiyoM kI zaMkA tathA sarvavidha saMzaya sabakA uccheda ho jAtA hai| 13deg zAsana kA vistAra dharmopadeza dvArA sambhava hai| svAdhyAya se hI paropadezakatA kA guNa samRddha hotA hai| 121 sthAnAMga ke anusAra svAdhyAya kA phala zruta kA saMgraha, 116. AcArAMga-niyukti, 17 / 117. zIla pA. 20 / 118. (ka) mUlAcAra 898 (kha) samayasArAdhikAra-7 119. dazavai. 4.12 / 120. darzanaprAbhRta 31 // 121. (ka) pravacanasAra. 3.32 / (kha) dvaadvshaanuprekssaa-461| (ga) pravacanasAra- 3.33 / 122. (ka) utta. mU. 11.32 / (kha) pravacanasAra, 3.32 / 123. utta. 11.16.31 124. utta. 23.18, sthAnAMga-5.3.541 125. prajJAtizaya......ityevamAdyarthaH (sarvArtha. 9.25) / 126. aNNANAM paramaM dukkhaM (RSibhASita, 21.1) / 127, (ka) dhavalA, 1.1.1.1 gaathaa-50-51| (kha) tiloyapaNNAtti, 1.36 / 128. dhavalA, 1.1.1.1 gaathaa-47| 129. rAjavArtika, ta. sU. 9.25.6 / 130. rAjavArtika, 9.25.6 131. bhagavatI ArA. 100. (95)
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyasta zruta kI sthiratA, sUtra kI avicchinnatA Adi haiN| jisa ziSya ko svAdhyAya karAyA jAtA hai, usameM bhI zruta sevA kA bhAva jAgRta hotA hai| 132 svAdhyAyI auroM ko bhI dharma meM sthira karAtA hai (dazavai. 9.4 sU. 5, gA. 3) / (A) satkAra-sammAna meM vRddhi - svAdhyAya ke pratyakSa va parokSa donoM prakAra ke phala hai| 133 paramparA parokSa phala hai-ziSya-praziSya Adi dvArA pUjA va satkAra kI prAti hai 120 devoM tathA manuSyoM dvArA nirantara prApta hone vAlI abhyarthanA arcanA Adi -ye sAkSAt pratyakSa phala haiN| 135 (i) laukika amyudaya-sukha - sAtAvedanIya Adi suprazasta karmoM ke tIvra anubhAga ke udaya se rAjA-mahArAjA-cakravartI Adi aizvaryayukta-vyaktiyoM ke sukha kI prApti-yaha svAdhyAya kA parokSa phala hai| 136 3. citta kI ekAgratA va dhyAnAdi meM sahAyatA - svAdhyAya se citta kI ekAgratA hotI hai| 137 svAdhyAyI vyakti pramAdagrasta nahIM hotaa| 128 svAdhyAya se mana para vijaya prApta hotI hai| 124 svAdhyAya se indriyoM kI bahirmukhatA rukatI hai| 14deg svAdhyAya ko dharmadhyAna kA Alambana kahA gaya 4. mokSamArga/mokSaprApti meM sahAyatA - Atma jJAna se mokSa-prApti hotI hai, AtmajJAna ke binA nhiiN| 142 zAstrAdhyayana se Atma-anAtmaviveka (bheda-jJAna) ho jAtA hai| 102 zAstrAbhyAsa se indriya jaya, mano-jaya kaSAya upazama, tathA karmakSaya hokara mokSaprApti hotI hai| 144 dravyazruta se bhAva zruta, krama se samyagjJAna, saMvedana, AtmasaMvitti, kevalajJAna, phira mokSa hotA hai| 145 isIlie jina-vacana ko viSaya sukhoM kA virecaka, janmamaraNa rUpa vyAdhi kA nAzaka, sarvadukhaHkSaya kA amRta-auSadhi kahA gayA hai| 106 132. sthAnAMga 5.3.541 / 133. ti. pa. 1.40.41 134. ti. pa. 1.38 135. ti. pa. 1.37 136. ti. pa. 1.40-41 137. dazavai. 9.4 sU. 5, gAthA-3, mUlAcAra-969, 138. mUlAcAra- 971, utta. 29.59 139. tattvAnuzAsana- 79, 140. sAvayadhammadohA-140 141. ThANAMga-4.1.308, ba pAkhyApra. 25.7.802, aupapA. 19, rayaNA sAra 155, dvAdazAnu tatvAnuzAsana-81 142. pravacanasAra- 1.89, yogasAra-12, 143. samayasAra- 274 para AtmakhyAta TIkA, pravacanasAra 3.33 para tattvadIpikA TIkA 144. rayaNA sAra- 91, 95, 145. nayacakra vRhada- 394 para uddhata ( jai. si. ko 4.526) / 146. darzana prAbhRta-17,
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya se jJAna pratibandhaka karmoM kI nirjarA hotI hai| sUtroM ke adhyayana se, mananAdi se jIvoM ke prati samaya asaMkhyAta guNita zreNI se pUrvasaMcita karmoM kI nirjarA batAI gii| yaha nirjarA zrotA va vyAkhyAtA donoM ko hotI hai| 148 147 149 150 svAdhyAya se bhAvasaMvara (bure bhAvoM kA rukanA) nayA nayA saMvega ( dharma meM zraddhA) ratna-traya meM nizcalatA, tapa, bhAvanA (guptiyoM meM tatparatA ) Adi guNa utpanna hote haiN| svAdhyAya kA phala prazastAdhyavasAya, aticAra vizuddhi tatA buddhinirmalatA Adi bhI haiN| sAdhaka zAstroM kA jaise-jaise avagAhana karatA hai, vaise, vaise use adhikAdhika paramAnanda kA anubhava hotA jAtA hai / svAdhyAya se tapasyA meM vRddhi tadanurUpa nirjarA meM vRddhi, ratnatraya meM vRddhi Adi aneka mahanIya phala haiM jisase sAdhanA - mArga meM svAdhyAya - yoga kI mahatI upayogitA svataH siddha ho jAtI hai| 151 ***** upAcArya evaM adhyakSa jaina darzana vibhAga zrI lA. ba. zA rASTrIya vidyApITha (mAnyavizvavidyAlaya) karavAriyA, sarAya naI dillI - 16 147. dhavalA 9.4.1.1 148. dhavalA 9.5.5.50, tiloyapa 1.37, jhai. si, ko. 4.525 / 149. bhagavatI ArA 100 150. savArtha 9.25, rAjavArtika- 9.25.6, 151. bhagavatI ArA. 105, 106. (97)
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMskRtiH eka parizIlana * muni DaoN. rAjendra kumAra 'raleza' jIvana, mAnava ke liye sarvottama atu satya hai| jIvana kI zAzvata paramparA hameM sahaja anAkAMkSita upalabdha huii| jIvana ke do pakSa hai-upalabdhi evaM upyog| jIvana kI ajJAta adRSTa bhAvoM kI sRSTi se sahaja upalabdhi huI hai ataH usameM usakI garimAmaya abhivyakti nahIM hai| jIvana kI jo upalabdhi hameM huI hai hama usakA samyakrupeNa upayoga kareM, isI meM jIvana kI sArthakatA ke darzana hote haiN| yahI jIvana kA saundarya rUpa hai| ___ jIvana ko upayogI banAne hetu samAja, sabhyatA, saMskRti evaM dharma, darzana kI parikalpanA evaM usakA vikAsa mAnava ne kiyaa| agara ina vyavasthAoM kI sattA nahIM hotI to mAnava apane jIvana ke bAhya evaM aMtara ke pakSa ko samajha nahIM sakatA, saMvAra nahIM sakatA aura usakA bAhya evaM aMtara saMgharSarata hokara usake vyaktitva ko vibhAjita kara detaa| jahA~ dharma, darzana aura saMskRti kA saMbaMdha vyaktitva kI astitvamayI sattA se hai, vahIM samAja evaM sabhyatA kA saMbaMdha usake vyaktitva se hai| saMskRti evaM sabhyatA - saMkSepa meM jIvana kA jitanA vistAra hai utanI hI saMskRti kI bahumukhI sAmagrI hai| dharma, darzana, sAhitya kalA, samAja aura usakI parivartanazIla aneka saMsthAeM, ina sabakI saMjJA saMskRti hai| tathA manuSya kI jIvana yAtrA ko sarala sanmArgI banAne vAlI sabhI Ayojana evaM AviSkAra, sabhya utpAdana ke prasAdhana tathA sAmAjika rAjanaitika saMsthAeM sabhyatA ke pratirUpa haiN| ra sabhyatA evaM saMskRti ke antara saMbaMdha ke prazna para anuciMtana karate haiM to patA calatA hai ki sabhyatA manuSya ke bAhya prayojanoM kI sahaja lakSya karane kA vidhAna hai aura saMskRti prayojanAtIta antara Ananda kI abhivykti| 3 dharma - bhAratIya vAGmaya meM dharma kaI arthoM meM vyavahRt zabda hai| atharvaveda meM isakA prayoga dhArmika vidhiyoM evaM tajjanita guNoM ke saMdarbha meM hai|" chAMdogya upaniSad meM AzramoM ke vilakSaNa vidhAnoM ko dharma kahA hai| bauddha sahitya meM dharma zabda kA vyavahAra vibhinna arthoM meM haA hai jinameM eka samparNa zikSA bhI hai| jaina paribhASA meM dharma kA prayoga rIti paramparA, sthiti, maryAdA evaM svabhAva ke artha meM kiyA hai| 5 mahAbhArata meM dharma kA Azaya ahiMsA se liyA gayA hai| 5 1. DaoN. vAsudevazaraNa agravAla : kalA aura saMskRti pR. 27 zramaNa saMskRti siddhAnta aura sAdhanA, pRSTha 161 hajArI prasAda dvivedI atharvaveda e, 17 kalpasUtra evaM AcArADga sUtra mahAbhArata anuzAsana parva 115/1 evaM vanaparva 373/376 (98)
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathyataH yaha nirUpaNA susaMgata hai ki bhAratIya manISA meM dharma jIvana se jur3A huA hai jisakI gaNanA upAdAna tatva ke rUpa meM huI hai| darzana bhAratIya tatva ciMtana meM Atma vidyA kiMvA parAvidyA ke lie darzana zabda kA prayoga huA 7 hai| isakA vyatpatti janya artha casutpanna jJAna hI hai / - pAzcAtya avadhAraNA meM darzana ke lie Philosophy zabda kA prayoga huA hai| yaha zabda mUlataH yunAnI hai jo Philos aura sophia ina do zabdoM ke saMyoga se banA hai, pahalA premavAcI hai tathA dUsarA vidyAjJAna se saMsparzita hai jisakA rUpAntaraNa huA vidyAnurAga | sophia kA tAtparya wisdom (arthajJAna) hai jo bhAratIya bodha meM yathArtha jJAna samyak jJAna hai| yaha vidyAnurAga hI Arya saMskRti kA zraddhA bhAva hai| isa saMdarbha meM arastU kA kathana mahatvapUrNa hai ki darzana vaha vijJAna hai jo parama tatva ke yathArtha kI anveSaNA karatA hai| vahIM bredale kI dRSTi hai ki darzana dRzya jagata se vAstavika jagata meM praveza kA prayAsa hai| 10 zramaNa saMskRti kI jaina avadhAraNA meM darzana yathArtha jJAna hai| samyak darzana hai| 11 vahAM atIndriya sukha kI abhiruci aura vItarAga sukha svabhAva meM ramaNarata nizcaya ko isa taraha darzana kA Azaya yathArtha avabodha samyak darzana yA yathArtha jJAna hI hai| 8 12 * darzana kahA hai| niSkarSa saMskRti, dharma, darzana ye tInoM mAnava kI vikAsa yAtrA ke pratIka cihna haiN| ye sabhI paramparA saMpRkta haiN| AcAronmukha saMskRti dharma tathA usakI ciMtana paraka pravRtti darzana hai| saMskRti kA sambandha hamAre dhArmika vizvAsa evaM AsthA se hai| sabhI dharma AmnAyoM ne darzana evaM dharma kI ekatA sthApita kI, usI anurUpa zramaNa vicAra dhArA bhI inameM abheda sthApita karatI hai| jaina vicAra meM darzana vicAra hai aura dharma AcAra tathA bauddha dRSTikoNa meM hInayAna darzana hai, mahAyAna dharma hai| dharma aura darzana mAnava ko mithyAtva se pare haTAkara yathArtha ke Alokapatha meM Ane kA nirdeza karate haiN| 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. janonmukha zramaNa saMskRti zramaNa ciMtana ke anusAra sRSTi zAzvata hai| sukha se duHkha kI ora tathA duHkha se sukha kI ora vizva kA kramazaH avasarpaNa tathA utsarpaNa hotA rahatA hai| avasarpaNa kI Adi sabhyatA sarala va ajuthI kauTuMbika vyavasthA na hone se koI dAyitva nahIM thA tathA dAyitva hIna jIvana vyayatA virahita thaa| jaina purANoM ke anurUpa jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti katpavRkSoM se hotI thii| pApa-puNya, nimna zreSTha kA saMgharSa nahIM thA / yaha yuga bhoga bhUmi ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| 13 - devendramuni zAstrI - dharma darzana manana aura mUlyAMkana- 47 vahI pRSTha-57 vahI pRSTha- 57 vahI pRSTha-67 tatvArtha sUtra adhyAya- 1 dravya saMgraha 14/49 tathA 45 bhagavAna mahAvIra eka anuzIlana- bhUmikA bhAga pR. 151 /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba isa yuga ke dUsare evaM tIsare kAla khaMDa meM kalpavRkSoM kI kamI Ane lagI to AdikAlIna mAnavoM meM dvandva kA vAtAvarayaNa sRjita ho gyaa| isa duHkhAnta sthiti meM mAnava saMgharSa. se surakSA kI ora unmukha huA to vyakti Azrita paddhati ke vilIpana kI saMbhAvanAeM banIM aura sAmudAyikatA kA sUtrapAta huaa| yaha sAmuhikatA kula kI paramparA meM Dhala gii| kuloM kI sRSTi jinhoMne kI ve kulakara kahalAye jo caudaha the, aMtima kulakara nAbhi the| unhoMne hI sarva prathama daMDa kA vidhAna kiyaa| isa yuga meM strI puruSa kA yugala prajanana hotA thA para nAbhi aura marUdevI se utpanna yugala RSabha evaM sunaMdA ne paraMparA rUpa paraspara vivAha kiyA para RSabha ne dUsarA vivAha karake isa sanAtana paraMparA ko vichinna kara diyaa| Adi rAjA RSabhadeva ne mAnava sabhyatA ke vikAsa ke navIna AyAma udghATita kiye| RSabha se hI rAjya vyavasthA kA samAraMbha huaa| nagara evaM grAmoM kI sarjanA ke sAtha sabhyatA nAgarika hone lgii| kalpa vRkSoM ke hAsa ke kAraNa kRSi kA vikAsa huA, pAka nirmANa evaM zilpakalA kA AvirbhAva huaa| vyApArika pravRtti kA vikAsa huaa| RSabha ne brAhmI aura suMdarI ko kramazaH akSara evaM aMka vidyA kA avadAna pradAna kiyaa| RSabhadeva dvArA praNIta nava samAja se vyaktivAda vilupta ho gyaa| isa vyavasthA ne vyakti ke jIvana ko to surakSita banAyA para usakI AkAMkSAoM ko ubhAra diyA aura vaha yuddhonmAda se grasta ho gyaa| niyati kA upAsaka mAnava puruSArtha kA pujArI bana gyaa| vaha saMskRti kA saMcAlaka banakara vyavasthAoM kA niyaMtA ho gyaa| RSabha yugIna mAnava siMdhu sabhyatA pUrva sAdhanA meM lIna thaa| phira vahI sindhu sabhyatA (3100 I.pU.-2500 I.pU.) kA janaka bana gyaa| to zramaNa saMskRti ke Adi puruSa RSabha ne vyakti Azrita praNAlI kA nirasana kara sabhyatA kI AdhAra zilA rakhI jo usa yuga ke mAnava kI manokAmanA thii| sindhu sabhyatA se prApta bhagnAvazeSoM se jJAta hotA hai ki tRtIya tIrthaMkara saMbhavanAtha taka sindhu sabhyatA kA vikAsakAla rahA hai| saMbhavanAtha taka ke tInoM tIrthaMkara mAnava sabhyatA ke vikAsa ke praNetA rahe haiN| saMbhavanAtha kA pratIka cihna azva thA aura siMdhu pradeza sendhava azvoM ke liye suvikhyAta rahA hai| mauryakAla paryanta sindha meM saMbhu taka nAmaka janapada va sAMbhAva jAti rahI thI jo saMbhavanAtha kI paraMparA se baddha thii| siMdhu sabhyatA meM jo nAgaphanA yukta prastara kalA ke avazeSa milate haiM, vaha saptama tIrthaMkara supArzva kA pratIka thaa| isa tIrthaMkara kA pratIka svastika siMdhu samyatA meM zubhaMkara mAnA gayA hai| isa taraha tIrthaMkaroM kA sabhyatA nirmANa meM yogadAna rahA hai vaise bhI tIrthaMkara vaivalya pAte hI tIrtha sthApanA karate haiM jo eka vizuddha sAmAjika saMracanA kA svarUpa hai| bIsaveM tIrthaMkara muni suvratajina kA astitva rAmAyaNa kAla (5000 I.pU.) meM rahA hai, ne bhI samAja ko sughaTita banAne meM sahayoga diyaa| videha rAjA janaka ke pUrvaja 21veM tIrthaMkara nami mithilA ke adhipati the jinakI anAsakta vRti vizruta evaM sukhyAta rahI hai| vaidika hiMsA se AkrAMta prAcIna bhArata meM jaba janamAnasa trasta thA tabhI pazu vadha evaM karmakAMDa ke vidrohI svarUpa meM zramaNa saMskRti khar3I ho gii| 14. DaoN. jyotiprasAda jaina- bhAratIya itihAsa eka dRSTi (100)
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ ariSTanemI ne apane vivAha prasaMga para pazu hiMsA kI saMbhAvanA se ghabarAkara apariNIta rahanA hI svIkAra kiyaa| ariSTanemI zrIkRSNa ke cacere bhAI the| isI yuga meM hiMsaka yajJoM ke sthAna para ghora AMgirasa RSi ne Atma yajJa kI zrIkRSNa ko preraNA dii| kauzAMbI ke matAnusAra ariSTanemI aura aura AMgirasa eka hI vyakti IsA kI sAta zatAbdI pUrva tIrthaMkara pArzvanAtha ne hiMsA kI paraMparA kI cunautI dii| isI yuga meM zramaNa paraMparA ke vibhAjana ke lie matabheda ke bIja par3a cuke the| pArzva ne eka paMcAgni se AtApanA le rahe tApasa se saMvAda kara mithyA mAnyatAoM ke prati vidroha prakaTa kiyaa| tathAgata buddha bhI isa tIrthaMkara kI paraMparA se jur3e rhe| 16 yogiyoM kI nAtha saMpradAya kA bhI pAzrva Adi puruSa mAnA gayA hai| 17 isI kAla meM yUnAnI dArzanika pAithAgorasa ne bhArata Akara pArzva paMtha ke zramaNoM se ahiMsA kA pATha pddh'aa| sAmAjika vikRtiyoM ke viruddha janamAnasa ko sAtha lekara zramaNa saMskRti kA vikAsa cakra avirAma gatizIla rhaa| pArzva nirvANa ke pazcAt phira hiMsA ne apanA sira U~cA kiyA to mahAvIra aura buddha ne jAtigata viSamatA, yajJa hiMsA ke viruddha zramaNa paraMparA ko sthira kiyaa| isa kAla meM yajJoM meM ghI homane se artha vyavasthA caramarA gii| bailoM ko yajJoM meM homane se kRSi para viparIta prabhAva par3hA aisI sthiti meM AkrAnta janamAnasa ne mahAvIra evaM buddha ke netRtva meM apane maulika adhikAroM ke liye saMgharSa kiyaa| dayanIya mAtR jAti evaM pIr3ita zudroM kI sthiti ko sudhArane meM aura unheM samAna sAmAjika adhikAra dene kA saMdeza zramaNa saMskRti ne diyaa| sAtha hI eka abhinava ahiMsA mUlaka AsthA bhI unhoMne prajA ko pradAna kii| samAja ke nimna varga ke sAtha-sAtha AbhijAtya varga bhI zramaNa saMskRti se jur3a gayA kyoMki vaha Izvara, kartRtva jAtivAda se Uba gayA thaa| mahAvIra kA anekAMta evaM buddha kA anAtmavAdI siddhAnta jana-jana vareNya tArkika evaM susaMgata hone se unheM apanI aura AkRSTa kara rahA thaa| zramaNa saMskRti jana mana meM uThI pIr3A kI paritoSaka bana gii| janavAdI svarupA zramaNa saMskRti kA netRtva yadyapi kSatriyoM ke hAtha meM thA para brAhmaNoM ke atyAcAroM ke viruddha vaizya aura zudroM ne bhI unako apanA sahayoga diyA jana-jana kI dhArmika AsthA jaina dharma evaM bauddha ke prati bar3hatI gii| bauddha dharma Arya deza se bAhara bhI phaila gayA, jaina dharma jana dharma ke rUpa meM vikasita ho rahA thaa| baMgAla kI mAnabhuma evaM siMha bhuma anapada kI prajA Aja bhI sarAka (zrAvaka) hai| 18 yaha ahiMsaka jAti 'kATane' zabda kA prayoga bhI jIvana vyavahAra meM nahIM krtii| inake pUrvaja gAjIpurA ke AsapAsa sarayu taTa vAsI the| hajArIbAga jile meM pArzvanAtha hila sammeda zikhara kI Aja bhI Adima jAtiyA~ pahAr3oM ko devatA kahakara pukAratI hai| 11 madhyakAla ke rAjapUta evaM mugala zAsakoM para bhI jaina dharma kA paryApta prabhAva thaa| akabara kI sabhA meM hIracaMda vijayazrI mahatvapUrNa jaina saMta the| 20 15. bhAratIya saMskRti aura ahiMsA pR. 57 / 16. Mrarhya Davida Goutam the man P.P 22-25 / * 17. nAtha saMpradAya- hajArIprasAda dvivedI pR. 190 / 18. bhAratIya ciMtana- pR. 92 / 19. muDAMja eNDa deara kaMTrI pR. 52 / 20.. bhAratIya tatva ciMtana pR. 176 / (101)
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja sudhAra kA yaha saMgharSa avirAma pravartamAna rhaa| aMgrejoM ke khilApha svataMtratA AMdolana meM bhI jainAcArya javAharalAla jI mahArAja tathA vijaya vallabha sUri ne svataMtratA hetu jana jAgaraNa kA saMdeza diyaa| gA~dhIjI ne apanI AtmakathA meM jaina tapasvI zrImad rAjacaMdra kA smaraNa saAsthA kiyaa| isa taraha zramaNa saMskRti sAmAjika viSamatAoM ke viruddha saMgharSa karatI huI mAnava ko mAnava ke rUpa meM pratiSThita karane kI paraMparA kA nAma rahI hai| usakA parama uddezya janamaMgala dvArA vizvamaMgala hI hai| zramaNa saMskRti kA svarUpa - bhAratIya saMskRti bhArata kI samagra sAMskRtika ekatA kI sAmUhika bodha saMjJA hai| bhAratIya saMskRti ke pradhAnatayA do patha haiM - brAhmaNa evaM shrmnn| jo samaya pravAha ke sAtha vikasita hokara brAhmaNa saMskRti evaM zramaNa saMskRti ke nAma se suvikhyAta hue| mohanajodar3o aura har3appA ke dhvaMsAvazeSoM ne aitihAsika evaM sAMskRtika jagata meM kaI mahatvapUrNa navIna tathya pradAna kiye| ina dhvaMsAvazeSoM kI khoja ke pUrva yaha dhAraNA pracalita thI ki dharma evaM saMskRti kA sambandha AryoM se hI hai aura unake Adya praNetA Arya hI the| ina dhvaMsAvazeSoM se prApta prastara mUrtiyoM evaM sAMskRtika abhilekhoM ne dazA dI ki AryoM ke Agamana se parva bhI bhAratIya dharA para darzana, dharma evaM saMskRti kA na kevala janma apitu vikAsa bhI ho cukA thaa| Arya-kAla ke pUrva kA mAnava na kevala sAMskRtika kalAoM meM pravINa thA apitu AtmavidyA kA bhI jJAtA thaa| jo dhvaMsAvazeSa mile haiM unakA zramaNa saMskRti se bhI sambandha hai, aisA abhimata DaoN. jyotiprasAda jaina kA hai| aisI hI dhAraNA DaoN. herAsa tathA pro. zrIkaMTha zAstrI ne pradAna kI hai| 21 Rgveda ke anusAra bhI pahale do saMskRtiyA~ thIM jo brAhmaNa evaM zramaNa saMskRtiyoM ke nAma se prasiddha huii| unakA Rgveda meM kramazaH bArhata aura Arhata ke nAma se ullekha huA hai| bArhata vedoM ko mAnate the| yajJa yAgAdi ke prati unakI AsthA thI jabaki Arhata yajJAdi ko nahIM mAnate the| unakI AsthA kA kendra ahiMsA jIva-dayA thaa| ve arhata ke upAsaka the| viSNu purANa ne ArhatoM ko karma kANDa virodhI tathA ahiMsA kA pratiSThApaka svIkAra kiyaa| 17 Arhata saMbaMdhI aisA hI ullekha padma purANa meM bhI upalabdha huA hai| 23 Arhata saMskRti zramaNa saMskRti kA prAcIna nAma hI thaa| zramaNa saMskRti kI vaidika kAla se AraNyaka kAla paryanta vAtarazanA muni kiMvA vrAtya saMskRti ke nAma se bhI saMbodhita kiyA hai| vrAtya se tAtparya vratoM ke pAlaka se liyA jAtA hai| atharvaveda meM brahmacArI brAhmaNa vizeSa puNyazIla vidvAna vizva sammAnya vyakti vrAtya kahalAtA thaa|" Rgveda meM vAtarazanA muni zabda arhata kA samAnArthI hai| sAmaNAcArya ne jinakI atIndriyArtha darzI kahA hai|25 vrAtyoM ko kaizI aura muni ke nAma se bhI pukArA hai| 26 ina muniyoM ke netA nAbhiputra RSabhadeva the| isa taraha zramaNa saMskRti kI pahacAna alaga-alaga samaya meM bhinna-bhinna nAmoM se huI hai| 21. DaoN. jyotiprasAda jaina- bhAratIya itihAsa eka dRSTi, pRSTha 28 22. ahitaM sarvametattha mukti dvArama saMvRttam dharmAda vimuktarahoDyaM naitamAda paraH prH|| viSNu purANa 3, 18, 12 / . 23. padma purANa 13/350 24. atharvaveda : sAmaNAcArya 15/1/1/1 sAmayaNa bhASya-10 136, 2 26. agveda 10-12-36-2 27. zrImad bhAgavata 5-6-20 / (102)
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya meM tIrthaMkaroM ke liye arhata zabda kA prayoga kiyA hai| 28 jisakA pracalana pAzrvanAtha paryanta rhaa| mahAvIra aura buddha kAla meM arhata zabda kA sthAna nigaMThavA nigraMtha zabda ne liyaa| isa zabda kA prayoga vaidika granthoM meM bhI huA hai| paM. baMgAla meM sAtavIM zatAbdi taka nirmatha nAmaka eka svatantra sampradAya cala rahA thaa| zramaNa saMskRti kI aMga rUpa eka dhArA jo vrAtya kaizI muni niryatha ke nAma se pukArI gayI, vahI kAlAntara meM jaina dharma ke nAma se abhihita huii| dazavaikAlika, uttarAdhyayana aura sUtra kRtAGga Adi pratinidhi jaina AgamoM meM jina zAsana, jina mArga, jina pravacana zabda.to suvikhyAta rahe para jaina dharma zabda kA sarvaprathama prayoga vizeSAvazyaka bhASya meM huaa| 20 jisakA sRSTi kAla vikrama saMvat 845 hai| 31 isa taraha phira vaidika graMtha matsya purANa meM bhI jina dharma tathA devI bhAgavata 22 meM jaina dharma zabda prayojyamAna huaa| zramaNa zabda bhI jaina AgamoM meM upalabdha hotA hai| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ye dharma haiN| ina dharmoM ke dhAraka zramaNa, zramaNI, zrAvaka, zrAvikA kahe jAte haiN| 22 isa taraha jaina dhArA kA sambandha zramaNa saMskRti ke Adya strota ke sAtha rahA hai| alaga-alaga deza kAla meM zramaNa saMskRti kI pahacAna bhale hI alaga-alaga nAmoM se huI, para usakA sambandha zramaNa saMskRti se vibhakta nahIM huaa| isI taraha bauddha paramparA, jisakA pravartana bhagavAna buddha dvArA huA, vaha bhI zramaNa saMskRti kI avibhAjya aMga rahI hai| bauddha bhikSu-bhikSuNiyoM ke liye 'zramaNa' zabda kA pracuratA ke sAtha prayoga huA hai| 24 niSkarSataH yahI nirUpaNA samIcIna hogI ki bhAratIya sAMskRtika srota se do dhArAoM kA udbhava huA jo jaina evaM bauddha kahalAyIM, aura ina donoM kI sAmUhika abhivyakti zramaNa saMskRti ke nAma se huii| isa zramaNa saMskRti ke antargata vaicArika vaimanasya ke kAraNa AjIvaka akriyAvAdI Adi kaI matoM kI utpatti huii| kucha sAmAyika prabhAvoM ko chor3akara ve saba kAla ke gAla meM samA ge| mukhya rUpa se jaina ramparA hI astitva meM rhii| kAlAntara meM bauddha saMskati bhI bhArata meM kacha paristhitiyoM se AkrAnta hokara naSTa prAyaH ho gyii| jaina dhArA zramaNa saMskRti kI upasthiti kA barAbara AbhAsa detI rahI hai| jahA~ brAhmaNa saMskRti vyavahAra va karmakANDa pradhAna rahI hai vahIM zramaNa saMskRti vizuddha AdhyAtmika rahI hai| brAhmaNa saMskRti vyakti ko bAhya jIvana kI suMdaratA ke sA~ce meM DhAla rahI thI, to zramaNa saMskRti usake antas ko nikhArane meM lagI thI jisa para usakA samagra vyaktitva TikA huA hai| zramaNa saMskRti AMtarikatA ko mahatva detI rhii| usakA uddezya vyakti kI samasyAoM kA samAdhAna hI thA vaha samAdhAna jo usako apane bhItara eka pUrNatA kI anubhUti pradAna kre| * * * * * 28. kalpasUtra- zrI tArapha guru jaina graMthAlaya, udayapura pRSTha 161-162 / 29. AcArAMga 1-3-9-08, bhagavatI sUtra, 1-6-36-86 tathA dighanikAya sAmajjana- phala sUtra 18, 21 vinaya-piTTaka mahAvagya pR. 242 / 30. jaiNa tithya... vi bhASya gAthA 1043 tithya jahaNaM... vahI gAthA 1045-1046 31. matsya purANa 4/13/45 32. gatvAtha mAhamAyAsa raji pudvAna vRhaspati jaina dharma kRta evaM yajJa niMdA para tathA devI bhAgavata 4, 13, 58 / 33. bhagavatI sUtra 2-86-82,sthAnAMga sUtra 4/3, jambUdvIpa prajJapti, usaha criyN| 34. dhammapada-brAhmaNa varga- 36, evaM susta nipAta vAsaTTha sUtra- 35, 245 adhyaay| (103)
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina mantra - sAdhanA paddhati :: eka paricaya DaoN. rudradeva tripAThI sAdhanA athavA upAsanA kI bhAvanA jaba hRdaya meM udita hotI hai, to samajhanA cAhiye ki 'mere satkarmoM kA suphala paripakva hokara apanI sugandha se mere antara ko suvAsita kara rahA hai| kyoMki aisI pavitra bhAvanA binA sukRtoM ke paripAka ke nahIM hotii| gItA meM kahA gayA hai ki janmAntara-sahastreSu, kazcid yatati siddhaye / yatatAmapi siddhAnAM kazcinmAM vetti tattvattaH // hajAroM janmoM ke bIta jAne para koI eka siddhi ke liye merI upAsanA dvArA mujhe prApta karane ke liye- prayatna karatA hai| aura una prayatnazAlI siddhoM meM bhI koI hI mujhe vAstavika rUpa se jAna pAtA hai / - isa bhAvanA ko yathArtha meM lAne ke liye zAstrakAroM ne aneka upAya batalAye haiN| aise upAyoM meM mukhyataH do upAya pramukha haiM - 1- bAhya upAya aura 2 - Antarika upAya / bAhya upAya ke vibhinna rUpa haiM aura ve apane-apane sampradAya tathA gurUpadiSTa mArga se anuSTita hote haiN| tapa kI mahattA isameM sarvopari hai kintu tapa kA tAtparya isa mArga meM kisI saJcita prakriyA taka sImita rahakara kAyakaleza sahana karanA hI nahIM hai, apitu jIvana ke sabhI aGgoM se mAnasika, vAcika aura zArIrika prakriyAoM kA prakRSTa rUpa se sadupayoga karanA hai / sabhI kAryoM kI siddhiM ke mUla meM kartA kA tapa hI bIjarUpa meM vidyamAna rahatA hai| usa bIja ko aGkurita, pallavita, puSpita aura phalita karane ke liye bhI tudnukUla tapa kI apekSA rahatI hai, tabhI vaha eka sarvAgGpUrNa vRkSa banakara uttamottama phala pradAna karane meM samartha hotA hai| tapa kA hI apara nAma hai| "upaasnaa"| upAsanA zabda upa + AsanA = " nikaTa baiThanA" artha ko vyakta karatA hai| kisa ke nikaTa baiThanA ? yaha isase sambaddha pahalA prazna hai aura isakA uttara hai 'apane iSTa ke nikaTa' jisase hameM kucha prApta karanA hai usake pAsa hama pahu~ceMge tabhI to kucha le pAyeMge? isa para pratiprazna hotA hai ki 'hamArA iSTa to hamAre hRdaya meM hI virAjamAna hai, phira hama bAhara kyoM jAe~ ?' yaha kathana samIcIna hai, kintu jo hRdaya meM baiThA hai, usa taka pahu~cane ke liye bhI to prayAsa karanA hogA ? ise eka udAharaNa dvArA samajhanA caahiye| jaise ghRta kA AvAsa kintu kyA gau ke dUdha, dahI aura makkhana meM haiM aura vaha gau ke dUdha kI pariNati hone se gau meM sthita hai| zarIra para roTI malane se ghRta kI cikanAhaTa roTI para AjAegI? nhiiN| usake liye to dUdha duhane, use tapAkara dahI jamAne aura usake mathane kI kriyAe~ karanI hI hoNgii| aisI kriyAoM ko hI zAstrIya zabdoM meM " upAsanA" kahA gayA hai| yaha kriyA svayamprayAsa dvArA kiye jAne para iSTa ke sAtha tAdAtmya sampanna karAne meM pUrNa sahAyaka hotI hai, isIliye yaha avazya kartavya hai| (104)
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA zabda apane isa uparyukta artha ke sAtha hI aura bhI do arthoM ko apane meM chipAye hue hai| ve haiM -'upa+A+asana' arthAt 'iSTadeva ke samIpa pahu~cane ke liye sAMsArika pravRttiyoM kA sabhI ora se asana= tyAga' aura 'iSTadeva kI sattA meM pUrNa vishvaas'| ina arthoM kI upalabdhi ke liye 'asa=bhuvi-sattAyAm' aura 'asu kSepe' (kramazaH dvitIya-adAdigaNa evaM caturtha divAdi gaNa paThita) dhAtuoM kA upayoga karanA hogaa| isa prakAra upAsanA kA artha hogA -"iSTadeva kI sattA meM vizvAsa rakha kara sAMsArika pravRttiyoM kA tyAga karate hue usake nikaTa pahu~cane kI kriyA bhAvanA aura sthira nisstthaa|" / yaha upAsanA sarvocca padaprApta, sarvavidha doSavimukta, manuSyoM kI apekSA zarIra, sampadA, Rddhi-siddhi aura buddhi meM sarvazreSTha deva-devI kI koTi meM praviSTa evaM deva-deviyoM dvArA jJAta IzvarI zakti sampannoM kI karane kA vidhAna jainazAsana meM upadiSTa hai, paramparA-prApta hai tathA uttama puruSoM dvArA svIkRta hai, ataH avazya karaNIya hai| jaina-zAsana meM deva-devI viSayaka dhAraNA - bhAratIya saMskRti kI cintanadhArA meM Izvara-viSayakA mAnyatA sva-svasampradAyAnusAra pRthak-pRthak hai| yahA~ jaina-zAsana kA cintana prasaGga prApta hai| ataH tatsambandhI vicAra yahA~ prastuta haiM - "prAyaH tIna hajAra varSa pUrva utpanna aura kalikAla meM kRlpavRkSa ke samAna sahaja lokapriya, Adeya nAmakarmavAle teIsaveM tIrthaMka bhagavAn pArzvanAtha prabhu ko yogya samaya para trikAlajJAna-kevalajJAna utpanna huaa| samavasaraNa meM unhoMne sAdhu-sAdhvI-zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sthApanA kii| usa prasaGga para pArzvanAtha bhagavAn ke zAsana meM athavA unake zrIsaGgha meM yogakSema-arthAt prajA ke bAhya-Abhyantara, dhArmika aura AdhyAtmika utkarSa meM sahayogI bana sakeM usake liye kisI bhI eka deva aura devI kI niyukti hotI hai| yaha vyavasthA prAcIna kAla se calI A rahI hai| isa vyavasthA ke anusAra bhagavAn pArzvanAtha ke aghiSThAyaka saMrakSaka ke rUpa meM, yakSa ke rUpa meM pArzva aura yakSiNI ke rUpa meM padmAvatI devI kI niyukti huI thii| lokottara zAsana meM bhI deva-deviyoM kI sahAyatA anivArya hotI hai tathA tIrthaGka deva bhI isa anivAryatA kA Adara karate haiM, yaha bAta vizeSataH dhyAtavya hai| deva-deviyoM kA nivAsa AkAza-svarga meM hai aura hama jisa dharatI para rahate haiM usa dharatI ke nIce pAtAla meM bhI hai| saMsAra meM sukha-duHkha, acchA-burA karane-karAne vAle jo koI deva deviyA~ hote haiM (prAyaH) ve saba pAtAlavAsI hI hote haiN| vaise deva-deviyA~ bhI sAMsArika jIva hI haiN| kintu manuSyoM kI apekSA zarIra, sampatti, buddhi, Rddhi-siddhi ke sambandha meM ve sarvazreSTha hone ke kAraNa 'deva' zabda se sambodhita hote haiN| jaise deva ke vAstavika artha meM nahIM, apitu deva ke rUpa meM vastutaH jJAta IzvarI vyaktiyoM kI hI bhakti-upAsanA iSTakArya aura manorathoM ko pUrNa karatI hai, usI prakAra ina sAMsArika devoM kI upAsanA bhI viziSTa zakti ke kAraNa yathAzakti jIvoM kI bAhya aura Abhyantara donoM prakAra kI iSTa siddhiyoM ko pUrNa karane meM sahAyaka hote haiN| isIliye unheM deva ke rUpa meM sambodhita kiyA jAtA hai| ina deva-deviyoM ke zarIra ke liye eka viziSTa bAta yaha hai ki unake zarIra hamAre zarIra jaise nahIM hote kintu hamase pUrNataH bhinna hote haiN| tAtparya yaha ki ve dikhane meM hama jaise hote hue bhI bhinna pudgala paramANuoM se bane hote haiN| (105)
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' antima kakSA kA jJAna rakhanevAle trikAlajJAnI bhagavAn mahAvIra ne jJAna-cakSu se dRzya-adRzya aise virAT vizva ko dekhate hue caitanya-acaitanya svarUpa jo sRSTi dekhI usa samagra sRSTi meM jIva pA~ca prakAra ke zarIroM meM vibhakta dekhe| una pA~ca prakAra ke zarIroM ke nAma kramazaH 1-audArika, 2-vaikriya, 3- AhAraka, 4- taijasa tathA 5- kArmaNa haiN| manuSya, pazu-pakSI, sUkSya jantu Adi tiryaJcoM kA audArika zarIra hai| virAT vizva meM adRzya rUpa meM sthita audArika nAmaka paramANuoM se ve zarIra bane hue hote haiN| deva aura deviyoM ke vaikriya zarIra hote haiN| audArika se bhinna virAT vizva meM vaikriya prakAra ke pudgala paramANuoM se ve zarIra nirmita hote haiN| zeSa tInoM zarIra una-una zarIroM ke banane yogya vizva meM pravRtta pugaloM se banate haiN| audArika zarIra nyUnAdhika sAta dhAtuoM -'rasa, rakta, mAMsa, bheda, asthi, majjA, tathA vIrya, se bane hote haiN|' jaba ki devoM ke zarIroM meM ina sAta dhAtuoM meM se eka bhI dhAtu nahIM hotii| phira bhI vaikriya vargaNA ke pudgala zarIra ke una-una sthAnoM meM isa prakAra saMyukta ho jAte haiM ki ve dekhane meM AkRtyA mAnava jaise hone para bhI manuSya ke zarIra se asAdhAraNa sudRDha, tejasvI, prakAzamAna aura ati sundara hote haiN| vaikriya zarIra kI bAta pAThakoM ko kucha naI lage vaisI hai kintu yaha vAstavika hai| ina devoM ke darzana azakya athavA durlabha hone se hameM unake rUpa athavA kAyA ke darzana nahIM ho skte| tathApi usa darzana ke liye eka mArga udghATita hai, vaha hai 'mntrsaadhnaa'| mantrasAdhanA kI siddhi se manuSya AkarSaNa kara sake to usake liye darzana sulabha bana jAte haiN| athavA mAnava ko binA sAdhanA ke, binA prayala ke pratidina devoM ke bhavya aura anUThe zarIra ke darzana karane hoM to tIrthaGkara isa dharatI para vicaraNa karate hoM usa samaya janma lenA caahiye| aise vaikriya zarIra dhArI devoM ko devaloka meM janma lene ke sAtha hI bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke bhAvoM ko maryAdita rUpa se jJAna karAnevAlA avadhijJAna prApta hotA hai| aura ve usa jJAna se bhagavAn kI samarpaNabhAva se bhakti karane vAle bhaktoM kI hupakAryasiddhi kI saphalatA. manokAmanA kI pati Adi kAryoM meM yathAzakti sahAyaka bana sakate haiN| isI prakAra svayaM una deva-deviyoM ke nAma smaraNa, pajA-upAsanA Adi kiye jAe~ to bhI ve prasanna hokara manaHkAmanAoM kI parti meM sahAyaka hote haiN| sAdhanA jaba zikhara para pahu~catI hai, taba iSTa kArya meM abhIpsita saphalatA aura siddhi prApta kI jA sakatI hai| deva-deviyA~ adbhuta aura Azcaryajanaka camatkAra kara sakate haiN| ve mAnava kI apekSA hajAroM ganA sakhI, baddhizAlI, prakAzamaya zarIra vAle, rUpa ke bhaNDAra se paripUrNa, sadA nirogI aura sugandhita zvAsavAle hote haiN| ve lAkhoM varSoM kI AyuSya vAle aura mAtra eka hI yuvA avasthAvAle hote haiN| ve nityabhojI nahIM hote| mala-mUtra kI upAdhi se mukta hote haiN| isa saMsAra meM bhautika sukha kI parAkASThA kA nAma devaloka hai| ye deva-devI gaNa kevala bhautika sukha meM hI sahAyaka nahIM hote apitu dharmaprApti, mukti prapti aura karmakSaya meM bhI kAraNa banate haiN| siddhi kA sarvottama sAdhanaH mantra - sAdhanA sAdhana-sAdhya hai| jaisA kArya hotA hai usI ke anurUpa sAdhana kA avalambana mila jAtA hai to rAjamArga para cala kara lakSya taka pahu~cane meM koI kaThinAI (106)
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hotii| prAcIna AcAryoM ne siddhi-prApti ke liye mAnavoM kI ruci-vicitratA kA dhyAna rakhakara aneka prakAra ke sAdhanoM ke kathana kiye haiN| kintu unameM 'mantra' dvArA sAdhanA karane ko sarvottama sAdhana batalAyA hai| tantrazAstroM meM bhI svAtmabodha evaM svarUpajJAna tathA sAMsArika santApoM kI nivRtti ke liye mantra-sAdhanA ko hI sarvAdhika mAnyatA dI hai| mantra kA svarUpa-nirUpaNa karate hue 'mahArthamaJjarI' kAra ne to kahA hai ki - __ mananamayI nijavibhave nijasocamaye praannmyii| kavalita-vizva-vikalpA anubhUtiH kA'pi mntrshbdaarthH|| isake anusAra sarvajJatA aura sarvakartRtA-zakti se sampanna apane aizvarya kA bodha karAnA tathA alpajJatA aura alpakartRtArUpI saGkacita zakti se utpanna dInatA, hInatA, daridratA Adi sAMsArika santApoM se mukta karanA evaM kutsita vAsanAoM ke sar3akalpa-vikalpoM kA vinAza karake 'so'ham' kI bhAvanA se bhAvita anubhUti honA hI mantra-zabda kA tAtparyArtha, svarUpa yA prayojana hai| mantra kI mahimA kI garimA ke kAraNa hI mantroM kI anantatA banI hai| saMsAra ke pratyeka pramukha dharma kI sAdhanA-paddhatiyoM meM mantra kA mAhAtmya cira-sthira hai| jainadharma meM bhI 'mantra' kI mahimA kama nahIM hai| jainAgamoM meM tatsambandhI varNana aneka sthaloM para prApta haiN| jaisA ki 'jainadharma' kI paribhASA ke rUpa meM manISiyoM kA mantavya hai - AtmA ke liye AtmA dvArA prApya aura AtmA meM pratiSThita honevAlA dharma jaina dharma hai' -isI mantavya ke poSaNa hetu Atmavijaya ke cirantana mArga meM AtmA ke saccidAnanda-svarUpa kI upalabdhi ke sAdhaka mantroM kA ullekha jinavANI ke rUpa meM saMgRhIta AgamoM meM prApta hotA hai| jinendra, arhat tIrthaMkara, siddha Adi se sambaddha mantra bhI ardhamAgadhI bhASA meM vahIM nirdiSTa haiM aura uttaravartI vyAkhyAgranthoM tathA vidhi-granthoM meM saMskRta bhASAmaya mantra pratipAdita haiN| uttarottara isa pravRtti kA vikAsa bhI huA hai aura paddhati-viSayaka pariSkAra bhii| jisase mantroM ke sabhI rUpa nikhara Aye haiM jinameM kUTa-bIja, bIja, bahubIja, nAma-matra, mAlA mantra, padyAtmaka mantra, stutirUpa mantra, kAmanA-pUraka mantra aura rogAdi doSa-nivAraka mantra to haiM hI, sAtha hI adhiSThAyikA deviyoM ke, yakSa-yakSiNiyoM ke tathA anyAnya aneka mAnyatAnukUla siddha, sUri Adi ke mantra bhI upalabdha hote haiN| aura jaba mantra haiM to unakI 'sAdhanA-paddhati' bhI hai hii| yahA~ hamArA mukhya pratipAdya jainamantroM kI sAdhanA-paddhati hai, ataH isa viSaya para kucha vicAra prastuta kiye jA rahe haiN| nA-paddhati aura usake prakAra - sAdhanA kI samasta paddhatiyoM kA AdhAra ve kriyAe~ haiM. jinake karane se sAdhanA kI pAtratA AtI hai. upAsanA ke aMga-upAMgo kA nirvAha hotA hai jina Antara-pUjA-vidhAnoM ke sAtha hI nyAsa, japa evaM Antarika iSTa-cintana kI vidhAoM kA bhI samAveza hotA hai| ye paddhatiyA~ zAstropadiSTa aura anubhavasiddha sAdhakoM dvArA saMka-lita bhI haiM tathA saMkatarUpa meM sUcita bhii| jaina-mantra-sAdhanA meM 'paJcanamaskAra. siddhacakra. RSimaNDala' Adi ke pajA-vidhAna granthasa haiN| padmAvatI devI, cakrezvarI deviyA~, maNibhadra, ghaNTAkarNa aura siddhAyikA, zrIdevI, jvAlAmAlinI ke kalpoM kI saMkhyA bhI nyUna nahIM hai| isa prakAra kI vividhatA se pUrNa sAdhanAoM ke liye katipaya vidhiyA~ to sarvasAmAnya hI rahatI haiM kintu vizeSapUjA ke liye vizeSa paddhatiyoM kA pAlana Avazyaka hotA hai| yahA~ hama sUcI prastuta kara rahe haiM, jisameM sar3akatarUpa se nAma-nirdeza tathA anya Avazyaka nirdeza samAviSTa haiN| yathA - (107)
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ "1 -ArAdhanAsthAna-praveza, 2-dvAra-pUjA, 3-Urdhva, dakSa evaM vAma dvArazAkhA pUjana, 4Asana-upavezana, 5- vividha zaddhiyA~. sthAna. deha, mana. dizA. bhata. mantra. dravya zaddhi tathA deva zaddhi, 6- bhAvazuddhi ke liye pITha, yantra, pratimA Adi kI sthApanA-pUrvaka vivirdhApacArI pUjA, stotrapATha, 8iSTamantrajapa, 9- dhyAna tathA 10- kssmaapraarthnaa|" uparyukta dasa prakAroM ke sampAdana ke liye upAya ke rUpa meM bhI aneka vidhAna Avazyaka mAne gaye haiN| jinameM sarvaprathama sAdhanA kI icchAvAle vyakti ko 'sadgara se mantra prApta karanA caahiye| usake liye zubha muhUrta meM dIkSA lene kA vidhAna hai| dIkSA se pUrva dehazuddhi ke liye 3, 2 athavA 1 upavAsa Avazyaka hai| jisameM annatyAga avazya ho| ___ dIkSita hone ke pazcAt apane ArAdhya deva kI 'nityapUjA' sampanna karake mantrajapa kro| anya sampradAyoM meM mantra ke 1- RSi, 2- chanda, 3- devatA, 4- bIja, 5- zakti aura 6- kIlaka se yukta viniyoga kA vidhAna hotA hai, jaba ki jaina sampradAya meM yaha vidhAna nahIM hotA hai| parantu 'nyAsa-vidhAna' kA tAtparya sthApanA hai| yaha sthApanA deha-tantra ko caitanyamaya aura pavitra banAne. rakhane tathA zarIra svAsthya ke liye kiyA jAtA hai| 'karanyAsa' aura 'paJcAGga nyAsa' ke atirikta kahIM-kahIM 'mantrabIja-nyAsa', 'mantranyAsa' bhI kiye jAte haiN| nyAsa ke liye tattvamudrA - (aMguSTha para anAmikA rakhane se banI) kA prayoga hotA hai| karanyAsa meM -aMguSThAdi- pA~ca a~guliyA~ aura karatala-karapRSTha para tathA paJcAGaga nyAsa meM hRdaya, kaNTha, tAlu, bhrUmadhya, evaM brahArandhra para nyAsa kiye jAte haiN| viziSTa ArAdhanA-vidhiyoM meM sarvAGga nyAsa' bhI hotA hai, jisameM zarIra ke pradhAna-pradhAna aDoMga para mantra, bIja mantra athavA mantrAGagavargoM kA upayoga vihita hai| "kSipa U~ svAhA' ina pA~ca akSaroM ke nyAsa ko jainatantra meM 'sakalIkaraNa' kI saMjJA dI hai| ye pA~coM akSara pAMca tatvoM kA pratinidhya karate haiN| inake nyAsa se pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza tatva viSama nahIM bana jAe~ tathA apanA samatya deha meM yathocita banAye rakheM isake liye hotA hai| yaha nyAsa 'jAnu, nAbhi, hRdaya, mukha evaM bhAla' para kiyA jAtA hai| isI ko 'deha-rakSA vidhAna' bhI kahate haiN| __ AtmarakSA ke liye jainAcAra meM 'vajrapaJjara-stotra' dvArA 'kavaca-nirmANa' kI vidhi kI jAtI hai, jisameM 'namaskAra-mantra' ke nau padoM ke nau mantra-pada kramazaH "mastaka, mukhapaTa, aMgarakSA, AyudhadhAraNa, pAdarakSArtha upakaraNa dhAraNa, vajramayIzilA para sthiti, vajramaya bAhya AvaraNa, khAtikA-nirmANa tathA vajramaya-pidhAna" kI bhAvanA pramukha haiN| isake pazcAt 'hRdaya-zuddhi' (hRdaya para hAtha rakhakara hRdaya se pApa-vicAroM ko dUra karane ke liye) "U~ vimalAya vimalacintAya jvI zvIM svAhA" mantra dvArA kI jAtI hai| yahIM Age aura 'kalmaSa-dahana' ke liye bhI mantroccAraNa hotA hai| (ye donoM vidhiyA~ prArambha meM bhI ho sakatI haiM kintu Abhyantara-zuddhi kI dRSTi se yahA~ nirdiSTa haiN|) tadanantara 'aSTAGga nyAsa' -(1- zikhA, 2-mastaka, 3-netradvaya, 4-nAsikA, 5-mukha, 6-kaNTha, 7-nAbhi aura 8-pAda ina bhAgoM meM avaroha krama se nyAsa) vidheya batalAyA hai| . vidhi ke samaya mahattvapUrNa chaha dizAoM se AkAza meM vicaraNa karatI huIM vividha zaktiyA~ athavA vAtAvaraNa kisI prakAra kA vina na kareM, usake liye choTikA-kriyA (digbandha ke liye) hotI hai| __ zAstra evaM loka donoM hI sAdhanA-mArga meM mAnya hote haiM kyoMki zAstroM meM zAstrIya-sakata hote haiM jabaki pUrvavartI AcAryoM dvArA svIkRta vidhiyoM ko paramparA use vAstavikatA pradAna karatI hai| isa dRSTi se (108)
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ bhI jo likhA gayA hai, vaha sUcanamAtra hai| aisI aura bhI vidhiyA~ deza, kAla, sampradAya Adi ke bheda se haiM, jinakA ullekha vistArabhaya se nahIM diyA jA rahA hai| devatA-sAnnidhya evaM pUjA prakAra - sAdhanA-paddhati ke uparyukta aMgoM ke pazcAt 'devatA-sAMnidhya' kA krama AtA hai| isake liye pratimA, yantra, yantrapaTa kA upayoga karate haiN| sthira pratimA ke atirikta yantra aura paTa Adi para 'vAsakSepa' karanA, tatpazcAt AvRta yantra kA 'paTodghATana' karake usameM virAjamAna sevya-sevaka, deva-deviyoM ko caitanyamaya banAkara jAgrata karane ke 'surabhimudrA' dvArA 'amRtIkaraNa' hotA hai| taba dhyAna aura namaskAra karake pUjA vidhi kI jAtI hai| pUjA-vidhi - meM -'gurusmaraNa, gaNAdhipati-pUjA, saDkalpa, rakSA-vidhAna (jisameM eka choTe se vastra meM sarasoM rakhakara hAtha kI kalAI para rAkhI ke rUpa meM bA~dhA jAtA hai), pIThasparzana, yantrasparzana, stotrapATha dvArA puSpAJjali hotI hai jise 'pUrvasevA' bhI kahate haiN| yantra pUjana ke prArambha meM 'prANazuddhi' prANAyAma karake yantra meM Aye hue sthAnoM meM pUjA 'uttarasevA' hotI hai| udAharaNArtha 'RSimaNDala yantra' kI pUjA meM nimnalikhita vidhi kA sparUpa jJAtavya haiM -"svasti vAcana 24 tIrthakaranAma, trailokyavartI jinabimba aura paJcaparameSThI smaraNarUpa, maGgalAcaraNa, AvAhanAdi 6 mudrA darzana, tIrthakarapUjA evaM prArthanA, 33 kUTAkSara-pUjana (kAdi-kSAnta saMyukta varNapUjA), navagrahapUjana, pradhAna adhiSThAyakapUjA, daza dikpAlapUjA, ahaMdAdyaSTa padapUjana, caturnikAyagata deva devI tathA labdhi prApta maharSipUjana, caturviMzatidevI pUjana, 56 vakAra (jalabIja) pUjana, ke vidhAna viziSTa haiN| isake pazcAt (caityavandana, dhyAna, AratI Adi hote haiN| mantra-sAdhanA ke liye 'yantra' kA AdhAra mahatvapUrNa mAnA gayA hai| yatra ko devatA kA zarIra bhI kahA gayA hai| ataH uparyukta paddhati kA jJAna tathA vidhAna karanA caahiye| sUri-mantra Adi ke katipaya aise bhI vidhAna haiM, jinakI paddhati adhikArI AcArya hI jAnate haiN| mantrazAstra kI apanI maryAdAe~ hotI haiM tadanusAra paddhatiyoM meM bhI nyUnAdhikatA AtI hai| upacAra dravya, Asana, mAlA, samaya, dizA, yantra Adi ke bAre meM vidyAvAda, jJAnArNava, vividha kalpagrantha, nirvANakalikA' Adi grantha mahattvapUrNa hai| jainadharmAnuyAyiyoM meM digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI Adi zAkhAbheda bhI pravartita haiM, ataH inake kucha viziSTa AcAra bhI mantrAnuSThAna-paddhatiyoM meM taratamatA upasthita karatI hai| AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM kI sAdhanA-paddhati aura zramaNoM dvArA kI jAne vAlI paddhatiyoM meM bhI antara hai, jisakA kAraNa sAdhvAcAra tathA zramaNAcAra ke niyama haiN| vividhAH paddhatIH zritvA mntr-saadhnaa-ttpraaH| lakSyamekaM sAdhayanti tataH sAdhyaM svnisstthyaa|| gurau mantre tathA deve zraddhAM baddhavA dRDhaM hRdi| mantra-sAdhana-saMsattA siddhiM vindanti nishcitm|| vartate rAjamArgo'yaM sAdhanAyA anuttmH| AtkalyANa-saMsiddhaye yatanIyama harnizam ||(rudrsy) * * * * * (109)
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAristhitikI aura jaina cintana * jaina santa aura paryAvaraNa- manISiyoM kI mAnyatA ke anusAra 'pAristhitikI vaha adhyayana hai jo vibhinna jIvoM ke sambandha meM unake apane-apane paryAvaraNa ke pariveza meM kiyA jAtA hai| isake antargata sampUrNa jaiva-jagat yAnI kanaka sahita sAre paudhe, sUkSma jIvasahita jAnavara aura manuSya taka A jAte haiM / phira svayaM paryAvaraNa bhI hai jisameM jIva-maNDala meM vidyamAna cetana jIva hI nahIM, balki prakRti meM kriyAzIla acetana zaktiyA~ bhI haiN| isa pAristhitikI kI paribhASA meM eka pAribhASika zabda AyA hai -pryaavrnn| pAristhitikI meM isI ke pariveza meM jIvoM ke sambandha meM adhyayana kiyA jAtA hai| jisa vyavasthA me vAyu, jala, manuSya, jIva-jantu evaM plavaka miTTI evaM jIvANu ye saba jIvana dhAraNa praNAlI meM adRzya rUpa se eka dUsare se guthe hue haiM- vahIM vyavasthA paryAvaraNa kahalAtI hai| DaoN. rAmamUrti tripAThI bAta yaha hai ki eka kamabaddha ikAI vizva yA brahmANDa hai| isameM aneka AkAza gaMgAeM haiN| ina AkAza gaMgAoM meM eka graha yA nakSatra sUrya hai| sUrya kendrita saura maNDala hai| sauramaNDala meM kaI graha haiM jo usako kendra banAkara ghUmate haiN| ina grahoM meM eka pRthvI hai| isa pRthvI kI Antarika aura bAhya saMracanA kA bhI adhyayana kiyA jA cukA hai| pRthvI kA kendra Thosa Antarika kroDa hai jo 1300 kilomITara moTA hai| jo 2080 kilomITara ke bAharI kroDa se ghirA hai| yaha bAharI kroDa pighalA huA hai jo 2900 kilomITara kI moTAI vAle maiTala se ghirA hai| isakA bhI UparI bhAga pRthvI kI parata se DhaMkA hai jisakI moTAI 12 se 60 kilomITara hai| pRthvI kI bAharI sataha cAra bhAgoM meM baTI huI hai- (1) liyo skeyara (2) hAiDro skeyara (3) eTamAspheyara (4 ) bAyospheyara / pahale meM pRthvI kI UparI sataha AtI hai jisameM jamIna aura samudrI tala, dUsare meM jala-maNDala, tIsare meM vAyumaNDala aura cauthe meM jaiva - maNDala ( jIvana kA kSetra) hai| yaha thala, jala tathA vAyu sabhI maNDaloM meM vyApta hai| thala maNDala aura jala-maNDala ke atirikta yaha jo vAyu-maNDala hai vaha pRthvI kA rodhI AvaraNa hai jo sUrya ke gahana prakAza aura tApa ko narama karatA hai| isI ojonika parata (03) sUrya kI jIvanAzaka parAgavaiganIkiraNoM ko sokha letI hai| vAyumaNDala gurutva dvArA pRthvI se baMdhA hai| jalamaNDala se vASpotsarjana ke jarie (paudhoM ke vASpIkaraNa dvArA bhI) pAnI vAyumaNDala meM praveza karatA hai aura hima yA varSA dvArA vahA~ se nIce AtA hai| jIvamaNDala hI jIvana ko AdhAra pradAna karatA hai| isa jIvanamaNDala meM zaivAla, phaMgasa aura kAiyoM se lekara uccatara kisma ke paudhoM kI sAr3he tIna lAkha jAtiyA~ haiM / isI jIvamaNDala meM eka kozika prANI se lekara manuSya taka eka karor3a dasa lAkha prakAra kI prANi-jAtiyA~ haiN| jIvamaNDala isa sabhI ke liye Avazyaka sAmagrI - prakAza, tApa, pAnI, bhojana tathA AvAsa kI vyavasthA karatA hai| isa prakAra yaha jaivamaNDala pAristhitika vyavasthA eka 1. ma iyara buka, 1991, pRSTha 76 (110)
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAsAtmaka praNAlI hai| isameM aneka prakAra ke jaivika aura bhautika ghaTakoM kA santulana gatizIla rahatA hai| jIvana kI isa nirantaratA ke mUla meM anyonyAzrita sambandhoM ko eka sughaTita taMtra kAma karatA hai| isa prakAra yaha vAyu, jala, manuSya, jIva-jantu, vanaspati, plavaka, miTTI aura jIvaNu ye saba jIvana dhAraNa praNAlI meM adRzya rUpa se eka dUsare se sambaddha haiM yahI vyavasthA paryAvaraNa kahI jAtI hai| __isa pAristhitika taMtra yA vyavasthA kI apanI laya aura gati hotI hai jo nAjuka rUpa se santulita AvartanoM ke sampUrNa seTa para samAghRta hai| sabhI jIva-rogANu, per3a-paudhe, pazuvarga aura manuSya sabhI paryAvaraNa ke sAtha svayaM apanA samAyojana karake aura usakI laya ke sAtha apane jIvana ko suvyavasthita karane ke kAraNa Aja taka jIvita rahe haiM isIlie jIvana dhAraNa ke liye nitAnta Avazyaka hai ki ina AvartanoM ko akSuNNa rakhA jaag| isa jIva-maNDala ko saura UrjA dhAraNa karatI hai| yadyapi pAristhitikI meM jIvoM ke sabhI varga A jAte haiM phira bhI isameM kendrIya bhUmikA mAnava kI hI hai| isakA kAraNa yaha hai ki jIva vargoM meM yadi prakRti yA paryAvaraNa se kisI ne Takkara lI hai to usI ne| sthApita prAkRtika paddhatiyoM ke viruddha usake saMgharSa kA lambA itihAsa hai| bIsavIM zatI ke uttarArddha meM isa saMgharSa ne eka saMkaTa kA rUpa dhAraNa kara liyA hai| yahI paristhitijanita saMkaTa kahA gayA hai| audyogika krAnti ke bAda pAristhitika paddhatiyoM meM usakI dakhalaMdAjI kI mAtrA aura tIvratA donoM hI tarapha bar3ha gaI hai| jala, sthala aura AkAza meM jahA~-jahA~ usane caraNa rakhe haiM -sarvatra dakhalaMdAjI kI hai| ise vaha prakRtivijaya kahatA hai| paryAvaraNa kI jaTilatAoM ko samajhe binA hamArI dakhalaMdAjI bar3hatI jA rahI hai aura isake durnivAra duSpariNAma ho rahe haiN| bhAratIya cintana mAnava aura prakRti ko eka hI sattA kA vyavahAra ke stara para vibhAjita rUpa mAnatA hai -paramArtha ke stara para nahIM, isIlie vaha vikAsa ke liye paraspara sAhAsya kI bAta karatA hai -vijaya kI nahIM saMgharSapUrvaka vijaya kI nahIM vaha apanI zArIrika AvazyakatA ko kama se kama karane para bala detA hai -jIvanayApana ke sAdhanoM ko sImita karanA cAhatA hai| yajJa saMsthA ke AviSkAra ke mUla meM bhAratIyoM kI yahI dRSTi thI ki mAnava aura prakRti pArasparika vikAsa meM eka dUsare kI sahAyatA kareM aura paryAvaraNa ke santulana ko banAe rkheN| yadi mAnava apane vikAsa ke liye prakRti se kucha grahaNa karatA hai to use usa kSati kI pUrti kA koI upAya bhI karanA caahie| atIndriyadarzI RSi-muni mAnate the ki yaha jagat ananta vicitratAoM se paripUrNa hai| jo saba sukSma aura gupta zaktiyA~ isakA saMcAlana karatI haiM RSiyoM kI paribhASA meM unakA nAma devatA hai| tabhI to kahA gayA hai -devAdhInaM jagat sarva -sArA saMsAra devatA ke adhIna hai| Upara vijJAna jisa vizvadhAraka vyavasthA aura usameM yogadAna karane vAle maNDaloM kI bAta kara cukA hai, unase isa prAcIna dhAraNA kI tulanA karanI caahie| RSi loga inhIM dhAraka aura saMcAlaka zaktiyoM ko devatA kahate haiN| jisa prakAra zakti eka hI hai para kArya bheda se ananta kahI jAtI hai usI prakAra devatA bhI eka hai kArya bheda se bhinna-bhinna hai| yaha zakti vyakta bhI hai aura avyakta bhii| avyakta zakti dvArA kArya sampanna nahIM hotaa| kArya-sAdhana ke liye zakti ko jagAnA par3atA hai| aura jagAkara kArya meM usakA viniyoga karanA par3atA hai| prAkRtika niyama ke anusAra zakti apanA kArya karatI hai| vijJAna inhIM niyamoM kI khoja karatA hai aura praudyogikI meM usakA saMcAra karatA hai| kArya karane para zakti kA apacaya hotA hai -phalataH (111)
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi zakti (devatA) ko akSuNNa rakhanA hai to usa apacaya kI pUrti ke liye usameM akSya kA samarpaNa Avazyaka hai| jisake prApta hone para zakti puSTa hokara apanA saMrakSaNa karane meM samartha ho vahIM zakti kA AhAra hai| yaha AhAra zakti ko diyA jAnA caahie| yahI devatA ke uddezya se kiyA gayA dravyatyAga hai| devatoddezya dravyatyAga hI tyAga hai| kAlAntara meM yaha prakriyA svArthadUSita ho gii| vaidika yAga meM jisa prakAra maMtrAdijanya saMskAra dvArA sAdhAraNa agni ko divya meM pariNata kiyA jAtA hai aura phira usa divya agni meM AtmasaMskAra sAdhaka aura anyAnya yAgAdi karma kie jAte haiM tAMtrika homa meM bhI vaisA hI kiyA jAtA hai| maMtrakRta saMskAra se homAgni, iSTAgni meM aura iSTAgni, brahmAgni taka ke saMskAra meM pariNata hotI thI aura isa taraha santulana ThIka rakhA jAtA thA -laukika abhyudaya tathA pAralaukika niHzreyasa prApta kiyA jAtA thaa| yaha saba yajJa kA antaraMga pakSa hai| svArthAndhatAvaza jaba isakA sthUla pakSa vikRta hone lagA taba gItAkAra ne bhI isakA khaNDana kiyaa| usane yajJoM meM japa-yajJa ko yajJAnAm japayajJo'smi mahatva diyaa| brAhmaNa sUtrakAra. baudhAyana taka ne kahA - sarvakratuyAjinAmAtmayAjI viziSyate arthAt saba prakAra ke yajJoM meM AtmayAga hI zreSTha hai| isI kA nAma AtmatyAga, AtmaniSThA aura AtmapratiSThA hai| yajJa karma hai para hara karma yajJa nahIM hai| viparIta isake vaha karma yajJa hai jo vyaktigata svArtha pUrti meM paryavasita na hokara sampUrNa vizva kI sAdhAraNa sampatti ke rUpa meM vyApta ho jAtA hai| matalaba jo vizvAtmA kI prasatratA ke liye kiyA jAya vahI yajJa hai| usI se vizvAtmA tRpta hotI hai aura yajamAna ke liye vaha hita yA amRta bana jAtA hai| yajJa kI sthUla vaidika prakriyA ke vikRta ho jAne para usakI mUla bhAvanA kI rakSA ke liye zramaNadhArA sakriya huii| isI mUla bhAvanA ko dhAraNa karane ke liye buddha aura jinAtmAoM kA avatAra huaa| isIlie unheM vyApaka rUpa meM bhAratIya atIndriyadarzI RSiyoM aura avatAroM kI antardhArA-upadhArA kahA jAnA caahie| jina ve hI haiM jinhoMne dveSa garbha rAga para vijaya prApta kii| yajJa kI sthUla prakriyA jaba dveSa-garbha rAga se vikRta ho gaI taba antaryAga para bala diyA gyaa| jinoM ne isa antaryAga ke liye tapa aura ahiMsA kA mArga grahaNa kiyaa| ahiMsA AcAra meM bhI aura vicAra meM bhii|. dveSa-garbha rAga kA zamana inakA lakSya thA isIlie aise rAga para jaya pAne ke kAraNa hI ve jina kahe ge| - Aja vijJAna se jJAta niyamoM kA hama praudyogikI meM saMcAra kara rahe haiM aura mAnava prakRti arthAt devatA para saMgharSa dvArA vijaya prApta karane ke dambha meM AtmahatyA aura para-hatyA donoM kI ora bar3ha rahA hai -mAnava aura prakRti se samekita paryAvaraNa asantulita ho rahA hai| isa pragati meM jo upabhogavAdI asaMskRti phaila rahI hai -vaha 'hiMsA' kA hI prasAra hai AvazyakatA hai isa 'hiMsA' para sarvathA aura sarvAtmanA vijaya kI jo 'ahiMsA' se hI sambhava hai aura isake sUtradhAra hone kA zreya jinoM ko hai| pAristhitika saMkaTa kA mUla mAnava meM dAnavAkAra ubharatI vRtti "hiMsA' kI bhAvanA hai aura isakA ekamAtra upacAra 'ahiMsA' hai| paryAvaraNa meM hone vAle asantulana ke nivAraka yajJa meM panapatI huI hiMsAvRtti ko kRSNa, buddha aura jinoM ne lakSita kiyA aura ahiMsA ko -niSkAma bhAvanA ko ekamAtra upacAra ghoSita kiyaa| unake yahA~ "hiMsA' kI paribhASA (112)
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ dI gaI - pramatta yogAt prANavyaparopaNaM hiMsA pramAda ke yoga se yathAsambhava dravyaprANa yA bhAvaprANa kA viyoga karanA hI hiMsA hai| pramAda ke antargata pA~ca indriyA~, cAra kaSAya, rAga-dveSa aura nidrA kA samAveza hai| inhIM ke kAraNa prANa (dravya aura bhAvamaya) kA viyoga hotA hai| dravyaprANa meM pA~ca indriya, tIna bala, Ayu aura zvAsocchavAsa kA tathA bhAvaprANa meM jJAna aura darzana kA samAveza hai| pramAda eka prakAra se svarUpa bodha se asAvadhAnI hai| yaha pramAda hI hai jisake kAraNa hama asatya bhASaNa, caurya, maithuna, parigraha aura hiMsA karate haiN| vijJAna se prAkRtika niyamoM ko jAnakara jo prakRti-jaya kI ora hama bar3ha rahe haiM vaha ajJAna ke kAraNa hI hai| . maiM aisA mAnatA hU~ ki sampradAya sAdhanA ke stara para bheda karake calatA hai para adhyAtma stara para bheda sambhava nahIM hai| tAtvika satya do nahIM ho skte| adhyAtmavid yogIndu ne 'yogasAra' meM isI tAtvika satya kA sAkSAtkAra karake kahA thA..... Nimmalu Nikkalu suddha jiSu viNhu buddha sivu setu| so paramappA jiNa-bhaNau ehau jANi nnimNtu|| arthAt paramAtmA ke hI vibhinna nAma sAmpradAyika loga liyA karate haiM -ve unheM jina, brahma, zAnta, ziva, buddha Adi saMjJAeM dete haiN| tatvataH ve eka haiM isalie bhAratIya cintana meM sampradAya bheda hai tAtvika bheda nahIM hai| sampradAya kI dRSTi se brAhmaNoM, zaivoM, zAktoM aura bauddhoM meM vibhinna dhArAeM haiM phira bhI ve eka-eka kheme meM jaise mAne jAte haiM vaise hI ye parampara sAmpradAyika dRSTi se bhinna-bhinna hokara bhAratIya cintana kI dRSTi se eka haiN| karmabandhana ko sabhI pramAda dazA mAnate haiM aura usase svataMtra sabhI honA cAhate ., haiN| isIlie muni vidyAnanda zAsana ko sampradAya-nirapekSa to rakhanA cAhate haiM para dharma-nirapekSa nhiiN| apane-apane dharma meM sthita rahakara yaSTi aura samaSTi apanI sattA kI rakSA karate haiN| auSNya meM (dharma hai agni kA auSNA) rahakara hI agni apanI sattA meM sthita rahatA hai| mAnavatA meM rahakara hI mAnava apanI sattA kI rakSA kara sakatA hai aura mAnavatA 'para-rakSA' meM hai| yadi hama pramAdahIna hokara mAnavatA-meM- svarUpa meM -pratiSThita raheM to pAristhitika saMkaTa se ubara sakate haiM kAraNa, taba hama Atmetara kI rAgamUlaka hiMsA nahIM kreNge| sarvajJa hokara santulana banAe rakhane meM yoga deNge| jo asarvajJa vizvavyavasthA ko jAnatA hI nahIM vaha santulana kaise banAegA? yadi ahiMsAmaya tapa meM pratiSThita hogA taba usa dizA meM yAtrA avazya kregaa| -2 sTeTa baiMka kAlonI devAsa ror3a, ujjaina (ma.pra) (113)
