Book Title: Nighantu Shesh
Author(s): Punyavijay
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032753/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Laibai Dalpatbhai Series No. 18 AC. HEMACANDRASURI'S NIGHANTUSESA WITI VACANACARYA SRI Sr TVAL.. \BHAGAN'S COMMENTARY Edited by MUNIRAJA SRI PUNYAVIJAYAJI LALBHAI DALPATBHAI BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA AHMEDABAD-9 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Lalbhai Dalpatbhai Series General Editors: Dalsukh Malvania Ambalal P. Shah No. 18 AC. HEMACANDRASURI'S NIGHANTUSESA WITH VACANACARYA SRI SRIVALLABHAGANI'S COMMENTARY Edited by MUNIRAJA SRI PUNYAVIJAYAJI TRAU भाई CS: अहमदाबाद LALBHAI DALPATBHAI BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA AHMEDABAD-9 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First Edition : 500 copies June 1968 Printed by Svami Tribhuvandas, Ramananda Printing Press, Kankaria Road, Ahmedabad and Published by Nagin J. Shah, Acting Director, L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-9 This Volume is published with the grant-in-aid from the Ministry of Education, Government of India, New Delhi Prioo Rupees 30/= Copies can be had of Gand L. D. Institute of Indology Ahmedabad-9. Gurjar Grantha Ratna Karyalaya Gandhi Road, Ahmedabad-1. Motilal Banarasidas Varanasi, Patna, Delhi. Munshi Ram Manoharalal Nai Sarak, Delhi. Mehar Chand Lachhamandas Delhi.-6. Chowkhamba Sanskrit Series Office Varanasi. Sarasvati Pustak Bhandar Hathikhana, Ratanpole, Ahmedabad-1. Oriental Book Centre Manek Chowk, Ahmedabad, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितः निघण्टुशेषः वाचनाचार्यश्री-श्रीवल्लभगणिविनिर्मितया टीकया समेतः संपादक मुनिराज श्री पुण्यविजयजी प्रकाशक लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर अमदावाद-९ . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लालभाई दलपतभाई ग्रन्थमाला प्रधान संपादक - दलसुख मालवणिया, अंबालाल प्रे. शाह मुद्रितग्रन्थाः [: 1. सप्तपदार्थी - शिवादित्यकृत, जिनवर्धन- 8. नेमिरंगरत्नाकर छंद - कविलावण्यसूरिकृतटीका सह 4-00 समयकृत 6-00 2,5.15. CATALOGUE OF SANSKRIT 9. THE NATYADARPANA OF RAAND PRAKRIT MANUSCRIPTS: MACANDRA & GUNACANDRA : Muni Shri Punyavijayaji's Colle A Critical Study : Dr. K. H. clion. Part I Rs. 50-00 Trivedi 30-00 Part II Rs. 40-00 10,14. विशेषावश्यकभाष्य-स्वोपज्ञवृत्ति Part III Rs. 30-0.) सह प्रथमभाग, द्वितीयभाग 15-00,20-00 3. काव्यशिक्षा-विनयचंद्रसूरिकृत 10-00 11. AKALANKA'S CRITICISM OF 4. योगशतक- आचार्य हरिभद्रकृत स्वो DHARMAKIRTI's PHILOSOPHY पज्ञवृत्ति तथा ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चय A Study 1 Dr. Nagin Shah 30-00 . रत्नाकरावतारिकांद्यश्लोकशतार्थीसह 5-00 वाचकश्रीमाणिक्यगणि८-०० 6, 16. रत्नाकरावतारिका - रत्नप्रभसूरिकृत शब्दानुशासन - आचार्य मलयगिरिप्रथम भाग, द्वितीय भाग 8-00,10-00 विरचित 30-00 7. गीतगोविन्दकाव्यम् - महाकविश्री- 17. कल्पलताविवेक-कल्पपल्लवशेषजयदेवविरचित, मानाङ्कटीका सह 8-00 अज्ञातकर्तृक 32-00 संप्रति मुद्यमाणग्रन्थनामावलि 1. रत्नाकरावतारिका भा. 3- रत्नप्रभ- 8. CATALOGUE OF SANSKRIT AND ___ सूरिकृत, टिप्पण-पञ्जिका-गूर्जर रानुवाद सह PRAKRIT MANUSCRIPTS. Part IV 2. नेमिनाहचरिउ - आ. हरिभद्रसूरि- 9. शास्त्रवार्तासमुच्चय (हिन्दी-अनुवाद सह) (द्वितीय)कृत आ. हरिभद्रसूरिकृत 3. अध्यात्मविन्दु-स्वोपनवृत्ति सह - 10. विद्यानुशासन - आ० मल्लिषेणसूरिकृत उपाध्याय हर्षवर्धनकृत 11. तिलकमञ्जरीसार-पल्लीवाल धनपालकृत 4. न्यायमञ्जरीग्रन्थिमङ्ग-चक्रधरकृत 12. विशेषावश्यकभाष्य भा. ३-कोटयार्य वादिगणिकृतटीका सह-आचार्य जिनभद्रगणि 5. मदनरेखा-आख्यायिका - जिनभद्रसूरिकृत 13. भाज्यावार्तिकटीकाविवरणपञ्जिका पं. अनिरुद्ध 6. YOGABINDU OF HARIBHADRA 14. SOME ASPECTS OF RELIGION AND Text with English Translation, PHILOSOPHY OF INDIA Explanation 15. DICTIONARY OF PRAKRIT PROPER 7. YOGA DRSTISAMUCCAYA OF NAMES HARIBHADRA : Text with 16. SOME MISCELLANEOUS JAIN WORKS English Translation, Notes Etc. ON LOGIC AND METAPHYSICS Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE . The scientific literature written in Sanskrit and Prakrit has not been sufficiently explored. A considerable number of unpublished mss. pertaining to the scientific subjects like Ratnapariksa, Silpa; Ayurvedo, Ganita, Pranisastra, etc. are available to us. And it is our duty to bring them to light. We have taken a step in this direction by way of publishing the present work. The commentary on Ac. Hemacandra's Nighantusesakosa, by Sri Srivallabha Upadhyaya (17th Cent, V. S.), is published here for the first time. We must thank Rev. Muni Punyavijayaji for critically editing the text and the commentary with many important Appendices. His 'Editor's Note' is really illuminating. We are very grateful to Shri Bapalal G Vaidya for writing a learned introduction to this edition. My thanks are also due to Pt. Amratlal who read the proofs.. We must express our sincere thanks to the Ministry of Education, New Delhi. If it were not for the generous grant given to us by the said ministry under the scheme for publishing rare nianuscripts this edition of the so far unpublished text would not have come to light in this present form. We hope that this publication will be of very great value for the students of Ayurveda and Botany. L. D. Institute of Indology, Ahnedabad-9. 1-6-68 Nagin J. Shah Acting Director Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Editor's Note Five mss. have been used in the preparation of the critical edition of the text of the Nighantusesakosa of Ac. Hemacandra along with the commentary of Sri Srivallabha Upadhyaya. Out of these five mss. three mss contain simply the text of the Nighankusesa while the rest contain the commentary also. The description of these five mss. is given below in due order. 1. 5 ? This ms. contains the text of the Nighantusesa and also of the commentary thereon by Sri Srivallabha Upadhyaya. It has 76 folios, 75 lines per side of the folio and 43 to 48 letters per line. It is written on a very good paper with beautiful and uniform handwritipgs. It is the best of all mss. It is almost correct. Important notes are written at various places in its margin. At the end we find no mention of its age. But we infer that its age is very near to that of the actual composition of the text. That is, it is beyond doubt that it has been written in the second half of the 17th Cent. V. S. Its size is 101" x 41". 2. This ms. too contains both the Nighantusesa and its commentary. This ms, is incomplete and ends with the first half of the 16th verse occurring in the Second Kanda. It consists of 32 folios. The script not being uniform and orderly the lines in the sides of the folios vary from 13 to 17. Each line contains 50 to 56 letters The ms. is neither very corrupt nor very correct. At some places in the margin there occur useful notes. The size of the ms. is 10" x 4". 3. This is a plam-leaf ms. It belongs to Sanghavi Pala Jnana Bhandara of Palm Leaf MSS., Patan. It contains the text of the Nighantusesa only. It has been torn, It consists of 14 folios and therein occurs the text from the 34th verse of the First Kanda up to the 140th verse of the same Kanda. It seems to have been written in the second half of the fifteenth Cent. V. S. It is almost in good condition. It is mostly correct. Its script is not bad. 4. To This ms. belonging to c. Second half of the 16th Cent. V. S. contains the text of the Nighantusesa only. Its script is excellent and very neat. It has four folios; 21 lines per side and 85 to 89 letters per line. It is in good condition. It is correct. And in its margin there occur important notes. At all places where the list of the synonyms of a particular tree or plant or creeper ends we find the mention of its popular names current in those days. Its size is 12"x41'. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. tao This sign refers to the Nighantusesakosa printed as the pineth kosa in the Abhidhanasangraha part II published by the owners of the Nirnayasagara Press in V. S. 1952. As other old mss. were not available to the learued editor, this edition abounds in errors that have resulted from inisreadings of the script; at places the verses have been dropped and readings have become topsyturvy. The verses sixteen and a quarter that occur after the benedictory verse were not available to the editor. Hence he has kept that much blank space in his edition. In spite of all this we should acknowledge our indebtedness to and express our sense of gratitude towards the editor who made available this important text in those days. I have thoroughly utilized this edition. For that I am very thankful to the learned editor and also to the owners of the Nirnayasagar Press. I have critically edited the Nighantusesakosa along with its commentary on the basis of these five mss. 9 9, 9 and 5-these three mss. belong to my personal Collection of Mss. I have given in foot-notes all the useful notes that are found in the margin of these mss. After most of the portion of the text had been printed we obtained the go and go mss. Hence their variants, the useful notes and the popular names (given at the end of the list of the synonyms) are given in the relevant Appendices. The model ms. or mss. of the Nighantusesa kosa that Sri Srivallabha Upadhyaya utilised for the composition of the commentary are very different from the go and go mss. that we utilised for the preparation of this edition. The scholars will realise the fact when they study the variants noted down by us in the First Appendix. Again, the mss. utilised by Sri Srivallabha Upadhyaya give the readings which do not correspond to the quotations from the Dhanvantarinighantu which he himself has given in his commentary. On the other hand, the mss. of the Haimapighantusesakosa utilised by us give the readings tbat correspond with those quotations. I am not able to obtain the mss. of that group to which belonged the mss. utilised by Sri Srivallabha Upadhyaya for the composition of the commentary. Of course, I have obtained one ms. which gives readings that correspond, to a certain extent, to those on the basis of which Sri Srivallabha composed his Tika. (This ms. belongs to the Ac. Sri Veddhicandrasuriji Jnana Bhandara, preserved in the Hemacandra Jaina Jnana Bhandara, Patap. Ac. Viddhicandraji was a resident of Jesalmer and he belonged to Kharatara Gaccha.) From this it seems that afterwards the number of variants might have increased to a considerable extent on account of scriptological errors. The Age of Sri Srivallabha Upadhyaya was the age of political wars Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ and on that account he might not have been able to procure the old mss. Hence his commentary is based on whatever mss. he could obtain. Sri Srivallabha Upadhyaya has attempted to give popular name of each and every plant or tree or creeper or herb. We should not think that it is he who has made this attempt for the first time. This is evident from the go ms. of the Haimanighantusesakosa which belongs to the first half of the 6th Cent. V. S. and is utilised by us for noting different readings, useful notes and popular names that we have found in it. This ms. contains popular names of plants, etc. at those concerned places. (See Appendix 4). I have supplemented his attempt by writing foot-notes in the third Appendix. The entire credit of preparing this scientific supplement goes to that learned Vaidyaraja Bapalal G. of Surat, the renouned scholar of the science of Ayurveda and also of the science of Botany. He granted my request of making this Appendix very lucid and useful and gave his valuable time for dictating notes, in details, to Pt. Amratlal whom I sent to him to Surat. As a result of this I could give a valuable Appendix which will be very useful to the scholars of Ayurveda and Botany. In the second Appendix I have indicated the gender of words occurring in the Nighankusesakosa. While doing so, I have followed the suggestions available in the Nighantusesakosa and its commentary. I have not paid heed to the different genders mentioned in other kosas; nor have I noted these differences in the Appendix. After having gone through the commentary we can say that the mss. of the Nighntusesakosa which were before the commentator contained the disorderly and corrupt readings. Sometimes it has so happened that the commentary is not consistent with the readings of those mss. Again, there are cases where the commentator writes his commentary considering the incomplete reading to be complete. Let us note and study some such instances. v(erse) 79 (Second half): In the commentary there occurs the reading 'mahakacchah Sandilyah'. And the commentary follows this reading. But the mss. of the Nighantusesakosa give the reading mahakapitthah Sandilyah'. If we were to accept the reading accepted by the commentator then a quarter of a verse will lack one letter. And if we were to accept the other reading then the quarter will become complete and regular. Again, as a synonym of Bilva the word 'mabakapittha' seems to be more appropriate than the word 'mabakaccha'. The commentator might have before him the corrupt reading Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'mahakatthah'. After having corrected it into 'mahakacchah he seems to have commented on it. v. 94 (Second half): The mss. of the Nighantusesakosa and the ms. 9 9 of the commentary contain the reading "htra', while the ms. g ? of the commentary contains the reading 'vira' and the commentary too follows it. In the Dhanvantarinighantu the reading 'hira' occurs. But in the quotation from this Dhanvantarinighantu the commentator has changed 'hira' into 'vira'. v. 103 In this verse the halves are found in reverse order. v. 159 (Second half): The commentator notes the variant vasika with the remark 'eke'. But this reading is available in the mss. of the Nighantusesakosa belonging to different groups. Moreover, such variants are in umberable in the Nighantusesakosa. So, what is the use of noting one or two variants ? v. 160 (Second half): The verse occurring in the commentary and also the mss. of the Nighantusesakosa give the reading 'andakah' ('agnikah is our corrected reading), while the mss. of the commentary contain the explanation of agnikah. What could be the reason of this discrepancy? v. 167: The reading available to the commentator is darvi daruharidrayam', while the mss. of the Nighantusesa contain the reading daruharidrayan dardi'. Looking to the structure of the Nighantusesakosa we feel that the latter reading is more appropriate. v. 185. (Second half): The verse of the Nighantusesa kosa occurring in the commentary and the mss. of the Nighantusesakosa give the reading 'bhutakesy a pi' instead of 'bhutavesy a pi' ('bhutavesy api' is our corrected reading) while the commentary follows the reading 'bhutavesy api'. The quotation from the Dhanvantarinighantu, occurring in the g 9 ms, gives the reading bhutuvesi, while the same quotation occurring in the 9 3 ms. gives the reading bhutakesi, The Dhanvantarinighantu, the Amarakosa, etc. give the reading bhutavesi only. v. 193 (First half): The ms. I 9 (containing the commentary) and ms. g of the Nighantusesa give the reading 'manjirasimbika' and the commentary too follows it. On the other hand, the ms. 93 (containing tika) and ms. fao give the reading manjarisimbika and the commentary too follows this reading v. 345 (First half): The ms. of the commentary contains, at this place, the reading 'ajandi ca sksagandha syad antahkota puspy api', while the Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mss. of the Nighatusesakosa contain the reading 'ajandi sksagandha syad antahkotarapuspy api'. The latter one is correct. Even the Dhanvantarini. ghantu gives the reading 'antahkotara puspi'. The reading available to the commentator is 'antahkota puspr'. Hence he has to add 'ca' to complete the metre. But he would have made the reading consistent and correct by adding 'ra' instead of 'ca' if he had paid attention to the quotation taken from the Dhanvantarinigbantu. Here we have given only a few ipstances. From the Appendices scholars can get the complete idea of the variety of readings, recensions, etc. The works of the commentator Sri Srivallabhopadhyaya prove him to be an expert in the science of Lexicography. We know bim to be the author of the following works: (1) Haima-Abhidhanacintamai--Namamala-Tika (1661 V. S.) (2) Haima-Linganusasana-Svopajnavstti-Durgapadaprabodha (1661 V. S) (3) Haima-Namamalasilonccha. Tika (1654 V. S.) (4) Haima-Namamalasesasangraha-Tika (1654 V. S).. (5) Haima-Nighantusesa. Tika (Present work). (6) Vidvatprabodhakavya Savacurika (Sobhariksta Ekaksara. Dvya ksarapamamala-Dvyasrayakavya). (7) Vijayadevamabatmya Svopajna-Tippanirupa Avacuri Saba. (8) Sahasra dalakamalabaddha Arajinastotra Satika (9) Jayasagaropadhyayaksta.Ajitapathastuteh Tika (Mula-artha pari. haradvata Vyakhyantararupa) (10) 'Khacaranana Pasya Sakhe Khacara'- Kavya-Arthatrayi It is quite possible that he might have written other big or small works. Looking to the list of his works we arrive at the conclusion that most of them pertain to the subject of lexicon. He was a master in that field. Popular names mentioned by him are mostly from Rajasthani Language. This strongly suggests that he was a native of Rajasthan. But we cannot be definite so long as we do not come across an actual reference to that effect. Jaina monks wander from place to place and sometime, due to some special circumstances, stay for long at a particular place and adopt its language and customs. Hence it would be a baseless imagination to say, without an actual reference, that a particular monk was a native or resident of a particular place. 1. Figures in brackets indicate dates of composition. . Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Those who are interested in having a short life-ketch of Sri Srivallabha Upadhyaya are requested to refer to Kharataragacchiya Muni Sr Vinayasagaraji's introduction to 'Sabasradalakamalabaddha Arajinastotra Satika'. I thank Pt. Amratlal for correcting proofs with exactness and patience. I am very grateful to Shri Bapalal Vaidya wo has enabled me to prepare that valuable and useful Appendix No. 3. Agrin, it is he who has written, at my request, the learned introduction to this edition. This has, by far, enhanced the value of this edition. I record my heart-felt thanks to this learned scholar. Ahmedabad. 23-5 68 Muni Punyavijaya, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION A well known verse declares that a physician without the know. ledge of nighantu, a scholar without the knowledge of vakarana (Grammar) and a soldier without weapons-all these three are being laughed at in the world'. From this we gather that the knowledge of nighantu is indispensable for a physician. But what is nighantu ? What is the meaning of the term nighantu ? From what root is the word nighantu derived ? While pondering over these questions we are reminded of a statement occurring in the Nirukta of Yaska. The statement is : 'why is nighantu so called ? It is so called because it is nigama ?' (nighantavah kasmat nigama ime bhavanti). That is, the term nighantu is based on the term nigama. The etymology of the term nigama is : nigudham artham gamayanti jnapayanti iti nigamah (That which brings out the extremely concealed or secret meaning of words is called nigama). Yaska wrote the Nirukta to point out the concealed or secret meaings of the Vedas. The etymological meaning of the term nirukta is : nigudhah arthah ucyante anena prakarena tan niruktam. (That which brings out the secret meanings in this manner is called Nirukta). Thus the words nigama and nirukta are synonymous. Sayana, the commentator of the Vedas has explained the term nirukta as follows: That which gives all the pos. sible meanings of each and every word is called nirukta. (ekaikasya padasya sambhavita artha yatra nihsesena ucyante tan niruktam). Vaska quotes Aupamanyu (the son of Upamanyu) while explaining the term nighantu. According to Aupamanyu the term nigantavah (leading to the secret meanings) has been transformed into 'nighantavah'. That is 'nighantavah' is simply a different form of 'nigantavah'. (te nigantava eva santo nigamanan nighantavah ucyanta ity au pamanyavah). Yaska's quotation of Aupamanyu proves that before Yaska there flourished some Aupamanyu who has written Nirukta. But no Nirukta other than that of Yaska is extant. Nigama, nirukta and nighantu are synonyms. Both the Nirukta and the Nighantu are the sciences that acquaint us with the secret meaning-the Nirukta throws light on the secret meanings of the Vedas while the Nighantu throws light on the secret meaning of the terms denoting different things of the vegetable kingdom. 