Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira dillI 9230 222 krama saMkhyA kAla naM0 khaNDa sukhalA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jelameM merA jainAbhyAsa - . .
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ "eka orakI bAta gaDase bhI adhika mIThI lagatI hai| ataeva dUsare matAke tatvoMkA niSpatta-sahAnubhUtikI dRSTi se vAcana aura manana karanekI vivekI puruSoMkI Adata hotI hai / "
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ areer h senA Menines. 9230 prathama khaNDa - pyy
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ "zAstrAbhyAso jinapatinutiH saMgatiH sarvadAyaH, savRttAnAM guNagaNakathA doSavAde ca maunam / sarvasyApi priyahitavaco bhAvanA cAtmatattve, saMpadyantAM mama bhavabhave yAvadete'pavargaH // " he deva ! zAstroMkA paThana-pAThana, vItarAgakI bhakti, sajanoM kI saMgati, saccaritroMkA guNAnuvAda, doSoMke kahane meM mauna, sabakeliye priya-hita vacana aura AtmoddhArakI abhilASA, itanI bAteM mujhe taba taka prApta hotI raheM, jaba taka ki maiM mokSako na paauuN|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ avalokana / nyAyAcArya paM0 sukhalAla jI, pro0 hindU yUnivarsiTI kAzI dvArA likhita kisI pratiSThita aura ciraparicita mitrakI kRtikA 'avalo. kana' karake usake bAremeM kucha prAstAvika likhanekA kAma sarala nahIM hai| kyoMki usa kRtike avalokanake samaya jina saMdezoMkI chApa hRdayapara aGkita hotI hai, unheM yathArtha rUpameM likhate samaya yaha zakkA vAcakoMkI orase banI rahatI hai ki zAyada avalo. kanakAra pustakake lekhakake prabhAva yA dRSTirAgake vazIbhUta hokara hI aisA likhane lagA hogaa| isI taraha jina truTiyoMkI chApa avalokanake samaya hRdayapara par3I ho, unheM spaSTarUpase likhane meM bhI avalokanakArako avalokya pustakake lekhakakI orase yaha zaGkA rahatI hai ki zAyada vaha aprasanna hoN| mujhe isa avalo. kanako likhate samaya ukta donoM zaGkAoMkA bhaya nahIM hai| maiM apanI nyAya vRtti aura maryAdApara hI adhika bharosA rakhatA huuN| ataeva mujhe AzA hai ki taTastha vocakoMko isa 'avalokana'para aisI zaGkA karanekA maukA na milegaa| pustakake satya-priya lekhakakI orase to maiM sarvathA nirbhaya huuN| jisane jaina zAstroMkA tAttvika, sAhityika, aitihAsika bhaura jIvana ke pratyeka kSetrameM upayogitAko dRSTise cirakAla taka manana
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) aura parizIlana kiyA hai, usake dilapara isa pustakako par3hakara aisI chApa avazya par3egI ki isameM jaina-paramparA aura zAstrakI bAteM-vastue~ to behada haiM, para unakI yogya vyavasthA, unakI pUrNatA aura unakA svatantrabhAvase parIkSaNa isa pustakameM nahIM hai| isa pustakako par3hate samaya mujhako bhI yaha prazna huzrA / para jaba merI dRSTi eka satyakI ora gaI, taba usakA samAdhAna ThIka-ThIka hokara pustakake guNa-doSa jAnanekI kasauTI mila gii| mujhe mAlUma huA ki isake lekhaka na to prophesara haiM, na kisI zAstrake paNDita, ve na to laoNjiziyana (Lungician: ) honekA dAvA karate haiM, aura na sAinTisTa { Scientist ; hI honekaa| pustakake lekhaka seTha acalasiMhajI kaoNlijameM to par3hane gae hI nahIM, unhoMne saMskRta-prAkRta bilkula par3hI hI nhiiN| ve choTI umrase kuztIbAja rahe aura kulaparamparAse rahe vyaapaarii| isa prakArakI paristhiti meM palane aura jIvana bitAnepara bhI unakA rasa dhArmika, sAmAjika aura rASTrIya viSayoM kI ora choTI umrase hI thaa| jisakA maiM khuda cirakAlase sAkSI rahA huuN| ve vyApAra-dhandhA karate samaya aura akhAr3emeM daMgalabAjI karate samaya bhI thor3A-bahuta avakAza nikAlakara usameM apanA priya sAhitya par3hA karate the aura mitra-maNDalImeM tathA sabhA-sosAya. TitroM meM sammilita hokara carcA bhI kiyA karate the| isa jijJAsA bIjakI puSTi ke sAtha-sAtha unameM sakriya vicArake bIja puSTa hote the| ve sAmAjika aura dhArmika kSetroMmeM sthAnika rUpase bhAga
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) lekara apanI pravRttikA paricaya dete the / mahAtmA gAMdhIjI ke Andolanane unheM vizeSa kArya karaneko prerita kiyA / kramazaH DA~DI kU~cakA aura jela yAtrAkA puNya prasaGga dezakeliye AyA / aura seThajI bhI usake yAtrI hue| aneka yoddhA jela yAtrA se deza sevA ke alAvA nAnA phala prApta karake ghara lauTe haiN| anekoMne jela meM yogakA, anekoMne saMgItakA, anekoM bhASAoMkA aura anekoMne vividha prakAra ke sAhityakA abhyAsa kiyaa| isa rASTrIya jela yAtrAne eka viziSTa varga meM deza ke liye Avazyaka jJAnakI pUrti aMzataH kI hai| isake pariNAma svarUpa pichale tIna varSoM meM aneka viSayoMpara aneka pustakeM prakAzita huI, aneka bhAvanAe~ prakAzameM AI aura vicAra-kSetra meM eka krAntisI maca gii| seThajI bhI do bAra jela meM ho aae| unhoMne vahA~ jo kucha par3hA, usake phalasvarUpa yaha dUsarI pustaka hai| jela ke Der3ha varSa jitane parimita samaya meM aneka bandhanoM ke hote hue aura apekSita sAdhanoMkI pUrNa nyUnatA ke hote hue bhI - unhoMne prApta sAdhanoMkA apanI samajha aura zaktike anusAra jo sadupayoga kiyA, usako - satyako sAmane rakhate hue yaha kahanA par3atA hai ki unhoMne jo kucha kiyA, vaha kevala santoSaprada hI nahIM, balki vyApArI samAjake navayuvakoM ke liye preraka bhI haiM / vyApAra-pradhAna jainasamAjake par3he-likhe kahalAnevAle hajAroM gRhastha yuvakoM meM ine-gine hI aise mileMge, jinakA dhArmika sAhitya
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) kI ora rasa ho / rasavAle thor3e-bahutoM meM bhI aise kama mileMge, jinhoMne dhArmika sAhityakI saba zAkhAoM para sulabha pustakoM ko par3hA ho| inameM bhI phiranekA moha chor3akara par3hane aura vicArane vAle bahuta kama mileNge| aise par3hanevAloM meM bhI apane paThanakA sthUla sAra nikAlanevAle, aura use lekhabaddha karanevAle to jaina samAja meM nAmamAtra ke hoNge| jaba hama isa pustaka meM dekhate haiM ki isake lekhakane aneka pustakeM par3hakara unako saMkSipta sAra yA saMkSipta vyorA saMgraha kiyA hai aura so bhI eka varSa jitane parimita samaya meM, taba hameM isa pustakakA mUlya nirdhArita karane meM koI kaThinAI nahIM hotI / yaha pustaka isake lekhakakI zaktiyoM kA paricaya isa prakAra se karA sakatI hai: -- (ka) tatva, sAhitya, itihAsa Adi aneka viSayoMpara vividha pustakeM par3hanekI ruci aura pravRtti / (kha) par3hI huI pustakoM meM se apane lekhAnukUla viSayoMkA cunAva tathA sAmagrI-saMcaya | (ga) saMcita sAmagrIkA thor3e samaya meM jaisA bana par3A, upayoga kara lenekA nizvaya tathA sAhasa / ukta dRSTise yaha pustaka na kevala sAdhAraNa koTike gRhastha jijJAsuoM ko hI kAmako ora preraka hai, balki sAdhu samAjake liye bhI yaha bodhaprada hai| jo sAdhugaNa apanI icchA se dhAmika jela meM z2indagI bhara ke liye par3e haiM, jinheM jJAnArjana ke saba subhIte
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, koI bandhana nahIM / jo dina-rAta paThana vyAkhyAna AdimeM hI rata rahate haiM, ve yadi apanI zaktikA upayoga kaise karanA-yaha bAta isa choTIsI pustakase sIkha leM, to samAjakA bhAvI ujjvala honameM koI sandeha nahIM hai| sAdhAraNa jaina zAstrake vyApaka jijJAsukeliye yaha pustaka paryApta hai / kyoMki isake dvArA use aneka viSayagAmI jaina vicAra eka hI pustakase mila skeNge| isameM yadi vizeSatA hai to yahI hai ki jaina paramparA tathA zASakI aneka viSayagata carcA isa eka hI pustakameM A gaI hai| niHsandeha isake tIna khaNDoM meMse mukhyataH dUsarA khaNDa aisA hai-jisameM na to saba logoMkI gati hI ho sakatI hai, aura na saba logoMkI rasavRtti hI puSTa ho sakatI hai| phira bhI isake pahale aura tIsare khaNDake kucha adhikAra sarva sAdhAraNa keliye bhI rocaka aura par3hane yogya hai / jaise-'saMskAra', 'jainadharmakI prAcInatA' aura 'kucha vAkya-ratna', ityaadi| ___ jelase bAhara Aneke bAda seThajIko yadi avakAza milatA, to ve ise phirase dhyAna pUrvaka par3hakara pratyeka viSayakA vizeSa cintana kara aisA sudhAra karate ki jisase na to punaruktiyA~ pAtI, aura na thor3I-bahuta dIkhanevAlI viSaya-vizRGkhalatA hI rahane paatii| anekavidha pravRttioMkA bhAra sirapara lekara calanevAle seThajIne yahI ucita samajhA ki abhI taka jo kucha saMgRhIta huA, aura jisa rUpameM huA, vaha cirakAlakeliye yoM hI par3A rahanekI bajAya, prakAzita ho jAya, yahI acchA hai /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vicArase unhoMne apane abhyAmakA phala vAcakoMke samakSa prakaTa karanekA prayatna kiyA hai, jo Adara-pAtra hai| isa pustakakA jo nAma rakkhA gayA hai, vaha seThajIkI vRtti aura pravRttikA dyotaka hai| unakA dAvA yaha nahIM hai ki maiMne pratyeka vastupara Avazyaka cintana yA gahaga manana kiyA hai, athavA pratyeka mudde kA svatantra parIkSaNa kiyA hai| unakA dAvA yadi hai, to merI dRSTime itanA hI jAna par3atA hai ki maiMne jelavAmake mamaya jaina-zAstroM ko jo kucha samajhA, jo kucha par3ha pAyA aura unameMmeM jo kucha bhAra isa parimita samayameM nikAla sakA, vaha isa pustaka meM hai| aura yaha dAvA ThIka bhI hai| kyoMki zAstrIya sambhIra cintana aura svarantra parIkSaNa kabhI alpa paramaya meM siddha ho nahIM skte| ima pustaka ke avalokanase eka chApa yaha par3hatI hai ki seThajIko jela meM digambara-mAditya aura digambara-itihAsakI pustaka paDhneko kama milI. yA unheM par3hanakA samaya na rhaa| yaha bhI mAlUma hotA hai ki unheM a~garejI aura gujagatIkI ducha mahattva pUrNa pustake prApta nahIM huI, anyathA jo dakSiNa hindustAnake digambara gajA, mantrI aura tyAgI varga tathA unake mAhityake varNanakI kamI raha gaI hai, vaha na rhtii| parantu sambhava hai-vaha . tathA anya saba kamiyA~ dUsare saMskaraNa meM dUra ho jaaeNgii| anta meM maiM eka sUcanA kara denA yogya samajhatA huuN| vaha yaha ki jisa-jisa lekhakakI jisa-jisa pustakako par3hakara jo-jo
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ) aMza usake zabdoM meM yA apane zabdoM meM isa pustakameM seThajIne saMgraha kiyA hai, usa usa aMzake nIce mUla pustaka tathA mUla lekhakakA nAma dekara pRSTha saMkhyA nirdiSTa kI jAtI to zAstrIya tattvoMkI vyAkhyA ke adhUrepana pUrepana kI yA guNa-doSa kI yA varNanazailIko, javAbadehI mUla lekhaka ke Upara rahatI, aura sAtha hI vAcakoMmeM una mUla pustakoM ke avalokanakA thor3A-bahuta utsAha bhI jAgRta hotA / sAtha hI sAtha yaha prastuta pustaka kitanI pustakoMka avalokanakA pariNAma hai, yaha bhI jJAta ho jAtA / yadi seThajIke pAsa koI jela abhyAsake samaya kI yAdI ho, to usake AdhAra se pariziSTa dvArA yaha kamo dUra kI jA sakatI hai / jaina yuvakoM kA khAsa kara vyApArI aura sAdhana prApta yuvakoM kA seThajI ke dhArmika aura rASTrIya utsAhakI ora dhyAna khIMcanA cAhatA hU~ / jisase ve apane samaya, zakti aura dhanakA sadupayoga kreN| banArasa hindU vizvavidyAlaya 25-1-34 } N sukhalAla
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA nivedana - HM jaba san 1930 meM mahAtmA gA~dhI dvArA satyAgrahasaMgrAma chir3A thA, usa samaya maiMne apanI tuccha sevAe~ dezako arpita kara dI thiiN| phalataH tA0.20 sitambara 1630 ko maiM giraphtAra kiyA gayA aura mujhe 6 mahInekI sakhta sajA aura pA~ca sau rupayA jurmAnA kiyA gayA, jisako maine saharSa svIkAra kiyaa| usa samaya mujhe kucha dhArmika grantha aura pustakeM par3hane kA suavasara prApta huA, para gA~dhI-iravina pekTa ( Gandhi Irwin Pacit. ) ke anusAra jalase chUTa jAnake kAraNa maiM kucha nahIM likha skaa| isaliye maiMne yaha nizcaya kiyA ki bhaviSya meM yadi kI aura avakAza milA to apane vicAroMko pUrNatayA likhanekI ceSTA kruuNgaa| muzakilase eka varSa bhI nahIM nikala pAyA thA ki yuddhake bAdala phira ma~DarAne lage aura mahAtmAja ke iMgalaiMDasa Aneke chaha dina bAda hI yAnI tA0 4 janavarI san 1632 ko phira yuddha prArambha ho gyaa| isa samaya bhI maiMne apanI sevAe~ dezako arpita kI / phalasvarUpa tA0 22 pharavarIko maiM giraphtAra kiyA gayA aura dhArA 17 e0 17 bI0 aura cauthe ArDInasakI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] cauthI dhArAnusAra sAr3he tIna varSako sakhta sajA aura pA~ca sau rupayA jurmAnekA daNDa mujhe diyA gayA / para cU~ki sArI sajAe~ sAtha-sAtha calIM, isalie vaha kevala aThAraha mahanikI rahIM / yaha avasara merAlaye eka svarNa avasara thA, kintu manuSyakA karma usake Age calatA hai arthAt manuSya socatA kucha hai aura hotA kucha hai / abhAgyavaza jelamaM mere kUlhe meM nirantara darda rahane lagA | jisake kAraNa ke calane phirane, baiTane, sone dise adhika kaSTa hone lagA / isake alAvA mere pUjya bhAI sAhaba bImAra ho gaye: jisake kAraNa merA citta sadA cintAyasta rahane lagA aura durbhAgyavaza tA0 11 janavarI sana 1633 ko unakA svargavAsa ho gayA / A isa dUsarI jela-yAtrA ke samaya meM jitanA samaya mujhe milatA rahA, usameM aneka jainadharmake digambara, zvetAmbara aura sthAnakavAsI sampradAyaka granthoM va pustakAMka par3hane va manana karanekA suavasara prApta huA / apane anubhava aura ina pustakoM ke AdhArapara maiMne mukhya-mukhya viSayoMpara kucha likhanA zurU kara diyA / phalasvarUpa yaha pustaka, jo Apake hAthoM meM hai, taiyAra ho gaI / isa pustaka likhate samaya yaha merA avazya vicAra thA ki koI choTA-sA jainadharmake viSaya meM aisA grantha taiyAra kiyA jAya, jisako par3hakara jaina aura jaina bandhu jainadharma ke mukhya
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ mu ya siddhAntoM aura viSayoMkA anumAna lagA skeN| maiMne isa nasake likhate samaya isa bAtakA parNa dhyAna rakkhA hai ki kisI sa pradAya-vizeSakA khaNDana-maNDana na kiyA jAya / yaha maiM apane bandhuoMko avazya itamInAna dilAnA cAhatA hai ki duHkha aura vipattikai samayameM dharma jaisI sahAyatA karatA hai, baisI saMsAra meM koI padArtha nahIM kara sakatA / jaba mujhe bhAI sAhabake svargavAsakI mAnasika apAra vedanA thI aura usake sAtha-sAtha zArIrika kaSTa bhI thA. usa samaya agara kisI vastuna mujhe saMtoSa aura mahAyatA pahacAI to vaha kevala dhArmika granthoMkA AzvAsana hI thA / agara mujhe isa avasarapara yaha uttama sahArA na hotA to na mAlama merI kyA dazA huI hotI / ina dhArmika granthaoNna spaSTa kara diyA ki 'he jIya ! tuma eka-naeka dina avazya maranA hai aura saMsArameM koI kisIkA nahIM hai| kevala zubha aura azubha karma hI apane haiN| isa kAraNa sadA isa bAta kA dhyAna rakhanA cAhiye ki jahA~taka mumakina ho vahA~taka apane tana, mana aura dhanakA sadA sadupayoga karate rahanA cAhiye / ' maiM AzA karatA hU~ ki mere bandhu isa pustakako par3hakara avazya lAbha uThAveMge, aura tabhI maiM bhI apaneko kRtArtha smjhNgaa|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAbhAra / jina granthoMke sAhAyyase yaha pustaka likhI gaI hai, unake lekhaka aura prakAzakoMkA AbhAra svIkAra karate hue, unakI nAmAvali maiM nIce detA huuN:1-shriiuttraadhyynjii| 15-zrIpravacanasAra / 2-shriibhgvtiijii| 16-sUrIzvara aura samrATa 3-shriijiivaabhigmjii| akabara / 4-karmagrantha pahilA bhaag| 17-puruSArthasiddhyupAya / 5-karmagrantha dUsarA bhaag| 18-tattvArthasUtra / 6-karmagrantha tIsarA bhaag| 16-mokSamArgaprakAza / 7-karmagrantha cauthA bhaag| 8-jaintttvprkaash| 21-buddhcryaa| 1-zrImantrarAja-guNakalpa- 22-mahAbodhi / mhoddhi| 23-pAtaJjala yogadarzana / 10-nATaka samayasAra / 24-krtvykaumudii| 11-jainsiddhaantprveshikaa| 25--dhyAnakalpataru / 12-caracA shtk| 26-jJAnadIpikA / 13-paccIsa bolakA thokdd'aa| 27-satyArthacandrodaya / 14-sAmAyika pratikramaNasUtra / 28-cikAgo-praznottara /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 5 ] 21-ajnyaantimirbhaaskr| 43-kriyAkarmavairAgya30-ratnakaraNDazrAvakAcAra / praznottara / 31-bhagavAna mahAvIra-caritra / 44-gommttsaarjiivkaaedd32-shriineminaath-critr| karmakANDa / bhaanaamnaath-critr| 33-jainsNprdaayshikssaa| 45-gommaTasAra / 34-praaptmiimaaNsaa| 46-jainAcAryakA zAsanabheda / 35-purANa aura jaina dhrm| 47-sRssttikrtttvmiimaaNsaa| 36-darzana aura anekaantvaad| 48-zrAtmAnuzAsana / 37-jaintttvsaar| 46--zrIpArzvanAtha bhagavAnkA 38-saprabhaGgInaya / jiivn-critr| 36-gaUkI vaannii| 50-aatmaanushaasn| 40-Atmika manovijJAna / 51- bhUdharazataka / 41-jaina raamaaynn| 52-jnyaanaarnnv| 42-bhAratavarSakA itihAsa ... aura jaina dhrm| -(seTha) aclsiNh| .. HERE : 16mmm.. N
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhrathama khAtu viSaya 1-merI bhAvanA 2-saMskAra 3-jainadharmakI prAcInatA 4-jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa ... 5-bhagavAn mahAvIrake bAdakA jaina itihAsa 6-ahiMsAkA svarUpa ... (1) ahiMsAke bheda ... (2) hiMsAkA vizeSa svarUpa -
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 1 - samabhaGgI 2- zranekAntavAda ( 1 ) anekAntapara anya vidvAnoMkI sammatiyA~ ( 2 ) anekAntavAdakA svarUpa 3- dravya-paryAya adhikAra 4- naya adhikAra 5 - nikSepa adhikAra dvitIya khaNDa 6---pramANa -karma adhikAra ( 1 ) zrAcApoM kA samAdhAna ( 2 ) karmazabdakA artha ( 3 ) karmakA svarUpa ( 4 ) karmazatru para vijaya waa ( 5 ) karma zatrukI prabalatA (6) karmoM se chUTane kA mukhya guru ( 7 ) karmoM ke viSayameM vizeSa jJAna ( 8 ) bandha ( 4 ) niHkADita karma *** ::: *** ... 2 :: ... * ... *#. ... ... *Nian ... ... ... pRSTha 77 83 83 64 66 107 106 111 112 114 115. 117 116 116 120 138 141
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... . . . 152 155 . . . (10) zubhAzubha karmoM kI kasauTI (11) karmoM kA sthiti-kAla-pramANa (12) zrAyubandhakA niyama ((13) karmabandhake mubhya hetu {2} phaahaaniir susth - (15) guNasthAnoM meM hamAra bamdha-deva (11) saMyoSa -navatasva adhikAra ... 25 162 16 // . . (5) jIvake zarIra (3) jIvakI gati (4) jIvoMke bhera ... (2) jIvake prANa ... (6) jIvoMkI AyuHsthiti (7) jIyoM kA alpa-bahuma (8) saMsArI jIvake guNa (.) bhAramA aura mevAna (10) ajIya () munsii aaphy'aa 181 151 200
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa viSaya 1- mumuttukeliye upayogI upadeza (1) kucha vAkya-rana -jIvanakI saphalatA 2- manuSya-u -dhyAnakA svarUpa ( 1 ) prAtadhyAna ( 2 ) raudrasthAna ) spaSTIkAya ( 4 ) zubha dhyAna ( * ) dharmadhyAna ( 6 ) adhyAnake A ( 7 ) dharmadhyAnakI vizuddhikeliye bhAvanAe~ (8) dharmadhyAnake prakArAntara ( * ) dharmadhyAnakA phakSa (10) spaSTIkara yA (11) zukradhyAna (12) zudhyAnakA zrAlambana (13) zukrabhyAnake bheva (14) zukrabhyAnakI yogyatA aura usakI prApti (15) spaSTIkaraNa (16) dhyAnake nAma (10) vizeSa *** : .. # # # : hai hai *** MTV 22 * 48 4 ... : 4. N : 20 D. .. ass ... aps ... 26 pRkSA 20. a 236' 241 266 266 286 303 307 308 308 310 311 311 312 313 313 316 316 318 316
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 4- mAvanAe~ * --saMyama 6--lezyA adhikAra ( 6 ) yogokA vozyAke sAtha sambandha -guNasthAna adhikAra ( 1 ) guNasthAnoM kA saMkSepavana ( 2 ) guNasthAnakA artha ( 3 ) gugArAnIke nAma samyaktva adhikAra 1 ) ekatvakA svarUpa [ * ] zrI (3) sasyaklake cihna ( 4 ) samyakavake ATha guNa ( 2 ) samyakavake pA~ca bhUSaNa ( 6 ) samyaktvake paccIsa doSa ( 7 ) samyaktva- nAzake pA~ca kAraNa ( 8) samyaktvake pA~ca pratIcAra E--navatazva adhikArakA zeSAMza ( 1 ) puNya ( 2 ) pApa ( 3 ) pAsava ... 44 4 ......... ... R de maiM ... ... : ... . .* 20 4K D ... ... : 4: pRSTha 523 20 333 338. 341 355 356 ays 363 363 363 364 364 20 365 366 366 19 3 201
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 384 . . . 386 a . 310 364 . . . . . A . viSaya (4) badha .) saMvara (4) nirjarA (6) mokSa 10-parameSThI adhikAra (1) Namo bharihatANa' ( 2 ) gAmo siddhA (3) mo zrAiriyANa (4) emo ubajhAyA (5) gamo loe savvasAhaNaM' 11-cakravartI-baladeva-vAsudeva 12-loka adhikAra ( 1 ) pradAI dvIpa (2) jambU dvIpa ( 3 ) avaloka (.) navanaveyaka (2) anuttara vimAna (6.) sarvArthasiddhi (.) svicotra (8) sanAtI 365 402 405 407 408 411 128 428 26. 435 . . . . . . 437 438 . . .
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrIvItarAgAya nama: * jelameM merA jainAbhyAsa prathama khaNDa AJ forgee pa jisane rAga dveSa kAmAdika jati, saba jaga jAna liyA, saba jIvoMko . mokSa mArgakA, nispRha hA upadeza diyA / buddha, vAra, jina, hari, hara. brahmA, yA usako svAdhIna kahI, bhAkti-bhAvase prarita ho. yaha citta usImeM lIna rahA / / viSayoMkI pAzA nahi jinaka, sAmya-bhAva dhana rakhate haiM, nijaparaka hita-sAdhanameM jo, niza dina tatpara rahate haiM / svArtha-tyAgakI kaThina tapasyA, binA kheda jo karate haiM, aise jJAnI sAdhu jagataka, dukha samUhako harate haiM /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jala meM marA jainAbhyAsa * prathama raha sadA satsaMga unhIkA dhyAna unhIM kA nitya rahe, una hI jailI caryA meM yaha . cina sadA anurakta rahe / nahIM satAU kimI jAyako . maTha kamI nAhe kahA karUM. paradhana-banina para na lubhAU, saMtApAmata piyA karU / ahaMkArakA bhAva na ramya nahIM kisIpara krodha karU. danna dasarokA bahatAkA, kabhI nI -mAya dhau / raha nAnA sI marI, sarala satya vyavahAra karU, bane jahA ki isa jIvana meM . aMgakA upakAra kara / / maMtrI bhAva jagatama masa. saba jAbo me nitya rahe. dIna-dukha jIvApara mare. una karaNAH sAta baha / darja kara kamA ratApara. kSAbha nahIM masako Ave, sAmyamAna kAra meM unapara, mA esa ho jAve / / gaNI janoMko dasya dayama, mare ma umara zrAve, bane jahAM taka unakA navA. kara ke, yaha mAna lakha pAve / hoU nahIM kanAna kabhI meM, droha na mare ura zrAve, gaNa-grahaNakA bhAva rahe nita. hASTa na dApoMpara jAve // sAI burA kahA yA acchA, lakSmI zrAve yA jAve, lAkhoM varSoM taka jAU. yA matyu aAja hI bhAjAve /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ svara * merI bhAvanA* and athavA koI kaisA hI bhaya, yA lAlaca dena pAve, to bhI nyAya mArga, merA, kabhI na pada Digane pAve // hokara mukha meM magna na phale. dakha meM kabhI na ghabarAve, parvata nadI zmazAna bhayAnaka, aTavAsa nAhe bhaya khAve / rahe aDola akampa nirantara. yaha mana dRDhatara bana jAve, -viyoga prAne yogame, mahanazIlatA dikhalAve // sakhA rahe saba jAba jagatake, koI kamI na ghabarAve, aura pApa AmA choDa jaga, nitya naye maMgala gAye / pAra ghara bacA raha dharmakA, mata dapkara ho jAveM, jAna cAra na jA kara prapanA, mana ja-janma phala saba pAveM / / jhAne-mAne yA nA he jagale. bATa samayapara huzrA kara. dharma-niSTa hokara jA mI. nyAya prajAkA kiyA kara / gaMga-marI-darbhikSa na phalaM. prajA zAntisa jiyA kare, parama ahiMsA pama jagata meM, phala saba hita ke.yA kara // phale prama paraspara jagameM. mAha darapara rahA kare, pApreya-baTuka-kaTAra zabda nahi, kAI makhase kahA kare / banakara saba 'yuga-vIra hRdayama, dezonnati-sta rahA kareM, castu-mvarUpa vicAra khazIse, saba dukha-saMkaTa mahA kreN| --zrI jugula kizora jI mulyAra / anews
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskAra cArazIla vidvAn yadi manuSya-prakRtikI khoja kareMge, * to unheM patA lagegA ki saMsArameM jo manuSya jisa dharmakA anuyAyI hai-kula-parampagase jisa dharmake anukUla vaha cala rahA hai, usa usI dharmakI bAteM sahI pratIta hotI haiM; dusare kI g2alata / apane dharmakI sabhI bAte yuktiyukta, saMgata aura sambhava dIkhatI haiM; dUsarekI pakSapAta-pUrNa, asaMgata aura asambhava pratIta hotI haiN| kucha loga uparokta niyamake apavAda-svarUpa bhI mileNge| arthAt kucha loga aise bhI mileMge ki jo pAlana to ve kisI kula-paramparAgata dharmakA hI karate haiM, lekina dUsare dharmAsa bhI sahAnubhUti rakhate haiN| dUsare dharmoko bhI ve burA nahIM kahata lekina aise mahAnubhAva haiM bahuta thor3e-ine-gine hI haiN| ___ kucha logoMke manakI Adata jo aisI par3a jAtI hai ki jisase unheM dUsare dharmokI bAteM nahIM suhAtIM aura pakSapAta-pUrNa pratIta hotI haiM tathA apane dharma kI bAteM yukti-yukta aura bhalI pratIta hotI haiM, usakA kAraNa kyA hai ?
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMskAra * - - usakA kAraNa saMskAra hai| manuSya adhikatara jina bAtoMko sunatA-sunAtA rahegA, socatA-vicAratA rahegA, usI prakArake AdamiyoMse mela-jola rakkhegA aura tadanukUla sAhityakA paThana-pAThana rakkhegA, usake vicAra vaise hI bana jaayeNge| jisake zrAtmA yA manameM bAra-bAra jaise vicAroMkA AvAgamana rahatA hai, usakI AtmAmeM usI prakArakA eka "saMskAra" par3a jAtA hai| vaha saMskAra hI svamata-ruci aura paramata aruci paidA karatA hai| lekina aisA karanA hai anucita / "eka tarafakI bAta gur3a se bhI adhika mIThI mAlUma hotI hai|" yaha vAkya bahuta kucha tathya rakhatA hai| vivekI manuSyako isa bhaddI Adatako chor3anakI koziza karanI cAhiye aura anyAnya dhA~kI bAteM jAnanakI ruci apane meM utpanna karanI cAhiye / dRsarekI bAne sahiSNutAke sAtha jAnanekI abhilApA rakhanA cAhiye / tadanusAra anya dharmoM ke sAhityako par3hanekA anya dharmoka vidvAnoMse tattada dharmoka jAnanakA sAdhana rakhanA cAhiye / dUsare majahabavAloM kI sabhA-sosAiTImeM jAne-AnekA samAgama rakhanase usa majahaba kI sabhyatAkA jJAna hotA hai| isa prakArakI Adata DAlanese manuSyakA saMskAra ekamukhI nna raha kara sarvatomukhI hojAtA hai| sarvatomukhI saMskAra manuSyako sahiSNu aura vivekI banAtA hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jenAbhyAsa * sabhya samAja meM Aja jo andha paramparAke durguNa batalAye jAte haiM, vaha isa ekamukhI saMskArakA hI pariNAma hai | parIkSApradhAnIkI viziSTatA sabhoMne svIkAra kI haiN| parIkSApradhAnI vahI puruSa ho sakatA hai, jisakA vAstavika tatva ke jAnaneko Anta rika abhilASA utpanna hogaI ho aura dharma-dharmAntiroMke svarUpoM ko jAnanekI - samajhane kI jise vAstavika rUci hogaI ho / pRthvIpara jitane bhara bhI dArzanika vidvAna hue haiM, ve saba isI tattvajijJAsA ke prabhAva se - sarvatomukhI saMskAra vAlI AtmAko banAne se hue haiN| 6 17 hapakA samaya hai ki Ajakala aise sarvatomukhI saMskAravAle vyaktiyoMkI saMkhyA saMsAra meM bar3hatI huI najara A rahI hai| Ajakala hara eka par3hA-likhA vyakti dUsare dharmoM kI bAteM jAnaneko utsuka dikhalAI par3a rahA hai| dUsare majahaboM kI sabhyatA jAnane kI abhilASA Aja prAyaH sabhI par3he-likhe vyaktiyoMmeM dekhI jA rahI hai / aise hI bandhuoMke liye asala meM yaha pustaka likhI gaI hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmakI prAcInatA cha samaya pahale bahuta se vidvAnoM kA khyAla thA ki jaina. dharma koI svatantradharma nahIM, vaha bauddha dharmase nikalA huA nasakI zAkhA-mAtra hai; parantu jabase jarmanIke prasiddha vidvAna prophesara haramana jaikobI ( ! Hart1:311 . Jat,) tathA kitane eka anya vidvAnoMne isa viSayakI pUrI zodha kI aura prabala pramANoM dvArA isa bAtako (ki jainadharma bauddhadharmakI zAkhA hai) mithyA siddha kara jainadharmako bauddhadharmase sarvathA svatantra aura bahuta prAcIna siddha kara dikhAyA; tabase yaha bhrama bahuta aMzameM to dara ho cukA hai, magara abhI taka bahutase sajana jinako jainadharma ke bAremeM bodha nahIM hai, apanI taraGga meM prAkara aba bhI jainadharma ko bauddhadharmakI eka zAkhA athavA mahAvIra bhagavAnake samaya ma calA huA kaha diyA karate haiN| auroMka viSayamaM to kahanA hI kyA, magara vattamAna samayake muprasiddha hindI kavi zrImAn bAvU maithilIzaraNa jI guptane bhI abhI taka isa sandehako dUra nahIM kiyA hai| Apane apanI suprakhyAta pustaka 'bhArata-bhAratI' meM jainadharmako bauddhadharmakI zAkhA batalAyA hai: prakaTita huI thI buddha vibhaka citameM jo bhAvanA, para rUpameM anyatra bhI prakaTI vahIM prastAvana! / phailI ahiMsA buddhivardhaka jaina-paMtha samAja bhI, jisake vipula sAhityakI vistIrNatA hai Aja bhI // "
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * prathama aura to kucha nahIM, magara gupra mahodaya jaise satyapremI aura niSpakSa sulekhakoMkI lekhanI unake anurUpa pratIta nahIM hotii| eka naye itihAsa-lekhaka sajjana zrIraghuvIrazaraNa Davalisa te. yahA~ taka Age bar3he haiM ki unhoMne jainadharmako bauddhadharmakI zAkhA batalAte hue gautamabuddhako hI ( jainoMke antima tIrthakkara , mahAvIra svAmIke nAmase ullekha kiyA hai "bauddha- dharma bhAratavarSase bilkula hI nirvAcita nahIM ho gayA / vartamAna paurANika dharmapara , usana jo prabhAva DAlA hai, vaha kucha kama nhiiN| apane pIche usane eka viza sampradAyako chor3A, jo jana' nAmasaM aba taka bhAratavarSa meM pracalita hai| lagabhaga pandraha lAkha jaina isa samaya dezamma pAye jAte haiM / ........... bhAratavarSakaM jaina grAyaH saudAgara vA sAhUkAra haiN| unakA siddhAnta hai ki jana-dharma bauddha-dharma bhI purAnA hai aura buddhakI zikSAkA aAdhAra jaina-mata hI tha'. parantu bhArataka pratihAsika nirIkSaNase yahI patA calatA hai ki bauddha aura jaina dharma vAstava meM eka hI haiM aura gautama baddha jaina-dharmameM mahAvIra svAmaki nAmase pArocata hai|" -bhAralavarSakA macA itihAsa, pRSTha 208 , hamAre vicAra meM isa prakArakaM saMzaya aura bhramaka pratIta honekA kAraNa purANa granthoMmeM jainadharma-viSayaka kiye gaye
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ - khaNDa] * jainadharmakI prAcInatA * ullekha hI haiM / udAharaNArthaM purANoMmeMse kucha lekha yahA~para uddhRta kiye jAte haiM, vaha isa prakAra haiN| Aja kala aThAraha purANoMke nAmase jo-jo grantha upalabdha hote haiM, unameM bhAgavata kA nAma sabase adhika prasiddha hai| isa purANakeliye vaiSNava janatAke hRdaya meM jitanA aAdara hai, utanA anya purANoM ke viSayameM nhiiN| loga isakI kathA bar3I hI zraddhAse sunate haiN| isameM jainoMke paramAdaraNIya bhagavAn RSabhadevakA caritra bar3I hI sundaratA aura vistArame varNana kiyA hai| caritra yadyapi jaina granthoM meM ullekha kiye gaye RSabha-carita se bhinna hai| ( vastutaH honA bhI cAhiye ) kyoMki bhAgavatake racayitAne unheM viSNu kA avatAra mAna kara unakA caritra vaNana kiyA hai, parantu hai vaha bar3A manohara aura shikssaa-prd| usameM bhagavAna RSabhadeva ke sundara upadeza aura anukaraNIya vairAgyamaya jIvanakA citra bar3A bUcIse khIMcA hai| ukta grantha ke pA~caveM skandhameM caritavarNanake anantara kucha jainadharmakA bhI jikra kiyA hai| jikra kyA, usakI utpattikA ullekha kiyA hai| ullekha bar3A vicitra hai / ataH pATakoM ke avalokanArtha hama use yahA~ uddhRta karate haiM: 'yamya kilAnucaritamupAkarAya koGkaveGkakUTakAnAM rAjA ahaM nAmopazikSya kalAvadharma utkRSyamANo bhavitavyena vimohitaH svadharmapathamakutobhayamapahAya kupathapAkhaNDamasamaJjasaM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jalameM merA jainAbhyAsa * [prathama -- - nijamanISayAmandaH sampravattIyaSya // 6 // yana saha vAba kaloM manujApasadA devamAyAmohitAH svavidhiniyogazaucacaritravihInadava halanAnyapavatAni nijecchayA gRhaNAnA asnAnAcamanazaucake zollamcanAdAni kalinAdharmabahulenApahatadhiyo brahmabrAhmaNa yajJapuruSalokavidUSakAH prAyeNa bhaviSyanti // 10 // te ca svabahyAvali nayA nijalokayAtrayA undhaparamparayA zvastAsta masyandhe svayameva prapatiSyanti // 11 // ayamavatAro rajasopapla. kaivalyopazikSaNArthaH / " ___ bhAvArtha-jisa RSabhadevake caritrako sunakara kAkavata aura kuTakAdi dezoM kA ahena nAmakA rAjA zrI RSabhadevakI zikSAko lekara pUrva karmoMka anusAra jaba kaliyugameM adhamma adhika ho jAyagA taba apane zreSTa dharmako chor3a kara kupathapAkhaNDa mata ko nija matasa calAvegA, jo ki sabake viruddha hogA | jisake dvArA kaliyugameM prAya: aise nIca manuSya ho jAveMge jo ki devamAyAse mohita hokara apanI vidhi zaucahIna aura cAritryahIna evaM jinake devatAoMkA nirAdara ho aise kutsita vratoM-snAna Acamana aura zauca na rakhanA aura kezalucana karanA ityAdiko apanI icchAse dhAraNa kreNge| jisameM adharma adhika hai aise kaliyugase naSTabuddhivAle veda brAhmaNa yajJa puruSa (viSNu ) aura saMsArakai nindaka hoMge / / 10 / / jinake matakA mUla veda nahIM hai, aise ve puruSa apanI icchAke anusAra
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * jainadharmakI prAcInatA * ram calane aura andha paramparAmeM vizvAsa rakhanese Apa hI Apa ghora narakama par3ege ||15|| bhagavAnakA yaha RSabhAvatAra rajoguNa vyApta manuSyoMko mokSa-mArga sikhalAnekeliye huaa| agnipurANake 6 veM adhyAyameM likhA hai"agniruvAcavakSya baddhAvatAra na. paThataH zrRgu to'rthdm| purA devAsura yuddha, daityaiH devA: parAjitA: // 1 // rakSa rakSotaM zaraNaM, badantI jagmarIzvarama / mAyAmohasvarUpAsI, zuddhodanasuto'bhavat // 2 // mohayAmAsa daityAstAna , tyajato vedadharmakam / te ca bauddhA babhavAha, tabhyo nye vNdjitaa:||3|| ArhataH so'bhavata pazcAta. arhatAnakarAtparAn / evaM pAsariDano jAtAH, vaMdadharmavivarjitAH / / 4 // " - isakA artha isa bhA~ti hai| agnideva bole- aba maiM buddha ke avatArako kahatA huuN| yaha par3hane vA sunanese manokAmanA pUrNa karanevAlA hai| pUrva kisI samayameM davoM aura daityoMkA bar3A bhArI yuddha huA, usameM devatA loga daityoMse hAra gye| ve saba mila kara apanI rakSAkeliye viSNu bhagavAnakI zaraNako prAma hue| taba bhagavAnane moha aura mAyAke svarUpa zuddhodana-suta buddhake avatArako dhAraNa kiyA aura daityoMko moha kara una se veda-dharma kA parityAga karA diyaa| unake upadezase ve daitya
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * (thm - mom tathA deva-mArgase bhraSTa anya loga bauddha matAnuyAyI bne| tatpazcAt vaha (buddha) Ahata (jaina) banA aura usane jaina banAye / isa prakAra veda-dhamase bhraSTa pAkhaNDI logoM kI utpatti huii| pAThakoMna jaina-dharmaka viSayameM zrImadbhAgavatake bAda agnipurANAke kathanako bhI par3ha liyaa| kathana ekase eka bar3ha kara hai ! bhAgavatameM to likhA hai ki RSabhadevake caritrako suna aura unakI zikSAko grahaNa kara ahana nAmaka kisI rAjAne jaina-matakA pracAra kiyA aura yahA~ agni-purANakA kathana hai ki buddha bhagavAnne hI pazcAta jaina bana kara ukta matako claayaa| aba hama donoM se satya kise kaha, mithyA kise ThaharAye ? isa bAta kI pAThaka khuda bAlocanA kreN| hamAre khyAla meM to isa prakArake lekhoM meM paraspara virodhakA honA hI isa bAtakA pramANa hai ki ukta bAtAkI utpatti-bhUmikA dvapAnala hI hai, vastusthiti nhiiN| parantu dhanya hai una logoMko jo isa prakArake AdhAroMpara hI jainadharmakA itihAsa likhane ba~Ta jAte haiM ! isI prakArake kathana garur3a-purANa, viSNu purANa, zivapurANa, matsya-purANa, kUrma-purANa AdimeM bhI pAye jAte haiN| isa sambandhameM adhika vAdavivAda karanA hama vyartha samajhate haiN| jaina-dharmase sambandha rakhanevAle jitane bhI lekha uparokta purANameM pAye jAte haiM, una sabapara samyaktayA vicAra karanese nimnalikhita bAteM prakaTa hotI haiN|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * jainadharmakI prAcInatA * - - 1-purANoM ke jamAne meM jainadharma vidyamAna thaa| ka-jisa samaya purANoMkI racanA huI usa samaya jainadharma apanI yauvana-dazAmeM thA / kha-usa samaya ApasakA virodha kalpanAtIta dazAko pahu~ca cukA thaa| 2-purANoM meM jainadharmakI utpattika jitane bhI lekha haiM, ve eka dUsarese vicitra aura pratikUla haiN| ka-unameM aitihAsika satyatA bahuta hI kama hai| 3-jainadharmakI utpatti-viSayaka aneka prakArakI jo mithyA kalpanAyeM pracalita ho rahI haiM, unakA kAraNa bhI purANa-gata jainadharma-viSayaka lakha hI haiM / jaise-- ka-jainadharma bauddhadharmase nikalA hai aura usakI zAkhA-mAtra hai| jaina aura bauddha mata eka hI hai| unake calAne vAlA eka hI puruSa hai| vaha prathama buddha thA, bAdameM jaina ho gayA, ityaadi| 4-isake sivA purANoM ke ullekhase eka bAta yaha bhI prakaTa hotI hai ki usa samayakI vaidha-pazu-hiMsAkA bar3A jora thaa|jain aura usake paravartI buddhadharmane usake rokanekelie bar3A prayatna kiyA aura isa kArya meM use bar3I bhArI saphalatA prApta huii| ___kyA rAmAyaNa aura mahAbhAratameM jainadharmakA jikra nahIM ? (yadyapi jainadharma meM bhI rAmAyaNa aura mahAbhArata haiM, para ve bAlmIki rAmAyaNa aura vyAsa-mahAbhArata se kucha bhinna hai|)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 * jela meM merA jainAbhyAsa [ prathama jainadharmake siddhAntoM to jainadharma eka sanAtanadharma hai, para hama yahA~ bAlmIki rAmAyaNa aura vyAsa-mahAbhArata se siddha kareMge ki unameM bhI jainadharmakA varNana hai / bAlmIkirAmAyaNa eka sthAnapara isa bhAMti likhA hai:"vArA bhajate nityaM nAthavantazca bhajate / tApasA maJjate cApi zramaNAzcaiva sajate // " " -bA0 120 14, 12 / * huA arthAt rAjA dazarathake yajJa meM brAhmaNa, zUdra tApasa aura zrama yAdi nitya bhojana karane lage / yahA~para kameM jo zramaNa zabda AyA hai, vaha adhikAMza jaina sAdhuoMke liye hI upayukta huA hai| jainadharmamaM sAdhuzrIkeliye zrama-zabdakA adhika prayoga hai aura TIkAkArane to yahA~ zramaNa-zabdakA artha bauddha-saMnyAsI - bauddha sAdhu kiyA hai| tathAhi - 'bauddha-zramaNaH bauddha-saMnyAsinaH' | TIkAkAra ke kathanAnusAra usa samaya bauddhadharmaka sAdhu maujUda the| isase siddha huA ki usa samaya bauddhadharma thA / bauddhadhamakA AvirbhAva jainadharmake bAda huA hai| yaha bAta Aja nirvivAda siddha ho cukI hai / isaliye bAlmIki rAmAyaNa ke samaya meM bhI jainadharmakA astitva thA / vyAsa-mahAbhArata meM jainamatakA jisa taraha jikra hai, vaha anya purANoMse vilakSaNa aura bar3e mahattvakA hai| usameM anya matoMke sAtha sAtha jainamatake mUla siddhAnta ( saptabhaGgInaya ) kA varNana bar3I sundaratAse kiyA hai| vaha isa prakAra hai
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * jainadharmakI prAcInatA * mam m eewammam 'paurupakaraNaM kacidAhuH karmasa mAnavAH / deva ke prazaMsanti, svabhAvamapare janAH // 4 // paurupaM karma devaM ca, kAlavA tasvabhAvataH / trayametat pRthakabhUtamavivaka ta kecana / / 5 / / tadA va navaM ca. na jAne nAna tathA / baprastAvapayA vaya . samasthA: samarzinaH // 6 // " zA0pa0 a0 238 0 244 ina bhAkoM meM granthakamAna puruSArtha, karma, svabhAvadAda AdikA ullekha kara cha ralA kAme jainadharmAbhimata syAdvAdaka mUlabhUta saptamajhAnayakA basana kiyA hai| chaThe zloka jI (kamasthAH) pada hai, unakAra artha jana hotA hai. aisA hI TIkAkArane kiyA hai| hama apane bandhupAMka itanA aura bhI smaramA karA denA cAhate haiM ki janamatakI prAcInatA athavA arvAcInatAke liye hameM kilI prakAra kA Agraha nhiiN| hamAre vicArAnusAra pratyeka matameM apekSAkRta prAcInatA aura navInatA banI huI hai| ataH vaha ( jainamata) Aja utpanna huA ho yA hajAroM vapase, isapara hameM kucha vivAda nahIM, kintu bAlmIki rAmAyaNa aura vyAsamahAbhAratake jamAnama jainadharmakA astitva nahIM thA yA usake bAda nikalA, yaha bAta hameM kisI prakAra ucita nahIM pratIta hotI /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa kaba hama jaina granthoMke anukUla jainadharmakI prAcInatA G para pAThakoMkA dhyAna dilAnA cAhate haiM / jisa saMsAra meM hama loga rahate haiM usake banane tathA sthApita honeke samayase aura usake nAza honeke samaya takako eka 'kAlacakra' kahate haiN| isa kAlacakrake do vibhAga haiM-eka apasarpiNI dUsarA utsarpiNI / hara sarpiNImeM chaha chaha Are hote haiN| apasarpiNIke chaha Are isa bhA~ti hote haiM-pahalA suSamA-suSamA, dUsarA suSamA, tIsarA suSamA-duSSamA, cauthA duSSamA-suSamA, pA~cavA~ duSSamA aura chaThA dussssmaa-dussssmaa| utsarpiNIke chaha Are isa prakAra hote haiM-pahalA duSamA-duSSamA, dUsarA duSSamA, tIsarA duSSamA-suSamA, cauthA suSamA duSSamA, pA~cavA~ suSamA, chaThA sussmaa-sussmaa| eka kAla-cakrameM athavA apasarpiNI aura utsarpiNI ke bArahoM prAroMmeM 20 karor3Akaror3a (20 karor3ase 20 karor3a kA guNA karake jo guNanaphala Ave utane) sAgarakA samaya lagatA hai| yahA~ yaha spaSTa karanA z2arUrI mAlUma hotA hai ki eka sAgarameM kitanA samaya hotA hai ? jaise dina va rAta yahA~-tirache loga
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 17 arthAt bharata-kSetrameM hote haiM, isa prakAra naraka-svargAdimeM nahIM hote| isaliye samayakA pramANa bharata-kSetrase liyA gayA hai / vaha nimna prakAra hai| A~khake eka dama micane athavA Tamakane meM asaMtyAta samaya bIta jAte haiN| aise asaMkhyAta samayakI 1 aavlikaa| 3773 zrAvalikAkA 1 zvAsocchAsa 3773 nIrogI manuSyake zvAsolAsakA 1 muhUrta arthAt 48 minaTa 30 muhUrttakA 1 dina rAta 15 dina-rAtakA 1 pakSa 2 pakSakA 1 mahInA 2 mahInekI 1 Rtu 3 RtukA 1 ayana 2 ayanakA 1 varSa 5 varSakA 1 yuga 1 kutrA khAlI honeke samayakA 1 palyopama* 10 kroDAkor3a kue khAlI hoM utane varSoM kA 1 sAgaropama * palyopamakA vistAra isa prakAra hai: eka yojanake lambe caur3e goMr3e kuemeM deva-kuru uttarakuru kSetrake manuSyake eka dinase 7 dina takake bacceke vAlAgrake ekake do vibhAga tIkSNa zastrase bhI na hove, aise bArIka kara ukta kurye ko ha~sa DhUMsakara aisA bhare ki usaparase cakravartIkI senA bhI calI jAya to vaha dabe nahIM / phira usa kuyeMmeMse sau-sau varSake bAda 1-1 vAlAgra nikAlate-nikAlate vaha kutrA jaba sApha khAlI ho jAveusameM eka bhI vAlAgra na rahe-utane varSako eka palyopama kahate haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [ prathama pahalI pasarpiNIke chaha AroMkA saMkSepameM varNana isa prakAra hai: 18 pahalA ArA - isakA nAma suSamA suSamA ArA hai / isameM jo prANI utpanna hote haiM, unako kisI prakArakA duHkha nahIM hotA arthAt unheM sukha meM sukha milate haiN| jisa vastukI ve icchA karate haiM, faurana unheM kalpavRkSase prApta ho jAtI hai aura kisI prakArakI takalIfa pAsa taka nahIM AtI / isakA samaya-pramANa cAra kor3Akror3a sAgarakA hotA hai / isa samaya ke manuSyoM ko zAstrakAroM ne 'yugaliye' kahA hai| kAraNa, janma lete samaya do prANIstrI-puruSa utpanna hote haiM / dUsarA ArA - isakA nAma suSamA zrArA hai / isameM pahale Arese sukha kama ho jAte haiM, para duHkha kisI prakArakA nahIM hotaa| isa samaya bhI icchAnusAra kalpavRkSase vastuoM kI prApti ho jAtI hai, para pahale Areke mukAbile manuSyoMkI avagAhanA ( qada ) vA umra kucha kama ho jAtI hai, sundaratA saMgaThanameM bhI kucha kamI ho jAtI hai aura padArthoMkI tAkRta va guNoMmeM bhI kucha kamI ho jAtI hai / isakA samaya-pramANa tIna kror3Akror3I sAgaropamakA hotA hai| isa samaya meM bhI yugaliye arthAt strIpuruSakA jor3A utpanna hotA hai / tIsarA ArA - isakA nAma suSamA-duSSamA zrArA hai / isake pahile do bhAga meM dUsare Arake samAna sthiti rahatI hai / para
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 16 - - tIsare Areke tIsare hisse meM jaba caurAsI lAkha pUrvase samaya jyAdA raha jAtA hai, usa samayase padArthoM kI kamI honeke kAraNa manuSya arthAt yugalige ApasameM jhagar3ane laga jAte haiN| inameM koI-koI manuSya samajhadAra hote haiN| ve samajha-bUjhakara mAmaleko zAnta kara dete haiM / inako 'kulakara' kahate haiN| eka kulakara, jinakA nAma 'vimalavAhanajI' thA, unakI eka hAthIke sAtha mitratA hogaI thI, ve usapara car3hakara bhramaNa kiyA karate the aura vaha manuSyoMke jhagar3e taya karA diye karate the| unakI sAtavIM pIr3hImeM 'zrInAma kulakara hue| unakI strIkA nAma 'zrImarudevIjI' thaa| zrImarudevIjIne eka zreSTha aura ati uttama putrako janma diyA, jinakA nAma 'zrIRSabhadevajI' rakkhA gyaa| jaba ye bar3e hue, taba inake pitAne inakI zAdI do sundara kanyAoM ke sAtha kii| ekakA nAma 'sumaGgalA' thA, dUsarIkA 'sunandA' / zrIsumaGgalAjIne eka putra, jinakA nAma 'bharata' aura kanyA jinakA nAma 'brAhmI' thA, jnmaa| dUsarI zrIsunandAjIne bhI eka putra ko, jinakA nAma 'bAhubalijI' aura kanyA jinakA nAma 'sundarI' thA, janma diyaa| zrIRSabhadevane janatAko anAja bonA, bartana banAnA, khAnA pakAnA, makAna banAnA, vastra banAnA, aura aura-aura jarUrI hunara va dastakArIkI zikSA dii| isa taraha saba prakArake sudhAroMkA prArambha zrIRSabhadevajI ne kiyA / ataH vaha mAnava jAtike sarva prathama sudhAraka mAne
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa # [ prathama jAne lge| saba logoMne milakara zrInAma kulakarajIkI AjJA prApta karake zrI RSabhadevajI ko apanA rAjA sthApita kiyA / isa prakAra ve sabase pahale rAjA sthApita kiye gaye / ataH ve 'AdinAtha' kahalAye | 20 zrI AdinAtha rAja pATakA upabhoga tathA Ananda karane lge| isI dazA meM unheM khyAla AyA ki manuSyoM ko kalA to sikhA dI, para dharmakI zikSA nahIM dI / ataH unheM dharma kI zikSA denI cAhiye / dharmakI zurUAta dAnase hotI hai / yaha vicAra kara unhoMne rAjamahala meM eka dAna-zAlA khola dI aura eka varSa taka sonekI moharoMkA dAna karate rhe| bAda meM apane putroMko rAja-pATa bA~Takara svayaM sAdhu-vRtti dhAraNa kara vicarane lage / bhramaNa karate-karate zrIRSabhadevajI hastinAgapura nagara meM padhAre / vahA~ke rAjA zreyAMsakumAra the / ve zrIRSabhadevajIke putra bAhubalijI ke putra arthAt pote the / unhoMne yaha mAlUma karake ki bhagavAn zrIRSabhadevajI pahale tIrthaGkara ( saMsArake mere bAbA ) padhAre haiM, bar3e premase bhagavAn ke zravigrahakA Ikha rasa dvArA pAraNA karAyA / zrI RSabhadeva bhagavAn bahuta samaya taka bhramaNa karate rahe / unhoMne kevalajJAnako prApta karake nirvANa padako bAda meM prApta kiyA / yaha pahale tIrthakara hue| tIrthaGkarake guNa, atizaya Adi kA varNana Age kiyA gayA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 21 ___ isI samayameM zrIRSabhadevajIke putra bharatajIne yuvAvasthA meM rAja-pada prApta kiyA / unhoMne bharata-kSetrake chaha khaNDoMkI vijaya kI aura ve pahale cakravartI bane / inhoMne bAdameM rAjya chor3a kevalajJAnI ho mokSa-pada prApta kiyaa| cakravartIkI Rddhi, siddhi, vaibhava tathA puNyakA varNana bhI agAr3I kiyA gayA hai| isa prakAra tIsare AremeM sirpha eka tIrthakara zrIRSabhadevajI aura eka cakravartI zrIbharatajI hue| yaha zrArA do sAgaropamakA hotA hai| cauthA dhArA-isa Areko duSSamA-suSamA ArA kahate haiN| isa samayameM duHkha bahuta hotA hai aura sukha thor3A / isakA samaya-pramANa eka kroDAkor3I sAgarameM vyAlIsa hajAra varSa kama hotA hai| tIsare Areke muqAbile isa samayake puruSoM ke saMgaThana, banAva, rUpameM bahuta bar3I kamI ho jAtI hai aura yahI hAlata tamAma prakArake padArthoM kI ho jAtI hai| isa bAre meM 23 tIrthakara, 11 cakravartI, 6 baladeva, . vAsudeva, aura 6 prativAsudeva huye| 23 tIrthaMkaroMke nAma, strIke nAma, AyuSya, avagAhanA aura gati nimna prakAra hai
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ naM0 nAma 7 pitA kA nAma zrI ajitanAtha jI jitazatru rAjA ayodhyA 3 zrI sambhavanAtha jI jitArI rAjA sAvazrI nagarI 4 zrI zrabhinandana jI | saMvara rAjA vinatA nagarI 5 zrI sumatinAtha jI megharatha rAjA kaMcanapura nagara zrIdhara rAjA kauzAmbI nagarI zrI supArzvanAtha jI pratiSTha rAjA vANArasI nagarI zrI padmaprabhu jI mAtA kA nAma zrAyuSa yoga samaya vijayAdevI zarIra kA varNa senyAdevI 72 lAkha 1 lAkha suvarNavat 450 1 pUrva pUrva dhanuSa lAkha 1 lAkhA pUrva siddhArtha rAnI 50 lAkha 1 lAkha pUrva pUrva sumaMgalA rAnI 40 lAkha 9 lAkha 19 "" ava gAhana 35 400 dhanuSa 350 dhanuSa 300 dhanuSa : suSamA rAnI 30 lAkha 1 lAkha lAla 250 dhanuSa pUrva pUrva pRthvIdevI rAnI 20 lAkha 1 lAkha suvarNavat 200 mokSa 1000 sAdhu ke sAtha mokSa $9 35 34 1:1 "" 500 sAdhu dhanuSa ke sAtha mokSa 22 * jelameM merA jainAbhyAsa *
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ - nAma zarIra kA ava. pitA kA nAma mAtA kA nAma zrAyuSa yoga samaya - varNa gAhana mokSa 8 zrI candraprabhu jI mahAsena rAjAlacamaNAdevI 10 lAkha 1 lAkha zveta varSa 150 1000 sAdhu candrapurI pUrva pUrva dhanuSa ke sAtha mokSa hai zrI suvidhanAtha jI sugrIva rAjA rAmAdevI 2 lAkha 1 lAkha 100 / kAkeda nagarI / pUrva pUrva 10 zrI zItalanAtha jI dRDharatha rAjA nandAdevI 1 lAkha cauthAI suvarNavat 10 maMdilapura pUrva lAkha pUrva 11 zrI zreyAMsanAtha jI viSNu rAjA viSNudevI 84 lAkha 21 lAkha svarNavat 80 | siMhapura 12 zrI vAsupUjya jI supUjya rAjA jayAdevo 72 lAkha 54 lAkha lAla 70600 sAdhu caMpApurI varSa varSa dhanuSa ke sAtha mokSa 13 zrI vimalanAtha jI kRtavarma rAjA zyAmAdevI 60 lAkha 15 lAkha svarNevat kapilApura varSa varSa 14 zrI anantanAtha jI siMhasena rAjA suyazA rAnI 30 lAkha 7 // lAkha , ayodhyA nagarI varSa varSa dhanuSa ke sAtha mokSa khaNDa] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 23 ____ varSa varSa m ... . . ... 700sAdhu ....... win A
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma pitA kA nAma zarIra kA ava. mAtA kA nAma prAyuSa yoga samaya varNa gAhana moca - 1 zrI dharmanAtha jI mAlU rAjA rAvapurI 6 zrI zAntinAtha jI vizvasena rAjA hastinAgapura 7 zrI kunthunAtha jI sura rAjA gajapuranagara 8 zrI arhanAtha jI sudarzana rAjA hastinAgapura hai zrI mallInAtha jI kumbha rAjA mithalAnagarI * zrI munisuvrata jI sumitra rAjA rAjagRha 1 zrI naminAtha jI vijaya rAjA mathurA nagarI suvRtA rAnI 10 lAkha 1 lAkha svarNavat 45800 sAdhu ___ varSa varSa dhanuSa ke sAtha modha acarAdevI 1 lAkha 25 hajAra 40 / 600 sAdhu varSa varSa dhanuSa ke sAtha mokSa zrIdevo 65 hajAra 23750 5 1000 sAdhu varSa varSa nuSa ke sAtha mokSa devI rAnI 84 hajAra 21 hajAra varSa varSa prabhAvatI 55 hajAra 54600 25/ 500 sAdhu / varSa varSa dhanuSa ke sAtha mokSa padmAvatI 30 hajAra 7500 zyAma 201000 sAdhu varSa varSa dhanuSa ke sAtha mokSa viprA rAnI 10 hajAra 1000 suvarNavat 15 1000 sAdhu varSa varSa dhanuSa ke sAtha mokSa * jela meM merA janAbhyAsa * - prara [prathama Tim
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 25 22 veM tIrthaMkara zroneminAthajIM huye / ye rAjA samudrapAlajIke putra the / samudrapAlajIkI paTarAnIkA nAma sivAdevI thA, jo neminAthajIkI mAtA thiiN| rAjA samudrapAlajIkI rAjadhAnI saurIpura thA, jahA~ neminAthajIkA janma huA thA / zrIkRSNacandrajIke pitA vasudevajI samudrapAlajIke choTe bhAI the arthAt neminAthajI zrIkRSNacandrajIke cacAjAta bhAI the / zrIkRSNajIko vAsudevakI padavI thI / zrIneminAthajIkA citta zurU se hI saMsAra ko tyAgane kA ho rahA thA, para bahuta Agraha karanepara vaha zAdI karane ke lie taiyAra hue the / unakI sagAI mathurAke rAjA ugrasenakI kanyA zrIrAjamatIjI ke sAtha nizcita huI thI / zAdIkA muhUrtta jalda se jalda nizcita kiyA gayA aura bar3e samAroha ke sAtha zrIkRSNacandrajIne vasudevajI, samudrapAlajI, pA~coM pANDava vA aneka prasiddha yAdava- vaMziyoMke sAtha barAta kI taiyArI kI aura mathurA nagarIko ravAnA huye / jaba zrIneminAthajI ke hAthIne zahara meM praveza kiyA to unhoMne eka sthAnapara eka bAr3ese aneka jIvoMkI ciMghAr3a aura cillAhaTa zrAte sunI, taba unhoMne pIlavAn se pUchA ki yaha kisakA zabda hai ? to usane vinaya-pUrvaka arja kiyA ki bArAta meM bahuta se mAMsAhArI bhI Aye haiM, unake khAnekeliye yahA~ jAnavara ikaTThe kiye gaye haiM, to faurana unhoMne khyAla kiyA ki merI zAdI ke kAraNa ye sAre vadha kiye jAyeMge isa kAraNa zAdI nahIM karanA - yaha socakara unhoMne phaurana hAthI phairaneko kahA,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [prathama itane meM hI zrIkRSNacandrajI aura aura-aura loga Aye / unhoMne bahuterA samajhAyA, para unhoMne kisIkI bhI na mAnI aura sAdhupanA lenapara ArUr3ha ho gye| yaha hAla sunakara rAjamatIjI behoza ho gaI aura bar3A pazcAttApa karane lgii| taba unhoMne bhI yaha nizcaya kiyA ki jaba mere svAmI-prANanAtha apanI AtmA ko sudhAranA cAhate haiM to mujhako bhI vahI kArya karanA yogya hai| tadanusAra unhoMne bhI sAdhupanA lenA ThAna liyaa| zrIneminAthajI kA dIkSA-mahotsava bar3o dhUma-dhAmasa kiyA gayA / bAdameM unhoMne bar3I tapasyA kI aura kevalajJAnako prApta kiyaa| unakI Ayu eka hajAra varSakI thii| usameM tIna sau varSa saMsAra meM rahe aura sAta sau varSa saMyama pAla pAMca sau chattIsa sAdhuoMke sAtha giranAra parvatase mokSako padhAre arthAt siddha-gatiko prApta huye| abase lagabhaga chiyAsI hajAra varSa hue jaba zrIneminAthajIkA janma huA thaa| ___ 23 veM tIrthaMkara zrIpArzvanAthajI huye| gaGgAjIke taTa para 'vANArasI' nAmakA eka bar3A nagara hai| prAcIna samayameM karIba tIna hajAra varSa huye, jaba eka bar3e parAkramI aura pratibhAzAlI azvasena nAmaka rAjA rAjya karate the| unakI sabase bar3I prANaballabhA rAnIkA nAma vAmAdevI thaa| ___ye donoM aAnanda-pUrvaka bar3e premake sAtha apanA jIvana vyatIta kara rahe the ki eka dina rAtrike samaya zrIvAmAdevIne eka svapna dekhA ki eka kAlA sarpa unake pAsa ho kara nikala gayA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * jainadharmAnusAra janadhamakA saMkSipta itihAsa * 27 rAnIne dUsare dina yaha bAta rAjAse khii| rAjAne paNDitoMse isa svapnakA artha puuchaa| isapara paNDitoMne kahA ki Apake bar3A parAkramI aura pratibhAzAlI putra janma legaa| samaya Anepara zrIvAmAdevIne eka putra-ratnako janma diyaa| isa mahAn AtmA kA janma, jinakA nAma 'pArzvanAtha' rakkhA gayA aura jo teIsaveM tIrthakara huye, Ajase karIba 2681 varSa pUrva huA thaa| inake lAlana-pAlanakeliye aneka dhAya rakkhI gaI / jaba yaha samajhadAra huye to inheM saMsAra acchA na lagatA thA aura ye sAdhupanekI ora apane vicAra rakhate the| ___ usI samaya 'prasenajita' nAmakA eka rAjA thA, jo kuzasthala nAmaka rAjadhAnIpara rAjya karatA thaa| usake 'prabhAvatI' nAmakI eka bar3I sundara aura honahAra kanyA thii| zrIprabhAvatIne pArzvanAthakI bar3I mahimA aura tArIpha sunii| isa kAraNa usane nizcaya kiyA ki maiM vivAha unase hI kruuNgii| jaba usake mAtApitAne sunA to ve bar3e prasanna hue aura nizcaya kiyA ki jaba putrI svayaM vara cunatI hai to isase acchA aura kyA ho sakatA hai| dekhate-dekhate havAke samAna yaha bAta sAre dezameM phaila gii| idhara kaliGga dezakA rAjA pahalese hI prabhAvatIpara anurakta ho rahA thA / jaba usane yaha sunA to vaha bar3I senAke sAtha car3hakara AyA aura kuza-sthala nagarIpara gherA DAla diyaa| isa para prasenajitane gupta rItise rAjA azvasenase madadakI prArthanA kii| unhoMne sahAyatA karanA svIkAra kiyA aura phauja taiyAra
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 * jela meM merA jainAbhyAsa * [prathama kii| taba pAvakumArane taiyArIkA kAraNa puuchaa| isapara rAjA ne sArA hAla kahA / taba kumArane kahA ki mujhe AjJA dIjiye, maiM saba ThIka kara AU~gA / rAjAne AjJA de dI / vaha bar3I senA ke sAtha vahA~ gayA aura kaliGga dezake rAjAko dUta dvArA saMdeza bhejA ki yadi tuma yahA~se pIche lauTa kara cale jAo to maiM tumhArA aparAdha kSamA kara dUMgA, varanA tumhArA burA hAla kiyA jaaygaa| zurUmeM to kaliGga-rAjA havAke ghor3epara savAra thA, para jaba use pArzvanAthakumArake balake bAremeM jJAta huA to vaha phaurana upasthita huA aura kSamAkeliye prArthanA kii| vaha svIkAra kara lI gaI / isake bAda vaha vahA~se calA gyaa| yaha dekhakara rAjA prasenajitakI harSakI sImA na rhii| unheM eka sAtha do khuziyA~ huIM / eka to zatrukA bhaya dUra huA aura dUsare pArzvanAthakumAra, jinakI AvazyakatAthI, ghara baiThe A gye| rAjAne pArzvanAthako bar3A dhanyavAda diyA aura prArthanA kI ki merI kanyA prabhAvatIko grahaNa kro| isapara kumArajIne uttara diyA ki maiM jisa kAryakeliye AyA thA, pUrA ho gayA / aba maiM vApasa calA jAU~gA / isapara rAjA prasenajitane prArthanA kI ki maiM Apake pitAke caraNoMko praNAma karane calanA cAhatA huuN| isako pAvakumArane svIkAra kara liyaa| rAjA prasenajita prabhAvatIko lekara kAzIM aayaa| rAjA prasenajitane rAjA azvasenako rAja-rIti ke anusAra namaskAra karake sArA hAla sunaayaa| rAjA azvasenane kahA ki kumAra prArambhase hI
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 26 vairAgya-priya haiM / ataH hama abhI yaha nahIM jAna sake ki ve kyA kareMge? hamArI bhI bar3I lAlasA hai ki pAzvakumAra kisI yogya kanyAse vivAha kreN| rAjA azvasena rAjA prasenajitako sAtha lekara pArzvakumArake pAsa gaye aura unase zAdI karaneko khaa| isapara pArzvakumArane uttara diyA ki pitAjI ! mujhe vaivAhika jIvana pasanda nahIM hai| antameM pitAjIkA adhika zrAgraha dekha vinIta pArzvakumArane prabhAvatIke sAtha apanA vivAha kara liyaa| vivAha ho jAnepara prabhAvatIke AnandakI sImA nahIM rhii| eka dina pAvakumArane logoMke jhuNDako eka dizAmeM jAte dekhaa| darayAphta karanese mAlUma huA ki 'kamaTha' nAmakA 'eka bar3A tapasvI jo paJcAgni tapatA hai, AyA huA hai| isa dRzyako dekhanekI icchA pArzvakumArako bhI huii| vaha apane kucha naukaroMke sAtha usa sthAnapara Aye, jahA~ kamaTha cAroM ora moTI-moTI lakar3iyA~ jalA kara dhUnI le rahA thaa| catura pArzvakumArane apane jJAnase ina lakar3iyoMmeM eka bar3e sarpako jalate dekhA ? yaha dekha kara unakA hRdaya dayAse bhara aayaa| ve bola uThe ki yaha kitanI bhArI nAsamajhI hai ? kevala zarIrako kaSTa denese . kahIM tapa ho sakatA hai ? tapa ityAdi dharma ahiMsAke binA + vyartha haiN| pArzvakumArakI yaha bAta suna kara kamaTha tapasvIne kahA-'he rAjakumAra ! dharmake viSayameM tuma kyA jAnate
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 * jela meM merA jainAbhyAsa * pAsa * [prathama ho ? tuma to hAthI-ghor3oMkI savArI aura unakA daur3AnA jAnane vAle ho| dharma to hamAre samAna tapasvI hI jAnate haiN|' isapara pArzvakumArane apane manuSyoMse kahA-'isa lakar3I ko dhUnImeMse khIMca lo aura sAvadhAnIse use bIca se cIra kara usake do hisse kro|' manuSyoMne vaisA hI kiyA to usameM se eka bar3A sA~pa nikalA / usakA zarIra bhulasa cukA thA ! yaha dekha kara kamaTha bar3A lajjita huA aura sAtha hI krodhita bhI huaa| vaha vahA~ tapa karatA rhaa| bAdako mRtyuko prApta hokara eka prakArakA devatA huaa| ___eka samaya pAvakumAra prabhAvatIke sAtha vanakI zobhA dekhane nikale / ve ghUmate-ghUmate eka mahalake sAmane Aye / pAvakumAra aura prabhAvatI usa mahalake andara ArAma karane gaye / mahalake andara aneka prakArake sundara citra lage hue the| unheM dekhate-dekhate ve neminAthakI barAtakA dRzya, jo vahA~ banA huA thA, dekhane lge| isapara pArzvakumArako apane jIvana ke viSayameM vicAra huaa| isa ghaTanAse pArzvanAthakA citta sAMsArika sukha-bhogase alaga ho gyaa| unakA vairAgya bar3hatA gyaa| vairAgyake bAharI cihna svarUpa unhoMne eka varSa taka sonekI moharoMkA dAna diyaa| bAdameM saMsArako asAra jAna kara sAdhupanA dhAraNa kiyaa| aba Apa ghUmate-phirate eka dina zaharake nikaTa eka tApasa Azramake pAsa Aye / saMdhyA ho cukI thI aura rAtrike samaya
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * janadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * unheM bhramaNa karanA nahIM thA / isaliye ve eka baTake vRkSa ke nIce dhyAna lagA kara khar3e ho gaye / 31 kamaThakA jIva jo 'meghamAlI' nAmakA deva ho gayA thA, usa kA zrIpArzvanAthajIse bar3A vaira thA / isa kAraNa usa rAtrimeM usane zrIpArzvanAthajIko aneka upasarga pahu~cAye aura siMha, hAthI, rIcha tathA cIte AdikeM Dara batalAye, kintu zrIpArzvanAtha jI apane dhyAna meM ArUr3ha bane rahe / jaba usa meghamAlI devane dekhA ki mere sAre prayatna vyartha hogaye, taba usane bhayaGkara varSAkA upadrava karanA prArambha kiyaa| isake pariNAma svarUpa pArzvanAtha ke cAroM ora pAnI hI pAnI ghUmane lagA aura dekhate-dekhate pAnI kamara, nAbhi yahAM taka ki chAtI taka pahu~ca gayA, kintu zrIpArzvanAtha jI apane vyAna meM magna bane rahe / 'dharaNendra' * nAmaka nAgarAjane jaba yaha dazA dekhI, taba usane prabhu dvArA apane Upara kiye gaye upakAroM kA badalA cukAnekI icchAse svayaM vahA~ Akara isa upadravako banda kiyA / isa samaya bhI zrIpArzvanAtha jI dhyAnArUr3ha khar3e the / unake liye to dharaNendra tathA meghamAlI eka samAna the, arthAt ve zatru tathA mitrako samAna dRSTi se dekhate the / isa ghaTanA ke thor3e hI dina bAda zrIpArzvanAthajIko kevala jJAna arthAt saccA aura pUrNa jJAna utpanna huA / kevalajJAna ho * yaha vahI sarpakA jIva hai, jise zrIpArzvanAthane jalatI huI lakar3I meM se nikalavA kara prANa-dAna diye the /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 * jela meM merA jainAbhyAsa * [ prathama jAneke bAda unhoMne saba logoM ko pavitra jIvana vyatIta karanekA upadeza diyA / Apake upadeza se hajAroM puraSoM tathA striyoMne pavitra jIvana vyatIta karanA Arambha kiyA / dIrgha kAla taka vihAra karaneke bAda jaba zrIpArzvanAtha bhagavAn ko apanA nirvANa-kAla samIpa dikhAI diyA, taba ve saMmedazikharapara cale gaye / isa parvatako ajitanAtha - prabhRti tIrthaMkaroMkA siddhi-sthAna samajha kara bhagavAnne yahIM nivAsa kara anazana prArambha kiyA / zrAvaNa zukla 8 mI ko Aja ( vi0 saM0 1986 ) se 2781 pUrva vizAkhA nakSatra meM bhagavAnne pahale mana-vacana ke yogakA nirodha kiyA / kramazaH bhagavAnne zukladhyAna karate huye, paMca hasvAkSara pramANa-kAlakA Azraya kara samasta karmoM ko kSINa karate huye saMsArake samasta duHkhoM aura karmoM se rahita ho acala, aruja, akSaya, ananta, avyAbAdha mokSa pada prApta kiyaa| antameM 24 veM tIrthaGkara bhagavAn mahAvIra hue| magadhadeza meM, jisakI ki rAjadhAnI 'kSatriya - kuNDa' thI, zrIsiddhArtha nAmake rAjA rAjya karate the / ve bar3e hI dharmAtmA aura nyAyI rAjA the / unakI 'zrItrizalAdevI' nAmakI paTTarAnI thiiN| vaha bar3I sundara aura yogya mahilA thiiN| ve donoM apanA jIvana Ananda-pUrvaka bitA rahe the / 1 eka rAtriko unhoMne kaI bar3e-bar3e sundara svapna dekhe / rAjAne paNDitoMse una svapnoMkA artha pUchA / usapara paNDitoMne kahA ki mahArAja ! Apake bar3A parAkramI aura mahAvIra putra hogaa|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 33 nava mahIneke bAda zrItrizalA rAnIne eka atisundara aura honahAra putrako Aja (vi0 saM0 1986) se 2531 varSa pUrva janma diyaa| jisa dinase yaha putra huA, usI dinase rAjAke kula, dhana-dhAnya tathA AnandakI dina-dUnI rAta caugunI vRddhi hone lgii| isako dekha kara rAjA ne putra kA nAma 'vardhamAna' rkkhaa| __ye kumAra Ananda pUrvaka pAle jAne lge| jaba ve 8 varSake huye tA par3hAnekA prabandha kiyA gayA, para paNDitoMko mAlUma huA ki unakI samajha bahuta adhika hai aura pratyeka bAtako ve apanI buddhise hI samajha lete haiN| ataH unheM kucha par3hAne-likhAnekI vizeSa AvazyakatA pratIta nahIM huii| __ zrIvardhamAna mAtA-pitAke bar3e bhakta the / ve apane mAtApitAko sadA prasanna rakhanA cAhate the| ve kabhI kisIpara krodha nahIM karate the| cittameM kabhI abhimAnakA aMza bhI na Ane dete the| sadA satya bolate the| unheM sAMsArika viSaya-bhoga aura lAlasA apanI ora AkarSita nahIM kara pAtI thii| ve sadA virakta bhAvase rahate the| __zrIvardhamAnakumAra bar3I avasthAke hogaye, para vivAha karanekI unheM tanika bhI icchA nathI / tathApi mAtA-pitAke adhika Agraha / karanepara unhoMne zAdI kara lii| jisa kanyAke sAtha unakI zAdI kI gaI, vaha bar3I sundara, suzIla aura gambhIra thii| usakA nAma 'zrIyazodA' thaa| kucha samayake pazcAt unake eka kanyA-ratnane janma liyA, jisakA nAma 'priyadarzanA' rakkhA gyaa|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA janAbhyAsa * [prathama - -- eka samaya unhoMne apane mAtA-pitAse sAdhupanA lenekI icchA prakaTa kii| yaha sunakara unheM atyanta duHkha huA aura AgrahapUrvaka putrase unhoMne kahA ki jaba taka hama jIvita haiM, taba taka Apa aisA na kro| jisako unhoMne svIkAra kara liyaa| kucha samayake bAda siddhArtha rAjA'kA dehAnta ho gyaa| zrIvardhamAnakumArake bar3e bhAI 'nandivardhanajI' zrIvardhamAnakumArako gaddIpara baiThAnA cAhate the, para unhoMne use svIkAra nahIM kiyA aura zrInandivardhanajIko hI gaddIpara baiThAyA gyaa| ___ kucha samaya bAda zrIvardhamAnakumArane dIkSA grahaNa karanekA vicAra prakaTa kiyaa| isapara zrInandivardhanake duHkhakI koI sImA na rahI aura atyanta Agrahapara unhoMne kucha samayake lie apane vicAroMko sthagita kara diyA, parantu unhoMne gRhasthImeM rahate huye sAdhu-jIvana vyatIta karanA Arambha kara diyaa| isa prakAra unhoMne eka varSa vyatIta kiyaa| dUsare varSa unhoMne svarNa-mudrA kA dAna denA prArambha kara diyaa| bAdako bar3e samArohake sAtha lAkhoM strI-puruSoMke samakSa paJcamuSTI lauMca kiyA aura sAdhu-jIvana grahaNa kiyA arthAt Ajase maiM kisI bhI prakArakA pApa karma, mana, vacana aura kAyase nahIM karUMgA aura sampUrNa rUpase apanI zrAtma-zuddhi karU~gA / isa samaya inakI Ayu 30 varSakI thii| mahAtmA to bahuta ho cuke haiM, para zrIvardhamAnasvAmIse bar3hakara bahuta kama huye haiN| unhoMne sAdhupanA dhAraNa karate hI bahuta kar3e
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 35 tapa karanA prArambha kara diyA arthAt kisI samaya do upavAsa* kisI samaya cAra upavAsa, kabhI pandraha, kabhI bIsa upavAsa kara DAlate the / yahIM taka nahIM, unhoMne chaha-chaha mahIneke kaI upavAsa kiye / ina upavAsoMke samaya zrIvardhamAnasvAmI ekAnta sthAna jaise-jaMgala, guphA AdimeM dhyAna lagAkara khar3e rahate the| daMza, maMzaka, bicchU, bhramara Adike upasargoko bar3I zAntise sahate the| sarpake kATaneke upasargako, gvAle dvArA kAnameM DhU~sI huI ThuioMkI pIr3Ako, kuttoM dvArA kATI jAne aura nAnA prakArakI dUsarI bar3I-bar3I ApattiyoMko bar3I zAnti aura dhairya ke sAtha sahana kiyA thaa| isIse unakA nAma 'mahAvIra' pdd'aa| bhagavAn mahAvIrane sAr3he bAraha varSameM sirpha sAr3he tIna varSa AhAra grahaNa kiyaa| zeSa samayako tapasyAmeM vyatIta kiyaa| bAdameM unhoMne zukla dhyAna dhyAte huye zubha ghar3ImeM kevalajJAnakI prApti kii| *loga samajhate haiM ki upavAsa use kahate haiM ki jisameM khAne-pInekA koI padArtha nahIM khAyA jAtA hai, agara z2arUrata hotI hai to sirpha garma pAnI pI liyA jAtA hai| lekina upavAsakA yaha artha nahIM hai| upavAsakA artha hai "kaSAyaviSayAhAra-tyAgo yatra vidhIyate / upavAsaH sa vijJeyaH,zeSa laGghanakaM viduH // " arthAt-kaSAya, viSaya aura aAhArakA tyAga jisa vratameM kiyA jAya, use 'upavAsa' samajhanA cAhiye, nahIM to kevala AhAra-pAnIkA tyAga to 'laGghana' hai, upavAsa nahIM /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * prathama isake bAda unhoMne dharma-upadeza denA prArambha kiyA aura caturvidha saMghakI sthApanA kii| isase ve 'caubIsaveM tIrthaGkara' khlaaye| unhoMne apane upadezameM kahA ki hiMsAse bhare hue homahavana Adi kriyAkANDase saccA dharma nahIM hotA / dharma to kevala Atma-zuddhise hI hotA hai / jo sadguNI haiM, ve brAhmaNa haiM / jo durAcArI haiM, ve zUdra haiN| dharmakA ThekA kisI manuSya-vizeSako nahIM hai| pratyeka manuSyako dharma karanekA adhikAra hai| cAhe vaha brAhmaNa ho, cAhe cANDAla; strI ho yA puruSa / ahiMsA hI parama dharma hai / jisakI AtmAkA pUrNa vikAsa ho jAtA hai, vahI paramAtmA bana jAtA hai| mahAvIra bhagavAnke vaizAlI-pati cer3A mahArAja, rAjagRha-pati zreNika aura unake putra kauNika Adi rAjA, Ananda tathA kAmadeva Adi bar3e seTha sAhUkAra, zakaDAla tathA Dhaka Adi kumhAra Adi bahutase ziSya the| mahAvIra bhagavAnne ahiMsAkA rahasya samajhAyA aura saMsArako jJAna aura sacce tyAgakA bhAratavarSa meM phira prakAza dikhA diyA / bhagavAna mahAvIra vicarate-vicarate pAvApurImeM padhAre / vahA~ bahutase rAjA loga va gRhastha bhagavAnke darzanoMko Aye / unhoMne apanI amRta vANIse upadeza diyA / bhagavAnkA yaha antima upadeza thaa| bAdameM ve kAtika badI 15 vIMkI rAtako nirvANapadako prApta hue / isa prakAra saMsArakA sUryAsta huzrA / isa samaya bhagavAnkI umra 72 varSakI thii| mahAvIra bhagavAn 30 varSa gRhastha avasthAmeM rahe aura 42 sAdhu avasthAmeM / kucha samaya pUrva anya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 37 dharmAvalambI jaina-dharmako eka kAyaroMkA dharma samajhA karate the aura usake anuyAyiyoM ko popa athavA bhIru kahA karate the / para hama jainiyoMko mahAtmA gA~dhIjIko koTizaH dhanyavAda denA cAhiye ki unhoMne apanI samAjake mukhako ujvala kara diyA aura batA diyA ki ahiMsAmaya dharma zUravIroM athavA bahAduroMkA hai| Aja usane na sirpha bhAratavarSa meM, balki samasta duniyAM meM ahiMsAkI chApa DAla dI hai aura siddha karake batA diyA ki agara saMsArakA nistAra athavA uddhAra ho sakatA hai to kevala eka ahiMsAmaya siddhAnta hI mArga hai / hama jainiyoMko vattamAna Andolana se sabaka sIkhanA cAhiye aura AtmavizvAsa lAkara satyapara arUr3ha rahanA cAhiye / merA yaha khyAla hai ki aba janatA ahiMsA ke siddhAntako avazya mAna gaI hai, para hama jainiyoMke kAryoM ko dekhakara usake hRdaya meM avazya saMdeha ho sakatA hai / merI apane jainI bhAiyoMse yahI prArthanA hai ki unheM mahAvIra bhagavAn ke jIvana se ahiMsAkA sabaka lenA cAhiye aura apane jIvanakA usIke anusAra banAnA cAhiye / cauthA ArA eka sAgaropama meM 42000 varSa kama kAlakA hotA hai| isa cauthe AremeM 11 cakravartI hue / unake nAma, pitAkA nAma, mAtAkA nAma, strIkA nAma, AyuSya, avagAhanA, aura gati nimna prakAra haiM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ naM0 nAma pitAkA nAmamAtAkA nAma strIkA nAma AyuSya avagAhanA gati sumati rAjA maghavAn vijaya rAjA sanatkumAra samudra rAjA zAntinAtha vindusena kunthunAtha suraNya rAjA arahanAtha sundakhar3a rAjA subhUmi pAmata rAjA mahApadma / kIrtivIrya rAjA hariSeNa mahAhari rAjA jayasena padma rAjA | jayavatI zrIbhadrA 72 lAkha pUrva | bhadrArAnI sunandA 6 lAkha varSa | zivArAnI zrIratnA | 3 lAkha varSa acirArAnI zrIvijayA 1 lAkha varSa zrIdevIrAnI / zrIkanhazrI / 66000 varSa devIrAnI zrIsurazrI 84000 varSa jAlIrAnI zrIpadmazrI / 60 hajAra varSa tArArAnI zrIsundarI 30 hajAra varSa | zrIdevI 10 hajAra varSa vaprArAnI zrIlakSmI 3 hajAra varSa cUlasIrAnI zrIkurumatI 700 varSa 45 dhanupa mokSa 42 dhanuSa 41 dhanuSa 40 dhanuSa 35 dhanuSa 30 dhanuSa * jelameM merA jainAbhyAsa * naraka merArAnI 20 dhanuSa 16 dhanuSa 12 dhanuSa dhanuSa mokSa , brahmadatta brahma rAjA [prathama