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM jIva ke astitva kI vaijJAnikatA * vidyAvAridhi DaoN. mahendra sAgara pracaMDiyA vaidika, bauddha aura jaina darzana milakara bhAratIya prAcya darzana ke rUpa ko svarUpa pradAna karate haiN| vaidika darzana ke lie veda, bauddha darzana ke lie tripiTa tathA jaina darzana ke lie Agama vAGmaya upalabdha hai| ye sabhI darzana AsthAvAdI hai aura sabhI meM jIva ke astitva viSaya para carcA kI gayI hai| yahA~ jaina darzana meM jIva ke astitva kI vaijJAnikatA para saMkSepa meM carcA kreNge| jaina darzana meM guNoM kI mAnyatA vastutaH mahatvapUrNa hai| yahA~ guNoM ke samUha ko dravya kahA gayA hai| jIva, ajIva, dharma, adharma, AkAza tathA kAla nAmaka SaT dravyoM kA ullekha hai| ina dravyoM kA samUha vastutaH kahalAtA hai-sNsaar| isa prakAra jIva saMsAra kA cetana dravya hai| yaha avinAzI hai| zAzvata hai| jIva arthAt prANa jaba paryAya dhAraNa karatA hai, taba vaha prANI kahalAtA hai| prANI athavA jIva saMsAra meM anAdi kAla se janma-maraNa ke dAruNa duHkhoM ko bhoga rahA hai| bhava-bhramaNa kI kahAnI lambI hai| saMsAra meM jAgatika aura AdhyAtmika do pramukha dRSTiyA~ haiN| ina ubhaya dRSTiyoM meM jIva kA mahattvapUrNa sthAna hai| yadyapi jJAna aura darzana svabhAvI hone se vaha AtmA kahalAtA hai, tathApi saMsArI dazA meM prANa dhAraNa karane se vaha jIva kahalAtA hai| jIva ananta guNoM kA svAmI hai, prakAza amartika sattAdhArI padArtha hai| vaha kinhIM paMcabhUtoM ke milane se utpanna hone vAlA koI saMyogI padArtha nahIM hai| bhava-bhramaNa aura bhava-mukti donoM dazAoM meM usakI pradhAnatA ullekhanIya hai| ____ jAgatika dazA meM vaha paryAyabaddha arthAt zarIra meM rahate hue bhI zarIra se pRthaka, laukika kArya bhI aura karma kA bhoktA bhI hai| vaha ina sabakA vastataH jJAtA hai| vaha asaMkhyAta pradezI bhI hai aura saMkoca vistAra zakti ke kAraNa zarIra pramANa hokara rahatA bhI hai| use kisI eka hI sarva vyApaka jIva kA aMza honA jaina darzana nahIM mAnatA hai| jIva. to anantAnaMta haiN| unameM se jo bhI jIva sAdhanA vizeSa ke dvArA karmoM tathA saMskAroM kA kSaya/vinAza kara letA hai, vaha sadA atIndriya Ananda kA bhoktA paramAtmA bana jAtA hai| isI avasthA meM usake jJAtA aura draSTA guNa mukhara ho uThate haiN| jaina-darzana meM jIva athavA AtmA kI isI sthiti ko Izvara athavA bhagavAn kahA gayA hai| isake atirikta kisI eka Izvara kI avadhAraNA jaina darzana meM mAnya nahIM hai| jIva ke mukhya do bheda kie gae haiM saMsArI aura mukt| saMsArI jIva ke bhI do upabheda kie gae haiM -trasa aura sthaavr| trasa jIva ke cAra bheda kie gae haiM -do indriya, tIna indriya, cAra indriya aura pNcendriy| sthAvara jIva ko pA~ca bhedoM meM bAMTA gayA hai- pRthvIkAyika jIva, jalakAyika jIva, tejaskAyika jIva, vAyukAyika jIva aura vanaspati kAyika jiiv| paMcendriya jIva ke bhI do upabheda kie gae haiM -mana sahita jIva aura mana rahita jiiv| inheM pAribhASita zabdAvali meM kramazaH saMjJI aura asaMjJI bhI kahA gayA hai| isake atirikta zeSa sabhI jIva mana rahita hote haiN| karatA (114)
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAsa kI dRSTi se jIva ke tIna bheda kie gae haiM -bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| samasta saMsArI jIva bahirAtmA hai| bahirAtmA jIva zarIra ko hI AtmA samajhatA/mAnatA hai| saMsAra ke pratyeka padArtha meM rucivaMta rahatA hai aura kaSAya krodha, mAna, mAyA aura lobha ke vazIbhUta rahatA hai| taba usakI dazA meM parivartana hotA hai| vaha apane Atma svarUpa kI ora kabhI unmukha nahIM hotaa| vaha apane karma phala kartA kisI anya ko mAnatA hai| aisA mithyA mati, ajJAnIjIva janma-maraNa ke dAruNa duHkhoM ko anAdi kAla se bhogatA rahA hai| jaba bahirAtmA apane darzana aura jJAna svabhAva kI ora unmukha hotA hai| caudaha guNa sthAnoM -mithyAdRSTi guNasthAna, sAsAdana samyak dRSTi guNa sthAna, mizra yA sampagvimathyAtva guNasthAna, asaMyata yA avirata samyakdRSTi guNasthAna, apUrvakaraNa guNasthAna, anivRtti bAdara sAmparAya guNasthAna, sUkSma sAmparAya guNa sthAna, upazAnta kaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna, kSINakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna, saMyoga kevalI guNasthAna tathA ayoga kevalI guNa sthAna kI avasthA ko jAnane lagatA hai| ye sabhI guNasthAna jIva ke vikAsa ke par3Ava haiN| jJAna aura darzana guNoM ke balabUte para use deha aura AtmA meM antara spaSTa ho jAtA hai aura usa para vizvAsa karane lagatA hai| usameM viveka jaga uThatA hai ki para padArtha aura sva-padArtha donoM bhinna-bhinna haiM aura jIva apane karma kA svayaMkartA hotA hai aura apane kie karma-phala kA svayaM hI bhoktA hotA hai| vaha kisI sattA/prAraMbhI kI adhInatA apanI kAmanA pUrti ke lie nahIM svIkAra karatA hai| vaha isa dRSTi se sadA svAvalambI hotA hai aura apane puruSArtha para pUrNa vizvAsa karatA hai| usakA zraddhAna samyak darzana, samyakajJAna tathA samyak cAritra meM sthira ho jAtA hai aura isI mArga para agrasara hone ke lie vaha satata rucivaMta rahatA hai| isa mArga ko muktimArga svIkaratA hai| jIva kI yahI dazA usakI antarAtmA kahalAtI hai| antarAtmA kA jIva apanIcaryA ko saMyama pUrvaka sampanna karatA hai| bolane meM, dekhane meM, sunane meM, khAne-pIne meM tathA calane-phirane meM pUrNataH sAvadhAnI rakhatA hai| yahA~ taka ki kisI vastu ko uThAne athavA rakhane meM, matamUtra visarjana meM bhI bar3I sAvadhAnI rakhatA hai| use satata cintA rahatI hai ki mere kAraNa kisI bhI jIva kI virAdhanAna hone paave| yaha jIva kI nirvikAra avasthA kahalAtI hai| saMyama aura tapazcaraNa ke balabUte para vaha sAdhucaryA meM pravRtta hotA hai| jaise-jaise vaha aindrika vyApAroM meM sadhatA jatA hai, usakI caryA svamukhI hone lagatI hai| jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya tathA AntarAya karmoM kA kSaya/vinAza karane ke lie samyak puruSArtha karatA hai| jaise hI vaha ina Atma ghAtI karmoM kA kSaya kara letA hai vaise hI usameM kevala jJAna kA abhyudaya ho jAtA hai| jIva kI yaha avasthA prAyaH arihaMta kI avasthA kahalAtI hai| jIva kI arihaMta avasthA use bhUmi se Upara uThA detI hai| vaha pRthvI se cAra hAtha Upara uThakara adhara meM ho jAtA hai| daraasala yaha usa jIva kI nirmala dazA kA hI prakAzana hai| AtmaghAtI karmoM kA kSaya kara lene para vaha jIva apane zuddha puruSArtha upayoga meM satata sakriya rahatA hai| aba use apane aghAtI karma-baMdha ko nirbandha karanA hotA hai| vedanIya, Ayu, nAma aura gotra nAmaka karmabaMdha aghAtI karmabaMdha kahalAte haiN| aghAtiyA karma kA kSaya hone para jIva kA pUrNa vikAsa hotA hai| jIva kI pUrNa vikasita avasthA vastutaH use paramAtmA banAtI hai|
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva kI paramAtmA avasthA meM ananta catuSTaya jaga jAte haiN| ananta jJAna, ananta darzana, ananta bala aura ananta sukha vastutaH ananta catuSTaya kahalAte haiN| ananta catuSTaya dhArI jIva kI avasthA hI siddha avasthA kahalAtI hai| yahA~ pahu~cate hI usake sAre rAga, virAga visarjita ho jAte haiM aura vaha pUrNataH ho jAtA hai -viitraag| isa prakAra jIva kA vikAsAtmaka astitva rAgamayI se virAgamayI hotA huA vItarAgamayI ho jAtA hai| usakI vItarAgamatA hI usakA siddhatva hai, Izvaratva hai| maMgala kalaza 394 sarvodayanagara, AgarA ror3a, aliigddh'| 888888888880000838003886880038800000000000000000000000000000000000000000000 ciMtana kaNa * agaraba ttI kI khuzabI se jana-mAnasa praphullita ho uThate haiM kiMtu yadi usase bar3hakara prema parAga / jIvana meM utara gayA to vaha bhI jIvana ko jhaMkRta kie binA nahIM raha sktaa| prema se bar3hakara isakA koI maMtra nahIM * saMsAra ke prANimAtra se niHsvArtha bhAva se prema karanA hI vAstavika prema haiN| * jIvana ke aMtima lakSya kI pagaDaMDI tarka nahIM varan samarpaNa haiN| * tarka jIvana ko ulajhAne vAlA haiM, vahIM zraddhA jIvana ko sulajhAne kI prakriyA haiN| 888888888880888 - parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. (116)
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma sarvodayatIrtha hai 82363 38800388% * DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAskara' 888888800300308388% dharma aura usakI AvazyakatA kyoM? - dharma jIvana hai aura jIvana dharma hai| jIvana pavitratA kA pratIka hai| usakI pavitratA saMsAra ke rAga-raMgoM se dUSita ho gaI hai| isaliye usa dUSaNa ko dUra karane ke lie tathA jIvana ko sukhI aura samRddha banAne ke lie dharma kA avalambana liyA jAtA hai| yaha avalambana sAdhana hai| sAdhya aura sAdhana kI pavitratA dharma kI antazcetanA hai| antazcetanA viveka kA jAgaraNa karatI hai aura jAgaraNa se vyakti naI sAMsa letA hai| naI pratidhvani se usakA hRdaya gUMja uThatA hai| gaMbhIratA, udAratA, dayAlutA, saralatA, nirahaMkAritA Adi jaise mAnavIya guNa usameM svataH sphurita hone lagate haiN| jIvana amRta-saritA meM DubakI lene lagatA hai| deza, kAla, sthAna Adi kI sImAeM samApta ho jAtI hai aura vizvabandhutva tathA sarvodaya kI bhAvanA kA udaya ho jAtA hai| mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA ho jAtI hai| jainadharma isa dRSTi se vastutaH jIvanadharma hai| mAnava dharma hai| vaha jIvana ko sahI DhaMga se jInA sikhAtA hai, jAta-pAMta ke bhedabhAva ke Upara uThakara apane sahaja svabhAva ko pahicAna karane kA mUlamantra detA hai, zramazIlatA kA AvhAnakara puruSArtha ko jAgrata karatA hai, vivAda ke gheroM meM na par3akara sIdhA-sAdA mArga dikhAtA hai, saMkucita aura patita AtmA ko Upara uThAkara vizAlatA kI ora le jAtA hai, sadvRttiyoM ke vikAsa se cetanA kA vikAsa karatA hai, aura AtmA ko pavitra, niSkalaMka va unnata banAtA hai| yahI usakI .. vizeSatA hai yahI jainadharma hai aura yahI sarvodayatIrtha hai| kaTagharoM ko taiyAra karanevAlA dharma, dharma nahIM ho sktaa| bhedabhAva kI kaThora dIvAla khar3Ikara kheta ugAne kI bAta karanevAlA saMkIrNatA ke viSa se vAdhita ho jAtA hai, turanta phala kA lobha dikhAkara janamAnasa ko zaMkita aura udvigna kara detA hai. dasaroM ko daHkhI banAkara apane kSaNika sakha kI kalpanAkara AlhAdita hotA hai, visaMgatiyoM ke bIja bokara samAja ke garta meM Dhakela detA hai, bikharAva khar3Akara sAmpradAyikatA kI bhISaNa Aga jalA detA hai aura sArI sAmAjika vyavasthA ko cakanAcUra kara nayA bakher3A zurU kara detA hai| ina kAle kAranAmoM se dharma kI AtmA samApta ho jAtI hai| dharma kA maulika svarUpa naSTa-bhraSTa ho jAtA hai aura baca jAtA hai usakA mAtra kaMkAla jo kisI kAma kA nahIM rhtaa| jainadharma vyakti aura samAja ko dharma kI isa kaMkAla mAtratA se Upara uThAkara hI bAta karatA hai| usakA mukhya uddezya jIvana ke yathArtha svarUpa ko udghATita kara nUtana patha kA nirmANa karanA rahA hai| vahIM dhAraNa karanevAlA tatva hai jisakA astitva dharma ke astitva se jur3A hai aura jisake dUra jAne se mAnavatA kA sUtra bhI kaTa jAtA hai| mAnava-mAnava ke bIca kaTAva ke tatvoM ko samApta kara sarvodaya ke mArga ko prazasta karanA dharma kI mUla bhAvanA hai| vyakti aura samAja ke utthAna kI bhUmikA meM dharma nIMva kA patthara hotA hai| (197)
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMskRti aura sarvodaya darzana - jainadharma zramaNa saMskRti kI AdhArazilA hai| ahiMsA, aparigraha, anekAntavAda aura ekAtmakatA usake vizAla stambha haiM jina para usakA bhavya prAsAda khar3A huA hai| samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa usake sopAna hai jisake mAdhyama se bhavyaprAsAda ke Upara taka pahu~cA jA sakatA hai| sarvodaya usakI laharAtI sundara dhvajA hai jise loga dUra se hI dekhakara usakI. mAnavIya vizeSatA ko samajha lete haiN| samatA isa dhvajA kA merUdaNDa hai jisapara vaha avalambita hai aura vItarAgatA usa prAsAda kI ramaNIkatA hai jise usakI AtmA kahA jA sakatA hai| zramaNa saMskRti kI ye mUlabhUta vizeSatAeM sarvodaya darzana meM AsAnI se dekhI jA sakatI hai| sarvodaya darzana prastutaH Adhunika cetanA kI dena nhiiN| use yathArtha meM mahAvIra ne prastuta kiyA thaa| unhoMne sAmAjika kSetra kI viSamatA ko dekhakara krAnti ke tIna sUtra diye -1. samatA, 2. zamatA, 3. shrmshiiltaa| samatA kA tAtparya hai sabhI vyakti samAna haiN| janma se na to koI brAhmaNa hai, na kSatriya hai, na vaizya hai, na zUdra hai| manuSya to jAti nAmakarma ke udaya se eka hI hai| AjIvikA aura karma ke bheda se avazya use cAra vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai . manuSyajAtirekai na jaatikmeNdyaadbhv| vRttibhedaahitdbhedaaccturvidhymihaashnute|| -jinasenAcArya, AdipurANa, zamatA karmoM ke samUla vinAza se saMbaddha hai| isa avasthA ko nirvANa kahA jAtA hai| vaidika saMskRti kA mUlarUpa svarga taka hI sImita thaa| usameM nirvANa kA koI sthAna hI nahIM thaa| jainadharma ke prabhAva se upaniSadkAla meM usameM nirvANa kI kalpanA ne janma liyaa| jainadharma ke anusAra nirvANa ke daravAje sabhI ke lie khule hue haiN| vahA~ pahuMcane ke lie kisI varga vizeSa meM janma lenA Avazyaka nhiiN| Avazyaka hai, uttama prakAra kA cAritra aura vizuddha jiivn| zramazIlatA zramaNa saMskRti kI tIsarI vizeSatA hai| isakA tAtparya hai vyakti kA vikAsa usake svayaM ke puruSArtha para nirbhara karatA hai, Izvara Adi kI kRpA para nhiiN| vaidika saMskRti meM svayaM kA purUSArtha hone ke bAvajUda usa para Izvara kA adhikAra hai| Izvara kI kRpA.se hI vyakti svarga aura naraka jA sakatA hai| jaina saMskRti meM isa prakAra ke Izvara kA koI sthAna nhiiN| vaha jo kucha bhI karma karatA hai usI kA phala usI ko svataH mila jAtA hai| karama ke kartA aura bhoktA ke bIca Izvara jaise dalAla kA koI sthAna nhiiN| Izvara yadi hama Apa jaisA dalAla hogA aura sRSTi ke racane saMrakSaNa karane aura vinAza karane meM usI kI marjI hogI to Izvara meM aura hama Apa jaise saMsArI jIvoM ke bIca bhedaka-rekhA hI kyA rahegI? hA~, jainadharma meM dAna-pUjA bhakti bhAva kA mahatva nizcita hI hai| ina satkarmoM ke mAdhyama se sAdhaka apane nirvANa kI prApti kA mArga prazasta avazya kara letA hai| isameM tIrthaMkara mAtra mArgadRSTA hai, pradIpa ke samAna, vaha nirvANadAtA nhiiN| isaliye vyakti ke svayaM kA puruSArtha hI usake lie saba kucha ho jAtA hai| Izvara kI kRpA se usakA koI saMbaMdha nhiiN| parAzraya se vikAsa avarUddha ho jAtA hai| baisAkhI kA sahArA svayaM kA sahArA nahIM mAnA jA sktaa| ataH jainadharma meM vyakti kA karma aura usakA puruSArtha hI pramukha hai| (118)
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvodayadarzana Adhunika kAla meM gA~dhIyuga kA pradeya mAnA jAtA hai| gA~dhIjI ne raskina kI pustaka "ana TU dI lAsTa' kA anuvAda sarvodaya zIrSaka se kiyA aura tabhI se usakI lokapriyatA meM bAr3ha aayii| yahA~ sarvodayavAda kA tAtparya hai pratyeka vyakti ko laukika jIvana ke vikAsa ke lie samAna avasara pradAna kiyA jaanaa| isameM puruSArtha kA mahatva tathA sabhI ke utkarSa ke sAtha svayaM ke utkarSa kA saMbaMdha bhI jur3A rahatA hai| gA~dhI jI ke isa siddhAMta ko vinobAjI ne kucha aura viziSTa prakriyA dekara kAryakSetra meM utAra diyaa| sarvodaya kA pracAra yahIM se huA hai| vaise itihAsa kI dRSTi se vicAra kiyA jAye to sarvodaya zabda kA sarvaprathama prayoga jaina sAhitya meM huA hai| prasiddha jaina tArkika AcArya samantabhadra ne bhagavAna mahAvIra kI stuti "yuktyanuzAsana' meM isa prakAra kI hai - sarvAntavattadgaNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mirthaa'nrpkssm| sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodaya tIrthabhidaM tvaiv|| yahA~ sarvodaya zabda dRSTavya hai| sarvodaya kA tAtparya hai sabhI kI bhlaaii| mahAvIra ke siddhAntoM meM sabhI kI bhalAI santihita hai| usameM parizrama aura samAna avasara kA bhI lAbha pratyeka vyakti ke liye surakSita hai| rAga, dveSa, IrSyA Adi bhAva saMpatti kA aparimita saMgraha, dUsare kI dRSTi ko binA samajhe hI nirAdara kara saMgharSa ko mola lenA tathA rASTrIyatA kA abhAva ye cAra pramukha tatva vyakti ke vikAsa meM bAdhaka hote haiN| sabhI kA vikAsa 1. ahiMsA, 2. aparigraha, 3. anekAntavAda aura 4. ekAtmatA para vizeSa AdhArita hai| ataH jainadharma ke ina sarvodayI sUtroM para saMkSipta vivecana apekSita hai| ahiMsA - ahiMsA sarvodaya kI mUla bhAvanA hai| vaha aparigraha kI bhUmikA ko majabUta karatI hai ahiMsA samatva para pratiSThita hai| maitrI, pramAda, kAruNya aura mAdhyasthA bhAvoM kA anuvartana, samatA aura aparigraha kA anucintana, tapa aura anekAnta kA anugrahaNa tathA saMyama aura saccaritra kA anusAdhana ahiMsA kA pramukha rUpa hai| usakI punIta prApti samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyavacAritra para avalaMbita hai| isI caritra ko dharma kahA gayA hai| yahI dharma sama hai| yaha samatva rAga-dveSAdika vikAroM ke vinaSTa hone para utpanna hone vAlA vizuddha AtmA kA pariNAma hai| dharma se pariNata AtmA ko hI sama kahA gayA hai| dharma kI pariNati nirvANa hai| AcArya kundakunda kA yahI ciMtana hai - saMpajjadi NibvANaM devaasurmnnuyraayvihvehi| jIvassa carintAdo dNsnnnnaannpphaannaaNdo| cAsti khalu dhammo dhammo jo so samo ti nniddittttho| mohakkhohavihINo pariNAmoM appaNoM hismo|| __ -pravacanasAra 1, 6-7 ___ dharma va stutaH AtmA kA spandana hai jisameM kAruNa, sahAnubhUti, sahiSNutA, paropakAra vRtti Adi jaise guNa vidyamAna rahate haiN| vaha kisI jAti yA saMmpradAya se saMbaddha aura pratibaddha nhiiN| usakA svarUpa to sArvajanika, sArvabhaumika aura lokamAMgalika hai| vyakti, samAja, rASTra aura vizva kA abhyutthAna aise hI dharma kI parisImA se saMbhava hai| (119)
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura ahiMsA meM zabdabheda hai, guNabheda nhiiN| dharma ahiMsA hai aura ahiMsA dharma hai| kSetra usakA vyApaka hai| ahiMsA niSedhArthaka zabda hai| vidheyAtmaka avasthA ke bAda hI niSedhAtmaka avasthA AtI hai| ataH vidhipAka hiMsA ke anantara isakA prayoga huA hogaa| isaliye saMyama tapa, dayA Adi jaise vidheyAtmaka mAnavIya zabdoM kA prayoga pUrvatara rahA hogaa| hiMsA kA mUla kAraNa hai pramAda aura kssaay| isake vazIbhUta hokara jIva ke mana, vacana, kArya meM krodhAdika bhAva pragaTa hote haiM jinase svayaM ke zabda prayoga rUpa bhAvaprANoM kA hanana hotA hai| kaSAyAdika tIvratA ke phalasvarUpa usake AtmaghAta rUpa dravya prANoM kA hanana hotA hai| isake atirikta dUsare ko garmAntaka vedanAdAna athavA paradravyavyaparopaNa bhI ina bhAvoM kA kAraNa hai| isa prakAra hiMsA meM cAra bheda ho jAte haiM svabhAvahiMsA, sva-dravyahiMsA, para bhAvahiMsA aura dravyahiMsA (puruSArtha siddhayupAMya 43) / AcArya umAsvAmi ne isI kA saMkSepa meM pramattayogAt prANavyaropaNa hiMsA kahA hai| isaliye bhikSuoM ko kaise calanA phiranA cAhie, kaise bolanA cAhie Adi jaise praznoM kA uttara dazavaikAlika, mUlAcAra Adi granthoM meM diyA gayA hai ki use yatnapUrvaka apramatta hokara uThanA baiThanA cAhie, yatnapUrvaka bhojana-bhASaNa karanA caahie| ___ kahaM care kaha ciDhe kahamAse kahaM sae kartha bhaMjanto bhAsanto pAvaM kambhaM na bandhaI jayaM care jayaM ciTThe jayamAse jayaM sae jayaM bhuMjanto bhAsanto pAvaM kambhaM na bNdhii|| dazavaikAlika, 4. 7-8 hiMsA kA pramukha kAraNa rAgAdika bhAva haiN| unake dUra ho jAne para svabhAvataH ahiMsA bhAva jAgrata ho jAtA hai| dUsare zabdoM meM samasta prANiyoM ke prati saMyamabhAva hI ahiMsA hai| ahiMsA niuNaM diTThAM savvabhUesu saMjamo (dsh.)| usake sukha saMyama meM pratiSThita hai| saMyama hI ahiMsA hai| vyakti, samAja aura rASTra ke utthAna ke lie yaha Avazyaka hai ki ve parasparA ekAtmaka kalyANa mArga se abaddha rhe| usameM sauhArdra, AtmotthAna, sthAyIzAnti, sukha aura pavitra sAdhanoM kA upayoga hotA hai, yahI yathArtha meM utkRSTa maMgala hai| dhammo maMgala mukkiTTha ahiMsA saMjamo tvo| devA vitaM namasaMti jassa dhamme sayA mnno|| dazavaikAlika 1.1 mana, vacana, kAya se saMyamI vyakti sva-para kA rakSaka tathA mAnavIya guNoM kA AgAra hotA hai| zIla, saMyamAdi guNoM se ApUra vyakti hI satpuruSa hai| jisakA citta malIna va dUSita rahatA hai vaha ahiMsA kA pujArI kabhI nahIM ho sktaa| jisa prakAra ghisanA, chedanA, tapAnA, ragar3anA ina cAra upAyoM se svarNa kI parIkSA kI jAtI hai, usI prakAra zruta, zIla, tapa, aura dayA rUpa guNoM ke dvArA dharma evaM vyakti kI parIkSA kI jAtI hai - saMjamu sIlu saujju tanu sUri hiM guru soii| dAha chedaka saMghAyakasu uttama kaMcaNu hoii|| bhAvapAhur3a 143 TIkA jIvana kA sarvAMgINa vikAsa karanA saMyama kA parama uddezya rahatA hai| sUtrakRtAMga meM isa uddezya ko eka rUpaka ke mAdhyama se samajhAne kA prayatna kiyA gayA hai| jisa prakAra kachuA nirbhaya sthAna para nirbhIka hokara calanA-phiratA hai kintu bhaya kI AzaMkA hone para zIghra hI apane aMga-pratyaMga pracchanna kara letA hai, (120)
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bhaya vimukta hone para punaH aMga-pratyaMga phailAkara calanA-phiranA prAraMbha kara detA hai, usI prakAra saMyamI vyakti apane sAdhanA mArga para bar3I satarkatA pUrvaka calatA hai| saMyama kI virAdhanA kA bhaya upasthita hone para vaha paMcendriyoM va mana ko AtmajJAna (aMtara) meM hI gopana kara letA hai jahA kumbhe sa aMgAI sae dehe samAhare evaM pAvAiM mehAvI ajjhappeNa samAhare // sUtrakRtAMga 1.8.6 saMyamI vyakti sarvodayaniSTha rahatA hai| vaha isa bAta kA prayatna karatA hai ki dUsare ke prati vaha aisA vyavahAra kare jo svayaM ko anukUla lagatA ho| tadartha use maitrI, pramoda, kAruNya, aura mAdhyasthya bhAvanAoM kA poSaka honA caahie| tabhI sukhI ora niroga hai, kisI ko kisI prakAra kA kaSTa na ho, aisA prayatna kare / sarve'pi sukhinaH santu santu sarve nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu mA kazcid duHkhmaapnuyaat|| mA kArSIta ko'pi pApAni mA ca bhUt ko'pi duHkhataH mupyatAM jagadapyeSA mati maitrI nigayate // yazastilakacampU uttarArdha dUsaroM ke vikAsa meM prasanna honA pramoda hai / vinaya usakA mUla sAdhana hai| IrSyA usakA sabase bar3A antarAya hai| kAruNya ahiMsA bhAvanA kA pradhAna kendra hai| duHkhI vyaktiyoM para pratIkAtmaka buddhi se unameM uddhAra kI bhAvanA hI kAruNya bhAvanA hai| mAdhyasthya bhAvanA ke pIche taTastha buddhi nihita hai| niHzaMka hokara krUra karmakAriyoM para atmaprazaMsakoM para, niMdakoM para upekSAbhAva rakhanA madhyastha bhAva hai| isI ko samabhAva bhI kahA gayA hai| samabhAvI vyakti nirmohI, nirahaMkArI, niSparigrahI, sthAvara jIvoM kA saMrakSaka tathA lAbha-alAbha meM, sukha-duHkha meM, jIvana-maraNa meM, nindA-prazaMsA meM mAna-apamAna meM, vizuddha hRdaya se samadRSTa hotA hai| samajIvI vyakti hI maryAdAoM va niyamoM kA pratiSThAyaka hotA hai| vahI usakI samacaritA hai| vahI usakI sarvodayazIlatA hai| mahAvIra kI ahiMsA para vicAra karate samaya eka prazna hara cintaka ke mana meM uTha khar3A hotA hai ki saMsAra meM jaba yuddha Avazyaka ho jAtA hai, to usa samaya sAdhaka ahiMsA kA kauna-sA rUpa apanAyegA / yadi yuddha nahIM karatA hai to AtmarakSaNa aura rASTrarakSA donoM khatare meM par3a jAtI hai aura yadi yuddha karatA hai to ahiMsaka kaisA ? isa prazna kA samAdhAna jaina cintakoM kiyA hai| unhoMne kahA hai ki AtmarakSA aura rASTrarakSA karanA hamArA kartavya hai| caMdragupta, cAmuNDarAya, khAravela Adi jaise dhurandhara jaina adhipati yoddhAoM ne zatruoM ke zatAdhika bAra dAMta khaTTe kie haiN| jaina sAhitya meM jaina rAjAoM kI yuddhakalA para bhI bahuta kucha likhA milatA hai| bAda meM unhIM rAjAoM ko vairAgya lete hue bhI pradarzita kiyA gayA hai| yaha unake anAsakti bhAva kA sUcaka hai| ataH yaha siddha hai ki rakSaNAtmaka hiMsA pApa kA kAraNa nahIM hai| aisI hiMsA ko to vIratA kahA gayA hai| yaha virodhI hiMsA hai| cUrNiyoM aura TIkAoM meM aisI hiMsA ko garhita mAnA gayA hai| somadeva ne isI svara meM apanA svara milAte hue spaSTa kahA hai (121) -
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaH zastravRtti samare ripuH svAt yaH kaSTako vA nijmnnddlsttaa| tamaiva astrANi nRpAH kSipanti na dInakAlIna kdaashyessu|| 2. aparigraha - aparigraha sarvodaya kA anyatama aMga hai| usake anusAra vyakti aura samAja paramparA Azrita hai| eka dUsare ke sahayoga ke binA jIvana kA pravAha gatihIna sA ho jAtA hai| parasparo'pagraho jIvAnAma) pragati sahamUlaka hotI hai, saMgharSamUlaka nhiiN| vyakti-vyakti ke bIca saMgharSa kA vAtAvaraNa pragati ke lie ghAtaka hotA hai| aise ghAtaka vAtAvaraNa ke nirmANa meM sAmAjika viSama vAtAvaraNa pramukha kAraNa hotA hai| tIrthaMkara mahAvIra ne isa tathya kI mImAMsAkara aparigraha kA upadeza diyA aura sahI samAjavAda kI sthApanA kii| samAjavAdI vyavasthA meM vyakti ko samAja ke lie kucha utsarga karanA par3atA hai| dUsaroM ke sukha ke lie svayaM ke sukha ko chor3a denA par3atA hai| sAMsArika sukhoM kA mUla sAdhana saMpatti kA saMyojana hotA hai| hara saMyojana kI pRSThabhUmi meM kisI na kisI prakAra kA rAga, dveSa, moha Adi vikAra bhAva hotA hai| saMpatti ke arjana meM sarvaprathama hiMsA hotI hai| bAda meM usake pIche jhUThe, corI, kuzIla apanA vyApAra bar3hAte haiN| saMpatti kA arjana parigraha hai aura parigraha hI saMsAra kA kAraNa hai| jaina saMskRti vastutaH mUla rUpa se aparigrahavAdI saMskRti hai| jina, nigraMtha, vItarAga jaise zabda aparigraha ke hI dyotaka haiN| apramAda kA bhI upayoga isI saMdarbha meM huA hai| mUrchA ko parigraha kahA gayA hai| yaha mUrchA pramAda hai aura pramAda kaSAyajanya hai bhAva hai| rAga dveSAdi bhAva se hI parigraha kI pravRtti bar3hatI hai| mithyAtva kaSAya, mohakaSAya, indriya viSaya Adi antaraMga parigraha hai aura dhana dhAnyAdi bAhyaparigraha hai| ye Azrava ke kAraNa hai| ina kAraNoM se hI hiMsA hotI hai pramattayogAtu prANavyaparopaNa hiMsA yaha hiMsA karma hai aura karma parigraha hai| AcArIMgasUtra kadAcita, prAcInatama Agama grantha hai| jisakA prArambha hI zastraparijJA se hotA hai| zastra kA tAtparya hai hiNsaa| hiMsA ke kAraNoM kI mImAMsA karate hue vahA~ spaSTa kiyA gayA hai ki vyakti vartamAna jIvana ke lie, prazasta, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke liye, duHkha pratikAra ke lie taraha-taraha kI hiMsA karatA hai| dvitIya adhyayana lokavijaya meM ise bhI spaSTa karate hue kahA hai ki sAMsArika viSayoM kA saMyojana pramAda ke kAraNa hotA hai| pramAdI vyakti rAta dina paritapta rahatA hai, kAla yA akAla meM arthArjana kA prayatna karatA hai, saMyoga kA arthI hokara aura arthalolupI cora yA luTerA ho jAtA hai| usakA cinta arthArjana meM hI lagA rahatA hai| arthArjana meM saMlagna puruSa punaH punaH zastrasaMhAraka bana jAtA hai| parigrahI vyakti meM na tapa hotA hai, na zAnti aura na niyama hotA hai| vaha sukhArthI hokara duHkha ko prApta karatA hai| isa prakAra saMsAra kA prArambha Asakti se hotA hai aura Asakti hI parigraha hai| parigraha kA mUla sAdhana hiMsA hai, jhUTha, corI kuzIla usake anuvartaka haiN| aura parigraha usakA phala hai| ataH jaina saMskRti mUlataH aparigrahavAdI saMskRti hai jisakA prArambha ahiMsA ke paripAlana se hotA hai| mahAvIra ne aparigraha ko hI prathama mAnA hai| (122)
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika yuga meM mArksa samyavAda ke prasthApaka mAne jAte haiN| unhoMne lagabhaga vahI bAta kI hai jo Aja se 2500 varSa pUrva tIrthaMkara mahAvIra kaha cuke the| tIrthaMkara mahAvIra ne saMsAra ke kAraNoM kI mImAMsA kara unase mukta hone kA upAya bhI batAyA para mArksa Adhe rAste para hI khar3e rhe| donoM mahApuruSoM ke chora alaga-alaga the| mahAvIra ne "AtmatulA" kI bAtakara samavibhAjana kI bAta kahI aura hara kSetra meM maryAdita rahane kA sujhAva diyaa| parimANavata vastutaH saMpatti kA AdhyAtmika vikendrIkaraNa hai aura astitvavAda usakA kendrIya tatva hai| jabaki mArksavAda meM ye donoM tatva nahIM hai| parigrahI vRtti vyakti ko hiMsaka banA detI hai| Aja vyakti kI niSThA, kartavyaniSThA ko cIratI huI svakendrita hotI calI jA rahI hai| rAjanIti aura samAja meM bhI naye-naye samIkaraNa banate cale Aye haiN| rAjanIti kA nakArAtmaka aura vidhvaMsAtmaka svarUpa kiMkartavyavimUr3ha sA bana rahA hai| parigrahI lipsA se Asakta asAmAjika tatvoM ke samakSa hara vyakti ghuTane Teka rahA hai| Daga-Daga para asurakSA kA bhAna ho rahA hai| aisA lagatA hai, sArA jIvana viSAkta parigrahI rAjanIti meM rastha ho gayA hai| vargabheda, jAtibheda, saMpradAyabheda jaise tIkhe kaTaghare parigraha ke dhUmila sAye meM svatantratA, svacchandatA pUrvaka pala pusa rahe haiN| isa hiMsakavRtti se vyakti tabhI vimukha ho sakatA hai, jaba vaha aparigraha ke sopAna para car3ha jaaye| parigraha parimANavrata kA pAlana sAdhaka ko kramazaH tAtvika cintana kI ora AkarSita kregaa| aura samatA nIMva tathA samavibhAjana kI pravRtti kA vikAsa hogaa| aNuvrata kI cetanA sarvodaya kI cetanA hai| 3. anekAntavAda aura sarvodayadarzana - anekAntavAda aura sarvodayavAda pRthaka nahIM liye jA skte| anekAntavAda satya aura ahiMsA kI bhUmikA para pratiSThita tIrthaMkara mahAvIra kA sArvabhaumika siddhAnta hai, jo sarvadharmabhAva ke cintana se anuprANita hai| usameM lokahita, lokasaMgraha aura sarvodaya kI bhAvanA garbhita hai| dhArmika, rAjanItika, sAmAjika aura Arthika viSamatAoM ko dUra karane kA abhedya astra hai| samanvayavAditA ke AdhAra para sarvathA ekAntavAdiyoM ko eka pleTaphArma para sasammAna baiThAne kA upakrama hai| dUsare ke dRSTikoNa kA anAdara karanA aura usake astitva ko asvIkAra karanA hI saMgharSa kA mUla kAraNa hotA hai| saMsAra meM jitane bhI yuddha hue haiM unake pIche yahI kAraNa rahA hai| ataH saMgharSa ko dUra karane kA upAya yahI hai ki hama pratyeka vyakti aura rASTra ke vicAroM para udAratA aura niSpakSatA pUrvaka vicAra kreN| usase hamArA dRSTikoNa durAgrahI aura ekAMgI nahIM hogaa| prAcIna kAla se hI samAja zAstrI aura azAstrIya visaMvAdoM meM jUjhatA rahA hai, buddhi aura tarka ke AkramaNoM ko sahatA rahA hai, AsthA aura jJAna meM thaper3oM ko jhelatA rahA hai| taba kahI eka lambe samaya ke bAda use yaha anubhava huA ki ina bauddhika viSamatAoM ke tIkhe prahAroM se niSpakSa aura nirvera hokara mukta huA jA sakatA hai, sAnti kI pAvana dhArA meM saMgItamaya gote lagAye jA sakate haiM aura vAdoM ke viSaile ghere ko miTAyA jA sakatA hai| isI tathya aura anubhUti ne anekAntavAda ko janma diyA aura isI ne sarvodayadarzana kI racanA kii| mAnavIya ekatA, saha-astitva, samAnatA aura sarvodayatA dharma ke tAtvika aMga hai| tathAkathita dhArmika vijJAna aura AcArya ina aMgoM ko tor3a-maror3akara. svArthavaza vargabheda aura varNabheda jaisI vicitra dhAraNAoM kI viSelI Aga ko paidA kara dete haiM jisameM samAja kI bher3iyAdhasAna vAlI vRtti vaicArika (123)
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharAtala se asaMbaddha hokara kUda par3atI hai| usake sAre sabhI kAraNa jhulasa jAte haiN| dRSTi meM hiMsaka vyavahAra apane pUre zaktizAlI svara meM gUMjane lagatA hai, zoSaNa kI manovRtti sahAnubhUti aura sAmAjikatA kI bhAvanA ko kuMThita kara detI hai, vayaktika aura sAmUhika zAnti kA astitva khatare meM par3a jAtA hai| isa durvasthA kI sArI jimmedArI ekAntavAdi cintakoM ke sabala hiMsaka kaMdhoM para hai jisane samAja ko eka jhaTakAva diyA hai, azAnti kA eka AkAra-prakAra khar3A kiyA hai aura par3osI ko par3osI jaisA rahane meM saMkoca, vitRSNA aura maryAdAhIna bhare vyavahAroM kI lauhika divAla ko gar3ha diyA hai| - anekAntavAda aura sarvodayadarzana ina sabhI prakAra kI viSamatAoM se ApAdamagna samAja ko eka naI dizA-dAna detA hai| usakI kaTI pataMga ko kisI taraha samhAlakara usameM anuzAsana tathA suvyarasthA kI. susthira, majabUta aura sAmudAyika cetanA se sanI Dora lagA detA hai, AsthA aura jJAna kI vyavasthA meM nayA prANa phUMka detA hai| taba saMgharSa ke svara badala jAte haiN| samanvaya kI manovRtti samatA kI pratidhvani, satyAnveSaNa kI cetanA gatizIla ho jAtI hai, apane zAstrIya vyAmoha se mukta hone ke lie apane vaiyaktika eka pakSIya vicAroM kI AhUti dene ke lie aura niSpakSatA, nirvetA-nirbhayatA kI cetanA ke stara para mAnavatA ko dhUla dhasarita hone se bacAne ke lie| isa prakAra kI anaitikatA aura astitva ko miTAne tathA zuddha jJAna aura caritra kA AcaraNa karane kI dRSTi se anekAntavAda aura sarvodayadarzana eka amogha sUtra hai| samatA kI bhUmikA para pratiSThita hokara AtmadarzI honA usake lie Avazyaka hai| samatA mAnavatA kI sahI paribhASA hai, samanvayavRtti usakA sundara akSara hai, nirmalatA, aura nirbhayatA usakA phulasTApa hai, nirAgrahIvRtti aura asAmpradAyikatA usakA pairAgrApha anaikAntika aura sarvodaya cintana kI dizA meM Age bar3hanevAlA samAja pUrNa ahiMsaka aura AdhyAtmika hogaa| sabhI ke utkarSa meM vaha sahAyaka hogaa| usake sAdhana aura sAdhya pavitra hoNge| tarka zuSkatA se haTakara vAstavikatA kI ora bddh'egaa| hRdaya-parivartana ke mAdhyama se sarvodaya kI sImA ko chuegaa| cetanA-vyApAra ke sAdhana indriyA~ aura mana saMyamita hoNge| satya kI prAmANikatA asaMdigdha hotI calI jaayegii| sApekSika cintana vyavahAra ke mAdhyama se nizcaya taka kramazaH bar3hatA calA jAyegA sthUlatA se sUkSmatA kI ora, bahiraMga se antaraMga kI ora, sAMvyAvahArika se pAra mArthika kI ora, aindriyaka jJAna se Atmika jJAna kI or| ... sApekSika kathana dUsaroM ke dRSTikoNa ko samAna rUpa se Adara detA hai| khule mastiSka se pArasparika vicAroM kA AdAna-pradAna karatA hai| pratipAdya kI yathArthavatA pratibaddhatA se mukta hokara sAmane A jAtI hai| vaicArika hiMsA se vyakti dUra ho jAtA hai| asti-nasti ke vivAda se mukta hokara nayoM ke mAdhyama se pratinidhi zabda samAja aura vyakti ko premapUrvaka eka pleTaphArma para baiThA dete haiN| ciMtana aura bhASA ke kSetra meM "na yA siyAvAya viyAgarejjA" kA upadeza samAja aura vyakti ke antardvandoM ko samApta kara detA hai, sabhI ko pUrNanyAya dekara sarala, spaSTa, aura nirvivAda abhivyakti kA mArga prazasta kara detA hai| AcArya siddharsana ne "dhArviva samudIrNA sya nAtha hRsTayaH" kahakara isI tathya ko apanI bhagavad stuti meM prastuta kiyA hai| haribhadra kI bhI samanvayAtmaka sAdhanA isa saMdarbha meM smaraNIya hai - (124)
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavavIjAMDurajananA, rAgAdyAH kSayamupAgatA ysy| brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai" anekAntavAda aura sarvodaya darzana samAja ke lie vastutaH eka saMjIvanI hai| vartamAna saMgharSa ke yuga meM apane Apako sabhI ke sAtha milane julane kA eka abhedha anudAna hai, pragati kA eka nayA sAdhana hai, pArivArika dveSa ko samApta karane kA eka anupama ciMtana hai, ahiMsA aura satya kI pratiSThA kA kendrabindu hai, mAnavatA kI sthApanA meM nIMva kA patthara hai, pArasparika samajha aura saha astitva ke kSetra meM eka sabala leMpa posTa hai| inakI upekSA vidveSa aura kaTutA kA AvAhana hai, saMgharSoM kI kakSAoM kA plATa hai, vinAza usakA klAyameksa hai. vicAroM aura daSTiyoM kI TakarAhaTa tathA vyakti-vyakti ke bIca khaDA haA ekalaMbA gepa vaiyaktika aura sAmAjika saMgharSoM kI lAMdhakara rASTra aura vizvastara taka pahuMca jAtA hai| hara saMgharSa kA janma vicAroM kA matabheda aura usakI pArasparika avamAnanA se hotA hai| buddhivAda usakA kendrabindu hai|| ___ anekAntavAda buddhivAdI hone kA Agraha nahIM krtaa| Agraha se to vaha mukta hai hI para vaha itanA avazya kahatA hai ki buddhiniSTha bneN| buddhivAda khatarAvAda hai, vidvAnoM kI ukhAr3A-pachAr3I hai| para buddhiniSTha honA khatarA aura saMgharSoM se mukta hone kA sAdhana hai| yahI sarvodayavAda hai| ise hama mAnavatAvAda bhI kaha sakate haiM jisameM ahiMsA, satya, sahiSNutA, samanvayAtmakatA, sAmAjikatA, sahayoga, sadbhAva aura saMyama jaise Atmika guNoM kA vikAsa sannadhda hai| sAmAjika aura rASTrIya utthAna bhI isakI sImA se bahirbhUta nahIM rakhe jA skte| vyaktigata, parivAragata, saMsthAgata aura sampradAyagata vidveSa kI viSailI Aga kA zamana bhI isI ke mAdhyama se honA saMbhava hai| ataH sAmAjikatA ke mAnadaNDa meM anekAntavAda aura sarvodayavAda khare utare the 4. ekAtmakatA * sarvodaya ke sAtha ekAtmakatA avichinna rUpa se jur3I huI hai| rASTra kA astitva ekAtmakatA kI zrRMkhalA se saMbaddha hai| rASTrIyatA kA jAgaraNa usake vikAsa kA prAthamika caraNa hai| jana-mana meM zAnti, saha astitva aura ahiMsAtmakatA usakA carama bindu hai| vividhatA meM patlI-pusI ekatA saujanya aura sauhArdra ko janma detI huI "parasparopagraho jIvAnAm" kA pATha par3hAtI hai| ___ bhramaNa vyavasthA ne usa ekAtmakatA ko acchI taraha parakhA bhI aura saMjoyA bhI apane vicAroM meM use jainAcAryoM aura tIrthaMkaroM ne samatA, puruSArtha aura svAvalambana ko pramukhatA dekara jIvana ko eka nayA AyAma diyaa| zramaNa saMskRti ne vaidika saMskRti meM dhokhe-dhokhe se AyI vikRta paraMparAoM ke virodha meM jehAda bola diyA aura dekhate hI dekhate samAja kA punaH sthitikaraNa kara diyaa| yadyapi use isa parivartana meM kAphI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3A para antatogatvA usane eka naye samAja kA nirmANa kara diyaa| isa samAja kI mUla nidhi cAritrika pavitratA aura dRr3hatA thI jise usane thAtI mAnakara kaThora jhaMjhavAtoM meM bhI apane Apako saMbhAle rkhaa| bhAvAtmaka ekatA ke saMdarbha meM jaina saMskRti ne lokabhASAoM kA upayoga kara jo anUThA kArya kiyA hai vaha apane Apa meM bemisAla hai| saMskRti eka varga vizeSa kI bhASA banakara raha gayI thI jo sarvasAdhAraNa samAja ke pare thii| jainAcAryoM ne use to apanI abhivyakti kA sAdhana banAyA hI para sAtha hI prAkRta boliyoM kA bhI bharapura upayoga kara sAhitya sRjana kiyaa| ye prAkRta boliyA~ vahI haiM jinhoMne bhArata kI (125) ____ Jain Education.International Fof Private & Personal Use Only
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ samUcI Adhunika bhASAoM ko janma diyA aura unake vikAsa meM mahatvapUrNa yogadAna diyA / ekAtmakatA jIvana kA sauMdarya hai| jaina saMskRti ne jIvana ko puSpita- phalita banAne ke zAzvata sAdhana prastuta kiye haiN| jIvana kI yathArthatA prAmANikatA se pare hokara nahIM ho paatii| sAdhya ke sAtha sAdhanoM kI pavitratA bhI Avazyaka hai| sAdhana yadi pavitra aura vizuddha nahIM hoMge, sahI nahIM hoMge to usase utpanna hone vAle phala mIThe kaise ho sakate haiM? jIvana kI satyatA hI dhokhA - pravaMcanA jaise asAmAjika tatvoM kA usake sAtha koI sAmaMjasya nahIM / dharma aura hai bhI dharma kA vAstavika saMbaMdha khAna-pAna aura dakiyAnUsI vicAradhArA se jur3e rahanA nahIM, vaha to aisI vicAra krAMti se jur3A hai jisameM mAnavatA aura satya kA AcaraNa kUTa-kUTa kara bharA hai| ekAtmakatA aura sarvodaya kI pRSThabhUmi meM jIvana kA yahI rUpa palatA - pusatA bIja yadi dharma hai| kyA ? hai| Aja kI bhautikatApradhAna saMskRti meM jaina dharma sarvodayatIrtha kA kAma karatA hai| jainadharma vastutaH eka mAnava dharma hai usake anusAra vyakti yadi apanA jIvana ratha calAye to vaha RSiyoM se bhI adhika pavitra bana sakatA hai| zrAvaka dharma kI vizeSatA yaha hai ki use nyAya pUrvaka dhana-sampatti kA arjana karanA cAhie aura sadAcArapUrvaka apanA jIvana vyatIta karanA caahie| sarvodaya darzana meM parahita ke lie apanA tyAga Avazyaka ho jAtA hai jainadharma ne use aNuvrata kiMvA parimANavrata kI saMjJA dI hai isameM zrAvaka apanI AvazyakatAnusAra sampatti kA upabhoga karatA hai aura zeSa bhAga samAja ke lie bAMTa detA hai| prasthApaka sarvodaya aura vizva baMdhutva ke svapna ko sAkAra karane meM bhagavAna mahAvIra ke vicAra niHsaMdeha pUrI taraha sakSama hai| unake siddhAMta lokahitakArI aura lokasaMgrAhaka haiN| samAjavAda aura adhyAtmavAda hai| unase rAmAja aura rASTra ke bIca pArasparika samanvaya bar3ha sakatA hai aura manamuTAva dUra ho sakatA hai| isaliye ye trizvazAMti ko prasthApita karane meM amUlya bana sakate haiN| mahAvIra isa dRSTi sahI dRSTArtha aura sarvodayatIrthaM ke sahI preNatA the / mAnava mUlyoM ko prasthApita karane meM unakI yaha viziSTa dena hai jo kabhI bhulAyI nahIM jA sktii| isa saMdarbha meM yaha Avazyaka hai ki Adhunika mAnasa dharma ko rAjanItika hathakaMDA na banAkara use mAnavatA ko prasthApita karane ke sAdhana kA eka kendrabiMdu mAne / mAnavatA kA sahI sAdhaka vaha hai jisakI samUcI sAdhanA samatA aura mAnavatA para AdhArita ho aura mAnavatA ke kalyANa ke lie usakA mUlabhUta upayoga ho| etadartha khulA mastiSka, vizAla dRSTikoNa, sarvadharma samabhAva aura sahiSNutA apekSita hai| mahAvIra ke dharma kI mUla AtmA aise hI punIta mAnavIya guNoM se siMcita hai aura usakI ahiMsA vaMdanIya tathA vizvakalyANakArI hai| yahI unakA sarvodayatIrtha hai| ***** (126) nyU eksaTeMzana eriyA, sadara, nAgapura 440 - 001
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamaMtra sAhityaH eka paricaya . pro. DaoN. saMjIva pracaMDiyA 'somendra' naMja, mana ko kendrIyabhUta karane kA sAdhana hotA hai aura jaba mana niyaMtrita ho jAtA hai to lakSya kI siddhi sahaja ho jAtI hai| laukika jIvana meM, jagat ke vyAmoha se sAmAnyataH vyakti kA mana sthira nahIM raha pAtA hai| kabhI parivAra kI samasyAoM meM usakA rahanA, kabhI vyavasAya kI jor3a-bAkI meM ghula-mila jAnA aura kabhI vyAvahArika, sAmAjika samasyAoM meM jur3a jAnA, mAno vyakti kA paryAya hI bana gayA hai| una sabhI se mukti pAne ke lie maMtra maya honA Avazyaka hai| yahA~ maiM eka bAta avazya ullekha karanA caahuuNgaa| vaha yaha, ki maMtroM kA prayoga prAyaH do rUpoM meM kiyA jAtA hai -eka, laukika jIvana meM abhAvoM kI samRddhi karane ke lie tathA dUsarA Atma klyaannaarth| ise hama nimna citra dvArA sahaja hI samajha sakate maMtra laukika jIvana ke lie alaukika jIvana ke lie lie sva-abhAvoM para-abhAvoM ko dUsaroM ko AtmakalyANArtha arjita karmoM ko ko samRddha samRddha karane ke duHkha pahu~cAne kSaya karane ke lie karane ke lie yA badalA lene ke lie laukika jIvana ke lie : laukika jIvana meM maMtroM kA prayoga bahuta pracalita ho gayA hai| pratyeka vyakti kucha na kucha 'cAha' meM maMtroM ke pratApa kA sakArAtmaka prabhAva cAhatA hai aura kisI na kisI sImA taka vaha use milatA bhI hai| vyavahAra meM maMtroM kI AvazyakatA nimna kAryoM ke niSpAdana ke lie apekSita hotI hai sva-abhAvoM ko samRddha karane ke lie: vyakti kI 'cAha aura 'icchA' asImita hotI hai| vaha 'AvazyakIya AvazyakatA' kI pUrti ke atirikta sAdhAraNa evaM asAdhAraNa AvazyakatAoM kI pUrti cAhatA hai| vilAsitA pUrNa AvazyakatAoM kI pUrti vaha maMtroM kI sahAyatA se prApta karane kI koziza karatA hai| sthUla kAryoM kI sampUrti use maMtroM kI sahAyatA se prApta ho sakatI hai| (127)
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ para abhAvoM ko samRddha karane ke lie : dUsaroM kI bhI maMtroM ke prayoga se vidyamAna kamiyoM ko dUra karane kI koziza kI jAtI hai| jaise putravAna hone 'cAha', makAna dukAna, rojagAra Adi hone kI 'caah'| maMtroM ke prayoga se dUsaroM ke samRddha hone kI ghaTanAe~ sunane ko prAyaH milatI hai| dUsaroM ko duHkha pahu~cAne yA badalA lene ke lie : kucheka vyakti isa vRtti ke lie prasiddha ho jAte haiM jo dUsaroM ke ahita ke lie maMtroM kA prayoga karate haiN| ve aisA isalie karate haiM jisase ki unake mana kI IrSyA kama ho jAe, kintu aisA ho nahIM pAtA / burI bhAvanAoM ke lie maMtro kA prayoga kiyA jAtA hai| (2) alaukika jIvana ke lie: (3) jisa prakAra laukika jIvana ke lie maMtroM kA apanA mahatva hai ThIka usI prakAra alaukika jIvana ke lie maMtroM kA mahatva hai| zubha upayoga ke lie maMtroM kA kiyA gayA prayoga alaukika jIvana ke lie acchA mAnA gayA hai| (4) (4) Atma kalyANArtha : 'alaukika jIvana' ke lie maMtroM kI mahimA mahatvapUrNa batAyI gayI hai / maMtroM ke dvArA vyakti kA viveka jaga sakatA hai aura viveka ke jAgane para samUcA udyama Atma kalyANa ke lie unmukha ho jAtA hai / NamokAra mahAmaMtra isI kA eka mahatvapUrNa udAharaNa hai| (6) arjita karmoM ko kSaya karane ke lie : karma kA bhoga pratyeka prANI ko bhoganA par3atA hai| maMtroM ke mAdhyama se bhoge jA rahe vigata karmoM ke samaya, 'bhAvoM' kI zucitA kA mahatvapUrNa yogadAna, karmoM ke kSaya karane meM mila jAtA hai| 'bhAvoM' ke bigar3ane para karma punaH saMkrAmaka roga kI taraha phailate jAte haiM, maMtroM ke mAdhyama se unameM zucitA vidyamAna ho jAtI hai| ataH vyavahAra meM, cU~ki Aja kA yuga bhautikavAdI yuga hai ataH laukika jIvana ke lie maMtroM kI upayogitA Avazyaka ho gayI hai| kucha vyakti aise hote haiM jo apane nijI jIvana ke lie maMtroM kI siddhi karate haiN| ve abhAvoM meM garIbI ke prabhAvoM ke darzana khoja lete haiM / kintu, kucha maMtra aise bhI hote haiM jo apane lie hI nahIM, apitu prANimAtra ke lie prayoga kiye jAte haiN| vAstava meM jaina dharma meM aise hI maMtroM kI carcA kI jAtI hai, jo apekSita hI nahIM, anivArya bhI haiN| (7) (8) jaina sAhitya aura maMtra : jaina sAhitya meM una maMtroM kA bhI ullekha milatA hai jo jIvana ke bahumukhI kSetroM meM prayoga kiye jAte haiN| vAstava meM jaina dharma meM rUDhigata sthitiyA~ nahIM hotiiN| yahA~ to vyakti ke sthAna para usake guNoM kI vaMdanA kA pATha par3hAyA gayA hai| hama unake guNa ko dhAraNa kara una jaise ho jAe~, aisI sthiti jainadharma aura sAhitya ke mUla meM hai / kucheka maMtroM kA ullekha nimna prakAra kiyA jA sakatA hai| (9 a) 1. garbhAdhAna kriyA ke maMtra - "sajjAti bhAgI bhava, sadgRhi bhAgIbhava, munIndra bhAgIbhava, surendra bhAgIbhava, parama rAjya bhAgI bhava, ArhantyabhAgI bhava, parama nirvANa bhAgIbhava" 2. prIti kriyA ke maMtra - " trailokyanAtho bhava, traikAlvajJAnI bhava, triratnasvAmI bhava" 3. suprIti kriyA ke maMtra " avatAra kalyANa bhAgIbhava, maMdarendrAbhiSeka kalyANa bhAgIbhava, - niSkrAnti kalyANa bhAgIbhava, Arhantya kalyANa bhAgIbhava, paramanirvANa kalyANa bhAgIbhava" (128)
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pati kriyA ke maMtra - "sajjAti dAt bhAvIbhava, sadgRhidAtRbhAgIbhava, munIndradAtRbhAgI bhava, surendradAtRbhAgIbhava, paramarAjya dAtRbhAgIbhava, ArhantyadAtRbhAgIbhava, parama nirvANa dAtR . bhaagiibhv|" .. 5. janma saMskAra kI kriyA ke maMtra - yogya AzIrvAda Adi pradAna karane ke pazcAt vibhinna kriyA para bhinna-bhinna maMtra par3he jAte haiM jo kalyANadAyI hote haiM - nAbhinAla kATate samaya - "ghAtijayo bhava" ubaTana lagAte samaya * "he jAta, zrI devyaH te jAti kriyAM kurvantu" snAna karAte samaya - "tvaM mandarAbhiSekA) bhava" sira para akSata kSepaNa karate samaya - "ciraM jIvyA:" Adi 6. nAma karma kriyA ke maMtra - "divyASTasahasra nAma bhAgIbhava, vijayASTa sahasra nAma. bhAgIbhava, paramASTa sahasranAma bhaagiibhaav"| isake atirikta - 7. RSi maNDala maMtra {9 (ba)} 8. agni maMDalamaMtra (9) arhanmaMDala maMtra (10) karmadahana maMtra (11) gaNadharavalayamaMtra (12) cintAmANi maMtra (13) caubIsI maMDala maMtra (14) jalAdhivAsana maMtra (15) dazalAkSANika maMtra (16) bodhi samAdhi maMtra yA samAdhi maraNa maMtra (17) mRtyuJjaya maMtra (18) mokSamArga maMtra (19) ralatraya maMtra (20) ratnatraya vidhAnamaMtra (21) zAnti maMtra (22) sArasvata maMtra (23) sarasvatI maMtra (24) NamokAra mahAmaMtra NamokAra mahAmaMtra : jaina sAhitya meM NamokAra ma.maMtra ko mahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai| mUla bAta hai ki yaha mahAmaMtra, kisI vyakti vizeSa kI pUjA arcanA kA maMtra nahIM hai| yahA~ arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu kI vaMdanA kI gaI hai| 'arihaMta' ve jinhoMne apane cAra ghAtiyA karma ko kATa liyA hai, unheM kSaya kara liyA hai| 'siddha' ve jinhoMne cAra ghAtiyA aura cAra adhAtiyA karmoM (jJAnAvaraNa, (129)
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma karma, gotra aura antarAya) arthAt aSTakarma ko kSaya kara liyA hai| 'AcArya' ve jinhoMne duSkarmoM para vijaya pA lI hai, kintu unheM ve abhI kSaya nahIM kara pAye haiN| 'upAdhyAya' ve jo darzana, jJAna, aura cAritra kI triveNI ke jJAta parama vidvAna, sAdhuoM ke zikSaka kahe jAte haiN| 'sAdhu' ve jo sAdhanA meM lIna hai, saMyamI hai, sadhe haiN| __ ataH Namokara mahAmaMtra meM paMca parameSThi ko namaskAra kiyA gayA hai| yadyapi NamokAra maMtra kA lakSya mukti prApta karanA hai tathApi laukika dRSTi se yaha samasta kAmanAoM ko pUrNa karatA hai| upasarga, pIr3A, kaSTa Adi aneka Adhi vyAdhi se mukti dilAtA hai| ataH kalyANakArI hai| saMdarbha sUcI - 1. jJAnAvarNa adhikAra 40/10, rAja candra graMthamAlA prakAzana, I. 1907 meM nimna ullekha milatA hai - "kSudradhyAna para prapaJcacaturA rAgAnaloddIpitAH, mudrAmaMDala yaMtra maMtra karaNe shraaghyntyaahtaaH| patanti narake bhogArti bhirvnycitaaH|" 2. vahI, 4/52, 4/53, 4/54, 4/55 3. mahApurANa, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, saMvat 1951 4. pANDava purANa, jIvarAja prakAzana, zolApura, saMvat 1962 5. rAjavArtikA, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI saMvat 2008 6. bhAvapurANa, mANikacaMdra graMthamAlA prakAzana, saMvat 1917 7. dhavalApustaka, amarAvatI prakAzana meM nimna ullekha milatA hai - (13/5, 5, 82/349/8) "joNipAhur3e bhaNidamaMta-taMtasattIyo poggalANu bhAgo ni chettaavyo|" 8. upa-AcArya devendra muni jIH namaskAra mahAmaMtraH eka ciMtana, sudharmA; zrI tiloka rala sthA. jaina dhArmika parIkSA borDa, ahamadanagara -414001. 9. (a) dazakAlika sUtra dekhie tathA uttarAdhyapana dekhie| (ba) 'jaina maMtra evaM yaMtra sAhitya: eka adhyayana' DaoN. saMjIva pracaMDiyA 'somendra' aliigddh'| 10. paryAvaraNa, pradUSaNa, aura NamokAra mahAmaMtra -DaoN. saMjIva pracaMDiyA 'somendra' TrekTa, prakAzana vizvakalyANa NamokAra samAroha samiti, gvAliyara maMgala kalaza, 394 sarvodaya nagara agirA ror3a, alIgar3ha -202001 * * * * *
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA yogaH eka anuciMtana 2210050588888888888888888888888888 * zrI jazakaraNa DAgA, ToMka * "maMtroM meM parameSThI maMtra jyoM, vrato meM brahma-carya mhaan| tArAgaNa meM jyoM caMdA hai, parvata bar3A sumerA jaan|| nadI meM gaMgA kASTha meM candana, jyoM devo meM indra mhaan| . tyoM yogo meM 'samatA' uttama, sAkSI Agama veda puraanaa||" 1 adhyAtma jagata meM tIna yoga mukhya haiM -jJAna yoga, karma yoga aura bhakti yog| ina tInoM yogoM ke samyag samanvaya kA nAma hI 'samatAyoga' hai| yahI mokSa mArga kA sarvottama yoga hai| binA isake mAtra jJAna yA karma yA bhakti yoga svapratiSThita mahAna hokara bhI apUrNa kahe gae haiN| jaise harar3a baher3A va oNvalA, tInoM guNakArI hone para bhI triphalA amRta to ina tInoM ke samyag sammizraNa se hI prApta hotA hai, vaise hI AtmA ko paramAnanda rUpa alaukika amRta kI prApti va anubhUti, jJAna, darzana (bhakti) va cAritra (karma) ke samyam samanvaya para hotI hai| ise hI samatA yoga kahate haiN| yaha samatA yoga sabhI yogoM meM zreSTha tathA sabhI darzanoM, siddhAntoM va zAstroM kA sAra bhUta tatva hai| jisane ise prApta kara liyA vaha kRtya-kRtya ho gayA aura zAzvata mukti kA svAmI bana gayA hai| artha evaM vyAkhyA - samatA zabda meM tIna akSara haiM jo ratnatraya ke pratIka hai| yathA-sa=samyaktava, ma=mati (jJAna), tAtyAga (caaritr)| arthAt jahA~ samyag jJAna darzana va cAritra kI pAvana triveNI kA saMgama hotA hai, vahA~ jIvana meM, sacce samatA yoga kA sUrya udita hotA hai| samatA zabda sama se banA hai| saMskRta meM isake tIna paryAyavAcI haiM - (1) sAmya = AtmA kI sahaja taTastha nirvikalaSa dazA / / (ii) zama = krodha, mAna, mAyA va lobha ke zamana se prApta zAnta dazA / (iii) zrama = tapa rUpa zrama se karma dAya hone para upalabdha AtmA kI vizuddha (nirmala) dshaa| isa prakAra se saMkSepa meM kahA jAya to 'samatA yoga' AtmA kA svAbhAva meM avasthita, vaha sahaja dazA hai, jaba vaha paramAtma bhAvoM meM yA tadanurUpa vizuddha bhAvoM meM sthira ho, aMtara meM rahe zAzvata sukha zAtti ke ajasra srota meM lIna hotA hai| yaha samatA yoga bahirAtmA se aMtara AtmA, aMtara atmA se mahAtmA aura mahAtmA se paramAtmA hone kI sarvazreSTha divya kalA hai, jo sabhI sAdhakoM ke tapa, japa, jJAna, dhyAna, kA carama lakSya hotA hai| samatA yoga ko vizeSa rUpa se samajhane hetu usake virodhaka mamatA ko samajhanA Avazyaka hai| 'mamatA' kA artha hai (mUrchA) aaskti| jo AtmA viSamatA paidA kare vaha mamatA hai| 1. svaracita pada (131)
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'mamatA' ke pA~ca putra aura agaNita saMbaMdhI hai| pA~ca putra haiM (i) mithyAtva (ii) avrata (ii) kaSAya (iv) pramAda va (v) azubha yog| saMbaMdhI hai krodha, mAna, mAyA, lobha, mada, matsara, rAga, dveSa, kAma, bhaya, ghRNA, azAnti, kalaha, kSobha, tRSNA, baira, hiMsA, asatya adatta, abrahma, parigraha, nirdayatAA, rati, arati, abhyAkhyAna, vakratA, chala, kapaTa Adi pApa vRttiyA~ evaM sabhI durgunn| 'samatA' ke bhI pA~ca putra hai aura agaNita saMbaMdhI haiN| pA~ca putra haiM (i) samyaktava (ii) virati (iii) akajAya (iv) apramatta va (v) zubha (yA zuddha) yog| saMbaMdhI hai- zama, saMvega, niveda, Asva, anukampA, dayA, zAnti, kSamA, tyAga, vairAgya, satya, ahiMsA, acaurya, zIla, aparigraha, saralatA, sahiSNutA, mRdutA, vinamratA, amatsaryatA, ajutA, laghutA, mumukSatA, nismRha sevA, saMvara tathA nirjarA Adi zubha va zuddha pravRttiyA~ evaM sabhI sdgnn| samatA sukha kA to mamatA dukha kA mUla hai| prabhu se pUchA gayA -"kiM sukha dukha mUlaM ?" uttara meM prabhu ne pharamAyA -'samatA mmtaabhidhaanH|" 2 arthAt samatA aura mamatA unake mUla haiN| vastutaH ciMtana karane para spaSTa hotA hai ki AnaMda aura sukha kA lUkha saMtoSa hai, aura saMtoSa kA mUla samatA hai| isI taraha duHkha va zauka kA mUla moha hai, moha kA mUla lobha aura lobha kA bhI mUla bhamatA hai| isI kAraNa se sukha kA mUla samatA bhI duHkha kA mUla mamatA batAyA gayA hai| mamatA se hAniyA~ - (1) mokSa mArga kI prApti na honA - jaba taka AtmA se mamatA (tIvra Asakti) na haTe, mokSa mArga kI upalabdhi nahIM hotii| anaMtAnubaMdhI kaSAya tathA darzana mohanIya, mamatA kI pramukha jar3e haiN| jaba taka ye vinaSTa na ho, taba taka jIva kitanA hI jJAna dhyAna, jaba tapa va tyAga vairAgya kI sAdhanA kara le, use dharma kI prathama bhUmikA 'samyaktava' hI prApta nahIM hotI hai| (2) prANa vinAzaka honA - aneka prANI tIvra mamatAvaza AtmaghAta kara lete haiN| kabhI AtmaghAta kI icchA na hote hue bhI tIvra muca>> hone se akAla mRtyu ho jAtI hai| udAharaNArtha eka bAra eka IsAI adhyApaka ke nAma para pA~ca lAkha kI lATarI khulI, jisakI jAnakArI usake putra ko milI putra samajhadAra thaa| usane vicAra kiyA isakI sUcanA eka dama pitAjI ko denA, unake lie ghAtaka bhI ho sakatA hai| vaha dharma pAdarI ke pAsa phuNcaa| pAdarI ne kahA -tuma ciMtA mata kro| inAma kiztoM meM lenA hai| maiM isakI sUcanA tumhAre pitAjI ko isa taraha dUMgA ki ve isa khuza khabarI ko sunakara bhI Azcarya meM na pdd'e|" pAdarI skUla jAkara usa adhyApaka se milaa| pAdarI ne kahA -tumhAre nAma eka lAkha kI lATarI khulI hai| adhyApaka ne prasanna ho kahA -yaha sahI hai to pacAsa hajAra maiM tumheM de duuNgaa|" pAdarI punaH bolA -lATarI do lAkha kI khulI hai|" adhyApaka ne kahA -"to eka lAkha tumheM duuNgaa|" isa taraha pAdarI ne kramazaH tIna cAra va aMta meM pA~ca lAkha kA inAma khulane kA kahA to adhyApaka ne bhI kramazaH Der3ha, do va aMta meM DhAI lAkha pAdarI ko dene kI ghoSaNA kara dii| pAdarI jise pA~ca rupaye milane kI bhI AzA na thI, yakAyaka DhAI lAkha rupaye milane kI ghoSaNA suna itanA khuza huA ki usakA hRdaya prasannatA se bar3he rakta cApa ko bardAzta nahIM kara sakA aura dUsaroM ko samajhAne vAle pAdarI mahodaya vahIM Dhera ho ge| isa prakAra "mamatA" anacAhe meM bhI prANa haraNa kara letI hai| 2. zaMkara praznottarI se (132)