1. nighanfuna vina vaidyo vidvan vyakaranam vina / Zyudham ca vind yoddha trayo hasasya bhajanam // Introduction to the Rajanighantu. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ As the meaning of the word 'nighantu' is not transparent, the word 'sangraha' gradually came to be employed in its place. 'Vyadisangraha' is an instance in point. This Vyadisangraha is a collection of nouns-a lexicon. In the Mahabhasya of Patanjali (1.1) there occurs a statementsangrahe etatpradhanyena pariksitam. While commenting on it Kaiyata obser. ves that by sangraha is here meant a particular work'. Nagesa, while explaining the words of Kaiyata, explicitly states that sangraha is a work of Vyali, the extent of which is one lac slokas 3. Afterwards such collec. tions of nours--lexicons were known by the term kosa. In the Vedas the term kosa has not been used in this sense. There it is employed in the sense of treasure-house, e. g. 'tasmim hiranmaye kose svargo jyotisa"vstah'. It seems that like the collections of Vedic nouns even the collections of the names of medicinal substances were came to be known by the term nighantu. Again, it is said that nighantu is that kind of work wherein synonyms are collected. 'ekarthavacinam paryayasabdanam sangho yatra prayena upadisyate tatra nighantusabdah prasiddhah' (Vacaspatyam, Vol. v). Thus nyms. In the Sabdakalpadruma etymology of the word nighantu is given. It is: nighantati sobhate iti (that which looks beautiful or shines is called nighantu). According to Ac. Hemacandra nighantu means a collection of nouns (namasangrahah iti hemacandrah). Srivallabhgani, the comme ntator of the presert work, Nigbantusesa, explains both the constituent terms of the title. While explaining the term nighantu he observes: nitaram ghant yante ekatra bhasyante sabda aneneti nighntuh, bhr-mp-ty-tsari. That is, that wbich fully explains, at one place, all the words is called nighantu. And he quotes the cominentator Vyadi-'arthan nighantayaty asman nighantuh pari. kirtitah pun-na pussakayoh sa syat. Further he states that the noun nighantu is akaranta also. And in support of this view he gives a quotation of Pt. Camunda, viz. yaduktam camunda panditena-iti varnanighanto'yam bijanari vacmi kincana, He explains the term sesa as follows : sis himsayam Sisyale vicitravana. spati-abhidhanajad yan himsyale anena iti va sesah. That is, the term sesa is derived from the root sis meaning to kill. That which kills or destroys the ignorance about the names of strange varied vegetables, plants, herbs, trees, etc. is called sesa. Ac. Heniacandra, who earned the title kalikalasarvajna due to his vast knowledge and deep scholarship, took up the difficult task of dispelling the darkness of ignorance pertaining to the names of vegetables, herbs, creepers, plants, trees, roots, etc. Before Ac. Hemacandra many Nighantus were composed. Among them the first and foremost is the 2. sangrahe granthavisese / 3. sangraho vyalikyto laksaslokasankhyo grantha iti prasiddhah | Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 'Dhanvantarinighantu'. But it is to be noted that this Dhanvantarini. ghantu is not the work of Adi Deva Dhanvantari. It seems to have been composed by a pupil of Dhanvantari. It is so because in the last verse of varga VI there occurs a statement to the effect that the Dravya. vali (another title of the Dhanvantarinig hantu)* has been preached by Dhanyantari and noted down by bis pupil. It is said that there were nine 'jewels' in the court of king Vikrama. Among these nine jewels' there was one physician named Dhanvantari. This Dhanvantari might have possibly composed the Dhanvantarinighantu. In the history of India there flourished so many persons bearing the same name Dhanvantari. Hence we can do nothing but simply imagine as to what Dhanvantari composed this Nigbantu. This Nighantu is known also by the name of "Gulucyadipighantu' because it begins with Guduci. Its author has composed it on the basis of many other Nighantus. He himself declares : 'The well is full of water. But the people fetch the water according to their own needs. Similarly, we have composed this Nighanku after having taken some portion from the endless ocean of Nighantu'.' This proves that before the composition of Dhanvantarinighantu there existed many other Nighantus. At present none of them is extant. The author of this 'Dravyavali' has declared that in the world the people will ridicule those physicians who have not studied the Dravyavali. This is so because the drugs of the physicians are mostly prepared from herbs. And how can a physician treat his patient if he does not possess the knowledge of herbs ? The drugs of the physicians are prepared on the basis of Nigbantu (tadb hesajam capi nighantumulam). After Dhanvantarinighantu in chronological order there comes the Madanapalapighantu. The author is king Madanapala. This is a small treatise. The author is a devotee of Lord Kssna and his adoration of Lord Krsna is really a piece of good literary work. After Madanapalanighantu there comes the Rajanighantu alias Abhidhanaculamani. Its author is Narahari Pandit. About his work be declares that without the study of the Rajanighantu the knowledge of a physician remains incomplete, (muhyaty avasyam anaveksya nighantum 4. dravyavalih samadista dhanvantarimukhodgata / 5. prayojanam yasya tu yavad eva tavat sa gyhnali yatha'mbukupat / tatha nighantambunidher anantad glhnamy aham kincid ihaikadesam // Narahari himself declares that he is a native of Kashmir. But Prof. H. H. Wilson considers bim to be a native of Daksinadesa and places him in the period between 12th and 13th Cent. v. S. Introduction to the Nighantu-adarsa (2nd Ed.) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etat). His claim is justified because this Nighanku is really the best of all the extant Nighantus. In it the author has treated of many novel herbs, plants etc. After the Rajapighantu in chronological order comes the Dravyagu. nasangraha of Cakrapani. This work is the result of the desire of the king to know from the royal physician the properties of the ever useful norel substances. And hence it treats more of merits and deme. rits of the various kitchen preparations-dishes than of those of the herbs, etc. After the Dravyagunasangraha there comes the Nighantu of Rajavallabha. It has no note-worthy special feature. After it there comes the Dravyagunasangraha of Bhavaprakasa and other Nighantus. The Kaiya. devanighantu is really good and useful, The Nighantusesa of Ac. Hemacandra, along with the commentary, is printed here for the first time. Most of the Nighankus give the classes or groups like Haritakyadi, Gulucyadi, Amradi, etc. But this classification has no scientific basis. The classification done by Caraka and Susruta is according to the principle of common function. The classes like Urdhyabhagahara, Sirovirecana, Vatasamsamana, Pittasamsamana, Kaphasamsamana, Madhuragana, Amla. gana, Layanagana etc. are formed on the basis of common functions. Even the class Dasen:ani (the name given by Caraka to a group or class of ten medicinal substances) is formed according to the same painciple. The classes recognised by Susruta are also based on this very principle. Vagbhata follows Caraka and hence he imitates Caraka in this matter. But he has left out the Dasemani of Caraka which is really very important. This classification or grouping which is based on the princple of common function could be regarded as scientific. But the groupings like Guducyadi, Haritakyadi, etc. given iu the Dhanvantarin. ighantu, Rajanighantu, Kaiyadevanigbantu and other later Nighantus could not be called scientific. Ac. Hemacandra has not accepted the classifications recognised by his ancient predecessors. He has divided his Nighaatu into six kandas, viz. Vsksa, Gulma, Lata, saka, Trna and Dhanya. This is the special feature of this Nighantu. This type of classification is not found in any other Nighantu. The Amarakosa has included all the different classes in only three kannas. The second kanda is devoted to the 'Vana usadhivarga' (a class of woodland herbs). But therein ove finds no system. Looking to all this we cannot but say that the classification done by Ac. Hemacandra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 is really scientific. Now let us acquaint ourselves with some inte. rnal substance. The Amarakosa gives only two names of Asoka. The Nighantusesa begins with the treatment of Asoka and gives 16 synonyms wherein occur new names like pinda puspa, paulomi, rohinidrumah, alasah, etc. But neither the author of the Nighantusesa nor the commentator informs us of the source from which these new names have been taken. These names have enchanting attraction for all. The second word that is taken up here is Bakula. Amarasimha is satisfied with his scanty remark about Bakula viz.' atha kesare bakulah.' On the other hand, here we find ten names of Bakula. In the Nighntusesa there occurs guda puspa-one of the names of Bakula. But the commentator writes gulhapuspa instead of gulapuspa and explains it as that which has hidden flowers (gudhani guptani puspany asya). The remark that the fruit of Bakula tree is called parpata (phalam asya tu parpatam) seems to be illfounded and improper. In no other work we have come across this name of the fruit of Bakula tree. The third name taken up here is Tilaka. In the Amarakosa we find only three names of this particular tree viz, Tilakah, Ksurakah and Sriman, whereas here we have 8 names. The words like reci (recayaty avasyam reci), mukhamandana, citrakah occur among these 8 names. Next the word Kovidara is taken up. Amarasimha has given only four synonyms whereas here there occur thirteen synonyms. The author gives many synonyms because he wants, it seems, to acquaint the reader with the description of a particular t.ee. The Nighantus enumerate two types of synonyms-one descriptive or suggesting description and the other suggestive of medicinal properties. May be, the purpose of including many descriptive names in the list of synonyms is to create a picture of a particular tree before the mind's eye of the reader. While writing on Campaka the author of the Nighantusesa gives 12-13 names. Amara has given only three names. The names viz. Kancana, Hemapuspaka, Sat padatithih, Kusumendrah, Varalabdhah, Kumarivallabhah, Kusumarogyah, etc. given in the Sesa suggest the description of its charming flowers. Its name Kusumarogya is noteworthy. That its flowers is a seat of health (kusumesu arogyam asya) is quite a new piece of information that we find here for the first time. Here Nagakesara is treated of separately. Though Amara gives Campeya and Nagakesara separately, he mentions Campeya, Kesara, Kancanahvaya in the list of the synonyms of Nagakesara. Nighantusesa gives Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 12 names of Nagakesara. Amara has separately mentioned the phalt of Campaka. Here we do not find its separate mention. Here the puspacurna of Nagakesara is separately mentioned (tat puspacurnetu karikusumah pusparocanah, sloka 12). This is a characteristic feature of the Nighantusesa. Amara has given four names of Kutaja, The Nighantusesa gives 14 names, Over and above the mention of these fourteen names it makes distinction between its fruit and seed. It states that its fruit is called indrayava (Gujarati 'indrajava') while its seed is called bhadrayavahvaya (phalam tu tasya indrayavam, bijam bhadrayavahvayam). It is right that the fruit of Kutaja is called indrayava. As a matter of fact its fruit and seed are no two different things. Its fruit is of the form of a pod (siinga) and the seeds contained in this pod are indrajavas. Hence the distinction made here between the fruit and seed is misleading, In the Nighantusesa there occur thirteen names of Sirisa. In Amarakosa we have only three names, Among those thirteer names there is one viz, 'sankhiniphala.' This name is obscure. Such new names are many in this work. But we feel that there is no purpose behind giving such obscure new names. Drumotpala (sloka 26) is considered by the Nighantusesa to be different from Karnikara. According to Amara they are the synonyms. The Nighankusesa uses the word 'karni kara' for odourless garamala (TTT ) which has yellow flowers, while for fragrant garamala it employs the word 'drumotpala.' Though Amara gives 'Karnikara' as a synonym of 'drumot pala' he does not give 'aragvadha' as a synonym of 'drumotpala'. Amara has mentioned no distinction between odourous apd odcricss karnikara. The Nighantusesa has pointed out this distinction. It includes tte word "karnikara' in the synonyms of Aragvadha (sloka 97). The popular name (lokanama) 'kiramalau' seems to be the corrupt form of 'kstamala'. Even to-day in Maravada the name Kiramala is current for Garamala. A new name 'svarnase phalika' is found among the synonyms of Aragvadha, Though the name Rajavsksa has been used, in other works, for AragvadhaGaramala, the Nighantusesa employs it as a synonym of Caroli (Chirongia Sapida). Thus the Nighantus cannot avoid the temptation of adding more and more new names in the list of the synonyms of a particular word, It is noteworthy that the Nighantusesa considers Bijapuraka and Matulunga (sloka 53-54) to be different from one another. Most of the Nig. hantus wrougly consider them to be identical. Here the Bija pura is clearly differentiated from the matulunga. The commentator too points out the difference between the two by stating Malulungjam bijapuravicese". The name 'mahaphala' is very appropriate for it. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Similarly, though Aralu and Tuntuka are two quite different trees, most of the authors of the Nighantus have considered them to be indent. ical and heace they regard these two words as synonyms. But the comm. entator Sri Srivallabhopadhyaya has clearly pointed out that they are two different trees. He states: "etasya loke 'aralu' iti prasiddhih etadbhedasya 'timtu' iti prasiddhih." This is a special feature of the present work. It has giveu rise to confusion by including the name 'vyaghra-grdhra. nakht in the list of the synonyms of the Bora (Badara-the jujube tree). Though 'Asana' and 'Bijaka' do not denote the same tree still they are regarded by the Nighatus as synonyms. But this work states that it is of two types "Sa tu dvidha' 101). These two types are Sikhigrivah' and "Gomutraka'. Thus the difference between the two is pointed out here. "Sagu' is mentioned here as a popular name (lokanama) of Asvokarna. But this is a mistake. As a matter of fact it should come under the head of Saka (saga) which immediately follows. Asvakarna is different from Saga. Three types of Lodhra are pointed out in the Nighantusesa. They are white, red and black Lodhras. Under the heading of panasa there occurs 'lakucah ksudrapanasah'. And under this there should be 'lakuce likuco granthimatphalak'. The bhasanama "katahara' for panasa, and 'badahara' for Lakuca are quite right. Even today in the Hindi language we have the uame Badahara for Lakuca. There is no mention of Rudraksa in the Amarakosa. In the Appendix to the Rajanighantu it cccurs but nothing new is found there. The Dhanvantarinigbantu also does not refer to it. But the present work gives 'mahamuni' as a synonym of Rudraska and further states 'sa tu caturmukho brahma, dvimukhas tu varargalah sanmukhas tu kartikeyah pancamukhas tu sankarah 1/142|| madhavas tu ekavadano vijayi sastradharanah/ Thus it mentions five kinds of it viz. ekamukha, dvimukha, caturmukha pahcamukha and satmukha. It mentions three types of Karanja, after Amarasimha. Mesasrngt-"loke tu 'med hasingt' iti prasiddhih". Mesasongi is a very obsco ure and dubious tree. The popular name 'medhasrngi' which was current in those days in Gujarat is also in use to-day. In Danga region this particular tree is known by this very name. And we consider this Med hasingi to be identical with Mesasingi of the Nighantus. Dalhanacarya, the commentator of Susruta, has called this Mesastngt as Med hassaga". lar type of Mesasrngi (mesasrngiviseso'yam). We should give thought to this sta. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 tement. Dalhana too considers Vgscikali to be a type of Mesastngt (mesasrngibhedak). Though it is ineiuded in gulmavarga, it could be considered to be a tree, The name Damti is even to-day prevalent for Danti (201). Can the plant like Apamarga be included in "Gulmakanda' ? The creeper like Jyotismati is included in 'Gulmakanda' (209). Even Rasna is included in Gulmakanda. It is stated that the name of Rasna current among the people is 'ratha'. The popular name 'vrihali' of Misi and Misreya reminds us of 'variyali' (afatet) of to-day. The physicians (vaidyas) of North India mean suva by misi, The third kanda is Lata kanda. Kalu which is found in the Himalayas is a plant. What is the reason of including it in the group of creepers ? Many plants and creepers like Malakangani are mentioned in the second Gulmakanda. Similarly, Ghodavaja, Kamala, etc. are mentioned in the Latakanda. Only very few creepes are found mentionid in the Latakanda. The fourth Kanda is sakakanda. Therein occur Suva, Lasana, Jiru, Dungali, etc. But Saptala, Prasarani, Bhtngaraja, etc. could never be included in the group of Saka (vegetables). We get no special information about Saptala. It is unknown. About Prasarani it is said that its leaves smell like excrements (vista). Can we prepare saka from its leaves ? Bengalis use this as vegetable. Could Bhangaraja (Bkangaro) be used for preparing saka ? Perhaps one may prepare saka of Bastagandha. The fifth Kanda is Trnakanda. The popular name 'juvari' of Yavanala attracts our attention. It is what we call 'juvard'. The Nighantusesa is completed in 401 verses. It is followed by 8 Appendices. The different readings of the Nighantusesa are noted down in the first Appendix. Hard labour and critical attitude of the learned editor are evident here. The second Appendix contains an index of words occurring in the text of the Nighantusesa. The gender of each word is indicated. The meanings of each and every word, that are pointed out by the comm.e. ptators, are also given along with a particular word. And the number of the verse in which a particular word occurs is also given. The popu. lar names current in those days are of utmost importance for a student of this subject. Sixty pages are devoted to this Appendix. The third Appendix contains an index of popular names given by the commentator. All the names are given along with their Sanskrit equivalents. The names, which I suggested, are given ip foot-notes. This appendix covers 28 pages. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 In the fourth Appendix popular names noted in the ms. of the Haimanighantusesakosa, written 150 years before the commentator, are compared with those given by the commentator himself. This Appendix makes it clear that the tradition of introducing Woodland herbs to the readers by popular names is very old. The fifth Appendix contains an index of the quotations cccurring in the commentary. The sixth Appendix contains an alphabetical index of the names of the authors that occur in the commentary. The seventh Appendix gives an index of the names of the works referred to by the commentator. The eighth Appendix gives the quotations of Dhanvantarinighantu as they occur in the Nighantusesatika and side by side the relevant slokas from the printed Dhanvantarinighantu. And wherever the difference in the readings is found it is marked by bold types. This Appendix should be studied critically. Let us compare some quotations of the Dhanvantaripighantu as they occur in the commentary with the relevant verses of the printed text of the Dhanvantarinighantu. निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु नालिकेरो रसफलः सतुङ्गः कूर्चकेसरः / नारिकेलो रसफलः सुतुङ्गः कूर्चशेखरः / लतावृक्षो दृढफलो लाजली दाक्षिणात्यकः // तालवृक्षो दृढफलो लाङ्गली दाक्षिणात्यकः / / पत्र-१०० स्यात् पूगफलमुद्वेगं टेसि घोण्टाफलं मतम् / स्यात् पूगफलमुद्वेगं स्रंसि घोण्टाफलं स्मृतम् / चिक्कणं वल्कलं चिक्कं गवां मरकरंच तत् // चिकण चिक्कणा चिक्का गुर्वाकः खपुरं च पत्र.१०१ तत् // ज्योतिष्मती........ ज्योतिष्कायाऽग्निभासा च लवणोक्ता च दुर्जरा॥ ज्योतिष्का चाग्निभासा च लवणोदा च पत्र-1१६. वितुन्नकस्त्वज्झटा च झाटा साऽमलकीति वितुन्नभूता तमकं भूधात्री भ्वामलक्यपि॥ च॥ पत्र-११८ हलदी हलना श्रेष्ठा..................। हलदिका भद्रलता ................ / विषघ्नी च जयन्ती च दीर्घरक्ता सुरङ्गिणी // विषघ्नी च जयन्ती च दीर्घरङ्गा तु रङ्गिणी॥ पत्र-११९ सुरसा तुलसी ग्राम्या तुलसी बहुमञ्जरी। सुरसा तुलसी प्राम्या सुरभी बहुमञ्जरी / आपीता राक्षसी..................... // अपेतराक्षसी गौरी...... पत्र-१२४ कैडर्यः. ............. // छदिनों....... प्रियशालश्च पार्वतः // पत्र-१२६ कडयः. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 17 ऋष्यप्रोक्ता ऋक्षगन्धा .............. // वृष्या प्रोक्ता वृष्यगन्धा.........। पत्र-११४ स्पृक्का स्पृर ब्राह्मणी देवी लता लकोयिका मरुत्। स्पृक्काऽसृग् ब्राह्मणी देवी मालाली कोटिका मता। पकमुष्टिः .. ........... // पञ्चमुष्टिः...... पत्र-९४ कुलिङ्गशृङ्गी वक्रा च......नताङ्गयपि। कुलीरभृङ्गी चक्रा च महाघोषा नवाङ्गिनी। चन्द्रा स्वादु विषाणी च प्रोक्ता च निजमूर्द्धजा॥ चन्दास्पदा विषाणी च शृङ्गी वनजमूर्धजा // पत्र-१०८ वृक्षकन्दा विदारी च वृक्षवल्ली बिडालिका // विदारिका पत्र-११० वृष्यकन्दा विदारी च वृष्यवल्ली बिडालिका // सिंहवृन्ता मांसमाषा पत्र-११७ सिंहविन्ना मांसमासा पृश्नपर्णी-कलशिर्धावनी गुहा / पृष्टिपर्णी-कलशी धावनी गुहा / शृगालबिन्ना धृतिला पर्णी-॥षत्र-१११ शृगालविन्नाऽबिला पर्णी च - // After having examined these few instances we find that the comme. ntator of the Nighantusesa has made drastic changes in the readings of the Dhanvantarinighantu. The question naturally arises as to why he should make such changes. Could it be that he had before him some ms. belonging to a different group ? Or, could it be that these changes are the mistakes committed by the copyist? Under the heading of Nalikera' 'talavrksa' becomes 'latavsksa'. This is certainly a blunder committed by the copyist. Under the heading of Jyotismati' we find durdina' instead of 'durjara'. At this place too the copyist has committed a mistake. Under the heading of 'Paga' we have gavam madakaram' instead of 'gurvakah khapuram'. For this change the author-and not the copyist-seems to be responsible. The commentator of the Nigbanku seems to have given the meaning of 'gurvaka' in 'gavas madakaram' and to have altogether forgotten to give the meaning of 'khapura'. In the treatment of Tulasi 'apetaraksast' has become 'apita raksasi'. For this change the copyist should be held responsible. The learned author could not write 'chardano' instead of 'chardighna'. This mistake occurs in the treatment of Kaidarya. The pen of the copyist turns 'ursya prokta' and 'ursyagandha' into 'ryapro. kla' and '?ksagandha' respectively. Under the heading of 'Sprkka' 'malali kotika mata' has been turned into 'lata laikoyika marut'. Under the heading of Sungi the copyist has written "nijamurddhaja' instead of 'vanajamurdhaja,' In the treatmeut of Vrsyakanda whose rootsnot only the roots but the entire ereeper-are vrsya (vajikarana) the copyist writes 'orksakanda' and 'orksavalla' instead of 'ursyakanda' and 'ursyavalla. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 The author could not be held responsible for the change'simhavnta' from 'simhavinna'. Under the head of 'plsniparni' there occurs 'dhitila' instead of 'anghribala'. On page 150 we have 'hanji ca vardo barbarakas tatha' instead of 'phanji ca saiva brahmasuvarcala'. What a corruption ! Under the heading of 'kimsuka' we have 'ksira srestha' and 'Vitasoka' in place of 'ksarasrestha' and Again, under the heading of 'Saptaparna' the copyist makes a drastic change. He writes 'guccha puspa' for 'gudhapuspa'. Under the heading of Aragvadha we find 'karnivan sa ca revatah'; while it should be 'karnikaro'tha recanah'. Such instances are innumerable. Only few are pointed out here. We cannot expect the copyist to be the expert of the subject. Hence he has commi. make such mistakes. The learned editor Muni Shri Punyavijayaji has done a great service to the cause of this subject by preparing this valuable Appendix. From this we can have a clear idea of how the corruption of the words of the Nighantu has taken place. Many persons like us get confused when they are confronted with the new forms that the word has assumed. And there are innumerable words that have assumed new and strange forms. When candraspada' is changed into 'candrasvadu' it gives altogether a different meaning. By preparing this Appendix Muni Shri Punyavijayaji has done one important and great work. It has made me realize the fact that many corrupt forms and many meaningless names have found place in the Nighantus and their commentaries. It is not unknown to the scholars of this subject that the authors of the Nighantus and their commentators have made a jumble of terms denoting plants, creepers, trees, herbs, vegetables etc. The Nighantusesa is a work of that great veteran scholar Ac. Hema. candra who earned the title Kalikalasarvajna (the Omniscient of the Kali Age). Years ago it was printed, without the commentary, in the Nirnayasagara press, Bombay. It was not available in the market since long. Muni Shri Punya vijayaji has taken great pains in critically editing it along with the commentary which is printed here for the first time. He has greatly enhanced the value of this edition by the important appendices with which he has adorned it. Who else could have done such a scholarly work? We salute him who has made this unavailable work again available. This science of Nighantu seems to be like a wild jungle where the persons concerned have sown haphazardly what they liked. No one took the trouble of seeing and examining the plants, creepers, trees, vegetables, herbs etc., having entered the jungle. All of them have composed the Nighantus, sitting in easy chair. They have made so many unncessory additions and alterations as if to display their scholarship. This is the reason why we do not recognize so many plants, herbs, etc. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 mentioned by name in the Nighantus. The commentators have made the confusion worse confounded. The tradition of giving so many names of one herb or tree etc. has not helped us. Now we should determine only one meaning of a parti cular term after having examined and studied all the Nighantus and their commentaries. This will help us much. This will dispell the dark. ness prevailing in the jungle of the Nigantus. Let us study the eleven pames of Bala which is very useful : balayah sita paki syat bhadradanyodanahvaya vati vat yalakah (lika ?) vat ya puspika kharayastika 1/260|| kasthika samarahva ca samanga ca mahodari / The author of the Dhanvantarinighanku bas given pine names of Bala, that of the Rajanighantu ten, and that of the Nigbantusesa eleven'. The name 'samanga found in the Dhanvantarinighantu is changed into 'samanga' by the author of the Nighantusesa. None except the author of the Nighantusesa mentions the name 'mahodari.' We feel that the names like 'sita pak' 'odana paki' 'samarahva' 'mahodari' are meaningless. It is high time that we should retain only one scientific name of Bala. Of course, we should retain the reliable names current in different regions. It is really a matter of great pleasure that the work has been started in this direction. Otherwise, there would not be an end to such meaningless names. Under the prevailing conditions Bala is yet barren though it has eleven chidren. No word comes to its rescue. And in India the term Bala is used to denote different things. Time is ripe for us to come out of such condition. The popular names will be very useful to us. While writing on Bala Bha. Diksita gives its name Baliara popular in his days. On the other hand. the commentator of the Nighantusesa states that its popular name is "bala' (etasya loke 'bala' ity eva prasiddhih) Four-rather five-types of Bala are mentioned in the Nighankus. Some consider Atibala to be identical with Bala. For some Nagabala is nothing but Atibala. The Bala and Ksirabala from which the satapaki and sahasrapaki oils are prepared in Kerala are different from what we call Bala in Gujarat. While some use what we call Kha pata (Atibala) in Gujarat, having consi. dered it to be Bala. Tarkavacaspati Tajanatha Bhattacarya rightly observes : bahucchidram parityajya gunalesajgheksaya / parigthnantu ado vijna rjavo dambhavarjitah // Amara has written only this much: 'bala vatyalakah'. Amara has given very few synonyms. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 indradayo'pi yasyantan na yayuh sabdavaridheh / prakriyam tasya krtsnasya ksamo vaktum narah katham // We too agree with him. The Nighantusesa is really a useful addition to the Nighantus. One should study it critically. The study of the popular names occurring in it will be very useful and fruitful fo the students of this subject. The eight Appendices prepared by the learned editor Muni Shri Punyavi. research Scholar who has edited many important Sanskrit and Prakrit works. Gujarat is proud of him. Bapalal Vaidya. Surat 28-5-68. 8. Introduction to 'Rajanighantu-sahito Dhanvantariyanighantu' (Anan: dasrama Sanskrit Series). Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // भर्हम् // निघण्टुशेषस्य विषयानुक्रमः / विषयः प्रलोकः पृष्ठम् विषयः लोकः पृष्ठम् मङ्गलादि 2 रक्तकणवीरनामानि 30 पू० 19 षण्णां काण्डानां नामानि तमालनामानि अशोकनामानि तमालपत्रनामानि 31 पू० 19 बकुलनामानि "सूक्ष्मैलानामानि 31-32 पू. 20 बकुलफलनामानि द्वि०६ "स्थूलैलानामानि 32-33 पू० तिलकनामानि 6-7 पू० 6 कर्पूरनामानि 33-34 कोविदार-काञ्चनारनामानि 7-8 7 कक्कोलकनामानि 34-35 पू० चम्पकनामानि लवङ्गनामानि 35-36 नागकेसरनामानि 10-11 9 नलिकानामानि 36-37 नागकेसरपुष्पचूर्णनामानि 12 पू० 9 भतिमुकनामानि 37-38 कदम्बनामानि 12-13 पू. 9 "पिप्पलनामानि 38-39 धूलीकदम्बनामानि गर्दभाण्डनामानि 39-40 13 10 धाराकदम्बनामानि 41 पर्कटींनामानि पू 14 पू० नीप[कदम्बविशेष] नामानि 14-15 पू०१० वटनामानि 41-42 कुटजनामानि 15-16 11 उदुम्बरनामानि 12.-43 कुटजफलनामानि काकोदुम्बरिकामामानि 43-14 / 17 पू० 12 शिरीषनामानि 17-18 राजादननामानि 44-45 पू० पाटली-पाटलानामानि 19 "पियालनामानि 45-46 पू. *वेतपाटलानामानि 2014 आम्रातकनामानि 46-47 अगरुनामानि अर्कनामानि मल्लिगन्धागरुनामानि 22 प्र. 15 राजार्कनामानि 48-49 कृष्णागरुनामानि 22 द्वि० 15 "स्नुहीनामानि 49-50 पू० श्रीखण्ड-चन्दननामानि 22.-23 करमर्दनामानि 50-51 पू० बर्बरकचन्दननामानि 24 पू. 16 जम्बीरनामानि 51-52 'रक्तचन्दननामानि 24-25 पू० 16 १२करुणनामानि *कुचन्दननामानि 25-26 पू० 17 बीजपूरनामानि 53-54 द्रुमोत्पलनामानि मातुलुङ्गी बीजपूरविशेषनामानि 55 निर्गन्धद्रमोत्पलनामानि 27 पू० 17 अम्लीकानामानि पुन्नागनामानि 27-28 पू. 18 भगस्त्यनामानि 28 18 वृक्षाम्लनामानि 57 करवीरनामानि "भम्लवेतसनामानि 58-59 पू० 34 1 रतांजणी // 2 पतंग // 3 कणयर / 4 एलची // 5 बृहदेला, ककोलीफल // 6 ककोल ७पीपल // 8 पीपरी / 9 कालुम्बरी // 10 चारु। 11 थोहरी / / 9 12 करणा॥१३ तिन्तिडीक 14 अम्लवेतसवृ क्षनिर्यासः // 1 29 18 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निघण्टुशेषस्य विषयानुक्रमः। प्रलोकः पृष्ठम् विषयः विषयः प्रलोकः पृष्ठम् 102 107 108 हीनोत्तमाम्लवेतसनामानि 59-60 पू० 35 / पलाशनामानि 91-92 पू० 52 कपित्थनामानि 60-61 35 धवनामानि 92-93 पू० 52 'अश्मन्तकनामानि श्रीपर्णीनामानि 93-95 नारङ्गनामानि 63 सप्तच्छदनामानि खदिरनामानि 'आरग्वधनामानि 97-99 पू० 55 *वेतखदिरनामानि बीजकनामानि 99-101 "विटखदिरनामानि बीजकभेदनामानि 101 शाल्मलिनामानि 67-68 प्र. 38 अश्वकर्णनामानि शाल्मलिनिर्यासनामानि 68 द्वि० 39 १०देवसालनामानि 103 कुशाल्मलिनामानि . 68 39 शाकनामानि 104-5 शिशपानामानि धर्मणनामानि 105-6 शिंशपाविशेषनामानि सिल्हकनामानि ४कुशिंशपानामानि पू. 10 कोलिपत्रनामामि 107 बदरीनामानि 70-71 महापत्रनामानि "शमीनामानि 72-73 सरलनामानि शमोफलनामामि च०११ देवदारुनामानि 108-10 पू० "इङगुदीनामानि मधूकनामानि 110-11 गुग्गुलुनामानि 75-76 पू० 43 "जलमधूकनामानि 112 पारिभद्र नामानि तिन्दुकनामानि 113 करीरनामानि तिन्दुकविशेषनामानि , 114 रोध्रनामानि 115 विककत नामानि प्र०६४ बिल्वनामानि 79-80 पू० 4, श्वेतलोध्रनामामि 115 हरीतकीनामानि 80-81 पू० 46 रक्तलोध्रनामानि 116-17 प्र. 64 बिभीतकनामानि 81-82 47 कृष्णलोध्रनामानि 117 द्वि. 65 आमलकीनामानि 83 48 भूर्जनामानि 117-18 पू० 65 अरणिनामानि 12 लेष्मातकनामानि 84-85 पू० 18 118-1966 लकुचनामानि 120 प्र० 67 भरलनामानि 85-87 पू. 49 पनसनामानि . 120 द्वि० तृ. 67 शिग्रुनामानि 87-88 50 पनसफलनामानि 12. च. 67 श्वेतशिग्रुनामानि 89 पू० 51 आम्रनामानि 121-22 पू. 68 रक्तशिग्रुनामानि 89 पू० 51 आम्रविशेषनामानि 122 68 तिनिशनामानि 89-9. 51 क्षुद्राम्रनामानि 123-24 प्र. 68 1 आसद्रा / / 2 भरंजु // 3 शाल्मलिविशेष // 4 शिंशपाविशेष // 5 खेजडी // 6 सांगर // . हिंगोटु // 8 कांक // 9 किरमालउ॥ 10 सागु // 11 अर्जुन // 12 महाडोलु // 13 गुंदी // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . निघण्टुशेषस्य विषयानुक्रमः / प्रलोकः पृष्ठम् 150 , 82 151-52 पू० 83 152-5484 155 पू० 85 155-56 पृ० 85 156 م ه م 159 157 158 पू० 87 159-60 पू० 87 160-61 पू० 88 161-62 पू० 89 162 163 विषयः श्लोकः पृष्ठम् जम्बूनामानि 124-25 प्र० 69 जम्बूविशेषनामानि 'मदननामानि 126-27. कुब्जकनामानि . 128 पू० निचुलनामानि 128-29 वेतसमामानि 129-30 पू० अम्बुवेतसनामानि 130-31 वरुणनामानि 131-32 अङ्कोठनामानि 133 भल्लातकनामानि 134-35 पू. 74 अरिष्टनामानि 135-36 पू० 75 निबम्बनामानि 136-37 *महानिम्बनामानि पीलुनामानि 139-40 पू० 77 "गिरिपीलुनामानि 139-40 पू० 77 पारापतनामानि 140-41 प्र. 78 महापारापतनामानि 111 द्वितृ. 78 रुद्राक्षनामानि 141 च० 78 चतुर्मुखरुद्राक्षनामानि 142 प्र. 79 द्विमुखरुद्राक्षनामानि 142 द्वि० 79 षण्मुखरुद्राक्षनामानि 142 तु० 79 पञ्चमुखरुद्राक्षनामानि 141 च० 79 एकमुखरुद्राक्षनामानि 143 पुत्रजीवनामानि 143 करञ्जनामानि 144-45 पू० षड्प्रन्थिककरज्जनामानि 145 मर्कटीकरज्जनामानि 146 अङ्गारवल्लीकरज्जनामानि 146 'रोहीतकनामानि 147 *कट फलनामानि 148 दाडिमनामानि 119 पू० 82 भोड्रपुष्पनामानि विषयः धातकीनामानि सल्लकीनामानि एरण्डनामानि किम्पाकनामानि काम्पिल्यकनामानि कतकनामानि कपासीनामानि वन्यकर्पासीनामानि वन्दानामानि वन्दाविशेषनामानि आटरूषनामानि तुम्बुरुनामानि कदलिनामानि तगरनामानि "तूलनामानि मुष्ककनामानि वंशनामानि "गाङ्गेरुकीनामानि दारुहरिद्रानामानि 'ग्रन्थिपर्णनामानि स्पृक्कानामानि विडङ्गनामानि इन्द्राक्षनामानि ऋद्धि-सिद्धिनामानि पद्मकनामानि ककुष्ठनामानि परूषकनामानि खजूरनामानि महाख‘रिकानामानि ताडनामानि नाली केरनामानि पूगनामानि 164 167-68 पू० 92 168-69 170-71 172 . 174 175 176 177 178 178 179 179-80 पू० 99 180-81 पू० 100 . 1 मयणहल // 2 इजर, वेतेसविशेष // 3 भीलामा // 4 बकायणि // 5 अखोड // 6 रोहीडउ॥ 7 कायफल // 8 अरडूसा // 9 पद्मनस // 10 गांगेटी / / 11 थूणीयउ॥ 12 पीक / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 20.. पू० 1.1 182 . 25 निघण्टुशेषस्य विषयानुक्रमः। विषयः प्रलोकः पृष्ठम् विषयः / प्रलोकः पृष्ठम् पूगफलनामानि 181 प्र० 10. हरिद्रानामानि 213-14 पू० 118 चिक्कपूगनामानि पू. 100 प्रपुनाटनामानि 214-15 पू० 119 हिन्तालनामानि 181 मुण्डीनामानि 215-16 पू० 119 तालीनामानि 182 महामुण्डीनामानि 216-17 पू० 120 केतकनामानि 1.1 'बाकुचीनामानि 217-18 120 तणजातिनामानि 183 101 रास्नावामानि 219 121 सिन्दुवार-निर्गुण्डीनामानि 184 103 नाकुलीनामानि 22. पू. 121 नीलनिर्गुण्डीनामानि 185 पू० 103 गन्धनाकुलीनामानि 220-21 पू० 122 श्वेतनिर्गुण्डीनामानि 185 104 कुठेरकनामानि 221-22 प्र० 122 शेफालिकानामानि 186 104 कुठेरकविशेषनामानि 222 द्वि० तृ० 123 शुक्लशेफालिकानामानि 187 पू० 104 कृष्णकुठेरकनामानि 222-23. पू० 123 प्रियमुनामानि 187-88 104 तुलसीनामानि 223-24 पू० 123 मधुयष्टीनामानि 189 106 फणिज्जकनामानि 224-25 पू० 124 अश्वगन्धानामानि 190 106 त्रायमाणानामानि 225-26 124 मेषशृङ्गीनामानि 191 पू० 107 'यवासकनामानि 227-28 125 मेषशृङ्गीविशेषनामानि 191-92 पू०१०७ किराततिक्तनामानि 229 126 कर्कटशृङ्गीनामानि 126 191.93 पू० 107 230 मिर्दिग्धिकानामानि 193-94 पू० 108 वालकनामानि 231 127 बृहन्निदिग्धिकानामानि 194-95 पू० 109 शटीनामानि 232 128 विदारीनामानि 195-96 पू० 109 २एलावालुकनामानि 233 128 क्षीरविदारीनामानि 196-97 110 कुडकुमनामानि 235-35 पू० 129 पृष्णिपर्णीनामानि 198-99 पू० 110 जातिनामानि 235-36 पू० 121 गोक्षुरनामानि 199-201 पू० 111 जातिकलिकानामानि 236 दन्तीनामानि 201-2 पू० 112 __ जातिफलनामानि 237 130 नागदन्तीनामानि 202-3 "यूथिकानामानि 238-39 प्र. 131 अपामार्गनामानि 204-5 पीतयूथिकानामानि 239 द्वि० 131 आईकनामानि कुन्दनामानि 239-40 पू० 132 "पुनर्नवानामानि 207-8 प्र. 115 नवमालिकानामानि 240-11 132 "पुनर्नवाविशेषनामानि 208 "मल्लिकानामानि 242 133 ज्योतिष्मतीनामानि 209 116 वार्षिकीमल्लिकानामानि 213 133 माषपर्णीनामानि 210 116 "कुमारीनामानि 244 134 मुद्रपर्णीनामानि 211 अमिलातनामानि 245 134 भूम्यामलकीनामानि 212 सैरेयकनामानि 216. पू० 135 १रीगणी / / 2 वृद्धरीगणी // 3 आझाझाडा // 4 साटहडा // 5 साटहडी // 6 मालकांगुणी // 7 हलद्र // 8 मोडणेरी // 9 पाबची।।१० धमामउ // ११उपलोठ॥ 12 एलीयड // 13 जूही // 14 सुवर्णही।। 15 केवडी // 16 सेवंत्री / 113 113 114 115 118 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धत्तरफलनामानि 286 289 निघण्टुशेषस्य विषयानुक्रमः / बिषयः श्लोकः पृष्ठम् विषयः __ श्लोकः पृष्ठम् रक्तसरेयकनामानि 246 तृ. 135 शालपर्णीनामानि 273-74 पू० 149 पीतसैरेयकनामानि 246 च० 135 भार्गीनामानि 274-76 पू. 150 नीलसैरेयकनामानि 247 पू० 135 माकुलीनामानि 276-77 पू० 151 किङ्किरातनामानि 247 136 तेजस्विनीनामानि 277-78 पू० 151 चित्रकनामानि 218 136 मिस्रयानामामि 278-79 पू० 151 वासन्तीनामानि 249 137 पथिकामामानि 279-80 पू० 152 नीलोनामानि 250-51 पू. 130 "मांसीनामानि 280-81 पू० 153 दमननामानि 251-52 पू० 138 गन्धमांसीनामानि 281-82 पू० 153 धत्तूरनामानि 252-53 पू. 139 'मुरानामानि 282-83 पू० 154 253 139 "प्रपुण्डरीकमामानि 283-84 पू० 155 'शङ्खपुष्पीनामामि 154-55 पू. 139 'जतूकानामानि 284-85 पू० 155 कर्चुरनामानि 255 140 मांसरोहानामानि 285 156 अजमोदानामानि 256-57 पू. 140 रक्तपादीनामानि 156 यवानीनामानि 257 141 रक्तपादीविशेषनामानि 287 156 सहदेवानामानि 258 पू० 111 जलपिप्पलीनामानि 157 श्वेतसहदेवानामानि 258 तृ. 142 "शिवमल्लीनामानि 157 रकसहदेवानामानि 258 च० 142 अतिविषानामानि 290 158 पर्पटकनामानि 259 पू. 142 मेदानामानि २९१पू. 158 गोजिह्वानामानि 259 142 महामेदानामानि 291 581 बलानामानि 260-61 पू० 143 गुरुजामामानि 292-93 160 महाबलानामानि 261-63 143 पाठानामानि 294-95 पू० 161 मुसलीनामानि 264 144 शतावरीनामानि 295-97 161 हिङगुनामानि 265 145 कटुकानामानि 298-99 162 हिङगुपतीनामानि 266-67 पू० 145 कपिकच्छूनामानि 300-1 163 काकजङ्खानामानि 267-68 पू० 146 मञ्जिष्ठानामानि 302-3 पू. 164 काकनासानामानि 268-69 पू० 116 मरिचनामानि 303-4 पू. 165 पाषाणमेदनामानि 269 147 पिप्पलीनामानि ___304-5 पू० 165 हयुषानामानि 270 प्र० 147 पिप्पपल.मूलनामानि ___305-6 पू० 166 विगन्धहयुषानामानि . 270 द्वि० 147 चविकानामानि __306 166 हयूषाविशेषनामानि 270 148 १२चविकाफलनामानि ३०७पू० घण्टारवानामानि 271 148 गिरिकर्णीनामानि 167 शणनामानि 272 148 श्वेतगिरिकर्णीनामानि 308 त्रि. 167 कुसुम्भनामानि कृष्णगिरिक नामानि 308-9 पू० 167 1 शंखाहुली // 2 जवासी॥ 3 वोहाली॥४ तालीसपत्र॥५ छड // 6 एकांगी // 7 पद्म। 8 जंतुवार // 9 खयरी // 10 हंसपदी // 11 बूझ // 12 गजपीपली // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 निघण्टुशेषस्य विषयानुक्रमः। विषय: श्लोकः पृष्ठम विषयः विषयः प्रलोकः पृष्ठम् इन्द्रवारुणी 3.9-10 पू० 168 जलशेवालनामानि 335 181 इन्द्रवारुणीविशेषनामानि 310-11 पू० 168 शतपुष्पानामानि 336 182 बचानामानि . 311-12 पू० 169 'जीरकनामानि 337 पू. 182 श्वेतवचानामानि 312169 कृष्णजीरकनामानि शौरिबानामानि 313-14 प्र. 170 337-38 पू० 183 कृष्णशारिवानामानि 314 17. रसोन-लशुननामानि 338-39 प्र. 183 मूर्वानामानि 315-16 171 लशुनविशेषनामानि ३३९पू. 184 "लागलीनामानि 171 पलाण्डुनामानि 339-40 प्र०१८४ गुडूचीमामानि 318-19 172 नीलपलाण्डुनामानि 340 पू०१८४ "देवताडनामानि 320 173 "सप्तलानामानि 340-11 पू० 185 कोशातकीनामानि 321-22 प्रसारणीनामानि 341-42 185 हस्तिकोशातकीनामानि ३२३पू० 174 ब्राह्मीनामानि 343 186 क्षीरिणीनामानि 323-24 174 सूरणकन्दनामानि 344 पू. 