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthe Are meM baladeva huye, unake nAma, pitA-mAtA ke nAma, Ayu, rAjadhAnI aura gati nimna prakAra haiM naM0 nAma 4 suprabha 5 sudarzana 1 zracala 2 vijaya brahma rAjA 3 bhadra ( sudharma ) rudra rAjA soma rAjA ziva rAjA sahasra rAjA zrAnanda (nandamitra) pitA nandana (nanda sena) padmaratha (rAma) balabhadra prajApati pradeza rAjA dazaratha rAjA vasudeva rAjA mAtA bhadrA rAnI subhadrA rAnI suprabhA rAnI sudarzanA rAnI vijayA rAnI vijayaMtI rAnI jayantI rAnI pravrajitA rAnI rohiNI rAnI zrAyu 86 lAkha varSa varSa 76 lAkha 66 lAkha varSa 55 lAkha varSa 17 lAkha varSa 85 hajAra varSa 65 hajAra varSa 15 hajAra varSa 12 sau varSa rAjadhAnI potAnapura dvArAvatI "" "" ambapura cakrapura vANArasI rAjagRha mathurA gati mokSa " 39 19 "" "3 " 99 brahmadeva loka khaNDa] janadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 36
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthe Are meM nava vAsudeva huye / unake nAma Adi nimna prakAra haiM nAma mAtA pitA Ayu rAjadhAnI gati - - 84 lAkha varSa potAnapura , sAtaveM naraka | chaThe naraka varSa dvArAvatI tripRSTa / prajApati rAjA dvipRSTa brahma rAjA svayambhU | rudra rAjA puruSottama soma rAjA puruSasiMha zava rAjA 6 / puDarIka sahasra rAjA puruSa datta / agneza lakSmaNa | dazaratha | vasudeva rAjA mRgAvatI rAnI padmAvatI rAnI puDhavI rAnI sItA rAnI ambA rAnI lakSmaNA rAnI sukhavatI rAnI sumitrA rAnI / devakI rAnI 60 lAkha varSa 30 lAkha varSa 10 lAkha varSa 15 hajAra varSa 56 hajAra varSa 11 hajAra varSa 1 hajAra varSa * jelameM merA jainAbhyAsa * ambapura cakrapura vANArasI pAMcaveM naraka rAjagRha | cauthe naraka | mathurA tIsare naraka [pratha - -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ . khaNDa ] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 41 cauthe Are - meM nava prativAsudeva hue unake nAma isa prakAra haiM1 - sugrIva (azvagrIva), 2 tAraka, 3 meruka, 4 madhukaiTabha, 5 nizumbha, 6 balI, 7 praharaNa, 8 rAvaNa aura 6 jarAsaMdha | pA~cavA~ ArA--isa ArekA nAma duSSamA ArA hai, arthAt isameM kevala duHkha hI hotA hai / mahAvIra bhagavAn ke nirvANake tIna varSa sAr3he sAta mahIne pIche pA~cavA~ ArA lagA hai| isa AremeM manuSyoMke saMgaThana, Ayu, bala, vIryya, puruSArtha aura tamAma padArthoM meM cauthe Arake muqAbile meM eka bahuta bar3I nyUnatA ho gaI hai / yaha ArA 21 hajAra varSakA hotA hai| isa AremeM dasa bAtoM kA sarvathA lopa ho jAtA hai -1 kevalajJAna, 2 manaH payyeva jJAna, 3 avadhijJAna, 4 parihAravizuddha caritra, 5 sUkSmasAMprAya cAritra 6 yathAkhyAtacAritra, 7 pulAka-labdhi = AhAraka zarIra, 6 kSAyikasamyaktva aura 20 jinakalpI sAdhu / zrAja vakrama saMvat 1986 taka isa AremeM karIba 2462 varSe vyatIta ho cuke haiN| 5 ---- chaThA ArA - isa ArekA nAma duSSamA- duSSamA ArA hai| isameM duHkha meM duHkha utpanna hote haiN| isa AremeM pA~cave ArekI apekSA bahuta choTe kada vAle, kama umra, kurUpa, kamajora aura puruSArtha hIna manuSya hoMge aura aiza-ArAma ke sAre sAmAna naSTa ho jAya~ge / loga gufAoM aura z2amIna ke nIce ghara banA kara raheMge / hara prakAra ke khAne-pIne va ArAmakA duHkha milegaa| isa AremeM manuSyoM ke
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 * jela meM merA jainAbhyAsa * [prathama .. .... . - - - - karma pazuoMke tulya hoNge| mara kara burI gatiko prApta hoNge| yaha pArA bhI 21 hajAra varSakA hI hogaa| isa prakAra apasarpiNIke chaha AroMkA varNana huA / ina chaha AroMmeM 10 kroDAkor3akA samaya lagatA hai| aba utsarpiNIke chaha AroMkA varNana karate haiM / utsarpiNI arthAt ulTI sapiNI / isakA matalaba yaha hotA hai ki isakA pahalA zrArA apasarpiNIke chaThe Arake anusAra hotA hai| dUsarA ArA pA~caveM Areke, tIsarA pArA cauthe Areke, cauthA ArA tIsare Areke, pA~cavA~ aArA dUsare Areke aura chaThA ArA pahale pAreke samAna hotA hai| apasarpiNIke Are utsarpiNIke Are 1 sukhameM sukha 6 sukhameM sukha 2 sukha 5 sukha 3 sukhameM duHkha 4 sukhameM duHkha 4 duHkha meM sukha 3 duHkhameM sukha 5 duHkha 2 duHkha 6 duHkhameM duHkha 1 duHkhameM duHkha utsarpiNIkA saMkSepameM varNana isa bhAMti haipahalA bhArAH-isameM duHkhameM duHkha hotA hai| isameM manuSyoM / aura vastuoMkI vahI nyUnatA hotI hai, jo apasarpiNIke chaThe , bAremeM hotI hai| 0
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaeDa] * jainadharmAnusAra jainadharmakA saMkSipta itihAsa * 43 - - - - -- dUsarA ArAH-isameM duHkha hotA hai| isameM pahale Are kI apekSA kucha acchI avasthA hotI hai arthAt apasarpiNI ke pAMcaveM Areke sadRza avasthA hotI hai| tIsarA ArA:-isameM duHkhameM sukha hotA hai arthAt duHkhameM kabhI kabhI koI sukha ho jAtA hai, nahIM to adhikatara duHkha hI hotA hai| isa ArekI avasthA apasarpiNIke cauthe Areke samAna hotI hai / isameM teIsa tIrthakara, gyAraha cakravartI, nava vAsudeva, nava baladeva, nava prativAsudeva hote haiN| ___ cauthA ArAH-isameM sukhameM duHkha hotA hai| arthAt isa bAremeM adhikatara sukha hotA hai aura mAmUlI duHkha hotA hai / isa ArekI vyavasthA apasarpiNIke tIsare Areke samAna hotI hai| isa bAremeM 24 veM tIrthakara aura 12 veM cakravartI hote haiN| pAMcavA~ ArAH-isa bAremeM sukha hI sukha hotA hai| isa ArekI vyavasthA apasarpiNI ke dUsare Areke samAna hotI hai| chaThA ArA:-isa bAremeM sukhameM sukha hotA hai| isa ArekI vyavasthA apasarpiNIke pahale pAreke samAna hotI hai| isa prakAra utsarpiNImeM bhI 10 kroDAkor3a sAgarakA samaya lagatA hai / isa prakAra 10 kroDAkor3akI apasarpiNI aura 10 kroDAkor3akI utsarpiNIko milA kara 20 kroDAkor3a sAgarakA eka kAlacakra hotA hai| yaha kAla-cakra bharata-kSetra meM phiratA hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIrake bAdakA jaina-itihAsa jase karIba 2500 varSa pUrva jaba bhagavAna mahAvIra Satist bhAratavarSa meM apanA kalyANakArI upadeza de rahe the, usa samaya AjakI taraha pracArake itane sAdhana na the| usa samaya lekhana-kalA to pracalita thI, para usakA upayoga adhikatara vyAvahArika kAmoM meM hI kiyA jAtA thA / AtmArthI loga bhagavAn kA upadeza zravaNa karane jAte the| vahA~ jo kucha ve sunate the, usameMse mukhya-mukhya bAteM hRdayaMgama kara liyA karate the| isake atirikta mahAvIra bhagavAnake samayameM aura unake saikar3oM varSa bAda taka AcArya apane ziSyoMko sUtroM ke pATha kaNTha karA diyA karate the| usI prakArakI prathA aba taka jaina sAdhuoMmeM pAI jAtI hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki jaina samAjameM itihAsa likhanekI prathA bahuta kama thii| jo kucha prAcIna itihAsa pAyA jAtA hai, vaha sAdhuoMkI paTTAvaliyoMse milatA hai| isake atirikta bauddha-granthoM, zilAlekhoM aura jina-pratimAoMparase hI bahuta sA itihAsa mila sakatA hai| ___ mahavIra bhagavAna ke samayameM aura unake bAda aneka rAjAoM aura aneka rAjAoMke maMtriyoMne jainadharmakI prabhAvanA, pracAra Adi karane meM koI kasara nahIM rakkhI thii| rAjA zreNika, rAjA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhagavAn mahAvIrake bAdakA jaina-itihAsa * 45 kauNika aura candrapradyota zrAdine jainadharmakI bar3e utsAha va samArohake sAtha prabhAvanA kI thii| inako mahAvIra bhagavAnake paramabhakta honekA sammAna prApta thA / 'samprati' nAmakA rAjA pakkA jainI thaa| usane anArya deza, jaise-kAbula, bilocistAna Adi dezoMmeM jainadharmakA pracAra karAyAthA, jisameM bahuta kucha saphalatA milI thii| rAjA AmazilAdityane sampUrNatayA jainadharmake gauravakI rakSA kI thii| antameM jaina rAjA bana rAja, siddharAja aura kumArapAla Adine Ama ghoSaNA karAkara ahiMsA dharmakA pracAra karAyA thaa| inake atirikta aneka pratApI rAjamantrI, jaise-zakaDAla, vimala, udayana, vAgbhaTTa, vastupAla, tejapAla Adine ahiMsA dharma phailAnekA prazaMsanIya udyoga kiyA thA, jinakA vaibhava samasta bhAratavarSameM phailA huA thaa| idhara eka ora vIra prabhuke dvArA protsAhita jainadharmane aiseaise vIra Arya dharmarakSaka rAjAoM va maMtriyoMko utpanna kiyA thA aura dUsarI ora usane aise-aise saccaritra aura pratApI jainAcAryoMko janma diyA ki jinhoMne apane agAdha pANDityakA paricaya dekara jagatako Azcarya meM DAla diyA hai| unake racita grantha Aja bhI saMsArako AzcaryameM DAla rahe haiN| itanA hI kyoM, unhoMne aise-aise asAdhAraNa kArya kiye haiM ki jinakA karanAsAmAnya manuSyakI to bAta hI kyA hai, acche-cche zakti-sampanna manuSyoM keliye bhI duHsAdhya hai / jaise mauryavaMzIya samrATa candraguptako prati
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [prathama bodha karane vAle caudaha pUrvadhArI zrobhadrabAhu svAmI; caudahasau cavAsIla granthoMkI racanA karane vAle haribhadrasUri; pA~casau granthoMkI racanA karane vAle umAsvAti vAcaka; rAjapUtAnemeM hajAroM kSatriyoM / ko, jo vartamAna samayameM osavAla jAtike nAmase prasiddha haiM, jaina banAne vAle ratnaprabha sUri; AmarAjAke guru honekA sammAna prApta karane vAle vappa bhaTTi, mahAn camatkAriNI vidyAoMke zrAgAra yazobhadra sUri aura kumArapAlake samAna rAjAko upadeza dekara aThAraha dezoMmeM jIva-dayAkA ekachatra rAjya sthApana karane vAle kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryake samAna mahAn pratApI jainAcArya rUpI ratnoMko bhI isI bhArata vasundharAne prasava kiyA thaa| bhagavAn mahAvIrake nirvANake cauMsaTha varSa bAda taka bhAratavarSa meM kevalajJAnI zrIjambU svAmI upasthita the| jaina zAstroMmeM aisA kathana hai ki zrIjambU svAmIke nirvANake pazcAt dasa bAtoMkA viccheda-abhAva ho gayA / jo isa prakAra haiM-manaHparyayajJAna, paramAvadhi, pulAkalabdhi, AhArakazarIra, kSAyikasamyaktva, jinakalpI, kevalajJAna, yathAkhyAtacAritra, sUkSmasAparAyacAritra, prihaarvishuddhicaaritr| prakRtike bhayaGkara prakopase hamAre sAhityako bar3A bhArI nukasAna phuNcaa| zrIhemacandrAcArya apane paraziSTa parvameM likhate haiM ki bhagavAna mahAvIrake nirvANake bAda dUsarI zatAbdImeM; jaba ki
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * bhagavAn mahAvIrake bAdakA jaina-itihAsa * 47 Arya zrIsthUlabhadra vidyamAna the, usa samaya dezameM eka sAtha mahAbhISaNa bAraha duSkAla pdd'e| usa samaya sAdhuoMkA saMgha apane nirvAhakeliye samudra ke samIvartI pradezoMmeM calA gyaa| vahA~ sAdhu apane nirvAhakI pIr3Ake kAraNa kaNThastha rahe hue zAstroMko guna na sake, jisa kAraNa ve zAstroMko bhUlane lge| jaba yaha bhISaNa akAla miTa gayA, taba pATalIputrameM sAre saMghakI eka bar3I sabhA kI gii| jisameM jisa-jisako jo-jo sUtra va zAstra smaraNa the, ve ikaTTha kiye gye| usake anusAra gyAraha aGgoMkA to anusaMdhAna huA, para 'dRSTivAda' nAmakA bArahavA~ aGga to bilkula visarjana ho gyaa| inake bAda phira vIra nirvANakI pA~cavIM aura chaThI zatAbdImeM arthAt zrIskandilAcArya aura bajrabAhu svAmIke samayameM usI prakArake bAraha bhISaNa duSkAla isa dezameM phira par3e, jisake kAraNa sAdhu annakeliye bhinna-bhinna sthAnoMpara bikhara gaye, jisase zratakA grahaNa, manana aura cintana na ho sakA / phala yaha huA ki jJAnako bahuta hAni pahu~cI / jaba prakRtikA kopa zAnta huA, dezameM sukAla aura zAntikA prArdubhAva huA, taba mathurAmeM zrIskandilAcAryake sabhApatitvameM punaH sAdhuoMkI eka mahAsabhA huI / usameM jina-jinako jo-jo smaraNa thA, vaha saMgraha kiyA gyaa| isa duSkAlane bhI hamAre jaina sAhityako adhika dhakkA phuNcaayaa|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 * jela meM merA jainAbhyAsa * [prathama ina do bhayaGkara vipattiyoMko paidA karake hI prakRtikA kopa zAnta nahIM huaa| usane aura bhI adhika niSThuratAke sAtha vIra nirvANakI dasavIM zatAbdImeM isa jarjarita dezake Upara apanA cakra claayaa| phira bhayakara duSkAla pdd'aa| isa vAra to kaI bahuzrutoMkA avasAna honeke sAtha-sAtha pahileke jIrNa-zIrNa rahe hue zAstra bhI chinna-bhinna ho gye| usa sthitiko batalAte hue 'samAcArizataka' nAmaka granthameM likhA hai ki vIra sambat 180 meM bhayaGkara duSkAlake kAraNa bahutase sAdhuoM aura bahuzrutoMkA viccheda ho gyaa| taba zrIdevardhigaNI kSamAzramaNane zAstra bhaktise prerita hokara bhAvI jana-samAjake upakArakeliye saba sAdhuoM ko vallabhipurameM ikaTThA kiyA, aura unake mukhase smaraNa rahe hue sUtroM va zAstroMke pAThoMko saGgaThita kara pustakArUr3ha kiyaa| isa prakAra sUtra-granthoMke kartA zrIdevardhigaNI kSamAzramaNa kahalAte haiN| aba hama apane bandhuAMkA dhyAna isa ora dilAnA cAhate haiM ki jainadharmAvalambiyoMkI ApasakI kalaha athavA phUTane kisa kadara bar3A dhakkA jainadharmako pahu~cAyA hai| ___ mahAvIra bhagavAnke samayameM kaI vyaktiyoMne apane mAna kaSAyavaza apanI-apanI judI sampradAyeM claaiiN| jaise-gozAla Adi ne, para bhagavAnke atizaya prabhutAse ve sAre sampradAya unhIM kI maujUdagImeM samApta ho cuke the| bhagavAn mahAvIrake nirvANa
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * bhagavAna mahAvIrake bAdakA jaina-itihAsa * 46 ke samaya jainasamAja eka susaMgaThita, sundara aura udAra dala thaa| jisameM lAkhoM zrAvaka, zrAvikAyeM aura hajAroM sAdhu va sAdhviyA~ thiiN| inake alAvA karor3oM janatA sAmAnya rItise jainadharmako mAnane vAlI thii| ___ bhagavAn mahAvIrake nirvANake tIsarI yA cauthI zatAbdIke anumAna anudAra jaina samAjameM kucha matabheda par3anA prArambha hogayA, jo dinoMdina bajAya ghaTaneke kucha bar3hatA hI gyaa| bhagavAnke nirvANakI chaThI zatAbdImeM mathurAmeM eka sabhA huii| usa sabhAmeM jaba nirgranthoMke vastra pahanane yA na pahananekA prazna upasthita huA, usI samaya vahA~para do dala ho gye| eka ne to samayakI paristhitike anukUla vastra pahananekI vyavasthA dI aura dUsarene nagna rhnekii| aise vivAdagrasta samayameM dIrghadarzI skandilAcAryane bar3I hI buddhimAnIse kAma liyaa| unhoMne na to namatAkA aura na vastra-pAtra-vAditAkA hI samarthana kiyA / pratyuta donoMke bIcameM ucita nyAya diyaa| unhoMne kahIM bhI sUtroMmeM jinakalpa, sthavirakalpa, zvetAmbara tathA digambarakA ullekha nahIM kiyaa| phira bhI usa samaya pratyakSa rUpase udAra jainasamAja do daloMmeM vibhakta ho hI gyaa| isa prakAra eka pitAke do putra apanA hissA baoNTakara alaga-alaga ho gye| pitAke gharake bIca meM dIvAra banAnA prArambha kara diyaa| donoM sampradAya mahAvIrako apanI-apanI sampatti
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [prathama - banAkara jhagar3ane lge| yaha udAra jaina samudAya anekAntavAda aura apekSAvAdake mahAn siddhAntako bhUlakara donoM ApasameM phAga khelane lge| eka dUsareko parAsta karanekeliye donoMne varddhamAnakA nAma de-dekara kucha judA-judA zAstroMkI bhI racanA kara lii| aba loga jaina dharmake udAra siddhAntoMko bhUlakara unhIM tattvoM ko pakar3akara baiTha gaye, jahA~para donoMkA mata-bheda hotA thaa| eka sAdhu yadi nagna rahakara apanI tapazcaryAko ugra karane kA prayatna karatA to zvetAmbariyoMkI dRSTimeM vaha muktikA pAtra hI nahIM ho sakatA; kyoMki vaha to jinakalpI hai aura jinakalpI ko mokSa hai hI nhiiN| isI prakAra yadi eka sAdhu eka adhovastra pahanakara tapazcaryA karatA hai to digambariyoMkI dRSTise vaha mukti kA hakna kho baiThatA hai; kyoMki vaha parigrahI hai aura parigrahako chor3e binA mukti ho hI nahIM sktii| isa prakAra anekAntavAdakA samarthana karanevAle ye loga saba mahAn tattvoMko bhUlakara svayam ekAntavAdI hogye| patana apanI itanI hI sImApara jAkara na raha gyaa| svArthakA kIr3A jaba kisI chidrase ghusA ki phira vaha apanA bahuta vistAra kara letA hai| jainasamAjake kevala yahI do Tukar3e hokara na raha gaye, balki Age jAkara ina sampradAyoMkI ginatI aura bhI bar3hane lgii| svetAmbariyoMmeM bhI paraspara matabheda hone lagA,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * bhagavAn mahAvIrake bAdakA jaina- itihAsa * idhara digambarI bhI isase zUnya na rahe / kucha hI samaya bAda isameM bhI upazreNiyA~ dRSTigocara hone lagIM, jinakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai / 51 wourt vI0 saMvata meM zvetAmbarI logomeM 'caityavAsA' nAmaka dalakI utpatti huii| vI0 saM06 meM unameM 'brahmadvIpika' nAmake navIna saMpradAyakA Arambha huA / vI0 saM0 1446 meM 'vaTa' gaccha kI sthApanA huii| vI0 saM0 1676 meM 'kharatara ' gaccha kI sthApanA huI / vI0 saM0 1755 meM 'tapA' gacchakI sthApanA huI / vI0 saM0 2032 meM 'kaTuka' matakI sthApanA huI / vI0 saM0 2040 meM 'vIjA' matakA Arambha huA / vI0 saM0 2042 meM pArzvacandrasUrine apane pakSakI sthApanA kii| vI0 saM0 1678 meM 'lUkA' gaccha kI sthApanA aura 2003 meM usake sAdhusaMghakI sthApanA huI / isa vRkSameMse sthAnakavAsI, terApaMthI, bhIkhApaMthI, tIna thoI vAle, Adi kaI zAkhAe~ tathA cautha paMcamIkA jhagar3A, adhika HTET gar3A, Adi kaI matabheda vAlI zAkhAupazAkhA nikala par3IM aura Apasa meM pUrI taraha lar3ane lagIM / idhara digambariyoM meM bhI mata-matAntaroMkA bar3hanA Arambha huaa| jaise - drAvir3a saMgha, vyApanIya saMgha, kASThA saMgha, mathurA saMgha, bhillaka saMgha, terA pantha, bIsa pantha, tAraNa pantha, bhaTTAraka prathA Adi aneka zAkhA-upazAkhA inameM bhI pracalita hokara Apasa meM lar3ane lagIM /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [prathama ___ gharake Apasake jhagar3oMke alAvA anya dharma vAloMne bhI jainadharmapara vAra karanA prArambha kara diyA thaa| kAraNa ki jaba gharameM vaimanasya hotA hai to bAhara vAloMko sahaja meM eka acchA maukA hAtha laga jAtA hai| isIke anusAra vikrama saMvat 700 ke lagabhaga zrIzaMkarAcAyya hue, jinhoMne jainadhamake sAtha eka bar3A bhISaNa vAda-vivAda prArambha kara diyaa| inhoMne apane ziSya rAjA dvArA jainasAdhu, gRhastha va sAhityapara bar3A dabAva girvaayaa| go isake dvArA jainadharmako kAfI dhakkA lagA, para vaha kisI sUratameM dabA nhiiN| bAdameM kaI zatAbdI taka janadharmAcArya aura zaMkarAcArya ke maThadhAriyoM meM samaya-samayapara vAda-vivAda calatA rhaa| ___ yahA~ ye saba vAda-vivAda cala hI rahe the ki inhIM dinoM arthAt vikrama saMvat 1100 ke lagabhaga bhAratavarSameM uttarakI orase mahamUda gaz2anavI aura muhammada gaurI Adike hamale hone bhI prArambha ho ge| jinhoMne apanI krUratAse bhAratakI samasta prajAko trasita karanA prArambha kara diyaa| inake bAda aneka turkoM va paThAnoMne samaya samayapara bhAratavarSapara hamale karanA prArambha kara diyaa| jinakA mukhya siddhAnta hinduoMko islAmadharma svIkAra karAnekA thaa| ina hamalA karane vAloMne na sirpha AdamiyoMko katla kiyA aura unakA dhana lUTA, balki hinduoM, jainiyoM aura bauddhoMke mandiroM va stUpoMke Tukar3e-Tukar3e
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ aeraturveda .. . khaNDa] * bhagavAn mahAvIrake bAdakA jaina-itihAsa * 53 kara DAle; unakI mUrtiyoMkA aGga bhaga kara DAlA; jaina sAdhuoM, bauddha bhikSukoM aura pujAriyoMko burI taraha katla kiyA; mandiroMke bhaMDAroMko lUTA aura bhaNDAroMmeM Aga lagAkara anthoMko svAhA kara diyaa| isa prakArakI avasthA sau-pacAsa varSa nahIM rahI, balki saikar3oM varSoM taka yAnI pandrahasauke antameM aura solahasau ke prArambha taka calatI rahI / ina tamAma hamale, mArakATa va ApattiyoMse jainadharmake sAdhuoM, gRhasthoM, mandiroM va sAhityako bar3A dhakkA va nukasAna pahu~cA / isa musIbatake samayameM jo kucha sAdhu va muni bace, ve paMjAba, baMgAla, bihAra va madhya bhAratavarSase vihAra karake gujarAta aura rAjapUtAnekI ora padhAra ge| ... san 1016 se san 1550 taka bhAratavarSakI kyA rAjanaitika, kyA sAmAjika, kyA vyApArika, kyA dhArmika, sabhI vyavasthAe~ bahuta burI rhiiN| isakA kAraNa sirpha yahI thA ki isa pA~casau varSake samayameM kisIkA sthAyI rAjya nahIM huaa| isake atirikta Aye dina uttarakI orase hamale huA karate the, aura ina musalima bAdazAhoMmeM bhAratavarSake tamAma dharmoke khilApha bar3A dveSa thaa| isa kAraNa ina pA~casau varSameM sadA mArakATa, jorajulma vagairaha hI huA kare / jaba bAdazAha akabarane bhAratavarSa kI hukUmatako apane hAthameM liyA, taba thor3I-sI zAnti yahA~
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [prathama SA -A . ......... .. - sthApita huI, aura janatAko thor3I tasallI milI / usa samaya samAja, vyApAra aura dharmoM kI vyavasthA bhI kucha ThIka huii| akabara bAdazAhako dhArmika vArtAlApakI bar3I ruci thii| vaha eka aisA dharma calAnA cAhatA thA, jisameM ki hindU, musalamAna, jainI, kRzciyana Adi saba mila jAya~ / usI ke anusAra usane 'dIne-ilAhI' nAmake dharmakI sthApanA kI thii| para vaha usIke jIvana taka kAyama rahA, aura bAdameM naSTa ho gyaa| jaisA ki hama Upara batA cuke haiM ki akabara bAdazAhako dhArmika mAmaloMse bar3I dilacaspI thI, usIke anusAra usakI icchA hIravijaya sUrise milanekI huii| usake anusAra hIravijaya sUri gujarAtase vihAra kara fatehapura sIkarImeM bAdazAhase mile / unakA bAdazAhapara bar3A asara par3A / unhoMne jIvadayAkA kAphI pracAra kraayaa| tIrtha sthAnoMpara jo kara lagAyA, use mApha kraayaa| jo Taiksa hinduoMse jajiyAke nAmase vasUla kiyA jAtA thA, use mApha kraayaa| isake alAvA bAdazAhako varSameM kaI mahIne mA~sa khAneke tyAga kraaye| isake alAvA unhoMne jIvadayA sambandhI kaI paTTe niklvaaye| isa samayameM jainadharma avazya camakA aura kAfI janatAne isa dharmako aGgIkAra kiyaa| vIra nirvANakI dUsarI zatAbdIke antameM jainasamAjameM dveSa aura kalahakI bhAvanAe~ bar3hane lagI aura loga aise samayakI rAha dekhane lage ki jaba ve jAhira rUpase alaga ho jaay| vIra
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * bhagavAn mahAvIrake bAdakA jana-itihAsa * 55 - - anvar nirvANakI chaThavIM zatAbdImeM mathurAmeM dIrghadarzI skandilAcAryakI adhyakSatAmeM eka bar3I sabhA huI, jisameM unhoMne to anekAntavAdake anusAra donoM pakSoMko ThIka batAyA, para usI samayase donoM samAja arthAt zvetAmbara aura digambara pratyakSa rUpameM vibhakta ho gii| digambara saMpradAyameM bhI ekase eka bar3e vidvAn va tyAgI muni Adi huye / jaise-bhadrabAhu svAmI nimittajJAnake dhAraka hue| unake ziSya dharasena hue, jinhoMne kaI grantha likhe / vi0 saM0 735 ke karIba drAvir3a dezameM 'dakSiNa mathurA' nAmakI eka nagarI thI, jisako Ajakala 'madurA' kahate haiM, usakA rAjA zrIrAjamalla thA / usakA pradhAna mantrI zrIcAmuNDarAya bhI eka pakkA jaina thaa| inake samayameM zrInemicandra svAmI huye, jinhoMne aneka grantha likhe| ve eka dhuraMdhara vidvAn the / Apake upadeza se rAjAne 150000 dInAroMke gA~va zrIgomaTTasvAmIke mandira kI sevA Adikeliye pradAna kiye the / zrInemicandrAcAryane gomaTTasAra, labdhisAra, trilokasAra Adi aneka paramAdaraNIya siddhAnta granthoMko racA hai| zrIabhayanandijI, zrIvIranandijI zrIindranandijI aura kanakanandijI Adi usa samaya bar3e bar3e prAcArya hue| zrIabhayanandijIke race hue bRhajjanendra vyAkaraNa, gomaTTasAra TIkA, karmaprakRtirahasya zrAdi aneka grantha isa samaya upalabdha haiN| inake atirikta aura bhI aneka vidvAn huye|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [prathama HOM . . . jaise-siddhasena divAkara, vidyAnanda, bhaTTAkalaka, mAghanandi, guNanandi, jinasena svAmI, guNabhadra bhadanta, svAmI samantabhadrAcArya aadi| jainadharmapara aura usake sAhityapara prakRtine duSkAloM dvArA bar3A dhakkA phuNcaayaa| vidharmI dvArA yAnI zaMkarAcAryajI tathA unake ziSyoM dvArA isa dharmapara bar3e bar3e AghAta kie gaye / turko-paThAnoM ke hamaloM aura lUTa-mArane jainadharmako bar3A AghAta phuNcaayaa| ina saba bAtoMkA udAra jainadharmane bar3I sahanazIlatA aura bar3I vIratAse mukAbilA kiyaa| para jainadharmAvalambiyoMkI ApasakI phUTane ise bar3A jabaradasta nukasAna phuNcaayaa| kyoMki yaha kahAvata prasiddha hai ki khetameM upaje saba koI khAya, gharameM upaje ghara baha jAya / ' usIkA yaha pariNAma Aja dRSTigocara hotA hai ki mahAvIra bhagavAn aura unake nirvANake saikar3oM varSa bAda taka bhAratavarSa meM jainiyoM kI karor3oM saMkhyA thI aura bar3e bar3e rAjA aura raIsa isa dharmake mAnane vAle the| para ApasakI phUTa, jisane jainadharmake sAhitya va jJAna aura usake samudAyako bahuta bar3A nukasAna pahu~cAyA hai, usane aAja bIsavIM zatAbdI taka bhI isa samAjakA pIchA nahIM chor3A hai| jaba ki samasta bhAratavarSake dharmAvalambI, jaise-hindU, sikkha, AryasamAjI, kRzciyana, musalamAna Adi bharasaka milanekA prayatna kara rahe haiN| vartamAna samayameM bhAratavarSake tamAma vidvAnoM aura aguAoM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * bhagavAna mahAvIrake bAdakA jaina-itihAsa * 57 kA yaha kathana va mantavya hai ki isa samaya bhAratavarSake tamAma dharmAvalambiyoMko bajAya ApasameM dveSa aura jhagar3A karaneke dUdha aura zakkarake samAna mila jAnA caahiye| isase inakA yaha matalaba nahIM ki sabako apane dharmako chor3a denA cAhiye / saboMko apane dharmakI mAnyatA karate hue eka dUsareke sAtha prema-pUrvaka rahanA caahiye| usI avasthAmeM manuSya mAtrakI aura mukhyatayA bhAratavarSakI hara prakArakI unnati ho sakatI hai| lekina kyA kAraNa hai ki Aja mahAvIra bhagavAnke zvetAmbara, digambara, sthAnakavAsI, terahapaMthI Adi aneka putra ApasameM prema-pUrvaka milakara nahIM raha sakate ? bajAya prema-pUrvaka milakara rahane aura jainadharmakI unnati karaneke hama yaha dekhate haiM ki Aja hamAre zvetAmbara aura digambara mandira aura mUrtiyoMke pIche; sthAnakavAsI aura zvetAmbara sthAnaka, mukhavatrikA, mUrtipUjA Adike pIche; terahapaMthI aura sthAnakavAsI jIvahiMsA rokane yA na rokaneke siddhAntapara; tathA digambara digambara; zvetAmbara zvetAmbara; sthAnakavAsI sthAnakavAsI Adi bhI parasparameM jitanA kalaha bar3hA rahI haiM, jitanI sampatti dhUlameM milA rahI haiM, jitanI zaktiyA~ kharca kara rahI haiM, unakA koI hisAba nahIM hai| eka dUsareke khilApha pustakeM nikalavAnA, pemphaleTeM va noTiseM chapavAnA, peparoMmeM eka dUsareke khaNDana sambandhI aura dveSayukta lekha nikalavAnA va korToMmeM eka dUsareke khilApha
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathama creraracohnnAAAAAAAAAAD * jelameM merA jainAbhyAsa mukadamebAjI karake hajAroM nahIM, balki lAkhoM rupaye pAnIkI taraha bahA rahe haiM / ina saba prakArakI kalahoMkA kyA kAraNa hai ? jo manuSya samAja-zAstrake jJAtA haiM, ve una tattvoMko bhalI prakAra jAnate haiM, jinake kAraNa jAtiyoM aura dharmoMkA patana hAtA hai| kisI bhI dharma va samAjake patanakA Arambha usI dinase prArambha ho jAtA hai, jisa dinase kisI na kisI chidra se usake antargata svArthakA kIr3A ghusa jAtA hai / jisa dinase logoMkI manovRttiyoMke andara vikAra utpanna ho jAtA hai, jisa dinase loga vyaktigata svArtha ke yA mAna-bar3AIke phera meM par3akara apane jIvanakI naitikatAko naSTa karanA prArambha kara dete haiM yA dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhie ki jaba amuka dharma yA sampradAyake anuyAyiyoMke dila aura dimAgameM kisI prakArakA vicAra utpanna ho jAtA hai, tabhI vaha dharma yA sampradAya gar3hekI yAnI avanatikI ora jAne lagatA hai| saMsArameM dharmakI sRSTi hI isIliye huI hai ki vaha manuSya prakRtike kAraNa utpanna huI akalyANakara bhAvanAoMse manuSya jAtikI rakSA kare aura sadA manuSyako nyAya mArgako saphala banAnA sikhAve / bandhuzro ! agara yaha hama logoMkI hArdika icchA hai ki mahAvIra bhagavAnke siddhAntoMkA ghara ghara pracAra ho, . hama sacce jainadharma ke anuyAyI banakara apanI AtmAkA uddhAra kareM, ... saMsArameM jIvita jAtiyoMmeM gine jAya~, saMsArameM hamArA mAna ho,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ - khaNDa] * bhagavAn mahAvIrake bAdakA jaina-itihAsa * 56 aura hameM aihalaukika zAnti ke sAtha pAralaukika sukhakI prApti ho, to hameM cAhiye ki hama haThavAditAko chor3akara mahAvIra bhagavAn ke sacce anuyAyI bneN| jaba taka hamAre hRdayameM svArtha, ghRNA, rAga-dveSa aura bandhu-vidrohake sthAnapara paramArtha, prema, vandhutva aura sahAnubhUtikI bhAvanAe~ Adi na hoMgI; jabataka hama jar3a keliye cetanakA aura chilakekeliye miMgIkA apamAna karate raheMge; tabataka jainadharmakA, jainasamAjakA aura apanA laukika yA pAralaukika hita na kara skeNge| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhie ki Aja jaba hama bhagavAn mahAvIrake anuyAyI jainasamAjakI sthitiko dekhate haiM aura unake dvArA hone vAle karmoMkA avalokana karate haiM to usameM eka bhayaGkara viparItatA mAlUma hotI hai| aphasosa ! kahA~ to bhagavAn mahAvIrakA udAra, mahAna aura divya upadeza aura kahA~ vartamAna jainasamAja ! jina mahAvIrakA upadeza AkAza se bhI adhika udAra aura sAgarase bhI adhika gambhIra thA, unhIMkA anuyAyI jainasamAja Aja kitanI saMkIrNatAke daladala meM phaMsA huA hai ! jina vIra prabhune prANImAtrase maitrIbhAva, udAra hRdaya va prema rakhanekA udAra sandeza diyA thA; unhIMkI santAna Aja Apasa meM isa burI prakAra rAga-dveSa va lar3a-jhagar3akara duniyA~ke paradese apane astitvako sameTanekI taiyAriyA~ kara rahI hai| jisa prakAra
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * .... .... nonIAAAY ki eka lakar3ahArA jisa DAlapara baiThA huA ho, usIko kATa rahA ho, isa prakAra Aja hamArI samAja saMsArakI nigAhameM apaneko hAsyAspada banA rahI hai| ___ mujhe pUrNa vizvAsa hai ki hamAre samasta jaina bAndhava vartamAna bhAratakI sAmAjika va rAjanaitika avasthAko dhyAnameM rakhate hue aura apane aTala aura mahAn anekAntavAdake siddhAntako smaraNa karate hue prema-pUrvaka milakara raheMge aura rAga-dveSa va vaimanasya rUpI vRkSako jar3a-mUlase naSTa kara deNge| usI avasthA meM hamArI vibhAjita jainasamAja saMgaThita hokara bhagavAn mahAvIra ke divya aura mahAn siddhAntoMko saMsArako batA sakegI yAnI jainadharmakA pracAra va apanI AtmAkA sudhAra kara sakegI aura yahI manuSya-janma pAnekA sAra hai| -
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAkA svarUpa sA" zabda hananArthaka "hiMsI" dhAtuse banA hai| ra isase hiMsAkA artha "kisI prANIko mAranA yA satAnA" hotA hai| prANIko prANase rahita karaneke nimitta athavA prANIko kisI prakArakA duHkha deneke nimitta jo prayatna kiyA jAtA hai, use "hiMsA" kahate haiN| isake viparIta kisI jIvako duHkha yA kaSTa nahIM pahu~cAnA, isako "ahiMsA" kahate haiN| pataJjali-kRta yogazAstrake bhASyakAra ahiMsAkA lakSaNa * likhate hue kahate haiM: "sarvathA sarvadA sarvabhUtAnAmanarthadroha ahiMsA" arthAt saba prakArase, saba samayameM, saba prANiyoMke sAtha matrI bhAvase vyavahAra karanA-unase prema bhAva rakhanA, isIko "ahiMsA" kahate haiN| kRSNa bhagavAnne bhI gItAmeM kahA hai:"karmaNA manasA vAcA, sarvabhUteSu sarvadA / aklezajananaM proktA, ahiMsA paramarSibhiH // "
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [prathama - arthAt mana, vacana tathA karmase sarvadA kisI bhI prANIko kisI bhI prakArakA kaSTa nahIM pahuMcAnA, isIko maharSiyoMne ahiMsA' kahA hai / isI viSayako lekara svayaM bhagavAna mahAvIra kahate haiM:___ 'saba prANiyoM ko Ayu priya hai| saba sukhake abhilApI haiM; duHkha sabake pratikUla hai: vadha sabako apriya hai; saba jInekI icchA rakhate haiN| isase kisIko mAranA athavA kaSTa pahu~cAnA na caahiye|' jainadharmake tamAma AcAra-vicAra ahiMsAkI nIvapara race gaye haiN| vaise to bhAranavarpake brAhmaNa, bauddha Adi sabhI prasiddha dharma ahimAko sarvazreSTa dharma mAnate haiN| ina dharmoM ke prAyaH sabhI mahApuruSoMne ahiMsAkaM mahattva tathA usakI uccatAkA batalAyA hai, para isa tatvakI jitanI vistRta, jitanI sUkSma aura jitanI gahana mImAMsA jainadharma meM kI gaI hai, utanI zAyada dUsare kisI bhI dharmameM nahIM kI gaI hai| jainadharmake pravartakoMne ahiMsA tatva ko usakI carama sImApara pahu~cA diyA hai| ___ ve kevala ahiMsAkI itanI vistRta mImAMsA karake hI cupa nahIM ho gaye haiM, balki usako AcaraNa karake use vyAvahArika rUpa dekara bhI unhoMne batalA diyA hai| dUsare dharmomeM ahiMsAkA tattva kevala kAyika rUpa banakara hI samApta hogayA hai, para jainadharma kA ahiMsA tattva usase bahuta Age vAcika aura mAnasika hokara Atmika rUpa taka calA gayA hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * ahiMsAkA svarUpa * kucha dharmoM meM ahiMsAkI maryAdA manuSya jAti taka hI, athavA bahuta Age gaI to pazu aura pakSiyoMke jagatmeM jAkara samApta hogaI hai, para jaina-ahiMsAkI maryAdAmeM tamAma carAcara jIvoMkA samAveza honepara bhI vaha aparimita hI rahatI hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki jainakI ahiMsA vizvakI taraha amaryAdita aura AkAzakI taraha ananta hai| lakina jainadhamaka isa mahAna tattvake yathArtha rahasyako samajhane kA prayAsa bahuta hI kama logoMne kiyA hai| jainiyoMkI isa ahiMsAke viSayamaM janatAke antargata bahuta ajJAna aura bhrama phailA huA hai| ___bahutase bar3e bar3e ajaina vidvAna isako avyavahAyya, anAcaraNIya, AtmaghAtaka evaM kAyaratAkI jananI samajhakara isako rASTra-nAzaka batalAte haiN| una logoMke dila aura dimAg2ameM yaha bAta jAroM se ThasI huI hai ki jainiyoMkI isa ahiMsAne dezako kAyara aura nirvIya banA diyA hai / isakA pradhAna kAraNa yaha hai ki Adhunika jaina-samAjameM ahiMsAkA jo artha kiyA jAtA hai, vaha vAstava meM hI aisA hai| jainadhamakI asalI ahiMsAkaM tattva ne Adhunika jaina-samAjameM avazya kAyaratAkA rUpa dhAraNa kara liyA hai| isI pariNAmako dekhakara yadi ajaina vidvAn loga usako kAyaratA-pradhAna dharma mAnane laga jAya to Azcarya nhiiN| parantu jaina-ahiMsAkA vAstavika rUpa vaha nahIM hai, jo
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 * jela meM merA jainAbhyAsa * prathama . .. - - Adhunika jaina-samAjameM pracalita hai| yaha to usakA vikRta (bigar3A huA ) rUpa hai| yaha eka saiddhAntika niyama hai ki jaba koI dharma yA tAkata giratI huI avasthAmeM hotI hai, usa samaya usakA DhA~cA va anuyAyiyoMkA jIvana bar3A zithila va aniyamita ho jAtA hai| ThIka yahI avasthA isa samaya jainadharma va usake anuyAyiyoMkI horahI hai| jaina-ahiMsAke isa vikRta rUrako chor3a kara yadi hama usake zuddha aura asalI rUpako dekheM to Uparake saba AkSepoMkA nirAkaraNa ho jAtA hai| isa sthAnapara hama una canda AkSepoMke nirAkaraNa karanekI ceSTA karate haiM, jo Adhunika vidvAnoMke dvArA jaina ahiMsApara lagAye jAte haiN| ___ pahilA AkSepa yaha kiyA jAtA hai ki jainadharmake pravartakoM ne ahiMsAkI maryAdAko itanI sUkSma koTipara pahu~cA diyA hai ki jahA~para jAkara vaha karIba-karIba avyavahArya ho gaI hai| jainaahiMsAko jo koI pUrNa rUpase pAlana karanA cAhe, usako jIvana kI tamAma kriyAoMko banda kara denA par3egA aura nizceSTa hokara dehako tyAganA pdd'egaa| ___ isameM sandeha nahIM ki jaina-ahiMsAkI maryAdA bahuta hI vistRta hai aura usakA pAlana karanA sarvasAdhAraNakaliye bahuta hI kaThina hai| isI kAraNa jainadharmake antargata pUrNa ahiMsAke adhikArI kevala muni hI mAne gaye haiM, sAdhAraNa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * ahiMsAkA svarUpa * 65 gRhastha nahIM / para isakeliye yaha kahanA ki yaha sarvathA avyavahArya hai athavA AtmaghAtaka hai, bilakula bhramamUlaka hai| isa bAtako prAyaH saba loga mAnate tathA jAnate haiM ki ahiMsA tattvake pravartakoMne apane jIvanameM isa tattvakA pUrNa amala kiyA thaa| unake upadezase prerita hokara lAkhoM zrAdamI unake anuyAyI hue the, jo ki Ajataka unake upadezakA pAlana karate cale Ate haiN| para kisIko AtmaghAta karanekI zrAvazyakatA nahIM huii| isa bAtase svayaM siddha hojAtA hai ki jaina. ahiMsA avyavahArya nahIM hai| itanA avazya hai ki jo loga apane jIvanakA sadvyaya karaneko taiyAra nahIM haiM, jo apane svArthoM kA bhoga dene meM hicakate haiM, una logoMkeliye yaha tattva avazya avyavahArya hai / kyoMki ahiMsAkA tattva AtmAke uddhArase bahuta sambandha rakhatA hai| isa kAraNa jo loga mumukSu haiM-apanI AtmAkA uddhAra karane ke icchuka haiM, unako to jaina-ahiMsA kabhI Atma-nAzaka yA avyavahArya mAlUma nahIM hotii| para svArtha-lolupa aura vilAsI AdamiyoM kI to bAta hI dUmarI hai| jaina-ahiMsApara dUsarA sabase bar3A AkSepa yaha kiyA jAtA hai ki usa ahiMsAke pracArane bhAratavarSako kAyara aura gulAma banA diyA hai / isa zrAkSepake karanevAloM kA kathana hai ki ahiMsAjanya pApoMse Darakara bhAratIya logoMne mAMsa khAnA chor3a diyA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [prathama - evaM yaha nizcaya hai ki mAMsa-bhakSaNake vinA zarIrameM bala aura manameM zaurya nahIM raha sktaa| bahAdurI aura balakI kamI ho jAne ke kAraNa yahA~kI prajAke hRdayase yuddhakI bhAvanA bilakula naSTa hogaI, jisase videzI logoMne lagAtAra isa dezapara AkramaNa karake use apane AdhIna kara liyaa| isa prakAra ahiMsAke pracArase bhAratavarSa gulAma hogayA aura yahA~kI prajA parAkrama-rahita hogii| ahiMsApara kiyA gayA yaha AkSepa bilakula pramANa-rahita aura yukti-zUnya hai| isa kalpanAkI jar3ameM bahuta bar3A ajJAna bharA huA hai / sabase pahile hama aitihAsika dRSTise isa praznapara vicAra kreNge| bhAratakA prAcIna itihAsa DakekI coTa isa bAtako batalA rahA hai ki jabataka isa dezapara ahiMsApradhAna jAtiyoMkA rAjya rahA, tabataka yahA~kI prajAmeM zAnti, zaurya, sukha aura santopa yatheSTa rUpase vyApta the / samrATa candragupta aura azoka ahiMsAdharmake bar3e upAsaka aura pracAraka the / para unake kAla meM bhArata kabhI parAdhIna nahIM huaa| usa samaya yahA~kI prajAmeM jo vIrya, zAnti aura sAhasa thA, vaha AjakalakI duniyAmeM kahIM nasIba nahIM ho sktaa| ahiMsAdharmake zreSTha upAsaka nRpatiyoMne ahiMsA dharmakA pAlana karate huye bhI aneka yuddha kiye aura aneka zatruoMko parAjita kiyA thaa| jisa dharmake anuyAyI itane parAkramazIla aura
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * hiMsAkA svarUpa * 67 zUravIra the aura jinhoMne apane parAkramase dezako tathA apane rAjyako itanA samRddha aura sattvazIla banAyA thA, usa dharmake pracArase deza aura prajAkI adhogati kisa prakAra ho sakatI hai ? kAyaratA yA gulAmIkA mUla kAraNa ahiMsA kadApi nahIM ho sakatI / jina dezoM meM hiMsA khUba jora-zora se pracalita hai, jisa deza ke nivAsI ahiMsAkA nAmataka nahIM jAnate, kevala mAMsa hI jinakA pradhAna AhAra hai aura jinakI vRttiyA~ hiMsaka pazuoM se bhI adhika krUra haiM, kyA ve deza hamezA AjAda rahate haiM ? romana sAmrAjyane kisa dina ahiMsAkA nAma sunA thA ? usane kaba mAMsa bhakSaNakA tyAga kiyA thA ? phira vaha kaunasA kAraNa thA, jisase usakA nAma duniyA ke paradese bilakula miTa gayA / turka prajAne kaba apanI hiMsaka aura krUra vRttiyoM ko chor3A thA ? phira kyA kAraNa hai ki Aja vaha itanI maraNonmukha dazA meM apane dina bitA rahI hai ? svayam bhAratavarSakA hI udAharaNa lIjiye | mug2ala samrAToMne kisa dina ahiMsAkI ArAdhanA kI thI ? unhoMne kaba pazubadhako chor3A thA ? phira kyA kAraNa hai ki unakA astitva naSTa ho gayA ? ina udAharaNoMse spaSTa jAhira hotA hai ki dezakI rAjanaitika unnati aura avanati meM hiMsA athavA ahiMsA koI kAraNabhUta nahIM hai / deza kyoM gulAma hote haiM ? jAtiyA~ kyoM naSTa ho jAtI haiM ? sAmrAjya kyoM bikhara
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 * jela meM merA jainAbhyAsa [ prathama jAte haiM ? ina ghaTanAoMke mUla kAraNa hiMsA aura hiMsA meM DhU~r3hane se nahIM mila skte| jitanI bhI jAtiyA~ athavA deza. gulAma hote haiM, ve saba naitika kamajorIke kAraNa athavA yoM kahiye ki AsurI sampadAke Adhikyake kAraNa hote haiN| ahiMsA bheda jaina AcArthyAMne hiMsAko kaI bhedoMmeM vibhakta kara diyA hai| ahiMsA ke mukhya cAra bheda kiye haiM, ve isa prakAra haiM: 1 - saMkalpI hiMsA, 2 - ArambhI - hiMsA, 3 - vyavahArI - hiMsA, aura 4-virodhI hiMsA | 1- kisI bhI prANIko saMkalpa arthAt irAdA karake bure paraNAmoMse mAranA, use 'saMkalpI - hiMsA' kahate haiM / jaise koI cIMTI jA rahI ho, use kevala hiMsaka bhAvanAse jAna bUjhakara mAra DAlanA / 2 - gRhakArya meM, snAnameM, bhojana banAne meM, jhADU dene meM, jala pIne AdimeM jo-jo apratyakSa jIva-hiMsA hojAtI hai, use 'ArambhI - hiMsA' kahate haiM / 4 3 - vyApAra meM, vyavahAra meM calanemeM, phirane meM jo hiMsA * - hotI hai, use 'vyavahArI-hiMsA' kahate haiM 1 4 - virodhI se apanI Atma-rakSA karane ke nimitta athavA kisI AtatAyI athavA hamalA karanevAle se apane rAjya, deza C
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * ahiMsAkA svarUpa * 66 athavA kuTumbakI rakSA karaneke nimitta jo hiMsA karanI par3atI hai, use 'virodhI-hiMsA' kahate haiN| inake pazcAt sthUla ahiMsA aura sUkSma-ahiMsA, dravyaahiMsA aura bhAva-ahiMsA, deza-ahiMsA aura sarva-ahiMsA ityAdi aura bhI kaI bheda kiye gaye haiM / 1-bhUlase, ajJAnatAse, anajAnapanese agara kisI calate phirata jIvakI hiMsA hojAtI hai, yaha khyAla karate huye ki koI jIva mara na jAya, use 'sthUla-ahiMsA' kahate haiN| 2-jAna karake yA anajAna karake kisI bhI prakArake prANIko kaSTataka na pahu~cAneko 'sUkSma-ahiMsA' kahate haiM / 3-kisI bhI prakArake jovako apane zarIrase kaSTa na pahu~cAneko 'dravya-ahiMsA' kahate haiN| 4-kisI bhI prakArake jIvako bhAvoM takase kaSTa denekA bhAva na rakhaneko 'bhAva-ahiMsA' kahate haiN| 5-kisI bhI prakArakI AMzika ahiMsAkI pratijJAko 'dezaahiMsA' kahate haiN| 6-sArvadezika ahiMsAkI pratijJAko 'sarva-ahiMsA' kahate haiN| aba hama yaha batAnekA prayatna kareMge ki gRhastha aura muni kahA~taka ahiMsAvratakA pAlana karate haiM /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa # [ prathama yadyapi AtmAke amaratvakI prAptikeliye aura saMsAra ke sarva bandhanoM se mukta honekeliye ahiMsAkA pUrNa rUpase pAlana karanA Avazyaka hai, tathApi saMsAranivAsI tamAma manuSyoM ko itanI yogyatA aura itanI zakti nahIM ki ve ahiMsAkA pUrNa rUpa se pAlana kara sakeM, isa kAraNa zAstrakAroM athavA tattvajJoMne gRhasthoM ke liye nyUnAdhika hiMsA ke mArga batA diye haiM / 70 ahiMsA ke bhedoMkI taraha unake adhikAriyoM ke bhI jude-jude bheda kara diye haiM / jo gRhastha athavA saMsArI manuSya pUrNa rIti se ahiMsAkA pAlana nahIM kara sakate, unheM zrAvaka, upAsaka, aNuvratI, dezavratI ityAdi nAmoMse sambodhita kiyA gayA hai / uparokta cAra prakArakI hiMsAoM meM gRhastha kevala saMkalpo-hiMsA kA tyAgI hotA hai| isake alAvA vaha bhAva hiMsA aura sthUla-hiMsA kA bhI tyAgI ho sakatA hai| zeSa hiMsAe~ gRhasthako kSamya hotI haiM / gRha kArya meM honevAlI ArambhI-hiMsA, vyApAra meM hone vAlI vyAvahArika hiMsA tathA Atma-rakSA ke nimitta honevAlI virodhI hiMsA agara eka zrAvaka tyAgapUrvaka, dhyAnapUrvaka aura apanI manobhAvanAoM ko zuddha rakhatA huA karatA hai to vaha bahuta sUkSma rUpa meM doSakA bhAgI hotA hai / jo prANI ahiMsAkA pUrNa arthAt sUkSma rIti se pAlana karatA hai, usako jainazAstroM meM muni, bhikSu, zramaNa athavA saMyamI zabdoMse sambodhita kiyA gayA hai| aise loga saMsArake saba kAmoM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ahiMsAkA svarUpa * - se dUra aura alipta rahate haiN| unakA kartavya kevala AtmakalyANa karanA tathA mumukSujanoMko Atma-kalyANakA mArga batAnA rahatA hai| unakI AtmA viSaya-vikAra tathA kaSAya-bhAvase bilakula pare rahatI hai; unakI dRSTi meM jagatke tamAma prANI Atmavat gocara hote haiM; apane aura parAyekA dveSabhAva unake hRdayameMse naSTa ho jAtA hai; unake mana, vacana, aura kAya, tInoM eka rUpa ho jAte haiM; jo purupa isa prakArako avasthAko prApta kara lete haiM, ve 'mahAvratI' kahalAte haiN| ve pUrNa-ahiMsAko pAlana karane meM samartha hote haiN| aise mahAvratiyoMkeliye svArtha hiMsA aura parArtha-himA, donoM varjanIya haiM / ve sUkSma tathA sthUla, donoM prakAra kI ahiMsAse mukta rahate haiN| yahA~ eka prazna yaha ho sakatA hai ki isa prakArake mahAvratiyose khAne-pIne, uThane-baiThane, calane-phirane va sone AdimeM kabhI-kabhI hiMsA avazya ho jAtI hogii| phira ve hiMsAjanya pApoMse baca kaise sakate haiM ? ___ uttara-ye mahAvratI sadA dhyAnapUrvaka, dekhabhAlakara apanI sArI kriyA kiyA karate haiN| isase sthUla-hiMsAkI koI sambhAvanA nahIM rhtii| ___ hA~, yadyapi anivArya sUkSma-jova-hiMsA ukta kriyAoM meM huA karatI hai, tathApi unakI mana, vacana aura kAyakI kataI koI bhAvanA nahIM rhtii| isa kAraNa vaha doSo nahIM hote haiN| isake
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [prathama alAvA agara koI hiMsA bhUla-cUka yA ajJAnatAmeM hojAtI hai to usakeliye muni subaha-zAma pratidina pratikramaNa, kSamA aura pazcAttApa karate haiN| isa prakAra ve sadA hara prakArakI hiMsAse mukta rahate haiN| hiMsAkA vizeSa vivecana pramatta bhAvase prANiyoMke prANoM kA jo nAza kiyA jAtA hai, usIko 'hiMsA' kahate haiM / jo prANI viSaya athavA kaSAyake vazIbhUta hokara kisI prANIko kaSTa pahu~cAtA hai, vahI hiMsAjanaka pApakA bhAgI hotA hai| isa hiMsAkI vyApti kevala zarIrajanya kaSTataka hI nahIM, para mana aura vacanajanya kaSTataka bhI hai / jo viSaya tathA kaSAyake vazIbhUta hokara dUsaroM ke prati aniSTa cintana yA aniSTa bhApaNa karatA hai, vaha bhI bhAvahiMsAkA dopI mAnA jAtA hai| isake viparIta viSaya aura kaSAyase virakta manuSya ke dvArA kisI prakArakI hiMsA bhI ho jAya to usakI vaha paramArthahiMsA hiMsA nahIM kahalAtI / mAna lIjiye ki eka bAlaka hai, usameM kisI prakArakI kharAba pravRtti hai| usa pravRttiko dUra karanekI nAtira usake pitA athavA guru kevala mAtra usakI kalyANa-kAmanAse prerita hokara kaThora vacanoMse usakA tAr3ana karate haiM athavA use zArIrika daNDa bhI dete haiM to usake liye koI bhI usa guru athavA pitAko daNDanIya athavA nindanIya nahIM mAna sakatA, kyoMki daNDa dete samaya unakI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * ahiMsAkA svarUpa * HOGG vRttiyoM meM kisI prakArakI malInatAke bhAva na the| unake hRdayameM usa samaya bhI ujjvala, ahiMsaka aura kalyANakAraka bhAva kArya kara rahe the| isake viparIta yadi koI manuSya dveSabhAvake vaza hokara kisI dUsare vyaktiko mAratA hai athavA gAliyA~ detA hai, to samAja meM nindanIya aura rAjyase daNDanIya hotA hai; kyoMki usa vyavahArameM usakI bhAvanAe~ kaluSita rahatI haiM, usakA Azaya duSTa rahatA hai / yadyapi uparokta donoM prakArake vyavahAroMkA bAhya svarUpa eka hI prakArakA hai, tathApi bhAvanAoMke bhedase unakA antarrUpa bilakula eka dUsarese viparIta hai| isI prakArakA bheda dravya aura bhAva hiMsAke svarUpameM hotA hai| vAstavameM yadi dekhA jAya to hiMsA aura ahiMsAkA rahasya manuSyakI manobhAvanAoMpara avalambita hai / kisI bhI karmake zubhAzubha bandhakA AdhAra ktoke manobhAvoMpara avalambita hai| jisa bhAvase prerita hokara manuSya jo karma karatA hai, usIke anusAra use usakA phala bhoganA par3atA hai| karmakI zubhAzubhatA usake svarUpapara nahIM, pratyuta karttAkI manobhAvanAoMpara nirbhara hai| jisa karmake karanemeM kartAkA vicAra zubha hai, vaha 'zubha karma' kahalAtA hai| jisa karmake karanemeM usakA vicAra azubha hai, vaha 'azubha karma' kahalAtA hai / ___ kisI jIvako kaSTa pahu~cAnemeM jo azubha pariNAma nimittabhUta hote haiM, usIko hiMsA kahate haiM aura bAhya dRSTise hiMsA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 * jela meM merA jainAbhyAsa * [prathama mAlUma honepara bhI jisake prAntayaM pariNAma zuddha rahate haiM, vaha hiMsA nahIM kahalAtI / isake viparIta jisakA mana zuddha athavA saMyamita nahIM hai, jo viSaya tathA kaSAyase lipta hai, vaha bAhya svarUpameM ahiMsaka dikhAI denepara bhI hiMsaka hai| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki jisakA mana duSTa bhAvoMse bharA huA hai, vaha yadi kAyika rUpase hiMsA nahIM karatA hai, to bhI hiMsaka hI hai| anakarIba pratyeka samajhadAra manuSya yaha jAnatA hai ki ahiMsA aura kSamA donoM vastue~ bahuta hI ujjvala evaM manuSya jAtiko unnatika pathapara le jAnevAlI haiN| yadi ina donoM kA Adarza rUpa saMsArameM pracalita ho jAya to saMsArasaM Aja hI yuddha, raktapAta aura jIvana-kalahake dRzya miTa jaoNya aura zAntikA rAjya ho jAya / para yadi koI vyakti isa aAzAse prayatna kare ki samasta saMsArameM kSamA aura zAntikA sAmrAjya hojAya to yaha asambhava hai; kyoki samasta samAja ina tattvoMko ekAntarUpase svIkAra nahIM kara sakatI / prakRtine manuSya-svabhAvakI racanA hI kucha aise DhaGgase kI hai ki jisase vaha zuddha zrAdarzako grahaNa karanemeM asamartha rahatA hai| manupya prakRtikI banAvaTa hI pApa aura puNya, guNa aura doSa evaM prakAza aura andhakArake mizraNa se kI gaI hai| cAhe Apa ise prakRti kaheM, cAhe karma, para eka tattva aisA manuSya-svabhAvameM mizrita hai ki jisase usake antargata utsAha ke sAtha pramAdakA, kSamAke sAtha krodhakA, bandhutvake sAtha
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * ahiMsAkA svarUpa karakA hiMsAke sAtha hiMsaka pravRttikA samAveza anivArya rUpa se pAyA jAtA hai / koI bhI manastattvakA vettA manuSyahRdayakI isa prakRti yA vikRti yA karmakI upekSA nahIM kara sakatA / 75 Adhunika saMsAra meM do viruddha mArga eka sAtha pracalita horahe haiN| eka mArga to ahiMsA, kSamA, dayA AdikA dUsarA hiMsA, yuddha, bandhu-vidroha AdikA / pahile mArgakA Adarza manuSya jAtiko ucca va zuddha avasthA meM le jAtA hai, jaba ki dUsare mArgakA Adarza manuSyako duHkhita aura nIca avasthA meM le jAtA hai 1 isaliye yaha hara manuSya ( gRhastha ) ke liye atyanta Ava zyaka hai ki jahA~taka mumakina ho sake, vahA~taka vaha hiMsAkRta kAryoM kI kamI karatA rhe| kAraNa ki ahiMsA isa bhava aura parabhava, donoM meM apAra Ananda denevAlA tattva hai / yahA~ taka ki yaha manuSyako mokSa prApta karA sakatI hai| yahI jainadharmakI ahiMsAkA saMkSipta svarUpa hai /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ : dvitIya khaNDa
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ "rasa-parita aura alaMkAra-bhUSita kAvya manuSya-caritra ke bhavya bhavana kA nirmANa karate haiM, to Thosa dArzanika tatva usakI nIMvako zrApAtAla sudRr3ha karate haiN|" -tttv-bubhunsu|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa saptabhaGgI bAstutva ke svarUpakA sampUrNa vicAra pradarzita karaneke " liye jainAcAryoM ne sAta prakArake vAkyoMkI yojanA kI hai| vaha isa bhA~ti hai:1-syAdasti kadAcit hai| 2-syAnAsti kadAcit nahIM hai| 3-syAdasti nAsta kadAcit hai aura nahIM hai| 4-syAdavaktavyam kadAcit avAcya hai| 5-syAdasti avaktavyam kadAcit hai bAra avAcya hai| 6-syAnnAsti zravaktavyam kadAcit nahIM hai aura avAcya hai| 7-syAdastinAsti zravaktavyam kadAcit hai, nahIM hai aura avAcya hai| uparokta sAta nayoMko ghaTapara utArate haiM 1-yaha nizcaya hai ki ghaTa sat hai, magara amuka apekSAse; isa vAkyase amuka dRSTise ghaTameM mukhyatayA astitva-dharmakA vidhAna hotA hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya .................................................................................. 2-yaha nizcaya hai ki ghaTa asat hai, magara amuka apekSAse; isa vAkya dvArA ghaTameM amuka apekSAse mukhyatayA nAstitva-dharmakA vidhAna hotA hai| __3-kisIne pUchA ki-ghaTa kyA anitya aura nitya, donoM dharmavAlA hai ? usake uttarameM kahanA ki "hA~, ghaTa amuka apekSAse avazyameva nitya aura anitya hai"; isa vAkyase mukhyatayA anitya dharmakA vidhAna aura usakA niSedha kramazaH kiyA jAtA hai| 4-ghaTa kisI apekSAse pravaktavya hai| ghaTa anitya aura nitya donoM tarahase kramazaH batAyA jA sakatA hai| jaisA ki tIsare zabda-prayogameM kahA gayA hai| magara yadi krama vinA, yugapat ( eka hI sAtha ) ghaTako nitya aura anitya batAnA ho to usake liye jaina-zAstrakAroMne nityAnitya yA dUsarA koI zabda upayogI na samajhakara isa 'zravaktavya' zabdakA vyavahAra kiyA hai| yaha bhI ThIka hai / ghaTa jaise anitya rUpase anubhavameM AtA hai, usI taraha nitya rUpase bhI anubhavameM AtA hai| isase ghaTa, jaise kevala anitya rUpameM nahIM ThaharatA, vaise hI kevala nitya rUpameM bhI ghaTita nahIM hotA hai| balki vaha nityAnitya rUpa vilakSaNa jAtivAlA ThaharatA hai| aisI hAlatameM ghaTake yadi yathArtha rUpameM nitya aura anitya, donoM tarahase, kramazaH nahIM, kintu ekahI sAtha batAnA ho to zAstrakAra kahate haiM ki isa taraha batAnekeliye koI zabda nahIM hai / ataH ghaTa avaktavya hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * saptabhaGgI * yo cAra jo vacana-prakAra banAye gaye, unameMse mUla to Arambhake do hI haiN| pichale do vacana - prakAra prArambhake saMyoga se utpanna hue haiN| kadAcit amuka apekSAse ghaTa anitya hI hai, kadAcit amuka apekSA ghaTa nitya hI hai, ye prArambhake do vAkya jo artha batAte haiM, vahI artha tIsarA vacana-prakAra kramazaH batAtA hai aura usI arthako cauthA vAkya yugapat - eka sAtha batAtA hai / isa cauthe vAkyapara vicAra karanese yaha samajha meM A sakatA hai ki ghaTa meM avaktavya dharma bhI hai parantu ghaTako kabhI ekAnta vaktavya nahIM mAnanA cAhiye / yadi aisA mAneMge to ghaTa jo amuka apekSAse nitya rUpa aura amuka apekSA se anitya rUpase anubhava meM AtA hai, usameM bAdhA A jAyagI / ataeva Upara ke cAroM vacana-prayogoM ko 'syAt' zabda se yukta arthAt kadAcit amuka apekSAse samajhanA cAhiye / ina cAra vacana-prakAroMse anya tIna vacana-prayoga bhI utpanna kiye jA sakate haiN| 76 5 - amuka apekSAse ghaTa nitya hone ke sAtha hI avaktavya bhI hai / 6 - amuka apekSAse ghaTa anitya hone ke sAtha hI avaktavya bhI hai / 19 - amuka apekSAse ghaTa nityAnitya hone ke sAtha hI avaktavya bhI hai /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya . - sAmAnyatayA ghaTakA tIna tarahase-nitya, anitya aura avaktavya rUpase vicAra kiyA gayA hai / ina tIna vacana-prakAroMko ukta cAra vacana-prakAroMke sAtha milA denese sAta vacanaprakAra hote haiM / ina sAta vacana-prakAroMko jaina-zAstroM meM 'saptabhaGgInyAya' kahate haiM / sapta yAnI sAta aura bhaGga yAnI vacana arthAt sAta vacana-prakArake samUhako saptabhaGgI-nyAya kahate haiM / ina sAtoM vacanaprayogoMko bhinna-bhinna apekSAse bhinna-bhinna dRSTi se samajhanA caahiye| kisI bhI vacana-prakArako ekAnta dRSTise nahIM mAnanA cAhiye / yaha bAta to saralatAse samajhameM AsakatI hai ki yadi eka vacana-prakArako ekAnta dRSTise mAnoge to dUsare vacana-prakAra asatya hojaayeNge| yaha saptabhaGgI ( sAta prayoga-vacana ) do bhAgoM meM vibhakta kI jAtI hai / ekako kahate haiM sakalAdeza aura dUsareko vikalAdeza / amuka apekSAse yaha ghaTa anitya hI hai, isa vAkyase anityadharmake sAtha rahate huye ghaTake dUsare dharmoM ko bodhana karanekA kArya sakalAdeza karatA hai| sakala yAnI tamAma dharmoM kA Adeza yAnI khnevaalaa| yaha pramANa-vAkya bhI kahA jAtA hai; kyoMki pramANa vastuke tamAma dharmoko spaSTa karanevAlA mAnA jAtA hai| amuka apekSAse ghaTa anitya hI hai, isa vAkyase ghaTake kevala anityadharmako batAnekA kArya vikalAdezakA hai| vikala yAnI apUrNa arthAt amuka vastu-dharmako Adeza yAnI kahanevAlA vikalAdeza
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * saptabhaGgI * - hai| vikalAdeza naya-vAkya mAnA gayA hai / naya pramANakA aMza hai| pramANa sampUrNa vastuko grahaNa karatA hai aura naya usake aMzako / isa bAtako pratyeka vyakti samajhatA hai ki zabda yA vAkyakA kArya artha-bodha karAnekA hotA hai| vastu ke sampUrNa jJAnako pramANa kahate haiM, aura usa jJAnako prakAzita karanevAlA vAkya pramANa-vAkya kahalAtA hai| vastuke kisI eka aMzake jJAnako naya kahate haiM, aura usa eka aMzake jJAnako prakAzita karanevAlA naya-vAkya kahalAtA hai| ina pramANa vAkyoM aura naya-vAkyoMko sAta vibhAgoMmeM bA~TanehIkA nAma "saptabhaGgI" hai * / * yaha viSaya atyanta gahana aura vistRta hai| "sapta naGgItaraGgiNI" nAmaka jaina-tarka-granthameM isa viSayakA pratipAdana kiyA gayA hai / "sammati. tarka-prakaraNa" Adi jaina-nyAya zAstroM meM isa viSayakA bahuta gambhIratAse vicAra kiyA gayA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntavAda (syAbAda-darzana) bhAratIya prAcIna tathA arvAcIna katipaya dArzanika vidvAnoM 13 2 ne jainadarzanake anekAntavAdakA jo svarUpa sabhya saMsArake sAmane rakkhA hai, vaha usakA yathArtha svarUpa nahIM hai| unhoMne anekAntavAdakA svarUpa-pradarzana aura usake prativAdAtmaka AlocanA karate samaya, bahudhA sAmpradAyika vicAroMse hI kAma liyA hai arthAt sAmpradAyikatva mohake kAraNa hI kitaneka vidvAnoMne anekAntavAdako saMdigdha tathA anizcitavAda kahakara use padArtha-nirNayameM sarvathA anupayogI aura unmatta puruSoMkA pralApamAtra batalA diyA hai / para vAstavameM bAta yaha hai ki anekAntavAdakA siddhAnta bar3A hI suvyavasthita aura parimArjita siddhAnta hai| isakA svIkAra mAtrajainadarzanane hI nahIM kiyA hai, balki anyAnya darzana-zAstroMmeM bhI isakA bar3I praur3hatAse samarthana kiyA gayA hai ki anekAntavAda vastutaH anizcita evaM saMdigdhavAda nahIM, kintu vastusvarUpake anurUpa sarvAGgapUrNa eka sunizcita siddhAnta hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anekAntavAda * matmanenanciation anya vidvAnoMkI anekAntavAdapara sammatiyA~ aMgrejIke prasiddha vidvAn DAkTara "thAmasa"kA kathana hai ki nyAya-zAstrameM jaina-nyAyakA sthAna bahuta U~cA hai / isake kitane hI tarka pAzcAtya tarka-zAstrake niyamoMse bilakula milate hue haiN| syAdvAdakA siddhAnta bar3A hI gambhIra hai| yaha vastukI bhinna-bhinna sthitiyoMpara acchA prakAza DAlatA hai| jaina-tattvajJAna kI pradhAna nIva syAdvAda-darzanapara sthita hai| DAkTara harmana jekobIkA kathana hai ki isI syAdvAdake hI pratApase mahAvIrane apane pratidvandviyoMko parAsta karanemeM apUrva saphalatA prApta kI thii| "ajJeyavAda"ke bilakula pratikUla isakI racanA kI gaI hai| anekAntavAdakA svarUpa anekAntavAda jainadarzanakA mukhya viSaya hai| jainatattvajJAna kI sArI imArata anekAntavAdake siddhAntapara avalambita hai| vAstavameM ise jainadarzanakA mUla siddhAnta samajhanA cAhiye / 'anekAnta' zabda ekAntatva-sarvathAtva-sarvathA-ekameva, isa ekAnta nizcayakA niSedhaka aura vividhatAkA vidhAyaka hai| sarvathA eka hI dRSTise padArthake avalokana karanekI paddhatiko apUrNa samajhakara hI jainadarzanameM anekAntavAdako mukhya sthAna diyA gayA hai / anekAntavAdakA artha hai-vastukA bhinna-bhinna dRSTi-vinduoMse
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya vicAra karanA, dekhanA yA kahanA / anekAntavAdakA eka hI zabdameM hama artha karanA cAheM to use 'apekSAvAda' kaha sakate haiM / eka hI vastumeM amuka-amuka apekSAse bhinna-bhinna dharmoM ko svIkAra karane hIkA nAma anekAntavAda yAnI syAdvAda hai| jaise eka hI puruSa bhinna-bhinna logoMkI apekSAse pitA, putra, cAcA, bhatIjA, pati, mAmA, bhAneja Adi mAnA jAtA hai / isI prakAra eka hI vastumeM bhinna-bhinna apekSAse bhinna-bhinna dharma mAne jAte haiN| eka hI ghaTameM nityatva aura anityatva Adi viruddha rUpameM dikhAI denevAle dharmako tadra pameM hI svIkAra karanekA nAma ekAntavAda-darzana hai| syAdvAda, apekSAvAda aura kathaMcidvAda anekAntavAdake hI paryAya -samAnArthavAcI zabda haiN| jainadarzana kisI bhI padArthako ekAnta nahIM maantaa| usake matase padArthamAtra hI anekAnta hai| kevala eka hI dRSTi se kiye gaye padArtha-nizcayako jainadarzana apUrNa samajhatA hai| usakA kathana hai ki vastukA svarUpa hI kucha aise DhaGgakA hai ki vaha eka hI samayameM eka hI zabdake dvArA pUrNatayA nahIM kahA jA sktaa| eka hI purupa apane putrakI apekSAse pitA, apane bhatIje kI apekSAse cacA aura apane cacAkI apekSAse bhatIjA hotA hai| isa prakAra paraspara dikhAI denevAlI bAteM bhI bhinnabhinna apekSAoMse eka hI manuSyameM sthita rahatI haiM / yahI hAlata prAyaH sabhI vastuoMkI hai| bhinna-bhinna apekSAoMse
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * anekAntavAda * sabhI vastuoMmeM sat, asat, nitya aura anitya Adi guNa pAye jAte haiN| 85 mAna lIjiye eka ghar3A hai| hama dekhate haiM ki jisa miTTI se ghar3A banA hai, usIse aura bhI kaI prakArake bartana banate haiM / para yadi usa ghar3eko phor3akara hama usI miTTIkA banAyA huA koI dUsarA padArtha kisIko dikhalAveM to vaha kadApi usako ghar3A nahIM khuuNgaa| usI miTTI aura dravyake hote hue bhI usako ghar3A na kahanekA kAraNa yaha hai ki usakA AkAra ghar3ekA-sA nahIM hai| isase siddha hotA hai ki ghar3A miTTIkA eka AkAra - vizeSa hai / magara yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki AkAra - vizeSa miTTI se sarvathA bhinna nahIM ho sktaa| AkAra parivartita kI huI miTTI hI jaba ghar3A, sikorA, maTakA Adi nAmoMse sambodhita hotI hai to usI sthiti meM AkAra miTTI se sarvathA bhinna nahIM kahe jA skte| isase sApha jAhira hai ki ghar3ekA AkAra aura miTTI, ye donoM ghar3eke svarUpa haiM / aba dekhanA yaha hai ki ina donoM svarUpoM meM vinAzI rUpa kaunasA hai aura dhruva kaunasA hai ? yaha pratyakSa dRSTigocara hotA hai ki ghar3ekA AkAra svarUpa vinAzI hai; kyoMki usake kaI rUpa banate aura bigar3ate rahate haiM / aura ghar3ekA jo dUsarA svarUpa miTTI hai, vaha avinAzI hai; kyoMki usakA nAza hotA hI nahIM /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 * jela meM merA jainAbhyAsa * dvitIya ...... ........aaivanandinior itane vivecanase hama isa bAtako spaSTa samajha sakate haiM ki ghar3ekA eka svarUpa vinAzI hai aura dUsarA dhruva / isI bAtako yadi hama yoM kaheM ki vinAzI rUpase ghar3A anitya hai aura dhra va rUpase nitya hai to koI anucita na hogaa| isI taraha eka hI vastumeM nityatA aura anityatA siddha karanevAle siddhAnta hI ko anekAntavAda kahate haiN| ____ anekAntavAdakI sImA kevala nitya aura anitya, inhIM do bAtoM meM samApta nahIM ho jAtI; sat aura asat Adi dUsare viruddha rUpameM dikhalAI denevAlI bAteM bhI isa tattvajJAna ke andara sammilita ho jAtI haiN| ghar3A A~khoMse spaSTa dikhalAI detA hai| isase hara koI sahaja hI kaha sakatA hai ki "vaha sat hai", magara nyAya kahatA hai ki amuka dRSTise vaha asat bhI hai| yaha bAta bar3I gambhIratAke sAtha manana karane yogya hai ki pratyeka padArtha kina bAtoMke kAraNa sat kahalAte haiM / rUpa, rasa, gandha, AkArAdi apane hI guNoM aura apane hI dharmoMse, pratyeka padArtha sata hotA hai| dUsareke guNoMse koI padArtha sata nahIM khlaataa| eka skUlakA mAsTara apane vidyArthIkI dRSTise mAsTara kahalAtA hai, eka pitA apane putrakI dRSTise pitA kahalAtA hai, para vahI mAsTara aura vahI pitA dUsaroMkI dRSTi se mAsTara yA pitA nahIM kahalA skte| jaise svaputrakI apekSAse jo pitA hotA hai, vahI paraputrakI apekSAse pitA nahIM hotA hai| usI taraha apane
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa *anekAntavAda * guNoMse, apane dharmase, apane svarUpase jo padArtha sat hai, vahI dUsare padArthake dharmase, aura guNase aura svarUpase 'sat' nahIM ho sakatA / jo vastu sat nahIM hai, use asat kahane meM koI doSa utpanna nahIM ho sktaa| ___ isa prakAra bhinna-bhinna apekSAoMse vastuko sat aura asat kahane meM vicArazIla vidvAnoMko koI vAdhA upasthita nahIM ho sktii| eka kumhAra hai / vaha yadi kahe ki maiM sunAra mahIM hU~ to isa bAtameM vaha kucha bhI anucita nahIM kaha rahA hai| manuSyakI dRSTise yadyapi vaha sat hai tathApi sunArakI dRSTise vaha asat hai / isa prakAra anusandhAna karanese eka hI vyaktimeM sat aura asatkA anekAntavAda barAbara siddha hojAtA hai| kisI vastuko asat kahanese matalaba yaha nahIM hai ki hama usake sat-dharmake viruddha kucha bola rahe haiN| ___ jagatke saba padArtha utpatti, sthiti aura vinAza, ina tIna dharmoM se yukta haiN| udAharaNakelie-eka lohekI talavAra le lIjiye, usako galAkara usakI kaTArI banA lo / isase yaha spaSTa hogayA ki talavArakA vinAza hokara kaTArIkI utpatti hogaI; lekina isase yaha nahIM kahA jAsakatA ki talavAra bilakula hI naSTa hogaI athavA kaTArI bilakula naI bana gaI / kyoMki talavAra aura kaTArImeM jo mUla tattva hai,vaha to apanI usI sthitimeM maujUda hai| vinAza aura utpatti to kevala AkArakI hI huI hai| isa udA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya haraNase, talavArako tor3akara kaTArI banAnemeM, talavArake zrAkArakA nAza, kaTArIke AkAra kI utpatti aura lohekI sthiti, ye tInoM bAteM bhalIbhA~ti siddha hojAtI haiN| vastumeM utpatti, sthiti aura vinAza, ye tIna guNa svabhAvatayA hI rahate haiM / koI bhI vastu jaba naSTa hojAtI hai to isase yaha na samajhanA cAhiye ki usake mUla tattva hI naSTa hogaye / utpatti aura vinAza to usake sthUla rUpake hote haiM / sUkSma paramANu to hamezA sthita rahate haiM / ve sUkSma paramANu, dUsarI vastu ke sAtha milakara navIna rUpoMkA prAdurbhAva karate rahate haiN| jaise sUrya kI kiraNoMse pAnI sUkha jAtA hai, para isase yaha samajha lenA bhUla hai ki pAnIkA abhAva ho gayA hai / pAnI cAhe kisI rUpa meM kyoM na ho, barAbara sthita hai| yaha ho sakatA hai ki usakA vaha sUkSma rUpa hameM dikhAI na de, para yaha to kabhI sambhava nahIM ki usakA abhAva hojAya / yaha siddhAnta aTala hai ki na to koI mUla vastu naSTa hI hotI hai aura na navIna utpanna hI hotI hai / ina mUla tattvoMse jo aneka prakArake parivartana hote rahate haiM, vaha vinAza aura utpAda haiN| isase sAre padArtha utpatti, sthiti aura vinAza, ina tIna guNoMvAle siddha hote haiM / 88 Adhunika padArtha vijJAnakA bhI yahI mata hai| vaha kahatA hai ki " mUla prakRti dhruva - sthira hai aura usase utpanna honevAle padArtha usake rUpAntara - pariNAmAntara mAtra haiN"| isa prakAra utpatti, sthiti aura vinAzake jaina siddhAntakA vijJAna bhI pUrNa samarthana karatA hai /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ears ] * anekAntavAda * ina tInoM guNoM meM se jo mUla vastu sadA sthita rahatI hai, use jaina zAstrameM 'dravya' kahA hai, evaM jisakI utpatti aura nAza hotA hai, usako 'paryAya' kahate haiN| dravyakI apekSAse hara eka vastu nitya hai aura paryAyase nitya hai / isa prakAra pratyeka padArthako na ekAntanitya aura na ekAnta-anitya, balki nityAnitya rUpase mAnanA hI anekAntavAda hai / te isake sivAya eka vastu ke prati sat aura asat kA sambandha bhI dhyAna meM rakhanA cAhiye / Upara likhA jA cukA hai ki eka vastu apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSAse sat hai aura dUsarI vastuke dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSAse vahI asat hai | jase varSA Rtu meM indaura ke antargata miTTIkA banA huA lAla ghar3A hai / yaha dravyase miTTIkA hai - mRttikA rUpa hai, jala rUpa nahIM | kSetra se indaurakA hai, dUsare kSetroMkA nahIM / kAlase varSA RtukA hai, dUsare samayakA nhiiN| aura bhAvase lAlavarNa vAlA hai, dUsare varNakA nhiiN| saMkSepa meM pratyeka vastu apane svarUpa hI se 'Asti' kahI jA sakatI hai| dUsareke svarUpase vaha nAsti hI kahalAyagI / koI kahatA hai ki saMsAra meM jIva hai, koI kahatA hai ki jIva nahIM hai koI jIvako eka rUpa aura koI aneka rUpa kahatA hai; koI jIvako nitya aura koI nitya kahatA hai / isa prakAra aneka naya haiN| koI kisIse nahIM milate, paraspara viruddha haiM aura jo saba nayoM ko sAdhatA hai, vaha 'syAdvAda' hai /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. * jela meM merA jainAbhyAsa [dvitIya ANWAAAAAAAA ....... ............ ....Anas koI jIva padArthako asti svarUpa aura koI jIva padArthako nAsti rUpa kahate haiN| advaitavAdI jIvako eka brahma rUpa kahate haiM, naiyAyika jIvako aneka rUpa kahate haiM, bauddha matavAle jIvako anitya kahate haiM, sAMkhya matavAle zAsvata arthAt nitya kahate haiN| para ye saba paraspara-viruddha haiM, koI kisIse nahIM milate, para syAdvAdI saba nayoMko aviruddha sAdhatA hai| prazna-jagatmeM jIva svAdhIna hai ki parAdhIna ? jIva eka hai athavA aneka ? jIva sadA kAla hai athavA kabhI jagatmeM nahIM rahatA hai ? jIva avinAzI hai athavA nAzavAna hai ? uttara-dravya-dRSTise dekho to jIva svAdhIna hai, eka hai, sadA kAla hai aura avinAzI hai / paryAya-dRSTi se parAdhIna, aneka rUpa, kSaNabhaGgura aura nAzavAn hai / ataH jahA~ jisa apekSAse kahA gayA hai, use pramANa karanA cAhiye / jaba jIvakI karma-rahita zuddha avasthApara dRSTi DAlI jAtI hai, taba vaha svAdhIna hai; jaba usakI karmAdhona dazApara dhyAna diyA jAtA hai, taba vaha parAdhIna hai / lakSaNakI dRSTise saba jIva dravya eka hai; saMkhyAkI dRSTi se aneka haiN| jIva thA, jIva hai, jIva rahegA, isa dRSTise jIva sadA kAla hai; jIva gatise gatyantarameM jAtA hai, isaliye eka gatimeM sadA kAla nahIM hai / jIva padArtha kabhI naSTa nahIM hotA, isaliye vaha avinAzI hai; kSaNa-kSaNameM pariNamana karatA hai, isaliye vaha bhanitya hai| jainadarzana eka hI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ * khaNDa ] * anekAntavAda * rUpase vastuko sat aura asat nahIM mAnatA kintu sat vastuko vaha usake svabhAvakI apekSA kahatA hai aura asat (asvabhAva rUpa ) anya vastukI apekSAsa kathana karatA hai / isa tattvake spaSTIkaraNArtha hI jainadarzana meM svarUpa aura pararUpa, ina do zabdoMkA vidhAna kiyA hai| svarUpakI apekSA vastumeM sat aura pararUpakI apekSA asat / inake alAvA bhAva, abhAva, nitya, anitya svarUpa hI jainadarzanako abhimata hai / isa viSayako carcA karate hue kucha jaina vidvAnoMne jo siddhAnta sthira kiyA hai usakA sArAMza isa prakAra hai: 1 1 - hama eka hI rUpa meM vastu sat aura asat kA aMgIkAra nahIM karate, jisase virodhakI sambhAvanA ho sake, kintu sat usameM svarUpakI apekSA aura anaMta parampakI apekSAse hai; isaliye virodhakI koI AzaMkA nahIM / - mallipeNa sUri / 2 - nityAnitya hone se vastu jaise anekAnta hai, vaise hI sada sata rUpa hone se bhI anekAnta hai| tAtparya yaha ki vastu nityAnitya kI taraha san asat rUpa bhI haiN| zaMkA- yaha kathana viruddha hai, eka hI vastu sat aura asat nahIM ho sakatI, sat asatkA vinAzaka hai aura asat sankA virodhI hai| yadi aisA na ho to sat aura asat donoM eka hI ho jaaveNge| ataH jo sat hai vaha asat kaise aura jo asat hai vaha sat kaise