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) sarva dukho kA mUla kAraNa - prabhu mahAvIra ne sarva dukho kA kAraNa pArigraha (mUrchA) ko batAte hue, use mAMsa ke Tukar3e kI upamA dI hai| eka bAra eka bagulA kasAI kI dukAna se eka mAMsa kA Tukar3A lekara vRkSa para jA baiThA, to vahA~ kavve, cIleM va gidda Adi usake pIche par3a ge| bagulA vahA~ se se jala meM calA gayA to vahA~ magara, ghar3iyAla Adi pIche par3a ge| bagulA parezAna hokara jala ke bAhara kinAre para A baiThA to vahA~ bhI kutte, sUara Adi ne A gheraa| antataH usane sAre jhagar3e kI jar3a mAMsa ke Tukar3e ko chor3a diyA, taba hI vaha zAnti aura sukha caina se raha skaa| ___ isa udAharaNa se suspaSTa hai ki jaba taka dhana Adi para mamatA (mUrchA) kI pakar3a rahegI, jIvana meM vividha duHkha aura azAnti banI rhegii| samatA yoga se lAbha - (1) samatA se hI cAritra kI upalabdhi - zAstrakAroM ne pharamAyA hai -'cAsti smbhaavo|" arthAt samabhAva Ane para hI cAritra prApta hotA hai| abhavya jIva, muni kA dravyaM liMga dhAraga kara gautasa svAmI jaisI kriyA kara letA hai kintu usameM samatA ke abhAva se nizcaya se eka bhI cAritra nahIM hotA hai| (2) samatA se hI saccI sAmAyika honA - sAmAyika kA mUla AdhAra hI samatA hai, kahA hai "samatA bhAva dhAraNa kare, jo dekhe nija ruup| sAmAyika tene kahe, je, sukha zAnti svruup||" binA samatA, sAmAyika ke anya sabhI doSo ko TAla kara vidhipUrvaka kI gaI sAmAyaki bhI saccI sAmAyika nahIM ho sakatI hai| sAmAyika kI vyAkhyA meM bhI kahA hai -'samatA sarvabhUteSu arthAt samasta. prANiyoM para samatA ho| sAmAyika kA svarUpa batAte hue jJAnI kahate haiM - "jo samo savva bhUe su, tame thAvare suy| tassa sAmAiyaM hoi, iha kevali bhaasiyN|| 5 isa prakAra suspaSTa hai ki sAmAyika kI prAthamika zarta 'samatA' hai aura binA samatA ke saccI sAmAyika nahIM ho sakatI hai| yaha samatA yoga kI ArAdhanA se hI saMbhava hai| (3) samatA sabhI vratoM kA AdhAra hai - sabhI vrata, pratyAkhyAna, yama niyama, saMyama kI zuddha pAlanA samatA bhAva meM hI saMbhava hai| visamatA Ate hI ina sabakA astitva, usI prakAra khatare meM par3a jAtA hai, jisa prakAra samudra meM tUphAna Ane para usameM jahAja meM rahe prANiyoM kaa| (8) samatA se manuSya mahAna hotA hai - eka bAra vidvad goSThI meM prazna uThA ki mahAna kauna? uttara meM eka ne kahA jo sarvAdhika jJAnI ho| dUsare ne kahA jo sabase bar3hiyA pravacana kAra ho| tIsare ne sUtrakRtAMga sUtra paMcAstikAya 107 Avazyaka niyukti, anuyogadvAra gA. 128 5. (133)
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahA jo sabase bar3A tyAgI ho| cauthe ne kahA jo sabase bar3A tapasvI ho| pAMcave ne kahA jisake sarvAdhika anuyAyI ho ityaadi| kintu ina uttaroM se sabakI saMtuSTI nahIM huii| vidvad goSThI meM eka gItArtha mahAtmA bhI baiThe the| unase sahI uttara ke lie nivedana kiyA gyaa| mahAtmA ne sabako zAnta kara kahA 'jo rAga dosaMhiM samo spujjo|' 6 arthAt jo rAga dveSa meM sama hai -jise koI dasa kar3ave apa zabda kahe; phira bhI viSamatA na jAye, aura badale meM bIsa ghUTa mIThe amRta kI pilAde, vahI sabameM mahAna hai pUjya hai| mahAtmA ke uttara se sahI saMtuSTa hue| vastutaH jo pratikUla paristhitiyoM meM bhI 'sama' rahe vaha mAnava mahAmAnava hotA hai| prabhu mahAvIra ne apanI aMtima dezanA meM phara mAyA hai - "lAhA lAhe suhe dukhe, jIvie maraNae thaa| samo niMdA paMsasAsu, samo mANA va maannNo|" " (5) samatA se sadgati - 'jaisI mati vaise gati ke anusAra jo mRtyu samaya meM bhI samatA yoga meM rahate haiM, unakI zubha lezyA hone se sadgati sunizcita hotI hai| jaba ki mamatA mUrchA rakhane vAle marakAra prAyaH azubha lezyA meM hone se tiryaMca naraka gatiyoM meM jAte haiN| (6) samatA se ajaya sAdhanA bhI vizeSa phaladAyaka hotI hai - jisa prakAra dUdha ke sAtha ghRta kA yoga hone se, usakA sevana vizeSa zakti dAyaka ho jAtA hai, usI prakAra sAdhanA ke sAtha samatA yoga hone se vaha bhI vizeSa phala- dAyaka ho jAtI hai| sAmAyika ho, cAhe pUjA yA tyAga tapasyA, samatA yoga ke sAtha kI gaI ajaya sAdhanA bhI camatkAra paidA kara detI hai| samatA yoga se vidhi pUrvaka arihaMta prabhu ko kiyA gayA eka vaMdana bhI saMsAra paritta karane kA hetu bana jAtA hai| isa saMbaMdha meM mahAna adhyAtma yogI zrImad devacandra jI ne prabhu saMbhavanAtha kI stuti karate hue kahA hai - "eka bAra prabhu vaMdanA re, Agama rIte thaay| .. kAraNa satya kArya nAre, siddhi pratIti thaay||" Agama kAra bhI kahate haiM - "ikkovi namukkAro, jiNavara va sahassa vaddhamAnassa saMsAra sAgarAo, tAre i naravAjAri vaa| (7) binA samatA mukti nahIM - prabhu ne pharamAyA hai ki 'samayAe biNa mukkho, na hu huo kaha vi na hu hoii|' 10 arthAt binA samatA yoga ArAdhanA kabhI kisI AtmA ko mukti nahIM huI aura na hogii| (8) AtmA se paramAtmA ho jAtA hai - AtmA se mahAtmA aura mahAtmA se paramAtmA pada prApta karane kA mUla mArga samatA yoga sAdhanA haiM samatA se avaguNoM kA vinAza aura sadgaNoM kA vikAsa hotA hai| phalataH zanaiH-zanaiH AtmA kA paramAtmA svarUpa pragaTa ho jAtA hai| eka urdU kavi ne bhI kahA hai - 6. 7. 8. dazavai. 9/3/91 uttarA a 19 gA. 901 / devacaMdrajI caubIsI sI prakIrNa gAthAoM se| sAmAyika pravacana pR. 78 / 10. (134)
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jaba terI bada pheliyo kA khAtamA ho jaaygaa| taba terI yaha AtmA hI paramAtmA ho jaaegaa|" mahAna vidvAna AcArya hari "saMyabaro vA, Asaka rovA, buddho vA tahe va annovaa| samabhAva bhAvi appA, lahaha mobaravaM na sNdeho||" arthAt cAhe zvetAmbara ho cAhe digambara cAhe bauddha ho yA anya samatA yoga se bhAvita AtmA hI mokSa prApta karatA hai yaha nissaMdeha satya hai| (9) samatA yoga meM sacce sukha kI upalabdhi - samatA dhAraNa se tatkSaNa sacce sukha kI upalabdhi hotI hai| ma. kabIra ne kahA hai - __ "jIvita samajho jIvita bUjho, jIvita mukti vaasaa| mue mukti guru lobhI batAve, jhUThA de vishvaasaa||" 11 samatA sAdhanA se isI bhava meM aura vaha bhI bAda meM nahIM tatkAla sAdhanA ke usI kSaNa mukti ke sukha kI sAdhaka anubhUti kara letA hai| isalie yaha samatA yoga dharma udhAra dharma nahIM nagada dharma hai| jaba bhI samatA meM Ao tabhI sukha paao| samatA meM adbhuta zakti hai| sAmAnyataH sukhI vahI hote haiM, jo puNya zAlI hote haiN| kintu puNya vihIna dukhI AtmAeM bhI, samatA dharma ko apanA kara, puNya zaliyoM se bhI adhika sukhI ho jAtI hai| usake sukha ke Age cakravartI aura indra ke sukha bhI phIke par3a jAte haiN| kahA hai - "tIna Traka ko pina ke, roThI kina bhAjI bina jnn| jo sukha ho samabhAva kA, indra bicArA kuunn||" / samatA yoga se prApRt sukha anuttara hotA hai| usake Age saMsAra ke anya sAre paugalika sukha tuccha hai| kahA hai - "tana sukha, mana sukha, mAna sukha, bhale artha sukha hoy| para samatA sukha parama sukha, aisA sukha nA koy||" samatA yoga sAdhanA kA mahatva - "samatA se sukha svarga mokSa kA, jo ramatA vaha pAtA hai| samatA kI jyoti pAkara ke, pASI bhI tira jAtA hai| samatA anupama dena prabhu kI, yaha cintAmaNi motI hai| isa bhUtala para svarga dekha lo, jahA~ samatA kI jyoti hai|* 12 11 ma. kabIra ke padoM se| 12. svaracita muktk| (135)
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastutaH saMsAra meM samatA se bar3hakara anya kucha nahIM hai| samatA yoga sAdhanA ke vyavahArika upAya - hama kathanI to kare, para tadanukUla karaNI na ho, jJAna to ho, para AcaraNa na ho, to aisI kathanI aura jJAna kA kyA mahatva hogA? hama vidvAna hokara samatA yoga kA talasparzI vivecana to kare, paraMtu hamAre jIvana meM samatA na Ave to vaha vidvatA kyA hamAre lie bhAravAhI gardabha ke bhAra jaisI na hogii| kahA hai - "kurAna bAibila saba par3he cAroM veda puraan| jo samatA AI nahIM to saba phokaTa jnyaan||" ataeva hamAre jIrana meM samatA kaise Ave, hama samatA yoga ke sacce ArAdhaka aura sAdhaka kaise hoveM, isa para hameM gaMbhIratA se ciMtana karanA hai| yahA~ isI hetu kucha mahatvapUrNa vyavahArika upAya jinase jIvana meM samatA yoga kI upalabdhi ho sakatI hai| prastuta kie jA rahe haiN| ye aise anubhUta upAya hai, jinase svayaM lekhaka lAbhAnvita huA hai, aura mujhe pUrNa vizvAsa hai, ki jo bhI mumukSa AtmArthI ina para vizeSa ciMtana manana kara jIvana meM apanAveMge, ve samatva bhAva kI sAdhanA meM nizcita rUpa se saphala hoNge| (1) guNa grahaNa kI ruci - saMsAra meM koI jIva yA ajIva vastu, aisI nahIM, ki jisameM koI guNa na ho| hama jisake bhI samparka me AveM, usase guNa grahaNa karane kA satata prayAsa rkheN| jaise haMsa, nIra kSIra meM se, nIra ko chor3a kSIra grahaNa kara letA hai, vaise hI hama bhI nIra kSIra viveka kI dRSTi rakha, doSoM ko chor3ate hue, jo bhI guNa mile use grahaNa karane kI vRtti jAgrata kreN| guNa darzana aura guNa grahaNa se sahaja hI paraspara prema 3 prema aura sauhArdra kA vAtAvaraNa banatA hai, jo viSamatA ko miTA samatA kI abhivRddhi karatA hai| (2) svadoSa darzana - hamAre meM samatA na Ane kA eka pramukha kAraNa hai, dUsaroM se vaira virodha va vaimanasya rkhnaa| hameM dUsaroM ke sUkSma doSa bhI bahuta bar3e najara Ate haiM, aura akharate haiN| jaba ki svayaM meM rahe bar3e-bar3e doSa bhI na to najara Ate haiM, aura na ve bure lagate haiN| eka kavi ne kahA hai - "gaira kI A~kha kA, tinakA bhI najara AtA hai| ___ apanI A~kha kA, najara AtA nahIM zahatIra bhii||" para niMdA se bacane ke lie svAmI cidAnaMda jI ne bar3A suMdara kathana isa prakAra kahA hai -'aMdhakAra ko apazabda kahane kI apekSA, svayaM pahile apane hAtha meM dIpaka uThAle, to sarvatra prakAza hogA aura aMdhakAra svayaM kUca kara jaayegaa|' hama svayaM apane doSoM ko, viveka ke Aloka meM punaH-punaH dekhane kA abhyAsa kreN| jaise - "kitanI tyAga sakA para niMdA, kitanA apanA aMtara dekhaa| kitanA apane puNya pApa kA, rakha pAyA hU~ aba taka lekhaa|| lobha moha mada kitanA chor3A, nAtA kama krodha se todd'aa| viSaya vAsanAoM se haTakara, kitanA nija se nija ko jodd'aa||" (136)
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa saMbaMdha meM hI mahAkavi, bhakta sUradAra jI kA yaha pada bhI punaH punaH ciMtanIya hai - " mo sama kauna kuTila khala kAmI / " isa prakAra svadoSa darzana se dUsare ke doSa va chidra dekhane kI kutsita vRtti kA 2 saMkramaNa ho jAyegA vahI hamAre lie sadavRtti banakara upakAraka ho jaayegii| isase dUsaroM kA tiraskAra karane kI Adata badala jaayegii| jisase paraspara IrSyA, krodha, dveSa, baira, kI bhAvanA khatama hokara mahaja prema va samatA kA vAtAvaraNa nirmita ho sakegA / kucha vicAraka svadoSa darzakapadoM ko hIna bhAvanA utpanna karane vAle kaha kara, unheM heya batAte haiM / kintu yaha ucita nahIM hai| vastutaH aise padoM ke bolane se hamAre aMtara meM rahe ahaMkAra aura mamakAra para coTa par3atI hai, jisase aise pada acche nahIM lgte| aise padoM ke bolane se kaSAyeM ghaTatI hai aura namratA saralatA laghutA va samatA jIvana meM vikasita hotI hai| (3) sarva bhUta AtmIya bhAvanA saba prANiyoM meM apane samAna AtmA hai, aisA nizcaya kara sabhI prANiyoM ke prati maitrI bhAvanA kA vikAsa kreN| jo jIva ajIva dravyoM ke svarUpa ko jAnatA hai vaha vidvAna hai, kintu jo svarUpa jAnane ke sAtha anya sabhI jIvoM ke sAtha AtmIya bhAva rakhatA hai vaha paMDita hai / kahA bhI haiM - hama mAtra vidvAna hI na bane kintu samatA yoga sAdhanA ke upAsaka ho sacce paMDita bhI bane / samatA bhAvanA kA preraka eka pada prastuta hai 13. 14. 15. "mAtRvata paradAresu para dravyesu loSThavat / . Atmavat sarva bhUteSu, ya pazcati sa pNdditH||" 13 - - (4) sarala sAdA va saMyamI jIvana sAdA jIvana uccavicAra ukti ke anusAra samatA sAdhakoM ko apanA jIvana bAhara se sAdagI va saMyamita aura aMtara meM saralatA yukta banAnA Avazyaka hai| jinakA jIvana sAdA, sarala va saMyamita nahIM ve samatA darzana ke pAtra nahIM ho skte| tana, mana, vANI va dhana cAroM para niyaMtraNa Avazyaka hai| tana ke asaMyama se vyAdhi mana ke saMyama se Adhi, dhana ke asaMyama se upAdhi aura vANI ke asaMyama se vivAdI sthitiyA~ bana jAtI hai| ye saba asamAdhi aura viSamatA paidA karatI hai| isake viparIta sarala sAdI saMyamI dazA jIvana meM samAdhi lAtI hai| "koI jIva nahIM jaga mAMhi, jo rahA sagA nahIM terA / phira kyoM kare kisI se baira, do dina kA yahA~ baserA / do dina kA yahA~ baserA, saba nA -samajhI kA pheraa| samatA dIpa jalA ho jAya, jIvana kA dUra aMdherA // " 14 15 (5) sahiSNutA aura madhura vyavahAra - sajjana durjana zatru mitra sabhI ke prati hamArA vyavahAra udAra evaM sahRdayatA pUrNa honA caahie| 'savya jaga tU samayANu pehI' anusAra sarva jagata ko 'vasudaiva kuTumbakam' vat samajhakara virodhiyoM ke prati bhI udAratA va prema kA vyavahAra kare / 'vacane kA dAridratA ?" ke cANakya nIti 12 / 13 svaracita maitrI bhAvanA pada se| sUtra kRtAMga 2 / 3 / 930 (137)
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusAra hamArI bhASA halkI yA dUsaroM ko akharane kI bhI na honA madhura evaM saMyata ho| jaina dharma guNa pUjaka hai, vyakti pUjaka nhiiN| ataeva vyakti pUjaka hokara paraspara kaTutA na lAveM / vibhinna paramparA vAloM ko bhI paraspara milane para samucita Adara diyA jaave| yadi lambI muhapatti vAloM ke dharma sthAna meM caur3I muhapatti vAle Ate yA binA muhapattI bAdhane vAle Ate haiM to unakI upekSA na kI jAve / ma. mahAvIra ke saba anuyAyI hokara yadi eka sAtha eka sthAna para prema se baiTha bhI na sake to yaha kaisI samatA hogI ? itihAsa sAkSI hai ki ma. pArasa nAtha va ma. mahAvIra kI AcAra paramparA meM bheda hote hue bhI donoM ke hI sAdhaka jaba bhI milate to eka dUsare ke sAtha yogya bahumAna dete va premapUrvaka Adara satkAra karate the| samatA darzana kA sAdhaka kabhI apane upAsya ke prati bhI kadAgrahI nahIM hotaa| usakA kisI ke prati koI pakSapAta nahIM hotA hai| vaha jAnatA hai ki pakSapAta se rAgadveSa bar3hatA hai, aura rAgadveSa 'rAgoya doso viyakamma bIya' 16 ke anusAra kArya baMdha ke bIja haiN| jo vItarAga ho gaye vaha cAhe mahAvIra ho yA brahmA, viSNu yA anya koI, ve saba usake upAsya deva haiN| usakI mAnyatA hotI hai| (6) viveka jAgrata rakheM aMdhakAra nahIM AtA hai jahA~ sUrya kA prakAza na ho| viSamatA rUpI aMdhakAra jIvana meM na Ave isa hetu sadaiva viveka rUpI sUrya ko lupta na hone deN| viveka ke Aloka meM svayaM se svayaM kI pahicAna kareM, jisase bheda jJAna prApta ske| bhade jJAna prApta hone para hI saccI samatA kI anubhUti hotI hai / usa anubhUti kA rasa kaisA anupama aura vilakSaNa hotA hai, usakA eka namUnA tatvajJa paM. banArasI dAsa jI ke zabdoM meM prastuta hai - "bhava bIjAMkura jananA rAgA dyA, kSaya mupA gatA yasya / 17 " brahmA vA viSNurvA harau, jino vA nmstsmaiH||' bheda vijJAna jo samatA yoga kI jananI hai kitanA mahAna hai jise pAkara jIva jinezvara kA laghunaMdana ho jAtA hai| 16. 17. 'bheda vijJAna jagyo jinake ghaTa, citta bhayo jima zItala cndn| keli kare ziva mArga meM, jaga mAMhi jinezvara ke laghunandana // satya svAbhAva sadA jinakA, pragaTyo avadhAta mithyAtva nikNdn| zAMta dazA jinakI pahicAna, kare jori banArasI vaMdana // " jAgrata vivekavAna dUsare girate huoM ko bhI bacA letA hai| eka bAra eka seTha ko maraNAMtika bhayaMkara vedanA huii| cikitsakoM ne Azcarya kiyA ki 220 DigarI jvara hote hue bhI seTha jiMdA kaise hai ? tabhI eka mahAtmA ko seTha ko maMgalika dene ko jisase zAnti mile, bulAyA gyaa| mahAtmA jJAnI the| unhoMne tAr3a liyA ki seTha kI dhana meM mUrcchA hone se, usake prANa dhana meM aTaka rahe haiN| mahAtmA ne seTha ko maMgAlika sunA kara eka suI dI, aura kahA "Apa ise samhAlakara rkhe| paraloka jAveM to sAtha lete jAveM / maiM paraloka meM AUMgA taba Apa se le luuNgaa|" seTha ne vicAra kara kahA "mahAtmana merA zarIra hI uttarA 32/7 AcArya haribhadra sUrikRta (138)
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha na jAvegA to ise kaise sAtha je jAU?" mahAtmA ne kahA "jaba Apa suI sAtha nahIM le jA sakate to phira sAre dhana ko sAtha le jAne kI mamatA se kyoM prANa aTakA kara takalIpha pA rahe haiM?" basa seTha kA viveka jagA aura mahAtmA se saMdhArA grahaNa kara liyA / dhana para mUrchA haTa jAne se, tatkAla seTha ke prANa nikala gae aura samAdhi maraNa prApta kara liyaa| (7) mamatA vihIna anAsakta vRtti - samatA upalabdhi hetu jIvana ko nirmama aura anAsakta banAnA bhI Avazyaka hai| mamatA sarva dukhoM aura viSamatAoM kI jananI hai| mamatA kI pAza, pA~ca kakAra se nirmita hai ve haiM kaMcana, kAminI, kuTumba, kAyA va kiirti| prANI isa pAza se baMdhakara sadA vyAkula aura ciMtAoM se grasita rahatA hai| isa pAza se mukti hone ke lie jJAniyoM ne bAraha bhAvanAoM kA brahmAstra batAyA hai| ye bAraha bhavanAeM isa prakAra haiM -(1) anitya (2) azaraNa (3) saMsAra (4) ekatva (5) atyatva (6) azuci (7)Azrava (8) saMvara (9) nirjarA (10) loka (11) durlabha bodhi va (12) dharma bhaavnaa| 18 ye bAraha bhAvanAeM vairAgya vardhaka hone se mamatA pAza ko bahuta zIghra kATa detI hai, jisase inakA nitya punaH-punaH ciMtana karanA caahie| (8) zubha dhyAna se pramodita rahe - viSamatA na panape isa hetu sadA eka sUtra yAda rakho 'karma karate raho, muskarAte rho|' citta ko sadaiva zubha meM dharma dhyAna lagAe rakho aura udAsa na rho| Arta va raudradhyAna samatA ke lie jahara hai, jisase bacate rho| azubha dhyAna prAyaH dukha yA pratikUlatA yA abhAvagrasta sthiti meM hotA hai, jisase bacane ke lie nimna ciMtana kareM - (i) jo bhI dukha yA pratikUlatA yA abhAvagrastatA hai, vaha sva karma janita hai, pUrva karmoM kA RNa hai, jise cukAnA hI hai| (ii) apane se adhika dukhiyoM ko dekho-isase bar3I rAhata aura saMtoSa milegaa| (iii) jo azubha karma bAMdhe haiM, unheM bhugatane hI pdd'eNge| samabhAvoM se ve kSaya ho jAte haiM, jaba ki viSama bhAvoM se aura nae baMdha jAte haiN| jJAnI kahate haiM - "jo jo pudgala sparzanA tete, nizcaya hoy| mamatA samatA bhAva se, karma baMdhakSaya hoy||" (iv) jaba zubha nahIM rahA to yaha azubha bhI rahane vAlA nahIM hai| rAtri ke ghora aMdhakAra ke bAda bhI dina AtA ___hI hai, ataH azubha meM adhIra na hoveN| (9) asad vyavahAra se dUra raheM - sukha zAnti AtmA kI sahaja sthiti hone se vaha bar3I sastI aura sulabha hai, aura duHkha azAMnti ke sAtha aneka jhaMjhaTe va parezAniyA~ jur3I hone se vaha bar3I mahaMgI par3atI hai| kintu phira bhI hama vyartha meM dUsare ke prati aisA vyavahAra jo svayaM hameM pasaMda nahIM karake paraspara kaTutA, kSobha va azAMti paidA kara lete haiN| ataeva nIti ke isa sUtra ko sadA dhyAna meM rakheM -"AtmataH pratikUlAni, parebAM na samA cret|" jo vyavahAra apanI AtmA ko anukUla nahIM, vo vyavahAra asad hone se dUsaroM ke prati bhI na kreN| 18. pravacana sAroddhAra, 67 / (139)
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) svAdhyAya satsaMga kA alambana rakheM - jJAniyoM ne saMsAra ko viSavRkSa kahate hue usake do amRta phala batAe haiN| ve haiM svAdhyAya aura stsNg| isa viSama kAla meM samatA sAdhakoM ke lie ye do bar3e Alambana hai| jo svAdhyAya aura satsaMga meM mana ko ramA detA hai, use phira mamatA apane moha jAla meM nahIM bAMdha pAtI hai| kAraNa use aMtara meM rahe paramAtmA kA sAkSAtkAra ho jAtA hai phira use saMsAra ke sabhI najAre phIke lagane lagate haiN| kavivara rahIma khAna ne isI saMbaMdha meM kahA hai - "prItama chavi nainA basI, para chabi kahA suhaay| rahimana bharI sarAya lakhi pathika Apa phira jaay||" (11) cAra uttama bhAvanAoM kI pAlanA - samabhAva meM avasthita rahane hetu nimra cAra bhAvanAoM kI pAlanA bahuta upayogI hai| ye uttama bhAvanAeM isa prakAra haiN| __ "satveSu maitrI, guNISupramodaM, kviSTeSu jIveSukRpA prtvm| mAdhyastha bhAvoM viparIta vRttau, sadA mamAtmA viddhAtu daivH|| 11 saMsAra ke samasta jIvoM ke prati saba sukhI ho, mabakA kalyANa ho aura duHkha kI mUla aisI pApa vRtti ko chor3eM aisI hita bhAvanA rakhanA pratham maitrI bhAvanA hai| jo apane se adhika guNI haiM, unakA yathocita satkAra sammAna karanA, unake darzana pAkara jaise sUryamukhI kalala sUrya dekha khila uThatA hai, vaise pramodita ho jAnA dUsarI pramoda bhAvanA hai| jo duHkhI aura pIr3ita haiM, ve sukhI aura svastha hoveM va unake prati sahAnubhUti rakhanA, tIsarI karUNA bhAvanA hai| jo durjana haiM, apAtra haiM, aise jIvoM ke prati bhI avaira virodha, taTastha vRtti rakhanA cauthI mAdhyama bhAvanA hai| ye cAra uttama bhAvanAe~ anaMta sukha kA khajAnA hai| kintu mahAna Azcarya hai, ki hama inase na jur3akara anaMta duHkha kA khajAnA, krodha, mAna, mAyA, lAbha se jur3e hue haiN| tattvavettA zrImad rAjacaMdrajI ne isa saMdarbha meM jo kahA hai vaha baDA mananIya hai - "anaMta sukha nAma duHkha, tyAM rahI na mitrtaa| anaMta duHkha nAma sukha, prema tyAM vicitrtaa|| ughAr3a nyAya netra ne nihAla re nihAla tu| nivRtti zIghra meva dhArI, te pravRtti bAla tuu||" AgamakAra bhI kahate haiM -'khala melU somavA, bahukAla dusavA' 20 jo vijaya kAyika sukha dekara bahuta kAla dukhade vo chor3ane yogya hai| (12) samatA kA anaMta srota uttama kSamA dhAraNa kareM - kaTu vacana va maraNAMtika kaSTa dene para bhI aniSTa kartA ko mAtra nimitta mAnakara usa para tanika krodha yA dveSa bhI na Ave, yaha uttama kSamA hai| yaha jIvana meM kaise Ave, isa hetu yahA~ tIna Adarza udAharaNa prastuta hai - 19.. kartavya kaumudI pR. 2 zloka 35-55 tathA tattvArtha sUtra 7/6 20. dazavai suutr| (140)
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ (i) muni kSamA sAgara jI - pU.A.zrI zrIlAlajI ma.sA. ke eka ziSya se ekabAra eka pAtrA TUTa gyaa| TUTepAtra ko jor3ane hetu muni cauthamala jI ma. ne apane pAsa rakha liyaa| AcArya pravara ne yaha TUTA pAtrA cauthamala jI ma.sA. ke pAsa dekha, unheM khUba upAlambha diyaa| aura kahA tumane lAparavAhI se yaha pAtra tor3a diyaa| pAtre bar3e AraMbha se bAnate haiM aura prasuka pAtre sarvatra suema bhI nahIM hote| muni cauthaMmala jI saba upAlambha sunakara bhI zAnta rahe, aura kSamatA mAMgate rhe| tabhI jisa muni se pAtrA TUTA thA, ve gocarI lekara lautte| jaba AcArya zrI ko muni cauthamala jI ko upAlamma dete sunA, to ve hAtha jor3akara bole pAtrA to mujha se TUTA hai, upAlambha cauthamala jI ma.ko kyoM diyA jA rahA hai? AcArya pravara ne taba muni cauthamala jI se zAnta rahakara kSamA mAMgane kA kAraNa pUchA to ve bole gurudeva, maiM zAnta na rahatA to Apa se anamola zikSAeM kahA~ suna pAtA? AcArya pravara ne taba unakA nAma muni kSamAsAgara rakha diyaa| (ii) AcArya mikkhu - eka bAra AcArya mikkhuse carcA karate eka anya paraMparA ke yuvaka ne krodhita ho unake mastaka para DholA mAra diyaa| isa para vahA~ baiThe AcArya ke bhaktagaNa uttejita ho yuvaka ko mArane ko tatpara ho ge| kintu AcArya deva ne sabako zAnta karate hue svayaM binA uttejita hue bar3I madhuratA se kahA -koI nArAja na hoveN| jaba do paise kI maTakI bhI bajAkara jAMca kara lete haiM, to isa yuvaka baMdhu ko bhI guru banAnA hogA, jisake lie parIkSA le rahA hai| AcArya ke ina zabdoM ne jAdU jaisA asara kiyaa| jisa yuvaka ne AcArya para hAtha uThAyA, vahI unake caraNoM meM girakara ziSya bana gyaa| (iii) eka bAra eka saMta ne kucha bhaktoM ko hAthoM meM lAThiyA~, talavAreM lekara jAte dekhaa| pUchane para batAyA gayA ki dUsare gA~va ke kucha logoM ne unakI mUrti tor3adI hai, jisase ve bhI unakA maMdira tor3ane jA rahe haiN| saMta ne kahA -bhaktoM ko kodha na kara zAnti se kAma lenA caahie| bhaktoM ne kahA yaha hamArA sAtvika krodha hai| saMta bole yaha to zaitAna kI bhASA bola rahe ho| krodha kabhI sAtvika nahIM hotaa| bhaktoM ne pUchA zaitAna kI bhASA kA kyA matalaba? kRpAkara smjhaaveN| saMta ne unheM prema se biThAyA aura kahA dhyAna se suno zaitAna kI bhASA samajhAtA huuN| eka bAra eka mahAtmA naukA meM jA rahe the| sAtha meM kucha loga unako cher3ate jA rahe the| mahAtmA ne una para koI dhyAna nahIM diyaa| sAyaMkAla hone se mahAtmA dhyAnastha ho prArthanA meM baiTha ge| taba una logoM ne acchA maukA samajha mahAtmA para kaMkara, jUte, Adi mArane lge| tabhI AkAza vANI huI -'mahAtman, tuma kaho to maiM nAMva ulaTa duuN|' yaha sunate hI zaitAnI karane vAle saba mahAtmA se kSamA mAMgane lage aura bacAne kI guhAra karane lge| mahAtmA ne dhyAna kholA aura AkAza kI tarapha muMha kara bolepyAre! yaha kaisI zaitAnI kI bhASA bola rahe ho? yadi ulaTanA hI hai, to kyoM na inakI buddhi ko ulaTa do| tabhI punaH AkAza vANI huI -mahAtmA, Apane ThIka pahicAnA, jo Apane sunI vaha zaitAna kI bhASA hI thii| Apa dhanya haiM, jo Apa ko satAne vAloM kA bhI bhalA cAhate haiN| zaitAna kI bhASA, aura mahAtmA kI adbhuta kSamA kA yaha udAharaNa sunakara, sabhI bhaktagaNa, jo maMdira tor3ane jA rahe the, zAnta ho gae aura vApisa apane gA~va ko lauTa ge| isa prakAra kSamA ke udAharaNa mAtra se eka bar3A saMgharSa Talakara jhagar3A zAnta ho gyaa| vastutaH kSamA samatA kA ananya srota hai, jise kSamatA sAdhakoM ko, jIvana meM apanAnA bahuta Avazyaka hai| (141)
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ - upasaMhAra - aMta meM nivedana karanA cAhu~gA ki hama AkRti se to mAnava bana ge| puNyodaya se anukUla sAdhana sAmagrI bhI paryApta milI hai| kintu prakRti se mAnava bane yA nahIM? yadi mAnavatA na AI to phira pazu meM vaha hamAre meM kyA aMtara rahA? gaMbhIratA se vicAra karane kI AvazyakatA hai| manuSyatA kA kula guNa va AdhAra samatA hai| yadi samatA jIvana meM A gaI to samajho jIvana sArthaka ho gayA, dhanya ho gyaa| sabhatA yogya zabda ko ulaTA kara par3he to tAmasa gayo hotA hai? jisakA artha hai -krodha, viSamatA meM gayo samatA prApta karane ke lie tAmasa ko chor3anA hI hogaa| isa hetu hameM svazAsita ho samatA ke polaka sad guNa zAnti saMtoSa, sahiSNutA, kSamA Adi ko apanAnA hI hogaa| hamArA dharma aura karma AcAra aura vicAra sabhI samatA yoga sAdhanAse samatA rUpa ho, isa bhAvanA kA preraka eka pada kaha kara viSaya pUrNa karatA hU~ - dharma hai samatA hamArA karma samatA maya hmaaraa| sAmya yogI bana hRdaya se srota samatA kA bhaave| bhAvabhInI vaMdanA, mahAvIra caraNoM meM cddh'aaveN| zuddha jyortimaya nirAmaya, rAya apane Apa paaveN|| * DAgA sadana, saMghapurA, ToMka (rAja.) 86030280003 jJAnI purUSa apane mana ko tathA apanI indriyoM ko apane niyaMtraNa meM rakhate haiN| apane mana, vacana tathA kAya ke ahiSTa vyApAroM ko rokakara apanI AtmA ko ujjavala banAte haiN| ve apane satsaMkalpa tathA apane lakSya se kadApi vicalita nahIM hote| kisI bhI prakAra kA upasarga aura parISaTa kyoM na Ae, ve apane vicAroM kA tathA patha kA parityAga nahIM krte| unakA samyagjJAna hI unake utthAna kA kAraNa banatA haiN| isI kAraNa saMsAra ke sabhI zAstra jJAna kI mahimA kA varNana karate haiN| * yuvAcArya zrI madhukara muni 388938688888888888888888888888888888888888888888338550580sedos 8888888888888830038086023888888885668038888
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya kA sarala svAdhyAya zrI lakSmIcandra 'saroja' upakrama svAdhyAya kA mahatva par3he-likhe aura binA par3he-likhe, sabhI vyaktiyoM ke liye samAna rUpa se hai phira bhI zrotA kI apekSA vaktA kA aura prazna pUchane vAle kI apekSA uttara dene vAle kA mahatva utanA adhika hai ki jitanA bhI zakya aura sambhava hai| yadi zrotA na ho to vaktA kisa ke lie pravacana kareM? aura vaktA nahIM ho to zrotA kisase kisake pravacana sune? svAdhyAya ke AdhAra bhUta vaktA aura zrotA kA sambandha to roTI dAla jaisA hai para kabhI-kabhI paristhiti vizeSa meM vaktA zrotA aura zrotA vaktA bhI bana sakatA hai| anubandha itanA hai ki vaktA aura zrotA donoM ko viSayavida aura vaktRtva kalAvida honA caahie| yaha parama prasannatA kI bAta hai ki jaina granthakAroM ne vaktA aura zrotA ke sadguNoM aura durgaNoM kI ora bhI saMketa kiyA hai para yadi yaha kahA yA likhA jAve ki Aja ke samAja meM acche vaktA aura zrotA kA abhAva sA hai to atizayokti nahIM hogii| dhArmika pravacana to vaise hI hAziye para A gae haiM jaise satsAhitya A gayA aura rAjanIti sAhitya sadRza dharma-kSetra meM chA gaI hai| pravacana para vacana ho ge| hameM eka zreSTha vaktA aura zrotA banane ke lie na kevala svAdhyAya kA sarala svAdhyAya karanA hogA balki svAdhyAya ke viSaya ko bhI bakhUbI samajhanA hogA aura paThita viSaya kA dainika jIvana meM prayoga karake jIvana ke dharAtala ko unnata aura ujjvala bhI banAnA hogaa| vaktA aura zrotA banane ke lie utsAha - jijJAsA, dhairya - satsaMga, buddhi-yukti to cAhie sAtha hI zraddhA - jJAna - cAritra, deva-zAstra-guru kI pahicAna kI zakti aura unameM anurakti tathA una jaisI pravRtti evaM saMsAra - zarIra-bhogoM se virakti bhI caahie| mahaja antarAtmA kI anubhUtiyoM kI apanI sunizcita bhASA zailI bhAva-bhaMgimoM meM bolane se kAma nahIM calegA balkina jana sAdhAraNa kI samajha meM Ane lAyaka viSaya cayana, bhASA-zailI, ucita udAharaNa tarka-vijJAna kA bhI sahArA lenA hogaa| bAta to saMyuktika sAragarmita hogI hI para use sarvathA satya yA parama satya manavAne kA pUrvAgraha tyAMganA hogaa| yadi hama dhArmika svAdhyAya ke sandarbha meM kucha laukika prasaMga bhI deM aura anya dhArmika prakaraNoM meM samAnAntara sUrya satya siddhAntoM ko lekara tulanAtmaka adhyayana-anubhava abhyAsa kareM to vaktA aura zrotA kA jJAna suvikasita hogA tathA vaktA kA zrotAoM para AkarSaka prabhAva par3egA yAnI svAdhyAya saphala hogaa| svAdhyAya, usa satsaMga kA mUlAdhAra hai jisake kAraNa ratnAkara sadRza Thaha Adi kavi maharSi vAlmIki bana sake the aura vidyuccora- ajana cora bhI nirgrantha hokara loka meM pratiSThA pA sake the| jJAna- jJAnI jananI jisa jJAna ke binA mukti zrI nahIM milatI aura jisa jJAna kI sabhI dharmoM ke AcAryoM ne sarAhanA kI usI jJAna ke viSaya meM 'chahaDhAlA' ke sukavi paMDita daulatarAma jI ne prastuta padya likhakara gAgara meM sAgara hI bhara diyA hai - jJAna samAna na Ana jagata meM sukha ko kAraNa / iha paramAmRta janma jarAmRta roga nivAraNa // - (143)
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUMki jJAna se bar3hakara saMsAra meM kucha bhI nahIM hai, ataeva vaha sukha kA mUlabhUta kAraNa hai| yadi loka meM kucha parama amRta hai to vaha jJAna hai, jo janma aura jarA tathA maraNa ko miTAne meM samartha hai| akala bar3I yA bhaiMsa isa kahAvata ko isameM nihita vAstavika satya Azaya ko bhalA kauna nahIM jAnatA? aura mAnavIya jagatI usake bala aura dhana se bahuta bar3I hai, vaha to atIta se Aja taka sUrya satya hI banA hai| andhe AdamI ke lie sUradAsa sadRza prajJA cakSu zabda kA prayoga bhI Apane sunA hogA aura prayoga kiyA bhI hogA tathA usakI upayogitA pUchane para kisI vidvAna ne Apako yaha bhI batAyA hogA ki carma cakSu kI apekSA prajJA cakSu kA mahatva utanA adhika hai ki jitanA bhI isa dizA meM zakya aura sambhava hai| mukha meM nAka ke Upara sthita bAhara se dIkhane vAlI A~kheM yadi nahIM bhI hoM to koI cintA kI bAta nahIM hai para yadi antara meM sthita bhItarI buddhi aura viveka kI A~kha jAtI rahe to samajho ki hamAre pAsa kucha bhI nahIM bcaa| sambhava hai Apane kisI krodhita pitA ko apane putra se yaha bhI kahate sunA ho ki kyA tumhAre hiye kI bhI phUTa gaI hai| bhagavAna kare ki kisI kI bAhara yA bhItara kI A~kheM phUTeM para yadi honahAra yA amiTa bhAgya kI preraNA se kadAcita aisA avasara A hI jAve to bAhara kI A~kheM bhale phUTa jAveM para bhItara kI A~kheM nahIM phUTeM anyathA aneka sUradAsa, homara, milTana vizva ko satsAhitya na de paaveNge| yoM to bAtacIta ke daurAna meM sabhI apane liye kaccA aura baccA nahIM balki caccA aura saccA jJAnI hI hone kA dama bharate haiM aura apane jJAna evaM dharma ko ekadama zuddha parimArjita aura pariSkRta hone kA damya yA dAvA bhI karate haiM parantu mujhe to isa dizA meM pArzvapurANa ke praNetA bhUdharadAsa jI kA 'bodhidurlabha' bhAvanA viSayaka dohA hI adhika upayukta lagatA hai| koI mAne yA na mAne para hai sUrya satya - dhana kana kaMcana rAja-sukha, sabahi sulabha kara jaan| durlabha hai saMsAra meM, eka jathAratha jJAna // arthAt saMsAra meM saba kucha sahaja sulabha hai para vAstavika Atmika jJAna nahIM aura isIlie sukarAta ko Know Thy selt arthAt apane ko pahicAno kahanA par3A tathA vaidika maharSiyoM ko bhI 'AtmAnaM biddhi' artAt svayaM ko AtmA ko jAno likhanA pdd'aa| jinhoMne Atmika jJAna, Atmabodha, AtmAnubhUti, antara kI A~kha athavA vivekamayI hitAhita kI dRSTi pA lI, ve hI mere lekhe sacce jJAnI haiM, jinakI bhItara aura bAhara kI A~kheM satarka sakriya aura sajaga hokara eka ora jJAna ke Aloka meM sarvasva yA sva tatva dekhatI haiM aura dUsarI ora loka meM 'nehAsti kiMcana' (loka meM merA kucha bhI nahIM) arthAt sva tatva AtmA lekhatI haiN| aisI eka se adhika IzvaroM yA paramAtmAoM ko janma aura jIvana dene vAlI svAdhyAya hai| saMkSepa meM eka vAkya meM, svAdhyAya to jJAna aura jJAnI donoM kI hI jananI hai aura sva para bheda vijJAna athavA zarIra aura AtmA ke rahasya ko samajhAne vAlI dIpa- zikhA yA dIpikA svAdhyAya hI hai| zikSA kI Adi srota - yaha to bacce se lagA kara bUr3he taka sabhI jAnate haiM ki zikSA apUrNa manuSya ko pUrNa banAtI hai aura zikSA ke dhyeya aura uddezya ke sambandha meM zikSA manovaijJAnika dRSTi se parAmarza leM to ve kaheMge ki zikSA kA dhyeya caritra nirmANa hai| aura zikSA kA uddezya to sadAcAra kI prApti hai| tathA yahI bAta hama spensara se pUMche to ve harvATa se bhI Age jAkara kaheMge ki zikSA kA uddezya to sarvatomukhI taiyArI hai| para ye sabhI bAteM to Aja ke yuga kI haiM jaba hama atIta kI apekSA Aja karor3oM kilomITara dUra A gaye haiM para jaba hama pahale mIla ke pahale pharlAMga ke pahale kadama para rahe hoMge (144)
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ taba dharma au darzana, sAhitya aura rAjanIti, samAja aura rASTra tathA vizva jaise vividha viSayoM kI carcA to sudUra rahI, bhASA aura lipi, kAgaja aura syAhI tathA kalama jaisI sahaja sulabha cIjoM kA abhAva rahA hogA aura taba mAnavIya jIvana ko eka avicchinna saMgharSa kahane vAlI jo bhAvanA rahI hogI vahI svAdhyAya zikSA kA Adi strota hogI aura vahI usa samaya ke vyakti aura samAja ke alikhita adhyayana, anubhava, abhyAsa kI mUlabhUta preraNA rahI hogii| saMkSepa meM Aja ke yuga meM jitane bhI vividha viSaya haiM, ve saba eka se adhika varSoM ke svAdhyAyoM aura parIkSaNoM ke pariNAma haiN| vicAra ke dharAtala meM svAdhyAya hI zikSA kA vaha Adi srota hai, jisane mAnava ko yogyatAnusAra Age bar3hAyA aura bAra-bAra sikhalAyA ki AdamI, agara tU AdamI hai to AdamI ko AdamI smjh| merI AsthA hai ki atIta aura Aja ke yuga meM bhI isa se bar3hakara na koI dharma aura darzana atIta meM thA, na Aja hai aura na Age bhI hogaa| svAdhyAya kA artha-bhAva - svAdhyAya kA artha sIdhA sAdhA hai para mUlataH bhAvagahana cintana evaM manana ko apane meM sameTe haiN| svAdhyAya meM do zabda jur3e haiM :- (1) sva (2) adhyaay| sva se abhiprAya AtmA kA hai aura adhyAya se Azaya prakaraNa, pATha, pariccheda, sarga Adi kA hai| ataeva samUce svAdhyAya zabda kA Artha huA ki AtmA ke adhyAya ko pddh'naa| dUsare zabdoM meM svAdhyAya kA sarala artha yaha hai ki dharma aura darzana sambandhI grantha par3hanA, zarIra aura AtmA ke bheda-vijJAna ko samajhanA, tIna kAla-chaha dravya aura chaha lezyA tathA chahakAya ke jIva, pA~ca astikAya, pA~ca vrata, pA~ca samiti, pA~ca gati, pA~ca jJAna, pA~ca cAritra ye sabhI mokSa ke mUlabhUta kAraNa haiM, ina para vizvAsa karane vAlA samyagdRSTi hai| yaha bAta zrI 1008 jinendra deva ne divyadhvani meM kahI hai| inake prayoga para hI loka-jIvana maMgalamaya hogA aura paraloka meM bhI sukha zAnti, santoSa samRddhi bhI prApta hogii| para svAdhyAya kA artha hamane anucita athavA anyathA yA apane hisAba se kara liyaa| apane Apa adhyayana karanA yA apane Apa par3hanA svIkAra kara liyA, jaba jaisA cAhA vaisA suna yA par3ha liyA, zaMkA hone para manamAnA samAdhAna karanA yA katarAnA bhI hamane sIkha liyaa| guru ke samparka meM AvazyakatA ko nakAra diyaa| apane Apa kA adhyayana, anabhava. abhyAsa to AzAtIta aparNa hai aura yadvAtadvA tathA aSTa zaNTa evaM itanA anargala vikRta ho jAtA hai ki usa meM sudhAra karanA to pUrI himAlaya kI car3hAI hI bana jAtA hai| svAdhyAya kA apUrNa manamAnA artha svIkAra leM taba to ghara-ghara akhabAra, patra patrikA kA svAdhyAya ho gayA, saMsthAna meM AsIna saMcAlaka zreSTha bahIkhAtA yA lekhA jokhA dekheM to svAdhyAya ho gayA, bAlaka-bAlikAyeM pAThayakrama meM nirdhArita korsa va phorsa kI kitAbeM par3hane lageM to svAdhyAya ho gayA. yuvaka-yuvatiyA~ priya viziSTa lekhaka gulazanandA Adi ke unmAdaka upanyAsa par3heM to svAdhyAya ho gayA, mandira-sthAnaka-upAzraya meM jAkara jo bhI grantha hAtha A gayA, use kahIM se bhI par3ha liyA so svAdhyAya ho gayA, yaha zuddha bhrama hai, jo dUra honA hI caahiye| eka svAdhyAya zabda meM tIna zabda jur3e haiM :- (1) sva (2) adhi (3) aay| sva kA artha apanA yA AtmA hai aura adhi kA artha jJAna hai, tathA Aya kA artha AmadanI hai, prApti hai| isalie apanI AtmA kA jJAna prApta karanA hI svAdhyAya hai| cUMki pUrva anuccheda meM ullekhita kAryoM se AtmAnubhUta, Atmabodha, AtmasaMyama kI aNubhara bhI prApti nahIM hotI hai ataeva ve sabhI kArya ubAU dimAga bigADU damaghoMTU kArya haiN| unase bacanA cAhie aura kisI prAmANika vastavika vidvAna-guru (zramaNa) ke mArga darzana meM (145)
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya karane kA svabhAva bar3hAnA caahie| jinavANI meM svA dhyAya ke hetu jo cAra anuyoga batalAe haiM, ve ye haiM - (1) prathamAnuyoga (2) karaNAnUyoga (3) caraNAnuyoga (4) drvyaanuyog| ina cAroM anuyogoM kA hI kramazaH suvidhAnusAra svAdhyAya karanA caahie| eka anuyoga ko prAthamikatA dekara bhI anya anuyoga ko asvIkAra nahIM karanA caahie| jaba cAroM anuyoga, jinendradeva kI divya dhvani dvArA samarthita haiM taba unheM jaise kA taisA hI krama se par3hanA caahie| zaMkA hone, samajha meM na Ane, puSTi ke hetu kisI vidvAna yA zramaNa se pUcha lene meM gaurava kI hAni nahIM samajhanA caahie| svAdhyAya ke pA~ca prakAra - svAdhyAya tapa ke pAMca prakAra haiM athavA svAdhyAya ko sArthaka banAne vAle, svAdhyAya ko suvikasita karane vAle pA~ca tatva haiM, jinheM AcArya umA svAmI ne apane amara grantha 'mokSa-zAstra' meM navameM adhyAya ke 35veM sUtra meM isa prakAra likhA hai -vAcanAvRcchanAnuprekSAmnAya dharmopadezAH arthAt svAdhyAya ko vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ina pA~ca tatvoM ke AdhAra para utanA suvikasita karanA cAhie ki jitanA bhI zakya aura sambhava ho| (1) vAcanA - dharma-grantha ke zabdoM ko nidoSa uccAraNa karake suspaSTa par3hanA-par3hAnA, paThita zabdoM kA sahI 'AgamAnusAra-prakaraNAnusAra artha svayaM samajhanA aura anya janoM ko bhI samajhAnA, zabda aura artha donoM ko dRSTi patha meM rakhate hue bhavya jIvoM kI unakI bhASA zailI meM smjhaanaa| (2) pRcchanA - apane saMzaya ko dUra karane ke lie athavA svAdhyAya dvArA sIkhe hue viSaya ko sadRr3ha banAne ke lie, vinayamayI buddhi aura vinamra viveka lie kisI vidvAna yA guru sAdhu se prazna pUchanA pRcchanA hai parantu apane adhyayana anubhava abhyAsa kI abhivyakti ke lie, apanI vidvannA badhArane ke lie apanA prabhutva sthApita karane, anya ko apamAnita karane ke lie prazna pUchanA anucita nindya hai| (3) anuprekSA - vidvAna vaktA yA AcaraNazIla AcArya dvArA pratipAdita dhArmika viSaya yA tatva ke viSaya meM panaH punaH vicAra karanA, manana-cintana nididhyAsana karanA, sahaja salabha paThita-likhita jJAna ko apane jJAna kI tulA para Agama ke pariprekSya meM taulanA anuprekSA hai| (4) AmnAya nirdoSa (hasva-dIrgha-virAma para dhyAna rakhate) suspaSTa (zuddha uccAraNa karate) na adhika jaldI na adhika dhImeM svara meM bhAvanAtmaka dRSTikoNa lie zuddhatama pATha krnaa| pramAda rahita hokara, utsAhapUrvaka paThana-pAThana karanA-varNita viSaya samajhanA-samajhAnA AmnAya hai| (5) dharmopadeza - dharma kA hI upadeza denA, dharma dhAraNa karane kI preraNA avazya denA para karma-bandha kA svarNopadeza nahIM denaa| dhArmika tAtvika carcA meM gambhIra viSaya ko sarvasAdhAraNa kI sarala subodha bhASA zailI meM samajhAnA, jIvana ke dharAtala ke unnata karane ke lae dharmopadeza binA pUche bhI denA ucita hai| svAdhyAyaM paraMtapaH - jisa svAdhyAya ko jainAcAryoM ne paraMtapa kahA, usI ko zrAvaka ke nitya karmoM meM tIsarA sthAna diyA aura zraddhA-viveka-kriyA baDhAne ke lie do bAra anivArya bhI kara diyaa| svAdhyAya bAhara se dekhane para bhale hI sAmAnya lage para bhItara hI bhItara kitanA gambhIra tama kArya hai yaha virale vivekI hI samajha pAte haiN| AsanoM meM jaisA zavAsana sarala lagatA hai para zArIrika zithilIkaraNa indriya-mana nigraha karanA kAphI kaThinatama lagatA hai vaise hI svAdhyAya meM indriya aura mana ko niyantrita kara, kisI viziSTa viSaya para hI kendrita kara UhApoha karanA kaSTa sAdhya kArya hai| dharma-sabhA meM baiThakara svAdhyAya karanA aura zaMkA-samAdhAna karanA koI gur3iyoM kA khela nahIM hai aura sabhI jijJAsuoM ko samyakkItyA samAdhAna kara pAnA to himAlaya kI evaresTa kI hI car3hAI hai| vaktA kA eka guNa jahA~ praznoM kI bauchAra se carcA ke (146)
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicalita nahIM honA batalAyA vahA~ zrotA kA eka guNa 'sAra sAra ko gahi rahe, thothA deya ur3Aya' bhI khaa| zrotA pUrvApara vicAraka hone ke sAtha paristhiti vizeSa meM nissaMyojana svabhAvI ho aura apane antaHkaraNa meM pUrvAgraha vaza koI bhUla bhrama ho to bhI nissaMkoca svIkAra kara sudhAra le| AcArya pravara umAsvAmI ne apane amaragrantha mokSa zAstra apara nAma tatvArtha sUtra meM navameM adhyAya meM nirjarA tatva kA varNana karate huye do prakAra ke tapa batalAye haiM :- (1) bAhyatapa (2) Abhyantara tp| donoM hI prakAra ke tapa chaha chaha prakAra ke batalAye haiN| (1) bAhyatapa se Azaya una tapoM kA hai jo zarIra sambandhI hoM aura bAhara se dikheN| ye anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasa-parityAga, vivikta zayyAsana aura kAyakleza haiN| (2) Abhyantara tapa se abhiprAya unatapoM se hai,jo AtmA ke samIpa ke sambandhI guNa hai aura jo bAhara dikhAI nahIM dete haiN| ye prAyizcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna hai| tapoM ke vargIkaraNa ko dRSTi-patha meM rakhate hue svAdhyAya ko AbhyAntara tapa kahA. jA sakatA hai| jaise agni, ghAsa ke Dhera ko kSaNa bhara meM jalA kara rAkha kara detI hai vaise hI tapa bhI sabhI karmoM ko jalA ke lie naSTa kara detA hai| bhagavatI ArAdhanA meM AcArya zivakoTine yaha likhA para tapa kyA hai? prastuta prazna kA saMkSipta uttara yaha hai ki icchA kA nirodha karanA tapa hai| aura aisA tapa uttama saMhanana dhAraka hI kara pAte haiM, vizeSatayA dhyAna tapa ve bhI adhika tapa antarmuhUrta taka hI kara pAte haiN| svAdhyAya kI zakti kA rahasya - svAdhyAya kI zakti kA rahasya apAra hai| svAdhyAya kA rahasya itanA mahatvamaya hai ki vaha zaitAna, haivAna ko bakhUbI insAna hI nahIM balki bhagavAna bhI banAne meM samartha hai parantu svAdhyAya ke nimna likhita sUtroM ko dRSTi-patha meM rakhanA anivArya hai - (1) jiyAt apane ko pahicAna, jio aura jIne do kI bhAvanA liye ho| (2) svAdhyAya eka ora dhArmika ho aura dUsarI ora manovaijJAnika tathA aadrshvaadii| (3) svAdhyAya-sukha-zAnti lAne, Aha aura karAha miTAne, parantu jJAna ke damya, vijJAnapana, pradarzana ke liye nahIM ho| (4) svAdhyAya sikhAtI hai ki jo jAnatA hai ki vaha jAnatA hai, sacamuca jJAnI hai| (5) svAdhyAya sikhAtI hai ki jo jAnatA hai para nahIM jAnatA hai ki jAnatA hai, sIdhA hai| (6) svAdhyAya jatalAtI hai ki jo nahIM jAnatA ki vaha nahIM jAnatA hai, zUnya hai| (7) svAdhyAya sikhalAtI hai ki jo nahIM jAnatA para jAnatA ki jAnatA hai, mUrkha hai| uttarAdhyayana meM AcArya rAmasena ne svAdhyAya aura dhyAna ke viSaya meM likhA - svAdhyAd dhyAnama dhyamAstAM dhyAnAt svaayyaaymaamnet| dhyAna svAdhyAya sampatyA paramAtmA prkaashte|| arthAt svAdhyAya ke pazcAt dhyAna aura dhyAna ke pazcAta svAdhyAya, isa prakAra dhyAna aura svAdhyAya kI punarAvRtti se paramAtma svarUpa upalabdha hotA hai| 26 zAstrI kaoNlonI jAvarA (madhyapradeza) (147)
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20826000008 208001806942328788 858588888888888888888 vartamAna saMdarbha meM jaina gaNita kI upAdeyatA 868808535888888888888 * DaoN. paramezvara jhA gaNita kI vyApakatA sArvabhauma hai| vedAMga jyotiSa (1200 I.pU.) meM ise sabase U~cA sthAna pradAna kiyA gayA hai -'gaNitaM muurdhnisthitm'| isakI mahattA ke sambandha me jaina gaNitajJa mahAvIrAcArya kI ukti hai 'laukike vaidike vApi tatA sAmAyike'pi yH| vyApArastatra sarvatra sNkhyaanmupyujyte||" arthAt 'sAMsArika, vaidika tathA dhArmika Adi sabhI kAryoM meM gaNita upayogI hai| punaH unhoMne udghoSaNA kI hai - 'bahubhirvipralApaiH kiM trailokye scraacre| yaktiMcigdastu tatsarvaM gaNitena vinA na hi||' __ arthAt jo kucha ina tInoM lokoM meM carAcara (gatizIla evaM sthira) vastueM haiM, unakA astitva gaNita se vilaga nhiiN|' vastutaH saMkhyA kA jJAna jIvana ke hara pahalU ke lie Avazyaka hai| sRSTi ke Arambha se hI isakI upayogitA siddha huii| vizva ke prAcIna sabhya dezoM bebiloniyA, mizra, yUnAna, bhArata Adi meM isakA vikAsa samAna rUpa se hotA rhaa| bhArata meM gaNita-jJAna kI jhA~kI yahA~ ke prAcIna graMthoM-veda, brAhmaNa graMtha, purANa Adi meM milatI hai| bhAratIya saMskRti ke saMvarddhana evaM saMrakSaNa meM jainAcAryoM kA mahAn yogadAna hai| gaNita bhI unake ciMtana evaM manana kA viSaya rahA hai| gaNitIya siddhAntoM dvArA sRSTi-saMracanA ko spaSTa karanA tathA karma siddhAnta kI vyAkhyA karanA jainAcAryoM kA pramukha dRSTikoNa hai| phalasvarUpa jaina Agama graMthoM meM gaNitIya sAmagrI pratyakSa evaM parokSa rUpa meM vipula parimANa meM vidyamAna hai| yaha to aba nirvivAda rUpa se pramANita ho cukA hai ki bhAratIya gaNita ke aMdha yuga (500 I.pU.-500 I.) meM bhI yahA~ gaNita kA vikAsa hotA rahA jisameM jainAcAryoM kA amUlya yogadAna hai| sacamuca jaina Agama graMtha bhAratIya gaNita jyotiSa kI zrRMkhalA kI TUTI huI kar3I ko jor3ane kA kArya karate haiN| ina graMthoM ke avalokana se isa tathya kI puSTi hotI hai ki jina siddhAntoM ke AviSkAra kA zreya pAzcAtya gaNitajJoM ko diyA jAtA hai unameM se bahuta sAre siddhAntoM ko kaI zatAbdiyA~ pUrva hI jainAcAryoM ne lipibaddha kara rakhA hai| paravartI vidvAnoM ne pUrNataH gaNitIya granthoM kA bhI kSetramiti Adi zAkhAoM se sambandhita maulika evaM mahattvapUrNa siddhAntoM-sUtroM kA vivecana milatA hai| vartamAna saMdarbha meM ina gaNitIya siddhAntoM kI prAsaMgikatA evaM upAdeyatA kA vizleSaNa karanA hI isa nibaMdha kA abhISTa hai| ___ isa silasile meM sarvaprathama jainAcAryoM kI gaNitI upalabdhiyoM kA siMhAvalokana karanA Avazyaka pratIta hotA hai| jaina dharma ke mahatvapUrNa graMtha sthAnAMga sUtra (324 I.pU.) ke nimna sUtra meM gaNita vijJAna ke daza viSayoM kI carcA hai : (148)
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ 'parikamma vavahAroM rajju rAsI klaasvnnnnoy| jAvantAvati vaggo ghaNo tataH vaggAvaggo vikappo v|| 5 arthAt 'parikarma (mUlabhUta prakriyAe~), vyavahAra (vibhinna viSaya), rajju (jyAmiti), rAzi (samuccaya, trairAzika), kalA savarNa (bhinna sambandhI kalana), yAvata-tAvata (sarala samIkaraNa), varga (varga samIkaraNa), dhana (dhana samIkaraNa), varga-varga (dvivarga samIkaraNa) evaM vikalpa (kramacaya-saMcaya) gaNita ke ye daza viSaya haiN| isase spaSTa hotA hai, ki IsA ke 400 varSa pUrva hI jainAcAryoM ko ina viSayoM kA samucita jJAna ho gayA thaa| paravartI vidvAnoM ne paryApta rUpa se inheM pallavita evaM puSpita kiyaa| gaNita meM abhI taka sabase adhika krAMtikArI kadama huA hai sthAna-mAna-saMketa kI dazamalava paddhati kA AviSkAra jo bhAratavAsiyoM kI hI dena hai| kisI bhI saMkhyA ko saralatA se likhane ke lie daza aMka (zUnya evaM 1 se v.taka) paryApta haiN| upalabdha purAlekha sambandha pramANoM meM yaha pramANita hotA hai ki isakA AviSkAra prathama zatAbdI I.pU. yA isase pUrva hI ho cukA thaa| jaina Agama graMthoM se bhI isakI puSTi hotI hai| jainoM ko aMtarikSa evaM samaya kI mApa ke lie bahuta bar3I-bar3I saMkhyAoM kI AvazyakatA par3atI thI jisake lie yaha paddhati bahuta hI lAbhaprada siddha huii| anuyogadvAra sUtra (prathama zatAbdI I.pU.) ke anusAra eka zIrSa prahelikA = (8400000)28 pUrvI 5 / AryabhaTa prathama (476 I.) ke samakAlIna athavA samIpavartI jaina dArzanika yativRSabha kI kRti tiloya paNNatI meM kAla-mApa evaM loka mApa ke lie vizAla saMkhyAoM evaM ikAiyoM ko paribhASita kiyA gayA hai| inameM se kAla kI sabase bar3I saMkhyAta ikAI acalAtma hai jisakA mAna (84)314(10)deg varSa hai| pakhaMDAgama (prathamazatAbdI) isa para likhI TIkA dhavalA (9vIM zatAbdI) gaNita sAra-saMgraha Adi graMthoM meM to sthAnamAna paddhati kA upayoga huA hai tathA usakI vistRta rUpa se carcA bhI hai| ina graMthoM meM 40 padoM taka sthAnamAna kI sUcI prastuta kI gayI hai| jahA~ bhArata meM yaha praNAlI bahuta pUrva se hI pracalita thI, vahA~ pAzcAtya dezoM meM phivonakI, jona Apha hailIphAksa, pIsA ke kyonArDoM Adi vidvAnoM kI racanAoM meM 12vI 13vIM zatAbdI meM isakA ullekha milatA hai| isa taraha yUropa ke vibhinna dezoM ne isa paddhati ko apanAyA jo Aja prAyaH samasta saMsAra meM pracalita hai| __ pUrNAMka saMkhyAoM kI taraha bhitroM ke vikAsa meM bhI jainAcAryoM kA ati viziSTa sthAna hai| bhinnoM kA lekhana evaM tatsambandhI saMkriyAoM ke sAtha-sAtha vibhinna sUtra bhI sUryaprajJapti (5 vIM zatAbdI I.pU.), sthAnAMga sUtra, tiloya paNNatI, SaTkhaMDAgama, dhavalA Adi prAcIna graMthoM meM upalabdha hai| mahAvIrAcArya ne to bhitroM se sambandhita sAre tatvoM ko pratipAdita kiyA hai|" uttarAdhyayana sUtra (300 I.pU.) evaM anuyogadvAra sUtra meM gaNitIya rAzi kI ghAtoM ko darzAne kI vidhi spaSTa rUpa se aMkita hai jisase jJAta hotA hai ki prathama zatAbdI i.pU. yA usake pUrva hI jainAcAryoM ko ghAtAMkoM ke niyamoM kA jJAna ho gayA thaa| anuyogadvAra sUtra meM prathama varga, dvitIya varga Adi prathama mUla, dvitIya mUla Adi kA prayoga pAyA jAtA hai| sAtha hI saMsAra kI janasaMkhyA batAne ke lie 2644232=2 6 kA vyavahAra huA hai| dhavalA meM to ghAtAMka sambandhI vibhinna niyamoM kA upayoga bhI huA hai jinheM nimna rUpa meM vyakta kiyA jA sakatA hai :-xm. xn = x m+n, xm/xn = xm-n, (xmon = xmn aadi| 10 ina niyamoM ke ullekha se yaha sunizcita hotA hai ki tatkAlIna jainAcAryoM ko ghAtAMka ke ina niyamoM kA jJAna ho gayA thaa| ye niyama isI rUpa meM Aja bhI pracalita haiN| (149)
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra ( 300 I. pU.), sthAnAMga sUtra, anuyogadvAra sUtra Adi jaina graMthoM meM ati prAcIna kAla se hI kramacaya-saMcaya sambandhI viSaya bhaMga evaM vikalpa zIrSakoM ke antargata vizadatA ke sAtha pratipAdita kiyA gayA hai| bhagavatI sUtra meM isakA vivecana vyApaka rUpa meM kiyA gayA hai| ekaka saMyoga, dvika saMyoga, trika saMyoga Adi mUlabhUta pramANa die gae haiM? jinheM nimnalikhita rUpa meM vyakti kiyA jA sakatA hai : n c1 n, nce tathA "p, = n, "P2 = n (n-1) Adi / 1 = n(n-1) 1.2 = " n c3 n(n-1)(n-2) yativRSabha, vIrasenAcArya, zIlAMka, nemicandra siddhAnta cakravartI Adi jaina vidvAnoM ne tatsambandhI niyamoM kA vivecana kiyA hai tathA vibhinna pahaluoM para bhI vicAra kiyA hai| kramacaya saMcaya sambandhI se niyama abhI bhI prayoga meM lAe jAte haiN| isake sAtha hI dvipada prameya ke vikAsa kA bhI una logoM ne patha prazasta kiyA hai| 1.2.3 vibhinna prakAra ke samIkaraNoM yathA sarala, dvighAtI evaM anirNita prathama ghAtIya samIkaraNoM ko hala karane kI vidhiyA~ bhI jainAcAryoM ko jJAta thI / sthAnAMga sUtra meM prayukta yAvata tAvata, varga, dhana, varga-varga Adi zabdoM meM isakI puSTi hotI hai| laghugaNaka siddhAnta ke janmadAtA jAne nepiyara (1550 - 1617 I.) evaM vargI (1600 I.) mAne jAte haiM, para unase lagabhaga sAta sau varSa pahale hI dhavalA meM isakA prayoga pAyA jAtA hai| saMkriyAoM kA upayoga milatA hai jo laghugaNaka ke nimnalikhita niyamoM ke paricAyaka haiM 12: log, (x/y) Log x -logy, log, (xy) = log uux+log2y log22x = x, l0g2 (21)xx = x^ log, (z^) Adi AdhAra 2 kI jagaha 3, 4 Adi kie jA sakate haiM tathA unheM sAmAnyIkRta bhI kiyA jA sakatA hai / Aja rAzi siddhAnta (samuccaya ) itanA vikasita ho cukA hai ki koI vijJAna isase na achUtA hai aura na hI isake binA AdhArita hai| isake pravartaka jArja kenTara (1885 - 1915) mAne jAte haiM, para usa rAzi siddhAnta kA vivecana ati prAcIna kAla meM hI jaina graMthoM meM upalabdha hai| SaTkhaMDAgama tiloya paNNatI, dhavalA, trilokasAra Adi graMthoM meM tatsambandhI abhidhAraNA, bheda-upabheda, udAharaNa tathA una para saMkriyAe~ dRSTigocara hotI haiN| 13 vibhinna prakAra kI rAziyoM kA ullekha haiM tathA parimita aparimita, rikta evaM ekala samuccayoM ke udAharaNa bhI upalabdha hai| zreNiyoM ke sambandha meM jainAcAryoM kA yogadAna advitIya hai| tiloyapaNNatI evaM trilokasAra meM vibhinna prakAra kI zreNiyoM kA vizada vivecana hai / nemicandra siddhAnta cakravartI (10 vIM zatAbdI) ne dhArAoM kA prakaraNa vistAra pUrvaka likhA hai| unhoMne 14 prakAra kI dhArAoM kI vistRta carcA ke sAtha-sAtha sUtroM kA vizleSaNa bhI kiyA hai| unake graMtha triloka sAra meM to vRhatdhArA parikarma nAmaka eka gaNitIya graMtha kI bhI carcA hai|14 isase isa tathya kI puSTi hotI hai ki usa samaya taka dhArAoM se sambandhita svataMtra jaina graMtha upalabdha thaa| (150)
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) jaina graMthoM meM jyAmitIya vivecana kA bAhulya hai tathA kSetramiti viSayaka sAmagrI vipula parimANa meM upalabdha hai| sUrya-prajJapti meM vibhinna jyAmitIya AkRtiyoM kI carcA hai| bhagavatI sUtra evaM anuyogadvAra sUtra meM Thosa AkRti dhanatrayas, dhanacaturasra, dhanAyata, dhana varga evaM dhana parimaMDala, Ayata, gola, velana, sambandhI sUtroM kA prayoga milatA hai|" umAsvAmI (150 I.pU.) kI racanA tatvArthAdhigamasUtra bhASya meM aneka mApikI sUtra vidyAmAna haiM jinheM nimna rUpa meM likhA jA sakatA hai| 16 :- yadi kisI vRtta kI paridhi ke lie p, jIvA = c, vRttakhaMDa ke cApa kI lambAI = s, vRttakhaMDa kI U~cAI =H, vRtta kI trijyA =R, vyAsa =D, kSetrapha7 =A vyakta kiyA jAya to P = 10D; A =1 PD, C = 4H (D-H)H=1 (D/D--c'), S= 6h-c2 aura D= {h2 +2 In tiloyaNNatI meM kucha pramukha prayukta sUtra nimnalikhita haiM 16 :- (1) lambavRttIya belana kA Ayatana 10r h; (2) lamba prijma ke chinnaka kA Ayatana = AdhAra kA kSetraphala x prijya kI lambAI, (3) vRtta kI paridhi Dx 10 (4) vRtta ke caturthAMza kI jIvA kA varga =2R', (5) vRtta kI jIvA =ADP- Pc (6) vRttakhaMDa kA cApa = 5 =/26(dth)-12 (7) = H =PT2ii vRttakhaMDa kI U~cAI vRttakhaMDa kA kSetraphala = A-HD V10 trilokasAra meM bhI aise aneka sUtra upalabdha haiN|18 ina sUtroM meM se prAyaH sabhI kA vyavahAra abhI bhI kiyA jAtA hai| vRtta kI paridhi evaM usake vyAsa ke anupAta arthAt ke mAna kI vivecanA ati prAcIna kAla se hI jaina Agama graMthoM meM kI jAtI rahI hai| jaina paramparAnusAra isakA sthUla mAna 3 tathA sUkSma mAna V10 svIkata kiyA gayA hai| sarya prajJapti meM ina donoM mAnoM kI carcA hai 12 / bhagavatI satra anapa sUtra, tatvArthAdhigama sUtra bhAgya, tiloyapaNNatI, trilokasAra Adi jaina graMthoM meM bhI ye mAna upalabdha hai| dhavalA meM to kA mAna 355/113 diyA gAya hai jo Adhunika mAna se bahuta hI nikaTa hai| ise cInI mAna kahA jAtA hai, para aisA anumAna hai ki cIna meM prayoga hone se pUrva hI jainAcAryoM ne isakA upayoga kiyA hai| vartamAna samaya meM prAyikatA kI khoja kA zreya geliliyo, pharameTa, pAskala, baranaulI Adi pAzcAtya gaNitajJoM ko diyA jAtA hai, para prAyikatA ke siddhAntoM kI nIMva guNAtmaka rUpa se AcArya kundakunda (52 I.pU. se 44 I. taka) evaM samantabhadra (2rI zatAbdI) ne rakha dI thii| syAdvAda ke saptabhaMgoM meM sannihita isa siddhAnta kA prayoga bhI pAyA jAtA hai| deg isa dizA meM anya aneka maulikatAe~ evaM viziSTatAe~ jaina graMthoM meM yuga-yuga se pallavita hotI rahI hai| bhAratIya gaNita ke itihAsa meM jina do jaina gaNitajJoM kA mahattvapUrNa sthAna hai ve haiM zrI dharAcArya (8vIM zatAbdI) tathA mahAvIrAcArya (850 ii.)| zrIgharAcArya ne gaNita sambandhI svataMtra graMthoM pATIgaNita evaM triMzatikA kI racanA kara eka paramparA sthApita kii| ina graMthoM meM gaNita ke vibhinna viSayoM kI atyAdhanika vidhi kA vivecana kiyA gayA hai| sabase mahatvapUrNa bAta yaha hai ki dvighAtIya samIkaraNa ke hala karane kI aisI vaijJAnika vidhi kI unhoMne kalpanA kI jo abhI bhI usI rUpa meM prayoga kI jAtI hai| bhAskarAcArya (151)