186 शखिनीनामानि 325 175 वृद्धदारकनामानि 344-15 पू०१८६ "माखुपर्णीनामानि 175 सुवर्चलानामानि 345-46 पू० 185 "पद्मिनीनामानि 176 ११भृङ्गराजनामानि 346-47 पू०१८७ 'कमलनामानि 328-29 177 १२कासमर्दनामानि 188 347 सितकमलनामानि ३३०प्र० 178 वास्तुकनामानि 188 रक्तकमलनामानि 330 द्वि०४० 178 पालङ्कीनामानि कैरविणीनामानि 330 178 ३४९पू० 188 १'जीवन्तीनामानि 349-50 पू० 189 उत्पलनामानि 331 पू. 178 १४अम्ललोणिकानामानि 350-51 उत्पलविशेषनामानि 178 189 नीलोत्पलनामानि "तण्डुलीयनामानि 179 33250 352 190 शमठनामानि रकोत्पलनामानि ३३२दि. 179 190 सौगन्धिकनामामि स्थलशमठनामानि 179 3324. 354 पू. 191 बीजकोशनामानि 332-33 प्र०१७९ काकमाचीनामानि 354 191 पद्मनालनामानि ३३३पू० 179 श्रीहस्तिनीनामानि 355 पू० 191 किल्कनामानि 33340 180 १"सुनिषण्ण नामानि 355-56 पू० 191 नव्यदलनामानि 180 मूलकनामानि 356-57 पू० 192 पद्मकन्दनामानि 344 प्र. 18. 1 चाणक्यमूलकनामानि 357-58 पू० 192 उत्पलकन्दनामानि 333 द्वि० 180 हिमलोचीनामानि 358 192 पद्मबीजनामानि 334 181 कलम्बीनामानि 359 पू० 193 वारिपर्णीनामानि 335 पू० 181 "कारवेल्लनामानि 359 193 १उत्पलशारिवा॥२ चन्दनशारिवा // 3 पोलउनी॥ 4 राडागारी / / 5 देवदाली // 6 उंदिर. कनी। ७पोयणी।।८ श्वेत कमल // 9 श्वेतजीरा // १०साथरि // 11 भांगरउ // 12 कासंदड।। 13 दोडी // 14 भांबउनी 15 तंदुलेजा // 16 खडकूतिर // 17 बृहन्मूलक / / 18 कारेली।। Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निघण्टुशेषस्य विषयानुक्रमः / 362 367 368 विषयः श्लोकः पृष्ठम् पटोलनामानि 'कर्कोटनामानि 361 पू. 194 कूष्माण्डनामानि 361 तृ० 194 कालिङ्गीनामानि 361 194 तुम्बीनामानि चिभिटीनामानि 363-64 प्र. 195 चिभिटीपक्वफलनामानि 364 द्वि. 195 कूर्चकनामानि 364-65 195 पुष्करमूलनामानि 196 बस्तगन्धानामानि 196 बिम्बीनामानि 197 रौहिषनामानि 198 भूस्तृणनामानि 198 दर्भनामानि 199 ছালামানি 199 उलपनामानि 373 इक्षुनामानि 200 इक्षुमेदनामानि 371 पू. 200 नलनामानि 371-75 पू० 201 नलीनामानि शरनामानि 202 मुजनामानि पू. 202 बालतृणनामानि 202 तृणनामानि 378 प्र० 203 घासनामानि 378 द्वि० 203 दूर्वानामानि 378-79 पू. 203 श्वेतदूर्वानामानि 379-80 पू० 204 गण्डदूर्वानामानि 38. 204 मुस्तानामानि 381 204 कुटन्नटनामानि 382-83 205 वीरणनामानि पू० 206 वीरणमूलनामानि 384 206 लामज्जकनामानि 385 पू. 206 विषयः धान्यकार्थिकनामानि भाशुवीहिनामानि षष्टिकनामानि शालिनामानि कलमनामानि रक्तशालिनामानि महाशालिनामानि यवनामानि नीलयवनामानि मसूरनामानि कलायनामानि चणकनामानि माषनामानि मुद्गनामानि पीतमुद्नामानि कृष्णमुद्गनामानि वनमुद्गनामानि "राजमुद्नामानि गोधूमनामानि वल्लनामानि . कुलत्थनामानि कुलथिकानामानि तूवरीनामानि कुल्माषनामानि नीवारनामानि श्यामाकनामानि कइगुनामानि कृष्णकजुनामानि रतकगुनामानि सितकङगुनामानि पीतकङगुमामानि कोद्रवनामानि चीनकनामानि श्लोकः पृष्ठम् 386 पू० 208 386 तृ० 208 208 387 प्र० 209 द्वि० 209 387 तृ. 209 387 388 प्र. 210 388 द्वि० 210 388. तृ. 210 388-89 प्र० 210 389 द्वि० 211 3.9 211 390 पू० 211 390 211 391 पू० 211 391-92 प्र० 212 392- द्वि० 212 तृ० 212 392 213 प्र० 213 द्व० 213 393 पू० 200 394 395 39570 395 प्र० 214 द्वि०२१४ 214 प्र. 215 215 द्वि० 215 तृ. 215 215 प्र.२१५ 1 ककोडा // 2 गन्धतृण // 3 काकरहूले // 4 उशीर // 5 मोठ // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्लोक 400 400 400 प्र. द्व० 218 218 216 219 विषयः 'यवनालनामानि शणनामानि अतसीनामानि गवेधुकानामानि वन्यतिलनामानि अषण्ढतिलनामानि सर्षपनामानि श्वेतसर्षपनामानि राजिकानामानि निघण्टुशेषस्य विषयानुक्रमः / श्लोकः पृष्ठम् विषयः 216 शमीधान्यनामानि 397 प्र० शूकधान्यनामानि 397 द्वि० 216 / सस्यशूकनामानि 397 तृ. 216 कणिशनामानि 397 217 स्तम्बनामानि 398 प्र. 217 नालनामानि 397 द्वि०४० 217 अफलनालनामानि 398 218 धान्यत्वगूनामानि 399 217 बुसनामानि 401 प्र० 219 اس 401 401 401 401 220 اس 22 1 प्रथमं परिशिष्टम् 5 पञ्चमं परिशिष्टम् हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषमूलग्रन्थस्य पाठमेदाः निघण्टुशेषटीकायां टीकाकृतो धृतानामवत 221 रणानामकारादिवर्णक्रमेणानुक्रमणिका 330 2 द्वितीयं परिशिष्टम् 6 षष्ठं परिशिष्टम् निघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानां तल्लिङ्ग-तदर्थ- निघण्टुशेषटीकान्तनिर्दिष्टानां प्रन्थकृन्मानिर्देशपूर्वकमकारादिवर्ण क्रमेणानुक्रमणिका 235 म्नामकारादिक्रमः 347 3 तृतीयं परिशिष्टम् 7 सप्तमं परिशिष्टम् निघण्टशेषटीकान्तनिर्दिष्टानां ग्रन्थनाम्नानिघण्टुशेषटीकाकृन्निर्दिष्टलोकभाषारूढ मकारादिक्रमः 348 नाम्नां संस्कृतभाषारूढान्येकाथिकानि 295 . 8 अष्टमं परिशिष्टम् 4 चतुर्थ एरिशिष्टम् निघण्टुशेषटीकायां टीकाकृतोद्धृतानां धन्वनिघण्टुशेषट काकृन्निर्दिष्टमूलशब्द न्तरिनिघण्टु लोकानां आनन्दाश्रमप्रन्थभाषार्थानां मूलसूत्रात्मक-पु० भादर्शो- मालामुद्रितधन्वन्तरिनिघण्टुश्लोकपाठेन ल्लिखितभाषार्थैः सह तुलना 323 सह तुलना 349 1 जुवार // 2 श्यामतिल // 3 श्वेततिल // 4 कृष्णसर्षप राजसर्षप // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पृष्ठम् पक्तिः भुद्धिपत्रम् / . अशुद्धम् -प्रकाराःपराः सटीकेनि घण्ट-पणिकपुंक्लीब शुद्धम् प्रकाराः परासटीके निघण्टु शीर्षके पु-क्लीब "रभुङ् "पदि "पदिआह च छदम् / भाह च[करवीरोऽश्वहा स्वध्नो हयमारोऽश्वमारकः / ] छदम् / [रामं तापसजं वासो गोपनं वस्त्रमंशुकम् // ] फलयू. -पुष्पी -जीविका भल्लुकीवृक्षः "कहर' भवने संवर्तकः 'बहेडा' -पुष्पी -जिविका भल्लकी वृक्षः भु(म)वने संवर्तकः बहेडा' -स्वग -त्वग -पत्रो युग्मपत्रोऽबहु- -पत्रोऽयुग्मपत्रो बहु-शम्बी -शिम्बी पतीसाल: पीतसालः -महा देव -महा-देवइन्द्रुमः स्वर्ग इन्द्रद्रुमः स्वर्गत्रिबु गुलमारि गुल्मारिकैडर्या कैडर्यो नि नि.. -माताऽट -माताऽऽट -स्वाङ्गवे मङ्गलं -स्वा गवेमङ्गलं' पीतैरकचारुच पीतरक्काचाच Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निघण्टुशेषस्य शुद्धिपत्रम् / -केयम्। . 110 112 चित्र 114 115 121 -सूत्रणे 131 142 147 147 119 159 161 -केयम्पृष्णिपर्णी पृष्णिपा चित्रों वर्ग 5 वर्ग 1 कर -सूत्रेण गो "गौवलिन द्वोपि- वलिन-द्विपिसितः सितैः वर्ग 2 वर्ग 1 -भृच्चि -भिच्चि दीपमूला दीर्घमूला -वर्णाऽधरा -वर्णा घराद्वीपशत्रु द्विपिशत्रुनाम्ना(?)रास्ना नाम्ना कपिकच्छूरात्म- कपिकच्छवामात्मचन्द्री त्वैन्द्री वान्तो बान्तो [धन्व०वर्ग२ लो०३] . काञ्चनी क्षीरी काञ्चनक्षीरी पद्यनालं पद्ममालं शेवलं शेवालं शैवल शेवलं कणाऽऽख्याता कणा ख्याता कुञ्चिका ञ्चिका श्रीवराकः(श्रीवारकः)। श्रीवारकः 163 168 169 175 180 181 " 183 183 191 'लबुड् लबुङ् वर्ग वर्ग२ तुण्डी तुण्डा -कटुम्बके 194 197 197 198 199 202 205 215 216 सारीवानी रजो इक्षुकाण्डः इत्याहः कुटुम्बके सारी वानीरजो इषुः काण्डः इत्याह नि० उमाय न. उमा तु Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितः निघण्टुशेषः वाचनाचार्यश्रीश्रीवल्लभगणिनिर्मितटीकासमेतः / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // जयन्तु वीतरागाः // आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितः निघण्टशेषः। वाचनाचार्यश्री-श्रीवल्लभगणिविनिर्मितया टीकया समेतः / [प्रथमो वृक्षकाण्डः] // ऐं नमः // श्रीगुरुभ्यो नमः // सिद्धः शब्दसमुच्चयः शुचितरो यस्माद् भवद्विस्मयो, निस्संशीतिसुशान्तिसातसहितः श्रेयांसि स साक् क्रियात् / यज्ज्ञानाम्बुदसद्रसेन रसवान् ख्यातश्च वानस्पतो, वर्गो वल्गुगुणो विराजति भुवि श्रीवर्धमानो जिनः // 1 // 5 वाग्देवतां स्तौमि सदा प्रसन्ना, सन्नाऽतिकुज्ञानभरामुदाराम् / विद्यार्थिनां पानकृते कृतार्थी, पीयूषकुम्भं दधतीं करेण // 2 // यद्वक्त्रोद्भूतचञ्चद्वचनरससुधालोलपो भव्यभावः, सेवां कुर्वन्निवास्ति प्रमुखमुखमिषाच्चन्द्रमाश्चन्द्रिमाढयः / दाढाडगूढप्रतिज्ञाजितकविधिषणा भूरिकालं धरायां, . 10 नन्दन्तु श्रीवरज्ञानविमलगुरवः सुध्युपाध्यायमिश्राः // 3 // निघण्टुशेषस्य करोमि टीकां, किंज्ञोऽप्यहं स्वीयगुरुप्रभावात् / शास्त्राण्यनेकानि विमृश्य दृष्ट्वा, चाहर्निशं स्वीयसुबुद्भिवृद्धयै // 4 // इह हि चतुरुदधिवलयितवसुमतीमण्डलमण्डनायमानसुमानषड्दर्शनवादिमदोन्मादिद्विरदप्रकटघटागञ्जनसिंहोपमान-महनीयमहिमशब्दानुशासना-ऽभिधानकोषसत्य(?)साहि- 15 त्याद्यनेकपवित्रशास्त्रविधानसावधानतावाप्तकविकुलगरिमप्राग्भाराः प्रथितावितथात्मनीनपञ्चजनीनसमीचीनगुणगणजनितसकलप्रबलसुजनसमाजचमत्काराः श्रीपूर्णतल्लगणगगनाङ्गणसमलङ्करणसहस्रकिरणश्रमणगणशिरथूडामणिकरणिश्रीदेवचन्द्रसूरिचरणकमलचञ्चरीकप्रकाराःपराजिताखर्वप्रतिज्ञासुपर्वसूरयः श्रीहेमचन्द्रसूरयः प्रचिक्रंसितशास्त्रविधानसमये प्रवर्त्तमानाः श्रेयस्काम्ययाऽभीप्सितप्रशस्तदेवनानमस्काराचरणादिमङ्गलं दुरपोहप्रत्यूहसन्दोहव्यपोहनाय Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० प्रचिकीर्षितनिघण्टुशेषाख्यशास्त्रसमाप्तिविधानाय सारशिष्टाचारसमाचरणाय च प्रथमपद्येन प्रतिपादयन्ति स्म / तद्यथा विहितैकार्थ-नानार्थ-देश्यशब्दसमुच्चयः / निघण्टुशेषं वक्ष्येऽहं नत्वाऽहत्पदपङ्कजम् // 1 // इति / 5 अत्राहुरपरे–ननु प्रस्तुतशास्त्रकरणमवगणय्य किमर्थमादावेवोचितदेवतानमस्क्रियाऽऽविष्क्रिया / विघ्नोपशमार्थमिति चेत्, न, किं नमस्कारादेव विघ्नोपशमः ? उताऽपरस्मादपि / यद्याद्यः कल्पस्तर्हि किं यत्र यत्र नमस्कारस्तत्र तत्र विघ्नोपशमः ? किं वा यत्र यत्र विनोपशमस्तत्र तत्र नमस्कारः / तत्र नाऽऽद्यो निरवद्यः, कादम्बर्यादौ विद्यमानेऽपि नमस्कारे परिसमाप्त्यभावेन तदनुपलम्भात् / अभिधानकोषेष्वेवायं नियम इति चेत्, न, तेष्वपि 10 कुत्रचिन्नमस्कारपुरस्कारेऽप्यपरिसमाप्त्युपपत्तेः / द्वितीयपक्षोऽपि सूक्ष्मः, मीमांसाभाष्यादौ विघ्नोपशमोपलम्भेऽपि तत्प्रारम्भे नमस्कारानाविष्कारात्, तस्य तु तत्समाप्त्यैव निर्णीतत्वात् / किञ्च–'नमस्कारादेव' इत्यत्रैवकारो नमस्कारेण समं विघ्नोपशमस्यान्ययोगं व्यवच्छिनत्ति, स च प्रागुक्तव्यभिचारयुक्त्या न प्रमाणकोटीमाटीकिष्ट / नाप्यपरस्माद पीति पक्षः सूपपादः, सर्वत्रापि निश्चयेन तदुपादानस्यैव विलोक्यमानत्वात् / यद्वा 15 अपरस्मादपि साध्यसिद्धौ प्रेम्णा तस्यैवोपादानं बाललीलायितं कल्पयेत् / अपि च-नमस्कारादित्यत्रापादानोपादानं विघ्नोपशमं प्रति नमस्कारस्य निमित्तत्वं जनकत्वेन व्यञ्जकत्वेन वा व्यनक्ति ? / जनकत्वेन चेत् , तर्हि किं नित्योऽनित्यो नित्यानित्यो वा स तज्जनकत्वेन तवाऽभिप्रेतः ? / नित्यश्चेत्, न, नित्यस्य जनकत्वा नुपपत्तिः, शश्वदेकस्वभावात् / पूर्व पश्चाच्च अतज्जनकत्वे शास्त्रारम्भे एव तज्जनकत्वे 20 चैकस्वभावहान्या नित्योऽप्यनित्यतां सत्यापयेत्, "अप्रच्युता-ऽनुत्पन्न-स्थिरैकरूपं नित्यम्" [ ] इति नित्यलक्षणात् / सहकारिकारणजनितसाहाय्यात् तज्जनको भविष्यतीति चेत्, न, सहकारिकारणस्य तत्साहाय्यकारित्वेनाद्याप्यप्रसिद्धत्वात् / प्रसिद्धत्वे वा तत्साहाय्यस्य भेदाऽभेदोभयभेत्तुं शक्यत्वात् / न च नमस्कारोऽनित्यः, शास्त्रारम्भे शास्त्रकारैरवश्यं विधीयत इति भवताऽभ्युपेतत्वात् / अनित्यस्तजनक इति चेत्, 25 न, अनित्यः किं कतिपयक्षणावस्थायी ? क्षणस्थायी वा / प्राच्ये क्रियारूपत्वान्नमस्कारस्य तथात्वं प्रतिपत्तुमशक्तिः, क्रियायाः क्षणविनाशित्वात् / द्वितीये स्वोत्पत्तिमात्रव्यग्रस्य क्षणिकस्य तज्जननं प्रति अभविष्णुतैव, स्वोत्पत्तेः प्राक् पश्चादुत्पत्तिसमये एव वा क्षणिकः कार्य कुर्यादिति विकल्पजालेन प्रत्यवस्थातुं शक्यत्वात् / कथं क्षणिको वा 1 'त्पाद नि० // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः / नमस्कारः कालभूयस्त्वभाविनी शास्त्रसमाप्तिं यावत् तिष्ठेत् ? तत्प्रत्यूहसन्दोहं व्यपोहेच्च ? / नापि नित्यानित्यः, परस्परपक्षोपक्षिप्तदूषणगणावकीर्णत्वात् / तदुक्तम्प्रत्येकं यो भवेद् दोषो द्वयोर्भावे कथं न सः / [ ] इति / नापि व्यञ्जकत्वेन, तस्य तद्वयञ्जकत्वेन त्वयाऽद्याप्यप्रसाधितत्वात् / किञ्च-5 नमस्कारात् कस्य प्रत्यूहस्य व्यपोहः ? किं भूतस्य भविष्यतो वर्तमानस्य वा / न तावदाद्यविकल्पद्वयस्य, तस्याऽतीतानागततया व्यपोहितुमसमर्थत्वात् / वर्तमानस्य किं सतोऽसतो वा ? / न तावत् सतः, तस्य भोग्यत्वेनोपसेदुषः परःशताभिर्नमस्याभिर्दुरपोहत्वात् / असतस्त्वसत्त्वादेव तदपोहानुपपत्तिः / अन्यच्च-यदि नमस्कार एव प्रत्यूहव्यपोहकः स्यात् तदा प्रत्यूहसन्दोहदन्दह्यमानो जनो नमस्कारैस्तं व्यपास्य को न स्वं सुखा- 10 चेक्रियात् ? / ततो विघ्नोपशमार्थ नमस्कार इति यत्किञ्चिदेतत् / अत्र प्रतिविधीयते यदवादि 'प्रस्तुतशास्त्रकरणमवगणय्य नमस्कारकरणं किमर्थम् ?' इत्यादि तदेतत् सर्व तवाऽप्रामाणिकतामेव प्रवीणयति / न खलु प्रामाणिकीभूय कश्चिद् विपश्चिच्छास्त्रारम्भसम्भावितं नमस्कारं तिरस्कुर्वीत, शास्त्रारम्भे शास्त्रकारैस्तस्यैव प्रस्तुतत्वात् / यच्चावाचि 'किं नमस्कारादेव विघ्नोपशमः ?' इत्यादि तदप्यसूपपादम्, यतो नम- 15 स्कारादेव न वयं विघ्नोपशममभिदध्महे, किन्तु तजनितनिर्मलधर्मादेव / स चाऽभीष्टदेवताप्रणिधानाद्यनेकसविवेकव्यापारसाध्यः / अत एव यत्र कापि विघ्नोपशमस्तत्राऽवश्यं मानसप्रणिधानाद्युत्पन्नधर्मस्यैव हेतुत्वम्, कार्यवैशिष्टयगम्यत्वात् कारणवैशिष्टयस्य / यत्र तु तत्सद्भावेऽपि विघ्नसद्भावस्तत्र धर्मा-ऽधर्मयोरल्पीयस्त्व-बलीयस्त्वे हेतू, बलीयसाऽल्पीयसो घर्षणात् / एतेन नित्यानित्याद्यनल्पविकल्पजालमपि प्रति- 20 क्षिप्तमवसेयम् / यतः—क्रियारूपत्वेनानित्योऽपि नमस्कारो धर्मं विनिर्माय विनश्यति, स चाशेषविघ्नविघातनिघ्नो भवति / तथा च प्रतिपादयाञ्चकार श्रीकन्दलीकारः“स हि धर्मोत्पादकस्तिरयत्यन्तरायबीजम्" [ ] इति / व्यञ्जकपक्षस्य त्वस्वीकार एव परीहारः / यदप्याचचक्षे विचक्षणेन 'नमस्कारात् कस्य प्रत्यूहस्य व्यपोहः ?' इति, तदप्यल्पीयः, वर्तमानस्यैव तस्य धर्मेण तिरस्करणात् / 25 न च वाच्यम्-कथं वर्तमानस्तिरस्क्रियते ? इति, उद्दण्डप्रचण्डमुद्गरदण्डादिना विद्यमानस्यैव घटादेविघटनोपपत्तेः / इदमेव च धर्मस्यालङ्कर्मीणत्वम्, यदुपेतमपि प्रत्यूहव्यपोहं विधेयः, प्रमाणप्रतिष्ठितत्वात् / तथाहि -विवादाध्यस्तो नमस्कारः शास्त्रारम्भेऽवश्य विधेयः, विघ्नोपशमफलत्वात्, त्रिपुरादिमन्त्रजापवदित्यलं कुचर्चया / प्रस्तुतं प्रस्तुमः Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] सटीकेनि घण्टुशेषे [ श्लो०१___ तत्र 'अहं' हेमचन्द्राचार्यः 'वक्ष्ये' कथयिष्यामि / “बृंगक् व्यक्तायां वाचि" आदादिकोऽयम् उभयपदी इत्यस्य वचादेशे सिद्धम् / कम् ? 'निघण्टुशेष' “घटि क्यपि द्युतौ” इति कविकल्पद्रुमधातुपाठः, नितरां घण्ट्यन्ते- एकत्र भाष्यन्ते शब्दा अनेनेति निघण्टुः , "भृ-मृ-तृ-त्सरि-" [ हैमोणादिसू० 716 ] इति बहुवचनादुः, 5 पुल्लिङ्गः / यद् वैजयन्ती. नामशास्त्रे निघण्टुर्ना [ ] इति / व्याडिस्तु अर्थान् निघण्टयत्यस्मान्निघण्टुः परिकीर्तितः / पुं-नपुंसकयोः स स्यात् [ ] इति / 10 नवयं धातुर्युत्यर्थे उक्तो धातुपाठे तत् कथं परिभाषणार्थः ? उच्यते क्रियावाचित्वमाख्यातुं प्रसिद्धोऽर्थः प्रदर्शितः / प्रयोगतोऽन्ये ज्ञातव्याः, अनेकार्था हि धातवः // इत्युक्तत्वाद् युक्तेयं व्युत्पत्तिः / अकारान्तोऽपि निघण्टशब्दः / तदुक्तं चामुण्ड15 पण्डितेनइति वर्णनिघण्टोऽयं बीजानां वच्मि किञ्चन / [ ] इति / तदुक्तादतिरिक्तः शेषः प्रणिगद्यते / यद्वा शिनष्टि-विशिष्टकृष्टिजनानां प्राचीननिघण्ट्वप्रोक्तवनस्पतिनामसमूहेषु ज्ञानोत्पादनं करोतीति शेषः / “शिष् हिंसायाम् " .. शिष्यते-विचित्रवनस्पत्यभिधानजाइयं हिंस्यते अनेनेति वा शेषः / निघण्टो:- स्वोपज्ञ10 नामसंग्रहस्य शेषो निघण्टुशेषस्तम् / किं कृत्वा ? नत्वा, काय-वाङ्-मनोभिः प्रणम्येत्यर्थः / किम् ? 'अर्हत्पदपङ्कजम्' अर्हतां पदपङ्कजम् अर्हत्पदपङ्कजम्, तीर्थकृच्चरणकमलमित्यर्थः / किंविशिष्टोऽहम् ? 'विहितैकार्थ-नानार्थ-देश्यशब्दसमुच्चयः' एकार्थः-अभिधानचिन्तामणिनाममालालक्षणः, नानार्थः ___“ध्यात्वाऽर्हतः कृतैकार्थशब्दसन्दोहसंग्रहः / 25 एकस्वरादिषट्काण्ड्या कुर्वेऽनेकार्थसङ्ग्रहम् // " हैमाने० का. 1, श्लो. 1] इत्यादिलक्षणः, देश्यशब्दसमुच्चयः-देशीनाममाला, एषां द्वन्द्वे एकार्थनानार्थ-देश्यशब्दसमुच्चयाः, ततो विहिताः-विनिर्मिता एकार्थ-नानार्थ-देश्यशब्द१. अदा पु1 // 2. "नाममालायाम्" इति पु१ टिप्पणी // 3. विशिष्टविद्वज्जनानामित्यर्थः // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] प्रथमो वृक्षकाण्डः। समुच्चया येन स विहितैकार्थ-नानार्थ-देश्यशब्दसमुच्चयः / एतेनेदं ज्ञापितं भवतिपूर्वमपूर्वाभिधानचिन्तामणि-शेषसङ्ग्रह-देशीशब्दसङ्ग्रहान् विधायाथ निघण्टुशेष करोमीत्यर्थः / इति प्रथमपद्यार्थः // 1 // वृक्ष-गुल्म-लता-शाक-तृण-धान्यक्रमादिह / / षट् काण्डानि प्रवक्ष्यन्ते सप्तम्युद्देशपूर्वकम् // 2 // व्याख्या- 'इह' इति निघण्टुशेषे 'षट् काण्डानि' षट् सर्गाः ‘प्रवक्ष्यन्ते' प्रतिपादयिष्यन्ते / कथम् ? 'सप्तम्युद्देशपूर्वकं' सप्तम्या-विभक्तिविशेषेण उद्देश:-कथनं सप्तम्युद्देशः, स पूर्वो यस्य तत् सप्तम्युद्देशपूर्वकम्, एवं यथा भवति तथा / कस्मात् ? . इत्याह- 'वृक्ष-गुल्म-लता-शाक-तृण-धान्यक्रमात्' वृक्षाश्च प्रतीताः गुल्माश्च सिन्दुवाराद्याः लताश्च गुञ्जाद्याः शाकाश्च शतपुष्पमुख्याः तृणाश्च रौहिषप्रमुखाः 10 धान्यानि च पाटलादीनि वृक्ष-गुल्म-लता-शाक-तृण-धान्यानि, तेषां वाचकाः शब्दा . अपि वृक्ष-गुल्म-लता-शाक-तृण-धान्यानि, वाच्य-वाचकयोरभेदोपचारात् ; तेषां क्रमःपरिपाटी तस्मात् तथा। एतावता वृक्षकाण्डं गुल्मकाण्डमित्यायुक्तं भवतीति द्वितीयपद्यार्थः // 2 // अशोके स्त्रीप्रियः शोकनाशनः स्यन्दनोऽलसः।। 15 वचुलो मदनावासः स्त्रीपादाहतिदोहदः // 3 // हेमपुष्पः कर्णपूरः कङ्केल्लिमधुमण्डनः / पिण्डपुष्पो लतावृक्षः पौलोमी-रोहिणीद्रुमः // 4 // _ "शुं गतौ” न शवति अशोकः, “भीण्-शलि-" [ हैमोणादिसू० 21] इति कः; नास्ति शोकोऽस्मादिति वा; "अश्नुते अशोकः” इति तु क्षीरस्वामी, पृषोद- 30 रादित्वात् साधुः, तत्र / स्त्रियः प्रिया यस्य स स्त्रीप्रियः; स्त्रीणां प्रियो यः स इति वा / शोकं नाशयति शोकनाशनः / “स्यन्दौङ् स्रवणे” अन्तस्थीयोपान्त्योऽयम् , स्यन्दते स्यन्दनः, “य्वसि-रसि-" [ हैमोगादिसू० 269 ] इत्यनः / “अली भूषणपर्याप्ति-वारणेषु" अलति अलसः, “तप्यणि-" [ हैमोगादिसू० 569 ] इत्यसः; न लसति वा / “वज गतौ” वजति वजुलः, “कुमुल-तुमुल-" [ हैमोणादिसू० 35 487 ] इत्युले निपातनाद् वजेः स्वरान्नोऽन्तः” / मदनः- कन्दर्प आवसत्यस्मिन्निति मदनावासः; मदनस्य आवासः- निवसनस्थानमिति वा / स्त्रियाः पादः-चरणः स्त्रीपादस्तेन आहतिः-आहननं सैव दोहदो यस्येति स्त्रीपादाहतिदोहदः / कमनीय Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ५कामिनीभुजलतावगृहन-पाणिप्रहार-कटाक्षविक्षेपादिभ्यः प्रसून-पल्लवादिप्रसवदर्शनादेतस्य मैथुनसंज्ञेति जैनाः // 3 // हेमवर्णानि पुष्पाण्यस्य हेमपुष्पः / कर्णौ पूरयति कर्णपूरः / कं-उदकं केलति-गच्छति कड्केल्लिः, स्त्रीलिङ्गः / यदमरशेषः- “स्त्रियां त्वशोके ककेल्लिः" 5 [ ] पृषोदरादित्वात् साधुः / मधु-वसन्तं मण्डयति मधुमण्डनः / पिण्डाकाराणि पुष्पाण्यस्य पिण्डपुष्पः / लताकारो वृक्षो लतावृक्षः; लता चासौ वृक्षश्चेति वा लताक्षः / पौलोम्याः रोहिण्याश्च द्रुमः पौलोमीद्रुमः रोहिणीटुमः / आह च -- अशोकः शोकनाशश्च विचित्रः कर्णपूरकः / . विशोको रक्तको रागी चित्रः स्तबकमञ्जरी // कङ्केल्लिहेमपुष्पश्च पिण्डपुष्पो लतातरुः / ] इति / एतस्य लोके 'अशोक' इति प्रसिद्धिः // 4 // बकुले मदिरागन्धः कृष्णत्वग् मद्यदोहदः / विशारदो गुडपुष्पः “वकुङ् कौटिल्ये” वङ्कयते पुष्पैर्वकुलः, “स्था-वङ्कि-" [हैमोणादिसू० 486 ] इति उलो न लुक् च ; "उच्यते वकुलः” इति क्षीरस्वामी, पृषोदरादित्वात् साधुः, “कुमुल-तुमुल-" [ हैमोणादिसू० 487 ] इत्युले वा निपात्यते, तत्र / मदिरावद् गन्धोऽस्य मदिरागन्धः / कृष्णा त्वक् छल्ली यस्य स कृष्णत्वक् / 20 मद्यस्य दोहदोऽस्य मद्यदोहदः / द्राक्षाकाराणि द्राक्षावन्मृष्टानि वा फलान्यस्य द्राक्षाफलः / गूढानि-गुप्तानि पुष्पाण्यस्य गृढपुष्पः / केसराः सन्त्यस्य केसरः, अभ्रादित्वादः / “के–जले सरति केसरः" इत्यपरे / सिंहस्य केसरा इव केसरा अस्य सिंहकेसरः, “उष्ट्रमुखादयः" [ सिद्ध० 3.1.23 ] इत्यनेन समासः // 5 // विशेषेण शरदि भवो विशारदः, “भर्तु-सन्ध्यादेरण" [ सिद्ध 0 6.3.89 ] 25 इत्यण् / गुडवद् मृष्टानि पुष्पाण्यस्य गुडपुष्पः / आह च बकुल: शीधुगन्धश्च मद्यगन्धो विशारदः / . मधुगन्धो गूढपुष्पः शिवकेसरकस्तथा // [ ] इति / 1. शिवाके पु॥ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] प्रथमो वृक्षकाण्डः। एतस्य लोके 'बैउल' इति प्रसिद्धिः / फलमस्य तु पर्पटम् / 'तुः' पुनरर्थे / 'अस्य' बकुलस्य फलं पृणाति पर्पटम्, “कपट-कीकटादयः" [ हैमोणादिसू० 144 ] इत्यटे साधुः / तिलके पूर्णकश्छन्नकुसुमो मुखमण्डनः // 6 // चित्रकः क्षुरको रेची स्त्रीनिरीक्षणदोहदः / तिलति- स्निह्यति तिलकः, "धू-धून्दि-" [ हैमोगादिसू० 29 ] इति किदकः; "तिलाभपुष्पस्तिलकः" इति क्षीरस्वामी, तत्र / पूर्यते स्म पूर्णः, स्वार्थिके के पूर्णकः। छन्नानि–गुप्तानि कुसुमान्यस्य छन्नकुसुमः। मुखं मण्डयति मुखमण्डनः, नन्द्यादित्वादनः // 6 // 10 "चिंग्ट् चयने” चीयते चित्रः, “चि-मिदि-शंसिभ्यः कित्" हैमोणादिसू० 454] इति कित् त्रः प्रत्ययः, चित्र एव चित्रकः, स्वार्थिकः कः / क्षुरति-विलिखति क्षुरकः; क्षुरस्य तुल्यः क्षुरक इति वा परुषत्वात्, "तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः" [ सिद्ध० 7.1.108 ] इति कः / “रिचण् विरेचने च" चकारात् सम्पर्चने, रेचयत्यवश्यं रेची, "आवश्यके णिन्" ( “णिन् 15 चाऽऽवश्यका-ऽऽधमर्ये" सिद्ध० 5.4.36) इति गिन् / स्त्रीनिरीक्षणे दोहदोऽस्य स्त्रीनिरीक्षणदोहदः / आह च तिलकः पूर्णकः श्रीमान् क्षुरकः शतपुष्पकः / मुखमण्डनको रेची विटश्चित्रो विशेषकः // ] इति / तिलकः परुषः श्रीमान् क्षुरकश्छैन्नपुष्पकः / [ ] इत्यपरः / एतस्य लोके 'तिलकु' इति प्रसिद्धिः / कोविदारे भद्रदारुः काञ्चनारो युगच्छदः // 7 // ताम्रपुष्पश्चमरिकः कुद्दालः कुण्डली कुली / काञ्चनो मालुकापर्णः कुदारः स्वल्पकेसरः // 8 // . 1. "बकुल' पु२॥ 