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya kahA jA sakatA hai| isaliye eka hI vastuko sat bhI mAnanA aura asat bhI svIkAra karanA anucita hai ? (samAdhAna-) yaha kathana ThIka nahIM hai| kyoMki yadi hama eka hI rUpase vastumeM sat aura asatko aMgIkAra kareM taba to virodha ho sakatA hai, parantu hama aisA nahIM mAnate / tAtparya yaha ki jisa rUpase vastumeM sat hai usI rUpase yadi usameM asat mAneM tathA jisa rUpase asat hai usI rUpase satko svIkAra kareM taba to virodha ho sakatA hai| parantu hama to vastumeM jisa rUpase sat mAnate haiM usake bhinna rUpase usameM asatkA aMgIkAra karate haiM arthAt svadravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA usameM sat aura paradravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA asat hai / isaliye apekSA bhedase sat asat donoM hI vastumeM aviruddhatayA rahate haiM, isameM virodhakI koI AzaMkA nahIM hai| -ratnaprabhAcArya / vastumAtrameM sAmAnya aura vizeSa ye do dharma pAye jAte haiN| sAmAnya dharma usake satguNakA sUcaka hai, aura vizeSa dharma usake asataguNakA sUcaka / jaise sau ghar3e haiM, sAmAnya dRSTise ve saba ghar3e haiM; isaliye sat haiN| magara loga unameMse bhinna-bhinna ghar3oMko pahicAnakara jaba uThA lete haiM taba yaha mAlUma hotA hai ki pratyeka ghar3e meM kucha-na-kucha vizeSatA yA bhinnatA hai| yahI. vizeSatA yA bhinnatA hI unakA vizeSa guNa hai| jaba koI /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * anekAntavAda * 13 manuSya akasmAt dUsare ghar3eko uThA letA hai aura yaha kahakara ki yaha merA nahIM hai, vApasa rakha detA hai / usa samaya usa ghar3ekA nAstitva pramANita hotA hai, 'merA'ke Age jo 'nahIM' zabda hai vahIM nAstitvakA sUcaka hai| yaha ghar3A hai, isa sAmAnya dharmase ghar3ekA astitva sAbita hotA hai| magara yaha ghar3A merA nahIM hai, isa vizeSa dharmase usakA nAstitva bhI sAbita hotA hai / ataH sAmAnya aura vizeSa dharmake anusAra pratyeka vastu ko sat aura asat samajhanA hI anekAntavAda athavA syAdvAda hai| (r) yaha viSaya bahuta hI gahana hai| isakI vizeSa jAnakArIkeliye / haribhadrasUrijIkA 'anekAntajayapatAkA' aura kundakundAcAryajIkA 'pravacana sAra', 'samayasAra' bhAdi prantha par3hane cAhiye /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-paryAya adhikAra na vastuyeM anAdi kAlase calI AtI haiM, jinakI na kabhI 3 utpatti huI, na kabhI jinakA nAza huA aura na hogA, unako "dravya" kahate haiM / ye anAdikAlase akRtrima aura aneka haiN| koI bhI navIna dravya, jisakA ki pahilaM astitva na thA, kabhI astitvameM nahIM A sktaa| jo vastu, guNa aura paryAyase yukta hotI hai, use dravya kahate haiM / dravya kabhI nAza nahIM hotA para usakI paryAya ( hAlata) parivartana hotI rahatI hai| jainazAstroM meM mukhya dravya do prakArake batalAya haiN:1-cetn-jiiv-aatmaa| 2-jar3a-ajIva-pudgala / 1-jIva dravyakA hama Age alaga adhikArameM vaNana kreNge| 2-ajIva dravya mukhya pA~ca prakAraka haiM, jo nimna prakAra haiM: (1) pudgala (Matter ), (2) dharmAstikAya (Modium of Motion), (3) adharmAstikAya ( Medium of rest ), (4) kAla (Time) aura (5) AkAza (Shace) / ina pA~coMmeM sirpha pudgala mUrtIka hai aura zeSa amUrtIka haiN|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dravya-paryAya adhikAra * Sanam . ..........ranAAAAAAADIAADILLIALA - 1-saMsArameM jitanA pudgala hai arthAt Matter hai vaha na kabhI bar3hatA hai aura na kabhI ghaTatA hai| vaha kisI na kisI rUpameM saMsArameM hI rahatA hai aura itanA hI rahatA hai| zAstrakAroMne pudgalako mukhya cAra bhAgoMmeM vibhAjita kiyA hai / vaha isa prakAra hai:(1) varNa-raMga, (2) rasa, (3) gandha aura (4) sparza / (1) varNa yAnI raMgake pA~ca prakArake pudgala hote haiM: ___ kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta / (2) rasake pA~ca prakArake pudgala hote haiM: khaTTA, mIThA, kaDuvA, kaSAyalA aura ciraparA / . (3) gandhake do prakArake pudgala hote haiM: ___ mugandha aura durgandha / (4) sparzake ATha prakArake pudgala hote haiM: komala, kaThora, halakA, bhArI, zIta, uSNa, cikanA aura ruukhaa| 2-dharmAstikAya vaha arUpI tAqata (Eorce) hai, jo jIvako calane phiranemeM madada detI hai| jaise-pAnI machalIko tairane meM sahAyaka hotA hai| 3-adharmAstikAya vaha arUpI tAkata (Ic.ree) hai, jo calate hue jIvako ruka jAnepara rokatI hai| jaise-garamI va dhUpameM
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya calatA huA pathika per3akI chAyAmeM ruka jAtA hai aura bAdameM calane meM hicakicAtA hai / usI prakAra adharmAstikAya calate hue jIvako rokatI hai| 4 - kAlakA nayeko purAnA banAnekA svabhAva hai / dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki jo dravyoM ke parivartanarUpa - pariNAmarUpa meM dekhA jAtA hai, vaha to vyavahAra kAla hai aura varttanAlakSaNa kA dhAraka jo kAla hai, vaha nizcaya kAla hai / 5 - jo jIva Adi dravyoMko avakAza denevAlA hai, usako AkAza kahate haiN| vaha lokAkAza aura alokAkAza, ina do bhedoMse do prakArakA hai / dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAla, pudgala aura jIva ye pA~coM dravya jitane AkAzameM haiM, vaha to lokAkAza hai aura usa lokAkAzake Age yAnI pare alokAkAza hai| noTa- uparokta jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA AkAza - ye pA~coM dravya vidyamAna haiM, isaliye zAstrakAroMne inako 'ati' aisA kahA hai / aura yaha kAyake samAna bahu pradezoM ko dhAraNa karate haiM; isaliye inako 'kAya' kahate haiM / asti tathA kAya rUpa honese ina pA~coM ko "paJcAstikAya " kahate haiM / jIva, dharmAstikAya tathA adharmAstikAya dravyameM asaMkhyAta pradeza haiM aura AkAza meM ananta haiN| mUrtta ( pudgala ) meM saMkhyAta,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ > khaNDa ] * dravya paryAya adhikAra # asaMkhyAta tathA ananta pradeza haiM aura kAlakA eka hI pradeza hai, isaliye kAla kAya nahIM hai / 67 samasta loka meM jIva, dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudgala ( Upara batAye hue gandha, varNa, rasa, sparza ke alAvA karmoM ke pudgala Adi ) ThasAThasa bhare hue haiN| amuka vyakti prazna karatA hai ki kyA ye Apasa meM mila nahIM jAte ? uttara - hara dravyake rUpI athavA arUpI paramANu eka dUsare se mile huye bhI haiM aura sAtha-sAtha alahadA bhI haiN| udAharaNArtha, kisI kamare meM aneka dIye balA do, haraekakI rozanI eka dUsare ke sAtha mila jAyagI aura agara eka dIyeko alaga uThA lAo to usakI rozanI bhI alaga ho jaaygii| isI prakAra jo tamAma dravya Apasa meM mile huye haiM, para jahA~ jisakI AvazyakatA hotI hai, vahA~ vaha eka dIyekI rozanI ke samAna judA hojAtA hai / zAstrakAroMne dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, isa prakAra astikAya tIna batalAI haiM / dharmAstikAya, dharmAstikAya aura AkAzAstikAya, tInoM lokoM meM vyApta haiM / inake pratyekake kucha vibhAgako 'deza' kahate haiM; aura jo sirpha eka pradezAvalambana karatA hai, use 'pradeza' kahate haiM / kAlakA koI hissA nahIM hotA hai| varNa, gandha, rasa aura sparzake pudgaloMkA samasta piNDa jo loka meM bharA hai, use 'skandha' kahate haiN| usake vibhAgako 'deza'
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 ** jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya - kahate haiM, jo pradezAvalambana karatA hai arthAt do Adi parimANu mila rahe haiM, use 'pradeza' kahate haiM, aura jo choTese choTA hissA, jisakA bhAga na ho sake, use 'parimANu' kahate haiN| pudgalake pariNamana do prakArake haiM-eka sUkSma pariNamana aura dUsarA sthUla prinnmn| usake ananta sUkSma pariNamana zrAkAzake eka hI pradezameM Asakate haiN| ___ kAla-dravya lokAkAzake pratyeka pradezameM hai aura vaha eka-eka aNu rUpa hai tathA bhinna-bhinna rahatA hai| pudgala parimAgukI avagAhanAke barAbara hI isakI avagAhanA hai / isake aNu lokAkAzake pradezoMkI barAbara hI asaMkhyAta haiM aura ratnoMkI rAzike samAna bhinna-bhinna haiM, tathA niSkriya haiM / kAla-dravya ananta samaya vAlA hai / yadyapi vartamAnakAla eka samaya mAtra hai parantu bhUta, bhaviSya aura vartamAnakI apekSA ananta samaya vAlA hai| 'samaya' kAlakI paryAyakA sabase choTA aMza hai| isake samUhasa Avalo, ghaTikA ityAdi nizcayakAla dravya kI paryAya haiN| vyavahArakAla-dina, rAta yAvat sAgaropamAdi kAla kA parimANa sUryake gamanAgamanase hotA hai| yaha sava jyotiSiyoMkA gamanAgamana aDhAI dvIpa ( manuSya loka)ke andara hI hai| yahA~ke kAlase hI saba sthAnoMkA kAla-pramANa kiyA hai| yaha vyavahArakAla hai| mRtyukAla siddha bhagavAnake sivAya sabake lagA huA hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya adhikAra zAka hI vastuke viSayameM bhinna-bhinna dRSTi-vinduoMse utpanna * hone vAle bhinna-bhinna yathArtha abhiprAyako 'naya' kahate haiM / eka hI manuSya bhinna-bhinna apekSAoMse kAkA, bhatIjA, mAmA, bhAneja, putra, pitA, sasura, jamAI Adi samajhA jAtA hai; yaha nayake sinA aura kucha nahIM hai / hama yaha batA cuke haiM ki vastumeM eka hI dharma nahIM hai| aneka dharmavAlI vastumeM amuka dharmase sambandha rakhanevAlA jo abhiprAya baMdhatA hai, usako jaina-zAstroMmeM 'naya' saMjJA dI hai| vastumeM jitane dharma haiM, unase sambandha rakhanevAle jitane abhiprAya haiM, ve saba 'naya' kahalAte haiN| isa bAtako saba mAnate haiM ki AtmA nitya hai aura yaha bAta bhI ThIka hai, kyoMki isakA nAza nahIM hotA hai| magara isa bAtakA sabako anubhava ho sakatA hai ki usakA parivartana vicitra tarahase hotA hai| kAraNa, AtmA kisI samaya pazu avasthAmeM hotI hai, kisI samaya manuSya-sthiti prApta karatI hai, kabhI devagatikI bhoktA banatI hai, yaha kitanA parivartana hai ? eka hI AtmAkI yaha kaisI vilakSaNa avasthA hai ? yaha kyA batAtI hai ?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya - - AtmAkI privrtnshiiltaa| eka zarIrake parivartanase bhI yaha samajhameM AsakatA hai ki AtmA parivartanakI ghaTamAlAmeM phiratI rahatI hai; aisI sthitimeM yaha nahIM mAnA jAsakatA hai ki AtmA sarvathA ekAnta nitya hai| ataeva yaha mAnA jAsakatA hai ki AtmA na ekAnta nitya hai aura na ekAnta anitya hai, balki nityAnitya hai| isa dazAmeM jisa dRSTise AtmA nitya hai vaha, aura jisa dRSTise anitya hai vaha, donoM hI dRSTiyA~ 'naya' kahalAtI haiN| yaha bAta suspaSTa aura nissandeha hai ki AtmA zarIrase judI hai, to bhI yaha dhyAnameM rakhanA cAhiye ki AtmA zarIrameM aise ho vyApta ho rahI hai, jaise ki makkhanameM ghRta / isIse zarIrake kisI bhI bhAgameM jaba coTa lagatI hai, taba tatkAla hI AtmAko vedanA hone lagatI hai| zarIra aura AtmAkaM aise pragAr3ha sambandha ko lekara jainazAstrakAra kahate haiM ki yadyapi aAtmA zarIrase vastutaH bhinna hai tathApi sarvathA bhinna nahIM / yadi sarvathA bhinna mAneM to AtmAko zarIrapara AghAta laganese kucha kaSTa na hotA, jaisA ki eka AdamI ko AghAta pahu~canese dUsare AdamIko kaSTa nahIM hotA hai| parantu anubhava yaha siddha karatA hai ki zarIrapara AghAta honese AtmAko usakI vedanA hotI hai; isaliye isI aMzameM zrAtmA aura zarIrako abhinna bhI mAnanA hogA arthAt zarIra aura AtmA bhinna honeke sAtha hI kadAcit abhinna bhI haiN| isa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * naya adhikAra * 101 sthitimeM jisa dRSTise AtmA aura zarIra bhinna haiM vaha, aura jisa dRSTise AtmA aura zarIra abhinna haiM vaha, donoM dRSTiyA~ 'naya' kahalAtI haiN| ___ jo abhiprAya jJAnase mokSa honA batalAtA hai, vaha jJAnanaya hai aura jo abhiprAya kriyAse mokSa siddha batalAtA hai, vaha kriyAnaya hai, ye donoM hI abhiprAya naya haiN| ___ jo dRSTi, vastukI tAttvika sthitiko arthAt vastuke mUla svarUpako sparza karanevAlI hai, vaha nizcayanaya hai aura jo dRSTi vastukI bAhya avasthAkI ora lakSya khIMcatI hai, vaha vyavahAranaya hai| nizcayanaya batAtA hai ki AtmA (saMsArI jIva) zuddhabuddha-niraJjana-saccidAnandamaya hai aura vyavahAranaya batAtA hai ki AtmA, karmavaddha avasthAmeM mohavAna-avidyAvAn hai / isa prakArake nizcaya aura vyavahArake aneka udAharaNa haiN| abhiprAya banAne vAle zabda, vAkya, zAstra yA siddhAnta saba naya kahalAte haiM / ukta naya apanI maryAdAmeM mAnanIya haiM / parantu yadi ve eka dUsareko asatya ThaharAnekeliye tatpara hote haiM to amAnya ho jAte haiN| jaise jJAnase mukti batAnevAlA siddhAnta aura kriyAse mukti batAnevAlA siddhAnta, ye donoM siddhAnta svapakSakA maNDana karate hue yadi ve eka dUsarekA khaNDana karane lageM to tiraskArake pAtra haiN|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya yaha samajha rakhanA cAhiye ki naya AMzika satya hai, AMzika satya sampUrNa satya nahIM mAnA jA sakatA hai| AtmAko nitya yA anitya mAnanA sAzameM satya nahIM ho sakatA hai / jo satya jitane aMzoMmeM ho, usako utane hI aMzoMmeM mAnanA yukta hai| isakI ginatI nahIM ho sakatI hai ki vastutaH naya kitane haiN| abhiprAya yA vacana-prayoga jaba gaNanAse bAhara haiM, taba naya jo unase judA nahIM haiM, kaise gaNanAke andara ho sakate haiM-nayoM kI bhI ginatI nahIM ho sakatI hai| aisA honepara bhI nayoMka mukhyatayA do bheda batAye gaye haiM-dravyArthika aura paryAyArthika / mUla padArthako dravya kahate haiM, jaise ghar3ekI miTTI / mUla dravyake pariNAmako paryAya kahate haiM / miTTI athavA anya kisI dravyameM jo parivartana hotA hai, ve saba paryAya haiN| dravyArthikakA matalaba hai-mUla padArthoMpara lakSya denevAlA abhiprAya aura paryAyArthika naya kA matalaba hai-paryAyoMpara lakSa rakhanevAlA abhiprAya / dravyArthika naya saba padArthoM ko nitya mAnatA hai| jaise-ghar3A, mUla dravya mRttikA rUpase nitya hai / paryAyArthika naya saba padArthoM ko anitya mAnatA hai| jaise-svarNakI mAlA, jaMjIra, kar3e, aMgUThI Adi padArthoM meM parivartana hotA rahatA hai / isa anityatvako parivartanajitanA hI samajhanA cAhiye, kyoMki sarvathA nAza yA sarvathA apUrva utpAda kisI vastukA kabhI nahIM hotA hai| prakArAntarase nayake sAta bheda batAye gaye haiM:
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * naya adhikAra * 103 naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evambhUtanaya / naigama-isakA artha hai sNklp-klpnaa| kalpanAse jo vastu vyavahAra meM AtI hai, vaha 'naigamanaya' kahalAtA hai| yaha naya tIna prakArakA hotA hai-bhUta naigama, bhaviSya naigama aura vartamAna negama / jo vastu ho cukI hai usakA vartamAna rUpameM vyavahAra karanA bhUta naigama hai| jaise-Aja vahI divAlIkA dina hai ki jisa dina mahAvIra bhagavAn mokSa gaye the| yaha bhUtakAlakA vartamAna meM upacAra hai| mahAvIrake nirvANakA dina Aja (divAlIkA dina ) mAna liyA jAtA hai| isa taraha bhUtakAlake vartamAnameM upacArakaM aneka udAharaNa haiN| honevAlI vastuko huI kahanA bhaviSya naMgama hai / jaisa-cAvala pUre pake na hoM, paka jAnemeM thor3I hI dera rahI ho to usa samaya kahA jAtA hai ki cAvala paka gaye haiN| aise vAkya vyavahArameM pracalita haiN| athavA ahaMtadevako mukta honeke pahile hI kahA jAtA hai ki mukta hogaye, yaha bhaviSya naigamanaya hai| IMdhana, pAnI Adi cAvala pakAnekA sAmAna ikaTThA karate huye manuSyako koI pUche ki tuma kyA karate ho ? vaha uttara de ki maiM cAvala pakAtA hU~--yaha uttara vartamAna naigamanaya hai, kyoMki cAvala pakAne kI kriyA yadyapi vartamAna meM prArambha nahIM huI hai to bhI vaha vartamAna rUpameM batAI gaI hai| ___ saMgraha - sAmAnyatayA vastuoM kA samuccaya karake kathana karanA saMgrahanaya hai| jaise-sAre zarIroM meM AtmA eka hai| isa kathanase
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya .......... . ARAA. vastutaH saba zarIrameM eka AtmA siddha nahIM hotI hai, pratyeka zarIrameM AtmA bhinna-bhinna hI.hai tathApi saba AtmAoMmeM rahI huI samAna jAtikI apekSAse kahA jAtA hai ki saba zarIroMmeM AtmA eka hai| vyavahAra-yaha naya vastuoMmeM rahI huI samAnatAkI upekSA karake, vizeSatAkI ora lakSya khIMcatI hai| isa nayakI pravRtti loka-vyavahArakI tarafa hai / pA~ca varNavAle bhavareko kAlA bha~varA batAnA isa nayakI paddhati hai| rAstA AtA hai, kUDA jharatA hai, ina saba upacAroMkA isa nayameM samAveza ho jAtA hai| RjusUtra-yaha naya vastumeM hote hue navIna-navIna rUpAntaroMkI ora lakSya AkarSita karatA hai| svarNakA mukaTa, kuNDala Adi jo paryAyeM haiM, una paryAyoMko yaha naya dekhatA hai| paryAyake alAvA sthAyI dravyakI ora yaha naya dragapAta nahIM karatA hai / isIliye paryAyeM vinazvara honese sadA sthAyI dravya isa nayakI dRSTi meM koI cIz2a nahIM hai| zabda-isa nayakA kAma hai, aneka paryAya zabdoMkA eka artha mAnanA / yaha naya batAtA hai ki kapar3A, vastra, vasana Adi zabdoM kA artha eka hI hai| ___ samabhirUr3ha-isa nayakI paddhati hai ki paryAya zabdoMke bheda se arthakA bheda mAnanA / yaha naya kahatA hai ki kumma, kalaza, ghaTa Adi zabda minna arthavAle haiM, kyoMki kumbha, kalaza, ghaTa Adi
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ * naya adhikAra * 105 RAMraamratamnnamanner name.... .. zabda yadi bhinna arthavAle na hoM to ghaTa, paTa, amba Adi zabda bhI bhinna arthavAle na hone cAhiye / isaliye zabdake bhedase arthakA bheda hai| ___ evaMbhUta-isa nayakI dRSTise zabda, apane arthakA vAcaka ( kahanevAlA) usa samaya hotA hai jisa samaya vaha arthapadArtha usa zabdakI vyutpattimeMse kriyAkA jo bhAva nikalatA hai, usa kriyAmeM pravRtta huA ho| jaise-"go" zabdakI vyutpatti hai"gacchatIti gauH" arthAt jo gamana karatA hai use gau kahate haiM, magara vaha 'go' zabda isa nayake abhiprAyase pratyeka gaUkA vAcaka nahIM ho sakatA hai kintu kevala gamana kriyAmeM pravRtta calatI huI gAyakA hI vAcaka ho sakatA hai| isa nayakA kathana hai ki zabdakI vyutpattike anusAra hI yadi usakA artha hotA hai to usa arthako vaha zabda kaha sakatA hai| ___yaha bAta Upara spaSTa kI jA cukI hai ki yaha sAtoM naya eka prakArake dRSTi-vindu haiN| apanI-apanI maryAdAmeM sthita rahakara anya dRSTi-vinduoMkA khaNDana na karanehImeM nayoMkI sAdhutA hai| madhyastha puruSa saba nayoMko bhinna-bhinna dRSTise mAna dekara tattvakSetrakI vizAla sImAkA avalokana karate haiN| isaliye ve rAga-dveSakI bAdhA na honese, AtmAkI nirmala dazAko prApta kara sakate haiN| sAta nayoMke ghaTAneke vAste eka dRSTAnta diyA jAtA hai:---
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya __ koI bar3haI pAyalI (anAja tolanekA pharmA) banAneke khyAlase jaMgalase kASTha lene jA rahA thaa| kisIne prazna kiyA ki tuma kahA~ jAte ho ? to bar3haIne uttara diyA ki pAyalI banAneko kASTha lene jaMgala jArahA huuN| lakar3I kATate samaya, lakar3I ghara lAte samaya, lakar3ose pAyalI banAte samaya, ityAdi jisa samaya usase pUchA to usane uttara diyA ki pAyalI banAtA hU~, yaha naigamanaya hai / isapara vyavahAranayavAlA to cupa rahA para saMgrahanayavAlA bolA ki jaba isa pAyalIse nAjakA saMgraha karo taba ise pAyalI kahanA / isapara vyavahAranayavAlA bolA ki abhI to tuma pAyalo banA rahe ho, jaba pAyalI bana jAya aura vyavahAra-yogya hojAya, taba use pAyalI kahanA / isapara RjumUtranayavAlA bolA ki pAyalI bana jAnese pAyalI nahIM kahI jAtI, parantu nAjakA nApa karoge taba pAyalI kahI jaaygii| taba zabdanayavAlA bolA ki nAjakA nApa karate samaya eka do aise ginI jaba pAyalI kahanA / taba samabhirUDhanaya vAlAbolA ki kisI kAyase mApa hogA, jaba yaha pAyalI kahI jaaygii| taba evambhUtanayavAlA bolA ki nApate samaya jaba nApameM upayoga hogA, tabhI pAyalo kahI jaaygii| ina sAta nayoM meM naigamanaya, saMgrahanaya, vyavahAranaya aura RjusUtranaya, ye cAra naya vyavahArameM haiM aura zabdanaya, samabhirur3ha naya aura evambhUtanaya, ye tIna naya nizcayameM haiN| kisI-kisI samaya RjusUtranayako bhI nizcayanayameM zAmila kara lete haiN|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepa adhikAra ma sI bhI vastumeM guNAvaguNakA Aropa nikSepoM * dvArA hotA hai| jainadarzanameM cAra nikSepa haiN| ve isa bhA~ti haiM : 1-nAma, 2-sthApanA, 3-dravya aura 4-bhAva / 1-guNa, jAti, dravya aura kriyAkI apekSA binA hI apanI icchAnusAra loka-vyavahArakeliye kisI padArthakI saMjJA karaneko 'nAmanikSepa' kahate haiN| jaise-kisI purupakA nAma indrarAja hai, parantu usameM indrakaM samAna guNa, jAti, dravya, kriyA kucha bhI nahIM hai; usake mAtA-pitAne kevala vyavahArArtha nAma rakha liyA hai yA dUsare zabdoM meM yaha kahanA cAhiye ki guNa, jAti, dravya, kriyAkI apekSAse jo nAma nahIM rakkhe jAte haiM, unhIMko nAmanikSepa kahate haiN| ____2-dhAtu, kASTa, pASANa, miTTIke khilaune, citrAdi, zataraMjake hAthI, ghor3A, bAdazAha ityAdimeM zrAkAra-rUpa va binA AkAra-rUpa kalpanA kara leneko 'sthApanAnikSepa' kahate haiN| (1) phoTo yA mUrti jisase usa vastukA bhAna hove, use 'sadbhAvasthApanA' yA 'tadAkArasthApanA' kahate haiN|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 * jela meM merA jainAbhyAsa * (2) jina vastuoMse unakA bhAna na hove; jaise-zataraMjake moharoM meM bAdazAha, hAthI, ghor3A, Adi hote haiM, unheM 'asadbhAvasthApanA' yA 'atadAkArasthApanA' kahate haiN| ___3-jisa manuSya yA vastumeM vartamAna samaya meM guNa na honepara bhUta-bhaviSyakAlakI paryAyakI mukhyatA lekara vartamAnameM kahanA, vaha 'dravyanikSepa' hai| jaise-bhaviSyameM honevAle rAjAke putrako (yuvarAjako) vartamAnameM rAjA kahanA athavA jo bhUtakAla meM phaujadAra thA usakA ohadA calA jAnepara bhI use phaujadAra kahanA, yaha dravyanikSepa hai| ___4-jisa padAthakI vartamAna meM jo paryAya ho, usako usI rUpameM kahanA, use 'bhAvanikSepa' kahate haiN| jaise kASThako kASTa avasthAmeM kASTha kahanA, koyalA honepara koyalA aura rAkha honepara rAkha khnaa| ukta cAroM nikSepoMmeMsa prathama tIna nikSepa guNa binA honese 'zravatthuka' kahe haiM aura cauthAbhAva nikSepa saguNa honese 'upayogI' kahA hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa hari padArthaka sarvadezako kahe aura janAve, use 'pramANa' / kahate haiN| jo padArthake eka dezako kahe aura janAve, use 'naya' kahate haiN| AtmA jisa jJAna ke dvArA binA anya padArthakI sahAyatAke padArthako atyanta nirmala spaSTatayA jAne, usako 'pratyakSa pramANa' kahate haiN| - jo paryAyako udAsIna rUpase dekhatA huA dravyako hI mukhya tayAse kahai, use 'dravyArthikanaya' kahate haiN| * jo dravyako mukhya na karake eka paryAyako hI kahai, use 'paryAyArthikanaya' kahate haiN| zAstrakAroMne vastukA vastutva siddha karanekeliye cAra pramANa kahe haiM / ve isa bhA~ti haiM : 1-pratyakSa, 2-anumAna, 3-Agama aura 4-upmaaprmaann| 1-AtmA binA anya padArthakI sahAyatAke hI padArthoMko atyanta nirmala spaSTatayA jAne, use 'pratyakSa pramANa' kahate haiN| zAstrakAroMne pratyakSa pramANake aneka bhedAnubheda kiye haiN| jaise
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 * jelameM merA jainAbhyAsa * - - indriyapratyakSa, noindriyapratyakSa, dravya-indriyapratyakSa, bhAva-indriyapratyakSa, nivRtti aura upakaraNa Adi / ___2-jisa anumAnase vastukA jJAna ho, use 'anumAna pramANa' kahate haiM / jaise-kisIkA putra bAlyAvasthAmeM videza gayA ho aura yuvA hokara pIche Ave, taba usake gharavAle zarIrAkRti, varNa, tila Adise pahicAneM; mayUrako usake zabdase; rathako jhajhana zabdase pahicAneM aadi| isake bhI zAstrakAroMne kaI bhedAnubheda kiye haiM / jaise-puvvaM, mavvaM, diTTI Adi / 3-jJAnI puruSoMdvArA kathita zAstrAMse vastukA jo jJAna hotA hai, use 'Agama pramANa' kahate haiN| isake bhI zAstrakAroMne kaI bheda kiye haiN| jaise-sUtrAgama, arthAgama aura tadubhayAgama Adi / 4-kisI anya vastukI sadRzatA batalAkara kisI mukhya vastukA jJAna karAnA, usa 'upamA pramANa' kahate haiM / jaise bhaviSyakAla meM prathama tIrthakara zrIpadmanAthajI kaise hoMge ? to kahA ki vartamAnake antima tIrthaGkara zrImahAvIra bhagavAn jaise / palyopama va sAgaropamakA samaya batAnekeliye kue~ kA dRSTAnta dete haiM, ityaadi| -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma adhikAra nadarzanameM karmavAda eka mukhya siddhAnta hai / jisa ke prakAra vedAntadarzana, nyAyadarzana, vaizeSikadarzana ityAdi Izvarako sRSTi kA adhiSThAtA aura kartA-usakI preraNAse acche-bure karmoM kA phala milatA hai, yaha mAnate haiM; usa prakAra jainadarzana nahIM mAnatA / jainadarzana na to Izvarako sRSTiko racanevAlA athavA adhiSThAtA mAnatA hai, aura na usakI preraNAse karmoM kA phala milatA hai, yaha mAnatA hai| karmavAdakA mantavya hai ki jisa prakAra jIva, karma karaneko svatantra hai; usI prakAra usake karma bhoganeko bhI vaha AjAda hai| jainadarzana sRSTiko anAdi-ananta mAnatA hai arthAt na to vaha kabhI paidA huI aura na kabhI usakA vinAza hogaa| Izvarako karttA yA preraka mAnanevAle karmavAdapara nIce likhe AkSepa kiyA karate haiM : 1-choTI-moTI cIja jaise ghar3I, makAna, mahala ityAdi, yadi kisI vyaktike dvArA nirmita hotI haiM to phira sampUrNa jagata, jo kArya rUpa dikhAI detA hai, usakA bhI koI utpAdaka avazya honA caahiye|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya 2- sabhI prANI acche bure karma karate haiM, para koI bure karmoMkA phala nahIM cAhatA aura karma svayaM jar3a honese kisI cetanakI preraNA binA phala dene meM asamartha haiN| isaliye Izvara hI prANiyoMko karmaphala bhogavAtA hai| 112 3 - Izvara eka aisI sattA arthAt AtmA hai, jo sadAse mukta hai aura mukta jIvoMkI apekSA usameM kucha vizeSatA hai| isa kAraNa jainadarzana jo yaha mAnatA hai ki karmoMse chUTa jAnepara saba jIva mukta arthAt Izvara ho jAte haiM, so ThIka nahIM hai / AkSepoMkA samAdhAna 1 - yaha jagat kisI samaya nahIM banA hai - vaha sadAse ho hai| hA~, isameM parivartana huA karate haiN| aneka parivartana aise haiM ki jinake hone meM manuSya Adi prANI vargake prayatnakI apekSA dekhI jAtI hai, tathA aise parivartana bhI hote haiM ki jinameM kisIke prayatnakI apekSA nahIM rahatI; ve jar3a-tattva ke taraha-taraha ke saMyoga se uSNatA, vega, kriyA Adi zaktiyoMse banate rahate haiM / udAharaNArtha - miTTI, patthara Adi cIjoM ke ikaTTha e hone se choTe-moTe TIle yA pahAr3akA bana jAnA; idhara-udhara se pAnIkA pravAha mila jAne se unakA nadI rUpameM bahanA, bhApakA pAnI rUpa meM barasanA, aura phirase pAnIkA bhApa-rUpa bana jAnA ityAdi / isaliye Izvarako sRSTikA karttA mAnane kI koI AvazyakatA nahIM /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 113 2-prANI jaisA karma karate haiM, vaisA phala unako karmake dvArA hI mila jAtA hai| karma jar3a hai aura prANI apane kiye hue bure karmakA phala nahIM cAhate--yaha ThIka hai, para dhyAnameM rakhanA cAhiye ki jIvake cetanake saMgase kamameM aisI zakti paidA ho jAtI hai ki jisase vaha apane acche bure vipAkoMko niyata samayapara jIvapara prakaTa karatA hai| kamavAda yaha nahIM mAnatA ki cetanake sambandhake binA hI jar3a kama bhoga dene meM samartha hai / vaha itanA hI kahatA hai ki phala denakaliye Izvara rUpa cetanakI preraNA mAnanekI koI jarUrata nahIM hai, kyoMki sabhI jIva cetana haiM-ve jaise karma karate haiM unake anusAra unakI buddhi vaisI hI bana jAtI hai, jisase dure kamaka phala kI icchA na rahanepara bhI ve aisA kRtya kara baiThate hai ki jisase unako apane karmAnusAra phala mila jAtA hai| kama karanA eka bAta hai aura phalako na cAhanA dUsarI bAta hai| kaMvala cAhanA na honahIse kiye karmakA phala milanase ruka nahIM sktaa| udAharaNAtha-eka manupya dhUpameM khar3A hai, garma cIja khAtA hai aura cAhatA hai ki pyAsa na lage so kyA pyAsa ruka sakatI hai| 3-Izvara cetana hai aura jIva bhI cetana hai; phira unameM antara hI kyA ? hA~, antara itanA ho sakatA hai ki jIvakI sabhI zaktiyA~ AvaraNoM ( karma pudgaloM ) se ghirI huI haiM aura Izvara kI nhiiN| para jisa samaya jIva apane AvaraNoMko haTA detA hai,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 * jelameM merA jainAbhyAsa * dvitIya .. .. .. . - usa samaya to usakI sabhI zaktiyA~ paripUrNa rUpameM prakAzita ho jAtI haiM, phira jIva aura IzvarameM viSamatA kisa bAtakI ? isa kAraNa karmavAdake anusAra yaha mAnanemeM koI Apatti nahIM ki sabhI mukta jIva Izvara hI haiN| _ 'karma' zabdakA artha karmazAstra jAnanekI cAha rakhanevAloM ko Avazyaka hai ki ve 'karma' zabdakA artha, bhinna-bhinna zAstroM meM prayoga kiye gaye usake paryAya zabda, karmakA svarUpa, Adise paricita ho jAya / 'karma' zabda loka-vyavahAra aura zAstra donoM meM prasiddha hai| usake aneka artha hote haiN| sAdhAraNa loga apane vyavahArameM kAma, dhandhe yA vyavasAyake matalabameM karma zabdakA prayoga karate haiN| zAstrameM usakI eka gati nahIM hai / khAnA, ponA, calanA, kaoNpanA Adi kisI bhI halacalake liye, cAhe vaha jIva kI ho yA jar3akI-karma zabdakA prayoga kiyA jAtA hai| karmakANDI mImAMsaka yajJa, yoga Adi kriyA-kalApa arthama; paurANika loga vrata, niyama Adi dhArmika kriyAoMke arthameM; naiyyAyika loga utkSepaNa Adi pA~ca sAMkAtaka karmoM meM karma zabdakA vyavahAra karate haiN| parantu jaina-zAstra meM karma zabdase do artha liye jAte haiN| pahalA rAga-dveSAtmaka pariNAma, jise kaSAya'bhAvakarma' kahate haiM aura dUsarA kArmaNa jAtike pudgala
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * karma adhikAra # 115 vizeSa, jo kaSAyake nimittase AtmAke sAtha cipake hue hote haiM, vaha 'dravyakarma' kahalAtA hai| jainadarzana meM jisa dharmakeliye karma zabda istemAla hotA hai, usa arthake athavA usase kucha milate-julate arthakeliye jainetara darzanoMmeM ye zabda milate haiM- mAyA, avidyA, prakRti, apUrva, vAsanA, Azaya, dharmAdharma, saMskAra, deva. bhAgya Adi / jitane darzana AtmavAdI haiM aura punarjanma mAnate haiM, unako punarjanma kI siddhi-- upapattikeliye karma mAnanA hI par3atA hai / karmakA svarUpa mithyAtva kaSAya Adi kAraNoMse jIvake dvArA jo kiyA jAtA hai, vahI 'karma' kahalAtA hai| karmakA pahilA lakSaNa uparyukta bhAvakarma aura dravyakarma donoMmeM ghaTita hotA hai| kyoMki bhAvakarma AtmAkA - jIvakA - vaibhAvika pariNAma hai / isase usakA upAdAna rUpa karttA jIva hI hai, aura dravyakarma jo ki kArmaNa jAtike sUkSma pudgaloM kA vikAra hai, usakA bhI karttA nimitta rUpase jIva hI hai / bhAvakarmake honemeM dravyakarma nimitta hai aura dravyakarma meM bhAvakarma nimitta hai| isa prakAra una donoM meM Apasa meM bIja aGkura kI taraha kArya kAraNa bhAva sambandha hai / - " karma svayaM jar3a padArtha hai / 'karmapudgala' usako kahate haiM, jinameM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza hoM aura pRthvI, pAnI, ami
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 * jela meM merA jainAbhyAsa * dvitIya aura vAyuke pudgalase bane hoN| jo pudgala karma banate haiM, ve eka prakArakI atyanta sUkSma raja haiM athavA dhUli haiM, jisako indriyA~ yaMtrakI madadase bhI nahIM jAna sakatIM yA dekha sktiiN| sarvajJa paramAtmA athavA parama avadhijJAnavAle yogI hI isa rajako dekha sakate haiN| jIvake dvArA jaba vaha raja grahaNa kI jAtI hai, taba use 'karma' kahate haiN| jisa prakAra cikane ghar3epara vAyu calanese dhUlike choTe choTe aNu laga jAte haiM, usI prakAra jaba koI bhI jIva kisI prakArakI kriyA, cAhe vaha manase ho yA vacanase ho yA kAyase ho, karatA hai, taba jisa zrAkAzameM AtmAkaM pradeza haiM, vahIMke ananta-ananta karmayogya pudgala paramANu, jIvake eka-eka pradezake sAtha baMdha jAte haiN| jisa prakAra dUdha aura pAnIkA, tathA AgakA aura loheke golekA sambandha hotA hai, usI prakAra jIva aura karmapudgaloMkA sambandha hotA hai| ____ karma aura jIvakA anAdikAlase sambandha calA rahA hai| purAne karma apanA phala dekara zrAtma-pradezoMse judA hojAte haiM aura naye karma pratisamaya ba~dhate haiN| ___ karma aura jIvakA anAdi-sAnta tathA anAdi-ananta do prakAra kA sambandha hai / jo jIva mokSa pA cuke yA pAveMge unakA karmake sAtha anAdi-sAnta sambandha hai aura jina jIvoMko kabhI mokSa na hogI unakA karmake sAtha anAdi-ananta sambandha hai| jina jIvoM
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 117 meM mokSa pAnekI yogyatA hai unheM 'bhavya' aura jinameM yogyatA nahIM hai unheM 'abhavya' kahate haiN| jIvakA karmake sAtha anAdi kAlase sambandha honepara bhI jaba janma-maraNarUpa saMsArase chUTanekA samaya pAtA hai taba jIvako viveka utpanna hotA hai arthAt AtmA aura jar3akI burAI mAlUma hojAtI hai| tapa-jJAna-rUpa agnike balase vaha sampUrNa kama malako jalAkara zuddha suvarNake samAna nirmala hojAtA hai| yahI zuddha AtmA Izvara hai, paramAtmA hai athavA brahma hai| karma-zatrupara vijaya anAdikAlase karma-zatru AtmAke sAtha lagA huA hai| jaba taka AtmAkA chuTakArA isase nahIM hogA, usa samaya taka yaha AtmA AvAgamana arthAt caurAsI lAkha jIvayonike cakkarase kabhI mukti nahIM pA sktaa| agara koI puruSArthI aura catura rAjA apane zatrupara vijaya karanA cAhatA hai to peztara isake ki vaha usapara car3hAI kare, yaha nihAyata z2arUrI hai ki vaha usakI tamAma zaktiyoM kA arthAt phauja, palaTana, astra, zastra, morce, gar3ha Adi aura tamAma rAste tathA usakI sthitikA pUrA-pUrA adhyayana kara le aura usake bAda usakA muqAbilA karanekeliye jaba sAre jarUrI sAmAna ikaTTha hojAya, usa samaya parAkrama aura himmatake sAtha car3hAI kre| pariNAma yaha hogA ki vaha avazya kAmayAba arthAt vijayI hogA / ThIka isI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya an.... AA prakAra agara eka puruSArthI aura jJAnI AtmA karmarUpI zatruko vijaya karanA cAhatA hai to usako apane karmarUpI zatruke bAremeM pUrA-pUrA adhyayana kara lenA cAhiye tAki vaha AsAnIse jItA jA sake aura muktirUpI rAjya vijaya kiyA jA ske| prazna yaha uThatA hai ki karma do prakArake hote haiM-eka zubha karma aura dUsarA azubha karma / zubha karma karanese AtmAko aAnanda va sukhakI prApti hotI hai aura azubha karma karanese AtmAko duHkha va takalIpha milatI hai| taba kisa prakAra zAstrakAra zubha aura azubha, dono prakArake karmoMko chor3aneko kahate haiM, jaba ki zubha karmase sukha va AnandakI prApti hotI hai| isakA matalaba yaha hai ki zubha kamoM dvArA jo Ananda va sukha milate haiM, ve asAra va kSaNika haiN| koI yaha kahegA ki ve kSaNika kaise haiM, jaba ki zubha karma karanevAlI AtmA devagatiko prAptakara sAgaroMkI Ayu va aneka Ananda va sukhakArI Riddhi va siddhi bhogatI hai ? yaha bAta bilakula yathArtha hai, para isa nyAyasaM vicAranA cAhiye ki eka samaya nahIM, dasa samaya nahIM, hajAra samaya nahIM, balki asaMkhyAta samaya yaha AtmA devagatike Ananda va sukhoMko bhoga AyA hai, para Aja taka isakI garaja nahIM sarI hai arthAt parama Ananda padako prApta nahIM huA hai / isa khyAlase yaha sAre sukha va Ananda kSaNika haiM / saMsArake sAre Ananda va sukha kimpAka phalake samAna haiM, jo dekhane aura khAnemeM bar3A sundara
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 116 aura svAdiSTa lagatA hai, para khAneke bAda prANI kAlako prApta hojAtA hai; isI prakAra yaha zubha karma aAnanda aura sukha denevAlA hai, para isakA pariNAma burA hotA hai| isa kAraNa yaha zubha karma bhI tyAgane yogya hai| ___karma-zatruko prabalatA karma bar3e-bar3e aura mahAna-mahAn AtmAko, jaise-RSi, muni aura tyAgiyoMko, yahA~ taka ki jo AtmA arihanta honeko jA rahI hai unako aura sAMsArika bar3e-bar3e puruSa jaise cakravartI, baladeva vA vAsudevako kaSTa, duHkha va santApa dene meM nahIM cUkatA hai to hama sAdhAraNa puruSoMkI to kyA claaii| karma kisIkI riyAyata nahIM karatA, cAhe vaha mahAn puruSa ho yA koI choTA jIva ho / hA~, yaha bAta avazya hai ki karmoM kA cUrNa athavA nAza kiyA jA sakatA hai| jisa prakAra karma apane kartavyameM nahIM cUkate, usI prakAra tyAgI, puruSArthI aura mahAn AtmA isako cUra-cUra athavA naSTa karane meM nahIM cuukte| ___ kA~se chUTanekA mukhya guru 1-pahile bure, nIca aura tyAjya karmoMkA karanA chor3a do tAki azubha yAnI pApa karmakA bandha na ho| ___2-ba~dhe huye karmoMkA nAza jJAna, darzana, cAritra, tapasyA Adi vidhiyoMse kara do arthAt jalA do|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya 3-prArabdha arthAt niHkAGkita karmoM ko bhogakara kSINa kara do| aisA karanese zrAtmA karmose avazya mukta ho jAyagI arthAt siddhagatiko prApta kara legii| jainadarzanameM karma-bandhake mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, ye cAra kAraNa batalAye haiM aura kahIM kahIM saMkSepa meM kaSAya yoga bhI milate haiM, agara aura adhika saMkSepa karake kahA jAya to yaha kaha sakate haiM ki kaSAya hI karmabandhakA kAraNa hai, para una sabako saMkSepa meM vargIkaraNa karake zrAdhyA tmaka vidvAnoMne usake rAga-dveSa sirpha do hI bheda kiye haiN| jisa prakAra makar3I apanI hI prabRttise apane kiye hue jAlemeM pha~satI hai, usI prakAra jIva bhI apanI besamajhI Adi caturAIse apane paidA kiye huye karmajAla meM phaMsatA hai| kama ke viSayameM vizeSa jJAna vaise to karmako mUla prakRtiyA~, uttara prakRtiyA~ aura unakI vargaNAoMke pacAsa nahIM, sau nahIM, hajAra nahIM. lAkha nahIM, balki asaMkhyAte bhedAnubheda haiM / para jJAnI puruSoMne sAdhAraNa janasamudAya ko samajhAneke hetu karmako pATha mUla prakRtiyoM aura 158 uttara prakRtiyoMmeM bA~Ta diyA hai yAnI yoM kahanA cAhiye ki apane jJAnabaladvArA samudra ke samAna jJAnako eka loTeke rUpa meM samAveza kara diyA hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karma adhikAra * 121 . jIvakA jJAnavAn honA, mUrkha honA, netra sahita honA, andhA honA, dhanI honA, nirdhana honA, putravAn honA, putrahIna honA, krodhI, mAnI, mAyAvI aura lobhI honA, zAnti-svabhAvI, saralasvabhAvI, ahaMkAra rahita honA aura nirlobhI honA, strI honA, puruSa honA, yA napuMsaka honA, pazu honA yA manuSya honA, neriyA yA devatA honA, kama Ayu pAnA yA jyAdA Ayu pAnA yA hote hI mara jAnA, surUpa yA kurUpa honA, kamajora yA balavAn honA, nirogI yA rogI honA, sukhI yA duHkhI honA, suDaula yA beDaula zarIrI honA, mukhtalipha raMgakA honA, mukhtalipha rasakA honA, halakA honA, bhArI honA, ThaMDhA yA garama honA, sUkSma yA bAdara zarIrI honA, samyaktvI yA midhyAtvI honA, dAnI honA, yA lobhI honA, bhoga upabhoga hote hue na bhoga sakanA, ityAdi-ityAdi bAteM jo jIva mAtra meM pAI jAtI haiM, ve saba usake zubha va azubha karmoMkA phattarUpa haiN| jaise-jaise jIvakarmakA bandha karatA hai, vaise-hI-vaise usake phala milate haiM arthAt jaisA bIja manuSya bovegA, vaisA hI phala prApta karegA / khaNDa] aba karmakI mUla prakRtiyoM aura unakI uttara prakRtiyoM ke bAremeM varNana kiyA jAtA hai / karmakI mUla prakRtiyA~ ATha haiM, unake nAma isa prakAra haiM: (ka) - jJAnAvaraNIya, (kha) - darzanAvaraNIya, ( ga ) - vedanIya, (gha) - mohanIya, (Ga) - zrAyu, (ca) - nAma, (cha) - gotra aura ( ja ) - antarAya | -
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 * jelameM merA jainAbhyAsa * dvitIya . ___ ka-jJAnAvaraNIya-jJAna+AvaraNa = jo karma jJAna guNa para pardA gere arthAt AtmAke jJAnaguNoMko AcchAdita kareDhake, use 'jJAnAvaraNIya karma' kahate haiN| ___ kha-darzanAvaraNIya-darzana + AvaraNa = jo karma dekhanepara pardA gere arthAt jo karma darzana guNako AcchAdita kare-Dhake, use 'darzanAvaraNIya karma' kahate haiM / ga-vedanIya-jo karma AtmAko sukha-duHkha pahu~cAve, vaha 'vedanIya karma' kahA jAtA hai| ___gha-mohanIya-jo karma sva-para-vivekameM tathA svarUpa-ramaNa meM bAdhA pahu~cAtA hai, vaha 'mohanIya karma' kahA jAtA hai / hu-Ayu-jisa karmake astitvameM ( rahanese ) prANI jItA hai tathA khatama honese maratA hai, use 'zrAyuH karma' kahate haiN| ca-nAma-jisa kamake udayase jIva naraka, tiryaJca Adi nAmoMse sambodhita hotA hai, jaise-amuka manuSya hai, amuka devatA hai, use 'nAma karma' kahate haiN| cha-gotra-jo karma AtmAko ucca tathA nIca kulameM janmAve, use 'gotra karma' kahate haiN| ja-antarAya-jo karma zrAtmAke vIrya, dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga rUpa zaktiyoMkA ghAta karatA hai, use 'antarAya karma' kahate haiN|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karma adhikAra * 123 ukta ATha karmoMkI uttara- prakRtiyoM kA varNana kiyA jAtA hai: ] jJAnAvaraNIyakI 5 darzanAvaraNIyakI 6, vedanIya kI 2, mohanIyakI 28, AyukI 4, nAmakI 103, gotrakI 2 aura antarAyakI 5--isa prakAra kula uttara - prakRtiyA~ 158 hotI haiM, jinakA varNana nimnalikhita hai: ka - jJAnAvaraNIyaH jJAnAvaraNIya kI uttara - prakRtiyoM ko samajhane ke liye jJAna ke bheda samajhane se unake AvaraNa saralatAse samajha meM AjAya~ge / jJAnake mukhya bheda pA~ca haiM - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna / ina pA~coMke avAntara bheda arthAt ra-bheda haiM: uttara -- matijJAna ke 28, zrutajJAnake 14 athavA 20, avadhijJAna ke 6, manaHparyAyajJAnake 2 aura kevalajJAna sirpha 1 prakArakA hai| ina sabake bhedoMko milAnese pA~ca jJAnake 51 bheda hote haiM aura 57 bheda bhI hote haiM / matijJAna - indriya aura manake dvArA jo jJAna hotA hai, use 'matijJAna' kahate haiM / zrutajJAna - zAstroMke bA~cane tathA sunanese jo arthajJAna hotA hai, use 'zrutajJAna' kahate haiM / 6
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya avadhijJAna-indriya tathA manakI sahAyatAke binA maryAdAkoliye huye rUpavAle dravyakA jo jJAna hotA hai, use 'avadhijJAna' kahate haiN| manaHparyAyajJAna-indriya aura manakI madadake binA maryAdAko liye huye saMjJI (jinake mana hotA hai)ke manogata bhAvoM arthAt manakI bAtoMko jAnaneko 'manaHparyAyajJAna' kahate haiM / kevalajJAna-saMsArake bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAlake sampUrNa padArthokA yugapat ( eka sAtha) jAnanA 'kevalajJAna' kahalAtA hai| pahile do jJAnoMmeM indriyoM aura manakI sahAyatA lenI par3atI hai| kintu antake tIna jJAnoMmeM indriya aura manakI sahAyatAkI AvazyakatA nahIM hai| jJAnake AvaraNa karanevAle karmako 'jJAnAvaraNa' athavA 'jJAnAvaraNIya' kahate haiM / jisa prakAra A~khapara patale yA moTe kapar3e kI paTTI lapeTanese vastuoMke dekhane meM kama aura jyAdA rukAvaTa hotI hai, usI prakAra jJAnAvaraNa-karmake prabhAvase AtmAko padArthoke jAnanemeM rukAvaTa pahu~catI hai, kintu aisI rukAvaTa nahIM hotI, jisase AtmAko kisI prakArakA jJAna hI na ho / jaise sUrya cAhe-jaise ghane bAdaloMse kyoM na ghira jAya to bhI usakA kucha-na- . kucha prakAza avazya hI rahatA hai / jisase dina-rAtameM bheda samamA
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 125 jAtA hai| isI prakAra karmokA cAhe-jaisA gAr3ha AvaraNa kyoM na ho, AtmAko kucha-na-kucha jJAna hotA hI rahatA hai| ___ matijJAnAvaraNIya-bhinna 2 prakArake matijJAnoMko AvaraNa karanevAle, bhinna 2 karmoko 'matijJAnAvaraNIya' kahate haiN| matijJAnake 28 bheda kahe haiM, para dUsarI apekSAse 340 bheda hote haiN| una saboMke AvaraNa karanevAle karma judA 2 hote haiN| una saba Ava. raNa karanevAloMko 'matijJAnAvaraNIya' karma kahate haiN| zrutajJAnAvaraNIya-zrutajJAnake 14 athavA 20 bheda kahe gaye haiM, unake AvaraNa karanevAle karmoko 'zrutajJAnAvaraNIya' karma kahate haiN| avadhijJAnAvaraNIya-avadhijJAnake 6 bheda kahe gaye haiM, unake AvaraNa karanevAle karmoko avadhijJAnAvaraNIya' karma kahate haiN| manaHparyAyajJAnAvaraNIya-manaHparyAyajJAnake 2 bheda kahe haiM, unake AvaraNa karanevAle karmoko 'manaHparyAyajJAnAvaraNIya' karma kahate haiN| kevalajJAnAvaraNIya-kevalajJAnake AvaraNa karanevAle karmoM ko 'kevalajJAnAvaraNIya' karma kahate haiN| kha-darzanAvaraNIya karmaH cakSurdarzanAvaraNIya-A~khake dvArA jo padArthoMkA sAmAnya dharma-grahaNa hotA hai, use 'cakSurdarzana' kahate haiM; usa sAmAnya grahaNako rokanevAle karmako 'cakSurdarzanAvaraNIya' karma kahate haiN|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya zracakSurdarzanAvaraNIya -- A~khako chor3akara tvacA, jIbha, nAka, kAna aura manase jo padArthoMke sAmAnya-dharmakA pratibhAsa hotA hai, use 'acaturdarzana' kahate haiM, usake AvaraNako 'caturdarzanAvaraNIya' karma kahate haiM / 126 avadhidarzanAvaraNIya - indriyoM aura manakI sahAyatA ke binA hI AtmAko rUpIdravya ke sAmAnya dharmakA jo bodha hotA hai, use 'avadhidarzana' kahate haiM; usakA AvaraNa 'avadhidarzanAvaraNIya' karma kahatA hai / kevaladarzana - saMsAra ke sampUrNa padArthoM kA jo sAmAnya ava bodha hotA hai, use 'kevaladarzana' kahate haiM; usakA AvaraNa kevaladarzanAvaraNIya karma' kahAtA hai| nidrA - koI-koI soyA huA jIva thor3I-sI AvAja yA paicharase jAga jAtA hai| jisa karmake udayase aisI nIMda AtI hai, usa karmako 'nidrA karma' kahate haiM / nidrA-nidrA - koI-koI soyA huA jIva bar3e jorase cillAne yA hAthase jora-jora se hilAnepara uThatA hai| jisa karmake udayase aisI nIMda AtI haiM, use 'nidrA nidrA karma' kahate haiM / - pracalA -- khar3e-khar3e yA baiThe-baiThe kisI-kisI jIvako nIMda zrAtI hai, usako 'pracalA' kahate haiM; jisa karmake udayase aisI nIMda AtI hai, usa karmako 'pracalA karma' kahate haiM /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karma adhikAra * 127 pracalApracalA - calate-phirate jisa jIvako nIMda AtI hai, usakI nIMdako pracalApracalA kahate haiN| jisa karmake udayase aisI nIMda AtI hai, usa karmako 'pracalApracalA karma' kahate haiM / khaNDa ] styAnagRddhi - jo jIva dinameM athavA rAtameM soce hue kAmako nIMda avasthAmeM kara DAlatA hai, usakI isa nIMdako styAnagRddhi kahate haiM / jisa karmake udayase aisI nIMda AtI hai, usa karmako 'satyAnagRddhi' karma kahate haiN| RSabha nArAcasaMhananavAle jIvako jaba isa styAnagRddhi karmakA udaya hotA hai, taba use vAsudevakA AdhA bala ho jAtA hai| yaha jIva maranepara avazya naraka jAtA hai / ga - vedanIya karma: isa karmakA svabhAva talavArakI zahada lagI huI dhArAko cATane ke samAna hai | vedanIya karmake do bheda haiM : 1 - sAtAvedanIya aura 2 - asAtAvedanIya | 1 - talavAra kI dhArapara lage hue zahadako cATane ke samAna sAtAvedanIya hai / 2 - talavArakI dhArase jIvake kaTane ke samAna asAtAvedanIya hai / 1 - jisa karma ke udayase AtmAko viSaya sambandhI sukhakA anubhava hotA hai, use 'sAtAvedanIya karma' kahate haiM /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya .......... ... Movie 2-jisa karmake udayase AtmAko anukUla viSayoMkI aprAptise athavA pratikUla viSayoMkI prAptise duHkhakA anubhava hotA hai, use 'asAtAvedanIya karma' kahate haiM / AtmAko jo apane svarUpake sukhakA anubhava hotA hai, vaha kisI bhI karmake udayase nahIM hotA hai| gha-mohanIya karma : cauthA kama mohanIya hai| isakA svabhAva madyake samAna hai| jisa prakAra madyake nazemeM manuSyako apane hita-ahitakI pahicAna nahIM rahatI, usI prakAra mohanIya karmake udayase aAtmAko apane hita-ahitake pahicAnanekI buddhi nahIM rhtii| ___ mohanIya karmake do bheda haiM:-(1) darzanamohanIya aura (2) cAritramohanIya / 1-jo padArtha jaisA hai, use vaisA hI samajhanA, yaha darzana hai arthAt tattvArthakI zraddhAko 'darzana' kahate haiN| yaha AtmAkA guNa hai / isake ghAta karanevAle karmako 'darzanamohanIya karma' kahate haiN| darzanamohanIya ke tIna bheda hai: (1) samyaktvamohanIya, (2) mizramohanIya aura (3) mithyAtvamohanIya / 1-jisa karmake udayase jIvako jIva Adi nava tattvoMpara zraddhA hotI hai, use 'samyamohanIya' kahate haiN| pA9mAyA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * pharma adhikAra * 126 2-jisa karmake udayase arddha zuddha aura arddha azuddha samyaktva hotA hai, use 'mizramohanIya karma' kahate haiN| 3-jisa kamake udayase jIvakI hitameM ahita buddhi aura ahitameM hita buddhi hotI hai arthAt ahitako hita aura hitako ahita samajhatA hai, use 'mithyAtvamohanIya karma' kahate haiN| 2-jisa karmake udayase AtmA apane asalI svarUpako pAtA hai, use 'cAritramohanIya karma' kahate haiN| cAritramohanIya karmake do bheda hote haiN| 1-kaSAyamohanIya, 2-nokaSAyamohanIya / kaSAyamohanIyake 16 bheda haiM aura nokaSAyamohanIyake / bheda haiN| kaSAyakA artha hai-janma-maraNarUpa saMsAra, usakI prApti jisase ho, use 'kaSAya' kahate haiM / - kaSAyamohanIyake 16 bheda nimna prakAra hote haiM: 1-jisa kaSAyase jIva anantakAla saMsArameM bhramaNa karatA hai, usa kaSAyako 'anantAnubandhI kaSAya' kahate haiN| jisa prakAra parvata phaTanepara nahIM milatA, usI prakArase yaha kaSAya kisI bhI upAyase zAnta nahIM hotii| 2-jisa kaSAyake udayase zrAvaka-dharmakI prApti nahIM hotI hai, use 'apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya' kahate haiM / jisa prakAra sUkhe tAlAbameM miTTIke phaTa jAnepara darAreM ho jAtI haiN| ve varSA honese milatI haiM, usI prakAra yaha kaSAya vizeSa paribhramaNase zAnta hotI hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya 3-jisa kaSAyake udayase muni-dharmakI prApti nahIM hotI, use 'pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya' kahate haiN| jisa prakArase dhUlameM lakIra khIMcanepara kucha samayameM havA calanepara miTa jAtI hai, usI prakAra yaha kaSAya kucha upAyase zAnta ho jAtI hai| ___4-jo kaSAya pariSaha tathA upasargoM ke A jAnepara muniyoM ko bhI thor3AsA calAyamAna kara detI hai arthAt unapara bhI thor3AsA asara jamAtI hai, use 'saMjvalana kapAya' kahate haiN| jisa prakArase pAnImeM lakIra khIMcanese vaha phaurana miTa jAtI hai, usI prakAra yaha kaSAya zIghra hI zAnta ho jAtI hai| kaSAya cAra prakArake haiM:-krodha, mAna, mAyA aura lobha / pratyeka kaSAya Upara varNana kiye cAra-cAra prakArake hote haiN| isa prakAra cArako cArase guNA karanese kaSAyake 16bheda hote haiN| (2) nokapAya mohanIyakaM nau bheda isa prakAra hote haiM: 1-jisa karmake udayase kAraNavaza arthAt bhA~r3a AdikI ceSTAko dekhakara athavA binA kAraNa hamI AtI hai, vaha 'hAmyamohanIya karma' kahalAtA hai| 2-jisa karmake udayase kAraNavaza athavA binA kAraNa padArthomeM anurAgaho-prema ho, vaha 'ratimohanIya karma' kahalAtA hai / 3-jisa karmake udayase kAraNavaza athavA binA kAraNa padArthoMse aprIti ho, vaha 'aratimohanIya karma' kahalAtA hai|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * karma adhikAra * 131 4-jisa kameke udayase kAraNavaza athavA binA kAraNa zoka ho, vaha 'zokamohanIya' kahalAtA hai| ___ 5-jisa karmake udayase kAraNavaza athavA binA kAraNa bhaya ho, vaha 'bhaya mohanIya karma' kahalAtA hai| bhaya sAta prakArakA hotA hai:ihaloka-bhaya, paraloka-bhaya, AdAna-bhaya, akasmAt-bhaya, AjIvikA bhaya, mRtyu-bhaya aura apayaza-bhaya / 6-jisa karmake udayase kAraNa athavA binA kAraNa mAMsa, zarAba zrAdi bure padArthoM ko dekhakara ghRNA paidA hotI hai, vaha 'jugupsAmohanIya karma' kahalAtA hai| ____-jisa karmake udayase strIko puruSa ke sAtha bhoga karanekI icchA hotI hai, vaha 'strIveda kama' kahalAtA hai| ____-jisa karmake udayase puruSako strIke sAtha bhoga karanekI icchA hotI hai, vaha 'puruSaveda karma' kahalAtA hai| ___E-jisa karmake udayase strI-puruSa donoMke sAtha bhoga karane kI icchA hotI hai, vaha 'napuMsaka karma' kahalAtA hai| Ga-Ayukarma:jisa karmake astitvase prANI jItA hai aura kSayase mRtyuko prApta hotA hai, use 'Ayukarma' kahate haiN| Ayukarma do prakAra kA hotA hai| 1-apavartanIya,2-anapavartanIya /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 * jela meM merA jainAbhyAsa # [dvitIya 1 - bAhya nimittoM se jo Ayu kama ho jAtI haiM, usa Ayuko 'apavarttanIya' athavA 'apavartya' Aya kahate haiM / jaise jalameM * DUbakara maranA, Aga meM jalakara maranA, z2ahara khAkara maranA yA zastrakI coTase maranA Adi / 2 - jo Ayu kisI bhI kAraNa se kama na ho sake arthAt jitane kAla takakI pahile ba~dha gaI hai utane kAla taka bhogI jAve, usa Ayuko 'anapavartya Ayu' kahate haiM / ca - nAmakarma: nAmakarma citrakAra ke samAna hai| jaise citrakAra nAnA bhA~tike manuSya, hAthI, ghor3e Adiko citrita karatA hai, aise hI nAmakarma nAnA bhA~ti ke deva, manuSya, nArakoMkI racanA karatA hai / nAmakarmakI saMkhyA kaI apekSAse hai - kisIse 42, kisIse 63, kisIse 103 aura kisIse 63 bheda hote haiM / nAmakarmako piNDaprakRtiyoMke mukhya caudaha bheda haiM / ve nimna prakAra haiM: 1 - gatinAma, 2 - jAtinAma, 3- tanunAma, 4 - aGgopAGganAma, 5- bandhanAma, 6- saGghAtanAma, 7 - saMhanananAma, 8-saMsthAnanAma, 6 - varNanAma, 10 - gandhanAma, 11 - rasanAma, 12 - sparzanAma, 13- AnupUrvInAma aura 14 - vihAyogati nAma / 1 - jisa karma ke udaya se jIva naraka, deva Adi avasthAoM ko prApta karatA hai, use 'gatinAma karma' kahate haiN| isake cAra bheda haiM
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * karma adhikAra * 133 - randurancornsex manuSyagati nAma, tiryazcagati nAma, narakagati nAma aura devagati naam| 2-jisa karmake udayase jIva ekendriya, dvIndriya Adi kahA jAtA hai, use 'jAtinAma karma' kahate haiN| isake pA~ca bheda haiM:ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jAti nAma krm| ____3-jisa karmake udayase jIvako audArika, vaikriya Adi zarIrakI prApti hotI hai, use 'tananAma karma' kahate haiN| isake pA~ca bheda haiM:-audArikazarIra nAma, vaikriyazarIra nAma, AhArika zarIra nAma, taijasazarIra nAma aura kArmaNazarIra nAma / ____4-jisa karmake udayase jIvake aGga (sira, paira Adi) aura upAGga (a~gulI, kapAla Adi) ke AkArameM pudgaloMkA pariNamana hotA hai, use 'aGgopAGganAma karma' kahate haiM / isa karmake lIna bheda haiM:-audArika aGgopAGga, vaikriya aGgopAGga, aura AhArika aGgopAGga nAmakarma / ____5-jisa karmake udayase prathama grahaNa kiye huye audArika Adi zarIra pudgaloMke sAtha gRhyamANa audArika Adi pudgaloMkA aApasameM sambandha ho, use 'bandhana nAmakarma' kahate haiN| isake 15 bheda hote haiM:-audArika-audArika bandhana, audArika-taijasa bandhana, audArika-kArmaNa bandhana, audArika-taijasa-kArmaNa bandhana, vaikriya-vaikriya bandhana, vaikriya-taijasa bandhana, vaikriya-kArmaNa
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya bandhana, vaikriya-taijasa-kArmaNa bandhana, AhArika-zrAhArika bandhana, AhArika-taijasa-bandhana, AhArika-kArmaNa bandhana, zrAhArika-taijasa-kArmaNa bandhana, taijasa-taijasa bandhana, taijasakArmaNa bandhana, aura kArmaNa kArmaNa bandhana nAmakarma / 6-jisa karmake udayase zarIra yogya pudgala prathama grahaNa kiye huye zarIra pudgaloMpara vyavasthita rUpase sthApita kiye jAte haiN| use 'saGghAtanAma karma' kahate haiM, isake pA~ca bheda hote haiM: audArika saMghAtanAma, vaikriya saMghAtanAma, AhArika saMghAtanAma, taijasa saMghAtanAma aura kArmaNa saMghAtanAma karma / 7-jisa karmake udayase zarIrameM hAr3oM kI sandhiyA~-jor3a jur3e hote haiM (jaise lohekI paTTiyoMse kivAr3a majabUta kiye jAte haiM) use 'saMhanananAma karma' kahate haiN| isake chaha bheda hote haiM:-vanaRSabhanArAca saMhanana, RSabhanArAca saMhanana, nArAca saMhanana, ardhanArAca saMhanana, kIlaka saMhanana aura sevA saMhanana nAma krm| ____-jisa karmake udayase zarIrake jude-jude zubha yA azubha AkAra hote hai, use 'sthAnanAma karma' kahate haiM / isake 6 bheda hote haiM:-samacaturastra saMsthAna, nyagrodha saMsthAna, sAdi saMsthAna, vAmana. saMsthAna, kunja saMsthAna aura huNDa saMsthAna nAma karma / hai-jisa karmake udayase zarIrameM kRSNa, gaura Adi raGga hote haiM, use 'varNanAma karma' kahate haiN| isake pA~ca bheda hote haiM:
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 135 - - kRSNavarNa nAma, nIlavarNa nAma, lohitavarNa nAma, haridravarNa nAma aura zvetavarNanAma km| 10-jisa karmake udayase zarIrameM acchI yA burI gandha ho, use 'gandhanAma karma' kahate haiN| isake do bheda hote haiM:-surabhigandha nAma aura durabhigandhanAma karma / __ 51-jisa karmake udayase zarIrameM khaTTA-mIThA Adi rasoMkI utpatti hotI hai, use 'rasanAma karma' kahate haiN| isake pA~ca bheda hote haiM:-tiktarasa, kaTurasa, kaSAyarasa, amlarasa aura madhurarasa nAma karma / 12-jisa karmake udayase zarIrameM komala, rUkSa Adi sparza ho, use 'sparzanAma karma' kahate haiM isake pATha bheda hote haiM:kakazasparza, mRdusparza, gurusparza, laghusparza, zItasparza, uSNasparza, snigghasparza aura rUkSasparza nAma kama / __13-jisa karmake udayase jIva vigrahagatimeM apane utpatti sthAnapara pahu~catA hai, use 'aAnupUrvInAma karma' kahate haiN| isake cAra bheda hote haiM:- narakAnupUrvI, tiryazcAnupUrvI, manuSyAnupUrvI aura devAnupUrvI nAma karma / 14-jisa karma ke udayase jIvakI cAla (calanA) zubha athavA azubha hotI hai, use 'vihAyogati nAmakarma' kahate haiM / isake do bheda hote haiM:-zubhavihAyogati aura azubha vihAyogati nAma krm|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya - inake alAvA isa kamakI 28 prakRtiyA~ aura bhI haiM / ve isa prakAra haiM: paraghAtanAma karma, ucchAsanAma karma, AtApanAma karma, udyotanAma karma, agurulaghunAma karma, tIrthakaranAma karma, nirmANanAma karma, upaghAtanAma karma, sadazakakI jitanI prakRtiyA~ haiM, unakI virodhanI sthAvara-dazakakI dasa prakRtiyA~ haiN| unake nAma isa bhA~ti haiM:-sanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, pratyekanAma, sthiranAma, zubhanAma, subhaganAma, susvaranAma, zrAdeyanAma aura yazaHkIrtinAma; sthAvaranAma, sUkSmanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNanAma, asthiranAma; azubhanAma, durbhaganAma, duHsvaranAma, anAdeyanAma, ayazaHkIrtinAma isa prakAra nAmakI 103 prakRtiyA~ hotI haiM / cha-gotra krm| yaha karma kuMbhArake sadRza hai| kuMbhAra aneka prakArake ghar3e bartana Adi banAtA hai / jinameMse kucha to aise hote haiM jinako loga kalaza banAkara akSata candanase pUjate haiM aura kucha ghar3e aise hote haiM jo madya rakhaneke kAmameM Ate haiM / ataeva ve nindya samajhe jAte haiN| isI prakAra yaha gotra karma hai| jisake udayase jIva nIca athavA U~ca kulameM janma lete haiN| ____ isa karmake do bheda hote haiN| ve nimna prakAra haiM:-1-uccagotra aura 2-nIcagotra /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * karma adhikAra # 137 1 - jisa karma ke udayase jIva uttama kula meM janma letA hai, use 'uccagotra karma' kahate haiM / 2 - jisa karmake udayase jIva nIca kulameM janma letA hai, use 'nIcagotra karma' kahate haiM / yahA~ prazna yaha uThatA hai ki ucca aura nIca kula kisako kahanA cAhiye / kula jo dharma aura nIti kI rakSA se sambandha rakhatA hai, vaha. 'uccakula' hai / jo kula adharma aura anIti se sambandha rakhatA hai,. vaha 'nIcakula' hai / ja - antarAya karma / isakA dUsarA nAma vighna karma hai| isake pA~ca bheda haiN| jisa karmake udayase jIva dhana, bhoga, upabhogakA sAmAna hote hue bhI unheM nahIM bhoga sakatA hai arthAt phAyadA nahIM uThA sakatA hai; jaise kisI vyApAra meM lAbha hote-hote nahIM hotA hai, zakti hote hue kisI kAryako nahIM kara sakatA hai; isa prakAra ke karmako 'antarAya karma' kahate haiM / isake pA~ca bheda hote haiM: - dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / 1 - jisake udayase dAnakI cIjeM maujUda hoM, guNavAn. pAtra AyA ho, dAnakA phala bhI jAnatA ho to bhI dAna karanekA utsAha nahIM hotA, use 'dAnAntarAya karma' kahate haiN| yaha dAnIke vAste hai /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya 2-dAtA udAra ho, dAnakI cIjeM maujUda hoM, yAcanAmeM kuzalatA ho to bhI jisa karmake udayase lAbha na ho sake, vaha 'lAbhAntarAya karma' kahalAtA hai| yaha yAcanA karanevAleke vAste haiN| 3-bhogake sAmAna maujUda hoM, vairAgya na ho, to bhI jisa karmake udayase jIva bhogya cIjoMko nabhogasake, vaha 'bhogAntarAya karma' kahalAtA hai| 4-upabhogakI sAmagrI maujUda ho, virati-rahita ho, tathApi jisa karmake udayase jIva upabhogya padArthokA upabhoga na le sake, vaha 'upabhogAntarAya karma' kahalAtA hai| 5-vIryakA artha hai sAmarthya / balavAna ho, roga-rahita ho, yuvA ho tathApi jisa karmake udayase jIva eka tRNako bhI Ter3hA na kara sake, use 'vIryAntarAya karma' kahate haiN| vIryAntarAya karmake avAntara tIna bheda haiM: bAla-vIryAntarAya, paNDita-vIryAntarAya aura bAla-paNDita -viiryaantraay| bandha bandha kise kahate haiM ? jIva kaSAyavaza hokara karma-pudgaloMko grahaNa kare tathA AtmAke pradeza aura karma ke pudgala eka sAtha mileM, jaise-dUdha aura pAnI tathA lohekA golA agnike pudgaloMke sAtha sArabhUta . ho jAtA hai, use 'bandha' kahate haiN|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 136 - _____ ina karma-vargoM meM bandhake cAra vizeSaNa hote haiN| ve nimna prakAra haiM: eka prakRtibandha, jisake anusAra karma-vargAmeM bhinna-bhinna prakArakI zaktiyA~ hotI haiM / dUsarA pradezabandha, jisake anusAra Atma-pradezoMmeM kama-pradezoM kA sambandha hotA hai| tIsarA sthitibandha, jisake anusAra karma-vargoM kI sattA yA udayakAlakA pramANa hotA hai| cauthA anubhAgabandha, jisake anusAra karmavargoM meM phaladAyaka zakti utpanna hotI hai| prakRti aura pradeza-bandha yogoMke anusAra hote haiM aura sthiti aura anubhAga-bandha kaSAyoMke anusAra hote haiM / jIvake bhAvoM kI hAlata, yoga aura kapAyoMkA jaisA phala hotA hai, vaisI hotI hai| dRSTAnta aura dArzantikameM prakRti, sthiti, rasa aura pradezabandhakA svarUpa yoM samajhanA cAhiye: vAta-nAzaka padArthoMse-soMTha, mirca, pIpala Adise bane huye laDDuoMkA svabhAva jisa prakAra vAyuke nAza karanekA hai; pittanAzaka padArthAse bane huye laDDuoMkA svabhAva jisa prakAra pittake dUra karanekA hai; kaphanAzaka padArthose bane huye laDDuoMkA svabhAva jisa prakAra kaphake naSTa karanekA hai, usI prakAra AtmAke dvArA grahaNa kiye hue kucha karma-pudgaloMmeM prAtmAke jJAna-guNake ghAta karanekI zakti utpanna hotI hai; kucha karma-pudgaloM meM AtmAke
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya darzana-guNako Dhaka denekI zakti paidA hotI hai| kucha karma-pudgaloM meM zrAtmAke Ananda-guNako chipA denekI zakti paidA hotI hai; kucha karma-pudgaloMmeM AtmAkI ananta sAmarthyako dabA denekI zakti paidA hotI hai / isa taraha bhinna-bhinna karma-pudgaloM meM, bhinna-bhinna prakArakI prakRtiyoMke arthAt zaktiyoMke bandhako arthAt utpanna honeko 'prakRtibandha' kahate haiN| kucha laDDU eka saptAha taka rahate haiM, kucha laDDU eka mAsa taka, kucha laDDU eka mahIne taka, isa taraha laDDuoMkI judI-judI kAla-maryAdA hotI hai| kAla-maryAdAko sthiti kahate haiN| sthitike pUrNa honepara, laDDU apane svabhAvako chor3a dete haiM arthAt bigar3a jAte haiM / isI prakAra karma-dala AtmAke sAtha sattara kroDAkroDI sAgaropama taka; koI karma-dala bIsa kroDAkroDI sAgaropama taka; koI karma-dala antarmuhUrta taka rahate haiM / isa taraha jude-jude karmadaloMmeM judI-judI sthitiyoMkA arthAt apane svabhAvako tyAga na kara AtmAke sAtha bane rahanekI kAla-maryAdAoMkA bandha arthAt utpanna honA 'sthitibandha' kahalAtA hai| sthitike pUrNa honepara karma-dala apane svabhAvako chor3a dete haiM arthAt AtmAse judA ho jAte haiN| kucha laDDuoMmeM madhura rasa adhika, kucha laDDuoMmeM kama; kucha laDDuoMmeM kaTu rasa adhika, kucha laDDuoM meM kama; isa . taraha madhura-kaTu Adi rasoMkI nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai| usI
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 141 AAAAAAAA-naaaaana - ......-10-naanaana anaann .....nannamannar.n.....nnnnnnnn. nnnNA00- - prakAra kucha karma-daloMmeM zubharasa adhika, kucha karma-daloMmeM kama; kucha karma-daloMmeM azubharasa adhika, kucha karma-daloMmeM kama; isa taraha vividha prakArake arthAt tIba-tIvratara-tIvratama, manda-mandataramandatama zubha-azubha rasoMkA karma-pudgaloMmeM bandhana arthAt utpanna honA 'rasabandha' kahalAtA hai / zubha karmoM kA rasa Ikha-drAkSAdike rasake sadRza madhura hAtA hai, jisake anubhavase jIva khuza hotA hai / azubha karmoMkA rasa nIva Adike rasake sadRza kar3avA hotA hai, jisake anubhavase jIva burI taraha ghabar3A uThatA hai / tIvra-tIvratara Adiko samajhanekeliye dRSTAntakI taurapara Ikha yA nIvakA cAra-cAra sera rasa liyA jAya / isa rasako svAbhAvika rasa kahanA cAhiye / A~cake dvArA auTA kara cAra serakI jagaha tIna sera rasa baca jAya to use tIvra kahanA cAhiye, aura prauTAnese do sera rasa baca jAya to tIvratara kahanA cAhiye aura aura auTA kara eka sera rasa baca jAya to tIvratama kahanA cAhiye / Ikha yA nIvakA eka sera svAbhAvika rasa liyA jAya / usameM eka sera pAnIke milAnese manda-rasa bana jAyagA, do sera pAnIke milAnese mandatara-rasa bana jAyagA aura tIna sera pAnIke milAnese mandatama-rasa bana jAyagA / nikAkSita karma sAdhAraNatayA-eka nyAyase karma do prakArake hote haiM / eka *to ve jo tapasyAke balase athavA saMyamakI zaktise jala jAte haiN|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya isake atirikta dUsare prakArake karma ve jinheM niHkAkSita karma kahate haiM / ve aise hote haiM jinakA phala AtmAko bhoganA hI par3atA hai; ve tapasyA vagairahase nivRtta nahIM ho skte| ___ kucha laDDuoMkA parimANa do tolekA, kucha laDDuoMkA chaTaoNkakA aura kucha laDDuoMkA parimANa pAvabharakA hotA hai / usI prakAra kucha karma-daloMmeM paramANuoM kI saMkhyA adhika aura kucha karma-daloMmeM kama; isa taraha bhinna-bhinna prakArakI paramANusaMkhyAoMse yukta karma-daloMkA AtmAse sambandha honA 'pradezabandha' kahalAtA hai| saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta paramANuoMse bane hue skandhako jIva grahaNa nahIM karatA, kintu anantAnanta paramANuoMse bane hue skandhoM ko grahaNa karatA hai| nimnalikhita karma karanese amuka karmakA bandha hotA hai:1-jJAnAvaraNIyakarma-bandhake kAraNa:muni, sAdhu athavA jJAniyoMkI asAtanA karanA-apane guru zrAdi mahAn puruSoMkA upakAra na mAnanA-pustakoM va zAstroMkA apamAna tathA nAza karanA-vidyArthiyoMke vidyAbhyAsa meM vighna pahu~cAnA athavA bAdhA geranA-munioM, sAdhuoM athavA ucca aAtmAoMko kaSTa pahu~cAnA; ityAdi / 2-darzanAvaraNIyakarma-bandhake kAraNa:___ jo kudeva, kuguru aura kudharmakI prazaMsA kare-dharma-nimitta . hiMsA kare-anyAyakA pakSapAtI ho-kuzAstrakI prazaMsA kare aura
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 143 jhUThe jAla race-sAdhu Adi tathA darzanake sAdhana indriyoM ko naSTa kare-cintA adhika kare; ityAdi / 3-vedanIyakarma-bandhake kAraNa:( 1 ) sAtAvedanIya karma bandhake kAraNaH mAtA, pitA, dharmAcArya, vRddha AdikI sevA karamA-apane sAtha hita karanevAle ke sAtha upakAra karanA-dIna, dukhiyoM ke duHkhako dUra karanA-kaSAyoMpara vijaya prApta karanA arthAt krodha, lobha, mAna aura mAyAse apanI AtmAko bacAnAsupAtrako AhAra denA-rogiyoMkI auSadhi tathA dekha-bhAla kA prabandha karanA-jIvoMko abhayadAna denA-vidyArthiyoM ke vAste par3hane va khAnekA prabandha karanA-dharma meM apanI AtmAko sthira rakhanA-dAna denA; Adi / ina karmoMkA ulaTA karanese jIva asAtAvedanIya karma bA~dhatA hai| (2) inake alAvA asAtAvedanIya-karma-bandhake kAraNa: jIvakA ghAta kare--chedana-bhedana Adi kriyA kare-cugalI kare-jIvoMko duHkha va takalIfa de-asatya bole-vaira virodha kare-krodha-mAna paidA kare tathA jhagar3e kare-paranindA kare; ityaadi| 4-mohanIya-karma-bandhake kAraNa:(1) darzanamohanIyaH