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12 vIM zatAbdI) ne zrIdharAcArya dvArA sthApita isa vidhi ko nimna rUpa meM uddhata kiyA hai : 'caturAhata vargasamai rUpaiH pakSadvayaM gaNayet / avyakta varga rUpairyukto pakSoM tato mUlam // ' 21 arthAt 'samIkaraNa ke donoM pakSoM ko asAta rAzi ke varga ke guNAMka ke caugune se guNA kreN| donoM meM ajJAta rAzi ke maulika guNAMka varga ko jor3a deN| isa kriyA kI sahAyatA se dvighAtIya samIkaraNa -bb2-4ac 2a 2 ax + 4x + C = o ke mUla x = 22 24 mahAvIrAcArya kA gaNita ke kSetra meM zlAghanIya yogadAna hai| unakA gaNita sambandhI mahatvapUrNa graMtha hai gaNita-sAra-saMgraha jisakI racanA pAThya pustaka kI zailI meM kI gayI hai| isameM niyamoM kA pratipAdana udAharaNoM ke sAtha kiyA gayA hai| sarvaprathama unhoMne hI ghoSaNA kI ki RNAtmaka rAzi kA vargamUla nahIM ho sktaa| unhoMne isa sambandha meM pratibhApUrNa niSkarSa dekara kAlpanika rAziyoM kI khoja ke lie mArga prazasta kiyaa| kAlpanika rAzi kI jo parikalpanA unhoMne 9vIM zatAbdI meM kI vahI yUropa meM koMsI ne 1847 I. meM kii| vahIM sarvaprathama bhAratIya gaNitajJa haiM jinhoMne guNottara zreNI ke yoga ke lie vyApaka sUtra pratipAdita kiyA jo abhI taka pracalita hai 23 sAtha hI unhoMne kramacaya-saMcaya ke lie vyApaka sUtra kI sthApanA kI jo yUropa meM 1634 I. meM AviSkRta huA / isI taraha aMkagaNita jyAmiti kSetramiti Adi zAkhAoM meM bhI unakA yogadAna stutya hai / katipaya jyAmitIya AkRtiyoM ke kSetraphala ke sUtroM kI unhoMne hI sarvaprathama sthApanA kii| nimna vRtta, unnata vRtta, kaMbuka vRtta, dIrghavRtta, antazcakravAla vRtta, vRzcikravAla vRtta, hastaMdata kSetra, praNavAkAra, yavAkAra, murajAkAra, vajrAkAra kSetra Adi AkRtiyoM ke kSetraphala nikAlane kI vidhi unhoMne dii| cakrIya caturbhuja sambandhI unake dvArA sthApita sUtra zata pratizata Adhunika rUpa kA hI hai| 26 mahAvIrAcArya ke atirikta rAjAditya, haribhadrasUri, ralekhara sUri, Thakkara pherU, somatilaka, mahimodaya, hemarAja, paM. ToDaramala Adi jainAcAryoM ne bhI apanI apanI racanAoM meM gaNitIya sUtroM kA vizleSaNa kiyA / phalasvarUpa jaina gaNita kA uttarottara vikAsa hotA rahA / 25 uparyukta siMhAvalokana se yaha aba spaSTa ho jAtA hai ki jainAcAryoM ne gaNita ke unnayana meM zlAghanIya yogadAna diyA hai| tathya bhI pramANita hotA hai ki unake dvArA pratipAdita sthApita maulika gaNitIya siddhAnta abhI bhI vyApaka rUpa meM pracalita hai| ataH vartamAna saMdarbha meM bhI jaina gaNita kI upAdeyatA usI rUpa meM hai jisa rUpa meM prAcIna kAla meM thI / AvazyakatA isa bAta kI hai ki vibhinna graMthAkaroM meM upalabdha, upekSita pAMDulipiyoM kA adhyayana evaM cintana-manana ho jisase gaNita meM jainAcAryoM ke avadAna kA sahI-sahI mUlyAMkana ho ske| saMdarbha sUcI 1. Ara. zAmazAstrI (saM.) vedAMga jyotiSa, maisUra, 1,36, zloka 4 2. lakSmIcandra jaina (saM.) gaNita-sAra-saMgraha, zolApura 1, 63, 1., pR. 2 3. 4. vahI, 1.16, pR. 3 paramezvara kA bhAratIya gaNita ke aMdha yuga meM jainAcAryoM kI upalabdhiyA~, sAdhvIrala kusumAvatI abhinandana graMtha, pRSTha 34 - 74 / (152)
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. sthAnAMga sUtra zloka 643 / anuyoga dvAra sUtra zloka 116 / lakSmIcandra jaina, tiloyapaNNatI kA gaNita, zolApura, 158, pR. 54 // gaNita - sAra-saMgraha, (saM. 2), 3.1-14, pR. 36-60 / anuyoga dvAra sUtra, zloka 142 / eca. ela. jaina (saM.) dhavalA, bhAga 3, pR. 253 tathA la. ca. jaina, maithamaiTikala TApika oNpha dhavalA ja. esa. esa., 11.2 1.6, pRSTha bhagavatI sUtra zloka 314| dhavalA, bhAga 3, pRSTha 20 - 24 evaM 56 / anupama jaina jaina gaNita kI maulikatAe~ evaM bhAvI zodha dizAe~, arhatvacana, pravezAMka 188, pR. 120 / trikolakasAra, mAdhavacanda (TIkA), bambaI, 1, 20, pR. 14-15 bhagavatI sUtra, zloka 635 - 26 / vizeSa vivaraNa ke lie drarUkhya anupama jaina evaM sureza candra agravAla, jaina gaNitIya sAhitya, arhat vacana, pravezAMka 1.88 evaM 26-28 evaM lakSmIcandra jaina, injaikTa sAinsesa phroma jaina sorseja, bhAga 1, jayapura 1,82, pR. 45 / lakSmIcandra jaina (saM. 16), pR. 46 / vahI. pR. 46 / vahI pR. 32-33 / ramezacandra jaina, syAdvAda ke saprabhaMga evaM Adhunika gaNita-vijJAna, arhat vacana, pravezAMka 1, 88, pR - -13 sudhAkara dvivedI (saM.) bIjagaNita, banArasa, 1 27, pR gaNita - sAra-saMgraha, 1.52, pR. vahI, 23, pR. 28 / vahI, 6.218, pR. 146 / vahI, 7.1 - 232 1/2, pRSTha 181-250 / vahI, 7.50, pR. 1.3 // ***** (153) pradhAnAcArya ko. opareTiva kaoNleja, begUsarAya (bihAra ) - 851101
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8888888880 yaMtra racanA prakriyA aura prabhAva * zramaNa saMghIya salAhakAra zrI ratana muni jI ma.sA. ke suziSya muni zrI satIzacandra 'satya' bhagavAna ne pharamAyA hai, pahale jAno pazcAt karo 'paDhamaM nANaM' jise hama acchI taraha se jAnate nahIM, use ThIka se nahIM kara sakate aura usase manavAMchita phala bhI prApta nahIM hotaa| koI bhI kriyA kArya kisaliye karanA, usase kyA lAbha hogA, isa bAta ko jAnane ke pazcAt hI ArAdhanA, sAdhanA acchI taraha ho sakatI hai| usakA AzAtIta lAbha bhI mila sakatA hai| sAdhanA karate samaya sAdhaka ko pUrNa niSThA zraddhA se sAdhanA meM saMlagna ho jAnA caahiye| mAnasika taiyArI yadi DA~vA Dola ho to sAdhanA meM saphalatA asaMbhava hogii| jaise koI aMcintya lAbha sAmane dikha rahA ho, use prApta karane meM jaisI vyakti ko AkulatA ho to vaha lAbha prApta hone para usakI khuzI kI sImA nahIM rahatI ThIka usI taraha sAdhanA kSetra meM sAdhaka ko pUrNa samarpita honA nitAnta Avazyaka hai| sAdhaka ko sarvaprathama dRr3ha saMkalpI hokara yogya guru se maMtra prApta kara yaMtra banAne kI vidhi jAnanA caahiye| guru kRpA se maMtra prApta kara use kaNThastha kare, batAye anusAra sAdhanA jApa kareM, usake artha para ciMtana kreN| saMkalpita jApa pUrNa hone para yaMtra nirmANa kiyA jAtA hai| sAdhanA ke liye anukUla sthAna, Asana, mAlA, kASTha kA paTTA, Upara bichAne hetu lAla yA sapheda vastra Adi yaMtra lekhana kI sAmagrI aSTa gaMdha, vorU yA suvarNa kI kalama, gulAba jala Adi ArAdhanA (sAdhanA) karate samaya prAtaH uThate hI 5, 7 yA 11 bAra namaskAra smaraNa krnaa| usake bAda hRdaya meM "hrIM" kA dhyAna "U~ hrIM aha~ namaH" kA 3 bAra uccAraNa karanA "gurugama" sAdhanA kAla meM sAdhaka ko donoM samaya pratikramaNa, Adi kriyA karate huye sadAcAra maya jIvana vyatIta karanA caahiye| mAnasika, vAcika, kAyika zuddhi kA dhyAna rkhnaa| pazcAt jhi paU~ svaahaa| 3 bAra sIdhA, 3 bAra ulTA kA jApa krnaa| isa kriyA se zarIra meM sphUrti, nayI cetanA kA saMcAra hogaa| usake bAda prANAyAma karanA, 3 yA 5 bAra recaka kuthaka, pUraka "pUraka karate samaya ciMtana karanA ki mere zarIra meM se vicAroM kI azuddhi bAhara nikala rahI hai, isa kriyA se mana svastha bnegaa| pazcAt nyAsa kriyA karanA "Atma rakSA stotra se"(vajrapaMjara stotra bolnaa)| (154)
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ DhayAsa kriyA (1) zikhA ko sparza karate samaya U~ hrIM ardaghyAmama bolnaa| mastaka ko (lalATa ko) sparza karate samaya U~ hI siddhezyonamaH bolnaa| donoM A~khoM ko kramazaH sparza karate huye U~ hrIM AcAryoMyonamaH bolnaa| nAsikA ko sparza karate huye OM hrIM upAdhyAyebhyo namaH bolnaa| mukha (donoM hoTho ko) sparza karate huye U~ hrIM sAdhuthyo namaH bolnaa| gale se sparza karate huye U~ hrIM jJAnedhyo namaH bolnaa| (7) nAbhi se nIce ke bhAga paira sparza karate huye U~ haH cAritredhyo namaH khnaa| (8) isa prakAra kriyA karane ke pazcAta yaMtra ke lekhana sAmagrI __ yaMtra lekhana se pUrva guru dvArA nirdezita jApa vidhi se pUrNa honA caahiye| maMtra kI taraha yaMtroM se bhI lAbha prApta hotA hai| isameM vibhinna prakAra ke hote haiM tribhuja 2, rekhA varga vRta aadi| yaMtra kA artha hotA hai, vizAla svarUpa kI vastu ko kisI viziSTa sthAna meM saMkucita krnaa| yaMtra dvArA siddhi prApta karane ke liye, vibhinna sAdhanAoM se gujaranA par3atA hai, jisameM vidhi dI gaI ho vaisA karanA caahiye| jisameM vidhi kA ullekha na ho unheM bhojapatra para aSTagaMdha se likha, tAMbe ke tAbIja (mAdAlipA meM) DAla puruSa dA~ye evaM strI bAyeM hAtha para dhAraNa kre| jo yaMtra maMtra mukta hotA hai use sUrya grahaNa, candra grahaNa puruSa nakSatra meM 108 bAra jApa kara usakI zakti ko bar3hAyA jA sakatA hai| (155)
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaMtra ke lekhana meM prAyaH aSTa gaMdha kA hI prayoga kiyA jAtA hai| (zvetacaMdana, raktacaMdana, goracana, kapUra, kastUrI, agara, hAthI kA mada yA isake abhAva meM isameM se koI eka) likhate samaya kalama kA bhI apanA mahatva hotA hai, zubha kAryoM meM sonA, cAMdI, ArkaSaNa, jAmuna, vazIkaraNa kraza staMbhana ke liye baragada aadi| yaMtra lekhana kI sAdhanA meM zArIrika mAnasika pavitratA kI pUrI sajagatA honI caahiye| isakI asAvadhAnI se yaMtra lAbhakArI nahIM ho skegaa| isa kAla meM sAtvika bhojana, eMkAta zAMta vAtAvaraNa, lekhana ke pazcAt suMgadhita dravya se usakI zuddhi Adi ina niyamoM kA pAlana karane vAlA sAdhaka niHsaMdeha saphalatA prApta kara sakatA hai| yaMtroM kA bhautika AdhyAtmika donoM hI prakAra se upayoga kiyA jA sakatA hai, sAdhaka ko AdhyAtmika dRSTi se hI ciMtana manana, kara Atmika utthAna meM inakA sahayoga prApta kara sakatA hai| yahA~ kucha jaina yaMtroM kI racanA de rahe haiM (vizeSa jAnakArI gurugama ko) paiMsaTha yaMtra (caubIsajina yaMtra) * ng 55 >> 23 yahA~ 25 kA aMka prabhu kA sUcaka hai| isa yaMtra kA nahIM caubIsa jina stotra 13-14-30 (dhanaterasa se dIpAvalI 3 upavAsa) taka 108 bAra jApakara ke aSTa gaMdha se dIpAvalI kI rAtri meM yA jaisI suvidhA ho vaise likhakara sugaMdhita dravyoM se varSita kara upayoga meM lene se mana vAMchita phala, bhaya duHkha dUra hote haiN| (vizeSa gurugama) ___ isI prakAra 16 satI yaMtra kI ArAdhanA hai, usakA bhI stotra pATha uparokta vidhi se yaMtra banAkara ghara ke praveza dvAra para lagAne se sabhI prakAra ke saMkaTa vina bAdhAyeM dUra hotI, bhUta preta Adi kA bhaya dUra hotA hai| (zraddhA pradhAna hai) - (156)
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ (vizeSa gurugama) saulaha satI yaMtra noTa - kisI-kisI yaMtra meM 16 satiyoM ke nAma vIjA akSaroM sahita ullekhita bhI haiN| sarvasiddhi yaMtra - uddesya pUrti meM yaha yaMtra bar3A camatkArI hai| isakA upayoga karane se pUrva siddha karanA jarUrI hai| yaMtra banAne se pahale jApa saMkhyA pUrNa karake pazcAt aSTa gaMdha se bhoja patra para likhakara kAma meM lete samaya bhAvanAoM kA saMgraha karate rahe, to nizcita rUpa se lAbha prApta hogaa| (zraddhA kA saMbala jarUrI hai) roga nivAraNa yaMtra - isa yaMtra ko pauSa vadI dasamI ke dina 108 bAra yaMtra meM diyA maMtra (zloka) bolakara siddha kara leveM pazcAt kAlI syAhI se moTe kAgaja para yaMtra banAkara jahA~ rogI kA zayana kakSa ho jahA~ usakI najara par3atI ho vahA~ lagA deveN| choTe bAlaka ko rogI avasthA meM choTe kAgaja para vaha yaMtra banAkara sugaMdhita dravya lagAkara isake gale meM yA bhujA para bAMdhane se roga kA zamana hogaa| (vizeSa gurugama) saulaha satI 80ra 25ha 20sa jhi 50haH 75saH 15hu~ 30suM svA 60hu~ 65suM hA 70ha 25ra 88888888888888888888888888888888 55sa 10ra hA 40saH isa yaMtra kA hRdaya meM dhyAna karane se buddhi nirmala hotI hai, pApa kA nAza hotA hai| saba prakAra ke roga saMkaTa dUra hote haiN| yaha yaMtra kezara, candana Adi sugandhita dravyoM se zuddha thAlI, Adi pAtra meM (157)
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhakara prAsuka garma jala se dhokara rogI ko pilAne se roga dUra hotA hai| isa yaMtra ko dIpa mAlA parva para kezara sugaMdhI dravyoM se bhojapatra para yA kAgaja para likhe 108 bAra tijaya paDuta stotra par3hakara use siddha karaleM, pazcAt hamezA pAsa meM rakheM to apane parivAra meM samAja meM sabako priya ho mAna pratiSThA bar3he yA lakSya kI prApta ho|' sukha zAMti AnaMda maMgala ho| 1. maMtra va yaMtra sAdhanA karate samaya unake sabhI niyamoM kA pAlana karane ke sAtha guru AjJA evaM uttara sAdhaka mArgadarzana honA jarUrI hai| . * * * * * jaina darzana sammata mukta, mukti, svarUpa sAdhana * paM. devakumAra jaina bhAratIya darzanoM kA lakSya - yadyapi bhAratIya darzana vicArapraNAliyoM kI bhinnatA ke kAraNa aneka nAmAtmaka haiN| jIva aura jagat ke prati apanA-apanA maMtavya prastuta karate hue bhI unakA eka nizcita uddezya hai ki janma-jarA maraNa Adhi vyAdhi aura upAdhi se sadA sarvadA ke liye mukta hokara jIva ko parama sukhasamAdhi prApta ho| isa paramasamAdhi kA apara nAma mokSa hai| mokSa aura usakI prApti ke upAyoM, sAdhanoM kA nirUpaNa karanA bhAratIya darzanoM kA kendra bindu hai| maharSi aravinda mokSa ko bhAratIya vicAra-cintana kA eka mahAn zadva mAnate haiN| ve kahate haiM ki yadi bhAratIya darzanoM kI. koI mahattvapUrNa viziSTatA hai to vaha mokSa kA cintana hai| jo unakI maulikatA hai aura vaha anya darzanoM se unake pRthaka astitva kA bodha karAtA hai| bhAratIya darzanoM ne kahA hai ki saMsAra meM cAra bAteM aisI haiM, jinako prApta karanA puruSa kA kartavya hai| unako puruSArtha kahA hai| dharma, artha, kAma aura mokSa,ye cAra puruSArtha kahe gaye haiN| inameM mokSa yA mukti sarvazreSTha paruSArtha hai| saMsAra ke samasta prANI AdhyAtmika, Adhidaivika aura Adhibhautika, ina tIna prakAra ke duHkhoM se sadA saMtrasta rahate haiN| unase chuTakArA pAnA hI puruSa kA aMtima lakSya hai, sAdhya hai| bhAratIya darzanoM kI isa mukti viSayaka sAmAnya bhUmikA kara digdarzana karAne ke pazcAt aba vizeSa spaSTIkaraNa ke sAtha bhArata ke mUla-darzana jainadarzana kI mokSa sambandhI dhAraNA ko prastuta karate haiN| ___jainadarzana meM mokSavarNana kI sAmAnya rUparekhA - jainadarzana adhyAtmavAdI darzana hai| usakI pratyeka vRtti, pravRtti kA paramalakSya Atyantika sukha, parama samAdhi prApta karanA hai isa svIkRti ke sAtha usa sukha-samAdhi ko prApta karane kI sAmAnya yogyatA kA rUpa kyA hai? mUlataH Atma-svarUpa se paramazuddha hokara bhI usase dUra kyoM hai? isake kAraNa kyA haiM? una kAraNoM se AtmA kina-kina avasthAoM ko prApta karatI hai? ye avasthAyeM yadi aupAdhika haiM to upAdhiyoM ko dUra karane ke kAraNa kyA haiM? upAdhiyoM ke dUra (158)
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote jAne ke prasaMga meM AtmA kina-kina bhUmikAoM ko prApta karatI hai? aMtima bhUmikA prApta ho jAne ke anantara AtmA kI upalabdhi kA kyA rUpa hai? usa upalabdhi meM ramaNa karatI AtmA kahA~ aura kaba taka rahatI hai? Adi praznoM kA samAdhAna kiyA hai| __ aba isa samAdhAna ke krama meM sarvaprathama mokSaprApti ke adhikArI kI sAmAnya yogyatA kA nirdeza karate haiN| mokSaprApti ke adhikArI kI sAmAnya yogyatA - hamArA yaha jagata ananta jIvoM se bharA haA hai| nara-nAraka, sura-asura, pazu-pakSI Adi unakI bhinna-bhinna yoniyAM haiM, bhinna-bhinna AkRtiyA~ haiN| parantu una sabhI kI yaha sAhajika vatti hai- bandhana se mkti| isameM kisI prakAra kI nyanAdhikatA nahIM hai| udAharaNa ke rUpa meM piMjare meM pAlita tote aura piTArI meM parAvRta sarpa ko dekheN| unako khAna-pAna Adi kI suvidhAyeM sulabha haiM, kintu avasara milate hI piMjare va piTArI ke baMdhana se mukta ho svataMtra saMcaraNa ke liye tatpara rahate haiN| baMdhana se mukti kI sAhajika vRtti hone para bhI yaha to sabhI kA anubhava hai ki upalabdhi yogyatA para AdhArita hai| yogyatA ke anurUpa saphalatA milatI hai| ataH mokSa-vicAra ke saMdarbha meM usakI prApti kA adhikArI kauna hai, kaise banA jA sakatA hai aura usakI kyA yogyatA honI cAhiye? samAdhAna ke liye sAmAnya aura nyUnatama mAnadaMDa yaha hogA - jo mamatva, mAna-bar3hAI, vaira-virodha, rAga-dveSa, kaSAya-mada se mukta hai, maunI hai, samyagdRSTi, sadAcArI hai alpabhojI, alpabhASI, jitendriya, anAsakta hai| AraMbha-parigraha kA tyAgI hai, hiMsA se sarvathA nivRtta hai, dRr3hatApUrvaka saMyama kA pAlana karane vAlA hai, nimrantha-pravacana kA pAlaka, jIvana-maraNa kI AzA se nispRha hai, heya-jJeya-upAdeya kA jJAtA hai, jJAna aura kriyA kA samanvita rUpa meM AcaraNa karane vAlA hai Adi tathA isI prakAra ke anyAnya guNoM se yukta evaM tadanukUla AcAra-vicAra kI vRtti vAlA vaha avazya mokSa prApta karegA, mokSa prApti kA adhikArI hai| ___mokSa prApti ke bAdhaka sAdhaka kAraNa - mokSaprApti ke adhikArI kI sAmAnya yogyatA ko jAna lene ke bAda aba mokSa ke bAdhaka aura sAdhaka kAraNoM kA nirdeza karate haiN| loka vyavahAra meM jaise pratibaMdhaka sAdhana, ber3I, kArAvAsa Adi baMdhana ke kAraNa mAne jAte haiM, vahIM sthiti AdhyAtmika kSetra kI jAnanA cAhiye ki karmoM kA AcaraNa AtmA kI mukti meM bAdhaka hai| yaha karmAvaraNa saMsArI jIva ke sAtha anAdikAla se jur3A huA hai| isa jur3ane ke nimittoM ko jaina-darzana meM Asrava aura baMdhanAma se kahA hai| AtmA ke mUla svarUpa ko pratibimbita, prakAzita hone denA karma kA kArya hai| dravya aura bhAva usake do prakAra haiN| dravyakarma paugAlika vargaNA rUpa hai aura bhAvakarma jIvana kI rAga-dveSAdi vaibhAvika pariNati rUpa hai| ina donoM kA aisA sAhacarya hai ki jaba taka AtmA meM rAga-dveSa Adi pariNati hai, taba taka dravyakarma rUpa praudgalika vargaNAyeM jIva se saMbaddha hotI raheMge aura karma rUpa paugalika vargaNAoM ke sadbhAva rahate rAga-dveSa Adi bhAvakarma kA bhI sadbhAva rhegaa| AtmA ke sAtha karma-sambandha hone ke mArga ko Asrava aura baMdha ho jAne ko baMdha kahate haiN| Asrava aura baMdha ke kAraNa samAna haiN| sAmAnya se ina hetuoM kI saMkhyA pA~ca hai -mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| inameM bhI kaSAya aura yoga mukhya haiN| inakA sadbhAva rahate karmoM kA (159)
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha avazya hotA rhegaa| inameM bhI kaSAya mukhya haiN| kyoMki yaha zleSaNa kSamatA ke kAraNa karmapudgaloM ko AtmA ke sAtha cipakane aura unameM phaladAna zakti utpanna karane meM sahakArI hai| yoga apane parispandana dvArA karma pudgaloM ko AtmA kI ora AkarSita karatA hai| parantu ina donoM se rahita AtmA karmabaMdhana nahIM karatI hai| __ Asrava aura baMdha ke kAraNa saMsArI jIva ko jo anAdi kAla se karmabaMdhana hotA A rahA hai, vaha sAMta hai| usakA anta avazya hotA hai| isakI svarNa pASANa va zuddha svarNa kI sthiti se spaSTa samajhA jA sakatA hai| svarNa pASANa meM anAdikAla se miTTI Adi kA saMyoga hai| kintu agnitApa Adi niyamittoM ke dvArA zuddha svarNa rUpa ko prApta kara letA hai| isI udAharaNa ke prakAza meM karmAvaraNa ko AtmA se vilaga hone kI prakriyA ko smjheN| karmabaMdhana kI paraMparA kA anta karane ke liye jainadarzana meM dvimukhI prakriyA batalAI hai -eka to karmAgamana ke mArgoM, srotoM ko roka denA aura dUsarI saMcita karmoM ko niHzeSa krnaa| ina donoM ko kramazaH saMvara aura nirjarA kahA jAtA hai| saMvara ke dvArA navIna karmoM kA Agamana rukatA hai aura nirjarA dvArA pUrva saMcita karmoM kA kSaya kiyA jAtA hai| isa prakAra saMvara dvArA navAgata karmoM kA nirodha aura nirjarA se saMcita karmoM kA kSaya hotA hai aura vaisA hone para jIva mukta ho jAtA hai| mokSa sAdhaka kAraNoM kI vyAkhyA * mokSa ke bAdhaka kAraNoM kA to kArya nizcita hai ki kArya meM bAdhA DAlanA, ataeva yahA~ sAdhaka-kAraNoM kA kucha vizeSa vicAra karate haiN| saMvara Asrava kA pratibaMdhaka hai| arthAt Asrava kA nirodha saMvara kahalAtA hai| Asrava ke kAraNa mithyAtva, avirati, pramAda kaSAya aura yoga ke pratipakSI saMvara ke kAraNa hoNge| parantu Asrava kA nirodha kiyA jAnA kaise saMbhava ho? usako dhyAna meM rakhakara kahA hai -1. gupti 2. samiti 3. dharma (cintana) 4. anuprekSA (saMsAra, zarIra) Adi ke svarUpa kA cintana) 5. pariSaha japa aura 6. caaritraaraadhnaa| inake kramazaH tIna, pAMca , dasa, bAraha, bAIsa aura pA~ca uttara bheda haiN| ina saba ke nAma, lakSaNa aura kArya kI jAnakArI ke liye zAstroM ko dekhiye| vistArabhaya se unakA varNana nahIM kiyA jA rahA hai| nirjarA ke hetu bhI vahI haiM jo saMvara ke haiN| kintu inake sAtha tapa kA vizeSa rUpa se ullekha karanA caahiye| kyoMki jaise kisI gIlI vastu ko sukhAne ke liye tapAnA par3atA hai, usI prakAra AtmA ke sAtha saMzliSTa karmoM ko vilaga karane, unakA kSaya karane ke liye tapa sAdhanA Avazyaka hai| bAhya aura Abhyantara ke bheda se tapa ke mUla do prakAra hai aura ina donoM ke bhI kramazaH chaha-chaha bheda haiN| jo kramazaH isa prakAra hai - bAhya tapaH - 1. anazana (AhAra kA tyAga) 2. unodara (bhUkha se kama khAnA) 3. vRttisaMkSepa (vivadha vastuoM ke gRddhibhAva ko kama karanA) 4. rasaparityAga (dUdha, ghI Adi madakArI padArthoM kA tyAga) 5. kAyakleza (sardI, garmI, tathA vividha AsanoM dvArA zarIra ko saMyamita karanA) 6. saMlInatA (aMgopAMgoM kA saMkoca kara rahanA, ekAnta sthAna meM saMyamabhAva se rhnaa)| AbhyantaratapaH - 1. prAyazcita (doSazodhana) 2. vinaya (namratA) 3. vaiyAvRtta (sevA) 4. svAdhyAya (adhyayana) 5. dhyAna 6. vyutsarga (zarIra Adi se mamatva tyAga, kaSAyoM ko kraza krnaa| (160)
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha donoM prakAra ke tapa paraspara sApekSa hote hue bhI AbhyAntara tapa mukhya hai| inase vizeSa karmakSaya hotA hai| saMvara-nirjarA kA phalitaH mokSa kA lakSaNa - kAraNa ke sadbhAva meM kArya avazya hotA hai| saMvara aura nirjarA karmakSaya ke kAraNa hai| baMdhana ke vighAtaka hai| ataeva inake dvArA samagra rUpeNa karma kSaya hone se AtmA kI jo sthiti banatI hai, vahI mokSa hai| mokSa arthAt AtmA kI sarvAMgINa pUrNatA, pUrNa kRtakRtyatA evaM paramapuruSArtha kI sidhdi| isa sthiti ke prApta hone para AtmA karmakalaMka, zarIra Adi se sarvathA vilaga hokara ananta svAbhAvika jJAnAdi guNoM aura avyAbAdha sukharUpa vilakSaNa avasthA meM rUpAntarita ho jAtI hai| mokSa jIva kI vaha avasthA hai, jaba saba baMdhanoM kA abhAva ho jAtA hai| daihika, vAcika, mAnasika saba doSa niHzeSa ho jAte haiN| sabhI prakAra kI upAdhiyoM se vimukta svataMtratA prApta ho jAtI hai| yadyapi mokSa kA koI bheda nahIM hai, kintu apekSA bheda se AtmA ko kSAyika jJAna, darzana aura yathAkhyAtacAritra rUpa sthiti prApta ho jAne ko bhAvamokSa aura karmajanya upAdhiyoM evaM karmoM ke sarvathAkSaya hone ko dravyamokSa kA kahA jAtA hai| athavA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra dhAti kamoM kA kSaya bhAvamokSa hai aura vedanIya, Ayu, nAma gotra, ina cAra aghAti karmoM kA kSaya dravyamokSa hai| ina donoM meM se prathama ko jIvana mukta aura dvitIya ko videhamukta bhI kahA jA sakatA hai| muktAtmA ke maulika guNa - karmamukta AtmA ke maulika guNoM kA yathAprasaMga pUrva meM kucha ullekha kiyA hai, ataH punarAvRtti kI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| kintu darzanAntaroM ne muktAtmA ko nirguNa mAnA hai| unake mata se mukti prApta AtmA kI sthiti apane avinAbhAvI asAdhAraNa guNoM se vihIna hai| dUsare zabdoM meM kaheM to jar3a padArthoM kI taraha sthiti ho jAtI hai| kintu isa prAnta dhAraNa kA nirAkaraNa karane ke laye jaina darzana kA maMtavya hai ki jaba yaha mAnA jAtA hai ki ihaloka sthita AtmA upayoga jJAnadarzana AdiguNa yukta hai taba muktAvasthA meM bhI unhIM guNoM se saMpanna rahatI hai, yaha svataH siddha hai| hA~, yaha kahA jA sakatA hai ki karmAvRtta aihika zarIradhArI AtmA meM ve guNa pUrNa rUpeNa spaSTa nahIM the kintu muktAtmA pUrNatayA una guNoMyukta rahatI hai| saMkSepa meM una guNoM ke nAma isa prakAra hai -1. anantajJAna 2. anantadarzana 3. avyAvAdhasukha 4. kSAyikasamyakatva 5. akSayasthiti 6. amUrtatva 7. agurulaghutva 8. ananta vIrya (zakti) inake atirikta anya bhI ananta guNa haiN| kintu yahA~ saMketa mAtra ke liye ina guNoM kA ullekha isaliye kiyA hai ki muktAtmA apane maulika guNoM yukta sadaiva rahatI hai| kAlAntara meM bhI kisI prakAra kI nyUnAdhikatA nahIM pAI jAtI hai| muktAtmA kA avasthAna - aba yaha prazna hai ki anya dravyoM kI taraha jIva kA bhI avasthAna yaha loka hai to kyA karmAvaraNa se mukta AtmA kA avasthAna yaha dRzyamAna jagata hai yA anya koI kSetra, karmayukta AtmA kahA~ rahatI hai? isakA uttara hai ki muktAtmA sthUla (aurAdika) aura sUkSma (tejasvakArmaNa) zarIra ko sadA ke liye chor3akara azarIrI hokara avigraha (sIdhI rekhA jaisI) gati se Urdhva gamana kara loka ke agrabhAga meM sthita mukti kSetra (siddhazilA) meM sthita ho jAtI hai| isa gati meM kevala eka samaya lagatA (161)
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokAgrabhAga taka mukta jIva kI gati hone kA kAraNa vahIM taka dharmAstikAya kA sadbhAva pAyA jAtA hai, jo jIva aura pudgaloM kI gati meM sahakArI dravya hai| koI avarodhaka kAraNa nahIM hone se avigraha gati hotI hai aura Urdhvagamana karanA AtmA kA svabhAva hai| jo nimnAMkita cAra kAraNoM aura unake udAharaNoM se samajha meM A jAtA hai - 1. pUrvaprayoga - kuMbhakAra dvArA daMDa haTA lene para bhI ghumAyA gayA cakra ghUmatA rahatA hai| vaise hI baddha karmoM se mukta hone para utpanna vega ke kAraNa muktAtmA Urdhva gati karatI hai| 2. saMga kA abhAva - miTTI se lapeTI tUMbar3I pAnI meM DAlI jAne para dhIre dhIre lepa ke haTate jAne ke bAda pAnI kI sataha para A jAtI hai, vaise hI karma lepa se mukta AtmA bhI loka ke Urdhvatama bhAga meM sthita hotI hai| 3. baMdha cheda - eraMDa bIja koSa se mukta hone para chiTaka kara Upara uchalatA hai, vaise hI karmabaMdhana kA uccheda hone para AtmA Urdhva gati karatI hai| 4. gatipariNAma - AtmA svabhAvataH Urdhvagati karane vAlI hai| ataH nirvAMta agni kI lo ke Upara kI ora uThane kI taraha mUktAtmA Urdhvagati karatI hai| isa prakAra muktAtmA ke lokAgraparyanta avigraha Urdhvagati karane ke kAraNoM ko jAnanA caahiye| muktAtmA kA paricaya - jo sthUla mUrta rUpI hai, usakA paricaya to kisI AkAra-prakAra dvArA diyA bhI jA sakatA hai| kintu muktAtmA kI to aisI sthiti nahIM hai, vaha amUrta arUpI hai| isaliye usakA vANI, tarka, buddhi, upamA Adi ke dvArA bhI paricaya diyA jAnA saMbhava nahIM hai| niSedhaparaka zabdoM dvArA kucha paricaya diyA jA sakatA hai| jaise vaha na to hrasva hai, na dIrgha usakA na koI varNa, gaMdha, rasa, sparza hai| na vaha strI, puruSa-napusaMka hai aadi| vaidika paraMparA meM muktAtmA ke paricaya ke liye neti-neti zabda prayukta huA hai| muktAtmA kI avagAhana - mokSagAmI AtmA ke vartamAna bhava meM jitanI UMcAI vAle samasta zarIra meM Atmapradeza vyApta rahate haiM usa U~cAI meM se tRtIya bhAganyUna karane para jitanI U~cAI rahe, utanI U~cAI meM muktAtmA ke Atmapradeza mukti kSetra meM vyApta rahate haiN| zAstroM meM mokSagAmI AtmA ke vartamAna zarIra kI utkRSTa U~cAI pA~ca so dhanuSa, madhyama U~cAI sAta hAtha aura jaghanya do hAtha pramANa batAI gaI hai| inameM se tRtIyAMza kama karake zeSa utkRSTa madhyama, jaghanya avagAhanA jAnanA cAhiye aura usa avagAhanA se vaha ananta kAla taka vahA~ avasthita rahatI hai| mukta jIvoM kI taraha saMsArI jIva bhI ananta haiM - katipaya tarka karate haiM ki agAdha jala se bharA kuA bhI pAnI nikAlate nikAlate khAlI ho jAtA hai, vaise hI mukti kSetra meM anantakAla se ananta AtmAyeM aba sthita haiM, ho rahI haiM aura hoMgI, taba vaha samaya bhI A sakatA hai, jaba saMsAra khAlI ho jAye, eka bhI jIva saMsAra meM na rhe| usa tarka kA samAdhAna yaha hai - kAla ananta hai| atIta, vartamAna aura anAgata ke rUpa meM usake bheda mAna lene para bhI kAla kI anantatA meM koI antara nahIM AtA hai| isI prakAra AtmAyeM bhI ananta haiN| jaba ananta atIta meM bhI yaha (162)
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra saMsArI AtmAoM se rikta nahIM huA to ananta anAgata meM bhI yaha kaise rikta hogA? kyoMki jisa prakAra anAgata kA eka samaya vartamAna banakara atIta bana jAtA hai, kintu anAgata jaisA kA taisA ananta banA rahatA hai, usakI anantamA kabhI samApta nahIM hotii| isI prakAra AtmAoM kI anantatA meM antara nahIM AtA hai| ananta kI yahI to antatA hai ki kitanI bhI vRddhi hAni ho, lekina apanI iyattA kA atikramaNa nahIM karatA hai| ataeva ananta AtmAoM ko mukti prApta kara lene para bhI saMsArI AtmAoM kI anantatA meM na to kisI prakAra kA antara Ane vAlA hai aura na saMsArI AtmAoM se saMsAra rikta hone vAlA hai| muktAtmAoM kA punarAgamana nahIM - muktAtmAoM kA mukti se pratyAvartana hokara punaH saMsAra meM na Ane kA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra zuddha svarNa punaH kITakAlimA se saMyukta nahIM hotA hai, usI prakara karmakalaMka se sarvathA mukta muktAtmA karmasaMyoga kI prApta nahIM karatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki bIja ke jala jAne para aMkurotpatti nahIM hotI, vaise hI saMsAra ke kAraNabhUta karmabIja ke jala jAne para bhavAMkura bhI utpanna nahIM hotA hai| isI kAraNa muktAtmAoM kA saMsAra meM pratyAvartana nahIM hotA hai| muktAtmAoM saMbaMdhI aneka binduoM kA saMketa karanA abhI zeSa hai| vistArabhaya se varNana kiyA jAnA saMbhava nahIM ho sakA hai| isa vihaMgAvalokana se pAThakoM ko paryApta bodha ho sakegA yaha hamArA mata hai| aba muktikSetra sambandhI vaktavya prArambha karate haiN| mukti kSetra kA svarUpa va nAma - muktakSetra loka ke UparI agrabhAga meM sthita hai| jainadarzana ke anusAra madhya lokavartI DhAI dvIpa pramANa manuSya kSetra se mukti prApta hotI hai| jisakI laMbAI-caur3AI paitAlIsa * lAkha yojana pramANa hai| itanA hI kSetra mukti kSetra kA hai| mukta kSetra kI mauTAI prAraMbha meM ATha yojana kI hai| aura Upara-Upara kramazaH patalI, hotI huI aMtimabhAga meM makkhI ke eka paMkha se bhI adhika patalI moTAI raha jAtI hai| yaha zaMkha, sphaTikamaNi aura kundapuSya ke samAna zveta, nirmala aura zuddha hai yaha uttAna.. (Upara kI ora mukha kiye hue) chatra ke samAna AkAra vAlA hai tathA savArtha siddha vimAna se bAraha yojanA Upara hai tathA mukti kSetra se eka yojana Upara lokAnta hai| yaha kSetra dhanodadhi, dhanabAta aura tanubAta ina tIna bAtavalayoM se pariveSTita hai| atIta, anAgata aura vartamAna kAla meM mukta huI, hoMgI aura ho rahI AtmAyeM svarUpa se isI mukti kSetra meM sthita hotI hai| mukti kSetra ke AgamoM meM bAraha sArthaka nAma isa prakAra batAyeM haiM - 1. ISat - ratnaprabhA Adi anya nAraka pRthviyoM kI apekSA yaha pRthvI choTI hone se ISat kahalAtI hai| 2. ISat prAgbhAra - ratna prabhA Adi anya pRthviyoM kI apekSA isakI U~cAI (prAgbhAra) alpa hai| ataH isako ISatprAgbhArA kahate haiN| 3. tanvI - anya pRthviyoM se yaha pRthvI tanu hone se tanvI kahalAtI hai| 4. tanutancI - vizva meM jitane tanu (patale) padArtha hai, una sabakI apekSA yaha pRthvI UparI bhAga meM patalI hai| 5. siddhi - isa kSetra meM pahuMcakara muktAtmA svasvarUpa kI siddhi kara letI hai, jisase yaha bhI siddhi kahalAtI hai| (163)
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. siddhAlaya - mukta AtmAyeM siddha kahalAtI hai, kyoMki unhoMne karmabaMdhana se sarvathA mukta hokara paramapuruSArtha mokSa siddha kara liyA hai aura isako siddha karane ke anantara yaha kSetra unakA Alaya (vAsasthAna) banatA hai| isIliye isakA nAma siddhAlaya hai| 7. mukti - jina AtmAoM ne karmabaMdhana se sarvathA mukti prApta karalI hai, una AtmAoM kA hI isa kSetra meM Agamana hotA hai, isaliye yaha kSetra bhI mukti kahalAtA hai| 8. muktAlaya - mukta AtmAoM kA Alaya hone se yaha kSetra muktAlaya kahalAtA hai| 9. lokAgra - loka ke agra bhAga meM sthita hone se yaha kSetra bhI lokAgra kahalAtA hai| 10. lokAgrastUpikA - yaha kSetra loka kI stUpikA (zikhara) ke samAna hone isakA lokAgrastUpitA yaha sArthaka nAma hai| 11. lokAnaprativAhinI - loka ke agrabhAga ke dvArA vAhita kiye jAne se yaha bhI muktikSetra kA nAma hai| 12. sarvajIva-prANa- bhUta jIva satvasukhAvahA caturgati - ke jIva karmakSaya karake isa kSetra ko prApta karate haiM, aura ve vahA~ zAzvata sukha kI prApti karate haiN| isa prakAra se mukti kSetra kA saMkSipta saMketa karane ke bAda aba mokSa mArga (mukti prApta karane ke sAdhanoM) kA vicAra karate haiN| jinakA avalaMbana lekara AtmA apane lakSya (mokSa) ko prApta karatI hai| mukti mArga - jisa prakAra cikitsA ke kSetra meM roga, roga hetu, Arogya aura auSadhi, isa cAra bAtoM kA jAnanA Avazyaka hai, usI prakAra AdhyAtmika vikAsa kI sAdhanA paddhati meM bhI 1. saMsAra 2. saMsArahetu 3. mokSa aura 4. mokSopAya, ina cAra kA jJAna honA avazya hai| saMkSepa meM saMsAra aura saMsAra ke kArakoM kA pUrva meM ullekha kiyA jA cukA hai| prakRta meM unakA punaH ullekha karanA upayogI nahIM hai| ataH mukti ke sAdhanoM kA kucha vistAra se varNana karate haiN| karmakSaya hone para mukti prApta hotI hai aura karmakSaya ke sAdhana ke rUpa meM saMvara aura nirjarA kA ullekha pUrva meM kiyA jA cukA hai| parantu ve kaba kAryakArI hote haiM? unake mukhya kAraNoM ko yahA~ muktimArga ke rUpa meM samajhanA caahiye| jaina zAstroM meM muktimArga kA vicAra do vivakSAoM se kiyA hai -1. nizcaya 2. vyvhaar| nizcita se mukti mArga eka hai -kSAyika bhAva jJAnadarzana Adi zuddha Atmika bhAvoM kI praapti| vyavahAra vivakSA se samyagdarzana jJAna-cAritra kI samaveta sAdhanA hI mukti prApti kA eka mAtra mArga, upAya hai| isI bAta ko spaSTa karane ke liye AcArya umAsvAti ne kahA hai samyagdarzanajJAna caritrANi mokssmaargH| inake sAtha tapa kA bhI sAdhana ke rUpa meM nirdeza kiyA hai| jo samyakcAritra kA hI eka aMga hai| ataH isakA pRthaka nirdeza nahIM kiyA hai| darzana-jJAna-cAritra ke sAtha samyak vizeSaNa kA sAbhiprAyaH prayoga kiyA hai| yaha jainadarzana ko vizeSatA kA dyotaka hai| mukti kA mArga kevala darzana, jJAna, cAritra sAmAnya nahIM, apitu inako samyak honA (164)
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ caahiye| kyoMki mithyA hone para ye saMsAra ke kAraNa hoNge| jisakI dRSTi samyakAtmasvarUpa cintana paraka hai, vaha samyagdRSTi hai aura usake darzana, jJAna, caritra hI samyagdarzana, samyajJAna aura samyakacaritra kahalAte haiN| samyagnadarzana Adi tInoM ke lakSaNa isa prakAra haiM :___ samyagdarzana - apane-apane svabhAva meM sthita tatvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| athavA mithyAtvodaya janita viparIta abhiniveza se rahita paMcAskiya, SaDdravya, jIvAdi sAta tatva evaM jIvAdi nau padArthoM kA prathA tathya zraddhAna karanA samyagdarzana hai| athavA darzanamohanIya karma ke kSaya, kSayopazama upazama rUpa aMtaraMga kAraNa se jo tatvArtha zraddhAna hotA hai, use samyagdarzana kahate haiN| isa aMtaraMga kAraNa kI pUrNatA kahIM nisarga (svabhAva) se hotI hai aura kahIM adhigama (paropadezAdi) se hotI hai| samyagdarzana sAmAnyApekSA eka hai| nisargaja aura adhigamaja ke bheda se do prakAra kA hai| aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika ke bheda se tIna prakAra kA hai| zabdoM kI apekSA saMkhyAta, zraddhAna karane vAloM kI apekSA asaMkhyAta aura zraddhAna karane yogya padArthoM evaM adhyasayoM kI apekSA ananta prakAra kA hai| samyagjJAna - pramANa aura nayoM ke dvArA jIvAdi sAta tatvoM ke saMzayaviparyaya aura anadhyavasAya se rahita yathArtha jJAna ko samyagjJAna kahate haiN| mati, zruta, avadhi, manaparyAya, kevala ye samyagjJAna ke pA~ca bheda haiN| utpatti meM mana aura indriyoM kI sahAyatA apekSita hone se mati aura zrutajJAna parokSa evaM para nirapekSa AtmA se utpanna hone ke kAraNa avadhi, manaparyAya aura kevala ye tIna jJAna pratyakSa kahalAte haiN| mati, zruta aura avadhi, ye tIna jJAna samyak bhI aura .mithyA bhI hote haiM, zeSa do samyak hI hote haiN| kyoMki donoM mithyAtva ke kAraNabhUta mohanIyakarma kA abhAva hone se vizuddha AtmA ko hI saMbhava hai| mati aura zruta ye do jJAna sabhI saMsArI (samyagdRSTi, mithyAdRSTi) jIvoM ke pAye jAte haiN| avadhijJAna bhava pratyika aura guNa (kSayopazama) pratyayika hone se do prakAra kA hai| bhavapratyayika deva aura nArakoM evaM caramazarIrI tIrthaMkaroM meM aura dUsarA guNa pratyAyika, manuSyatiyaMcioM meM saMbhava hai| manaparyAya va kevala jJAna samyagdRSTi manuSyoM ke hI hotehaiN| mithyAdRryaTi ke ati, zruta aura avadhijJAna matyajJAna, zrutAjJAna evaM vibhaMgajJAna kahalAte haiN| samyakcAritra * azubha se nivRtti aura zubha kAryoM meM pravRtti honA samyak cAritra hai| athavA saMsAra ke kAraNabhUta rAgadveSAdi kI nivRtti ke lie jJAnavAna puruSa kA zarIra aura vacana kI bAhya kriyAoM se tathA AbhyAntara mAnasika kriyAoM se virata honA samyakcAritra kahalAtA hai| yaha samyagjJAna pUrvaka hotA hai aura samyagjJAna samyagdarzana puurvk| ataeva samyakatva ke binA samyak cAritra nahIM hotA hai, yaha siddha huaa| Aritra meM samyak vizeSaNa ajJAnapUrvaka AcaraNa kI nivRtti ke liye hai| sAmAnyataH cAritra eka prakAra kA hai| arthAt cAritramoha ke upazama, kSaya yA kSayopazama se hone vAlI Atmavizuddhi.kI dRSTi se cAritra eka hai| bAhya AbhyAntara nivRtti athavA nizcaya vyavahAra yA prANIsaMyama indriyasaMyama kI apekSA do prakAra kA hai| aupazamika, kSAyika kSAyopazAmika athavA utkRSTa, madhyama, jaghanya vizuddhi ke bheda se tIna prakAra kA hai| chadmasthoM kA sarAga aura vItarAga tathA sarvajJoM kA saMyoga aura ayoga isa taraha cAra prakAra kA hai| sAmAyika chedopasthApanA parihAra vizuddhi sUkSma rUparAya aura yathAkhyAta ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| isI prakAra vividha nivRtti rUpa pariNAmoM kI dRSTi se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta vikalpa rUpa hai| (16)
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanoM kA sAhacarya niyama - ukta tInoM sAdhanoM meM se samyadarzana aura samyagjJAna meM sAhacarya sambandha hai| jaise meghapaTala ke dUra ho jAne para sUrya ke pratApa va prakAza eka sAtha pragaTa ho jAte haiM, usI prakAra jisa samaya darzana moha ke upazama yA kSayopazama se mithyAdarzana kI nivRtti hone se samyagdarzana prAdurbhUta hotA hai, usI samaya mithyAjJAna kI bhI nivRtti ho kara samyagjJAna kA bhI AvirbhAva ho jAtA hai| isa prakAra samyagdarzana aura samyagjJAna kA sAhacarya niyamataH nizcita hai| kintu samyakcAritra kI aniyata sthiti hai| arthAt kisI meM samyagdarzana-jJAnaM ke sAtha hI cAritra ho bhI sakatA hai aura kisI ko samyagdarzana aura samyagjJAna ke pragar3ha hone ke kucha samaya bAda samyakcAritra ho| sAdhanoM kI pUrNatA va ekatA Avazyaka - uparyukta kathana se yaha jJAta ho gayA hai ki mukti sAdhanoM kA sAhacarya niyama kyA hai, lekina pUrNatA krama se hotI hai| sarvaprathama samyagdarzana, tadanantara samyagjJAna aura anta meM samyakvAritra pUrNa hotA hai| inameM se eka bhI sAdhana na ho, eka kI bhI apUrNatA ho to mukti prApta nahIM hotI hai| terahaveM guNasthAna ke prAraMbha meM yadyapi samyagdarzana aura samyagjJAna pUrNa ho jAte haiM phira bhI samyakcAritra kI pUrNatA na hone se mukti nahIM hotI hai| cAritra kI pUrNatA ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAna meM hotI hai| cAritra mohanIya kA abhAva ho jAne se kSINa moha nAmaka bArahaveM guNasthAna meM yathAkhyAta cAritra hai, jo cAritra kI pUrNatA kA sUcaka hai, tathApi cAritra kI pUrNatA ke liye yoga aura kaSAya kA abhAva bhI apekSita hai| bArahaveM guNasthAna meM kaSAya kA abhAva ho gayA hai, lekina yoga kA sadbhAva hai jo terahaveM guNasthAna ke anta taka banA rahatA hai| isIliye teharaveM guNasthAna meM bhI cAritra apUrNa mAnA gayA hai| . ___ yahA~ yaha bhI spaSTa samajha lenA cAhiye ki aupazamika kSAyika samyagdarzana Adi ko prApta karane ke bAda hI tatkAla mukti prApta nahIM ho jAtI hai| kSAyika samyagdarzana Adi se saMpanna AtmA utkrAMti karatI huI vibhinna zreNiyoM sthAnoM ko prApta kara ayogikevalI hI mukta hotI hai aupazamika samyagdarzana Adi prApta AtmA eka nizcita tathA upazAnti moha guNasthAna taka utkrAMti kara patana karatI hai aura apane saMsAra ke kAraNa bhUta mithyAtva guNasthAna para A pahuMcatI hai| samyagdarzana Adi tInoM meM lAkSaNika bhinnatA hone se pArthakya hai, jisase yaha nahIM samajha lenA cAhiye ki pRthaka-pRthaka tIna mokSa ke mArga hai| kintu ina tInoM kA ekatva hone para hI AtmA niHzeSa rUpa se dravya aura bhAvakoM se sarvathA rahita ho mukta hotI hai| mukti prApti ke liye samyagdarzana Adi tInoM ke ekatva kI AvazyakatA kyoM hai? isake liye hama rogopacAra kI prakriyA para dRSTipAta kreN| jisa prakAra niroga hone ke liye auSadhi para zraddhAna, jJAna aura cikitsaka dvArA batAye gaye AcAra ke anusAra pravRtti kI jAtI hai, tInoM meM se eka ke binA roga dUra nahIM ho sakatA hai, usI prakAra bhavarogI ke liye saMsAra roga se mukta hone ke liye samyagdarzana, yA jJAna yA cAritra se mukti prApta nahIM hogii| tInoM kI ekatA anivArya hai| isa sambandha meM eka udAharaNa prasiddha hai - hataM jJAnaM kriyA hInaM hatpa cAjJAninAM kriyaa| dhAvan kilAMdhako dagdhaH pazcannapica pNgulH| (166)
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyogameveha vadantitajjJA, loka cakreNa rathaH pryaati| andhazca paMguzca vane praviSTau, sau saMprabhuktau nagaraM prvissttau|| manovijJAna kI dRSTi se bhI vicAra kareM to jJAta hogA ki samyagdarzana Adi tInoM meM tIna mAnasika zaktiyoM kA samAyojana kiyA gayA hai jJAna, icchA prayatna (kriyaa)| inameM jJAna samyagjJAna rUpa hai, icchA samyagdarzana rUpa aura prayatna samyakcAritra rUpa hai| ina tInoM ghaTakoM kA ekatva aura tAlamela jaise loka vyavahAra meM saphalatA prApta karAtA hai, vahI sthiti mukti prApti ke liye bhI samajhanA cAhiye ki samyagdarzana Adi tInoM kI pUrNa ekatA Avazyaka hai| kevala pRthaka-pRthaka jJAnAdi se mukti prApta nahIM hogii| Upara ke dRSTAnta meM bhI yahI spaSTa kiyA gayA hai| __mukti abhAvAtmaka nahIM hai samyadarzana Adi tInoM sAdhanoM kI pUrNatA aura ekatA hone para mukti prApta hotI hai| parantu vaha hamAre lie pratyakSa nahIM, parokSa hai| isaliye katipaya vyakti mukti kI sattA meM zaMkA karate haiN| isakA Azaya yaha huA ki kisI ne apane paradAdA ko nahIM dekhA aura kahe ki mere paradAdA nahIM the to kauna usakI bAta para vizvAsa karegA? mokSa ke astitva ke viSaya meM zaMkA karane vAlI isI prakAra ke mAne jaayeNge| zAstrIya pramANoM se mokSa ke astitva kI siddhi isa prakAra hai - __ jaise bhaviSya meM hone vAle candra-sUrya grahaNa Adi kA ThIka-ThIka jJAna jyotizAstra se ho jAtA hai ki amuka dina, aMza, kSetra meM grahaNa hogaa| isI prakAra sarvajJa pratipAdita Agama se mukti ke astitva kA jJAna hotA hai| anumAna pramANa se bhI mukti kA astitva siddha hotA hai| jaise dhure ke ghUmane ghaTIyaMtra ghUmatA hai| yadi bailoM kA ghUmanA rUka jAye to dhure kA aura dhure ke rUkane para ghaTIyaMtra kA ghUmanA banda ho jAtA hai| isI prakAra karmodaya rUpI bailoM ke calane para hI cAturgatika rUpa saMsAra dhure kA cakra ghUmatA hai aura caturgati rUpI dhurA hI aneka prakAra kI zArIrika, mAnasika Adi vedanA rUpI ghaTIyaMtra ko ghumAtA rahatA hai| karmodaya kI nivRtti ho jAne para caturgati kA cakra rUka jAtA hai aura usake rUka jAne para saMsAra rUpI ghaTI yaMtra kA calanA bhI baMda ho jAtA hai| kyoMki kAraNa ke abhAva meM kArya nahIM hotA hai saMsAra rUpI ghaTIyaMtra ke rUkane kA nAma hI mukti hai| sArAMza yaha ki samasta duHkhoM aura duHkha ke hetubhUta karmoM kA vinAza ho jAne para AtmA kI jo sthiti banatI hai, vaha mokSa hai| ataH usako abhAva rUpa nahIM mAnA jA sakatA hai| phira bhI kapola kalpanAoM se ghire hue zaMkAgrasta raheM to bhale rheN| yadyapi anyAnya darzanoM meM bhI mukti kA vicAra kiyA gayA hai| kintu prakRta meM zIrSaka ke anusAra jainadarzana ke mukti viSayaka vicAroM ko prastuta kiyA hai| . khajAMcI mohallA bIkAnera 334001 rAjasthAna (167)
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM vrata 198688598690888888888823889SERY * DaoN. e.bI. zivAjI vizva meM aisA koI dharma nahIM hai jisa ne vrata kI AvazyakatA aura usake mahatva ko pratipAdita nahIM kiyA ho| isa lekha meM hama apane Apa ko "jaina dharma meM vrata" taka hI sImita rakheMge kyoMki jisa sUkSmatA se jaina meM dharma vratoM kA anveSaNa kiyA gayA aura vistArita kiyA gayA vaisA anya dharmoM ke vidvAna nahIM kara sake haiN| jaina dharma meM vratoM ke itihAsa para dRSTi DAlane se jJAta hotA hai ki "Arambha meM vratoM' kI saMkhyA bahuta thor3I thii| Adi purANa meM kevala dazalakSaNa, ratnatraya, SoDaza kAraNa, aura aSTAnhikA vratoM kA hI ullekha milatA hai| adhikAMza vratoM kI kalpanA aura racanA bhaTTArakoM dvArA caudahavIM aura solahavIM zatAbdI ke bIca huI jo kAmyavratoM kI zreNI meM Ate haiN|'' jainAgama meM vrata kI paribhASA nimna rUpa se batAI gaI hai - saMkalpa pUrvakaH sevyo niyamo'zubha krmshaaH| nivRtivI vrataM syAdvA pravRti zubha krmshi|| arthAt sevana karane yogya viSayoM meM saMkalpa pUrva niyama karanA athavA hiMsAdi azubha karmoM se saMkalpa pUrvaka virakta honA athavA pAtradAnAdika zubha karmoM meM saMkalpa pUrvaka pravRtti karanA vrata hai| devendra muni zAstrI ke anusAra vrata kA artha, kisI kArya ko karane yA na karane kA mAnasika nirNaya batalAte haiN| jise vyavahAra meM saMkalpa kahA jA sakatA hai kintu ve saMkalpa aura vrata meM antara karate haiN| ve likhate haiM -"saMkalpa mAnasika nirNaya hI hai aura nirNaya zubha tathA azubha donoM prakAra ke ho sakate haiM, para vrata sadA zubha hI hotA hai| vaha jIvana ko niyaMtrita karane vAlI svecchA se svIkRta maryAdA hai| samAja, rASTra aura parivAra kI suvyavasthA, surakSA aura sukha zAMti ke lie vrata grahaNa karanA Avazyaka hai| vrata eka prakAra kA AtmAnuzAsana hai jo zarIra, indriya aura mana ko apane anuzAsana meM rakhatA hai|" ra vrata aura viveka meM gaharA sambandha hai kyoMki vrati kevala vrata hI nahIM letA, pahile vaha viveka ko jagAtA hai, zraddhA aura saMkalpa ko dRr3ha karatA hai, kaThinAiyA~ jhelane kI kSamatA paidA karatA hai| pravAha ke prati kUla calane kA sAhasa lAtA hai phira vaha vrata letA hai|" 3 / jaina dharma meM pracalita vrata - mahAvIra ne jIvana vrata sAdhanA kA prArupa prastuta kiyA thaa| isI kAraNa sAdhanA jIvana ko do vargoM meM bAMTate hue unhoMne bAraha vrata btlaaye| ina bAraha vratoM kI tIna zreNiyA~ 1. mahAvIra jayantI smArikA, 1972 jaina AcAra siddhAnta aura svarUpa, devendra mani zAstrI pR. 193 // pravacana DAyarI 1956-57, AcArya tulasI (168)
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM jo zrAvaka varga ke lie hai| ye vrata, pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura zikSAvrata haiN| vaise paMca mahAvratoM kA guNagAna jaina dharma ke siddhAntoM ke rUpa meM prasiddha hai, jisa meM (1) ahiMsA (2) satya (3) asteya (4) brahmacarya aura (5) aparigraha ginAye jAte haiN| ye pAMcoM vrata zrAvaka aura zramaNa donoM ke lie haiM, antara kevala itanA hI hai ki zramaNa jIvana meM unakA pAlana pUrNa rUpa se karatA hai aura gRhastha unakA pAlana AMzika rUpa se karatA hai| 4 aNuvrata ke antargata ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha kA hI samAveza hai kintu zrAvaka apanI-apanI kSamatA evaM sthiti ke anusAra usakA pAlana karate haiN| guNavrata ke antargata dizAvrata, upabhoga, paribhoga parimANa vrata evaM anarthadaNDa kA samAveza kiyA gayA hai| zikSAvrata ke antargata sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadhopavAsa evaM atithi saMvibhAga bheda kiye gaye ahiMsA vrata - ahiMsA kA pUrA AcaraNa mahAvrata kahalAtA hai aura AMzika rUpa se pAlana karanA aNuvrata kahA jAtA hai| prazna vyAkaraNa vRti ke adhyayana se jJAta hotA hai ki jahA~ ahiMsA ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai vahA~ dayA, dAna, sevA abhaya Adi kA ullekha bhI ahiMsA ke antargata hI hai| 1/1 kA udAharaNa dete hae baladeva upAdhyAya apanI pastaka 'bhAratIya darzana meM likhite haiM "isa prakAra mana, vacana aura karma se kisI bhI prANI ko kSati na pahuMcAnA saba para samAna bhAva se dayA karanA, abhaya dAna denA, prANimAtra kI sevA karanA ahiMsA ke rUpa haiN|"5 ahiMsA vrata ke rUpa meM "zramaNa ko ", DaoN. sAgaramala jaina kA kathana hai, "sarvaprathama sva aura para kI hiMsA se virata honA hai' kAma, krodha, lobha, moha Adi dUSita manovRttiyoM ke dvArA AtmA ke svaguNoM kA vinAza karanA sva hiMsA hai| dUsare prANiyoM ko pIr3A evaM hAni pahuMcAnA para hiMsA hai| dazavaikAlika sUtra meM kahA gayA hai ki bhikSu jagata meM jitane bhI prANI haiM unakI hiMsA jAnakara athavA anajAna meM na kareM, na karAveM aura na hiMsA karane vAle kA anumodana hI kreN|" 5 kintu eka sAMsArika vyakti athavA gRhastha ke lie jIvana nirvAha hetu hiMsA se bacanA asambhava hai isa kAraNa gRhastha ke lie pA~ca ahiMsA aNuvrata batAye gaye haiM - __ (ka) Arambhika hiMsA - bhojana banAne, Aga jalAne, gamana karane Adi Arambhika kAryoM meM bahuta se choTe-choTe jIvoM kI hiMsA ho jAtI hai jisa se sarvathA bacanA gRhastha ke lie asambhava hai| (kha) audyogika hiMsA - kRSi Adi vyavasAyoM meM bahuta se choTe-choTe jIvoM kI rakSA karanA asambhava hai| ataH aisI hiMsA yadi hotI hai to gRhastha ke lie kSamya hai| (ga) virodhI hiMsA - manuSya ko apanI, apane parivAra ke sadasyoM, samAja va rASTra kI rakSA DAkU, luTere, asAmAjika prANiyoM se karanI par3atI hai| aisI dazA meM manuSya ko apanI Atma zakti ke 4. jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana- DaoN. sAgaramala jaina, pR. 331 5. bhAratIya darzana- baladeva upAdhyAya pR. 65-66 / 6. dazavaikAlika sUtra 6/10; jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana- DaoN. sAgaramala jaina, pR. 332 // - (169
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA apanI evaM AzritoM kI rakSA prANa dekara bhI karanA anucita nahIM hai| vaha ahiMsA aNuvrata kA pAlana hI kahalAyegA kyoMki usa kI bhAvanA hiMsA karane kI nahIM hai| bhaya se bhAganA bhI ucita nahIM hiMsA Adi azubha bhAvanA se azubha karmoM kA baMdhana hotA hai| bhAvanA rahita, zuddha, vItarAga avasthA meM kisI karma kA bandhana nahIM hotA hai| (gha) saMkalpI hiMsA manuSya jaba vicAra, saMkalpa dvArA yA pramAda vaza kisI prANI kA jIvana naSTa karatA hai, athavA svAda yA zauka ke lie kisI pazu ko mAra kara bhojana ke rUpa meM grahaNa karatA hai athavA jo vastu pazu pakSI ke mAre jAne se banatI hai, use saMkalpI hiMsA ke antargata rakhA jAtA hai / jahA~ taka ho sake manuSya ko saMkalpI hiMsA bhI bacanA cAhiye / satyavrata - mahAvIra svAmI ne satya ko bhagavAna ke rUpa meM mAnA hai (taM saccaM khu bhagavaM) jaina dharma evaM darzana ke anusAra pArasanAtha dvivedI apanI pustaka bhAratIya darzana meM satya kI vyAkhyA nimna rUpa se karate haiM - " satya kA artha hai asatya ( mithyA) kA sarvathA parityAga arthAt mana, vacana aura zarIra se mithyA AcaraNa kA sarvathA parityAga karanA 'satya' hai| satya vaha mahAvrata hai jisase hamAre jIvana meM eka mAdhurya utpanna hotA hai, navIna sphUrti evaM preraNA utpanna hotI hai, eka nayA prakAza milatA hai| satya ke vividha rUpa haiN| kSamA, nirAbhimAnatA, vinamratA, udAratA, sevA Adi sabhI satya ke rUpa haiN| rAga-dveSa, krodha, lobha, moha Adi ke vaza meM hokara kabhI mithyA AcaraNa kara baiThatA hai, ataH unakA sarvathA parityAga karanA cAhie / isa prakAra manasA, vAcA, karmaNA saba prakAra se mithyA AcaraNa kA parityAga karanA 'satya' hai| 8 cAhiye ratana lAla jaina satya kA vizleSaNa nimna rUpa se karate haiM "apane Arthika Adi lAbha ke lie dUsaroM ko dhokhA denA yA isa prakAra kahanA, saMketa karanA yA cupa rahanA jisase dUsare manuSyoM ko bhrama ho jAya yA ve anyathA prakAra samajha jAyaM asatya AcaraNa hai| yadi satya kaha dene se koI bar3A anartha hotA hai to aisA satya bhASaNa bhI ucita nahIM hai| yadi kisI satya bAta ke kaha dene se, kisI ke ghara kalaha tathA Apasa meM mAra-pITa hone kI AzaMkA ho to aisI bAta ko kahanA kabhI bhI ucita nahIM kahA jA sktaa| isI prakAra yadi koI cora, DAkU yA anya vyakti kisI ke dhana apaharaNa karane hetu, usa vyakti ke ghara kA bheda lenA cAhe aura apane duSya abhiprAya ko chipAkara mIThI-mIThI bAta banAye, to aisI avasthA meM usase satya kahanA kabhI bhI ucita nahIM kahA jA sktaa| aise avasaroM para mauna dhAraNa karanA hI upayukta hai| dUsare manuSyoM ke gaurava kama karane yA apayaza phailAne ke hetu unake gupta doSoM ko pragaTa karanA yA anya prakAra kI burAI karanA anucita hai| satya vratI ke lie ucita hai ki vaha sadA satya kI khoja kare, pratyeka bAta para niSpakSa buddhi se vicAra evaM manana kare, satya ke lie bar3e se bar3A tyAga karane ke lie tatpara rahe, jo satya pratIta ho usa ko aMgIkAra kare, jo vicAra dhAraNAyeM asatya mAlUma ho, unako tyAga de / 9 7. .8. 9. Atma rahasya- ratanalAla jaina pR. 149 / bhAratIya darzana, pArasanAtha dvivedI, pR. 65-66 / AtmA rahasya- ratanalAla jaina, pR. 150 - 151 / (170)
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie dU AcArAMga sUtra 1/3/2, 1/3/3 meM spaSTa kahA gayA hai ki satya meM mana kI sthitaratA karo, jo satya kA varaNa karatA hai vaha buddhimAna pApa karmoM kA kSaya kara detA hai| satya kI AjJA meM vicaraNa karane vAlA sAdhana isa saMsAra se pAra ho jAtA hai| satya mahAvrata ke antargata pA~ca bhAvanAoM kA vidhAna hai jinakA pAlana karanA cAhie -(1) vicAra pUrvaka bolanA cAhie, (2) krodha kA tyAga karake bolanA cAhie, (3) lobha kA tyAga karake bolanA cAhie, (4) bhaya kA tyAga karake bolanA cAhie, aura (5) hAsya kA tyAga karake bolanA caahie| 10 asteyavata - svArtha vaza anya vyaktiyoM ke dhana Adi padArthoM kA binA anumati ke le lenA steya athavA caurya ke antargata mAnA jAtA hai| isakA sarvathA parityAga karanA asteya kahalAtA hai| caurya ko eka prakAra kI hiMsA hI mAnI gaI hai| prazna vyAkaraNa sUtra meM kahA gayA hai ki AdattAdAna (corI) saMtApa, maraNa evaM bhaya rUpI pAtakoM kA janaka hai| dUsare ke dhana ke prati lobha utpanna karatA hai| corI karanA apayaza kA kAraNa hotA hai| Atma rahasya pustaka meM likhA gayA hai, "yadi koI sampatti yA vastu supurda kI jAeM usa vastu ko har3apa kara lenA yA thor3A denA bhI corI meM sammilita hai| corI kiye hue bhUSaNa Adi vastuoM ko thor3e se mUlya meM le lenA bhI corI hI hai| dUsare manuSyoM ko corI karane kI preraNA karanA, uttejanA denA, corI DAke Adi kAryoM kI prazaMsA karanA sarvathA anucita hai| dUsare vyakti kI vastuoM ko dabAva DAlakara, dhokhA dekara yA bahalAkara le lenA bhI isa acauryavrata ke viruddha hai| kisI anya vyakti kI ajJAnatA, durvyavasthA yA mUrkhatA se lAbha uThAkara usa kI bahumUlya vastu ko kama mUlya dekara le lene se bhI isa vrata meM dUSaNa AtA hai| anucita lAbha uThAne ke lie cuMgI se bacane ke hetu chipAkara vastu ko nagara meM lAnA, cuMgI ke aphasaroM ko banAvaTI bIjaka dikhAkara kama cuMgI denA, banAvaTI bahI khAtA dikhalAkara inakama Taiksa adhikArI se kama niyata inakamaTaiksa niyata karAnA rela meM binA TikiTa calanA yA nIce zreNI kA TikaTa lekara UMcI zreNI ke Dibbe meM baiTha kara jAnA, bar3hiyA zreNI kI vastu meM ghaTiyA zreNI kI vastu milA denA, choTe gaja se nApa denA, tola meM kama de denA Adi bAteM caurya karma meM sammilita hai|"11 jaina dharma-darzana meM steya ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai (1) dravya kSetra (3) kAla (4) bhaav| dravya meM sajIva nirjiva vastuoM ko rakhA gayA hai| kSetra meM gRha, bhUmi, khetI Adi ko ginAyA jAtA hai| kAla meM vetana, RNa Adi meM kamI-bezI karane kI bAtoM ko liyA jAtA hai aura bhAva meM kisI lekhaka kI racanA, cAheM vaha kavitA, lekha athavA nibandha ho, curAne ko liyA jAtA hai| isa kAraNa steyavrata kA prAvadhAna samAja evaM vyakti donoM ke lie lAbhaprada hai| brahmacaryavrata - jIvana meM brahmacarya kA bahuta adhika mahatva hai| pA~coM mahAvratoM meM brahmacarya jIvana meM eka vizeSa sthAna rakhatA hai| aisA kahA jAtA hai ki brahmacarya vrata bhaMga ho jAne para sabhI vrata tatkAla bhaMga ho jAte haiN| prazna vyAkaraNa sUtra meM batAyA gayA hai ki brahmacarya vrata ke bhaMga hone se sabhI vrata niyama, zIla, tapa, guNa Adi dahI ke samAna mathita ho jAte haiM, cUra-cUra ho jAte haiM, unakA vinAza ho jAtA hai| 12 prazna vyAkaraNa sUtra ke AdhAra para hI DaoN. sAgaramala jaina likhate haiM -"brahmacarya uttama tapa niyama, jJAna, 10. 11. 12. jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana - DaoN. sAgaramala jaina, pR. 334 / Atma rahasya- ratanalAla jaina, pR. 151-152 / prazna vyAkaraNa sUtra, 9 (171).