2. °न्नपत्रकः पु२ // 20 25 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो०९कनति–दीप्यते कोविदारः, “कनेः कोविद-" [ हैमोणादिसू० 410] इत्यारः प्रत्ययो धातोश्च कोविदेत्यादेशः ; कुं-भूमिं विदारयतीति वा, पृषोदरादित्वात् , तत्र / भद्रं दारु अस्य भद्रदारुः / “कनै दीप्ति-कान्ति-गतिषु" कनति काश्चनारः, "कनेः कोविद-कर्बुद-काञ्चनादयश्च" [हैमोणादिसू० 410 ] इति आरः प्रत्ययो 5 धातोश्च काञ्चनेत्यादेशः / युगरूपं छदं-पत्रमस्य युगच्छदः // 7 // ताम्राणि पुष्पाण्यस्य ताम्रपुष्पः। चमरोऽस्यास्ति चमरिकः, “अतोऽनेकस्वरात्" [ सिद्ध० 7.2.6 ] इति कः / कुं-भूमिं दालयति कुद्दालः, पृषोदरादित्वात् / कुण्डलमस्त्यस्य कुण्डली, “शिखादिभ्य इन्” [ सिद्ध 0 7.2.4 ] इतीन् / कुलमस्या स्तीति कुली / काम्यते काञ्चनः, “विदन-गगन-" [ हैमोणादिसू० 275] इत्यने 10 निपात्यते / मालुका-वनस्पतिविशेषस्तस्या इव पर्णान्यस्य मालुकापर्णः / कुं-पृथ्वी दारयति कुदारः / स्वल्पाः केसरा अस्य स्वल्पकेसरः / आह च कोविदारे च कुद्दालः कुदारः कुण्डली कुली। ताम्रपुष्पश्चमरिको महायमलपत्रकः // [ ] इति / यमलपत्रकः पर्यायेणोक्तः / एतस्य ‘कांचणयरु' इति लोकप्रसिद्धिः // 8 // चम्पके काञ्चनो हेमपुष्पकः षट्पदातिथिः / कुसुमेन्द्रो वरलब्धः कुमारीवल्लभश्चलः // 9 // चाम्पेयः कुसुमारोग्यः कलिकागन्धफल्यपि / चम्यते-अद्यते भृङ्गैश्चम्पकः, “कीचक-'' [हैमोणादिसू० 33 ] इत्यके निपात्यते, 20 चाम्पकोऽपि, तत्र / काम्यते काञ्चनः, “विदन-गगन-" [ हैमोणादिसू० 275] इत्यने निपात्यते, पुल्लिङ्गः / हेमवर्ग पुष्पमस्य हेमपुष्पः, स्वार्थिके के हेमपुष्पकः / षट्पदाः-भ्रमरा एव अतिथयोऽस्य षट्पदातिथिः; षट्पदानामतिथिरिव वा / कुसुमेषु-पुष्पेषु इन्द्र इव इन्द्रः कुसुमेन्द्रः। वरैः-श्रेष्ठैर्लब्धः-प्राप्तो वरलब्धः / कुमारीणां वल्लभः कुमारीवल्लभः / चलति चलः // 9 // 25 चम्पादेशे भवश्वाम्पेयः, "भवे" [ सिद्ध० 6.3.123 ] इत्येयण् प्रत्ययः; "चप् सान्त्वने" चप्यते इति वा, “गय-हृदयादयः" [ हैमोणादिसू० 370 ] इत्यये निपात्यते / कुसुमेषु आरोग्यमस्य कुसुमारोग्यः / कलिकागन्धानि फलान्यस्त्य( ? नि सन्त्य )स्य कलिकागन्धफली / आह च - 15 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 प्रथमो वृक्षकाण्डः। चम्पकः सुकुमारश्च : सुरभिः शीतलश्चलः / चाम्पेयो हेमपुष्पश्च काञ्चनः षट्पदातिथिः // ] इति / एतस्य लोके 'चांपउ' इति प्रसिद्धिः / स्यान्नागकेसरे नागः केसरो हेमकेसरः // 10 // दींसहो दुष्प्ररोहश्चाम्पेयः स्कन्धभूषणः / नागपुष्पः कुम्भफलो हेम-सर्प-द्विपाहयः // 11 // नागप्रियाणि केसरवन्ति पुष्पाण्यस्य नागकेसरः, तत्र / न अगो नागः / यद् विश्व: मागः पन्नग-मातङ्ग-क्रूर-वारिषु तोयदे / नागकेसर-पुन्नाग-नागदन्तक-मुस्तके // ] इति / के–जले सरति केसरः, सप्तम्यलुक्; केसराः सन्त्यस्य वा, अभ्रादित्वादः प्रत्ययः; “कि ज्ञाने" चिकेति केसर इति वा, “मी-ज्यजि-" [हैमोणादिसू० 439] इति सरः, बाहुलकान्न षत्वम् / हेमवर्णाः केसरा अस्य हेमकेसरः // 10 // 15 ___ दर्वी-फणां सहति दींसहः / दुष्टः प्ररोहोऽस्य दुष्परोहः / चम्पादेशे भवश्वाम्पेयः / स्कन्धं भूषयति स्कन्धभूषणः / नागप्रियाणि पुष्पाण्यस्य / नागपुष्पः / कुम्भाकाराणि फलान्यस्य कुम्भफलः / हेम-सर्प-द्विपेभ्यः आह्वयं इति योज्यते, ततो हेम्नः-स्वर्गस्य सर्पस्य द्विपस्य च आह्वयो यस्येति हेमायः सहयः द्विपाहयः / आह च 20 नागपुष्पो मतो नागः कैसरो नागकेसरः / चाम्पेयो नागकिञ्जल्कः कनकं हेम काञ्चनम् // ] इति / एतस्य लोके 'नागकेसर' इति प्रसिद्धिः // 11 // तत्पुष्पचूर्णे तु करिकुसुमः पुष्परोचमः / 'तत्पुष्पचूर्णे' नागकेसरपुष्पचूर्णे 'तुः' पुनरर्थे करिणः-हस्तिनः कुसुमः-पुष्प करिकुसुमः / कुसुमशब्दः पुं-क्लीबलिङ्गः / पुष्पस्य रोचनः-दीपकः पुष्परोचनः / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो०१२कदम्बे स्यात् पीतदारुः प्रावृषेण्यो हलिप्रियः // 12 // हारिद्रकः कादम्बर्यः पुलकी पर्वताहवयः / "कद वैक्लव्ये " सौत्रः, कद्यते कदम्बः, “कदेर्णिद्वा"[ हैमोणादिसू० 322] इत्यम्बः; "अबुङ् शब्दे " कुत्सितमम्बते वा कदम्बः, तत्र / पीतवर्णो दारुरस्य 5 पीतदारुः, पुं-क्लीबलिङ्गः / प्रावृषि भवः प्रादृषेण्यः, “प्रावृष एण्यः” [सिद्ध० 6.3. 92 ] इति एण्यः / हलिनः प्रियो हलिप्रियः, सुराधिवासनात् // 12 // हरिद्राया अयं हारिद्रः, "तस्येदम्” [सिद्ध 0 6.3.160] इत्यण, स्वार्थिके के हारिद्रकः / कादम्बयाँ-मदिरायां साधुः कादम्बयः, “तत्र साधौ” [सिद्ध 07. 1.15] इति यः; कादम्बर्यै हितो वा, "तस्मै हिते" [सिद्ध 07.1.35] इति 10 हितेऽर्थे यः / पुलक:-रोमाञ्चोऽस्त्यस्य पुलकी / पर्वतस्य आह्वयोऽस्य पर्वताहयः / एतस्य लोके 'कयंब' इति प्रेसिद्भिः / अथास्य विशेषाः धूलीकदम्बे त्वम्बष्ठः सुवासो वृत्तपुष्पकः // 13 // ___धूल्याः कदम्बः धुलीकदम्बः, तत्र / 'तुः' इति अत्र विशेषद्योतकः / “अम गतौ भजने शब्दे च" अमति अम्बष्ठः, “पष्ठैधिठादयः" हैमोणादिसू० 166] इति ठे 15 निपात्यते ; अम्बायां तिष्ठतीति वा, “स्था-पा-स्ना-त्रः कः" [सिद्ध०५.१.१४२] इति कः, “गो-ऽम्बा-ऽऽम्ब-' [सिद्ध०२.३.३०] इति स्थशब्दसम्बन्धिनः सकारस्य षत्वम्, "ड्यापो बहुलं नाम्नि" [सिद्ध 02.4.99] इति हस्वश्च / शोभनो वासः-प्रतिवासोऽस्य सुवासः। वृत्तं वर्तुं पुष्पमस्य वृत्तपुष्पः, स्वार्थिके के वृत्तपुष्पकः / यदाहधूलीकदम्बोऽन्यः सुवासो वृत्तपुष्पकः / ] इति // 13 // धाराकदम्बे त्वरणिर्विश्वरूप-महौजसौ / [धारोपलक्षितः-मेघधारोपलक्षितः कदम्बः धाराकदम्बः, तत्र / ] "ऋक् गतौ” इयर्ति अरणिः, "ऋ-ह-सृ-" [ हैमोणादिसू० 638] इत्यादिना अणिः प्रत्ययः / विश्वे-जगति रूपमस्य विश्वरूपः / महद् ओजः-बलमस्य अस्माद् वा महौजाः / 25 नीपे तु दीपनो धूर्तो नत्ततॊ धूवारकः शिवः // 14 // महाकदम्बः प्रियको घण्टापुष्प-सुपुष्पकौ / 1. प्रसिद्धः पु२ // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] प्रथमो वृक्षकाण्डः / [11 नयति सुखं नीपः, " नियो वा" [हैमोणादिसू० 302 ] इति कित् पः विषं धूर्तः, “शी-री-' [हैमोणादिसू० 201] इति कित् तः / नर्तयतीव नर्तः। शीतलत्वाद् धुनोति शोफरोग धूवारकः, “मवाक श्यामाक-" [हैमोणादिसू० 37] इत्याके निपात्यते / शिवः उपद्रवापहारित्वात्; शेते अस्मिन् अनेन वा शिवः, " शीडापो 5 हस्वश्च वा” [ हैमोणादिसू० 506 ] इति वः // 14 // महांश्चासौ कदम्बश्च महाकदम्बः / प्रीणाति प्रियकः, " कीचक-पेचक-" [हैमोगादिसू० 33 ] इत्यके निपात्यते / घण्टाकाराणि पुष्पाण्यस्य घण्टापुष्पः / शोभनानि पुष्पाण्यस्य सुपुष्पः , स्वार्थिके के सुपुष्पकः / सामान्यतो विशेषतश्च सर्वाण्येतानि कदम्बनामानि / लोके तु 'कयंब' इति प्रेसिद्धिः / 10 कुटजे कोटजः कोही वत्सको गिरिमल्लिका // 15 // वृक्षको मल्लिकापुष्पः कलिङ्गः पाण्डुरद्रुमः / इन्द्रवृक्षो यवफलो दीप्तभद्रोडुमल्लिका // 16 // " कुटत् कौटिल्ये" कुटति कुटजः, " कुटेरजः " [हैमोणादिसू० 130 ] इत्यजः, कुटादित्वाद् गुणाभावः , तत्र / बाहुलकाद् गुणे च कोटजः / “कुहि 15 विस्मापने" कोहते अवश्यं कोही, “णिन् चावश्यका-" [ सिद्ध० 5.4.36 ] इति णिन् / “वस्ते त्वचं वत्सकः” इति क्षीरस्वामी, " कीचक-पेचक -" [हैमोणादिसू० 33 ] इत्यके निपात्यते / गिरिणा मल्ल्यते-धार्यते गिरिमल्लिका; गिरौ मल्लिकेव वा // 15 // __वृक्षते-वृणोति वृक्षकः, “णक-तृचौ” [ सिद्ध० 5.1.48 ] इति णकः; 30 वृश्च्यते-छिद्यते वृक्षः, “ऋजि-रिषि-" हैमोणादिसू० 567] इति कित् सः, स्वार्थिके के वृक्षकः इति वा / मल्लिकाया इव पुष्पाण्यस्य मल्लिकापुष्पः / कलिङ्गायति कलिङ्गः, पृषोदरादित्वात् साधुः; “कलि शब्द-संख्यानयोः" कल्यते कलिङ्ग इति वा, “स्फुलि-कलि-पल्याद्भय इङ्ग" [ हैमोणादिसू० 102 ] इतीङ्गक्; कलिङ्गदेशजो वा [कालिङ्गः], अत एव कालिङ्ग कालिङ्गी च / पाण्डुरो 25 द्रुमः पाण्डुरद्रुमः / इन्द्रस्य वृक्षः इन्द्रवृक्षः, अत एव शक्र इत्यस्याऽऽख्या / यदमर:--- . . अथ कुटजः शक्रो वत्सको गिरिमल्लिका / [ का 02 वर्ग 4 श्लोक 66 ] इति / 1. प्रसिद्धः पु२ // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] सटीके निघण्टुशेषे [लो० १८यव इव फलमस्य यवफलः / दीप्तं भद्रमस्या दीप्तभद्रा / उडूनां मल्लिकेव उडुमल्लिका / आह च कुटजः कोटजः कोही वत्सको गिरिमल्लिका / . कलिङ्गो मल्लिकापुष्प इन्द्रवृक्षोऽथ वृक्षकः // [ ] इति / एतस्य लोके 'कुडउ' इति प्रसिद्धिः // 16 // फलं तु तस्येन्द्रयवं, बीजं भद्रयवाहवयम् / 'तस्य' कुटजस्य फलं इन्द्रस्य यवम् इन्द्रयवम् / भद्रं यवं भद्रा यवा यस्य तदिति वा भद्रयवं बीजं कथ्यते / इन्द्रयवं कुटजफलम् , भद्रयवं तु कुटज10 बीजमित्यर्थः / यदाहफलानि तस्येन्द्रयवाः, बीजं भद्रयवास्तथा / .] इति / तथा फलानि तस्येन्द्रयवाः शक्राह्वाः शक्रलिङ्गकाः / अथ वत्सकबीजानि प्रोक्ता भद्रयवास्तथा // ] इति / एतयोर्लोके 'इन्द्रयव, कुटजबीज' इति प्रसिद्धिः / शिरीषे विषहा भण्डी भण्डीरः शखिनीफलः // 17 // मूदुपुष्पः शुकपुष्पः शुकवृक्षः शुकप्रियः / / 20 कपीतनः कर्णपूरो भण्डिलः श्यामवल्कलः // 18 // शिरसि इष्यते शिरीषः, पृषोदरादित्वात् साधुः; “शृश् हिंसायाम्" शीर्यते वा सौकुमार्यात् शिरीषः, “ऋ-जि-श-पृभ्यः कित्" [ हैमोणादिसू० 554 ] इति किदीषः, तत्र / विषं हन्ति विषहा, विप् / “भडुङ् परिभाषणे, भण्डते भण्डी' इत्येके पेटुः" इति क्षीरस्वामी / भण्ड्यते भण्डीरः, "जम्बीरा-ऽऽभीर-" 25 [ हैमोगादिसू० 422 ] इति ईरे निपात्यते / शजिन्याः फलमिव फलमस्य शविनीफलः, "उष्ट्रमुखादयः” [सिद्ध 03.1.23 ] इति समासः // 17 // मृदूनि पुष्पाण्यस्य मृदुपुष्पः / शुकस्य पुष्पः शुकपुष्पः / पुष्पशब्दः पुं-क्लीबलिङ्गः / यदुवाच वाचस्पतिः- “पुष्पोऽस्त्री" [ ] इति / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19] प्रथमो वृक्षकाण्डः / [13 शुकस्य वृक्षः शुकवक्षः / शुकस्य प्रियः शुकप्रियः / कपी तनोति कपीतनः, कपिप्रियत्वात् , लिहादित्वादच्; कम्पते वा “विदन-गगन-" [हैमोणादिसू०२७५ ] इत्यने निपात्यते / कर्गों पूरयति कर्णपूरः / भण्ड्यते भण्डिलः, “भण्डेर्न लुक् च वा " [ हैमोगादिसू० 482 ] इति इलः प्रत्ययः / श्यामं वल्कलं-तरुत्वम् यस्येति श्यामवल्कलः / आह च शिरीषो मृदुपुष्पश्च भण्डीरः शङ्खिनीफलः / कपीतनः शुकतरुः श्यामवल्कः शुकप्रियः // __] इति / एतस्य लोके 'सिरीसु' इति प्रसिद्धिः // 18 // पाटल्यां पाटला स्थाल्यमोघा तोयाधिवासिनी। 10 वसन्त-कामयोदूती कुम्भिका कालवृन्तिका // 19 // - "पट गतौ" ण्यन्तः, पाटयति दौर्गन्ध्यं] पाटलिः, “पाट्यञ्जिभ्यामलिः" [हैमोणादिसू० 702] इत्यलिः, पुं-स्त्रीलिङ्गः, तस्याम् / “मृदि-कन्दि-" [हैमोणादिसू० 465] इत्यले पाटला, ताम्रपुष्पत्वाद्वा / स्थालीव स्थाली, रसाधारत्वात् ; “ठल स्थाने" स्थलति वा स्थाली, “वा ज्वलादि-" [सिद्ध 05.1.62] इति णः / काचस्थालीत्येके / 15 न मोघा अमोघा, बहुफलत्वात् / तोये अधिवसत्यवश्यं तोयाधिवासिनी, “णिन् चाऽऽवश्यका-" [सिद्ध 05.4.36] इति णिन् / वसन्त-कामशब्दयोतीति योज्यते, ततो वसन्तस्य कामस्य च दूतीव वसन्तदूती कामदूती / कुम्भ्याः-स्थाल्याः प्रतिकृतिः कुम्भीका, रसाधारत्वादिति; कायति कुम्भी, “का-कुसिभ्यां कुम्भः'[हैमोणादिसू० 337] इति किदुम्भः, गौरादित्वाद् ङीः, स्वार्थिके के “ड्यादीदूतः के" [ सिद्ध 0 3 // 2.4.104] इति हवे च कुम्भिकेति भवति / कालं वृन्तमस्याः कालवृन्ता. स्वार्थिक के कालन्तिका, अत एव कालेत्यस्या आख्या / यदाह ___ अथ द्वयोः / पाटलिः पाटलाऽमोधा काला स्थाली फलेरुहा // कृष्णवृन्ता कुबेराक्षी [अमर०का 02 वर्ग४ श्लो०५४.५५] इति / 25 1 स्थाली मोघा नि० / “मोघा स्त्री पाटला क्षे, मोघं त्रिषु निरर्थके // इति रुद्राद् मोघाऽपि" इति अमरकोशव्याख्यासुधायां का०२ वर्ग 4 श्लो०५४ // 2 'एके' इति व्याख्यासुधाकारादयः // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० २०आह च पाटलोक्ता तु कुम्भीका ताम्रपुष्पाऽम्बुवासिनी / .. स्थाली वसन्तदूती स्यादमोघा कालवृन्तिका // ] इति / एतस्या लोके पाडला' इति प्रसिद्धिः // 19 // अन्यस्यां तत्र तु श्वेतपाटला काष्ठपाटला / शीतला श्वेतकुम्भीका कुबेराक्षी फलेरुहा // 20 // 'तुः' अत्र विशेषे / श्वेता पाटला श्वेतपाटला / काष्ठोपलक्षिता पाटला ____ काष्ठपाटला / शीतमस्त्यस्याः शीतला, सिध्मादित्वाद् लः; शेते वा “शीङस्तलक्-" 10 [हैमोणादिसू० 501] इति तलक् प्रत्ययः / श्वेता चासौ कुम्भीका च श्वेतकुम्भीका / कुबेराक्षी यक्षाक्षितुल्यफलत्वात् / फले रोहति फलेरुहा, साङ्कुरफलत्वात्, “नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1.54] इति कः सप्तम्यलोपश्च / यदाह द्वितीया पाटला श्वेता निर्दिष्टा काष्ठपाटला / सा चैव श्वेतकुम्भी स्यात् कुबेराक्षी फलेरुहा // 15 पाटली कृष्णवृन्ता / ] इति / श्वेतपाटलानामानि // 20 // अगरावगुरुर्लोहं वंशिका विश्वरूपकम् / कृमिजं प्रवरं राजाहं जोङ्गकमनार्यजम् // 21 // "अग कुटिलायां गतौ” अगत्यनेन अगरुः, “कटि-कुट्यर्ते-" हैमोणादिसू० 20 812] इत्युपलक्षणादरुः प्रत्ययः; अगं रुणद्धीति वा पृषोदरादित्वात् साधुः, पुं-क्ली बलिङ्गः, तत्र / न गुरुः अगुरुः, पुं-क्लीबलिङ्गः / “रुहं जन्मनि" रोहति लोहम्, र-लयोरक्याल्लत्वम्, पुं-नपुंसकः / वंशोऽस्या अस्ति वंशिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 07.2.6] इति कः, स्त्री-क्लीबलिङ्गः / “वंशाभं वंशकम्" इत्यमरटीका, "तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः" [सिद्ध 07.1.108] इति कः। विश्वं रूपयति 25 विश्वरूपकम्, पुं-क्लीबलिङ्गः / कृमिभिर्जन्यते कृमिजम्, “कचित्" [सिद्ध 05.1 171] इति डः / कृमिजग्धमित्यपि / प्रवियते प्रवरम्, “युवर्ग-" [सिद्ध 05. 3.28] इत्यल्प्रत्ययः / राज्ञोऽहं राजाहम् / जोङ्गके गिरौ भवं जौङ्गकम्, “भवे" [सिद्ध 06.3.123] इत्यग्प्रत्ययः / अनार्यदेशे जातमनायजम्, “कचित्" [सिद्ध 0 5.1.171] इति डः / आह च Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15 23] प्रथमो वृक्षकाण्डः। अगरुः प्रवरं लोहं कृमिजग्धमनार्यजम् / कृष्णागरुः स्यादगुरुजौङ्गक विश्वरूपकम् // ] इति / एतस्य लोके 'अगर' इति प्रसिद्धिः // 21 // __ मल्लिगन्धेऽत्र मङ्गल्या मल्ल्याः -मल्लिकाकुसुमस्य गन्धो यत्र तद् मल्लिगन्धम्, तत्र मल्लिगन्धे 'अत्र' इति अगरौ मङ्गले साधुर्मङ्गल्या, “तत्र साधौ” [ सिद्ध 07.1.15 ] इति यः, मल्लिकापुष्पगन्धि अगुरु मङ्गल्याख्यमाख्यायत इत्यर्थः / यदमरः[कालागुर्व]गुरु स्यात् तु मङ्गल्या मल्लिगन्धि यत् / [का० 2 वर्ग 6 श्लो० 127] इति / __ कृष्णे तु काकतुण्डकः। 'तुः' पुनरर्थे / कृष्णे अगरौ काकस्य तुण्ड इव काकतुण्डः, कृष्णत्वात्, स्वार्थिके के काकतुण्डकः / एतस्य लोके 'कृष्णागरु' इति प्रसिद्धिः / श्रीखण्डे स्यान्मलयजं चन्दनं श्वेतचन्दनम् // 22 // गोशीर्षकं गन्धसारं भद्रश्रीस्तैलपर्णिकम् / फलकी सुरभिः सारं महाहं रोहणोद्भवम् // 23 // श्रिया-सौगन्ध्यलक्षणया खण्डयत्यन्यगन्धमिति श्रीखण्डम्, तत्र / मलयाद्रेर्जातं मलयजम्, " क्वचित् " [ सिद्ध 05.1.171 ] इति डः, पुं-क्लीवलिङ्गः / चन्द्यतेहाद्यते अनेन चन्दनम्, “य्वसि-रसि-" हैमोगादिसू० 269] इत्यनः; चन्दतिआह्लादयति दीप्यते वा चन्दनम्, रम्यादित्वादनट, पुं-क्लीबलिङ्गः / श्वेतं च तत् 20 चन्दनं च श्वेतचन्दनम् // 22 // " गोशी! गिरिराकरोऽस्त्यस्य गोशीर्षम्, अभ्रादित्वादः, गोशीर्षगिरिभवत्वात्, स्वार्थिके के गोशीर्षकम्" [ ] इति क्षीरस्वामी / गोशीर्ष गिरौ भवं गौशीर्षम्, " भवे" [ सिद्ध 06.3.123] इत्यण, क्लीबलिङ्गः / यद् गौडः-"गौशीर्ष तैलपर्णिकम् " [ ] इति क्लीबमाह / 25 अमरस्तु " तैलपणिक-गौशी| " [ का० 2 वर्ग 6 श्लो०१३१ ] इति पुंस्याह / अण्प्रत्यये वृद्धिः मत्वर्थीये अप्रत्यये वृद्धेरभावः, एवं शब्दभेदो ज्ञेयः / गन्धेन , “तैलपणिक-गोशीर्षे” इति क्लीबलिङ्गद्योतकोऽपि पाठो मुद्रितेऽमरकोशे दृश्यते // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] 10 सटीके निघण्टुशेष [श्लो० २४सारं गन्धसारम्, पुं क्लीबलिङ्गः / भद्रा श्रीरस्य भद्रश्रीः / तैलपर्णिको गिरिः आकरोऽस्त्यस्य तैलपर्णिकम्, पुं-क्लीबलिङ्गः / फलकम्-इष्टसिद्धिरावरणं वा, तदस्यास्तीति फलकी, "प्रेक्षादेरिन्” [सिद्ध 0 6.2.80] इतीन् / सुरभिः गन्धात्वात् रभुङ् शब्दे" सुष्ठु रम्भते सुरभिरिति वा, “पदि-पठि-" हैमोणादिसू० 6 07] इति बहुवचनादिः, 5 'आगमशासनमनित्यम्” इति [ “रभोऽपरोक्षा-शवि” सिद्ध. 4. 4. 102 इति ] नागमामावः / सारं गन्धसारत्वात्, पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात्, यथा-"सेनो भीमसेनः, भामा सत्यभामा" इति न्यायात् / महच्च तदहं च महार्हम् / रोहणाचले उद्भवः-उत्पत्तिर्यस्य तदिति रोहणोद्भवम्, अत एव रोहणद्रुमः / आह च चन्दनं गन्धसारं च महार्ह श्वेतचन्दनम् / भद्रश्रीकं मलयजं गौशीर्ष तैलपर्णिकम् // ] इति / एतस्य लोके 'चन्दन' इति प्रसिद्धिः // 23 // अथ बर्बरके श्वेतं निर्गन्धं बर्बरोद्भवम् / "बर्ब गतौ” बबति बबरम्, “ऋच्छि-चटि-' हैमोणादिसू० 397] इत्यरः, 15 बर्बरदेशोत्पन्नत्वाद्वा, स्वार्थिके के बर्बरकम्, तत्र / श्वेतं धवलत्वात् / निर्गतो गन्धो. ऽस्मात् तदिति निर्गन्धम् / बर्बरदेशे उद्भवः-उत्पत्तियस्य तद् बर्बरोद्भवम्, चन्दन विशेषोऽयम् / लोके तु एतस्य 'बाबरउ' इति प्रसिद्धिः / स्याद् रक्तचन्दने क्षुद्रचन्दनं भास्करप्रियम् // 24 // ताम्रसारं रक्तसारं लोहितं हरिचन्दनम् / 10 रक्तं च तच्चन्दनं च रक्तचन्दनम्, तत्र / क्षुदं च तत् चन्दनं च क्षुद्रचन्दनम् / भास्करस्य प्रियं भास्करप्रियम् // 24 // तानेषु-अरुणेषु सारं ताम्रसारम् / रक्तेषु सारं रक्तसारम् / 'रुहं जन्मनि" लत्वे रोहति लोहितम्, “ह-श्या-रुहि-" [ हैमोणादिसू० 210 ] इतीतः, रक्त त्वीद्वा / हरेः-इन्द्रस्य चन्दनं हरिचन्दनम्, पुं-क्लीबलिङ्गः; हरि-कपिलं वा, तच्चाति25 शीतं पीतं चाहुः / आह च रक्तचन्दनमप्यन्यल्लोहितं हरिचन्दनम् / रक्तसारं ताम्रसारं निर्दिशेत् क्षुद्रचन्दनम् // ] इति / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27] प्रथमो घृक्षकाण्डः / एतस्य लोके 'रतांजणी' इति प्रसिद्धिः / कुचन्दने तु पत्राङ्गं पतङ्गं पट्टरञ्जनम् // 25 // सुरङ्गकं रक्तकाष्ठं पत्तूरं तिलपर्णिका / को चन्दनं कुचन्दनम्, तत्र / पत्रेष्वङ्गति पत्राङ्गम् / पतति-याति रङ्गोऽस्य पतङ्गः, “पति-तमि-" [ हैमोणादिसू० 98 ] इत्यङ्गः / “अपभ्रंशोऽयम्" 5 इत्येके / पट्टस्य रञ्जनं पट्टरञ्जनम् // 25 // शोभनो रङ्गोऽस्येति सुरङ्गम्, के सुरङ्गकम् / सुरक्तकमित्यपि / रक्तं च तत् काष्ठं च रक्तकाष्ठम् / “पत्ल गतौ” पत्यते पत्तुरम् , “सिन्दूर-कर्चुर-पत्तूर-धत्तुरादयः" हैमोणादिसू० 430 ] इत्यूरे निपात्यते / तिलस्येव पर्णान्यस्यास्तिलपर्णी, सैव तिलपर्णिका / "तिलपर्णी नदी आकरो अस्या अस्ति" इत्यपरे ऊचिरे / 10 आह च कुचन्दनं पतङ्गं च रक्तकाष्ठं सुरक्तकम् / पत्तूरं पट्टरागं च पट्टरञ्जनमेव च // ] इति / अमरोऽप्याह -- तिलपर्णी तु पत्राङ्गं रञ्जनं रक्तचन्दनम् / कुचन्दनं च [ का० 2 वर्ग 6 श्लो० 132 ] इति / पत्राङ्गनामानि / लोके तु 'पतंग' इति प्रसिद्भिः / सर्वे एते चन्दनविशेषाः / यदवादि - सर्वाण्येतानि तुल्यानि रसतो वीर्यतोऽपि च / गन्धेन च विशेषः स्यात् पूर्व श्रेष्ठतमं गुणैः // [ ] इति / अथ द्रुमोत्पले व्याधः परिव्याधः सुगन्धिकः // 26 // द्रुमजानि उत्पलानीव पुष्पाण्यस्य मोत्पलः, तत्र / "व्यधंच ताडने" विध्यते अम्भसा व्याधः, परिविध्यते परिव्याधः / उभयत्र "तन्-व्यधी-" [सिद्ध 05.1. 25 64] इति णः / शोभनो गन्धोऽस्त्यस्य सुगन्धिकः, “अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 0 7.2.6] इति कः / एतस्य लोके 'कणयर' इति प्रसिद्भिः // 26 // निर्गन्धेऽस्मिन् कर्णिकारो निषीधः पीतपुष्पकः / 15 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 18] सटोके निघण्टुशेषे [ग्लो०२७__अस्मिन् निर्गन्धे द्रुमोत्पले कर्णिकामियति कर्णिकारः / निषिध्यते अम्भसेति निषीधः, पृषोदरादित्वात् / पीतानि पुष्पाण्यस्य पीतपुष्पः, स्वाथिके के पीतपुष्पकः / गन्धरहितकणयरनामानि // पुन्नागे तु महानागः केसरो रक्तकेसरः // 27 // पूजितः पुमान् पुन्नागः, स इव प्राधान्यात्, [तत्र / महानाग इव महानागः, स इव प्राधान्यात्; महांश्चासौ नागश्चेति वा / प्रशस्ताः केसराः सन्त्यस्य केसरः, अभ्रादित्वादः / रक्ताः केसरा अस्य रक्तकेसरः // 27 // देवानां वल्लभो , देववल्लभः, कुम्भीको रसाधारत्वात्, अनयो10 ईन्द्वः / तुङ्गः उच्चस्तरत्वात्। “तमूच् काङ्क्षायाम्" ताम्यते वा तुङ्गः, "कमितमि-शमिभ्यो डित्" [ हैमोणादिसू० 107 ] इति डिदुङ्गः / पुरुषनामकः पुरुषाख्यत्वात् / यदवादीन्दुना तुङ्गः पुष्पकसंज्ञः स्यात् पुन्नागो रक्तकेसरः / पुन्नागः पुरुषाश्च केषाञ्चित् पद्मकेसरः // 15 ] इति / अमरेणापि ___ पुन्नागे पुरुषस्तुङ्गः केसरो देववल्लभः // [का० 2 वर्ग 4 श्लो० 25] इति / एतस्य लोके 'पुन्नाग' इति प्रसिद्धिः / अगस्त्ये तु बहुसेनः शुकनाशो मुनिद्रुमः // 28 // 20 अगं स्तम्नाति अगस्त्यः , "अग-पुलाभ्यां स्तम्भेर्डित्" हैमोणादिसू० 363] इति डिद् यः, तत्र / बह्वयः सेना अस्य बहुसेनः / शुकं नाशयति शुकनाशः; शुकस्य नाशोऽस्मादिति वा / मुनीनां द्रुमो मुनिद्रुमः / आह च - अगत्याह्नो बङ्ग(!बहु)सेनो मधु शिग्रुर्मुनिद्रुमः / ___] इति / 225 एतस्य लोके 'अगथियउ' इति प्रसिद्धिः // 28 // करवोरे कणवीरः श्वेतपुष्पोऽश्वमारकः / प्रतिहासः शतप्रासोऽश्वरोहः कुमुदोद्भवः // 29 // 1 अथागस्त्ये बङ्गसेनः नि० // 2 °रोधः कु नि• // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [ 19 ___किरति-क्षिपति करवीरः, "जम्बीरा-ऽऽभीर-" हैमोगादिसू० 422] इतीरे निपात्यते; कृणोति-हिनस्ति करः, स वीर इव मारकत्वाद्वा करवीरः; कराः-कर्तारो वीरा अत्रेति वा, तत्र / कणा वीरा इव अस्य कणवीरः; “कण आर्तस्वरे" इति बोपदेवधातुपाठोक्तेः कणन्ति कणाः, कणाः वीरा अस्मादिति वा / श्वेतानि पुष्पाण्यस्य श्वेतपुष्पः / अश्वान् उपभुक्तो मारयति अश्वमारकः / प्रतीपः-अश्वघ्न- 5 त्वाद् हासः-विकासोऽस्य प्रतिहासः / शतं-बहूनि प्रासाः कुन्ता इव पुष्पाण्यस्य शतपासः / अश्वं रोहति अवरोहः / कुमुदमिव उद्भवोऽस्य कुमुदोद्भवः / आह चशतकुन्तः श्वेतपुष्पः प्रतिहासोऽश्वरोहकः / ] इति / अश्वहा अश्वघ्नः श्वेतकुन्दश्च श्वेतकणवीरनामानि // 29 // रक्तपुष्पेऽत्र लगुडचण्डातश्चण्ड-गुल्मको / 'अत्र' इति रक्तपुष्पे कणवीरे "लगे सङ्गे" लगति लगुडः, “लगेरुडः" हैंमोणादिसू० 177] इत्युडः प्रत्ययः / चण्डमतति तीक्ष्णत्वात् चण्डातः / चण्डातकोऽपि / चण्ड इव चण्डः तैक्ष्ण्यात् / गुल्मं किरति-क्षिपति गुल्मकः, "क्कचित्" [सिद्ध० 5.1.171] इति डः / यदाह द्वितीयो रक्तपुष्पस्तु चण्डातो लगुडस्तथा / चण्डातको गुल्मकश्च प्रचण्डः करवीरकः // गुल्महरोऽपि [ ] इति / रक्तकणवीरनामानि / तमाले तु कालस्कन्धस्तापिच्छो रञ्जनो वसुः // 30 // 20 "तमूच् काङ्खायाम्" ताम्यति तमालः,"ऋ-कृ-मृ-" हैमोणादिसू० 475] इत्यालः, पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / कालः स्कन्धोऽस्य कालस्कन्धः / तापिनश्छादयति तापिच्छः, "क्वचित्" [सिद्ध 05.1.171] इति डः / पृषोदरादित्वाच्चानुस्वारागमे तापिञ्छोऽपि / रञ्जयति रञ्जनः / वसति श्यामवर्णोऽत्र वसुः, "भृ-मृ-तृ-त्सरि-"हैमोणादिसू० 716] इत्युः / एतस्य लोके 'तमाल' इति प्रसिद्भिः // 30 // तमालपत्रे वैस्वाख्यं रोमसं तामसं दलम् / 1. कालस्कन्धस्तमाले स्यात् तापि नि० // 2. वस्त्राख्यं नि० // . 15 25 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० ३१तमालस्य पत्रं तमालपत्रम् , तत्र / वस्वारस्यं वसुनामत्वात् / रोमाणि स्यति रोमसम् / तमोऽस्त्यस्य तामसम्, श्यामत्वात् , ज्योत्स्नादित्वादण् / दलम् पत्राख्यत्वात् / यदाह--- तमालपत्रं पत्रं स्यात् पलाशं च दलं छदम् / __] इति / तमालपत्रनामानि // सूक्ष्मैलायां चन्द्रबाला द्राविणी निष्कुटिस्तुटिः // 31 // कपोतवर्णिका तुच्छा कोरङ्गी बहुला तुला / एलयति- मुखदौर्गन्ध्यं प्रेरयति एला, सूक्ष्मा चासौ एला च सूक्ष्मैला, 10 तस्याम् / चन्द्रस्य-कपूरस्य बाला-पुत्रीव चमत्कारादिति चन्द्रबाला / द्रावयति-मुख दौर्गन्ध्यमवश्यमिति द्राविणी, आवश्यके णिन्निति णिन् / निष्क्रान्ता कुटे:--कोशाद् निष्कुटिः / “तुटत् कलहे" तुटति तुटिः, “नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 05.1.54] इति किदिः, स्त्रीलिङ्गः। "त्रुटत् छेदने" रोपान्त्योऽयम्, “नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध०५.१.५४] इति किदिप्रत्यये त्रुटिरित्यपि // 31 // 15 कपोतस्येव वर्णोऽस्याः कपोतवर्णा, स्वार्थिके के कषोतवर्णिका / तुच्छा लघीयसीत्वात् / कुरति-शब्दायते कोरङ्गी, "शृङ्ग-शादियः" [हैंमोणादिसू० 96] इति गे निपात्यते, गौरादित्वाद् ङीः / बहते बहुला, “स्था-वङ्कि-वंहि-" हैमोणादिसू० 486] इति उलो न लोपश्च; बहूनि पर्णानि लाति वा / तोल्यते तुला, भिदादित्वात् साधुः / आह च - सूक्ष्मैला द्राविडी तुच्छा कोरङ्गी बहुला त्रुटिः / एला कपोतवर्णा च चन्द्रबाला च निष्कुटिः // __] इति / सूक्ष्मैलानामानि / लोके 'एलची' इति प्रसिद्धिः / स्थूलैलायां बृहदेला पत्रैला त्वक्सुगन्धिका // 32 // 25 त्रिदिवोद्भवा पृथ्वीका कणिका त्रिपुटा पुटा / 1. द्राविडी नि०॥ 2 भद्रेला नि० // 20 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [21 ___ स्थूला चासौ एला च स्थूलैला तस्याम् / बृहती चासौ एला च बृहदेला / पत्रोपलक्षिता एला पत्रैला / त्वचा सुगन्धिका त्वक्सुगन्धिका // 32 // त्रिदिवे-स्वर्गे उद्भवः-उत्पत्तिर्यस्याः सा त्रिदिवोद्भवा / पृथ्वी प्रतिकृतिः पृथ्वीका बहुपर्णत्वात्, “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' [सिद्ध०७.१.