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya mokSake mArgakA khaNDana kare-mithyAtvake mArgakA samarthana kare-nAstika dharmakA samarthana kare-dharmAdeke dravyakA gavana kare-sAdhu muniyoMkI nindA kare; ityAdi / (2) cAritramohanIyaH jisakA hAsya Adi kriyA karanekA svabhAva par3a gayA haijo vyabhicArI hai-jo IrSyA karatA hai jo prArambha karatA haijisake sadA bure pariNAma rahate haiM jo zikAra khelatA hai-mAMsa khAtA tathA zarAba pItA hai jisakA dila sadA hiMsAmeM . rahatA hai; ityaadi| 5-Ayu-karma-bandhake kAraNa:(1) naraka-Ayu-bandhake kAraNa: jo SaT kAya (pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati aura trasa jIvoM )kI mahAhiMsA karatA hai-paJcendriya prANiyoMkA badha karatA hai-mAMsa khAtA hai-barAbara maithuna sevatA haivizvAsaghAta karatA hai-dUsaroMke dhanako mAratA hai-jo raudrapariNAmI hai; ityaadi| (2) tiryaJca-Ayu-bandhake kAraNa: jo dUsaroMke sAtha kapaTakA vyavahAra karatA hai jo muMhase mIThI-mIThI bAta karatA hai,para dilameM viSa rakhatA hai-jhUTha jisako janmase hI pyArA hai-kisIko dhokhA denA athavA ThaganA apanA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 145 kartavya samajhatA hai-sadA bure vicAra kiyA karatA hai; ityaadi| (3) manuSya-zrAyu-bandhake kAraNa: jo vinayazIla hai-sadA kapaTase dUra rahatA hai-jo vicAra va bhAva ucca rakhatA hai-sAdA jIvana vyatIta karatA hai jisake raga-ragameM dayAkA saMcAra hai-jisane IrSyA aura mAnako tyAga diyA hai-dAna denemeM jisakI ruci hai jo alya kaSAyavAlA hai; ityaadi| (4) deva-Ayuke bandhake kAraNa: jo aviratasamyagadRSTi manuSya yA tiryaJca dezaviratI arthAt zrAvakapanA aura sarAgasaMyamI sAdhupanA pAlatA haibAlatapa arthAt AtmasvarUpako na jAnakara ajJAnapUrvaka tapa zrAdi karatA hai-akAmanirjarA arthAt icchA na hote hue jisake karmakI nirjarA hotI hai-bhUkha, pyAsa, garmI Adiko sahana karatA hai; ityaadi| 6-nAmakarma-bandhake kAraNa(1) zubhanAmakarmake kAraNa: jo sarala arthAt mAyArahita hai-mana, vacana aura kAya kA vyApAra jisakA eka-sA hai-gauravarahita arthAt dhana-sampatti, mahattva, zIla, sundaratA, nIrogI kAyakA abhimAnarahita hotA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya ... .. ... . hai-sadA pApa kamoMse DaratA hai-kSamAvanta hai-mArdava Adi guNoMse yukta hai; ityaadi| (2) azubhanAmakarmake kAraNa:jisake manameM kucha hai aura Upara kucha hai-dUsaroMko ThagatA hai-dhokhA detA hai-jhUThI gavAhI detA hai-ghImeM carbI Adi vastu milAtA hai-dUdhameM pAnI yA acchI vastumeM nibala vastu milAtA hai-apanI prazaMsA aura dUsaroM kI nindA karatA hai jo vezyAoMko vastra, alaMkAra denevAlA ho-dharmAdeke paiseko khAne vAlA yA usakA durupayoga karanevAlA ho| ukta kArya karanevAlA jIva naraka va ekendriya jAti pAtA hai aura apayaza va akIrtiko prApta karatA hai| 7-gotrakarma-bandhake kAraNaH(1) uccagotra-bandhake kAraNaH jo kisI vyaktimeM doSake rahate hue bhI unake viSayameM udAsIna-sirpha guNoMko hI dekhanevAlA hai-ATha prakArake madoMse rahita arthAt jAtimada, kulamada, rUpamada, balamada, zrutamada, aizvaryamada, lAbhamada aura tapomada, inase rahita hai-hamezA par3hane-par3hAne meM jisakA anurAga hai-jinendra bhagavAn, siddha, AcAya, upAdhyAya, sAdhu, mAtA-pitA tathA guNavAnoMkI bhakti karatA hai; ityaadi|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 - khaNDa] * karma adhikAra * (2) nIcagotra-bandhake kAraNa:uparokta kAryoMse ulaTA krnaa| 8-antarAyakarma-bandhake kAraNa: jo jIva nyAya-pUrvaka dharmako burA batAtA hai, jhUTha bolatA hai, corI karatA hai, rAtri-bhojana karatA hai, samyagdarzana-jJAnacAritra rUpa mokSa-mArgameM doSa dikhA kara bhavya jIvoMko mArgase cyuta karatA hai, dUsaroMke dAna, lAbha, bhoga, upabhogameM antarAya pahu~cAtA hai, mantra-tantra Adi dvArA dUsaroMko kaSTa pahu~cotA hai| jana sAdhAraNakI jAnakArIke vAste karma-sambandhI kucha praznoMkA uttara diyA jAtA hai:- 1-manuSya kina karmoke phalase putrakIprApti nahIM kara pAtA ? uttara-pazu, pakSI aura manuSyoMke anAtha baccoMkA ghAta kare-jyU~ , khaTamala, macchara Adi ko mAre-gAya, bhaiMsa, Adike baccoM ko dUdha na dekara khuda pUrA dUdha pIle-anAtha baccoMkA mAtA va poSakoMse bichoprA kare; ityAdi / 2-manuSya kina karmoke udayase nirdhana hotA hai ? uttara-corIse, dhokhebAjIse, ThagaIse, julmase, hiMsAkArI kuvyavahAroM dvArA dhana upArjana karanese, dhaniyoMse dveSa karanese, unako nirdhana banAnese, sAdhu hokara dhana rakhanese, dharohara
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA janAbhyAsa * [dvitIya dhana-vastuko dabAnese, kisIke mAla va dhanako jalameM DubAne va agnimeM jalAnese; ityaadi| 3-manuSya kina karmoM ke kAraNa rogI hotA hai ? uttara-rogiyoMko santApa pahu~cAnese, rogiyoMkI nindA va ha~sI karanese, auSadhi-dAnakA antarAya karanese, roga tathA takaloka bar3hAne kA prayatna karanese, sAdhuoM va muniyoMke vastrako malIna dekhakara ghRNA karanese; ityAdi / __4-manuSya kina karmoM ke kAraNa parAdhIna hotA hai ? uttara-jIvoMko bandIkhAne meM DAlanese, bahuta mehanata karAkara thor3I majadUrI denese, karjadAroMko dhokhA dekara unase dhana vasUla karanese aura unakI beijjatI karanese, naukaroMko yA gharake zrAdamiyoM ko AhArameM antarAya denese, jabaradastI kAma va mehanata lene se, pazu-pakSiyoMko bAr3e meM yA piMjaremeM rakhanese, dUsaroMko parAdhIna dekhakara khuzI honese, dUsaroMkI svAdhInatA naSTa karane zrAdise / 5-manuSya nirbala kina karmoM ke kAraNa hotA hai ? uttara-dIna-garIboMko satAnese, anna vastrakA antarAya DAlanese, nirbaloMko dabAnese, apane balakA abhimAna karane aadise| karmoMkA siddhAnta bar3A sarala va sIdhA hai ki jaisA karma Apa kareMge, usIke anusAra zrApako phalakI prApti hogii|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * karma adhikAra * 146 ThIka usI prakAra ki jisa prakArakA Apa bIjAropaNa kareMge, usIke anusAra Apako usake phalakI prApti hogI / zubhAzubha karmoMkI kasauTI sAdhAraNa loga yaha kahA karate haiM ki dAna, sAmAyika, sevA Adi kriyAoMke karanemeM zubha karmakA bandha hotA hai aura kisIko kaSTa pahu~cAne, icchA-viruddha kAma karane Adi meM azubha karmoM kA bandha hotA hai, parantu azubha aura zubha karmoMkA nirNaya karanekI mukhya kasauTI yaha nahIM hai, kyoMki kisIko kaSTa pahu~cAtA huA yA icchA - viruddha kAma karatA huA bhI manuSya zubha karmakA bandha kara sakatA hai| isI taraha dAna, prauSadha, sAmAyika Adi karatA huA puruSa kabhI-kabhI azubha bandha arthAt pApa bhI bA~dha letA hai| eka paropakArI cikitsaka jaba kisIpara zastrakriyA karatA hai, taba usa marIjako kaSTa avazya hotA hai / hitaiSI mAtA-pitA nAsamajha lar3akeko jaba usakI icchA ke viruddha par3hAne ke liye prayatna karate haiM, taba usa bAlakako duHkha sA mAlUma hotA hai; para itanese na to vaha cikitsaka anucita kAma karanevAlA mAnA jAtA hai aura na hitaiSI mAtA-pitA doSI samajhe jAte haiN| isake viparIta koI jIva bhole logoMko Thagane ke irAde se yA kisI tuccha zrAzaya se dAna-dharma karake usake badale meM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 * jela meM merA janAbhyAsa * [ dvitIya azubha azubha karma bA~dhatA hai / ataeva zubha aura karma - bandhakI saccI kasauTI kevala Upara kI kriyA nahIM hai, kintu usakI yathArtha kasauTI karttAkA Azaya hai, arthAt acche Azaya se jo kAma kiyA jAtA hai, usase zubha karmakA bandha hotA hai aura jo bure Azaya se kiyA jAtA hai, usase azubha karmakA bandha hotA hai| azubha karmoMkA bandha sAdhAraNa loga yaha samajhate haiM ki amuka kAma karanese azubha karmakA bandha na hogaa| isase ve usa kAmako to chor3a dete haiM, para bahudhA unakI mAnasika kriyA nahIM chUTatI / isase sAdhAraNa rUpameM kriyA na karate hue bhI ve karate rahate haiM / ataeva vicAranA cAhiye ki saccI nirlepatA kyA hai ? lepa (bandha ) mAnasika kSobhako arthAt kaSAyako kahate haiM / yadi kaSAya nahIM hai to UparakI koI bhI kriyA zrAtmAko bandhameM rakhanekeliye samartha nahIM hai / isase ulaTA yadi kaSAyakA vega bhItara varttamAna hai to Upara hajAra prayatna karanepara bhI koI jIva apanI AtmAko karma-bandhase chur3A nahIM sakatA / karma se sambandha rakhanevAlI vizeSa bAteM: 1 -- bandha, 2 - udaya, 3 - udIraNA, 4 - sattA, 5 - apavartanA-karaNa, 6 - udayakAla, 7- abAdhAkAla, 8 --saMkramaNa, aura 6- nirjarA /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * karma adhikAra * 151 1 - midhyAtva, avirati, kaSAya aura yoga Adi nimittoM se jJAnAvaraNa Adi rUpa meM pariNata hokara karma- pudgaloMkA zrAtmA ke sAtha dUdha-pAnI ke samAna mila jAnA 'bandha' kahalAtA hai / 2 -- udayakAla Anepara karmoMke zubhAzubha phalakA bhoganA 'udaya' kahalAtA hai / 3 - abAdhAkAla vyatIta ho cukanepara bhI jo karma dalika pIche se udaya meM AnevAle hote haiM, unako prayatna - vizeSa se khIMcakara udaya prApta dalikoM ke sAtha bhoga lenA, use 'udIraNa' kahate haiM / 4 - ba~dhe hue karmoMkA apane svarUpako chor3a kara AtmA ke sAtha lagA rahanA 'sattA' kahalAtA hai / 5 - jisa vIryaM vizeSa se pahale ba~dhe hue karmakI sthiti tathA rasa ghaTa jAtA hai, usako 'apavartanAkaraNa' samajhanA cAhiye / 6 - abAdhAkAla vyatIta ho cukanepara jisa samaya karmake phalakA anubhava hotA hai, usa samayako 'udayakAla' samajhanA cAhiye / 7 - ba~dhe hue karma se jitane samaya taka AtmAko bAdhA nahIM hotI arthAt zubhAzubha phalakI vedanA nahIM hotI utane samaya ko 'abAdhA-kAla' samajhanA cAhiye ! 8 - jisa vIrya vizeSa se karma eka svarUpako chor3akara dUsare sajAtIya svarUpako prApta kara letA hai, usa vIrya vizeSakA nAma
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 * jela meM merA jainAbhyAsa # [dvitIya 'saMkramaNa' hai / isa prakAra eka karma prakRtikA dUsarI sajAtIya karma-prakRti rUpa bana jAnA bhI saMkramaNa kahAtA hai / jaise matijJAnAvaraNIya karmakA zrutajJAnAvaraNIya karma rUpameM badala jAnA yA zrutajJAnAvaraNIya karmakA matijJAnAvaraNIya karma rUpameM badala jAnA / kyoMki yaha donoM prakRtiyA~ jJAnAvaraNIya karmakA bheda hone se Apasa meM sajAtIya haiM / 6 - ba~dhe huye karmakA tapa dhyAna Adi sAdhanoM ke dvArA AtmA se alaga ho jAnA 'nirjarA' kahalAtI hai / karmoMkA sthitikAla-pramANa 1 - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya ina tIna karmoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIsa kror3Akror3a sAgarakI aura abAdhakAla tIna hajAra varSakA / 2 - vedanIya karma: - ( 1 ) sAtAvedanIya jaghanya do mAsa ( 'iriyAvaddI' kriyAzrita ), utkRSTa pandraha kror3Akror3a sAgarakI aura abAdhAkAla jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa Der3ha hajAra varSakA / (2) asAtAvedanIya karma: asAtAvedanIya jaghanya antarmuhUrta utkRSTa tIsa kror3Akror3a sAgara aura bAdhAkAla tIna hajAra varSakA /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * 153. - ___3-mohanIya karma jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sattara kror3Akror3a sAgara aura abAdhAkAla jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sAta hajAra vrsskaa| 4-zrAyu karmakA sthiti-pramANa arthAt jabataka jIva jIve tbtk| 5-nAma aura gotra karma-jaghanya ATha muhUrta, utkRSTa bIsa koDAkroDa sAgara aura abAdhAkAla do hajAra varSakA / mukhya karmoke dUra honekA kyA pariNAma hotA hai ? karma do prakArake hote haiM-eka ghAtika dUsare aghAtika / ghAtika karma cAra haiM: 1-jJAnAvaraNIya, 2-darzanAvaraNIya, 3-antarAya aura 4-mohniiy| aghAtika karma bhI cAra hote haiM:1-vedanIya,2 -gotra, 3-nAma aura 4-Ayu / jJAnAvaraNa karmake abhAvase ananta jJAna / 2-darzanAvaraNa karmake abhAvase ananta darzana / 3-antarAya karmake abhAvase anantavIrya / 4-darzanamohanIya karmake abhAvase zuddha samyaktva aura cAritramohanIya karmake abhAvase zuddha cAritra hotA hai arthAt ina samasta karmoM ke abhAvase ananta sukha hotA hai / magara zeSa cAra kamoMke bAkI rahanese jIva aisI hI jIvanmukta avasthAmeM saMsArameM rahatA hai aura isI avasthA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * dvitIya vAle sarvajJa, vItarAga, tIrthakara bhagavAnase sAMsArika jIvoMko sacce dharmakA upadeza milatA hai-yahI sarvajJopadeza saMsArameM prANImAtra keliye hitakArI va upayogI hotA hai| Uparake cAra aghAtIya arthAt vedanIya, gotra, nAma aura Ayu karmakI sthiti pUrI honepara jIva apane Urdhva-gamana svabhAvase jisa sthAnapara karmoMse mukta hotA hai usa sthAnase sIdhA pavanake jhakoroMse rahita agnikI taraha Urdhvagamana karatA hai aura jahA~ taka Upara batAye hue gamanasahacarI dharmadravyakA sadbhAva hai vahA~ taka gamana karatA hai| Age dharmadravya arthAt dharmAstikAyakA abhAva honese alokAkAzameM usakA gamana nahIM hotaa| isa kAraNa samasta mukta jIva lokake zikhara para virAjamAna rahate haiN| yahA~ jisa zarIrase jIva mukti prApta karatA hai usa zarIrase jIva-AkAra (: hojAtA hai ) arthAt polakA bhAga nahIM rahanese zrAtma-pradeza Thosa ho jAte haiM-kiMcit nyUna ho jAte haiN| __ yadi yahA~ koI yaha zaGkA kare ki jaba jIva mokSase lauTakara zrAte nahIM tathA navIna jIva utpanna hote nahIM aura mukti honekA silasilA hamezA jArI rahatA hai to eka dina saMsArake saba jIva mIkSako prApta kara leMge aura saMsAra zUnya ho jAyagA / para isakA uttara athavA samAdhAna yaha hai ki jIva-rAzi akSaya ananta hai, jisa taraha AkAza dravya sarvavyApI ananta hai|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * karma adhikAra * AyurvandhakA niyama AyukA bandha eka bhavameM eka hI bAra hotA hai| Ayu karmakeliye yaha niyama hai ki vartamAna AyukA tIsarA, navA~ yA sattAIsoM Adi bhAga bAkI rahanepara hI parabhavake AyukA bandha hotA hai| ____ isa niyamake anusAra yadi bandha na ho to antameM jaba vartamAna prAyu, antarmuhUrta pramANa bAkI rahatI hai, taba agale bhavakI AyukA bandha avazya hotA hai| saMsArameM pratyeka prANI hara samaya arthAt sote-jAgate, calate-phirate, khAte-pIte ityAdi kArya karate samaya karma-bandha kiyA karatA hai, cAhe vaha zubha ho yA azubha ho / jaise-jaise vacana, kAya aura manakI bhAvanAeM huA karatI haiM, usIke anusAra kama-bandha huA karatA hai| agara hamAre anajAnapanemeM hamArI kAyase koI kriyA ho jAtI hai to kama-bandha avazya hotA hai| agara hama koI bAhiyAta kriyA nahIM karate haiM, sirpha manase hI vicAra karate haiM to bhI karma-bandha avazya hotA hai| isI prakAra vacanase bhI karmabandha huA karatA hai| jyAdAtara karmabandhako kAraNa hamArA mana hai| mana hara samaya kucha-na-kucha socA-vicArA hI karatA hai aura jaisI-jaisI mano-vRtti hotI rahatI hai, usIke anusAra zubha athavA azubha karmokA bandha huA karatA hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa - [dvitIya kama-bandhake mukhya hetu karma-bandhake mukhya hetu cAra haiM / ve nimna prakAra haiM:1-mithyAtva, 2-avirati, 3-kaSAya aura 4-yog| (1) mithyAtva-AtmAkA vaha pariNAma hai, jo mithyAmohanIya-karmake udayase hotA hai aura jisase cittameM kadAgraha, saMzaya Adi doSa paidA hote haiN| (2) avirati-vaha pariNAma hai, jo apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayase hotA hai aura jo cAritrako rokatA hai| (3) kaSAya-vaha pariNAma hai. jo cAritramohanIyake udayase hotA hai aura jisase kSamA, vinaya, saralatA, saMtoSa, gambhIratA Adi guNa prakaTa nahIM ho pAte yA bahuta kama pramANameM prakaTa hote haiN| (4) yoga-Atma-pradezoMke parispanda (cAJcalya ) ko kahate haiM, jo mana, vacana yA zarIrake yogya pudgaloMke Alambanase hotA hai| (ka) mithyAtvake pA~ca bheda hote haiM / ve nimna prakAra haiM: 1-zrAbhigrahika, 2-anAbhigrahika, 3-zrAbhinivezika, 4-sAMzayika aura 5-anAbhoga / (r) ina pA~coMmeMse Abhigrahika aura anAbhigrahika, ye do mithyAtva guru haiM aura zeSa tIna laghu; kyoMki ye donoM viparyAsarUpa honese tIvra klezake kAraNa haiM aura zeSa tIna viparyAsarUpa na honese tIvra kleza ke kAraNa nahIM haiN|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * karma adhikAra * svA.IMAINirvivorn 1-tattvakI parIkSA kiye binA hI kisI eka siddhAntakA pakSapAta karake anya pakSakA khaNDana karanA 'Abhigrahika mithyAtva hai| ___2-guNa-doSakI parIkSA kiye binA hI saba pakSoMko barAbara samajhanA 'anAbhigrahika mithyAtva' hai| ____3-apane pakSako asatya jAnakara bhI usako sthApanA karaneke liye durabhiniveza (durAgraha) karanA Abhinivezika mithyAtva' hai| 4-aisA deva hogA yA anya prakArakA, isI taraha guru aura dharmake viSayameM saMdeha-zIla bane rahanA 'sAMzayika mithyAtva' hai| 5-vicAra va vizeSa jJAnakA abhAva arthAta mohakI pragAr3hatama avasthA 'anAbhoga mithyAtva' hai| (kha) aviratike bAraha bheda hote haiM / ve nimna prakAra haiM: manako apane viSayameM svacchandatApUrvaka pravRtti karane denA 'mana avirati' hai| isI prakAra tvacA, jihvA zrAdi pA~ca indriyoM kI aviratiko bhI samajha lenA cAhiye / pRthvIkAyika jIvoMkI hiMsA karanA 'pRthvIkAya-avirati' hai| zeSa pA~ca kAyoMkI aviratiko isI prakAra samajha lenA caahiye| ye bAraha aviratiyA~ mukhya haiM / mRSAvAda-avirati, adattAdAnaavirati zrAdi saba aviratiyoMkA samAveza ina bArahameM hI ho jAtA hai|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya ....... ...mannrnmowinnnnanorma - (ga) kaSAyake paJcIsa bheda haiN| ve nimna prakAra haiM: krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAra bheda haiN| inameMse hara ekake cAra-cAra bheda hote haiN| ve isa prakAra haiM:-1-saMjvalana, 2-pratyAkhyAnAvaraNa, 3-apratyAkhyAnAvaraNa aura 4-anntaanubndhii| isa prakAra cAra kaSAyoMke 444 solaha bheda hote haiN| inake alAvA nokapAyamohanIyake nau bheda aura hote haiN| ve isa prakAra haiM: 1-hAsya, 2-rati, 3-arati, 4-zoka, 5-bhaya, 6-jugupsA, 7-khIveda, 8-puruSaveda aura I-napuMsakaveda / (gha) yogake pandraha bheda hote haiN| ve nimna prakAra haiM:1- satyamanoyoga, 2-asatyamanoyoga, 3-mizramanoyoga aura 4-vyavahAramanoyoga, ye cAra bheda manoyogake haiN| -satyavacanayoga, 2-asatyavacanayoga, 3 -mizravacanayoga aura 4-vyavahAra vacana yoga-ya cAra bheda vacanayogake haiN| 1-vaikriyazarIrakAyayoga, 2-zrAhArikazarIrakAyayoga, 3-audArikazarIrakAyayoga, 4-vaikriyakamizrakAyayoga, 5-AhArikamizrakAyayoga, 6-audArikamizrakAyayoga aura 7--kArmaNazarIrakAyayoga, isa prakAra kAyayogake sAta bheda hote haiN|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * karma adhikAra # 156 cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura sAta kAyayoga, ina tInoMko milAkara kula pandraha bheda yogake hote haiM / bandhu-hetuke kula nimna prakAra 57 bheda hue: midhyAtva ke 5, aviratike 12, kaSAyake 25 aura yoga ke 15 / guNasthAnoMmeM mUlabandha-hetu pahile guNasthAna meM mithyAtva Adi cAroM bandhu-hetu pAye jAte haiN| dUsare, tIsare, cauthe aura pA~caveM guNasthAna meM midhyAtvodayake sivAya anya saba bandha hetu pAye jAte haiM / chaThe, sAtaveM, AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAna meM mithyAtvakI taraha avirati bhI nahIM pAyA jAtA hai / gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAnameM kaSAya bhI nahIM pAI jAtI hai| caudahaveM guNasthAnameM yogakA bhI abhAva ho jAtA hai / guNasthAnoMmeM uttarabandha-hetu 1 - pahile guNasthAna meM AhArika-dvikako chor3akara pacapana bandha hetu haiM / arthAt AhArika aura AhArika mizra nahIM hote haiM / 2 - dUsare guNasthAna meM pA~coM midhyAtva bhI nahIM hote haiN| isIse unako chor3akara zeSa pacAsa hetu kahe gaye haiM /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya 3 - tIsare guNasthAna meM anantAnubandhi catuSka nahIM haiM; kyoMki usakA udaya dUsare guNasthAna taka hI hai tathA isa guNasthAnake samaya mRtyu na honeke kAraNa aparyApta avasthA bhAvIkArmaNa, audArikamizra aura vaikriyamizra, ye tIna yoga bhI nahIM hote| isa prakAra tIsare guNasthAna meM sAta bandha- hetu ghaTa jAne se ukta pacAsa meM se zeSa tetAlIsa bandha hetu haiM / 160 4 - cauthA guNasthAna aparyApta avasthA meM bhI pAyA jAtA hai; isaliye isameM aparyApta avasthA bhAvI kArmaNa, audArikamizra aura vaikriyamizra, ina tIna yogoMkA honA sambhava hai / tIsare guNasthAna-sambambI tetAlIsa aura ye tIna yoga, kula chayAlIsa bandhahetu cauthe guNasthAna meM samajhane cAhiye / * 5-apratyAkhyAnAvaraNa-catuSka cauthe guNasthAna taka hI udaya meM rahatA hai, Age nahIM / isa kAraNa vaha pA~caveM guNasthAna meM nahIM pAyA jAtA / pA~cavA~ guNasthAna dezaviratirUpa honese usameM trasahiMsArUpa sa avirati nahIM hai tathA yaha guNasthAna kevala paryApta avasthA bhAvI hai; isa kAraNa isameM aparyApta avasthA bhAvI kArmara aura audArika mizra, ye do yoga bhI nahIM hote / isa taraha cauthe guNasthAnasambandhI chayAlIsa hetuzroMmeMse ukta sAtake sivAya zeSa untAlIsa bandhahetu pA~caveM guNasthAna meM hote haiM /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * karma adhikAra * 161 6 - chaThA guNasthAna sarvaviratirUpa hai| isaliye isameM zeSa gyAraha aviratiyA~ nahIM hotiiN| isameM pratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka, jisakA udaya pA~caveM guNasthAna paryanta hI rahatA hai, nahIM hotaa| isa taraha pA~caveM guNasthAna-sambandhI untAlIsa hetumeMse pandraha ghaTA denepara zeSa caubIsa rahate haiN| ye caubIsa tathA AhArika dvika kula chabbIsa bandha-hetu chaThe guNasthAna meM hai / 7- sAtaveM guNasthAnameM vaikriyazarIra ke zrArambha aura parityAgake samaya vaikriyamizra tathA AhArika zarIra ke Arambha aura parityAga ke samaya AhArikamizra yoga hotA hai / para usa samaya pramatta-bhAva honeke kAraNa sAtavA~ guNasthAna nahIM hotA / isa kAraNa isa guNasthAnake bandha hetuoM meM ye do yoga nahIM gine gaye haiM! isa prakAra isameM caubIsa hetu haiM / 8 - vaiyi zarIravAleko vaikriyakakAyayoga aura AhArika zarIravArako AhArika kAyayoga hotA hai| ye do zarIravAle adhika se adhika sAtaveM guNasthAnake hI adhikArI haiM, Age nahIM / isa kAraNa AThaveM guNasthAnake bandha-hetuoM meM ina do yogoM ko nahIM nA hai / isa prakAra sirpha bAIsa bandhahetu isa guNasthAna meM haiM / 6 - hAsya- paTka arthAt hAsya, rati, arati, zoka, bhaya -- aura jugupsA AThavo Ageke guNasthAna meM nahIM hote| isaliye
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya unheM chor3akara AThaveM guNasthAnake bAIsa hetuoMmeMse zeSa solaha bandha-hetu nauveM guNasthAnameM samajhane caahiye| 10-tIna veda tathA saMjvalana krodha, mAna aura mAyA, ina chahakA udaya nauveM guNasthAna taka hI hotA hai| isa kAraNa inheM chor3akara zeSa dasa bandha-hetu dasaveM guNasthAnameM kahe gaye haiN| 11-12-saMcalana lobhakA udaya dasaveM guNasthana taka hI rahatA hai| isaliye isake sivAya ukta dasameMse zeSa nau hetu gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAnameM pAye jAte haiM / nau hetu ye haiM:cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura eka audArikAyayoga / 13-terahaveM guNasthAnameM sAta hetu haiM:-satya aura asatyAmRSAmanoyoga, satya aura asatyAmRSAvacanayoga, audArikakAyayoga, audArikamizrakAyayoga tathA kArmaNakArayoga / 14-caudahaveM guNasthAnameM yogakA abhAva hai| isaliye isameM bandha-hetu sarvathA nahIM hai| saMkSepa 1-pahile guNasthAnameM pacapana bndh-hetuii| 2-dUsare guNasthAnameM pacAsa bndh-hetu|| 3-tIsare guNasthAnameM tetAlIsa bandhAtu haiN| 4-cauthe guNasthAnameM chayAlIsa bandhahetu haiN|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * karma adhikAra * 163 5-pA~caveM guNasthAnameM untAlIsa bandha-hetu haiN| 6-chaThe guNasthAnameM chabbIsa bandha-hetu haiM / 7-sAtaveM guNasthAnameM caubIsa bandha-hetu haiN| 8-AThaveM guNasthAnameM bAIsa bandha-hetu haiN| 6-nauveM guNasthAnameM solaha bandha-hetu haiN| 10-dasaveM guNasthAna meM dasa bandha hetu haiN| 11-12-gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnameM nau bandhahetu haiN| 13-terahaveM guNasthAnameM sAta bandha-hetu haiM / 14-caudahaveM guNasthAnameM bandha-hetu nahIM hote|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ navatattva adhikAra mitva, pudgala, puNya, pApa Adi tattvoM ( padArthoM ) kA jo yathArtha jJAna hai arthAt zraddhAna athavA tathyatAdRza svarUpakI jo jAnakArI hai, use 'samyaktva' kahate haiM / zrIjinendradeva ne kahA hai ki samyagjJAna, samyagdarzana aura samyak cAritra, ina tInoM kI prAptise siddhapada athavA mokSakA upArjana kiyA jAtA hai / * * digambara sampradAyameM mokSake kAraNa to yahI tIna mAne gaye haiM / kintu unake kramameM thoDAsA antara hai aura vaha yaha hai ki ve samyagdarzana ko samyagjJAnase pahale mAnate haiN| yathA-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH"-mokSazAstra / unakA kahanA hai ki jabataka jIvako zrAtmAkI ruci paidA nahIM hotI, tabataka vaha tatsambandhI vizeSa jJAna upArjanake liye prayatnazIla nahIM ho sakatA aura jabataka usakA viziSTa jJAna na ho, tabataka tadanukUla prAcaraNa karanA ghaTita nahIM hotaa| sAmAnya jJAna to sabhI saMsArI jIvoMko svataH hotA hI hai / rogIko roga-mukta honekeliye prathama vaidyapara zraddhA karanekI aAvazyakatA hai| bAdameM vaha jo auSadhopacAra batalAve, usakA jJAna-smaraNa . rahanA bhI Avazyaka hai| tatpazcAt tadanukUla zrauSadhi-nirmANa-sevana bhI ati-yAvazyaka hai| tabhI vaha rogI roga-mukta ho sakatA hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ * navatattva adhikAra # 165 1 - saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyarahita arthAt zuddha aura yathArtha tattvoM - padArthoM ke jAnaneko 'samyagjJAna' kahate haiM / 2 - samyak jJAnake dvArA jAne hue padArthoM kA jo zraddhAnavizvAsa karanA hai, use 'samyagdarzana' kahate haiM / 3 - midhyAtva kaSAyAdika saMsArakI kAraNarUpa kriyAoM se virakta hone ko 'samyakcAritra' kahate haiM / jisa prakAra vyAdhiyukta rogI auSadhikA jJAna, zraddhAna aura upacArakA ThIka-ThIka pAlana kare tabhI vaha rogase mukta hotA hai / eka bAta kI bhI kamI honese roga nahIM jA sakatA hai / isI prakAra samyaka jJAna, samyakdarzana aura samyakcAritra se mokSakI mApti hotI hai| agara inameM se eka bAta kI bhI kamI ho to mokSa pAnA durlabha hai / binA jJAnake samyaktvakI prApti nahIM hotI, jJAnakI prApti binA cAritrakI prApti nahIM hotI aura cAritrakI prApti binA mokSa kI prApti nahIM hotI / isa kAraNa prathama jJAna upArjana karane kI parama AvazyakatA haiM / bhavya prANiyoMko jJAnakA ArAdhana karanA cAhiye / kyoMki jJAna pApa-rUpI timirako naSTa karaneke liye sUrya ke samAna hai; mokSa-rUpI lakSmIke nivAsa karaneke liye kamalake samAna hai; kAmarUpI sarpako kIlane ke liye istI ke liye siMhake samAna hai; mantra ke samAna hai: mAyA rUpI vyasana - ApadA - kaSTa-rUpI
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya - - meghoMko ur3Anekeliye pavanake samAna hai aura samasta tattvoMko prakAzita karanekeliye dIpakake samAna hai| ___ jJAnake binA mumukSu manuSya kisa prakAra mokSako prApta kara sakate haiM ? isa kAraNa jJAnI puruSoMne mokSakI icchA rakhanevAloMke liye navatattvarUpI jJAna pharamAyA hai, jo nimna prakAra hai: 1--jIva, 2-ajIva, 3-puNya, 4-pApa, 5-pAsava, 6-bandha, 7-saMvara, 8-nirjarA aura :--mokSa / jIva jIva sadAse hai aura sadA rhegaa| isako na kabhI kisIne banAyA aura na kabhI isakA nAza hogA / sadA kAla yaha jIvitajindA rahatA hai| isI kAraNa yaha 'jIva' kahalAtA hai| jo sukhaduHkhako bhogatA hai-anubhava karatA hai, use 'jIva' kahate haiM ! jIvakA lakSaNa cetanA hai, jo sadA isake sAtha rahatI hai| jisa prakAra sUrya kA prakAza bAdaloM se DhakA rahatA hai, usI prakAra isa jIvakA jJAna-darzana-guNa jJAnAvaraNIya prAdi karma-pudgaloMse DhakA rahatA hai| ___ saMsArameM jIva anantAnanta haiM-bezumAra haiN| lekina phira bhI sarvajJAjJAnusAra zAstrakAroMne unakA aneka rUpase vargIkaraNa kiyA hai| yathA-- 1--saMsArake samasta jIvoMmeM caitanya honese ve saba eka prakArake haiN|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra 167 ROORananatanaaunee 2-jIva do prakArake hote haiN| eka to ve jIva haiM jo karmasahita haiM-karmake vazIbhUta haiM; nAnA prakArake janma-maraNa karate hue saMsArameM saMsaraNa-bhramaNa karate rahate haiM, isaliye unako 'saMsArI jIva' kahate haiN| dUsare ve haiM jo samasta karmoko kSayakara arthAt kATakara mukta ho gaye haiM, unheM 'mukta jIva' athavA 'siddha jIva' kahate haiN| __3--mokSa prApta huye jIva saba eka prakArake hote haiM, parantu saMsArI jIva aneka prakArake hote haiN| isa kAraNa kevala saMsArI jIvoMke hI bheda batAye jAte haiM : 1--sUkSma ekendriya, 2-bAdara ekendriya, 3--dvIndriya, 4-trIndriya, 5--caturindriya, 6-asainI (asaMjJI) paJcendriya aura 7-sainI (saMjJI) paJcendriya / ___ saMsArameM paJcendriya jIva do prakArake hote haiN| eka to ve jinake mana nahIM hotA, unheM 'asainI' kahate haiN| ye jIva mAtApitAke saMyogake binA hI paidA hote haiM arthAt pAnI, pRthvI, vAyu Adike saMyoga-vizeSase paidA hote haiN| dUsare ve jo mAtAkI raja aura pitAke vIrya ke saMsargase paidA hote haiN| inake mana hotA hai| isaliye ye 'sainI' (saMjJI) kahalAte haiN| 1-sUkSma ekendriya jIva itane sUkSma hote haiM ki ve kisI yantra dvArA bhI nahIM dekhe jA sakate / isa prakArake pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatike anantAnanta-jIva samasta lokameM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 * jelameM merA jainAbhyAsa * dvitIya bhare huye haiN| ye kevala jJAna dvArA hI avalokana kie jA sakate haiN| ___-bAdara ekendriya jIva bhI netroMdvArA kaThinatAse dIkha par3ate haiM, para yantradvArA AsAnIse dIkha jAte haiN| isa prakArake pRthvI, jala, vAyu, agni aura vanaspatike atantAnanta jIva haiM / sUkSma aura bAdara jIvoMke kevala sparza indriya hI hotI hai| arthAt kevala zarIra hI hotA hai / 3-dvIndriya-jIva ve hote haiM, jinake kevala do hI indriyA~ hotI haiN| eka sparza aura dUsarI rasanA arthAt jihvA / jaisekecuA, laTa shraadi| 4-trIndriya-jIva ve hote haiM, jinake kevala tIna indriyA~ hotI haiN| eka sparza, dUsarI rasanA aura tIsarI brANa arthAt nAsikA / jaise-cIMTI, khaTamala Adi / 5-caturindriya-jIva ve hote haiM, jinake kevala cAra hI indriyA~ hotI haiN| eka sparza, dUsarI rasanA, tIsarI ghrANa aura cauthI netra / jaise-makar3I, bhauMrA aadi| 6-asainI paJcendriya-jIva ve hote haiM, jinake pA~ca indriyA~ hotI haiN| eka sparza, dUsarI rasanA, tIsarI ghrANa, cauthI netra aura pA~cavIM zrotra arthAt kaan| ina jIvoMke mana nahIM hotA hai| jaise-meMDhaka aadi|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * - 200000 7-sainI paJcendriya-jIva ve hote haiM, jinake uparokta pA~ca indriyA~ aura mana hotA hai / jaise-manuSya, pazu Adi / jIvake zarIra prazna-zarIra kisako kahate haiM ? uttara-jisameM pratikSaNa bar3hane ghaTanekA dharma ho athavA jo zarIranAma-karmake udayase utpanna hotA ho, use 'zarIra' kahate haiN| zAstrakAroMne zarIra pA~ca prakArake batAye haiN| 1-audArika, 2-vaikriyaka, 3-pAhArika, 4-taijasa aura 5-kArmaNa / 1-manuSya, pazu Adike sthUla zarIrako, jisameM hAr3a, mAMsa, lohU Adi ho, usako 'audArika-zarIra' kahate haiN| ___ 2-jisameM choTe-bar3e eka-aneka zrAdi nAnA prakArake rUpa banAnekI zakti ho, usako 'vaikrayika-zarIra' kahate haiM / vaikrayikazarIra deva aura nArakIke hote haiN| inameM lohU, hAr3a, mAMsa Adi nahIM hote| jaba ye marate haiM to inake zarIra kapUrakI taraha bikhara jAte haiN| 3-kucha pahu~ce hue muniyoM (chaThe guNasthAnavartI muniyoM) ko jaba tattvoMmeM koI aisI papRcchA ho jAtI hai, jisakA samAdhAna tIrthakkara yA zrutakevalI binA anya kisI jJAnIse nahIM ho sakatA ho taba ve tIrthakara mahArAja yA kevalI mahArAjake nikaTa jAneke liye apane zarIrameMse eka hAthakA putalA nikAlate hai, vaha
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * dvitIya unake pAsa jAkara praznakA uttara lAkara munirAjoMko samAhitacitta karatA hai| isa prakArake putale rUpI zarIrako 'zrAhArikazarIra' kahate haiN| 4-grahaNa kiye hue zrAhArako jo pacAve, usako 'tejasa zarIra' kahate haiN| 5-jJAnAvaraNAdi ATha karmoke samUhako 'kArmaNa zarIra' kahate haiN| yaha zarIra saMsArI jIvake hara hAlatameM rahatA hai aura usake paribhramaNakA yahI kAraNa hotA hai| ___ audArika zarIrase vaikrayika zarIra sUkSma hotA hai, vaikrayikase AhArika sUkSma hotA hai, AhArikase taijasa sUkSma hotA hai aura taijasase kArmaNa zarIra sUkSma hotA hai| audArika zarIrameM jitane paramANu haiM, unase asaMkhyaguNe paramANu vaikrayika zarIrameM haiN| vaikrayika zarIrase asaMkhyaguNe paramANu AhArika zarIrameM haiN| tejasa aura kArmaNa zarIra anantaguNe paramANuvAle hote haiM arthAt zrAhArikase ananta guNe paramANu taijasa zarIrameM haiM. aura tejasase anantaguNe paramANu kArmaNa zarIrameM hote haiN| taijasa aura kArmaNa zarIra AtmAse anAdi kAlase sambandha rakhate haiM arthAt ye donoM zarIra saMsArake samasta jIvoMke sAtha anAdise lage hue haiM aura taba taka jIvake sAtha lage bhI raheMge jaba taka usakI mukti nahIM ho jAtI hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] navatattva adhikAra #* 171 jIvake sAtha sadA do zarIra taijasa aura kAmeNa to rahate hI haiM; agara tIna hoM to zradArika, taijasa aura kArmaNa hote haiM athavA vaikrayika, taijasa aura kArmaNa, ye tIna bhI hote haiM / parantu ye deva tathA naraka gatimeM hI hote haiN| yadi kisIke eka sAtha cAra zarIra hoM to audArika, AhArika, taijasa aura kArmaNa hote haiM / basa, eka sAtha eka jIvake eka samaya meM cAra se adhika zarIra nahIM ho sakate / jIvakI gati eka zarIrako chor3a kara nayA zarIra dhAraNa karane ke liye jIva jo gati arthAt gamana karatA hai, vaha kArmaNa zarIrake yogake dvArA hI karatA hai| jIvakI isa gatiko 'vigraha gati' kahate haiM aura vaha AkAzake pradezAnusAra hI hotI hai, anya prakAra nahIM / eka zarIrako chor3a kara jIva jaba nayA zarIra dhAraNa karatA hai to usako adhika-se-adhika tIna samaya lagate haiN| cauthe samaya meM avazya vaha navIna zarIrake yogya pudgala grahaNa kara letA hai| jo jIva mor3A binA gamana arthAt sIdhA gamana karatA hai, vaha eka samaya mAtra meM hI navIna zarIrake yogya pudgala graharaNa kara letA hai| mukta jIvakI gati vakratA rahita ( mor3A rahita ) sIdhI hotI hai, arthAt mukta jIva eka samaya meM sIdhA sAta rAjU U~cA 12
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya gamana karatA huA siddha kSetrameM calA jAtA hai--idhara-udhara nahIM mudd'taa| eka zarIrako chor3akara karma-paravaza jIva dUsarI jagaha jahA~ jAtA hai, vahA~ vaha sabase pahale pudgala vargaNAeM grahaNa karatA hai| usa varNanA-piNDameMse vaha apanA zarIra racanA prArambha karatA hai| Upara hama sAta prakArake jIva batA pAye haiN| unameMsa jIva jaba aAhAravargaNA, zarIravargaNA, indriyavargaNA, svAsocchavAsavargaNA, bhASAvargaNA aura manovargaNAke pUrNa pudgaloMko prApta kara letA hai, taba vaha 'paryApta' kahalAtA hai| aura jaba inake pUrNa karaneke pahale hI mRtyuko prApta kara letA hai, taba vaha 'aparyApta' kahalAtA hai| isa prakAra jIvoMke sAta aparyApta aura sAta paryApta milAkara caudaha bheda hote haiN| jaba jIva eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrameM jAtA hai, taba vaha prathama usa 'piNDa' ko grahaNa karatA hai jisase ki vaha apanA zarIra Adi bnaavegaa| usake isa piNDako 'AhAra' kahate haiN| phira usase vaha apanA zarIra banAtA hai / usake bAda indriyA~ banAtA hai| isake bAda usake zvAsocchrAsa calate haiN| phira bhASA prApta karatA hai aura sabake anta meM mana prApta karatA hai| jaba taka jIva eka zarIrako chor3akara dUsarA zarIra grahaNa nahIM karatA hai, taba taka vaha 'anAhAraka' rahatA hai / jIva kama-se-kama eka samaya
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * navatattva adhikAra * 173 taka aura adhika-se-adhika tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai| pA~ca indriya aura manake nimnalikhita pRthak-pRthak viSaya haiM: 1-sparza indriyakA viSaya sparza karanA arthAt chUnA hai, 2-rasanA indriyakA viSaya rasa cakhanA arthAt svAda lenA hai, 3-ghrANa indriyakA viSaya sugandha lenA arthAt saMghanA hai, 4netra indriyakA viSaya varNa-grahaNa arthAt dekhanA hai aura 5zrotra indriyakA viSaya zabda-grahaNa arthAt sunanA hai| manakA viSaya zrutajJAnagocara padArtha hai| jIva eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrako tIna prakArase dhAraNa karatA hai arthAt janma letA hai / 1-sammUrchana, 2-garbha aura 3-uppaad| . 1-apane yogya dravya-kSetra-kAla-bhAvakI vizeSatAse tIna lokameM bhare hue apane cAroM orake pudgala paramANuoMse (mAtA-pitAke rajovIryake milane ke binA hI) dehakI racanA hone ko 'sammUrchanajanma' kahate haiN| inake zAstra meM caudaha sthAna batAye haiN| 2-strIke garbhAzayameM mAtAke raja aura pitAke vIryake saMyogase jo janma hotA hai. use 'garbhajanma' kahate haiN| ____3-mAtA-pitAke raja-vIryake binA devayonike sthAna-vizeSameM jo janma hotA hai, use 'upapAdajanma' kahate haiN|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya jarAyuja, aNDaja aura pota jIvoMkA garbhajanma hotA hai; deva aura nArakiyoMkA upapAdajanma hotA hai aura zeSa samasta jIvoM kA-bicchU, kA~tara, mer3haka AdikA sammUrchanajanma hotA hai / jIvoMke bheda zAstrakAroMne saMsArI samasta jIvoMko cAra hissoM meM vibhAjita kiyA hai:-- 1-nArakIya, 2-tiryaJca, 3-manuSya aura 4-deva / (1) zAstrakAroMne sAta naraka pharamAye haiN| unake nAma isa prakAra haiM: 1-dhammA, 2-baMsA, 3-mavA-sIlA, 4-aMjanA, 5-ariSTA-niSThA, 6-maghA aura 5-mAdhavI / ina sAto narakoM meM rahanevAle nArakIya jIvoMke paryApta aura aparyApta karake kula caudaha bheda hote haiN| (2) tiryantra ke bheda isa prakAra haiM: 1-pRthvIkAyake do bheda-sUkSma aura baadr| ina donoMke paryApta aura aparyApta, isa taraha cAra bheda hote haiN| * 'jarAyujAeDajapotAnAM garmaH', 'devanArakANAmupapAdA', 'zeSANAM smmuuiinm| -umAsvAti /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * navatattva adhikAra * 175 - 2-apa (pAnI) kAyake bhI do bheda-sUkSma aura bAdara / inake paryApta aura aparyApta, isa prakAra cAra bheda hote haiN| 3-teU (agni ) kAyake bhI do bheda-sUkSma aura bAdara / inake paryApta aura aparyApta, isa prakAra cAra bheda hote haiN| 4-vAyukAyake bhI do bheda-sUkSma aura bAdara / inake paryApta aura aparyApta, isa prakAra cAra bheda hote haiN| ____5-vanaspatikAyake bhI sUkSma aura bAdara, isa taraha do bheda hote haiN| vanaspatike pratyeka aura sAdhAraNake bhedase do bheda aura hote haiN| eka zarIrakA jo eka jIva adhiSThAtA ho, use 'pratyeka vanaspati aura eka zarIrake anantAnanta jIva adhiSThAtA ho, use 'sAdhAraNa vanaspati' kahate haiN| ina tInoM prakArake vanaspati jIvoMke paryApta aura aparyApta bheda honese vanaspati ke chaha bheda hote haiN| 6-dvIndriya, trIndriya aura caturindriya, ina tInoMke paryAya aura aparyApa, isa prakAra chaha bheda hote haiN| 7- paJcendriya tiryaJcake bheda batAye jAte haiM: 1-magara-maccha Adi jalacara jIvoMke cAra bheda-sainI, asainI, paryAma aura aparyAma / 2-gAya-baila Adi sthalacara jIvoMke cAra bheda-sainI, asainI, paryApta aura aparyApta /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 * jela meM merA jainAbhyAsa * dvitIya _____3-mainA-totA Adi khecara jIvoMke cAra bheda-sainI, asainI, paryApta aura aparyApta / 4--sA~pa Adi uraHparisarpake cAra bheda-sainI, asainI, paryApta aura apryaapt| 5-naulA-cUhA Adi bhujaparisarpake cAra bheda-sanI, asainI, paryApta aura aparyApta / isa prakAra tiryazca paJcandriyake 22+6+20 = kula 48 bheda huye| (3) manuSyake bheda isa prakAra haiM: zAstrakAroMne do prakArakI bhUmi pharamAI hai--eka vaha, jahA~ vyApAra, kRSi Adi kArya hote haiM; use 'karmabhUmi' kahate haiN| aura dUsarI vaha, jisameM manuSyoMko koI kArya nahIM karanA par3atA hai| unakI icchAyeM kalpavRkSAMse pUrNa ho jAtI haiM; use 'akarmabhUmi' yA 'bhogabhUmi' kahate haiN| jahA~ manuSya pAye jAte haiM, aise kevala tIna bar3e bar3e dvIpa hai: 1-jambUdvIpa, 2-dhAtakIkhaNDa aura 3-puSkarArdhadvIpa / 1--jambUdvIpameM tIna kSetra haiN| 1-marata, 1-airAvata, aura 1-mahAvideDa /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * 2-dhAtakIkhaNDameM chaha kSetra haiN| 2-bharata, 2-airAvata aura 2-mahAvideha / 3-puSkarAdvIpameM bhI chaha kSetra haiN| 2-bharata, 2-airAvata aura 2-mhaavideh| isa prakAra karmabhUmija manuSyoMke 15 kSetra haiN| akarmabhUmike kSetra isa prakAra haiM-jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa, aura pusskraadhdviip| 1- jambUdvIpameM chaha kSetra haiM:-1-devakuru, 1-uttarakuru, 1harivAsa, 1-ramyaka vAma, 1-hemavAsa aura 1-eraNyavAsa / 2-dhAtakIkhaNDameM bAraha kSetra hai:-2-devakuru, 2-uttarakuru, 2-harivAsa, 2-ramyakavAsa, 2-hemavAma aura 2-eraNyavAsa / 3-puSkarAdhadvIpameM bhI bAraha kSetra haiM:-2-devakuru, 2- uttarakuru, 2-harivAsa, 2-ramyakavAsa, 2-hemavAsa aura 2-ernnyvaas| ____isa prakAra tIsa kSetra akarmabhUmija-bhogabhUmija manuSyoM ke haiN| akarmabhUmi isa prakAra aura haiM:____ jambUdvIpa meM bhArata kSetrakI hadda karanevAlA 'cUlahemavanta' nAmaka pavata hai aura airAvata kSetrakI hadda karanevAlA 'zikharI' nAmaka parvata hai / ina donoM parvatoMke donoM konoMse do-do zAkhAyeM nikalI haiN| ina cAroM zAkhAoM se do-do arthAt pATha upa
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 * jelameM merA jainAbhyAsa * dvitIya zAkhAe~ aura nikalI haiN| pratyeka upa-zAkhApara sAta-sAta dvIpa haiN| isa prakAra 847=56 'antIpa' haiN| ina saba antIpoMmeM jo 'yugaliye' manuSya rahate haiM, ve bhI koI karma nahIM karate haiN| kalpa-vRkSa ina manuSyoMkI icchAoMko pUrA kiyA karate haiN| isa prakAra karmabhUmi aura akarmabhUmike kula kSetra 15+30+56=101 hote haiN| inameM rahanevAle manuSya parasparama vizeSa svabhAvake rakhanevAle haiN| isa prakAra eka-sau eka bheda manuSyoMke hue / inake bhI paryApta aura aparyAprake bheda karanese kula do-sau do bheda hote haiN| ina ukta eka-sI eka kSetrotpanna manuSyoMka viSTA, pezAva, khakAra, nAkakA maila, vamana, pitta, pIpa, rakta, vIya, vIya ke sUke pudgala, mRtaka zarIra, strI-purupakaM saMyoga, nagarake nAlenAliyoM Adi azuci sthAnoM meM antamuharta meM asaMkhya samRdrima (sUkSma manuSya ) utpanna hote haiN| cUMki eka-sI eka prakAra ke manuSya hote haiN| isa kAragA ye saMmRcchima jIva bhI eka-sau eka prakArake hote haiM / ye aparyApta avasthAhImeM kAlako prApta ho jAte haiN| isa prakAra manuSya ke kula tIna-sau tIna bheda haiN| (4) devatAoMke bheda isa prakAra haiM: 1-bhavanapatideva dasa jAtike, 2-paramAdhAmIdeva pandraha jAtika, 3-vANavyantaradeva solaha jAtike, 4-jyotiSIdeva dasa jAtike, 5-kilvipIdeva tIna jAtike, 6-bAraha
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * 176 - devalokake deva bAraha jAtike, 7-laukAntikadeva nava prakArake, 8-aveyakadeva nava prakArake aura anuttaradeva pA~ca prakArake hAte haiM / isa prakAra kula deva ninyAnave jAtike hote haiN| inake paryApta aura aparyApta bheda honese devatAoMke kula bheda eka-sau adAnave hote haiN| ___ isa prakArase narakake 14, tiryaJcake 48, manuSya ke 303 aura devaka 168 kula milakara saba 563 bheda jIvake hue / ___ logoMke manameM prAyaH yaha zaGkA utpanna hotI rahatI hai ki yahA~ jo jIva eka choTese zarIrameM hotA hai, vahI bar3e zarIrameM kaise vyApta ho jAtA hai ? isakA uttara yaha hai ki eka jIvake pradeza lokAkAzake samAna hai arthAt jIva asaMkhya-pradezI haiN| jIvake asaMkhyAta pradeza dIpakakI rozanIka samAna saMkoca-vistAra-zIla hote haiN| unheM jaisA AdhAra-prAzraya-zarIra prApta ho jAtA hai, ve vaise hI saMkoca-vistArarUpa ho jAte haiN| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki jisa prakAra dIpakakI rozanI eka choTI-sI koTharImeM hotI hai aura vahI dIpaka agara kisI bar3e kamare meM rakha diyA jAya to rozanI tamAma kamaremeM phaila jAtI hai| isI prakAra zrAtmA arthAta jIvakA svabhAva hai| jIvake prANa 1-jisa zaktike nimittase prAtmA prANa dhAraNa kare, usako 'jIvatvaguNa' kahate haiN|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 * jelameM merA jainAbhyAsa [dvitIya 2-jisake saMyogase yaha jIva jIvana avasthAko prApta ho aura viyogase maraNa avasthAko prApta ho, usako 'prANa' kahate haiN| 3-prANa do prakArake hote haiM:-eka dravya prANa aura dUsarA bhAva prANa / (1) dravya prANa dasa haiM:-manobala prANa, vacanabala prANa, kAyabala prANa, sparzendriyabala prANa, rasanendriyabala prANa, ghrANendriyabala prANa, cakSurindriyabala prANa, zrotrendriyabala prANa, zvAsocchvAsa aura aayu| (2) prAtmAkI jisa zaktike nimittase indriyAdika apane kAryameM pravRtta hoM, use 'bhAva prANa' kahate haiN| (ka) ekendriya jIvake cAra prANa hote haiM:-sparzendriya, kAyabala, zvAsocchvAsa aura Ayu / (kha) dvIndriyake chahaH-sparzendriya, kAyabala, zvAsocchavAsa, Ayu, rasanendriya aura vacanabala / (ga) trIndriyake sAta prANa:-uparokta chaha aura ghrANendriya / (gha) caturindriya ke pAThaH-uparokta sAta aura eka cakSurindriyabala praann|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * navatattva adhikAra * 181 - (Ga) paJcendriya asaMjhIke nau prANaH-uparokta ATha aura aura eka zrotrendriyabala prANa / (ca) sainI paJcendriyake dasa prANa:-uparokta nau aura eka mnobl| jIvoMkI Ayu aura sthiti 1-ekendriya jIvakI kama-se-kama Ayu eka antarmuhUrta aura adhika-se-adhika bAIsa hajAra varSakI hotI hai| ____2-dvIndriya jIvakI kama-se-kama antamahUrta aura adhikase adhika bAraha varSakI hotI hai| ___3-trIndriya jIvakI kama-se-kama eka antarmuhUrta aura adhika-se-adhika unacAsa rAtri-dinakI hotI hai| 4-caturindriya jIvakI kama-se-kama eka antarmuhUrta aura adhika-se-adhika chaha mahInekI hotI hai| 5-paJcendriya jIvakI kama-se-kama eka antarmuhUrta aura adhika-se-adhika tetIsa sAgarakI hotI hai| 1-ekendriya ekendriya avasthAmeM kama-se-kama antarmuhUrta aura adhika-se-adhika ananta kAla taka / 2-dvIndriya dvIndriya avasthAmeM kama-se-kama antarmuhUrta aura adhika-se-adhika asaMkhyAta kAla taka |
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 * jelameM merA jainAbhyAsa * dvitIya 3-trIndriya trIndriya avasthAmeM kama-se-kama antarmuhUrta aura adhika-se-adhika asaMkhyAta kAla tk| __4-caturindriya caturindriya avasthAmeM kama-se-kama antarmuhUrta aura adhika-se-adhika asaMkhyAta kAla taka / 5-paJcendriya paJcendriya avasthAmeM kama-se-kama antarmuhUrta aura adhika-se-adhika eka hajAra sAgara tk| ___ aparyApta ekendriya jIvase lekara paJcendriya jIva takakI kama-se-kama aura adhika-se-adhika eka antarmuhUrtakI Ayu hai| 1-ekendriya jIva paryApta avasthAmeM kama-se-kama antarmuhRta aura adhika-se-adhika saMkhyAta hajAra varSa taka rhai| 2-dvIndriya jIva paryApta avasthA meM kama se kama antarmuharta / aura adhika se adhika saMkhyAta varSa taka rhai| 3-trIndriya jIva paryApta avasthAmeM kama-se-kama antarmuhUrta aura adhika-se-adhika saMkhyAta rAtri-dina rhai| 4-caturindriya jIva pAna avasthAmaM kama-se-kama antamahata aura adhika-se-adhika saMkhyAta mAsa taka rhe| ___5-paJcendriya jIva paryApta avasthAmeM kama-se-kama antarmuhUte aura adhika-se-adhika tetIsa sAgarase kucha adhika rhai| . 1-ekendriyakA antarakAla kama-se-kama eka antarmuharta / aura adhika-se-adhika do hajAra sAgara aura saMkhyAta hajAra varSa hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * 183 2-dvIndriyakA antarakAla kama-se-kama eka antarmuhUrta aura adhika-se-adhika anantakAla hai| 3-trIndriyakA antarakAla kama-se-kama eka antarmuhUrta aura adhika-se-adhika anantakAla hai| 4-caturindriyakA antarakAla kama-se-kama eka antarmuhUrta aura adhika-se-adhika anantakAla hai| 5-paJcendriyakA antarakAla kama-se-kama eka antarmuhUrta aura adhika-se-adhika anantakAla hai| jIvoMkA alpa-bahutva lokameM sabase kama jIva saMjhI paJcendriya haiN| inase vizeSAdhika asaMjJI paJcendriya jIva haiM / inase vizeSAdhika caturindriya jIva hai| inase vizeSAdhika trIndriya jIva haiN| inase vizeSAdhika dvIndriya jIva haiM / ekendriya jIva unase ananta guNe haiN| ___ sabase kama saMkhyAmaM caturindriya paryApta jIva haiN| inase paJcandriya paryApta jIva vizeSAdhika saMkhyAmeM haiN| inase dvIndriya paryApta jIva vizeSAdhika saMkhyAmeM haiN| inase trIndriya paryApta jIva vizeSAdhika saMkhyAmeM haiN| inase paJcendriya aparyApta jIva asaMkhyAtaguNa haiM / inase caturindriya aparyApta jIva vizeSAdhika haiN| inase trIndriya aparyApta jIva vizeSAdhika haiN| inase dvIndriya aparyApta jIva vizeSAdhika hai| 'inase ekendriya aparyApta jIva anantaguNe haiN|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya 1 - saMsAra meM sabase thor3e puruSavedI; inase strIvedI saMkhyAtavedI anantaguNe aura inase napuMsakavedI ananta guNe; inase guNe jIva haiN| 2 - saMsAra meM sabase thor3e saMyati haiM; inase asaMkhyAtaguNe saMyatAsaMyati haiM; inase no-saMyati, no- asaMyati aura no-saMyatAsaMyati anantaguNe haiM aura asaMyati anantaguNe jIva haiN| 3 - saMsAra meM sabase thor3e samyagdRSTi haiM; inase mizradRSTi anantaguNe haiM aura midhyAdRSTi jIva bhI ananta haiM / 184 4 - saMsAra meM sabase thor3e saMjJI jIva hai; inase no-saMjJI nAasaMjJI anantaguNe haiM aura asaMjJI jIva bhI anantaguNa haiM / 1 5 - saMsAra meM sabase thor3e jIva abhavya haiM, inase no bhavya aura no- abhavya anantaguNe haiM aura bhavya jIva anantaguNe haiN| 6 - saMsAra meM sabase thor3e avadhidarzanI haiN| inase asaMkhyAta - guNe caturdarzanI hai: kevaladarzanI anantaguNaM haiM aura zracatu darzanI bhI anantaguNe haiM / : 7 - saMsAra meM sabase thor3e paryAta jIva haiN| inase anantaguNe no-paryApta aura no- aparyApta haiM aura aparyApta jIva anantaguNe haiN| 8- saMsAra meM sabase thor3e jIva bhASaka haiM aura inase anantaguNe jIva prabhASaka haiN| 6- saMsAra meM sabase thor3e parita haiM; inase no-parita aura to aparita anantaguNe haiM aura aparita jIva anantaguNe haiN|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * - 10-saMsArameM sabase thor3e manaHparyavajJAnI jIva hai; inase asaMkhyAtaguNe avadhijJAnI jIva haiM; mati aura zratajJAnI inase asaMkhyAtaguNe haiM, para aApasameM tulya vizeSAdhika haiM aura kevala. jJAnI jIva anantaguNe haiN| 11-saMsArameM sabase thor3e vibhaGgajJAnI; inase mati-zruta ajJAnI anantaguNa haiM, para paraspara tulya vizeSAdhika haiN| 12-saMsArameM sabase thor3e manoyogI jIva haiM: inase asaMkhyAtaguNe vacanayogI jIva haiM; ayogI jIva anantaguNa haiM aura kAyayogI jIva bhI anantagaNa haiN| 13--saMsArameM sabase thor3e jIva sAkAropayukta haiM; inase vizeSAdhika anAkAropayukta haiN| 14-saMsArameM sabase thor3e pAhArika jIva haiN| inase asaMkhyAta. gaNe anAhArika jIva haiN| 15-saMsAra meM sabase thor3e no sUkSma, no-bAdara jIva haiN| inase anantagaraNe bAdara jIva haiN| sUkSma jIva saMkhyAtaguNe haiN| 16-saMmArameM sabase thor3e jIva acaramI jIva haiM; inase anantaguNaM caramI jIva haiN| saMsArI jIvake guNa 1-zarIra, 2-avagAhanA, 3-saMhanana, 4-saMsthAna, 5-kaSAya, 6-saMjJA, lezyA, 5-indriya, 6-samudghAta, 10-saMjJA, 11-veda,
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvatIya 12- paryApti, 13 - dRSTi, 14 - darzana, 15 - jJAna, 16 - yoga, 17-upa20 - sthiti, 21 - samohAya yoga, 18 - AhAra, 16 - upapAta 22 - cyavana aura 23 - gati - zragati / 1 - jIva jisake dvArA bhogopabhoga bhogatA hai tathA karmoMkA kSaya karatA hai, use 'zarIra' kahate haiN| vaha zarIranAmakarmake udayase jIvako prApta hotA hai| jisakA varNana 'karma adhikAra' meM kara Aye haiM / vaha zarIra pA~ca prakArakA hotA hai - (1) zradArika zarIra, (2) vaikriya zarIra, (3) AhArika zarIra, (4) taijasa zarIra aura (5) kArmaNa zarIra / 2 -- zarIra ke qada athavA lambAIko 'avagAhanA' kahate haiN| avagAhanA kama-se-kama zraGgulake asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa aura adhika-se-adhika eka lakSa yojanase kucha adhika taka hotI hai| 1 3- zarIra ke hAr3oM ke bandhana vizeSako 'saMhanana' kahate haiM / 'saMhanana' nAmaka nAma-karma ke udayase jIva ko yaha prApta hotA hai / vaha chaha prakArakA hotA hai: - vajraRSabhanArAca saMhanana, RSabhanArAca saMhanana, nArAca saMhanana, ardhanArAca saMhanana, kIlaka saMhana aura sevArta (asaMprAptA pATikA ) saMhanana / 4 - zarIrakI AkRti athavA zakla ko 'saMsthAna' kahate haiM / yaha bhI jIvako 'saMsthAna' nAma karmake udayase prApta hotA hai| yaha chaha prakArakA hotA hai: -- samacatusra saMsthAna, nyagrodhaparimaNDala saMsthAna, sAdi saMsthAna, vAmana saMsthAna, kubjaka saMsthAna aura iMDaka saMsthAna |
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * navatattva adhikAra * 5-AtmAke bure pariNAmoMko 'kapAya' kahate haiM / jIvako yaha 'cAritra mohanIya kama'ke udayase prApta hotI hai| vaha cAra prakArakI hai| 1-krodha, 2-mAna, 3-mAyA aura 4-lobha / 6-abhilASAko-vAlAko saMjJA' kahate haiN| saMjJAke cAra bheda haiM:-1-AhAra saMjJA, 2-bhaya saMjJA, 3-maithuna saMtrA aura 4-parigraha sNjnyaa| ____-jisa pariNAma-vizeSa dvArA AtmA kA~se lipta hotA hai tathA yoga aura kapAyakI taraMgase jo utpanna hotI ho, aise mana ke zubhAzubha pariNAmako lazyA' kahate haiN| lezyAke chaha bheda haiN| 1-kRSNa lezyA, 2-nIla lezyA, 3-kApota lezyA, 4-tejI lezyA, 5-padma lezyA aura 6-zukla leshyaa| -AtmAka liGgako-cihnako 'indriya' kahate haiN| indriyA~ pA~ca prakArakI hotI haiM / 1-zrIndriya, 2-cakSarindriya, 3-ghrANendriya, 5-rasanendriya aura 5-sparzandriya / ___-mUla zarIrako binA chor3e jIvake pradezoMke bAhara nikalane ko 'samudghAta' kahate haiN| samudghAtake sAta bheda haiN| 1-vaMdanIya, 2-kapAya, 3-mAraNAntika, 4-vaikriya, 5-zrAhArika, 6-taijasa aura 7-kaMvali samudghAta / 10-jisameM saMjJA ho-mana ho, use 'saMjJI' kahate haiM aura jisa jIvake mana nahIM hotA hai, use 'asaMjJI' kahate haiN|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [ dvitIya 11 - nokaSAyake udayase utpanna huI jIvake maithuna karanekI abhilASAko 'bhAvaveda' kahate haiM / nAma-karmake udayase AvirbhUta jIvake cihna vizeSako 'dravyaveda' kahate haiM / vedake tIna bheda hote haiM: - 1 - puruSaveda, 2 - strIveda aura 3- napuMsakaveda / * 188 12 - vargaNAoM ko AhAra, bhASA Adi rUpa pariNAmAvanekI zaktikI pUrNatAko paryApti' kahate haiN| usake chaha bheda haiM: - 1- AhAra, 2 - zarIra, 3 - indriya, 4- zvAsocchvAsa, 5-bhASA aura 3 - manaH paryApti / 13 - jIvakI mAnyatA athavA vicAroMko 'dRSTi' kahate haiM / dRSTi tIna prakArakI hotI hai: -- 1- samyakadRSTi, 2- midhyAdRSTi aura 3- mizraSTi / 14- dekhane ko 'darzana' kahate haiN| jJAnake pahile darzana hotA hai| binA darzanake alpajJa janoMko jJAna nahIM hotA hai parantu sarvajJa devako jJAna aura darzana eka sAtha hote haiM / darzanake cAra bheda hote haiM: - 1 - caturdarzana, 2- bhacaturdarzana, 3 - avadhidarzana aura 4 - kevaladarzana | 15 - kisI vastukI jAnakArIko 'jJAna' kahate haiM / jJAna ke ATha bheda haiM: - 1 - matijJAna, 2- zrutajJAna, 3 avadhijJAna, 4- manaH paryavajJAna, 5- kevalajJAna, 6-mani zrajJAna, 7-zrata zrajJAna - aura = vibhaGgajJAna |
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa # navatattva adhikAra * 184 - - - -- 16-mana, vacana aura kAyake nimittase AtmAke pradezoMke caJcala honeko 'yoga' kahate haiN| yogake tIna bheda haiM:-1-manoyoga, 2-vacanayoga aura 3-kaayyog| 15-jIvake lakSaNa rUpa caitanyAnuvidhAyI pariNAmako 'upayoga' kahate haiN| upayogake do bheda haiM:-1-sAkAropayukta aura 2-anaakaaropyukt| 18-audArika Adi zarIra aura bhASA Adi paryAprika yogya pudgaloM ke grahaNa karane ko 'AhAra' kahate haiN| 16-gatimeM utpanna honeko 'upapAta' kahate haiN| upapAta pA~ca prakArakA hotA hai:-1-naraka, 2-tiryanca, 3-manuSya, 4deva aura 5-siddh| 20-jIvake eka zarIrameM rahanako sthiti' kahate haiN| jIva kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgara hai / 21-pradezoM kI zreNIbaddha va vinA zreNIsa jIvakI mRtyu hAneko 'samohAya' kahate haiN| 22-Ayu pUrNa honepara eka gatise chUTaneko 'cyavana kahate haiN| 23-eka zarIrase dUsare zarIrameM jAneko 'gamanAgamana' kahate haiN| ye tIIsa guNa pratyeka saMsArI jIvameM hote haiN| inake avAntara bheda bhI Upara kahe gaye haiN| ve kisI jIvake kitane hI hote haiM
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 * jelameM merA jainAbhyAsa * dvitIya aura kisI jIvake kitane hii| udAharaNakeliye, 'sUkSma pRthvIkAya'ke jIvako liijie| usameM: 1--zarIra-audArika, taijasa aura kArmaNa / 2-avagAhanA-jaghanya utkRSTa aMgulake asaMkhyAtaveM bhaag| 3-sNhnn-sevaart| 4-saMsthAna-masUra kI dAla va ardhacandramAke AkArakA / 5-kaSAya-krodhAdi cAroM kapAya / 6-saMjJA-AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha / 5-lezyA-kRSNa, nIla aura kApota / 8-indriya-sparzendriya / -samudghAta-vaMdanIya, kapAya aura mAragAntika / 10-saMjJI yA asNjnyo-asNjii| 11-veda-napuMsaka ved| 12-paryApri-AhAraparyAni, zarIrapayAmi, indriyapayAmi aura zvAsocchAsaparyApti / 13-dRSTi-mithyA dRsstti| 14-drshn-ackssurdshn| 15-jJAna-mati-ajJAna aura ata-ammAna / 16-yog-kaayyog| 17-upayoga-sAkAropayukta aura anAkAropayukta /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * navatattva adhikAra * 161 18-AhAra-dravyase anantapradezI skandhakA AhAra karatA hai| kSetrase asaMkhyAtapradeza-avagAhI pudgaloM kA AhAra karatA hai| kAlasa anyatara samaya sthitivAle arthAt jaghanyasthitivAle, madhyamasthitivAla va utkRSTasthitivAla pudgaloMkA thAhAra karatA hai aura mAvase varNamaya, gandhamaya, rasamaya aura sparzamaya pudgaloMkA AhAra karatA hai / aura Atma-pradezake sAtha avagAhe hue pudgaloM kA AhAra karatA hai| 16-upapAta-tiyaJca aura manuSyomase utpanna hotA hai| tiyaJca meM bhI asaMkhyAta vapaka AyuSyavAle paryApta va aparyApta jIva utpanna nahIM hote| vaise hI asaMkhyAtavarSaka AyuSyavAle akarmabhUmikaM manuSya bhI utpanna nahIM hote| 20-sthiti-jaghanya utkRSTa antarmuharta / 21-samAhAya-samohatA aura asamAhatA donoM prakArakA maraNa karatA hai| 22-cyavana-yaha jIva nArakI va devase utpanna nahIM hotA hai| sirpha tiryaJca aura manuSya se utpanna hotA hai| 23-ti-prAgati-tiryaJca aura manuSya ina do gatioM meM jAtA hai| __ AtmA aura kevalajJAna sAMsArika sukha yA duHkhake hone meM rAga-dvapakI tIvratA kAraNa hai| jaba rAga atitIna ho jAtA hai, taba sAMsArika sukha aura
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 * jela meM merA jainAbhyAsa * [ dvitIya jaba dveSa atitIvra ho jAtA hai, taba sAMsArika du:kha anubhava meM AtA hai / jaba kisI iSTa viSayake milane meM asaphalatA hotI haiM, taba usa viyogase dveSabhAva hotA hai ki yaha viyoga haTe / jisase pariNAma bahuta hI saMkleza rUpa ho jAte haiN| usI samaya arati tathA zoka nokapAyakA tIvra udaya ho AtA hai / basa, yaha prANI duHkhakA anubhava karatA hai / kabhI kisI aniSTa padArthase dveSa bhAva hotA hai, taba usakA saMyoga na ho, yaha bhAva hotA hai / taba bhaya tathA jugupsA nokapAyakA tIvra udaya ho AtA hai / isI samaya yaha kapAyayukta jIva duHkhakA anubhava karatA hai / kapAyoMmeM mAyA, lobha, hAsya, rati aura tInoM veda 'rAga' tathA krodha, mAna, arati, zoka, bhaya aura jugupsA 'dveSa' kahalAte haiN| ye kapAya rUpa rAga yA dveSa prakaTa rUpase eka samaya meM eka jhalakate haiM, parantu eka dUsare ke kAraNa hokara zIghra badalA badalI kara lete haiN| jaise- kisI strIkI tRSNAse rAga huA, usake viyoga hone para dUsare samaya meM dveSa ho gyaa| phira yadi usakA saMyoga huA taba phira rAga ho gayA, ityAdi / pariNAmoM meM saMklezatA dveSase hotI hai tathA unmattatA Asakti rAgase hotI hai| bAharI padArtha to nimitta kAraNa mAtra hai / prayojana yaha hai ki yahI azuddha AtmA kapAya dvArA sukhI tathA duHkhI hotA rahatA hai| zarIra sukha yA duHkha rUpa nahIM hotA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ laNDa * navatattva adhikAra * 163 - - - hai / aisA jAnakara sAMsArika sukhako kapAya-janita vikAra mAnakara tathA nijAdhIna nirvikAra Atmika sukhakA upAya ThIka-ThIka karanA kartavya samajhakara usa mukhakeliye nija zuddhAtmAmeM upayoga rakhakara sAmya bhAvakA manana karanA cAhiye / indriyoMkA sukha bijalI ke camatkArake samAna asthira hai| apanA camatkAra dikhAkara vaha zIghra hI naSTa ho jAtA hai / tathA isa mukhase tRSNArUpI roga miTane kI apekSA aura adhika bar3ha jAtA hai / tRSNAkI vRddhi nirantara prANIko saMtApita karatI rahatI hai| yaha icchAoMkA dAharUpI tApa jagat ke prANiyoMko nirantara klezita kiyA karatA hai| ye prANI usa pIr3Ake sahane meM asamartha hokara nAnA prakArake udyama karake dhanakA saMgraha karate haiM / phira dhana dvArA viSayoM kI sAmagrI lAnekI ceSTA karate haiM aura bhogate haiN| phira bhI zAnti nahIM pAte aura tRSNA dina-ba-dina bar3hatI jAtI hai / isa kAraNa indriyoM ke sukha kA bhoga adhika aAkulatAkA kAraNa hai| isa rogakI zAntikA upAya apanA prAtmAnubhava hI hai| zrIsupArzvanAtha bhagavAnne acchI taraha batA diyA hai ki jIvoMkA prayojana kSaNabhaGgura bhogoMse siddha nahIM hogA, kintu avinAzI rUpase apane prAtmAmeM sthira honese hI hogaa| kyoMki bhogoMse tRSNAkI vRddhi hotI jAtI hai, isa kAraNa tApa bhI miTatA nahIM hai / matalaba yaha ki indriyoM kA sukha ulaTA duHkharUpa hI hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 * jelameM merA janAbhyAsa * [dvitIya jaise-khAja khujAnese khAjakA roga bar3hatA hI hai, vaise hI indriyoM ke bhogase icchAoMkA roga bar3hatA hI jAtA hai| indriyoM dvArA honevAlA sukha azuddha hai, parAdhIna hai, moha va rAgako bar3hAnevAlA hai, atRptikArI hai tathA karma-bandhakA bIja hai, isaliye tyAganeyogya hai| zAstrakAroMne yaha bhI batAyA hai ki sukha yA duHkha apane bhAvoM meM hI hotA hai / zarIrAdi koI bAharI padArtha sukha yA duHkhadAyI nahIM hai| jaise-eka manuSya, jo kaGkar3oMpara sotA hai, vaha parama Ananda mAnatA hai aura eka manuSya, jo takiye-gaddopara sotA hai, para taba bhI vaha kaSTa mahasUsa karatA hai| isa kAraNa hamako apanI mithyA buddhiko tyAga denA cAhiye ki yaha zarIra, putra, mitra, strI, dhana, bhojana, vastra Adi sukhadAyI haiM / hamArI kalpanAse hI ye sukhadAyI tathA duHkhadAyI bhAsate haiM / jaise-jaba strI hamArI icchAnusAra banatI hai, taba vaha sukhadAyI bhAsatI hai; para jaba icchA-viruddha kArya karatI hai, taba vaha duHkhadAyI bhAsatI hai, ityaadi| saccA Atmika zrAnanda cAra ghAtI karmake kSaya honepara svayaM prakaTa ho jAtA hai / paramasukha AtmAkA svabhAva hai / jhAnAvaraNIyAdi cAroM ghAtI kama zuddha ananta sukhaka bAdhaka hai| unakA jaba nAza hojAtA hai, taba usa aAtmika AnandakaM prAdurbhAvako koI nahIM roka sktaa| yaha Atmika sukha saba sukhoMse zreSTha isI
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra - - kAraNa hai ki yaha nija svabhAvase paidA huA hai| isameM kisI tarahakI parAdhInatA nahIM hai| isa sukhake bhogase AtmA saMtuSTa hojAtA hai tathA apUrva zAntikA anubhava karatA hai| isa sukhake mutAbila meM viSaya bhogajanya-indriyajanya sukha heca hai, nAcIja hai, azAntikA kAraNa hai, tRSNAkA varddhaka hai aura karmabandhakA bIja hai| ghAtI kauka nAza hojAnepara kevalajJAniyoM kI jo sarvotkRSTa aura nirmala sukha prApta hotA hai, vaha viSaya-bhogiyoMkI to bAta hI kyA, gRhastha samyagdRSTiyoM tathA parigraha-tyAgI muniyoM takako nasIba nahIM hai| yadyapi donoMkI jAti samAna hai, parantu unakI ujjvalatA tathA balameM antara hai| jyoM-jyoM kapAya ghaTatA jAtA hai, tyoM-tyoM ujjvalatA bar3hatI jAtI hai| jyoM-jyoM ajJAna ghaTatA jAtA hai, tyA-tyoM spaSTatA bar3hatI jAtI hai| jyoM-jyoM antarAya kSaya hotA jAtA hai, tyoM-tyoM bala bar3hatA jAtA hai| basa, jaba zuddhatA, spaSTatA tathA puSTatAke ghAtaka saba AvaraNa haTa jAte haiM, taba yaha atIndriya sukha apane pUrNa svabhAvase prakaTa hojAtA hai aura phira anantakAlakeliye vaisA hI rahatA hai arthAt eka samayakeliye vaha usase alaga nahIM hogA aura kama bhI nahIM hogaa| mohanIya kamakaM nAzasaM ananta sukha. antarAyake nAzase ananta bala, jJAnAvaraNIyaka nAzasaM ananta jJAna aura darzanAvaraNIya karmaka nAzase ananta darzana prAtmAmeM utpanna ho jAte haiN| isa prAtmika jJAna-darzanako 'kevalajJAna' aura 'kevala
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 * jela meM merA jainAbhyAsa * dvitIya darzana' kahate haiN| inake dvArA AtmA sarvaloka aura aloka ko pratyakSa dekhatA tathA jAnatA hai / isa kAraNa usako kisI prakArakA ajJAna nahIM rahatA hai| rAga-dvepAdi kaSAya pariNAma AtmAmeM vikAra paidA karake zrAkulatA tathA nirbalatA paidA karate haiN| nirbalatA honese kheda hotA hai| ataH mohanIya aura antarAya karmoM ke sarvathA abhAva honese kisI prakArakA rAga-dveSa va nivalatA-janita kheda bhAva bhI nahIM rhtaa| AtmAke svabhAvake ghAtaka saba vikAra haTa gae tathA svabhAvako praphullita karanevAle anantajJAna, darzana, sukha, vIryAdi guNa prakaTa hogye| isa jJAnake ( kevalajJAna ) ke prakaTa hote hI AtmAkA yathArtha svamAtra AtmAko prApta ho jAtA hai| kevalajJAna ke sAtha pUrNa nirAkulatA rahatI hai / isaliye kevala jJAnako sukha svarUpa kahA gayA hai| eka-eka indriya eka-eka viSayako jAnatI hai, parantu kevalajJAnIkI AtmA meM sarvajJAnAvaraNIya karmake nAza honase aimI zakti paidA ho jAtI hai ki AtmAkaM asaMLyAta pradezAma se pratyeka pradeza meM sarva hI vipayoMko eka sAtha jAnane kI sAmaya hai| yahA~ taka ki tIna lokakI sarva paryAyoM ko aura alokAkAzako eka AtmAkA pradeza jAna sakatA hai / isa prakArakA jJAna prAtmAke asaMkhyAta pradezoMmeMse pratyekako hotA hai| isa jJAnakeliye indriyoMkI sahAyatAkI koI AvazyakatA nahIM hai| yaha jJAna parAdhIna nahIM hai, kintu svAdhIna hai| isa jJAnako koI detA nahIM
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * navatatva adhikAra * 167 hai aura na AtmA anya padArthoM kI zaktise prApta karatA hai, balki yaha kevalajJAna AtmAkA hI svabhAva hai| yaha isa zrAtmAmeM hI thA, para karmoM ke AvaraNoM se DhakA huA thA / jyoM hI karmoM ke AvaraNa haTa jAte haiM, tyoM hI yaha jJAna prakaTa hojAtA hai / aise kevala jJAnameM sarva hI jJeya sadA kAla pratyakSa rahate haiM / kahIM bhI kabhI bhI koI bhI padArtha, guNa yA paryAya aisA nahIM hai, jo kevalajJAna se pare ho. isIko 'sarvajJatA' yA 'kevalajJAna' kahate haiN| jitane pradeza dravyake hote haiM, utane hI pradeza guNoM ke hote haiN| aisA honepara bhI guNa svatantratA se apanA-apanA kArya karatA hai / yahA~ AtmA dravya hai aura jJAna usakA mukhya guNa haiN| jJAna AtmA ke pramANa hai aura AtmA jJAnake pramANa hai / AtmA zrasaMkhyAtapradezI hai / isa kAraNa usakA jJAna guNa bhI asaMkhyAta pradezI hai| donoMkA tAdAtmya sambandha hai| jo kabhI bhI usase alaga na thA aura na alaga ho sakatA hai| yadyapi jJAna guNakI sattA AtmAmeM hI hai tathApi kArya vaha sarvatra karatA hai arthAt sarva jAnane yogya padArthoM ko jAnatA hai| koI jJeya usase bAhara nahIM raha jaataa| isase vipayakI apekSA jJAna jJeyoMke barAbara hai / jJeyoMkA vistAra dekhA jAya to sarva loka aura aloka hai| jitane dravya, guNa va tIna kAlavartI paryAya haiM, ve saba jAnane ke viSaya haiM aura jJAna una sabako jAnatA hai /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya - koI-koI AtmAko sarvavyApaka bhI mAnate haiN| unake liye yaha kahA gayA hai ki jaba jJAna viSayakI apekSA sarvavyApaka hai taba jJAnakI dhanI AtmA bhI viSayakI apekSA sarvavyApaka hai| jisa prakAra A~khakI putalI apane sthAnapara rahatI huI bhI binA sparza kiye bahuta dUrase bhI padArthoMko jAna letI hai, aise hI jJAna AtmAke pradezoMmeM hI rahatA hai, tathApi vipayoMkI apekSA sarva lokAlokako jAnatA hai| yadyapi AtmA nizcayase asaMkhyAta-pradezI hai, tathApi kisI bhI zarIrameM rahA huA saMkocarUpa zarIra-pramANa rahatA hai / mona avasthAmeM bhI antima zarIrasa kiMcit kama AkAra rakhatA hai, sadA sthira rahatA hai| jaba jIva samudghAta karatA hai arthAt zarIra meM rahate hue bhI phailakara zarIrake bAhara usake pradeza jAte haiM taba bhI jaisA prAtmA phailatA-sikur3atA hai, vaise hI usake jJAnAdi guNa rahate haiN| AtmAke pradeza anya chaha samudghAtoMmeM thor3I-thor3I *"mana sarimaLaDiya, uttaradahasta joyapiMDamma / NiggamaNaM dahAdA, hadi samugdhAdayo NAma // " arthAt mRta zarIrako na chor3ane hue dUsare zarIrako sparza karane ke liye jo zrAnma-pradeza zarIrase bAhara jAte haiM aura phira mUla zarIra meM punaH pA jAte haiM, use 'samuddhAta' kahate haiM /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra - 166 - Nana dUra jAte haiM, parantu kevali-samudghAtameM samasta lokameM vyApta ho jAte haiM aura phira ve zarIra-pramANa ho jAte haiN| jisa prakAra A~kha agniko dekhakara jalatI nahIM, samudrako dekhakara DUbatI nahIM, duHkhako dekhakara duHkhI va sukhako dekhakara sukhI hotI nhiiN| aisI hI kevalajJAnakI mahimA hai / vaha sarva zubhaazuma padArtha aura unakI aneka duHkhita va sukhita avasthAko jAnate hue bhI mohake saMsarga na honese kisI bhI prakArake vikAra se vikRta nahIM hotA / vaha sadA nirAkula rahatA hai| jaise darpaNa isa bAtakI AkAMkSA nahIM karatA hai ki maiM padArthoM ko jhalakAU~, parantu darpaNakI camakakA aisA hI svabhAva hai ki usake viSaya meM aAsakane vAle sarva padArtha apane-Apa usameM jhalakate haiN| vaise hI nirmala kevalajJAnameM sarva jJeya svayaM hI jhalakate haiN| jaise darpaNa apane sthAnapara rahatA aura padArtha apane mthAnapara rahate haiM to bhI darpaNa meM praveza ho gae yA darpaNa unameM pravaMza ho gayA, aimA jhalakatA hai| vaise hI AtmA aura usakA kaMvalajJAna apane sthAnapara rahatA hai aura jJeya padArtha apane sthAnapara rahate hue koI kisImeM praveza nahIM karatA, to bhI jJeyajJAyaka sambandhase jaba sarva jJeya jJAnameM jhalakate haiM taba aisA mAlUma hotA hai ki mAno AtmAke jJAnameM sarva vizva samA gayA yA yaha AtmA sarva vizvameM vyApaka ho gyaa| nizcayase jJAtA jJeyoMmeM praveza nahIM krtaa| asalI bAta yahI hai| isakeliye A~kha yA darpaNakA dRSTAnta bhI yahA~ diyA jA sakatA hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * ajIva ajIva dravya pA~ca prakAra ke haiM: - 1 - pudgala, 2-dharmAstikAya, 3 - adharmAstikAya, 4 - kAla aura 5- AkAza / 200 [dvitIya pudgala bhI eka dravya hai / yaha sadAse hai aura sadA rahegA / isako na koI kama kara sakatA hai aura na adhika / jitanA hai utanA hI rahatA hai / vaha apanI paryAya palaTa liyA karatA hai arthAta kisI-na-kisI zakla meM vidyamAna rahatA hai| pudgala tattvakA dUsarA nAma ajIva hai / a~garejImeM isako matter kahate haiM / yaha jIvakA pratipakSI hone se isakA guNa acaitanya, akartA, jar3a rUpa hai| isake sUkSma se sUkSma hisseko, jisakA ki dUsarA bhAga na ho sake, 'paramANu' kahate haiN| do paramANuoM ke milane se dvipradezI skandha, tIna paramANuoM ke milanese tIna pradezI skandha hotA hai aura isI prakAra asaMkhyAta pradezI skandha taka isake ho sakate haiM 1 1 - saMsAra meM jitane jar3a padArtha dikhalAI par3ate haiM, ve saba 'pudgala' haiM / 2 - 'dharmAstikAya' vaha arUpI zakti hai, jo jIvako calane meM sahAyatA karatI hai| jaise pAnI machalIko tairane meM sahAyatA karatA hai| 3- 'adharmAstikAya' vaha zakti hai, jo Thaharate huye jIvako Thaharane meM sahAyatA karatA hai| jaise kar3I dhUpameM calate huye kisI pathikake ThaharAne meM kisI per3akI chAyA sahAyaka hotI hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * 201 4-'AkAza' saMsArake samasta padArthoMko avakAza detA hai| 5-'kAla' nayeko purAnA banAtA hai| pudgala dravya rUpI hai| zeSa dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAla aura AkAza arUpI haiN| yadyapi rUpI zabdake aneka artha haiM parantu yahA~para paramAgamake anusAra mUrtIkA artha hI samajhanA caahiye| dhAntikAya dravya, adharmAstikAya dravya aura AkAza, ye tIna dravye eka-eka haiM / jIva, pudgala aura kAla, ye tInoM aneka haiN| AgamAnusAra jIva dravya anantAnanta haiN| pudgala paramANu jIvoM se anantaguNe haiM aura kAla dravyake aNu asaMkhyAta haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAza, ye tInoM dravye halana calana rUpa kriyAse rahita haiN| 'loka' usako kahate haiM jahA~ jIva Adi mamasta padArtha ho, jahA~ eka AkAza hI hai use 'aloka' kahate haiN| vahA~ sivAya pAla arthAt AkAzake koI vastu nahIM hotI hai| jisa prakAra kuppameM ghI bharA rahatA hai, usI prakAra samasta lokameM dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAla, pudgala aura jIva dravyaM ThasAThasa bharI huI haiN| __ jitane kSetrako eka paramANu rokatA hai, utane kSetrako eka 'pradeza' kahate haiN| ___dharmAstikAya aura adharmAstikAyake asaMkhyAta-asaMkhyAta pradeza haiN| AkAza dravyake ananta pradeza haiN| lokAkAzake