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana, cAritra, samyakatva tathA vinaya kA mUla hai| brahmacarya kA pAlana karane se manuSya kA antaHkaraNa, prazasta gambhIra aura sthira ho jAtA hai|" 13 ataH mana, vacana aura karma se samasta iMdriyoM para saMyama karanA evaM sabhI prakAra kI vAsanAoM evaM kAmanAoM kA parityAga karanA brahmacarya vidhAna ke antargata dekhA jAtA hai, brahmacarya vrata ke pAlana kA sabase sundara vizleSaNa ratanalAla jaina ne kiyA hai jo nimna prakAra se hai - " saba se uttama bAta yaha hai ki manuSya pUrNa brahmacArI rahe, kisI strI ke sAtha kAma sevana na kareM, na kAma vAsanA ko hRdaya meM sthAna de, apane mana para niyantraNa rakheM, pUrva brahmacArI honA sAdhAraNa gRhastha ke lie kaThina hai, isalie gRhastha ke lie ucita hai ki vaha apanI kAma vAsanA ko apanI vivAhitA strI ke atirikta anya kisI strI se cAhe vaha vivAhita ho yA avivAhitA, gRhasthina ho yA vezyA, kAma sevana na kreN| strI yA lar3akoM ke sAtha anaMga-krIr3A karanA vyabhicAra se bhI adhika nindya evaM dUSita hai| para strI ke sAtha azlIla hAsya karanA, manorama aMga dekhanA, ramane kI vAsanA hRdaya lAnA, Asakta honA Adi brahamacarya vrata ke viruddha hai| apanI vivAhitA strI ke bhoga vilAsa meM rata rahanA bhI kabhI ucita nahIM kahA jA sakatA hai| isalie mumukSu jIva kA kartavya hai ki kAma vAsanA ko vaza kreN| jahA~ taka saMbhava ho sake, utanA kama apanI dharma patnI ke sAtha saMbhoga kreN| zreSTha to yaha hai ki kevala saMtAna utpattita ke hetu, mAsika dharma ke pazcAt apanI dharma patnI ke sAtha saMbhoga kreN| brahmacarya vratI ke lie upayukta hai ki vaha apanI Atmika zakti evaM paristhiti para bhalI bhAMti vicAra karake apane jIvana paryanta yA kiMcita kAla ke lie, apanI strI ke sAtha bhI bhoga karane ke niyama banA le| ina niyamoM se usako brahmacarya vrata pAlane meM bar3I sahAyatA milegI / " " " 14 aparigraha vrata jaina dharma meM vizvAsa kiyA jAtA hai ki ahiMsA kI AdhAra zilA aparigraha hai| aparigraha kI sAdhanA ke binA ahiMsA Tika nahIM sakatI / 15 hameM yahA~ eka bAta kA smaraNa rakhanA cAhie ki bAta vastuoM ko chor3ane kI nahIM hai kintu vastuoM se alipta rahane kI hai| dazavaikAlika 6/21 meM mAnA gayA hai ki Antarika mUcchi bhAva yA Asakti hI parigraha hai / tatvArthasUtra bhI yahI kahA gayA hai| ataH aparigrahavrata lenA vyakti evaM samajA donoM ke lie lAbhaprada hai| vizva meM varga bheda, viSamatA, zoSaNa evaM saMgharSa-parigraha ke kAraNa hI utpanna hote haiN| ataH parigraha karmoM ke bandhana kA kAraNa banatA hai| aparigraha ke do pakSa haiM : Atmagata aura samAjagata | aparigraha vratI isa vrata se Atma sAdhanA kI ora to bar3hatA hI hai, sAtha-sAtha samAja kA upakAra bhI karatA hai| apane Apa kI zuddhi tathA upalabdha Aya kA vaha sImAdhikaraNa evaM visarjana karatA hai aura isa prakAra vaha loka aura paraloka kartavyoM meM apanI bhAgIdArI kA vahana ImAnadArI se karatA hai| DaoN. sAgaramala jaina likhate haiM - " jaina AgamoM meM parigraha do prakAra kA mAnA gayA hai, (1) bAhya parigraha aura (2) Amyantarika parigraha / bAhya parigraha meM ina vastuoM kA samAveza hotA hai - (1) kSetra (khulI bhUmi), (2) vastu (bhavana), (3) hiraNya (rajata), (4) svarNa, (5) dhana (sampatti), (6) dhAnya, (7) dvipada 13. jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana- DaoN. sAgaramala jaina, pR. 336 / 14. Atma rahasya- ratanalAla jaina, pR. 152 / 15. tIrthakara - zrI vidyAnanda vizeSAMka, pR. 133 /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dAsa-dAsI), (8) catuSpada (pazu Adi) aura (9) kupya (gharagRhasthI kA saamaan)| jaina zramaNa ukta saba parigrahoM kA parityAga karatA hai| itanA hI nahIM use caudaha prakAra ke Abhyantarika parigraha kA bhI tyAga karanA hotA hai jaise 1. mithyAtva, 2. hAsya, 3. rati, 4. arati, 5. bhaya, 6. zoka, 7. jugupsA, 8. strIveda, 9. puruSaveda, 10. napusaMkaveda, 11. krodha, 12. mAna, 13. mAyA aura 14. lobha" uparyukta rUpa se hamane dekhA ki kisa prakAra zramaNa evaM zrAvaka ke lie vratoM kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| hamane guNavrata aura zikSAvrata kA bhI ullekha kiyA thA jina kA pAlana kiyA jAnA caahie| isa lekha ke dvArA merA nivedana jaina dharma ke samasta anuyAyiyoM se, cAhe ve zramaNa ho athavA zrAvaka, hai ki vartamAna meM vizva meM vyApta viSamattAoM se bacane evaM bacAne kA eka hI sAdhana hai aura vaha hai vrt| ataH isakA pracAra evaM prasAra karane kI aura sAtha hI sAtha jIvana meM utArane kI AvazyakatA hai jo jaina samAja meM dRSTigocara nahIM hotI hai| kyA maiM masIhI dharma kA anuyAyI hote hue AzA karUM ki jaina dharma ke anuyAyI evaM upadezaka anya dharmoM ke sammukha vratoM kA pAlana kA udAharaNa peza kareMge yA ye bAteM kevala dhArmika graMthoM taka hI sImita rahegI yA kevala jIvhA ke AbhUSaNa banegeM? ArAdhanA 27 ravIndra nagara, ujjaina apane lie to sabhI jite haiM para dUsaroM ke lie jItA haiM vahI mahAna haiN| AtyIyatA kI isa bhAvanA ke vikAsa kA bhI eka krama hotA haiN| kucha vyakti aise hote haiM jo sirpha apane lie hI svArtha tathA apane hI zArIrika sukha kA dhyAna rakhate haiN| kucha aise hote haiM jo apane parivAra va sage-sambandhiyoM kI hita ciMtA meM lIna rahate haiN| unase jo ucca hote haiM ve apane deza kI kamAI va sukhaH samRddhi kA prayatna karate haiM kintu jinakA hRdaya unase bhI adhika nizAe hotA haiM, ve vizva ke pratyeka prANI ke sukha ko apanA sukha tathA duHkha ko apanA duHkha samajhate haiN| * yuvAcArya zrI madhukara muni &MA
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM jJAna kA svarUpa * DaoN. kAlidAsa jozI 3588888888888880000888 samUce jaina dArzanika cintana kA mukhya AdhAra hai anekaantvaad| yaha vizva ke svarUpa ko samajhane kA eka dRSTikoNa hai| ekAnta kA matabala hai koI eka hI nizcaya yA nirnny| anekAntavAda kA yaha mantavya hai ki kisI bhI vastu ke saMbaMdha meM aikAntika pakSa lenA sambhava nahIM hotA, kyoMki koI bhI vastu ananta dharmAtmaka hotI hai| mukta yA kevalI avasthA meM jIva ko una sabhI dharmoM kA jJAna hotA hai| usa kA jJAna sImita yA adhUrA nahIM hotaa| parantu baddha jIva meM inameM se kucha hI dharmoM kA jJAna ho sakatA haiN| sabhI dharmoM kA nhiiN| isa ko samajhAne ke liye hAthI aura sAta aMdhoM kI kathA kA ullekha kiyA jAtA hai| vyavahAra meM hama kisI vastu ke saMbaMdha meM kitanA bhI samajheM, kaheM, yA varNana kareM, to bhI usake sabhI dharmoM kA varNana nahIM kara skeNge| kucha dharma hamAre kathana kI maryAdA ke bAhara hI rheNge| yahI anekAntavAda kA tAtparya hai| . sAta naya tathA cAra nikSepa - ananta guNAtmaka vastu kA sampUrNa varNana karane kI zakti kisI bhI manuSya ke pAsa na hone se hama loga jo bhI kucha kahate haiM vaha hamezA anya guNa sApekSa hI samajhA jAnA caahiye| kisI bhI vastu ke varNana meM dravya, kSetra, kAla, aura bhAva, ina cAra bAtoM kA vicAra kiyA jAtA hai| vastu ke ananta guNoM meM se aura paryAyoM se kucha hI ora dhyAna dekara hama apanA abhimata yA abhiprAya banAte haiN| isa sImita, apUrNa, abhiprAya ko 'naya' kahate haiN| naya ke sAta prakAra kahe gaye haiN| 1) naigama naya 2) saMgraha naya 3) vyavahAra naya 4) RjusUtra naya 5) zabda naya 6) samabhirUr3ha naya, tathA 7) evaM bhUta naya prathama tIna naya dravyArthika, tathA antima cAra naya paryAyArthika kahalAte haiN| ina sAta nayoM ke sAtha cAranikSepa mAne jAte haiN| (1) nAma nikSepa kA matalaba hai, kisI vastu ko nAma se phcaannaa| (2) sthApanA nikSepa meM vastu ko usake AkAra ke anusAra grahaNa kara liyA jAtA hai| (3) dravya nikSepa vastu kI saraMcanA jisa dravya se huI hai usakI ora dhyAna dene ko kahate haiN| (4) bhAva nikSepa, arthAta vastu ke sAtha jo saMkalpanA yA bodha bhAva jur3A huA hotA hai, usake AdhAra para vastu ko jaannaa| syAdvAda - vastu kA anekAnta svarUpa, tathA usakA jJAna hamezA nayAtmaka hI honA, ina do tathyoM ko samajha lene para syAdvAda ko hameM svIkAra karanA hI par3atA hai| hamArA jJAna paripUrNa na hokara aMzAtmaka hotA hai isakA matalaba yaha nahIM hotA ki vaha asatya hotA hai| apUrNa hone para bhI usameM satya kA aMza honA hI caahiye| isIliye 'satya' yA 'asatya' yaha jJAna kI kasauTI na mAnakara vaha kasauTI "sthAna' (zAyada aisA ho) yaha mAnanI pdd'egii| vastu ke ananta dharmoM meM se kisI eka ke saMbaMdha meM kaha sakeMge 'syAdasti, aura kisI anya dharma ke bAre meM 'sthAnnAsti' aisA kahanA pdd'egaa| 'asti' tathA 'nAsti' ina donoM zabdoM kA prayoga isa prakAra eka hI vastu ke sandarbha meM kara sakate haiN| asti tathA nAsti ina donoM meM jo bheda yA virodha samajhA jAtA hai vaha 'syAt' isa zabda kA prayoga karane se khatma ho jaayegaa| yahI syAdvAda kA (174)
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta hai| prasiddha jaina dArzanika malliSeNa sUri ke syAdvAdamaMjarI meM kahA gayA hai ki jJAna ke ananta dharmAtmaka hone se hI syAdvAda siddha hotA hai| saptabhaMga - bhaMga kA artha hai vibhAjita karanA yA toddnaa| syAdvAda ke anusAra kisI bhI vasta ke saMbaMdha meM jo aneka vidhAna saMbhava hoMge unake sAta vibhAga yA 'bhaMga' ho sakate haiN| unameM tIna bhaMga mUlabhUta mAne jAte haiN| bhagavatI sUtra isa graMtha meM kevala tIna hI bhaMgoM kA ullekha milatA hai| ve tIna bhaMga hai -(1) syAdasti (2) syAnnAsti (3) syAda vktvyH| parantu bAda meM yaha dekhA gayA ki ina tInoM meM se do-do ko eka dUsare ke sAtha lene se aura cAra bhaMga bana jAte haiN| isa prakAra jJAna ke sAta bhaMga yA vibhAga bAda meM pracalita huve, unako saptabhaMga kahA jAne lagA, tathA syAdvAda aura saptabhaMga ina donoM ke bIca eka aTUTa riztA bana gyaa| ve anya cAra bhaMga isa prakAra haiM -(4) syAdasti nAsti (5) syAdasti ca avaktavyaH (6) syAnnAsti ca avaktavyaH tatA (7) syAdasti ca nAsti ca avktvyH| jJAna ke pA~ca prakAra - jJAna jIva kA guNa hai| svabhAva se jIva ananta jJAna se yukta rahatA hai| parantu jJAnAvaraNIya karma ke kAraNa yaha ananta jJAna hama saba logoM meM AcchAdita ho jAtA hai| jJAna ke pA~ca prakAra hote haiN| ve haiM -matijJAna, zrutajJAna, avadhi, manaH paryaya, tathA kevala jnyaan| iMdriya ke sanni karSa se mana meM jo vastu kA bodha hotA hai usako matijJAna kahate haiN| isake cAra stara hote haiN| avagraha bAda vizeSa bodha kI jijJAsA hotI hai, vaha IhA nAma kA dUsarA stara hai| usake dvArA jo bodha hogA vaha 'avAya' nAma * kA tIsarA stara hai| kAlAntara se isakA smaraNa hotA hai, vahI cauthA stara dhAraNA kahalAtA hai| matijJAna ke aneka bheda mAne gaye haiN| jaina dArzanikoM ne unake saMbaMdha meM vistRta vizleSaNa kiyA hai|| jJAna kA dUsarA prakAra hai zruta jnyaan| isakA mukhya AdhAra hotA hai zAstra vcn| mati tathA zruta ina donoM ko parokSa jJAna kahA jAtA hai| isake alAvA jo jJAna jIva ko iMdriyoM ke mAdhyama ke binA prApta hotA hai, vaha pratyakSa jJAna hai| usake tIna prakAra hai avadhi, manaH paryaya, tathA kevl| avadhi jJAna pudgala dravya ke jJAna ko kahate haiN| manaH paryaya jJAna cAritrya saMpanna sAdhu logoM ko hI prApta ho sakatA hai| isase kisI bhI vyakti ke mana ke vicAroM kA jJAna hotA hai| samyaka cAritrya ke AcaraNa se jJAnAvaraNIya karma kA kSaya ho jAne se jIva kI svabhAvagata anaMta jJAnazakti prakaTa hone se kevala jJAna kA udaya hotA hai| usako sthala aura kAla kI koI sImA nahIM rhtii| kevalI puruSa ko kisI bhI vastu ke sabhI ananta guNoM kA jJAna ho jAtA hai| vaha jIva lokAkAza ko pAra karake saMsAra ke bandhana se hamezA ke liye mukta ho jAtA hai| kevala jJAna se mukti ko prApta honA yahI pratyeka vyakti ke jIvana kA antima lakSya hai| epha-305 emyanagarI bibavevAr3I, puNe 411037 (175)
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'AcArAMga' aura kabIra - darzana 'AcArAMga' jainAgama kA prasiddha grantha hai jisameM AcAra ke jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya (brahmacarya ) kA vizada nirUpaNa kiyA gayA hai| AcAra darzana kA mUlAdhAra samatA hai yAnI sabhI prANiyoM se ekAtmAnubhava karanA / sukha-duHkha, jIvana-maraNa, mAna apamAna meM samatva kA anubhava karanA / kabIra nirguNa bhaktizAkhA ke jJAnamArgI kaviyoM meM siramaura haiN| unake kAvya kA paryavekSaNa karane para vidita hotA hai ki unhoMne AcAra para, jIvana vyavahAra para adhika bala diyA hai| unake dArzanika siddhAMtoM ko jaba dekhate haiM to unameM aura AcAraMga-pratipAdita siddhAntoM tathA jIvana mUlyoM meM atyadhika sAmya parilakSita hotA hai| kabIra ke dArzanika AdhyAtmika vicAroM ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM. 1. paramatatva 2. jIvatatva 3. mAyAtatva paramatatva ke viSaya meM kabIra kA dRSTikoNa nirAkAra tathA sAkAra se pare hai, vaha na dvaita aura na advaita, vaha na nirguNa hai na saguNa / brahma kA svarUpa anirvacanIya hai| rahasyavAdI zailI meM kabIra kA anirvacanIya brahma sabake lie bodhagamya nahIM, vaha agama hai jIva usI paramatatva kA aMza hai, ataH ajara-amara hai| lekina paramAtmA yA paramatatva kI sthiti ko 'AcArAMga ke anusAra abhivyaMjita kiyA hai| 'AcArAMga' meM paramAtmA kA abhinirUpaNa agrAMkita hai - 1. savve sarA yiTTaMti (123) saba svara lauTa Ate haiM - paramAtmA zabda ke dvArA pratipAdya nahIM hai / vahA~ koI tarka nahIM hai vaha tarka gamya nahIM hai| vaha mati dvArA grAhma nahIM hai| 2. takkA jattha NaM vijjai (124) * 3. maI tattha Na gAhiyA (125) vaha akelA, zarIra rahita aura jJAtA hai / 4. oe appatidvANassa kheyaNNe (126) DaoN. nijAmauddIna 5. seNa dIhe, Na hasse, Na vaTTe, Na taMse, Na cauraMse, Na parimaMDale / (176)
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha na dIrgha hai, na hasva hai, na vRta hai, na trikoNa hai, na catuSkoNa hai, aura na parimaNDala hai| 6. Na subbhigaMdhe, Na durbhigNdhe| (129) vaha na sugaMdha hai aura na durgandha hai| 7. Na kakkar3e, Na maue, Na garue, Na lahue Na sIe, Na uNhe, Na giddhe, Na dukkhe vaha na karkaza hai, na mRdu hai, na guru hai, na laghu hai, na zIta hai, na uSNa hai, na snigdha hai aura na rUkSa hai| 8. arUvI sattA (138) vaha amUrta astitva hai| 9. se Na sadde, Na rUve, Na gaMdhe, Na phAse, iccetaav| (160) vaha na zabda hai, na rUpa hai, na gandha hai, na rasa hai, na sparza hai, itanA hI hai: aba kabIra vANI meM isa paramAtmA kA, paramatatva kA pratibimba nihArie - (1) koI dhyAvai nirAkAra ko, koI dhyAvai saakaar| ___ vaha to ina doU te nyArA, jAnai jaannhaaraa|| (2) avagata kI gati kyA kahUM jAkara gA~va na naavN| guna-bihIna kA pekhiye, kAkara dhariye naav|| (3) jyoM tila mAhIM tela hai, jyoM cakamaka meM aagi| terA sAI tuljha meM, jAgi sake to jaagi|| (4) bhArI kahUM to vahu DarUM, halkA kahUM to jhuutth| - maiM kA jAnoM rAma * nainA kabahU na diitth|| (5) terA sAI tujjha meM, jyoM pahupana meM baas|| jainadarzana meM AtmA aura zarIra ko bhinna mAnA hai, yahIM 'bheda -vijJAna' hai lekina AtmA aura paramAtmA kI abhinnatA darzAI gaI hai yAnI AtmA apane rAga-dveSa rahita, vikAra rahita svarUpa ke kAraNa paramAtmA kA abhidhAna dhAraNa kara letI hai| kabIra ne AtmA paramAtmA kI abhinnatA bAra-bAra vyakta kI hai| jala meM kuMbha, kuMbha meM jala hai, bAhara-bhItara paanii| / phUTA kuMbha jala jalahi samAnA, yaha tatha ko jnyaanii|| mAyA kA vyavadhAna Ane para jIva paramAtmA se pRthaka rahatA hai, jahA~ mAyA kA AvaraNa haTA, bajhaM AtmA apane zuddha, jJAnamaya rUpa meM vyakta ho jAtI hai| mAyA kA dArzanika rUpa jainadarzana meM karma, kAma, krodha, parigraha, lobha, ghRNA, rAga-dveSa Adi kahA jaayegaa| "AcArAMga" meM kahA gayA hai - (177)
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kohAimANaM haNiyA ya vIre, lobhassa pAse NirayaM mahaMte / " (zItoSNIya, 1,49 ) arthAt vIra puruSa kaSAya ke AdibhUta krodha aura mAna ko naSTa kre| lobha ko mahAna naraka ke rUpa meM dekhe| 'AcArAMga' meM ahiMsA tathA aparigraha kI carcA bAra-bAra kI gaI hai, kabIra ne bhI inakA bAra-bAra ullekha kiyA hai kucheka udAharaNa dekhie - moha ke kAraNa vyakti janma-maraNa ko prApta hotA hai| hiMsA anAryavacana hai aura ahiMsA Arya vacana hai - - saba AtmAeM samAna haiM - savvesiM jIviyaM piyaM (loka. 3, 64) saba prANiyoM ko jIvana priya hai moheNa gabdhaM maraNAti ati (loka. 1, 7) samaya logassa jANitA (3, 1, 3) manuSya parigraha se apane Apako annaariyvynnmeyN| AriyavayaNameyaM // ( samyaktva 2, 21-24) 1. .. pariggahAo appANaM avasakkejjA (2, 117) 'AcArAMga' (loka. 101, 103) meM spaSTataH kahA gayA hai ki jise tU hanana karane yogya samajhatA hai vaha tU hI hai, cUMki apanA kiyA karma bhoganA par3atA hai isalie kisI kA vadha na karanA cAhie / zuddha - azuddha AhAra ke viSaya meM yahA~ nirdiSTa mata dhyAtavya hai / 1 azuddha bhojana ke parityAga kA diyA gayA yaha upadeza Aja ke yuga meM bahuta Avazyaka hai, madya mAMsa, machalI, aNDA sabhI kA tyAga kara zuddha, sAtvika, zAkAhArI bhojana lenA cAhie jo na pApa kA bhAgI banatA hai na roga utpanna karane vAlA hai| kabIra ne mAMsAhAra kI niMdA kI hai - lokavijaya, 108 - rakhe dUra sAMjhai muragI maare| kabIra ne ahaMkAra kI, tRSNA kI, lobhavRtti kI khUba nindA kI hai| ahaMkArI manuSya ko sukha kahAM, paramAtmA kI prApti kahAM - unako bihizta kahAM teM hohi, maimatA mana mAri ne, nAnhA kari kari pIsa | taba sukha pAvai sundarI, brahma jhalakkai sIsa // (178)
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyA ke viSaya meM kabIra kI ukti mAyA dIpaka nara pataMga bhrami bhrami ivai paranta kahai kabIra gura gyAna taiM, eka Adha ubaranta aparigraha evaM saMtoSavRtti kA isase acchA aura kyA dRSTAnta hogA sAIM itanA dIjie jAmeM kuTumba samAya / maiM bhI bhUkhA na rahUM, sAdhu na bhUkhA jAe // gaudhana gajadhana bAjidhana aura ratana dhana khAna jaba Avai santoSa dhana saba dhana dhUri samAna // ye uddharaNa sAmyadRSTi darzAne ke abhiprAya se die gae haiN| yahA~ 'AcArAMga' aura 'kabIra vANI' meM jIvana ke vyAvahArika rUpa ko bimbAyita paayeNge| donoM kRtiyoM meM jahA~ AdhyAtmika tatvoM kA vizleSaNa hai, bahirmukhI cetanA ke sAtha UrdhvamukhI cetanA kA prAbalya hai, vahA~ samAja ke pariSkAra parimArjana ke lie sudhAravAdI dRSTikoNa kA Adhikya bhI vidyamAna hai| " AcArAMga " " meM kaisI sAragarbhita bAta kahI gaI hai - "jo adhyAtma ko jAnatA hai, vaha bAhya ko jAnatA hai, jo bAhya ko jAnatA hai, vaha adhyAtma ko jAnatA hai / " kabIra kahate haiM 2. 3. 3 kabIra racita rahasyavAdI bhAvanA se ApUrNa pada isI zreNI meM Ate haiN| 4 tIrthakaroM ne samatA ko dharma kahA hai- "samiyAe dhamme" ( AcArAMga ) / sabhI jIvoM, prANiyoM ko Atmavat jAnakara, samatA-dharAtala para utara kara unake sAtha vyavahAra karanA kalyANaprada hai| viSamatA, visaMgati kalaha utpanna karatI hai| kabIra isIlie kahate haiM, "hindU turaka kI eka rAha hai sataguru yahi dikhlaaii|" vaha sabake sAtha zIlabharA bartAva karane kI preraNA dete haiM madhura vacana bolane kA upadeza dete haiM kyoMki madhura vacana auSadhi kA kAma karate haiM aura kaTu vacana tIra kI bhAMti chedane vAle hote haiN| ataH aisI vANI bolanI zreyaskara hai jo saba ke tana-mana ko zItalatA pradAna kareM - aisI vANI bolie, mana kA ApA khoy| aurana ko sItala kare ApahuMsItala hoya // 4. - lAlI mere lAla kI jita dekho tita lAla / lAlI dekhana maiM gaI maiM bhI ho gaI lAla // je ajjhatthaM jANai se bahiyA jANA / je bahiyA jANai, se ajjhatthaM jANai / (1,147) (ka) dulhina gAo maMgalacAra, hamAre ghava Ae rAmarAja bharatAra (kha) bAlhA Ava hamAre re, tuma bina dukhiyA deha re / AcArAMga lokasAra 40| (179)
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatva bhAva rAga-dveSa vicchinna karane vAlA hai| aura rAga dveSa ke vicchinna hone para mokSa kA mArga prazasta ho jAtA hai| _ 'AcArAMga' aura kabIra-vANI kA vividha prasaMgoM paristhitiyoM Adi kA adhyayana-manana karane para yaha kahane meM koI Apatti nahIM ki donoM racanAeM sAmAjika, laukika jIvanonmukhI aura adhyAtmonmukhI haiN| AcAra tathA zIlatatva kA yahA~ samyaka nirUpaNa huA hai| yahA~ jIvana ke nAnA rUpoM kA karma, ahiMsA hiMsA, parigraha, brahmacarya Adi kI vizadatA se paricarcA kI gaI hai| 'AcArAMga' vyakti kA bAhya tathA Antarika pariSkAra karatA hai, kabIra ke siddhAnta bhI hamAre saMskAroM, manovRttiyoM kA abhimArjana karate haiN| ina mahatvapUrNa racanAoM kA gahana cintana-manana karanA anusandhAnakartAoM ke lie Avazyaka hai| po. bAlainI BALENI meraTha (Meerat) UP pina -250626 ** * * * * jJAna AtmA kA svabhAva haiM / vaha liyA athavA diyA nahIM jaataa| zikSaka athavA dharmagurU ise sirpha jagAte haiN| yAnI vaha diyA liyA nahIM, varaNa jagAyA jAtA haiN| agara use jAgrata na kiyA jAe to vaha AvRta, anamivyakta yA dabA par3A rahatA haiN| * yuvAcArya zrI madhukara muni (180)
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapna-manovijJAna aura mAnava astitva * DaoN. vIrendra siMha svapna manovijJAna kA Adhunika adhyayana vaijJAnika-paddhati ke dvArA phraoNyaDa ne tathA bAda meM yuga tathA eDalara ne apane tarIke se kiyA jo yaha tathya prakaTa karatA hai ki svapna bimboM ke vizleSaNa evaM manovaijJAnika 'siTiMgsa(Sittings) ke dvArA rogI kI mAnasika cikitsA kI jA sakatI hai| yaha tathya eka anya bAta kI ora sAMketa karatA hai ki pratyeka svapna kA apanA arthavAn manovaijJAnika saMracanA kA saMsAra hotA hai jo usake jAgRta saMsAra se kisI na kisI rUpa se sambaMdhita rahatA hai| isa pUrI sthiti ko mANDkyopaniSad meM isa prakAra rakhA gayA hai -"svapna darzana kA kAraNa vigata saMskAra (acetana rUpa) hI mAne gae haiM aura 'devamana' svapnAvasthA meM apanI mahimA kA hI anubhava karatA hai| yaha 'devamana' mAnava kA manas (Psyche) hI hai jo bhAratIya manovijJAna meM eka iMdriya hai jo anya iMdriyoM se utkRSTa hai -sabhI iMdriyA isI 'mana' meM ekIbhUta rahatI haiN| svapnAvasthA meM mana (acetana cetana) apanI vibhUtiyoM (icchAoM, kAmanAoM yA damita icchAeM) kA bimbAtmaka vistAra karatA hai jo saMskAra ke rUpa meM acetana mana meM avasthita rahatI hai| yahI kAraNa hai ki svapna-bimboM ko pUrI taraha se samajhA nahIM jA sakatA hai| phraoNyaDa Adi ne svapna bimboM ko kAphI sImA taka vizleSita karane kA prayatna kiyA hai, lekina aba bhI zAyada hama yaha dAvA nahIM kara sakate ki hamane acetana-mana ke rahasyoM ko pUrI taraha se jAna liyA hai| zAyada jJAna kI yahI prakRti hai ki use pUrI taraha se, aMtima rUpa se jAnA nahIM jA sakatA hai| isake bAvajUda bhuMga ne ina svapna pratIkoM kA jo vivecana-vizleSaNa kiyA hai, vaha inheM dhyeyayukta aura sAmiprAya mAnatA hai aura sAtha hI, usakA yaha bhI vicAra hai ki svapna pratIkoM meM eka zrRMkhalA bhIbhihatI hai| unake pIche koI na koI 'artha' chipA rahatA hai| ra phraoNyaDa ne ina svapna pratIkoM ko kAmecchA yA seksa se hI jor3A jabaki yuMga Adi ne svapnoM ko mAtra seksa se na jor3akara anya mahattvapUrNa mAnavIya icchAoM aura kriyAoM se sambaMdhita kiyaa| yuMga ne kAmecchA ke sthAna para 'lIbIDo' (Libedo) zabda kA prayoga kiyA jo seksa se kahIM vyApaka artha ko saMketita karatA hai| bhAratIya vicAradhArA meM 'kAma' zabda jIvana-UrjA yA sRjana UrjA kA paryAya hai jo 'lIbIDo' ke samIpa hai| pAzcAtya jagata meM ise 'irAsa' (Eros) kI saMjJA bhI dI gayI hai jo hamAre yahA~ 'rati' aura 'kAma' kA sUcaka hai| isI ke sAtha eka tathya yaha bhI hai ki vyakti kA svapna-darzana hI nahIM varan usakI sabhI cetana acetana kriyAoM kA vaisA hI svarUpa prApta hotA hai jaisA ki usakA 'vijJAna' hai| isI vijJAna-tatva para jIva yA vyakti kI smRti kA rUpa gaThita hotA hai jo saMskArajanita hote haiN| ye smRtiyA~ apanA abhivyaktIkaraNa aneka svapna bimboM ke dvArA karatI haiN| phrAyaDa ke 1. 2. upaniSad bhASya, khaMDa 2, pR. 31-32 / sAikolaoNjI oNpha di ankAnsesa, guMga, pR.7 (181) For Private &Personal Use Only .. .
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie pratIkoM yA bimboM kA dvitIya sthAna hai kyoMki usake matAnusAra svapna bimba kisI mAnasika jaTilatA yA damita icchAoM kA gupta abhivyaktIkaraNa hai| yuMga ne isa mata ko svIkAra nahIM kiyA kyoMki usake lie "bimba' mAnasika kriyAoM kA guNaka hai jisakI mahattA usake manovizleSaNAtmaka svarUpa para Azrita ___ yuMga Adi ne isa manovizleSaNAtmakapaddhati ke dvArA sAmAnyataH manas (Psyche) ke prabhAvazAlI 'rUpAkAroM' kA saMketa kiyA hai jise vaha svana ke AdyarUpa (Archetype) kI saMjJA detA hai| ye AdyarUpa mUlataH manas-tatva ke ve rUpa haiM jinakA abhivyaktIkaraNa bhinna bimboM dvArA hotA hai| ye bimba yA AdyarUpa isa prakAra saMyojita hote haiM ki inheM usI samaya pahacAnA jA sakatA hai jaba ve apanA prabhAva prakaTa karate haiN| yahI kAraNa hai ki AdyarUpoM kA tatva mUlataH rUpakoM ke dvArA prakaTa hotA hai| ina rUpakoM kA hI vizleSaNa svapna-AdyarUpoM ke sahI artha ko vyakta karatA hai yA kara sakane meM samartha hotA hai| ye AdyarUpa sAmUhika acetana se gahare sambaMdhita hone ke kAraNa jAtIya-manas ke abhinna aMga bhI hote haiM jaise 'mahAmAtA' kA bimba, rati-kAma kA bimba, hIro yA nAyaka (rAma-kRSNa) kA bimba aadi| ye AdyarUpa jAtIya manas meM bAra-bAra ghaTita hote haiM aura yugAnusAra nae artha-saMdarbho ko prakaTa karate haiN| sAhitya, kalA, darzana aura dharma ke kSetroM meM ina AdyarUpoM kA bAra-bAra nae saMdarbho meM prayoga hotA rahA hai| yaMga kA to yahA~ taka mAnanA hai ki ziza ke manasa meM ye svapna AdyarUpa prApta hote haiM jo kisI na kisI rUpa meM mAnavIya vikAsa ke Aditama rUpa ko (zizu) saMketita karate haiN| ye Aditama AdyarUpa Aja bhI hamAre 'manasa' ke abhinna aMga haiM jo bIja rUpa meM hamameM aba bhI vartamAna haiN| yahI kAraNa hai ki racanAkAra cAhe vaha kisI bhI 'vAda' yA 'vicAradhArA' kA pakSadhara kyoM na ho, vaha kisI na kisI stara para ina 'AdyarUpoM' avazya hai| yaMga ina AdyarUpoM ko bAlyakAla kI vicAra-prakriyA kA rUpa mAnatA hai aura inheM Adima mAnasikatA se jor3atA hai jo mAnava ke astitva se gaharA sambaMdhita hai| dUsarI ora yuMga mithakoM ko acetana phainTesI aura vicAra-prakriyAoM se jor3atA hai jo bAlyakAla ke vicAra aura phainTosI prakramoM se bhitra hai kyoMki mithaka eka vizva prArUpa ko prastuta karatA hai jo hamArI tarkIya vastugata dRSTi ko bhI prakSepita karatA hai| 5 mithaka ke prati yuga kA mata, merI dRSTi se mAtra svapna evaM yauna bimboM taka sImita na hokara eka vizva-dRSTi ke paricaya ke sAtha-sAtha sRjana saMhAra aura mAnavIya sarokAroM ko bhI vyakta karatA hai| 6 isa prakAra mithakIya AdyarUpoM kA eka gaharA sambaMdha jAtIya 'manasa' aura asmitA se hotA hai| svapna ke uparyukta mahatva ko dhyAna meM rakhakara eka tathya yaha spaSTa hotA hai ki svapna aneka prakAra ke hote haiM jaise divya svapna, yauna svapna, bhaviSya saMketaka svapna cetana vicAra-prakriyA ke svapna, naitika svapna tathA tarkahIna mUrkhatA se bhare svpn| yahA~ para ina saba para vicAra karanA saMbhava nahIM hai, lekina ina svapna prakAroM ke adhyayana se kucha mahatvapUrNa niSkarSa manovaijJAnikoM evaM ciMtakoM ne nikAle haiM jo mAnavIya 'manasa' ke rahasya ko aura usake sarokAroM ko vyakta karate haiN| pahalA niSkarSa liyonArDa ne yaha nikAlA ki 3. 4. da hAUsa DaiTa phraoNyaDa bilTa, jesaTrAva pR. 97 / da sAikolaoNjI oNpha di cAilDa ArikITAipa, yuga pR 260 / kaoNmpaleksa ArikITAipa simbala ina sI.jI. yuMga rAlpha mainahIma, pR. 137 mithaka- darzana kA vikAsa, vIrendra siMha pR. 20-25 / (182)
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapna kA lakSya mAnava astitva ke kSitija ko vyApaka banAnA hai aura kahIM kahIM unake dvArA aMtardRSTi kA udaya honA bhI hai| dUsarA niSkarSa yaha hai ki aksara svapna meM manuSya divya yA dharma ke bimboM se sAkSAtkAra karanA hai jo mAnava aura divya ke sambaMdha ko prakaTa karatA hai| yahA~ para divya AdyarUpa (yathA tapasvI, maMdira, krAsa, deva-deviyA~, devadUta Adi) bhinna-bhinna rUpoM se Ate haiN| aksara yaha bhI pAyA gayA ki jo vyakti bhautikavAdI adhika haiM, ve isa prakAra ke svapna adhika dekhate haiN| * tIsarA niSkarSa jo ina svapnoM ke vizleSaNa se spaSTa hotA hai, vaha hai svapna darzana aura jAgRta avasthA meM sahasambaMdha athavA dUsare zabdoM meM svapnAvasthA (suSupti) aura jAgRtAvasthA meM sApekSa sambaMdha jinakI nirapekSa svataMtratA kA prazna hI nahIM hai| isase yaha bhI saMketita hotA hai ki svapnAvasthA, jAgRtAvasthA kI taraha, mAnava astitva kA eka mahatvapUrNa aMga hai aura yaha astitva donoM sthitiyoM meM (svapna evaM jAgRta) kisI na kisI rUpa meM surakSita rahatA hai| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki ye donoM sthitiyA~ mAnava astitva kI aitihAsika nirantaratA ko prakaTa karatI hai| prasiddha dArzanika zApanahAvara kA mata hai ki ye donoM avasthAeM kArya-kAraNa niyama se zAsika haiM aura donoM ke madhya, jahA~ taka sAra tatva kA prazna hai, koI vizeSa aMtara nahIM hai| ataH hama kaviyoM kI isa ukti ko mAna sakate haiM ki jIvana eka lambA aura dIrgha svapna hai| cauthA tathA aMtima niSkarSa jise yuMga prastuta karatA hai, vaha hai svapna ke do prakAra mahAna svapna aura laghu svpn| mahAna svapna adhikatara mahAna mAnavIya samasyAoM, brahmAMDIya evaM sAmAjika sarokAroM se sambaMdhita hote haiM, jabaki laghu svapna apekSAkRta choTI pratidina kI samasyAoM se sambaMdhita hote haiM aura mUlataH vyaktigata hote haiN| svapna mUlataH sAmUhika acetana aura 'vastugata manas' se udbhUta hote haiM tathA apanI abhivyakti meM "parAvaiyaktika" prakAra ke hote haiN| mahAna svapna kA vizleSaNa hI adhikatara kiyA gayA hai kyoMki yuMga ke anusAra AdhyarUpIya svapne adhikatara sAmUhika artha pradAna karate haiM na ki vaiyaktika anubhava aura arth| AdyarUpIya bimboM meM jIvana aura mRtyu, milana aura viraha, rUpAMtara aura balidAna, sRjana aura vilaya, deva aura rAkSasa Adi apane parAvaiyaktika vaizvika mAnavIya pakSa ko hI udghATita karate haiM jo jAtIya manas meM apanA mahatvapUrNa sthAna rakhate haiN| uparyukta vivecana se yaha nitAMta spaSTa hai ki svapna kA saMsAra mAnavIya astitva aura usake aitihAsika vikAsa ko samajhane meM sahAyaka hotA hai| mahAna tathA laghu svapa kA vargIkaraNa, merI dRSTi se isalie mahatvapUrNa hai ki mahAn svapnoM ke vivecana ke dvArA hama mAnavIya evaM brahmAMDIya sarokAroM ko, usake Adima rUpa se ThIka prakAra se samajha sakate haiN| jAgRtAvasthA aura svapnAvasthA kA mahatva isalie hai ki ye donoM avasthAeM mAnavIya cetanA ke do stara haiM jo sApekSa mahatva rakhate haiN| mAnava astitva meM ina donoM avasthAoM kA apanA aitihAsika mahatva hai| AdyarUpIya bimba sAmUhika acetana se sambaMdhita hone ke sAtha-sAtha mAnava kI vyApaka samasyAoM, mithakoM, brahmAMDIya rUpoM tathA sAmAjika vaiyaktika abhiprAyoM ko bhI samajhane meM bhI sahAyaka hote haiN| ataH svapna-manovijJAna eka sArthaka, arthapUrNa vijJAna hai jo mAnava astitva se gaharA jur3A huA jJAna-kSetra hai| 5.jha 15/javAharanagara jayapura, 30200: aise aneka udAharaNa manovizleSaNa paraka pustakoM aura svarUpa- vizleSaNa sambandhI pustakoM meM mare par3a hai| tathA meDArDa bAsa kI pustaka di "enAlisisa oNpha DrImas" tathA yuga kI pustaka " sAikolaoNjI oNpha di ankAnsesa aadi| enAlisisa oNpha DrImsa, meDArDa bAsa, pR. 208 / (183)
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya kA mArga syAdvAda * bhAratIya darzana kI sudUragAmI paramparA hai| RSi maharSi yogI-mahAtmAoM saMtoM, vicArakoM, dArzanikoM evaM cintanazIla manISiyoM ne adhyAtma- jagat meM kucha na kucha vicAra, mata yA vAda tarka avazya pradAna kie| unake phalasvarUpa cintana ke kSetra meM nae-nae vicAra aae| nae-nae cintana ubhare tathA naI-naI vicAra dhArAoM ko aMkurita, pallavita, puSpita evaM phalita hone meM vizeSa bala milaa| adhyAtmavAdI aura bhautikavAdI vicAroM ko panapane meM bhI sahayoga milaa| DaoN. udayacaMdra jaina bhAratIya cintana kI vicAradhArA Atma-tatva ko bala dene lagI, kyoMki pratyeka dArzanika AtmA ko sarvopari mAnakara AtmA, baMdhana, mukti, jIva evaM jagat tathA Izvara ko apane cintana kA viSaya banAne lgaa| bhArata kI prAcIna dArzanika paramparA meM jaina darzana bhI AtmavAdI dRSTi para AdhArita samanvaya ke gIta gAne lagA, vizva zAnti kI parikalpanA kI gii| isa vicAra dhArA ko jJAna-vijJAna kI tarAjU para tolA jAne lgaa| jainadarzana kI vicAradhArA arhat-mata ke rUpa meM vikhyAta huI / RSabha se mahAvIra paryanta jo kucha bhI cintana prastuta kiyA gayA, vaha saba eka pakSa para AdhArita na hokara samanvaya ke mUla siddhAnta ko lekara apane cintana ko prastuta karane lgaa| tIrthaMkaroM evaM gaNadharoM ke bAda jo kucha bhI kahA gayA vaha saba eka pakSa kI mukhyatA aura dUsare pakSa kI gauNatA ko sadaiva sthApita karatA rahA / sAmAnya aura vizeSa kI dRSTi naya para kendrita ho gii| jo bhI vastu tatva kI siddhi hai vaha eka pakSa sat yA asat para hI TikI nahIM raha gaI, apitu jisa samaya sat rUpa meM vastu kA vivecana kiyA gayA, usa samaya sat kI pradhAna hai, asat kA abhAva nahIM, apitu asat kA sadbhAva hote hue bhI usakI upasthiti gauNa rUpa avazya banI rahatI hai, jisa samaya kalama kahA jAtA hai, usa samaya kalama kI pramukhatA, pustaka Adi kI gauNatA banI rahatI hai, eka kA kathana karane para dUsare kI sarvathA abhAva nahIM ho jAtA hai| yadi eka vizvazAnti yA astra-zastra kA niSedha karanA hai usa samaya anya vastu kA niSedha nahIM ho jAtA hai| sat dravya hai, jo parivartanazIla hai kiMtu usakA sarvathA vinAza nahIM ho jAtA hai| apitu vaha sat rUpa vastu jisa samaya jisa rUpa meM parivartana ko prApta hotI hai, usa samaya vaha vastu usa rUpa ko prApta hotI hai, koI bhI vastu apane astitva ko chor3akara anya padArtha rUpa nahIM ho jAtI hai, yadi padArtha jar3a hai to vaha cetana bhI nahIM ho jAegA, yadi cetana hai to vaha jar3a nahIM ho sakatA hai| jar3a aura cetana padArtha to haiM para ve alaga-alaga apane guNoM para Tike hue haiN| pratyeka padArtha kA apanA svarUpa hai| gItA kI bhI yahI dRSTi hai - "nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / arthAt asat kI utpatti nahIM hotI aura sat kA sarvathA nAza nahIM hotA hai| (184)
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda jaina darzana kI eka pramukha dArzanika vicAradhArA hai, jisameM vibhinna dRSTikoNoM se padArtha kI sattA kA, vastu ke astitva kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| syAdvAda kI zailI vastu ke dharma evaM guNa para AdhArita hai, jisakA vizAla dRSTikoNa hai jisameM samanvayAtmaka vivakSA hai| syAvAda kI paramparA - samanvaya kabhI nahIM hotA hai| yaha aitihAsika aura paurANika mahApuruSoM tIrthaMkaroM Adi kI vicAra (cintana) dhArA se phalIbhUta huA hai| mahAvIra kI antima dezanA ke bAda jJAna kI akSuNNa dhArA banAe rakhane kA prayAsa jaba se huA tabhI se syAdvAda siddhAnta ko vizeSa bala milaa| mahAvIra ke pUrva pArzva aura usase pUrva bhI yaha pracalita rahA hogA, kyoMki sarvajJa, vItarAga vANI meM kahIM, bhI kisI bhI prakAra kA virodha nahIM pAyA jAtA hai| jo kucha artha rUpa meM pratipAdita thA, use gautama gaNadhara ne sUtra baddha kiyA aura usI ko AcAryoM ne lipibaddha kara zrutadhArA kI avicchinna dhArA yahA~ taka phuNcaaii| arahaMta-bhAsiyatthaM gaNaharadevehiM gaMthiyaM smm| sa.19 tIrthaMkara kA upadeza hai - jaM icchasi appaNato, jaM ca Na icchasi appaNato / taM iccha parassa vi yA, etiyagaM jinnsaasnnN|| sa.mu. 242 syAvAda kI aitihAsikatA itihAsa to isakA nizcita nahIM, kintu itanA avazya hai ki yaha veda, upaniSada Adi ke dArzanika cintana ke sAtha sadaiva sAmane AtA rahA hai| kyoMki bheda vyavahAra kI daSTi prArambha se hI rahI hogii| isalie pramANa, nae evaM nikSepa dvArA yukta0ayukta kI samIkSA kI gii| nizcaya-vyavahAra, dravyArthika paryAyArthika kA AdhAra likhA gyaa| mahAvIra se pUrva se hI yaha paramparA calI A rahI hai| nAsti, asti kI sApekSa dRSTi rahI hai| rAhula sAMkRtyAyana ne zUnyavAda ko sApekSa rUpa meM hI prastuta kiyA hai| nAgArjuna ne vastu ko na bhAva rUpa mAnA, na abhAva rUpa, na ubhaya rUpa, na anubhaya rUpa maanaa| nAgArjuna ne vastu ko avAcya maanaa| vijJAnavAdI bauddhoM ne vijJAna rUpa maanaa| sAMkhya ne sat para bala diyaa| AcArya siddhasena ne loka vyavahAra ko banAe rakhane kA spaSTa rUpa meM kathana kiyA - jeNa viNA logassa vi, vavahAro savvahA na nivvhi| tassa bhuvaNekka-guruNo, Namo annegNtvaayss|| sa.660 jAvaMto vayaNapadhA - arthAt jitane bhI vacana patha haiM, utane hI naya haiM, kyoMki sabhI vacana vaktA ke abhiprAya ko vyakta karate haiM, aise vacanoM meM yadi eka hI dharma kI mukhyatA banI rahI to ve samanvaya mUlaka nahIM ho sakate haiM, kyoMki haThayAhI bhAva kabhI eka sUtratA ko nahIM lA sakate haiN| durAgraha bhI yadi vyAptijanyaM, padArtha ke yathArtha svarUpa ko kathana karane vAlA hai to vaha durAgraha vastu ke eka vizeSa artha ko avazya kathana kara skegaa| isalie sApekSa satyagrAhI dRSTi samIcIta mAnI gaI hai| (185)
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda kA vyutpatti evaM artha - viNaya-NisehaNasIlo, NipAdaNAdo ya jo hu khalu siddho| so siyasaddo bhaNio, jo sAvekkhaM psaahedi|| sama.715 __ arthAt jo sadA niyama kA niSedha karatA hai, nipAta rUpa se siddha hai, vaha syAt zabda hai, jo sApekSa ko siddha karatA hai| syAt zabda kA prayoga nipAta rUpa meM prayoga hone ke kAraNa syAt+vAda kA artha zAyada yA sambhava na hokara nizcita apekSA kA dyotaka hai| ___ avaroppara-sAvekhaM aha pamANa-visamaM vaa| (jainendra ni. 498) pramANa va naya ke viSaya paraspara eka dUsare kI apekSA karate haiM athavA eka naya kA viSaya dUsare naya kI apekSA karatA hai yahI sApekSa dRSTi hai anya nhiiN| kyoMki naya vastu ke eka dharma kI vivakSA/apekSA se loka vyavahAra sAdhanA hai arthAt kisI eka dharma hI usakA viSaya hotA hai, isalie usa samaya usI dharma kI vivakSA/apekSA rahatI hai| jisa samaya lAla TopI vAle ko lAo aisA vyavahAra kiyA jAtA hai, usa samaya lAla TopI kI vivakSA rhegii| sApekSa se niyama se samasta vyavahAroM kI siddhi hotI hai -sayala-vavahAra siddhI suNayAdo hodinniymenn|" syAdvAda meM syAt asti ghaTaH, syAd nAsti ghaTaH kA pratipAdana hai| isalie syAdavAda nizcita apekSA kA kathana karane vAlA siddhAnta hai? 1. sApekSa syAdvAda hai, nirapekSa nhiiN| 2. vivakSA kI prayoga vidhi-vidhi evaM niSedha rUpa hai| 3. apekSA-aneka dharmoM se yukta hai| 4. syAdvAda kI vivakSA-mukhya aura gauNa rUpa hai| 5. syAdvAda kA kathecita aisA bhI hai yaha kathana sApekSa kA pratipAdana karane vAlA hai| syAdavAd kI saptabhaMgI vyavasthA - naya yA pramANa donoM kA viSaya paraspara meM sApekSa viSaya ko hI AdhAra banAtA hai| bhaMga/vacana vyavahAra sapta rUpa meM hone se sapta bhaMgI sApekSatA ke pratipAdana meM sahAyaka satteva huMti bhaMgA, paNAma-Naya-duNaya bhedajuttA vi| siya sAvekkhaM pamANaM, pAeNa Naya duNaya nnirvekkhaa|| (sama. 716) pramANa, naya aura durnaya ke bheda se yukta sAta bhaMga hai| syAt ApekSa naya pramANa hai| isake sAta bheda saptabhaMgI haiN| asthi ti Nasthi do vi ya avvattavvaM sieNa sNjutN| avvattA ne taha, pamANabhaMgI su-nnaayvvaa|| (sama 717) 1. syAt asti, 2. syAt nAsti, 3. syAt asti nAsti, 4. syAt bhavaktavya, 5. syAt asti avaktavya, 6. syAt nAsti avaktavya, 7. svAt asti nAsti avktvy| (186)
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha vyavasthA (asti aura nAsti ) svadravya, svakSetra, sva. kAla, aura svabhAva tathA paradravya, parakSetra, parakAla aura para bhAva rUpa haiN| ekaNiruddhe iyaro paDivakkho avare ya sabbhAvo / savvesiM sa sahAve, kAyavvA hoi taha bhNgaa|| sama.721) arthAt vastu ke ekadharma ko grahaNa karane para usake pratipakSI dUsare dharma kA bhI grahaNa apane Apa ho jAtA hai, kyoMki donoM hI dharma vastu ke svabhAva hai| ataH sabhI vastu dharmoM meM saptabhaMgI yojanA karane yogya hai| syAdvAda kI sarvodaya dRSTi syAdvAda dvArA kathaMcit, kiMcit, kisI kI apekSA, kisI eka dRSTi, kisI eka dharma yA kisI eka artha kA bodha karAyA jAtA hai / syAdvAda vastu kathana karane kI eka paddhati hai| jisameM saha-astitva kA samAveza hai| vizva zAnti kA paricAyaka hai| vizva eka hai, rASTra aneka haiM, isameM kisI ko virodha nahIM / - jaba eka dUsare ke prati vidveSa hotA hai, taba asat pravRttiyA~ janma letI haiM, eka-dUsare ko samApta karane kA bhAva utpanna hotA hai| eka vyakti yA prANI jaba apane prANoM kI rakSA cAhatA hai, taba kyA dUsarA nahIM cAhegA? hA~, avazya / phira yaha kyoM ? hamArA vyavahAra, hamArI kriyAeM aura hamAre dekhane evaM socane-samajhane meM badalAva A jAtA hai, taba TakarAva utpanna ho jAtA hai| hamAre bhItarI aura bAharI cintana meM antara par3a jAtA hai| isalie yathArtha ko prastuta karate samaya haTha ko pakar3akara calane lagatA hai, aisI sthiti meM nyAya, anyAya kA rUpa dhAraNa kara letA hai| satya, satya nahIM raha jAtA, vizva maitrI khaTAI meM par3a jAtI hai| isalie sUkSmatA ko samajhane ke lie syAdvAda kI dRSTi Avazyaka syAtkAra anujIvI guNa nahIM? syAnnizi nityaM sadRzaM virUpaM vAcyaM na vAcyaM sadsatteva vipazcitAM nAma nivItatatvamudhodgatodgAra prmpreym|| (syA. ma. 25 / 295) pratyeka vastu kathaMcit anitya, kathaMcit nitya, kathaMcit sAmAnya, kathaMcit vizeSa, kathaMcit vAcya, kathaMcit avAcya, kathaMcit sat aura kathaMcit asat hai / yaha syAtkAra kA prayoga dharmoM ke sAtha hotA hai, kahIM bhI anujIvI guNoM ke sAtha nahIM, kyoMki syAtvAda prakriyA ApekSita dharmoM meM pravartita hotI hai, anujIvI guNoM meM nahIM / anekAnta kA vyavasthApaka syAdvAda eka vastu meM vastutva ko utpanna karane vAlI paraspara do viruddha zaktiyoM kA prakAzita honA anekAnta hai, jo tat hai, vahI atata hai, jo eka hai, vahI aneka hai jo sat hai, vahI asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai / dhava. 15/25 / 1 jisake sAmAnya- vizeSa, paryAya yA guNa aneka anta yA dharma hai| hI sthAna para pratipakSI aneka dharmoM kA nirUpaNa samyaganekAMta kahalAne (187) yukti yA Agama se aviruddha eka lagatA hai tathA jaba vastu tat yA
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ atat ke vacana vilAsa rUpa meM raha jAtI hai, taba vaha mithyA anekAnta kA dyotaka bana jAtA hai| anekAMta saMzayavAda, yA chala ko nahIM utpanna karatA hai anekAnta meM ekAnta kA samanvaya hai| NANAjIvA NANAkambhaM, NANAvihaM have laTTI | tamhA vayaNavivAda, saga para samaehiM vajjijjA // sama . 735 ) isa saMsAra meM nAnA jIva, nAnA karma aura nAnA labdhiyAM haiN| isalie svadharmI yA paradharmI ko vacana vivAda se dUra hI rahanA cAhie / syAdvAda eka aisI vacana vyavahAra paddhati hai, jisameM vaktA kA abhiprAya nirNayAtmaka hotA hai, yathArtha, satyArtha, paramArtha para AdhArita hotA hai, isa sthiti meM anya dharmoM kA niSedha nahIM hotA hai| anekAnta vyavahAra aura paramArtha donoM kA AzrayasthAna hai| kyoMki pratyeka vastu ke ananta dharma hote haiM una ananta dharmoM ko anekAnta kI dRSTi se syAdvAda paddhati dvArA samajhAyA jA sakatA hai| isa siddhAnta meM mAnavamUlyoM kI vizAla dRSTi hai, tAtvika pariveza sAmAjika vikAsa meM sahayogI hai, rASTrIya yA antarrASTrIya samasyAoM ke samAdhAna meM isakI dRSTi unnata evaM sarvopari hai / ataH yaha siddhAnta mAnava kI udAtta - vRttiyoM ko jAgRta kara samanvaya ke kalyANakArI patha ko pradarzita karatA hai| koI bhI sAdhaka vrata, upavAsa, tapazcaryA Adi jo kucha bhI karatA haiM mana ko sAdhane ke lie hI karatA hai / indriya nigraTa karane kA pradhAna uddezya mana kA nigraTa karanA hotA haiN| mana indriyoM kA svAmI hotA haiM, ataH use vaza meM kara liyA jAya to indriyA~ anAyAsa hI vaza meM ho jAtI haiN| mana para vijaya pAnA hI Atma vijaya haiN| (188) piU kunja araviMdanagara, udayapura (rAja.) 313001 * yuvAcArya zrI madhukara muni
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8488888888888888888888484 RAAMAANINRARAMA nIti tatva aura jaina Agama * zrI subhASa muni "sumana" manuSya yahA~ jisa AyuSya-karma ko bAMdha kara AtA hai, use vaha bhoganA hI par3atA hai| duniyA~ meM janma lene vAla ko jInA hI par3atA hai, rokara, haMsakara yA samabhAva se, para taba taka jInA anivArya hai, jaba taka jIne kA vidhAna hai| manuSya pairoM se calanA cAhe jaba sIkhe, cale yA na cale, yaha usakI paristhitiyoM aura icchA para nirbhara hai, parantu janma ke kSaNa se lekara antima zvAMsa taka use samaya ke sopAna para car3hate hI rahanA par3atA hai| niyati ke isa aTala niyama ko tor3A nahI jA sakatA hai| ___jIvana-sAgara kI aTala gaharAiyoM taka pahu~ca kara jIvana zAstra kA nirmANa karane vAle tatvadarzI mahAmuniyoM ne socA ki jInA to sabako hI par3atA hai, parantu kyA koI aisI kalA yA vidyA nahIM, jisase mAnava paristhitiyoM para jIvana kI ulajhanoM para vijaya prApta karake haMsate-haMsate jInA siikheN| apane isI vicAra se prerita hokara unhoMne naye-naye prayoga Arambha kiye. jIvana ke pratyeka aMga kA vizleSaNa kiyA. jIva aura jIvana ke sambandha-satroM kI chAna-bIna kI, mAnasika jagata ke bhAva-maNDala meM hone vAlI pratyeka kriyA ko parakhA. bauddhika staroM ko jAnA. pahacAnA aura isa prakAra sadIrgha sAdhanA ke anantara usa kalA kA AviSkAra kiyA, jisa kalA ke abhyAsa se mAnava haMsate-haMsate jIye aura apanI abhISTa sAdhanA se vaha prApta kara sake, jise vaha prAptavya mAnatA hai| isI jIvana-kalA ko ve 'nIti' kahane lge| nIti kA artha hai jIvana klaa| yaha satya hai ki jIvana-prAptavya kI prApti meM hI sukha hai aura sukha kI zItala chAyA meM sthita mAnava-sukha para hI ullAsa janya hAsya kI AbhA chiTakA karatI hai, paraMtu prazna hai ki jIvana meM prAptatavya kyA hai? manuSya kyA pAnA cAhatA hai aura isa prazna ke dUsare pahalU para vicAra karake yaha bhI dekhanA hogA ki manuSya kyA chor3a kara Ananda kI anubhUti karatA hai| ina praznoM ke uttara khojane meM cAhe jitanA samaya lagA ho, parantu nItivijJa isa niSkarSa para pahu~ca hI gaye ki 'dharma, artha, kAma aura mokSa' ye hI jIvana ke prAptavya hai, zeSa jo kucha bhI hai vaha saba isa caturvarga kI prApti ke sahAyaka mAtra haiN| isa caturvarga ko do bhAgoM meM bAMTA gayA hai| eka aura to artha aura kAma ko rakhA gayA hai aura dUsarI ora dharma aura mokSa ko| vastutaH dharma kA sthAna donoM bhAgoM meM hai ataH kucha manISiyoM ne trivarga-bhinnatA kI bhI kalpanA kI hai| trivarga-sAdhanA ko loka-sAdhanA bhI kahA jA sakatA hai aura dharma mokSa ko saMyukta varga ko paraloka saadhnaa| yadyapi yaha mahAsatya hai ki jaina sAhitya dharma-sAdhanA aura mokSa sAdhanA ko hI vizeSa mahatva detA hai, parantu loka-sAdhanA usase sarvathA achUtI rahI ho yaha bhI nahIM kahA jA sktaa| hA~, yaha avazya kahA jA sakatA hai ki vaidika saMskRti meM trivarga-sAdhanA arthAt loka sAdhanA mukhya rahI hai aura paraloka sAdhanA gauNa, yahI kAraNa hai ki vahA~ mokSa ko baikuNTha rUpa meM upasthita kiyA gayA hai aura vahA~ para bhI artha sukha va kAma sukha kI upalabdhi svIkAra kI gaI hai| jaina-saMskRti mokSa ko (189)
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukhatA detI hai, dharma ko usakA AdhArabhUta sAdhana svIkAra karatI hai aura isIliye artha evaM kAma se udAsInatA kA pATha par3hAtI hai| vAtsyAyana ne prajApati ke dvArA eka lAkha adhyAyoM vAle trivarga-zAsana ke nirmANa kI bAta likhI hai aura kahA hai ki unhIM eka lAkha adhyAyoM ke AdhAra para prajA kI AnandamayI sthiti ke liye manu ke dharmAdhikAra. vahaspati ne adharmAdhikAra aura nandI ne kAmasatra arthAta kAmAdhikAra kA nirmANa kiyaa| isa na kI vyAkhyA ke rUpa meM nArada, indra. zakra. bharadvAja, vizAlAkSa. bhISma, parAzara aura mana Adi maharSiyoM ne apane nIti-zAstroM evaM smRtiyoM ko rcaa| AcArya cANakya isa nIti-paramparA ke kuzala pArakhI, anubhavazIla trivarga-sAdhaka hue| unakA arthazAstra loka-tatva kI vizada vyAkhyA hai| jaina munIzvara isa viSaya meM sarvathA mauna rahe ho, yaha to nahIM kahA jA sktaa| zrI somadeva sUri (11 vIM zatI) apane nIti vAkyAmRta meM "samaM vA trivarga seveta' (3/3) kaha kara dharma, artha evaM kAma kI samabhAva se sevanA kA samarthana karate haiN| dazavaikAlika sUtra (niyukti) meM bhI kahA gayA hai - dhammo attho kAmo bhinne te piMDiyA pdd'isktaa| jiNavayaNaM uttinnA, asavattA hoti naayvvaa|| dharma, artha aura kAma ko cAhe koI paraspara virodhI mAnatA ho, parantu jinavANI ke anusAra to ye jIvana anuSThAna meM paraspara avirodhI hai| parantu jainAgamoM meM kahIM bhI artha aura kAma kI sevanIyatA kA samarthana nahIM kiyA gayA hai| jainAgamoM kA prabala pakSa dharma aura mokSa hI rahe haiM, 'dhammo maMgalamukkiThTha' kaha kara dharma ko hI jIvana ke liye maMgalakArI kahA gayA hai| itanA avazya hai ki battIsoM AgamoM ne, prakIrNa zAstroM ne, niyukti, bhASya aura cUrNinirmAtAoM ne yathA-sthAna caturvarga ke sambandha meM apane niSkarSa ghoSita karate hue apanI svataMtra nIti kA apanI vilakSaNa jIvana kalA kA paricaya diyA hai| jaina sAhitya ko hama dharma aura mokSa sambandhI nIti vAkyoM kA mahAsAgara kaha sakate haiM, ina donoM ke hara pahalU ko jaina-darzana meM parakhA hai, usakA vizleSaNa kiyA hai aura jIvana ke liye unakI upayogitA para vizada prakAza DAlA hai| sAgara meM jaise nadiyA~ milatI haiM, isI prakAra choTI-choTI nadiyoM ke rUpa meM isa mahAsAgara meM artha aura kAma kI saritAe~ bhI kahIM-kahIM milatI avazya dikhAI detI hai| jaise - . artha nIti - sarva prathama artha nIti ko hI lIjiye, isa viSaya meM jainAgamoM ke kucha nIti vAkya prastuta kara rahA hU~ - lAbhutti na majjijjA, alAbhutti na soijjaa| -AcArAGga 1-2-5 artha lAbha kI dazA meM garva nahIM karanA cAhiye, parantu usakI aprApti para zoka bhI nahIM karanA caahiye| savvaM jagaM para tuhaM, savvaM vAvi dhaNaM bhve| savvaM vitte appajjataM, neva tANAya taM tv|| -uttarA 14/39 (190)
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ agara sAre saMsAra para tumhArA adhikAra ho jAya, duniyA kA sArA dhana tumheM hI mila jAya, taba bhI tumheM vaha aparyApta hI pratIta hogA, vaha dhana anta samaya meM tumhArI rakSA bhI nahIM kara sakatA hai| jA bihavo tA purisassa hoi, ANApar3icchao loo| galiodayaM dhaNaM vijjulAvi dUraM pariccayai // - prA. sU.sa. jaba taka manuSya ke pAsa vaibhava hai taba taka hI loga usakI AjJA kA pAlana karate haiM, pAnI samApta hone para to bijalI bhI bAdala kA parityAga kara detI hai| thovaM laddhuM na khisae / - dazavai 2/29 thor3A prApta hone para bhI manuSya ko jhuMjhalAnA nahIM cAhiye / khetaM vatyuM hiraNNaM ca, puttadAraM ca baMdhavA / caittANaM imaM dehaM, gatavvamavassa meN|| - uttarA 19/17 kheta, vastueM, sonA, putra, patnI, bandhu, bAndhava aura isa deha ko bhI tyAga kara hameM yahA~ se avazya hI jAnA par3egA / uparyukta artha - nIti sambandhI vAkyoM se jJAta hotA hai ki aparigraha - pradhAna, jaina saMskRti ne artha nIti ke gAla pahalU ko nahIM, usake tyAga-pakSa ko vizeSa mahatva diyA hai| usakA lakSya vAkya yahI rahA hai - arthAnAmarjane duHkhaM, arjitAnAJca rakSaNe / Aye duHkhaM vyaye duHkhaM, dhigarthAn kaSTa saMkSayAn // dhana ko ekatrita karate samaya duHkha uThAne par3ate haiM, usakI rakSA ke liye bhI duHkhoM kA hI sAmanA karanA par3atA hai, ataH dhana ke Agamana meM kaSTa hai, usake vyaya meM kaSTa hai, isa prakAra sabhI prakAra se kaSTa dAyaka dhana ko dhikkAra hai| kAmanIti - brahmacarya kI sudRr3ha AdhAra zilA para avasthita jaina saMskRti ke pAvana prAsAda meM hama kAma ke usI rUpa meM darzana karate haiM, jisa rUpa meM usakA vicaraNa vahA~ niSiddha kiyA jA rahA hai, kahIM-kahIM use dhakkA dekara bAhara nikAlA jA rahA hai, athavA use vahAM nikalane kA Adeza patra diyA jA rahA hai| jaina saMskRti ke pAvana prAsAda dvAra para hI yaha 'moTo' dekhane ko milatA hai ki 'na viSaya bhogo bhAgyaM, viSayeSu vairAgyam' viSaya vAsanAoM kI prApti bhAgyodaya kA cihna nahIM, bhAgyodaya kA vilakSaNa lakSaNa viSayoM se virakti hai| vAsanA - lipta dharma ko yahA~ vinAzakArI batalAte hue anAthI muni kahate haiM - visaM tu pIyaM jaha kAlakUDaM, haNAi satthaM jaha kuggahIyaM / eso vidhammoM visaovavanno, haNAi veyAlai vAvivanno // - uttarA 20/40 piyA huA jahara, ulaTA pakar3A huA zastra aura acchI prakAra se baza meM na kiyA huA betAla (pizAca) jaise manuSya ko naSTa kara dete haiM, vaise hI vAsanAyukta dharmAcaraNa ArAdhaka kA vinAza kara detA hai / (991)
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM khu tAsu vinaSpaM saMbhavaM saMvAsaM ca vjjejjaa| tajjAtiyA ise kAmA vajjakarA ya evmkkhaae|| suyagaDAMga 4/2/19 ina striyoM ke viSaya meM bahuta kucha kahA gayA hai, inakA paricaya aura saMsarga varjita hai, nArI saMsarga janya kAmabhogoM ko bhagavAn jinendra ne Atma ghAtaka kahA hai| visayA visaM va visamA, visayA vesyA naravva haadkraa| visaya visAya visahara, bAdhANasamA maraNa -heuu|| kAma-bhoga viSa ke samAna viSama hai, agni ke samAna dAhaka hai, pizAca, sarpa aura vyAghra ke samAna maraNa ke kAraNa haiN| hAsaM kiDaM raiM dappaM, sahabhuttAsiyANi y| bambhacerarao thINaM, nANuciMte kayAi vi|| uttarA 96/6 striyoM ke sAtha majAka, nAnA vidha krIr3Ae, unakA sahavAsa, merI strI atyanta sundara hai, isa prakAra kI darpoktiyA~ strI ke sAtha baiTha kara bhojana aura usake sAtha eka hI palaMga para baiThanA Adi kAma-kriyAoM kA sevana to dUra rahA, unakA ciMtana bhI na kreN| dujjae kAmabhogeya, niccaso privjje| saMkA ThANANi savvANi, vajjejjA pnnihaannvN|| uttarA 16/14 ye kAma bhoga ajeya hai, ye zaMkA zIlatA ke pramukha kAraNa hai, isaliye mAnasika ekAgratA ke abhilASI ko inakA parityAga hI kara denA caahiye| kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhN| uttarA 32/19 kAma kI nirantara abhilASA se dukhoM kI utpatti hotI hai| ee ya saMge samaikkamittA, suduttarA ceva bhavati sesA nArI-saMga kA atikramaNa karate hI vizva ke sabhI padArtha sukhakArI ho jAte haiN| yaha jaina sAMskRtika sAhitya kA kAmanIti sambandhI grAhya evaM AcaraNIya dRSTikoNa hai, parantu yahA~ yaha nahIM bhUlanA cAhiye ki jainAgama kAmAsakti virodhI hote hue bhI nArI jAti kA virodhI nahIM hai| yahA~ nArI ko mokSAdhikAriNI mAnA hai, use kevala vAsanA pUrti kA yantra na kaha kara use sammAnya pUjya sthAna diyA hai| unakA kathana hai - nanu santi jIvaloke kAzcchimazIla saMyamo petaaH| nijavaMzatilaka bhUtAH zruta-satyasamanvitA naarthH|| -jJAnArNava, 12/57 zama-zIla-saMyama se yukta apane vaMza meM tilaka samAna zruta tathA satya se samanvita nAriyA~ dhanya (192)
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ satItvena mahatvena vRtena vinayena c| vivekena striyaH kAzcid bhUSayanti dhraatlm|| jJAnAnava, 12/58 striyA~ apane satItva se, mahatva se, AcaraNa kI pavitratA se, vinayazIlatA aura viveka se dharAtala ko vibhUSita karatI hai| brAhmI, sundarI, anjanA, anantamatI, damayantI, candanA, rAjImatI, evaM sItA Adi ke satItvamaya nArItva para jaina saMskRti kI garva hai| tIrthaMkaroM ke mAtRtva ke rUpa meM unake garimA siMhAsana saba ke liye vandya hai| 'gihIvAse vi suvvae' -suvratI rahakara gRhastha dharma ke pAlana kA yahA~ niSedha nahIM hai| yahA~ kAmanIti ko maryAdA meM bA~dhakara rakhane kA Adeza hai, use svacchanda -vihAriNI banane se rokA jAya, yahI jaina saMskRti kA dhyeya hai| dharma nIti - dharma nIti ke sambandha meM agara yaha kahA jAya ki 'jainAgama dharmamaya haiM' -jaina sAhitya-sAgara meM dharmAmiyoM ke vilAsa hI vilAsa dRSTigocara hote haiM UrmimAlA hI sAgara hai aura sAgara hI UrmimAlA hai, isa rUpa meM donoM kA ekatva prasiddha hai| 'uThe to lahara hai baiThe to nIra hai, lahara kahe yA nIra khoya mU' kI ukti cirakAla se karNa-paricita hai| yadyapi dharma kyA hai, isa prazna kI uttaramAlA ora chora rahita ho cukI hai, phira bhI isa prazna kA prazna-cihna uttara kI pratIkSA meM jyoM kA tyoM khar3A hai| dharma kA paribhASAtmaka rUpa spaSTa karane ke liye hama kaheMge -'durgatau prapatantamAtmAnaM dhArayatIti dharmaH' -AtmA ko durgati ke gahare garta meM girane se bacAkara jo use dhAraNa karatA hai, vahI dharma hai| isIliye cAra puruSArthoM meM dharma ko prathama sthAna diyA gayA hai| ___dharmAnugAminI artha-nIti anarthakAriNI nahIM ho sakatI, dha-dharmatA kAma-nIti ko bhI burA nahIM kahA jA sakatA hai, mokSa kI to AdhAra-bhUmi dharma hI hai, isaliye ise utkRSTa maMgala kahA gayA hai| dhammo maGgala mukkiTuM ahiMsA sNjmotvo| . ahiMsA, saMyama aura taparUpa dharma hI sarvotkRSTa maMgala hai| ahiMsA, saMyama aura tapa se vaha divya cetanA jAgRta hotI hai, jisake prakAza meM vastu tatva pratyakSa ho uThatA hai| isaliye vastu svabhAva ko hI dharma batalAte hue kahA gayA hai : 'vatthu sahAyo dhmmo|' ThIka hI hai jisane vastu svabhAva ko jAna liyA hai, uSNatA agni kA svabhAva hai, vahIM usakA dharma hai, isa dharma se rahita agni hama kahIM bhI nahIM pA skte| manuSya kA svabhAva viveka hai -jJAna hai| viveka se hI vaha heya-upAdeya ko jAna sakatA hai| heya kA tyAga kara sakatA hai aura upAdeya ko grahaNa kara sakatA hai, ataH vivekavAna hI manuSya hai| vivekahIna mAnavatA ke pAvana siMhAsana para baiThane kA adhikArI hI nahIM hai| manuSya zabda dvArA hama jisase paricita hai, vaha hAr3a-mAMsa kA DhA~cA hI nahIM hai, vaha bhI hAthoM vAle isa paudgalika deha meM rahane vAlA AtmA hai| vaha AtmA hI dharma hai - ___ appA appami rao, rAyAdisU sayaladosa prictto| saMsArataraNahe, dhammotti jiNehiM nnidditttt|| bhAva pAhur3a, 83 (193)
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dveSa Adi se rahita AtmoddhAra meM saMlagna aura saMsAra-sAgara ko tarane ke liye yatnazIla AtmA ko hI jinendra bhagavAt dharma kahate haiN| isa dharma ke sambandha meM zAstroktiyA~ isa prakAra haiM - bAvattarI kalA kusalA paMDiya purasA apaMDiyA cev| savva kallANa va paraMje dhammakalaM na jaannNti|| cAhe koI vyakti bahattara kalAoM meM kuzala hai, paNDita hai yA mUrkha hai, yadi vaha dharma kalA se aparici hai to sabhI kalAeM vyartha hai| avisaMvAyaNa saMpannayAeNaM jIve dhammassa ArAhae bhvi| -uttarA 29/46 niSkapaTa vyavahAra se manuSya dharma kI ArAdhanA karane vAlA ho jAtA hai| dhammeNaM caiva vitti kappemANA vihrNti| -sUtrakRtAGga 2/2/39 dharmAnukUla AjIvikA karane vAla hI sadgRhastha hai| egA dhammapaDiyA jaM se AyA pjjvjaae| - sthAnAdna 1/1/40 AtmA kI vizuddhi kevala dharma se hI hotI hai| ege rejja dhmm| -prazna vyAkaraNa 2/3 cAhe tuma akele hI kyoM na ho o, dharma kA AcaraNa karate rho| evaM dhammassa viNao, mUlaM paramo ya se mokkho| -dazavaikAlika 9/2/2 vinaya hI dharma kA mUla hai aura mokSa hI usakA aMtima phala hai| jA jA vaccairayaNI, na sA pddiniyttii| dhammaM ca kuNamANassa, saphalA jaMti raaio|| -uttarA 14/25 jo rAteM bIta jAtI hai, ve punaH lauTa kara kabhI nahIM aatii| bItatI huI rAteM usI kI saphala hai, jo dharma kA AcaraNa karate haiN| eko hi dhammo naradeva tANaM, na vijjaI annamiheha kiNci| -uttarA 14/20 rAjan! eka dharma hI manuSya kA rakSaka hai, usake binA manuSya kI rakSA karane vAlA koI nhiiN| dhammamahiMsA saMma nsthi| -bhakta parijJA, 91 ahiMsA ke samAna koI dharma nahIM hai| jarA maraNa vegeNa bujjhamANANa paanninnN| dhammo dIvo paiTThA ya gaI srnnmuttmN|| -uttarA 23/68 (194)