१०८] इति कः / कर्णयति कणिका, णके आप् / त्रीणि पुटान्यस्याः त्रिपुटा त्र्यस्रिः / पुटानि / सन्ति अस्याः पुटा, अभ्रादित्वादः / आह च -- भदैला वृहदेला च त्रिदिवा त्रिपुटोद्भवा / स्थूलैला त्वक्सुगन्धा च पृथ्वीका धान्यका पुटा // ] इति / बृहदेलानामानि / लोके तु 'कङ्कोली एला' इति प्रसिद्धिः / 10 कपूरे स्याद घनसारो हिमाहवो हिमवालुका // 33 // सिताभ्रः शोतलरजः स्फटिकश्चन्द्रनामकः / कल्पते कर्पूरः, पुं-क्लीबलिङ्गः, “मी-मसि-" [ हैमोणादि सू०४२७] इत्युरः, [तत्र / घनस्येव सारोऽस्य घनसारः / हिमस्याऽऽहाऽस्य हिमादः, शीतलावात् / हिमाशीता चासौ वालुका च हिमवालुका // 33 // 15 __ सिताभ्रसदृशत्वात् सिताभ्रः, दन्त्यादिः / शीतलं रजोऽस्य शीतलरजः / स्फटिक इव स्फटिकः, निर्मलत्वात् / चन्द्रस्य नाम अस्य चन्द्रनामा, स्वार्थिक के चन्द्रनामकः, आह्लादकत्वात् / चन्द्रपर्याया अपि] / आह च - कर्पूरः शीतलरजः सिताभ्रः स्फटिको हिमः / चन्द्रस्तुषारस्तुहिनः शशीन्दु-हिमवालुकाः // ] इति / कर्पूरनामानि / लोके 'कपूर' इति प्रसिद्धिः / .. कक्कोलके कटुफलं कोलकं माधवोषितम् // 34 // कोलं कोशफलं कोरं मारीचं द्वीपमित्यपि / कचते-दीप्यते ककोलम्, “पिञ्छोल-कल्लोल-" [ हैमोणादि सू०४९५ ] इत्योले 25 निपात्यते; “ककि लौल्ये, ककतेऽत्र के कोलति-संस्त्यायति वा” इति क्षीरस्वामी 1 कपूरे घनसारः स्याद् हिमा नि० // 2 कोमकं मागधोत्थितम् नि० // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ३५स्वार्थिक के कक्कोलकम, तत्र / कटु-क्षारं फलमस्य कटुफलम् / कोलति-संस्त्यायति कोलम्, स्वार्थिक के कोलकम् / माधवे उष्यते स्म माधवोषितम् // 34 // ___ कोलति कोलम्, अच् / कोशे फलान्यस्य कोशफलम् / कोलशब्दस्य र-लयोरैक्ये कोरम् / "मृत् प्राणत्यागे" म्रियते अनेन मारीचम्, “म्रियतेरीचण्" 5 [ हैमोणादिसू० 118] इतीचण, पुं-क्लीबलिङ्गः / द्वीपमिव द्वीपम् / आह च कक्कोलकं कृतफलं कोलकं कटुकाफलम् / तैलं कटुफलं द्वीपं मारीचं माधवोषितम् // ] इति / एतस्य लोके 'कङ्कोल' इति प्रसिद्धिः / 10 लवङ्गे शिखरं दिव्यं भृङ्गारं वारिजं लवम् // 35 // श्रीपुष्पं श्रयाह्वयं देवपुष्पं चन्दनपुष्पकम् / "लूग्श छेदने" लूयते लवङ्गम्, “पति-तमि-" [ हैमोणादिसू० 98] इत्यङ्गः, तत्र / “शाख व्याप्तौ" शाखति शिखरम्, “शाखेरिदेतौ चातः" [ हैमोणादि सू० 400] इत्यरः, धातोराकारस्य चेकारः; शिखराकारत्वाद्वा / दिवि भवं दिव्यम्, “धुप्रागपागुद15 प्रतीचो यः” [सिद्ध 06.3.8] इति यः / भ्रियते भृङ्गारम्, "द्वार-शृङ्गार-" [हैमोणादि. सू०४११] इत्यारे निपात्यते / वारिणि-जले जातं वारिजम्, "क्वचित्" [सिद्ध 05.1. 171] इति डः / लूयते लवम् // 35 // श्रियाः पुष्पं श्रीपुष्पम् / श्रिया आह्वयो यस्य तत् श्रयायम् / देवं-द्युतिमद् देवानां वा पुष्पं देवपुष्पम् / चन्दनस्य पुष्पम् चन्दनपुष्पम्, स्वार्थिके के 30 चन्दनपुष्पकम् / आह च--- लवङ्गं देवकुसुमं भृङ्गारं शिखरं लवम् / दिव्यं चन्दनपुष्पं च श्रीपुष्पं वारिसम्भवम् // ] इति / एतस्य लोके 'लवङ्ग' इति प्रसिद्धिः / नलिकायां कपोतांहिनिर्मध्या शुषिरा नटी // 36 // अजनकेशी धमनी शून्या विद्रुमवल्ल्यपि / 1 धमन्यञ्जनकेशी च शू नि० // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23 38] प्रथमो वृक्षकाण्डः / "णल गन्धे” नलति नली, स्वार्थिक के नलिका, तस्याम् / कपोताहिरिवं कपोतांहिः, नलिकत्वात् / निर्गतं मध्यमस्या निर्मध्या / शुषिः-छिद्रमस्या अस्ति / शुषिरा, "मध्वादिभ्यो रः” [सिद्ध 0 7.2.26] इति रः / नटति-नृत्यति वायुना नटी, नर्तकीत्वात्, अच्, गौरादित्वाद् ङीः // 36 // अञ्जनाभाः केशा अस्याः अञ्जनकेशी / धमनीव धमनी, शौषिर्यात् / 5 शुने हिता शून्या, “शुनो वश्चोदूत्" [ सिद्ध 0 7.1.33 ] इति यः। विद्रुमवल्लीव विद्रुमवल्ली नखीयम् / आह च नलिका विद्रुमलता कपोतचरणा नली / शुषिरा धमनी शून्या निर्मध्या नर्तकी नटी // ] इति / 10 अतिमुक्ते मण्डकः स्यात् पुण्ड्रको भ्रमरोत्सवः // 37 // पराश्रयः संवसन्तः कामुको माधवी लता / अतिक्रान्तो मुक्तान्-विरक्तान् अतिमुक्तः, तत्र / मण्डयति मण्डकः, णकः / पुण्ड्रदेशोद्भवत्वात् पुण्ड्रः, स्वार्थिके के पुण्ड्रकः / भ्रमराणामुत्सवोऽस्मादिति 15 भ्रमरोत्सवः // 37 // परः-श्रेष्ठः आश्रयोऽस्य पराश्रयः, परैराश्रीयते वा / शोभनो वसन्तोऽस्मादिति सुवसन्तः। कमनशीलः कामुकः, “श-कम-" [ सिद्ध 0 5.2.4 0 ] इत्युकण् / मधौ–वसन्ते भवा माधवी, “भर्तु-सन्ध्यादेरण्" [ सिद्ध० 6.3.89 } इत्यम् / लाति लता, " पृषि-रञ्जि-" [ हैमोणादिसू० 208 ] इति किदतः / 20 आह च अतिमुक्तः पुण्ड्रकः स्याद् वासन्ती माधवी लता / [अमर० का०२ वर्ग४ श्लो०७२ ] इति / अन्योऽप्याह अतिमुक्तो माधवी च सुवसन्तः पराश्रयः / अतिमुक्तः कामुकश्च मण्डको भ्रमरोत्सवः // ] इति / 1 सुवासन्ती का नि० // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० ३८अतिमुक्तनामानि / लोके 'अमीतउ' इति प्रसिद्धः / पिप्पले बोधिरश्वत्थः श्रीवृक्षश्चलपत्रकः // 38 // मङ्गल्यः केशवावासः श्यामलो द्विरदाशनः / " पल गतौ” पलति पिप्पलः, " पृ-पलिभ्यां टित् पिप् च पूर्वस्य" [ हैमो5 णादिसू० 11 ] इति अः प्रत्ययः पिप् च पूर्वस्य; पिप्पलानि-देश्यां पत्राणि, तानि सन्त्यस्य वा, अभ्रादित्वादः / " अपि प्लवते” इति नैरुक्ताः / " एवमाद्याः प्राकृता अपि" इति धन्वन्तरिः / यदाह प्रायो जनाः सन्ति वनेचराद्या गोपादयः प्राकृतनामतज्ज्ञाः / प्रयोजनार्था वचनप्रवृत्तिर्यतस्ततः प्राकृत इत्यदोषः // ___] इति / रस-वीर्य-विपाकेभ्यो मूलात् पुष्पात् फलाद् दलात् / आकाराद् देश-कालादेवनौषध्यर्थमुन्नयेत् // . ] इति / 15 तत्र / बुध्यते बोधिः, " किलि-पिलि-" [हैमोणादि सू० 608 ] इति इः, बोधिसत्त्वाख्यः सर्वोपकारित्वात् तनुवृत्तत्वाद् गुरुपर्णत्वाच्च / अश्वेषु तिष्ठति अश्वत्थः अश्वाश्रयः, पृषोदरादित्वात् सस्य तत्वम् / श्रिया युक्तो वृक्षः श्रीवृक्षः / स्वल्पवातेऽपि चलानि पत्राण्यस्य चलपत्रः, स्वार्थिके के चलपत्रकः // 38 // मङ्गले साधुर्मङ्गल्यः, “तत्र साधौ” [ सिद्ध 0 7.1.15 ] इति यः / 20 केशवस्य आवासः केशवः आवसत्यत्रेति वा केशवावासः / अत एव कृष्णावासः। श्यामो वर्णोऽस्त्यस्य श्यामलः, सिध्मादित्वाद् लः / द्विरदस्य अशनः- भक्तं द्विरदाशनः, पुं-क्लीबलिङ्गः / आह च पिप्पलः केशवावासश्चलपत्रः पवित्रकः / मङ्गल्यः श्यामलोऽश्वत्थो बोधिवृक्षो गजाशनः // ] इति / एतस्य लोके 'पीपल' इति प्रसिद्धिः / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः। [25 गर्दभाण्डे कन्दरालश्छायावृक्षः कमण्डलुः // 39 // प्लक्षो वटः प्लवः शुङ्गी सुपाचश्चारुदर्शनः। कपीतनः कपीतः स्यात् पीतन-प्लवकावपि // 40 // गर्दभ इवाण्डमस्य गर्दभाण्डः; गर्दै-सशब्दं भाण्डमस्येति वा, तत्र / कन्दरां लाति कन्दरालः, शोणादित्वात् कन्दराशब्दस्याबन्तत्वम् / छायायुक्तश्छायाया / वा वृक्षः छायावृक्षः / कं-पानीयमनिति-प्राणित्यस्मिन्निति कमण्डलुः, “गूहलुगुग्गुलु-कमण्डलवः" [ हैमोणादिसू० 824 ] इति आलुप्रत्यये निपात्यते, निपातनाच्च कम्पूर्वादनिते?ऽन्तो हस्वश्च प्रत्ययादेः, पुल्लिङ्गः // 39 // . प्लक्षति-अधो गच्छति प्लक्षः; "प्लुष दाहे" प्लोषत्यशिवमिति वा, "प्लुषेः प्लष् च" [हैमोणादिसू० 566] इति सः प्रत्ययो धातोश्च प्लष् इत्यादेशः / वटति-वेष्टयति 10 मूलैर्बटः, अच् , त्रिलिङ्गः / ' प्लुङ् गतौ' प्लवते अशिवमस्मादिति प्लवः / शाम्यति शुङ्गी, " कमि-तमि-" [ हैमोगादिसू० 107 ] इति डिदुङ्गः, गौरादित्वाद् ङीः / शोभनं पार्श्वमस्य सुपार्श्वः / चारु–मनोहरं दर्शनमस्य चारुदर्शनः / कं पीतयति कपीतनः; " इण्क. गतौ” कपीन् एति वा, पृषोदरादित्वात् / कं पीतयति कपीतः, अच् / कपीतनशब्दसम्बन्धिककारस्य पृषोदरादित्वाल्लोपे पीतनः; पीतयति वा पीतनः। 15 प्लवते वातेन प्लंबकः। आह च प्लक्षः कपीतनः शुङ्गी सुपार्श्वश्चारुदर्शनः / प्लवको गर्दभाण्डश्च कमण्डलुर्वटः प्लवः // ] इति / अमरोऽपि गर्दभाण्डे कन्दराल-कपीतन-सुपार्श्वकाः / [का०२ वर्ग 4 श्लो०४३ ] इति / गर्दभाण्डनामानि / लोके तु -- पीपरी' इति प्रसिद्धिः // 40 // पेर्कटयां पर्कटी प्लक्षः सतीदो लक्षणो जटी / " पृचैप् सम्पर्के " पृच्यते पर्कटी, " कपट-कीकटादयः " [हैमोणादिसू० 25 144 ] इत्यटे निपात्यते, गौरादित्वाद् ङीः / यत् शाश्वतः 1 कर्पटी पर्कटी प्लक्षः सतीदो लक्षणे नटी नि०॥ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० ४१विज्ञेया पर्कटी प्लक्षः प्लक्षः पिप्पलपादपः / ] इति / तस्याम् / पर्कटाख्यं फलमस्त्यस्य पर्कटी, इन्नन्तोऽयम् / यद् वाचस्पतिः“फलं त्वेतस्य पर्कटम् " [ ] इति / 5 प्लक्षशब्दस्य साधना अत्र पूर्ववत् / सती दयते-पालयति सतीदः। लक्ष___ यति लक्षणः / जटाः सन्त्यस्य जटी, शिखादित्वादिन् / वटे वैश्रवणावासो न्यग्रोधो बहुपाद् ध्रुवः // 41 // स्कन्धजन्मा रक्तफलः क्षीरी शुङ्गी वनस्पतिः। वटति-वेष्टयति मूलैटः, तत्र / वैश्रवणस्य-धनदस्य आवासो वैश्रवणावासः। 10 न्यग् रोहति न्यग्रोधः, “वीरुन्न्यग्रोधौ” [सिद्ध 0 4.1.121] इति धत्वे साधुः ; न्यक्-तिर्यग्माणु मूलै रुणद्धि वा / बहवः पादाः-मूलान्यस्य बहुपाद, "सुसङ्ख्यात्" [सिद्ध 0 7.3.150] इति पाद्भावः / "ध्रुत् गति-स्थैर्ययोः" ध्रुवति ध्रुवः, "तुदादिविषि-" [हैमोणादिसू० 5] इति किदः प्रत्ययः // 41 // स्कन्धात्-प्रकाण्डाद् जन्माऽस्य स्कन्धजन्मा / रक्तानि फलान्यस्य रक्तफलः / . 15 क्षीरमस्त्यस्य क्षीरी। शुङ्गीशब्दस्य साधना प्राग्वत् / वनस्य पतिः वनस्पतिः, वर्चस्कादित्वात् साधुः / आह च वटो रक्तफलः शुङ्गी न्यग्रोधः स्कन्धजो ध्रुवः / - क्षीरी वैश्रवणावासो बहुपादो वनस्पतिः // [ ] इति / 30 न्यग्रोधनामानि / लोकेऽस्य ‘वडु' इति प्रसिद्धिः / उदुम्बरे जन्तुफलो यज्ञाङ्गो हेमदुग्धकः // 42 // सदाफलो वसुवृक्षः श्वेतवल्को मशक्यपि / "उन्दी (? उन्दैप् ) क्लेदने” उनत्ति उदुम्बरः, “तीवर-धीवर-" [ हैमोणादिसू० 441 ] इति वरटि निपात्यते, निपातनाद् उन्देर्धातोः किदुम् चान्तः ; उल्लचितोऽ25 म्बर इति वा, पृषोदरादित्वाद् उत्वम् , तत्र / मशकगर्भाणि फलान्यस्य जन्तुफलः / अत एव कृमिफल इति पर्यायेणोक्तः / यज्ञ एवाङ्गोऽस्य यज्ञाङ्गः / हेमवर्णं दुग्धमस्य हेमदुग्धः, के हेमदुग्धकः // 42 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45) प्रथमो वृक्षकाण्डः। [27 सदा फलति सदाफलः / वसोवृक्षो वसुक्षः। श्वेतो वल्कः-छल्लिरस्य श्वेतवल्कः / मशकाः सन्त्यस्य मशकी। आह च क्षीरवृक्षे हेमदुग्ध उदुम्बर-सदाफलौ / अपुष्प-फलसम्बद्धो यज्ञाङ्गः श्वेतवल्कलः // __] इति / इन्दुरपि जगाद उदुम्बरस्तु यज्ञाङ्गः सुचक्षुः श्वेतवल्कलः / हेमदुग्धः कृमिफलः क्षीरवृक्षः सकाञ्चनः // इति / ___ ] इति / उदुम्बरनामानि / लोके 'उंबरा' इति प्रसिद्धिः / / काकोदुम्बरिकायां तु फाल्गुनी फल्गुवाटिका // 43 // फेल्गुराजी फलभारी मलयूजघनेफला। 20 "तस्येदम्" [सिद्ध 06.3.160] इत्यण् / फल्गुश्चासौ वाटिका च फल्गुवाटिका // 4 // फलति फल्गुः," फलि-वल्यमेर्गः " [ हैमोणादिसू० 758 ] इति गुः / अजति 15 आजिः, “पादाचात्यजिभ्याम्" [ हैमोणादिसू० 620] इति णिदिः, “पदः पादस्याऽऽज्याति-गोपहते" [सिद्ध 0 3.2.95] इति निर्देशाद् ङीभावाभावः, ड्याम् आजी / फलानि बिभर्ति फलभारी, “कर्मणोऽण्" [सिद्ध 0 5.3.14] इत्यण , गौरादित्वाद् डौः। "युणि जुगुप्सायाम्" मलं–श्वित्रं यावयते मलयूः, पृषोदरादित्वात् / जघने-बुध्ने फलान्यस्याः जघनेफला, सप्तम्यलुक / एते स्त्रीलिङ्गाः / आह च काकोदुम्बरिका फल्गुराजी [च] फल्गुवाटिका / फाल्गुनी फलभारी च मलयूः श्वित्रभेषजम् // ] इति / काकोदुम्बरिकानामानि / लोके 'कालुम्बरी' इति प्रसिद्धिः / राजादने तु राजन्या क्षीरिका प्रियदर्शनः // 44 // 25 कपिप्रियो दृढस्कन्धो मधु-रोलफलो नृपः। 1 फलाराजी फलभारी फलयु नि० // 2 °राजफलो नि० // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 045 28] सटीके निघण्टुशेषे . राज्ञाम् अदनं मृष्टत्वाद् राजादनम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / राज्ञे हिता राजन्या, "तस्मै हिते " [सिद्ध० 7.1.35] इति हितेऽर्थे यः / क्षीरमस्त्यस्याः क्षीरिका, क्षीरस्वादुत्वात् , “अतोऽनेकस्वरात् ' [सिद्ध 0 7.2.6] इतीकः / प्रियं दर्शनमस्य प्रियदर्शनः // 44 // 5 कपः प्रियः कपिप्रियः / दृढः स्कन्धः-प्रकाण्डोऽस्य दृढस्कन्धः / [ 'मधु रालफलः'] मधुरालाभ्यां फलमिति योज्यते, ततः मधु-मृष्टं फलमस्य मधुफलः, रालवणं फलमस्य रालफलः / नृपप्रियत्वाद् नृपः। आह च ---- क्षीरिकोक्ता च राजन्या क्षीरभृद् रूपको नृपः / राजादनो दृढस्कन्धः कपीष्टः प्रियदर्शनः // ] इति / राजादननामानि / लोके तु 'रायणी' इति प्रसिद्धिः / पियाले तु राजवृक्षो बहुवल्को धनुष्पटः // 45 // सन्नकद्रुः खरस्कन्धश्चारस्तापसवल्लभः / "पां पाने" पीयते पियालः, “कुलि-पिलि-विशि-विडि-मृणि-कुणि-पी-प्रीभ्यः कित्" 15 हैमोणादिसू० 476] इत्यालः प्रत्ययः, तत्र / राज्ञां वृक्षो राजवृक्षः / बहवो वल्का अस्य बहुवल्कः / धनुष इव पटः-विस्तारोऽस्य धनुष्पटः // 45 // सन्नकः-खरो द्रुः स्कन्धोऽस्य सन्नकद्रुः / खरः-कठोरः स्कन्धोऽस्य खरस्कन्धः / “चर भक्षणे च” चयते-अद्यते चरः, चर एव चारः, प्रज्ञादित्वादण् / तापसानां वल्लभः तापसवल्लभः / आह च20 पियालोऽथ खरस्कन्धश्चारो बहुलवल्कलः / सन्नकद्रुश्चापपटो ललनस्तापसप्रियः // ] इति / चापपट इति पर्यायेणोक्तः / पियालनामानि / लोके 'चारु' इति प्रसिद्धिः / आम्रातके वर्षपाकी कपिचूतः कपिप्रियः // 46 // कपीतनः पीतनकस्तनुक्षीरोऽम्लपाटकः। शुङ्गी कपिरसाठ्यश्च दूष्यफलो बिभीषणः // 47 // __ "अम शब्द-भक्त्योः " अमति आम्रातकः, "श्लेष्मातका-ऽऽम्रातक-" [हैमोणादि वर्षपाकी / कपेश्चूतः-आम्रः कपिचूतः / कपेः प्रियः कपिप्रियः // 46 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 48] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [29 कपीस्तनोति कपीतनः। पीतीक्रियते अनेन पीतयति वा पीतनः, स्वार्थिक के पीतनकः / “कपीतनशब्दस्य पीतनोऽपभ्रंशे” इत्येके / तनु-तुच्छं क्षीरमस्य तनुक्षीरः / अम्लं पाटयति अम्लपाटकः / पटधातु सार्थश्चौरादिकः / शाम्यति शुङ्गी, “कमितमि-" [ हैमोणादिसू० 107] इति डिदुङ्गः, गौरादित्वाद् ङीः / यन्महेश्वरः--- शुङ्गी वटा-ऽऽम्रातकयोः कर्कट्यामपि विश्रुता / ] इति / कपिरसेन आढयः कपिरसाढयः। दूष्यं फलमस्य दृष्यफल: / भीषि बिभीषयते विभीषणः, “नन्द्यादिभ्योऽनः' [सिद्ध 0 5. 1. 52] इत्यनः / आह च आम्रातकः पीतनकः कपिचूतोऽम्लपाटकः / शुङ्गी कपिरसाढ्यश्च तनुक्षीरः कपिप्रियः // [ ] इति / / आम्रातकनामानि / लोके 'अम्बाडओ' इति प्रसिद्धिः // 47 // अर्के विकीरणोऽर्कावो जम्भला-ऽऽस्फोट-विष्किराः। क्षीरा-ऽर्कपर्णः अय॑ते स्तूयतेऽर्कः / यदाह श्रीधरः-- "अर्कः सूर्येऽर्कपणे च” [ ] इति / महेश्वरोऽपि''अर्कोऽर्कपणे स्फटिके" [ ] इति / तत्र / विकिरति पुष्पाणि विकीरणः, पृषोदरादित्वात् साधुः / अर्कः-सूर्यस्तस्य आह्वा-नाम अस्य अर्काहः / तेन भास्करः रविरित्यादयोऽप्यवसेयाः / जम्भं लाति 20 जम्भलः। “स्फुटत् विकसने" आस्फुटति पुष्पैः आस्फोटः, णिति गुणः, अच् ( घ) प्रत्ययः / विकिरति विष्किरः, "वौ विष्किरो वा' [सिद्ध 0 4. 4. 96] इति सडागमः / उपलक्षणोऽयम् , तेनान्यत्रापि / 'क्षीरा-ऽर्कपर्णः' इति क्षीरा-ऽर्कयोः पर्ण इति सम्बध्यते, तेन क्षीरं पर्णेऽस्य क्षीरपर्णः, अर्काभानि पर्णान्यस्य अपर्णः। आह च अर्कः सूर्याह्वयः पुष्पी विष्किरोऽथ विकीरणः / जम्भलः क्षीरपर्णः स्यादास्फोटो भास्करो रविः // ] इति / एतस्य लोके 'आकु' इति प्रसिद्धिः / तन्नामानि Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *30] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० 48 राजार्के त्वलर्को गणरूपकः // 48 // एकाष्ठीलः सदापुष्पी मन्दारश्च प्रतापसः / राजा चासौ अर्कश्च राजार्कः, श्वेतोऽयम् , तत्र / शुक्लोऽर्कः अलर्कः, पृषोदरादित्वात् साधुः; अलति-भूषयतीति वा, “निष्क-तुरुष्क-" हैमोणादिसू० 26] 5 इति के निपात्यते / यत् श्रीधरः"अलकों धवलार्के स्यात्" [ . ] इति / गणाः-बहवो रूपाण्यस्य गणरूपः, स्वार्थिके के गणरूपकः // 48 // एकोऽष्ठील:-मज्जाऽस्य एकाष्ठीलः / सदा पुष्पाणि सन्त्यस्य सदापुष्पी / मन्दान् इयर्ति मन्दारः; मन्दा आरा अस्य वा / प्रतापं स्यति प्रतापसः, “घोंच 10 अन्तकर्मणि" इत्यस्माद् डप्रत्ययः / आह च राजार्को वसुकोडेन्योऽर्को मन्दारो गणरूपकः / एकाष्ठीलः सदापुष्पी सुधा- लर्कः प्रतापसः // ] इति.। एतस्य लोके 'आकुमन्दारु' इति प्रसिद्धिः / यदमरः13 अर्काह-वसुका-ऽऽस्फोट-गणरूप-विकीरणाः // मन्दारश्चार्कपर्णेऽत्र शुक्लेऽलर्क-प्रतापसौ / [का० 2 वर्ग 4 श्लों० 80-81 ] इति / स्नुह्यां वज्रो महावृक्षोऽसिपत्रः स्नुक सुधा गुडा // 49 // समन्तदुग्धा सीहुंण्डो गण्डीरो वज्रकण्टकः / 20 "ष्णुहौच उद्गिरणे" स्नुह्यति [क्षीरं] स्नुहिः, “नाम्युपान्त्य-'' [हैमोणादिसू० 609 ] इति किदिः; स्नुहेति वैद्याः, तस्याम् / वज्र इव वज्रः, भेदकत्वात् / महाँश्चासौ वृक्षश्च महावृक्षः। असिः खड्गस्तदाभानि पत्राण्यस्य असिपत्रः / “स्नुक् प्रस्नवने" स्नौति क्षीरं स्नुक स्नुको स्नुकः, “द्रागादयः" हैमोणादिसू० 870] इति किक्प्रत्ययान्तो निपात्यते / सुष्टु दधाति धयन्ति एनां वा सुधा / “गुङ् शब्दे' गवते गूयते 33 वा गुडा, “कु-गु-हु-नी-" [ हैमोणादिसू० 170] इति कित् डः; गुडति-रक्षति वा, "नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1. 54] इति कः / यच्छाश्वतः 1 पुष्पो म नि० // २°ऽज्योऽर्को पु 1 // 3 त्रुटयां वज्रो नि० // 4 सुक् नि० // 5 सेहुण्डः शण्डेरी चक्रकण्टकः नि०॥ Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] प्रथमो वृक्षकाण्डः / गुडौ गोलेक्षु-विकृती स्नुही-गुलिकयोर्गुडा / ] इति // 49 // समन्ततो दुग्धमस्याः समन्तदुग्धा, पृषोदरादित्वात् तकारलोपः। “हुडुङ् सङ्घाते" सीति हुण्डते सीहुण्डः, सिंहतुण्डापभ्रंशः / यद् मेखला-- "कुलिशतरुः सीहुण्डः' [ ] इति / गुडति गण्डीरः, “जम्बीरा-ऽऽभीर-" [ हैमोणादिसू० 422] इति ईरे निपात्यते; गण्डीन् -ग्रन्थीन् ईरयति वा / वज्रवद् भेदकानि कण्टकान्यस्य वज्रकण्टकः। आह च-- स्नुक् सुधा च महावृक्षो गुडा निस्त्रिंशपत्रकः / समन्तदुग्धा गण्डीरः सीहुण्डो वज्रकण्टकः // ] इति / एतस्या लोके 'थोहरी' इति प्रसिद्धिः / . करमर्दे करमेन्दः कराम्लक-सुषेणको // 50 // . स्थूलपर्कट आविग्नः कृष्णपाकफलोऽपि च / करेण मृद्यते करमर्दः, तत्र / करेण मन्दः करमन्दः / करे अम्ल इव कराम्लः , 15 स्वार्थिके के कराम्लकः। शोभना सेनाऽस्य सुषेणः कपिमुखाभः, “एत्यकः” [सिद्ध 0 2. 3. 26] इति षत्वम् , स्वार्थिके के सुषेणकः॥५०॥ स्थूलं पर्कटं-फलमस्य स्थूलपर्कटः "ओविजेति भय-चलनयोः” उद्विजतेऽस्माद् आविग्न:, “दिन-नग्न-" [ हैमोणादिसू० 268] इति ने निपात्यते / कृष्णं पाके फलमस्य कृष्णपाकफलः / आह च करमर्दकमाविग्नं सुषेणं पाणिमर्दकम् / कराम्ल करमन्दं च कृष्णपाकफलं मतम् // ] इति / सर्वेऽप्येते पुं-क्लीबलिङ्गाः / करमर्दकनामानि / लोके 'करमदा' इति प्रसिद्धिः / जम्बीरे जम्भलो जम्भो जम्भीरो दन्तहर्षणः // 51 // 23 दन्तशठो वक्त्रशोधी गम्भीरो रोचनोऽपि च / "जमू अदने" जम्यते जम्बीरः, "जम्बीरा-ऽऽभीर-'' [हैमोणादिसू० 422] इति ईरे निपात्यते, तत्र / “जभुङ् गात्रविनामे' जम्भते जम्भलः, “मुरलोरल-" [हैमोणादिसू० १°मदः कराम्रक नि० // 2 स्थलपर्केट नि० // 3 जम्भीलो नि० // 20 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 32] सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० 52474] इत्यले निपात्यते; जम्भान्-दन्तान् लात्यम्लत्वाद्वा / जम्भते जम्भः, अच्, [पंक्लीबलिङ्गः] "कृ-श-प-पूग-मञ्जि-' हैमोणादिसू० 418] इति बहुवचनादीरे जम्भीरः, "जम्भेर्मोहनार्थस्यैतानि रूपाणि” इति क्षीरस्वामी / दन्तान् हर्षयति दन्तहर्षणः // 51 // दन्ताः शठाः अस्मादिति दन्तशठः / वक्त्रं शोधयत्यवश्यं वक्त्रशोधी, "णिन् चाऽऽवश्यका-" [सिद्ध 0 5. 4. 36] इति णिन्; वक्त्रस्य शोधो वक्त्रशोधः स विद्यते अस्य वा / गच्छति गम्भीरः "जम्बीरा-ऽऽभीर-' 'हैमोणादिसू० 422] इतीरे निपात्यते / रोचते रोचनः, “इङितो व्यञ्जनाद्यन्तात्" [सिद्ध 0 5.2.44 ] इत्यनः / आह च जम्भीरो जम्भलो जम्भः प्रोक्तो दन्तशठस्तथा / जम्बीरो वक्त्रशोधी च रोचनो दन्तहर्षणः // ] इति / एतस्य लोके 'जम्बीर' इति प्रसिद्धिः / __करुणे तु छागलाख्यो मल्लिकाकुसुमः प्रियः // 52 / / 15 "कृत् विक्षेपे" कीर्यते करुणः, “ऋ-कृ-वृ-ध-दारिभ्य उणः” [हैमोणादिसू० 196] इत्युणः, तत्र / छागलस्याख्या अस्य छागलाख्यः। मल्लिकाया इव कुसुममस्य मल्लिकाकुसुमः / मल्लिकापुष्पोऽपि / प्रीणाति हृदयं प्रियः, “नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / एतस्य लोके -- करणा' इति प्रसिद्धिः // 52 // बीजपूरे बीजपूर्णः पूरकः फलपूरकः / सुपूरको मातुलुङ्गः केसराम्लोऽम्लकेसरः // 53 // वराम्लो बीजको लुङ्गो रुचको मध्यकेसरः। कृमिघ्नो गन्धकुसुमः केसरी शीधुपादपः // 54 // बीजैः पूर्यते बीजपूरः, तत्र / बीजैः पूर्णो बीजपूर्णः। पूरयति पूरकः / फलानि पूरयति फलपूरकः। सुतरां पूरयति सुपूरकः / मा तोल्यते मातुलुङ्गः, 25 "माङस्तुलेरुङ्गक च” [हैमोणादिसू० 106] इति उङ्गक् प्रत्ययः / केसरा अम्लाः अस्य केसराम्लः; केसरश्चासौ अम्लश्चेति वा / अम्लाः केसराः अस्य अम्लकेसरः // 53 // वरश्चासौ अम्लश्च बराम्लः। बीजाः सन्त्यस्य बीजः, अभ्रादित्वादः, स्वार्थिके के बीजकः। मातुलुङ्गशब्दस्य पृषोदरादित्वाद् मातुइत्येतस्य लोपे लुङ्गः / 1 साधुपादपः नि० // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56] प्रथमो वृक्षकाण्डः। . [33 रोचयति रुचकः, "धू-धून्दि-रुचि-" [हैमोणादिसू० 29] इति किदकः / मध्ये केसरा अस्य मध्यकेसरः / कृमीन् हन्ति कृमिघ्नः / गन्धाः-गन्धवन्तः कुसुमा अस्य गन्धकुसुमः / केसराः सन्त्यस्य केसरी / शीधुनः पादपः शीधुपादपः। आह च फलपूरो बीजपूरः केसरी बीजपूरकः / बीजकः केसराम्लश्च मातुलुङ्गस्तु पूरकः / / ] इति / एतस्य लोके 'बीजउरउ' इति प्रसिद्धिः // 54 // ___ मातुलुङ्गयां वर्धमाना मधुरा मधुकर्कटी। - मधुवल्ली पीतेपुष्पी देवदूती महाफला // 55 // . 'मातुलुङ्गयां' बीजपूरविशेषे / वर्धते फलैर्धमाना / मधु विद्यते अस्या मधुरा, 10 " मध्वादिभ्यो रः" [सिद्ध 0 7.2.26] इति रः; माद्यत्यनया वा मधुरा, " श्वशुर-कुकुन्दुर-" हैमोणादिसू० 426] इत्युरे निपात्यते / यन्महेश्वरः मधुरा शतपुष्पायां मिश्रेया-नागरीभिदोः / मधुकर्कटिका-मेदा-मधूली-यष्टिकासु च // ] इति / 15 मधुनः कर्कटी इव मधुकर्कटी / मधुनो वल्ली मधुवल्ली / पीतानि पुष्पाण्यस्याः पीतपुष्पी, "असत्काण्ड-प्रान्त-शतैकाञ्चः पुष्पात्" [ सिद्ध० 2.4.56 ] इति ङीः / देवानां दूतीव देवदूती / महान्ति फलान्यस्या महाफला / आह च बीजपूर्णोऽपरः प्रोक्तो मधुरा मधुकर्कटी। मधुवल्ली मधुपर्णी वर्धमाना. महाफला // 20 ] इति // 55 // अम्लीकायां चुक्रिकाऽम्ला शुक्तिका चाम्लिकाऽम्ब्लिका / चुक्रा चिञ्चा तिन्तिडीका तिन्तिला गुडपुष्पिका / / 16 / / चुक्रिका इति क्षीरस्वामी / अमति अम्ला, “शा-मा-श्या-शक्यम्ब्यमिभ्यो लः' [हैमो- 35 1 पूतिपुष्पा नि० // 2 महाबला नि० // 3 अम्लिकायां नि० // ४°काम्ली विकाम्लिका नि० // 5 °डी गुरुपु नि० // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ५७णादिसू० 462 ] इति लः; अम्लत्वाद्वा अम्ला / शुक्तम्-अम्लविशेषः तान्तोऽयम् , स विद्यतेऽस्याः शुक्तिका, “अतोऽनेकस्वरात्'' [ सिद्ध 0 7.2.6] इति कः। अम्लैव अम्लिका / अम्ब्ला एव अम्ब्लिका / " चकि तृप्ति-प्रतीघातयोः"चकते अनया चुक्रा, "चकि-रमि-विकसेरुच्चास्य" [हैमोणादिसू० 393 ] इति रः प्रत्ययोऽकारस्य चोकारः; 5 चुक्रः-अम्लो रसः, स विद्यतेऽस्या वा, अभ्रादित्वादः। चिञ्चिमायते अम्लत्वान्मुखं ययाऽसौ चिश्चा, पृषोदरादित्वात् साधुः / “तिम तीम ष्टिम ष्टीमच् आर्द्रभावे” तिम्यति तिन्तिडीका, “सृणीका-ऽस्तीक-प्रतीक-" [ हैमोणादिसू० 50] इतीके निपातनात् तिमेर्धातोस्तिड् अन्तो भवति / केचित् पूर्वस्य इत्वं नेच्छन्ति तन्मते तिन्तडीका / तिम्यति तिन्तिडा, "विहड-कहोड-" [ हैमोणादिसू० 172 ] इति अडे निपात्यते, 10 ऋफिडादित्वाल्लत्वे तिन्तिला। गुड इव पुष्पाण्यस्या गुडपुष्पिका / आह च अम्लीका चुक्रिका चुक्रा साऽम्ला शुक्ताऽथ शुक्तिका / ] इति / एतस्या लोके 'आंबिली' इति प्रसिद्धिः // 56 // 15 वृक्षाम्ले स्यादम्लवृक्षस्तिन्तिडीको महीरुहः। शाकाम्लमम्लशाकं चाम्लपूरो रक्तपूरकः // 57 // वृक्षश्चासौ अम्लश्च वृक्षाम्लः, तत्र / अम्लश्चासौ वृक्षश्च अम्लवृक्षः। तिन्तिडीकशब्दस्य साधना पूर्ववत् / मयां रोहति महीरुहः / शाकं च तद् अम्लं च शाकाम्लम् / अम्लं च तत् शाकं च अम्लशाकम् / अम्लस्य पूरो अस्य अम्ल30 पूरः / रक्तं पूरयति रक्तपूरकः / आह च वृक्षाम्लं तिन्तिडीकं च शाकाम्लं रक्तपूरकम् / अम्लवृक्षोऽम्लशाकं तदम्लपूरो महीरुहः // ] इति / वृक्षाम्लनामानि / लोके 'तिन्तिडीक' इति प्रसिद्धिः // 57 // अथाम्लवेतसे भीमो भेदनो रक्तपूरकः / रुधिरस्रावकश्चुकं मांसारिर्वातिकप्रियः // 58 / / 1 अभिधानचिन्तामणौ अमरकोशे च ‘तिन्तिडी' इति दृश्यते // 25 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61] प्रथमो वृक्षकाण्डः। शाखाम्लो वेतसाम्लोऽम्लस्तिन्तिडीको रसाम्लकः / अम्लश्चासौ वेतसश्च अम्लवेतसः, तत्र / बिभ्यति अस्मादिति भीमः, "भियः षोऽन्तश्च वा” हैमोणादिसू० 344] इति किन्मः / भेदयति भेदनः / रक्तं पूरयति रक्तपूरकः / रुधिरं स्रावयति रुधिरस्रावकः / चक्यते-तृष्यतेऽनेन चुकम् पुं-क्लीबलिङ्गः, "चकि-रमि-" हैमोणादिसू० 393] इति रः, अकारस्य च उकारः / मांसस्य अरि-5 मांसारिः / वातिकानां प्रियो वातिकप्रियः // 58 // शाखा अम्लाऽस्य शाखाम्लः / वेतसश्चासौ अम्लश्च वेतसाम्लः। अमति अम्लः, "शा-मा-श्या-शक्यम्ब्यबिभ्यो लः" हैमोणादिसू० 462] इति लः / तिन्तिडीकशब्दः प्राग्वत् / रसोऽम्लोऽस्य रसाम्लः, स्वार्थिके के रसाम्लकः / आह च अम्लोऽम्लवेतसो भीमो रसाम्लो बिल्ववेतसः / रक्तस्रावो वेतसाम्लः शतवेधी च वेधकः // ] इति / एतस्य लोके 'आम्लवेतस' इति प्रसिद्धिः / स शहन्द्रावको हीनो बालद्रावक उत्तमः // 19 // 'सः' अम्लवेतसः शङ्खान् द्रावयति शङ्खद्रावकः हीनः / बालं द्रावयति बाल- 15 द्रावकः उत्तमः, कथ्यते इति शेषः // 59 // तावेव तु शतवेधि-सहस्रवेधिनी क्रमात् / 'तुः' पुनरर्थे / 'तावेव' शङ्खद्रावक-बालद्रावकावेव शतं-बहून् विध्यत्यवश्यं शतवेधी, सहस्रं विध्यत्यवश्यं सहस्रवेधी, उभयत्र “णिन् चाऽऽवश्यका-" [सिद्ध 0 5. 