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [dvitIya asaMkhyAta pradeza haiM / pudgala ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza haiM / yadyapi pud galakA zuddha avibhAgI eka paramANu eka hI pradezavAlA hai parantu pudgala paramANuoM meM milane-billuranekI zakti hai, isa kAraNa aneka skandha do-do paramANuoMke aura aneka tIna-tIna, cAra-cAra paramANuoMke haiN| isI prakAra saMkhyAta paramANuoM ke tathA asaMkhyAta aura ananta paramANuoM ke bhI skandha haiM / 202 yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki lokAkAza to asaMkhyAta pradezI hai aura pudgala ke anantAnanta paramANu haiM tathA skandha ananta paramANuoM ke haiM to phira ve lokAkAzameM kaise samAte hoMge ? isakA uttara yaha hai ki pudgala ke pariNamana do prakAra ke haiM: - eka sUkSma pariNamana aura dUsarA sthUla pariNamana / so jaba inakA sUkSma pariNamana hotA hai, taba AkAza ke eka hI pradeza meM ananta paramANu A sakate haiN| isake atirikta AkAza meM avakAza dene kI bhI zakti hai| isa kAraNa yaha doSa nahIM AtA hai| zubha-azubha karmoM ke bhI pudgala hote haiN| isa prakAra sukha-duHkha, jInA maranA Adi bAteM kevala pudgaloM ke pariNAma haiN| jaba taka pudgala svatantra hai, usa samaya taka vaha koI phala nahIM de sakatA / lekina jaba vaha AtmAke sAtha ho jAtA hai, taba vaha apane guNAnusAra jIvako phala detA hai / pudgala dravya sparza, rasa, gandha aura varNa vAle hote haiM /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * 203 _____ komala, kaThora, halakA, bhArI, zIta, uSNa, cikanA aura sUkhA, ye ATha prakArake sparza haiN| khaTTA, mIThA, kar3avA, kapAyalA aura ciraparA, ye pA~ca prakArake rasa haiN| sugandha aura durgandha, ye do prakArakI gandha haiN| kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta, ye pA~ca prakArake varNa haiN| zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, AtApa, udyota Adi pudgaloMkI eka prakArako avasthAe~ haiN| zabdAdikoMko anya dArzanika mvatantra dravya mAnate haiM, para bAmtavameM aisA nahIM hai| zabdAdika aneka pudgaloMke milanese paidA hote haiN| dravyakI vyAkhyA dravyakA lakSaNa 'sat' hai arthAt jo sat rUpa hai, vahI dravya hai aura satkA lakSaNa hai-utpAda, vyaya aura dhrauvya-sahitatva / taba dUsare zabdoM meM yaha kahanA cAhiye ki jo utpatti, vinAza aura mojadagI sahita hai vahI dravya hai| cetana va acetana dravyakA bAhyAbhyantara nimittake vazase apanI jAtiko na chor3ate hue eka avasthAse dUsarI avasthA - - - - OM"sad dravyalakSaNam", "utpAdavyayadhrauvyayukta sana"-umAsvAti /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 * jela meM merA jainAbhyAsa * [dvitIya rUpa honA, utpatti vA 'utpAda' hai| jaise soneke kuNDaloMkA kar3e rUpa honA, utpAda hai aura kuNDala AkArakA naSTa honA, vinAza va 'vyaya' hai / aura polApana, bhArIpana zrAdikA apanI jAtiko liye hue donoM avasthAmeM maujUda rahanA, 'dhrauvya hai| isI prakAra dravya meM utpAda, vyaya aura dhrauvya, ye tInoM guNa eka sAtha nirantara rahate haiM / jisameM ye tInoM guNa rahe, vahI sat arthAt dravya hai| ___ padArthake bhAva vA guNake nAza nahIM honeko nityatva kahate haiN| agnikI uSNatA guNakA banA rahanA agnikA nityatva hai| savathA nitya arthAt kUTastha koI vastu nahIM hai / sattAkI va dravyatvakI apekSA nityatva hai aura paryAyakI apekSA anityatva hai| vastuoM meM aneka dharma hote haiN| unameMsa vaktA jisa dharmako prayojanake vazase pradhAna karake kahe, vaha 'arpita' aura jI prayojana ke binA jisa dharmako kahanekI icchA nahIM kareM, vaha 'anarpita' hai| isase yaha na samajha lenA cAhiye ki jo dharma kahA nahIM gayA, vaha vastumeM hai hI nhiiN| nahIM, vaha hai jarUra, parantu usa samaya usake kahanekI mukhyatA nahIM hai| kyoMki pratyeka vastu aneka guNavAlI hai| jisa prakAra eka hI puruSameM pitA, putra, mAI, mAmA Adike jo aneka sambandha haiM, ve saba apekSAse hI siddha hote haiN| isI prakAra pratyeka vastumeM aneka guNa athavA dharma minna-bhinna apekSAse siddha hote haiN|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * navatattva adhikAra * 205] dravyakA eka aura lakSaNa bhI prAcAryoM ne pharamAyA hai| vaha eka bhinna zailIse padArthako samajhAneke uddezyase kahA gayA hai| tAtparya donoMkA eka hI hai / vaha lakSaNa hai 'guNa-paryAyavAlA dravya hotA hai' / dravyakI aneka paraNati honepara bhI jo dravyase bhinna na ho-dravyake sAtha nitya rahai, vaha to 'guNa' hai, aura jo palaTana rUpa ho vaha 'paryAya' hai| dravyake jitane guNa haiM, ve dravyase kabhI bhinna nahIM hote| samasta guNoMkA samUha hI dravya hai / dravyakI aneka paryAya (avasthAyeM ) palaTate hue bhI guNa kadApi nahIM palaTate / dravyake nitya sAtha rahate haiN| jaise sonA dravya hai, usakA gaNa bhArIpana aura pIlApana hai| usako kuNDala rUpa yA kar3e rUpa banAnA parivartana hai, vaha paryAya hai| paryAya eka rUpase dUsare rUpa ho sakatI hai arthAta paryAya palaTI jA sakatI hai| para usakA gaNa una saba rUpoMke sAtha rhegaa| 5-kAla bhI dravya hai| kAla-dravya lokAkAzake pratyeka pradezameM eka-eka aNu-rUpa bhinna-bhinna rahatA hai| pudgala paramANukI avagAhanAke barAbara hI isakI avagAhanA hai / yaha amUrtIka hai| isake aNu lokAkAzake pradezoMkI barAbara asaMkhyAta haiM aura ratnoMkI rAzike * "guNaparyayavad damyam"-umAsvAti /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * samAna bhinna-bhinna tathA niSkriya haiM / utpAda, vyaya, dhrauvya aura guNaparyAya sahita honese ye bhI dravya haiN| isako 'nizcaya kAladravya' kahate haiN| __ yaha kAla dravya ananta samayavAlA hai| yadyapi vartamAna kAla eka samaya mAtra hai, parantu bhUta-bhaviSya-vartamAnakI apekSA ananta samayavAlA hai| samaya kAlakI paryAyakA sabase choTA aMza hai| isake samUhase AvalI ( zrAvalikA ), ghaTikA ityAdi vyavahAra-kAla hotA hai| yaha vyavahAra kAla nizcaya-kAla dravyakI paryAya hai| dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNako dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAlAstikAyameM ghaTAyA jAtA hai: 1--dharmAstikAya-dravyase eka hai; kSetrase samasta lokameM hai; kAlase Adi-anta-rahita hai; bhAvase varNa, gandha, rasa aura sparza rahita arthAt ampI hai aura guNase gamana-sahAyaka hai| 2--adharmAstikAya--dravyase eka hai; kSetrase samasta lokameM hai; kAlase zrAdi-anta-rahita hai; bhAvase varNa, gandha, rasa aura sparza rahita arthAt ampI hai aura guNase sthiti-sahAyaka hai| ___ 3--AkAzAsti kAya-dravyase eka hai| kSetrase lokAloka pramANa hai; kAlase Adi-anta-rahita hai; bhAvase varNAdirahita arthAt arUpI hai aura gaNase avakAzadAtA hai|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ A mbai _ uttIca caNDa tRtIya khaNDa - - -
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ "apatyavittottaralokatRSNayA, tapasvinaH kecana karma kurvate / bhavAnpunarjanmajarAjihAsayA, trayI pravRttiM zamadhIravAruNat // " -svAmI samantabhadrAcArya / kisIne santAnakeliye, kisIne dhanake liye, kisIne mvargake liye tapatapa, karma kiyA lekina Apane prabho ! janma jagake nAzake liye apane mana-vacana-kAyako lagAyA /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa ARIDEftw mumukSuoMkeliye upayogI upadeza 8400000 yoniyoMmeMse abbala to manuSya janma pAnA hI durlabha hai / yadi kisI prakAra manuSya janma mila bhI gayA to pUrNa yoga-sAdhanoMkA milanA to mahA durlabha hai| ina sabake mila jAnepara bhI jisa manuSyane dharma-sevana nahIM kiyA to usakA manuSya janma pAnA aura sAre sAdhanoMkA prApta honA niSphala hai| arthAna jo manuSya Aya deza, uttama kula, nIroga zarIra, pUrNa Ayu , bala, lakSmI aura vidyA zrAdi bAteM prApta kara dharma-sevana nahIM karatA, vAstavameM vaha mAnoM bIca samudra meM rahakara nAvakA tyAga karatA hai| (2) saMsArarUpI samudra meM gote lagAte-lagAte isa jIvane * bar3I kaThinAIse aura eka lambe samayake bAda yaha manuSya janma rUpI jahAja prApta kiyA hai| isase dharma-sAdhana na karanA-kevala bhogopabhogoM meM hI ise lagAye rakhanA, jahAjako chor3akara laharoMko pakar3anA hai|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ *#* jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya (3) uttarAdhyayanajI sUtrameM kahA gayA hai ki eka kaur3I ke pIche hajAra ratnoMke piTAreko khodenevAlA vyakti jaisA mUrkha haiM, viSaya-bhogoM ke pIche isa manuSya janmarUpI ratnapiTAreko khodanevAlA vyakti bhI vaisA hI mUrkha hai / 208 ( 4 ) eka kaur3Ike pIche jIvanabhara kI kamAIko naSTa kara denevAle 'dhanadatta' nAmaka seThakI bhA~ti hameM sAMsArika bhogoM ke pIche mokSa sukhako naSTa na kara DAlanA cAhiye / kintu mokSake liye pramAdako chor3akara udyama - prayatna karanA caahiye| kyoMki pramAda parama dveSI haiM, pramAda ( Atma-vismaraNa ) parama zatru hai, pramAda mukti mArgakA DAkU hai aura pramAda hI naraka le jAnevAlA hai / isa kAraNa catura manuSyoMko prasAdako tyAgakara dharma-saMvana karanA cAhiye / (5) moharUpI rAtrise vyAkula prANiyoM ke liye dharma dinodayasUrya ke samAna aura sUkhatI huI khetIkeliye varSAkaM samAna hai / samyak prakArase ArAdhanA karanese vaha bhavyajanoM ko sukha sampatti detA hai, durgati meM pha~se hue prANiyoMko bacAkara aneka duHkhoM se mukta karatA hai, bandhurahita manuSyoMke liye bandhusamAna hai, mitra rahita keliye mitrasamAna hai, anAthoMkA nAtha hai aura saMsAra ke liye eka vatsala rUpa haiM / (6) jaba taka zarIra nIroga aura svastha hai, jaba taka bur3hApA nahIM AtA, jaba taka indriyoMmeM zakti hai aura jaba taka AyuSya
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * mumukSuoM keliye upayogI upadeza * 206 kSINa nahIM hotA; taba taka samajhadAra manuSyoM ko Atma-kalyANakA upAya kara lenA cAhiye / nahIM to ghara meM Aga lagajAnepara kuMvA khodane kI taraha antameM phira kyA ho sakatA hai ? ( 7 ) kisIne saca kahA hai ki manuSyakA jIvana parimita hai arthAta adhika-se-adhika sau varSakA hai| isameM AdhA to rAtri ke hI rUpameM bekAra calA jAtA hai| zeSa zrAdhakA AdhA bacapana aura bur3hApe meM bIta jAtA hai aura bAkI jo rahatA hai, vaha vyAdhi, viyoga aura duHkhameM pUrA ho jAtA hai| (8) pahile to manuSyako saMsArameM sukhoMkI prApti hI nahIM hotI hai agara koI sukhoM ko prApta karatA hai to ve sukha, sukhAbhAsa (satyamukha ) hai arthAt kalpita sukha haiN| jisa vyaktine thUhar3ake pIche kalpavRkSako khodiyA, kAMcake pIche cintAmaNiko khodiyA, usako 'bhuvanasArI rAjAke samAna pachatAnA pdd'egaa| isa kAraNa manuSya ko apaneko nAzamAna samajhakara jaldI se jaldI apane jIvanako saphala banAnekeliye arthAt dharma sevana ke liye udyamI karanA cAhiye / ( 6 ) saba sukhoMkA pradhAna hetu honeke kAraNa dharma hI isa saMsArameM sAra vastu hai; kintu usakI utpatti-sthAna manuSya bhUmikA hai, isaliye manuSyatva hI sAra vastu haiN| isa kAraNa he bhavyajano ! moha - nidrAkA tyAga kro| jJAna-jAgRtise jAgrata hotho, prANaghAtAdikA tyAga karo, kaThora vacana mata bolo| sadA satya priya
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya ........ ... ..... .. ... ..... .............AnnumaAMRADIODIAXaRA H LAAAAAAAAAILA - aura hitarUpa bolo, brahmacaryakA pAlana karo, sadA sadbhAvanA karate raho; ityodi| (10) he bhavya prANiyo ! saMsArarUpI jelakhAnemeM kapAyarUpI cAra caukIdAra haiN| jabataka ye cAroM jAprata hoM, tabataka manuSya unase chUTakara mokSa kaise prApta kara sakatA hai ? (11) he bhavyAtmAzro ! ve cAra kaSAyeM isa prakAra haiM:-1krodha, 2-mAna, 3-mAyA aura 4-lobha / ye cAroM kaSAya saMjvalana, pratyAkhyAna, apratyAkhyAna aura anantAnubandhI bhedoMse cAra-cAra prakArake haiN| saMjvalana kapAya eka pakSa taka, pratyAkhyAna cAra mAsa taka, apratyAkhyAna eka varSa taka aura anantAnubandhI janmaparyanta rahatA hai| ina kaSAyoMke rUpako samajhakara inakA tyAga karanA cAhiye ! ina cAroM kapAyoMmeM krodha bahuta bhayaMkara hai| kahA bhI hai ki krodha vizeSa santApakAraka hai, krodha vairakA kAraNa hai, krodha hI manuSyako durgatimeM pha~mA ragbatA hai aura krodha hI zrAtmacintanameM bAdhA DAlatA hai| isaliye krodhakA tyAgakara zivamukha denevAle aAtmAkA cintana kro| yahI mokSakA denevAlA hai| isake atirikta jisa prakAra Ikha, kSIra, cInI Adi baliSTha rasa bhI sannipAtameM doSakI vRddhi karate haiM, usI prakAra uparokta kapAyoM se bhI saMsArakI vRddhi hotI hai| (12) siddhAntameM kahA gayA hai ki marma vacanase eka dinakA tapa naSTa hotA hai| prAkSepa karanese eka mAsakA tapa naSTa hotA hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * mumukSuoMke liye upayogI upadeza * zrApa dene se eka varSakA tapa naSTa hotA hai aura hiMsAkI ora aprasara honese samasta tapa naSTa hojAtA hai / 211 (13) jo manuSya kSamArUpI khaDgase krodharUpI zatrukA nAza karatA hai, usIko sAttvika, vidvAn, tapasvI aura jitendriya samajhanA cAhiye / ( 14 ) isa saMsAra meM jIva karmake hI kAraNa sukha-duHkha bhogA karatA hai / isaliye sukhArthI jIvoMko zubha karmakA saMcaya karanA caahiye| sAtha hI cetana svarUpa AtmAko sujJAnake sAtha jor3akara ajJAnase usako bacAnA cAhiye / (15) manuSya buddhi, guNa, vidyA, lakSmI, bala, parAkrama, bhakti kiMvA kisI bhI upAya se apanI AtmAko mRtyu se bacA nahIM sakatA / kahA bhI hai ki jisa prakAra apane patikI putra-vatsalatA dekhakara durAcAriNI strI haeNmatI hai; usI taraha zarIra kI rakSA karate dekhakara mRtyu aura dhanakI rakSA karate dekhakara vasundharA manuSya ko ha~satI hai| deva asambhava ko saMbhava aura saMbhavako asambhava banAtA hai / kabhI-kabhI vaha aisI bAteM kara dikhAtA hai, jisakI manuSya kalpanA bhI nahIM kara sakatA / bhavitavyatA prANiyoM ke sAtha usI taraha lagI rahatI hai, jisa prakAra zarIrake sAtha chAyA / use pRthak karanA - usake prabhAva se bacanA kaThina hI nahIM, balki asambhava hai / yaha jIva azaraNa hai / prANiyoMpara bAra-bAra janma-maraNakI jo vipatti par3atI hai, use dUra karanA kisIke
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya sAmarthyakI bAta nahIM hai / yaha prANa pA~ca dinakA atithi hai, yaha samajhakara kisIpara gaga-dveSa na karanA cAhiye / sva aura paraapane aura parAyekA to prazna hI bekAra hai-araNya-rodanakI bhA~ti hai| daivako upAlambha denese bhI kyA lAbha ? samudrake zravagAhanakI kalpanAkI bhA~ti bekAra hai| manuSyako sva aura parakA rUpa jAnanA caahiye| (16) ai abhimAnI prANI ! jarAko jarjarIbhUta karanemeM aura mRtyupara vijaya prApta karane meM jaba Ajataka kisIko saphalatA nahIM milI, taba tujhe aba kaise mila sakatI hai ? (17) he jIva ! tU , maiM kartA, maiM hartA, maiM dhanI, maiM guNI ityAdi prakArake mithyAbhimAna mata kara / vAstavameM manuSya na to kartA hai aura na hartA / jo kucha hai so karma hai| jIva to apane kiye hue zubhAzubha karmoke phalako bhoganevAlA hai| isaliye isa saMsArama yadi tujhe sukha bhoganekI abhilApA hai to tujhe eka zubha karma hI karanA caahiye| ___ (18) zAstrakAroMne saca kahA hai ki jaba bure dina prAte haiM arthAn azubha karmakA udaya hotA hai taba sudhA vipakI taraha, ramsI sarpake samAna, bila pAtAlake samAna, prakAza andhakArake samAna, goSpada sAgarake samAna, satya asatyake samAna aura mitra zatruke samAna ho jAte haiN| isa prakAra vicArakara vicArazIla purupoMko dhairyase kAma lenA caahiye|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * mumukSuoM ke liye upayogI upadeza * 213 (16) zAstrakAroM ne saca kahA hai ki dhana-hIna manuSya sau rupaye cAhatA hai, sauvAlA hajAra cAhatA hai, hajjAravAlA lAkha cAhatA hai, lAkhavAlA karor3akI icchA karatA hai, karor3apati rAjya cAhatA haiM, rAjA cakravartitva cAhatA hai, cakravartI devatvakI icchA karatA hai aura deva indratva cAhatA hai| isa taraha lobhI manuSyako kabhI bhI sukha yA santoSakI prApti nahIM hotI / kisIne saca kahA hai ki jisa prakAra indhanase agni aura jalase samudra kabhI bhI tRpma nahIM hotA, usI prakAra dhanase lobhI bhI kabhI tuma nahIM hotA | use yaha bhI vicAra nahIM hotA ki AtmA jaba samasta aizvaryako tyAgakara para bhava meM calA jAtA hai, taba vyartha hI pApakI gaTharI maiM kyoM bAdhU ? (20) kalupatAko utpanna karanevAlI, jar3atA ko bar3hAnevAlI, vRkSako nirmUla karanevAlI, nAMtise zatrutA rakhane vAlI, dayA aura kSamA vIkamalinIko nirmUla karane vAlI, lobha samudrako bar3hAnevAlI, maryAdA taTako tor3a girAnevAlI aura zubha bhAvanA rUpI haMsoM ko khader3a denevAlI parigraha rUpI nadImeM jaba bAr3ha AtI hai, taba aisA kauna duHkha hai, jisakI manuSyako prApti nahIM hotI ho ? kahane kA matalaba yaha hai ki parigraha-parimANa bar3hane para lobha-dazA bar3ha jAtI hai aura usase manuSyapara nAnA prakAra ke saMkaTa A par3ate haiN| isaliye lobhavRttikA sarvathA tyAga karanA cAhiye /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya (21) zAsrakAroMne saca kahA hai ki dhanakA sadupayoga karanese isa janmameM sukha milatA hai aura dAna denese parabhava sudharatA hai| kintu he bandhuo! dhanakA yadi sadupayoga na kiyA jAya, na dAna hI diyA jAya to dhana prApta honese kyA lAbha ? ___(22) lakSmIko zAstrakAroMne anitya-asthira-caJcala Adi vizeSaNa diye haiN| ve ThIka hI haiN| itihAsa-purANa isa bAtaka dRSTAntoMse bhare par3e haiM aura vicArazIla purupoMke pratyakSa anubhavoMkI bhI isI prakArakI pratIti hotI hai| lekina isako saphala karanekA bhI upAya zAstrakAroMne batalAyA hai| aura vaha upAya hai eka dAna / dAna zAstrakAroMne pA~ca prakArakA batAyA hai:(1) abhaya dAna, (2) supAtra dAna, (3) anukampA dAna, (4) ucita dAna aura (5) kIrtidAna / inameM prathama do dAna mokSake nimitta aura antima tIna dAna isa lokameM bhogAdikake nimitta haiN| jo purupa apanI lakSmIko puNya kArya meM vyaya karatA hai, use vaha bahuta cAhatI hai| dAnI puruSoMko buddhi khojatI hai, kIrti dekhatI hai, prIti cumbana karatI hai, saubhAgya sevA karatA hai, Arogya AliGgana karatA hai, kalyANa usake sammukha AtA hai, svarga-sukha use varaNa karatA hai aura mukti usakI vAchA karatI hai| dAna cAhe jisako diyA jA sakatA hai, kintu supAtrako dAna denase sadA abhISTa vastukI prApti hotI hai|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza # 215 ( 23 ) jisa prakAra nigharSaNa, chedana, tApa aura tAr3anase sonekI parIkSA kI jAtI hai, usI prakAra zruta, zIla, tapa aura dayA ina cAroMse dharmakI parIkSA hotI hai| ( 24 ) isake atirikta dharma, artha, kAma aura mokSa, ye cAra puruSArtha haiN| inameM se pradhAna puruSArtha dharma hai / dharma svAdhIna honepara zeSa tIna puruSArtha bhI zIghra hI svAdhIna ho jAte haiN| zAstrakAroMne satya kahA hai ki saMsAra meM manuSyajanma sArabhUta hai; isameM bhI tIna varga sArabhUta haiM; tIna varga meM bhI dharma sArabhUta hai; dharmameM bhI dAna dharma aura dAnameM bhI vidyA aura abhaya dAna zreSTha hai| kyoMki vahI paramArtha siddhikA mUla kAraNa haiN| isa kAraNa durlabha manuSya janma milane para dharma meM pravRtti karanI cAhiye aura manuSya janmako vRthA na ga~vAnA cAhiye / isa sambandha meM tIna vaNika-putroMkA udAharaNa prasiddha hai| te tIna vaNik - putra gharase samAna dhana lekara vyApAra karane nikle| inameM se ekako lAbha huA, dUsarene apane mUla dhanako jyoMkA tyoM surakSita rakkhA aura tIsarene mUla dhana bhI kho diyA / dharmakI bhI aisI hI avasthA hai| koI manuSyajanma milane para use bar3hAtA hai, koI jyoMkA tyoM rakhatA hai aura koI jo hotA hai use bhI kho baiThatA hai| isa dRSTAnta meM bahuta hI gUr3ha siddhAnta chipe hue haiM: tInoM putroMkA pitA guruke samAna hai| tInoM putroMkA tAtparya virati dezavirati aura aviratise hai / mUla dhana rUpI tIna "
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya ratnoMko jagaha jJAna, darzana aura cAritrako samajhanA cAhiye / tInoM prakArake jIva ina ratnoMse vyApAra karanekeliye manuSyajanma rUpI nagarameM Ate haiN| inameM pramAda na kara jJAna, darzana aura cAritra kI vRddhi karanevAle sarvavirata jIva devagatiko prApta karate haiN| dUsare prakArake jIva jo apramAdase vyApAra kara mUla dhanako surakSita rakhate haiM, unheM punaH manuSya janma milatA hai aura ve sukhabhoga karate haiN| tIsare prakArake jIva pramAdake kAraNa-nidrA aura vikathA Adike pherameM par3akara apanA mUla dhana bhI kho baiThate haiN| ataeva unheM raurava narakakI prApti hotI hai| (25) madya, viSaya, kapAya, nidrA aura vikathA, ina pA~ca pramAdoMke kAraNa manuSyako saMsArameM bAra-bAra bhaTakanA par3atA hai| isaliye manuSyajanma milanepara dharma-sevanameM pramAda nahIM karanA caahiye| (26) adhika prArambha aura adhika parigrahase tathA mAMsAhAra aura paJcendriya jIvake vadhase prANI narakameM jAte haiN| jo loga niHzIla, nivrata, nirguNa, dayArahita aura paJcakkhANarahita hote haiM; ve mRtyu honepara mAtave narakameM nArakIke rUpameM utpanna hote haiN| (27) ahiMsAke samAna koI dharma nahIM hai, santoSake samAna koI vrata nahIM hai, satyake samAna koI zauca nahIM hai aura zIlake samAna koI bhUSaNa nahIM hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza * 217 (28) satya prathama zauca hai, tapa dUsarA zauca hai, indriya-nigraha tIsarA zauca hai aura prANImAtrapara dayA karanA cauthA zauca hai| (26) abhaya dAna hI saccA dAna hai, tattvArtha-bodha hI saccA jJAna hai, vikArarahita mana hI saccA dhyAna hai| (30) zAstrakAroMne kahA hai ki mana hI manuSyake bandhana aura mokSakA kAraNa hai / puruSa jisa taraha strIko AliGgana karatA hai, usI taraha putrI ko bhI prAliGgana karatA hai, kintu donoM avasthAoM meM usakI manaH-sthiti meM jamIna-AsamAna-jitanA antara hotA hai / samatAkA avalambana kara puruSa aneka karmoM ke daloMko thAI samayameM kSaya kara sakatA hai| (31) dharmakA mUla vinaya aura viveka hai| tapa aura saMyama vinayapara hI nirbhara haiN| jisameM vinaya nahIM, usakeliye tapa kaisA aura dharma kaisA ? vinayI aura vivekI purupa lakSmI, yaza aura kItiko prApta karatA hai| parvatoMmeM jisa taraha meru, grahomeM jisa prakAra sUrya aura ratnoMmeM jisa prakAra cintAmaNi zreSTha hai, usI prakAra guNoMmeM vinaya aura viveka zreSTha haiN| viveka aura vinaya binA anya sabhI guNa niguNase ho jAte haiN| kisIne satya kahA hai ki jisa prakAra netroMke binA rUpa zobhA nahIM detA, usI prakAra viveka aura vinaya binA lakSmI zomA nahIM detii| isa kAraNa pratyeka hitArthI manuSya ko vinayavAna va vivekavAn honA atyanta Avazyaka hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya (32) vinaya aura viveka prApta karanekeliye satsaMgakI AvazyakatA par3atI hai / saMgati karaneke pahale yaha acchI taraha dekha lenA cAhiye ki jisa manuSyakI maiM saMgati karanA cAhatA hU~ vaha sajjana / hai yA nhiiN| jo sajana ho usIkI saMgati karanI cAhiye / sajanoMkI saMgatise sivAya lAbhake hAni nahIM hotii| zAstrameM saMgati karane yogya sajjanoMke lakSaNa isa prakAra batalAye haiM: jo dUsaroMke doSoMko dveSa-buddhise pragaTa na karate hoM; dUsaroMmeM guNa thor3e bhI hoM to bhI unakI prazaMsA karate hoM; dUsaroMkI saMpatti dekhakara jalate na hoM, pratyuta saMtuSTa hote hoM; dUsaroMkI vipattima sahAnubhUti pragaTa karate ho aura ho sakatI ho to sahAyatA bhI / karate hoM; Atma-prazaMsA na karate hoM; nyAya-nItika mArgakA ullachana na karate hoM; apaneliye apriya vyavahAra karanevAle ke sAtha bhI priyakara aura hitakara vyavahAra karate hoM aura krodha, mAna, mAyA tathA lobhase dUra rahate hoN| isa prakArake sajjanoMkI saMgati karanese aneka lAbha hote haiM: moha naSTa hotA hai; viveka utpanna hotA hai; premakI vRddhi hotI hai; nIti-mArgapara calanekI icchA hotI hai| vinayakI prApti hotI hai; yazakA prasAra hotA hai; dharmAnukUla calanekA abhyAsa par3atA hai; aneka manorathoMkI siddhi hotI hai; koI saMkaTa A par3A ho to usase sugamatAse nikalanekA mArga sUjhatA hai aura kisI bhI prakArake vyasanameM phaMsanese manuSya bacA rahatA hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza * 216 isaliye he mumukSo! yadi tU uparokta prakArakA sukhI aura guNI bananA cAhatA ho to tujhe ukta prakArake sAdhujanoMsatpuruSoMkI saMgati anurAgapUrvaka aura prayatnapUrvaka kara / __ (33 ) sudevameM deva buddhi, sugurumeM guru-buddhi aura sudharmameM zuddha dharma-buddhi rakhaneko 'samyaktva' kahate haiM aura kudevameM devabuddhi, kugurumeM guru-buddhi aura kudharmameM dharma-buddhi rakhaneko 'mithyAtva' kahate haiN| __ prazna uThatA hai ki sudeva, suguru aura sudharma kisako kahanA cAhiye ? uttara isa prakAra hai: sudeva-rAgadveSase rahita, moha mahAmalakA nAza karanevAle, kevalajJAna kevaladarzana-yukta, deva aura dAnavoMke pUjya, sadbhUtArthake upadezaka aura samasta karmo kA kSayakara parama padako prApta karanevAle vItarAga bhagavAnako 'deva' kahate haiN| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki jo ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra, ananta tapa, ananta bala-vIrya, ananta kSAyika samyaktva, vanavRSabhanArAca saMhanana, samacaturamA saMsthAna, cauMtIsa atizaya, paiMtIsa vANI guNa aura eka hajAra ATha uttama lakSaNa yukta hoM; cAsaTha indroMke pUjanIya hoH kaSAyarahita, rAgadveSarahita, zokacintArahita, bhayarahita aura mamatvarahita hoM; ahiMsA vratake pAlanevAle tathA mahAdayAlu hoM aura jo samasta karmokA kSaya kara parama padako prApta kara cuke hoM, aise vItarAgako "deva" kahate haiN|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya suguru-jo sarva prakArakI hiMsAkA tyAga kara cuke haiM; jaba bolate haiM, taba satya hI bolate haiM; kisI prakArakA parigraha arthAt dhana Adi nahIM rakhate haiN| kisIkI binA dI huI vastu grahaNa nahIM karate haiM; nau bAr3hoM sahita zuddha brahmacarya pAlate haiM; krodha, mAna, mAyA aura lobhakA tyAga karate haiM; pA~ca indriyasambandhI koI vipaya. sevana nahIM karate; sadA jJAna, dhyAna aura tapasyAmeM magna rahate haiM; na kisIse rAga aura na kisIse dveSa karate haiM: sadA sarala-pariNAmI haiM tathA jo anya aneka guNayukta haiM. aise muniyoMko 'guru' kahate haiM + / sudharma-anAdikAlame AtmAke sAtha lage hue karmAko naSTa kara jo jIvoMko sAMsArika duHkhoMse chur3Akara uttama sukha meM pahu~cAtA hai, use 'dharma'-'mudharma'* kahate haiN| mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura yoga rUpa bandhahetuoMke ke kAraNa jIva kokA bandha kiyA karatA hai / isa bandhaka + viSayAzAvazAtIto, nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAnataporaktastapasvI saH prazasyate // " -svAmI samantabhadrAcArya / * "dezayAmi samIcInaM, dharma karmanivarhaNam / saMbaraduHkhataH satvAn, yo dharatyuttame sukhe // " -svAmI samantabhadrAcArya / + agAr3I inakA vistRta varNana kiyA gayA hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza * 221 - kAraNa yaha jIva-AtmA caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karatA hai aura nAnA prakArake duHkha uThAtA hai| isa saMsAra-paribhramaNa aura duHkha-sahanase jIva chuTakArA tabhI pA sakatA hai, jaba vaha isake pUrvokta mithyAtva-avirati zrAdi kAraNoMko chor3a deN| kyoMki saMsAra-paribhramaNa aura duHkha-sahana ke ye hI to kAraNa haiM / kAraNa ke prabhAva hojAnepara hI kAryakA abhAva ho sakatA hai| isaliye mithyAtva-avirati Adi bandha-hetuoMke choinekA jisameM upadeza ho vahI sudharma hai aura vahI jIvakA kalyANakArI hai / (34) mithyAtva marvathA aura sarvadA tyAjya hai| mithyAtvase jIva ananta kAla taka saMsArameM bhramaNa karatA hai| mithyAtva nAnA prakArake duHkha diyA karatA hai / yaha jIvakA bar3A zatra hai| isa kAraNa isako tyAga kara samyakatvako aGgIkAra karanA caahiye| zAstrakArAne to yahA~ taka kahA hai ki jo jIva kevala eka anta. muhUrta sambakatva dhAraNa kara le to usake liye saMsAra ardhapudgala. parAvartana mAtra raha jAtA hai / karor3oM janma-janmAtaroMke bAda kahIM manuSya-janma prApta hotA hai / isa kAraNa ise vyartha na gavA kara ...................................... ........--------- ___ * mokSa jAnevAle jIvakA adhika-se-adhika ardhapudgalaparAvartana kAla (samayakI eka saMkhyA-vizeSa) jaba bAkI raha jAtA hai, taba use samyaktva (prAtmazraddhAna-prAtmaruci) avazya utpanna hotA hai| yaha niyama hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya dharmakI ArAdhanAmeM sadA tatpara rakhanA cAhiye / dharmArAdhanAkA avasara milanepara vivekI puruSako usameM kisI bhI kAraNase pramAda na karanA cAhiye / he bandhuo ! isa asAra saMsArameM kevala eka dharma hI sAra hai| isaliye dharmakI hI ArAdhanA karanI caahiye| (35) he bhavya prANiyo ! agara yathArthameM isa saMsArameM dekhA jAya to sivAya duHkhake sukhakA leza mAtra bhI nahIM hai / prANiyoM ke liye janma bhI duHkha hai, jarA bhI duHkha hai, vyAdhi bhI duHkha hai, maraNa bhI duHkha hai, apriyAMkA saMyoga bhI duHkha hai, priyAMkA viyoga bhI duHkha hai, icchA karanepara strI-santAna-dhana Adi vastuoMke na milanepara bhI duHkha hai / saMkSepameM yoM kahanA cAhiye ki jidhara dekho udhara duHkha-hI-duHkha dikhAI par3atA hai / isa kAraNa agara bandhuo ! duHkhoMse bacanA hai aura mukhakI cAha hai to isa apAra saMsAra-sAgarameM mUlyavAn mahAratnakI bhAMti manuSya-janmako zubha karmA arthAt dharma dvArA saphala banAnA parama zrAvazyaka hai / he mahAnubhAvo ! tattvajJAna arthAt dhArmika jJAnake binA sAMsArika vidyAoMkA jJAna bhI vyartha hai| jisa prakAra zIla-rahita sundara strI prazaMsA-yogya nahIM hotii| (36) zAstrakAgeMne kahA hai ki aneka janmoM taka tapa karanese bhI jo kama kSINa nahIM hote, ve samatA bhAvaka avalambana karanese gIta nIyA marane /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhaNDa] * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza * 223 (37) antaraGgameM vItarAgakA dhyAna karanese dhyAtA vItarAga ho jAtA hai| isa kAraNa samasta apadhyAnoMko dUra kara zuma dhyAnakA prAzraya grahaNa karanA cAhiye / sthAna, yAna, araNya, jana, sukha yA duHkha meM manako vItarAgapanemeM jor3a rakhanA cAhiye, tAki vaha sadA usImeM lIna rahe / (38) indriyoM kA mAlika mana hai / manakA mAlika tapa hai aura tapakA mAlika niraJjana hai| manuSya ke pAsa tIna zaktiyA~ haiMmana, vacana aura kAya ! yA yoM kahanA cAhiye ki mana, vacana aura kAyakA jo puJja hai, vahI manuSya hai| haiM to ye tIna zaktiyA~ alaga alaga, kintu kAma karatI haiM mila kara / kahane ko to ye tInoM samAna adhikAra rakhatI haiM, para vAstavameM parasparameM inakA svAmIsevakakA saMbandha hai| mana svAmI hai aura vacana aura kAya sevaka / manameM jaise kucha bhI-acche yA bure vicAra Ate haiM, vacana aura kAyakI pravRtti vaisI hI hotI hai| manupyake bhale-bure bananekA kAraNa hI mana hai--manake vicAra haiN| manuSya yadi satsAhityakA avalokana karaMgA, sAdhu-sajjana purupoMke saMsargameM AyegA arthAt manameM acche vicAra karegA, to vaha avazya hI acchA bana jaaygaa| isIliye zAstrakAroMne eka jagaha manake viSayameM likhA hai "mana eva manuSyANAM, kAraNaM bandhamokSayoH"
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya arthAta manuSyoMkA mana hI bandhakA kAraNa hai aura mana hI mokSakA kAraNa hai| isa kAraNa sujJa janoMko rassIse ba~dhe hue bailakI taraha manako avazya vazameM rakhanA cAhiye / (36) jisa prakAra puSpameM sugandha, dUdha meM ghI, tilameM tela aura kAyameM AtmA sthira rahatI hai, usI prakAra aAtmAmeM jJAna rahatA hai| vaha udyama va upAya karanese prakaTa ho sakatA hai / AvazyakatA hai puruSArtha krnekii| (40) zAstrakAroMne kahA hai ki pavitratAmeM parama pavitra zIla hai, guNoMmeM parama guNa zIla hai aura tInoM lokoM meM prabhAva tathA mahimAkA dhAma yadi koI vastu hai to vaha kevala zIla hai| azvakA uttama bhUSaNa vega hai, strIkA uttama bhUpaNa pati hai, tapasvIkA uttama bhUSaNa kRzatA hai, brAhmaNakA uttama bhUpaNa vidyA hai aura munikA uttama bhUSaNa kSamA hai, kintu zIla to sabhI prANiyoMkA uttama bhUSaNa hai| isaliye brahmacaryakA pAlana sabhIko avazya karanA caahiye| brahmacarya pAlana karanekeliya usakI nimnalikhita nau vAr3he avazya pAlana karanA cAhiye: 1--jisa sthAnameM strI rahatI ho yA jisa sthAnake pAsa strIkA vAsa ho, usa upAzrayakA muniko tyAga karanA cAhiye / 2-strIse ekAntameM yA binA prayojana bAta nahIM karanI caahiye|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * mumukSuoMke liye upayogI upadeza * 225 3 - jisa Asanapara strI baiThI ho yA soI ho usa zrAsanakA do ghar3I ke liye tyAga karanA cAhiye / 4 - striyoM ke zraGgopAGgoMko dhyAnapUrvaka na dekhanA cAhiye / isake alAvA strIke svarUpako dhyAna takameM na lAnA cAhiye / 5 - jisa ghara meM strI-puruSa sote hoM yA jisa jagahase hAvabhAva-vilAsa hAsyAdikI AvAja sunAI detI ho, vahA~ dobArakA antara na honepara brahmacArIko nahIM rahanA cAhiye / 6 - pUrva kAla meM strIke sAtha jo krIr3A Adi kI ho, usakA smaraNamAtra bhI nahIM karanA cAhiye / 7- atyanta snigdha AhAra - jisa padArtha ke sevana se kAmIddIpana hone kI sambhAvanA ho, kA tyAga karanA cAhiye / - jyAdA AhAra na karanA cAhiye / 6-- AbhUSaNa, sundara vastra, snAna, maJjana aura aGga- zobhA AdikA bhI brahmacArIko tyAga karanA cAhiye / jo vyakti ina nau maryAdAoMkA dhyAnapUrvaka pAlana karegA, vahI brahmacaryako pAla sakatA hai| gRhastha meM puruSako svadAra - santoSa vrata aura strIko svapuruSasantoSa vrata dhAraNa karanA caahiye| jo loga viSayAkula hoM, manase bhI zIlakA khaNDana karate hoM, ve 'maNiratha' rAjAkI taraha ghora naraka
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya ke adhikArI hote haiM aura jo satI 'madanarekhA'kI bhAMti nirmala zIlakA pAlana karate haiM. ve bhAgyavAn jIvoMmeM sammAnita hokara sugatikA upArjana karate haiN| (41) he bhavyaprANiyo ! manuSya ko apane vaibhava, sampatti,rUpa, bala, bar3appana gAdi bAtoMpara kabhI abhimAna nahIM karanA cAhiye kyoMki isa asAra saMmArameM eka vastu bhI aisI dRSTi nahIM pAtI jo sadaiva hI eka sthitimeM rahatI ho| jaise jisa bAlakako hama sAMsArika vAsanArahita pAlanameM jhalatA dekhate haiM. vahIM kucha kAla bAda, javAnIka madase masta, sAMsArika mohaka padArthAme parivapTina hameM dikhAI detA hai / jo apane zarIra-balase-madase unmana hokara pRthvIpara paira rakhanA bhI lajjAspada samajhanA hai, vahIM bur3hApemeM lakar3I ke sahAre TakaTaka karatA calatA hai / jisa mUrya ko hama sabara hI apanI prakhara pratApI kiraNoM phailAte huye udayAcala ke siMhAsanapara ArUr3ha hotA huA dekhate haiM, vahI maMdhyAkaM mamaya visteja ho, krodhame lAla bana astAcala kI gahana guphAmeM chipanA huA dikhAI detA hai| jisake ghara Rddhi-samRddhi chala kI par3atI thI, vahI Aja dara-darakA bhimbArI bana rahA hai| jima manuSya ke rUpalAvaNyapara jo loga mundha ho jAte the, Aja vahI usako dekha kara ghRNAse muMha phera lete haiM / lAkhoM-karor3oM manuSya jinakI A~khake izArepara calate the, unhIM cakravatiyoM ko nirjana vanoMmeM nivAsa karanA par3A hai; ityAdi / isa kAraNa vicArazIla manuSya ko
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - khaNDa] * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza* 227 pratyeka avasarase lAbha uThAnA cAhiye aura apane manuSya-janmako saphala banAnA cAhiye / (42) dharma eka vijJAna yA vidyA hai, jisakA abhiprAya manuSya ko saMsArake duHkhAM, AtApoM aura AvAgamanake cakrase chur3Akara uttama sukha arthAta paramAnanda avasthAmeM sadAkeliye sthira karanA hai| (43) dharmakArya karanese manuSya kA kevala yahI abhiprAya honA cAhiye ki usako ananta avinAzI akSaya sukha kI prApti ho, jo ki saMsArI avasthA nahIM mila sakatA hai| (44) adhikatara manuSyoMka saMmAra meM dhana-daulata, mAna-maryAdA, strI-putra, bhoga vilAsa ityAdi uddezya huA karate haiM, parantu ye saba-ke-saba kevala indriya-sumba haiM, jo vAstava meM sumba nahIM haiN| kintu mumbAbhAsa haiM, joki sthUla dRSTi se dekhanevAloM ko mukhasamAna mAlUma hote haiN| isakA kAragA yaha hai ki yaha sukha kSaNika hai| inase AtmAkI tRpti Ajataka nahIM huI hai. hAlAMki yaha jIva isa prakAra ke sukhoMko ananna kAlase bhAgatA AtA hai| (45) vidvAnAne indriyoM ko dahakatI huI agnikI bhAMti kahA hai,kyoMki jitanA jitanA sukha aura bhogaviSayampa Idhana ina agnirUpa indriyoMpara DAlA jAtA hai, utanI utanI unakI icchArUpI , bAlA pracaNDa honI jAtI hai / * "na jAnu kAmaH kAmAnirupabhogena zAmpati / havidhA kRSNAvarameva bhUpa evAbhivardhate // "
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya (46) ajJAnI puruSa saMsArakI camaka-damaka aura veSa-bhUSAko dekhakara prasanna hote haiM / parantu mRtyu kisI kSaNa bhI isa bAtako jatAne yAda dilAne meM truTi nahIM karatI hai ki yaha duniyA~ kevala eka prakArakI sarAya athavA dhokekI TaTTI hai, jahA~para ki sadaivake liye ThaharanA sarvathA asambhava hai| (47) saMsArameM manuSyakA jIvana bahuta alpa hai| isa tuccha jIvanakeliye yaha ajJAnI jIva nAnA prakAra ke prapazca, jaMjAla va jhUThe DhoMga racatA hai| para yaha ajJAnI isa ghAtako nahIM jAnatA hai ki bajAya dUsaroMka phaMsAna ke maiM svayaM hI ina jAloM meM phaMsa jaauuNgaa| jisa prakAra eka makar3I apane banAye hue jAlama svayaM phaMsa jAto hai| eka samaya ina saMsArI jAlausa mukta honA to sambhava hai. para karmarUpI jAloMse bacanA sarvathA asambhava hai| isa kAraNa manuSya ko saMsAra meM apane jIvanako zubhakAryoM dvArA saphala banAnA cAhiye / (48) yaha saMsAra bar3A vicitra hai tathA gahana hai kayoMki isameM duHkharUpI agnikI jyAlA dhadhaka rahI hai| isameM jo indriyAdhIna sukha haiM, ve antameM vigsa hai arthAta du:kha ke kAraNa haiM aura jo kAma aura artha haiM, ve anitya haiM arthAt sadA nahIM rahane / isaliye bhavya janoMko amUlya manuSya-janmako naSTa na karake use sArthaka banAnA / caahiye| (46) he Atmana ! zarIrako tU rogoMse chidA huA samajhakara, yauvanako bur3hApese ghirA huA jAnakara, aizvayaM tathA sampadAoMko
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza * 226 vinAzIka aura jIvanako mAraNAntika jAnakara apane amUlya manuSya-janmako vyartha na gaeNvA / (50) isa jagatmeM samaya pukAra 2 kara kaha rahA hai ki he bhavya prANiyo ! jo kucha apanA kalyANa karanA cAhate ho, use zIghra kara ddaalii| nahIM to bAdameM pachatAnA pdd'egaa| kyoMki jo samaya athavA ghar3I nikala jAtI hai, hajAra yatra karane para bhI vaha vApisa nahIM lAI jA sktii| isa kAraNa catura manuSyoMko samayakA sadA mad upayoga karanekeliye tatpara rahanA cAhiye / (51) hamAre dekhana-dekhane putra, bandhu, strI, mitra Adi cale jAte haiM arthAta kAlako prApta hote haiN| isI prakAra eka dina yaha hamArA AtmA isa nAzavAna zarIrako chor3akara ravAnA hojAyagA / isa kAraNa hamako sabase pahale vinAzIka zarIradvArA apane janmako uttama va raca kAryAne saphala banAnA atyanta Avazyaka hai| (52) dekho ! manuSyoM kA pravatana kaisA AzcaryakAraka hai ki zarIra to prAtadina chIjatA jAtA hai aura pAzA pIchA nahIM chor3atI hai, kintu bar3hatI jAtI hai| tathA Ayu to dina-dina ghaTatI jAtI hai aura azubha karmA ne buddhi bar3hatI hI jAtI hai| moha to nitya sphurAyamAna hotA hai aura yaha prANI apane hita va kalyANa-mArgameM nahIM lagatA hai| yaha saba ajJAna kA mAhAtmya hai| / (53) jisa prakAra pakSI nAnA dizAoMse zrA-Akara sandhyA ke samaya vRttoMpara ghasate haiM aura mubaha hote hI ur3a-ur3a kara cale
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [mRtIya jAte haiM, usI prakAra prANI bhI isa saMsArarUpI vRkSa meM prA-zrA kara basate haiM aura rAtrike samAna kucha samaya yahA~ raha-raha kara cala basate haiM / isa kAraNa isa alpa samayako vicArazIla purupoMko naSTa na karake sadA upayogameM lAnA caahiye| (54) isa jaganmeM jitane bhI rAjA, mahArAjA, cakravartI, devatA, indra Adike sukha, vaibhava va aizvarya haiM, ve saba kSaNika arthAt zAmake camakIle bAdaloM ke samAna haiN| jo dekhane meM atisundara dIkha par3ate haiM, parantu dekhate-dekhate hI bilAya jAte haiN| (55) yaha kAla bar3A balavAna hai| jaise yaha bAlakako prasatA hai, vaise hI vRddhako prasatA hai. jaise dhanAdaya purupako prasatA hai, usI prakAra yaha daridrako prasatA hai aura jisa prakAra yaha zaravIrako prasatA hai, usI prakAra kAyarako prasatA hai| isI prakAra yaha jagatake samasta jIvoM ko prasatA hai| yoM kahanA cAhiye ki kisIko isakA vicAra nahIM hai| isa kAraNa vicAravAna purupoMkA yahI kartavya hai ki pUrva-se-pUrva hI isake svAgata karanekeliye unheM tayyAra rahanA cAhiye / tAki anta samaya pachatAnA na pdd'e| (56 ) jisa samaya prANIkA anta pA jAtA hai, usa samaya usako usake sage-sambandhI, mitra-dosta, DAkTara-vaidya, dhanavaibhava Adi koI bhI nahIM bacA sakate / isa kAraNa vicAravAna puruSokA yahI kartavya hai ki ve zAnti ke sAtha samAdhimaraNa kareM.. jisako 'paNDitamaraNa' bhI kahate haiN|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - khaNDa] * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza * 231 (57) prANIpara jo duHkha athavA vedanA par3atI hai, usako koI bhI baTAne meM samartha nahIM hai / vaha svayaM use hI bhoganI par3atI hai| aba yaha usakI buddhipara nirbhara hai ki use cAhe vaha ro-pITakara yA cillA kara bhoga yA zAnti bhAvase varadAzta kre| zAstrakAroMne to aise avasarakeliye yaha pharamAyA hai ki jIvake upara jaba duHkha yA musIvata pAye to use vaha zAnti bhAvase varadAzta kre| (58) yaha jIva jo azubha karma apane putra, strI, kuTumbiyoM, mitra zrAdikeliyaM karatA hai, unakA burA phala vaha naraka zrAdi gatiyoM meM svayaM bhogatA hai| vahA~ usake putra, strI Adi koI bhI narakake duHkhoMko bhoganekeliye sArthI yA sahAyaka nahIM hote haiN| (56) yaha prANI bure-bhale kArya karake jo dhanopArjana karatA hai, usa dhanako bhoganeko to putra-mitra Adi aneka sAthI hojAte haiM, parantu apane karmAse upArjana kiye hue nirdayarUpa duHkhoM ke samUhako mahanake liye koI bhI sAthI nahIM hotA hai| he jIva ! tujhako akele hI saba duHkhoM ko bhoganA pdd'egaa| yaha vicArakara bhavyaprAgmiyoM ko ucita hai ki ve azubha karmose sadA bacate rhe| (60) manuSya ko sadA maitrIbhAvanA bhAte rahanA cAhiye / jaise ki saMsArake prANImAtra sadA ApadAoM va duHkhoMse varjita ho tathA vara, pApa, ajJAna Adiko chor3akara sukhako prApta hoN| (61) manuSyakA sadA karuNAbhAvanA bhAte rahanA caahiye| jaise ki jo jIva dInatAse tathA zoka,bhaya aura rogAdikI pIr3Ase
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 * jelameM merA jainAbhyAsa [tRtIya duHkhita hoM, pIr3ita hoM tathA vadha-bandhana sahita roke hue hoM athavA apane jIvanakI vAJchA karate hoM ki koI hamArI rakSA kare, aisI dIna prArthanA karanevAle hoM tathA kSudhA, tRSA, kheda Adikase pIr3ita hoM tathA zIta uSNatAdikase pIr3ita hoM tathA nirdaya puruSoMkI nirdayatA se roke hue maraNake duHkhako prApta hoM to isa prakArake dIna, duHkhI jIvoMke kaSTa va duHkhoM ko dUra karanekA upAya karate rahanA cAhiye aura mukta karA denA cAhiye / / (62) manupyako sadA pramodabhAvanA bhAte rahanA cAhiye / jaise ki puruSa tapa,zAstrAdhyayana aura yama-niyamAdikake pAlanemeM saMlagna hoM: jJAna hI jinake natra ho: indriyA~, mana aura kaSAyoM ko jItane vAle hoM; svatanvAbhyAsa karane meM catura ho; jagatako camatkRta karanevAle cAritrase jinakI AtmAe~ zrAzrita hoM: aise pumpoM ke guNoMmeM merA citta anurakta rhe| (63) manuSyako sadA mAdhyasthya bhAvanA bhAte rahanA cAhiye / jaise ki koI ajJAnI jIva apane Upara mithyA AkSepa lagAve; kaTu vacana bole; anucita vyavahAra kare yA apane ahita ke liye prayatna kare to usakeliye bhI mere cittameM krodha na upaje-usase maiM zatrutAkA vyavahAra na karUM-usase udAsIna-mAdhyasthya bhAva rakkhU / (64) jisa prakAra rezamakA kIr3A apane hI mukhase tAroMko nikAlakara apaneko usameM lapeTa letA hai aura mantameM nAnA prakAra ke
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] *mumukSuoMkeliye upayogI upadeza * 233 duHkha bhogatA huA kAlako prApta hotA hai / ThIka isI prakAra hama ajJAnI prANI mI apane hita-ahitako na dekhate hue apane azubha karmoM meM apane ko isa burI prakAra bA~dha lete haiM ki jisase hameM bhArI rodanA va duHkha bhoganA par3atA hai| yahA~ taka ki bhogate hue pIchA nahIM chUTatA hai aura anta meM mRtyuko prApta karanA par3atA hai| (65) jinhoMne indriyoM ke viSaya bhoganekI tRptiko nahIM rokA, umra paripaheM nahIM jItI aura manako capalatA nahIM chor3I, ve muni AtmAka nizcayasa nizcayase nyuna ho jAte haiN| (66) manuSyatA pAkara usameM bhI phira jagatpUjya munidIkSA ko grahaNa kara vidvAnoM ko apanA hita vicAra kara azubha karma avazya hI chor3anA caahiye| (67) jina niyoMne apane antaHkaraNakI zuddhatAkeliye utkaTa mithyAtvarUpI viSa vamana nahIM kiyA, tattvoMko pramANarUpa nahIM jAna sakate haiM; kyoMki mithyAtvarUpI viSa aisA prabala hai ki isakA lezamAtra bhI yadi hRdaya meM rahe to tattvArthakA jJAna-zraddhAna pramANa rUpa nahIM hotaa| (68) munipanA saMsArameM sarvotkRSTa vastu hai| cakravartI aura indra bhI isa padako apanA mastaka jhukAte haiN| prAtma-hitakA yaha *mAkSAn sAdhana hai aura isIliye yaha pada svIkAra kiyA jAtA haiN| lekina kitane hI nirdaya aura nirlajJa prANo isa padako svIkAra
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 * jelameM merA jenAbhyAsa * [tRtIya kara dhanopArjana karate haiM-isa padako apanI AjIvikAkA sAdhana banA lete haiN| ve loga aise hI haiM jaise ki jo loga apanI pUjanIyA mAtAse vezyAvRtti karAkara apanA aiza-ArAma bhogata hoN| eka ve bhI loga haiM jo karor3oMkI sampatti chor3akara, cakravartitva chor3akara isa padako apanAte haiM aura eka ye bhI haiM jo usase dhanopArjanakI aAzA rakhate haiM ! bhAI ! dhanopArjanakA to mArga hI dUsarA hai / yaha pada to use chor3a dene ke bAda prApta hotA hai| (66) manako gande vicAroMse alaga rakhanekA upAyaH 1- navakAra mantrakA jApa karanA, 2-zrAlasyame vacanA 3-kusaMgase sadA dUra rahanA. 4-dhurI kitAboM va upanyAsIko nahIM par3hanA. 5-nAca-tamAzA. nATaka ceTaka AdimeM nahIM jAnA. 6-apane khAna-pAna. rahana-sahana aura jIvanapara vicAra karate rahanA. 7-indriyoM ko viSayoMkI orase rokanA, 8-jaba-jaba bure vicAra uThe. usI samaya unako cittase nikAla denA. - ekAnta sthAnameM baiThakara mana aura indriyoMkI vRttiko rokakara dhyAna karanA. 10-paramArthI zikSAko sadA yAda rakhana! 11-sadA mRtyu aura narakoM ke kaSToM ko yAda karate rhnaa| (70) ananta jJAna, ananta mukha, ananta bala, dayA, kSamA, santoSa, paropakAra Adi AtmA mvAmAvika guNa hai / lekina karmake saMyogase inakA anubhava isa saMsAtI jIvako nahIM hotaa| isake kAraNa yaha sadaiva klezita rahatA hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mumukSutroM ke liye upayogI upadeza * 235 (71) karmoMke abhAva meM AtmAkA svAbhAvika guNa pragaTa ho jAtA hai aura svAbhAvika dazAko prApta kara yaha jIva atiprasanna ho jAtA hai| isakI yaha svAbhAvika dazA hI mukti hai- mAM hai - paramadhAma hai / khaNDa] ( 72 ) baddha dazA kisIko bhI priya nahIM hai| sabako svAdhIna hokara hI rahanA pasanda hai / isIliye yaha jIva mukta ho jAnepara atimukhI ho jAtA hai| (73) muktikA sukha - svAdhIna ho jAnekA sukha indrake sukha se bhI adhika hai| kitanA adhika hai ? sau indroMke sukhoMkA ekatrIkaraNa kara liyA jAya to bhI usakI samAnatA nahIM ho sktii| nahIM, yaha bhI galata hai| saca to yaha hai ki vaha aisA sukha hai ki kisIkI tulanA karake use nahIM banAyA jA sakatA / isIliye jJAniyoMne use 'anupameya' kahA hai| ( 72 ) anupameya bhI isaliye hU~ ki vaha indriya- bhAMga janya sukhase vijAtIya hai| isake atirikta eka vizeSatA usameM aura bhI haiM, aura vaha vizeSatA hai sthAyitvakI - niraabaadhkii| indriyabhoga-janya sukha asthAyI hai-saMbAdha hai-- sAntarAya hai aura Atmika sukha ananta - sthAyI - nirAbAdha - nirantarAya hai / ( 75 ) tabhI to cakravartI taka bhI apanA chaha khaNDoM kA rAjya chor3akara usa sukhakI prApta karaneke liye prayatna karate haiM /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya aura nAnA prakArakI parISaheM sahate haiM, upasarga sahate haiM aura mahAna tapa tapate haiN| kucha vAkya-rata "dayA jJAnakI dhvajA hai aura krodha mUrkhatAkI dhvajA hai|" "dhanya haiM ve jo dayA-zIla haiM. kyoMki ve hI parama pitAkI nija dayAke bhAgo haiN|" -iisaa| "jahA~ dayA taha~ dharma hai, jahA~ lobha taha pApa / jahA~ krodha taha~ kAla hai, jahAM kSamA tahaM pApa // " -kbiir| 'krodhako jItanekA zamna kSamA hai, burAIko jItanakA zamna bhalAI hai, sUmatAko jItanakA zastra udAratA hai. aura jhaTakA jItanakA zastra saca hai|" -mahAmArata / hapake sAtha zoka aura bhaya aise lage haiM, jaise prakAzake saMga chaayaa| saccA sukhI vahI hai. jisakI donoM eka samAna hai|" -dhmmpd|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ batAe * mumuluoMkeliye upayogI upadeza- 237 - "hara ekakA upakAra karanA apanA karttavya hai| badale meM yadi vaha burAI kare to tumheM apane manako mailA na karanA cAhiye tumheM hamezA apanA pharja adA karate rahanA caahiye| agara dUmaga apane pharjameM bhUle to usakI samajhapara g2assA lAne ke badale tarasa khaao|" -dhmmpd| "sukarma-puNyakarma-bhalAIse loka aura paraloka donoMkA sukha prApta hotA hai| parantu usase AvAgamana sadAkeliye nahIM chUTa sktaa| vaha to tabhI chUTegA. jaba AdamI niSkarma ho jAyagA / " -eka jainaacaary| "bhAga karanese mogakI icchA bujhatI nahIM. varanA aisI bhar3a. katI hai jaise ghI par3anase Aga dhadhakatI hai|" -manusmRti / "parastrIko jo kudRSTi se dekhatA hai, vaha apane sirapara vyabhicArakA mAnasika pApa car3hAtA hai|" -isA / "tAvA-pachatAvA chaha bAtoMse pUrA hotA hai| 1-pichale pApoMpara lajita honese 2-phira pApa na karaneke prayana karanese, 3-mAlikakI jo sevA chUTa gaI ho use pUrA karanese. 4-apane se kisIkI yadi kucha hAni ho gaI ho to usakA ghATA bhara denese.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 * jelameM merA jainAbhyAsa * [ tRtIya 5- lohU aura carabI jo harAmake khAne se zarIrameM bar3hI ho use dhulA DAlanese aura 6-zarIrane pApoMse jitanA sukha uThAyA hai, mAlikakI sevAmeM use utanA hI duHkha denese |" -mahAtmA abUbakara 1 $ "jisane apanA burA svabhAva nahIM chor3A, jisane apanI indriyoM ko nahIM rokA. jisakA mana ati caJcala hai, vaha kevala par3hane-likhane se AtmajJAnako nahIM pA sakatA / " - kaThopaniSad | u "bhojana zarIra ke poSaNa ke liye aura zarIra bhagavana bhajana ke liye racA gayA hai, zarIra bhojana ke liye nahIM racA gayA / " - sAkI jIvana ke liye bhojana hai bhojana ke liye jIvana nahIM hai / " - eka ajJAta kavi | - jisake bhojanakA zrAzaya kevala jIvake vacanakA Azaya kevala satyake prakAzakA hai, paraloka donoMkA mArga sIdhA hai|" 23 haiM aura upakAra lenA pazukA kAma hai / " nirvAhakA aura usakA loka aura - hitopadeza | upakArakA rUpa svAmitva hai, usakA karanA nara-bAlekA dharma -eka ajJAta kavi |
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ baNDa * mumukSuoMkeliye upayogI upadeza * 236 ___jo pahale mIThA lage aura phira kar3avA aura jo pAte ha~sAve aura jAte rulAye / yaha saMsArakA sukha hai|" -eka gujarAtI kavi / 'aceta AdamI keliye maMsAra khela-tamAzekI jagaha hai, parantu macena AdamI ke liye saMsAra yuddhasthala hai. jahA~ jIvanaparyanta mana aura indriyoM meM manuSyako jUjhanA par3atA hai|" -shjii| 'manuSyako deha bhavamAgara pAra hAnekI nAva hai. kSamA usake banekA DaMDA hai, sanya usake sthira rakhane ke liya laMgar3a hai, mukarma agama dhArAmeM bIca nekI ramsI hai aura dAna aura upakAra pAtameM bharakara Age DhakalanevAlI havA hai|" -mahAbhArata / dayA bagavara koI dharma nahIM. namAke varAvara koI zaratA nahIM prAnmajJAnake barAbara ke I jAna nahIM aura satyake samAna koI gurAga nhiiN|" __-mahAbhArata / dAna pachatAvA. santApa saMyama. dInatA. sacAI aura dayA, ya sAta bAteM baikuNTha ke dvAra haiN|" -mahAbhArata /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 * jelameM merA jainAbhyAsa * ___"daridrI kauna hai ? jisakI tRSNA bar3hI huI hai| dhanI kauna hai ? jisake pAsa santoSarUpI dhana hai|" -zaMkarAcArya / 1-vizvAsa-ghAta yA chala sabase bar3A pApa hai| 2-lAlaca bhArI avaguNa hai| 3-satya tapase zreSTha hai| 4-pavitratA aura nidoSatA yajJase uttama hai| 5-pyAra sahita upakAra saba gaNoM meM ziromaNi hai| 6-gaurava yA gambhIratA sabase bar3I zobhA hai| 7-binA kisI sahAyakake bhI jJAnakI madA jaya hai| -maranA loka-apamAnase acchA hai|" -mahArAja bhartRhari /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya-jIvanakI saphalatA ke mahAnubhAvo ! kyA kabhI Apane isa bAtako dhyAna pUrvaka vicAra karanekI ceSTA kI hai ki manuSya janma milanA kitanA durlabha hai aura isa amUlya janma pAnekA kyA uddezya hai ? ET kyA manuSya janma pAnekA yahI matalaba hai ki hama bhUTha boleM, corI kareM, zarAba piye, vyabhicAra kareM, zikAra khela, avaloMko satAveM, logoMke sAtha vizvAsaghAta kareM aura anta meM yamapurIko prasthAna kreN| kyA manuSya janma pAnekA yahI sAra hai ki anyAyapUrvaka paisA paidA kiyA jAya, janatAko dhokhA diyA jAya, kama tAlA jAya. kama nApA jAya. nakalIko asalI batAyA jAya, acchI vastumeM nibala vastu milAI jAya, bAta-bAtameM kasama khAI jAya aura isa prakAra ThagaI-jAla karate hue zarIra chor3A jAya ? kyA manuSya janma pAnekA yahI uddezya hai ki logoMko bhalAburA kahA jAya. krodha kiyA jAya, ghamaMDameM cUra rahA jAya, bApa
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya - dAdoMkI kamAIko apane aiza-ArAmameM phaMka diyA jAya aura antameM hAtha malate-malate jIvana-lIlA samApta kI jAya ? kyA manuSya-janma pAnekA sirpha yahI mantavya hai ki dhanadaulata ho. strI-santAna ho, bhoga-upabhoga hoM, indriya-manakA mukha prApta ho, mAna-bar3AI hAsila ho aura antameM jIvana-lIlA samApta ho jAya ? nahIM, nahIM, manuSya-janma pAnekA yaha udRzya kadApi nahIM hai| usake pAnekA bar3A U~cA uddezya hai| kyoMki yaha jIva mAMsArika aneka sukha, yahA~ taka ki rAjA mahArAjA, baladeva, vAsudeva aura cakravartI takakI, nahIM-nahIM. devatAoM va indra zrAdi takakI RddhiyA~, vaibhava, aizvarya zrAdi, eka bAra nahIM, dasa bAra nahIM. balki aneka bAra bhAga cukA hai| para to bhI isa jIvakA mantavya Aja taka siddha nahIM huA hai| dUsare yaha jIva anAdi kAlase caurAmI lAgya jIvayoni aura karor3oM kuloM meM ghUma cukA hai aura ghuma rahA hai para Aja taka isakA uddezya pUrA nahIM huA hai| to aba prazna uThatA hai ki manuSya-jIvanakA mukhya uddezya kyA hai ? bhinna-bhinna zAstrakAroM, RSiyoM, ke valiyoM aura jinendra. bhagavAnane isa bAtako ekamata hokara svIkAra kiyA hai ki manuSya jIvanakA uddazya caurAsI lAkha jIvayoni aura karor3oM
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarADa * manuSya-jIvanako saphalatA * 243 - kuloMse nikala kara karmAkA anta kara paramapada athavA siddha gatiko prApta karanA hai| to aba prazna uThatA hai ki vaha paramapada athavA siddhagati kyA hai ? siddhagati vaha pada hai, jahAM para anAdi kAlase bhramaNa karanevAlI yaha saMsArI AtmA AvAgavanake cakrase chUTa kara hamezAkeliye atIndriya sumbakA bhoga karatA hai / isa avasthAmeM ananta jJAna. ananta mumba, ananta darzana aura ananta vIryakA bhAga kara AtmA saba prakAra kI vyAdhA-pIr3Ase rahita ho jAtI @ kyoM ki isa samaya-sAmArika avasthAmeM yaha jIva karma-lipta hai-baddha hai / isa karma-liptanA-badanAke kAraNa hI yaha jIva nAnA gatiyoMmeM bhramaNa karatA hai, nAnA prakAra ke kleza uThAtA hai aura nija mvarUpase-jJAna-mumbake khajAne me aparicita rahatA hai| aAmAke ananta guNa haiM yA yoM kahanA cAhiye ki bhAramA ananta guNoMkA pusja hai| anantaguNa bhaNDArI prAmAke jJAna aura sukha, ye do guNa aise haiM ki jinakI pAramAkA anumava yaha jIva karma-lipta avasthAmeM bhI kara sakatA hai / yahI kAraNa hai ki sabhI saMsArI jIvoMko jJAna aura mumbakI abhilASA svAbhAvika rUpameM utpanna hotI hai| use ve manonukUla jitanA-cAhe unanA prApta kara na sakeM, yaha dUsarI bAta hai| yaha eka prasamarthatA hai / para jJAna aura sukha ke prApta karanekI abhilASA saMsArI jIvake hotI mvataH hai| kyo ki ve upake svAbhAvika guNa hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya hai aura ajarAmara, nirAkAra, niraJjana, nirlepa, kRtakRtya, parameSThI. paraMjyoti. virAga, vimala, kRtI Adi ho jAtI hai aura isa prakArakI avasthA usakI sadA kAla banI rahatI hai arthAt siddha pada prApta karaneke bAda jIvakA sAre duHkhoMse anta ho jAtA hai aura vaha paramAnanda dazAko sadAkeliye prApta kara letA hai| ___ manuSya, tiryaJca. deva aura naraka, ina cAroM gatioM aura caurAsI lAkha jIva yoniyoM meMse manuSya gati hI eka aisI gati hai jisake dvArA yaha jIva apane pUrvokta uddezyako prApta kara sakatA hai| aura agara kahIM isa manuSya-janmako, jisakA ki milanA mahA durlabha hai, yoM hI gaMvA diyA to vahI hAla hogA, jo cir3iyoM dvArA kheta cuga liye jAnepara eka kisAnakA hotA hai| aba vivekI bandhuoMko isa bAta kA bhI digdarzana kara lenA cAhiye ki manuSya-lanma pAnA durlabha kitanA hai ?- samasta lokameM * samasta prAkAzake do vibhAga hai| prAkArA vAstavameM hai to eka hI dravya, parantu dezabhedApekSyA kalpanayA usake do vibhAga kara liye jAte haiM / jinameM se eka ko lokAkAza aura dUsare ko manokAkAza kahate hai| jIva, majIda, dharma, adharma aura kAla, ye pA~ca mahAdamye jisameM dekhI jAya-pAI jAya~, yaha bokAkAza hai aura jimameM ye na pAI jAyeM, vaha allokAkAza hai| allokAkAzameM jIvakA gamanAgamana nahIM hotaa| 31 ghanAkAra rajju-pramANa (eka nApa-vizeSa) bokAkAzameM hI jIva prajyakA gamanAgamana hotA hai|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * manuSya jIvanakI saphalatA * ananta jIva haiM yA yoM kahanA cAhiye ki sArA brahmANDa jIvoMse ThasAThasa bharA huA hai / 245 samasta loka athavA samasta saMsArameM jitane jIva haiM, ve do prakAra ke haiN| eka bhavya aura dUsare abhavya / bhavya jIva ve haiM, jinameM siddhapada prApta karanekI zakti hai aura bhavya jIva ve haiM jo siddhagati prApta nahIM kara sakate / bhavya jIva bhI do prakArake hote haiN| eka ve jo siddhagati prApta kara sakate haiN| dUsare ve jinameM siddhagati prApta karanekI sattA to hai, para ve siddha gati prApta karane ke sAdhana nahIM pAte / aba Apa anubhava kara sakate haiM ki bahutase jIva to siddha gatikA prApta hI nahIM kara skte| inake atirikta bahutase jIva aise haiM, jo ki sAdhanoM ke abhAva se siddhagati nahIM pA sakate / sirpha kama jIva aise haiM jo yadi puruSArtha - parAkrama kareM to usa amara padako prApta kara sakate haiM 1 isake atirikti eka dUsarI dRSTise bhI vicAra karanepara manuSya gatikA prApta karanA Apako ati kaThina pratIta hogA / yathA - nityetara nigodameM ananta jIva par3e hue haiN| jinameMse ananta jIva aise haiM jinako ananta kAlase Aja taka usameMse nikalane kA avasara hI nahIM milA hai arthAt unakA itanA puNyakA udaya nahIM huA ki ve usa avasthAse nikala skeN| jaba jIva
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa [tRtIya meMr3haka aadi| isa jAtimeM bhI yaha jIva saMkhyAtakAla taka raha pAyA hai| jaba kahIM jIvake viziSTa puNyakA udaya phira prApta hotA hai, taba kahIM ise saMjJI paJcendriya yoni prApta hotI hai| saMjJI paJcendriyake bhI kaI bheda haiN| jalacara-jalameM calanevAle; jaise-machalI, magara Adi / sthalacara-pRthvIpara vicaranevAle; jaise-gAya, ghor3A ityAdi / khecara-AkAzameM ur3anevAle; jaise-totA, kabUtara aadi| uraHparisarpa-peTake bala calanevAle; jaisesA~pa, kAMtara zrAdi / bhujaparisarpa-bhujAoMke balase calanevAle; jaise-cUhA, neulA Adi / __ ina saba jAtivAle jIvoMke bhI lAkhoM prakArakI jAtiyoM va karor3oM kula hote haiN| aura utkRSTa Ayu karor3oM pUrva kI hotI hai| ina saba jAtiyoM meM yaha jIva asaMkhyAta varSa aneka bAra raha AyA hai| ___ jaba jIvake adhika puNyakI prApti hotI hai, taba kahIM yaha jIva manuSya-yoniko prApta karatA hai| ___ manuSya-yonimeM bhI bahutase jIva garbha meM hI mara jAte haiM aura yadi paidA hue to bahutase jIva paidA hote-hoMne kAlako prApta karate haiM aura yadi janma bhI ThIka prakArase ho gayA to bahutase jIva lar3akapanameM hI mRtyuko prApta ho jAte haiM / yadi kahIM lar3akapanase mI nikala gaye to bahutase jIva yuvA avasthA meM isa saMsArako
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ barAra] * manuSya-jIvanakI saphalatA * 246 chor3akara cala basate haiM / bahuta thor3e jIva aise hote haiM jo pUrNa Ayuko prApta karate haiM / yadi pUrNa Ayu bhI prApta huI to isase bhI matalaba hala nahIM hotaa| kyoMki koI manuSya andhA hai, baharA hai, la~gar3A hai, lUlA hai arthAta pRga indriyA~ milanA bhI atyanta Avazyaka hai| yadi pUgA Ayu aura pUrNa indriyoM bhI prApta ho gaI to inase bhI manuSya-janmakA mantavya siddha nahIM hotaa| kyoMki yadi AdamI kisI prakAra bImAra ho, jaisA ki prAyaH devA jAnA hai ke nanuSya prAyaH bImAra rahA karate haiM, to bhI vaha Atma-kalyAgA nahIM kara sktaa| isa kAramAnIgaMga zarIra kA honA bhI atyanta pAvaNyaka hai| yadi pRNa indriyA~, para yAtru aura nIgaMga zarIra bhI mila / rAyA to bhI manuSya-janma pAne kA matalaba siddha nahIM ho sktaa| kyoki yadi ukta nInoM bAne prApta hogaI aura kahI jaMgalI jAniyoM meM, nIca komameM havAzayoM meM yA apharIkA aAdi kSetra meM paidA hogaye to vahA~ manuSya apanA janma kaise maphala banA sakatA hai ? isa kAraNa unama jAti tathA kSetrakA milanA bhI bahuta Avazyaka hai| yadi manuSya-janma bhI milA, pUrNa indriyA~ bhI milI, pUrNa Ayu bhI milI, uttama kSetra va uttama kula bhI mila gayA taba bhI * manuSya janma saphala banAnA bar3A kaThina hai| kyoMki yadi kahIM
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa - [tRtIya manuSya kupar3ha raha gayA yA pAsameM paisA na huzrA to bhI vaha manuSya apane jIvanako saphala nahIM banA sakatA / isa kAraNa vidyA aura lakSmIkA honA bhI parama Avazyaka hai / __ yadi uparokta sArI bAteM bhI mila gaI aura kadAcita satsaMga aura uttamadharmakA sahavAsa nahIM milA to bhI manuSya-janmakA saphala honA asambhava hai| kyoMki satsaMga aura uttamadharma ke binA eka manuSya kupathameM AsAnIsa par3a sakatA hai aura apane amUlya manuSya-janmako dhUla meM milA sakatA hai| yadi uttama dharma aura matsaMga bhI mila gayA to bhI manuSya janma pAne kA mantavya siddha nahIM ho sakanA / kayoki yadi mArI bAteM mila gaI aura hama uttamadhamakA kAya meM nahIM lA sake arthAt apane caritrako zuddha nahIM banA sake to uparokta mArga bAtoMkA samAgama honA nirarthaka hai| isa kAramA uparokta kArA. kalApakaM mAdha zraddhA aura parAkramakA honA bhI utanA hI Avazyaka hai| aba mere bandhu bhalI bhAMti samajha gaye hoMge ki uparoka samanta zrAvazyaka bAtoM sahita manuSya janmakA milanA kitanA duSkara va durlabha hai| aba eka dRma dRSTama bhI manuSya janma kI duSprApyatApara dhyAna dIjiye
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * manuSya jIvanako saphalatA * 251 samasta lokameM sabase adhika saMkhyA ekendriya jIvoM kI hai| usase kama dvIndriya jIvoMkI hai| usase kahIM kama saMkhyA trIndriya jIvoM kI hai| usase kahIM kama saMkhyA caturindriya jIvoM kI hai| usase kahIM kama saMkhyA asaMjJI jIvoMkI hai| usameM kahIM kama saMkhyA saMjJI tiryaJca paJcendriya jIvoMkI hai aura usase bahuta kama saMkhyA manuSyoMkI hotI hai| arthAt manuSyoMko saMkhyA saMsAra meM eka bar3e parvatake muqAbila rAIke samAna yA samudra ke mutAbile eka binduke barAbara bhI nahIM hai| isapara bhI saMsAramaM pUrNa sAdhanA sahita manuSya bahuta alpa saMkhyA meM haiN| ___ saMsArameM manuSya-janmakA kucha bharosA nahIM hai| hamAre dekhate dekhane aneka manuSya mRtyuko prApta hote cale jAte haiN| manuSya jIvana pAnIke bulabule ke samAna hai| manuSya-jIvana bAlU kI bhItake samAna hai| manuSya-jIvana saMdhyAke raMgIle bAdaloM ke tulya hai| manuSya ke mirapara kAla hara samaya khar3A rahatA hai| yaha usakA kevala pugaya hI hai, jo sadA usakI rakSA kara rahA hai| isa kAraNa manuSya ko apane jIvanako eka amUlya jIvana jAnakara usako zurUse hI sabhAga-sadupayogameM lagAnA caahiye| ___ yaha to mAnI huI bAta hai ki saMsArameM kisI bhI kArya, hunara, vidyA va jJAna AdimeM eka dina meM yA alpa samayameM nipuNatA prAma nahIM kI jA sktii| sAre kAryoM meM krama-kramase arthAta sIr3hI. dara-sIr3hI hI unnati va nipuNatA prApta kI jA sakatI hai| isI
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * nRtIya prakAra vartamAna samayameM koI cAhe ki maiM eka dinameM apane jIvanako saphala banA lU~ , yaha asambhava hai| hA~ yadi manuSya isa bAtako apanA uddezya banA le aura lagAtAra usa ora parizrama athavA prayatna karatA rahe to eka dina apane jIvanako avazya vaha saphala banA sakatA hai / yaha kahAvata Apane sunI hogI ki roma eka dinameM nahIM banAyA ..!!.6) 11a. !! It it it in t?lt s". nirantara, koziza aura mehanata karate rahanapara eka dina romakA nagara maMmAra meM saba zaharose prazasta va bar3A samajhe jAneke yogya manuSya kA jIvana mAninda eka jahAjaka hai| yadi jahAjakA amAna namAna. caTTAna, pAnIke bar3e jAnavagaM, barpha ke negne huye pahAr3a ityAdi se bacAtA huyA aura apane bala, vAya. gurupAtha aura parAkramako upayoga meM lAnA huA ThIka mAgapara calA jAtA hai to eka dina vaha avazya zAntipUrvaka apane nizcita sthAnapara ayAna bandaragAhapara pahu~ca jAtA hai| isI prakAra manuSya kA mana kI kamAna indriyoM ke viSayamapI pralobhana. duSkarmA aura kapAyoma bacAtA huA aura apanA bala, vIrya, puruSAya aura parAkramako upayogameM lAtA huA calA jAya to nizcita sthAnamokSa sthAnapara avazya pahu~ca sakatA hai| ___ indriyoM aura manakA sadupayoga yA durupayoga karanA manuSya ke Upara nirbhara hai aura inhIMke madupayogadvArA eka manuSya apane
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * manuSya-jIvanakI saphalatA * 253 jIvanako saphala banA sakatA hai aura inhIMke durupayogadvArA eka manuSya apane jIvanakA satyAnAza kara sakatA hai| eka-eka indriyaka viSayameM par3a kara jIva saMsArameM apane jIvanako gaMvA dete haiN| jaise hiraNa zrotrandriyadvArA vANAke svarase mohita hokara, bhorA ghrANendriyadvArA kamalakI mugandhaka vazIbhUta hokara, pataGga cakSurindriyadvArA dIpakakI jyotipara mugdha hokara, madalI jihendiyadvArA koTapara lage huye ATe ke svAdameM par3a kara apanI jAna gaMvA dete haiN| ye prANI kevala ekaeka indriyake vazavartI ho jAne ke kAraNa mRtyu nakakI durdazAkA bhoga karate haiN| yaha bAta zAstra aura anubhava dvArA siddha hai to phira manuSyakI to pA~coM hI indriyA~ prabala haiN| use to inase hara samaya sAvadhAna rahanekI AvazyakatA hai-manuSyako to una para hara samaya kAbU rakhanakI z2arata hai| manuSya yadi apane vicAra-zaktise kAma na le aura indriyoM ke viSayoM meM par3a jAya to usakI kyA burI avasthA isa saMsArameM aura mRtyuke bAda ho, yaha pAThaka svayaM samajha sakate haiN| aisA samajha kara pratyeka vicArazIla purupako apanI vicArazakti, mana tathA indriyoM ko vazameM rakhanA cAhiye aura parAkramadvArA apane manuSya-jIvana ko saphala banAne meM sadA tatpara rahanA cAhiye / aba yahA~ prazna uThatA hai ki vaha kaunasA mArga hai jisase eka manuSya apane jIvanako saphala banA sakatA hai ?