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ bur3hApe ke asahya bhAra se daba kara mRtyu-nadI ke jalaudha meM bahate hue prANiyoM ko yadi koI sundara Azraya mila sakatA hai to vaha hai dharma / ye to jainAgama-sAgara kI buddhi taTa ke samIpa AI do cAra taraMge haiM, jinake hamane Upara darzana kiye haiM, aisI asaMkhya dharmormiyo ke yahA~ darzana kiye jA sakate haiM, svAdhyAya kI taraNI para baiThakara una maMgalamayI tarala taraMgo ko dekhane ke cAva kI AvazyakatA hai| mokSanIti - mokSa kA artha hai mukti arthAt svatantratA / hama yahA~ dekhate haiM, ki pratidina ananta prANI utpanna hote haiM, khAte haiM, pIte haiM, aura 'jIvet zaradaH zatama' ke pATha svaroM meM sau varSa taka isa dharatI para sAsa lete rahane kI kAmanA karate hai| yaha bhI usa avasthA meM, jabaki apane hI kandhoM para kitane hI zavoM ko Dhokara zmazAna kI agni meM jalA Ate haiN| manuSya ko patA hai ki mujhe lagabhaga sau sAla jInA hai, phira bhI vaha itanA juTAnA cAhatA hai jisakI sImA na ho| yadi use yaha patA cala jAya ki usako hamezA yahI rahanA hai to vaha sAre saMsAra kI rajisTrI, sArI duniyA ke haka hakUka apane nAma karavA lene ke kAma se bhI na cuuktaa| prazna hai ki kyA yaha AnA-jAnA svayaM hI ho rahA hai? athavA isake pIche koI anya preraka zakti hai ? svayaM kucha ho nahIM sakatA, to phira vaha kauna sI zakti hai, jisakI aniyaMtrita preraNA se AvAgamana kA cakra nirantara dhUma rahA hai? vItarAga jinendroM ne usa preraka zakti kA anveSaNa kara rahI liyA aura kahA - 'vaha zakti karma bhAra se baMdhana hai, yadi karma-bhAra ko utAra kara pheMka diyA jAya to yahIM mokSa hai|' tabhI to AtmA ko amRtatva - sindhu meM snAna karAne vAle AtmadharmA munIzvara kahate hai| vissesa kammamokkho mokkhI jiNasAsaNe samuddiTTho / tamhi kae jIvosvaM, aNuhavaI anaMtayaM, sokkhaM // sampUrNa karmoM ke pAzoM ko tor3akara svataMtra ho jAnA hI to mokSa hai| jinendra bhagavAn kA yaha Adeza hai ki 'yasya mokSe'pyanAkAMkSA sa mokSamadhi gacchati' jise mokSa kI bhI AMkAkSA nahIM, vahI mokSa prApta kara sakatA hai| ataH mokSa ke liye usa avasthA kI AvazyakatA hotI hai, jisameM icchA nirodha nahIM, icchAoM kA astitva hI samApta ho jAya isIliye mokSAvasthA kA varNana karate hue kahA gayA haividukkhaM, Na vi sukkhaM, Na vi pIr3A, va vijjade vAhA / Na vi maraNaM, Na vi jaNaNaM, tattheva ya hoI nivvA // jahA~ duHkha nahIM, indriya sukha nahIM, jahA~ pIr3A nahIM, jahA~ koI bAdhA nahIM, na janma hai, na maraNa hai, vahIM to mokSa hai| isa avasthA kI anubhUti ke kucha kSaNa tapasvI jIvana meM bhI Ate haiM, usa jIvana meM AnandollAsa ke sAtha mukta AtmAeM kahA karatI haiM - na meM mRtyuH kuto bhItiH, na mevyAdhiH kuto vyathA / nA'haM bAlo na bRddho'haM, na yuvaitAni pudgale // (195)
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba maiM maraNa-mukta hU~ to DaruM kisase, jabaki roga mere pAsa A hI nahIM sakate, to pIr3A kaisI? ' na maiM baccA hU~, na yuvA hU~, na vRddha hU~ yaha saba to pudgala krIr3A hai, hotI rahe yaha krIr3A merA isa krIr3A se kyA prayojana hai| se suMmaca meM ajjhatmayaM ca me, baMdhappamukkho ajjtthev| -AcArAMga 5/52 maine sunA hai aura anubhava kiyA hai ki maiM AtmA hU~, bandhanoM se mukta huuN| kitane ullAsa maya hote hoMge isa anubhUti ke kssnn| yaha Anandotsava ke kSaNa, sadAbhAvI bana jAya, isI kA prayAsa hai vaha samasta sAMskRtika sAhitya jo mokSanIti kA anugAmI hai| nIti-zAstra kI sImAeM loka taka hI sImita haiM, parantu jainAgamoM kI nIti loka-paricAyikA to hai hI, sAtha hI usa ora bhI le jAne vAlI hai, jahA~ mokSa hai, jahA~ nIti kA avasAna hai, jo jIvana-yAtrA kA antima lakSya hai| Upara hamane caturvarga rUpa jainatva-maNDita nIti-zAstra kA vihaMgAvalokana kiyA hai| isake AdhAra para hama kaha sakate haiM ki jaina-sAhitya ekAMgI sAhitya nahIM, usameM jIvana ke sarvekSaNa dvArA prApta niSkarSa hai, usameM jIvana ke hara pahalU ko parakha kara upasthita kiyA gayA hai, usameM loka kI vAstavikatA ke aise bahuraMgI citra upasthita kiye gaye haiM, jinase manuSya loka kI duHkhamayatA se paricita hokara udhara bar3ha sake jidhara Ananda kA ananta sindhu laharA rahA hai| OM828688880868800388 Adhunika samyatA kA sabase bar3A abhizApa yaha hai ki mAnava anyatyavAda kI laharoM meM baha gayA haiN| apane Apako mUekA bAharoM jagata meM sukha tathA zAMti prApta karane kA prayatna karatA haiN| pariNAma yaha hotA hai ki na to vaha apane ApakoM pA sakatA haiM aura na jagata ko hI pAtA hai| use kahIM bhI zAMti nasIba nahIM hotaa| AdhyAtmika sAdhanA ke binA vyakti na to paraloka sudhAra pAtA hai aura na isa loka meM sI tRSNA ke kAraNa saMtuSTi prApta kara sakatA haiN| * yuvAcArya zrI madhukara muni (196)
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA kI paridhi meM paryAvaraNa saMtulana * DaoN. puSpalatA jaina ahiMsA dharma hai, saMyama hai aura paryAvaraNa niHsarga hai, prakRti hai| prakRti kI surakSA hamArI gahana ahiMsA aura saMyama sAdhanA kA paricAyaka hai| prakRti kA pradUSaNa paryAvaraNa ke asaMtulana kA AvAhaka hai aura asaMtulana avyavasthA aura bhUcAla kA pratIka hai ataH prAkRtika saMtulana banAye rakhanA hamArA dharma hai, kartavya hai aura AvazyakatA bhI, anyathA vinAza ke kagAroM para hamArA jIvana baiTha jAtA hai aura kaTI huI pataMga-sA lar3akhar3Ane lagatA hai| yaha aitihAsika aura vaijJAnika satya hai| prAcIna RSiyoM, maharSiyoM aura AcAryoM ne isa pratiSThita tatva ko na kevala bhalIbhA~ti samajha liyA thA balki use unhoMne jIvana meM utArA bhI thaa| ve prakRti ke ramya prAMgaNa meM svayaM rahate the, usakA AnaMda lete the aura vanavAsI rahakara svayaM ko sarakSita rakhane ke lie prakati kI sarakSA kiyA kara prAkRtika saMtulana bigar3A, vipattiyoM ke aMbAra ne hamAre daravAje para dastaka dI aura taba bhI yadi hama na saMbhale to mRtyu kA duHkhada AliMgana karane ke alAvA hamAre pAsa koI dasarA rAstA nahIM bcaa| zAyada yahI kAraNa hai ki hamAre purakhoM ne hameM "parasparopagraho jIvAnAm" kA pATha acchI taraha se par3hA diyA jise hamane gA~Tha bA~dhakara saheja liyaa| prakRti vastutaH jIvana kI paricAyikA hai| patajhar3a ke bAda vasaMta, aura vasaMta ke bAda patajhar3a - AtI hai| duHkha ke bAda sukha aura sukha ke bAda duHkha kA cakra eka svAbhAvika prakriyA hai| vanaspati aura prANI jagata prakRti ke abhinna aMga hai| unakI sauMdarya abhivyakti jIvana kI yathArthatA hai| vasaMtotsava hamAre harSa aura ullAsa kA pratIka bana gayA hai| kaviyoM aura lekhakoM ne usakI unmAdakatA ko pahacAnA hai, sarasvatI kI vaMdanA kara usakA Adara kiyA hai aura hala jotakara jIvana ke sukha kA saMketa diyA hai| prakRti pradatta sabhI vanaspatiyA~ hama-Apa jaisI sAMsa letI haiM, kArbana-DAya-AksAiDa ke rUpa meM aura sA~sa chor3atI haiM AksIjana ke rUpa meN| yaha kArbana-DAya AksAiDa per3a-paudhoM ke hare padArtha dvArA sUrya kI kiraNoM ke mAdhyama se phira AksIjana meM badala jAtI hai isalie bAga-bagIcoM kA honA svAsthya ke lie atyAvazyaka hai| per3a-paudhoM kI yaha jIvana prakriyA hamAre jIvana ko saMbala detI hai, svastha havA aura pAnI dekara tathA AvAhana karatI hai jIvana ko saMyamita aura ahiMsaka banAye rakhane kaa| sArA saMsAra ina jIvoM se bharA huA hai aura hara jIva kA apanA-apanA mahatva hai| unake astitva kI hama upekSA nahIM kara skte| unameM sukha-dukha ke anubhava karane kI zakti hotI hai| jainAgamoM meM mUlataH sthAvara aura trasa ye do prakAra ke jIva hai| sthAvara jIvoM meM calane-phirane kI zakti nahIM hotI, aise jIva pA~ca prakAra ke hote haiM -1. pRthvI kAyika, 2.apkAyika, 3. vanaspati kAyika, 4. agnikAyika aura 5. vaayukaayik| do indriyoM se lekara pA~ca indriyoM vAle jIvana trasa kahalAte haiN| jainazAstroM meM ina jIvoM ke bheda-prabhedoM kA varNana bar3e vistAra se milatA hai jo vaijJAnika dRSTi se bhI sahI utarA hai| isakI mImAMsA aura vistAra para to hama yahA~ nahIM jAyeMge paraMtu itanA avazya kahanA cAhU~gI ki ina saba jIvoM kA gaharA saMbaMdha paryAvaraNa se hai| (197)
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre cAroM ora kI bhUmi, havA aura pAnI hI hamArI paryAvaraNa hai| inase hamArA purAnA saMbaMdha hai lekina isase bhI adhika purAnA saMbaMdha hai paudhoM aura jAnavaroM se| hamAre lie sAre jAnavara aura paudhe jarUra haiN| unake binA hamArA jIvana susaMcAlita nahIM ho sktaa| yaha paryAvaraNa jIva-jaMtuoM aura per3a-paudhoM ke kAraNa hI jIvaMta hai| unakI hiMsA karane para prakRti bhI apanI pratikriyA dikhalAtI hai| Aja ke bhautika vAtAvaraNa meM, vijJAna kI cakAcauMdha meM hama ajJAnavaza apane kSudra svArtha ke lie apane prAkRtika paryAvaraNa ko dUSita kara rahe haiN| prakRti kA saMtulana DagamagAne lagA hai| usakI sAdagI aura pavitratA kucalI jA rahI hai, naSTa ho rahI hai| isakA mUla kAraNa hai hamArA asaMyama, tRSNA aura prabala AzA kA sNcrnn| hamane vana, upavana ko naSTa bhraSTa kara UMcI U~cI aTTAlikAyeM banA lIM, bar3e-bar3e kArakhAne sthApita kara lie jinase hAnikAraka rasAyanoM, gesoM kA nirdhAraNa ho rahA hai, upayogI pazu-pakSiyoM aura kIr3oM-makor3oM ko samApta kiyA jA rahA hai| vAhanoM Adi se dhvani pradUSaNa, sArI gaMdagI, kUr3A-kacar3A Adi bahA dene se jala pradUSaNa aura gaisoM se vAyu pradUSaNa ho rahA hai| sArI prAkRtika saMpadA ko hama apane kSaNika lAbha ke lie asaMtulita karane ke doSI bana rahe haiN| kucha pradUSaNa prakRti se hotA hai para use prakRti hI svaccha kara detI hai| jaise per3a-paudhoM kI kArbana-DAI-AksAiDa sUrya kI kiraNoM se sApha hokara AksIjana meM badala jAtI hai| hamArA bahuta sArA jIvana inhIM per3a-paudhoM para avalaMbita hai| vaijJAnikoM ne apane anusaMdhAna ke AdhAra para yaha spaSTa kiyA hai ki alaga-alaga taraha ke per3a-paudhoM kI pattiyAM vibhinna gaisoM Adi ke jahara, dhUla Adi se jUjhakara paryAvaraNa ko svaccha rakhatI hai| jaMgala kaTa jAne se varSA kama hotI hai, AbahavA badala jAtI hai, sUkhA par3atA hai, bAr3ha AtI hai, garmI adhika hotI hai| vanya jIva bhI isI taraha hamArI bhautikatA ke zikAra ho rahe haiN| aneka upayogI jAnavara, pakSI aura kIr3oM ko hama samApta kara rahe haiN| isa kAraNa hamArA jIvana vinAza kI dizA meM tejI se bar3ha rahA hai| yadi hamane paryAvaraNa kI surakSA aba bhI nahIM kI aura pradUSaNa kI mAtrA kama nahIM kI to paryAvaraNa jaharIlA hokara hamAre jIvana ko tahasa-nahasa kara degaa| naI-naI bImAriyoM se hama trasta ho jaayeNge| paryAvaraNa kI rakSA vastutaH hamArA vikAsa hai| udAharaNa ke taura para koI Ama pIpala vargada Adi per3a-paudhe vAtAvaraNa kI gaMdI havA ko chAnakara, aura svayaM jahara kA cUMTa pIkara hameM svaccha havA aura prANa vAyu dete haiN| isI taraha Ama, sUryamukhI patha, caulAI, kanakauvA, gaura, sanaI Adi bhI gaMdI havA dUra karake hamArI sevA karate haiN| vaijJAnika anusaMdhAna ke phalasvarUpa hama yaha jAnate haiM ki paryAvaraNa kA asaMtulana hiMsA janya hai aura yaha hiMsA taba taka hotI rahatI hai jaba taka hameM Atmabodha na ho| AtmatulA kI kasauTI para kase binA vyakti na to dUsare ke duHkha ko samajha sakatA hai aura na usake astitva ko svIkAra kara pAtA hai| kadAcita yahI kAraNa hai ki AcArAMga jaise prAcIna Agama graMtha kA prAraMbha zastraparijJA se kara hameM astitva bodha karAyA gayA hai| yaha astitva bodha ahiMsAtmaka AcAra-vicAra kI AsthA kA AdhAra stambha hai| ahiMsA ke cAra mukhya AdhAra stambha haiM -AtmavAda, lokavAda, karmavAda aura kriyaavaad| 1 prAkRtika paryAvaraNa aura naitika paryAvaraNa, donoM kI surakSA ke lie ina cAroM mApadaMDoM kA pAlana karanA Avazyaka hai| ina cAroM kI pRSThabhUmi meM ahiMsA darzana praharI ke rUpa meM khar3A rahatA hai| Azravo madahetu: syAt saMvaro moksskaarnnm| itIya mArhatI dRSTi, ranyadasyA : prpNcnm|| (198)
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA-dRSTi se dUra par3A huA vyakti "jIvo jIvasya bhojanam" mAnakara svayaM kI rakSA ke lie dUsare kA amAnuSita vadha aura zoSaNa karatA hai, prazaMsA sammAna, pUjA, janma-maraNa mocana tathA duHkha pratikAra karane ke lie vaha ajJAnatApUrvaka zastra uThAtA hai aura sabase pahale pRthvI aura per3a paudhoM para prahAra karatA hai jo mUka haiM, pratyakSataH kucha kara nahIM sakate / parantu ye mAtra mUla haiM isalie cetanAzUnya hai aura nirarthaka haiM yaha socanA vastutaH hamArI mRtyu kA kAraNa bana sakatA hai jise mahAvIra ne kahA - "esa khalumohe, esa khalumAre, esa khaluNarae / " yaha moha hamArI pramAda avasthA kA pratIka hai| isI se hama pRthvIkAyika Adi jIvoM kI hiMsA karate haiN| ina sthAvara jIvoM meM bhI prANoM kA spandana hai, unakI cetanA satata mUrchita aura bAhara se lupta bhale hI laga rahI ho para unheM hamAre acche-bure bhAvoM kA jJAna ho jAtA hai, aura zastracchedana hone para kaSTAnubhUti bhI hotI hai| bhagavatI sUtra ( 19.35 ) meM to yaha kahA ki pRthvIkAyika jIva AkrAMta hone para vRddha puruSa se kahIM adhika aniSTatara vedanA kA anubhava karatA hai| itihAsa yaha batAtA hai ki pRthvI ke garbha meM karor3oM sAla pahale jIvoM kA rUpa chipA rahatA hai jo phAsilsa (jIvAzma) ke rUpa meM hameM prApta ho sakatA hai, pRthvI ke nirarthaka khodane se usako TUTane kI saMbhAvanA ho sakatI hai aura sAtha hI pRthvI ke bhItara rahane vAle jIvoM ke vadha kI bhI jimmedArI hamAre sira para A jAtI hai| isI taraha jalakAyika jIva hote haiM jinakI hiMsA na karane ke lie hameM sAvadhAna kiyA gayA hai| kSetrIya nimitta se jala meM kIr3e utpanna hone ko to sabhI ne svIkAra kiyA hai para jala ke rUpa meM utpanna hone vAle jIvoM kI svIkRti mahAvIra ke darzana meM hI dikhAI detI hai isalie vahA~ utsecana (kue se jala nikAlanA), gAlana (jala chAnanA), dhAvana (jala se upakaraNa Adi dhonA) jaisI kriyAoM ko jalakAya ke zastra ke rUpa meM nirdeSTa kiyA hai| aisI hiMsA vyakti ke ahita lie hotI hai, abodhi ke lie hotI hai| (taMse ahiyAe, taM se abohIe) / isIlie jainadharma meM jala gAlana aura prAsuka jala sevana ko bahuta mahatva diyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI nirdeza hai ki jo pAnI jahA~ se le AyeM, usakI bilachAvanI dhIre se usI meM chor3anI cAhie tAki usake jIva na mara sakeM / "pAnI pIje chAnakara guru kIje jAna ke" kahAvata svaccha pAnI ke upayoga kA Agraha karatI hai| dUSita pAnI nizcita hI hamAre svAsthya ke lie hAnikAraka hai| pIliyA aura poliyo jaise vAyarasa roga, dasta, haijA, TAyaphAiDa jaise caikTIriyA roga aura sUkSma jIvoM va kRmiyoM se utpanna hone vAle roga dUSita pradUSita jala ke upayoga se hI hote haiN| eka bU~da pAnI meM hajAroM jIva rahate haiM yaha bhI eka vaijJAnika tathya hai isalie vyartha pAnI bahAnA bhI anartha daMDa meM ginA jAtA hai| Aja ke pradUSita paryAvaraNa meM nadiyoM aura samudroM kA jala bhI upayogitA kI dRSTi se prazna cihna khar3A kara detA hai / khAr3I yuddha ke saMdarbha meM samudra meM girAye hue tela se samudrI jIvoM kA astitva khatare meM par3a gayA hai aura usameM rahane vAle khAdya zaivAla (kAI) lavaNa Adi upayogI padArtha dUSita ho rahe haiN| aneka jala saMyaMtroM ke kharAba hone kI bhI AzaMkA ho gayI hai| agni meM bhI jIva hote haiM jinheM hama miTTI jala Adi DAlakara pramAda vaza naSTa kara DAlate haiN| vAyukAyika jIva bhI isI taraha hama se surakSA kI AzA karate haiN| Aja kA vAyu pradUSaNa hameM usa ora apramatta aura ahiMsaka rahane kA saMketa karatA hai / AcArAMga, 1.25 2. (199)
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanaspatikAyika jIvoM kI hiMsA Aja sarvAdhika bar3I samasyA banI huI hai| per3a-paudhoM ko kATakara Aja hama unheM vyartha hI jalAne cale jA rahe haiN| ve mUka-vadhira avazya dikhAI dete haiM para unheM hama Apa jaisI kaSzanubhUti hotI hai| per3a-paudhe janamate, bar3hate aura mlAna hote haiN| bhagavatI sUtra ke sAtaveM - AThaveM zataka meM spaSTa kahA hai ki vanaspati kAyika jIva bhI hama jaise hI zvAsocchavAsa lete haiN| zarada hemanta, vasaMta, grISma Adi sabhI RtuoM meM kama se kama AhAra grahaNa karate haiN| vartamAna vijJAna kI dRSTi se bhI yaha kathana satya siddha huA hai| prajJApanA ( 22 se 24 sUtra) meM vanaspati kAyika jIvoM ke aneka prakAra batAye haiM aura unhIM kA vistAra aMgavijjA Adi prAcIna graMthoM meM milatA hai| ina graMthoM ke uddharaNoM se yaha tathya chipA nahIM hai ki tulasI jaise sabhI hare paudhe aura harI ghAMsa, bAMsa Adi vanaspatiyA~ hamAre jIvana ke nirmANa kI dizA meM bahuvidha upayogI haiN| yaha eka vizvajanIna satya hai ki padArtha meM rUpAntaraNa prakriyA calatI rhtii| "saddravya lakSaNam" aura "utpAd vyaya ghrauvya yuktaM sat" siddhAMta sRSTi saMcAlana kA pradhAna tatva hai| rUpAMtaraNa ke mAdhyama se prakRti meM saMtulana banA rahatA hai / padArtha pArasparika sahayoga se apanI jindagI ke lie UrjA ekatra karate haiN| aura karma siddhAMta ke AdhAra para jIvana ke sukha - duHkha ke sAdhana saMjo lete haiN| prAkRtika saMpadA ko asurakSita kara use naSTa-bhraSTa kara hama apane sukha-duHkha kI anubhUti meM yathArthatA nahIM lA skte| aprAkRtika jo bhI hogA, vaha mukhauTA hogA, dikhAvaTa ke alAvA aura kucha nahIM / prakRti kA hara tatva kahIM na kahIM upayogI hotA hai| yadi use usake sthAna se haTAyA gayA to usakA pratiphala burA bhI ho sakatA hai| briTena meM mU~gaphalI kI phasala acchI banAne ke lie makkhI kI jAti ko naSTa kiyA gayA phira bhI mUMgaphalI kA utpAdana nahIM huA kyoMki ve makkhiyA~ mU~gaphalI ke puSpoM ke mAdA aura nara meM yugmana karatI thiiN| sarpa Adi anya kIr3e-makor3oM Adi ke viSaya meM bhI yahI bAta kahI jA sakatI hai| paryAvaraNa kA saMbaMdha mAtra prAkRtika saMtulana se hI nahIM hai balki AdhyAtmika aura sAmAjika vAtAvaraNa se parizuddha aura pavitra banAye rakhane ke lie bhI usakA upayoga kiyA jAtA hai| saMkSepa meM yadi kahA jAya to dharma hI paryAvaraNa kA rakSaka hai aura naitikatA usakA dvArapAla / Aja hamAre samAja meM cAroM ora anaitikatA aura bhraSTAcAra surasA kI bhAMti bar3ha rahA hai| cAhe vaha rAjanIti kA kSetra ho yA zikSA kA, dharma kA kSetra ho yA vyApAra kA, sabhI ke sira para paisA kamAne kA bhUta savAra hai| mAdhyama cAhe kaisA bhI ho isase hamAre sAre sAmAjika saMbaMdha tahasa-nahasa ho gaye haiM / bhrAtRtva bhAva aura prativezI saMskRti kinArA kATa rahI hai, AhAra kA prakAra maTamailA ho rahA hai, zAkAhAra ke sthAna para aprAkRtika khAna pAna sthAna le rahA hai| milAvaTa ne vyApArika kSetra ko sar3I rabara kI taraha durgandhita kara diyA hai| artha lipsA kI pRSThabhUmi meM barbaratA bar3ha rahI hai| prasAdhanoM kI daur3a meM mAnavatA kUca kara rahI hai| ina sArI bhautika vAsanAoM kI pUrti meM hama apanI AdhyAtmika saMskRti ko bhUla baiThe haiN| mAnasika, vAcika aura kAyika kriyAoM ke bIca samanvaya khatama ho gayA hai| hamArI dhArmika kriyAeM mAtra bAhya AcaraNa kA pratIka bana gayI hai| parivAra kA Adarza jIvana samApta ho gayA hai, aisI vikaTa paristhiti meM ahiMsA ke mAdhyama se paryAvaraNa ko saMtulita banAye rakhane kI sAdhanA ko punarUjjIvita karanA nitAMta Avazyaka ho gayA hai| paryAvaraNa kA yaha vikaTa AMtarika aura bAhya asaMtulana dhArmika, sAmAjika aura rAjanaitika kSetra meM jabaradasta krAMti laayegaa| yaha krAMti ahiMsaka ho to nizcita hI upAdeya hogI, para yaha asaMtulana aura bar3hatA gayA to khUnI krAMti honA bhI asaMbhava nahIM / jahA~ eka dUsare samAja ke bIca lambI-caur3I khAI ho gayI (200)
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, eka tarapha prAsAda aura dUsarI tarapha jhopar3iyA~ ho, eka ora kupaca aura dUsarI ora bhUkha se mRtyu ho to aisA samAja binA varga saMgharSa ke kahA~ raha sakatA hai? sAmAjika samatA kI prasthApanA aura varga saMgharSa kI vyathA-kathA ko dUra karane ke lie ahiMsaka samAja kI racanA aura paryAvaraNa kI vizuddhi eka aparihArya sAdhana hai| yahI dharma hai aura yahI saMyama hai aura yahI samyagjJAna aura samyak AcaraNa kA sAra hai| evaM khu NANiNo sAraM jaM hiMsai Na kNcnnN| ahiMsA samayaM ceva eyAvaMtaM viyANi yaa|| sUtrakRtAMga, 1.1.4.10 paryAvaraNa para gaMbhIratA se vicAra kiyA jAye to usakA kSetra bahuta vistRta ho jAtA hai| vyakti kA zarIra mana aura adhyAtma kA pariveza saba kucha usakI sImA meM samAhita ho jAtA hai| vaha vAtAvaraNa jo hamAre zarIra aura mana ko prabhAvita karatA hai, apanI pravRtti se haTakara adhyAtma ko dUSita karatA hai, hamAre lie mahatvapUrNa siddha hotA hai| prAcIna AcAryoM ne vAtAvaraNa ke isa mahatva ko bhalIbhAMti AMkA aura use vizuddha karane ke lie dharma kA sahArA liyaa| isalie yoM kahA jA sakatA hai ki dharma kA paripAlana paryAvaraNa kI vizuddhi hai, zarIra kI rakSA hai, mana ko saMyamita karanA hai aura, AdhyAtmika vAtAvaraNa ko susthira banAnA hai| per3a-paudhoM aura pazu-pakSiyoM Adi kA paryAvaraNa kI dRSTi se kitanA mahatva hai, yaha hama isa tathya se samajha sakate haiM ki mahAvIra, buddha aura RSi maharSiyoM ne saMbodhi prApti ke lie kisI na kisI vRkSa kA sahArA liyA jinheM hamane bodhi vRkSa athavA caityavRkSa kahA aura sUrya, kacchapa, kamala Adi ko tIrthaMkaroM kA lAMchala banA diyaa| itanA hI nahIM balki unakA pUjA-vidhAna aura mukaToM meM aMkana bhI kiyA jAne lgaa| jaisA hamane pIche saMketa kiyA hai paryAvaraNa kA prathamataH dRzya saMbaMdha hamAre zarIra se hai| jainAcAryoM ne upAsaka dazAMga, bhagavatIsatra Adi graMthoM meM aise bIsoM rogoM kI carcA hai jo paryAvaraNa ke asaMtalita ho jAne se hamAre zarIra ko ghera lete haiM aura mRtyu kI ora hameM Dhakela dete haiN| aMga vijjA meM to ina sAre saMdarbho kI eka laMbI lisTa mila jAtI hai| ina sabakI carcA karanA yahA~ vistAra ko nimaMtrita karanA hai, para itanA to saMketa kiyA hI jA sakatA hai ki saMdhivAta, sAiTikA, lakavA, mirgI, sujAka pAyariyA, kSaya, kaiMsara, blaDa prezara Adi jaise rogoM kA mukhya kAraNa kabja hai aura galata AhAra-vihAra tathA zrama kA abhAva hai| zuddha zAkAhAra prAkRtika AhAra hai aura saMyamita-niyamita bhojana rogoM ke nidAna, uttama svAsthya aura mana kI khuzahAlI kA mUla kAraNa hai| moTA khAnA, moTA pahinanA" kI ukti ke sAtha "paira garama, sara rahe ThaMDA, phira DAkTara Aye to mAro DaMDA" kI kahAvata ullekhanIya hai jisameM zAkAhAra para bala diyA gayA hai| mAMsAhAra eka ora jahA~ mAnasika kriyAoM ko asaMtulita karatA hai vahIM vaha zarIra ko bhI burI taraha prabhAvita karatA hai isalie jainAcAryoM ne ahiMsA kI paridhi meM zAkAhAra para bahuta jora diyA hai aura una padArthoM ke sevana kA niSedha kiyA hai jo kisI bhI dRSTi se hiMsAjanya hai isalie prAkRtika cikitsA ahiMsAtmaka sAdhanA ke lie sarvAdhika anukUla paithI hai| paryAvaraNa ko asaMtulita karane meM krodhAdi kaSAyeM adhika kAraNabhUta banatI haiN| raktacApa, madhumeha, kaiMsara Adi jaisI bhayAnaka bImAriyA~ hamAre mAnasika asaMtulana se hotI hai jinheM yoga sAdhanA ke mAdhyama se saMyamita kiyA jA sakatA hai| sAre Agama graMtha pratyakSa-parokSa rUpa se mana ko zubha bhAvoM kI ora le jAne kA mArga prazasta karate haiM aura Atma vizuddhi ke lie yoga sAdhanA kI vividha kriyAoM ko spaSTa karate haiN| (201)
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra samagra rUpa meM paryAvaraNa para yadi ciMtana kiyA jAye to samUcA jaina dharma hamAre sabhI prakAra ke paryAvaraNoM ko ahiMsAtmaka DhaMga se saMtulita karane kA vidhAna prastuta karanA hai aura vaiyaktika tathA sAmAjika zAMti ke nirmANa meM sthAyitva kI dRSTi se naye AyAmoM para vicAra karane ko vivaza karatA hai| nyU eksaTeMzana eriyA sadara nAgapura 440-001 3886608603300403398863383 jaina AcAra : punarmUlyAMkana kI AvazyakatA 3623468009005808048906800982353986880038 __ * zrI rAjIva pracaMDiyA AcAra pakSa eka aisA AdhAra stambha hai jisa para jIvana rUpI vRkSa puSpita-pallavita hai| yaha jIvana kI yathArthatA ko prakaTa karane kA eka sazakta evaM sapATa sAdhana hai| isI ko dhyAna meM rakhate hue 'AcAra-pakSa' para vizva ke samasta darzanoM, dharmoM meM apane-apane stara para vivecana huA hai| jaina darzana, dharma bhI isase achUtA nahIM rahA hai| isa vyAvahArika evaM parama upayogI viSaya para cintana karane se pahile hameM yaha socanA hogA ki hamAre jIvana kA lakSya kyA hai? hamAre sAmane tIna sthitiyA~ haiM eka AdhyAtmika dUsarI sAMsArika aura tIsarI mizrita ruup| sAmAnyataH Aja hama jisa daura se gujara rahe haiM usameM tIsare sthiti hI samagra jIvana kA AyAma sthira karatI hai| yaha to ho sakatA hai isameM vyaJjita bahutAyata kabhI AdhyAtmikatA kI to kabhI sAMsArikatA kI jhalakane lge| kAraNa spaSTa hai vartamAna paristhitiyoM meM nitAnta phlii| dUsarI sthiti paraka lakSya kA sAkAra honA asambhava sA lagatA hai| isalie dezakAla-samAja ke AdhAra para jo saTIka ho, nyAyasaMgata ho, upayogI evaM upAdeyI ho, usakA samaya-samaya para mUlyAMkana-punarmUlyAMkana hotA rahA hai, honA caahiye| mUlyAMkana karate samaya samAja vyakti kA lakSya suspaSTa honA caahie| deza kAla ke AdhAra para paristhitiyA~ parivartita hotI rahatI haiM, tadnurUpa jIvana bhI saMcAlita hotA rahatA hai| udAharaNa ke lie pUrva meM jo sahanazakti, sahiSNutA vidyamAna thI vaha Aja utanI mAtrA sImA meM adarzita hai aura jo Aja jisa rUpa meM hai vaha kala Ane vAla samaya meM dRSTigocara nahIM hogii| ataH jo samIcIna hai usa para Aja ke sandarbha meM hameM vicAranA hogaa| usameM vyaJjita bhAvoM kI sUkSmatA ko pakar3anA hogA aura tAratamya baiThAnA hogA usakI sArthakatA ko, samIcInatA ko| Aja jaba hama apanI najara cAroM ora daur3Ate haiM to pAte haiM ki vyakti yA samAja cAhe vaha AdhyAtmika-sAmAjika Adi kisI bhI varga vizeSa se sambandhita kyoM na ho apane nirdhArita kartavyoM se vimukha hone ke udyata hai| kyoM? aisA kyoM? jo niyama, saMvidhAna, saMhitAe~ usa kAla kI sthiti ke dekhate hue banAe gae the yA nirdhArita kie gae the yA to una para kaTTaratA se cala jAya yA phira unameM yugAnurUpa saMzodhana-saMvardhana kara naI saMhitAe~ Adi sthApita kara usa para calA jaae| yahI do rUpa hamAre sAmane Ate haiN| purAnI AcAra-paddhati meM prachanna jo vaijJAnikatA hai use hama sAmane lAe~ tabhI usakI samIcInatA siddha hogii| prastuta lekha kA uddezya bhI yahI hai (202)
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki kriyAe~ jo ajJAna dharAtala para kendrita haiM, unheM samUla naSTa kara jo upAdeyI haiM unheM aMgIkAra kara jIvana caryA ko samRddha kiyA jAe kyoMki korI kriyAeM, nirarthaka sAdhanAe~ vyakti, sAdhaka ko ubAUpana utpanna karane ke atirikta aura kyA de skeNgii| 'jaina-AcAra' meM jo bAteM samAviSTa haiM ve nizcaya hI Atmahita evaM lokahitakArI haiM, sAtha hI parama vaijJAnika upayogI evaM upAdeyI bhI haiN| AcAra (kriyA) aura vicAra (jJAna) ye do saMvAhaka jIvana-ratha ko saMcAlita karate haiN| jaina-AcAra kA mUla hai ahiMsA aura vicAra hai -anekaant| ahiMsA eka vyApaka zabda hai| vaha jaina dharma kA prANa hai| ahiMsAtmaka jIvana ko kendrita karane ke lie jaina dharma meM tapa vrata aura saMyamAdi ke svarUpa aura mahattA kA samyak rUpa se udghATana huA hai| hama vartamAna sandarbha meM inakI kyA upayogitA hai, Adi ko dhyAna meM rakhate hue saMkSipta carcA kreNge| ___ tapa bhAratIya sAdhanA kA prANa tatva hai kyoMki usase vyakti kA bAhara-bhItara samagra jIvana pariSkRta, parizodhita hotA huA usa carama bindu para pahu~catA hai jahA~ se vyakti, vyakti nahIM raha jAtA hai apitu paramAtma avasthA arthAt paramapada, siddhatva ko prApta ho jAtA hai| vAstava meM tapa meM tRpti hai, isakI sAdhanA se labdhi-upalabdhi, Rddhi-siddhi, taijas zaktiyA~, agaNita vibhUtiyA~ sahaja hI prakaTa hone lagatI haiM arthAt tapa se sarvottama padArthoM kI prApti hotI hai| isa jagata meM aisA koI padArtha nahIM hai jisakI prApti tapa se na ho ske| tapaH sAdhanA se samasta bAdhAe~, ariSTa upadrava, zamana tathA kSamA zAnti, karuNA premAdi durlabha guNajIvana meM vyApta hote haiM ataH yaha laukika aura alaukika donoM hI hita kA sAdhaka hai| tapaH sAdhanA vyakti ko sthUla se sUkSma kI ora vahirjagata se antarjagata kI ora le jAne meM preraNA-sphUrti kA saMcAra karatI hai kyoMki bAhara kolAhala-halacala hai, dUSaNa-pradUSaNa hai, jabaki bhItara niHstabdhatA, nizcalatA aura zuddhatA hai| jainadarzana-dharma meM tapa ke samasta aMgoM para vaijJAnika vizleSaNa huA hai| Atma-vikAsa hetu sAdhanA kA nirUpaNa jaina darzana kA mukhya lakSya rahA hai| isa lakSya hetu jo sAdhanA kI jAtI hai vaha sAdhanA vastutaH tapa kahalAtI hai| isa darzana meM sAMsArika sukhoM, phalecchAoM, eSaNAoM, sAMsArika pravaMcanAoM hetu kie jAne vAle tapa kI apekSA samyagdarzana (AstavAditatvoM ko sahI-sahI rUpa meM jAnanA aura una para zraddhAna rakhanA) jJAna (para-sva bheda buddhi ko samajhanA) cAritra (bheda vijJAna pUrvaka sva meM laya karanA) rUpI ratnatraya kA AvirbhAva karane ke lie, iSTAniSTa , indriya-viSayoM kI AkAMkSA kA virodha karane kI apekSA nirodha karane ke lie kie jAne vAle tapa hI sArthaka tathA kalyANakArI mAne gae haiN| sAdhanA kI dRSTi se yahAM tapa do prakAra ke mAne gae haiM eka bAhya tapa jisake antargata anazana, unodarI-avamaudarya, vRtti parisaMkhyAna-bhikSAcArI, rasaparityAga, kAyakleza, pratisaMlInatA-vivikta zayyAsana haiM tathA dUsarA Abhyantara tapa hai jisameM prAyazcita vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna, vyutsarga-kAyotsarga hai| bAhya tapa bAhya dravya ke avalamba se hotA hai, ise dUsaroM ke dvArA dekhA jA sakatA hai| isameM indriya-nigraha hotA hai kintu Abhyantara tapa meM bAhya dravya kI apekSA aMtaraMga pariNAmoM kI pramukhatA rahatI hai, dUsaroM kI darzanIyatA rahatI hai| sAdhanA meM jAne vAlA sAdhaka sarvaprathama bAhyatapAntargata 'anazana' meM praveza karatA hai tadanantara zanaiH-zanaiH abhyAsa karatA huA tathA anavarata sAdhanA meM praveza karatA hai tadanantara zanaiH-zanaiH abhyAsa karatA huA tathA anavarata sAdhanA krama-binduoM se gujaratA huA AbhyAntara tapAntargata dhyAna-vyutsarga meM praveza kara sAdhanA kI paripUrNatA ko prApta karatA huA AtmA kI caramotkarSa sthiti meM pahu~ca jAtA hai| sAdhanA kI isa prakriyA meM (203)
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi sAdhaka bAhyatapa meM darzita binduoM-bhedoM meM kadAcita paripakvatA prApta nahIM kara pAtA to nizcaya hI vaha * Abhyantara tapa sAdhanA ke kSetra meM sahI rUpa meM praveza nahIM kara sakatA arthAt bAhyatapa ke binA antaraMga tapa aura antaraMga tapa ke binA bAhyatapa nirarthaka pramANita hote haiM, inakA sambandha anyonyAzrita hai, zAzvata hai| ___bAhyatapa dvArA sAdhaka asadRttiyoM se haTakara sadvRttiyoM meM apane mana-vacana-zarIra ko tanmaya karatA huA supta antazcetanA ko jAgrata kara sakatA hai| kAma-vAsanA, ahaMbhAvanA, krodha jvAlA, kapaTa, chala, pravaMcanA, tathA dUsaroM ke dhana sampatti har3apane kI prakriyA kI vahni jo Aja prajvalita hai jisase parivAra-samAja-rASTra aura antarrASTrIya stara para asthiratA, asAmAjikatA tathA arAjakatA-AtaMkavAditA kA zora-zarAbA parilakSita hai zAnta-zamana ho sakatI hai| jaba sAdhaka bAhya tapAnurUpa apanI jIvanacaryA sthira kara letA hai taba use yaha anubhava hone lagatA hai ki jIvana jIne kA lakSya mAtra udarapUrta ke sAdhana-upakaraNa juTAne-ekatra karane arthAt indriya janya vyApAroM meM khapAne kI apekSA Atmazodhana vikAsa meM hI honA zreyaskara evaM sArthaka hai| tapa-sAdhanA ke prathama cAra caraNa (anazana, unodara, bhikSAcarI, rasa parityAga) AhAra-tyAga se sambandhita hai kyoMki binA AhAra-zuddhi ke zarIra zuddhi aura tajjanya cita zuddhi kA honA nitAnta asambhava hai| zeSa do caraNoM (kAyakleza, prati-saMlInatA) meM zarIra kI zucitA para bala diyA gayA hai jisase mana vikRti se haTakara nivRtti kI ora unmukha hotA huA sAdhanA-patha para nairantarya Age bar3hane ko pravRtta ho ske| jainAcArAttargata tapa sAdhanA zarIra ko kaSTa dene kI apekSA use vikAra-vivarjita banAtI hai| isameM antaH karaNa ko zuddha kiyA jAtA hai| sAdhaka kabhI anazana karake to kabhI bhUkha se kama khAkara, kabhI sImita padArtha grahaNa kara to kabhI kisI rasa ko taja kara zarIra ko niyantrita karatA huA cetana-avacetana mana meM praviSTa vAsanAoM para vijaya prApta karatA hai| ina sabake lie jJAna-dhyAna, paThana-pAThana-ciMtavana Adi meM vaha lIna rahatA hai| saMsArI bAhya prabhAvoM se apane ko alaga karatA huA sAdhaka antatogatvA AtmasvarabhAva arthAt AtmasvarUpa kI prApti meM jIvana ko adhyAtma-sAdhanA meM khapA detA hai| isalie tapa jIvana kA eka anivArya aMga hai| asthiratA, azAnti, baicenI, eka ajIba prakAra kI ukatAhaTa-nirAzAdi ke vAtAvaraNa meM yaha jIvana ko eka nayA AyAma detA hai, sphUrti aura zakti kA saMcAra karatA hai| jainAcAra meM vratoM para bala diyA gayA hai| vartamAna sandarbha meM jahA~ cA~da-sitAre para pahu~cane kI, tAla-pAtAla bhI atala gaharAiyoM ko chUne kI hor3a cala rahI ho, Adhunika-atyAdhunika upakaraNoM ke nirmANa meM jIvana khapAyA jA rahA ho, vahA~ vratoM kI bhUmikA kyA hogI? yaha eka vicAraNIya tathya hai| vyakti cAhe kitanI hI upalabdhi arjita kara le, vijJAna kitanA hI vikasita ho jAe yadi usameM maryAdA, anuzAsana kA abhAva hai, ucchaMkhalatA, svacchandatA kA prabhAva hai to vikAsa kI apekSA vinAza, nirmANa kI apekSA saMhAranartana karatA dikhAI degaa| vrata, vyakti, parivAra samAja aura rASTra ke lie suvyavasthita, surakSita sukha-zAnti tathA sauhArda pUrNa jIvana jIne kA mArga prastuta karatA hai| jainadharma ke anusAra vrata meM parakIya kI apekSA svecchA kI pradhAnatA rahatI hai| isalie vrata dhAraNa karane vAle ko apanI yogyatA, pAtratA tathA kSamatA ko dhyAna meM rakhakara hI vrata dhAraNa karanA caahie| vratI kA vrata ke prati agAdya niSThA tathA lakSya suspaSTa honA caahie| vyakti ke vrata dhAraNa karane kI zakti-samarthatA ke AdhAra para jaina AcAra meM vratoM ko do bhAgoM meM eka AMzika rUpa meM (aNuvrata, guNavrata, zikSAvrata) tathA dUsare pUrNarUpoM meM (mahAvrata) vibhakta kiyA gayA hai| (204)
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti ko cAhe vaha gRhastha rUpa meM ho, cAhe vaha sAdhanA-patha para ho, suvyavasthita-maryAdita jIvana caryA ke lie vratoM kI zaraNa meM jAnA hotA hai| vrata se vyakti meM samatva jagatA hai arthAt mAnasika aura zArIrika santulana arthAt tanAvoM se mukta jIvana jIne kI paddhati vikasita hotI hai| Aja saMsAra ke samakSa 'tanAva' kI sabase bar3I samasyA hai| tanAva jIvana ke pratyeka caraNa meM gaharAtA jA rahA hai| isakI samApti ke lie aneka anusaMdhAna ho rahe haiN| vratoM kI isa dizA meM eka aham bhUmikA rahI hai| prAcInakAla se lekara arvAcIna taka hamAre AdhyAtmika guru tanAvoM se mukti ke lie vratoM para sadA bala dete Ae haiN| yaha nirvivAda rUpa se kahA jA sakatA hai ki yadi hama vratoM kA vaijJAnika ThaMga se apane jIvana meM upayoga karate haiM to ve hamAre lie sarva prakAra kI svasthatA to pradAna karate hI haiM sAtha hI prasupta oja kA jAgaraNa bhI hotA hai| oja pradIpta se jIvana pramAda se rikta kintu samyak puruSArtha se sikta hotA hai| vAstava meM jana-jana ke abhyutthAna meM vratoM kI bhUmikA upayogI siddha huI hai| jaina AcAra pratyeka vyakti ko sapta vyasana (juA, mAMsAhAra, madyapAna, corI, parastrIgamana, vezyAgamana tathA zikAra) kA tyAga tathA aSTa pravacanaM tIna gupti (manogupti, vacanagupti, kAyagupti) pUrNa jIvana jIne ke lie nirdeza detA hai| inakA paripAlana eka prakAra se vratoM kI paridhi meM parigaNita kiyA jA sakatA hai| jaina AcAra ke ye pavitra vidhAna Aja bhI prAsaMgika hai| saptavyasanI meM viveka, dhIratA, sahanazIlatA, lagana, Atma vizvAsa tathA smaraNa zakti Adi mAnavIya guNoM kA nitAnta abhAva dikhAI detA hai| binA ina guNoM ke kyA vaha apanA aura apane rASTra kA vikAsa kara sakatA hai? kadApi nhiiN| vyasana to eka aisA Aveza hai jisake joza meM vyakti apanA hoza to kho baiThatA hI hai sAtha hI vaha samAja aura rASTra kA eka aMga hone ke kAraNa use bhI garta meM le jAtA hai| vAstava meM vyasana mAnavatA kA eka abhizApa hai| arthavyavasthA tathA sAmAjika jIvana mUlyoM ko kSatavikSata karane vAlA yaha pizAca apanI pAzuvikatA ke atirikta samAja ko aura kyA de skegaa| Ananda razmiyA~ to vyasana mukti jIvana se hI vikIrNa hotI haiN| dUsarA pavitra vidhAna hai aSTa pravacana maataa| samiti-gupti pUrNa jIvana se jIvana meM prAmANikatA AtI hai| vyakti apanI hara kriyA ke prati sajaga aura saceSTa rahatA hai| vaha kisI ko bhI duHkha, pIr3A pahu~cAe binA apanA jIvana yApana karatA hai| usakA jIvana ArtayA, raudratA kI apekSA, hitakArI vAtoM meM hI bItatA hai| usakA manana-cintana rAgadveSa se rahita, mAdhyastha bhAvoM se saMmpakta rahatA hai| vAstava meM aisA jIvana svayaM apane lie to upayogI hai hI sAtha hI rASTra ke lie vareNya bhI hai| vicAra kareM, jaina AcAra ke ina pavitra vidhAnoM meM mUla haiM -ahiNsaa| ye saba ahiMsA ke hI AyAma haiN| ahiMsA kA vistAra hai tapa, saMyama aura vrt| ahiMsA mAnava jIvana kA svabhAva hai| svabhAva pracchanna to ho sakatA hai kintu samApta nahIM hotaa| bhaya, saMdeha, avizvAsa, asurakSA, pArasparika vaimanasya, zoSaNa, atyAcAra tathA anyAya Adi kI vahni jo Aja prajvalita hai, usakA mUla kAraNa hai jIvana meM ahiMsA kA abhaav| ahiMsA meM kSamA, maitrI, prema, sadbhAvanA, sauhArdratA, ekatA, vIratA tathA mRdutA Adi mAnavIya guNa vidyamAna rahate haiN| isake dvArA hI vizva ke samasta prANiyoM meM kSamA karane kI bhAvanA tathA zakti jAgrata hotI hai| adhikAMza logoM kI yaha dhAraNA hai ki ahiMsA nirbaloM (kAyaroM) kA astra hai| yaha una logoM kA korA bhrama hai| ahiMsA to vIroM kA (205)
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhUSaNa hai| saccA ahiMsaka siMha kI bhA~ti nirbhIka niDara tathA zaktizAlI hotA hai| Aja AvazyakatA hai ahiMsA ke vyApaka svarUpa ko ThIka-ThIka samajhane kii| ahiMsA ko kevala nivRtti arthAt niSedhAtmaka rUpa meM hI nahIM apitu pravRtti arthAt vidheyAtmaka rUpa meM bhI use dekhA jaay| nivRtti rUpa meM kisI ko kaSTa na pahu~cAnA hI ahiMsA hai kintu pravRtti rUpa meM kamajora, ahasAya, dInaduHkhI, hatAza aura satAe hue vyakti kI rakSA karanA ahiMsA kA eka aMga hai| astu kisI ko bacAnA kAyaroM kA nahIM, zUravIroM kA parama kartavya hai| vAstava meM ahiMsaka AtmajayI hotA hai| Aja jaba sAre vizva meM azAnti hAhAkAra macA huA hai| eka rASTra dUsare rASTra ko har3apane kI prakriyA meM vyasta hai astu trasta-saMtrasta haiN| sArI zakti astra-zastra ke nirmANa meM lagI huI hai| vahA~ ahiMsA kA udghoSa nizcita hI varadAna siddha hogaa| itihAsa ke panne bolate haiM ki jahA~ hiMsA se kucha nahIM huA, vahA~ ahiMsA ne hI Akara sAmaJjasya sthApita kiyaa| vAstava meM ahiMsA jIvana kA eka anivArya aMga hai| vaha prANimAtra ke hita kI saMvAhikA hai| Aja hamArI dRSTi jaba jainasamAja para jAtI hai to yaha dekhakara daMga rahajAnA hotA hai ki jisakA AcAra aura vicAra pakSa itanA samujjvala va samanvaya vAditA se anuprANita hai vahA~ bhI bhed-prbhed| isakA mUlakAraNa hai 'AcAra' AcAra' kI itanI adhika vyAkhyAe~ huI haiM ki unase aneka vibhAjana uTha khar3e ho ge| jabaki Aja AvazyakatA hai AcAra ke bhItara pratiSThita jo mUla AtmA hai usako samajhane kI, hRdayagaMma karane kI, AtmasAta karane kI arthAt lakSya kii| digambara, zvetAmbara sthAnakavAsI, terApaMthI Adi antatogatvA sabakA lakSya to eka hI hai -ananta Ananda kI praapti| karma se vimukti mArga vibhinna ho sakate haiM kintu mArya to eka hI hai, to jo samIcIna lage, Atma aula lokahita meM jo upayukta ho usakA anusaraNa kara jIvana yAtrA ko taya karanA hI sArthaka hai| isa prakAra jainAcAra para jaba hama gaharAI ke sAtha cintana karate haiM to tIna bindu pAte haiM- eka darzana, dUsarA jJAna aura tIsarA caaritr| ye tInoM jaba samyaktva pUrNa hokara eka rUpa ho jAte haiM taba mokSa kA mArga khulatA hai| vyakti kA antima puruSArtha 'mokSa' hai| 'mokSa' arthAt baMdhanoM se mukti arthAt zAzvata svtntrtaa| jaina AcAra jahA~ eka ora vyakti meM naitika saMskAroM ko, samatva ko, vizvAsa-zraddhA ko apane prati niSThAvAna hone ko, kartavyadAyitva ke bodha Adi ko jagAtA hai vahIM dUsarI ora ananta catuSTaya ke dvAra bhI kholatA hai| nizcaya hI 'jainAcAra' Aja bhI apanI upayogitA evaM prAsaMgikatA ko sameTe hue hai| 'maMgalakalaza' 394, sarvodaya nagara, AgarA ror3a, alIgar3ha (u.pra) -202001 (206) .
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda vicAra suha - prAcIna jaina sAhitya meM suha zabda zubha aura sukha kA apabhraMza hai| aneka sthAnoM para 'suha zabda kA artha bhI spaSTa nahIM ho pAtA hai| zubha zabda meM zu kA su ho gayA tathA bha kI alpa prANa dhvani kA lopa ho kara zeSa 'ha' mahAprANa dhvani rhii| sukha zabda meM kha kI alpa prANa dhvani kA lopa zeSa mahAprANa dhvani 'ha' rhii| zubha aura sukha donoM kA 'suha' rUpa ho gyaa| artha lagAne ke lie saMdarbha dekhanA par3atA hai| suha kamma arthAta zubha karma, suha-nilaa-sukha - Nilaya arthAta sukha kA ghara / sukha kA ghara - tIrthaMkara / * sUra prAcIna jaina sAhitya meM zUra aura sUrya kA apabhraMza rUpa sUra milatA hai| sUra ( zUra) vIra ke artha meM bhI hai aura sUra sUrya ke artha meM bhI hai| sUrya zabda meM se 'ya' kA lopa hone se sUra banA / sUrakAMti kA artha sUrya kI kAMti bhI ho sakatA hai| tapasvI zUra kI kAMti se bhI maNDita hote haiM aura sUrya kI kAMti se bhI maNDita hote haiM / eka tapasvI, saMsArI karmoM se yuddha bhUmi ke vIra kI taraha lar3atA hai, yaha artha bhI sahI hai aura eka tapasvI apanI tapasyA se sUrya kI kAMti se maNDita hotA hai, yaha artha bhI sahI hai| DaoN. dhannAlAla jaina siya zrI sItA aura zveta zabdoM kA jaina sAhitya meM 'siya' zabda rUpa AyA hai| zrI, lakSmI, zobhA, sItA Adi ke liye 'siya' zabda prayukta hone se artha bAdhA utpanna hotI hai tathA kisI eka niSkarSa para nahIM pahu~ca pAte haiN| siya joya kA artha lakSmI darzana bhI ho sakatA hai aura sItA-darzana bhI ho sakatA hai| rAma kathA kA mahatva jaina darzana sAhitya hone se, eka artha vicAra para nahIM pahu~cA jA sakatA hai| siya zabda vizeSaNa ke rUpa meM Ane para to artha zveta spaSTa ho jAtA hai / sura sura (deva) aura surA ke liye 'sura' rUpa hI AyA hai| suzaMda surAnaMda kA artha devoM kA AnaMda bhI hai aura surA (madirA) kA AnaMda bhI haiN| jaina sAhitya kI dRSTi se to hama surAMda kA artha, devoM kA AnaMda lagA rahe haiN| para surAMda kA artha surA (madirA) kA AnaMda bhI hai| rItikAlIna sAhitya meM surAMda kA artha surA kA AnaMda hI lgegaa| sammatta samyaktava aura sumati kA prAcIna jaina sAhitya ke 'sammatta' zabda rUpa milatA hai / summatta arthAta susammata arthAta samyagadarzana / samyagadarzana se hI jIva mokSa kA adhikArI hotA hai| mokSa, jaina-darzana kA mUla hai| tIrthaMkara Adi mokSa- gAmI haiN| mokSa mArga kI ora agrasara hone meM bhI sukha hai| sukha aura dukha bhAva - vAcaka saMjJA hone se ati sUkSma bhAva haiN| sukha aura dukha mana kI sthitiyA~ bhI hai, jo paristhitiyoM se utpanna hotI haiN| eka jIva ke liye jo sthiti sukha dene vAlI hotI hai vahI dUsare jIva ke liye dukha dene vAlI bhI hotI haiN| (207)
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ chavvAsaya - SaDAvazyaka kA apabhraMza chavvAsaya zabda rUpa banA hai| SaDa kA chaH aura visarga kA gha tathA ka ko lopa hone se banA chvvaasy| sAmAyika, stuti vaMdanA, svAdhyAya, pratikramaNa aura kAyotsarga ye SaDAvazyaka hote haiN| eka jainI ke liye ye SaDAvazyaka Avazyaka hai| kudaMsaNa - kudarzana kA apabhraMza kudaMsaNa hai| ku upasarga hai| darzana kA daMsaNa ho gyaa| na kA jaina sAhitya meM Na ho jAtA hai| namo kA nnmo| kudarzana arthAt mithyAtva yA mithyaadrshn| ekAMta, viparIta, vinaya, saMzaya aura ajJAna ye pA~ca kudarzana haiN| kudaMsaNa kA paryAya tama bhI hai| Aukkama - Ayu karma kA apabhraMza meM Aukkama hotA hai| Ayu karma cAra prakAra ke haiM - devAyu, manuSyAyu, narakAyu aura tirthazcAyu / devAyu sarvazreSTha hai| khAiya daMsaNa - kSAyika darzana kA apabhraMza meM khAna daMsaNa hotA hai| kSa kA kha, yi meM se ya kA lopa, ka kA lopa aura ya shruti| darzana kA dNsnn| kSAyika darzana, samyagdarzana kA bheda hai| karma ke kSaya hone se kssaayik| karma kA kSaya AcAra aura vicAra se saMbhava hai| vicAra ke binA AcAra saMbhava nahIM hai| vicAra, agara AcAra meM nahIM AtA hai to vaha vicAra vyartha hai| manuSya vicArazIla hone se, vicAra adhika karatA hai| Aja ke vaijJAnika yuga meM, jahA~ bhautika unnati, apanI carama sImA para hai 'khAiya daMsaNa' kA sarvAdhika mahatva haiN| jiNa - iMdriyoM para vijaya pAne vAlA jinn| 'jiNa' se banA jain| Aja jaina zabda eka dharma-vizeSa ke artha meM saMkucita ho kara raha gayA hai| vAstava meM jo bhI apanI iMdriyoM para vijaya prApta karatA hai, vahI jaina hai| jaina eka vyApaka zabda hai| jiNa zabda apane AdikAla meM vizeSaNa thA, para Aja saMjJA hai| jiNa (jaina) aba eka dharma bhI hai aura darzana bhii| jiNa (jaina) dharma aura darzana kA anusaraNa, vyakti ko bahuta U~cA uThAkara sukha pradAna karatA hai| yaha sukha AdhyAtmika hotA hai| zArIrika sukha kSaNika hotA hai, isa kAraNa jaina-dharma-darzana meM isakA mahatva nahIM hai| tIrthaMkara - tIrthaMkara zabda kA artha hai - tIrtha karane vaalaa| tIrtha aura aMkara se milakara banA tiirthkr| tIrtha arthAt pavitra, shuddh| jo kevala jJAna prApta kara logoM ko tIrtha (pavitra, zuddha) kare, vaha tiirthNkr| jaina dharma meM caubisa tIrthaMkara hue haiN| kevalI to aneka hue haiM, para ve kevala jJAna prApta kara mokSa gAmI ho gaye. isaliye tIrthaMkara nahIM bne| agara anya kevalI bhI logoM ko tIrtha banAte to ve bhI tIrthaMkara khlaate| ve jainoM ke zIrSa haiN| tIrthaMkaroM ne ati-ucca tapasyA, tyAga kara mAnavatA ko garimA pradAna kI hai / tIrthaMkaroM kA tyAga aura tapasyA, vizva meM advitIya hai| kaThora tapasyA jo yahA~ haiM. vaha kahA~? tyAga kA sukha jo tIrthaMkaroM ne bhogA hai, vaha sukha Aja taka anya koI nahIM bhoga skaa| puNNapAva - puNya aura pApa se milakara banA puNyapApa aura apabhraMza meM punnnnpaav| jaina dRSTi se . jIva kalyANa ke mArga meM hitakara kArya puNya aura ahitakara kArya pApa hote haiN| puNya aura pAMpa bhAva vAcaka saMjJAe~ haiN| jaina dharma meM to bhAva-hiMsA bhI pApa hai| kucha prAcIna pratilipiyoM ke puNapAva rUpa bhI AyA hai| suvajhANa - zubha dhyAna kA apabhraMza meM suvajhANa hotA hai| za kA sa, bha kA lopa aura va prati, dhyA kA jhA tathA na kA nn| Arta, raudra, dharma aura zukla cAra dhyAna mAne gaye haiN| Arta aura raudra . (208)
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna azubha-dhyAna haiM tathA dharma aura zukla dhyAna zubha dhyAna haiN| jIva aura saMsAra ke svarUpa kA vicAra dharma-dhyAna aura samAdhi-rUpa se Atma-ciMtana zukla dhyAna mAnA gayA hai| tatta - tatva kA prAkRta-apabhraMza meM tatta hotA hai| jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa jaina-dharma meM sAta tatva mAne gaye haiN| jaina darzana meM ina sAta tatvoM kA soca hI 'tatva ciMtana' kahalAtA hai| tatva ciMtana bar3A hI vaijJAnika soca hai| jIva ko aba vaijJAnika bhI mAnane lage haiN| jIva kI gati mokSa hai| para jaba taka mokSa nahIM taba taka jIva duHkha bhogatA hI rhegaa| prAkRta - apabhraMza jaina sAhitya bahuta vizAla hai| jaina-dArzanika-zabdAvAliyoM kA sahI-sahI zuddha pATha aura artha nahIM hone se, jaina-sAhitya kA ucita mUlyAMkana nahIM ho pAyA hai| isa kSetra meM hamAre vidvAnoM ne athaka parizrama se bahuta kAma kiyA hai| para sarva sammata pATha aura artha Aja bhI upalabdha nahIM hai| hama yaha bhI nirdhArita nahIM kara sake hai ki NamokAramaMtra sahI hai yA navakAramaMtra sahI hai| NamoarahaMtANaM hai to kahIM NamoarihaMtANaM hai| vidvAnoM ko cAhie, ve eka sarva-sammata pATha aura artha nirdhArita kara deN| 86, tilaka patha, iMdaura (ma.pra.) saccA sAdhaka yA mahApurUSa vahI kahalA sakatA hai jo dUsaroM ke duHkha ko apanA duHkha mAnatA hai| dusaroM kI vipadAoM ko apanI vipadA samajhatA hai aura dusaroM ke ghAta ko apane marmAntaka duHkha kA kAraNa mAnatA hai| aneka varSoM taka tapasyA karake deha ko sukhAne kI apekSA eka prANA ke jIvana kA rakSaNa karatanA adhika mahatva pUrNa hai| jisake hRdaya meM aisI bhAvanAe~ hai vaha svayaM apanA tathA auroM kA kalyANa kara sakatA haiM tathA ananta sukha kA shAyI bana sakatA hai| aisA divyaktyA purUSa hI apane janma-janmAntaroM kA krama roka kara maya bhramaNa so chuTakArA tapA sakatA hai| yuvAcArya zrI madhukara muni (209)
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM prayukta katipaya dArzanika zabda DaoN. (zrImatI) alakA pracaNDiyA 'dIti' pratyeka tatvadarzI ne AcAra rUpa dharma kA upadeza dene ke sAtha vastu svabhAva rUpa dharma kA bhI upadeza diyA hai jise darzana kahA gayA hai| pratyeka dharma kA apanA eka darzana hotA hai| darzana meM AtmA kyA hai ? paraloka kyA hai? vizva kyA hai? Izvara kyA hai ? Adi-Adi mUla tatvoM para vicAra kiyA jAtA haiN| AdhyAtmika tathA bhautika jagata ko dekhane kI dRSTi alaga hai| jaina darzana ko pratipAdita karane vAle aneka zabda hindI jaina sAhitya meM vyavahRta haiM jinakA zabdArtha laukika hindI kAvya se bhinna hai / dArzanika zabda kA artha hai - darzana viSayaka zabda samUha / darzana viSaya kA pratipAdana karane vAle zabda kula vastutaH dArzanika zabda kahalAte haiN| ina zabdoM meM eka vizeSa artha abhiprAya sannihita rahatA hai| phalasvarUpa inheM pAribhASika rUpa meM sammilita kiyA jAtA hai| pAribhASika zabda unheM kahate haiM jo kisI viziSTa artha ko apane meM sameTe rahate haiM / prastuta Alekha meM jainadarzana se saMbaMdhita katipaya dArzanika zabdoM kA artha - abhiprAya prastuta karanA hameM abhIpsita hai| - ajIva - na jIvaH iti ajIvaH arthAta caitanya zakti kA abhAva hai| jainadarzana meM SaT dravyoM kA ullekha milatA hai - yathA-jIva, ajIva dharma, adharma, AkAza, kAla / ajIva dravya jar3a rUpa hai| usameM jJAtA draSTA svarUpa jIva dravya kI yogyatA nahIM hai| ajIva dravya ke aMtargata cAra prakAra kA varNana huA hai| pudagala, dharma, adharma, aakaash| isameM pudagala dravya mUrtIka hai kyoMki usameM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza pAyA jAtA hai kyoMki isameM rUpAdi guNa nahIM hote / ajIva dravya kA kathana sabhI AcAryoM ne bhedaprabheda sahita kiyA hai| sabhI ne use jIva se viparIta lakSaNa vAlA tatva svIkAra kiyA hai| * aNuvrata 'aNu' kA artha sUkSma hai tathA vrata kA artha dhAraNa karanA hai| isa prakAra aNuvrata zabda kI saMdhi karane para isa zabda kI niSpatti huI - aNu nAma vrata hI aNuvrata hai| nizcaya samyak darzana sahita caritra guNa kI AMzika zuddhi hone se utpanna AtmA kI zuddhi vizeSa ko dezacArita kahate haiM / zrAvaka dazA meM pAMca pApoM kA sthUla rUpa eka deza tyAga hotA kahai, use aNuvrata kahA jAtA hai| aNuvrata pA~ca prakAra se kahe gae haiM- ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aprigrh| yaha aNuvrata samyak darzana ke binA nahIM hote haiM, aisA jainAcAryoM ne kahA hai / - aticAra - carate iti cAraH atyaMta nikRSTatama cAraH aticAraH / 'cara' dhAtu meM ati upasarga pUrvaka isa zabda kI niSpatti huI hai jisakA artha hai samyak AcAra se atirikta AcaraNa karanA athavA viSayoM kA vartana krnaa| rAga ke udaya se jIvAtmA samyak zraddhAna se vicalita ho jAtA hai| isa prakAra iMdriyoM kI asAvadhAnI se zIla vratoM meM kucha aMza bhaMga ho jAne ko arthAt kucha dUSaNa laga jAne ko aticAra kahate haiN| jinavANI meM do aticAra ke bheda kahe haiN| (1) dezatyAga mana, vacana, kAya kRtakArita, anumodanAdi nau bhedoM se kisI eka ke dvArA samyak darzAnAdi meM doSa utpanna honA dezAticAra hai / (2) sarvatyAga - sarva prakAra se aticAra honA sarva tyAgAticAra hai / (210)
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ anaMtacatuSTaya - na aMtaH yasya asau anNt| catuH sta: hala saMdhi hokara visargoM kA 'va' 'sta' kA ta: hokara catuSTaya zabda niSpanna huaa| anaMta kA paryAya AtmA hai tathA catuSTaya kA artha cAra tatvoM Adi kA smuuh| isa prakAra 'AtmAnaH catuSTayaM anaMta catuSTaya' arthAta AtmA ke cAra gunn| jinavANI meM AtmA kA svabhAva anaMta catuSTaya batAyA gayA hai| anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtavIrya, anaMta sukha ke samanvita rUpa ko anaMta catuSTaya kahate haiN| jIvAtmA nijasvabhAva dvArA cAra ghAtiyA - darzanAvaraNI, jJAnAvaraNI, mohanIya, aMtarAya-nAmaka-karmoM ko kSaya kara anaMta catuSTaya guNa ko prApta kara anaMtAnaMda kI anubhUti karatA hai| anaMta catuSTaya jaina darzana meM isI abhiprAya meM prayukta huA hai| ___ anantAnubaMdhI - anaMtasya anubaMdha: anNtaanubNdhH| anaMtakAla se anubaMdhita hone vAle kaSAyoM ko anaMtAnubaMdhI kahate haiN| jinake udaya hone para AtmA ko samyaktava na ho sake, svarUpAcAraNa caritra na ho ske| ve anaMtAnubadhIkaSAya hai| jIva kI anaMtAnubaMdhI prakRti ke udaya hone se abhiprAya kI viparItatA ke kAraNa ise samyaktava ghAtI para tathA para - padArthoM meM rAga dveSa utpanna karane ke kAraNa cAritraghAtI kahA hai| yaha anaMtAnubaMdhI kaSAya cAra prakAra se kahA gayA hai yathA-krodha, mAna, mAyA, lobh,| anubhAgabaMdha - 'anu' upasarga 'bhaja' dhAtu se anubhAga zabda kI siddhi hotI hai arthAt anupazcAta bhajyate iti anubhAga / anubhAgasya baMdhaH anubhaagbNdhH| jaina darzana ke anusAra karmoM meM tIvra maMda phaladAna zakti anubhAga baMdha kahalAtI hai| anubhAgabaMdha-baMdha tatva ke cAra prakAroM - prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAga baMdha tathA pradeza baMdha meM se eka baMdha vizeSa hai| kaSAya pravRttiyoM dvArA prakRtiyoM meM anubhAga baMdha hotA hai| anubhAga baMdha ke anusAra hI karma ke udaya kAla meM unakI pravRttiyoM kA phala utpanna hotA hai| anarthadaNDa - anartha vyartha daMDa: anrthdNdd| anartha daMDa kA artha vyartha meM kisI ko daMDa denA hai| jinavANI meM kahA hai ki niSpayojana kiyA huA kArya vastutaH anarthadaMDa kahalAtA hai| isa zabda kA vyavahAra jaina darzana meM sarvatra huA hai| isake tyAga ko anarthadaMDa vrata kahA gayA hai| anAyatana - na AyatanaM anaaytnm| yaha yaugika zabda hai an+aaytn| arthAta dharma kA sthAna na honaa| kuguru, kudeva, kudharma aura ina tInoM ke sevaka isa taraha adharma ke sthAnaka SaT prakAra se kahe gae haiN| inakI saMgati se samyaktva kI prApti nahIM hotI hai| phalasvarUpa vItarAga bhAva prakaTa nahIM ho paataa| pariNAma svarUpa prANI ko parama iSTa mokSa kI upalabdhi nahIM ho paatii| inase atatva zraddhAna paripuSTa hokara moha-bhAva kA prayojana prakaTa hotA hai| anAyatana zabda kA prayoga jinavANI meM isI abhiprAya ko lekara huA hai| anuprekSA - anu+pra+IkSa dhAtu meM TApa lagAne se anuprekSA zabda banA jisakA artha cAroM ora se dekhanA hai| isa prakAra anuprekSA kA zAbdika artha dekhanA, socanA tathA ciMtana karanA hai| vastutaH anuprekSA bhAvanA kA hI paryAyavAcI hai| AtmA meM vairAgya ke liye jinakA bAraMbAra cintavana kiyA jAtA hai ise bhAvanA kahate haiN| isa prakAra ke cintavana ko bAraha koTiyoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| (1) anityAnuprekSA - paryAya kI dRSTi se pratyeka vastu kSaNika hai (2) azaraNonuprekSA - saMsAra meM koI bhI zaraNa nahIM hai (3) saMsArAnuprekSA - saMsAra kA svarUpa varNana, apane-tere se utpanna duHkha varNana (4) ekatvAnuprekSA - jIva ke akelepana kA kathana (5) anyatvAnuprekSA - jIva se zarIrAdi bhinna hai (211)
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) azucitvAnuprekSA - zarIra kI azucitA kA kathana (7) AsravAnuprekSA - yoga hI Asrava hai| tIvra-maMda, kaSAya azubha zubha Asrava ke kAraNa haiM (8)saMvarAnuprekSA - saMvara ke hetu-gupti, samiti, dharma Adi kA svarUpa varNana (9) nirjarAnuprekSA - nirjarA kA svarUpa usake kAraNoM kA varNana (10)lokAnuprekSA - loka ke svalpAdi kA varNana (11)bodhidurlabhAnuprekSA - manuSya janma prApta kara mokSa prApta karane ke lie ratnatraya meM Adara bhAva rakhane kI bhAvanA (12) dharmAnuprekSA- sarvajJa deva kA svarUpa jJAna, sarvajJatA prApta karane ke sAdhanoM ko citvn| anuyoga - 'anu' upasarga ko 'yuja' dhAtu se dhatra pratyaya karane para anuyoga zabda niSpanna hotA hai jisakA artha pariccheda athavA prakaraNa hai| jinavANI meM varNita Agama jisameM sarvajJa praNIta sUkSma-dUravartI-bhUta va bhAvI kAla ke padArthoM kA nizcayAtmaka varNana kiyA gayA hai - aise Agama ke cAra bhedoM ko anuyoga kahate haiM jinake kramaza: cakravartI kA caritra nirUpaNa, jIva koM, triloka Adi sapta tatvoM 'munidharma' Adi kA nirupaNa kiyA gayA hai| jainadharma meM anuyoga cAra prakAra se kahe gaye hai| (1) prathamAnuyoga - isameM tIrthakara, cakravartI Adi mahAna puruSoM kA caritra varNana haiN| (2) karaNAnuyoga - yahA~ jIva ke guNa-sthAna, usake mArgagAdi rUpa, karmoM tathA trilokAdi kA nirUpaNa huA hai| (3) caraNAnuyoga - muni dharma tathA gRhastha dharma kA varNana huA hai| (4) dravyAnuyoga - Sadravya, saptatatva, sva-para bheda vijJAnAdi kA nirUpaNa huA hai| maMgalakalaza, 394 sarvodayanagara, AgarA ror3a, .. alIgar3ha ciMtana kaNa * prema meM vaha zakti hai jo tIra, talavAra,eTamabamla meM bhI nahIM ho sktii| * prema rUpI maMtra vizva maitrI ke saMdeza kA sAmarthya rakhatA haiN| * jisa prANI ko vizva kI bar3I-bar3I zakti parAsta nahIM kara sake, use sneha zakti ne nata mastaka kara diyaa| * prema meM vaha zakti hai jo viSa ko bhI amRta meM pariNata kara deN| * parama viduSI mahAstI zrI campA kuvaMrajI ma.jhA. (212) -
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadhAtu aura Adhunika vijJAna * DaoN. rajjana kumAra 380808092000000000 jainadarzana eka prAcIna vaijJAnika darzana hai| vijJAna jagata meM ho rahe nita nUtana aviSkAroM tathA aneka vaijJAnika mAnyatAoM kA abhUtapUrva varNana jainAgamoM meM kiyA gayA hai| yahI nahIM aneka aisI jaTila samasyAe~ jinake bAre meM Aja vaijJAnika hataprabha hai unakA anUThA samAdhAna bhI kaI jagaha para jaina graMthoM meM prApta honA hai| zAkAhAra evaM usake lAbha paryAvaraNa kI rakSA kyoM aura kaise, hiMsA nivAraNa Adi kucha aise hI jvalaMta prazna haiM jina para vijJAna nizcita rUpa se koI sarvamAnya hala nahIM khoja pAyA hai paraMtu jaina graMthoM meM ina samasyAoM kA samucita samAdhAna milatA hai| isI prakAra hamArA zarIra tathA saMsAra ke aMyAnya jIvoM kA zarIra kina-kina tatvoM se milakara banA hai, inake zarIra meM kauna kauna se dhAtu, upadhAtu Adi pAe jAte hai, ina viSayoM para jainAcAryoM ne vyApaka rUpa se ciMtana kiyA hai| prastuta nibaMdhoM meM jainoM dvArA pratipAdita saptadhAtu kI vyAkhyA Adhunika vijJAna ke pariprekSya meM karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| dhAtu kyA hai isa saMbaMdha meM jainoM kA kahanA hai ki jIva kA zarIra kucha tatvoM se milakara banA hai aura ye tatva hI dhAtu kahalAte hai| ina dhAtuoM kI kula saMkhyA sAta hai| ' ina sapta dhAtuoM ke nAma haiN| 1.rasa, 2.rakta, 3. mAMsa, 4. meda, 5. asthi, 6. majjA aura 7. viiry| tAtparya yaha hai ki jIva ke zarIra meM kula sAta prakAra ke hI dhAtu pAe jAte hai aura ye sAtoM milakara hI zarIra kA nirmANa karate haiN| (1) rasa dhAtu- jIva apane jIvana ko TikAe rakhane ke lie AhAra letA hai| yaha AhAra Thosa aura drava donoM hI rUpoM meM liyA jAtA hai| yaha AhAra jIva ke zarIra meM jAkara bhinna-bhinna prakAra kI kriyA prakriyA ke phalasvarupa eka patale rasa ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai aura yahI patalA rasa rasa dhAtu kahalAtA hai| yogazAstra meM AcArya hemacaMdra rasa ke bAre meM likhate haiM khAe gae anna va pie gae pAna ke paripAka se jo patalA nispaMda (patalI dhAtu vizeSa) utpanna hotA hai usI kA nAma rasa dhAtu hai| re ___ jIva Thosa AhAra ko apane dA~toM kI sahAyatA se choTe-choTe Tukar3e meM bA~TatA hai| phira una choTe-choTe Tukar3e ko pIsatA hai| yaha pIsA huA bhojana mu~ha se AhAra nAla meM jAtA hai aura vahA~ se hote hue peTa evaM choTI bar3I AMtoM meM pahu~catA hai| ina sabhI sthAnoM para jIva ke zarIra para pAe jAne vAle vibhinna taraha ke rAsAyanika tatva (enzymes) bhojana se milate haiN| jaba ye tatva bhojana, se milate hai to pIsA huA bhojana aura jyAdA mahIna ho jAtA hai| isake sAtha hI sAtha zarIra ke vibhinna aMgoM meM saMkoca-vikoca rahatA hai isa kAraNa bhI AhAra aura jyAdA patalA ho jAtA hai| ina saba kriyAoM ke phalasvarUpa AhAra drava ke rUpa meM badala jAtA hai aura yahI rasa dhAtu kahalAtI hai| isa rasa dhAtu se zarIra kA nirmANa kaise hotA hai, isa saMbaMdha meM vijJAna sammata siddhAMta kA avalokana kiyA jA sakatA hai| vaijJAnikoM ne A~toM ko kATakara dekhA hai aura isa niSkarSa para pahu~ce hai ki (213)
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ AMto kI bhItarI banAvaTa asamatala hai| isa asamatala sataha para aMkura nikale rahate hai aura ina aMkuroM meM rasa yA drava ke sokhane kI zakti hotI hai| pacita AhAra yA rasa jaba ina aMkuroM ke samparka meM AtA hai taba vaha inake dvArA sokha liyA jAtA hai aura yaha zoSita rasa sampUrNa zarIra meM raktAdi ke mAdhyama se pravAhita hotA hai aura zarIra ke jisa bhAga ko jisa tatva kI AvazyakatA hotI hai usakI pUrti ho jAtI hai| aMkuroM tathA AtoM kI satahoM meM rakta vAhikAoM kA jAla bichA rahatA hai aura inameM sadaiva rakta pravAhita hotA rahatA hai| (2) rakta dhAtu- dhAtuoM meM jisakA varNa lAla hotA hai vaha rakta dhAtu ke nAma se jAnA jAtA hai| 5 yoga zAstra meM rakta dhAtu ke bAre meM kahA gayA hai ki isakI utpatti rasa dhAtu se hotI hai| 6 vaijJAnika bhI jainoM ke isa mata kA samarthana karate haiM, lekina ve mAtra lAla varNa vAle dhAtu ko hI rakta nahIM mAnate hai| prayogoM tathA nirIkSaNoM ke AdhAra para unhone yaha siddha kara diyA hai ki rakta lAla raMga ke atirikta zveta raMga kA bhI hotA hai| saMbhavataH jainoM ne sapta dhAtuoM kI vyAkhyA karane evaM unameM kucha aMtara dikhalAne ke lie hI lAla varNa vAle dhAtu ko rakta kahA hai kyoMki sAmAnyatayA loga rakta ko lAla varNa vAlA drava mAnate hai| paraMtu vaijJAnika rakta ke tIna bhedoM kA ullekha karate hai| 0 1. plAjmA, 2. lAla rakta kaNa aura 3. zveta rakta knn| rakta ke halke pIle raMga kA drava hotA hai yahI plAjmA hai| isI plAjmA meM choTe-choTe gola AkAra - lAla rakta kaNa tairate rahate haiN| inhIM kaNoM ke kAraNa rakta kA raMga lAla hotA hai| ina donoM ke atirikta zarIra meM anizcita AkAra vAle eka dUsare prakAra kA raktA hotA hai, jisakA varNa zveta hotA hai aura zveta rakta kaNa ke nAma se jAnA jAtA hai| __ rakta kA raMga lAla usameM ghule hue hImoglobina nAmaka lauha tatva ke kAraNa hai| hImoglobina AksIjana nAmaka gaisa ko sokha letA hai aura use sampUrNa zarIra meM pahu~cAtA hai| AksIjana jIvana ko TikAe rakhane ke lie eka Avazyaka gaisa hai kyoMki zarIra meM pAI jAne vAlI vastue~ isase milakara jalatI hai aura isa kAraNa zarIra ko Avazyaka UrjA aura garmI milatI hai| isI UrjI ke kAraNa jIva apanI gatizIlatA ko kAyama rakhatA hai| manuSya pazu ke zarIra meM pAyA jAne vAlA yaha lauha tatva paudhoM ke zarIra jaise harI pattiyoM Adi meM bhI pAyA jAtA hai| yahA~ yaha kArbanaDAyaksAIDa nAmaka gaisa ko sokhakara paudhoM ko bhojana banAne meM sahayoga karatA hai| ata: itanA to taya ho gayA ki rakta jIva ke zarIra meM gaisa saMvAhaka kA kArya karate haiN| gaisa saMvahana kI isa prakriyA meM kisI paristhiti meM ye zvasana kA kArya karate haiM to kabhI AhAra nirmANa meM sahayoga karate hai| yaha to pUrva meM hI batAyA jA cukA hai ki rakta kA raMga mAtra lAla nahIM hotA sapheda bhI hotA hai| yaha zveta rakta kaNa jIvoM ko rogANuoM se lar3ane meM madada karatA hai| kiMtu isa saMsAra meM kucha aise bhI jaMtu hai jinake zarIra meM lAla rakta kaNa pAyA hI nahIM jAtA hai arthAta aise jIvoM ke zarIra meM jo rakta hotA hai unameM lauha tatva nahIM pAyA jAtA hai| lauha tatva nahIM rahane ke kAraNa hI unake rakta kA raMga lAla nahIM hotA hai| tilacaTTA isakA sAmAnya udAharaNa hai| (3) mAMsa dhAtu - jIva ke zarIra kI sArI AkRti, mukha kI suMdaratA, aMgoM kI suDaula racanA ye sabhI mAMsa ke dvArA hI saMbhava hai| mAMsa hI jIva ke zarIra meM upasthita asthi Adi DhA~ce ke Upara isa (214)
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra sthita hotA hai ki vaha AkarSaka lagatA hai| isI ke kAraNa jIva ko eka viziSTa vyaktitva milatA hai| jaina paramparA meM mAMsa dhAtu ke liye mAtra mAMsa zabda kA hI prayoga kiyA jAtA hai, lekina vaijJAnika isa mAMsa pezI ina do zabdoM se jAnate haiN| isa saMbaMdha meM unakA kahanA hai ki zarIra meM sthita mAMsa kA piMDa eka akele mAMsa se milakara nahIM banA hai balki usa piMDa ko banAne meM mAMsa ke kaI Tukar3e lage haiN| mAMsa ke do Tukar3e paraspara eka taMtu se jur3e rahate hai jinheM pezI kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki mAMsa piMDa mAMsa aura pezI se milakara bane hue hai saMbhavata: yahI kAraNa hai ki vaijJAnika mAMsa dhAtu ke lie mAMsa pezI zabda kA prayoga karate hai| prAya: mAMsa peziyoM gahare lAla raMga kI hotI hai| saMbhavata: isI kAraNa jainoM ne ise rakta se utpanna mAna liyA hai, kyoMki rakta kA raMga bhI lAla hotA hai| isa saMbaMdha meM yogazAstra meM likhita isa saMdarbha ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai| isa graMtha meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki rudhira se jo dhAtu vizeSa utpanna hotA hai vaha mAMsadhAtu hai| 1deg paraMtu vaijJAnika aisA nahI mAnate hai| mAMsa gahare lAla raMga kA kyoM dikhAI detA hai isa saMbaMdha meM DaoN. TI.ena.varmA kA kahanA hai ki mAMsa meM vibhinna prakAra kI rakta vAhikAe~ pAI jAtI hai, jinameM sadaiva rakta bharA rahatA hai aura yahI kAraNa hai ki mAMsa lAla raMga kA dikhAI detA hai| mAMsa kyA hai isa tathya ko spaSTa karate hue DaoN.vajIphadAra likhate hai ki yaha vibhinna prakAra ke raMgoM se banA eka sthUla piMDa hai jo raktavAhikAoM, snAyu taMtrikAoM tathA limphoM se yukta rahatA hai| 12 jIva ke zarIra meM pAI jAne vAlI mAMsa peziyoM vibhinna prakAra ke kAryoM ko karane meM use sahAyatA pradAna karatI hai| kArya karane kI dRSTi se mAMsa-peziyoM do prakAra kI hotI hai| 13 1. anaicchika aura 2. aicchik| jina mAMsa peziyoM ko hama apanI icchA ke anurUpa kArya karane ko prerita nahIM kara sakate hai ve anaicchika mAMsa-peziyA~ hai| hRdaya, AMtAdi kI mAMsa-peziyA~ hamArI icchA ke anurUpa kArya nahIM karatI hai| jaba AMtoM meM bhojana pahuMcatA hai yA jaba ise bhojana kI AvazyakatA hotI hai yaha kArya karanA prAraMbha kara detA hai| hRdaya lagAtAra dhar3akatA rahatA hai| hama cAhakara bhI isakA dhar3akanA baMda nahIM kara sakate hai| ina para hamArA koI niyaMtraNa nahIM hotA hai| jina mAMsapeziyoM ko hama apanI icchAnusAra kArya karane ko prerita kara sakate hai ve aicchika kahalAtI hai jitanI bhI mAMsapeziyA~ asthiyoM para lagI rahatI aura jinase gati hotI hai saba aicchika hai| hAtha-pA~va mukhAdi kI mAMsapeziyA~ aicchika hai| jainoM ne mAMsadhAtu kI utpatti rakta se honA mAnA hai isa saMbaMdha meM vaijJAnikoM kA uttara nakArAtmaka hai| ve mAMsa dhAtu kI utpatti rasa dhAtu se honA mAnate hai| kyoMki unakA kahanA hai ki mAMsapeziyoM acche AhAra lene se banatI hai na ki rakta dhAtu se| AhAra acchA ho yA burA ina sabakA pAcana honA hai aura AmAzaya meM isakA rasa banatA hai jisase rakta mAMsAdi sabhI avayava banate hai| (4) meda dhAtu- jIva ke zarIra meM pAyI jAne vAlI vasA dhAtu kA sthAna cauthA hai| sAmAnyatayA isakA raMga halkA pIlA yA ghI ke jaisA hotA hai| lekina kucha jIvoM meM asAmAnya avasthA meM isakA raMga bhUrA bhI ho jAtA hai| meda yA vasA dhAtu jIvoM zarIra meM tvacA ke nIce pAyA jAtA hai| yaha zarIra ko komala, cikanA banAe rakhane meM madada karane ke sAtha sAtha zarIra ke kucha aMgoM kI rakSA bhI karatA hai| kabhI-kabhI yaha zarIra ke kucha bhAgoM meM adhika mAtrA meM jamA ho jAtA hai aura jIva kI prANa rakSA kI jagaha prANalevA bhI ho jAtA hai| (215)
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ / yogazAstra meM kahA gayA hai ki vasAdhAtu kA nirmANa mAMsa dhAtu se hotA hai| 14 Adhunika vijJAna jagata meM vasAdhAtu ke saMbaMdha meM jainoM kI yaha avadhAraNA mAnya nahIM hai| vasAdhAtu kA nirmANa tailIya padArthoM se hotA hai mAMsa dhAtu se nhiiN| jIvoM ke zarIra meM jo vasA tatva pAyA jAtA hai use vaijJAnika phaiTa selsa (fat cells) yA eDipoja TithyU (adipose tissue) kahate haiN| jIva ke zarIra meM vibhinna prakAra kI kozikAoM meM jaba yaha jamA ho jAtA hai taba ise phaiTa selsa kahA jAtA hai tathA phaiTa selsa ke samUha ko hI eDipoja TizyU kahA jAtA hai| 15 puruSoM evaM mahilAoM donoM ke zarIra me vasA dhAtu pAyA jAtA hai| lekina mahilAoM meM yaha puruSoM kI apekSA adhika mAtrA meM pAyA jAtA hai| mahilAoM evaM puruSoM meM vasAdhAtu ke isa sAmAnya vitaraNa kA kAraNa una donoM kI zArIrika racanA kI vibhinnatA evaM kArya kI prakRti hai| mahilAoM ke zarIra meM dugdha graMthiyA~ pAI jAtI hai| 15. phira isakA zarIra komala hotA hai ina sabakA kAraNa vasAdhAtu hI hai| dugdha graMthiyoM meM vasA dhAtu adhika mAtrA meM pAyA jAtA hai| mahilAoM ko puruSoM kI apekSA zArIrika parizrama kama karanA par3atA hai, zArIrika parizrama kama karane se vasA tatva kama jalatA hai isa kAraNa bhI mahilAoM ke zarIra meM vasAdhAtu kI adhika mAtrA pAI jAtI hai| vasA dhAtu zarIra ko garmI pradAna karatA hai| zArIrika parizrama karane se tathA zvasana prakriyA dvArA jo AksIjana grahaNa kiyA jAtA hai jaba yaha vasA dhAtu se milatA hai taba yaha jalane lagatA hai| jvalana kI isa prakriyA meM atyadhika mAtrA meM tApa utpanna hotA hai aura yaha tApa zarIra ko garmI pradAna karatA hai| zarIra ke kucha aMgoM yathA, hathelI, talave, nitamboM Adi para adhika mAtrA meM jamA rahatA hai| ina sthAnoM para yaha una aMgoM meM pAe jAne vAlI zirAoM kI rakSA karatA hai| zarIra ke ina aMgoM para zarIra ke bhAra ke kAraNa adhika dabAva par3atA hai| isa dabAva ke kAraNa ho sakatA hai ki ina aMgoM meM pAI jAne vAlI vAhikareM phaTa jAtI aura jIva kI mRtyu kA kAraNa bana sakatI hai| lekina yahA~ para jamA vasA tatva ina dabAvoM ko svayaM vahana kara letA hai aura vAhikAe~ surakSita raha jAtI hai| isa taraha ke vasA dhAtu dabAva rakSaka Soakabsorbor) kA kAma karatA hai aura jIvoM ke prANa kI rakSA bhI karatA hai| kabhI-kabhI vasA dhAtu prANiyoM ke peTa, kUlhe, jor3o Adi sthAnoM para adhika mAtrA meM jamA ho jAtA hai isa kAraNa vaha prANI kAphI sthUla ho jAtA hai aura apanA kArya sAmAnya DhaMga se nahIM kara pAtA hai| ata: isa paristhiti meM vasA dhAtu prANI ke lie rakSaka na hokara bhakSaka kI bhUmikA kA kArya karatA hai asthi dhAtu - jIva kA zarIra komala aura kaThora donoM hI prakAra kI vastuoM samikara banA hai| sAmAnya rUpa se komala bhAga mAMsa-pezI se banatA hai jabaki kaThora bhAga kA nirmANa eka vizeSa prakAra ke tatva se hotA hai jise asthi yA haDDI kahA jAtA hai| jIva ke zarIra kA DhA~cA inhIM asthiyoM se banA hotA hai / ina asthiyoM ke Upara mAMsa-pezI carma Adi lage rahate haiN| jinake kAraNa prANI ko eka nizcita AkAra milane ke sAtha sAtha eka vizeSa prakAra kA vyaktitva bhI milatA hai| zarIra ko nizcita AkAra dene, mAMsa-peziyoM Adi ko samyak rUpa se DhalAva pradAna karane ke kAraNa asthiyAM haDDI ko zarIra kA AdhAra bhI mAnA jAtA hai| yogazAstra ke anusAra asthi meda yA carvI se utpanna hone vAlI kIkasa dhAtu haiN|17 kIkasa kA artha kaThora hotA hai aura asthi kI prakRti kaThora hotI hI hai| saMskRta hindI koza meM kIkasa kA artha (216)
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ haDDI batAyA gayA hai| 18 ataH yaha spaSTa hai ki asthi kI utpatti meda yA cavIM se hotI hai| vaijJAnikoM kA mata isase bhinna hai| ve asthi ko meda yA carvI se utpanna honA nahIM mAnate hai| unakA kahanA hai ki asthi eka kaThora dhAtu hai aura yaha kailziyama maigniziyama Adi rAsAyanika tatvoM ke kArboneTa phospheTa se banA hai| ina rAsAyanika tatvoM kA sAmAnya bolacAla kI bhASA meM cUnA kahA jAtA hai| ' jIva ke zarIra meM jitane bhI dhAtu pAe jAte hai unheM vaijJAnika saMdarbho meM kozikA kahA jAtA hai| asthi bhI eka dhAtu hai isa kAraNa ise bhI kozika mAnA jAtA hai| ye kozikAe~ bahuzAkhAvita hotI hai aura isa zAkhAoM meM eka vizeSa prakAra kA tatva bharA rahatA hai jise maiTriksa kahA jAtA hai| prANI jaba zaizavAvasthA yA bhrUNAvasthA meM rahatA hai to usake zarIra meM pAI jAne vAlI asthiyA~ atyaMta mulAyama hotI hai aura isa kArTileja ke nAma se jAnA jAtA hai| jaba zizu vRddhi karatA hai taba usakI haDDiyoM kaThora ho jAtI hai aura yahI kaThora bhAga pUrNa asthi kahalAtA hai| isa prakAra hama kaha sakate hai ki prANI ke zarIra meM do prakAra kI haDDiyA~ pAI jAtI hai| 1.mulAyama jise kArTileja kahA jAtA hai aura 2. kaThora jise asthi yA haDDi ke nAma se jAnA jAtA hai| jIva ke zarIra meM jo asthi pAI jAtI hai vaha khokhalI hotI hai| khokhalI hone ke kAraNa inakA vajana kama hotA hai| yadyapi yaha khokhalI hotI hai, paraMtu isakI majabUtI meM kisI taraha kI kamI nahIM pAI jaatii| isakA mukhya kAraNa cUne ke lavaNa hai jo inheM majabUtI pradAna karate haiN| isake khokhalA hone ke kAraNa hai| agara haDDI pUrI taraha Thosa hotI to isakA bhAra kAphI jyAdA honA aura saMbhava thA ki prANI isa atyadhika bhAra ko vahana nahIM kara pAtA phalataH vaha apane kAryoM kA sampAdana samucita DhaMga se nahIM kara paataa| isake sAtha hI sAtha ina khokhale sthAnoM meM lAla asthi majjA bharI rahatI hai| jisameM rudhira vAhiniyA~ hotI hai| inase bhojana grahaNa kara kucha vizeSa kozikAe~ vibhAjana karatI hai phalasvarupa haDDiyA~ baDhatI hai| haDDI ke kAraNa hI prANI calatA hai, bhAra uThAtA hai, baiThatA hai| zarIra ke kucha saMvedanazIla evaM komala aMga haDDI ke dvArA rakSita hote hai jaise hRdaya phefaDA aadi| dekhanA sunanA Adi bhI asthi ke sahayoga se hI saMbhava hai| kyoMki AMkhe haDDI ke bane gole ke aMdara hI rahatI hai aura samyak rUpa se calatI hai jisake kAraNa prANI choTe-bar3I sabhI cIjoM ko dekha pAtA hai| dhvani ke prakaMpana ke kAraNa kAna meM bane haDDI ke hathauDe kAna ke parade para coTa karate haiM jisake kAraNa prANI dhvani ko suna pAtA hai| thoDe se meM kaheM to hama yahI dekhate haiM ki asthi prANI ke lie atyaMta mahatva kI cIja hai| (6) majjA dhAtu * jainoM ne saptadhAtuoM meM majjA ko chaThe sthAna para rakhA hai majjA ko jainoM ne dhAta mAnA hai lekina AyarvedAcAryoM ne ise upadhAta mAnA hai| ataH majjA dhAtu hai yA upadhAtu yaha eka zodha kA viSaya hai, lekina yahA~ hama majjA mAnakara hI cala rahe haiN| isa dhAtu kI utpatti asthi dhAtu se mAnI gaI hai| paraMta vijJAna jagata ke lie yaha bAta mAnya nahIM hai| majjA dhAta asthi ke pole bhAga meM pAI avazya jAtI hai tathA isakA nirmANa bhI vahI hotA hogA lekina isakA yaha artha nahIM lagAyA jA sakatA hai ki yaha asthi dhAtu se utpanna hotA hai| isakI utpatti kaise hotI hai isa saMbaMdha meM abhI zodhakArya cala rahe haiN| vaijJAnikoM ne apane zodha ke anukrama isa dhAtu ke saMbaMdha kaI mahatvapUrNa khoja kie hai - asthi meM pAI jAnI vAlI majjA dhAtu lAla rakta kaNa kA nirmANa karatI hai (jabaki jainoM ne rakta kA nirmANa rasa dhAtu se honA mAnA hai) baccoM ke zarIra meM pAI jAnI vAlI isa dhAtu kA raMga lAla honA jabaki vayaskoM meM isakA raMga pIta varNa kA hotA hai| (217)
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAla rakta majjA yA majjA prANI ke zarIra meM pAI jAne vAlI labI haDDiyoM ke donoM choroM para hI milatA hai| prANI ke zarIra ke hAtha pA~va kI haDDiyA~ jyAdA laMbI hotI hai arthAta ina haDDiyoM meM hI majjA pAyA jAtA hai| ataH hama yaha nahIM kaha sakate haiM ki majjA kA nirmANa asthi dhAtu se hI hotA hai| kucha rogoM kI avasthA meM majjA naSTa hone lagatA hai kyoMki ina rogoM ko utpanna karane vAle rogANu majjA kA hI bhakSaNa karane lagate haiM majjA ke naSTa hone kI sthiti meM lAla rakta kaNa kA nirmANa honA baMda ho jAtA hai phalataH jIva dhIra-dhIre mara jAtA hai| (7) vIrya dhAtu - prANI ke zarIra meM pAe jAne vAle sapta dhAtuoM meM se vIrya dhAtu ke atirikta anya cha: dhAtueM kisI na kisI rUpa meM zarIra kA nirmANa se jur3I rahatI hai paraMtu vIrya dhAtu isa zarIra kI utpatti kA hI kAraNa banatA hai arthAta isake kAraNa hI jIva ko zarIra milatA hai| isa saMsAra meM sAmAnya rUpa se do prakAra ke prANI milate hai - nArI aura puruss| ina donoM ke zarIra meM saptadhAtae~ pAI jAtI hai| jaba ye nArI aura puruSa paraspara milate hai to unake isa milana ko sahavAsa yA saMbhoga kahA jAtA hai| isa prakriyA ke anaMtara donoM ke vIrya milate hai jisase eka navIna zizu kI utpatti hotI hai, phira yaha zizu isI prakriyA ke anaMtara eka nayA zizu utpanna karatA hai, isa taraha se zizu para zizu kI parapaMrA calatI rahatI hai| tAtparya yaha hai ki vIrya dhAtu jo prANI ke zarIra meM pAyA jAnA eka nae zarIra nirmANa kI kSamatA rakhatA hai| yogazAstra ke anusAra vIrya dhAtu kI utpatti majjA dhAtu se mAnI gaI hai| Adhunika vijJAna kI dRSTi se yogazAstra meM vIrya dhAtu ke saMbaMdha meM ullekhita yaha mata kabhI bhI mAnya nahIM ho sakatA hai| kyoMki vIrya dhAtu kI jahA~ utpatti hotI hai vahA~ majjA dhAtu banatA hI nhiiN| nara meM vIrya dhAtu naraja narajananAMga meM banate hai tathA mAdA meM mAdA jananAMga meN| ye donoM hI aMga peTa ke nIce pAye jAte haiN| nara aura mAdA vIrya kahA~ banate haiM yaha eka mahatvapUrNa prazna hai, lekina usakA varNana saMbhava nahIM hai| nara aura mAdA vIrya kaise hote haiM isakA varNana kiyA jA sakatA hai| naravIrya ko zukrANu kahate hai| yaha eka atyaMta sUkSma jIva hai| yaha tIna bhAgoM meM baTA rahatA hai - sira, gardana aura puuNch| pUMcha kI sahAyatA se yaha gati karatA tathA sira kI sahAyatA se mAdA vIrya ke sAtha saMparka karatA hai aura usake sAtha milakara nae zizu utpanna karane ke lie upayukta vAtAvaraNa banAtA hai| mAdA vIrya Dimba ke nAma se jAnA jAtA hai| yaha zukrANu se AkAra meM bar3A hotA hai| sahava sake aMnatara puruSa dvArA skhalita zukkrIta nara jananAMga se hotA huA Dimba ke aMdara praveza karatA hai| jaba zukkrIta Dimba ke aMdara praveza kara jAtA hai taba vaha Dimba niSecita Dimba kahalAtA hai| yaha niSecita Dimba hI kaI prakriyAoM se gujarakara eka nae zizu ko utpanna karatA hai| isa taraha se jaino dvArA pratipAdita saptadhAtu kI avadhAraNA kI vaijJAnika vyAkhyA kI gii| saMdarbha 1. zarIra paryAptiH saptadhAtutayA rasasya pariNamanazakti : - - -sthAnAMga, abhayavRti, 72 rasAsagyamAMsamedo'sthimajjA zukravavarcasAm - yogazAstra, 4/72 (218)
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. raso bhukta-pItAtra-pAna pariNAmajo nisyanda : - - yogazAstra, svapta vivaraNa 4/72 4. hamAre zarIra kI racanA, bhAga II, DaoN. TI. ena. varmA, dI iMDiyana presa, ilAhAbAda, 1938, pRSTha 150 5. dhAtuprabhRtibhirdravyaiH raktIkRte - bahatkalpabhASya, pIThIkA. 1, udde. -2 - uddhRta abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 6, pR. 482 6. asRgyaraktaM rasasambhavo dhAtu : yogazAstra, sva. 4/72 haiDa buka oNpha phijiyolaoNjI - ena. je. vajIphadAra, paoNpulara buka Dipo, bambaI 1944, pR. 432 / maoNDarna TeksaTa buka oNpha jUlojI : invarTivareTa - Ara. ela. koTapAla, rastogI pablikezas, meraTha, 1990, pR. 458 beMja enATomI : DikripTIva eNDa eplAija - saMpA. TI. bI. jaoNnsTana aura je. vilisa, laoNgamaina grIna eNDa ko. 1942. pR. 517 10. mAMsaM pizitamasRgbhavam - yogazAstra, sva. 4/72 11. mAnava-zarIra-rahasya, bhAga I - mukuMdasvarUpa zarmA, navalakizora presa, lakhanaU, 1929, pR. 96 / 12. haiMDa buka oNpha phijiyolaoNjI, pR. 350 13. vahI - pR. 350 14. medo vasA mAMsasaMbhavam - yogazAstra, sva. 4/72 15. TeksTa buka oNpha hyamana hIsTolaoNjI - indrajIta siMha, pR. 81 16. kaThinagdhama mainayUala oNpha praikTikala enATomI saMpA. Arthara rAbinsana, oNksaphorTa yUnivarsiTI presa 1930, pa-. 141-15 / 17. asthi kIkasaM medasambhavam - yogazAstra, sva. 4/72 18. saMskRta-hindI-koza, vAmana zivarAma ApTe, pR. 278 19. TeksTa buka oNpha hyamana hIsTolaoNjI, pR. 101-102 (219)
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299999999999 mAnavIya mUlya aura jaina dharma 388888888888888888888888 . DaoN. (zrImatI) zAradA svarUpa 33333333380855095993593-80033388088 'darjanoM pulisakarmI beTikaTa yAtrA karate hue pakar3e gaye', 'jamIna vivAda meM putra ne pitA kA sira phor3A', 'karnATaka prAMta meM, maisUra-sthita, jaina sAdhu bAhubalI kI vizAla mUrti ko naksaliyoM se khatarA', 'lAkhoM ke ghoTAle meM nagara pAlikA pramukha ke prati avizvAsa prastAva', 'ghara meM ghusakara sAmUhika balAtkAra', sazastra badamAzoM ne TrekTara savAroM se hajAroM lUTe', 'do pramukha rAjanaitika daloM ke netAoM ke bIca gAlI galauca', 'eka savArI gAr3I meM zaktizAlI bama visphoTa - saikar3oM hatAhata', 'jabardasta haMgAmeM ke bIca lokasabhA kA adhivezana sthagita' ye haiM eka pramukha dainika samAcAra patra meM hAla hI meM prakAzita kucha shiirssk| isI prakAra kI anya anekAneka ghaTanAeM deza bhara ke samAcAra-patroM kI surkhiyoM meM sthAna pAtI rahatI hai| cAhe vaha bhagavAna bAhubalI kI mUrti ko bhUmisAt kara dene kI dhamakI ho athavA rAjanaitika daloM ke netAoM kI nokajhoMka, nagara pAlikA meM bhraSTAcAra kA Aropa, yA Trena meM bamavisphoTa kI AtaMkavAdI tra kA saMpatti saMbaMdhI vivAda athavA kisI mahilA ke prati pAzavika darAcaraNa, rAha calate nAgarikoM se lUTapATa yA deza kI sarvocca pratinidhi sabhA kA haMgAmeM ke kAraNa sthagana ina saba ke mUla meM eka hI sUtra daur3atA hai| vyaktigata stara para ho, sAmAjika stara para athavA rAjanaitika stara para, eka sUcanA isa tathya ko lekara spaSTa hai, ki mAnanIya mUlyoM kA ghora avamUlyana huA hai| naitikatA kI bhAvanA Aja ke mAnava se kosoM dUra calI gaI hai| eka svastha samAja meM kyA honA cAhiye aura kyA ho rahA hai usameM mahAn aMtara parilakSita ho rahA hai| samAja asvastha hai| usako upacAra kI AvazyakatA hai aura aisA upacAra kI jo dUragAmI, prabhAvotpAdaka aura cirasthAyI hai| aisA upacAra dharma dvArA hI saMbhava hai| dharma kA sabase mahatvapUrNa pahalU hai sAmAjika caritra kA utthaan| sAmAjika naitikatA jaba bhI patanonmukha huI hai, amAnavIya AcaraNa meM baDhottarI huI hai, dharma dvArA hI use anuzAsita kiyA gayA hai| isameM do mata nahIM hai ki jaina dharma atyaMta prAcIna hote hue bhI parama vaijJAnika aura vyAvahArika hai| isakA dRSTikoNa udAratAvAdI hai aura tarka vijJAna smmt| isI kAraNa isakI prAsaMgikatA Aja ke ati bhautikatA se pIr3ita aura gRdhutA se grasita vAtAvaraNa meM bhI samApta nahIM huI hai| duHkha kadAcit jAgatika jIvana kA eka kaTu satya hai aura duHkha ke nirAkaraNa kA upAya, sukha kI abhilASA bhI utanA hI zAzvata satya hai| paraMtu duHkha se bacane ke upAya yA sukhopalabdhi ke sAdhana mAnava kI soca meM hai| usake vicArane kA DhaMga vikRta ho gayA hai| vaha kevala apane ko keMdra meM rakhakara socatA hai| vyakti se parivAra, parivAra se kuTuMba tata: samAja, deza, rASTra aura vizva banate haiN| paraMtu yadi manuSya mAtra apane yA apane mUla parivAra ke sukha aizvarya kA hI dhyAna rakhegA to samAja kA kyA hogA? manuSya samAja kA aMga hai aura kramazaH vizva kA bhii| Ajakala jaise saMyukta parivAroM kA vighaTana ho rahA hai vaise hI samUcA deza bhI vighaTana ke kagAra para khar3A hai| (220)
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra meM vividha prakAra kI visaMgatiyAM dina pratidina panapa rahI hai| dhanI nirdhana, UMcanIca, jAtapAta, dharmavidharma, AsthA anAsthA kI visaMgatiyAM manuSya dvArA svayaM utpAdita kI gaI hai| ye visaMgatiyAM mAnava duHkha kA pramukha kAraNa hai aura usakI sukha kI khoja meM sabase bar3A vyvdhaan| isIliye aise dharma kI zaraNa meM jAne kI mahatI AvazyakatA hai jisake dvArA ina bahuAyAmI samasyAoM ko samajhA jA sake aura nirAkaraNArtha pahala bhI kI jA ske| jaina dharma meM paMca mahAvratoM kI sthApanA kI gaI hai - jo muniyoM ke lie haiM - gRhasthoM dvArA pAlanIya patracANuvrata apekSAkRta kama kaThora haiM - sugama hai - sAtha sAtha samAja ke sarvAMgINa vikAsa tathA kalyANa kI kuMjI hai| ahiMsA, satya, acaurya, bahmacarya tathA aparigraha ye pAMca aNuvrata Aja ke pariprekSya meM vizeSata: upayogI haiM - zarta yaha hai ki hama inako mAtra siddhAMta mAna kara na cale varan jIvana meM kAryarUpa meM pariNita karane kA dRr3ha saMkalpa aura sAhasa juTA paaeN| ina pAMcoM meM se kisI eka ko alaga karake nahIM jiyA jA sakatA ye anyonyAzri hai aura bhAvanA tathA vyavahAra donoM ke stara para paraspara saMpRkta bhii| eka samaya thA jaba manuSya prakRti kA dAsa thA para Aja vaha usakA svAmI banane kA dama bharane lagA hai| bhautika vijJAna kI pragati se usake netra camatkRta ho gaye haiN| itanI tIvra gati se jJAna vijJAna kA vikAsa ho rahA hai ki eka zAkhA kA vizeSajJa bhI usakI samUcI jAnakArI rakhane kA dAvA nahIM kara sktaa| bhautika upakaraNoM ke prabhAva meM pahale ke manuSya ne, duHkha adhika bhoge the| sukhoM kI prApti hI usake paraloka kI, svarga kI kalpanA kA AdhAra thii| Aja vaha dharatI ko hI svarga banA kara jInA cAhatA hai| para vaha sukha suvidhA ke samasta sAdhana juTA kara bhI sukhI nahIM haiN| vaha zAMti kI khoja meM bhaTaka rahA hai| sukha aura zAMti kI talAza mRgatRSNA bana gaI hai| dhUpa se tapatI bAlU para pAnI ke liye bhaTakate hirana ko dUra para jala kI sattA kA AbhAsa hotA hai - daur3atA huA vahA~ taka pahu~catA hai paraMtu cilacilAtI dhUpa meM camakate reta kaNoM ke atirikta kucha hAtha nahIM lgtaa| ___ Adhunika manuSya ne bahuta kucha aMzoM meM prakRti para vijaya prApta kara lI hai| jala, agni, vAyu, prakAza aMdhakArIya prAkRtika tatvoM ko apanA dAsa banA liyA hai| vijJAna dvArA upArjita zakti ke sahAre yaMtracalita sA jIvana vyatIta kara rahA hai- baTana dabAne mAtra se bahuta kucha kArya saMpanna ho jAte hai - paraMtu jaisA ki kisI vicAraka ne kahA hai -"manuSya ne pakSiyoM kI bhAMti ur3anA sIkha liyA hai, machaliyoM kI bhAMti tairanA sIkha liyA hai paraMtu eka mAnava kI bhAMti jInA nahIM sIkhA vijJAna dvArA pradatta gati aura zakti ko hameM sImita karanA hai| samAjopayogI jIvana jIne kI kalA maryAdA meM hai, anuzAsana meM hai| anuzAsanahIna vyakti samAja para bojha hotA hai| vijJAna kI pracura pragati ne vizva kA kSetra saMkucita kara diyA hai| prAvidhika sAmaMjasya ke saMsAra meM manuSya-manuSya meM bahuta kama aMtara raha gayA hai - bhale hI vaha prANI briTena kA nivAsI ho yA aphrIkA kA, amarIkA kA, yA jApAna kA, isane 'satveSu maitrI' ke siddhAMta ke kAryAnvayana ko navIna AyAma pradAna kiyA hai| paraMtu viDambanA yaha hai ki deza aura sthAna ke aMtara kI kamI hRdayoM kI dUrI ko kama karane ke sthAna para bivRddha karatI parilakSita hotI hai| aupanivezika zoSaNa kA rAjanaitika rUpa samApta prAya hai para Arthika rUpa se upanivezavAda kI jar3eM gaharI hotI jA rahI hai| kahA jAtA hai ki brUnI ke zekha ke pAsa athAha dhana (221)
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpatti hai - vaha vizva kA sarvAdhika dhanI vyakti hai| vizva ke aneka vikasita aura vikAsazIla dezoM meM kucha parivAra atyadhika samRddhazAlI hai| unhoMne vyApAra para ekAdhipatya jamA liyA hai| jisase usa padArtha vizeSa ko ve manamAne dAmoM para kraya vikraya kara apanA varcasva banAe hue haiN| isI prakAra kucha samRddhazAlI deza apane hathiyAroM kI khapata ke liye, kama zaktizAlI dezoM ko lar3A kara baMdarabATa kI sthiti banAe rakhane meM bhalAI samajhate hai| jisakA duSprabhAva pUre vizva para par3atA hai| kaI dezoM kI vipannatA, saMpanna dezoM kI dena hai - kRtrima hai - svArtha se prerita hai| apane deza kI khapata se adhika upaja ko samudra meM bahA denA, jalA denA svIkAra hai paraMtu nirdhana-durbhikSa pIr3ita dezoM ko denA nhiiN| anyathA sattA saMtulana DagamagAne lgegaa| bhrAtRtva aura maitrI kA siddhAMta prAcIna hai paraMtu sanAtana hai - inakI AvazyakatA Aja mAnava astitva kI rakSA ke liye adhikAdhika anivArya ho gaI hai| ___yaha sarvamAnya satya hai ki mAnava svabhAva meM devatva tathA dAnavatva kA sammizraNa hotA hai kisI meM devatva kA aMza kama kisI meM adhik| mAtrA meM aMtara AdhAra para durjana aura sajjana ke svabhAva kA nirdhAraNa hotA hai| eka videzI vicAraka ne bar3I saTIka bAta kahI hai| meM kucha parivAra atyadhika samRddhazAlI hai| unhoMne vyApAra para ekAdhipatya jamA liyA dAnava meM vizvAsa chor3a denA Adhunika sabhyatA kI mahatI bhUla hai kyoMki vahI (dAnava hI) isakI vyAkhyA hai| kahane kA tAtparya hai ki Adhunika sabhyatA kI vikRtiyoM ke liye mAnava svabhAva meM dAna bAhulya uttaradAyI hai| apane aMdara ke dAnava ko yadi hameM vaza meM rakhanA hai, usake dvArA saMcAlita nahIM honA hai to mana:kAya vacana tInoM dvArA zubha, samAjapayogI karma hI abhipreta haiN| anuzAsita, maryAdita aura samAjopayogI jIvana jIne kI kalA isI meM hai ki padArtha hote hue bhI usake prati Asakti na ho - vAstava meM gaharAI se vicArane para yaha eka ghora tapasyA se kama nahIM - jitanA isakA kaha denA yA likha denA sarala hai utanA hI isakA pAlana aura anukaraNa kaSTa sAdhya hai| paraMtu adhika utpAdana se samasyA kA nidAna saMbhava nahI, vaha saMbhava ho sakatA hai sahI vitaraNa se| isa tathya ko to arthazAstrI ne hI pratipAdita kiyA hai| Aja upabhoktAvAda kA bolabAlA hai| Aja dhanI deza athavA dhanI vyakti deza kI adhikAMza upaja aura dhana para sarpa kI bhAMti kuMDalI mAra kara baiTha gae haiN| upabhoga kA aMtahIna silasilA jArI hai - paraMtu kyA upabhoktA ko tRpti kA lezamAtra bhI upalabdha hai? uttara nakArAtmaka hI honA par3egA - AvazyakatA kI pUrti dhadhakatI jvAlA - sA hai - jitanI Ahuti dI jAya - samidhA-prekSavaNa kiyA jAya utanI hI vikarAla lapaTeM uThatI rheNgii| kaSAyitajivhA vAle vyakti ko jala susvAdu, mIThA pratIta hotA hai aisI hI gati upabhogopalabdhi se hotI hai| aisI sthiti meM, AvazyakatAoM kA parisImana eka bahuta vyAvahArika va sukhada upAya hai| dhanI nirdhana ke bIca kI khAI kama hogI, utpAdana-vitaraNa kI Arthika va sAmAjika samasyA sulajhegI sAtha hI Atmika saMtoSa bhI prApta hogaa| Aja kA vyakti, usakI samasta gatividhiyAM arthapradhAna ho gaI hai| vaha prAta: uThatA hai to dhanopArjana kI ciMtA lekara, dinabhara vyasta rahatA hai to usI meM, rAtri ko zaiyA para jAtA hai to usI ke viSaya meM socatA huaa| aneka vyaktiyoM ko to artha-ciMtA meM rAtri ko nidrA bhI nahIM nasIba hotI vaha dhanopArjana ke nae-nae tarIke usake adhikAriyoM kI kudRSTi se chipAne ke upAya Adi hI socatA rahatA hai| yahI kAraNa hai ki doharA jIvana jIne vAloM kI saMkhyA bar3ha rahI hai| para hamane kabhI zAMta citta se nahIM (222)
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicArA ki 'dhanavAn' kA vAstavika abhiprAya hotA kyA hai? zubhadhana se yukta mAtra ' dhanADhya' nahIM / vyAvasAyika pratiSThAnoM para 'zubha-lAbha' pada aMkita rahatA hai| dIpAvalI ke, lakSmI-pUjana ke avasara para ApasI saMbaMdhoM ke navInIkaraNa evaM dRDhIkaraNa hetu maMgala saMdeza ( grITiMga kArDa) bhejane kI prathA kA Ajakala adhika pracalana dikhAI par3ane lagA hai| una saMdezoM meM bhI 'zubha-lAbha' kA ullekha hotA hai| aisA 'lAbha' jo 'zubha' hai jo zubha karmoM dvArA arjita kiyA gayA ho ucita sAdhanoM dvArA prApta kiyA gayA ho / paraMtu 'lAbha' kI 'zubhatA' ke sthAna para milAvaTa, beImAnI, bhraSTAcAra kA bolabAlA hai| hamane sAdhana ko sAdhya mAna liyA hai| dhana jIvana ko sucAru rUpa se saMcAlana ke liye Avazyaka hai paraMtu jIvana kA ekamAtra dhyeya nahIM hai| - mUlyoM se prerita samUha ko 'samAja' kI saMjJA dI jA sakatI hai| para dohare mApadaMDoM meM mUlyoM kI carcA araNyarodana sI pratIta hotI hai / kathanI aura karanI kA aMtara dina-pratidina bar3hatA jA rahA hai| bAhya ADaMbara ke yuga meM, vyakti sAmAjika vyavahAra meM saumya udAra tathA dayAlu dikhAI par3atA hai| pulipiTa para khar3e hokara, samAja ke ThekedAra, deza ke karNadhAra, satya kI, ImAnadArI kI dezoddhAra kI duhAI dete haiM paraMtu asaliyata meM ve hI zIghra dhanI banane kI lipsA meM kukarma karAte hai, khAdya padArthoM meM milAvaTa karAte hai / rAjanIti kA aparAdhIkaraNa tathA aparAdhiyoM ko rAjanaitika prazraya prApti bhI isI kA eka dUsarA pahalu hai / " jio aura jIne do" eka ciraMtana gauravazAlI aura mahimAmaMDita siddhAMta hai| hara prANI kI apanI garimA aura mahattA hai| raMga, vastra, bhojana, sthAna, dezAdi to bAhya sthitiyAM mAtra haiN| sabake prati udAratA, vyaktigata tathA sAmAjika staroM para samAnatA kA ekIkaraNa parama Avazyaka hai| paraMtu apane AgrahoM ke maMDana anyoM ke khaMDana kI pravRtti samAja meM ghora saMkaTa kA kAraNa bana rahI hai| mahAvIra aura mahAtmA dvArA udghoSita tathA pratipAdita 'ahiMsA' ke 'japa' ko hamane talavAra kI noka aura baMdUka kI naliyoM se ur3A diyA hai 'hiMsA' ko jIvana kA sarvocca siddhAMta mAna liyA hai| jisakA vikRta rUpa mArakATa, corI DakaitI, sAmpradAyika daMgoM, ghRNA, bhraSTAcAra aura caturdika phailI anuzAsanahInatA ke rUpa meM parilakSita ho rahA hai| samAja kI jar3o ko khokhalA karate isa hiMsA ke ghuna ko hameM dUra bhagAnA sadA sadA ke lie anyathA Ane vAlI pIr3hiyA hameM kabhI kSamA nahIM kregii| - usase mukti pAnI hai| - - ***** (123) - 'braja- Azrama' bAMsa maMDI, murAdAbAda 244001
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacaMdrAcArya aura unakA siddhahema meM vyAkaraNa pro. aruNa jozI Aja se karIba ATha sau varSa pahale kA gujarAta sukha, samRddhi aura saMskAritA ke triveNI saMgama kA sthAna thaa| usa vakta gujarAta meM solaMkI yuga pravartita thA / siddharAja jayasiMha tathA kumArapAla jaise yazasvI narapatiyoM ne apanI kartavya niSThA se gujarAta ko suvarNakAla kA paricaya karAyA thaa| ina donoM narapatiyoM ko jisane jJAnadRSTi pradAna kI, ve rAjaguru kalikAla sarvajJa nAma se khyAti prApta AcArya hemacaMdrAcArya the| . hemacaMdrAcArya kA janma ahamadAbAda ke nikaTa dhaMdhukA zahara meM maur3ha vaNika jAti meM huA thaa| unake pitA kA nAma cAcadeva yA cAciga thA aura mAtA kA nAma pAhiNIyA cAhiNI thaa| I.sa. 1088 arthAta vi.saM. 1145 kI kArtika pUrNimA ko unake yugapravartaka putra kA janma dina thaa| zaizava meM unakA nAma cAMga thaa| zAstravettA tejasvI jainacArya deva caMdrasUri se ucita vaya prApta karane ke bAda cAMga ko dIkSA prApta huii| tatpazcAt cAMga kA nAma somacaMdra rakhA gayA / vidyAbhyAsa pUrNa hone para jaba AcArya kI padavI prApta huI taba ve hemacaMdrAcArya nAma se prasiddha hue / coryAsI (84) varSa kI jIvanayAtrA daramyAna unhoMne jisa sAhitya kI sAdhanA kii| usa meM saMbaMdha meM somaprabhAcArya ne likhA hai| klRptaM vyAkaraNaM navaM, viracitaM chaMdronavaM dvayAzrayAlaMkArau prathitaunavau, prakaTitaM zrI yogezAstraM nym| tarka: saMjanito navo, jinavarAdInAM caritraM navaM baddhaM yena, na kena kena vidhinA mahiH kRta duurtH|| arthAta nayA vyAkaraNa banAyA, nayA chaMdazAstra racA, dvayAzraya mahAkAvya aura aMlakAra zAstra ko vistRta kiyA aura nUtana svarUpa se prakaTa kiyaa| zrI yogazAstra ko janma diyA, jinavaroM ke caritroM ko graMtha baddha kiyaa| kina kina prakAra se zrI hemacaMdrAcArya ne ajJAna kA nAza nahIM kiyA hai ? / isa zloka meM jo nayA vyAkaraNa kA ullekha huA hai vahI siddhahema hai / usako zabdAnuzAsana bhI kahA jAtA hai| siddharAja ne jaba mAlavA para AkramaNa kiyA thA taba vahAM se vijaya uparAMta bhoja kA 'sarasvatI kaMThAbharaNa' nAmaka vyAkaraNa prApta huA thaa| mAlavA meM likhita bhoja ke vyAkaraNa se adhika suMdara vyAkaraNa gujarAta meM likhA jAya aisI siddharAja kI kAmanA thIM, jo zrI hemacaMdrAcArya ne pUrI kii| mAtra eka varSa ke sImita kAla meM unhoMne vyAkaraNa graMtha racanA karake usakA nAma 'siddhahema' rkhaa| isase siddharAja aura hemacaMdra ye donoM amara ho gye| isa graMtha hAthI para suvarNa kI thAlI meM rakhakara pATaNa nagara meM dabAdabApUrvaka sammAnapUrvaka pradarzita kiyA gayA thaa| saMskRta aura prAkRtabhASA ke liye likhita aisA samartha vyAkaraNa hemacaMdra ke bAda likhane kA sAhasa aba taka kisI ne nahIM kiyA hai| (224)
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- apane graMtha kI nirvighna samApti hone ke liye zAstrakAra maMgalAcaraNa kI racanA karate haiN| zrI hemacaMdrAcArya ne bhI isI paraMparAnusAra graMtha ke AraMbha meM likhA haiH| praNamya paramAtmAnaM zraye: shbdaanushaasnm| AcArya hemacaMdreNa smRtvA kiMcita prkaashyte|| arthAta kucha yAda karane ke bAda paramAtmA ko praNAma karake zrI hemacaMdrAcArya zreyakArI zabdAnuzAsana ko prakAzita karate haiN| isa graMtha meM sUtroM dvArA vyAkaraNa kI carcA kI gaI hai| prathama sUtra hai "arhm"| yaha zabda eka ayyaya hai aura jaina paraMparA meM prasiddha hai| yaha paramezvara kA vAcaka zabda hai| kiMtu isa zabda dvArA mAtra jaina paraMparA kA hI bodha nahIM milatA hai| vyAkaraNa koI khAsa saMpradAya vizeSa kA graMtha nahIM hai kiMtu saMskRta yA prAkRta sIkhane vAle samasta chAtroM ke liye likhA gayA hai| isa dRSTi biMdu ko spaSTa karane ke liye zrI hemacaMdra prAraMbha meM kahate haiM ki 'arham' kA 'a' viSNukA vAcaka hai| 'ra' dvArA brahma kA khyAla milatA hai| 'ha' mahAdeva kA vAcaka hai aura 'm' arthAta * ardhacaMdrakAra saMjJA nirvANa kA sUcaka hai| AcAryajI ke zabdoM meM isa bAta ko vyakta karane ke liye likhA hai| akAreNa ucyate viSNuH rejhe brahmA vyvsthitH| hakAreNa haraH proktaH tadaMte paramaM pdm|| isa vyAkaraNa graMtha meM kula ATha adhyAya hai| prathama sAta adhyAyoM meM saMskRta bhASA kA vyAkaraNa likhita hai aura aMtima adhyAya meM prAkRta bhASA kA vyAkaraNa likhA gayA hai| prathama adhyAya meM saMjJA, svarasaMdhi, vyaMjana saMdhi, nAma ke vibhakti ke rUpoM kI niSpatti Adi ke liye 241 sUtra racita hai| dUsare adhyAya meM nAma ke vibhakti ke rUpoM kI carcA Age calatI hai| vibhakti kA kahAM aura kisa artha meM prayoga hotA hai isakI carcA 460 sUtroM meM kI gaI hai| tIsare adhyAya ke 521 sUtroM meM samAsa, kriyApada ke rUpa Adi kI carcA hai| cauthe adhyAya ke 481 sUtroM meM kriyApadoM kI carcA kI gaI hai| pAMcaveM adhyAya ke 498 sUtroM meM kRdaMta kI carcA hai| chaThaveM adhyAya meM 692 sUtroM meM taddhita prakaraNa kI carcA hai aura sAtaveM adhyAya meM taddhita kI carcA ke bAda saMskRta bhASA kA vyAkaraNa samApta hotA hai| AcAryajI kI nirUpaNa paddhati paricaya prApta karane ke liye kucha udAharaNa dekheN| 1) eka-dvi-trimAsA hrsv-diirgh-plutaaH| jisa svara kA uccAraNa karane meM eka mAtrA kA samaya lage usako hrasva do mAtrA kA samaya lage usako dIrgha aura tIna mAtrA kA samaya lage usako pluta svara kahate 2) kAdiH vyNjnm| 'ka' aura 'ha' ke bIca meM Ane vAle varNa vyaMjana kahe jAte hai| kula 33 vyaMjana haiN| pANini ne kAdayo mAvasAnAH sparzAH sUtra dvArA 'ka' se 'ma' taka ke vyaMjanoM ko sparza vyaMjana kI saMjJA dI hai| 3) Adya-dvitIya-zASasA aghossaaH| prati varga ke prathama aura za, Sa, sa, arthAta ka, ca, ha, ta, pa, evaM kha, cha, Tha, tha, pha, tathA za, Sa, sa, ye teraha aghoSa yA kaThora vyaMjana hai| (225)
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4) anyo ghoSavAn / sUtra naM 3 meM likhita 13 ke atirikta jo vyaMjana haiM ve saba ghoSa athavA komala hai| 5 ) yaralavA aMtasthAH / ya, ra, la, va, aMtaHstha hai| 6) svataMtra kartA / kriyA kI siddhi meM jo pradhAna hotA hai vaha pradhAna hotA hai vaha 'kartA' hai| 7) kartuH vyApyaM krm| apanI kriyA se kartA jisa vastu ko vizeSataH prApta karanA cAhatA hai vaha vyApta kahalAtA hai aura usako karma saMjJA dI gaI hai| 8) sAdhakatamaM krnnm| kriyA karane meM jo adhika se adhika sahAyaka hotA hai usako karaNa kahate 9) karmAmiprayeH saMpradAnam / karttA, karma dvArA yA kriyA dvArA jisakA vizeSatayA icchatA hai vaha saMpradAna hai| 10) apAye'padhirapAdAnam / apAya ko viccheda kahate hai| upAya kI jo avadhi hai vaha 'apAdAna' 11) kriyA''zrayasyA ''dhAne dhikaraNay / kriyA ke Azraya rUpa karttA yA karma kA jo AdhAra hai vaha 'adhikaraNa' hai| 12) girindiinaam| giri, nadI Adi zabdoM meM 'na' kA vikalpa se 'Na' hotA hai tadanusAra giriNadI yA girinadI donoM zabda siddha hote hai / aba taka udAharaNa rUpa jina sUtroM kA ullekha kiyA ve saMskRta vyAkaraNa ke bodhaka sUtra hai kiMtu zrI hemacaMdrAcArya ne siddhahema kA AThavA~ adhyAya prAkRta bhASA ke vyAkaraNa ke liye likhA hai / usameM unhoMne mahArASTrI, zaurasenI apabhraMza Adi bhASAoM ke vyAkaraNa kI carcA kI hai| mahAvIra svAmI ne alpa zikSitoM ko khyAla meM rakhakara prAkRta meM upadeza diyA thaa| ataH prAkRta bhASA ke jJAna se dezya bhASA kI racanA zAstrIya rIti se jJAta ho sake isa Azaya ko dhyAna meM rakhakara zrI hemacaMdrAcArya ne apane vyAkaraNa graMtha meM prAkRta bhASA kA vyAkaraNa samAviSTa kiyA hai| 'siddhahema' ke aMtima yAni ke AThaveM adhyAya meM eka hajAra sUtra dvArA prAkRta bhASA kA vyAkaraNa racA hai| yaha bhASA samAja meM jIvaMta hone se unhoMne katipaya dUhA- chaMda racanA bhI isI adhyAya meM samAviSTa kI hai| eka udAharaNa dekheN| - arthAt he bahana, eka jhopar3I kuTuMba svacchaMdI ho vahA~ sukha kahA~ ? / ekka kuDulI paMcahi rUddhi taha paMcahaM vijuaM juaM buddhi / bahiNueM taM gharuM kahi kiMva naMdau jetthu kuDuMbauM appaNachaMdau // meM pA~ca jana rahate hai una saba ke vicAra eka samAna nahIM hai| jahA~ (226)
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise aneka suMdara dUhA dvArA suMdara kAvya se kartA ne AThavAM adhyAya nirUpita kiyA hai| AcAryazrI ne prAkRtabhASA ko saralatA se samajhAne ke liye, samasaMskRta, tadbhava aura dezya prAkRta ko lakSya meM rakhakara jina sUtroM kI racanA kI hai unakA paricaya aba prApta kreN:| 1) svarasya udvette| vyaMjana ke sAtha jur3A huA jo svara hotA hai usameM se vyaMjana nikala jAne ke bAda jo svara bacatA hai usako udi'tta saMjJA dI gaI hai| 2) svare aNtrshc| arthAta aMtara, nira yA dura ke bAda svara Ane para 'ra' kA lopa nahIM hotA hai| nira + aMtara = niraMtara, aMtara + appA = aMtarappA, dura + avagAha = durvgaah| 3) mAMsAdeH vaa| arthAt mAMsa Adi zabdoM meM anuscAra kA vikalpa lopa hotA hai| prAkRta meM mAMsa aura mAsa donoM zabda hai| saMmuhaM bhI hai aura saMmuhaM bhI hai ki karomi aura kiM karami-donoM prayoga sahI hai| 4) I: hare vaa| arthAta hara zabda meM Adi 'a' kA vikalpa se I bhI hotA hai| ata: hIra aura hara kA artha zaMkara hai| 5) dvAre vaa| yahAM kahA gayA hai ki dvAra zabda meM 'A' kA e vikalpa se hotA hai| ataH dAra aura dera zabda niSpanna hotA hai| prAkRta zabda 'DerAtaMbu' kA DerA zabda dera para se AyA hai| 6) kirAta c| arthAta kirAta zabda kA 'ka' prAkRta meM 'ca' ho jAtA hai| 'kirAta' ke liye 'cilAoM' zabda milatA hai| 7) sthUle laH rH| arthAta saMskRta sthUla zabda ke liye jaba prAkRta zabda banatA hai taba 'la' kA 'ra' hotA hai aura sthUla para se thAre zabda utpanna hotA hai| 8) gRhasya ghara: aptau| arthAta jaba gRha ke sAtha pati zabda nahIM jur3A hotA hai taba gRha kA prAkRta meM ghara zabda hotA hai| gRhapati ke liye prAkRta meM 'gRhapaI' banatA hai kiMtu gharapaI nahIM bana sakatA hai| isa katipaya dRSTAMtoM se spaSTa hotA hai ki aSTama adhyAya vartamAna kAlIna gujarAtI, hiMdI, marAThI, baMgalA Adi bhASAoM ke itihAsa para vizeSa dhyAna detA hai| AcAryazrI hemacaMdrAcArya ko prAkRta vyAkaraNa ke pazcimI saMpradAya ke pramukha vaiyAkaraNa mAnA jAtA hai| isa aMtima adhyAya kA sarvaprathama sampAdana videzI vidvAna pizale ne kiyA thaa| AcAryazrI ne sAhitya evaM loka meM pracalita rUpoM ko dhyAna me rakha kara niyamAvalI prastuta kI hai| viSaya kI saMpUrNa carcA karane kA prayatna kiyA hai phira bhI DaoN. DolcInitti ne unakI ugra AlocanA karate hue likhA hai ki 'siddhahema' meM prAkRta vyAkaraNa kI pUrNatA nahIM hai, praur3hatA nahIM hai aura koI vizeSa pratibhA nahIM hai| graMtha ke anuzIlana karane se hama isa AlocanA se sahamata nahIM hai| bhArata varSa meM saMskRta vyAkaraNa kA udgama ati prAcIna kAla se huA thaa| pANini ne bhI apane se pUrva AvibhUrta Apizali kAzyapa, gAlava jaise dasa vyAkaraNa zAstriyoM kA ullekha kiyA hai| vyAkaraNa zAstra meM pANini, kAtyAyana yA vararuci aura paMtajali munitraya saMjJA se atIva khyAti prApta hue haiN| hemacaMdra ke vyAkaraNa kA mUla strota kauna hai yaha prazna saMzodhana kA viSaya rahA hai kiMtu hemacaMdrAcArya ne kecina, . (227)
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ kazcina anya Adi zabdoM dvArA apane pUrvAcAryoM kA saMketa diyA hI hai| isa vyAkaraNa graMtha meM samAviSTa prAkRta vyAkaraNa para caMdra aura vararuci kA prabhAva spaSTataH lakSita hotA hai| pANini ne bhI 'prAkRta lakSaNa' nAmaka graMtha likhA thA aisA kahA jAtA hai| kiMtu isakI anupalabdhi meM prAkRta prakAza ke kartA vararuci hI prAcInatama prAkRta vaiyAkaraNI hai| vyAkaraNa kI racanA meM paribhASA kA khAsa mahatva hai| jArja koDo ke anusAra paribhASA metarules ko kahate hai| usako Rules of interpretation bhI kahA jAtA hai| usako avyavasthA dUra karane ke liye prayukta vAstavika vidhAna bhI kahA jAtA hai| hemacaMdra ne paribhASA ke liye 'nyAya' zabda kA prayoga kiyA hai aura adhyetA kI alpa, madhyama, ucca kakSA dhyAna meM rakha kara svayaM AcAryazrI ne tIna pravRttiyAM bhI likhI hai| zrI hemacaMdrAcArya ne pANini kRta 'aSTAdhyAyI' meM praviSTa kliSTatA ko apane graMtha se dUra rakhA hai| vidyArthI ke liye varNya viSaya kA saralatA nirUpita karane kA dhyeya unhoMne nibhAyA hai| aura isa prakriyA meM ve mahad aMzata: zAkaTAyana ke anugAmI rahe haiN| saMkSepa meM kahA jAya to pANini dvArA sUtrabaddha pataMjali dvArA vistRta, jayAditya dvArA vRtti baddha kaiyaTa dvArA vyAkhyAna aura bAda meM nAgezapaMDita dvArA sthirIkRta vyAkaraNa ko zrI hemacaMdrAcArya ne saralIkRta karane kA prayAsa kiyA hai| puSpa ku so. hila DrAiva bhAva nagara, 364002 (gujarAta) ciMtana kaNa 288000080020038888888888888888808883 * Aja ke mAnava prema kI pukAra kara rahe haiM kiMtu prema pukArane kI cIja nahIM, jIvana meM utArane kii| cIja haiN| * jo vyakti mana, vajana va karma se prema kI saritA bahAtA haiM, vaha sabatA priya bana jAtA haiN| * jo vAstava meM prema kI saritA meM aharniza sarAbora rahatA hai, usake samparka meM Ane vAlA duHkhI prANI bhI usa AhAdita sukha se vaMcita nahIM ho paataa| phUTa ko bidAkara ekatA ke sUtra meM pratyeka prANI ko piTone vAlA sUtra prema hI to haiN| * parama viduSI mahAsatI zrI campAkuvaMrajI ma.sA. Mad208889868808888888858 (228)
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi kA vaibhava DaoN. Aditya pracaNDiyA 'dIti' kAgaja para eka tarapha saMsAra kA citra thA aura dUsarI tarapha manuSya kA / pitA ne phAr3akara usake Tukar3e-Tukar3e kara die| phira apane choTe putra se use jor3ane ke lie khaa| bacce ne saMsAra kA citra jor3ane kA kAphI yatna kiyA, kiMtu jur3a nahIM skaa| taba dUsarI tarapha manuSya kA citra dekhaa| jyoM hI use jor3A, saMsAra bhI jur3a gyaa| vAstava meM saMsAra manuSya ke pIche hI hai| saMsAra ke samasta prANiyoM meM manuSya sabase adhika buddhimAna mAnA gayA hai| hai bhI vaha samasta prANiyoM meM zreSTha / hAthI DIlaDaula meM bar3A hai| eka hAthI dasa manuSyoM ko pachAr3a sakatA hai| lekina manuSya usa para bhI savArI karatA hai| use vaha apane kAbU meM kara letA hai / kehari bar3A zaktizAlI hai, paraMtu hai vaha zarIra se hI tAkatavara, buddhi meM tAkatavara nahIM / isI kAraNa manuSya use piMjare meM baMda kara detA hai| manuSya meM yaha vilakSaNa zakti usakI buddhi kI badaulata hI hai| apanI isI buddhi ke kAraNa vaha sabake sira para car3ha baiThatA hai / kahate haiM jisake pAsa buddhi haiM, usI ke pAsa bala hai| nirbuddhi meM bala hI kahA~ ? buddhi ke bala para hI manuSya ne vividha kalAoM aura zilpoM kI zodha-khoja kii| buddhi ke bala para hI usane samAja vyavasthAe~ banAI, sabhyatA se rahanA sIkhA, ziSTAcAra aura dharma kI maryAdAe~ bAMdhI, sukha se jIvana yApana karane ke upAya soce| yahA~ taka ki buddhi kI badaulata hI manuSya ne apane jIvana kA sarvAMgINa vikAsa karane kI tarakIbeM DhU~DhI aura AdhyAtmika vikAsa meM sarvocca pragati karake manuSya hI nahIM, pazupakSI hI nahIM samasta prANiyoM ke sAtha AtmIyatA aura kauTumbikatA kA saMbaMdha bA~dhA / manuja jIvana ke aMtima dhyeya paramapada arthAta mokSa prApta karane kA upAya buddhi bala dvArA hI to manuSya ne khojA hai| eka se bar3hakara eka vaijJAnika AviSkAra manuSya kI buddhi kI hI upaja hai| manuSya kI buddhi ne jala, sthala, aura nama para apanA Adhipatya jamAkara sAre saMsAra ko cakita kara diyA hai| manuSya kI buddhi ne samudra kI chAtI cIra kara pRthvI kA peTa phADakara aura AkAza ke caMdramA sUrya aura tAroM kI dUrI nApakara samasta rahasya kholakara rakha die haiN| havAI jahAja, reDiyo, TelIphUna, TelI- vijana, TelIpriMTara, mITara, rela Adi saba manuSya kI buddhi ke hI camatkAra haiN| aNu-paramANuoM kI zodha bhI mAnava buddhi ne kI hai| jisake dvArA bodha ho, use buddhi kahate hai| jJAna to adhyayana dvArA prApta kiyA jA sakatA hai kiMtu buddhi mahAna anubhavoM ke bIca utpanna hotI hai| buddhi to ajJAna ko nAza karane vAlI hai| prajJA kuzala buddhivAloM kA amodha zastra hai| zAstroM kA bodha buddhi se hotA hai, abuddhi se nahIM / dIpaka sAmane hone para bhI cakSuhIna vyakti dekha nahIM sktaa| bala kI apekSA buddhi bar3I haiN| usake abhAva meM hI balavAna hAthI manuSya kI savArI bana rahA hai| * gujarAtI kahAvata hai- 'akala binA no AMdha lo, paisA binA nA pAMga lo' / jisake pAsa buddhi hai usI ke pAsa bala hai| nibuddhi ke pAsa bala kahA~ ? cAra prakAra kI buddhi kahI gaI haiN| (1) ghaTa-jala ke samAna parimita artha ko dhAraNa karane vAlI, (2) kUpa jala ke samAna nae nae artha ko grahaNa karane vAlI (3) tAlAba ke pAnIvat bahuta artha kA lena dena karane vAlI (4) samudra jala ke tulya (229)
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAha tatva ko dhAraNa karane vaalii| 'gItA' meM tIna prakAra kI buddhi kA ullekha milatA hai- sAtvikI, rAjasI tathA taapsii| jo buddhi pravRtti-nivRtti mArga ko, kartavya-akartavya ko, bhaya-abhaya ko aura baMdha mokSa ko tatva se jAnatI hai, vaha sAtvikI buddhi hai| jisa buddhi ke dvArA manuSya dharma-adharma evaM kartavya-akartavya ko yathArtha rUpa se nahIM jAnatA, vaha rAjasI buddhi hai| tamoguNa se AvRtta jo buddhi adharma ko dharma mAnatI hai aura saba padArthoM ko viparIta samajhatI hai, vaha tAmasI buddhi hai| loka meM kahA gayA hai ki pAnI meM tela biMdu ke taraha phailane vAlI buddhi teliyA hai| motI meM kie gae chidravat, samAnarUpa se rahane vAlI buddhi motiyA hai| kaMbala Adi meM kie gae chidra kI taraha naSTa ho jAne vAlI buddhi namadA hai| sevA buddhivAlA saphalatA ko mukhyatA detA hai| kartavya buddhivAlA jimmedArI se pIche nahIM htttaa| upakAra buddhivAlA ahasAna karanA cAhatA hai| svArtha buddhivAloM ke liye kahAvata hai-'gaMjer3I yAra kisake, dama lagAyA khiske|' eka buddhi tAraka hotA hai aura dUsarI hotI hai maark| ina donoM ko dUsare zabdoM meM kahanA cAhe to eka ko paramArtha buddhi aura dUsarI ko svArthabuddhi kaha sakate haiN| tAraka buddhi dUsaroM ke hita aura apane hita ko socatI hai, dUsaroM kA kalyANa, upakAra hI usake dvArA hotA hai| jahA~ tAraka buddhi hai vahAM ThagI, dhokhebAjI, daMbha, chalaprapaMca, kapaTa, jhUTha phareba, anyAya, atyAcAra, zoSaNa, beImAnI Adi burAiyAM nahIM ho sakatI aura vahA~ sArvatrika aura sArvakAlika hita aura sukha kI dRSTi se hI socA jAtA hai| isaliye use paramArtha buddhi kahate hai| matalaba yaha hai ki tAraka buddhi dUsaroM kA ahita kabhI nahIM soca sktii| tAraka buddhi vAlA dUsaro ko jilAkara yAni apanA jIvana dUsaroM ke liye bitAkara jItA hai| usakA ciMtana sarvasva yahI rahatA hai ki maiM kauna hUM? kahAM se AyA hU~? kaise manuSya bana gayA? merA vAstavika svarUpa kyA hai? kisake sAtha merA kyA saMbaMdha hai? merA kyA kartavya kyA hai, kyA dAyitva aura kyA lakSya hai? dUsaroM ke sAtha maiM apane usa paramArtha saMbaMdha ko rakhU yA chor3a dUM? isa prakAra kI tAraka buddhi vAlA apanI buddhi ko sva.para kalyANa meM lgaaegaa| ... mAraka buddhi sva para hitAhita kI nahIM soctii| usake dvArA dUsaroM kA kalyANa yA upakAra nahIM hotaa| mAraka baddhi vAlA apane taccha aura kSaNika svArtha kI dRSTi se socegaa| mAraka baddhi ke hathiyAra hote haiM - hiMsA, jhUTha, corI, dambha, kapaTa, dhokhA, anyAya, atyAcAra, zoSaNa, beImAnI aura badamAzI aadi| mAraka buddhi vAlA dUsaroM ko mArakara jIne kI socatA hai| usakA ciMtana khAsataura se rodradhyAna kA viSaya hotA hai| dUradarzI yA apanI AtmA se saMbaMdhI ciMtana kA nAza karane kA socane ke sAtha-sAtha apanA bhI sarvanAza kara baiThatI hai| purANoM meM eka kathA AtI hai - sunda aura upasunda nAmaka do rAkSasa sage bhAI the| donoM balavAna the, khUba kAma karane vaale| eka bAra unhoMne koI acchA kAma kiyA to viSNujI ne unheM varadAna mAMgane ko khaa| unhoMne paraspara salAha mazavirA karake apanI rAkSasI buddhi ke anusAra yaha varadAna mAMgA ki hama jisake sira para hAtha rakha deM, * vaha bhasma ho jaaye| viSNujI vacanabaddha the, ataH unhoMne 'tathAstu' kahakara una donoM rAkSasoM ko varadAna de diyaa| devoM aura dAnavoM kI paraspara lar3AI calatI hI rahatI thii| ata: devoM ko parAsta aura nestanAbUda karane ke lie unhoMne dveSavaza una para hAtha rakhanA zurU kara diyaa| dhIre-dhIre devoM kA saphAyA hone lgaa| devoM meM ghabarAhaTa macI aura unhoMne viSNujI se jAkara prArthanA kii| viSNu ne socA-yaha to maine baMdaroM ke hAtha meM talavAra dene jaisA kAma kara diyaa| aba kyA ho? socate-socate unheM ina donoM bhAiyoM ko haTAne ke lie eka upAya suujhaa| unhoMne apanI mAyA se (230)
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohinI kA rUpa banAyA aura hAvabhAva karatI huI vaha upasunda ke pAsa phuNcii| upasunda mohinI ko dekhate hI usa para mohita ho gyaa| paraMtu sunda ne jyoM hI mohinI ko dekhA vaha bhI usa para Asakta ho gyaa| donoM bhAiyoM meM mohinI ko pAne ke liye tU-tU, maiM-maiM hone lgii| mohinI kabhI sunda ke sAmane jA khar3I hotI, kabhI upasunda ke saamne| aba to donoM bhAiyoM meM lar3AI chir3a gii| jaba donoM ne dekhA ki donoM meM se koI bhI nahIM mAna rahA hai, taba unhoMne apane varadAna kA upayoga karanA hI ThIka smjhaa| basa sunda ne upasanda ke mastaka para aura upasanda ne sanda ke mastaka para hAtha rakhA ki donoM hI eka sAtha bhasma ho ge| mohinI ne apanI mAyA sameTa lii| aba dekhA ki mAraka buddhi vAlA apanI buddhi rUpI varadAna kA upayoga dUsaroM ke vinAza meM karatA hai, to dUsarA bhI usakA nAza kara detA hai yA usakA apanA hI sarvanAza svayameva ho jAtA hai| vaijJAnikoM kI mAraka buddhi ne lAkhoM manuSyoM kA saMhAra karane ke lie aNubama, hAIDrojana bama, nAITrojana tathA anya bhayaMkara prakSepaNAstra, TaiMka, mazInagana, raDAra, rAkeTa, Adi banAkara apane vinAza ko nyautA de diyA hai| amerikA ne vaijJAnikoM se aNubama banavAkara jApAna ke do zaharoM hIrozimA aura nAgAsAkI para brsaae| lAkhoM manuSyoM ko mauta ke ghATa utAra diyA, lAkhoM prANiyoM kA saMhAra kiyA aura karor3oM kI sampatti naSTa kara dii| sArI hI bastI khaidAna maidAna kara dii| jo manuSya bace ve bhI aMga vikala, bImAra aura du:khI hokara jidaMgI kI sAMsa le rahe haiN| yaha thA amerikA kI mAraka buddhi kA upyog| isa prakAra ke bhISaNa nara saMhAra se kyA milA? buddhi kA divAlA hI to usane nikaalaa| AtmA ke liye to amerikA ke mAMdhAtAoM ne vinAza ke hI bIja boe| inhIM donoM buddhiyoM ko hama kramaza: subuddhi aura kubuddhi kaha sakate haiN| ye hI isa cetana kI donoM paliyA~ haiN| subuddhi dharma kI ora le jAtI hai aura kubuddhi pApa kI or| kubuddhi kA hRdaya kAlA hotA hai, kRSNa lezyAvAlA aura subuddhi kA hRdaya svaccha sphaTika jaisA hotA hai, zubha lezyAoM vaalaa| kubuddhi mamatA kI jananI hai aura subuddhi hai samatA kI jnnii| 'rAmacaritamAnasa' meM mahAtmA tulasI kahate haiM - 'jahA~ sumati, tahA~ sampatti naanaa| jahA~ kumati, vahA~ vipati nidaanaa|' jahA~ kubuddhi kA rAjya hai vahA~ becArI subuddhi ko kauna pUchatA? kubuddhi paugAlika dhana bar3hAtI hai lekina usake bar3hAye hue dhana meM sarvanAza kA bIja chipA rahatA hai| jabaki subuddhi jJAna dhana bar3hAtI hai, jisakA kabhI dIvAlA nahIM nikalatA, jo akSaya rahatA hai| kubuddhi manuSya ke dila se dayA, karuNA, sevAbhAvanA, svArtha tyAga Adi ko nikAlakara use hatyArA aura svArthI banA detI hai, anyAyI atyAcArI bhI banA detI hai| nirguNa saMta kavi kabIra kaha uThate kabIra! kubuddhi saMsAra ke ghaTa-ghaTa mAMhi add'ii| kina-kina ko samajhAie kuvai bhAMga pdd'ii| saMsAra meM koI bhI aisA pApa nahIM, jise kubuddhi nahIM karA baiThatI hai| vaha pA~ca iMdriyoM meM viSama bhAva lAtI hai| isake phaMde meM phaMsa kara manuSya sabhI prakAra ke durvyasanoM-corI, jArI, zarAba, mAMsAhAra, vezyAgamana, zikAra Adi tathA samasta durguNoM-lAbha, abhimAna, IrSyA, dveSa, ghRNA, krodha, chala dambha Adi ko apanI letA hai kubuddhi ke cakkara meM par3akara AtmA asaMkhya janmoM taka aneka yoniyoM meM bhaTakatI . phiratI hai jahA~ use sadbodha milanA duSkara hotA hai| kisI kavi kA mAnanA hai - (231)
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAma, krodha, jala, ArasI, zizu triyA, mada phaag| hota sayAne bAvare, ATha bAta citta laag|| ata: yaha Atmattava arthAt apane cetana deva ko cAhie ki kubuddhi ke moha meM na par3e aura usake paMje se chuTakArA pAkara subuddhi ko apanI sevA meM rakhe jo use kalyANamArga btaaegii| apane svarUpa kA mAna karAegI. aniSToM. dargaNoM. darvyasanoM aura bhaMyakara pApoM se use bacAegI, daHkhoM se trANa karegI, dharmAcaraNa meM lagAkara use mukti kI adhikArI bnaaegii| pA~ca iMdriyoM meM samabhAva lAkara subuddhi manuSya ko karmabaMdhana se bacA degii| isI subuddhi kI zaraNa meM jAne ke lie aura vaiSayika sukharUpI phala kI cakAcauMdha meM na phaMsane ke lie gItA kahatI hai - 'buddhau zaraNamanviccha kRpaNAH phlhetv|" ataH jo manuSya acche khAnapAna bhar3akIlI pozAka aura mauja zauka meM par3akara apanI iMdriyoM ko vyartha ke kAmoM meM lagAtA hai, apanI subuddhi rUpI strI kI salAha nahIM letA, usase pUchatA taka nahIM, vaha dhikkAra kA pAtra banatA hai, vaha yadi sadA raha jAya to kauna baMdhanoM se mukta na ho| pazcAtApa ke samaya jaisI buddhi hotI hai, vaha yadi pahale ho jAya to hara eka ko mokSa mila jaae| Agraha na karanA hI buddhi kA phala hai| asala meM buddhi kA phala hai - tatva kA vicAra karanA aura manuSya deha pAne kA sAra hai - vratadhAraNa krnaa| kahA huA tathya to pazu bhI grahaNa kara lete hai| - preraNA ke anusAra ghor3e-hAthI calate hI haiN| buddhimAna vyakti binA kahe artha jAna letA hai| dUsare ke iMgita kA jJAna kara lenA hI buddhi kA phala hai| jo bAra-bAra pUchatA hai, sunatA hai aura dina rAta yAda karatA rahatA hai| sUrya-kiraNoM ke kamalinIvata usakI buddhi bar3hatI hai| sunane kI icchA karanA, sunanA, sunakara tatva ko grahaNa karanA, grahaNa kie hue tatva ko hRdaya meM dhAraNa karanA, phira usa para vicAra karanA arthAt use tarka kI kasauTI para kasanA, vicAra karane ke pazcAta usakA. samyak prakAra se nizcaya karanA, nizcaya dvArA vastu ko samajhanA, aMta meM usa vastu ke tatva kI jAnakArI karanA - ye ATha buddhi ke guNa haiN| Aja adhikAMza loga buddhi kA phala mAnate haiM - cAlAkI, ThagI, beImAnI, rizvatakhorI, jhUThaphareba, zoSaNa, anyAya, anIti Adi ke dvArA dhana baToranA. ijjata pAne ke lie tikaDamabAjI karanA aura daniyAdArI ke kAma karake kacha logoM ko apanI aura khIMca lenaa| eka rAjanItijJa apanI baddhi kA phala cAhatA hai - kisI prakAra se deza meM tor3aphor3a, daMge, upadrava, jAnamAla kI hAni tathA dUsare pakSoM, khAsakara sattAsIna pakSa kI atizaya niMdA karake yena kena prakAreNa canAva meM jItanA aura sattA prApta krnaa| eka vaijJAnika apanI buddhi kA phala narasaMhAraka astra zastroM kA nirmANa karake paisA aura pratiSThA prApta karane meM mAnatA hai| eka iMjIniyara kharAba se kharAba vastueM yA kama vastueM bA~dha, sar3aka, makAnAta Adi meM lagAkara, bIca meM lAkhoM karor3oM rupaye khAkara apanA ghara banAne meM hI buddhi kA phala mAnatA haiN| eka vakIla vAdI aura prativAdI donoM ko lar3Akara yA jhuThA mukadamA lekara apane mavakkila se kisI na kisI prakAra se paisA khIMcanA hI apanI buddhi kA phala mAnatA hai| eka DaoNkTara rogI kA roga ThIka karane ke bajAya, use adhika dina rugNazayyA meM rakhakara, bhArI bahama meM DAlakara, roga ko bar3hAkara yA bar3hA car3hA kara kahakara, nakalI davAiyA~ yA iMjekzana dekara adhika se adhika paisA banAnA hI buddhi kA phala samajhatA hai| eka adhyApaka yA prAdhyApaka vidyArthI ko acchI taraha na par3hAkara, usake yahA~ Tyuzana karake, rizvata lekara pAsa karA dene, kama se kama vidyA dekara vidyArthI ko DhITha rakhane meM hI buddhi kA phala mAnatA hai| eka vyApArI cora (232)
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAjArI, taskara vyApAra, milAvaTa, nApataula meM kamI, Aya-vikraya kara corI, beImAnI, dhokhebAjI Adi ko karake zIghra hI lakhapati karor3apati bana jAnA buddhi kA phala samajhatA hai| Azaya yahI hai ki adhikAMza janatA, phira vaha cAhe kisI bhI varga kI ho, kisI bhI prakAra se hamAre pAsa dhana A jAe kI buddhi se prerita hokara buddhi kA phala kevala dhanopArjana karanA mAnatI haiN| lekina buddhi kA vAstavika phala vastu tatva kA sahI nirNaya karanA hai| yAnI tatva nirNaya karane jJAnArjana karanA aura use paramArtha meM lagAnA hI buddhi kA phala hai| buddhi kA phala hitAhita kara tatva kA vicAra karanA hai| pratyeka kArya, pratyeka pravRtti aura pratyeka vyavahAra meM kalyANakArI aura akalyANakArI tatvoM kA vicAra karake kalyANakArI tatvoM para sthira ho jAnA hI vAstava meM buddhi kA phala hai| maMgalakalaza 394, sarvodaya nagara, AgarA ror3a, alIgar3ha - 202001 (u. pra. ) mana ko samAdhi meM sthira karane se ekAgratA AtI hai ora ekAgratA Ane para saccI zAMtI aura sutha kA anubhava hotA hai| jisa prakAra manuSyoM ko nidrA lenA anivArya hai, rAtri meM athavA dina meM vaha nidrA lekara apane zarIra ko svastha rakhatA haiN| eka rAtrI ko agara aniMdrA kI avasthA meM gujArI jAtI hai to sArA zarIra becainI kA anubhava karatA hai aura jaba punaH vaha nidrA le letA hai tabhI halakApana tathA zAMti mahasUsa karatA hai aura isI prakAra kucha kAma samAdhipUrvaka vyatIta karane para mana zAMta hotA hai aura vaha ekAgratA kA anubhava karatA hai samAdhi kA bAra-bAra abhyAsa karane para mana ko ekAgra rahane kI Adata par3a jAtI hai aura unakI caMcaetA khatama ho jAtI hai| ise hI mana para vijaya pAnA kahate haiN| Jain-Education International * yuvAcArya zrI madhukara muni (233)