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 * jela meM merA jainAbhyAsa * [nRtIya - - isakA uttara yaha hai ki jIvanako saphala banAneke zAstrakAroMne do mArga batAye haiN| eka gRhasthadharma, dUsarA yatidharma / pahilA mArga sarala hai aura dUsarA mArga kaThina / yadi hama pahile mArgako krama-kramase taya karanA prArambha kara deM to eka dina hama dUsarA mArga bhI avazya taya kara skeNge| gRhasthadharmake do bhAga haiN| eka to vaha jisake anusAra pratyeka gRhantha ko calanA anivArya hai| dUsarA vaha, jo gRhastha puruSArtha va parAkrama karake apane jIvanako saphala banAnA cAhate haiM, unako grahaNa karane yogya hai| gRhastha dharmakA prathama bhAga jo pratyeka manuSya ko anivAya hai, vaha nimna prakAra hai: 1-mAMsa nahIM khAnA, 2-zikAra nahIM khelanA, 3-zarAba nahIM pInA, 4-juyA nahIM khelanA, 5-cArI nahIM karanA, 6vezyAgamana nahIM karanA aura 7-paradArA-saMvana nahIM krnaa| uparokta mAnI kuvyasana manuSyako buddhi bigar3anevAle, dharma kI ora cinako zrAkarpita na hone denevAle aura manuSyako bhayaMkara dugati arthAta narakameM le jAnevAle haiN| isa kAraNa inakA pratyeka prANIko nyAga karanA caahiye| "jumA-gvekhana, mAMsa, madaH vezyA vyasana, zikAra / corI, pararamaNI-ramaNA ; mAnoM vyasana nidhAra // " -eka prAcIna dohaa|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ gbagaDa * manuSya-jIvanakI saphalatA * ___jo gRhastha apane vizeSa purupArtha va parAkrama dvArA apane manupya-jIvanako saphala banAnA cAhate haiM, unako nimnalikhita bAraha vrata grahaNa karane caahiye| gRhasthadharma grahaNa karanese pahale nanuSyako mamyaktvI honA cAhiye / samyaktrIkA lakSaNa pahale kahA jA cukA hai| mamyaktvaka pA~ca atIcAra bhI haiM, jo nimna prakAra haiM: (1) zaGkA-deva, guru. aura dhamameM zaGkA rakhanA arthAt yaha natya hai yA zramatya hai zrAdi socanA / (.) kAunnA-dAre, hara aura sUrya prabhRti devatAoMkA abhAva dekhakara unase tathA jinadharmase bhI mukhAdika prApta karane kI icchA ragbanA yA bhoga aura numba prAna karane ke liye zaMgvezvarAdi devatAoMkI mAnyatA karanA / (3) vicikitmA-dhamavipayaka phalake sambandhameM sandeha karanA yA deva, gama aura gurukI nindA krnaa| (4) anyadRSTiprazaMmA-miyAdRSTiyoM ke niyAdazana, miyAjJAna aura miyAcaritrakI prazaMsA krnaa| (5) anyadRSTimaMstava-miyAdRSTiyoMke miyAdarzana, miyAjAna aura mi yAcaritrako manameM acchA-AtmahitakAraka smjhnaa| *"zakA nAvicikimAnyaSTiprazaMpAsaMsnavAH smyhpttertiicaaraaH"| -umAsvAni
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya zrAvakoM (gRhasthoM ) ko ina pA~ca aticAroMse rahita samyaktva kA pAlana karanA cAhiye / 256 isake atirikta gRhasthako ahiMsAguvrata, satyAtrata, brahma caryAguvrata, acauryAgutrata aura parigrahaparimANAgutrata, ye pA~ca aNuvrata dikhata, dezAvakAzikAna aura anarthadaNDavrata, ye tIna guNavrata tathA sAmAyika, prASadhopavAsa, upabhoga-paribhoga parimANata aura atithisaMvibhAga, ye cAra zikSAvrata, isa taraha kula bAraha* vrata bhI niraticAra rUpase pAlana karanA cAhiye | bAraha vrata aura unake aticAroMkA varNana nimna prakAra hai / Avaka ke bAraha vrata meM prathama vrata ahiMsAguvrata - prANAni pAtaviramaNatrata hai| isakA artha hai-jIvakI hiMsA nahIM karanI / sirpha jIvako zarIra se pRthaka karanA hI hiMsA nahIM hai, balki kisIko chedanA, bhedanA, mAranA pITanA, Adi sabhI hiMsAme garbhita haiM / zAstrakArAne pahile vratake nimnAMta pA~ca aticAra arthAta dRpaNa batalAye haiM jo ki tyAgane yogya hai * "gRhiNAM graMthA tiSThatya guguNa zikSAyatAtmakaM caraNam / paJcatricaturbhedaM vayaM yathAsaMkhyamAkhyAtam // " -svAmI samantabhadrAcArya | - umAsvAti / "bandhavadezatibhArAropaNAnapAnanirodhAH" /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * manuSya jIvanakI saphalatA * (1) vadha - manuSya, pazu, jalacara Adi jIvoMko astra-zastra yA lakar3I zrAdise mAranA - prahAra karanA | 257 (2) bandha - manuSya yA kisI prakArake jIvako kar3AIse bA~dhanA yA piMjare, jAla ityAdimeM banda kara denA / (3) viccheda - manuSya pazuoM Adike kAna, nAka Adi taraiko chedanA, kATanA, khamsI banAnA Adi / (4) zratibhArAropaNa - manuSya va pazuzrapara unakI zaktise adhika bojha - bhAra lAdanA unase adhika samaya taka mehanata lenA, unheM adhika calAnA Adi / (5) anna-pAna-nirodha- pazuoM yA manuSyoM ko ucita samaya para bhojana nahIM denA, kama denA, kharAva denA Adi / jo prANI uparokta dUSaraNoMko TAlate haiM arthAta dayAkA pAlana karate haiM, unako dIrghAyu prApta hotI hai, zreSTha zarIra milatA hai. uccagotra prApta hotA hai, vipuladhana milatA hai, bAhubalake ke dhanI hote haiM, isake atirikta unheM ucca koTikA svAmitva akhaNDa Arogya aura suyaza milatA hai, aura saMsAra sAgarakA pAra karanA unake liye sahaja ho jAtA hai| saMsAra meM dhana, dhana aura dharA (pRthvI) ke denevAle loga to sahaja mila jAte haiM, kintu prANiyoMko abhaya denevAle logoM kA milanA kaThina hai / manuSyoM ko kRmi, kITa pataMga aura tRNa (vRkSa) Adipara bhI dayA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 * jalameM marA jainAbhyAsa * hanIya karanI cAhiye aura apanI AtmAkaM samAna dUsare saba prANiyoM ko samajhanA caahiye| dUsarA vrata gRhasthakA-'satyAgutrata-mRpAvAdavigmaNa' hai| isakA artha hai-bhUTha nahIM bolnaa| isa vratakaM bhI nimnalikhita pA~ca atIcAra hai| (1) mithyopadeza-siddhAnta-viruddha kugati lejAnevAnA upadeza denA, kisIko jhaTA kalaMka lagAnA zrAdi / ___(2) rahobhyAkhyAna-ekAnta meM kimIke sAtha kiye hara kisI guna kAryako prakaTa kara denaa| (3) kUTalekhakriyA-maeNTa namammuka limbanA, yaha bAta bhaiThA jamA-kharca karanA, bhaiThe tAra-ciTTI denA Adi / (4) nyAsApahAra-kisIkI dharohara Adiko mukarajAnA aadi| (5) sAkAramantrabheda-kisIkI gata vAtako kimI taraha jAnakara ume pragaTa kara danA aadi| inake atirikta munna puruSoM ko nimnaligvina pradhAna paJcakUTa kA bhI tyAga karanA cAhiye 1-kanyA vipayakRTa, 2--pazu viSayakUTa, 3--bhUmi viSaya kUTa, 4 - ma~ThI gavAhI denA aura 5--kisIkI dharoharako na 6) "mithyopadezarahobhyAmyAnakaTale kriyAnyAsApahAramAkAramantrabhedAH" -umAsvAti
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * manuSya-jIvana kI saphalatA * 256 - dekara hajama kara jaanaa| inake atirikta bahutase manuSya ha~sImajAkameM aura bAta-bAtameM jhUTha bolA karate haiM. yaha bhI savathA tyAgane yogya hai| Aja-kala jhUThakA pracAra bahuta bar3ha gayA hai| kyA jaina, kyA ajana, prAyaH sabhI loga akasara jhUTa bolA karate haiN| usIkA yaha kAraNa hai ki Aye dina unheM naI-naI taka lokoM kA sAmanA karanA par3a rahA hai| kyA dukAnadAra, kyA grAhaka, kyA vakIla, kyA muvakkila, kyA DAkTara, kyA gegI, kyA mvAmI, kyA mavaka, kyA strI. kyA puruSa ityAdi vizepa kara maThakA jyAdA prayoga kiyA karate haiN| jima jamAne meM loga maThakA prayoga bahuta kama karate the, prAyaH satya hI bolA karane the, usa samaya manyake prabhAvase bar3e-bar3e camatkAra najara pAyA karate the| nadiyA~ jalapUrNa hokara bahatI thI; devatA nokarake samAna kArya karane the: mapa puramAlAke mamAna ho jAyA karatA thA; vipa amRta ke samAna, zatra mitra ke samAna aura jala thala ke mamAna ho jAyA karatA thaa| manuSya yadi acchA aura umatikA samaya cAhate haiM to unako jhaTakA tyAga aura satyakA grahaNa karanA caahiye| tIsarA ta 'pracauyAgAtrata' hai| isakA artha hai-binA dI duI vastu nahIM lenii| isa banake bhI nimna likhita pAMca atIcAra hai: * "mtenpryogtvaahnaadaanviruvraajyaatikrmhiinaadhikmaanommaanprtiruupkmyvhaaraaH|" -umAsvAti /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya (1) stenaprayoga-corI karanekI yukti batalAnA, corI karanekI corako anumati denaa| (2) tadAitAdAna-corIkA mAla lenaa| (3) viruddharAjyAtikrama-rAjAkI ucita AjJAkA ullachana krnaa| (4) hInAdhikamAnonmAna-kama vajanake baoNToMse yA choTe gajasa sAmAna denA aura adhika vajanake bA~ToMse yA bar3e nAparka mAtrAse, bar3e gajase sAmAna lenA Adi / (5) pratipakavyavahAra-acchI yA asalI vastuna burI yA nakalI vastu milAnA / ___ par3A huzrA, bhUlA huA, khoyA huA, chUTA huA aura rakhA huA paradhana 'adatta' kahalAtA hai| mujJa puruSoM ko yaha kadApi nahIM lenA cAhiye / jo prANI adatta arthAta binA dI huI vastuko grahaNa nahIM karate, ve siddhi prApta karate haiM: kIrni unakI cirasaMginI banatI hai: gaMga va dopa unase dUra rahate haiN| sugati unakI pRhA karatI hai| durgati unakI ora dekha bhI nahIM sakatI aura vipatti to unakA sarvathA tyAga hI kara detI hai| adhikatara hamAre gRhastha aura bhAI sirpha aise mAla lAnA yA kisIko jabaradastI lUTanA ityAdiko hI corI samajhate haiN| para vAstava meM kisI grAhakako nApameM kapar3A kama denA, sAmAna
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * manuSya jIvanakI saphalatA * 261 vajanameM kama denA, asalI kaha kara nakalI cIja denA, Adi bhI corI meM hI garbhita haiM / jo dUkAnadAra yA sAhUkAra ghara meM dhana rakhakara kAma phela yA divAlA nikAla dete haiM, ve bhI eka prakArakI corI karate hai| isake atirikta jo manuSya kAma phela karane vAloko kAma phela karanemeM salAha va sahAyatA dete haiM, ve bhI eka prakArake cora haiN| jo vyakti cuMgIvAle mAlako binA cuMgI cukAyeM le Ate haiM, rAjyakA mahasUla nahIM bharakara nAlako andara le Ate haiM, ve bhI eka prakAra ke cora haiN| jo sAhUkAra kama dekara jyAdAkA dastAveja likhA lete haiM yA jo munAsibase jyAdA byAja lete haiM, ve bhI eka prakArake cora haiM / jo dukAnadAra dhImeM tela, kokojasa yA catra milAkara becate haiM, yA anya khAdya padArtho meM dUsare qissakI kama kImatI vastu milAkara becate haiM, ve bhI eka prakArake cora haiN| jo vakIla mukadame lar3ate haiM yA jo dara yA mAmUlI rogako paise ugane hetu bar3hA car3hakara batAte haiM ve bhI eka prakAra ke cora haiM 1 cora to pratyakSa arthAta khullamakhullA corI karane Ate haiM, anya pezevAle dukAnadAra jo grAhakoMko kama tolate haiM yA hama dete haiM yA acchI aura asalI vastuke bajAya nakalI aura rAnI cIja dete hai ve to dina dahAr3e khullamakhullA DAkA rate haiN| yoM kahanA cAhiye ki sAdhuke bhepameM luTeroMkA kAma
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya karate haiM / isa prakArake kukarmose ye loga nIca aura azubha karmoMkA bandha karate haiN| jinako bhogate-bhogate unakA pIchA nahIM chuuttegaa| dUsare azubha karmokA nAza to tapadvArA kiyA jA sakatA hai, para corIkA pApa binA bhoge nahIM chUTatA hai| ___ jo jJAnI haiM, sajana haiM, jinheM apanA manuSya janma saphala banAnA hai, ve eka tinakA bhI binA kisIke diye ( adattakA ) grahaNa nahIM karate / jisa prakAra kisI rogIkA kupathya denase vaha burI avadhAko prApta karatA hai, usI prakAra kiJcit mAtra bhI adatta grahaNa karanese jIva dopake bhAgI bana jAte haiN| jisake kAraNa aAtmAko eka burI avasthA meM jAnA par3atA hai| isa kAraNa jo bhavya prANI apaneko adattAdAna arthAna corIse bacAnA cAhate haiM, unako uparokta azubha karmoma sadA mana, vacana aura kAyase bace rahanA cAhiye / cauthA vana brahmacaryAgutrana hai| isakA artha hai-yathAzani brahmacayakA pAlana krnaa| ___isa vratake bhI nimnalikhita pA~ca atI cAra athavA dupaNa haiM, jo ki tyAgane yogya haiN| (1) paravivAdakarA-dUsarokA vivAha karAnA / * "paravivAhakaraNatvarikAparigRhItAparigRhInAgamanAnaGgakrIDAkAmatIvAbhinivezAH" / -maasvaani|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUNDa] * manuSya jIvanakI saphalatA - 263 - (2) itvarikA-parigRhItAgamana-dRsaraMkI {zcalI strIke pAsa jaanaa| (3) itvarikA-aparigRhItAgamana-vezyAke pAsa jAnA / (4) anaGgakrIDA---kAma bhAgaka avayavoMko chor3a kara anya avayavoMse kAma krIr3A karanA / (5) kAmarna vAbhiniveza-kAma-bhAgakI taMtra abhilASA krnaa| ___ gRhasthoM athavA manuSya mAtrako sivAya apanI patnI ke aura strIko mivAya apane pati ke dusaraMkA cintana nahIM karanA cAhiye ! puruSako apanI strIke sivAya anya tamAma striyoM ko aura strIko mivAya apane pani anya tamAma puruSAMko bhAi-bahina. putra-putrI aura mAtA-pitA ke tulya samajhanA caahiye| ___prathama tA bahanase manuSya isa vratakA dhAraNa hI nahIM karane aura jo dhAraNa karate haiM, unameM bhI bahutase manuSya nAnA prakArako tarka-vitaka nikAla kara anya striyAMsa vipayase bana karate haiN| aise puruSAMse prazna karanepara ve yaha dalIladiyA karate haiM ki hama kisI vazyAko mAsikapara rakha la to hamAre vratameM dRSaNa nahIM lagatA hai yA hamArA jisa kanyAke sAtha sambandha ho gayA hai, agara hama usake sAtha ramaNa karate haiM to dRSaNa nahIM laganA, ityAdi / isa prakArakI bAteM sarvathA varjanIya hai| manuSya ndara-sundara striyoM ko yA unake citroM ko dekhate haiM to turanta
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya - - unakA mana calAyamAna ho jAtA hai| yaha bhI sarvathA varjanIya hai| bahutase yuvaka yA vidyArthI yA manuSya dUsare yuvakoM, vidyArthiyoM aura manuSya yA striyoM ke sAtha kAmaceSTA yA anaGgakrIr3A yA kuceSTA, hantakama, napuMsaka-saMbhoga Adi aneka prakArako krIr3A karate haiM, ve bhI sarvathA vajanIya haiM / jo prANI bajAya kAyase bhoga-sabaneke sipha manase hI kAmakI icchA karate haiM, ve bhI mara kara naraka durgatiko prApta karate haiN| ____ imra kAraNa jo prAgI apane manuSya janmako sArthaka banAnA cAhate haiM, unheM apanI strIke mivAya purNa brahmacarya pAlanA cAhiye aura apanI strIsa bhI parimita bhoga karanA cAhiye / jI ntrI yA parupa pUgA brahmacarya pAlate haiM, unheM koI kisI prakAra kI hAni nahIM pahu~cA sakatA / unakA sarvatra kalyAgA hI hotA hai| unakI kArti bar3hatI hai. dharma kI vRddhi hotI hai, pApa naSTa hotA hai aura vaga evaM mokSake mumboM kI prApti hotI hai / yamazAstra kI dRSTima no brahmacarya kA pAlana karanA galaukika aura pAralaukika sukhoMkA mAdhana hai hii| isake atirikta vaidyaka dRSTise bhI brahmacarya kA pAlana karanA jIvoMko marvathA hitakAraka hai| AyurvedakA eka vAkya hai: "agnimalaM balaM puMsAM, retAmlaM ca jIvitam / tasmAdvAhanaM ca zukraM ca, yona parirakSayet // " (hor
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ ars ] * manuSya jIvanakI saphalatA * 265 arthAta amike AdhArase prANiyoMkA bala hai aura vIryake AdhArase prANiyoM kA jIvana hai| isaliye agni aura vIryako bar3I sAvadhAnI se manuSyoMko rakSA karate rahanA cAhiye / brahmacayese manuSyakA zarIra noroga aura sphUrtimAna rahatA hai; indriyA~ zaktihIna nahIM hotI: dimAgra kAma durusta karatA hai| smaraNa zakti zrAzrayaMjanaka hotI hai; zarIra kAntimAna aura AkRti dedIpyamAna hotI hai; kalAoM meM nipuNatA prApta hotI hai; brahmacarya se manuSya prApa vaibhavakA pUrNa bhoga kara sakatA hai, jIvana-saMgrAma meM vijayI hotA hai. saMsAra sAgara se pAra utara sakatA hai aura saMsAra vaha eka prasiddha puruSa ho sakatA hai| saMsAra meM jitane prasiddha prasiddha dArzanika kavi, pahalavAna, kalAvAna dhanavAna Adi ho gaye haiM. ve saba eka isI brahmacarya ke pratApase / yadi ye loga brahmacarya ko nahIM apanAte to Aja hameM unakA nAma taka sunAI nahIM detA / saMsAra meM jitane sAdhu-sanyAsI RSi maharSi ho gaye haiM, jinhoMne ki tapa tapa haiM, grantha likhe haiM, nAnA prakArakI siddhiyA~ grAma kI haiM, giri-kandarAoM yA vanoM rahakara aneka prakArakI paripa sahI haiM, vaha saba eka isI brahmacaryakI atula mahimA ke pratApase / 2. jo loga isa vrata kA pAlana nahIM karate, ve apane jIvana meM kucha bhI sukha nahIM bhoga sakate, na koI saMsAra meM apane jIvanakI
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya vizeSatA dikhA sakate haiN| aise loga yoM hI Ate haiM aura yoM hI cale jAte haiM-- kutte kI mauta mara jAte haiM / zarIra ke balase / sArAMza yaha ki manuSya saMsAra meM jo kAma karatA hai - apanI kIrtti bar3hAtA hai. parakA hita sAdhana karatA hai, isa loka aura paralokako banAtA hai, vaha saba dimAga aura ye donoM jisake ThIka aura balavAna hote haiM, vahI puruSa uparokta kArya sampanna kara sakatA hai aura ye donoM zaktiyA~ kevala brahmacarya ke balapara nirbhara haiN| jisake pAsa brahmacarya rUpI ratna maujUda hai, usakA dimAga aura zarIra nIroga aura tandurusta raha sakatA haiM / isaliye manuSya saMsAra meM yadi kucha kAma karanA cAhatA aura aura apane donoM bhava sudhAranA cAhatA hai to use brahmacaryavrata avazya pAlanA cAhiye / pA~cavA~ vrata 'parigrahaparimANAta hai| isakA artha hai yathAzakti dhana-dhAnya Adi dasa prakArakI bAhya parigrahoMkA parimAraNa kara lenA arthAt kamase kama jitanI vastuoM se apanA kAma nikala sake utanI vastuoM kI saMkhyA nizcita kara lI jAya aura zepa vastuoM ke bhoganekI abhilASA chor3a dI jaay| isake bhI pA~ca pratIcAra haiM / yathA: * "kSetravAstuhiNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsa kRpyapramANAtikramaH / " - umAsvAti / -
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * manuSya-jIvanakI saphalatA * 267 - - - (1) kSetra-vAstu pramANAtikrama-jamIdArI, makAna zrAdike parimANakA ulaGghana krnaa| (2) hiraNya-suvarNa pramANAtikrama-saune, cA~dI, javAharAtake gahane Adike parimANakA atikrama krnaa| (3) dhana-dhAnya pramANAtikrama-dhana-dhAnyaka pramANakA atikrama krnaa| (4) dAso-dAsa pramANAtikrama-naukara-cAkarake pramANakA atikrama krnaa| ___(5) kupya pramANAtikrama-kapar3e-lattoMke pramANakA atikrama krnaa| isa vratameM gRhastha ( zrAvaka ) ko bahuta parigraha arthAta dhanadhAnya AdikI kamI karanI cAhiye / eka gRhasthase sarvathA parigraha kA tyAga honA to kaThina hai| kyoMki binA dhanake gRhasthakA kArya nahIM cala sktaa| yaha kahAvata bhI hai ki "sAdhu kaur3I rakkhe to do kaur3IkA aura gRhastha binA kaur3Ike do kaur3IkA" isa kAraNa gRhastha ko dravya rakhanA atyAvazyaka hai, parantu aisA bhI nahIM honA cAhiye ki dravyakeliye manuSya maryAdA bhaGga kare, atiprAzA kare, sadA asantApI banA rahe, dina-rAta kolhU ke bailake samAna parizrama karatA rahe Adi / kyoMki saMsArI manuSyakA svabhAva hai ki use kitanI bhI lakSmI prApta ho jAya, para use santoSa nahIM hotA / jyoM-jyoM
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya use lakSmIkI prApti hotI jAtI hai, tyoM-tyoM vaha adhika asantuSTa hotA jAtA hai| kahA bhI hai ki dhanahIna manuSya sau rupaye cAhatA hai; sauvAlA hajAra cAhatA hai| hajAravAlA lAkha cAhatA hai; lAkhavAlA karor3a cAhatA hai; karor3apati rAjyakI icchA rakhatA hai; rAjA cakravartI honA cAhatA hai: cakravartI devatA honekI icchA rakhatA hai aura devatA indratvakI abhilASA rakhatA hai| isa kAraNa jisa prakAra ho usa prakAra lobha arthAna vizAla inchAyoko kama karanA cAhiye / lobhI manuSyako kabhI sukha yA santApakI prAni nahIM hotii| kimIna maca kahA hai ki jisa prakAra iMdhanase agni aura jalase samudra tuma nahIM hone, usI prakAra dhanase lobhIkI tRmi nahIM hotii| use yaha bhI vicAra nahIM AtA ki jaba AtmA samamna aizvaryako tyAgakara parabhavameM calA jAtA hai. nava vyartha hI pApakI gaTar3I kyoM bA~dhI jAya ? kahanekA mAgaMza yaha hai ki parigraha kA parimAgA bar3hanapara lAbha bhI bar3ha jAnA hai| jimake kAraNa usa manuSyapara nAnA prakAra ke saMkaTa zrA par3ane haiN| isa kAraNa jo prANI apanA manuSya-janma saphala athavA zAntimaya banAnA cAhate haiM, unakI pratijJA karanI cAhiye ki vaha amuka saMkhyA taka dhana, dhAnya ityAdi rkaabge| unako vyavahArameM AnevAlI vastuoM kI isa prakAra maryAdA karanI cAhiye: bhUmi arthAt kheta. cArAgAha, yaMjara, bAga-bagIcA Adi itane bar3e aura itanI saMkhyA nk|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * manuSya-jIvanakI saphalatA * 266 sonA-cA~dI arthAta itanA vajanameM, itanI kImatakA / dhana arthAt rupayA, mudrA. javAharAta jaise hIrA. motI, pannA zrAdi amuka kriimtke| ___dhAna arthAna nAja jaise gehU~, cAvala. jubAra ityAdi amuka rupayoMkA yA amuka mana taka rakhanA yA vyApAra thAdi krnaa| dvipada arthAta dAma, dAmI naukara, cAkara. munIma, gumAnta ityAdikI ginatI tathA amuka rupaye mAhavArake rambane / ____caupada arthAta gAya, baila, bhaisa, ghor3A ityAdi aAjakala mATara, ra. vAI jahAja. pAnI ke jahAja Adi vAhana amuka saMkhyA meM aura zramaka rupanAkI nAdAda ke rakhane / ___ kuSya arthAta aneka dhAtu, jaise ---pInala. lohA. saMga, tAMbA ityAdi athavA vastra prAdi amuka tAdAda naka rambanA yA vyApAra krnaa| inake atirikta aAjakala bahutasI vastuprAMkA vyApAra kiyA jAtA hai yA va ghara meM rakambI jAtI hai / isa kAraNa jahA~taka bana sake, una sabhI vastuokI maryAdA kara lenA caahiye| kyoMki manupyakI icchAeM ananta haiN| aura ve uttarottara hamezA bar3hatI bhI eka prAcAryana to likhA hai ki"zrAzAgataH pratiprANa. yasmivizvamarApamam / kasya kiM kiyadAyAti, vRthA vo viSayapitA / " -guNabhadra bhadanta /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya rahatI haiN| una sabakA pUrNa karanA atyanta kaThina hai, kaThina hI nahIM sambhava bhI hai| manuSya yadi una icchAoM ko pUrNa karane meM laga jAya to vaha sArI umra isI meM vyatIta kara de| phira bhI yaha saMbhava nahIM ki unheM vaha pUrNa kara le| jabataka manuSya ko icchAe~ satAtI rahatI haiM, tabataka vaha vyAkula -- duHkhita rahatA hai / icchA ke abhAva meM jIvako nirAkulatA mutra prApta hotA hai / asala meM nirAkulatA hI sukha hai| eka kavikA vAkya hai 'tamako hita hai sukha, sonakha katA binu kahiye / kavivara suradAsajI / manuSyakI icchAe~ ananta - aparimita haiN| una sabakA pUrNa honA azakya hai| aura jabataka ve pUrNa na ho jAyeM tabataka manuSyako caina nahIM | aisI hAlata meM yahI honA cAhiye - manuSya ko sukhI hone kA - cainase jIvana vyatIta karane kA eka hI mArga hai| aura vaha mArga yahI hai ki manuSya apanI icchAoM ko pari mina kara le| kitanA parimita kara le ? jitanese AsAnIse kAma nikala jAya utanA parimita kara le arthAta apanI arthAta etre artis prAzArUpI gaDDA itanA bar3A hai ki usameM samasta saMsAra eka paramANuke barAbara hai to phira banalAco ki kisake hisse meM kitanA thAnA cAhiye ? isaliye jIvakI viSayAbhilASA vyartha hai / ( kyoMki vaha kisI bhI hAlata meM pUrI nahIM ho sakatI / )
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ gharADa * manapya-jIvana kI saphalatA * AvazyakatAoM kI pUrtimAtra kara leN| isaliye yoM kahanA cAhiye ki icchAoMkA nirodha karanA-kama karanA saMsArako ghaTAnA I-sAMsArika bandhanako kama karanA hai-pApAMkA kATanA hai aura manuSya janmako saphala banAnA hai| ThA vrata jisako pahilA guNAvata bhI kahate haiM 'digbana hai| isakA artha hai dizAoMkI mayAdA karanA ! isa vratadvArA dizA arthAta netrakI maryAdA kI jAtI hai| jo manuSya isa vratako grahamA nahIM karate haiM, unako maMmAra ke tamAma kSetra va dizAoMkA dUpaNA AyA karatA hai| __ pUrva pazcima. uttara dakSigA. izAna, Agneya. naiRtya, vAyavya. Uva aura adhaH dama tarada daza dizAga haiN| inakA citAra hajAra kola nahIM lAsva kAma nahIM, balki karor3oM kosa meM bhI kahIM adhika hai| vanamAna samaya meM manuSyako adhika-meMadhika eka sthAnameM dumare myAna naka mika hajAge kosako mayAdA ke andara hI prAyaH jAnA-pAnA par3atA hai| isa kAraNa pratyeka prANIko jahAMtaka kama dizAoMkI maryAdA kara sakatA hai, meM utanA rakhakara bAta kA tyAga kara denA cAhiye / lekina jo pratijJA kI jAya, usakA pAlana karanA parama Avazyaka hai| agara koI pratijJA karake usakA bhaGga karatA hai to vaha vizeSa maMmAra bar3hAtA hai arthAta manuSya-jIvanako naSTa karatA hai| manuSya ko apane kArabAra yA vyApArakA pUrI taurase dhyAna rakhate hue
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 jelameM merA jainAbhyAsa ** tRtIya dizAkI maryAdA karanI caahiye| jitanI maryAdA vaha kama rakkhegA, utanA hI vaha kama dRSaNakA bhAgI hogaa| sAtavA~ vrata bhIgopabhogaparimANa vrata' hai| isako dRmaga guNavrata bhI kahate haiN| isakA artha hai bhogopabhogako maryAdA karanA / bhoga una vastuoM ko kahate haiM, jo sirpha eka samaya kAma meM zrAveM / jaise bhojana-pAna, phala, tAmbRja ityAdi / upabhoga una vastuoM ko kahate haiM, jo bAra-bAra bhAgane meM Aya-eka bAra kAma meM lene ke bAda phira duvArA bhI bhAganama saaveN| jaise kapar3A, TApA, baksa, pAla kI. gAr3I aadi| agara eka manuSya bhAgIya bhAgoM kI maryAdA nahIM karatA hai to mAre saMsAra meM jitanI bhIgopabhogakI vasnuA hai. una sabakA patA zrAtA hai| phira bhale hI vaha manuSya saMsAra kI bahuta thor3I cIja hI apane vyavahArane kyoM na lAnA ho / ima kAramA pratyeka prANIko jitanI vastu apane vyavahAramA maka, unako chor3a kara zeSa mamanna vannuyokA nyAga kara denA cAhiya-mayAdA kara lenA cAhiye / mAMsa. mA zrAdi abhakSya padArthoM kA sarva tyAga karanA cAhiye / inake atirikta rASTrada. makkhana, jimIkanda ( jo mUla yA jar3a jamInake andara paidA hotI hai| ) jaise bAlU . pyAja, adaraka, makara kandI zrAdi bhI tyAgane yogya hai / tathA game phaloMkA bhI tyAga karanA cAhiya jisameM jyAdA himsA phakA jAya aura kama himmA upayogameM zrAve / gRhastha ke liye acchA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * manuSya-jIvanakI saphalatA * 273 - - tarIkA yaha hai ki bhogakI jina vastuoMkA istemAla use karanA ho, una sabako likha kara rakha lenA cAhiye, tAki hera-phera na pdd'e| upabhogakI bhI aisI vastueM istemAlameM nahIM lAnI cAhiye, jinameM vizapa hiMsA ho / jaise-zama, camar3akA sAmAna, mIla kA kapar3A Adi / isake alAvA jisa kadara sAmAna bananA ho yA istemAla ke vAsta rakhanA ho, umakI bhI limbita pheharista rakha lenI cAhiye, tAki pratijJAkA ulaina na ho ske| jarUratA aura icchAkI jitanI kamI kI jAya, utanA hI acchA hai| isake atirikta saMmAra meM kucha aise bhI vyApAra va dhanda hai. jinameM mahA himA hotI hai / jo manuSya apane jIvana ko saphala banAnA cAhate haiM, unheM aise mahA hiMsaka vyApAra-dhandha bhI nahIM karane caahiye| zAmme se vyApAra-dhandhe karmAdAnaka nAmase prasiddha hai| aura unakI saMkhyA pandraha hai| yathA--- -- aMgAra kama--- bhaTTA lagavAkara koyalaM. miTTI ke bartana, iMTa, cUnA ityAdi pakavAnA / 2-vana kama -- jagalAma vRkSa, ghAsa, baoNsa ityAdi kaTavAnA aura phaloM va puSpAkA vyApAra karanA / 3-zakaTa karma-gAr3I, tA~gA Adi savArI athavA unake sAdhana bnaanaa| 4-bhATa kama-gAr3I. baila. U~Ta svaJcara ityAdipara mAla lAdanA yA inako bhAIpara calAnA /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya - -- 5-sphoTa karma-ATA, dAla. cAvala Adi mIla dvArA taiyAra karavAnA; ku~A. sarovara. miTTI, patthara ityAdi khudavAnA / 6-danta vANijya-hAthIdAna, haDDI, camar3A. morachala, sIpa, motI, kastUrI AdikA vyApAra karanA / 7-lakSavANijya-lAmva. nIla, haratAla mahAgA, sAyana, Adiko banavAnA yA vyApAra karanA / -rasavANijya-mAyana, caravI maoNma. madhu, madirA, ghI, tela, AdikA vyApAra karanA / -kaMzavANijya-dAna. dAsI bala, gAya, ghor3A zrAdikA vyApAra krnaa| -viSavANijya-viSa, zamnAna, ila zrAdi padArthoM kA kraya-vikraya krnaa| 11-yantrapIr3ana kama-ninta, maranoM prAdi padAyoM ko ghAgI meM paranA yA pirvaanaa| 12-nalacchinnakarma-gAya, baila zrAdika kAna, mAMga, paMcha, Adi kATanA yA unako akatA kaganA, dAganA Adi / 13-asatIpopaNa---muA, maMnA, billI, kunA, mugA, mayura Adi jAnavaroko pAlanA yA ranakA vyApAra karanA / 25-davadAna-krodhake vaza yA upaja acchI karane ke liye jaMgala meM Aga lgaanaa|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ * manapya-jIvana kI saphalatA * 15-sarazoSaNa-siMcAIkaliye nadI, nAlAba yA sarobarame jala ikaTThA krnaa| upagena tamAma bhogApabhoga aura kamAdAnoM kA tyAga karAnekA zAstrakAgekA kevala yahI mantavya hai ki una padArthA-vastuoM kA upayoga va una vyApAroM yA dhandhoM ko nahIM karanA cAhiye, jinameM vizeSa hiMmA hotI ho| hiMsA karanA mAno saMsArako bar3hAnA hai| isa kAragA manuSya kA jima prakAra ho sake, usa prakAra alpa-saM-alpa hiMmA karate huye manuSya-jIvanako sAthaka banAnA caahiy| hameM koI mAre. poTe. pele. geMda, pIse, davAve to usameM jaise da meM kaSTa anubhava hotA hai, vaise hI sabhI jIvoM kA hotA hai| pratyeka prAgAkA apane mahaza hI dumare vyaktiyoM ke prANa samajhane caahiye| isIliya zAstra meM kahA gayA hai ki 'Atmavata sarvabhUteSu, yaH pazyani sa paNDitaH / ' arthAta vidvAna vahI hai jo apane samba-duHkha ke samAna dRsagaka sukha-duHmbakA dhyAna rakhatA ho / ___ manuSyako jaba isa bAta kA khyAla ho jAyagA, taba vaha apanehI-Apa apane saba kAma aise karaMgA yA karanA cAhegA ki jisameM dRmarAko takalIpha na ho| aise vicArazIla dayAdrapariNAmI manuSya ko vizeSa puNya-bandha hotA hai aura usake dila meM krodhamAna-mAyA-lobha zrAdi Atma-zatru apanA vAma nahIM karate / vaha jIva jagana hiteSI aura akAraNa jagaDhandhu hotA hai| aise
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya - sarvadayAlu manuSya kA citta eka aisI zAntikA anubhava karatA hai. jo anyatra duSprApya hai| ___ sAdhu loga jahA~ taka ho sakatA hai, nahIM hI bAlate haiN| yadi bolanekI ati AvazyakatA hI prAna par3e to bolata hai, lekina bahuta thor3A / utanA hI, jitanesa ki matalaba hala ho jAyaalpAkSara bahvartha + phira bhI bolane samaya mahapara kapar3A lagA lene haiM / kyoM ? isIliye ki mahakI bhAphame sUkSma jIva usI taraha bhasma ho jAte haiM. jisa taraha ki kimI vizAlakAya ajagara ke sA~sa chor3ane sa-pukAra mArane-muMhakI vipAka bhAphase hama loga bhasma ho jAte haiN| zrAvakakA AThavA~ vana 'anarthadaNDa vana hai| isakI tImaga guNavata bhI kahate hai| isakA artha hai-bematalaba pApakI kriyAeM na karanA / saMmAra meM prAgI prArambha, parigraha, moha, mAyA ityAdime phaisa rahA hai| gRhasthakAlaya ina saba kA mavathA tyAganA bar3A muzakila hai| kAMki manuSya maMmArameM rahatA hai| use apane zarIra. kuTumba zrAzritIkI rakSA va pAlana-pApagameM chaha kAyaka jIvoMkI hiMsA arthAna prArambha karanA anivAya hai to bhI prArambha * sAdhuoMke isa guNakA nAma 'vAggupta' hai| + sAdhuoMke isa guNakA nAma 'bhASAmamiti' hai| * sAdhuoMke isa kapar3e kA nAma 'mu~hapatti hai|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ gvaNDa] * manuSya-jIvanakI saphalatA * 277 jisa kadara kama ho sake, utanA kama karanA cAhiye aura sadA yaha abhilASA rakhanI cAhiye ki vaha kauna sA dina hogA ki maiM sarva prakArakaM prArambha-parigrahase alahadA hu~gA aura sadA hRdayase pazcAnApa karate rahanA cAhiye / isa prakAra jo z2arUrI Arambha arthAta pApa kiyA jAtA hai. vaha arthadaNDa hai| para jA binA kAraNa arthAta jisame kisIkA svArtha to sara nahIM aura phijUlameM prArambha arthAna pApa ho, use 'anarthadaNDa' kahate haiN| yaha anartha daNDa aneka prakAra kA hotA hai. para zAstrakA ne isakA nimna likhita pA~ca * bhAgoMmeM bA~Ta diyA hai| ( 1 ) pApopadeza--hiMsAkArI vacana bolanA, jisameM jIvoMkA vadha emI narakIya batAnA, jimama jIvoM kA mahA anartha ho / ma---zagAva ema bananI hai, jatrA ne balA jAnA hai, viSa se taiyAra kiyA jAtA hai. khaTamala yA macchara isa prakAra mAre jAne haiN| ityAdi bAta AtmahitArthI manuSyakalie sarvathA vajanIya hai| * * pAvasAhemA dAnAra yAjadu:zratAH paJca / mAhaH pramAdacAmana dagaDAnadaga idhraaH||" --svAmI samantabhadrAcArya / arthAt 1-pAdeza, 2-hiMsAdAna, 3-apabhyAna, 4-duHzruti aura 5-pramAdacaryA, ye poca anarthadaNDa anarthadaNDa ke tyAgI mahAtmAoMne banAye haiN|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya (2) hiMsAdAna-astra-zastra yA aura prakArake hathiyAroMkA banAnA, dAna denA jisase jIvoMkA ghAta ho| aisA karanA bhI manuSyakeliye varjanIya hai| (3) apadhyAna-burA dhyAna, bure vicAra karanA / jaise amuka AdamIne mujhe gAliyA~ dI thIM so acchA ho, usakA lar3akA mara jAya, usake gharameM Aga laga jAya, usakA divAlA nikala jAya, use jelakhAnA ho jAya, vaha mukaddamA hAra jAya, usakA mAla-asabAba, makAna bAr3ha meM Daba jAya, ityAdi / aisA vicAranese prANIko kucha milatA to hai nahIM, para vaha azubha karmoMkA bandha usase avazya karatA hai / isa kAraNa aise vicAra va khyAlAta kadApi manameM nahIM Ane dene cAhiye / (4) du:zruti-cittako bigAr3anevAle vicAroMko kharAba karanevAle zAstroMko-upadezoMko pddh'naa-sunnaa| jaisa-gande upanyAsoMkA par3hanA-sunanA yA aise hI bematalabakI bAteM jinameM bharI hoM, aise vyAkhyAnoMkA sunanA-sunAnA / (5) pramAdacA-asAvadhAnIse aise kArya karanA, jisase lAbha to kucha ho nahIM, aura dUsaroMko takalIpha pahu~ce ho| jaise-mArgameM cale jA rahe haiM aura akauzrA Adi vanaspatiko veta mArate jA rahe haiM, jisase ve kaTa-kaTa kara nIce girate jA
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * manaSya-jIvanakI saphalatA* 276 anarthadaNDa bratake aticAra* bhI dhyAnameM rakhane yogya haiN| prAyaH loga unakA dhyAna nahIM rakhate aura bematalaba hI apane mana, vacana aura kAyakI zaktikA durupayoga karate haiN| jisase kucha bhI natIjA nahIM nikalatA / balki kabhI-kabhI to ulTA nukasAna ho jAtA hai / ve aticAra isa bhA~ti haiM: 1-kandarpa-rAgase hAsya-mizrita bhaNDa-azlIla vacana bolnaa| 2-kautkucya-zarIrakI bematalaba hI burI-burI azlIla AkRtiyA~ bnaanaa| ___3-maukhaya-bamatalaba adhika bolanA / eka bAtako anekAneka vAra kahanA / niSprayojana bolanA / 4-atiprasAdhana-binA AvazyakatAke bhoga-upabhogakI sAmagrIko bar3hAte cale jAnA / 5-asamIkSya adhikaraNa-binA prayojana soce mana, vacana kAyakI kriyAe~ krnaa| zrAvakakA navA~ vrata 'sAmAyika' hai| jisako pahilA zikSA vrata bhI kahate haiN| isakA artha hai-manako ekAgra karanA / * "kandarpa kautkucyaM, maukharyamatiprasAdhanaM paJca / asamIkSya cAdhikaraNaM, vyatItayo'narthadaNDakRdvirateH // -svAmI samantabhadrAcArya /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya - - jaba manuSya apane dina-rAtake caubIsa ghaNTe duniyAdArIke kAmoM meM lagAtA hai, to kucha samaya usako zubha vicAra, zubha dhyAna aura Izvara-cintanameM avazya denA cAhiye / jo manuSya apanA thor3A bahuta samaya parabhavakeliye nahIM detA hai, usako anta samayameM bar3A pazcAttApa karanA par3atA hai| ___ isa sAmAyika vratakA mantavya yaha hai ki pratyeka manuSyako kama-se-kama eka aura jyAdA ho to aura bhI acchA hai, sAmAyika karanI cAhiye / eka sAmAyikakA kAla eka muhUrta athavA ar3atAlIsa minaTakA hotA hai| utane samayakeliye sAMsArika sAre kAryoMko chor3a denA par3atA hai| sAmAyika karanevAle vyakti ko usa samayameM zubha vicAra arthAt dharmadhyAna karate rahanA cAhiye yA zAstroM kA paThana-pAThana karate rahanA cAhiye / sAmAyika karanevAle vyaktiko mana, vacana aura kAyase sarva prakAra kI hiMsA, indriyaviSaya, bure vicAra, ha~sI-masakharI, sAvadya kriyA Adi sabhI prakArake sAMsArika kAryakA tyAga karanA par3atA hai| aura vratoMkI bhA~ti sAmAyikake bhI pA~ca atIcAra hote haiM, jo ki tyAgane yogya haiN| saMkSepameM unakA svarUpa yaha hai: 1-manameM ArtadhyAna yA raudradhyAna kA cintana karanA; 2-vacanase sAvadha vacana bolanA; 3-kAyase sAvadha kArya OM "vAkkAyamAnasAnAM, duHpraNidhAnAnyanAdarasmaraNe / sAmAyikasyAtigamAH myAnte paJcamAvena // " -svAmI smntbhdraacaary|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa manuSya-jIvanakI saphalatA * 281 intercitare karanA; 4-sAmAyikako nirAdAra bhAvase karanA aura 5-sAmAyikakA tathA usake samayakA smaraNa na rakhanA / sAmAyikameM kisI bhI sAMsArika kAryakI cintA rakhanI yA kukathA-rAjakathA, *dezakathA, khokathA aura bhaktakathA karanA / sAmAyika karate samaya sAmAyika karanevAleko battIsa doSa aura TAlane cAhiye / ve battIsa doSa-dasa manake, dasa vacanake aura bAraha kAyake, isa taraha hote haiN| zrAvakakA dasavA~ vrata 'dezAvakAzika' hai, jisako dUsarA zikSAbata bhI kahate haiN| isakA artha hai-dezakI maryAdA kara lenaa| isa vrata meM aura chaThe vratameM kevala itanA hI antara hai ki chaThA vrata jIvana paryanta grahaNa kiyA jAtA hai aura yaha vrata eka dinakeliye grahaNa kiyA jAtA hai| OM vrata do prakArase liye jAte haiM--kisI vastu kA tyAga do prakArase kiyA jAtA hai| eka jIvana paryanta aura dUsarA alpakAkhakeliye / yAvajIvana tyAgako zAstrameM 'yama' aura parimitakAlIna tyAgako 'niyama' zabdase kahA gayA hai / yathA: "niyamo yamazca vihito, dvadhA bhogopabhogasaMhAre / niyamaH parimitakAlo, yAvajIvaM yamo priyate // " -svAmI smntbhdraacaary|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya tamAma bAtoMkA asalI mantavya sirpha yahI hai ki jahA~ taka aura jisa prakAra sambhava ho, vahA~ taka icchAoM aura zrAvazyakatAoMko kama kiyA jaay| tamAma umarameM na mAlUma kyA-kyA icchAyeM paidA hoM, isa kAraNa kAfI guMjAiza rakhakara vrata grahaNa kiye jAte haiM-niyama liye jAte haiN| para ina niyamoMko aura bhI saMkucita banAneke khyAlase pratyeka dinakI AvazyakatA aura icchAoMko dekhate huye, pratyeka dina niyama aura liye jAte haiN| jaise Aja maiM asuka kosa taka jAU~gA, amuka-amuka vastuoMkA bhogopabhoga karU~gA / bAnIkA sabakA mere tyAga hai / ityAdi / jo kriyA chaThe vratake anusAra A rahI thI, usase kahIM ghaTakara prANI kriyAkA bhAgI ho, isa kAraNa yaha dasavA~ vrata pratyeka dina subahako grahaNa kiyA jAtA hai aura zAmako yA dUsare dina subahako vicAra kiyA jAtA hai ki jo tyAga yA niyama hamane kiyA thA, usameM koI dUpaNa to nahIM lagA hai| agara bhUla cUkameM koI dRSaNa laga gayA ho to usakeliye prAyazcitta aura pazcAttApa karanA par3atA hai, tAki bhaviSyameM dubArA bhUla na ho| isa vratameM alpakAlIna pratyAkhyAna bhI kiyA jAtA hai| jaise sUraja udayase eka ghaMTe taka yA dAI ghaMTe taka yA dopahara taka yA tIna pahara taka ityAdimeM khAnA khAne aura pAnI pIne ' arthAt kisI kismakI khAne pInekI koI vastu nahIM khAI yA pI /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaDa] * manuSya- -jIvanakI saphalatA # 283 jAtI hai| inako niyamapUrvaka grahaNa kiyA jAtA hai aura niyama pUrvaka pAraNa arthAt khAna-pAna kiyA jAtA hai / agara uparokta pratyAkhyAnoMmeM jAna kara yA bhUlameM koI dUSaNa laga jAtA hai to usakA prAyazcitta aura pazcAttApa kiyA jAtA hai, tAki bhaviSya meM dubArA bhUla na ho / Upara likhe huye vrata - pratyAkhyAna karanekA kevala itanA hI matalaba hai ki manuSyakA indriyoM aura manapara kAbU ho aura tyAga tathA tapasyAkA mahAbarA bddh'e| inake karane se azubha karmoM ke puMjake puMja naSTa ho jAte haiM / W zrAvakakA gyArahavA~ vrata 'proSadhopavAsa' hai, jisako tIsarA zikSAvrata bhI kahate haiN| isakA artha hai proSadha - dvitIyA - paJcamIaSTamI - ekAdazI - caturdazI Adi parvake dinoM meM upavAsa karanA / sAdhupanA to janma paryantakeliye grahaNa kiyA jAtA hai aura proSadha kucha samayakeliye grahaNa kiyA jAtA hai| gRhasthoMke liye sAdhupanA dhAraNa karanA kaThina avazya hai, para dhyAna hara gRhastha athavA zrAvakakA usI ora rahanA cAhiye ki vaha kauna samaya ho ki maiM saMsArase nikala kara sAdhupanA grahaNa karU~ / isa vratake anusAra gRhastha ( zrAvaka yA zrAvikA ) eka dina, do dina, cAra dina yA jyAdA dina, jisameM jaisI zakti ho, usake anusAra proSadha athavA asthAyI sAdhupanA grahaNa karate haiN| yaha vrata kama-se-kama eka dina
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya MARAHMADIRAOMIncommons rAta yAnI caubIsa ghaMTekeliye grahaNa kiyA jA sakatA hai| yaha vrata aThAraha dUSaNoM rahita kiyA jAtA hai| yaha khyAla karake ki kala mujhe proSadha karanA hai| isaliye / Aja maiM khUba khAlU yA nahA lU~ yA amuka kAma kalake bajAya Aja kara lU, ityAdi prakArakI sAvadha kriyA karanese dUSaNa lagatA hai / isa vratameM mana, vacana aura kAyase paTakAyakA arthAt sarva prakArakI hiMsAkA tyAga kiyA jAtA hai / krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kapAyoMkA sarvathA tyAga kiyA jAtA hai| kisI prakArakI khAne, pIne yA lagAnekI koI bhI vastu upayogameM nahIM lAI jA sktii| pramAdarahita dharmadhyAna dhyAnA par3atA hai| isa pratameM dina meM monA yA koI niThallepanakI bAteM karanA niSiddha haiN| snAna, kullA prAdi nahIM kiyA jAtA hai| bichAne va aor3hane ke mAmUlI vana rakkhe jAte haiM, jinako acchI prakAra dekha-bhAla karake istemAlameM lAyA jAtA hai, tAki kisI jIva-jantukI birAdhanA na ho jAya / laghunIta zrAdikeliye bhUmi dekhakara rakkhI jAtI hai| yaha proSadha ekAntasthAna yA proSadhazAlAmeM kiyA jAtA hai| kisI prakArakI sAvadya kriyA karanekA isameM niSedha hai| subaha-zAma pratikramaNa kiyA jAtA hai| isa bAtakA vizeSa dhyAna rakhA jAtA hai ki kisI prakArakI hiMsA na ho aura citta zAnta rahe / isameM tamAma sAMsArika jhaMjhaToMse mukta ho / jAnA par3atA hai|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * manuSya jIvanakI saphalatA # 285 isa prakAra ke proSadhatrata hara gRhasthako kama-se-kama eka mAsameM do - hara mahIne meM hara caturdazIko karanA Avazyaka hai aura jyAdA kiye jAya~ to aura acchA hai / proSadha karaneke pahale zAma ko aura dUsare dina subaha pratikramaNa kiyA jAtA hai| isakedvArA vrata meM agara jAnakArI meM yA ajJAna meM koI-koI dUSaraNa laga gayA ho to usake liye prAyazcitta kiyA jAtA hai, tAki bhaviSya meM dubArA bhUla na ho* / zrAvakakA bArahavA~ vrata, 'atithisaMvibhAga' hai, jisako cauthA zikSAvrata bhI kahate haiM / isakA artha hai-sAdhu-sAdhviyoM ko dAna denA / dAna do prakAra ke hote haiM, eka supAtradAna dUsarA kupAtradAna / supAtradAna vaha hai, jo sAdhu, muni, mahAtmAoM ko diyA jAtA hai| kyoMki isa dAnadvArA aisI AtmAoM kA poSaNa hotA hai, jinhoMne sAMsArika sAre kAryo ko chor3a diyA hai aura jo ki apanI zrAtmonnati ke sAdhane meM lage huye haiN| kupAtradAna vaha hai, jisase una logoMkA poSaNa hotA hai, jo viSayoM aura saMsArI rATAramana * jo zrAvaka yA zrAvikA zrAvakake bAraha vrata yA kama dhAraNa - karate haiM, unakeliye pratidina prAtaHkAla aura sAyaMkAla pratikramaNa karanA z2arUrI hai| isa kriyA kedvArA agara kisI vratameM dUSaNa lagA ho to usake liye pazcAtApa tathA prAyazcita kiyA jAtA hai, tAki bhaviSya maiM dhyAna rahe /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya ne. In meM lage hoN| sAdhu, muni to dAna grahaNa karake Atmonnati va zuma karma karate haiM aura pAkhaMDI dAna grahaNa karake kukarma aura azubha karmoko karate haiN| isa kAraNa jahA~ taka saMbhava ho, vahA~ taka gRhasthako supAtradAna denA cAhiye / isake atirikta vartamAna samayameM bahutase dAna kiye jAte haiN| unameM yaha dekhanA cAhiye ki isase koI anartha to nahIM hotA hai| yadi aisA ho to dAna nahIM denA caahiye| vidyAdAna, abhayadAna, anAthoM va apAhija va bevAoMko dAna denA bhI ucita hai| gRhasthoMko isa bAtakA avazya dhyAna rakhanA cAhiye ki pahile to sAdhukA milanA hI kaThina hai| yadi saubhAgyavaza ve mila jAya to prema va Adarase unheM dAna denA cAhiye / jo vastu unake lenake yogya ho, usako azuddha nahIM karanI cAhiye aura jo vastu unake leneke pratikUla ho, use zuddha kara denI nahIM caahiye| aisA karanese dAna denevAle va lenevAle, donoMko dUSaNa lagatA hai| sadA vinayapUrvaka dAna denA cAhiye / dAna dene meM lAbha-saMkoca pAnese usakA samasta mahattva calA jAtA hai| isaliye yadi dAna denA ho to udAra cittase denA caahiye| gRhastha athavA zrAvaka dharma svarNake samAna hai| jaise kisIko eka tolA, kisIko do tole, kisIko pA~ca tole, kisIko bAraha tole-jisako jitane sonekI AvazyakatA ho, usako utanA sonA kATakara prAsAnIse diyA jA sakatA hai| isI prakAra bhAvaka
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * manaSya-jIvanako saphalatA * 287 ...... . ke bAraha vrata haiM, inameMse jisako jaisI zakti ho, vaha utane hIekase lekara bAraha vrata taka grahaNa kara sakate haiN| ina samasta vratoMkA abhiprAya yaha hai ki icchA, mana va indriyoMkI viSaya-vAsanAe~ kama kI jAya~ / kaSAya (krodha, mAna, mAyA aura lobha ) kI gati maMda kI jAya / sadA bure vicAroM va bhAvoMse dUra rahA jAya aura acche vicAra va bhAvoMkA sadA manana kiyA jAya / aisA karanema manuSyakI AtmA krama-kramase ucca avasthAkI ora arthAt tyAgakI ora agragAmI hotI jAtI hai| ___ basa, yahI manuSya-janmako saphala banAnekA prArambhika sarala aura sIdhA rAstA hai| ___ yadi gRhastha athavA zrAvaka yA zrAvikA bAraha vrata pAlate huye apane manuSya-janmako aura bhI adhika saphala banAnekA vicAra rakhate hoM to unako zrAvakakI pratimAeM dhAraNa karanI cAhiye / ___ jo zrAvaka munipada grahaNa karaneko to asamartha haiM, lekina zrAvaka ke bAraha vrata pAlanese vizeSa parAkrama tathA tyAga karanA cAhate haiM, be eka vizeSa tyAga-mArgako grahaNa karate haiM, jise 'pratimA' kahate haiN| ye pratimAe~ gyAraha prakArakI hotI haiN| jo zrAvaka pratimA dhAraNa 'daMsaNavayasAmAiya-,posahasacittarAibhatte ya / brahmAraMbhapariggAha-, maNumaNamuddimadaMde // "
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 * jela meM merA jainAbhyAsa - tRtIya - karanekA vicAra karate haiM, ve pahile apane ghara-bAra va vyApArakA sArA bhAra apane bar3e putra yA bhrAtA yA jo koI yogya sambandhI ho, usako sauMpa dete haiM aura Apa svayaM ghara chor3akara kisI ekAnta sthAnameM yA proSadhazAlAmeM nivAsa karake pratimAoMkA pAlana karanA prArambha kara dete haiM / pahilI pratimA eka mAsakI, dUsarI do mAsakI, isI prakAra hara pratimAmeM pichalA kAla milAkara ekamahInA bar3hatA calA jAtA hai| arthAt dasavIM meM dasa mahIne aura gyArahavIM meM gyAraha mahIne lagate haiN| isa prakAra gyAraha pratimAoM meM pA~ca varSa chaha mahIne kA samaya lagatA hai / pahilI pratimAse dUsarI pratimAmeM, dUsarIse tIsarI pratimAmeM, isa prakAra uttarottara pratimAtraomeM pUrva-pUrva kI pratimAse niyama, pratyAkhyAna aura tapasyA bar3hatI huI hotI hai / yahA~ taka ki gyArahavIM pratimAmeM karIba-karIba sAdha vRtti ho jAtI hai / bAla lauMca karanA; bhikSAse sUjhatA prahAra lenA pRthvIpara zayana karanA; alpa vara rakhanA; iMsa, mazaka. zIta, uSNa zrAdi parIpaheM sahana karanA Adi bAteM yahIMpara ho jAtI hai / isa prakArakI kriyA karake prANI bahuta hada taka apane manuSyajanmako saphala banA sakatA hai| arthAt-(1) darzana, (2) vrata, (3) sAmAyika, (7) proSadha, (5) sacittatyAga, (6) rAtribhuktiyAga, (7) brahmacarya, (8) bhArambhatthAga, (1) parigrahatyAga, (10) anumatityAga aura (11) udiSTatyAga, ye zrAvakakI gyAraha pratimAe~ hai|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * manuSya jIvanakI saphalatA * yadi manuSya ke bhAva - vicAra isase bhI Upara bar3hane ke hoM ' arthAt manuSya janmako pUrNatayA saphala banAneke hoM to usako munivRtti grahaNa karanI cAhiye / munivRttikA svarUpa nimna prakAra hai: 286 munivRtti dhAraNa karanA to sarala hai, para usakA pAlanA mahA kaThina hai| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki sAdhuvRtti meM jItejI maranA hai / para jinhoMne isake uddezya ko samajha liyA hai, unake liye koI muzkila cIja nahIM hai| munivRtti kevala vahI strI yA puruSa dhAraNa kara sakate haiM, jinakA hara prakArase sAMsArika sukha, ArAma, vaibhava va padArthoMse - dhana dhAnya. strI putra, bandhu, mitra, bhUmi, mAna, apamAna, prema, moha, kaSTa, krodha, lobha, yahA~ taka ki jIvana-mRtyu se bhI rAga-dveSa haTa gayA ho / muniko nimnalikhita vrata dhAraNa karane par3ate haiM, jinako use jIvana paryanta dhairya va puruSArtha aura zAnti bhAvase nivAhane par3ate haiN| 1- kisI prakArakI hiMsA mana, vacana aura kAyase kare nahIM, karAve nahIM aura karanevAleko bhalA samajhe bhI nahIM / ------ 2- kisI prakArakI asatya bhASA mana, vacana aura kAyase bole nahIM, bulavAve nahIM aura bolanevAleko bhalA jAne bhI nahIM / 3 - kisI prakArakA zradattAdAna arthAt bag2aira dI huI vastu, mana, vacana aura kAyase le nahIM, livAve nahIM aura lenevAleko bhalA jAne bhI nahIM /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya 4 - kisI prakArakA maithuna arthAt viSaya-bhoga mana, vacana aura kAyase seve nahIM, sivAve nahIM aura sonevAleko bhalA jAne bho nahIM / 5 - parigraha arthAt dhana, dhAnya, bhUmi Adi mana, vacana aura kAyase rakhe nahIM rakhAve nahIM aura rakhanevAleko bhalA jAne bhI nahIM / 260 uparokta pA~ca mahAvratoMke atirikta aura bhI bahuta se niyamoM ko muni pAlana karate haiM / yathA: - 1 - naMge paira aura naMge sira rahate haiN| sadA paidala calate haiM / kisI bhI prakArako savArI, jaise:- moTara, rela, ghor3A, bailagAr3I Adipara nahIM car3hate haiM / 2 - caturmAsa meM avazya eka-sthAnapara cAra mAsake liye nivAsa karate haiM, varanA sadA bhramaNa kiyA karate haiN| adhika-seadhika eka sthAnameM eka mAsase adhika nahIM Thaharate haiN| isake atirikta jahA~ eka caturmAsa kara lete haiM, vahA~ ve tIna varSa taka caturmAsa nahIM karate haiN| 3 - mAmUlI zveta vastra rakhate haiM / koI silA huA kapar3A nahIM pahanate haiM / mAmUlI sUtra va dharmagrantha aura mAmUlI kASThake bhojana va jalakeliye pAtra rakhate haiN| ve utanA hI sAmAna rakhate haiM, jise ve svayaM lekara cala skeN| ve kisI jAnavara yA AdamIpara apanA sAmAna lAdakara nahIM calate haiN|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ * manuSya-jIvanakI saphalatA * 261 - 4-ve hajAmata nahIM banavAte / eka varSa meM do bAra apane sara va DAr3hIke bAloMkA lauMca kara lete haiM arthAt hAthase ukhAr3a lete haiN| __5-unakI vidhipUrvaka jo bhojana va jala mila jAtA hai, use hI grahaNa karate haiN| ve koI sAga-bhAjI yA phala nahIM khAte haiM aura na kacA jala-kuye, nadI va tAlAbakA pAnI pIte haiN| ve acitta AhAra va acitta jala-garama pAnI lete haiN| yadi unake nimitta. khAnA banAyA jAya yA jala garama kiyA jAya to ve use nahIM grahaNa karate haiN| ve use azuddha samajhate haiN| sirpha dina meM hI khAte va pIte haiN| rAtrimeM koI vastu grahaNa nahIM karate haiN| 6-sadA nIce dekhakara calate haiM aura sthAnako prAgese bhAr3akara baiThate haiN| tAki koI calatA-phiratA jIva mara na jAya / rAtrimeM dIpaka nahIM jalAte haiN| kisI prakArakI zobhA vagairA nahIM karate haiN| kisIke ghara nahIM baiThate haiN| kisI prakArakA melAtamAzA nahIM dekhate haiN| kisI gRhasthase apanI sevA nahIM karAte haiN| kisI prakArakA nazA, tambAka, pAna-supArI Adi nahIM khAte-pIte haiM / svayaM jAkara bhojana va jala lAte haiN| -bAIsa prakArake parISaha* arthAt takalIkoMko prasannatA va zAntipUrvaka sahana karate haiM / jaise-yadi niyamapUrvaka bhojana yA * "putpipAsAzItoSNadaMzamazakanAramyAratibIca niSadhAzayyAkozavadhavAjAlAbharogatRNasparzamajasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni / " -umaasvaati|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya jala na mile to prasannacitase nirjala aura nirAhAra raha jAte haiN| garmImeM paMkhA nahIM karate haiN| ThaMDa meM A~case nahIM tApate haiM yA maryAdA ke bAhara vana, jaise-saura yA kambala nahIM rakhate haiN| DaMsamaccharakI parISaha sahana karate haiN| yadi Thaharanako sthAna nahIM milatA hai to vRkSake nIce Thahara jAte haiN| yadi koI burA-bhalA yA gAlI Adi de yA koI duSTa jana vAra bhI kare to zAntipUrvaka sahana kara lete haiM / isa prakAra nAnA prakArakaM parISaha ve sahana karate haiN| 8-bayAlIsa doSa TAlake AhAra grahaNa karate haiM / jaiseamipara koI vastu hogI to use nahIM grahaNa kreNge| kaI pAnI, yA sabjIse sparza hogA to nahIM grahaNa kreNge| yadi strI paJca ko dRdha pilA rahI ho to usase zrAhAra nahIM leNge| yadi koI vastu kivAr3oMke andara yA tAle meM rakkhI ho to use nahIM leNge| dInatAse dAna nahIM maaNgeNge| isI prakAra bahutase aneka doSa TAlakara pAhAra grahaNa karate haiN| ___ -jaisI jisa munikI zakti ho. usake anusAra tapasyA. niyama, avigraha, AtApanA Adi karate haiN| koI eka dina, koI do dina, yahA~ taka ki sAta dina, pandraha dina, mahInA, do mahInA, cAra mahIne takakI tapasyA karate haiN| taraha-taraha ke niyama va avigraha karate haiM aura sUryako garmI aura rAtrikI ThaMDako sahana karane kI tapasyA karate haiM / koI-koI kevala chAchapara hI rahate haiN| isa prakAra nAnA prakArakI tapasyA va tyAga karate haiN|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ kha) * manuSya-jIvanakI saphalatA - 263 10-rAga-dveSa nahIM karate / krodha, mAna, mAyA aura loma nahIM karate / nindA nahIM krte| rati-arati nahIM karate / mithyA darzana zalya nahIM rkhte| anurAga nahIM karate / prANI mAtrako apanI zrAtmAke tulya samajhate haiN| sadA zAnti bhAva rakhate haiN| 11-yadi jAnakArImeM yA ajJAnatAse koI doSa laga jAtA hai to guru mahArAjakI sevA meM tatkAla nivedana karate haiM aura jo ve prAyazcitta dete haiM, use saharSa svIkAra karate haiN| jJAnakA kAphI abhyAsa karate haiN| jJAnAcAra, darzanAcAra. cAritrAcAra, tapAcAra, vIryAcArameM sadA pravRtta rahate haiN| sadA vairAgya sahita rahate haiN| apanI AtmA aura dUsaroM kI AtmAkA bhI kalyANa karate haiN| sadA bAta dhyAna aura gaidra dhyAnakA tyAga karate haiM aura madA dharma dhyAna rakhate haiN| 12-sAdhuko dinacayyAM isa bhA~ti hai: muni rAtrikA eka pahara jaba bAkI rahe taba uTe aura usa samaya svAdhyAya yA rAtrikA pratikramaNa kare, isake bAda dinake pahile paharameM pratilekhanA tathA svAdhyAya kare, dinake dUsare paharameM eka pahara taka dhyAna kare, tIsare paharameM madhukarI vRttise bhikSA-AhAra Adi kare, cauthe paharameM par3he tathA pratilekhana kare aura sAyaMkAlameM dinakA Avazyaka pratikramaNa kare, rAtrike pahale paharameM svAdhyAya kare aura dUsarA pahara nirmala dhyAnameM bitAye, isa prakAra madhya rAtri bIta jAnepara eka pahara nidrA le|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 jelameM merA jainAbhyAsa. vRtIya 13-muni mahAtmA puruSa sadA mana, vacana aura kAyako zubha kAryoM meM pravAte rahate haiM; sadA apanI AtmAkI AlocanA, nindA karate rahate haiM; jaba anta samaya AyA huA jAnate haiM, taba 'saMthArA' grahaNa karate haiM arthAt prAhAra-pAnIkA tyAga kara zarIra kI mamatA chor3a dete haiM aura apane pApoMkI nindA-AlocanA karate haiN| caurAsI lAkha jIvayonise kSamA-prArthanA karake dharma dhyAna dhyAte huye samAdhi bhAvase deha tyAga karate haiN| muniyoM meM jo muni utkRSTa jJAna, dhyAna, tapa Adi karate haiM, unheM 'upAdhyAya padavI' dI jAtI hai| ye upAdhyAyajI samasta zAsroMke upAGgoMke jAnakAra hote haiN| apanI amRta vANIse upadeza dekara bhavya jIvoMko pratibodha karate haiM aura unheM tArate haiN| ve jJAnake bhaMDAra, dayAke sAgara aura bhavya jIvoM ko jJAnarUpI netrake dAtAra hote haiN| ___jo upAdhyAyajI aura bhI adhika apane manuSya-janmako saphala banAnA cAhate haiM. ve vizeSa puruSArtha aura parAkrama phor3ate haiM aura 'prAcArya pada' ko prApta karate haiN| prAcAryajI jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapamAcAra aura vIryAcAra Apa pAlate haiM aura dUsaroMko palavAnekA prayatna karate haiN| ve chattIsa guNoM aura pATha saMpadAoMse yukta hote haiN| muni, upAdhyAya aura prAcArya jo ki utkRSTa katavyapAlanameM saMlama hai arthAt tIvra, tapasyA, jJAna aura dhyAna karate
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ baeDa * manuSya-jIvanakI saphalatA * 265 haiM, ve cAra ghanaghAtI karma arthAt jJAnavaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura mohanIya karmako kSaya karake kevalajJAnIke padako prApta karate haiM / jisakA matalaba yaha hai ki ve samasta saMsArakI ghaTanAoM va samasta jIva mAtrakI antargata va bhAvanAoMko pUrNa rItise dekhate va jAnate haiM / anta samayameM Ayu, nAma, gotra aura antarAya karmako bhI kSaya karake arthAta sarva prakArake karmoMse mukta hokara aura caurAsI jIvayoniko chor3akara nirvANa padako prApta karate haiM aura sadAkeliye apanI AtmAko AvAgamanake cakkarase rahita karate haiN| isa prakAra ve manuSya-janma pAnakA jo utkRSTa-seutkRSTa uddezya hai, vaha prApta karate haiM arthAt siddha gatiko prApta karate haiN|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAnakA svarUpa lAnakA sambandha citta arthAt manase hai| arthAt - mana, vacana aura kAyakI hAnikAraka azubha pravRttiyoMko rokakara sukha denevAlI zubha pravRttiyoM meM sthira rahanA, kapAyakaM vegako dabAnA aura indriyoMkA nigraha karanA, 'dhyAna' kahalAtA hai | aura emI avasthAmeM pravRttanevAlA prANI 'dhyAnamtha, dhyAnasthita yA dhyAnamagna' kahalAtA hai / saMkSipta zabdoMmeMapane lakSyapara cittako ekAgra karanA dhyAna kahalAtA hai| dhyAnake sAmAnya rInisa ( 1 ) zubha aura ( 2 ) azubha. isa taraha do aura vizeSa rItine ( 1 ) pAta ( ) raudra (3) dharma aura ( 4 ) zula, isa taraha cAra vibhAga-bheda zAmra meM kiye gaye haiN| ina cAma pahile do azubha aura pichale do zubha hai| paudagalika dRSTikI mugyatAke kiMvA prAtma-vismRti ke samaya jo dhyAna hotA hai, vaha azubha aura paudgalika dRSTikI gINatA va prAtmAnusandhAna dazAma jo dhyAna hotA hai, vaha zubha hai| azubha yAna saMsArakA kAraNa aura zubha dhyAna mokSakA kAraNa hai| prAtta dhyAna zubha aura azubha karmoM ke udayame iSTa (abhilaSitaka) yoga (milana) se aura aniSTa ( animalapina ) ke viyoga * "ekAgracintAnirodho dhyaanm"| -umAsvAti /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dhyAnakA svarUpa * 267 (viccheda ) se tathA aniSTake saMyoga aura iTake viyogase manameM jo saMkalpa-vikalpa paidA hote haiM-uthala-puthala utpanna hotI hai, use 'zrArtadhyAna' kahate haiN| isake cAra bheda haiM: 1-aniSTasaMyoga, 2-iSTasaMyoga, 3-rogodaya aura 4bhogecchaa| 1-aniSTasaMyoga-jina prANiyoM tathA vastuoMse, jaisemarpa, siMha, cora. mRtyu Adise apanA tathA apane hitaSiyoMkA burA tathA nukamAna honekI sambhAvanA hotI hai. unake zIghra nAza ho jAnemeM jo cintana tathA icchA hotI hai, use 'aniSTasaMyoga AnadhyAna kahate haiN| __ -iTasaMyoga-mohanIya kamake udaya se sukhakArI vastuoM saM, jaise-sundara mrI, dhana. kuTumbakI vRddhi, bAga-bagIce, savArI, naukara-cAkara zrAdise devatAka samAna mumbAkI icchAkA karanA athavA jo bhoga aura upabhoga mile ho, unakI raharahakara sarAhanA va yAda karanA, ityAdi prakAra ke saMkalpa vikalpoMko 'iSTasaMyoga prAttadhyAna' kahate haiN| * kisI-kisI jagaha 'iSTasaMyoga' nAmaka prAdhyAnakI jagaha 'iSTa viyoga' nAmakA prAdhyAna bhI mAnA gayA hai| usakA artha yaha kiyA gayA hai ki jo padArtha apaneko priya mAlUma dene haiM, unake viyoga ho jAnepara manuSya ke jo klezita pariNAma hote haiM, jaise-putrake viyogameM, dhanake nAzameM, apayaza hone AdimeM, use 'iSTaviyoga mArta yAna' kahate haiN|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa *# [tRtIya 3 - rogodaya - saMsAra meM samasta prANI Arogya-sukhakI icchA rakhate haiM / para azubha vedanIya karmodayake kAraNa jIvako nAnA prakAra ke rogAdi khar3e ho jAte haiN| unake kAraNa hAya-hAya duHkha va santApa karanA aura unake ArAmakeliye aneka aupadhopacAra karane meM tanmagna honA, rogakI vRddhise zokAtura aura hAnise harSita honA, ityAdi prakAra ke khyAlAtako 'rogodaya AtaM dhyAna' kahate haiM / 268 4 - bhogecchA - pA~coM indriyoMke viSaya -saMvanakI tIvra icchA kA honA / jaise- zraoNkhoMse sundara-sundara striyoM ko dekhane kI icchA rakhanA: nAkase bar3hiyA-bar3hiyA phUla aura itara sa~ghane kI khvAhiza rakhanA; kAnase acche-acche gAne sunane kI abhilASA rakhanA; sundara aura susvAdu bhojana karane kI icchA rakhanA; dUsaroMkI sukha va Ananda bhogate dekhakara kur3hanA, spardhA karanA, ityAdi prakAra ke vicAroMko bhogecchA zratidhyAna' kahate haiM / dhyAna dhyAnevAle prANImeM prAyaH cAra lakSaNa pAye jAte haiM / yathA - 1. - Akrandana - rudana karanA / 2-ciname zoka karanA / 3-A~khoMse zrama garanA aura 4- vilApa karanA / agara bhavya manuSya aniSTakA saMyoga, iSTakA viyoga, rogAdi duHkhoM kI prApti aura bhogAdi sukhoMkI aprAmi nahIM cAhate haiM to unako ArtadhyAna kadApi nahIM dhyAnA cAhiye / unako ' sadA dharmadhyAna arthAt acche va zubha vicAroMkA dhyAna karate
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekhaDa] * dhyAnakA svarUpa * 261 - rahanA caahiye| jaise-hamako vyartha zoka-santApa nahIM karanA cAhiye, agara koI roga yA takalIpha ho jAya to zAnti pUrvaka usako sahate hue usake vinAzakA upAya karanA cAhiye, agara jIvanameM Ananda aura sukhaprada vastuoMkI prAti nahIM huI hai to usakeliye zAnti pUrvaka upAya karanA cAhiye aura taba bhI yadi ve nahIM prApta hoM to apane pUrva-janmakA azubha kA~kA udaya samajhanA cAhiye / isa taraha manuSyako sadA zubha vicAra rakhane cAhiye / yadi ajJAnavaza bure vicAra zrAveM bhI to turanta unheM dUra kara denA cAhiye / chaTa guNasthAna taka isa prAdhyAnakA honA saMbhava hai| rodradhyAna jaise madirApAna karanese manuSyakI buddhi khagaba ho jAtI hai aura vaha bure karmA meM Ananda mAnatA hai| usI prakAra yaha jIva anAdikAlase kama-rUpI madirAke nazemeM matavAlA ho rahA hai, jisake prabhAvase isake antaHkaraNameM bure-bure vicAra paidA hote haiM, jinheM jJAniyoMne "raudradhyAna" kahA hai| rodradhyAnake cAra bheda haiN| yathA 1-hiMsAnubandha, 2-mRSAnubandha, 3-taskarAnubandha aura 4-viSayasaMrakSaNAnubandha / 1-hiMsAnubandha-jisa prANIkA citta sadA chedana, bhedana, tAr3ana, bandhana bA~dhanA, damana karanA. prahAra karanA Adi karmoM meM
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 * jelameM merA jainAbhyAsa [tRtIya anurAga mAnatA hai athavA jisako dayA kadApi nahIM AtI hai, vaha sadA "hiMsAnubandha raudradhyAna" dhyAtA rahatA hai / isa dhyAnako dhyAnevAlA nimnalikhita kArya karatA rahatA hai:___jIvoMkI zikAra karate huye, kalla karate huye, duHkhase civAra mArate huye yA kisIko marate huye dekhakara Ananda mAnatA hai aura kahatA hai ki bahuta acchA huaa| usako to yaha daNDa yA takalIpha milanI hI cAhiye thii| yaha kyA acchI zikAra hai ! marpa, bicchU Adi hinsaka jIvoMkA mAranA ati uttama hai| naramedha, azvamedha zrAdi yajJa karanese mvarga milatA hai / vaha hiMsA dvArA banI huI vastuoM kA upayoga karatA hai / jaise-camar3eke jUte, haDDIkI cIjeM, paMkhoMkI vastuyeM, rezamake kIr3oM dvArA banA huA rezama ityAdi vastuoMkA upayoga karatA hai yA karAtA hai yA karaneko bhalA mAnatA hai| yaha jIva 'hiMmAnubandha raudradhyAna'kA bandhana karatA hai| 2-mRSAnubandha-jo prANI sadA dRmaroMko dhokhA dene va ThaganakA vicAra kiyA karatA hai aura amatya karmo meM Ananda mAnatA hai, vaha 'mRpAnubandha gadadhyAna' dhyAyA karatA hai| isa dhyAnake dhyAnevAlA vyakti nimnalikhita prazubha kArya kiyA karatA hai:-vRddha, gaMgI yA nikamme varakA acchI kanyAke mAtha vivAha karAtA hai: gAya, ghor3A, baila Adi pazuoMko acchA kaha kara bikavAtA hai; nakalI mAlako asalI kaha kara aura jhUThe
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] 301 mAlako saccA kaha kara becatA hai; koI dharohara rakha jAya to use hajama kara jAtA hai; vyApAra meM dhokhA detA hai yA jhUTha bolatA hai; acche meM kharAba athavA nayemeM purAnA mAla milA kara use asalI aura nayA mAla kaha kara becatA hai apane svArthase jhUThA pantha calAtA hai; brahmacArI kahA kara vyabhicAra karatA hai; andhe lUle, la~gar3oM, apAGgoMkI ha~sI ur3AtA hai / ityAdi / * dhyAnakA svarUpa # 3- taskarAnubandha - jo prANI sadA corI karanekA vicAra kiyA karatA hai aura apane bhAI coroMko naI-naI nAnA prakArakI corI karane athavA Thagane kI tarakIbeM socA tathA batAyA karatA hai. aura prazaMsA kiyA karatA hai, vaha 'taskarAnubandha raudradhyAna' dhyAyA karatA hai / isa dhyAnakA dhyAnevAlA vyakti nimna likhita azubha vicAra kiyA karatA hai: - kisa taraha amuka dhanIke ghara meM corI karU~ athavA DA~kA garU~, kisa taraha tAle athavA lohekI majabUta tijUriyoMko tor3a DAlU sAhUkAra banakara jhUThI DaMDI banAU~ yA aura kisI taraha se sAhUkAroMkA rupayA mArU~ jo isa prakAra socA-vicArA karatA hai athavA coroMkA mAla kharIdatA hai, jabaradastI kamajoroM kI milkiyatapara apanI mAlakIyata jamAtA hai, vaha 'taskarAnubandha raudradhyAna' dhyAyA karatA hai| 4 - viSaya saMrakSaNAnubandha - jo prANI sadA isI bAta meM dattacitta rahatA hai ki kisa prakAra maiM apane dhana, jana, sampatti yA
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya aizvaryakI vRddhi karU~, jisase merI viSayakAmanA pUrNa ho sake aura jo sadA kalpita tarakIbeM socA karatA hai, vaha viSaya saMrakSaNAnubandha raudradhyAna' dhyAyA karatA hai / ___ isa dhyAnake dhyAnevAlA nimnalikhita azubha karmoko kiyA karatA hai / agara vaha rAjA hai to sadA yaha vicArA karatA hai ki kina tarakIboMse maiM apane rAjyakI vRddhi aura zatruoMse rakSA kara sakatA hU~, isa kAraNa vaha sadA nAnA prakAra ke bure va ghAtaka vicAra manameM lAyA karatA hai aura taraha-taraha kI tarakIbeM ( 126 ) racA karatA hai| ityaadi| agara vaha dhanI hai to madA vicArA karatA hai ki kina-kina tarakIboMse maiM apane dhanakI vRddhi kara sakatA hU~ aura kisa prakAra cora, DAkuoM aura badamAzAsa apanI sampattikI rakSA kara sakatA huuN| ityaadi| kucha prANI apane zarIrako puSTa karane ke vicArase akhAdyavastuoMkA sevana karate haiM aura bura-bure vicAra citta meM lAyA karate haiN| ityAdi / jo prANI madA apane saMrakSaNa karane aura anyako paritApa pahu~cAne kI kriyA athavA vicAra kiyA karate haiM, ve sadA 'viSayasaMrakSaNAnubandha' dhyAnako dhyAyA karate haiN| gaidradhyAna dhyAnavAle prANI prAyaH cAra lakSaNa pAye jAte haiM- ' 1-hiMsaka kArya karanA tathA unakA anumodana karanA. 2-mUThe karma karanA tathA unakA anumodana karanA, 3-corIkA karma karanA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * dhyAnakA svarUpa * 303 tathA unakA anumodana karanA aura 4-apane dhana aura sukhoMkI * rakSAmeM dattacitta rahanA aura unakA anumodana karanA / agara prANI hiMsAnubandha, mRpAnubandha, taskarAnubandha aura viSayasaMrakSaNAnubandha vicAgaMse bacanA cAhate haiM arthAta sukha aura zAnti cAhate haiM to unako gaidradhyAna kadApi nahIM dhyAnA cAhiye aura sadA dhamadhyAna arthAta acche va zubha vicAroMkA dhyAna karate rahanA cAhiye / jaise jahA~ taka mumakina ho vahA~ taka kisI prakAra ke calata-phirane tathA anya adRzya jIvoMkI hiMmA nahIM karanI cAhiye / yadi koI prANI hiMsA karatA ho to use samajhA bujhAkara rokanA caahiye| kabhI jhaTa nahIM bolanA cAhiye / sadA sacAI aura imAnadArI ke sAtha vyApAra yA anya kArya karane cAhiye / kisI prakArakI corI nahIM karanI cAhiye / athavA vizvAsaghAta nahIM karanA cAhiye / sadA dhana, strI, putra, aizvayaka rakSaNameM datta cina nahIM honA cAhiye arthAta jitanI rakSAkI AvazyakatA hai, utanA hI karate rahanA caahiye| isake atirikta hiMsA, bhUTha, corI aura saMrakSaNa sambandhI vicAra taka manameM nahIM lAne cAhiye aura yadi ajJAnavaza upayukta bure vicAra bhAbhI jaoNya to turanta unako dUra kara denA cAhiye / spaSTIkaraNa ye bAta aura raudra dhyAna pApoMse bhare huye haiN| ye donoM dhyAna binA abhyAsake-pUrva karmAke udayase-svabhAvase hI utpanna
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya hote haiM aura jahA~ taka koMkI prabalatA rahatI hai, vahA~ taka nirantara hRdayameM becainI kiyA karate haiN| jina AtmAoMne ucca sthAnakI apekSAse saMyama grahaNa kara liyA hai athavA jJAnI, dhyAnI, tapasvI, muni AdikA bheSa dhAraNa kara liyA hai. unako to ye donoM nikRSTa aura bure dhyAna bAtakI bAtameM arthAta eka kSaNa meM narakagAmI banA dete haiN| ___ ye donoM dhyAna mokSamArgameM mukhya bAdhaka haiN| isa kAragaNa jo bhavya prANI apane saMsAra ko kama karanA cAhate haiM, unako ina donoM dhyAnoMko apane citta meM kadApi sthAna nahIM denA cAhiye arthAta apane mana ko indriya, viSaya, kapAya, pramAda Adi azubha karmokI ora kadApi nahIM jAne denA cAhiye / madA zubha bhAva athavA zukla aura dharma dhyAna dhyAne rahanA cAhiye / jinakA varNana agale pRSToMmeM kiyA jAtA hai| paMcama gugAmthAnaka taka hI ina dhyAnoMke rahane kI saMbhAvanA hai| zubha dhyAna zubha dhyAna do prakAra ke hote haiN| eka dhamadhyAna damaga zukla dhyAna / zubha dhyAnakI saphalatAke vAste jJAnakA honA atyanta Avazyaka hai| dharmadhyAna aura zukladhyAna sambandhI bAteM, jo donoM dhyAnoM meM eka sI hai, pahile hama unakA hI yahA~ varNana karate haiM aura bAdameM dharmadhyAna aura zukladhyAnakA alaga-alaga varNana kreNge|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * dhyAnakA svarUpa 305 dhyAnakA citta arthAt manase mukhya sambandha hai / cittake jJAniyoMne ATha doSa batAye haiM, jo nimna prakAra haiN| bhavya prANiyoM ko inase apane cittako bacAnA atyanta Avazyaka hai / 1-dhArmika anuSTAnameM glAnikA utpanna honaa| 2-dhArmika kriyA karate hue cittameM udvegakA banA rhnaa| 3-cittameM bhrAnti rahanA arthAt eka kAryake badale dUsarA kArya karane lgnaa| 4-manakA sthira na rahanA arthAt caMcalatA banI rahanA / 5-cAlU kAmako chor3a kara dUsare kAmoM meM laganA / 6-sAMsArika kAryo meM aise lIna ho jAnA ki jisase AgepIchekI sudha-budha na rhe| -vartamAnameM karane yogya kAryako chor3a kara kAlAntarameM karane yogya kAyako krnaa| 8-prArambha kiye huye kAryako chor3a denaa| azubha dhyAnameM to cittakI pravRtti binA prayatna-svAbhAvika rItise hotI hai kyoMki usakA AtmAke sAtha anAdikAlase sambandha hai / parantu zubha dhyAnameM pravRtti honA bahuta muzkila hai| zubha dhyAnameM praveza karanekeliye prathama samyaktvakI AvazyakatA hai| dharmadhyAnako gRhastha athavA muni donoM dhyA sakate haiM, para zukladhyAnako kevala muni hI dhyA sakate haiN|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya prazna uThatA hai ki dhyAna karanekI AvazyakatA kyA hai ? uttara nimnaprakAra hai:-sampUrNa karmoM kA sarvathA kSaya honA arthAt karmabandhanase bilakula chUTa jAnA hI mokSa hai| yaha mokSa prAtmAkA bhAna hue binA prApta nahIM ho sktaa| cittakI samatA binA zrAtma-jJAna honA durlabha hai| tathA cittakI samatA bhI citta-vikSapAdi malInatAko dUra karanevAle zubha dhyAnake binA utpanna nahIM ho sktii| isaliye zubhagati athavA mokSakI prApikeliye gRhastha aura muniyoMko dharmadhyAna aura muniko zukladhyAna dhyAnA caahiye| dhyAnameM manakI sthiratA rakhane ke liye sthAna, dravya, kAla aura bhAvakI zuddhikI atyanta AvazyakatA hai| 1. sthAna-bagIcA, parvatakI guphA, samudra tathA nadI-naTa, vRkSoMke kuJja, gA~va yA nagarakA ekAnta sthAna, jahA~ strI. napuMsaka, pazu AdikA AnA-jAnA na ho aura koI krimmakA kolAhala na hotA ho| isa prakArake ekAnta sthAna dhyAna kI middhikeliye uttama hote haiN| 2. dravya-jahA~ gAnA-bajAnA, strI Adika citra, mAMsa, madirA ityAdi dravya ho; vahA~ citta kA sthira honA kaThina hai / dhyAna kASTha ke paTTapara, pattharakI zilApara yA UnI yA zuddha mUnI vanake pAsana para karanA cAhiye / dhyAna karanevAle vyaktiko halakA bhojana karanA cAhiye / dhyAnakI siddhi kaliya pUrva athavA uttara dizAkI aura muMha karake dhyAna karanA zreSTha hai|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaNDa ] 307 3. kAla - dina aura rAtrikA dUsarA pahara aura rAtrikA cauthA pahara dhyAna karaneke vAste ati uttama batAye gaye haiM / * dhyAnakA svarUpa * 4. bhAva- maitrIbhAva, pramodabhAva, karuNabhAva aura madhyasthabhAva, ina cAroM hI bhAvoMke honese zubha dhyAna ThIka taraha se dhyAyA jAtA hai| ina cAra bhAvanAoMko vicArate huye jIva rAga, dveSa, viSaya, kapAya, moha Adi zatruoM kA nAza karane meM samartha hotA hai / dharmadhyAna dharmadhyAna - yaha dhyAna azubha karmoMkA nAza karatA hai tathA kiMcita zubha karmakA bhI nAza karatA hai aura nirjarA aura puNya prakRtiyoMkA upArjana karatA hai| dharmadhyAnake cAra bheda kahe haiM: 1 - AjJAvicaya. 2 - apAyavicaya, 3 - vipAkavicaya aura 4 -- saMsthAnavicaya / 1 -- AtmAkA uddhAra karane ke liye bhagavAna kI jo AjJAe~ haiM, unakA AdarapUrvaka cintana karaneseM, unapara manako ekAma karane se "AjJAvicaya" nAmaka dharmadhyAnakA prathama bheda siddha hotA hai| 2- jaba rAga, dvepa aura kapAya, ina doSoMse honevAlI hAniyoM para vicAra kiyA jAtA hai, tathA rAga-dveSAdi doSoMkI zuddhikeliye vicAra kiyA jAtA hai tathA cittako ekAgra kiyA jAtA hai, taba "apAyavicaya" nAmaka dharmadhyAnakA dvitIya bheda siddha hotA hai /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya 3 - saMsAra meM saMpatti yA vipatti, saMyoga yA viyoga se jo kucha sukha-duHkha utpanna hote haiM, ve saba pUrva janma meM upArjana kiye gaye puNya-pApake phala haiN| jisa samaya aisA vicAra kiyA jAtA hai arthAt unapara cittako ekAgra kiyA jAtA hai, taba "vipAka vicaya" nAmaka dharmadhyAnakA tRtIya bheda siddha hotA hai / 4 - jaba mRlase zikhara paryanta lokake zrAkArapara, usameM jIvakI gati zragatipara tathA janma-maraNapara sthira aura zuddha manase vicAra kiyA jAtA hai, taba "saMsthAnavicaya" nAmaka dharma dhyAnakA caturtha bheda siddha hotA hai| dharmadhyAnake Alambana dharmadhyAna rUpa parvatapara car3hanekeliye zAstroM meM cAra Alambana batAye haiN| AdhyAtmika aura tAvika zAstroM kA par3hanA, guru dise pUcha kara zaMkAkA samAdhAna karanA, manana karane yogya viSayoMpara tarka-vitarka karanA tathA abhyasta tatvAMkA kathana karanA / ye cAra Alambana dhyAna karanevAle prANiyoMko grahaNa karane cAhiye / dharmadhyAnakI vizuddhikeliye bhAvanAe~ dhyAnakI vizuddhikeliye 1 - anitya, 2- azaraNa, 3saMsAra aura 4 -ekatva, ina cAra bhAvanAoMkA nitya bAra bAra cintana karate rahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa ruci utpanna na ho jAya /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * dhyAnakA svarUpa * 306 1 - anitya bhAvanA - dravyArthika nayase, avinAzI svabhAva kA dhAraka jo AtmA dravya hai usase bhinna rAgAdi vibhAva rUpa karma haiN| unake svabhAvase grahaNa kiye huye strI putrAdi sacetana, 'suvarNAdi acetana dravya aura ina donoMse mile hue mizra dravyAdi jo vastue~ haiM, ve saba anitya aura avinAzI haiN| aisI bhAvanA jisa prANI ke hRdaya meM rahatI hai. usakA tamAma paudgalika padArthoMpara se mamatva haTa jAtA hai| jaise vamana kiye huye dUdhapara se mamatvakA abhAva ho jAtA hai / vaha AtmA hamezA akSaya. ananta sukhakA sthAna jo mokSa hai, use pAtA hai| - azaraNa bhAvanA - isa saMsAra meM azubha karma ke udaya honepara koI sahAyatA nahIM kara sakatA hai| jisa prakAra hiraNoM ke jhuMDameM se jaba siMha eka hiramko pakar3a letA hai, taba dUsare jAna lekara bhAgate haiM aura kisI avasthAmeM use nahIM chur3A skte| usI prakAra apanI hI AtmA apaneko tArane athavA DubAne vAlI hai| aise bhAva rakhane vAlI AtmA dravya tathA sAMsArika bAtoM se moha chor3a kara nija AtmA svarUpa siddha avasthAko prApta karatA hai / 3 - saMsAra bhAvanA - isa saMsAra meM apanI AtmAne apane zarIra ke poSaNa ke vAste samasta pudgaloMkA sparza tathA upayoga kiyA hai arthAta dravyase tamAma vastuoM meM ho AyA hai| kSetrase saba sthAnoM meM ho AyA hai / kAlase bIsa kror3Akror3a sAgarake jaise kAlacakrameM ananta bAra ho AyA hai| bhAvase yaha krodha, mAna, mAyA
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 * jela meM merA jainAbhyAsa # [tRtIya aura lobha ityAdi viSayoM meM ramaNa kara rahA hai / isa prakAra yaha AtmA ananta kAlase bhramaNa kara rahA hai / para isakI gaja Aja taka nahIM sarI hai / jo AtmA isa saMsAra bhramaNa meM ghRNA lAvegA vahI mokSa pAvegA / 4- ekatva bhAvanA - isa AtmAko apAra Ananda dene vAlA sirpha eka kevalajJAna hI hai / vahI AtmAkA sahaja guNa hai| vahI vinAzI aura hitakartA hai aura dravya sajjanAdi koI hitakartA nahIM hai / kyoM ki anya padArtha AtmAko duHkha denevAle haiM; aisA samajha kara sarva vastuoM se mamatvako haTA kara sirpha AtmApara hI jo dRSTi jamAvegA, vahI AtmA tambakI khoja kara nijAnanda arthAt mokSa padako prApta kareMgA | dharmedhyAnake prakArAntara zAstra meM dhyeya bhedakI apekSA dharmadhyAnake cAra prakAra aura bhI kahe gaye haiM- 1 - piNDastha, 2- padastha 3 - rUpastha aura 4- rUpAtIta / 1 - pArthivI AgneyI Adi pA~ca dhAraNAoMkA ekAgratAse jo cintana kiyA jAtA hai, use "piNDastha" nAmakA pahalA dhyAna kahA hai| 2- nAbhi meM yA hRdaya meM solaha pA~mbur3Ike, caubIsa pA~khur3Ike tathA mukhapara ATha pA~khur3Ike kamalakI kalpanA karanA aura usakI pratyeka paoNvuDIpara varNamAlA ke a A i I Adi akSaroM