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM tapa kA svarUpa * ghoratapasvI muni amRtacaMdra 'prabhAkara' 88856088080880880500005088856090% anAdikAlika karmoM se Abaddha AtmA malina ho jAtA hai| ataH jJAnI puruSoM ne apanI-apanI mAnyatA ke anusAra aneka saMzuddhi ke upAya prastuta kiye haiN| jaina dharma meM 'tapa' ko Atmazuddhi kA mahatvapUrNa kAraka mAnA jAtA hai| jaise-suvarNa agni meM tapa kara, vizuddha hokara atyadhika camaka prApta karatA hai vaise hI tapa rUpI agni se pariSkRta hokara mAnava kA vyaktitva nikharatA hai, AtmA kA sauMdarya jhalakatA hai| 'tapa' vaha prakriyA hai, jisase mAnava svarUpa ko pAne ke liye agrasara hotA hai tathA use sahaja rUpa meM prApta bhI kara letA hai| jaina dharma meM tapa kA vizleSaNa atIva vizada rUpa meM huA hai jisakA saMkSipta svarUpa isa laghunibaMdha ke mAdhyama se prastuta karane kA merA prayAsa hai| tapa kI vyAkhyAyeM - 'tapa' zabda tapa tapane dhAtu se niSpanna huA hai jisakA artha hai-tpaanaa| tpnaa| 'tapa' zabda kI vyAkhyAyeM aneka AcAryoM ne kI haiN| jainAgamoM ke prasiddha cUrNikAra jinadAsa gaNImahattara ne tapa kI vyutpattijanya paribhASA karate hue kahA hai| tapyate aNeNa pAvaM kammimiti tavo? arthAt jisa sAdhanA se duSkRta kamoM kA kSaya hotA hai- use tapa kahate haiN| AcArya abhayadevasUri ne 'tapa' kA niruktilakSya artha prastuta kiyA hai| rasarudhimAMsa meM do'sthi gajjAzukrANyanena tapyate karmANi vADazubhAni ityatastapo nAma niruktH| jisa sAdhanA se zarIra ke rasa, rakta, mAMsa haDDiyA~, majjA zukra Adi tapa jAte haiM, sUkhe jAte hai, vaha tapa hai tathA jisake dvArA azubha karma jala jAte hai, vaha 'tapa' kahalAtA hai| AcArya malaya giri ne kahA hai| tApayati aSTaprakAra karma - iti tpH| 1. nizItha carNi 46 sthAnAMga vRtti - 5 Avazyaka malayagirI, khaNDa - 2 adhyayana - 1 (234)
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt jo ATha prakAra ke karmoM ko tapAtA hai, unheM kSINa karatA hai - use tapa kahate hai| umAsvAti ne kahA hai| icchA nirodhastapaH icchAoM para niyaMtraNa karanA tapa hai| isa prakAra tapa kI niruktiyoM evaM paribhASAoM ke parizIlana se jJAta hotA hai ki 'tapa' vaha sAdhanA hai jisake dvArA manuSya iMdriya tathA mana ko niyaMtrita karake, viSayoM kI tarapha se parAGmukha karake, aMtarmukhI banA detA hai jisase Atma darzana sulabha ho jAtA hai| tapa kA mahatva ... zramaNa saMskRti tapa pradhAna saMskRti hai| zramaNazabda kI vyutpatti bhI tapa paraka hai-| zrAmyati tapasA khidyati iti kRtvA zramaNoM vaacyH| arthAt jo zrama karatA hai| tapasyA karatA hai vahI 'zramaNa' kahalAtA hai| uttarAdhyayana meM tapa ke mahatva para prakAza DAlate hue kahA gayA hai / tavo joI jIvo joiThANaM, jogA suyA sarIraM krisNg| kammehA saMyamajoga saMtI hogaM huSAmi isiNa pstthN|| arthAt tapa jyoti hai, agni hai| jIva jyoti sthAnika hai| mana, vacana, kAyA ke yoga-suvA-Ahuti dene kI kar3achI hai, zarIra kArISAMga = agniprajvalita karane kA sAdhana hai, karma jalAye jAne vAlA Idhana hai, saMyama yoga zakti pATha hai| maiM isa prakAra kA yajJa karatA hU~, jise RSiyoM ne zreSTha batAyA hai| AcArA Gga meM tapa ko karmamUla zodhaka batAte hue kahA gayA hai| jahU khalu mailaM vatthaM sujjhae udagAiehi dvvehi| evaM bhAvuvahANeNaM sujjhae kmmttttvihN|| jisa prakAra jala Adi zodhaka dravyoM se malina vastra bhI zuddha ho jAtA hai, usI prakAra AdhyAtmika tapa sAdhanA dvArA AtmA jJAnAvaraNAdi aSTavidha karma mala se mukta ho jAtA hai| tapa kA vargIkaraNa 4. sUtrakRtAMga 1/16 kIlIkA AcArya zIlAMka (235)
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana ko suvikasita evaM paripUrNa banAne ke liye tapa kI mahatI AvazyakatA hai| tapa meM vaha asIma zakti hai jisase jIvana-jIvana banatA hai| tapa ke aneka bheda ho sakate haiM kiMtu sUkSma rUpa se do prakAra meM vibhAjita kiyA gayA hai| . so tavo duvile vutto bahirabhaMtaro thaa| tapa do prakAra ke hote hai| 1. bAhya tapa 2. AbhyaMtara tapa bAhya tapa jisa tapaH sAdhanA kA sambandha zarIra se adhika pratIta hotA hai use bAhya tapa kahate hai| jaise - upavAsa, pratyAkhyAna aadi| bAhya tapa 6 prakAra kA hai-| 1. anazana, 2. UnodarI, 3. bhikSAcarI, 4. rasaparityAga, 5. kAyakleza, 6. sNliintaa| AbhyaMtara tapaH AbhyataMra tapa kA sIdhA saMbaMdha AtmA se hotA hai| isake bhI 6 bheda svIkAra kiye gaye hai| 1. prAyazcita, 2. vinaya, 2. vaiyAvRtya, 4. svAdhyAya, 5. dhyAna, 6. kaayotsrg| kucha loga aisA socate hai ki bAhya tapa gauNa hai paraMtu yaha nitAMta bhrAMta dhAraNA hai, nirmUla vicAraNA hai kyoMki bAhya tapa kI dRr3hatA na hone para AbhyaMtara tapa sahaja saMbhAvya nahIM hai aura hA~ yaha bhI satya hai ki AbhyaMtara tapa ke abhAva meM bAhya tapa kI vyarthatA spaSTa hai| uttarA nanyaMgana 3/7 (236)
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM tapa kA mahatva 38888888992658 * zrI cAMdamala bAbela N0000000000000000000893333000 3808080868800000000000000 dharmaH maMgala mutkRSTaM, ahiMsA saMyama tpH| devA api taM namasyanti, yasya dharme sdaamnH|| zramaNa sutt| dharma utkRSTa maMgala hai| ahiMsA saMyama aura tapa usake lakSaNa hai jo isa dharma meM lagA rahatA hai use devatA bhI namaskAra karate hai| bhagavAna mahAvIra kI vANI ko bhI AcArya zaMyambhava ne inhIM zabdoM meM sUtra dazavaikAlika meM saMkalita kI hai| arthAta tapa kA usI prakAra mahatva hai jitanA ahiMsA evaM saMyama kaa| "tavasA ghuNai purANa pAvagaM" dazavaikAlika tapasyA dvArA prAcIna pApa naSTa kiye jAte hai| yadi tapa kA AcaraNa nahIM ho aura yatheccha khAnapAnAdi evaM zabdApi viSaya calate rahe to saMyama bhI sarakSita nahIM raha sktaa| saMyama ke vRddhi ke liye tapa rUpI kavaca prabala sAdhana hai| yaha tapa Atmazuddhi kA prabala sAdhana hai| isake dvArA AtmA prapaMca paMka se bAhara hokara sarvathA zuddha aura nirmala ho jAtA hai| __ Aja vizva meM do prakAra ke vicAra dhArA pracalita hai| eka AdhyAtmika aura dUsarI bhautika eka aMtarmukhI aura dUsarI bahumukhI eka ihalaukika to dUsarI pAralaukika, eka dehapoSaka to dUsarI AtmapoSaka . bhautika vicAra dhArAoM kI mAnyatA eat drink & be marry khAoM pIoM aura mauja kro| yAvat jivet sukham jIvet RNam kRtvAghRtaM pivet| bhasmI bhUtasya dehasya, punarAgamanaM kuta: ("caarvaak")| cArvAka vicAradhArA kevala isa bhautika zarIra ko surakSA, AbhivRddhi para hI dhyAna detI hai kevala isI janma ko svIkAra karatI hai kiMtu jaina darzana meM tapa ko adhika mahatva diyA hai| saMvara se mukhyata: Azrava kI roka hotI hai kiMtu purAne karmoM kI nirjarA nhiiN| AtmA ke sAtha pUrva meM baMdhe hue karmoM ko tor3akara alaga karane kA upAya to mukhyataH tapa hI hai| jahA mahAtalAgassa, saMtisUdde jlaagme| ussiMcaNAe tavaNAe, kameNaM sosaNa bhve|| evaM tu saMjayassavi, pAvakammanirA sve| bhava koDi saMciya kammaM tavasA nnijjaarjjii| * utarAdhyayana sUtra (237)
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAroM ko baMda karake pahale bhare hue pAnI jisa prakAra bar3e bhArI tAlAba ko khAlI karane ke liye pahale usake pAnI ke bAhara se Ane vAle pAnI ko rokane kI AvazyakatA rahatI hai| usake bAda tAlAba kI nikAlane kI prakriyA hotI hai| jisameM siMcAI se evaM sUryAdi ke tApa se kramazaH sUkha jAtA hai| isI prakAra saMyamI puruSa pahale saMvara dvArA naye karmoM kI Avaka ko roka detA hai| aura bAda meM apanI AtmA meM karoMr3o bhavoM ke saMgraha kiye hue karmoM ko tapasyA ke dvArA kSaya kara dete hai / prazna he bhagavAna! tapa kisa phala kI prApti hotI hai? uttara - tapa se vyayadAna = pUrva ke baMdhe karmoM kI nirjarA hotI hai| tapasyA kA pratiphala batAte hue isa prakAra kahA hai / taveNaM bhaMte / jIve kiM jaNayai ? taveNaM vodANaM jaNayaI / - tapa kiyA jAtA thaa| madhya tIrthaMkaroM ke tapa kiyA jAtA thaa| svayaM bhagavAna ne pavitra hotI hai| tapa kA AcaraNa pUrva ke sabhI mahApuruSoM ne kiyA hai| bhagavAna RSabha deva ke samaya eka varSa taka samaya ATha mAha taka bhagavAna mahAvIra ke samaya 6 mahine taka kA bhI 6 mAsa kA tapa kiyA thaa| vAstava meM tapa se AtmA zuddha aura sadoSamapi dIptena, suvarNa vAhinI yathA / tapo'gnitA tapa manastathA, jIvo vizudhyati // jaise miTTI se lipta sonA tapa kara AtmA vizuddha ho jAtA hai| azuddha hai| yaha azuddhatA vaibhAvika hai| AcArya hemacaMdra agni meM tapa kara zuddha bana jAtA hai| isI prakAra tapa rUpI agni meM kyoMki AtmA anaMta kAla se krodhAdi kaSAya evaM kAma vikAroM se ataH svAbhAvika sthiti meM lAne hetu tapa ko pramukha mAnA hai| cariteNa nigiNhAI taveNa sujjhaI utarAdhyayana utarAdhyayana sUtra caritra meM Ane vAle karmoM ko rokA jAtA hai| kiMtu tapa se vigata janmoM ke ekatra pApa ko kSaya kiyA jAtA hai jisa prakAra tapa rUpI dharma, eka ora saMyama kI rakSA karatA hai to dUsarI ora AtmA kI saphAI karatA huA nirmala banAtA hai / antarmana kI zuddhi tapa se hI hotI hai| icchA nirodha stapa: tapa se viSaya vAsanAoM kA nirodha hotA hai ataH tapa kA kAma bhautika icchAoM kA nirodha karanA (238) 0
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| bhagavAna mahAvIra ne vAsanA janya vikAra ko naSTa karane ke liye tapa rUpa mahAauSadhi sevana karane kA vidhAna kiyA hai| uvvAhijjAmANe gAmadhammehi avi NibvalAsa ave omoyariyaM kujjA avi uDDuM ThANaM ThAijjA Ave gAmANugAmaM duijjijjA avi AhAraM vucchidijjA avicayaitthisumaNaM AcArAMga sAdhu iMdriyoM ke viSayoM se vikAra grasta bana rahA ho to usa vikAra ko naSTa karane ke liye rUkhA sUkhA aura satvarahita vastu kA AhAra kare yA ahAra kama kare athavA kAyotsarga kare, zIta tApa kI AtApanA le, grAmAnugrAma vihAra kare, yadi isase vikAra bhI nahIM miTe to AhAra kA sarvathA tyAga kara de kiMtu striyoM kI ora mana ko nahIM jAna de / tapa kI paribhASAoM se tapa kA mahatva svataH hI prakaTa ho jAtA hai| tapyate aveNa pAvaM kammamiti tapo jisa sAdhanA se pApa karma tapta ho jAtA hai vaha tapa hai| tapyate karmANi anena ititapaH . jisake dvArA karma tapAye jAya vahI tapa hai| tavoNAma tAvayati aTTaviMha kammagaThiM nAse titi vutaMbhavaI jo ATha prakAra kI karma graMthI ko tapAtA hai arthAta ATho karmoM ko naSTa karatA hai, bhasma sAta karatA hai vaha tapa hai| sonAma aNasaNa tavoM, jeNa maNoM magulaM na citeI jeNa iMdriyahANI, jeNa ya jogA na hAyaMti * tapa eka divya jyoti hai jo ki hRdaya meM prakAza lA detA hai / tapa vahI hai jisake dvArA tana murjhAe kintumana harSAye nizIthacUrNibhAsya vahI tapa zreSTha hai jisase mana amaMgala na soce iMdriyoM ko hAnina ho, nitya prati ke yoga dharma kriyAoM meM vighna na Aye / tapa se prasannatA banI rahe / tapa jo bhI kiyA jAe vaha vizuddha bhAvoM se mAtra karma nirjarA ke liye hI karanA caahiye| isake liye kisI prakAra kI dUsarI bhAvanA nahIM honI cAhiye anyathA tapa zastra bana kara apane Apake liye ghAtaka bana jAtA hai / caNDakauzika sarpa pahale eka tapasvI saMta hI thaa| bahmadatta cakravartI ne pUrva bhava meM tapa kA durupayoga kiyA aura sAtavIM naraka meM gyaa| jitane bhI vAsudeva hote hai ve saba naraka meM jAte hai| isakA mUla kAraNa tapa kA durupayoga haiN| tapa rUpI mahArasAyana saMyama aura kSamArUpI pathya sevana se hI AtmA ko puSTa kara ke aMnata sukha pradAna karane vAlI hotI hai| (239)
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi kaSAya athavAya kSANika rUpI kupathya kA sevana kiyA to yahI rasAyana kSaNika icchA pUrI kara ke mahAna duHkhadAyaka bana jAtI hai| tapa kA DhoMga bar3A khataranAka hotA hai AgamakAra use tapa cora kahate hai| tavateNe vayateNe rUvateNe ya jenre| ayAra bhAvateNe ya, kubbaI devakidivasaM * dazavai kAlika jo sAdhu tapacora, vratacora, vacanacora, rUpacora aura AcAra bhAva kA cora hotA hai vaha nIca jAti ke devoM meM utpanna hotA hai| tathA vahAM se calakara bheDa bakarA hotA hai isake bAda naraka gati prApta kara dukhI hotA hai| tapa cora ke viSaya meM aura bhI batAyA hai| atavassI ya je ke i taveNa pviktthi| savvaloe vare teNe mahA mohaM pakuvvai * dazAzrutaskanya jo tapasvI nahIM hotA huA bhI apane Apa ko tapasvI ke rUpa meM upasthita kara sammAna prApta karatA hai vaha mahA mohanIya karma kA baMdha karatA hai| tapa eka prakAra kI dayA hai| sukha duHkha kA anubhava AtmA karatI hai, zarIra nahIM, zarIra adhiSThAtA AtmA hai| AtmA sardI garmI bhUkha pyAsa sahane karane meM prasannatA anubhava karatA hai usa prasannatA ko baDhAnA tapa hai| krodha, lobha moha, svArtha vaza zArIrika kaSTa sahA jAtA hai binA jJAna ke khuda kaSTa meM pahu~catA hai, dUsaro ko kaSTa denA tapa ke nAma para tApa hai| isake viparIta svArtha se dUra hokara ko jagAkara vRttiyoM ko vaza meM karanA zarIra kA kaSTa sahana karate hue mana meM ullAsa bhAva rakhanA viSaya kaSAya vRttiyoM ko DhIlI paTakanA tApa hai| tapa ke bAda udAsIna na hokara uMmaga harSa kI lahara AnI cAhiye tapa kA lakSya karma baMdhana kATanA hai| tapasyA jo bhI kI jAya vaha vizuddha bhAvoM se, mAtra karma nirjarA ke liye hI karanI caahiye| isake liye kisI bhI prakAra kI dUsarI bhAvanA nahIM honI caahiye| tapa samAdhi hai, yaha samAdhi cAra prakAra kI hotI no iha logaTThAyAe tava mahichijjA no para logAThAyAe taba mahichijjA no kitivaNNachasise logagaThThayAe tava mahichijjA nanattha NijjaraThyAe taba mahichijjA * dazavaikAlika (240)
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa loka saMbaMdhI sukhoM kI kAmanA se tapasyA nahIM kareM, paraloka meM pracura vaibhava aura utamotama bhautika sukhoM kI cAhanA rakhakara tapa nahIM kare, apanI prazaMsA ho isa bhAvanA se, kIrti kI lAlasA se, janatA meM yazogAna karavAne aura dhanyadhAnya kahalAne ke liye tapa nahIM kare, kiMtu kevala eka mAtra apane karmoM ko nirjarA liye tapasyA hI kre| aura bhI isa prakAra batAyA gayA hai: vivihaguNatavorae NicaM, bhavai nirAsaeNijjaraThie arthAta mokSArthI ko mana meM ihalaukika aura pAralaukika sukhoM kI AzA nahIM karate sadaiva tapa samAdhi meM saMlagna rahe aura vividha guNoM se yukta tapa meM nirataMra lagA rahe jisa prakAra uttama phala kI prApti ke liye bhUmi bhI uttama honI cAhiye uttama bhUmi meM hI uttama phala kA bIja aMkurita hotA hai aura phalatA phUlatA hai usI prakAra tapa ke yathArtha phala ke liye manarUpI kSetra vizuddha karanA caahiye| tabhI karmoM kA kSaya hokara mokSa phala kI prApti hotI hai| arjuna mAlI evaM dhannAanagAra kI taraha tapa karane se mukti kI prApti ho sakatI hai| jassavi aduSpANi hi AhotikaSAyAtavaM caraMtassa sobAla tavassIvi vagayaNhANa parissamaM kuNaI * AcArya bhadrabAhu jisa tapasvI ne kaSAyoM ko nigRhita nahIM kiyA vaha bAla (ajJAnI) tapasvI hai usa tapasvI kA kAryakrama hAthI ke snAna kI taraha nirtharaka hai| jaina darzana ajJAna tapa ko svIkAra nahI karatA hai| "nahu bAla taveNa muksuti * bhadrabAhu bAla tapa se kabhI mukti nahIM milatI hai| bAla tapa se karmoM kI nirjarA nahIM hotI hai| jaM anANI kammaM khaveI, bahuyAhiM vAtAkoDihi taMnANi tihiM guto, khaveI usAsa miteNaM hajAroM varSoM taka tapa karane para bhI ajJAnI jitane karmoM ko kSaya nahIM kara pAtA utane karmoM ko eka jJAnI kucha hI samaya meM naSTa kara detA hai| ata: tapa karane meM isa bAta kA dhyAna rakhAnA caahiye| nirdoSa nirvidAnADhayaM taMmirjarA prayojanam citotsAhen sad buddhayA tapanIyataH zubham nirdoSa kAmanA rahita kevala nirjarA ke liye sadvaddhi ke sAtha dila ke utsAha se tapa karanA zubha evaM prazasta tapa mAnA gayA hai| (241)
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapa ke sAtha apanI pavitra bhAvanA bhI bananI cAhiye tabhI kalyANa ho sakatA hai anyathA kevala bhUkhe maranA RSiyoM ne apanI vANI meM isa prakAra batAyA hai / " kaSAyAM viSayAMhArANAM, tyAgo yatra vidhipate upavAsaH savijJeyaH zeSa laMghanakaM viMduH" " kaSAya, viSaya, AhAra tyAga ho use tapa samajhanA cAhie anyathA kevala laMghana mAtra hai ataH jIvana meM jAgarUkatA kI AvazyakatA hai tathA isI se jIvana kI kaThinAiyoM ko pAra kiyA jA sakatA hai| "yad dustaraM yad durApaM yad durgama pacca duSkaram sarva tutapatA sAdhyaM tapo hi duruti krayam // jo durgama aura duSkara, jise prApta karanA kaThina hai vaha bhI tapa ke dvArA siddha kiyA jA sakatA hai| nizcita tapa ke prabhAva se saba kaThinAiyoM ko pAra kiyA jA sakatA hai| dvArikA kA vinaSTha tapa ke khaMDita hone se huA thA - rAtri bhojana chor3ane para Adhe dinoM kA tapa ho jAtA hai jaise eka mAha taka rAtrI bhojana tyAga se 15 dina kI tapasyA ho jAyA karatI hai| tapa niSkapaTa bhAva se honA cAhiye anyathA mallInAtha kI taraha sthiti bana jAtI hai kyoMki unhoMne kapaTa vyavahAra se tapa kiyA thA ataH niSkapaTa bhAva se tapa hI sahI karmoM kI nirjarA meM sahAyaka ho jAtA hai| tapa karane se to karmoM kI nirjarA hotI hai kiMtu tapa kI anumodanA se bhI acchA pratiphala mila jahA tavastI ghuNatetaveNa kamaM tAjANa tavo'NumaMtA jAtA hai| vRhadakalpabhASya jisa prakAra tapasvI tapa ke dvArA karma ko ghuna DAlatA hai vaise hI tapa kA anumodana karane vAlA bhI nirjarA kara sakatA hai| jisa prakAra haMsa dUdha aura pAnI ko alaga alaga karatA hai usI prakAra tapa AtmA aura karma ke AvaraNa ko alaga alaga kara detA hai| jaina dharma meM tapa ke aneka bheda batAye gaye jaise uvaI sUtra meM kula 354 bheda hai kiMtu moTe rUpa se bheda isa prakAra hai| sotavo dUviho vuto bAhirabdhaMtarotahA bAhiro cha:vvi ho vutA evamavyataro tava isa prakAra bhagavAna mahAvIra ne tapa se mukhya do bheda kiyA bAhya tapa ke 6 bheda isa prakAra hai / (242) (1) bAhya tapa (2) AbhyaMtara tapa
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) anazana :- anna, pAna, khAdya svAdya kA thoDe samaya taka tyAga karanA yA jIvana paryaH pA krnaa| (2) UnodarI :- vastra. pAtra kama rakhanA bhikSA kama lenA alpa krodha mAna mAyA loga karanA ahArAdi sAmagrI me kamI karanA, Adi saba UnodarI tapa hai| (3) bhikSAcarI :- aneka prakAra ke abhigraha dhAraNa kara bhikSA lAnA, isare mAhAra prApti meM kaThinAI honI hai bhUkha pyAsa parizrama kI paravAha nahIM karake bhikSAcarI karane vAle nigraMtha koTi ke hote (4) rasa parityAga :- khAte pIte hue bhI rasa lolupatA kA tyAga karanAya kA tyAga krnaa| (5) kAyA kleza :- eka hI sthAna para sthira hokara 84 prakAra : AsAna sAdhu kI 12 paDimA AtApanA vastra rahita, kaThora vacana sahanA, gAlI mAra prahAra sahanA, loca karanA naMge paira calanA aadi| (6) prati saMlInatA :- iMdriyoM ko vaza meM rakhanA anukUla pratikUla zabdAdi para rAga dveSa na krnaa| bAhya tapa kI taraha AbhyaMtara tapa ke bhI cha: bheda hai| (1) prAyazcita :-caritra meM lage hue doSoM ko dUra karane ke liye jo zuddhi kI jAtI hai isa zuddhi karane liye prAyazcita liyA jAtA hai| (2) vinaya :- jisa ke dvArA AtmA ke karma rUpI maila ko haTAyA jA sake use vinaya kahate hai| yaha guNa aura guNoM ke pAtra kI bhakti. Adara evaM bahumAna karane se hotA hai| (3) vaiyAvRtya :- guru tapasvI, vRddha Adi sAdhu kI AhAra pAnI, Adi se sevA karanA aura saMyama pAlana meM sahAyatA denA vaiyAvRtya tapa hai| (4) svAdhyAya :- bhAvapUrvaka, asvAdhyAya ke kAraNoM ko TAlakara AgamoM kA svAdhyAya karanA, adhyayana karanA svAdhyAya nAma kA tapa hai / (5) dhyAna :- kisI eka vastu athavA viSaya para citta ko lagA denA-ekAgra kara denA dhyAna kahalAtA hai| (6) vyutsarga :- aMtakaraNa se mamatva rahita hokara, Atma sAMnidhya se para vastu kA tyAga karanA vyutsarga kA tapa hai| sI.46 DaoN. rAdhAkRSNan nagara bhIlavAr3A (rAja.) 311001 (243)
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina mata meM punarjanma jaina dharma AcAra pradhAna dharma hai| isameM sadAcAra aura ahiMsA ko sabase adhika mahatva diyA gayA hai| jaina dharma meM sAdhAraNa se sAdhAraNa pApa karma ko mahAna aparAdha kA kAraNa mAnA jAtA hai aura usake nivAraNa ke liye jIvAtmA ke aneka yoniyoM meM janma lene kI bAta kahI gaI haiN| zrI prahalAda nArAyaNa vAjapeyI puSpadaMta ke "jasahara caritra" meM mahArAja jasahara ( yazodhara) kI mAtA caMdramatI dvArA ATe ke kukkaTa kI bali dene ke kAraNa bhAva hiMsA kA aparAdha huA jisake phalasvarUpa una donoM ke mayUra, nevalA, kuttA, matsya, bakarI, bhaiMsA, kukkaTa Adi aneka yoniyoM meM janma lekara nAnA prakAra ke kaSTa bhogane kA varNana milatA hai| isI prakAra jaina mata meM karma vipAka hI punarjanma kA ekamAtra kAraNa mAnA gayA hai| karma siddhAMta ke prazna para sabhI bhAratIya darzana eka mata pratIta hote haiN| nyAya darzana ke anusAra pUrva janma meM kiye gaye karmoM ke phaloM ke anurUpa hI zarIra kI utpatti hotI hai / pUrvakRta phalAnubaMdhAt tadutpattiH / isI prakAra anyatra kahA gayA hai ki prArabdha karmAnusAra hI zarIra kI utpatti aura usake sAtha AtmA kA saMyoga hotA hai- zarIrotpattinimitavat saMyogetpatti nimitaM karma / nyAya darzana ke ukta kathana jaina kathana kI karma saMbaMdhI mAnyatA ke bahuta nikaTa haiN| jaina matAnusAra jIva isa saMsAra meM karma se prerita hokara bhramaNa karatA hai / puSpadaMta ke anusAra brahmA viSNu tathA maheza bhI karma se lipta rahate haiN| saMsAra meM karma vipAka ati balavAna hai| jisa prakAra cuMbaka lohe ko apanI ora khIMcatA hai usI prakAra karma bhI jIva ko aneka paryAyoM kI ora khIMca letA hai / saMbhuvi baMbhuvi kammAyata kammavivAu loi balavaMta / lohu va kaDhaeNa kaDhijjai jIva sakammiM caugai Nijjai // ( jasahara cariu 3 / 22/11-12) jaina mata karma ko punarjanma tathA tajjanya nAnA prakAra ke duHkhoM kA mUla mAnate hue sAMsArika viSayAdi azubha karmoM ke pRthaka rahane tathA apane Atma svarUpa ko pahacAnane kI AvazyakatA pratipAdita karatA hai| AcArya kuMdakuMda ke anusAra jIva jaba taka viSayoM meM phaMsA rahatA hai taba taka AtmA ko nahIM jAna pAtA / viSayoM se virakta rahane para hI vaha AtmA ko pahacAna sakatA hai / yathA: / (244)
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAma Na NajjaI appA visaesu Naro pavaTThae jaam| visa virattacitroM, joI jANei appANaM // jaina mata meM karma ko vijAtIya tatva mAnA gayA hai| yaha zuddha AtmA ke liye karma kA AkarSaNa nahIM hotA / jisa AtmA ke karma kA AkarSaNa karatA hai| karma grahaNa ke tIna keMdra haiN| mana, zubhAtmaka avasthA hai, vaha zubha karma ko grahaNa karatI hai| karma donoM hI ke dvArA saMsAra hotA hai| AtmA kA donoM se alaga honA hI nirvANa hai, mokSa hai| zuddha AtmA se alaga hai| isIliye sAtha isakA samparka hai, vahI AtmA vANI aura zarIra / ina tInoM kI jo hI heya haiN| zubha aura azubha donoM ajJAna kI gA~Tha khulane kA nAma mokSa hai| liMga aura zarIra viyojita avasthA mokSa hai| muktAtmA kA punarjanma nahIM hotaa| purANoM aura gItA meM kahA bhI gayA hai punarjanma ne vidyaye / mukti ke abhAva meM punarjanma kA prabhAva rukatA nahIM hai| use rokanA hai to karma pravAha ko rokanA hai| karma pravAha ko rokane kI prakriyA hai- azubha kA nirodha aura sat meM pravarttana / azubha nirodha ke pazcAt zubha ke nirodha kA abhyAsa karanA / svAdhyAya aura dhyAna zubha karma ke saMvaraNa ke sAdhana haiN| ina donoM ke hote hue punarjanma ko rokA nahIM jA sktaa| vaha hotA hai aura hotA rahegA / AkAra parivartana hI punarjanma haiN| kucha aise vyakti bhI hote hai jinheM apane pUrva janma kI smRti banI rahatI hai| unake rocaka saMsmaraNa hameM prAyaH par3hane va sunane ko milate haiN| jaina Agama sAhitya meM pUrva janma kI smRti ko jAti smRti kahA gayA hai aura isa taraha ke aneka vyaktiyoM kA ullekha haiM, jinheM pUrva janma kI smRti thI / Aja to isa saMbaMdha meM sabhI jagaha vaijJAnika dRSTi se khoja kI jA rahI hai| satya yaha hai ki janma janmAtaMra kA krama sRSTi ke AdikAla se calatA AyA hai| vartamAna janma pUrva janma se asaMbaddha nahIM hai, nahIM raha sktaa| AtmA kI ajaratA, amaratA aura zAzvatatA kA mata pUrva janma kI dhAraNA kA sazakta AdhAra hai| gItA meM zrI kRSNa ne arjuna se kahA- tU, maiM aura ye rAjA Adi pahale bhI the, Aja bhI haiM aura bhaviSya meM bhI raheMge, prANa viyojana se AtmA kA vinAza nahIM hotA / vidvAna vyakti nazvara prANoM kI ciMtA nahIM krte| prAcIna misra ke itihAsavektA horoDoTsa ke anusAra misrI prathama jAti hai, jisane isa siddhAMta ko nikAlA hai ki AtmA ajanmA hai| yUnAnI dArzanika bAjala ke zabdoM meM pahale AtmA yamaloka meM jAtA hai, vahAM para usakA nyAya hotA hai usake pazcAt vaha punaH loTa AtA hai| aphalAtUna ne kahA thA- pazu se unnati karate karate manuSya yoni milatI hai| senTa agastAina kA vicAra thA mere atirikta aura IsAI bhI mAnate haiM ki kyA mAtA ke garbha meM Ane ke pUrva meM vidyamAna nahIM thA? vaha svayaM hI uttara detA hai ki hA~ maiM vidyamAna thA / suprasiddha upanyAsakAra sara vAlTara skATa ne 17 pharavarI, 1828 ko apanI DAyarI meM likhA thA jaba maiM bhojana kara rahA thA to mujhe yaha vicAra utpanna huA ki maiM saMsAra meM pahale bhI A cukA huuN| suprasiddha kavi zaile ne bhI bAdala nAmaka kavitA meM AtmA kI amaratA kA ghoSa karate hue likhA thA badala to sakatA hU~ kiMtu mara nahIM sakatA / (245)
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma aura mRtyu to jIva kA dharma hai| koI bhI prANI kyoM na ho, janmatA aura maranA svIkAra karanA usakI apanI vivazatA hai| isameM ciMtana dhArA athavA dhArmikatA kA prakAra bAdhaka nahIM bana sktaa| jaba taka karma baMdha banA rahegA taba tara punarjanma kA krama bhI calatA rhegaa| yaha kisI dharma vizeSa ko svIkAra karane se badalane vAlA nahIM hai| AtmA aura karmoM kA aTUTa saMbaMdha hai jise jaina dharma meM eka kSetrAvagAha saMbaMdha kahA jAtA hai / saMyoga to asthAyI hotA hai| AtmA ke sAtha karma saMyoga bhI asthAyI hai| isakA vighaTana bhI saMbhava hai| karmoM ke saMbaMdha ke vighaTana kA upAya jaina dharma meM tapa batAyA gayA hai| tapa kA prAraMbha bhItara se hotA hai| bAhya tapoM ko jaina zAstroM meM mahatva nahIM diyA gyaa| AMtarika tapa kI vRddhi ke liye jo bAhya tapa anivArya haiM, ve svataH hI ho jAte haiN| tapoM kA jo aMtima bheda dhyAna hai vahIM karma nAza kA kAraNa hai| yaha dhyAna unhIM se prApta hotA hai jinakA Atmopayoga zuddha hai| zuddhopayoga hI mukti kI sAkSAt kAraNa hai athavA mukti kA svarUpa hai| AtmA kI pApa aura puNya rUpa pravRttiyA~ use saMsAra kI ora khIMcatI haiN| jaba ina pravRttiyoM se vaha udAsIna ho jAtA hai taba naye karmoM kA AnA ruka jAtA hai| ise jaina mata meM saMvara kahA jAtA hai| saMvara ho jAne para jo pUrva saMcita karma haiM, ve apanA rasa dekara AtmA se alaga ho jAte hai aura naye karma Ate nahIM, taba AtmA kI mukti ho jAtI hai| karmoM ke vinAza kA artha hai - sato nAtyanta saMkSayaH / (Apta parIkSA) naivAsato janma sato na nAzo dIpastamaH pudgalabhAvato'sti / (svambhU stotra ) tapa nirjarA dvArA jIva anAvRtta hokara paramazuddha evaM nirmala ho jAtA hai| vaha apane prAkRta guNoM meM dIptimAna ho jAtA hai| niraMtara ArAdhanA tathA tallInatA dvArA vaha paramAtmapada ko prApta kara mokSa ke carama biMdu para sthira ho jAtA hai| mokSa ho jAne para AtmA ko punarjanma athavA janmAMtaraNa nahIM vyApatA / **** * '246) * sAhitya saMsthAna rAjasthAna vidyApITha udayapura
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna saMdarbha meM zAkAhAra kI upAdeyatA . zrImatI kiraNa siroliyA "jaisA khAye anna vaisA hoya mana* ye kahAvata jaga prasiddha hai| isI prakAra aMgrejI meM bhI kahAvata hai ki "yU Ara, vhATa yU ITa" arthAt Apa vaha hai, jo khAte hai| ye kahAvateM isa tathya ko ujAgara karatI hai ki bhojana ke anurUpa vyakti kA vyaktitva evaM usake svabhAva kA nirmANa hotA hai| sarala sAtvika jIvana, krodhapUrNa tAmasika pravRttiyAM, krUra-asahaja vyavahAra, ye saba bhojana ke svarUpa evaM usake prakAra para nirbhara karate hai| rAghavendra svAmI maTha ke zrI sujayendra tIrtha ne kahA ki sAtvika hone ke lie sAtvika bhojana apekSita hai aura usake lie nirAmiSa AhAra Avazyaka hai| nirAmiSa AhAra kA artha itanA hI nahIM hai ki hameM AhAra se AmiSa-bhojana kA tyAga kare, lekina hamAre mana meM amaitrI kA bhAva ho, hamAre vyavahAra meM zoSaNa pratiSThita ho aura hamAre vacana meM harSa aura kaTutA ho| jisa prakAra eka ora cInI ko pAnI khilAnA yA machaliyoM ko tAlAba meM dAnA denA tathA dUsarI ora behicaka munAphAkhorI, jamAkhorI aura zoSaNa karanA ahiMsA kA parihAsa hai, usI prakAra eka tarapha nirAmiSa AhAra kA vrata lenA tathA dUsarI tarapha prapaMca, vizvAsaghAta aura viSamatA meM lage rahanA pAkhaMDa hai| nirAmiSa AhAra kA darzana hai - maitrIbhAva nirAmiSa AhAra kevala AhAra kI hI eka zailI nahIM hai| vaha jIvana kI bhI zailI hai, jisakA AdhAra hai ki isa pRthvI para Izvara-kRta prANiyoM se prema kare aura unheM mana, vacana evaM karma dvArA kisI prakAra kA kaSTa nahIM pahuMcAye, isalie nirAmiSa AhAra kevala zarIra ko hI nahIM balki mana aura hRdaya ko bhI vizAla udAra evaM prAjala karatA hai| vinobAjI ke anusAra nirAmiSa AhAra to bhAratIya brahma-vidyA kA vizva ko zreSTha AvhAna hai| bhale hI isakA mUlya abhI prakaTa nahIM ho lekina jaisa-jaise mAnava-sabhyatA kA vikAsa hotA jAegA isakA mahatva aura bhI adhika prakaTa hotA jaaegaa| manuSya eka vivekazIla prANI hai| usake hiMsA-ahiMsA, dayA-karuNA, ghRNA Adi vicAroM ke AdhAra para prakRti kI aMtaHzaktiyoM kA saMtulana evaM niyamana hotA hai| vizva ke manISiyoM ne manuSya ke zreSTha prANI ke rUpa meM jIvana yApana karane ke uddezya se aneka pratibandha evaM niyamana lAgU kiye hai jo manuSya ko haivAna banAne se rokate hai aura bhagavAna banane ke lie prerita karate hai isa prakriyA meM AhAra kA eka mahatvapUrNa yogadAna hotA hai| mAnavIya AhAra ko nimna zreNiyoM meM vargIkRta kiyA jA sakatA hai| annAhAra, phala evaM zAkAhAra, dUdha phala evaM zAkAhAra, aNDA sahita dUdha-phala zAkAhAra maaNsaahaar| inameM annAhAra evaM phala zAkAhAra zuddha zAkAhAra kI zreNI meM Ate hai jabaki dugdhAhAra zAkAhAra kI zreNI meM hokara bhI bhAvAnAtmaka dRSTi se alpa tAmasika AhAra meM vargIkRta kiyA jA sakatA hai, kyoMki dUdha kI utpatti zarIra se hotI hai| aNDA evaM mAMsAhAra dono mAMsAhAra kI zreNI meM Ate hai| aNDoM ko zAkAhArI kahanA bhrAMtipUrNa duHpracAra hai| (247)
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja amerikA, iMglaiDa, jApAna, yUropa tathA vizva ke aneka sthAnoM se samAcAra mila rahe hai ki vahA zAkAhAriyoM kI saMkhyA prativarSa baDha rahI hai| baddhijIvI vyakti zAkAhArI jIvana-praNAlI ke tI ko adhika pragatizIla aura vaijJAnika mAnane lage haiN| saMsAra ke mahAna baddhijIvI udAharaNArtha arasta. pleTo. zeksa AiMsaTIna, jArja barnADa zaoN, zrImatI enIbeseMTa ruso Adi sabhI zAkAhArI the kiMtu bhArata jo paramparAgata ahiMsA aura zAkAhAra kA deza hai vahA~ ke peMzana ke nAma para loga aNDe evaM mAMsa kA apane bhojana meM samAveza karane lage hai jabaki vaijJAnika aMveSaNa parIkSaNa ke pazcAt yaha siddha ho cukA hai ki mAMsAhAra svAsthya ke lie sarvathA hAnikAraka hai aura zAkAhAra svAsthya ke lie atyaMta lAbhadAyaka aura dIghAryu prApta karAne vAlA hai phira hamArA koI dharma nahIM jisameM mAMsa bhakSaNa ko pradhAnatA dI gaI ho| yadi gaharAI se sAtha adhyayana manana ciMtana kiyA jAve to yaha bAta spaSTa ho jAyegI ki pratyeka dharma kA prANa ahiMsA hai| mAMsAhAra ghora hiMsApUrNa AhAra hai| isI kAraNa vizva ke sabhI saMta, mahAtmA tathA mahApuruSa ise tyAjya batAte haiN| ___ manusmRti meM likhA hai- "mArane kI salAha dene vAlA, mAMsa becane vAlA, pakAne vAlA, parosane vAlA aura khAne vAlA ye sabhI ghora pApI hai"| guru nAnaka deva ne kahA hai- "mAMsAhAriyoM ke hAtha kA khAnA-pInA bhI ghora pApa hai| bhagavAna buddha ne kahA-"kisI bhI prANI se hiMsA mata kro| zAkAhArI bhojana sarvottama hai"| mahAtmA gAMdhI ne kahA hai- "hamAre lie vahI AhAra sArthaka banatA hai jo hamameM svastha rakta banAye aura vaha hai shaakaahaar| kurAna zarIpha meM kahA gayA hai- "jAnavaroM ko mAranA aura khetI ko tabAha karanA jamIna meM kharAbI phailAtA hai aura allAha kharAbI pasaMda nahIM krtaa"| isa prakAra sabhI vidvAnoM ne mAMsa tyAgane kI bAta kahI hai aura jaina dharma meM to ahiMsA ko parama dharma hI mAnA gayA hai| Aja Ama logoM kI ye dhAraNA hai ki aNDe evaM mAMsa meM proTIna, jo zarIra ke lie eka Avazyaka tatva hai, adhika mAtrA meM pAyA jAtA hai kiMtu yaha bAta kitanI galata hai yaha isase sAbita hogA ki sarakArI AMkar3o ke anusAra hI, 100 grAma aNDo meM jahAM 13 grAma proTIna hogA, vahIM panIra meM 24 grAma, to mUMgaphalI meM 31 grAma, dUdha se bane kaI padArthoM meM to isase bhI adhika proTIna hotA hai| yadi hama kailorI kI bAta kareM to jahAM 100 aNDoM meM 160 keloriyAM, murge ke gozta se 194 kailoriyAM prApta hotI hai, vahI dAloM meM usI mAtrA se 330 kailoriyAM, mUMgaphalI se 450 kailoriyAM aura makhkhana-nikale dUdha evaM panIra se 348 kailoriyAM prApta hotI hai| hamAre vidvAna DAkTaroM kA mAnanA hai ki aNDe meM adhika proTIna to nahIM, adhika viSa avazya hotA hai| kyoMki 18 mAsa parIkSaNa ke pazcAta aNDoM meM 30 pratizata DI.DI.TI. viSa pAyA gayA hai aura eka aNDe meM lagabhaga 4 grena kolesTerAla kI mAtrA pAI jAtI hai| itanI adhika mAtrA ke kAraNa aNDe dila kI bImArI, hAI blaDa prezara, gurde kA roga Adi paidA kara dete hai| cikitsA vizeSajJoM kI rAya hai ki zAkAhArI bhojana meM kaiMsara rokane vAle tatva hote hai| AMtoM aura stanoM kA kaiMsara adhikatara mAMsAhArI logoM ko hotA hai| zAkAhArI kA svabhAva ugra nahIM banatA, isake viparIta mAMsAhArI jaldI hI uttejita ho jAtA hai| hRdaya rogoM kI AzaMkA bhI mAMsAhArI vyaktiyoM meM adhika dekhI gaI hai| zAkAhArI bhojana manuSya ko dIghAryu banAtA hai| (248)
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake alAvA jAnavaroM ke bhI kucha udAharaNa dekara hama isa bAta ko sAbita kara sakate hai ki zAkAhArI bhojana svAsthya ke lie lAbhaprada hai| jaise gaiMDA, hAthI, ghor3A, UMTa Adi tAkatavara jAnavara hai inakA mukhya kAraNa yaha hai ki ye zuddha zAkAhArI hai| isa prakAra zAkAhArI bhojana svAsthyaprada evaM poSaNa pradAna karane vAlA hai| ___ phUDa eMDa nyUTrIzana borDa kI rASTrIya zodha pariSada ne yaha siddha kiyA hai ki mAMsAhAra karane vAle vyaktiyoM ko nirAmiSa vyaktiyoM kI tulanA meM 6 gunA adhika bhUmi caahie| mAMsAhAra ke lie pazuoM ko cArA khilAne ke lie kama se kama 30,00,00,000 ekar3a jamIna para koI acchI paidAvAra nahIM hotii| Aja bhI anna upajAkara hI hameM apanA khAdya saMkaTa dUra kara pAye hai na ki mAMsAhAra se| aneka zodhoM se yaha pramANita ho cukA hai ki kRSi phala-phUla Adi ke saMvardhana se hI deza kI khAdya samasyA ko hala kara sakate hai| ata: nirAmiSa bhojana to hamArI sAmAjika-Arthika anivAryatA hai| svAsthya vijJAna kI dRSTi se bhI dekhA jAya to hamAre zarIra kI banAvaTa mAMsAhAra ke upayukta nahIM hai| sulabha pAcana kI dRSTi se nirAmiSa AhAra upayogI hai| vizva meM Aja sabase bar3I samasyA hai vizva zAMti kI ora bar3hatI hiMsA ko rokane kii| vartamAna meM hiMsA aura AtaMkavAda ke kAle bAdala maMDarA rahe hai| unheM rokA jA sakatA hai to kevala manuSya ke svabhAva ko ahiMsA aura zAkAhAra kI ora pravRtti karane se| nirAmiSa AhAra zAti ke jIvana darzana para AdhArita hai| pazcimI jagata mAMsAhAra ko tyAgakara zAkAhAra ko apanA rahA hai| Aiye hama bhI zAkAhAra ko apane jIvana kA aMga banAkara prakRti ke anya nirIha prANiyoM ke prati dayA karane kA saMkalpa leM tathA vizvazAMti ke apane svapna ko sAkAra kreN| 103 iMdirA gAMdhI nagara kesara bAga ror3a, Ara.TI.o. kAryAlaya ke pAsa iMdaura (ma.pra), * * * * * (249)
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma meM tapa 20860636930939808984 * sau.sunIlA nAhara jaina saMskRti tapa pradhAna saMskRti hai| jIvana ko jIvaMta evaM AtmA ko tejomaya banAne meM tapa kA mahatvapUrNa sthAna hai| 'tavassA kamma khavaI tapa ke mAdhyama se anaMta saMcita karma kSaNamAtra meM naSTa ho sakate hai| uttarAdhyayana sUtra meM nami maharSi ne brAhmaNa ke rUpa meM parikSArtha Aye iMdra se kahA tava nArAya jutteNa, bhittUNaM kamma-kaMcuyaM tapa ke lohabANa se karma rUpI kavaca ko cIrakara sAdhaka vAstavika vijaya prApta kara saMsAra-sAgara - se pAra usa divyaloka meM pahuMca jAtA hai jahAM Adhi, vyAdhi evaM upAdhi kA nAma bhI nahIM hai| jahAM sadA zAzvata, akhaMDa, avibhAjya, alaukika AnaMda kI upalabdhi hotI hai| tAraka prabhu mahAvIra ne kahA evaMtu saMjayassAvi, pAvakammaM nirAsave. bhava koDi saMciyaM kamma, tavassA nijjarijjaI!! utta. 30/6 sAdhaka sAdhanA ke kSetra meM bar3hate hue kadamoM se tapa dvArA pApa karmoM ko roka detA hai tathA jo karor3oM janmoM ke saMcita karma va kusaMskAra hai unheM tapazcaryA ke dvArA naSTa kara detA hai| dhammo maMgala mukkiTuM, ahiMsA saMjamo tvo| dharma utkRSTa maMgala hai, ahiMsA, saMyama, tapa yahI dharma hai Atmazuddhi aura karmanAza ke lie tapa eka amogha sAdhana hai| tapa se aneka laukika siddhiyAM bhI prApta hotI hai eka kavi ne kahA hai| kAMtAraM naM yathotaro jvalayituM, dakSodavAgni binaa| dAvAgni na yathetaro zamayituM, zakto vinAmbhodharam niSNAtaM pavanaM binA nira situM, nAnyo yathAjmbhodharam karmodha tapasA binA kimaMpara hartu samarthoM tathA vana ko jalAne meM dAvAgni ke sivA koI anya samartha nahIM hai usa dAvAgni ko megha bujhA detA hai usa megha ko bhI vAyu ur3A detA hai| isI prakAra tapa karmamala ko jalAtA hai aura viSaya, kaSAyAgni kA zamana karatA hai, vAyu ke samAna ur3A detA hai| bhAva yaha hai ki tapa se karmamala samUla rUpa se naSTa ho jAtA hai| (250)
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ , 'tavasA parisujjhaI' tapa se pUrva saMcita karmoM kA kSaya hokara AtmA kI zuddhi hotI hai| tapa se AtmA ke karmoM kI nirjarA hotI hai| tapa ke lie samaya Rtu Adi kA baMdhana nahIM kyoMki tapa AtmA ko AnaMdita karane kA hetu hai| tapa to gaMgA kI pavitratama dhArA kI bhAMti hai jo sAgara (mokSa) meM milakara hI apane astitva kI saphalatA svIkAra karatI hai| tapa meM eka aisI zakti hai ki vaha pApa se dabI AtmA ko halkA karane kI prakriyA hai jisa prakAra kuMdana ke prayoga se sonA nikharatA jAtA hai, vaha mUla rUpa meM AtA hai| usI prakAra aharniza tapa kA jIvana meM svAbhAvika rUpa se utara jAne ke bAda vaha kSaNa dUra nahIM raha jAtA, jaba hama apane jIvana ke vartamAna kSaNa meM hI caramAnaMda sthiti se sarobAra hote hue mukti ke kSaNoM kA darzana kara skeN| tapa jaisA choTA sA zabda apane Apa meM va jIvana meM utarane hetu itanA gaMbhIra va rahasyAtmaka hai ki jaise agni kUr3A karkaTa ke Dhera ko jalAkara vaha jagaha svaccha karane meM samartha ho jAtI hai| ThIka vaise hI caMcala mana se AcchAdita anAdikAla ke kriyAkalApoM se pApa meM dabI yaha AtmA ko usake sahI astitva meM prastuta kara usake prakAza se cAroM aura prakAzya vikIrNa karane meM samartha ho jAtI hai| tapa eka aisI agni hai jo bhItara ekatra hae avAMchita tatvoM ko jalA DAlatI hai| pariNAmataH cetanA kA UrvArohaNa honA saMbhAvita hotA hai aura sAdhaka apane jIvana meM zAMtimaya AnaMdAnabhati meM samAhita hotA hai| bha. mahAvIra kA tapa kI ora yahI saMketa thA ki apanI jIvanIzakti UrjA bAhara pravAhita na hokara aMdara Thahara jaay| ata: cetanA kA aMtamukhI pravAha hI tapa hai| __ tapa eka aisA sarala niyama hai jisake sahAre hama apanI iMdriyoM ko vaza meM karane kA mArga prazasta karate haiN| iMdriyA vaza meM hone se mana bahirmukhI banane ke bajAya aMtarmukhI banatA hai| usakI dRSTi zanaiH zanaiH itanI nirmala hotI jAtI hai ki AtmA ko nirmala banAne meM agrasara ho jAtA hai| tapa kA uddezya hai iMdriyoM kI uttejanA para vijaya prApta karanA, nidrA vijayI honA aura svAdhyAya dhyAna meM nirAbAdha pravRtta rhnaa| AcArya kuMdakuMda ne yahAM taka likhA hai ki "vaha jaina zAsana ko nahIM jAna sakatA jo AhAra vijayI, nidrAvijayI, aura Asana vijayI nahIM hai| pramAda, viparyaya, vikalpa nidrA aura smRti ye pAMca vRttiyoM ke kAraNa citta zuddha nahIM rahatA aura azaddha citta meM paramAtmA kA avataraNa nahIM hotaa| ataH saphalatA ke caraNa cUmane tapa kI zaraNa meM jAnA nitAMta Avazyaka hai| jisa prakAra ghanaghora kAlI ghaTA ko vAyu kA tIvra jhoMkA bikhera detA hai usI prakAra tapa karma rUpI bAdala ko chinna bhinna kara detA hai| bha. mahAvIra ne kahA hai| sauNI jaha paMsuguMDiyA, vihuNiya dhaMsayaI siyaM rayaM! evaM davi ovahANavaM kammaM khavai tavassi mAhaNe!! sU.kR. 1/2/1/15 "jisa prakAra zakunI pakSI apane pairoM ko phar3aphar3A kara apane Upara lagI dhUla jhAr3a detA hai, usI prakAra tapasyA dvArA mumukSu apane AtmapradezoM para lagI huI karma-raja ko dUra kara detA hai| "tapa ke mAdhyama se AtmA pApoM se mukta hotI hai| AtmA para car3he karma AvaraNa dUra hote hai| tapa ke dvArA kaThina se kaThina kArya bhI sarala ho jAte hai lekina tapa ihaloka yA zlAghA, prazaMsA nimitta nahIM karanA cAhie kevala tapa karma nirjarA hetu karanA caahie| (251)
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapa ko bha.mahAvIra ne 2 bhAgoM meM vibhakta kiyA bAhya-tapa va AMtarika tp| ye bheda kevala aupacArika hai| sthUla va sUkSma zarIra kI bhAMti ye bhI saMyukta hai| bAhya tapa ke prakAra meM anazana, UnodarI, vRttisaMkSepa, rasa-parityAga, kAyAkleza, pratisaMlInatA tathA AMtarika prakAra meM prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyaan| dhyAnAdhyayana meM AcArya jinabhadragaNi kahate hai= "mokSa ke do mArga hai- saMvara aura nirjraa| unakA mArga hai tapa aura tapa kA pradhAna aMga hai-dhyaan| isalie mokSa kA mukhya sAdhana dhyAna hai| jaina darzana anusAra mokSa ke do hetu hai eka saMvara aura dUsarA nirjraa| saMcita karmoM kA AtmA se pRthaka ho jAnA 'nirjarA' hai "saMvara' se yadyapi navIna karmoM kA AnA ruka jAtA hai tathApi purAtana karma to AtmA meM saMcita hI rahate hai unako hI dUra karane ke lie AtmA ko vizeSa prayAsa karane kI AvazyakatA hotI hai kyoki ve eka sAtha AtmA ke vilaga nahIM ho jAte, apitu krama 2 se dUra hote haiN| 'nemicaMdrikA' vi ne saphala nirjarA kI prApti ke lie AtmadhyAna arthAta tapazcaryA ko anivArya mAnA hai| tapa dvArA karma zrRkhaMlA chinna bhinna hotI hai aura jIva muktatA kI ora bar3hatA hai| sArAMza meM tapa hameM caramabiMdu taka pahuMcAne kI saphala sIr3hI hai| * * * * * ciMtaka kaNa * prema kA kSetra saMkucita nahIM balki AkAza kI taraha vizAla va vyApaka haiN| * prema kisI vATikA yA kArakhAne meM utpanna nahIM hotA; vaha to hRdaya kA udagAra hai| * prema kI saritA meM bahakara hI jana-jana ko prema kA saMdeza denA kAragara hotA hai| prema vATikA meM anekoM puSpa khile hue hai, usa vATikA meM svayaM jAkara hI usa puSpa rUpI prema saurabha se hama jIvana ko mahakA sakate haiN| * parama viduSI mahAsatI cammAkuMvara jI ma.sA (252)
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucerA aura jaina dharma / zrI jatanarAja mehatA, mer3atA / kucerA dharmapriya va vaibhava sampanna zreSTha varga kI nagarI rahI haiN| yaha nagarI mar3atA - bIkAnera mArga para sthita hai aura nAgaura jile meM haiN| marugharA ke parama pratApI AcArya zrI mUdharajI ma. ke yazasvI zaSyaratna AcArya zrI jayamalajI ma.sA, kI paramparA ke sarala hRdaya saMta svAmI jI zrI hajArImalajI ma., svAmI zrI bRjalAlajI ma. evaM vidvadavarya yuvAcArya zrI mizrImalajI ma. 'madhukara' Adi muniyoM kA varada hasta isa nagarI para rahA haiM / apane jIvana kAla meM muni zrI hajArImalajI ma.sA. ne caudaha cAturmAsa yahAM kiye jisase patA jalatA haiM ki kucerA para svAjI kI asIma kRpA thI / svAmI jI ke svargavAsa ke pazcAta Apa hI ke laghu guru bhrAtA zrI bRjalAla jI ma.sA. ne bhI do cAturmAsa kiye, isa prakAra paramparA ke solaha cAturmAsa kucerA meM hue / isI nagarI meM vi.saM. 2011 meM svAmI zrI hajArImala jI ma. sA. ke sAtha upAcArya zrI gaNezIlAla jI ma. sA. kA saMyukta aitihAsika cAturmAsa huaa| vi.saM. 2013 meM vikhyAta saMta kavi zrI amaracaMda jI ma.sA. kA cAturmAsa huaa| pU. zrI javAharalAla jI ma. sA., upAdhyAya zrI pyAracaMdajI ma.sA. mahAsatI zrI sumati kuMvara jI ma.sA. Adi bhI yahAM pdhaare| mahAsatI zrI ratana kuMvara jI ma. mahAsatI zrI vallabha kuMvara jI ma.kA. vi. sa. 2010 meM cAturmAsa huaa| svAmI zrI hajArImala jI ma. kI AjJAnuvartinI kazmIra pracArikA, adhyAtma yoginI mahAsatI zrI umarAva kuMvara jI ma.sA. kA bhI yahAM aneka bAra padArpaNa huaa| isa prakAra isa nagarI para aneka manISI santoM kA varadahasta rhaa| lagabhaga eka zatAbdI pUrva AcArya zrI jayamala jI ma. sA. kI paramparA ke santa satiyoM kA eka vizAla sammalena bhI isI dharatI para huA, jisameM pUjya zrI bhIkamacaMda jI ma. sA. ke suziSya pUjya zrI kAnamala jI svAmI ko AcArya pada se vibhUSita thA / isI samaya svAmIjI zrI nathamala jI ma. apane samaya ke dhuMradhara vidvAna saMta hue| Apa vyAkhyAna vAcaspati ke rUpa meM vikhyAta the| Apake hI zrI caraNoM meM Azukavi zrutAcArya zrI cauthamala jI ma. kI dikSA huiiN| Apa bhI kucerA ke nikaTavartI grAma pIrojapurA ke the| Apake bhI chaH cAturmAsa kucerA meM hue / isa kSetra para ApakI asIma kRpA rhii| Apake pAsa hI zrI dhanarAja jI ma. kI dIkSA bhI kucerA meM huii| Apa jIvana paryanta svAmI zrI cauthamalajI ma. sA. ke sAtha rhe| ApakA janma sthAna bhI kucerA hI thaa| Apa bhaNDArI kulotpanna the| (253) .
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa aMcala ke prasidhda saMta svAmI jI zrI rAvatamala jI ma. kaI varSoM taka kucerA meM sthiravAsa virAje / Apa zrI virAjane se isa nagarI meM dharma bhAvanA kA aura bhI vikAsa huA va jana-mAnasa meM dharma ke prati zraddhA bhAva kA adbhuta aMkuraNa huA, Aja bhI zradhdAzIla zrAvakoM ke hRdaya ghaTa meM virAjamAna haiN| muni zrI rAvatamala jI ma.sA. isI kSetra ke rar3auda grAma ke the| ve rAvata bAbA ke nAma se prasiddha hue| inhIM ke ziSyoM zrI bhairava muni jI bhI yahAM varSoM taka rhe| ApakA dehAvasAna kucerA meM hI vi.saM. 2027 meM guruzrI rAvatamala jI ma.sA. ke zrI caraNoM meM huA / vi.saM. 2029 meM jyeSTha zuklA saptamI ko 13 varSa kI laghuvaya meM zrI nUtana munijI ma.sA. kI dIkSA svAmI zrI rAvatamala jI ma.sA. ke zrI caraNoM meM kucerA meM sampanna huI / vi.saM. 2030 meM kucerA meM hI svAmI zrI rAvatamalajI ma.sA. kA svargavAsa huaa| ApakI smRti meM kucerA nivAsiyoM ne rAvata smRti bhavana banavAyA haiM / jayagaccha paramparA kI eka zAkhA ke AcArya pravara zrI jItamala jI ma. vikhyAta saMta rahe hai| ApakA janma kucerA ke samIpavartI grAma lUNasarA meM huaa| Apake kaI cAturmAsa kucerA meM hue / smaraNIya hai ki kucerA prAraMbha se hI AcArya zrI jayamalajI ma.sA. kI paramparA kA kSetra rahA haiN| Aja bhI isa kSetra para yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma.sA. va AcArya zrI jItamalajI ma.sA. kA hI varcasva haiN| smaraNIya haiM ki yuvAcArya zrI mizrImala jI ma.sA. 'madhukara' ke ziSya zrI vinaya munijI ma. bhI kucerA ke nikaTavartI grAma gAjU ke haiN| pU. zrI javAharalAla jI ma.sA. ke pAsa kucerA ke hI zrI hanavaMtacaMda jI bhaNDArI kI bhI dIkSA kucerA meM hI huI zrI va bAbAjI zrI pUraNamala jI ma.sA. ke pAsa bhI eka vairAgI kI dIkSA kucerA meM huI / isa prakAra kucerA ne aneka saMta ratnoM ko zrI jina zAsana kI sevAmeM arpita kara zAsana kI dhavala kIrti ko bar3hAne meM apanA anupama yogadAna diyA / isI prakAra aneka mahAsatiyAM jI ma. kA janma, dIkSA va svargavAsa bhI isa punIta sthAna para huA / prastuta graMtha kI abhivandanIyA mahAsatI zrI kAna kuMvara jI ma.sA. bhI kucerA ke hI the / ApakI dIkSA vi.saM. 1989 meM mahAsatI zrI jamanAjI ma. ke zrI caraNoM meM huii| Apane apanA sAMsArika makAna samAja ko dekara saMyama mArga svIkAra kiyA, uttama saMyama pathikA banakara aneka varSoM taka marudharA ke grAma-nagaroM meM vicaraNa karane ke pazcAta, ma.pra. mahArASTra, AMdhapradeza Adi meM vicaraNa karate hue tAmilanADu meM padhAre aura sAhukAra seTha, madrAsa meM asvasthatA ke kAraNa aMtima samaya taka rhe| Apake pAsa hI mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma.sA. kI dIkSA kucerA meM hI vi. saM. 2005 meM huii| Apane jJAna dhyAna kI arAdhanA karate hue apane saMyama - jIvana ko dIpAyA / vyAkhyAna prastuti kI inakI apanI zailI thI / vyAkhyAna kI chaTA uttama rahatI thii| anuzAsana kA apanA DhaMga thA / mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma. ke sAtha grAmAnugrAma vicaraNa karate hue madrAsa meM ekAeka svargavAsa ho gayA / (254)
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apake choTe mahAsatI zrI basanta kuMvara jI bhI kucerA ke hI haiN| ApakI dIkSA vi.saM. 2034 meM kucerA meM huii| mahAsatI zrI kAnakuMvarajI evaM mahAsatI zrI campAkuMvara jI ma. ke svargavAsa ke pazcAta vartamAna meM siMghAr3e kI bAgaDora Apa hI samhAle hue haiN| ___ mahAsatI zrI kaMcana kuMvara jI bhI kucerA ke haiN| Apa isa siMghAr3e ke dedIpyamAna sAdhvI ratna haiN| Apane saMyama mArga para dRr3hatA se calakara eka Adarza upasthita kiyA hai| zrI campAkuMvara jI ke bAda isa siMghAr3e meM inakI vyAkhyAna zailI madhura hai| mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma. ne apanA jo makAna saMgha ko samarpita kiyA thA, Aja vaha "kAnA jI ke sthAnaka ke nAma se kucerA ke madhya garva se sthita hai| isake punarnimANa kA zreya padmazrI seTha zrI mohanamala jI coraDiyA kI dharmapatnI zrImatI nainI kaMvarabAI haiN| ___ mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma.sA. ke sudUra dakSiNa pradeza meM cale jAne para mahAsatI zrI jhaNakAra kuMvara jI ma.sA. kA varadahasta isa kSetra ko milaa| mahAsatI zrI jhaNakAra kuMvara jI ma. AtmArthI, saralahRdayA, saMyama ke prati samarpita satI thii| Apake vicaraNa se isa dharatI para punaH nava cetanA ubharI va vi.saM. 2032 kI vijayAdazamI ke dina kucerA meM hI zrI AzA jI va zrI caMcala jI donoM bahanoM kI dIkSA Apake zrI caraNoM meM huii| isase pUrva zrI jayamAlA jI jo ina donoM bahanoM kI bar3I bahana hai| Asopa meM dIkSA ho cukI thI va kAlAntara meM ApakI sabase choTI bahana zrI candraprabhAjI sojata meM zrI marudhara kesarI jI ma. ke sAnidhya meM dIkSita huii| isa prakAra saMsAra patha kI ina cAra bahanoM meM guruvA zrI jhaNakAra kuMvara jI ma. kI antevAsinI ziSyA banakara eka anupama udAharaNa prastuta kiyaa| ___ mahAsatI zrI jhaNakAra kuMvara jI ma. kI saMyama jyotsanA meM abhimukha ho kucerA ke hI Abar3a parivAra se zrI manISA jI ne vi.saM. 2043 meM pravrajyA grahaNa kI va ApakI hI suputrI zrI savitA jI ne bhI mAM ke caraNAravidoM kA anusaraNa karate hue vi.saM. 2046 meM kucerA meM hI saMyama svIkAra kiyaa| isa prakAra donoM ne Adarza mAM aura Adarza beTI kA udAharaNa prastuta kiyaa| ___mahAsatI zrI jhaNakAra kuMvara jI ma. ne kucerA meM hI-vi.saM. 2045 di. 18-11-1988 ko apanI nazvara deha kA tyAga kiyaa| yuvAcArya zrI madhukara munijI ma. ke sAMsArika patha ke mAtA jI mahAsatI zrI tulachAM jI ma. kaI varSoM taka ThANApati rahane ke pazcAta kucerA meM hI vi.saM. 2013-14 ke AsapAsa svarga sidhaare| ApakI dIkSA yuvAcArya zrI ke sAtha hI bhinAya meM huI thii| mahAsatI zrI jamanA jI kA svargavAsa bhI kucerA meM hI huaa| zrI premarAja jI boharA kI bahana zrI hulasAM jI kI dIkSA bhI huii| isI nagarI meM vi.saM. 2006 meM mahAsatI zrI sohana kuMvara jI ma.sA. kI dIkSA mahAsatI zrI vagatAvara kuMvaranI ma. ke caraNa kamaloM meM Age calakara vi.saM. 2048 meM zrI maNiprabhAjI kI dIkSA bhI Apake zrI caraNoM meM kucerA meM hI (255)
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi.saM. 2027 meM mahAsatI zrI nandAjI ke pAsa saMtoSa kuMvara jI ma. kI dIkSA bhI isI dharatI para sampanna huii| mahAsatI zrI umarAva kuMvara jI ma.sA. arcanA kI suziSyA zrI pratibhA jI (puSpAjI) bhI kucerA ke haiN| ApakI dIkSA jodhapura mahAmaMdira meM zrI amaracaMda sA. chAjer3a pAdu nivAsI ne dilvaaii| ___isa prakAra aneka munirAjoM evaM mahAsatiyoM kA janma dIkSA va svargavAsa isa pAvana dharatI para huaa| itihAsa ke pRSThoM ko ulaTate hue jaba yaha jAnakArI milatI hai to gaurava kA anubhava honA svAbhAvika hai| yaha bahuta sambhava hai ki Upara varNita saMta-satiyoM ke atirikta aura bhI bhavya AtmAoM kA sambandha kucerA se kisI na kisI rUpa meM rahA hogaa| kintu jAnakArI ke abhAva meM unakA ullekha nahIM kiyA jA skaa| isa sambandha meM aura Age anusaMdhAna kI AvazyatA haiN| isa prakAra aneka saMyamAtmAoM kI pravrajyA sthalI hone ke sAtha sAtha isa dharatI ne aneka zrAvaka ratna bhI diye| jinameM pramukha ullekhanIya nAma hai-padmazrI seTha zrI mohanamala jI sA. coraDiyA, zrI premarAja jI sA. boharA zrI jabaracaMdajI gelar3A aadi| inameM samAja sevI aura ciMtaka donoM prakAra ke samAja ratna haiN| __ vartamAna samaya meM bhI aneka zrImaMtoM se yaha dharatI suzobhita hai| prasiddha samAja sevI zrI baladevarAja jI mirdhA bhI isI nagarI ke hai| Apane isa samUce kSetra meM jATa jAti ke utthAna kA zaMkha bjaayaa| Apake hI parivAra meM zrI rAma nivAsa mirdhA va zrI nAthUrAma mirdhA kendrIya maMtrI ke rUpa meM apanI sevAyeM de cuke haiN| yahAM eka jorAvara jaina prAcIna graMthoM kA bhaNDAra bhI hai| yaha bhaNDAra muni zrI jorAvara mala jaina pustakAlaya ke nAma se prasiddha hai| isameMra saMtoM dvArA likhita prAcIna hastalikhita graMtha va aneka mudrita graMtha saMgrahIta haiN| yahAM eka dhArmika chAtrAvAsa bhI hai, jo zrI gulAbacaMda javarImala surANA ke nAma se varSoM se jaina samAja kI sevA kara rahA haiN| aneka varSoM taka zrI jasavaMta rAja jI khIMvasarA ne yahAM ke chAtrAvAsa meM rahakara saMta-satiyoM ko par3hAne kI sevA kii| yahAM para zrI- jinezvara jaina auSadhAlaya, zrI indracaMdajI gelar3A, dvArA sthApita kiyA gayA thA jo Aja bhI janatA kI sevA kara rahA haiN| zrI saMtoM dvArA skUla, aspatAla Adi ke aneka bhavanoM kA nirmANa karavAne ke sAtha hI aneka janahita ke kArya kiye gae haiN| yahAM prastuta lekha meM kucerA meM sthAnakavAsI jaina paramparA kI dRSTi se kucha prakAza DAlane kA prayAsa kiyA gayA haiN| yadi isa sambandha meM vistRta rUpa se zodha paraka lekhana kiyA jAve to aura bhI bahumUlya jAnakArI upalabdha ho sakatI hai| vizvAsa hai ki jijJAsu baMdhu isa dizA meM avazya hI vicAra kara isa kArya ko Age bar3hAne kA prayAsa kreNge| (256)
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatIM dvaya (adhyAtma yoginI mahAsatI zrI kAnakuMvara jI ma. sA. evaM parama viduSI mahAsatI campAkuvaMra jI ma. sA. smRti graMtha ke prakAzana meM zraddhA va udAratApUrvaka artha sahayoga pradAna vAle sammAnanIya sahayogI mahAnubhAvoM kI zubha nAmAvalI pramukha stambha # zrImAn mUlacaMda jI coraDiyA zrImAn pannAlAla jI botharA # zrImAn javarIlAla jI kaTAriyA # zrImAn rIkhabacaMda jI gautama caMdajI lor3hA # zrImAn kastUra caMda jI surANA ## zrImAn gautama caMda jI surANA stambha # zrImAn bhaMvaralAla jI pravINa kumAra jI zrI zrImAla # zrI gupta # zrImAn jugarAja jI DUMgaramala jI bAphanA # zrImAn lAbhacandajI budhamala jI bhaMDArI # zrImAn kizanalAla jI betAlA # zrImAn bhavaMralAla jI nIlama caMda jI surANA # zrImAn annarAja jI pRthvIrAja jI coraDiyA zrImAn jabaracanda jI bAdala caMdajI bAgamAra # zrImAn mUlacaMda jI sumeramala jI surANA # zrImAn hemarAja jI tejarAja jI surANA zrI gupta # zrImatI caMcala bAI bokar3iyA # zrImAn udayarAja jI amRtalAla jI gautamacaMda jI surANA # zrImAn nemIcaMda jI mahAvIracaMda jI mehatA kaTaMgI (ma.pra.) cAMguTolA (ma.pra.) madrAsa (tamilanADu) madrAsa (tamilanADu) kaTaMgI (ma.pra.) madrAsa (tamilanADu) durga (ma. pra. ) beMgalaura (karnATaka) madrAsa (tamilanADu) madrAsa (tamilanADu) madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ madrAsa ,, madrAsa madrAsa zrImAn pArasamala jI saMjaya kumAra jI goThI zrImAn candanamala jI coraDiya(citAdarI peTha, zrImAn pukharAja jI vijayakumAra jI coraDiyA zrImAn dulIcaMda jI lor3hA zrImAn lUNakaraNa jI lor3hA zrImAn bhIkamacaMda jI pagAriyA zrImatI bhaMvarI bAI coraDiyA - zrImAn mAMgIlAla jI koThArI madrAsa bAlAghATa (ma. pra.) (tamilanADu) madrAsa AlandUra sadasya durga (ma. pra.) beMgalaura - zrImAn mohanalAla jI madanalAla jI zrI zrImAla - zrI gupta . zrImAn gautamacaMda jI kamalacaMda jI pArakha zrImAn jasarAja jI rameza kumAra jI pArakha zrImAn mAMgIlAla jI pArasamala jI saMcetI zrImAn suganacanda jI saMjaya kumAra jI saMcetI zrImAn ghIsulAla jI lAlacanda jI pArakha zrImAn prakAzacanda jI azoka kumAra jI zrI zrImAla zrImAn mUlacanda jI tanasukhacanda jI boharA zrImatI sundara bAI saMcetI zrImAn ugamacaMda jI nirmala kumAra jI mehatA zrImAn anopacanda jI motIlAla jI manoja pArakha - zrImAn suganacanda jI zivakumAra jI saMcetI zrImAn pukharAja jI mehatA . zrImAn saMtoSacanda jI chAjer3a | zrImAn saradAramala jI pannAlAla jI copar3A . zrImAn kAlUrAma jI gautamacaMda jI baitAlA zrImatI dIpI bAI vimalacanda jI modI with tea to to to to E (karnATaka) (ma. pra.) (ma. pra.) (ma. pra.) (ma. pra.) (ma. pra.) (ma. pra.) (ma. pra.) (ma. pra.) (ma. pra.) (ma. pra.) durga durga bhakhArA rAjanAMdagA~va madrAsa T T cArAmA sedApeTha jagadalapura (tamilanADu) (ma. pra.) (tamilanADu) (ma. pra.)
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ mer3atA siTI (rAja) devakara (ma. pra.) bolarama (AM. pra.) madrAsa (tamilanADu) madrAsa madrAsa madrAsa (rAja.) (rAja.) . zrImAn premarAja jI jatanarAja jI mehatA . zrImAn chaganalAla jI boharA " zrImAn sohanalAla jI lalita kumAra jI boharA zrImAn jabaracaMda jI bokar3iyA / zrImatI barajI bAI siMghavI zrImAn bastImala jI khArIvAla . zrImatI anopa bAI baitAlA zrImAn rIkhabacanda jI dIpaka kumAra boharA zrImAn daulatacanda jI surANA zrImAn bhavaMralAla jI subhASa kumAra bAgamAra zrImAn jI pArasamala jI siMghavI - zrImAn jI zAMtilAla jI prakAzacandra jI khIMbasarA zrImatI ratanabAI sumaremala jI beda zrImAn mohanalAla jI pugaliyA zrImAn nArAyaNadAsa jI lor3hA zrImAn suganacanda jI padamacaMda jI chAjer3a zrImAn prasannacaMda jI padamacanda jI boharA zrImAn DUMgaramala jI lalita kumAra jI baitAlA. zrImAn rIdhakaraNa jI dhanamala jI bhUraH zrImAn gautamacaMda jI azoka jI baitAlA zrImAn bharacandra jI challAnI zrImAn bAlacandra jI sureza kumAra jI baida zrImatI sampata bAI surANA zrImAn pukharAja jI lalavAnI zrImAn baksulAla jI baitAlA zrImAn jogIlAla jI zAMtilAla jI koThArI zrImAn zAMtilAla jI coraDiyA . zrImAn hukmIcaMda jI khIMvasarA madrAsa nAgaura kucerA caMgalapeTha madrAsa mailApura madrAsa madrAsa saidApeTa (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) madrAsa . madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) madrAsa
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ madrAsa madrAsa (tamilanADu) (tamilanADu) AlandUra madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa zrImAn megharAja jI chAjer3a - zrImAn sukhalAla jI kizanalAla jI maralecA - zrImAn devarAja jI koThArI - zrImAn vimalacanda jI cetana kumAra jI koThArI - zrImAn nathamala jI chAjer3a zrImAn nemIcanda jI vijayarAja jI koThArI zrImAn lAlacandra jI kizanacandra jI koThArI . zrImAn pukharAja jI sajjanarAja jI koThArI zrImAn rUpacaMda jI vimalacandra nAhara zrImAn indracandra jI rAjendra kumAra jI bAphanA zrImatI ugamA bAI bAgamAra zrImAn jugarAja jI ravIndra kumAra jI koThArI . zrImAn kizorakumAra jI sunIlakumAra jI jaina zrImAn narapatasiMha jI coraDiyA zrI gupta zrImAn bhAgacandra jI botharA . zrImAn campAlAla jI subhASakumAra surANA - zrImAn mohanalAla jI coraDiyA - zrImAn phUlacandra jI coraDiyA (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) (tamilanADu) madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa madrAsa citAdarI peTha (ma. pra.) (tamilanADu) bAlAghATa se goTha melApura citAdarI peTha
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________