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * dhyAnakA svarUpa * 311 kI athavA paMca parameSThimaMtrake akSaroMkI sthApanA karake manakI ekAgratApUrvaka unakA cintana karanA "padastha" nAmakA dUsarA dhyAna kahA hai| 3-ahanta bhagavAnakI zAnta dazAkA nirmala svarUpa hRdaya meM sthApana karake sthiracitta hokara jo dhyAna kiyA jAtA hai, use "rUpastha" nAmakA tIsarA dhyAna kahA hai| 4-niraJjana-nirmala siddha bhagavAnakA pAlambana lekara unake sAtha AtmAke ekapanakA apane hRdayameM ekAgratApUrvaka jo cintana kiyA jAtA hai, use "rUpAtIta" nAmakA cauthA dhyAna kahA hai| dharmadhyAnakA phala dhamadhyAna muniyoM tathA gRhasthoM kI AtmAoMko zuddha karatA hai, lezyAoM kA nirmala banAtA hai, duSkarmA ko jalAtA hai tathA kAmAgni ke liye megha samAna hai| yadyapi yaha dhamadhyAna pAlambana sahita hai nathApi nirantara abhyAsa karanese zuddha hotA huA yaha kramakramase dhyAna karanevAle ko pAlambana rahita nirmala zuddha dhyAna taka pahu~cA detA hai| spaSTIkaraNa jo bhavya prANI apane saMsArako kama karanA cAhate haiM athavA karmabandhanase chUTanA cAhate haiM, unako saMsArako asAra jAnakara
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya virakta bhAvase dekhanA cAhiye, jaise ki kamala pAnImeM rahatA huA pAnIse alahadA rahatA hai| isa karmabandhanase chUTanekA mukhya guru citta aura indriyoMko kAbUmeM rakhanA hai arthAt indriyoM aura manako kabhI bure viSayoM aura bure vicAroMkI ora nahIM jAne denA hai| manuSyako sadA acche vicAra aura zubha bhAvanA dhyAnA cAhiye / jaise-eka-na-eka dina hamako avazya maranA hai| isa kAraNa koI azubha vicAra va karma na karanA cAhiye / jaisA bIja booge vaisA phala paaoge| zubha karma karoge zubha phala pAoge, duSkarma karoge duSphala milegaa| saMsAra meM yaha AtmA akelA pAyA hai aura akelA hI jaaygaa| jo gRhasthakI maryAdA hai usake bAhara gRhasthako nahIM jAnA cAhiya / sadA zubha vicAra manase aura nyAya-yukta kArya kAyase aura mRdu aura komala vacana mukhase uccArita karate rahanA caahiye| kabhI kisI prANI-mAtrake prati hamako bure khyAla yA bure vicAra kabhI nahIM lAne cAhiye / kesIse IpI. dvaMpa tathA ahaMkAra aura mAna nahIM karanA cAhiye / zukladhyAna jisa dhyAnameM viSayoM kA sambandha honepara bhI vairAgya-balase vetta bAharI vipayoMkI ora nahIM jAtA hai tathA zArIrika chedanadina honepara bhI sthira huA citta dhyAnase lezamAtra bhI nahIM vagatA hai, usako "zukladhyAna" kahate haiN| "uttarAdhyayana" sUtra meM kahA hai ki
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * dhyAnakA svarUpa * 313 - - "gaM jAya jIya paMca" arthAt eka mana ko jItanese pA~ca indriyA~ vazameM ho jAtI haiN| aura bhI kahA hai ki mana eva manuSyANAM, kAraNaM bandhamAkSayoH" arthAt karmase bA~dhanevAlA tathA chur3AnevAlA mana hI hai| "prasannacandra" rAjarpikI bhA~ni manako jItanakI AvazyakatA hai / zrIkRSNa kahate haiM ki "he arjuna ! unako vaza karanA bahuta hI muzkila hai kyoMki mana ani capala hai parantu nirantara abhyAsa karane aura vairAgyase mana vazameM ho sakatA hai|" zukladhyAna sifa Adarza muni hI dhyA sakane haiM, gRhasthako zaktima mavathA bAhara hai| zukladhyAnakA Alambana munIzvaroko zukla dhyAnapara car3hane keliye kSamA, mArdava, Arjava aura nirlobhatA, ye cAra Alambana batAye gaye haiN| zukladhyAnaka bhaMda zaladhyAnake cAra bheda haiM--(1) pRthaktvavitarkavIcAra, (2) ekatvavitarkavIMcAra. ( 3 ) sUkSmakriyApratipAti aura (4) vyuparatakriyAnivRni / inamase pahale do 'zrutakevalI'ke aura pIcheke do 'kavalI ke hote haiN| ___ *"zukla cAya pUrvavidaH", "para kevalinaH", :pRthacakanyavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRttIni" / -umaasvaati|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya - zukladhyAnake cAra padoMmeMse Adike do pada zabda, artha tathA yogakA kucha Alambana lete haiM, ataH ye Alambanasahita haiM aura antake do pada kevalIbhagavAnake mokSa,jAneke pahile antima kAlameM hote haiM, ata: ye donoM parama zuddha aura pAlambanarahita hote haiN| zukla dhyAnIka jaba tInoM yoga rahate haiM. taba manoyoga,vacanayoga aura kAyayoga badalate rahate haiM-zabdasa arthama aura arthase zabda meM saMkramaNa hotA rahatA hai| usa samaya meM vicAra tathA nAnAvitarka sahita zala dhyiAnakA prathama pAda-pahilA bheda 'sUkSmakriyApratipAti' hotA hai| ___ zabda, artha aura yogake Azrayase saMkramaNa tIna prakArakA jinendra bhagavAna ne kahA hai / ( 1 ) eka zabdakA pAlambana lekara phara dUsare zabdakA pAlambana lekara dhyAna karanA zabdasaMkramaNa hai| (2) kAyayogase vacanayoga aura vacanayogame manAyogama pravRtta honA 'yogasaMkramaNa hai / aura ( 3 ) eka padArthakA vicAra kara phira use chor3akara mare padArthakA vicAra karanA 'arthamaMkramagA hai| zabdasaMkramaNA, arthamaMkramaNa aura yogamaMkramagA, isa taraha tIna saMkramaNa haiN| zakladhyAnakaM prakaraName jo vIcAra zabda AtA hai. usakA artha ukta maMkramaNa hai| jisa avasthAmeM zukladhyAnI munika nIna yogAmase eka hI yoga hotA hai. usa samaya bahupanekA prabhAva honese saMkramaNa nahIM * "yekayogakAyayogAyogAnAm", "vitarka : zrutam", "viicaaro'rthmyaanyogsNkraantiH"| -umaasvaati|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dhyAnakA svarUpa * 315 hotA hai| aisI avasthAmeM 'ekatvavitarkavIcAra' nAmaka zakladhyAnakA dvitIya pAda hotA hai| jisa samaya mohanIya karmakA sarvathA kSaya honese cAra ghAtiyA kokA kSaya hojAtA hai usa samaya sampUrNa atizayoM sahita nirmala kevalajJAna prakaTa hojAtA hai| kevalajJAna prApta ho jAnepara vItarAga jinendra bhagavAnakI jagata ke kalyANakArI mArgameM 'jina' nAmakarmake udayase tathA ahiMsArUpa dayAke ananta pravAha ke bahanase svataH pravRtti hotI hai / usa samaya kevalI bhagavAna taccarUpI amRtakI vRSTi karake saMsArameM parama zakti utpanna karate haiM tathA mokSakA mArga dikhalAkara jagata kI sevA karate haiN| jaba zukladhyAnI kevalI bhagavAna anta samaya meM sthUla kAyayogako sUkSma karate haiM tathA sUkSma kAyayogameM rahakara manAyoga aura vacanayogako rokate haiM, usa samaya kevala sUkSma kAyayogakI sUkSma kriyAke rahajAnese 'sUkSmakriyApratipAti' nAmakA zakladhyAnakA tRtIya pAda hotA hai| arahanta bhagavAn jaba mokSa sthAnakeliye gamana karate haiM. usa samaya ve sUkSmakAyayogakA bhI nirodha karake pA~ca hasva svarake ucAraNa kAlakI barAbara meru parvatakI taraha nizcala rahate haiN| marthAt zailezI avasthAko prApta hote haiM / yahI 'vyucchinnakriyA' yA 'vyuparatakriyAnivRtti' nAmakA zukladhyAnakA caturtha pAda hotA hai| isa pAdameM samasta arthakI samApti hojAtI hai tathA mokSa pada nikaTa raha jAtA hai|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 316 jelameM merA jainAbhyAsa. tRtIya zukladhyAnakI yogyatA aura usakI prApti zukladhyAna-avasthA prApta karanekeliye cittakI pUrNa sthiratA, AtmAkI aparimita zakti, vanaRSabhanArAcasaMhanana tathA sthira aura atyanta dRr3ha vairAgya honA cAhiye / isa paJcama kAlameM arthAta vartamAna samaya meM ina sAdhanoMkA abhAva hai| ataH jaba taka ye sAdhana prApta na hoM, taba taka AgAmI kAla meM prApta karanekI icchA rakhate huye zakladhyAna kI bhAvanA bhAnA cAhiye / zakladhyAnakI bhAvanA bhAnemeM nimnalikhita bhAvanAe~ atyanta sahAyatA pradAna karanevAlI haiM 1-yaha zarIra azubha aura azuci hai| 2-saMsArameM bhramaNa karanA huzrA yaha jIva ananta pudgala parAvartana kara cukA hai| 3-yaha jagana asthira hai-vinazvara hai| 5-sampUrNa pApa AtmAko hAni pahu~cAnavAle haiN| jIvako ina cAra bhAvanAoMkA madA cintana karate rahanA caahiye| spaSTIkaraNa jo yogI caurAmI lakSa jIvayonimeM bacanA cAhate haiM arthAt munike icchuka haiM, unakI madA zukladhyAna meM ramaNa karate rahanA / cAhiye / jinhoMne saMmArakI samasta podgalika vastuoMse mohakA / tyAga kara diyA hai aura apanI AtmAke asalI svarUpako jAna
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * dhyAnakA svarUpa * 327 liyA hai, ve isa dhyAnako dhyAkara ananta-akSaya-amara padako prApta kara skeNge| jo isa dhyAnameM magna hote haiM, unheM duniyA~ke koI bhI duHkha kleza nahIM pahu~cA sakate / ve sadA Anandamagna rahate haiN| jaise ki 'gajasukamAlajI' ke sirapara unakI dhyAna avasthAmeM 'somala' brAhmaNane apane pUrvabhavaka vairaka kAraNa maTTI kI bAr3ha bA~dha kara usameM jalatI huI teja agnike aMgAre rakha diye the, jisase ki 'gajamukamAla' munikA sira khadabada karane lagA thaa| para munine apane dhyAna meM yahI socA ki yaha zarIra mujhase pRthaka hai evaM nAzavAna hai aura merI AtmA ajara, amara. akhaNDa aura avinAzI hai / isa kAraNa mujhako apane zarIra kA kucha khyAla nahIM karanA cAhiye aura dhyAnameM prArUr3ha rahanA cAhiye / jisakA pariNAma yaha huA ki gajasukamAla muniko kevalajJAna aura kevaladarzanakI prAti huI aura unhoMne usI samaya nirvANapadakI prApti kii| isI prakAra eka nahIM aneka muniyoM ne jinhoMne apanI prAtmAke asalI svarUpako pahacAna liyA thA, nAnA prakArake mAraNAntika kaSToMko zAnti aura sarala bhAvase sahakara parama Ananda avasthAko prApta kiyA aura mokSa padhAre / Adhunika samayameM bhI bahutase prAtmakalyAgI muniyoMne samayapara anna-jala na milane ke kAraNa jaMgaloM meM zAnti bhAvase paripahoMko sahate hue 'santhArA' dhAraNa kiyA hai aura 'paNDitamaraNa' kiyA hai| isI prakAra saMsArameM bhavya prANiyoMko, jinheM apanA manuSya-janma
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya kRtArtha karanA hai, unheM sadA apanI maryAdAkA pAlana karate rahanA cAhiye aura agara saMkaTakA samaya thA jAya to unheM maryAdAkA ullaGghana na karanA cAhiye / kyoMki yaha eka saMkaTakA samaya hI AtmAke balAbalakI kasauTI hai| jo prANI saMkaTa ke samaya meM apanI maryAdAkA pAlana karate hue apane prANoMpara bAjI lagA dete haiM, ve apane manuSya janmako saphala banAte haiM / dhyAnake lAbha pahale kahA jA cukA hai ki manakI ekAgratAko 'dhyAna' kahate | isakA artha abhyAsIkI dRSTise aisA bhI kiyA jA sakatA hai. ki manako eka banAnekA kArya dhyAnakA hai| manakA ekAgra karanA yA manako kisI eka ora lagA denA eka hI bAta hai| zUravIra raNa meM vijaya prApta karatA hai. vaha manakI ekApratAkA prabhAva hai| muni mokSamArga meM pariSaha sahana karatA hai, vaha manakI ekAtAkA prabhAva hai| vidyArthI parIkSA meM pAsa hotA hai, vaha manakI ekatAkA prabhAva hai| sAdhaka kisI vidyA yA mantra kI siddhi karatA hai, vaha manakI ekAgratAkA prabhAva hai| kavi koI talasparzI, alaMkRta, rasapUrNa, nirdoSa aura ramaNIya kavitA karatA hai, vaha manakI ekAtAkA prabhAva hai| memmarejamake jo adbhuta camatkAra dekhane meM Ate haiM, vaha manakI ekAgratAkA prabhAva hai| manakI ekAmatAkA bar3A jabaradasta prabhAva hai| saMsAra meM jitane adbhuta aura viziSTa kArya hue haiM, hote haiM, aura ho sakate haiM, ve saba isI manakI
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * dhyAnakA svarUpa 316 ekAgratAke phala haiN| manakI ekAgratAke binA saMsArakA aura paramArthakA koI kArya siddha nahIM ho sktaa| manakI ekAgratAsedhyAnase eka nRkoTa paramAtmA taka bana sakatA hai| aise lokAtizAyI dhyAna aura dhyAnI keliye hamArA zatazaH namaskAra hai| vyavahArameM bhI dhyAnase aneka lAbha hote haiN| yathA:--dhImArI kA dUra ho jAnA yA kama par3a jAnA; smaraNa zaktikA bar3ha jAnA; zArIrika balakA bar3ha jAnA: buddhikA nirmala ho jAnA; pariNAmoM kA komala ho jAnA, prakRti meM saujanya, saumya Adi guNoMkA AvibhAva ho jAnA. ityAdi / vizeSa kimI bhI viSaya ke bheda jo hote haiM, ve kisI dRSTi-vizeSakI vajaha se hote haiN| zrAta, raudra. dhama aura zukla, ye cAra dhyAnake bhaMda kisI aura dRSTisa haiN| dhyAnakaM zubha aura azubha, ye do bheda kimI aura dRSTisa haiN| zaktadhyAnakI bAta chor3a dIjie / vaha apane anubhavakA viSaya nahIM hai| vaha muniyoM kI cIja haiN| lekina zaMpa tIna dhyAnoMkA viSaya gRhasthamAtrake anubhavakA viSaya hai| unake pratyakake alaga-alaga bheda hama pUrva meM batalA prAya haiN| ve bheda bhI kisI-na-kisI bhinna-bhinna dRSTi se kiye hue haiN| ___usI prakAra eka anya dRSTise bhI dhyAnake bheda hote haiN| vaha dRSTi hai smykii| eka dhyAna aisA hotA hai jo alpakAla yA
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 * jalameM merA janAbhyAsa * [tRtIya kisI nizcita samaya taka hI kiyA jAtA hai aura dUsarA dhyAna vaha hotA hai jo ki jIvoMke vyavahAranayase mahInoM rahatA hai| tInoM saMdhyAoM meM jo sAmAyika kiyA jAtA hai: piNDastha padastha, rUpastha aura rUpAtIta jo dhyAnake bheda pUrva meM kahe jA cuke haiM, ve mesmarejama, prANAyAma Adi saba dhyAna 'alpakAlIna' haiN| kSayopazamasamyagdRSTi yA kSAyikasamyaggRSTiko jo sAMsA rika anya aneka kArya karate hue bhI AtmA kA dhyAna banA rahatA hai. vaha bImAra kI jabataka bImArI dUra na ho jAya taba taka aura aneka kArya karate hue jo apanI bImArIkA dhyAna banA rahatA hai, vaha kisI abhimAnIko anya aneka kArya karate hue bhI apane mAnApamAnakA jo hara samaya dhyAna- khyAla banA rahanA hai. vaha: zrIrAmacandrajIko sItAke viyoga meM chaha mahIne taka iTa viyoga' nAmakA dhyAna banA rahA aura usameM unakI yaha hAlata ho gaI ki ve jaMgala ke vRttoM se pUchate phire ki Apane kyA merI sItA dekhI hai ? yaha usI taraha zrIdevIko bhI zrI kRSNa ke viyoga meM chaha mahIne taka 'viyoga' nAmakA dhArtavyAna banA rahA aura jisakI vajaha se zrIbaladeva jI zrIkRSNake zatrako chaha mahIne taka kandhepara ghare phire aura use hilAte ghulAte aura khilAte-pilAte rahe, yaha: ityAdi saba 'cirakAlIna' dhyAna hai| isa 'cirakAlIna' dhyAnake bIca meM anya aneka dhyAna hojAte hai
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ple 321 avazya, kyoMki koI bhI dhyAna ho, adhika-se-adhika hotA vaha antarmuhUrta taka hI hai / antarmuhUrtake bAda avazya hI koI dUsarA dhyAna ho jAyagA / isase adhika kisIkA bhI mana eka viSayapara sthira nahIM raha sktaa| lekina phira bhI vaha cirakAla takakI dhyAnasantati vyavahAra meM eka hI dhyAna kahalAtA hai / ] khaNDa * dhyAnakA svarUpa * * " uttamasaMhananasyaikAgracintAnizedho dhyAnamAntarmuhUrtAt" - umAsvAti /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanAe~ tatastrakAroMne mokSArthI prANiyoMkeliye bAraha prakArakI " bhAvanAoM (anuprekSAoM) kA varNana kiyA hai| ve isa prakAra haiM 1 anitya, 2 azaraNa, 3. saMsAra, 4 ekatva, 5 anyatva, 6 azaci. 7 zrAva, 8 saMvara, ha nijarA. 10 loka. 11 bodhidurlabha aura 12 dharmastrAkhyAtatva* / (1) anitya--indriyoMke viSaya, dhana, yauvana, jIvitavya Adi pAnIke bulabule ke samAna hai-asthira arthAta anitya haiM, esA vicAra karanA anitya bhAvanA hai| ___ yaha bhAvanA 'bharata' nAmaka cakravartIne bhAI thii| jisake kAraNa ve kevalajJAna prApta kara dama hajAra mukaTabandha gajAoMko dIkSA de lakSa pUrvakA sAdhupanA pAla mokSa pdhaar| kisa prakAra unakI aMgUThI girI aura kisa prakAra unhoMne pudgala ko asAra smjhaa| ityAdi vRttAnta anya jaina zAmromeM diyA huaA hai, vahA~se samajhanA caahiy| * aninyAzaraNasaMsAra kancAnyavAzura mAzravasaMvaranirjarAlokodhidulamadharmasvAsyAtavAnucintanamanuprekSAH / " -umAsvati /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhAvanAe~ * 323 (2) azaraNa--jaise banake ekAnta sthAnameM siMhake dvArA pakar3e hue mRgakI koI zaraNa nahIM hotA hai, usI prakAra isa saMsArameM kAlake gAlameM par3ate huye jIvoMkI bhI koI rakSA karane vAlA-zaraNa nahIM hai| isa prakAra cintana karanA 'zaraNa' bhAvanA hai| kisa prakAra 'prabhUtadhana' seThake putrane rogako vedanAke kAraNa apaneko anAtha jAnA; kima prakAra unhoMne dIkSA lI; kisa prakAra 'zreNika' rAjAko nAtha-anAthakA bheda samajhAyA aura kisa prakAra azaraNa bhAvanAke kAraNa apane manuSya-janmako unhoMne saphala bnaayaa| ityAdi bAteM anya jainazAstroMse jAnanA cAhiye / (3) saMsAra-yaha jIva nirantara eka dehase dUsarI dehameM janma le-lakara catugatimeM paribhramaNa kiyA karatA hai jisake kAraNa isakI anekoM duHkha uThAne par3ate haiM / ataeva yaha saMsAra duHkhamaya hai, ityAdi saMsAra ke svarUpakA cintana karanA 'saMsAra' bhAvanA hai| kisa prakAra 'malIkumArI ne apane pUrvabhavake mitra chahoM rAjAoMko bodha dekara dIkSA lI; kisa prakAra tIrthakkara padako prApta kara nirvANa pada prApta kiyA; kisa prakAra chahoM rAjAoMko saMsAra bhAvanA bhAte hue jAtismaraNa jJAna prApta huA aura kisa prakAra dIkSA le unhoMne apanA manuSya-janma saphala kiyaa| ityAdi varNana anya jaina zAstroMse avalokana karanA caahiye| * "saMsaraNaM saMsAraH parivartanamityarthaH" -puujypaadaacaary|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ ** jela meM merA jainAbhyAsa # [tRtIya ( 4 ) ekatva - janma, jarA, maraNa, roga, viyogAdi mahA duHkhoMmeM apane ko asahAya - ekAkI cintana karanA arthAt sukhaduHkha sahane meM maiM akelA hU~, merA koI sAthI nahIM hai, ityAdi vicAra karanA 'ekatva' bhAvanA hai| 324 kisa prakAra 'mRgAputra kumAra ko muni mahArAjako dekhakara jAtismaraNa jJAna huA; kisa prakAra unhoMne apane mAtA-pitA se AjJA mA~gI aura kisa prakAra isa jagat meM koI kisIkA nahIM hai- dhana dharatI meM, pazu sthAnameM, dhAnya koTho meM, vastra gaTharI meM, strI daravAje taka, mAtA bAjAra taka, svajana zmazAna taka aura yaha zarIra citA taka jAyagA, Age zubhAzubha karmake sAtha jIva akelA hI jAyagA, isa prakAra ekatva bhAvanA bhAte hue saMyama dhAraNa kara ekalavihArI ho mokSa prApta kI / ityAdi bAtokA varNana anya jaina zAstroMse jAna lenA cAhiye / ( 5 ) anyatva - zarIra-kuTumbAdise apane svarUpako bhinna cintana karanA 'anyatva' bhAvanA hai| kisa prakAra 'nami' rAjAko dAhavara utpanna huA; kisa prakAra candana ghisanemeM rAniyoMke eka-eka kaGganakA bajanA banda ho gayA; kisa prakAra anyatva bhAvanA bhAte hue unheM nIMda A gaI aura yoga calA gayA; kisa prakAra unhoMne saMyama dhAraNa kara indrako usake praznoMkA uttara diyA aura kisa prakAra saMyama dhArA
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * bhAvanAe~ * 325 - - dhanA kara ve mokSa gaye / ityAdi bAtoMkA varNana anya jaina zAstroM se samajha lenA caahiye| (6) azuci-yaha zarIra hAr3a, mA~sa, mala, mUtra Adi azuci padArthAse bharA huA mahA apavitra hai| isa prakAra apane zarIrake svarUpakA cintana karanA 'azuci' bhAvanA hai| kisa prakAra 'sanatkumAra' cakravartIne apane svarUpakA mada kiyAH kisa prakAra unako kuSTa roga huA aura kisa prakAra maMyama pAla nIroga ho unhoMne mokSako prApta kiyA / ityAdi varNana anya jaina zAmrAsa jAnanA cAhiye / (7) Amrava-mithyAtva. avirati, kapAyAdikAMse karmokA zrAva hotA hai| zrAva hI saMsAra meM paribhramaNakA kAraNa aura AmAke guNoM kA ghAtaka hai| isa prakAra aAmravake svarUpakA cintana karanA 'mAnava' bhAvanA hai| kisa prakAra 'samudrapAla ne corako bandhanameM dekhakara azubha karmA kA khyAla kiyA: kisa prakAra prAsrava bhAvanA bhAte hue unhoMne vairAgya prApta kiyA aura kisa prakAra ve dIkSA dhAraNa kara, karma kSaya kara mokSa gaye / ityAdi bAtoM ko anya jaina zAstroMse samajha lenA caahiye| (8) *maMvara-gupti. sAmeti, dharma, anuprakSA, parIpahasana Adise Ate hue karma rukate haiN| isa prakAra saMvarake svarUpako cintana karanA 'saMvara' bhAvanA hai| * "prAnavanirodhaH saMvaraH", "sa guptismitidhrmaanuprkssaapriiphjpcaaritraiH|" -umAsvAti /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya kisa prakAra 'harIzabala' nAmaka cANDAla AtmaghAta karane gayA; kisa prakAra *muni mahArAjane use pratibodha diyA; kisa prakAra usane saMyama pAla brAhmaNoMko saMvarake bAremeM pratibodha diyA; kisa prakAra unase hiMsArUpa dharmakA tyAga karAyA aura dharma svIkAra karAyA aura kisa prakAra munirAja karaNI kara mokSa gaye / ityAdi vicAranA cAhiye / (1) nijaga--nirjarA karmoM kI kisa prakAra hotI hai kaise upAyoMse hotI hai; ityAdi nirjarAke svarUpako bArambAra cintana karanA 'nirjarA' bhAvanA hai| kisa prakAra 'arjuna' mAlIne apane karmoM kI nijarA kara mokSa prApta kiyA / ityAdi vicAranA cAhiye / (10) loka-loka kitanA bar3A hai. usameM kyA-kyA racanA hai: kauna-kauna jAnike jIvoMkA kahA~-kahA~ nivAsa hai| ityAdi loka ke svarUpako cintana karanA loka bhAvanA hai| banArasake tapovana meM duSkara tapamvI 'zivarAja Rpiko kima prakAra vimaGgajJAna huA; kima prakAra bhagavAna ke pAsa Ate hI unakA ajJAna miTa gayA: kima prakAra unhoMne saMsArakA asalI svarUpa dekha loka bhAvanA bhAna hue dIkSA lI aura kisa prakAra ve saMyama pAla mokSa gaye / ityAdi vicAranA cAhiye / (11) bodhi-durlama-samyagdarzana. samyagjJAna aura samyaka cAritra, isa rakhatraya ko 'bodhi' kahate haiN| isa bodhikI prApti honA
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * bhAvanAeM * 327 atidurlabha hai / isakI durlabhatAkA bArambAra cintana karanA 'bodhidurlabha' bhAvanA hai| kisa prakAra 'bharata' cakravartIne apane 68 bhAiyoMse AjJA * mAnaneko kahA; kisa prakAra ve RSabhadevajIke pAsa gaye aura kisa prakAra ve RSabhadeva bhagavAnakA upadeza sunakara samyaktva. yukta cAritra aGgIkAra kara mokSa gaye / ityAdi vicAranA caahiye| (12) dharmasvAvyAtatva-vastukA svabhAva 'dharma' kahalAtA hai| AtmAkA zuddha nimala svabhAva hI apanA dharma hai tathA darzana jJAna-cAritra rUpa vA ahiMsA rUpa dharma hai: ityAdi dharmake svarUpa ko bArambAra cintana karanA 'dhamamvAkhyAtattva' bhAvanA hai| kisa prakAra 'dharmaruci mAsa.kSamanake pArane 'nAgazrI brAhmaNI ke gaye; kisa prakAra usane kaTuka tumbakA zAka vairAyAH kisa prakAra gurujIko dikhAyA; kisa prakAra gurujIne nirvadha sthAna para paThAnako kahA: kisa prakAra cIMTiyA~ marI; kisa prakAra apane paMTa ko nirvadha sthAna jAnakara khA gaye aura kisa prakAra zAnta bhAvase dharma bhAvanA bhAta hue kAla karake sarvArthasiddhi mahAvimAnameM devatA hue / ityAdi vicAranA caahiye| __ aneka prANiyoMne uparokta eka-eka bhAvanAko bhAte huye mokSa ko prApta kiyA hai / jo prANI apanA manuSya-janma saphala banAnA cAhate haiM, unako uparokta bhAvanAoMko sadA dhyAte rahanA caahiye| -
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyama itastrakAroMne saMmayake sAta bheda batalAye haiN| ve nimna 2 prakAra haiM: 1-sAmAyika, 2-chadopasthApanA, 3-parihAravizuddhi, 4-sUkSmasAmparAya, 5-yathAkhyAta, 6-dezavirati aura -avirati / (1) sAmAyika-jIvako jo mama bhAvakI ( rAga-dvapake abhAvakI ) prAni hotI hai, vaha sAmAyika saMyama hai| isake (ka) itvara aura (kha) yAvatkathita, ye do bheda haiN| (ka)-itvarasAmAyika maMyama vaha hai, jo upasthApanArthI ziSyoM ko sthiratA prApta karane ke liye pahale-pahala diyA jAtA hai aura jisakI kAla-maryAdA upasthApana paryanta-bar3I dIkSA lene taka mAnI gaI hai| yaha maMyama bhagna-aigavana kSetrameM prathama tathA antima tIthakarake zAsana ke samaya grahaNa kiyA jAtA hai| isake dhAraNa karanevAlAko pratikramaga sahita pAMca mahAtrana aGgIkAra karane par3ate haiM tathA usa samayake mvAmI 'sthitakalpI' hote hai| (kha) yAvatkathita sAmAyika saMyama vaha hai, jo grahaNa karane ke samayase jIvana paryanta pAlA jAtA hai| yaha saMyama bharata-airAbata taMtrameM madhyavartI bAIsa tIrthakaroMka zAsanameM prahaNa kiyA
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMyama * 326 jAtA hai| mahAvideha kSetrameM to yaha saMyama saba samayameM liyA jAtA hai / isa saMyamake dhAraNa karanevAloMko mahAvata cAra aura kalpasthitAsthita saMyama hotA hai| (2) chedopasthApanA-prathama saMyama-paryAyako cheda kara phirase upasthApana (vratAropaNa ) karanA-pahale jitane samaya taka saMyamakA pAlana kiyA ho. unane lamayako vyavahArame na gina kara aura dubArA saMyama grahaNa karaneke samayase dIkSA-kAla ginanA va choTe-bar3akA vyavahAra karanA chedopasthApanA maMyama' kahalAtA hai| isake (ka) mAnicAra aura (kha) niraticAra. ye do bheda haiM: (ka) sAticAra baMdopasthApanA saMyama vaha hai, jo kisI kAraNase mUlaguNoMkA--mahAtratoMkA--bhaGga ho jAnepara phirase grahaNa kiyA jAtA hai| ___(kha ) niraticAra dopasthApanA usa sayamako kahate haiM, jimako itvarasAmAyika saMyamavAle bar3I dIkSAke rUpa meM grahaNa karate haiN| yaha saMyama, bharata-airAvata kSetrameM prathama tathA carama tIrthakarake sAdhuoM ko hotA hai aura eka tIrtha ke sAdhu, dUsare tIrthameM jaba dAkhila hote haiN| taba unheM punardIkSAke rUpameM yahI saMyama diyA jAtA hai ! * jaise zrIpArzvanAthake kezI-gAGgeya Adi sAntAnika sAdhu, bhagavAn mahAvIrake tIrtha meM jaba dAkhila huye the, taba unheM diyA gayA thaa|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 * jelameM merA jainAbhyAsa - [tRtIya (3) parihAravizuddhi saMyama-vaha hai jisameM parihAra vizuddhi' nAmakI tapasyA kI jAtI hai| parihAravizuddhi' tapasyA yaha hai ki:-- ___ nau sAdhuoMkA eka gaNa (samudAya ) hotA hai, jisameMse cAra tapasvI banate haiM aura cAra unake paricAraka ( tIna sevaka aura eka vAcanAcArya ) kA kAma karate haiN| jo tapasvI haiM, ve grISmakAlameM jadhanya eka, madhyama do aura utkRSTa tIna upavAsa karate haiM / zItakAlameM jaghanya do, madhyama tIna aura utkRSTa cAra upavAsa karate haiM aura varSAkAlameM jaghanya tIna, madhyama cAra aura utkRSTa pA~ca upavAsa karate haiM / tapasvI pAraNA dina abhigraha sahita AyaMbila vrata karate haiN| yaha krama chaha mahIne taka calatA hai| ___ dUsaraM chaha mahIne meM pahalake tapasvI to paricAraka banate haiM aura paricAraka tapasvI / dUsare chaha mahIne meM tapamvI bane huye sAdhuoMkI tapamyAkA vahI krama hotA hai, jo pahile tapasviyoMkI tapasyAkA hotA hai| parantu jo sAdhu paricAraka-pada grahaNa kiya huye hote haiM, ve sadA AyaMbila hI karate haiN| dUsare chaha mahIne ke bAda, tIsaraM chaha mahIne ke liye vAcanAcArya hI tapamvI banatA hai: zeSa ATha sAdhuoMmase koI eka vAcanAcArya aura bAkI ke saba paricAraka hote haiN| isa prakAra tIsare chaha mahIne pUrNa hone ke bAda aThAraha mAsakI yaha 'parihAravizuddhi' nAmaka tapasyA samApta hotI hai|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * saMyama - 331 - isake bAda ve jinakalpa grahaNa karate haiM athavA ve pahile jisa gaccha yA Toleke rahe hoM, usImeM dAkhila ho jAte haiM yA phira bhI vaisI hI tapasyA zurU kara dete haiN| parihAravizuddhi saMyamake nirvizyamAna aura niviSTakAyika, ye do bheda haiN| vartamAna parihAra vizuddhiko 'nirvizyamAna' aura bhUta parihAravizuddhiko 'nirviSTakAyika' kahate haiN| (4) sUkSmasAMparAya-jisa saMyamameM samparAya ( kapAya) kA udaya sUkSma (atisvalpa) rahatA hai, vaha 'sUkSmasamparAya saMyama' hai| isameM lobha kaSAya udayamAna hotA hai, anya nahIM / yaha saMyama dasaveM guNasthAnavAloMko hotA hai / isake (ka) saMklizyamAnaka aura (kha) vizuddhayamAnaka, ye do bheda haiN| (ka) upazamaNise giranevAloMko dasaveM guNasthAnakI prApike samaya jo saMyama hotA hai, vaha 'saMklizyamAnaka sUkSma sAMparAya saMyama' hai. kyoMki usa samayake pariNAma saMkleza-pradhAna hI hote jAte haiN| upazamaNise kSapakaNipara car3hanevAloMko dasaveM guNasthAnameM jo saMyama hotA hai, vahI 'vizuddhayamAnaka sUkSmasAmparAya saMyama' hai, kyoMki usa samayake pariNAma vizuddhi-pradhAna hI hote haiN| (5) jo saMyama yathAtathya hai arthAt jisameM kaSAyakA udayaleza bhI nahIM hai, vaha 'yathAkhyAta saMyama' hai| isake ( ka ) chAnAsthika aura (kha) achAmAsthika, ye do bheda haiM /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya - - (ka) chAdmAsthika yathAkhyAta saMyama vaha hai, jo gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnavAloMko hotA hai / gyArahaveM guNasthAnakI apekSA bArahaveM guNasthAnameM vizeSatA yaha hai ki gyArahaveMmeM kaSAya kA udaya nahIM hotA, usakI sattAmAtra rahatI hai; aura bArahaveMmeM to kaSAyakI sattA bhI nahIM rhtii| (kha) achAmAsthika yathAkhyAta saMyama kaMvaliyoM ko hotA hai| sayogI kevalIkA saMyama 'sayogi-yathAkhyAta' aura ayogI kevalIkA saMyama 'ayogi-yathAkhyAta hai| (6) karmabandha-janaka prArambha-samArambhase kisI aMzameM nivRtta honA 'dezavirati saMyama' kahalAtA hai| isake adhikArI gRhastha haiN| (7) kisI prakArake saMyamakA svIkAra na karanA 'avirati' hai| yaha dazA pahilase cauthe taka cAra guNasthAnoM meM pAI jAtI hai|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ lezyA adhikAra FASTmAkA sahaja svarUpa sphaTikake samAna nirmala hai| aats usase bhinna pariNAma jo kRSNa-nIla Adi aneka raMga vAle pudgala vizeSake asarase hote haiM, unheM 'lezyA' kahate hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki jisakadvArA AtmA kose lipta hotA hai tathA jo yoga aura kapAyakI taraMgase utpanna hotI ho usako tathA manake zubhAzubha pariNAmako 'lazyA' kahate haiN| jJAniyoMne lezyAkaM mukhya do bheda batAye haiM / 1-dravya zyA, aura 2-bhAva lshyaa| 1-dravya lezyA-karma vargaNAsa banatI hai| phira bhI ve pATha karmose bhinna haiN| jaise kArmaNa shriir| 2-bhAva lazyA-AtmAkA pariNAma-vizeSa hai, jo saMkleza aura yogase anugata hai| ___ saMklezake tItra, tIvratara, tIvratama; manda, mandatara, mandatama Adi aneka bheda haiN| bhAva lezyA aneka prakArakI hai| tathApi jJAniyoMne saMkSepameM chaha vibhAga karake zAstrameM usakA svarUpa dikhAyA hai| "jogapaDattI bessA kaSAyauDyAeraMjiyA hoI" -gommaTasAra / arthAt kaSAyodayase anurakSita yogoMkI pravRttiko "bezyA" kahate haiN|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya 1-kRSNa lezyA, 2-nIla lezyA, 3-kApota lezyA, 4-tejo lezyA, 5-padma lezyA aura 6-zukla leshyaa| ___ nIce likhe dRSTAntase chahoM lezyAoM kA svarUpa prAsAnIse samajhameM A jaaygaa| ___ koI chahoM puruSa jambU phala khAne kI icchA karate hue cale jA rahe the| itanemeM jAmunake :vRkSako dekha kara unameMse eka puruSa bolA-"lIjiye, jAmunakA vRkSa to A gyaa| aba phaloMke liye Upara car3hanekI apekSA phaloMse ladI huI bar3I-bar3I zAkha vAle isa vRkSa ko kATa girAnA hI acchA hai|" yaha suna kara dUsarene kahA-"vRkSa kATanese kyA lAbha ? kevala zAkhAoMko kATa do|" tIsaraMne kahA- yaha bhI ThIka nahIM, choTI-choTI zAkhAoMko kATa lenese bhI to kAma nikala sakatA hai|" cauthene kahA-"zAkhAyeM bhI kyoM kATate haiM ? phaloMke gucchoMko tor3a lIjiye / ' pA~cavA~ bolA-"gucchoMse kyA prayojana ? unameMse kucha phaloMko hI le lenA acchA hai|" antameM chaThe puruSane kahA-"ye saba vicAra nirarthaka haiM: kyoMki hama loga jina phaloM ko cAhate haiM, ve to nIce bhI bahutase gira par3e haiN| kyA unase apanA prayojana siddha nahIM ho sakatA ?" ___ isa dRSTAntase lezyAoMkA svarUpa spaSTa jAnA jA sakatA hai| chahoM puruSoMmeM pUrva-pUrva manuSyoMke pariNAmoMkI apekSA uttara-utsara manuSyoM ke pariNAma zubha, zubhatara aura zubhatama pAye jAte haiN|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * lezyA adhikAra * 335 uttara-uttara puruSoMke pariNAmoM meM saMklezakI nyUnatA aura mRdutAkI adhikatA pAI jAtI hai| prathama purupake pariNAmoMko kRSNa lezyA, dUsareke pariNAmoMko nIla lezyA, tIsareke pariNAmoM ko kapota lezyA, cautheke pariNAmoMko tejo lezyA, pA~caveMke pariNAmoMko padma lezyA aura chaTheke pariNAmoMko zukla lezyA samajhanA caahiye| aba alaga-alaga laNyAoMke pudgaloMkA varNa va prAtmA para prabhAva va unake prabhAvase prANI kaise-kaise azubha aura zubha kama karatA hai. usakA varNana karate haiM: 1-kAjalake samAna kRSNavarNake lezyA jAtIya pudgaloMke sambandhase AtmAmeM aisA pariNAma hotA hai, jisase hiMsA Adi pAMcoM zrAvoMmeM pravRtti hotI hai| mana, vacana tathA zarIrakA saMyama nahIM rahatA; svabhAva kSudra bana jAtA hai; guNa-doSakI parIkSA kiye binA hI kArya karanekI AdatasI ho jAtI hai aura krUratA zrA jAtI hai. yaha pariNAma kRSNa lezyA' hai| isa lezyAmeM marane vAlA jIva sAtaveM naraka taka pahu~catA hai aura tetIsa sAgarakI AyuHsthiti prApta karatA hai| ___2--Azoka vRkSake samAna nIle raMgake lezyA-jAtIya pudgaloMse aisA pariNAma prAtmAmeM utpanna hotA hai ki jisase IrSyA, asahiSNatA tathA mAyA-kapaTa hone lagate haiM; nirlajatA prA jAtI hai; viSayoMkI lAlasA pradIta ho uThatI hai; rasa-lolupatA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 * jela meM merA janAbhyAsa : [nanIya hojAtI hai aura sadA paudgalika sukhakI khoja kI jAtI hai, yaha pariNAma 'nIla lezyA' kA hai / isa lezyAmeM marane vAlA jIva cauthe naraka taka pahuMcatA hai aura satraha sAgarakI AyuH sthiti taka pAtA hai| 3--kabUtarake gale ke samAna rakta tathA kRSNa varNake pudgaloMse isa prakArakA pariNAma prAtmAmeM utpanna hotA hai, jisase bolane, kAma karane aura vicAranemeM saba kahIM vakratA hI vakratA hotI hai; kisI viSayameM saralatA nahIM hotI; nAstikatA AtI hai aura dUsaroMko kaSTa ho, aisA bhASaNa karanekI pravRtti hotI hai. yaha pariNAma--'kApota lezyA'kA hai / isa lazyAmaM maraneyAlA jIva tIsare naraka taka pahu~catA hai aura sAna sAgarakI zrAyuH sthiti taka pAtA hai| 4--totekI coMcake samAna rakta varNake lazyA-jAtIya pudagalosa eka prakArakA AtmAmeM pariNAma hotA hai, jisase ki namratA A jAtI hai; zaThatA dUra ho jAtI hai: capalatA ruka jAtI hai; dharmama ruci tathA dRr3hatA hotI hai aura logoMkA hita karanekI icchA hotI hai, yaha pariNAma 'tejo lezyA'kA hai| isa lezyAmeM marane vAlA jIva pahile dUsare svarga taka pahu~catA hai aura do sAgarako AyuH sthiti taka pAtA hai| 5-haldIke samAna pIle raMgake zyA-jAtIya pudgaloMse eka tarahakA pariNAma prAtmAmeM hotA hai, jisase krodha, mAna, Adi
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhaDa * lezyA adhikAra * 337. kaSAya bahuta aMzoMmeM manda ho jAte haiM; citta prazAnta ho jAtA hai| AtmasaMyama kiyA jA sakatA hai; mita-bhASitA aura jitendriyatA A jAtI hai. yaha pariNAma "padma lazyA' kA hai / isa lezyAmeM maranevAlA jIva pA~caveM svarga taka pahu~ca sakatA hai aura dasa sAgarakI AyuH sthiti taka pAtA hai| 6-'zukla lezyA usa pariNAmako samajhanA cAhiye, ki jisase Ata-raudra-dhyAna banda hokara dharma-zukla dhyAna hone lagatA hai| mana, vacana aura zarIrako niyamita banAne meM rukAvaTa nahIM AtI, kapAyakI upazanti hotI hai aura vItarAga-bhAvakI vRddhi karanekI bhI anukUlatA ho jAtI hai| aisA pariNAma zaGkhake samAna sveta varNake lezyA jAtIya-pudgaloMke sambandhase hotA hai| isa leyAmeM maranevAlA jIva sarvArthasiddhi vimAna taka pahu~catA hai aura 33 sAgara takakI sthiti taka pA sakatA hai| jIva adhika-se-adhika caudaha avasthAoMmeM raha sakatA hai arthAt jIvake caudaha bheda haiM: 1--sUkSma ekendriya aparyApta, 2--sUkSma ekendriya paryApta 3-bAdara ekandriya aparyApta, 4-bAdara ekendriya paryApta, 5-- beindriya aparyApta, 6-yeindriya paryApta, teindriya aparyApta, 8-teindriya paryAta, --caurindriya aparyApta, 10--cauridriya paryApta, 11--prasannI paJcendriya aparyApta 12--asannI paJcendriya
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 [tRtIya * jelameM merA jainAbhyAsa * paryApta 13-sannI paJcendriya aparyApta aura 14--sannI paJce- / ndriya paryApta / ___ kauna-kaunase jIvasthAnameM kauna-kaunasI lezyA pAI jAtI hai unakA aba varNana kiyA jAtA hai: 1--saMjhidvikameM arthAta aparyApa aura paryApra saMjJi-paJcendriya meM chahoM lezyAeM hotI haiN| 2-aparyApta bAdara ekendriyameM kRSNa zrAdi pahilI cAra lezyAeM hotI haiN| 3-zeSa gyAraha jIvasthAnoMmeM yAnI aparyApta tathA paryApta sUkSma ekendriya, paryApta bAdara ekendriya, aparyApta tathA paryApta dvIndriya, aparyApra aura paryApra trIndriya aparyApta tathA paryApta caturindriya aura apAna tathA paryAta amaMjJi paJcandriyoMmeM kRSrama, nIla aura kApota lezyAe~ hotI hai| kRSNa Adi tIna lezyAyeM maba ekendrayoM ke liye sAdhA. raNa haiN| kintu aparyApta bAdara ekendriyameM itanI vizeSatA hai ki usameM tejoM lezyA bhI pAI jAtI hai| kyoMki tejo lezyAvAle jyotiSI Adi deva jaba usI lazyAmaM marate haiM aura bAhara pRthvIkAya, jalakAya yA vanampatikAyameM janma lete haiM. taba unheM aparyApra avasthAmeM bhI tejo lezyA hotI hai|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * lezyA adhikAra * 336 yaha niyama hai ki jIva jisa lezyAmeM maratA hai arthAt mRtyu vApta karatA hai, janma lete samaya bhI usake vahI lezyA hotI hai / aparyApta aura paryAptakA arthaH-- 1--jo jIva aparyApta nAma karmake udayase pUrNa indriyA~ prApta karanese pUrva arthAt peztara hI mRtyuko prApta hotA hai, use 'apayApta jIva kahate haiN| 2-jo jIva paryApa nAma karmake udayase pUrNa indriyA~ prApta karaneke bAda mRtyuko prApta hotA hai, use 'payAMma' jIva kahate haiN| yogoMkA lezyAoMke sAtha sambandha jisa prakAra eka pake tAlAbameM moriyoM dvArA pAnI AyA karatA hai, usI prakAra zrAtmArUpI tAlAbameM yogarUpI nAliyoM dvArA lazyArUpa nirmala aura gadalA jala pAyA karatA hai| ye yogarUpI nAliyA~ pandraha prakArakI hotI haiN| __ cAra manakI, cAra vacanakI aura 'sAta kaaykii| inameMse kucha ve dvAra haiM, jinake jariyese svaccha jala athavA zubha lezyA; aura kucha ke dvAra haiM, jinake jariyese gadalA jala athavA azubha lazyArUpI jala AyA karatA hai, ve nimna prakAra haiM: * mRtyu ke prAyaH antarmuhUrta pahile nUtana janmasambandhI lezyA prApta ho jAtI hai|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya - - yoga zubha azubha azubha zubha - mana satya mano yoga asatya manoyoga mizra manoyoga vyavahAra mano yoga vacana satya vacana yoga asatya vacanayoga mizra vacana yoga vyavahAra vacana yoga kAya audArika kAya vaikriyika kAya pAhArika kAya kArmaNa kAya ___ yoga yoga yoga yoga audArika kAya vaikriyika kAya pAhArika mizra mizra yoga mizra yoga . yoga / isa kAraNa bhavya prANiyoMko azubha yogoMko tyAganA cAhiye aura zubha yorgoko grahaNa karanA cAhiye / dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki jo apane manuSya janmako saphala banAnA cAhate haiM arthAt karma bandhanoMse chUTanA cAhate haiM, unako zurUkI tIna lezyAe~ yAnI kRSNa, nIla aura kApona athavA hiMsA, nirdayatA, duSpariNAmatA, IrSyA, mAyA, kapaTa, lampaTatA, dhokhA, jhUTha, corI, mithyAtva, nAstikatA Adi azubha bAtoMko chor3anA caahiye| aura tejo, padma aura zukla athavA namratA, saralatA, satyatA, akapAyapanA, zAnti, rAgadveSa rahitatA, saMyama, samyaktva, Adi zubha guNoM sahita honA caahiye|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna adhikAra jaMga jo darzana Astika haiM arthAt AtmA, usakA puna janma, usakI vikAsazIlatA tathA mokSa-yogyatA mAnanevAle haiM, una sabameM kisI-na-kisI rUpa meM zrAtmAke kramika vikAsakA vicAra pAyA jAnA svAbhAvika hai| ataeva AryAvartta ke jaina, vaidika aura bauddha ina tInoM prAcIna darzanoM meM ukta prakAra kA vicAra pAyA jAtA hai| yaha vicAra jaina darzana meM guNasthAnake nAmase, vaidika-darzana meM bhUmikAoM ke nAmase aura bauddha darzana meM avasthAoMke nAmase prasiddha haiM / guNasthAnakA vicAra jaisA jaina darzana meM sUkSma tathA vistRta hai vaisA anya darzanoMmeM nahIM hai, to bhI ukta tInoM darzanoMkI usa vicAra ke sambandhoM meM bahuta samatA hai arthAta saMketa, varNanazailI AdikI bhinnatA honepara bhI vastu tatrake viSaya meM tInoM darzanoMkA bheda nahIM ke barAbara hai / vaidika-darzana ke yogavaziSTha, pAtaJjalayoga Adi pragthoM meM AtmAkI bhUmikAoM kA acchA vicAra hai / guNasthAnoMkA svarUpa guNoM ( AtmazaktiyoM) ke sthAnako arthAt vikAsakI kramika avasthAoMko 'guNasthAna' kahate haiM / dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki moha aura yogake nimittase samyakjJAna,
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya - samyagdarzana aura samyak caritra rUpa bhAtmAke guNoMkI tAratamya rUpa.(hInAdhikatArUpa ) avasthA vizeSako 'guNasthAna' kahate haiN| * jaina zAstrameM guNasthAna isa pAribhASika zabdakA matalaba Atmika zaktiyoMke AvirbhAvakI-unake zuddha kAryarUpameM pariNata hote rahanekI tara-tama bhAvApanna avasthAoMse hai| para AtmAkA vAstavika svarUpa zuddha cetanA aura pUrNAnandamaya hai| usake Upara jaba taka tIvra AvaraNoMke ghane bAdaloMkI ghaTA chAI ho, taba taka usakA asalI svarUpa dikhAI nahIM detaa| kintu prAvaraNoM ke kramazaH zithila yA naSTa hote hI usakA asalI svarUpa prakaTa hojAtA hai| jaba AvaraNoMkI tIvratA AkhirI haddakI ho, taba zrAtmA prAthamika avasthAmeM-avikasita avasthAmeM par3I rahatI hai aura jaba AvaraNa bilakula hI naSTa hojAte haiM taba zrAtmA carama avasthA-zuddha svarUpakI pUrNatAmeM vartamAna hojAtA hai| jaise-jaise AvaraNoMkI : tIvratA kama hotI jAtI hai, vaise-vaise AtmAkI prAthamika avasthAko chor3akara dhIre-dhIre zuddha svarUpakA lAbha karatA huA carama avasthAkI ora prasthAna karatA hai| prasthAnake samaya ina do avasthAtroMke bIca use aneka nIcI. U~cI avasthAoMkA anubhava karanA par3atA hai| prathama avasthAko avikAsakI athavA adhaHpatanakI parAkASThA aura carama avasthA ko vikAsakI athavA utkrAntikI parAkASThA samajhanA cAhiye / isa vikAsa-kramakI madhyavartinI saba avasthAoMko apekSAse
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * guNasthAna adhikAra * 343 - ucca bhI kaha sakate haiM aura nIca bhii| arthAt madhyavartinI koI bhI avasthA apanase Upara vAlI avasthAkI apekSA nIca aura nIce vAlI avasthAkI apekSA ucca kahI jA sakatI hai| vikAsa kI ora agrasara AtmA vastutaH ukta prakArakI saMkhyAtIta AdhyAtmika bhUmikAoMkA anubhava karatA hai| para jainazAstra meM saMkSepameM vargIkaraNa karake unake caudaha vibhAga kiye haiM, jo ki caudaha guNasthAna kahalAte haiN| ___ saba prAvaraNoM meM mohakA prAvaraNa pradhAna hai arthAt jaba taka moha balavAna aura tItra hai, taba taka anya sabhI prAvaraNa balavAn aura tItra bane rahate haiN| isake viparIta mohake nirbala hote hI anya AvaraNoMkI vaisI hI dazA ho jAtI hai| isa liye AtmAke vikAsa karane meM mukhya bAdhaka mohakI prabalatA aura mukhya sahAyaka mohakI nirbalatA samajhanI cAhiye / isI kAraNa guNasthAnoMkI vikAsa-krama-gata avasthAoMkI kalpanA mohazaktikI utkaTatA, mandatA tathA abhAvapara avalambita hai| mohakI pradhAna zaktiyA~ do haiM / inameMse pahalI zakti, AtmA ko darzana arthAt svarUpa-pararUpakA nirNaya kiMvA jar3a-cetanakA vibhAga yA viveka karane nahIM detI; aura dUsarI zakti AtmAko viveka prApta kara lenepara bhI tadanusAra pravRtti arthAt abhyAsaparapariNatise chUTa kara svarUpa-lAma nahIM karane detii| vyavahArameM paga-pagapara yaha dekhA jAtA hai ki kisI vastukA yathArtha
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya darzana-bodha kara lenepara hI usa vastuko pAne yA tyAganekI ceSTA kI jAtI hai aura vaha saphala bhI hotI hai / AdhyAtmika vikAsa. gAmI aAtmAkeliye bhI mukhya do hI kArya haiN| pahilA svarUpa tathA pararUpakA yathArtha darzana kiMvA bhedajJAna karanA aura dUsarA svarUpameM sthita honA / inameMse pahile kAryako rokanevAlI mohakI zakti jainazAstrameM 'darzanamoha' aura dUsare kAryako rokanevAlI mohakI zakti 'caritramoha' kahalAtI hai / dUsarI zakti pahilI zaktikI anugAminI hai arthAt pahalI zakti prabala ho, taba taka dUsarI zakti kabhI nivRtta nahIM hotI, aura pahilI zaktike manda, mandatara, aura mandatama hote hI dUsarI zakti bhI kramazaH vaisI hI hone lagatI hai athavA yoM kahiye ki eka bAra aAtmA svarUpa-darzana kara pAve to phira use svarUpa-lAbha karanekA mArga prApta ho hI jAtA hai| __ avikasita kiMvA sarvathA adhaHpatita prAtmAkI avasthA prathama guNasthAna hai| isameM mohako ukta donoM zaktiyoMke prabala honeke kAraNa AtmAkI AdhyAtmika-sthiti bilakula gaI huI sI hotI hai / isa bhUmikAke samaya AtmA cAhe kitanI hI zrAdhibhautika unnati kyoM na kara le, para usakI pravRtti tAtvika lakSase sarvathA zUnya hotI hai| jaise digbhramavAlA manuSya pUrvako pazcima samajha kara gati karatA hai aura apane iSTasthAnako nahIM pahu~catA; usakA sArA zrama eka tarahase vRthA ho jAtA hai| vaise hI prathama bhUmikAvAlA AtmA pararUpako svarUpa samajha kara usIko pAneke
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ * guNasthAnakA adhikAra * 345 liye pratikSaNa lAlAyita rahatA hai aura viparIta darzana yA mithyA dRSTike kAraNa rAgadveSakI prabala coTakA zikAra banakara tAttvika sukhase vimukha rahatA hai / isI bhUmikAko jainazAstrameM 'bahirAtmabhAva' kiMvA 'mithyAdarzana' kahA hai| isa bhUmikAmeM jitanI AtmAe~ vartamAna hotI haiM, una saboMkI AdhyAtmika sthiti eka sI nahIM hotI arthAt sabake Upara mohakI donoM zaktiyoMkA Adhipatya honepara bhI usameM thor3A-bahuta tara-tama bhAva avazya hotA hai / kisIpara mohakA prabhAva bahuta jyAdA, kisIpara jyAdA, kisIpara kama hotA hai| isa prakArakI tamAma AtmAoMko abasthAko pahilA guNasthAna kahate haiN| ___ jo zrAtmAe~ pahila guNasthAnameM hotI haiM, ve mohanIya karmake kSaya Adise caturthAdi guNasthAnako prApta karatI haiN| lekina koI AtmA jaba tatvajJAna-zanya kiMvA mithyAdRSTi hokara prathama guNasthAnakI ora jhukatI hai. taba bIcameM usa adhaHpatanonmukha prAtmA kI jo kucha avasthA hotI hai, vahI dUsarA guNasthAna hai| isa avasthAmeM prathama guNasthAnakI apekSA Atma-zuddhi avazya kucha adhika hotI hai, isaliye isakA sthAna pahile ke bAda rakkhA gayA hai / jaise khIra Adi miSTa bhojana karaneke bAda jaba vamana ho jAtA hai, taba mukhameM eka prakArakA vilakSaNa svAda arthAt na ati madhura na ati amla jaise pratIta hotA hai / isI prakAra dUsare guNasthAnake samaya AdhyAtmika sthiti vilakSaNa pAI jAtI hai, kyoMki
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya usa samaya prAtmo na to tattvajJAnakI nizcita bhUmikApara hai aura na tattvajJAna-zUnya bhUmikApara hai| athavA jaise koI vyakti car3hane kI sIr3hiyoMse khisaka kara jaba taka jamInapara Akara nahIM Thahara jAtA, taba taka bIca meM eka vilakSaNa avasthAkA anubhava karatA hai| tIsarA guNasthAna zrAtmAkI usa mizrita avasthAkA nAma hai, jisameM na to kevala samyak dRSTi hai aura na kevala mithyA dRSTi, kintu AtmA usameM DolAyamAna AdhyAtmika sthitivAlA jAnA jAtA hai| ataeva usakI buddhi svAdhIna na hone ke kAraNa sandehazIla hotI hai arthAt usake sAmane jo kucha AyA, vaha saba saca hai: na to vaha tattvako ekAnta atattva rUpase hI jAnatI hai aura na tattva-atattvakA vAstavika pUrNa viveka hI kara sakatI hai| koI utkrAnti karanevAlI AtmA prathama guNasthAnase nikala kara sIdhe hI tIsare guNasthAnako prApta kara sakatI hai aura koI apakrAnti karanevAlA AtmA bhI caturtha zrAdi guNasthAnase girakara tIsare guNasthAnako prApta karatA hai / isa prakAra utkrAnti karanevAlI aura apakrAnti karanevAlI-donoM prakArakI AtmAoM kA Azraya sthAna tIsarA guNasthAna hai| yahI tIsare guNasthAnakI dUsare guNasthAnase vizeSatA hai| isa avasthAmeM vikAsagAmI AtmA (Atma) svarUpakA mAna karane lagatA hai arthAt usakI jo aba taka pararUpameM
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ <<] * guraNasthAnakA adhikAra * 367 svarUpakI bhrAnti thI, vaha dUra ho jAtI hai / ataeva usake prayatnakI gati ulaTI na hokara sIdhI ho jAtI hai arthAt vaha vivekI banakara karttavya- zrakarttavyakA vAstavika vibhAga kara letA hai / isa dazAko jainazAstra meM 'antarAtma-bhAva' kahate haiM kyoMki isa sthitiko prApta karake vikAsagAmI AtmA apane andara vartamAna sUkSma aura sahaja zuddha paramAtma-bhAva ko dekhane lagatI hai / yaha dazA vikAza kramakI caturtha bhUmikA kiMvA caturtha guNasthAna hai, jise pAkara AtmA pahale pahala AdhyAtmika zAntikA anubhava karatI hai| isa bhUmikA meM AdhyAtmika dRSTi yathArtha honeke kAraNa AtmA viparyAsa-rahita hotI hai| jisakI jainazAstra meM 'samyagdRSTi' kiMvA 'samyaktva' kahA hai / khagaDa 3 caturthI kI arthAt paJcamI Adi saba bhUmikAe~ samyagdRSTi vAlI hI samajhanI cAhie, kyoMki unameM uttarottara vikAsa tathA dRSTikI zuddhi adhikAdhika hotI jAtI hai / caturtha guNasthAna meM svarUpa-darzana karanese AtmAko apUrva zakti milatI hai aura usako vizvAsa hotA hai ki aba merA sAdhya viSayaka bhrama dUra huA arthAt aba taka jisa paudgalika va bAhya sukhako maiM tarasa rahA thA, vaha mithyA hai| isa prakAra samajhane lagatA hai / mohakI pradhAna zakti darzanamohako zithila karake svarUpadarzana kara lene ke bAda bhI jaba taka usakI dUsarI zakti cAritramohako zithila na kiyA jAya, taba taka svarUpa lAbha kiMvA
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya svarUpa sthiti nahIM ho sktii| isaliye vaha mohakI dUsarI zakti ko manda karane ke lie prayAsa karatI hai| jaba vaha usa zaktiko aMzataH zithila kara pAtI hai taba usakI aura bhI utkrAnti ho jAtI hai| jisameM aMzataH svarUpa- sthiratA yA paristhiti tyAga honese caturtha bhUmikAkI apekSA adhika zAnti-lAbha hotA hai / yaha 'dezavirati' nAmakA pA~cavA~ guNasthAna hai / isa guNasthAna meM vikAsagAmI AtmAko yaha vicAra hone lagatA hai ki yadi alpa-virati se hI itanA adhika zAnti-lAbha huA to phira sarvavirati - jar3a bhAvoMke sarvathA parihAra se kitanA zAnti-lAbha na hogA / isa vicArase prerita hokara va prAma zrAdhyAtmika zAntike anubhava se balavAna hokara vaha vikAsagAmI AtmA cAritramohako adhikAMzameM zithila karake pahalekI apekSA bhI adhika svarUpa- sthiratA va svarUpa lAbha prApta karanekI ceSTA karatI hai / isa ceSTA meM kRtakRtya hote hI use sarva virati saMyama prApta hotA hai / jisameM paudgalika bhAvoMpara mUrcchA bilakula nahIM rahatI aura usakA sArA samaya svarUpakI abhivyakti karane ke kAma meM hI kharca hotA hai| yaha 'sarvavirati' nAmakA chaThA guNasthAna hai / isameM Atma-kalyANake atirikta loka-kalyANakI bhAvanA aura tadanukUla pravRti bhI hotI haiM, jisase kabhI-kabhI thor3I-bahuta mAtrAmeM pramAda A jAtA hai / pA~caveM guNasthAnakI apekSA isa chaThe guNasthAna meM svarUpa- abhivyakti adhika honeke 1
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * guNasthAnakA adhikAra * 346 Contact : A kAraNa yadyapi vikAsagAmI AtmAko AdhyAtmika zAnti pahalese adhika hI milatI hai tathApi bIca-bIcameM aneka pramAda use * zAnti-anubhavameM bAdhAe~ pahu~cAte rahate haiN| zAnti-anubhavameM jo bIca-bIca meM aneka pramAda usako bAdhA pahu~cAte haiM, unako vaha sahana nahIM kara sktii| ataeva sarvavirati-janita zAnti ke sAtha apramAda-janita viziSTa zAntikA anubhava karanekI pravala lAlasose prerita hokara vaha vikAsagAmI AtmA pramAdakA tyAga karatI hai aura svarUpakI abhivyaktika anukUla manana-cintanake sivAya anya saba vyApAroMkA tyAgakara detI hai| yahI 'apramattasaMyata' nAmaka sAtavA~ guNasthAna hai| isameM eka ora apramAda-janya utkaTa sukhakA anubhava AtmAko usa sthitimeM bane rahane keliye uttejita karatA hai aura dUsarI ora pramAda-janya pUrva vAsanAe~ use apanI ora khIMcatI haiN| isa khIMcAtAnImeM vikAsagAmI AtmA kabhI pramAdakI tandrA aura kabhI apramAdakI jAprati arthAt chaThe aura sAtaveM guNasthAnameM aneka bAra jAtI-AtI rahatI hai| jisa prakAra bhavarameM par3A huA tinakA idharase udhara aura udharase idhara calAyamAna hotA rahatA hai, usI prakAra chaThe aura sAtaveM guNasthAnake samaya vikAsagAmI ' AtmA anavasthitasI bana jAtI hai| ' pramAdake sAtha honevAle isa Antarika yuddha ke samaya vikAsagAmI AtmA yadi apanA caritra-bala vizeSa prakAzita karatI hai
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 * jelameM merA jainAbhyAsa [tRtIya - to phira vaha pramAdoM-pralobhanoMko pArakara vizeSa apramatta-avasthA prApta kara letI hai| isa avasthAko pAkara vaha aisI zakti-vRddhikI taiyArI karatI hai ki jisase zeSa rahe-sahe mohabalako naSTa kiyA jA sake / mohake sAtha honevAle bhAvI yuddhakeliye kI jAnevAlI taiyArIkI isa bhUmiko pAThavA~ guNasthAna kahate haiN| ___ pAThaveM guNasthAnase Age bar3hanevAlI prAtmAyeM do zreNiyoMmeM vibhakta ho jAtI haiN| eka zreNIvAlI to aisI hotI haiM jo mohako eka bAra sarvathA dabA letI haiM, para use nirmUla nahIM kara paatiiN| ataeva jisa prakAra kisI bartanameM bharI huI bhApa kabhI-kabhI apane vegase Dhakkanako nIce girA detI hai athavA jisa prakAra rAkhake nIce dabI huI agni havAkA korA laganese apanA kArya karane lagatI hai, usI prakAra pahile dabA huA moha Antarika yuddhameM thakI huI una prathama zreNIvAle AtmAoMko apane vegase nIce paTaka detA hai| eka bAra sarvathA dabAye jAnepara bhI moha, jisa bhUmikAse AtmAko hAra dilAkara nIce kI ora paTakatA hai vahI gyArahavA~ guNasthAna hai / mohako kramazaH dabAte-dabAte sarvathA dabAne takameM AtmAko uttarottara adhika-adhika vizuddhatAvAlI do bhUmikAe~ avazya prApta karanI par3atI haiM, jo nauvA~ tathA dasavA~ guNasthAna kahalAtA hai| gyArahavA~ guNasthAna adhaHpatanakA guNasthAna hai| kyoMki use pAnevAlI AtmA Age na bar3hakara eka bAra to avazya nIce giratI hai|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * guNasthAnakA adhikAra * dUsarI zreNIvAlI AtmAe~ mohako kramazaH nirmUla karate-karate antameM use sarvathA nirmUla kara hI DAlatI haiM / sarvathA nirmUla karanekI jo ucca bhUmikA hai vahI bArahavA~ guNasthAna hai| isa guNasthAnake pAne taka meM arthAt mohako sarvathA nirmUla karanese pahile bIca meM nauvA~ aura dasavA~ guNasthAna AtmAko prApta karanA par3atA hai| isI prakAra dekhA jAya to cAhe zrAtmA pahilI zreNI car3he cAhe dUsarI zreNI car3he, para ve saba nauvA~ dasavA~ guNasthAna prApta karatI hI haiN| donoM zreNIvAlI AtmAoM meM antara itanA hI hotA hai ki prathama zreNIvAloM kI apekSA dUsarI zreNIvAloM meM Atma zuddhi va Atmabala viziSTa prakArakA pAyA jAtA hai| jaise kisI eka darje ke vidyArthI bhI do prakArake hote haiN| eka prakArake to aise hote haiN| jo sau koziza karanepara bhI eka bAragI apanI parIkSA meM pAsa hokara Age nahIM bar3ha skte| para dUsare prakAra ke vidyArthI apanI yogyatA ke balase saba kaThinAiyoMko pAra kara usa kaThinatama parIkSAko bedhar3aka pAsa kara hI lete haiM / una donoM dalake usa antarakA kAraNa unakI Antarika yogyatAkI nyUnAdhikatA hai / vaise hI nauveM tathA dasaveM guNasthAnako prApta karanevAlI ukta donoM zreNigAmI AtmAoM kI AdhyAtmika vizuddhi nyUnAdhika hotI hai jisake kAraNa eka zreNIvAle jItra to dasaveM guNasthAnako pAkara anta meM gyArahaveM guNasthAna meM mohase hAra khAkara nIce girate haiM aura anya zreNIvAle jIva dasaveM guNasthAna ko pAkara itanA adhika 351
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 * jelameM merA jainAbhyAsa - [tRtIya Atma-bala prakaTa karate haiM ki antameM ve mohako sarvathA kSINa kara bArahaveM guNasthAnako prApta kara hI lete haiN| jaise gyArahavA~ guNasthAna avazya punarAvRttikA hai, vaise hI bArahavA~ guNasthAna apunarAvRttikA hai| arthAt gyArahaveM guNasthAnako pAnevAlI AtmA eka bAra usase avazya giratI hai aura bArahaveM guNasthAnako pAnevAlI usase kadApi nahIM giratI, balki Uparako hI car3hatI hai / kisI eka parIkSAmeM nahIM pAsa honevAlA vidyArthI jisa prakAra parizrama va ekAgratAse yogyatA bar3hA kara phira usa parIkSAko pAsa kara lete haiM, usI prakara eka bAra mohase hAra khAnevAlI AtmAko apramatta-bhAva va Atma-balakI adhikatAse phira mAhako avazya kSINa kara detI hai| ukta do zreNIvAlI prAtmAoMkI tara-tama-bhAvApanna zrAdhyAtmika vizuddhi, mAnoM paramAtmabhAva-rUpa sarvAcca bhUmikApara car3hanakI do naseniyA~ haiN| jinameMse ekako jainazAstra meM 'upazama zreNI' aura dUsarIko 'kSapaka zreNI' kahA hai| pahilI kucha dUra car3hAkara girAnevAlI aura dUsarI car3hAnevAlI hai| pahilI zreNIse giranevAlA jIva AdhyAtmika adhaHpatanake dvArA cAhe prathama guNasthAna taka kyoM na calA jAya, para usakI vaha adhaHpatita sthiti kAyama nahIM rhtii| kabhI-na-kabhI vaha phira dUne balase aura dUnI sAvadhAnIse taiyAra hokara moha zatrukA sAmanA karatA hai aura antameM dUsarI zreNIkI yogyatA prApta kara mAhakA sarvathA kSaya kara DAlatA hai|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * guNasthAnakA adhikAra * 353 vyavahArameM arthAt Adhibhautika kSetra meM bhI yaha dekhA jAtA hai ki jo eka bAra hAra khAtA hai, vaha pUrI taiyArI karake harAnevAle zatruko phira se harA sakatA hai| paramAtma-bhAvakA svarAjya prApta karanemeM mukhya bAdhaka moha hai / jisako naSTa karanA antarAtmabhAva ke viziSTa vikAsa para nirbhara hai| mohakA sarvathA nAza huA ki anya AvaraNa jo jainazAstra meM 'ghAtikarma' kahalAte haiM, ve pradhAna senApatike mAre jAne ke bAda anugAmI sainikoMkI taraha eka sAtha titara-bitara ho jAte haiN| phira kyA derI, vikAsagAmI AtmA turanta hI paramAtmabhAvakA pUrNa AdhyAtmika svarAjya pAkara arthAt saccidAnanda svarUpako pUrNatayA vyakta karake niratizaya jJAna, cAritra zrAdikA lAbha karatA hai tathA anirvacanIya svAbhAvika sukhakA anubhava karatA hai / jaise pUrNimAkI gatameM nirabhra candrakI sampUrNa kalAe~ prakAzamAna hotI haiM, vaise hI usa samaya AtmAkI cetanA Adi sabhI mukhya zaktiyA~ pUrNa vikasita ho jAtI haiN| isa bhUmikAko jainazAstroMmeM terahavA~ guNasthAna kahA hai| isa guNasthAna meM cirakAla taka rahane ke bAda zrAtmA dagdha rajju ke samAna zeSa AvaraNoMkI arthAt apradhAnabhUta aghAti karmoMko ur3Akara pheMka denekelie 'sUkSmakriyApratipAti zukla dhyAna' rUpa pavanakA Azraya lekara mAnasika, vAcika aura kAyika vyApAroMko sarvathA roka detI hai / yahI AdhyAtmika vikAsakI
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya - parAkASThA kiMvA caudahavA~ guNasthAna hai| isameM AtmA 'samucchinnakriyApratipAti zakladhyAna' dvArA sumerukI taraha niSprakampa sthiti ko prApta karake antameM zarIratyAga-pUrvaka vyavahAra aura paramArtha dRSTise lokottara sthAnako prApta karatA hai| yahI nirguNa brahmasthiti hai, yahI sarvAGgINa pUrNatA hai, yahI pUrNa kRtakRtyatA hai, yahI parama puruSArthakI antima siddhi hai aura yahI apunarAvRtti sthAna hai| kyoMki saMsArakA eka mAtra kAraNa moha hai, jisake saba saMskAroMkA nizzeSa nAza ho jAneke kAraNa aba upAdhikA saMbhava nahIM hai| Upara AtmAkI jina caudaha avasthAoMkA vicAra kiyA hai unakA tathA unake antargata-avAntara saMkhyAtIta avasthAoMkA bahuta saMkSepa ( mukhtasara ) meM vargIkaraNa karake zAstrakAroMne zarIra dhArI AtmAkI sirpha tIna avasthAe~ batalAI haiM: 1-bahirAtma-avasthA 2-antarAtma-avasthA aura 3prmaatm-avsthaa| 1-pahilI avasthAmeM AtmAkA vAstavika vizuddha rUpa atyanta AcchAdita rahatA hai, jisake kAraNa prAtmA mithyAdhyAsa vAlA hokara paudgalika vilAsoMko hI sarvasva mAna letA hai aura unhIMkI prApikeliye saMmpUrNa zaktikA vyaya karatA hai| ____2-dUsarI avasthAmeM AtmAkA vAstavika svarUpa pUrNatayA to prakaTa nahIM hotA, para usake UparakA prAvaraNa gAr3hA na hokara
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * guNasthAnakA adhikAra * 355 zithila, zithilatara, zithilatama bana jAtA hai, jisake kAraNa usakI dRSTi paudgalika vilAsoMkI orase haTakara zuddha svarUpa kI ora laga jAtI hai| isIse usakI dRSTimeM zarIra AdikI jIrNatA va navInatA apanI arthAt AtmAkI jIrNatA va navInatA nahIM hai| yaha dUsarI avasthA hI tIsarI avasthAkA dRr3ha sopAna hai| 3-tIsarI avasthAmeM AtmAkA vAstavika svarUpa prakaTa ho jAtA hai arthAt usake Uparake ghane zrAvaraNa bilakula vilIna ho jAte haiN| nimnalikhita guNasthAna ina tIna prAtmAoMmeM pAye jAte haiM: pahilA, dUsarA aura tIsarA guNasthAna bahirAtma-avasthA kA citraNa hai| cauthese bArahaveM takake guNasthAna antarAtmaavasthAkA digdarzana hai aura terahaveM-caudahaveM guNasthAna paramAtmaavasthAkA varNana hai| guNasthAnoMkA saMkSepameM varNana pUrva-pUrva guNasthAnakI apekSA uttara-uttara guNasthAnameM jJAna Adi guNoMkI zuddhi bar3hatI jAtI hai,azuddhi ghaTatI jAtI hai| ataeva Age-Ageke guNasthAnoM meM azubha prakRtayoMkI apekSA zubha prakRtiyA~ adhika bA~dhI jAtI haiM aura azubha prakRtiyoMkA bandhana kramazaH rukatA jAtA hai|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya guNasthAnakA artha moha aura yogake nimittase samyagjJAna, samyagdarzana aura samyagcAritrarUpa AtmAke guNoMkI tAratamyarUpa (hInAdhikatArUpa) avasthA-vizeSako guNasthAna kahate haiN| caudaha guNasthAnoMke nAma 1-mithyAdRSTi, 2-zAsvAdana samyakadRSTi, 3-samyagamithyAdRSTi mizra, 4-avirati samyagdRSTi, 5-dezavirata, 6pramattasaMyama, 7-apramattasaMyama, --nivRtta apUrvakaraNa, :anivRtti bAdarasamparAya, 10-sUkSmasamparAya, 11-upazAnta kaSAya vItarAgachadmastha. 12-kSINakapAya vItarAgadmastha, 13-sayogI kevalI aura 14-ayogI kevalI guNasthAna / 1-pahilA guNasthAna saMsArake samamta adha:patita AtmAoM meM pAyA jAtA hai arthAt naraka, tiryaMca manuSya aura devagatimeM bhI pAyA jAtA hai yA yoM kahanA cAhiye ki mithyAtvI jIvamAtrameM pAyA jAtA hai| isa guNasthAnakA jIva ananta samaya taka bhramaNa karatA rahatA hai| 2-dUsarA guNasthAna-samyagdRSTise mithyAdRSTimeM AnemeM jisanA alpa-se-alpa samaya lagatA hai, usa samayameM jIva isa guNasthAna-avasthAmeM rahatA hai| jo jIva isa guNasthAnako sparza '
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ___ * guNasthAnakA adhikAra * 357 kara letA hai, vaha apane ananta saMsArakA anta kara sirpha ardhapudgalaparAvartana saMsAra bhoganA bAkI rakhatA hai| __3-tIsarA guNasthAna-jaba jIva na kevala samyakadRSTi hai aura na kevala mithyAdRSTi hai arthAt saMdehazIla hai, aisI avasthA meM vaha isa guNasthAnameM hotA hai| isakI sthiti kucha dUsare guNasthAnase acchI hotI hai| isa guNasthAnavAlA jIva kucha kama ardha pudgalaparAvartana saMsAra bhoganA bAnI rakhatA hai| 4-cauthA guNasthAna-isa gaNasthAnameM jIva samyakadRSTi to hotA hai para avratI hotA hai arthAt sudeva, suguru aura sudharmapara zraddhA va pratIti rakhatA hai, vItarAga dharma saccA mAnatA hai aura cAra tIrthakI bhakti karatA hai, para vrata-tyAga vagairaH nahIM karatA hai| agara isa guNasthAnameM zrAnese paztara AyukA bandha na par3A ho to naraka, tiryaMca, bhavanapati, vANavyantara, jyotiSI, strI aura napuMsaka nahIM hotA arthAt acchI yoniko prApta karatA hai| ___5-pA~cavA~ guNasthAna-isa guNasthAnameM jIva samyak dRSTi hotA hai aura tyAga, pratyAkhyAna va tapasyA vagairaH bhI karatA hai| yaha guNasthAna zrAvakakA hai| isa avasthAvAlA jIva jaghanya tIna aura utkRSTa pandraha bhava karake avazya mokSa prApta karatA hai| 6-chaThA guNasthAna--yaha guNasthAna una sAdhuoM va muniyoM ko prApta hotA hai jinhoMkI kaSAya, capalatA va pramAda manda nahIM
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya huA hai para ve muniyoMkI kriyA ThIka-ThIka pAlate haiN| isa guNasthAnavAle muni jaghanya usI bhavameM aura utkRSTa tIna tathA pandraha bhavameM mokSa prApta karate haiM / 7 - sAtavA~ guNasthAna - isa guNasthAnako ve muni prApta karate haiM jinhoMne mada, viSaya, kaSAya, nindA, vikathA Adi dUra kara dI haiM arthAt nirmala aura svaccha sAdhupanA pAlate haiM / isa guNasthAna vAle muni jyAdA-se-jyAdA tIna bhavameM aura kama-se-kama usI bhavameM mokSa prApta karate haiN| -- AThavA~ guNasthAna -- isa guNasthAna se munikA moha jo bar3A baliSTha aura prabala karma hai usake sAtha yuddha zurU ho jAtA hai / jo muni mohako dabAtA lete haiM para sarvathA nirmUla nahIM kara pAte haiM ve nauveM tathA dasaveM guNasthAnako prApta karate hue gyArahaveM guNasthAnako prApta kara lete haiM aura vahA~ jAkara unakA dabA huA moha mAninda dabI bhAke umar3a par3atA hai aura ve muni nIcI avasthA meM gira jAte haiN| para jo muni mohako sarvathA nirmUla karate cale jAte haiM ve nauveM tathA dasaveM meM hote huye aura gyArahaveMkA chor3ate huye bArahaveM guNasthAnako prApta kara lete haiM / vahA~se ve Upara ke guNasthAnoM meM car3hate huye mokSako prApta karate haiN| jyAdA-se-jyAdA tIna bhava aura kama-se-kama usI bhavameM ve mokSa prApta karate haiN| " 1 - 10 - nauveM va dasaveM guNasthAnoMmeM muni mAha karmakI prakRtiyoMko kama karate haiM aura zAnta svruupke| prApta karate
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * guNasthAnakA adhikAra * 356 jAte haiN| ina guNasthAnoMvAle muni kama-se-kama eka bhavameM aura jyAdA-se-jyAdA tIna bhavameM mokSa prApta karate haiN| 11--gyArahavA~ guNasthAna-isa guNasthAnameM moha-prakRti ubala par3atI hai| jisakA pariNAma yaha hotA hai ki muni eka nIcI avasthAko prApta karate haiM / aura agara nIcI avasthA prApta kara leneke peztara isa guNasthAnameM mRtyu ho jAtI hai to anuttaravimAna meM paidA hote haiN| 12-bArahavA~ guNasthAna-isa gaNasthAnameM muni mAha-prakRtiyoMko sarvathA nirmUla kara DAlate haiN| isa avasthAmeM muni kSAyika bhAva, kSAyika samyaktva aura kSAyika yathAkhyAta cAritra prApta karate haiN| inake alAvA bhAva satya, kAraNa satya, akaSAyI, vItarAgI, bhAva nirgrantha zrAdi guNoMko prApta karate haiM aura mahA dhyAnI, mahAjJAnI hokara antamuhUrta isa guNasthAnameM rahakara terahaveM gaNasthAnako prApta karate haiN| isa gaNasthAnake AkhirI samayameM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya karmokA kSaya karake terahaveM guNasthAnako prApta karate haiM / isa guNasthAnameM mRtyu nahIM hotI hai| __13-terahavA~ guNasthAna-isa guNasthAnameM muniko kevalajJAna, kevaladarzana Adi guNoMkI prApti hotI hai / isa avasthAmeM muni kama-se-kama eka antamuhUrta aura jyAdA-se-jyAdA kucha kama
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAADMAARAAD M AA VAdmaavatman. 360 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya eka kroDa pUrva taka raha sakatA hai| isa guNasthAnameM munikA nirvANa nahIM hotA hai| 14-caudahavA~ gaNasthAna-isa gaNasthAnameM ayogI kevalI apane sAre karmoko kSaya karake mana, vacana aura kAyakI kriyAko eka dama banda karake mokSa padako prApta karate haiM / gaNasthAnoMke sambandhameM vizeSa jAnakArIkeliye kucha mukhyamukhya bAteM aura samajha lainI upayogI hoMgI: dhyAna cAra hote haiM. jinheM ki pahale dhyAna adhikArameM hama kaha Aye haiM: 1-bAta dhyAna, 2-raudra dhyAna, 3-dharma dhyAna aura 4zukla dhyAna / nimnalikhita dhyAna nimnalikhita guNasthAnoMmeM pAye jAte haiM: 1-pahile tIna guNasthAnoMmeM Atta aura raudra, ye do hI dhyAna tara-tama bhAvase pAye jAte haiN| 2-cauthe aura pA~caveM gaNasthAnameM ukta donoM dhyAnoMke atirikta samyaktvake prabhAvase dharmadhyAna bhI hotA hai| 3-chaThe gaNasthAnameM Arta aura dharma, ye dA dhyAna hote haiN| 4-sAtaveM guNasthAnameM sirpha dharmadhyAna hI hotA hai| 5-AThaveMse bArahaveM guNasthAna taka arthAt pA~ca guNasthAnoMmeM dharma aura zukla, ye do hI dhyAna hote haiN|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ - khaNDa * guNasthAna adhikAra * 361 6-terahaveM aura caudahaveM guNasthAnameM sirpha zukla dhyAna hI hotA hai| lezyA chaha hotI haiM, jinake nAma isa prakAra haiM: 1-kaNa 2-nIla 3-kApota 4-teja 5-padma aura 6-zula lezyA / pratyeka lezyA asaMkhyAta lokAkAza-pradezapramANa adhyavasAyasthAna (saMlkeza-mizrita pariNAma ) rUpa hai| isaliye usake tItra, tIvratara, tIvratamaH manda, mandatara, mandatama utane hI bheda samajhane caahiye| pahalI tIna-kRSNa, nIla aura kApota azubha lezyA mAnI gaI haiN| pichalI tIna-teja, padma aura zukla zubha lezyA mAnI gaI hai| 1-kRSNa Adi azubha lezyAoMko chaThe guNasthAnameM ati mandatama aura pahile guNasthAnameM ati tIvratama mAnakara chaThe guNasthAna taka unakA sambandha hotA hai| 2-sAtaveM guNasthAnameM Arta tathA raudra dhyAna na honeke kAraNa pariNAma itane vizuddha hote haiM ki jisase usa guNasthAnameM azubha lezyAeM sarvathA nahIM honI, kintu tIna zubha lezyAe~ hI hotI haiN| 3-pahile guNasthAnameM teja aura padma lezyAko prati mandatama aura sAtaveM guNasthAnameM ati tIvratama; isI prakAra zukla lezyAko 24
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jelameM merA jainAbhyAsa . 20 pahile guNasthAnameM ati mandatama aura terahaveM guNasthAnameM ati tIvratama mAnakara uparyukta guNasthAnoMmeM unakA sambandha batalAyA gayA hai| saMkSepameM yoM kahanA cAhiye ki pahile chaha guNasthAnoMmeM chaha lezyAe~; sAtaveM guNasthAnameM teja, padma aura zukla lezyAe~ aura AThaveMse lekara terahaveM taka chaha guNasthAnoM meM kevala zukla lezyA mAnI gaI hai| caudahaveM guNasthAnameM koI bhI lezyA nahIM mAnI gaI haiN|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva adhikAra sa kisI jIvakA saMsAra-saMsaraNakA kAla adhika-seadhika ardha pudgala parAvartana aura kama-se-kama antarmuhUrta zeSa rahatA hai, vaha nizcaya -samyagdarzana prahaNa karake caturgati rUpa saMsArako pAra karanevAle mokSa sukhakI bAnagI letA hai / antarmuhUrtase lagAkara ardha pudgala parAvartana kAlake jitane samaya haiM, utane hI samyaktvake bheda haiM / jisa samaya jIvako samyaktva prakaTa hotA hai, tabhI se Atma-guNa prakaTa hone lagate haiM aura sAMsArika doSa naSTa ho jAte haiN| samyaktvake ATha vivaraNa haiM: - 1 - svarUpa, 2 - utpatti, 3 - cinha, 4 - guNa, 5-- bhUSaNa, 6- doSa, 7-- nAza aura 8 - zraticAra | samyaktvakA svarUpa Atma-svarUpakI satya pratIti honA, dina-pratidina samatA bhAva meM unnati honA aura kSaNa-kSaNa meM pariNAmoMkI vizuddhi honA, isIkA nAma 'samyagdarzana' hai / samyaktvakI utpatti caturgatimeM sabhI jIvoMko samyagdarzana prakaTa hotA hai| vaha kisI-kisI jIvako apane-Apa pragaTa hotA hai / apane-Apa
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya pragaTa honevAlA samyagdarzana 'nisargaja' kahalAtA hai| aura kisIkisIko gurUpadezase bhI pragaTa hotA hai| gurUpadezase pragaTa honevAlA samyagdarzana 'adhigamaja' kahalAtA hai| samyaktvake cinha AtmA apane meM hI Atma-svarUpakA paricaya pAtA hai, usameM use kabhI sandeha nahIM upajatA aura usakA chala kapaTa-rahita vairAgya bhAva rahatA hai| yahI samyagdarzanakA cinha hai| athavA (1) zama-kadAgraha aura mamatvakA upazamana (2) saMvega-sAMsArika baMdhanoMkA bhaya (3) nirveda-vairAgya arthAt sAMsArika padArthoMse dUra hone kI icchA (4) anukampA-dUmare jIvoMkA duHkha dUra karanekI bhAvanA (5) Astikya-saddharmapara aTala zraddhAna honA ye pA~ca liGga arthAt samyaktvake cinha haiN| samyagdarzanake pATha guNa karuNA, maitrI, sajanatA, svalaghutA, samatA, zraddhA, udAsInatA aura dharmAnurAga, ye samyaktvake pATha guNa haiN| samyaktvake pA~ca bhUSaNa jainadharmakI prabhAvanA karanekA abhiprAya, heya-upAdeyakA viveka, dhIraja, samyagdarzanakI prAptikA harSa aura tattva vicArameM caturAI, ye pA~ca samyagdarzanake bhUSaNa haiN|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * samyaktva adhikAra * 365 samyaktvake paccIsa doSa samyagdarzana paJcIsa dopoMse rahita honA cAhiye / usake paccIsa doSa ye hai:-ATha mada,pATha mala, chaha anAyatana aura tIna mUr3hatA: ATha madaH jAti, dhana, kula. rUpa, tapa, bala, vidyA aura adhikaraNa inakA garva karanA / ye ATha prakArake mahAmada haiN| pATha malaHjina-vacanameM sandeha, zrAtma-svarUpase ciganA, vipayoMkI abhilASA, zarIrAdise mamatva, azucimeM glAni, sahadharmiyAMsa dveSa, dUsaroMkI nindA, dharma-prabhAvanAoMmeM pramAda, ye ATha mala samyagdarzanako dRSita karate haiM / chaha anAyatana: kuguru, kudeva, kudharmake upAsakAMkI aura guru, kudeva aura kudharmakI prazaMsA karanA, ye chaha anAyatana haiN| tIna mUr3hatAH devamUr3hatA arthAt sacce devakA svarUpa nahIM jAnanA, gurumUr3hatA arthAt nirgrantha munikA svarUpa nahIM samajhanA aura dhama. * adhikaraNake sthAnapara kahIM-kahIM 'pUjA' mI mAnI gaI hai| yathAH "jJAnaM pUjAM kulaM jAtiM balamRddhiM tapo vapuH / aSThAvAzritya mAnitvaM smayamAhurgatasmayAH // "
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya mUr3hatA arthAt jinabhASita dharmakA svarUpa nahIM samajhanA, ye tIna mUr3hatAe~ haiM / samyaktva-nAzake pA~ca kAraNa samyaktvake ghAtaka mukhya pA~ca kAraNa ye haiM: - 1 - jJAnakA abhi mAna, buddhikI hInatA, nirdaya vacanoMkA bhASaNa, krodhI pariNAma aura pramAda / samyaktvake pA~ca pratIcAra samyaktva ke pA~ca aticAra haiN| zaGkA, kAGkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA aura anyadRSTisaMstava, ye pA~ca samyaktvake aticAra haiN| inakA varNana pahale kiyA jA cukA hai 1 uparokta pA~ca prakArake aticAra samyagdarzanake ujjvala pariraNAmoMko malIna karate haiN| mohanIya karma kI jina sAta prakRtiyoM ke abhAva se samyagdarzana prakaTa hotA hai / ve nimna prakAra haiM: samyaktvakI ghAtaka cAritramohanIya kI cAra aura darzanamohanIyakI tIna, isa prakAra sAta prakRtiyA~ haiN| ve isa prakAra hai:1 - anantAnubandhI krodha, 2 - abhimAnake reMgase raMgI huI anantAnubandhI mAna, 3 - anantAnubandhI mAyA, 4 - parigrahako puSTa karane vAlI anantAnubandhI lobha, 5 - midhyAtva, 6 - mizramidhyAtva aura 7 - smyktvmohniiy| inameM se zurU kI chaha prakRtiyA~ vyAtriNI
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhaNDa * samyaktva adhikAra * 367 - - ke samAna samyaktvake pIche par3akara use bhakSaNa karanevAlI haiM aura sAtavIM strIke samAna samyaktvakA sakaMpa va malIna karanevAlI hai| jo prANI uparokta sAta prakRtiyoMko upazamAtA hai, vaha aupazamikasamyagdRSTi hai aura jo sAtoM prakRtiyoMko kSaya karanevAlA hai, vaha kSAyikasamyagdRSTI hai| yaha samyaktva kabhI naSTa nahIM hotaa| sAta prakRtiyoM se kuchakA kSaya ho aura kuchakA upazama ho to vaha kSayoyazamasamyaktvI hai| use samyaktvakA mizrarUpa svAda milatA hai| chaha prakRtiyA~ upazama hoM va kSaya hoM athavA koI kSaya aura koI upazama ho, kevala sAtavIM prakRti samyaktvamohanIyakA udaya ho to vaha vedakasamyaktvadhArI hotA hai| samyaktva nau prakArakA hotA hai:-kSayopazamasamyaktva tIna prakArakA hai, vedaka samyaktva cAra prakArakA hai aura upazama tathA kSAyika, ye do prakAra / kSayopazamasamyaktvake tIna bhedaH 1-anantAnubandhI caukar3okA kSaya aura darzanamohanIya trikakA upazama / yaha pariNAmakA pahilA bheda hai| 2-anantAnubandhI caukar3I aura mahAmithyAtvakA kSaya aura mizramithyAtva aura samyaktvamohanIyakA upazama / yaha pariNAma kA dUsarA bheda hai| 3-anantAnubandhI caukar3I, mahAmidhyAtva aura mizrakA kSaya aura samyaktvamohanIyakA upazama / yaha pariNAmakA tIsarA bheda hai|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya vedakasamyaktvake cAra bhedaH1-jahA~ anuntAnubandhI caukar3IkA kSaya aura mahAmithyAtva aura mizrakA upazama aura samyaktvamohanIyakA udaya ho, usa pariNAmako prathama kSayopazamavedaka samyaktva kahate haiN| 2-jahA~ anantAnubandhI caukar3I aura mahAmithyAtvakA kSaya mizrakA upazama aura samyaktvamohanIyakA udaya ho. usa pariNAmako dvitIya kSayopazamavedaka samyaktva kahate haiN| 3-jahA~ anantAnubandhI caukar3I, mahAmithyAtva aura mizrakA kSaya aura samyaktvamohanIyakA udaya ho, usa pariNAmako kSAyika vedaka samyaktva kahate haiN| 4-jahA~ anantAnubandhI caukar3I, mahAmithyAtva aura mizrakA upazama aura samyaktvamohanIyakA udaya ho, usa padiNAmako upazama vedaka samyaktva kahate haiN| upazama tathA kSAyika do bhedaH 1-jo anantAnubandhI caukar3I, mahAmithyAtva. mizra aura samyaktvamohanIyako upazamAtA hai, vaha 'aupazamika samyakdRSTi hai| 2-jo anantAnubandhI caukar3I, mahAmithyAtva, mizra aura samyaktvamohanIyakA kSaya karatA hai, vaha 'kSAyikasamyagdRSTi' hai| yaha kSAyikasamyaktva jinakAlika manuSyoMko hotA hai / jo jIva ' zrAyukA bandha karaneke bAda ise prApta karate haiM, ve tIsare yA cauthe bhavameM mokSa prApta karate haiM; parantu agale bhavakI Ayu bA~dhaneke pahile
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * samyaktva adhikAra * 366 jinako yaha samyaktva prApta hotA hai, ve vartamAna bhavameM hI muktiko prApta karate haiN| upazama zreNI-bhAvI aupazamika samyaktvakI prApti cauthe, pA~cava, chaThe yA sAtaveM meM se kisI guNasthAnameM ho sakatI hai parantu AThaveM guNasthAnameM to usakI prApti avazya hI hotI hai| aupazamika samyaktvaka samaya Ayurvandha, maraNa, anantA. nubandhI kapAyakA bandha tathA anantAnubandhI kapAyakA udaya, ye cAra bAteM nahIM hotii| para usase cyuta hone ke bAda ho sakatI haiN| samyaktva-sattAkI nizcaya, vyavahAra, sAmAnya aura vizeSa, aisI cAra vidhikA varNana kiyA jAtA hai| 1-mithyAtvake naSTa honase mana, vacana va kAyake agocara jo AtmAkI nirvikAra zraddhAnakI jyoti prakAzita hotI hai, use nizcaya samyaktva jAnanA cAhiya / 2-jisameM yoga, mudrA, matijJAna, zrutajJAna AdikaM vikalpa haiM, yaha vyavahAra samyaktva hai| 3-jJAnako alpa zaktike kAraNa mAtra cetanA cinhake dhAraka AtmAko pahicAna kara nija aura parake svarUpakA jAnanA sAmAnya samyaktva hai| 4-heya, jJaya, upAdeyake bhedAbhedakA vistAra rUpase samamanA vizeSa samyaktva hai|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ navatattva adhikAra (zeSAMza) 4-kAlAstikAya-dravyase bhUta aura bhaviSyatkAlakI apekSAse ananta hai, kSetrase vyavahArakAlakI apekSAse ar3hAI dvIpa-pramANa hai aura mRtyukAlakI apekSAse lokAkAza pramANa hai, kAlase Adi-anta rahita hai, bhAvase varNAdi-rahita arthAt arUpI hai aura guNase paryAya-parivartanakArI hai| * yaha adhikAra dvitIya khaNDameM diyA gayA hai| vahA~ yaha lagabhaga 40 pRSTa se bhI adhika hogayA thaa| pAThakoMko itanA bar3A eka adhikAra par3hanemeM arucikara hotaa| isaliye vahA~ thor3AsA dekara yahA~ usakA zeSAMza diyA gayA hai| isakA dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki tRtIya khaNDameM prAdhyAtmika viSaya rakkhe gaye haiN| navatasvAdhikArakA yaha 'zeSAMza' prAdhyAtmika viSayase adhika saMbandha rakhatA hai| kyoMki isa 'zeSAMza' meM mAtrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa, ina sAta tastroMkA mukhyatayA varNana hai / ye sAta tatva mozAmilApI puruSa ke liye prati upayogI hai| -smpaadk|
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ * navatattva adhikAra * 371 - dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAla, ina cAra dravyoMke dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNakI apekSAse bosa bheda huye / (20) dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, ina tInoMke skandha, deza aura pradeza alaga-alaga hote haiN| isaliye ima prakArase inake nau bheda aura huye aura kAlakA kevala eka hI bheda hotA hai| isaliye saba milAkara inake dasa bheda isa apekSAse aura huye| (10) isa prakAra arUpI ajIva dravyoMke kula bheda tIsa huye / (30) varNake pA~ca prakArake pudgala, gandhake do prakArake pudgala, rasake pA~ca prakArakaM pudgala, sparzake ATha prakArake pudgala aura saMsthAnake pA~ca prakAra kahe gaye haiN| 1-eka varNake pudgalake do gandha, pA~ca rasa, ATha sparza aura pA~ca saMsthAna ho sakate haiN| isa prakAra eka varNake pudgalake bIsa bheda hote haiN| kula varNa pA~ca prakAra ke haiN| isaliye kula varNake sau bheda huye / (100) 2-eka gandhake pudgalake pA~ca varNa, pA~ca rasa, ATha sparza aura pA~ca saMsthAna ho sakate haiM / isa prakAra teIsa bheda huye aura cUMki gandha do prakArakI hotI hai| isa kAraNa gandhake chayAlIsa bheda huye / (46)
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya 3-eka rasake pudgalake pA~ca varNa, do gandha, ATha sparza, aura pA~ca saMsthAna ho sakate haiN| isa prakAra eka rasake pudgalake bIsa bheda huye aura kula rasa pA~ca haiN| isaliye kula rasake bheda sau huye / (100) 4-eka sparzaka pudgalake pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha, pA~ca saMsthAna aura chaha sparza ho sakate haiN| isaliye eka sparzake pudgalake teIsa bheda hue aura sparza ATha prakAra ke haiN| isaliye kula bheda eka sau caurAsI hue / (184) ___ guru laghu nahIM hotA, cikanA khurakhurA nahIM hotA, ThaMDA garama nahIM hotaa| isa prakAra isa apekSAse sparza ke kevala baha bheda hI pAye jAte haiN| 5-saMsthAna pA~ca prakAraka mAne haiN| gola, trikoNa, caturbhuja, parimaNDala (cUr3I jaisA) aura lambAyamAna (lakar3I jaisA lambA) / pratyeka saMsthAnake pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparza, isa apekSAse bIsa bhaMda hue| kula saMsthAna pA~ca hai| isaliye saMsthAna-Azrita kula bheda sau hue / (100) ajIva arUpI aura rUpI vyake saba milakara 30 + 100 + 46+ 100+184 + 100 = 560 bheda hue| zAstrakAroMne pudgalake chaha bheda anya apekSAsa bhI kiye haiN| yathA
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * navatattva adhikAra # 373 1 - sthUla-sthUla, jaise pRthvI - parvatAdikaH 2 -sthUla, jaise jala, dUdha Adi tarala padArtha, 3 - sthUla sUkSma, jaise chAyA, AtApa Adi netra- indriyagocaraH 4 - sUkSma-sthUla, jaise netrake binA anya cAra indriyoMse grahaNa - yogya zabda, gandha Adi / 5 - sUkSma, jaise karmokI vargaNAe~ aura 6 - sUkSma sUkSma, jaise paramANu / puNya 'punAti -- AtmAnaM pavitrayatIti puNyam' - AtmAko jo pavitra kare vaha 'puNya' hai| arthAn jIvake zubha pariNAma ke nimitta se pudgala ke jo zubha karma rUpI zakti hotI hai, usako 'puNya' kahate haiN| samasta saMsAra meM zubha azubha karmake raja rUpI pudgala ThasATasa bhare huye haiN| jIva arthAt prANo jaise mana, vacana aura kAyase zubha-azubha karma karatA hai, usake anusAra Atma- pradezoMpara raja rUpI pudgala cimaTa jAte haiN| ina karma-pudgaloM kA pUrA vivaraNa 'karma adhikAra' meM kiyA gayA hai, vahA~ dekhanA cAhiye / puNya karmoMkA bA~dhanA muzakila hai, para bhoganA AsAna hai / bar3e tyAga, sevA, indriya-damana Adi puNyakA bandha hotA hai / para isake phaloMkA bhoganA bar3A priya lagatA hai / puNya mokSakA kAraNa nahIM hai / puNya se saMsAra meM hara prakArake sukha va vaibhavakI prApti hotI hai / zAstrakAroMne puNyako svarNakI ber3Ise upamA dI hai / saMsArI jIva sukha, sampatti, vaibhava Adike bar3e abhilASI hote haiN| isa
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ** jelameM merA jainAbhyAsa *# [tRtIya kAraNa unako puNya upArjana karanA cAhiye / zAstrakAroMne puNyaupArjana karane ke liye aneka mArga-sAdhana batAye haiM / yathA: 1 - annakA dAna, 2- pAnIkA dAna, 3 - pAtrakA dAna, 4makAnakA dAna, 5 - vastrakA dAna, 6 - manase zubha cintana karanA, 7 - vacanase zAnti denA - zarIrase sevA Adi karanA aura 9 - vRddhoM va guNiyoM ko namaskAra Adi karanA / 1- annakA dAna: sacce tyAgI muniyoM-sAdhuoMkA zuddha AhAra dAna denA / inake alAvA anAtha, apAhija asahAya, vidhavA, akAla pIr3itoM Adiko anna dAna arthAt bhojana denA / 2- pAnIkA dAnaH sacce tyAgI muniyoM-- sAdhuoMkA zuddha va citta pAnI vairAnA | inake alAvA manuSyoM, pazuoM Adikaliye pyAU AdikA prabandha karanA / " 3- pAtra kA dAna: sacce tyAgI muniyoM-- sAdhuoMko pAtra ( kASThake vartana ) Adi dene / inake alAvA jina anAthoM, asahAyoM, bevAoM, nirdhanoM ke pAsa pAtra na hoM to unheM pAtra denA / - 4- makAnakA dAnaH- sAdhu-muni sadA bhramaNa kiyA karate haiN| unake koI makAna nahIM hote haiN| agara ve bhramaNa karate bhAveM to unake Thaharane keliye
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa *navatattva adhikAra * 375 Sanction sAtAkArI makAna athavA sthAna AdikA prabandha karanA / jo AdamI dharmazAlA Adi banavAte haiM, ve bhI puNya upArjana karate haiN| 5-vastrakA dAna: sacce tyAgI, muniyoM aura sAdhuoMko svaccha aura zuddha vastra vairAnA / inake alAvA anAthoM, asahAyoM, vidhavAoM, vRddhoM, Adiko vastra dAna denA aura jAr3oMmeM jo nidhana manuSya hoM unakI vastrase sahAyatA karanI cAhiye / 6-manameM zubha cintanaH pratyeka prANIko sadA apane manase dUsaroMke prati arthAt prANImAtrake vAste zubha cintana va zubha bhAvanA rakhanI cAhiye / kabhI kisIke prati bure khyAla svapna takameM bhI nahIM lAne caahiye| 7-vacanase zAnti denAH agara koI prANI duHkha, takalIpha, kaSTa yA santApa avasthAmeM hai to usako zAnti denI cAhiye / isake alAvA sadA komala aura mRdu vacanoMse bolanA cAhiye / arthAt kabhI krodha, ghRNA, kaThoratAke zabda nahIM bolane caahiye| sadA guNiyoMke guNagAna karate rahanA caahiye| 8-kAyase sevAH agara koI sAdhu yA muni takalIpha yA kaSTameM ho to usakI sevA bhakti karanI cAhiye / isake alAvA kaSTa-pIr3ita, rogiyoM,
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya kamajoroM zrAdikI sevA zuzrUSA karanI cAhiye / nirbaloM, asahAyoM aura abalAoMkI balavAnoM aura nirdayoMse rakSA karanI caahiye| 6-guNiyoMko namaskAraH sacce aura tyAgI muniyoM aura sAdhuoMko namaskAra arthAt bandanA Adi krnaa| isake alAvA bujurgoM, vidvAnoM, guNiyoM Adiko namaskAra karanA cAhiye / isake alAvA aura dUsare kAryoMse bhI puNyakA upArjana hotA hai| jaise:-vidyAdAna denA, abhayadAna denA, aadi| __ sadA supAtrako dAna denA cAhiye / isake alAvA dAna va sAhAyya to sirpha unhIMkA honA cAhiye, jo usake pAtra haiM arthAt jo jarUrata vAle haiN| akasara g2afalata aura lehatalAlIkI vajahase aise manuSyoMko dAna pahu~ca jAtA hai, jo usakA durupayoga karate haiN| aisI avasthAmeM bajAya puNyake pApakA hI bandha ho jAtA hai| hA~ ! dAna denevAleke bhAva yadi zuddha haiM to usase puNya hI hotA hai / isa kAraNa dAna sadA soca-samajha aura dekha-bhAla kara denA cAhiye / bahutase dhUrta, pAkhaMDI, pramAdI dAna le jAkara kuvyasana aura vyabhicAra AdimeM lagAte haiN| jo prANI supAtra-dAna dete haiM, ve bayAlIsa prakArase puNyake phalako bhogate haiM: 1-sAtAvedanIya, 2-ucca gotra, 3-manuSya gati, 4-deva gati, 5-manuSyAnupUrvI, 6-devAnupUrvI, 7-paJcendriya jAti,
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa) * navatattva adhikAra * 377 8-audArika zarIra, E--vaikriyika zarIra, 10-AhArikazarIra, 11-taijasa zarIra, 12-kArmaNa zarIra, 13-audArika aGgopAGga, 14-vaikriyika aGgopAGga, 15-pAhArika aGgopAGga, 16-vaRSabhanArAcasaMhanana, 17-samacaturasrasaMsthAna, 18zubha varNa, 16-zubha gandha, 20-zubha rasa, 21-zubha sparza, 22-zubha, 23-saubhAgya, 24-susvara, 25-yazaH kIrti, 26-devAyu, 27-manuSyAyu, 28-tiryagAyu, 26-tIrthaMkara, 30-manuSyagatyAnupUrvya, 31-devagatyAnupUrvya, 32-aguThalaghu, 33-paraghAta, 34-ucchvAsa, 35-zrAtapa, 36-udyota, 37-zubhavihAyogati, 38-trama, 36-vAdara, 40-paryApta, 41-pratyekazarIra, 42-sthira nAma krm| ___ puNya aura pApa donoM saMsArake kAraNa haiN| pApa lohekI ber3I ke samAna hai to puNya sonekI ber3Ike samAna hai / aAkhira ber3Ibandhana dAnoM haiN| isa kAraNa AtmArthI prANiyoMko to donoM tyAjya haiM / phira vaha puNya kaise karatA hai ? - jaise kisAna jaba cAvaloMkI khetI karatA hai, taba usakA mukhya uddezya cA~vala utpanna karanekA rahatA hai aura cA~valoMkA jo palAla (bhUsA) hai, usameM usakI icchA nahIM rahatI, tathApi usako bahuta-sA palAla mila hI jAtA hai| isa prakAra mokSa cAhanevAle jIvoMko vAJchA binA hI puNyakI prApti ho jAtI hai aura usa puNya se svargameM indra-laukAntikadeva AdikI vibhUti takako jIva prApta
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 * jela meM merA jainAbhyAsa * tRtIya karatA hai| vahA~para bhI dharmameM buddhiko dRr3ha karake caturtha guNasthAnake yogya jo apanI avirata avasthA hai usako nahIM chor3atA huA bhogoMkA sevana karate hue bhI dharmadhyAnase devAyuko pUrNa kara, svargase Akara tIrthaMkara zrAdi padako prApta kara, pUrvajanmameM bhAvita kI huI jo viziSTa-bheda-jJAnakI vAsanA hai usake balase mohako nahIM karatA hai aura moharahita honese zrIjinendrakI dIkSAko dhAraNa kara puNya tathA pApase rahita jo nija-para AtmA kA dhyAna hai. usake dvArA mokSako jAtA hai| aura jo mithyAdRSTi hai, vaha to tIvra nidAnabandhaka puNyase cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa zrAdike samAna bhAgoMko prApta kara narakako jAte haiN| puNya prakRti terahaveM guNasthAna taka lagI huI haiN| puNya kI prazaMsA zAstroM meM aneka sthAnapara kI hai| isa kAraNa zrAdaraneke sthAnapara AdaraNIya hai aura mokSa hote samaya tyAga tA unakA svayaM hI ho jAtA hai| pApa azubha pariNAmoMse yukta jIva pApa rUpa hotA hai| dUsare zabdoMmeM yo kahanA cAhiye ki jisa karmakA phala duHkha rUpa ho, use pApa kahanA cAhiye / pApa karmo se jIva anAdi kAlase ghirA huA hai / yaha karma AtmAko malIna kara dete haiM / isakA bA~dhanA bar3A sarala hai, para isakA pariNAma bhoganA bar3A duSkara hai| zAstrakAroMne pApako lohekI ber3Ise upamA dI hai|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * navatastva adhikAra # 376 samasta loka azubha karma arthAt pApake pudgala ThasAThasa bhare huye haiM / jaba koI jIva azubha karma athavA pApa karatA hai to azubha karmoMke raja rUpI pudgala usakI AtmA ke pradezoMpara miTa jAte haiM, ve usI samaya yA samaya Anepara apanA azubha phala dete haiM / ajJAnI va bhole prANI pApako ha~sa-ha~sakara bA~dha lete haiM, para isake pariNAmase unakA ro-ro kara bhI pIchA nahIM chUTatA hai / prANI prathama bhAvapApa karatA hai, tatpazcAt dravyapApa karatA hai / azubha prakRti pariNamana rUpa dravyapApa karma hai / vaha zrAtmAke hI azubha pariNAmoMkA nimitta pAkara utpanna hotA hai / zAstrakAroMne pApake aThAraha bheda pharamAye haiM / ve nimna prakAra haiM: 1 - prANAtipAta arthAt jIvakI hiMsA karanA / 2 - mRSAvAda arthAt asatya - jhUTha bolanA / 3 - adattAdAna arthAt bag2aira dI huI vastu lenIcorI karanA / 4 - maithuna arthAt kuzIlakA sevana karanA / 5 - parigraha arthAt dravya - dhana Adi rakhanA aura mamatA bar3hAnI / 6 - krodha arthAt apaneko tapAnA-kopa karanA / -mAna arthAt ahaGkAra ( ghamaNDa ) karanA / 8- mAyA arthAt kapaTa, ThagaI ityAdi karanA /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya 6-lobha arthAt tRSNA bar3hAnA-gRddhipaNA rkhnaa| 10-rAga arthAt sneha rakhanA-prIti karanA / 11-dveSa arthAt anicchita vastupara ghRNA krnaa| 12-kalaha arthAt klaza karanA / 13-abhyAkhyAna arthAt jhUThA kalakka lagAnA / 14-paizUnya arthAt dUsaroMkI cugalI khAnA / 15-para-apavAda arthAt dUsaroMkI nindA karanA / 16-rati-arati arthAt pA~coM indriyoMke teIsa viSayoMmeMse icchita vastupara prasanna honA aura anicchita vastupara aprasanna honaa| 15-mAyAmRSAvAda arthAt kapaTasahita jhUTha bolanAkapaTamaM bhI kapaTa krnaa| ___18-mithyAdarzanazalya arthAt kudeva, kuguru aura kudharma para zraddhA rkhnaa| jo ajJAnI prANI uparokta aThAraha pApoMkA sevana karate haiM, unako nimnalikhita bayAsI karma-prakRtiyA~ bhAganI par3atI haiM: jJAnAvaraNIyakI pA~ca, darzanAvaraNIyakI nau, vedanIyakI eka, mohanIyakarmakI chabbIsa, AyuSyakarmakI eka, nAmakarmakI cauMtIsa, gotrakarmakI eka aura antarAyakarmakI pA~ca / isa prakAra bayAsI prakRtiyA~ hotI haiN| inakA varNana 'karma adhikAra' meM hai|
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * navatazva adhikAra * 381 prAstrava jisa prakAra nAvameM chidra honese pAnI Aneke kAraNa vaha nAva DUba jAtI hai, usI prakAra saMsAra rUpI samudrameM Asrava rUpI chidrase pApa rUpI pAnIke bhara jAnese AtmA rUpI nAva DUba jAtI hai| arthAt koMke Aneke dvArako 'prAstrava' kahate haiN| koMke Aneke dvAra aneka haiN| unakA varNana zAstrakAroMne isa prakAra kiyA hai: zAkhakAroMne bIsa prakAra, bayAlIsa prakAra aura sattAvana prakArase prAstrava honA batAyA hai| bIsa bheda isa prakAra haiM: 1-mithyAtvako seva to zrAsrava, 2-atrata arthAt pratyAkhyAna nahIM kare to pAsava, 3-pA~ca pramAda sevana kare to Asrava, 4-pacIsa kaSAya sevana kare to Asrava, 5-azubha yoga pravatve to zrAsrava, 6-prANAtipAta arthAt jIvakI hiMsA kare to bAstrava, 7-mRSAvAda arthAt jhUTha bole to pAsava, 8-adattAdAna arthAt corI kare to prAstrava, 6-maithuna arthAt kuzIla sevana kare to Asrava, 10-parigraha arthAt dhana, kaMcana Adi rakkhetopAtrava,11-zrotrendriya vazameM na rakkhe to zrAsrava, 12-cakSurindriya vazameM na rakkhe to prAstrava, 13-nANendriya vazameM na rakkhe to pAsava, 14-rasendriya vazameM na rakkhe to prAsrava, 15-sparzendriya vazameM na rakkhe to zrAsrava, 16-manakoM
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya - vazameM na rakkhe to Asrava, 17-vacanako vazameM na rakkhe tA Asrava, 18--kAyako vazameM na rakkhe to bhAsrava, 16-bhaMDa upakaraNa arthAt sAmAna Adi asAvadhAnIse rakkhe to bhAsrava, 20-suI kuzamAtra asAvadhAnIse le yA rakkhe to zrAsrava / bayAlIsa prakArakA Asrava isa bhA~ti mAnate haiM: pA~ca indriyoMke viSayoMse, cAra kaSAyoMse, tIna azuma yogoMse, paJcIsa kriyAoMse, pA~ca avratoMse, isa prakAra byAlIsa prakArase bhI AsravakA honA mAnA gayA hai| sattAvana prakArase prAsravakA honA isa prakAra batalAyA hai:uparokta byAlIsa prakAroM meM pandraha yoga aura zAmila kara denese Asravake sattAvana prakAra ho jAte haiM / Asravako karanevAlI paccIsa kriyAe~ ye haiM: 1-deva, guru aura dharmakI bhakti Adi karanA samyaktva kriyA; 2-anya kudeva, kuguru, kudharma kI stuti karanA mithyAtva kriyA; 3-kAmAdikase gamanAgamanAdirUpa karanA prayoga kriyA; 4-IryApatha arthAt gamanakeliye kriyA karanA IryApatha kriyA; 5-vIryAntarAya aura jJAnAvaraNIya karmake kSayopazaya ho jAnepara AGgopAGga nAmakarmakI prAptise AtmAko mana, vacana aura kAyake yogya pudgaloMke grahaNa karanekI jo zakti hotI hai, vaha samAdAna kriyA; 6-krodhake Avezase jo kriyA ho vaha prAdoSikI kriyA; 7-duSTatAkeliye udyama karanA kAyikI kriyA -hiMsAke
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaNDa] * navatatva adhikAra # 383 upakaraNa zastrAdikakA grahaNa karanA AdhikaraNakI kriyA; 6 - apane va parAyeke duHkhotpattikA jo kAraNa ho, vaha pAratApikI kriyA; 10 - Ayu, indriya, bala, prANoM AdikA viyoga karanA prAraNAtipAtakI kriyAH 11 - rogAdhikatA ke kAraNa pramAdI hokara ramaNIya rUpakA AvaraNa karanA darzana kriyA; 12 - pramAda ke kAraNa vastuke sparzanArthaM pravarttanese sparzana kriyA; 13viSayoMke naye-naye kAraNa milAnA prAtyayikI kriyA; 14 - strIpuruSoM va pazuoM ke baiThane sone- pravarttane ke sthAna meM mala-mUtra Adi kSepaNa karanA samaMtAnupAta kriyA; 15 - binA dekhI zodhI bhUmipara baiThanA, zayana karanA Adi anAbhoga kriyA; 16 - parake karane yogya kriyAko svayam karanA svahasta kriyAH 17 -- pApotpAdaka pravRttiko bhalA samajhanA va zrAjJA karanA nisarga kriyA; 18Alasya se prazasta kriyA na karanA athavA anyake kiye hue pApAcaraNakA prakAza karanA vidAraNa kriyA; 16 - cAritramohake upadravase paramAgamakI AjJAnusAra pravattanemeM asamartha hokara anyathA prarUpaNa karanA AjJAvyApAdikI kiyA; 10 - pramAdase va zrajJAnatA se paramAgamakI upadeza kI huI vidhimeM anAdara karanA anAkAGkSA kriyAH 21 - chedana-bhedana AdikI kriyAmeM tatparatA honA tathA anyake Arambha karanemeM harpa mAnanA Arambha kriyA; 22 -- parigrahakI rakSAkeliye pravRtti karanA pAriprAhikI kriyA: 23 - - jJAna darzanAdikameM kapaTarUpa upAya karanA mAyA
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 * jelameM merA jainAbhyAsa # [tRtIya kriyAH 24 -- midhyAtvakA kArya karanA va karanevAleko usa kAryameM dRr3ha karanA midhyAdarzana kriyAH 25 - saMyamako bAta karanevAle karmake udayase saMyama rUpa nahIM pravarttanA apratyAkhyAna kriyA / ye pacIsa kriyAe~ AsravakI kAraNa haiM / bandha isa tattvakA varNana 'karma adhikAra' meM kiyA jA cukA hai / saMvara jisa prakAra chidra sahita naukA jo samudra meM par3I huI hai. usake chidra banda kara dene se jalakA AnA banda ho jAtA hai; usI prakAra saMsAra rUpI samudra meM jo AtmA rUpI naukA par3I huI hai, jisake chidra rUpI zrasravako rokanese karma rUpI jala nahIM AtA hai| isa karmAgama dvArake rokaneko 'saMvara' kahate haiM / arthAt zrasravake nirodhako saMvara kahate haiM / jo puruSa saMvara dhAraNa karatA hai, usakA yaha karttavya hai ki vaha pApa rUpI jalakA arthAt midhyAtva, avirati, pramAda, kapAya AdikA sarvathA lopa karake saMyama avasthA arthAt zubha bhAvanA, zubha vicAroM kA dhyAna - cintana kare / saMvara dhAraNa karanese manuSya apane saMsArako kama karatA hai / zAstrakAroMne saMvara ke sAmAnya prakArase bIsa bheda kahe haiM aura vizeSa prakArase sattAvana bheda kahe haiM, jo nimna prakAra haiM: -- "astravanirodhaH saMvaraH " -umAsvAti /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * 1-samyaktvakA dhAraNa karanA, 2-vrata-pratyAkhyAnakA karanA, 3-pramAdakA tyAga karanA, 4-kaSAya nahIM karanA, 5-- zubha vicAroMkA hRdaya meM saMcAra karanA, 6-dayA pAlanI 7-satya bolanA, 8-binA dI huI vastu nahIM lanI,ha-brahmacaryakA pAlana karanA, 10-nirmamatva honA, 11-12-13-14--15zrotra, cakSu, ghrANa, rasa aura sparza indriyakA nigraha karanA, 16manako vazameM rakhanA, 14-vacana aura kAyakA nigraha karanA, 16-bhaNDopakaraNoMko sAvadhAnIse lenA aura sAvadhAnIse rakhanA aura 20-suI-kuzamAtra bhI yatnase lenA aura yatna se rkhnaa| saMvarake sattAvana bheda isa prakArase haiM:-- - pA~ca samiti, tIna gumi, bAIsa pariSaha, dasa yatidharma, bAraha bhAvanA aura pA~ca cAritra / pA~ca samitiH 1--IryA samiti, 2-bhASA samiti, 3-eSaNA samiti, 4--prAdAnanikSepaNA samiti aura 5--pariThAvaNIyAutsarga samiti / tIna guptiH-- .. 1-manogupti, 2-vacanagupti aura kAyagupti / bAIsa pariSahaH
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 * jelameM merA jainAbhyAsa. [tRtIya 1-kSadhA, 2-tRSA, 3-zIta, 4-uSNa, 5--daMzamazaka, 6-acela, 7-arati, 8-strI, --caryA, 10-niSadyA, 11-zayyA, 12-akrodha, 13--vadha 14-yAcanA, 15alAma, 16-roga, 17-tRNa, 18-mala, 16-satkArapuraskAra, 20-prajJA, 21-ajJAna aura 22-pradarzana / dasa yatidharma: 1-kSamA, 2-mukti, 3-Arjava, 4-mAIva, 5-lAghava, 6-satya, 7-saMyama,8-tapa, 6-tyAga aura 10-brahmacarya cha / bAraha bhAvanA: 1-anitya, 2--azaraNa, 3--saMsAra, 4-ekatva, 5anyatva, 6-azuci, 7--zrAsrava, 8-saMvara, 6-nirjarA, 10-loka, 11-bodhi aura 12--dharmasvAkhyAtatva / pA~ca cAritraH 1-sAmAyika, 2-chedopasthApanIya, 3-parihAravizuddhi, 4-sUkSmasamparAya aura 5-yathAkhyAta / nirjarA jisa prakAra samudra meM par3I huI kisI naukAke chidra to banda kara diye, jisase ki zrAtA huA pAnI ruka gayA, lekina jo pAnI usameM pahale bhara gayA hai, vaha jaba taka na nikAlA jAyagA, taba *"uttama-samAmArdavArjavasatyazaucasaMyamatapassyAgAdhinyabrahmacaryANi dhrmH|" -umAsvAti /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * navatattva adhikAra * 387 taka naukAkA pAra laganA kaThina hai / usI prakAra AtmA rUpI naukA meM jo pApa rUpI pAnI bharA huA hai, usako nikAlanekA upAya manuSyako karanA cAhiye | aisA kiye binA yaha AtmA| saMsAra-samudra se pAra nahIM ho sakatI / karma rUpI jalako AtmA rUpI naukAse nikAlane ke upAyako 'nirjarA' kahate haiN| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki zrAtma pradezoMpara jo azubha karmoM ke paramANu lage hue haiM, unako dUra karane ke upAyako nirjarA kahate haiN| jisa prakAra eka cikane ghar3eko garma pAnI va sor3A Adi lagAkara sAfa kiyA jAtA hai, usI prakAra kammala se malImasa AtmA tapaH- saMyama Adise pavitra kI jAtI hai / AtmAmeM jo saMcita karma haiM, unako dUra karanekeliye athavA AtmAko zuddha karane ke liye zAstrakAroMne bAraha vidhiyA~ batAI haiM: 1 - anazana - 'azanaM- bhojanam / na azanamiti anazanam' arthAt AhAra- pAnIkA tyAga karanA / * yaha eka tapa hai / isameM zrAhAra- pAnIkA tyAga kiyA jAtA hai / sAmarthyavAn prANI sarva prakArake AhAra pAnIkA tyAga kara dete haiN| eka dinakA, do dinakA, mahIne bharakA, sAla bharakA ityAdi jitanI apanI sAmarthya ho - usake anusAra tyAga karate haiM aura jinameM itanI sAmarthya nahIM hotI, ve thor3A bhI kara sakate haiN| AhAra mAtra kA tyAga kara kevala
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ ** jelameM merA jainAbhyAsa * [ tRtIya 2 - zravamaudarya arthAt bhojanakI adhika ruci honepara bhI kama AhAra karanA / 3 - bhikSAcaryA arthAt zuddha AhAra AdikA lenA / 4 - rasaparityAga arthAt mIThA, ghRta, tela AdikA tyAga karanA / 5 - kAyakleza arthAt vIra, godohana, vazra Adi Asana karanA / 6- par3isaMlINatA arthAt indriya yoga Adi karma-bandhake kAraNoM se Atma-nigraha karanA / ye chaha tapa 'bAhya tapa' kahalAte haiM + / 7- prAyazcitta arthAt khAne-pIne, uThane-baiThane yA anya kisI tarIse koI doSa laga gayA ho to AtmAko zuddha karaneke liye AlocanA, vandanA karanA / devaka 8 - vinaya arthAt guru AdikA bhakti-bhAvase abhyutthAnAdi dvArA Adara-satkAra karanA / jala hI le sakate haiM / uddIpta indriyoMko aura manako vazameM karaneke liye muni isa tapakA AcaraNa karate haiN| + " anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhya tapaH" / --umAsvAti /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navavasva adhikAra 386 -vaiyyAvRtya arthAt dasa prakArake prAcAryAdikoMkI sevA krnaa| 10-svAdhyAya arthAt zAkhoMkIvAcanA-pRcchanA Adi krnaa| 11-dhyAna arthAt manako ekAgra karanA / 12-vyutsarga arthAt kAyake vyApArakA tyAga karanA / ye pichale chaha tapa 'Abhyantara tapa' kahalAte haiM / jo puruSa anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza, ina chaha prakArake bahiraja tapa tathA prAyazcitta, vinaya, vaiyyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna, ina chaha prakArake antaraGga tapoMko kara sakate haiM, ve bahutase koMkI nirjarA karate haiN| ___ aneka karmoM kI zaktiyoMke galAneko samartha dvAdaza prakArake tapoMse bar3A huA manuSyakA jo zuddhopayoga hai, vahI-'bhAva nirjarA' hai aura bhAva nirjarAke anusAra nIrasa hokara pUrva meM baMdhe hue kA~kA eka deza khira jAnA 'dravya nirjarA' hai| _____ jo puruSa karmoM ke nirodhase saMyukta hai, Atma-svarUpakA jAnanevAlA hai, vaha para kAryose nivRtta hokara AtmakAryakA udyamI hotA 1--dasa prakAra ke prAcAryAdi ye hai:"prAcAryopAdhyAya tpsvi-shaikss-glaan-gnn-kul-sNgh-saadhu-mnojnyaanaam|" -umaasvaati| * "praayshcittvinyvaiyaavRttisvaadhyaaycyusrgdhyaanaanyuttrm|" -ThamAsvAti /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya hai, tathA apane svarUpako pAkara guNaguNIke abhedase apane jJAnaguNako ApameM abheda rUpase anubhava meM lAtA hai| vaha puruSa sarvathA prakAra vItarAga bhAvoMkedvArA, pUrvakAlameM ba~dhe hue karmarUpI dhUlako ur3A detA hai arthAt karmoMko khapA detA hai / mokSa bandhakA pratipakSI mokSa hai arthAt ukta cAroM prakAra ke bandhase mukta honA - chUTanA, usIkA nAma 'mokSa' hai / mokSakI prApti kevalajJAnapUrvaka hai arthAta pahile kevalajJAna ho jAtA hai, taba mokSa hotA hai| isa kAraNa pahile kevalajJAnakI utpattikA kAraNa kahate haiM / mohanIya karmake kSaya hone ke pazcAt antarmuhUrtta paryanta kSINakaSAya nAmakA bArahavA~ guNasthAna pAkara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya, ina tInoM karmoMkA nAza honepara kevalajJAna kI prApti hotI hai / kevalajJAna honeke pazcAt vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ina cAra aghAtiyA karmoMkA nAza ho jAnA arthAt AgAmI karmabandhake kAraNoMkA sarvathA abhAva aura pUrva saMcita karmokI sattAkA sarvathA nAza ho jAnA hI mokSa hai / "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / " arthAt samyagdarzana yukta jJAna aura cAritra hI mokSakA mArga hai| jJAna aura darzana AtmA ke anAdi-ananta guNa haiM, mokSa honeke bAda ve
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ kharaDa * navatattva adhikAra * 361 bhI kAyama rahate haiM / jhAna binA darzana nahIM aura darzana binA jJAna nahIM, donoMkA jor3A hai| inako svaccha banA sampUrNatA prApta karanekA sAdhana caritra aura tapa haiN| ye sAdi-sAnta haiM arthAt mokSa prApta ho zaba taka inakI AvazyakatA hai| ina cAroM prakArake guNArAdhanase mokSa prApta hotA hai| samasta karmoke naSTa ho jAneke pazcAt mukta jIva lokake anta bhAga taka Uparako jAtA hai| jisa taraha miTTIse lipaTI huI tuMbI jaba taka miTTIke kAraNa bhArI rahatI hai, taba taka pAnImeM DUbI rahatI hai, parantu jyoM hI usakI miTTI dhula jAtI hai, tyoM hI vaha pAnIke Upara AjAtI hai| isI prakArase karmake mArase dabA huA AtmA jyoM hI unase chUTa kara halakA hotA hai, tyoM hI vaha Uparako gamana karatA hai| jIvakA jaba Urdhva-gamanakA svabhAva hai to phira lokake antameM hI kyoM Thahara jAtA hai ? alokAkAzameM kyoM nahIM calA jAtA hai ? isakA uttara yaha hai alokAkAzameM dharmAstikAyake prabhAva honese AtmA gamana nahIM kara sakatI hai arthAt dharmAdika pA~ca dravyoMkA nivAsa lokAkAzameM hI hai, alokAkAzameM nahIM hai| aura jIva aura pudgalako gamana karanemeM sahAyaka dharma dravya hI hotA hai, jisakA ki bhAge prabhAva hai| isaliye jIvake gamanakA bhI prabhAva hai|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya isI kAraNa mukta jIva lokake anta meM jAkara siddha sthAnameM Thahara jAtA hai / yadi koI prazna kare ki mukta jIvoMmeM kucha bheda hai ki nahIM to usakA uttara isa prakAra hai: -- vAstava meM to siddhoM meM koI bheda nahIM hai arthAt saba ekase haiM, parantu hama saMsArI jIvoM kI apekSAse nimna likhita anuyogoM se siddhoM meM bheda-vyavahAra ho sakatA hai: -- kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabuddhabodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA aura alpabahutva | kSetrakI apekSAse - bharata, mahAvideha Adi kisa kSetra se mukta hue; kAla kI apekSAse - kisa kAla meM mukta hue liGgakI apekSAsetIna bhAvaliGgoM meM se kisa liGgase kSapakazreNI car3ha kara mukta hue; tIrthakI apekSA - kisa tIrthaMkarake tIrtha meM mukta hue va tIrthaMkara hokara mokSa prApta kI yA sAmAnyakevalI hokara mokSa prApta kI; cAritrakI apekSAse - kisa cAritra se karmoMse mukta hue; pratyekabuddha bodhita kI apekSA - muktiko prApta karane keliye jo sAdhuvRtti dhAraNa kI, vaha apane hI jJAnase- samajhase dhAraNa kI athavA dUsareke upadezase; jJAnakI apekSAse - manaH paryavajJAnase kevalajJAna huA athavA avadhijJAnase; avagAhanA kI apekSAse caudahaveM - * "kSetra kAlagatiliGga tIrtha cAritrapratyekavuddhibodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyArUpabahutvataH sAdhyAH / " -umAsvAti /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * navatattva adhikAra * 363 guNasthAnameM zarIrakI kitanI avagAhanA thIM; antarakI apekSAse-- amuka jIvake siddha ho jAneke kitane samaya bAda amuka jIva siddha hue; saMkhyAkI apekSAse-amuka samayameM eka sAtha jitane jIva siddha hue unakI kitanI saMkhyA thI aura amuka samayameM eka sAtha jitane jIva siddha hue unakI kitanI saMkhyA thI; alpabahutvakI apekSAse--amuka-amuka samayameM eka sAtha siddha hue jIva thor3e the athavA adhika; ityAdi / jisa zarIrase AtmA siddhapadako prApta karatI hai, usa zarIrase tIsarA bhAga kama siddhasthAnameM AtmapradezakI avagAhanA raha jAtI hai| jaise:-mAna lo 500 dhanuSkI avagAhanAvAlI koI AtmA siddha huI to usakI avagAhanA vahA~ 333 dhanup aura 32 aGga lakI raha jAyagI / aura jo AtmA 7 hAthavAlI avagAhanAse siddha huI to usakI avagAhAna siddha sthAnameM 4 hAtha aura 16 aMgulakI raha jaaygii| aisA isaliye hotA hai ki zarIrameM mukha, nAsikA, karNa, udara Adi sthAnoMmeM kucha pola rahatI hai / usa polameM zrAtma-pradeza nahIM rhte| vaha pola-Atma-pradeza-zUnya sthAna zarIrameM nAma karmake vipAkakA pariNAma hai| isaliye nAma karmake prabhAvameM " Atma-pradeza zUnya sthAna siddhAkRtimeM nahIM rhtaa|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ parameSThI adhikAra | na darzana meM pA~ca parameSThI mAne gaye haiN| inake japase athavA smaraNa se mokSa pada takakI prApti hotI hai to phira sAMsArika mano'bhilaSita padArthoMkI prApti ho to isameM Azcarya hI kyA hai ? paJca parameSThI meM-- pA~ca padoMmeM samasta dharmAtmA kA samAveza ho jAtA hai / una pA~coM parameSThiyoMkA, jisameM namaskAra pUrvaka ullekha hai, sUtra nimna prakAra hai| usameM pA~coM parameSThiyoM ko namaskAra athavA vandanA bhI hai: " Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AiriyAeM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM / " isameM pahile padameM saMsAra meM jitane arihanta haiM, unakI vandanA; dUsare meM jo AtmAyeM siddha athavA bhagavAn ho gaye haiM, unakI vandanA; tIsare meM saMsArameM jitane zrAcArya mahArAja haiM, unakI vandanA; cauthe meM saMsAra meM jitane upAdhyAyajI haiM, unakI vandanA aura pA~caveM meM saMsAra meM jitane sAdhu-muni haiM, unakI vandanA kI jAtI hai| yaha ardhamAgadhI bhASAkA sUtra hai / yahA~ yaha prazna svayam uThatA hai ki ina AtmAyoMke kyA guNa haiM jinakI vajaha se ye vandanIya mAne gaye haiM ? isa kAraNa yaha
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ *parameSThI adhikAra * 365 Avazyaka pratIta hotA hai ki ukta pA~ca parameSThiyoMke saMkSepameM kucha guNa batAye jaayeN| kyoMki binA guNa jAne kisImeM bhI bhaktibhAvakA honA asambhava hai| Namo arihaMtANaM arihaMtajI jinako tIrthaMkara Adi bhI kahate haiM, unameM nimnalikhita guNa, atizaya Adi hote haiN| jisa prakAra saMsArameM cakravartI aneka Rddhi-siddhiyoM aura vaibhavake dhanI hote haiM, usI prakAra dhArmika saMsArake arihanta deva cakravartI hote haiN| jisa prakAra svarNa aura pArA A~cake prayogase eka apUrva rasAyana bana jAtA hai, usI prakAra jo prANI nimnalikhita bIsa bAtoMmeMse eka bAtakA bhI dattacitta hokara pArAdhana kara letA hai| vaha tIrthaMkara padakA bandha kara letA hai aura vaha tIsare bhavameM tIrthaMkara padako avazya prApta karake svayam bhavasAgarase pAra hotA hai aura aneka prANiyoMko pAra lagAtA hai| ve bIsa bAteM nimna prakAra haiM: 1-arihanta, 2-siddha, 3-pravacana, 4-zAstra, 5-sthavira-vRddha, 6-bahusUtrI-paNDita aura7-tapasvI, ina sAtoMkI * dattacitta hokara sevA karanese;8-bAra-bAra jJAna meM upayoga lagAnese; -samyaktva nirmala pAlanese; 10-guru bhAdi pUjya janoMkA
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 * jelameM merA jainAbhyAsa * tRtIya dattacitta ho kara vinaya karanese; 11-devasI, rAyasI, pAkSika, caumAsI aura samvatsarIkA pratikramaNa nirantara karanese; 12-- brahmacaryAdi vratoMko vagaira dUpaNa pAlanese, 13-sadaiva vairAgya bhAva rakhanese; 14-bAhya aura Abhyantara (gupta) tapazcaryA karanese; 15-supAtrako dAna denese; 16-guru, rogI, tapasvI, vRddha aura navadIkSita AdikI vaiyyAvRtya arthAt sevA-bhakti karane se; 17-pUrNa kSamA-bhAva rakhanese; 18-nitAnta aura nitya nayA jJAnAbhyAsa karanese; 16-jinezvarake vacanoMkA Adara--mAnapUrvaka pAlana karanese aura 20 tana, mana aura dhanase jainadharmakI unnati krnese| __ una mAtA-pitAoMko dhanya hai athavA ve bar3e puNyake adhikArI hote haiM jo tIrthakara sarIkhe putrako janma dete haiN| jaba tIrthakara bhagavAn garbha meM Ate haiM, taba unakI mAtezvarI caudaha svapna dekhatI haiN| ve isa prakAra haiM:-- 1-airAvata hasti, 2-zveta baila, 3-zArdUla siMha, 4lakSmI devI, 5-puSpakI mAlA, 6-pUrNa candramA, 7-sUrya, 8-indradhvajA, -pUrNa kalaza, 10-padmasarovara, 11-kSIra samudra, 12-devavimAna, 13-ramoMkA Dhera aura 14-nidhUma agnikI jvaalaa| mAtezvarI ina daidIpyamAna aura atIva harSotpAdaka svapnoMkA phala apane patise pUchatI haiN| pati ati pavitra aura bar3I U~cI
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaeDa * parameSThI adhikAra * bhAvanAoMke eka viziSTa puNyavAn aura gambhIra puruSa hote haiN| be sakala zAtroMke jJAtA, bhadrapariNAmI aura avadhijJAna-viziSTa hote haiN| ve apane viziSTa jJAnabalase yaha jAna lete haiM ki hamAre eka lokAtizAyI putra honevAlA hai| savA nava mahIne pUrNa honepara uttama yoga va zubha muhUrta meM pUrNa matijJAna, atijJAna aura avadhijJAnasahita prabhu janma lete haiN| janmotsava manAnekeliye cauMsaTha indra bhagavAnako meruparvata para paNDukavanameM le jAte haiM aura vahA~para bar3e dhUma-dhAmase utsava manAte haiN| inake alAvA chappana kumArikA deviyA~ bhI janma mahotsava karatI haiN| bAdameM tIrthaMkara bhagavAnake mAtA-pitA janmotsava manAte haiN| bAla avasthAke bAda agara bhogAvalI karma bAkI hote haiM to bhagavAn gRhastha dharmakA pAlana karate haiN| dIkSA dhAraNa karanese peztara eka varSa taka nityaprati eka karor3a pATha lAkha svarNa moharoMkA dAna karate haiM / bAdameM laukAntika devoMke nivedanapara prArambha-parigrahakA sarvathA tyAga kara dIkSA dhAraNa karate haiN| usI samaya unheM manaHparyavajJAnakI prApti hotI hai| vaba kucha kAla taka ghAtIya kokA kSaya karaneke vAste dhyAna, tapa Adi vratoMkA aArAdhana karate haiM aura jo koI deva-dAnava-manuSyapazu Adike upasarga Ate haiM, unheM samabhAvase sahana karate haiN| ghAtIya koMke kSaya honepara arthAt mohanIya karmake kSaya honepara jhAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya karmakA kSaya ho jAtA
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 * jelameM merA jainAbhyAsa - tRtIya hai aura taba ananta guNAtmaka yathAkhyAtacAritra, anantajJAna, anantadarzana aura anantadAnavIrya Adi labdhiyoMkI unheM prApti hotI hai / ghAtIya koMke kSaya karanese unheM 'arihanta pada'kI prApti hotI hai| arihanta bhagavAn bAraha guNa sahita hote haiM aura aThAraha doSa rahita hote haiN| mohanIya karmake kSaya honese anantaguNAtmaka yathAkhyAtacAritra vAle hote haiM / jJAnAvaraNIya karmake kSaya honese anantakevalajJAna kI prApti hotI hai, jisase samasta saMsArakIrUpI aura arUpIsamasta racanAke dravya-kSetra-kAla-bhAvako jAnane laga jAte haiN| darzanA. gharaNIya karmake kSaya honese kevaladarzanakI prApti hotI hai, jisase saMsArakI samasta rUpI aura arUpI vastuoMko dekhane lagate haiN| antarAya karmake kSaya honese ananta dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya labdhikI prApti hotI hai; ananta tejasvI hote haiM; ananta bala puruSArthake dhanI hote haiM; ananta kSAyika samyaktva & "tutpipAsAjarAtaka,-janmAntakabhayasmayAH / na rAgadveSa mohAraca, yasyAptaH sa prakIryate // " -svAmI samantabhadrAcArya / arthAt jisameM cudhA, nRpA, bur3hApA, roga, janma, maraNa, bhaya, garva, rAga, dveSa, moha, (ca) se cintA, mada, arati, kheda, sveda, nidrA aura Azcarya, ye aThAraha doSa nahIM hote, vaha 'arihanta' hai|
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * parameSThI adhikAra # 366 arthAt pratyeka rUpI aura arUpI vastukA yathArtha aura satya svarUpake jAnanevAle hote haiM; vajravRSabhanArAcasaMhanana arthAt saMsArameM samasta prANiyoM se baliSTha aura majabUta zarIra vAle hote haiM; samacaturasasaMsthAna arthAt zarIrakA bar3A sundara aura ucca vanAva hotA hai; cautIsa atizaya arthAt jahA~ bhagavAn kI samavasaraNa sabhAkI racanA hotI haiM, vahA~ azokavRkSa, ratnajar3ita mahA prabhAzAlI siMhAsana, bhAmaNDala, chatra, camara, devakRta acinta puSpoMkI varSA Adi aneka vaibhavayukta vastue~ dikhAI detI haiM; jahA~ bhagavAn virAjate haiM yA padhArate haiM, vahA~ manojJa Rtu, manojJa rAstA, citta jalakI varSA aura hara prakArakI zAnti zrAdi rahatI hai| bhagavAn ardhamAgadhI bhASA meM vyAkhyAna dete haiM, jo hara prakArake prANI AsAnIse samajha sakate haiM; bhagavAn ke samakSa yA samavasaraNa meM prANiyoM ke bairabhAva miTa jAte haiM; bhagavAn ke zarIra meM maila Adi nahIM lagatA hai; bhagavAna ke AhAra-vihArako carma- catu vAlA nahIM dekha sakatA hai: bhagavAnke atizayase unake cAroM ora bIsoM kosa taka hara prakArakI zAnti va prasannatA chAI rahatI hai aura aneka atizaya hote haiM; bhagavAnkI vANI bar3I sundara manojJa aura isa prakArakI hotI hai ki pratyeka prANI saralatA se samajha jAtA hai; bhagavAn ke vacana paraspara virodha- rahita hote haiM; sadA deza-kAla- bhAvAnusAra bolate haiM; thor3A bolate haiM aura bahuta artha nikalatA hai; agara kisI zrotA ke zaMkA ho to bhagavAn
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 400 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya use svayam sApha kara dete haiN| Adi aneka guNayukta bharihanta bhagavAna hote haiN| inake alAvA kisI prakArakA bhagavAnameM doSa nahIM hotA hai| jaise-kabhI krodha nahIM karate arthAt sadA zAnta rahate haiM / mAna, mAyA, lobha rahita hote haiM arthAt sarvathA abhAnI, amAyAvI, alobhI hote haiN| kabhI asatya nahIM bolate arthAt sadA satyabhASI hote haiM / bhaya nahIM karate arthAt sadA abhaya hote haiM / kisI prakAra kI hiMsA nahIM krte| krIr3A nahIM karate arthAt sarva prakArakI krIr3Ake bhagavAn tyAgI hote haiM / bhagavAn sadA jJAnavanta, mAhAtmyavanta, yazasvI, vairAgyavanta, rUpavanta, vIryavanta, prayatnavanta, utsAhI aura aneka guNa yukta hote haiN| tIrthaMkara bhagavAnake pA~ca kalyANaka athavA mahA zubha samaya batAye gaye haiM: 1-avataraneko 'cyavana kalyANaka', janmako 'janma kalyANaka', dIkSAko 'dIkSA kalyANaka', kevalajJAna utpanna honeko 'kevalajJAna kalyANaka' aura mokSa padhAraneko 'mokSa kalyANaka' kahate haiN| zAsakAroMne 'Namo arihaMtANa'kA zabdArtha saMkSiptameM nimna prakAra kiyA hai:
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * parameSThI adhikAra * 401 (ka) saMsAra rUpa gahana vanameM aneka duHkhoMke denevAle mohAdi rUpa zatruoMkA hanana karanevAlA jo arihanta deva haiM, unakodravya aura bhAva pUrvaka namaskAra ho| .. (kha ) sUrya maNDalakA AcchAdana karanevAle meghake samAna jJAnAdi guNoMke AvaraNoMkA hanana karanevAle jo arihanta deva haiM, unako dravya aura bhAva pUrvaka namaskAra ho| (ga) ATha karma rUpa zatruoMke nAza karanevAle arihanta bhagavAnako dravya aura bhAva pUrvaka namaskAra ho| (gha) pA~coM indriyoMke viSaya, kaSAya, parISaha, vedanA tathA upasarga, ye saba jIvoMkeliye zatrubhUta haiN| ina zatruoke nAzaka arihanta devako dravya aura bhAva pUrvaka namaskAra ho| prazna-ukta lakSaNoMse yukta bhagavAnako namaskAra karanekA kyA kAraNa hai ? uttara--yaha saMsAra eka mahAbhayaGkara, kaThina aura durgama vana hai| usameM bhramaNa karanese santapta jIvoMko bhagavAnakA smaraNa paramapadakA mArga dikhAnemeM nimitta rUpa hotA hai| ataH sarva jIvoM ke ve paramopakArI honese namaskAra karane ke yogya haiN| ataeva unako avazya namaskAra karanA cAhiye / prazna--arihaMta bhagavAnakA dhyAna kisake samAna tathA kisa rUpameM karanA cAhiye ?
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya uttara - arihaMta bhagavAn kA dhyAna candramaNDala ke samAna zvetavarNa meM karanA cAhiye / pRthvIpara eka samaya meM saMsAra meM jaghanya bIsa aura utkRSTa eka sau sATha tathA eka sau sattara taka arihaMta ho sakate haiN| 402 ' Namo siddhANaM' prazna - 'Namo siddhANaM' isa dUsare padase jina siddhoMko namaskAra kiyA gayA hai, una siddhoM kA kyA svarUpa hai arthAt siddha kinako kahate haiM ? uttara -- jinhoMne cirakAla se ba~dhe hue ATha prakAra ke karmarUpI indhana samUhako jAjvalyamAna zukladhyAnarUpI agni se jalA diyA hai, unako siddha kahate haiM / athavA - jo mokSa nagarI meM cale gaye haiM, unako siddha kahate haiN| athavA - jinakA koI bhI kArya aparipUrNa nahIM rahA hai, unako siddha kahate haiM / athavA - zAsana ke pravarttaka hokara siddha rUpase jo maGgalatvakA anubhava karate haiM, unako siddha kahate haiM / athavA -jo nitya paryavasita anantasthitiko prApta hote haiM, unako siddha kahate haiN| athavA - jinase bhavya jIvoMko guNa-samUhakI prApti hotI hai, unako siddha kahate haiN| pin saMsArI AtmA ke jo karma lage hue haiM, jinakI ki vajahase / saMsArI AtmA saMsAra - paribhramaNa kiyA karatA hai aura apane sukha-svarUpakA anubhava nahIM kara sakatA, unako ATha vibhAgoM meM bA~TA gayA hai| kyoMki AtmA ke ATha mahAguNoM kA, jinake andara
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * parameSThI adhikAra # 403 * ananta guNa samAviSTa hote haiM, ve ghAta karate haiM / ve ATha karma ghAtiyA aura aghAtiyAke bhedase do prakArakeM haiN| 'aghAtiyA' zabda meM 'nam' samAsa ISadarthameM huA hai| arihanta bhagavAna ke cAra ghAtiyA hI karma naSTa hue haiM, jisakI vajahase unake ananta catuSTaya prAdurbhUta ho gaye haiN| aura cAra aghAtiyA abhI maujUda haiM, jisakI vajahase zarIra Adi bhI arihanta bhagavAna ke maujUda rahate haiM / lekina 'siddha bhagavAn' ke cAra ghAtiyA aura cAra aghAtiyA arthAt AThoM hI karma naSTa ho gaye haiN| jisakI vajahase unake ATha guNa pragaTa ho jAte haiN| siddha bhagavAnke ATha guNa ye haiM: ( 1 ) samyaktva, (2) darzana, (3) jJAna, ( 4 ) agurulaghutva, (5) zravagAhanatva, (6) sUkSmatva, (7) anantavIrya aura (8) avyAbAdhatvaM / ukta guNoM ke antargata siddhoM meM aneka guNa aura hote haiM, unameM se kucha saMkSepameM yahA~ kahe jAte haiM: siddha bhagavAn anantajJAna, anantadarzana, anantabala, anantavIrya anantasukha aura anantakSAyika samyaktvake dhanI hote haiM, unakI AtmAkA vistAra sadA ekasA rahatA hai, amUrta haiM, na halake haiM na bhArI haiM, pA~ca prakArakA jJAnAvaraNIya karma kSaya karake unheM ananta kevalajJAna prakaTa huA, do prakArakA vedanIya karma kSaya karake vAghA-pIr3A rahita hue, do prakArakA mohanIya karma
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya AAAAAAAAAAAAAAAA... kSaya karake laghubhUta hue, cAra prakArakA Ayu karma kSaya karake amara hue, cAra prakArakA nAma karma kSaya karake amUrta hue, do prakArakA gotra karma kSaya karake zarIra doSa rahita hue, pA~ca prakAra ke antarAya karma kSaya karake ananta zaktike dhAraka hue| siddha bhagavAnake koI varNa nahIM, koI rasa nahIM, koI sparza nahIM, koI veda nahIM, koI gaMdha nahIM, kAya nahIM, karma nahIM, janma nahIM, maraNa nahIM, roga nahIM, zoka nahIM, viyoga nahIM, moha nahIM, niraMjana nirAkAra Adi aneka guNa yukta ye siddha bhagavAn siddhazilApara sadAkAla virAjamAna rahate haiM aura uparokta aneka lokottara guNoMko prAsvAdana karate haiN| prabha-ukta lakSaNoMse yukta siddhoMko namaskAra karanekA kyA kAraNa hai ? ___ uttara--avinAzI tathA ananta jJAna, darzana cAritra aura vIrya rUpa cAra guNoM ke utpatti-sthAna honese, ukta guNoMse yukta honeke kAraNa, apane viSayameM atizaya pramodako utpanna kara anya bhavya jIvoMkeliye Ananda utpAdanake kAraNa honese ve atyanta upakArI haiM / ataH unako namaskAra karanA ucita hai| prazna--siddhoMkA dhyAna kisake samAna tathA kisa rUpameM karanA cAhiye ? uttara-siddhoMkA dhyAna udita hote hue sUryake samAna rakta varNameM karanA cAhiye / siddha bhagavAna saMkhyAmeM ananta haiN|
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ * parameSThI adhikAra # 'emo AiriyANaM' 'mo AiriyANaM' isa tIsare padase AcAryoMko namaskAra kiyA gayA hai| unakA svarUpa kyA hai arthAt zrAcArya meM kyA kyA guNa hote haiM ? khaNDa ] 405 uttara - jo maryAdA pUrvaka arthAt vinaya pUrvaka jina zAsanake arthakA sevana arthAt upadeza karate haiM, unako AcArya haiN| athavA - jo jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcArake pAlana karanemeM atyanta pravINa haiM tathA dUsaroMko unake pAlana karanekA upadeza dete haiM, unako AcArya kahate haiN| athavA --jo pA~ca mahAvrata, pA~ca AcAra*, pA~ca samiti, tIna gupti, pA~ca indriyavazitva kareM, naba bAr3ha brahmaca kaSAyako tyAgeM, ina chattIsa guNa yukta zrAcArya mahA aura ATha sampadA arthAt sUtra sampadA, zarIra sampadA, va mati saMpadA, upayoga saMpadA, vAcanA saMpadA, saMgraha saMpadA aura tejaH saMpadAke dhanI hote haiN| ityAdi aneka guNa yukta hote haiN| AcArya mahArAja bAvana anAcIke TAlanevAle, aThAraha hajAra zIlAGga Adi aneka guNa yukta hote haiM / EUR1 saMpadA, cAra * (1) darzanAcAra, (2) jJAnAcAra, (3) cAritrAcAra, ( 4 ) tapa prAcAra aura ( 5 ) vIryAcAra, ye prAcArya mahArAjake 'pA~ca AcAra' kahalAte haiN| samiti, gupti AdikA varNana pahale prakaraNoM meM kiyA jA cukA hai|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 jelameM merA jainAbhyAsa. tRtIya Sammadrama athavA-jo maryAdA murvaka vihAra rUpa bhAcArakA vidhivat pAlana karate haiM tathA dUsaroMko usake pAlana karAnekA upadeza dete haiM, unako AcArya kahate haiN| athavA-jo yogya ayogyakA alagaalaga nizcaya karane meM catura aura yathArtha upadeza denemeM pravINa hote haiM, unheM prAcArya kahate haiN| sa-ukta lakSaNoM yukta AcAryoMko namaskAra karanekA uttara-sad vyavahArake upadeza karaneke kAraNa jinako paropakArI hone kI prApti huI hai, jo sarvajana-manoraMjaka haiM, saba janoMke manoMko prasanna karane vAle haiM, saMsArake jIvoMmeMse bhavya jIvoMko jina-vANIkA upadeza dekara unako pratibodha karate haiM aura samya prApti karAte haiM, kisIko deza viratakI prApti, kisIko sarvA prApti karAte haiM tathA kucha jIva unake upadezakA zravaNa kara bhadra-pariNAmI ho jAte haiN| isa prakArake upakArake kartA zAnta mudrAke dhAraka ukta AcArya kSaNa mAtrakeliye bhI kaSAyagrasta nahIM hote / ataH ve avazya namaskAra karaneke yogya haiN| ___ ukta AcArya nitya pramAda rahita hokara apramatta dharmakA kathana karate haiM, rAja-kathA, deza-kathA, strI-kathA, bhakta-kathA, samyaktvameM zithilatA tathA caritrameM zithilatAko utpanna karane vAlI vikathAkA varjana karate haiM, mala aura pApase dUra rahate haiM tathA deza aura kAlake anusAra vibhinna upAyoMse ziSya modiko
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * parameSThI adhikAra # di pravacanakA abhyAsa karAte haiM, sAdhujanoMko kriyA dhAraNa karAte haiM, jaise sUrya asta ho jAnepara ghara meM sthita ghaTa -.. padArtha nahIM dIkhate haiM tathA pradIpake prakAzase ve dIkhane la usI prakAra kevalajJAnI sUryake samAna zrItIrthakara devake mu rUpa mahala meM jAneke pazcAt tInoM lokoMke padArtho karanevAle dIpaka ke samAna AcArya hI hote haiM / avazya namaskAra karanA cAhiye / jo bhavya jIva aise nirantara namaskAra karate haiM, ve jIva dhanya mAne ja unakA bhavakSaya zIghra ho jAtA hai / 407 prazna- AcAryoMkA dhyAna kisake samAna tathA kisa rUpa meM karanA cAhiye ? uttara - AcAryo kA dhyAna svarNake samAna pI cAhiye / ukta guNoMke alAvA AcAryajI sAdhukaM sa0 bhI sampanna hote haiM / 'Namo uvajjhAyANaM' 'Namo uvajjhAyANaM' isa cauthe padase upAdhyAyoMko namaskAra kiyA gayA hai| ina upAdhyAyoMkA kyA svarUpa hai aura upAdhyAya kinako kahate haiM ? jo gyAraha aMga, bAraha upAMga, cAra cheda, cAra mUla sUtra aura battIsaveM AvazyakajIke jAnakAra hote haiM, unako upAdhyAyajI kahate haiM / athavA - jinake samIpameM raha kara athavA Akara
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya ziSyajana adhyayana karate haiM unako upAdhyAya jI kahate haiN| para jo samIpameM raheM hue athavA Aye hue sAdhu Adi janoM dvAntakA adhyayana karAte haiM, unako upAdhyAyajI kahate haiN| 4-jinake samIpatvase sUtrake dvArA jina pravacanakA adhika paraNa hotA hai, unako upAdhyAyajI kahate haiN| athavA ka dhyAna karate haiM, unako upAdhyAyajI kahate haiN| upayogapUrvaka dhyAnameM pravRtta hokara pApa karmakA tyAga bAhara nikala jAte haiM, unako upAdhyAyajI kahate haiM / athavA--mAnasika pIr3AkI prApti, kubuddhi kI prApti tathA durdhyAna kI prApti jinake dvArA apahata hotI hai, unako upAdhyAyajI kahate haiN| zra -jo jJAnake bhaNDAra, dayAke sAgara, jJAna rUpI netrake sneka guNa yukta hote haiM, unheM upAdhyAyajI kahate haiN| . . . lakSaNoMse yukta upAdhyAyajIko namaskAra karane kA kyA hetu hai .. uttara-ukta upAdhyAyajI pacIsa guNa yukta hote haiM, dvAdazAGgI Adi sUtroMke dhAraka aura sUtra aura arthaka vistAra karanemeM rasika hote haiM, Aye hue yA rahe hue ziSyoM va sAdhuoMko jina vacanoMkA abhyAsa karAte haiM / isa hetu bhavya jIvoMke Upara upakArI hone ke kAraNa unako namaskAra karanA caahiye| prazna-upAdhyAyoMkA dhyAna kisake samAna tathA kisa rUpameM karanA cAhiye?
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * parameSThI adhikAra * JA - uttara-unakA dhyAna marakatamaNike samAna meM karanA caahiye| ukta guNoM ke alAvA upAdhyAyajI : guNa sampanna hote haiN| 'Namo loe savvasAhaNaM 'Namo loai savvasAhUNaM' isa padake dvArA sAdha kiyA gayA hai| / eka prazna-una sAdhuoMke kyA lakSaNa haiM ? hI bhrA jo kisI prakArakI hiMsA nahIM kare; kisa tA hai : bole arthAt sadA satya bole; bagaira dI huI nija le pUrNa brahmacarya pAle, kiMcita mAtra parigrahAvase nahIM rakkhe; tIna karaNa aura tIna yogase arthAnoM kAyase koI pApa kare nahIM, karAve nahIM aura 5. nahIM hai, meM indriyoM-netra, nAsikA, karNa, jihvA A.. tInoM karaNa aura tInoM yogoMse vazameM rakkhe, krodha, mAna, mAyA aura lobhako tIna karaNa aura tIna yogase kare nahIM, karAve nahIM aura karateko 'bhalA jAne nahIM / sAdhu aneka pariSahoMko jItate haiN| jaise agara zuddha aura nirdoSa AhAra aura jala nahIM milatA hai to prasannatA aura zAntibhAvase kSudhA aura tRSA pariSahako sahana karate haiN| jAr3oMmeM agnise tApate / nahIM; kambala, saura mAdi praur3hate nahIM, sirpha maryAdita mAmUlI kapar3A
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ padya meM hona * jela meM merA jainAbhyAsa # [tRtIya ra zAntibhAva se zIta pariSaha sahana karate haiN| garmiyoM meM nahIM, snAnAdi karate nahIM, zAntibhAvase uSNa pari rate haiN| DA~sa, macchara Adi kATate haiM to masaharI, dhUe~ ga nahIM karate haiM, zAntibhAva se usa kaSTako sahana karate aura nirdoSa vastra nahIM milatA hai to zAntibhAva se na karate haiN| caumAseke cAra mahIneke sivAya unameM eka mahIne se jyAdA Thaharate nahIM aura sadA karate haiM; isa prakAra jo sthAnakA aura mArgakA pariuse zAntibhAva se sahana karate haiM / bhakSArthaM jAya~ yA to rAste meM yA kisIke gharapara baiThate nahIM aura khar3e rahate haiM yA calate rahate haiM / caturmAsameM yA * jaisA sthAna Thaharaneko mila jAtA hai to usameM hI rahate haiN| agara koI gRhastha yA anya ajJAnI zada kahe yA mAre yA pITe to krodha nahIM karate, balki zAntibhAva se use sahana karate haiM / agara koI roga utpanna hotA hai to agara zuddha aura nirdoSa auSadhi milatI hai to grahaNa karate haiM, baranA zAntibhAvase pariSahako sahana karate haiM / sAdhu loga pRthvI para yA kASThake takhtepara zayana karate haiM; zItakAlameM parAla - ghAsa kI AvazyakatA hotI hai; agara vaha nahIM milatI hai to samabhAvase kaSTako sahana karate haiM / agara koI ajJAnI unase ha~sI majAka karatA hai to ve zAntibhAvase /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * parameSThI adhikAra * - use sahana karate haiN| isa prakArase sAdhu loga are pariSahoMko zAntibhAvase sahana karate haiN| . . Upara jo zuddha aura nirdoSa AhAra kahA gayA matalaba hai ki chayAnave prakArake doSase agara auSadhi, vastra Adi zuddha ho to ve grahaNa kara haiN| unameM se kucha udAharaNArtha yahA~ diye jAte haiM.. 1-gRhastha sAdhuke vAste bAhAra banAkara prAcArya se agara gRhastha apane bhojanameM sAdhuke vicArase ku te haiM tathA banAtA hai tA bhI nahIM lenA 3-mAla lAkara gRha.5, lenA 4-kAI vastu tAlameM yA banda kivAr3oM meM hemA 5-rAstemeM lAkara de tA nahIM lenA 6-Ar3ameMse / anya sthAnasaM koI vastu lAkara de to nahIM le sabala chIna kara de to nahIM lenA-bhAgIdAra de to nahIM lanA :--strI agara bacce ko dUdha pilA rahA .tA usase AhAra nahIM lenA 10--mAna, mAyA aura lobhAdike sAtha dAna grahaNa nahIM karanA 11--bhUkhoM yA brAhmaNAdikaliye agara bhojana banA ho to nahIM lenA 12--sadA eka gharase zrAhAra nahIM lenA 13--jinake yahA~ akhAdya vastu banatI hoM unake yahA~se AhAra nahIM lenA 14-jo manA kare ki hamAre yahA~ na zrAo vahA~ nahIM jAnA 15--koI vastu sacitta vastuke sparzameM ho to use nahIM lenA 16--dvArapara bhikhArI khar3A ho to usa gRha
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jelameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya -ganA 17--jisa AhArakA rasa, varNa, gandha * jAnA vora sevA mandira pustakAlaya 222 kAla naM.lekhaka zIrSaka jela meM prega jainaatyaan| paNa iko malakasI kAyA haraNa aura vAyu, thivA kArase
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * parameSThI adhikAra * pUrNa brahmacarya kA pAlana karate haiN| dasa prakArakA karate haiM; bAraha prakArakA tapa karate haiM / aThAraha sarvathA tyAga karate haiM / inake atirikta zrApa pariNAmI, nirabhimAnI, saMyamI, nissvArthI yukta hote haiN| prazna- ukta lakSaNoMse yukta sAdhujIko kyA hetu hai ? uttara - jo AtmA ke kalyANakA sadA dhya unheM sAdhu kahate haiM / ve hamase adhika dharma rUpa rahate karanemeM atitatpara rahate haiN| aise sAdhuoMkA parama Avazyaka hai / prazna - sAdhutroM kA dhyAna kisake samAna karanA cAhiye ? uttara - sAdhuyoM kA dhyAna ASAr3ha ke meva nA cAhiye / ukta guNa yukta mAdhu meM vicarate haiN| eka samaya meM samasta jAra koDa aura utkRSTa nava hajAra "1 samAna iyA 3 dvIpa aura pa sArameM kama-se-kama raNa sAdhu-sAdhvI ha
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakravatI vAsudeva-baladeva meM cakravartI, vAsudeva-baladeva, zrAdi bhI aneka ni mAnanIya puruSa hote haiN| inakI vibhUti chaha khaNDakA sAdhana karate haiN| inake hajAroM hote haiN| chaha khaNDoMmeM hajAroM deza va unake to cakravartIkI AjJA mAnate haiM arthAt sevAmeM 0 rAniyA~ aura lAkhoM dAsa-dAsI Adi hote haiM / dala Adi lAkhoM karor3oMkI saMkhyAmeM inakI vartIke caudaha ratna hote haiN| eka-eka ratnake ti haiN| cakravartIke caudaha ratna isa prakAra haiM: ratna, chaha khaNDa sAdhanakA rAstA batAtA hai| .) daNDa ke Upara zIta tathA dhUpase rakSA karatA hai| meM kosa rahekA prabandha karatA hai| (4) khaGga ratna kA mira cheda DAlatA hai / (5) maNi "candra-jaimA prakAza karatA hai| (6) gAdi nadiyoM ko pAra karatI hai| vArarake tamAma fauja va cakravartIko sI prakAra praha azva, na, purohita, senApati, carma, ' ra rakhA jaTa-jaimA praka / i ratha ratna bhI apanA-apanakArya karate haiN|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * cakravartI-vAsudeva baladeva . - - jaba cakravartI garbha meM Ate haiM, taba inakI svapna dekhatI haiN| svapna vahI hote haiM jo tIrthaMkara kI haiN| inake atirikta bahuta sI RddhiyA~ hota uparyukta RddhiyoMko tyAga kara saMyama lete haiM mokSako prApta karate haiM aura jo rAjya karate haiM, ve narakameM jAte haiN| inake samayameM sAdhu aura pA~coM gatimeM jAnevAle jIva hote haiN| vAsudeva-pUrva bhava meM nirmala tapa saMyama haiM aura vahA~se Ayu pUrNakara bIca meM eka bhava karake uttama kula meM janma lete haiN| jaba janma mAtezvarI sAta svapna dekhatI haiN| zubha raha vasthAko prApta karate haiM aura bAdameM rAjya vAsudevapadakI prApti honepam nheM sAta ratna haiM:-(1)sudarzanacakra, (2) amoghakhaGga, ( 6 ) kAma (4) puSpamAlA, (5) dhanuSya amoghavANa, (6) kaustubha aura (7) mahAratha / ye mahAbalavAn aura mahAsundara hA inakI Rddhi va siddhi cakravartIse AdhI hotI hai / ___vAsudevake janmase pUrva pRthvIpara prativAsudeva ra hai| yaha bhI puNyavAna aura vaibhava sahita hotA hai, kama hotA hai| vAsudeva prativAsudevako mArakara adhikArI banatA hai aura tIna khaNDameM ska rA
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya na.ANAMARANrNAAAAAAna... vAsudevake pahile janma lete haiM arthAt vAsudevase 'donoMkI mAtezvarI alahadA-alahadA hotI haiM, para meM jaba ye garbha meM Ate haiM to inakI mAtA cAra me haiM / bAdameM janma lekara aneka vaibhava va / inakA vaibhava vAsudevake mukAbile Adhese ha. ina donoM bhAiyoM meM asIma prema hotA hai| rAjya karate haiM aura tInoM khaNDakA sAdhana karate - kara naraka jAte haiN| vAsudevakI mRtyuke bAda tAraNa karake mahAtapasyA karate haiM aura antameM
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka adhikAra majisa prakAra eka jhAr3a yA chIMkA laTakA rahatA hai, isI prakAra athavA loka alokAkAzameM tanuvAta ghanavAta aura usake bAda ghanodadhike zrAdha hai| arthAt jisa prakAra pAnIke AdhArapara hai, usI prakAra yaha loka AkAzameM tanuvAta ghanodadhike AdhArapara ThaharA huA hai| ___ lokase alokakA bheda karanevAlI dha' kAya, pudgala, jIva aura kAla dravya / haiM, vaha aloka hai / dUsare zabdoM meM yaha alokameM sivAya polake aura koI kisI praka arUpI vastu nahIM hai| yaha loka nIce sAta rajju lambA aura caur3A hai| UparakI ora anukramase pradeza-pradeza kama hote-hote. sAra Upara AveM vahA~, donoM dIpakakI saMdhike sthAnapara eka ra raha gayA hai| Age krama-kramase bar3hatA-bar3hatA dusare tAra sandhike sthAnapara sAr3he tIna rajju Upara bhAve vahA hai aura Age krama-kramase ghaTatA ghaTatA-tIsara
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya . mthAnapara sAr3he tIna rajju Ave vahA~ eka rajju tara saMpUrNa loka nIcese Upara taka sIdhA gaura tIna sau tetAlIsa rajju ghanAkAra hai| meM vibhakta haiN:| nIcekA loka, 2-madhya athavA tirkhA athavA U~cA lok| kameM nigoda aura sAta naraka haiM / pahile narakake Upara aura nIcake eka-eka AMtareko chor3a kara kArake bhavanavAsI deva haiM / isa prakAra nigodase adholoka hai| isake bAda madhyaloka zurU vistAra pahile narakase jyotimaNDala narakake Upara, aura hama loga jahA~ rahate haiM ka 14, ATha prakArake vyantara aura ATha prakArake yantara deva rahate haiM / bAdameM pRthvIke Upara jambUdvIpa, lavaNa, dhAtakIkhaNDa dvIpa kAlodadhi samudra, puSkarAdha dvIpa, mAnuparvata zrAdi asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiN| inase pATha * U~cAIpara candra, sUrya, gRha, nakSatra aura tArA-maNDala haiN| Der3ha rajju U~cAI parase Urdhvaloka zurU ho jAtA hai| lokameM bAraha devaloka, nau praiveyaka, pA~ca anurasiddha zilA hai|
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ * loka adhikAra tInoM lokoMkA vistAra ghanAkAra jo 343 khaNDa ] usakA hisAba isa prakAra hai: nigodase sAtaveM naraka taka sAtaveM narakase chaThe naraka taka chaThe narakase pA~caveM naraka taka pA~caveM kase cauthe naraka taka cauva narakase tIsare naraka taka tIsare narakase dUsare naraka taka dUsare narakase pahile naraka taka pahile narakase tirache loka taka pahilA dUsarA deva loka tIsarA- cauthA deva loka pA~cavA~ chaThA deva loka sAtavA~ AThavA~ deva loka navava-dasavA~ deva loka gyArahavA~-bArahavA~ deva loka navayaiveyaka ke deva loka pA~ca anuttara vimAna siddha kSetra
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA janAbhyAsa * [tRtIya 20. ............................................ adholoka zrAkAzAntara (zuddha AkAzameM) isake + (havA); isake AdhArapara ghanavAta gamUha), isake AdhArapara ghanodadhi (piNDa ke AdhArapara TikA huA hai| tanuvAta, para pratyeka naraka avalambita hai| pratyeka duniyA~ke samAna hai| DhaMgase pratyeka naraka ghanodadhi AdikI moTAI ghanodadhikI goTAI ghanavAtakI tanuvAtakI moTAI moTAI 4 yojana 6 yojana jana totra, pRthvIpiNDa, vAsa aura vistAra
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * loka adhikAra * - nAma gotra pRthvI piNDa kI golAI raka-yAsa 2500 ghammA ratnaprabhA 180000 vaMsA zarkaraprabhA | 136000 selA vAluprabhA 128000 aMjanA paGkaprabhA 120000 riTThA dhUmaprabhA / 180000 maghA / tamaHprabhA 116000 mAghavI | tamastamaH 108000 3008 8888 prabhA pratyeka narakake pRthvIpiNDameMse eka aura eka hajAra yojana nIce chor3akara pAthar3e aura antare haiN| sivAya sAtaveM bAvana hajAra yojana Upara aura sAr3he bAvA. chor3akara sirpha tIna hajAra yojanakI pola hai| ki kumbhiyoM aura neriye ( nArakI ) haiM / usakA safemeM diyA jAtA hai / pAthar3oMmeM narakavAsa haiM, ji kumbhiyA~ aura asaMkhyAta neriye (nArakI ) hai
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 varSa 1 sAgara |6|aMka ... | 178000 yojana dUsarA 130000 tIsarI 126000 - 3 sAgara 2500000 15 dha0 | 1 sA~gara 12 aM0 . 1500000 32 // dha0 | 3 sAgara * jelameM merA jainAbhyAsa: 7 sAgara - - cauthI / 118000 100000062 / / dha0 | 7 sAgara : 10 pA~cavIM 116000 300000 125 dha0 | 10 sAgara 17 sAgara - chaThI 114000 " 66665/ 250 dha0 / 17 sAgara 22 sAgara 5 500 dha0 | 22 sAgara 33 sAgara - sAtavIM 30000 [tRtIya - emed-1 R
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * loka adhikAra * narakoMke gotrase, unakI vyavasthAse matalaba hai kI nimna prakAra vyavasthA hai| , 1-ratnaprabhA naraka-kRSNavarNa bhayaMka 2-zarkarAprabhA-bhAle-bIse bhI adhika hai / 3-vAlaprabhA-bhar3abhUjekI bhAr3akI ra USNa ratIse vyApta hai / 4-paGkaprabha kIcar3ase vyApta hai / 5-dhUmaprabhAadhika teja dhUyaMse vyApta hai| 6-tamaHpra. vyApta hai aura 7-tamastamaHprabhA-ghorA se vyApta hai| __ye naraka bila gola, trikoNa, caukoNa - haiN| unameM kaI-eka saMkhyAta yojana yojana lamba caur3e haiN| jaise Dholako / tarapha pRthvI rahatI hai aura bhItara pola . pRthvI skandhoMke bIca Dholake bhItara bila hote haiN| ___ nArakI jIva sadA hI azubhatara lezya vikriyA karanevAle hote haiM / nirantara azubha kAraNa unake pariNAmAdi bhI sadA azubha 5 ___ nArakI jIva paraspara eka dUsare / Tu karate rahate haiM arthAt kuttoM kI taraha nira
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya na prathama tIna narakake neriye ambAmbarISa jAtike devoMse pIr3ita aura duHkhita kiye jAte haiM / aneka ajJAnI puruSa mer3hoM, bhaiMsoM, hAthiyoM ra paraspara lar3Ate haiM aura unakI hAra-jItase rAzA dekhate haiM / usI prakAra tIsare naraka - duSTa kautukI deva avadhijJAnase unake ra paraspara lar3ate tathA duHkhI va pIr3ita zA dekhate haiN| jo bAraha antare haiM, ve asaMkhyAta yojanake = 3 yojanake U~ce haiN| unameMse UparakA eka ror3a kara zeSa dasa antaroMmeM dasa prakArake prakAra ke hote haiM: --- 2 - nAga kumAra 3 - suvarNa kumAra 4 kumAra 6 - dvIpa kumAra 7- 7- uddhi kumAra - vAyu kumAra aura 10 - - stanita kumAra | ke do do indra hote haiN| isa prakAra bIsa lAkhoM bhavana haiM, jo choTe se choTe jambU dvIpa ke r3a usaMkhyAta dvIpa samudrake samAna hai / khaM sAmAjika aura AtmarakSaka deva do (bar3I) indraH NiyA~ hotI haiM aura C
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * loka adhikAra . haz2AroM deviyA~ hotI haiN| indra ke aura indrANiya saikar3oM deva aura deviyA~ abhyantara, madhya a hote haiN| inake alAvA inake aura aneka vai hissA dakSiNa aura uttara do hissoMmeM vibha jAtike vyantara devatA rahate haiM, jisake 1-pizAca, 2-bhUta, 3-yakSa, 5 6-kiMpuruSa, 7-mahoraga aura 8-gara do-do indra hote haiM, isa prakAra solaha indra / _____ jo sau yojanakA pRthvIpiNDa Upara rahA hai Upara aura dasa yojana nIce chor3akara bIcameM pola hai| usameM ATha svatantra hisse / tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi aura AkAza hissameM asaMkhyAta nagara haiN| inameM deva rahate haiN| unake nAma isa prakAra hai: pAnapatrI, 3-IsIvAI, 4-bhUIbAI, 5kandiyA, 7-kohaMDa aura 8-pahaMga deva / pra aura uttarameM vibhAjita hai aura pratyeka hisse hai| isa prakAra bANavyantara devoMke solaha indra * "vyantarAH kinArakiMpuruSamahoragagandharvagatA + "pUrvayoH dviindraaH|" --umAsva
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa #* [tRtIya cAra-cAra haz2Ara sAmAnika deva, solaharakSaka deva, cAra apramahiSI indrANiyA~, revAra aura sAta anIkA hotI haiM / isake SaTke 8000 deva, madhya pariSad ke 10000 12000 deva hote haiM / devoMkI AyuSya jaghanya 10000 varSakI kI hotI hai| yojana to jahA~ hama rahate haiM usa pRthvIke |yojana Upara haiN| isa prakAra yaha tirachA loka kI U~cAI athavA moTAIkA hai, jisameM nau - hama pahile pRSThoM meM kara Aye haiM, bAkkrI maNDalakA varNana hama yahA~ kareMge / ki hama loga rahate haiM, asaMkhyAta usameM ar3hAI dvopameM hI rahate haiM / ar3hAI | bhUmi haiM / eka vaha jahA~ manuSya khetI ye karate haiM, use 'karmabhUmi' kahate haiN| dUsarI karma nahIM karate haiM arthAt jinakI sArI ze jAtI haiM, unheM 'akarmabhUmi' yA 'bhogadIpake bAhara manuSya nahIM pAye jAte haiM / 'lacara, pakSI Adi jAnavara hI hote ; ve saba golAkAra haiM / pahile dvIpa
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaNDa * loka adhikAra * hai, usake cAroM tarapha sAgara hai, phira dvIpa hai, phira samudra athavA mahAsAgara hai| isa prakA dvIpa aura samudroMkA calA gayA hai| pahilA dvIpa 'jambU dvIpa' hai| yaha 10 caur3A arthAt golAkAra hai| isake bAda da samudra' hai / lavaNa samudra kI caur3A do lAkha yojanakI hai / isake ba jisakI caur3AI (rariins ) cAra lAkha bAda 'kAlodadhi samudra' hai, jisakI caur3AI lAkha yojanakI hai| isake bAda 'puskarArdha dvIpa yojanakA hai| para isake madhya meM 'mAnuSaM dvIpako do hissoM meM bA~TatA hai| yaha bhI hai jisake andara-aDhAI dvIpameM ma kevala tiryazca hI tiyazca tamAma dvIpa isIliye isakA nAma 'mAnuSottara parvata 'puSkarAdha samudra' hai / isake bAda 'vAruNI 'vAruNIvara samudra' hai / isake bAda 'kSIravara 'kSIravara samudra' hai / ima prakAra asaMkh. haiM aura pratyeka asaMkhyAta yojanake vyA * "prAjamAnuSottarAH manuSyAH / '
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jela meM merA jainAbhyAsa : [tRtIya ar3hAI dvIpa 'bharata',eka airAvata' aura do 'mahAvideha' haiN| pameM do bharata, do airAvata aura do mahA parata, do airAvata aura do mahAvideha haiN| kI karmabhUmiyA~ haiN| ru', eka 'uttarakuru', eka 'harivAsa', hamavAsa' aura eka 'eraNyavAsa' hai| dvIpameM do devakuru, do uttarakuru, do hari[sa. do hemavAsa aura do eraNyavAsa haiN| do devakuru, do uttarakuru, do harivAsa do paura do eraNyavAsa haiN| ... akarmabhUmi haiN| jambU dIpa 'sudarzanameru parvata' hai| vaha malla sthambhake / U~cAI eka lAkha yojanakI hai / pRthvImeM para ninyAnave hajAra yojana hai| isakI .I (Diauct Care) hai / yaha kramase ' eka hajAra yojana caur3A raha gayA hai| dazAla vana, nandana vana, somanasa nIce bhadrazAla vana hai| usase pA~ca
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa] * loka adhikAra * sau yojana Upara nandana vana hai / usase somanasa vana haiM aura usase chattIsa hajAra vana hai / isa pANDuka vanameM svarNamaya haiN| pUrva meM paNDukazilA aura pazci do do siMhAsana haiN| jinapara jambU videhake kSetroM meM janme hue cAra tIrtha dakSiNa meM pANDuka zilA haiM, imapara bharata 5 karoMkA aura uttara meM rakta zilA hai, jisapara ai hue tIrthakaroM kA janmotsava hotA hai / meru parvata ke dakSiNane 45000 yo andara bharata nAmakA kSetra haiM / isa bha nAmakA parvata hai| isa kSetra meM gaGgA nadiyA~ haiM, jo cUlahamavata parvatase ni nadiyoM meM caudaha caudaha haz2Ara upanadiyA~ - meru parvata ke uttara dizAmeM 45000 ye dUsarA dvAra hai usake andara bharata kSetra isameM 'raktA' aura 'raktodA' nAma zikharI parvata se nikalatI haiM / jambU dvIpameM bharata kSetrakI ha * parvata hai aura airAvata kSetrakI haddaka. bharata kSetrako vaitADhya parvata chaha khaMDoM meM vibhAjita karatI haiN|
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ jela meM merA jainAbhyAsa * [tRtIya parvata aura raktA aura raktAvatI nadI chaha to haiN| - parva aura pazcimameM bhadrazAla vana aura kha yojana lambA hai| uttara aura .. parvatase isakI hadda hotI hai| ina kSetrakI caur3AI 33634 yojanakI hai| , naru parvatake kAraNa do bhAga ho gaye haiN| aura dUsarA pshcim-mhaavideh| pUrva mahAvideha dI aura pazcima-mahAvidehake madhyameM sItodA ke do do bhAga ho gaye haiN| isa prakAra mahA gaye haiN| , 'vijaya' honese battIsa vijaya mahA cauthe bhAre jamI racanA sadA rahatI hai| rAkharI, ina donoM parvatoM ke pratyeka chorase meM nikalI huI haiM aura pratyeka DAr3hapara 'sa prakAra chappana antIpa hote haiM / 'te haiN| ye akarmabhUmiyA~ haiM / pandrahamiyA~ jo pahile batA Aye haiM aura eka manuSya kSetra haiN| / kSetra meM anAdi kAlase phiratA phiratA rhegaa|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaeudvIpa, kAlodadhi samudra aura abhyantara puSkarArddha dvIpameM isa prakAra candra, sUrya, nakSatra, mahAgraha aura tArAgaNa haiM: khaNDa nambara dvIpa aura samudra ke nAma candra sUrya - nakSatra / mahAgraha tArAgaNa jambU dvIpa 176 133650 koDAkor3a 352 loka adhikAra * 1056
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ lameM merA jainAbhyAsa * [tRtIya sAtha 88 graha, 28 nakSatra aura 66675 ka' haiN| eka-eka piTakapara nakSatrake bhI 66 piTaka haiN| / grahake bhI 66 piTaka haiM aura graha haiN| ye candra, sUrya, nakSatra, kA parvatake cAroM ora pradakSiNA prathAt ghar3I pala, dina, rAtri AdikA te hue sUrya, candramAdika dvArA sUcita nAhara sUrya, candramAdike saba jyotiSka pahAI dvIpake bAhara samayakA vibhAga loka kake bAdase 'Urdhvaloka' zrArambha ra isa prakAra hai:jAse Der3ha rajjU Upara meru parvatake dUsare devaloka haiN| inase Adha rajjU loka, inase Adha rajjU Upara chaThA, isase Adha rajjU Upara pAThavA, isase Adha rajjU navA~ u~cA gyArahavA~ aura bArahavA~ aganAI, saMkhyA unake
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ - nambara pratara acAI ghana vistAra U~cAI |agnaaii| saMkhyA | jaghanyAya | utkRSTAyu | rameM rajjUmeM rUNDa] - - - 2 13 500yojana 2700 3200000 palya 1 | sAgara 2 - 16|| rajjU 2 13 " 2700 2800000 - sAdhika palya 1 // sAgara 2 | sAgara 7 - 600yojana 2600 1200000 - 10 - .2 2600800000 sAdhika )| sAdhitaH / / "gara 2) sA * lAka adhikAra
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 9 11 12 brahma lAntava mahAzuka sahasrAra Anata prANata AruNa acuta nAra nAhendrendra 70000| 50000 brahma endra 60000 240000 lAntavendra 50000 200000 mahAzukrandra 40000 160000 sahasrAradra 30000 120000 prANatendra 20000 80000 | | acyutendra 10000 40000 8000 6000 4000 2000 1000 500 250 125 5000 6000 4000 2000 1000 500 250 6 " 8000 | 5 " 60001 5 " 100 8" 2000 4 " 1000 3 " 500 3 " jela meM merA jainAbhyAsa #* [tRtIya
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa) * loka adhikA pA~cave devalokake antameM ' lokAntika deva samyak dRSTi avasara cetAnevAle hote karanevAle hote haiN| cUMki kAraNa ye 'laukAntika' kahalA' ye deva nau prakAra ke hote pUrva meM zrAditya deva, agnikoNa meM / naiRtya koNa meM gadatoya deva, pazcima avyAvAdha deva, uttarameM agnideva zrI vimAnoMmeM rahate haiN| nava bArahaveM devalokase eka vistArameM navapraiveyaka devalo trikameM tIna-tIna pratara haiN|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM merA jainAbhyAsa * sumanas 2 trika zA 07 / 1000 2200 ---- priyadarzana amoha supratibhadra yazodhara 3 trika / 100 1000 2200 ----- [tRtIya
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa ] * loka adhikAra *# anuttara vima navamaiveyakase eka rajju Upara ma meM cAroM dizAmeM cAra ikkIsa yojanakI aMganAI caur3e vimAna haiN| pUrva meM vija aura uttara meM aparAjita vi dehamAna hotA hai / aura utkRSTa taiMtIsa sAgarakI : ina sarvArthasi yaha vimAna eka lAkha yojana hai / yaha uparokta vimAnoM mAna eka hAtha hai aura jagha Ayu hai / yaha saba vimAnoM meM hue | havA bar3e motI laTake tIsa rAganiyA~ nikalatI haiM vijaya, vaijayanta, jaya pA~coM vimAna 'anuttara vi vimAnake nivAsI deva anuttara vimAnavAle taM bhavameM mokSa prApta karate
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM merA jainAbhyAsa * siddhakSetra [tRtIya paitAlIsa hajAra yojanakI ATha yojanakI madhya meM ghaTatI kinArepara makkhI 30246 yojanakI paridhi miya, ulaTe chatrake samAna eka yojana Upara, sIdhe manuSya ..na, 333 dhanuSa aura 32 aMgula siddha bhagavAn haiM / 'navagraiveyaka, pA~ca anuttara vimAna na ghanodadhi aura AkAza veyaka aura anuttara vimAna haiM / bAda ghanavAta, usake bAda / isa prakAra ghirA huA hai hai| vRkSakI chAla ekasI dadhi kahIM bahuta jyAdA tU patalI hai / para loka isa bhA~ti hai:
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa * loka adhikAra lokake talese lekara eka rAjUkI ke taka tInoM vAtavalayoMkI moTAI sA pratyeka vAtavalaya bIsa-bIsa madhyameM bIsa-bIsa hajAra ye lokake konoMpara pahilA yojana aura tIsarA cAra yoM valaya madhya loka taka solaha ra madhya lokakI bagaloM meM pahaH cArakA aura tIsarA tIna yoja.. yojana moTe haiN| madhya lokase Upara pA~caveM re sAta yojanakI, ghanavAta pA~ca yojanakI hai| tInoM milakara pA~caveM devalokase Upara pA~ca yojanakA, dusaga cAra tInoM bAraha yojanake haiN| hai / yaha 1575 dhanuSakI ghanavAta aura isake a siddhazilAke eka yoja. bhAgameM sIdhe manuSya loga 333 dhanuSa aura 32 bhagavAn alokase
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ nameM merA jainAbhyAsa tRtIya amnne unwe.mmunmu m my. stara khar3A hotA hai, usI prakAra daha rAja UMcI aura caudaha tI hai| yaha bhrama jIvoMse ki kevala isameM pramajIka / prakAra ke sthAvara jIva bhI va nahIM pAye jAte haiN| mivAya ziva jaba sthAvara jIva kI prAyu zrAyu ke antamaddata kAla bAkI gagAntika mamadAna karatA hai| usa manAlI meM bAhara jahA~ vaha myAvara so ima apekSAmaM vasanAlAma damare bamanAlI meM bAhara kA nca karanA hai. tara maraNa ke kama ke udaya vama hokara * vigraha gatima manAlI ra kaMvalI bhagavAna jaba pradeza namanAlI aura 'te haiM, mo isa taraha bhI cAMki kevalI bhagavAna bAhara trasa jIvoMkA
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
_