4. 36] इति णिन् / 'क्रमाद्' अनुक्रमेण / आह च---- 20 सहस्रवेधी चुक्रोऽम्लवेतसः शतवेध्यपि / / [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लोक 141 ] इति / कपित्थे वानरावासो गन्धपत्रः कपिप्रियः // 60 // पुष्पफलो दधिफलो दधित्थ-ग्राहि-मन्मथाः / / अक्षिस्पन्दो दन्तशठो राजाम्रश्चिरपाक्यपि // 61 // 25 1 “अम्लवेतसवृक्षनिर्यासोऽम्लवेतसः / " इति अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञवृत्तौ // 2 लोहद्रावक नि० // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ६२कपयोऽस्मिन् तिष्ठन्ति कपित्थः कपिप्रियत्वात् ; कपिरिव तिष्ठतीति वा, पृषोदरादित्वात् साधुः, तत्र / वानराणामावासो वानरावासः / गन्धयुक्तानि पत्राण्यस्य गन्धपत्रः / कपीना प्रियः कपिप्रियः // 60 // पुष्पाण्येव फलमस्य पुष्पफलः / दधिवदम्लमधुरं फलमस्य दधिफलः / दनि 5 तिष्ठति दधित्थः, पृषोदरादित्वात् / गृह्णातीति ग्राही, स्तम्भकारित्वात्, ग्रहादित्वाद् णिन् / मनो मनाति मन्मथः, पृषोदरादित्वात् साधुः; मथति चित्तमिति वा "क्रमि-मथिभ्यां चन्मनौ च" हैमोणादिसू 0 12] इत्यः प्रत्ययः मन् इत्यादेशश्चास्य / अक्षि स्पन्दते अस्मादिति अक्षिस्पन्दः / दन्तेषु शठः अम्लत्वादिति दन्तशठः / राजा चासौ आम्रश्च राजाम्रः। चिरेण पाकोऽस्य चिरपाकी / आह च10 कपित्थोऽथ दधित्थश्च ग्राही फलसुगन्धिकः / अक्षिस्पन्दो दधिफलश्चिरपाकी कपिप्रियः // __] इति / कपित्थनामानि / लोके तु 'कउठी' इति प्रसिद्धिः // 61 // अश्मन्तके सूक्ष्मपत्रः पाषाणान्तक इन्द्रकः / अम्लपत्रस्ताम्रपुष्पः कुशली यमलच्छदः // 62 // अश्नुते अश्मन्तम्, “सीमन्त-हेमन्त-" हैमोणादिसू० 222] इत्यन्ते निपात्यते, स्वार्थिक के अश्मन्तकम्, तत्र / सूक्ष्माणि पत्राण्यस्य सूक्ष्मपत्रः / पाषाणमन्तयति पाषाणान्तकः / इन्दति इन्द्रः, “भी-वृधि-" हैमोणादिसू० 387] इति रः, स्वार्थिके के इन्द्रकः / अम्लानि पत्राण्यस्य अम्लपत्रः / ताम्राणि रक्तत्वात् पुष्पाण्यस्य ताम्रपुष्पः / 30 कुशलमस्त्यस्य कुशली / यमलरूपं छदमस्य यमलच्छदः / आह च अश्मन्तक इन्द्रकस्तु कुशली चाऽम्लपत्रकः / 'लक्ष्णत्वग् मालुकापर्णः स्मृतो यमलपत्रकः / / ] इति / अश्मन्तकनामानि / लोके तु 'आसद्रा' इति प्रसिद्धिः // 62 // नारङ्गे नागरङ्गः स्यात् त्वक्सुगन्धो मुखप्रियः / ऐरावतो योगसारो योषिद्वक्त्राधिवासनः॥३३॥ 1 श्लक्ष्णपत्रः नि० // 2 °म्रपत्रः कु° नि० // 3 नारङ्गे स्यान्नागरङ्गस्त्वक्सु° नि० // 4 योगी तक्राधि° नि०॥ * 15 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65] . प्रथमो वृक्षकाण्डः / नृणाति नारङ्गः, "सृ-वृ-नृभ्यो णित्" [हैमोणादिसू० 99] इत्यङ्गः; न आगच्छति सहजो रङ्गोऽस्य वा, तत्र / नागस्य-सिन्दूरस्येव रङ्गः-रागोऽस्य नागरङ्गः / त्वचा सुगन्धः त्वक्सुगन्धः / मुखस्य प्रियो मुखप्रियः / इरावत्याःविद्युत इवायं रक्तत्वाद् ऐरावतः, “तस्येदम्" [सिद्ध 06.3.160] इत्यण् / योगेन सारो योगसारः / योषिद्वक्त्रमधिवासयति योषिद्वक्राधिवासनः / आह च -- नारङ्गस्त्वक्सुगन्धः स्यान्नागरङ्गो मुखप्रियः / स चैरावतकः प्रोक्तो योषिद्वक्त्राधिवासनः // [ ] इति / नारङ्गः मुखवास इति / नारङ्गनामानि / लोके तु “नारिंगु' इति प्रसिद्धिः // 63 // खदिरे स्याद् रक्तसारः कण्टकी दन्तधावनः / 10 गायत्री बालपत्रश्च जिह्मशल्यः क्षितिद्रुमः // 64 // “खद हिंसायां च" चकारात् स्थैर्य, खदति खदिरः, “मदि-मन्दि-" हैमोणादिसू०४१२] इति इरः, तत्र / रक्तश्चासौ सारश्च रक्तसारः / कण्टकाः सन्त्यस्य कण्टकी / दन्तस्य धावनो दन्तधावनः। गायते-विप्रान् त्रायतेऽवश्यं गायत्री / बालवत् पत्राण्यस्य बालपत्रः, सूक्ष्मपर्णो ह्यसौ / जिलं-वर्क शल्यमस्य 15 जिह्मशल्यः / क्षितौ द्रुमः क्षितिद्रुमः / आह च . खदिरो रक्तसारश्च गायत्री दन्तधावनः / कण्टकी बालपत्रश्च जिह्मशल्यः क्षितिद्रुमः // 64 // ] इति / खदिरनामानि / सिते तु तत्र कदरः कौमुकः कुजकण्टकः / सोमवल्को नेमिवृक्षः श्यामसारः पथिद्रुमः // 65 // 'तुः' पुनरर्थे / 'सिते' धवले 'तत्र' इति खदिरे कं दृणाति कफघ्नत्वात् कदरः। कमनशीलः कामुकः, “शु-कम-" [सिद्ध 05.2.40] इत्युकण् / कुब्जाः कण्टका अस्य कुब्जकण्टकः / सोमस्येव--चन्द्रस्येव वल्कमस्य सोमवल्कः, कण्टकित्वात् ; 35 1 चलपत्रश्च बहुशल्यः क्षितिक्षमः नि० // 2 कार्मकः नि० // 3 *वेतसारः नि० // 30 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 38] सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० ६६"शुक्लत्वग वा” इति क्षीरस्वामी / नेमिश्चासौ वृक्षश्च नेमिक्षः / श्यामः सारोऽस्य श्यामसारः / पथिद्रुमः सप्तम्यलुक् / आह च . खदिरः श्वेतसारोऽन्यः सोमवल्कः पथिद्रुमः / श्यामसारो नेमिवृक्षः कामुकः कुब्जकण्टकः // ] इति / श्वेतखदिरनामानि // 65 // विखदिरे त्वरिमेदो गोधास्कन्धोऽरिमेदकः / अहिमारोऽरिमः पूत्यरिमेदो मुखशोधनः // 66 // _ विट्-विष्ठा तद्गन्धः खदिरः विट्खदिरः पूतिखदिराख्यः, तत्र / 10 अरिः-दुस्सहो मेदः-स्रावोऽस्य अरिमेदः / गोधेव स्कन्धोऽस्य गोधास्कन्धः / अरि मेद एव अरिमेदकः, स्वार्थिकः कः प्रत्ययः / अहीन् मारयति अहिमारः / अरिरिव मथ्नाति गन्धेन नक्रमिति अरिमः, “कचित्” [सिद्ध 0 5. 1. 171] इति डः / पूतिश्चासौ अरिमेदश्च प्रत्यरिमेदः / मुखस्य शोधनो मुखशोधनः / आह च--- अरिमेदोऽरिमेधश्च गोधास्कन्धोऽरिमेदकः / अहिमेदोऽहिमारश्चारिमः पूत्यरिमेदकः // [ ] इति / एतस्य लोके 'अरंजु' इति प्रसिद्धिः // 66 // शाल्मलौ तृलिनी मोचा पिन्छिला चिरजीविता / कुक्कुटी पूरणी रक्तकुसुमा घुणवल्लभा // 67 / / कण्टकाढया नलफली "शाङ् श्लाघायाम्” ऋफिडादित्वाद् डस्य लत्वे शालते दैर्ध्यात् शाल्मलिः;"शल गतौ" ण्यन्तः, शालयति वा, “मा-शालिभ्यामोकुलि-मली" [ हैमोणादिसू० 703] इति मलिः प्रत्ययः, पुं-स्त्रीलिङ्गः, तस्याम् / तूलमस्त्यस्याः तूलिनी / मुञ्चति रसं मोचा, लिहादित्वादच् / पिच्छा अस्त्यस्याः पिच्छिला, “लोम-पिच्छादेः शेलम्" 25 [सिद्ध० 7. 2. 28] इतीलः / चिरं जिवितमस्याश्चिरजीविता, अत एव स्थिरायुः स्थिरजीविका च / “कुकि वृकि आदाने' कुक्यते कुक्कुटी “नर्कुट-कुक्कुट-" [हैमो 1 त्विरिमिदो नि० // 2 विरजाविता नि० // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69] प्रथमो वृक्षकाण्डः / णादिसू० 155] इत्युटे निपात्यते; कुक्कुटीव वा / पूरयति पूरणी / रक्तानि कुसुमान्यस्याः रक्तकुसुमा / घुणानां-जन्तुविशेषाणां वल्लभा घुणवल्लभा // 67 // कण्टकैराढ्या कण्टकाढया / नलवत् फलान्यस्याः नलफली / आह च शाल्मली रक्तपुष्पा च कुक्कुटी स्थिरजिविका / पिच्छिला तूलिनी मोचा कण्टकाढया च पूरणी // मोचनीति च [ . ] इति / शाल्मलिनामानि / लोके तु 'सीबली' इति प्रसिद्धिः // पिच्छा तु तस्य वेष्टकः / 'तस्य' शाल्मले: / पिच्छेव पिच्छा, आचामवदङ्गलिषङ्गित्वात्ः पीयते वा पिच्छा, “पी-पूङो हस्वश्च" [हैमोणादिसू० 125] इति छक् प्रत्ययो दीर्घस्य 10 हूस्वश्च / वेष्टकः निर्यासः, कथ्यते इति शेषः / आह च शाल्मली वेष्टकः पिच्छा निर्यासः स च शाल्मलः / मोचस्रावो मोचरसो मोचनिर्यासकस्तथा // ] इति / कुशाल्मलौ शाल्मलिको रोचनः कूटशाल्मलिः // 68|| 15 कुत्सितः शाल्मलिः कुशाल्मलिः, तत्र / कुत्सितः शाल्मलिः शाल्मलिकः / “शाल्मलिप्रकारः शाल्मलिकः” इत्यपरे / रोचते रोचनः / कूटः शाल्मलिः कूटशाल्मलिः, इह कूटशब्देन कुत्सितत्वं द्योत्यते, दुर्गादेहिं परसैन्यदलनार्थं सा क्षिप्यते / शाल्मलिविशेषोऽयम् // 68 // शिंशपायां महाश्यामा पिच्छिला पाण्डुरच्छदा। 20 कृष्णसाराऽङ्गारवर्णा शंस्यते शिंशपा, “शंसेः श इच्चातः” [ हैमोणादिसू० 306 ] इत्यनेन "शंसू स्तुतौ च इत्यस्मादपः प्रत्ययस्तालव्यः शकारोऽन्तादेशोऽकारस्य च इकारो भवति" तस्याम् / महती चासौ श्यामा च महाश्यामा / पिच्छा विद्यतेऽस्याः पिच्छिला, "लोमपिच्छादेः शेलम्" [सिद्ध 0 7. 2. 28] इतीलः / पाण्डुराणि 25 1 कुत्सिते शाल्मलौ प्रोक्तो रोचनः नि० // 2 शिशिपा नि० // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] सटीके निघण्टुशेषे . [श्लो०६९छदान्यस्याः पाण्डुरच्छदा / कृष्णः सारोऽस्याः कृष्णसारा / अङ्गारवर्णा अङ्गाराकृतिः / शिशपानामानि / लोके 'सीसम' इति प्रसिद्भिः / अगुरुरेन्या तु शिंशपा // 69 // 'तुः' पुनरर्थे / 'अन्या' अपरा शिंशपा न गुरुः अगुरुः, पुं-क्लीबलिङ्गः, 5 उच्यते इति शेषः / यन्महेश्वरः - अगुरुः स्याच्छिंशपायां जोङ्गके लघुनि त्रिषु / ] इति / तथा च - . शिंशपा तु महाश्यामा कृष्णसारः स्मृतोऽगुरुः / ] इति // 69 // कुशिंशपा भस्मगर्भा कपिला भस्मपिङ्गला / कुत्सिता शिंशपा कुशिंशपा / भस्म गर्भेऽस्याः भस्मगर्भा। कपिला कपिलवर्णत्वात् / “कबुङ् वर्णे" कव्यते कबते वा कपिला, “स्थण्डिल-कपिल.'' [हैमो णादिसू० 484] इति साधुः / भस्म चासौ पिङ्गला च भस्मपिङ्गला / आह च15 कुशिंशपाऽन्या कपिला भस्मगर्भा वसादनी / ] इति / शिंशपाविशेषोऽयम् / बदयां कुवली कोलिः कर्कन्धुः फलितच्छदा // 70 // राष्ट्रवृद्धिकरी कोली सौवीरी वज्रशल्यिका / घुट्टा घोण्टा गोपघोण्टा व्याघ्र-गृध्रनखीत्यपि // 7 // "बद स्थैर्य' बदति बदरी, “ऋच्छि-चटि-''[ हैमोणादिसू० 397] इत्यरः, तस्याम् कौति कुवली, "कोर्वा' [ हैमोणादिसू० 469 ] इति किदलः; कौ-भूमौ वलतीति वा, 1deg रल्पा तु शिशिपा नि० // 2 deg शिशिपा नि० // 3 कुवलिः नि // . 4 फेनिलच्छदा नि० // 5. वज्रशिल्पिका नि०॥ 6 घुटा घोण्टा कुहा घोट्टा नि० // 20 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [41 त्रिलिङ्गः / कोलति-संस्त्यायति कोलिः, “किलि-पिलि-" [हैमोणादिसू० 608] इत्यादिशब्दाद् इः प्रत्ययः; स्त्रीलिङ्गः / कर्कस्य अन्धुरिव कर्कन्धुः; कर्कः लोहितोऽन्धुरिति वा कर्कन्धुः पुं-स्त्रीलिङ्गः / फलितं छदमस्याः फलितच्छदा // 70 // ___ राष्ट्रस्य वृद्धिकरी राष्ट्रवृद्धिकरी / इकारान्तात् कोलिशब्दाद् ड्यां कोली / सुवीरदेशे भवा सौवीरी, " भवे " [ सिद्ध० 6,3.123 ] इत्यण्, “अण-जे-ये-" 5 [सिद्ध 02.4.20] इति ङीः / वज्र इव शल्यं–कण्टकमस्या वज्रशल्यिका / घुणति-वृत्तत्वाद् भ्रमति घुट्टा घोण्टा च, उभावपि “घटा-घाटा-घण्टादयः" [ हैमोणादिसू० 141 ] इति टे निपात्येते / गोपानां घोण्टा गोपघोण्टा / ' व्याघ्र-गृध्रनखी' इति व्याघ्र-गृध्रशब्दाभ्यां परो नखशब्दः सम्बध्यते, तेन व्याघ्रस्येव नखा अस्याः व्याघ्रनखी / एवं गृध्रनखी, कण्टकानां प्राचुर्यात् / 10 यदुवाच चन्द्रः - बदरी गोपघण्टा च घुट्टा घोण्टा च कोकिला / स्निग्धच्छदा कोलफला राष्ट्रवृद्धिकरी तथा // ] इति / इन्दुरप्याह बदरी स्निग्धपत्रा च राष्ट्रवृद्धिकरी तथा / फलं तस्याः स्मृतं कोलं कोकिलं फेनिलं कुहम् // लोले सूक्ष्मफलं तत्तु ज्ञेयं कर्कन्धु कण्टुकम् / स्वादुः कन्दुः सिञ्चतिका तच्च कोलफलं मतम् // [ ] इति / 30 एतस्या लोके 'बोरि' इति प्रसिद्धिः // 71 // शम्यां सक्तुफला लक्ष्मीः शिम्बा तुङ्गाऽग्निपादपः / अजप्रिया भस्मकाष्ठा शङ्करः शिवकीलिका // 72 // शिवालोमाऽऽयतफला लोम-पामविनाशिनी / मङ्गल्या शुचिपत्रा च 1 शिवा नि० // 2 शिवलोमा नि० // 15 15 . का Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ७३शाम्यत्यस्यां सस्यं शमी; “शमयति दोषान्" इति क्षीरस्वामी, शिवात्वात्, गौरादित्वाद् ङीः, तस्याम् / सक्तवः फलान्यस्याः सक्तुफला / लक्ष्मीरिव लक्ष्मीः ; लक्ष्यते वा “लक्षेर्मोऽन्तश्च" [हैमोणादिसू० 715] इति ईः / “शृधूङ् शब्दकुत्सायाम्" शर्धते अनया शिम्बा, “डी-नी-बन्धि-धि-" [हैमोणादिसू० 325] इति डिदिम्बः / 5 तुङ्गा उच्चस्तरत्वात् / अग्नेः पादपोऽग्निपादपः / अजस्य- छागस्य प्रिया अजप्रिया / भस्मसमानं काष्ठमस्या : भस्मकाष्ठा / शं करोति शङ्करः / शिवस्य कीलिकेव शिवकीलिका // 72 // शिवहेतुत्वात् शिवाः शेरते इव दोषा अनेनेति वा, “शीङापो हस्वश्च वा" [हैमोणादिसू० 506] इति वः दीर्घस्य हूस्वश्च / न विद्यन्ते लोमान्यस्या अलोमा, 10 केशहर्तृफलत्वात् / आयतानि फलान्यस्या आयतफला / 'लोम-पामविनाशिनी' इति लोम-पामशब्दाभ्यां विनाशिनीति योज्यते, लोम्नां विनाशिनी लोमविनाशिनी, पाम्नो विनाशिनी पामविनाशिनी / मङ्गले साधुर्मङ्गल्या, “तत्र साधौ” [सिद्ध 0 7.1.15] इति यः / शुचीनि पत्राण्यस्याः शुचिपत्रा / आह चशमी सक्तुफला तुङ्गा केशहर्तृफला शिवा / ] इति / एतस्या लोके 'खेजडी' इति प्रसिद्धिः / फले तस्यास्तु सङ्गरम् // 73 // 'तस्याः' शम्याः फले सम्यग् गरोऽस्य सङ्गरम् सङ्गरणं वा / एतस्य लोके 'सांगरी' इति प्रसिद्धिः // 73 // इगुद्यां तापसतरुर्मार्जारः कैटकीलकः / बिन्दुकस्तिक्तमज्जा च पूतिपुष्प-फलोऽपि च // 7 // "इगु गतौ” इङ्गति इङ्गुदी, “इङ्गयर्बिभ्यामुदः' [ हैमोणादिसू० 242 ] इत्युदः त्रिलिङ्गः, तस्याम् / तापसानां तरुस्तापसतरुः, तापसा हि अरण्येऽस्यास्तैलमुपयुञ्जते / मार्टि मार्जारः, “अग्यङ्गि-" [हैमोणादिसू० 405] इत्यारः / 25 कटमत्यर्थं कीलयति कटकीलकः। बिन्दुप्रतिकृतिबिन्दुकः, "तस्य तुल्ये कः संज्ञाप्रतिकृत्योः” [ सिद्ध 07.1.108 ] इति कः / तिक्ता मज्जाऽस्याः तिक्तमज्जा / 1 उच्चैस्त्वात् पु 2 // 2 साङ्गरः नि० // 3 कण्टकीटकः नि• // 20 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [43 'पूतिपुष्प-फलः' इति पूतिशब्दात् पुष्प-फलशब्दौ योज्येते, पूतीनि पुष्पाणि फलानि चास्य पूतिपुष्पः पूतिफलः / आह च___ इङ्गुदो भल्लकी वृक्षः कण्टकस्तापसंद्रुमः / / ] इति / एतस्य लोके 'हिंगोटु' इति प्रसिद्भिः // 74 // गुग्गुलौ तु पुरो दुर्गो महिषाख्यः पलङ्कषः / जटायुः कालनिर्यासो वासवोलूकनामकः // 7 // नक्तश्चरः शिवधूपः कुम्भोलूखलकं शिवः / "गुङ् शब्दे" गूयते गुग्गुलुः ‘गूहलु-गुग्गुलु-" [हैमोणाद्रिसू० 824] इति आलुप्रत्ययान्तो निपात्यते, पुंल्लिङ्गः, तत्र / “पुरत् अग्रे” पुरति पुरः, “नाम्युपान्त्य-" 10 [ सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / “पिपर्ति पुरः" इति क्षीरस्वामी, "ऋगुपधा-" [ ? ] इति कः, "उदोष्ठ्यपूर्वस्य" [पाणिनि० 7.1.102] इति उद् / दुःखेन गम्यते दुर्गः, “सुग-दुर्गमाधारे' [सिद्ध०५.१.१३२] इति साधुः, उग्रगन्धत्वात् / महिषस्य आख्या अस्य महिषायः। पलं-मांसं कषति पलङ्कषः, पृषोदरादित्वान्मोऽन्तः / जटामेति जटायुः, “कृ-वा-पा-जि-" [हैमोणादिसू० 1] इत्युण / कालो 15 निर्यासोऽस्य कालनिर्यासः / वासवोलूकनामकः' इति वासवोलूकशब्दाभ्यां परो नामशब्दः सम्बध्यते, वासवस्य नामास्य वासवनामकः, उलूकस्य नामाऽस्य उलूकनामकः // 75 // अत एव नक्तं चरति नक्तञ्चरः। शिवस्य धूपः शिवधपः / “कुम्भोलूखलाकाराद् वृक्षगुल्माद् निर्यातीति कुम्भोलूखलकम्" इति क्षीरस्वामी, 30 क्लीबलिङ्गोऽयम् / यदमरः-- कुम्भोलूखलकं क्लीबे कौशिको गुग्गुलुः पुरः / का०२ वर्ग 4 श्लोक 34] इति / शेते शिवः, 'शीङपो हस्वश्च वा” हैमोणादिसू० 506] इति वः / आह च- 25 गुग्गुलुः कालनिर्यासो जटायुः कौशिकः पुरः / नक्तञ्चरः शिवो दुर्गो महिषाख्यः पलङ्कषः // ] इति / 1 °षाक्षः 50 नि० // 2 °लकः शिवः नि० // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो०७६ पारिभद्रे निम्बतरुर्मन्दारः पारिजातकः // 76 // पारि-प्राप्तपारं भद्रमस्य पारिभद्रः, तत्र / निम्बतरुः निम्बोत्थः / मन्यतेस्तूयते देवैर्मन्दारः, “अग्यङ्गि-" [हैमोणादिसू० 405] इत्यारः; [ मन्दमियर्तीति वा] / 5 पारि-निष्ठां प्राप्तं जातमस्य पारिजातकः / यदाहुःपारिभद्रे निम्बतरुर्मन्दारः पारिजातकः / [अमर० का०२ वर्ग 4 श्लो० 26] इति / तथा चनिम्बोत्थः सर्वतोभद्रः प्रभद्रः पारिभद्रकः / ] इति / पारिभद्रनामानि // 76 // करीरे स्यात् तीक्ष्णसारः शाकपुष्पो मृदूफलः / मरुजन्मी गूढपत्रो ग्रन्थिल-क्रकरावपि // 77 // किरति-क्षिपति वायुं करीरः, "क-श-पृ-पूग्-मञ्जि-" [हैमोणादिसू० 428] तीक्ष्णसारः / शाकं पुष्पाणामस्य शाकपुष्पः। मृदूनि फलानि अस्य मृदुफलः, पृषोदरादित्वाद् दीर्घः / मरौ जन्माऽस्य मरुजन्मा / गूढानि-गुप्तानि पत्राण्यस्य गृढपत्रः / ग्रन्थयः सन्त्यस्य ग्रन्थिलः, सिध्मादित्वाल्लः; ग्रन्थीन् लाति वा / 'क' इति करोति क्रकरः, तीक्ष्णत्वात् ; क्रम्यते वा, “जठर-क्रकर-' हैमोणादिसू० 20 403] इत्यरे निपात्यते / आह च करीरं गूढपत्रं च शाकपुष्पं मृदूफलम् / ग्रन्थिल तीक्ष्णसारं च क्रकरं तीक्ष्णकण्टकः // ] इति / एतस्य लोके 'कहर' इति प्रसिद्धिः // 77 // 25 विकङ्कते स्रुवावृक्षो ग्रन्थिलः स्वादुकण्टकः / किंङ्कणिः काकपादश्च व्याघ्रपाद गोपकण्टकः // 78 // १°न्मा तथा पत्रो नि० // 2 'कयर' पु 2 // 3 केकणिः नि० // 4 °पादोपक° नि० // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः। [45 विकङ्कते--प्रसरति विकङ्कतः ककिर्गत्यर्थः, 'सीमन्त-हेमन्त-" हैमोणादिसू० 222] इत्यन्ते निपात्यते, तत्र / "सुवा-सुक्. सा हि वैकङ्कती आम्नाता, तस्या वृक्षः ग्रन्थीन् लाति वा, "क्वचित्" [सिद्ध० 5. 1. 171] इति डः / स्वादवःमृष्टाः कण्टका अस्य स्वादुकण्टकः / कङ्कते-प्रसरति किङ्कणिः "कङ्केरिच्चास्य / वा" हैमोणादिसू० 639] इति अणिः प्रत्ययः, धातोरकारस्य च विकल्पेन इकारः / काकपादाविव पादोऽस्य काकपादः। व्याघ्रपादाविव पादोऽस्य व्याघ्रपात्, "उष्ट्रमुखादयः” [सिद्ध 0 3.1.23] इति समासः / गोपानां कण्टको गोपकण्टकः / आह च विकङ्कतः पृथुफलो ग्रन्थिलः स्वादुकण्टकः / गोपकण्टः काकपादो व्याघ्रपादोऽथ किङ्कणी // ] इति / विकङ्कतनामानि / लोके 'कांक' इति प्रसिद्धिः // 7 // बिल्वे महाफलः श्रयाह्नः शलाटुः पूतिमारुतः / महाकच्छः [च] शाण्डिल्यः शैलूषो नीलमल्लिका // 79 // 15 श्रीवासः श्रीफलो हृद्यगन्धो मालूर-कर्कटौ। बिलति–भिनत्ति बिल्वः, “निघृषी-' हैमोणादिसू० 511] इति किद् वः, तत्र / महान्ति फलान्यस्य महाफलः / श्रिया आह्वा अस्य याहः / “शल गतौ” शलति शलाटुः, “शलेराटुः" [हैमोणादिसू० 763] इत्याहुः प्रत्ययः / पूतिर्मारुतोऽस्य पूतिमारुतः / महांश्चासौ कच्छश्च महाकच्छः / शण्डिलस्यापत्यं शाण्डिल्य: 20 गर्गादित्वाद् यञ्, '' शाण्डिल्यपौत्रः शिल्लूषजः " इत्यागमात् ; शाण्डिल्य इव वा, ब्राह्मणमान्यत्वात् / शैलूष इव शैलूषः, नानारूपपरिवर्तनाद्वा / नीलमल्लिकेव नीलमल्लिका // 79 // श्रिया वासः श्रीवासः / श्रीप्रदानि फलान्यस्य श्रीफलः। हृद्यो गन्धोऽस्य हृद्यगन्धः / मलते-दधाति मलान् मालूरः, “महि-कणि-चण्यणि-" [ हैमोणादिसू० 25 1 'कांकई' इति पु 2 // 2 महाकपित्थं शाण्डिल्यः नि० // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] सटीके निघण्टुशेषे . [श्लो० 80428 ] इति णिदूरः / कर्किः सौत्रो गत्यर्थः, कर्कति कर्कटः, “दिव्यवि." [ हैमोणादिसू० 142 ] इत्यटः / आह च बिल्वः शलाटुः शाण्डिल्यो हृद्यगन्धः सदाफलः / शैलुषः श्रीफलः श्रूयाह्नः कर्कटः पूतिमारुतः // लक्ष्मीफलो गन्धगर्भः सत्यकर्मा वरारुहा / वातसारो हृषीकश्च कण्टकाढ्यः सिताननः // . ] इति / बिल्वनामानि / लोके 'बीली' इति प्रसिद्धिः / / हरीतक्यां जया पथ्या हैमवत्यभयाऽमृता // 8 // 10 कायस्था पूतना चेतक्यव्यथा श्रेयसी शिवा / - हरति रोगान् हरीतकी, "ह-रुहि-पिण्डिभ्य ईतकः” [ हैमोणादिसू० 79] इतीतकः, स्त्रीलिङ्गः / हरस्य भु (? भ) वने जाता हरिता च स्वभावतः / सर्वरोगांश्च हरते तेनाऽऽख्याता हरीतकी // ] इति, तस्याम् / जयति रोगान् जया / पथि साधुः पथ्या, हितेत्यर्थः, " तत्र साधौ" [ सिद्ध० 7. 1. 15 ] इति यः / हिमवत इयं हैमवती, " तस्येदम्" [सिद्ध 0 6. 3. 160 ] इत्यण् / नास्ति भयमस्या अभया / यदाह अम्लभावाज्जयेद् वातं पित्तं मधुर-तिक्ततः / 30 कर्फ रूक्ष-कषायत्वात् त्रिदोषनी ततोऽभया // [ ] इति / अत एव नास्ति मृतमस्या अस्यां वा अमृता // 80 // काये तिष्ठति-निष्फला न भवति कायस्था, " स्था-पा-स्ना-त्रः कः" [ सिद्ध 0 5. 1. 142 ] इति कः / वयःस्थेत्येके / पूतं करोति पूतना, विरेचनीत्वात् / ॐ पृतनेत्येके / " चितिण संवेदने " चेतयते स्रोतःशुद्धेः चेतकी, " कीचक-पेचक-" [ हैमोणादिसू० 33 ] इत्यके साधुः / न व्यथयति अव्यथा / अतिशयेन प्रशस्या श्रेयसी, " गुणाङ्गाद्वेष्ठेयसू” [सिद्ध 0 7. 3. 9 ] इति ईयसौ " प्रशस्यस्य श्रः" [ सिद्ध 0 7. 4 34 ] इति श्रादेशः / शेरते रोगा अनया शिवा, "शीङापो हस्वश्च वा” [ हैमोणादिसू० 506 ] इति वः दीर्घस्य हस्वश्च / आह च 15 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [47 प्रथमो वृक्षकाण्डः। हरीतक्यभया पथ्या प्रपथ्या पूतनाऽमृता / जयाऽव्यथा हैमवती कायस्था चेतकीति च // ] इति / एतस्या लोके 'हरडई' इति प्रसिद्धिः / विभीतके भूतवासो वासन्तोऽक्षो बहेटकः॥८१॥ संवर्तकः कर्षफलः केल्को हार्यः कलिद्रुमः / कर्षो दैन्यो मधुबोजो धर्मद्वेषो विभेदकः // 82 // बिभेति अस्माद् बिभीतकः, “भियो द्वे च” [हैमोणादिसू 0 78] इति तकक् , त्रिलिङ्गः, तत्र / भूतानां वासो भूतवासः / वसन्ते भवो वासन्तः, भर्तु-सन्ध्यादेरण्" [सिद्ध 0 6.3.89] इत्यण् / अक्ष्णोति-व्याप्नोति अक्षः, अच् ; अश्नुते वा “मा- 10 वा-वद्यमि-” हैमोणादिसू० 564] इति सः। वहीं प्रापणे" वहते बहेटः, 'कपटकीकटादयः" [हैमोणादिसू० 144] इत्यटे निपात्यते, स्वार्थिके के बहेटकः // 81 // संवृत्यते अनेन संवतः, स्वार्थिके के संवर्तकः / कर्ष इव फलान्यस्य कर्षफलः। अक्षसामान्याद् अक्षकोंऽपि बिभीतके पलचतुर्थभागे च वर्तते / “कलि शब्द-संख्यानयोः” कल्यते कल्कः, "भीण-शलि-” हैमोणादिसू० 21] इति कः / 15 दैन्यहेतुत्वाद् दैन्यः / मधु-मृष्टं बोजमस्य मधुबीजः। धर्मस्य द्वेषी धर्मद्वेषी / बिभेति अस्माद् बिभेदकः, 'कीचक-पेचक-" [ हैमोणादिसू० 33] इत्यके निपात्यने / ' 20 बिभीतकः कर्षफलो वासन्तोऽक्षः कलिद्रुमः / संवर्तको भूतवासः कर्षों हार्यो बिभेदकः // ___] इति / 25 अहार्य बहुवीर्यं च तुमूलं च बिभेदकम् / ] इति / एतस्य लोके 'बहेडा' इति प्रसिद्धिः // 82 // 1 कलिबासः कलि° नि० // 2 कर्षों दोत्यो मधु नि० // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० ८३आमलक्यां शिवा धात्री वयःस्था षड्रसाऽमृता। पर्वकीटा तिष्यफला माकन्दी श्रीफला च सा // 8 // आ-समन्ताद् मलते-धारयति गुणान् आमलकी, 'कीचक-पेचक-" [हैमोणादि सू० 33] इत्यके निपात्यते, त्रिलिङ्गोऽयम्, तस्याम् / शेरते गुणा अस्यां शिवा, "शीङापो 5 हस्वश्च वा” हैमोणादिसू० 506 ] इति वः / दधाति गुणान् धात्री, तृजन्ताद् ङीः / वयःस्था रसायनत्वात् / षड् रसाः सन्ति अत्र षडरसा। नास्ति मृतमस्या अमृता / पर्वणि कीटाः अस्याः पर्वकीटा / तिष्यं–मङ्गल्यं फलमस्त्यस्याः तिष्यफला, "नित्यमामलके लक्ष्मीः" इति / माकन्द्याः फलं माकन्दी, अभेदोपचारात् , “दोरप्राणिनः" [ सिद्ध० 6.2.49] इति मयट् . “फले" [ सिद्ध 0 6.2.58 ] इति 10 तस्य लुप् , हरीतक्यादित्वात् स्त्रीत्वम्, गौरादित्वाद् ङीः / श्रीप्रदं फलमस्याः श्रीफला / आह च वयःस्थाऽऽमलकं तिष्यं जातीरसफलं शिवम् / धात्रीफलं श्रीफलं च तच्चामृतफलं स्मृतम् // ] इति / 15 एतस्य लोके 'आमला' इति प्रसिद्धिः // 83 // अरणावग्निमन्थः स्यात् तर्कारी वैजयन्तिका / जया जयन्ती श्रीपर्णी कणिका गणकारिका // 4 // तेजोमन्थो हविर्मन्धो नादेयी वह्निशोधनः। इयर्ति वह्निरस्मिन् अरणिः, "ऋ-ह-सृ-" [हैमोणादिसू० 638] इत्यणिः, 20 पुं-स्त्रीलिङ्गः, तत्र / अग्निं मथ्नाति दीपनत्वाद् अग्निमन्थः। तर्कमियर्ति तर्कारी, केतुत्वात् / विजयते विजयन्तः, तृ-जि-भू-वदि-" [ हैमोणादिसू० 221] इति अन्तः, तस्येयं वैजयन्ती, "तस्येदम् " [ सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण् , “अणजेये-" [ सिद्ध 0 2.4.20 ] इति ङीः, स्वार्थिक के वैजयन्तिका / जयतीति जया, अच्, “तृ-जि भू-वदि-" [हैमोणादिसू० 221 ] इत्यन्ते जयन्ती, टित्त्वाद् ङीः / श्रीः पर्णे यस्याः 25 सा श्रीपर्णी, क्लीबेऽयमित्यन्ये / यदमरः श्रीपर्णमग्निमन्थः स्यात् / [का० 2 वर्ग 4 श्लो० 66] इति / कणाः सन्त्यस्याः कणिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [ सिद्ध 0 7.2.6 ] इतीकः / 1 पर्वकाढया तिष्य' नि० // 2 °न्ती नादेयी श्रीपर्णी गणिका नि० // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 प्रथमो वृक्षकाण्डः। गणक-समूहमियर्ति गणकारी, स्वार्थिके के गणकारिकाः “गणं-तर्क करोति वा" इत्यन्ये // 84 // तेजो मध्नाति तेजोमन्थः / हविर्मथ्नाति हविर्मन्थः / नद्यां भवा नादेयी, 'नद्यादे रेयण" [सिद्ध 0 6.3.2] इत्येयण / वर्हि शोधयति वह्निशोधनः, दीपनत्वात् / लिङ्गसाकर्याद् 'जया' इत्यर्द्धन जयन्तं 'श्रीपर्णम्' इति चार्द्धन जयपर्णमाहुः, 5 तन्न, वनौषधिवर्गे तस्याऽनादृतत्वात् / आह च इन्दुः अग्निमन्थोऽग्निमथनस्तर्कार्यरणिको जयः / अरणिः कणिका सैव तपनो वैजयन्तिकः // ] इति / चन्द्रनन्दनस्त्वाह अग्निमन्थोऽग्निमथनस्तर्कारी वैजयन्तिका / वह्निमन्थोऽरणिः केतुर्जयः पावकमन्थनः // तर्कार्या वैजयन्ती च वह्निनिर्मथनी जया / अरणिका जयन्ती च विजया च जयावहा // ] इति / एतस्या लोके 'अरणी' इति प्रसिद्धिः / अरलौ टुण्टुको दीर्घवृन्तो नटः कुटनटः // 85 // स्योनाकः शोनको जम्बूः शुकनाशः कटम्भरः। मयूरजङ्घः कट्वङ्गः सल्लकः प्रियजीवकः // 86 // मण्डूकपणेः पत्रोों गोपवृक्षो मुनिद्रुमः / 'ऋक् गतौ" इयर्ति अरलुः, 'गृहलु-गुग्गुलु-" [हैमोणादिसू०८२४] इति आलुप्रत्यये निपात्यते, तत्र / टुण्टुभिः-शिम्बिभिः कायति टुण्टुकः, “क्वचित्" [सिद्ध 0 5. 1. 171.] इति डः / दीर्घ वृन्तमस्य दीर्घवन्तः / नटति-नृत्यति वातेन नटः, अच् / कुटन्-वक्रीभवन् नटति-स्पन्दते कुटन्नटः // 85 // ___ स्योनं-मुखम् अकति स्योनाकः / “शुं गतौ” शवति शोनकः, “कीचक- 25 पेचक-" [हैमोणादिसू० 33] इत्यकान्तो निपात्यते / गौडाः “शोणकम्" आहुः, 1 केतुर्जयः पु 2 // 2 अरलौ दुन्दको दीर्घवृन्तश्चाथ कुट° नि० // 3 श्योनाकः शीषणो जम्बुः शुकनासः नि० // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० ८७"शोग वर्णे” इत्यस्माद् णकः / जायतेऽस्यां जम्बूः 'कमि-जनिभ्यां बूः" [हैमोणादिसू० 847] इति जम्बूः, स्त्रीलिङ्गः / शुकस्य नाशोऽस्मात् शुकनाशः। कटं बिभर्ति कटम्भरः, "भृ-वृ-जि-" [सिद्ध 0 5.1.112] इत्यादिना खः / मयूरस्य जोव जङ्घाऽस्य मयूरजङ्घः / कटून्यङ्गान्यस्य रौक्ष्यात् कट्वङ्गः / सल्लिः सौत्रो गत्यर्थः, सल्लति 5 सल्लकः, “द-कृ-न-"[ हैमोणादिसू० 27] इत्यकः / प्रियो जीवोऽस्य प्रियजीवः, स्वार्थिक के प्रियजीवकः // 86 // मण्डूक इव पर्णान्यस्य मण्डूकपर्णः। पत्रेषु ऊर्णाऽस्य पत्रोर्णः / गोपानां वृक्षो गोपवृक्षः / मुनीनां द्रुमः मुनिद्रुमः / आह च स्योनाकः शुकनाशश्च कट्वङ्गोऽथ कटम्भरः / मयूरजङ्घोऽरलुकः प्रियजीवः कुटन्नटः // स प्रोक्तः पृथुशिम्बिश्च टुण्टुको दीर्घवृन्तकः / भालूकः सल्लकः फल्गुवृन्तको जम्बुको नटः // [ ] इति / एतस्य लोके 'अरलू' इति प्रसिद्धिः / एतद्भेदस्य 'टींटू' इति प्रसिद्धिः / शिग्रौ शोभाञ्जनस्तीक्ष्णगर्भो मूलकपल्लवः // 87 // विद्रध्यरातिकोऽक्षीवो मुखभञ्जः सुभञ्जनः / दंशोऽक्षीबः सुभङ्गी च मोचको मधुगृञ्जनः // 88 // "शिंगट् निशातने" शिनोति तैदण्यात् शिः , “शिग्रु-गेरु-नमेर्वादयः" 20 जनः; सुष्टु भनक्ति मुखमिति वा, पृषोदरादित्वात् / तीक्ष्णो गर्भोऽस्य तीक्ष्णगर्भः। मूलक इव पल्लवा अस्य मूलकपल्लवः // 87 // विद्रधेररातिर्विद्रध्यरातिः स्वार्थिक के विद्रध्यरातिकः। “ष्ठिवू क्षिवू निरसने" न क्षीवन्ते अनेन अदृप्यत्वाद् अक्षीवः। मुखं भनक्ति मुखभजनः / शोभनं भञ्जन मस्य सुभजनः। दशति दंशः, अच् / "क्षीबृङ् मदे" न क्षीबते अक्षीवः / शोभनो 25 भङ्गोऽस्त्यस्य सुभङ्गी / मुञ्चति गन्धं मोचकः, णकः प्रत्ययः / मधुप्रधानो गृञ्जनो मधुगृजनः / आहुश्च १°गन्धो मू° नि० // 2 विद्रध्यरातिः काक्षीवो मुख° नि० // 3 दृशोऽक्षीवः सुरङ्गी च नि०॥ Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः / शिग्रुः स्याच्छ्वेतमरिचं मुखभञोऽतितीक्ष्णकः / शोभाञ्जनस्तीक्ष्णगन्धः सुतीक्ष्णो ध( घ)नपल्लवः // शिर्हरितशाकोऽन्यो मतो मूलकपल्लवः / घनच्छदस्तीक्ष्णगन्धिः] सुभङ्गी दशनक्षमः / / तृतीयो मधुशिग्रुः स्यात् [ ] इति / शिग्रुनामानि / लोके 'शिरघू' इति प्रसिद्धिः // 88 // श्वेतेऽत्र श्वेतमरिचः 'अत्र' श्वेते शिग्रौ श्वेतं मरिचमस्य श्वेतमरिचः। रक्ते तु मधुशिग्रुकः। 'तुः' पुनरर्थे / रक्ते शिग्रौ मधुप्रधानः शिग्रुः मधुशिग्रुः, स्वार्थिक के मधु- 10 शिग्रुकः। तिनिशे चित्रकृद् नेमिर्वञ्जुलो रथसाधकः // 89 // दीर्घवृक्षश्चक्रकारो रथनामाऽतिमुक्तकः / अश्मगर्भः सर्वसारः क्रमसन्धारणोऽपि च // 9 // तनोति रथादीन् तिनिशः, “तिनिश-" हैमोणादिसू० 537 ] इति इशे निपात्यते; 15 "अतिक्रान्तो निशाः तिनिशः, चिरकालिकत्वात्” इति क्षीरस्वामी, तत्र / चित्रं करोति चित्रकृत, लघुत्वेऽपि दाढर्य-दैर्ध्याभ्यामाश्चर्यकारी / नीयते नेमिः, "नी-सा-वृ-यु-शबलि-दलिभ्यो मिः" [हैमोणादिसू० 687] इति मिः / “रथचक्रान्ते नमति नेमिः" इति क्षीरस्वामी / वन्यते-अर्थ्यते वजुलः, “कुमुल-तुमुल-निचुल-" हैमोणादिसू० 487] इत्युले निपात्यते / रथं साधयति रथसाधकः // 89 // दीर्घश्चासौ वृक्षश्च दीर्घवृक्षः / चक्रं करोति चक्रकारः, कर्मण्यण् / रथस्य नामाऽस्य रथनामा / अतिमुच्यते स्म अतिमुक्तः, विस्तीर्णत्वात्, [ स्वार्थिके के अतिमुक्तकः ] / अश्म गर्भेऽस्य अश्मगर्भः। सर्वश्चासौ सारश्च सर्वसारः / क्रम सन्धारयति क्रमसन्धारणः / आह च .1 "अत्र' शिग्रौ श्वेते श्वेतानि मरिचतुल्यानि फलान्यस्य श्वेतमरिचः” इति स्वोपज्ञाभिधानचिन्तामणिवृत्तौ // 2 तिनिशे रथकृन्नेमि नि०॥ 3 °श्च कवरो नि०॥ 20 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो०९१तिनिशश्चित्रकृद् नेमिः स्यन्दनो रथसाधकः / तथाऽरण्यो रथद्रुश्चाप्यतिमुक्तः ] इति / तिनिशनामानि // 9 // पलाशे किंशुकः पर्णः खरपर्णस्त्रिपत्रकः / त्रिवृन्तास्यो रक्तपुष्पः क्षीरश्रेष्ठः समिद्धरः // 9 // बीजस्नेहो वातपोषो यज्ञियो ब्रह्मपादपः / प्रशस्तानि पलाशानि सन्त्यस्य पलाशः, अभ्रादित्वादः, पलं-मांसमश्नुते रक्तपुष्पत्वादिति वा, तत्र / किञ्चित् शुकः-नीलः किंशुकः / पर्णानि सन्त्यस्य पर्णः, 10 अभ्रादित्वादः / खराणि पर्णान्यस्य खरपर्णः / [ त्रीणि पत्राण्यस्य त्रिपत्रकः ] / त्रीणि वृन्तानि आस्यमिवास्येति त्रिन्तास्यः। रक्तानि पुष्पाण्यस्य रक्तपुष्पः। क्षी रेण श्रेष्ठः क्षीरश्रेष्ठः / समिधं धरति समिद्वरः // 91 // ___- बीजेषु स्नेहोऽस्य वीजस्नेहः / वातं पोषयति वातपोषः, अच् / यज्ञमर्हति यज्ञियः, “यज्ञादियः" [ सिद्ध 06.4.179] इति इयः / ब्रह्मणः पादपो ब्रह्मपादपः। - 15 आह च किंशुको वीतशोकश्च रक्तपुष्पोऽथ याज्ञिकः / क्षीरश्रेष्ठः पलाशश्च बीजस्नेहः समिद्धरः // त्रिवृन्तास्यो ब्रह्मवृक्षः खरपर्णस्त्रिपत्रकः / / [ ] इति 20. चन्द्रोऽपि पलाशः किंशुकः [पर्णः] यज्ञियो रक्तपुष्पकः / क्षीरश्रेष्ठो वातपोषो ब्रह्मवृक्षः समिद्धरः // ] इति / पलाशनामानि / धवे भारोबहो गौरः शंकटाख्यो धुरन्धरः // 12 // कुलावो नन्दितश्चापि, सितः कृष्णश्च स द्विधा / 1 त्रिवृन्ताख्यो रक्तपुष्पो बीजस्नेहः समिद्धरः // 91 / / क्षारश्रेष्ठो वातपोथो यज्ञिको ब्रह्म नि० // 2 सकटाक्षो धुर * नि० // 25 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 ] . प्रथमो वृक्षकाण्डः / धुनोति धवः, अच्, तत्र / भारमुद्वहति भारोद्वहः / गौरः श्वेतवर्णत्वात् ; गूयते वा, “खुर-क्षुर-" [ हैमोणादिसू० 396 ] इति रे निपात्यते / शकटस्य आख्याऽस्य शकटाख्यः / अत एव धुरं धारयति धुरन्धरः, “धारेर्धर्च" [ सिद्ध० 5. 1. 113] इति खः प्रत्ययो धर् इत्ययमादेशश्च // 92 // कुलमवति कुलावः / नन्दो जातोऽस्येति नन्दितः, तारकादित्वादितः / / श्वेतः कालश्चायं 'द्विधा' द्विप्रकारः / आह चधवो नन्दितरुौरः शकटाख्यो धुरन्धरः / ] इति / एतस्य लोके 'धव' इति प्रसिद्धिः / श्रीपयां काश्मरी कृष्णवृन्तिका मधुपर्णिका // 93 // 10 गंम्भारी सर्वतोभद्रा कैजला भद्रपर्णिका। विहारी कुमुदा हीरा महाकुम्भी च कश्मरी // 14 // नित्यभद्रा महाभद्रा काश्मर्यो मधुमत्यपि / श्रीयुक्तानि पर्णान्यस्याः श्रीपर्णी, “पाक-कर्ण-पर्ण-वालान्तात्" [सिद्ध 02. 4.55 ] इति ङीः, तस्याम् / “काशृङ् दीप्तौ” तालव्यान्तः, काशते काश्मरी, कृश्यति- 15 तनूकरोति वा, “जठर-” [हैमोणादिसू० 403] इत्यरे निपात्यते / कृष्णं वृन्तमस्याः कृष्णन्तिका / मधूनि-मृष्टानि पर्णान्यस्याः मधुपर्णी, “पाक-कर्ण-पर्ण-वालान्तात्" [सिद्ध० 2.4.55] इति ङीः, स्वार्थिके के मधुपर्णिका // 93 // “गमेः-चरत्वाद् भारोऽस्य गम्भारी" इति क्षीरस्वामी। सर्वतो भद्राण्यस्याः सर्वतोभद्रा / कज्जला श्यामवृन्तत्वात् / भ्रद्राणि पर्णान्यस्याः भद्रपर्णी, स्वार्थिके के 30 भद्रपणिका। विहरत्यवश्यं विहारी, “णिन् चावश्यका-' [सिद्ध 0 5.4.36] इति णिन् / कौ पृथिव्यां मोदते कुमुदा, मूलविभुजादित्वात् कः / “हिनोति हीरा, “खुर-क्षुर-" [ हैमोगादिसू० 396] इति र निपात्यते / महाकुम्भीव महाकुम्भी। कशति-दीप्यते कश्मरी, “जठर-" [ हैमोणादिसू० 403 ] इत्यरे निपात्यते // 94 // . 1. “कं-जलं बिभर्ति 'डुभृञ् धारण-पोषणयोः' 'कर्मण्यण' [पा०३. 2. 1] पृषोदरादित्वाद् गत्वम् / कम्भारी इत्यपि।" इत्यमरकोशव्याख्यासुधाटीकायाम् / / 2. कटफला नि०॥३. विहीरा कुमुदा हारी महा नि०॥ 4 °दा वीरा पु 2 / पु 2 आदर्श एतत्पाठानुसारिण्येव व्याख्या वर्तते / दृश्यतां टिप्पणी 6 // 5 मधुपयपि नि० // 6 “विशेषेण ईरयति वोरयते वा वीरा; अजति-क्षिपति वा "ऋज्यजि." [ हैमोगादिसू० 388 ] इति किति रे 'वो'भावः।" इति पु 2 आदर्श व्याख्या / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ९५नित्यं भद्रमस्याः नित्यभद्रा / महती चासौ भद्रा च महाभद्रा / काशतेदीप्यते काश्मयः; कृश्यति--तनूकरोति वा, “शिक्या-ऽऽस्या-ऽऽढ्य-" [हैमोणादिसू० 364] इति ये निपात्यते / मधु विद्यते पर्णेष्वस्याः मधुमती / आह च काश्मयः काश्मरी 'हीरा कश्मरी मधुपर्ण्यपि / श्रीपर्णी सर्वतोभद्रा गम्भारी कृष्णवृन्तिका // ] इति / श्रीपर्णीनामानि / लोके 'सिवनी' इति प्रसिद्धिः / सप्तच्छदे शुक्तिपर्णो गुच्छपुष्पः सुपर्णकः // 15 // स्थूलपर्णो दीर्घवृक्षः शारदी विषमच्छदः / मदगन्धिर्विशालत्वग् गजद्विट शाल्मलीदलः // 16 // शिरोरुंग देवविटपी सुमनो ग्रहनाशनः / सप्त च्छदान्यस्य सप्तच्छदः, तत्र / शुक्त्याकाराणि पर्णान्यस्य शुक्तिपर्णः / गुच्छ इव पुष्पाण्यस्य गुच्छपुष्पः / शोभनानि पर्णान्यस्य सुपर्णः, स्वार्थिके के सुपर्णकः // 95 // 15 स्थूलानि पर्णान्यस्य स्थूलपर्णः / दीर्घश्चासौ वृक्षश्च दीर्घवृक्षः / शरदिऋतुविशेषे भवा शारदी, "भवे" [ सिद्ध 0 6.3.123 ] इत्यण् / यद् मङ्खः त्रिष्वधृष्टे नवे शुद्धे शारदोऽपि शरद्भवे / अस्त्री संवत्सरे सप्तपणे च शारदी पुनः // लाङ्गली 20 इति स्त्रियामाह / अमरस्तु सप्तपर्णो विशालत्वक् शारदो विषमच्छदः / - [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 23 ] इति पुंस्याह / विषमाणि च्छदान्यस्य विषमच्छदः / मदस्येव गन्धोऽस्य मदगन्धिः, पृषोदरादित्वादित्वम् / विशाला त्वगस्य विशालत्वक् / गजं द्वेष्टि गज25 द्विट् / शाल्मल्या इव दलान्यस्य शाल्मलीदलः // 16 // 1 वीरा पु 2 // 2 गन्धपुष्पः सवर्णकः नि० // 3 दीपवृक्षः शारदो विष नि० // 4 रुर्गेहविटपः नि० // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः। . शिरो रुजति शिरोरुक् / देवानां विटपी देवविटपी / सुष्टु मन्यते सुमनः, अच् / ग्रहान् नाशयति ग्रहनाशनः / आह च सप्तपर्णः शुक्तिपर्णश्छत्रपर्णः सुपर्णकः / सप्तच्छदो गुच्छपुष्पस्तथा शाल्मलिपर्णकः // ___] इति / पुनराहुः सप्तपर्णो बृहत्त्वक च सप्ताह्वो मुष्कपुष्पकः / सप्तच्छदः सप्तपत्रो युग्मपत्रोऽबहुच्छदः // [ ] इति / सप्तपर्णनामानि / लोके तु 'सोतवनउ' इति प्रसिद्धिः / आरग्वधे कृतमालः कर्णिकारः सुपर्णकः // 17 // पीतपुष्पो दीर्घफलः शैम्याकश्चतुरङ्गलः। व्याधिहाऽऽरेवतश्शूली प्रग्रहो राजपादपः॥९८॥ आरोग्यशिम्बिका कर्णी स्वर्णशेफालिकेत्यपि / आ-समन्ताद् रङ्गति-शङ्कते अस्माद् आरग्वधः, “आरगेर्वधः” [हैमोणा- 15 दिसू० 254 ] इति वधः प्रत्ययः; आरञ्जयन्ति आरजः-मलाः तेषां वधोऽत्रेति वा; “आसमन्ताद् रुजां वधोऽत्र" इति क्षीरस्वामी, तत्र / कृतम्-अतीसारं मलते-धारयति कृतमालः; कृता मालाऽस्येति वा / उत्तम्भित इव सकर्णिकत्वात् कर्णिकामियर्ति कर्णिकारः। शोभनानि पर्णान्यस्य सुपर्णः, के सुपर्णकः // 9 // पीतानि पुष्पाण्यस्य पीतपुष्पः। दीर्घ फलमस्य दीर्घफलः। शमी-शम्बिमकति 20 शम्याकः; शाम्यत्यनेनेति वा, “मवाक-श्यामाक-" [हैमोणादिसू० 37] इत्याके निपात्यते / चतस्रः अङ्गुलयोऽस्य चतुरङ्गुलः, "बहुव्रीहे: काष्ठे टः" [ सिद्ध 0 7.3. 125] इति टः समासान्तः / व्याधिं हतवान् व्याधिहा, नान्तः, “किप्" [ सिद्ध 0 5.1.148] इति क्विप् / आरेवत्यां भवः आरेवतः, "भवे" [सिद्ध०६.३.१२३] इत्यण् ।आरेवन्ते-यान्ति ज्वरा अनेनेति वा, "ह-पृ-भू-मृ-शी-" [ हैमोणादिसू० 207] 25 इत्यादि बहुवचनादतः / चूला विद्यते अस्य चूली। प्रगृह्यतेऽसौ अनेन वा प्रग्रहः / राजा चासौ पादपश्च राजपादपः // 98 // 1 “सादडिउ सत्तालू" इति पु 2 टिप्पणी // 2 सुवर्णकः नि० // 3 शम्पाक deg नि० // 4 तः स्थूलः प्र० नि०॥ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीक निघण्टुशेष [श्लो. ९९आरोग्यकारिशिम्बिरस्या आरोग्यशिम्बिः, स्वार्थिके के आरोग्यशिम्बिका / O कर्णिकारो राजवृक्षः प्रग्रहः कृतमालकः / आरोग्यशम्बी शम्याको व्याधिघातोपघातकः / आरग्वधो दीर्घफलो व्याघातश्चतुरङ्गलः / आरेवतस्तथा कर्णी कर्णीवान् स च रेवतः / / ] इति / कृतमालनामानि / लोके तु 'किरमालउ' इति प्रसिद्धिः / बीजके प्रियकः शारिगौरो बन्धूकपुष्पकः // 99 // . कृष्णसों मैदासर्जः कल्याणः पीवरोऽसनः / महासालः पीतसालो जीवकः प्रियसालकः // 10 // सुगन्धिर्नीलनिर्यासस्तिष्यः पुष्योऽलकप्रियः। " वींक प्रजन-कान्त्यसन-खादनेषु च" वेति वीयते वा वीजः “वियो जक्" [हैमोणादिसू० 227] इति जक्; "बीजाः सन्त्यस्य वा बीजः, स्वार्थिके के 15 बीजकः" इति निघण्टुः / आह च संज्ञया बीजको ज्ञेयो बीजपूरस्तथाऽसनः / [ ] इति, तत्र / काम्यत्वात् प्रियकः; प्रीणाति वा, “कीचक-पेचक-" [हैमोणादिसू० 33] इत्यकान्तो निपात्यते / शृणाति शीर्यते वा शारिः, “कृ-श-कुटि-" [ हैमोणादिसू० 20 619] इति णिदिः / गूयते गौरः, “खुर-क्षुर-" [हैमोणादिसू० 396] इति रेनिपात्यते / बन्धूकस्येव रक्तानि पुष्पाण्यस्य बन्धूकपुष्पः, स्वार्थिक के बन्धकपुष्पकः // 99 // कृष्णः स|ऽस्य कृष्णसर्जः / मदमासृजति मदासर्जः / कल्याणहेतुत्वात् कल्याणः, “कलि शब्द-संख्यानयोः" कल्यते वा "कल्याण-पर्याणादयः" [हैमोणादिसू० 193] इति णे निपात्यते / “प्यैङ् वृद्धौ” प्यायते पीवरः, पीयते रसोऽस्य 25 वा, “तीवर-धीवर-" [हैमोणादिसू० 444 ] इति वरटि निपात्यते / “असूच क्षेपे" अस्यति असनः, “य्वसि-रसि-रुचि-" [हैमोणादिसू० 269] इति अनः, [पुं-क्लीब 1. शौरि' नि० // 2 महासर्जः नि० // 3 महाशालः पीतशालो जीवकः प्रियशालकः मि० // . Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] प्रथमो वृक्षकाण्डः। लिङ्गः ] / महाश्चासौ सालश्च महासालः। पीतवर्णः सालः पतीसालः / जीवयति जीवकः, णकः / प्रियश्चासौ सालश्च प्रियसालः, के प्रियसालकः // 100 // __शोभनो गन्धोऽस्य सुगन्धिः , “सु-पूत्युत्-सुरभेर्गन्धादिद गुणे' [ सिद्ध० 7. 3.144 ] इति समासान्त इत् / नीलो निर्यासोऽस्य नीलनिर्यासः। त्वेषन्ति पुष्यन्ति च कार्याणि अत्र तिष्यः पुष्यः, उभावपि “कुप्य-भिद्योध्य-सिध्य-तिष्य-पुष्य-" [ सिद्ध 0 / 5.1.39] इति क्यबन्तौ निपात्येते। अलकानां प्रियः अलकप्रियः। आह च बीजकस्त्वसनः काम्यः शारिः कृष्णोऽलकप्रियः / तिष्यः पुष्यः पीतसालः प्रियकः प्रियसालकः // सुगन्धिर्नीलनिर्यासस्तथा बन्धूकपुष्पकः / स स्यात् प्रियकसालश्च महासर्जश्च नामतः // 10 ] इति / बीजकनामानि / एतस्य लोके 'बीअउ' इति प्रसिद्धिः / ___ स तु द्विधा शिखिग्रीवः श्रेष्ठो गोमूत्रकोऽधमः // 1.01 // 'सः' बीजको 'द्विधा' द्विप्रकारः / शिखिग्रीव इव शिखिग्रीवः 'श्रेष्ठः' उत्तमः / गोमूत्रप्रतिकृतिर्गोमूत्रकः, “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः" [सिद्ध 07.1.108 ] 15 इति कः, अधमः // 101 // अश्वकर्णे दीर्घपत्रः कषायी सस्यसंवरः / सज्जका सर्जकः शूरः कार्शः शालो लतातरुः // 102 // अश्वस्य कर्ण इव कर्णः-पत्रं यस्य स अश्वकर्णः, तत्र, “उष्ट्रमुखादयः" [सिद्ध० : 3.1.23 ] इति समासः / दीर्घागि पत्राण्यस्य दीर्घपत्रः। कषायोऽस्त्यस्य कषायी। 30 सस्यं-फलं संवृणोति सस्यसंवरः। सज्जति-विसर्पति सज्जकः, णकः / सृजति-विसपति सर्जकः, णकः / “शूरि वीरणि विक्रान्तौ” शूरयते शूरः, अच्; "शुं गतौ” शवति वा, “चि-जि-शु-सि-" [ हैमोणादिसू० 392 ] इति रः / “कृश्यते कार्श:" इति क्षीरस्वामी / श्यति शालः, “शा-मा-श्या-शक्यम्ब्यमिभ्यो ल:' हैमोणादिसू० 462 ] इति लः, तालव्यादिरयम् / “सल गतौ” दन्त्यादिः, सल्यते साल: 25 इत्यपि / लता चासौ तरुश्च लतातरुः / यदमरः 10 गन्धकः नि० // 2 कवायः नि० // 3 कार्यशालो नि० // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० १०३साले तु सर्ज-कार्शा-ऽश्वकर्णकाः सस्यसंवरः / [का०२ वर्ग 4 लो०४४ ] इति / अन्योऽप्याह सर्जकश्चाश्वकर्णश्च कषायी दीर्घपत्रकः / ... सस्यसंवरणः शूरः सज्जकः शाल उच्यते // __]इति / भश्वकर्णनामानि / लोके तु 'सागु' इति प्रसिद्धिः // 102 // देवेसालः शक्रतरुनंदीसोऽर्जुनाह्वयः / अर्जुनः ककुभः सेव्यः सर्पणो धूर्तपादपः // 103 // 10 देवानां सालो देवसालः / शक्रस्य तरुः शक्रतरुः / अत एव इन्द्रद्रुः। नधाः स| नदीसर्जः / अर्जुनस्य आह्वयोऽस्य अर्जुनाहयः। अय॑ते “यम्यजि-" [हैमोणादिसू० 288 ] इत्यादिना ने अर्जुनः, शौक्ल्याद्वा / ककुभः सन्त्यस्य ककुभः, दिग्व्यापकत्वात्; “ककि लौल्ये” ककते वा “ककेरुभः” [ हैमोगादिसू० 333 ] इत्युभः; के स्कुभ्नातीति वा पृषोदरादित्वात् साधुः / “कं स्कुभ्नातीत्यहृया ब्याख्या" 15 इति क्षीरस्वामी / सेण्यः सेवनीयत्वात् / “सृप्लं गतौ” सर्पति सर्पणः। धूर्तश्चासौ पादपश्च धूर्तपादपः / यदमरः नदीसों वीरतरुरिन्द्रद्रुः ककुभोऽर्जुनः / [का० 2 वर्ग 4 श्लो० 45] इति / 20 ककुभस्त्वर्जुनः पार्थो नदीसों धनञ्जयः / आशीफलचित्रयोगी वीतो वीरान्तकस्तथा // __] इति / एतस्य लोके 'अर्जुन' इति प्रसिद्धिः // 103 // शाके कोलफलो द्वारदारुयोगी हलीमकः / गन्धसारः स्थिरसारः स्थिरको ध्रुवको धवः // 104 // अभ्रंलिहो महापत्रो बैलेसारो बलप्रदः / 1 अर्जुने ककुभः सेव्यः सुवर्णो धूर्तपादपः / देवशाकः शक्तरुनंदीसोऽर्जुनाभिधः ॥१.३॥नि० // 2 ध्रुवसाधनः नि० // 3 बलसारो नि०॥ Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] प्रथमो वृक्षकाण्डः / शक्यतेऽनेन शाकः, तत्र / कोलाकारं फलमस्य कोलफलः। द्वारस्य दारुरिदारुः / युनक्तीत्येवंशीलो योगी, “युज-भुज-" [सिद्ध 0 5.2.50 ] इति घिनण् / "मकुङ् मण्डने” हलिनं मङ्कते हलीमकः, पृषोदरादित्वात् साधुः / गन्धेन सारो गन्धसारः / स्थिरः सारोऽस्य स्थिरसारः / तिष्ठति स्थिरः, “शुषीषि-" [हैमोणादिसू० 416 ] इति किदिरः, स्वार्थिके के स्थिरकः / “धुत् गति-स्थैर्ययोः" ध्रुवति / ध्रुवकः, “धू-धून्दि-" [ हैमोणादिसू 0 29] इति किदकः / ध्रुवति ध्रुवः, "तुदादिविषि-" [हैमोणादिसू० 5] इति किदः // 104 // अभ्रं लेढि अभ्रंलिहः, “वहा-ऽभ्राल्लिहः"[ सिद्ध 0 5.1.123 ] इति खश् / महान्ति पत्राण्यस्य महापत्रः / बलेसारः अत्र सप्तम्यलोपः / बलं प्रददाति बलपदः, " क्वचित् " [सिद्ध 05.1.171 ] इति डः / शाकनामानि / 10 धर्मणे तु धनुर्वृक्षो गोत्रपुष्पो रुजासहः // 105 // महाबलो महावृक्षो राजाह्वो धन्वनः 'फलः। स्वादुफलो मृत्युफलः सारवृक्षः सुतेजनः // 106 // "धृङ् विध्वंसे' इति बोपदेवः, धरते कफ-पित्तादीन् धर्मणः, “चिक्कणकुक्कण-" हैमोणादिसू० 190] इत्यणे निपात्यते / धर्मणः सर्पभेदेऽपि धर्मणः पादपान्तरे / इति विश्वलोचनः / [ त्रिस्वरकाण्ड श्लो० 58 ] / तत्र / धनुराकारो धनुषो वा वृक्षो धनुर्वृक्षः / गोत्रं-भूरक्षकं पुष्पमस्य गोत्रपुष्पः / रुजां सहति रुजासहः // 105 // महद् बलमस्य महाबलः / महांश्चासौ वृक्षश्च महावृक्षः / राज्ञः आह्वा अस्य 30 राजाहः। 'धन्वनः फलः' इति धन्वशष्दात् फलमिति सम्बध्यते, तेन धन्वाकारं फलमस्य धन्वफलः / धन्वनोऽपि / यदाह-- धन्वनो गोत्रविटपी धर्मणो गोत्रपुष्पकः / ] इति / स्वादूनि फलान्यस्य स्वादुफलः / मृत्युप्रदं फलमस्य मृत्युफलः / सारश्चासौ वृक्षश्च 35 सारवृक्षः। “तिजण् निशाने” सुतरां तेजयति सुतेजनः / एतस्य लोके 'धमणउ' इति प्रसिद्धिः // 106 // .. 15 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० १०७सिल्हके तु सिद्धवृक्षः .. “सिलत् उञ्छे” दन्त्यादिः, सिलति सिल्हः, “बहुलम् " [ सिद्ध 05.1.2] इति हः; सिलं जहाति वा, “कचित् " [ सिद्ध 05.1.171 ] इति डः, स्वार्थिके के सिल्हकः, तत्र / सिध्यति स्म सिद्धः, स चासौ वृक्षश्च सिद्धवृक्षः ; सिद्धानां वृक्षो 5 वा / आह चसिल्हकः कपिजो धूम्रस्तुरुष्कः पिण्डितः कपिः / ] इति / सिल्हकनामानि / कोलिपत्रे तु जोरणः। 10 कोलि:-बदरी, तत्पत्राणीव पत्राण्यस्य कोलिपत्रः, तत्र / “जृष् सृष्च् जरसि" जीर्यति जोरणः, “चिक्कण-कुक्कण-" [हैमोणादिसू० 190 ] इत्यणे निपात्यते / महापत्रे त्विगुदी स्याद् विषशङ्कुः पलाशकः // 107 // __महान्ति पत्राण्यस्य महापत्रः, तत्र / " इगु गतौ” इङ्गति इङ्गदी, " इङ्गय__ बिभ्यामुदः " [ हैमोणादिसू० 242] इत्युदः, [ त्रिलिङ्गः ] / विषस्य शङ्कुरिव 15 विषशङ्कः / " पल गतौ” पलति पलाशः, " पलेराशः " [हैमोणादिसू० 533 ] इत्याशः, स्वार्थिके के पलाशकः // 107|| - सरले तु सिद्धदारुर्नमेरुः खलिपादपः / " सृ गतौ” सरति सरलः, " मृदि-कन्दि-" [ हैमोणादिसू 0 465] इत्यलः, तत्र / सिद्धानां दारुः सिद्धदारुः, पुं-क्लीबलिङ्गः / नमति नमेरुः, " मयि प्रति20 दाने " न मयते वा नमेरुः, " शिग्रु-गेरु-नमेर्वादयः " [ हैमोणादिसू० 811 ] इति नमर्नपूर्वस्य मयतेर्वा एच्चान्तः, रुः प्रत्ययः / खलिनां पादपः खली चासौ पादपश्चेति वा खलिपादपः / आह च सरलः पूतिकाष्ठं च बीज-पीतगुरुच्छ्रितः / दीपवृक्षः स्निग्धदारुः प्रोक्तो मारीचपत्रकः // 5 ] इति / एतस्य लोके 'सैरलउ' इति प्रसिद्धिः / 1. त्वगादी नि० // 2 'कुंदुरु' इति पु 2 टिप्पणी // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [61 देवदारुणि देवावं पवनारिः पलाशिकः // 108 // पारिभद्रो द्रुकिलिमं किलिमं देववल्लभः / दारु च स्नेहविद्धं च देवेन्द्र-स्वर्गतो द्रुमः // 109 / / पीत-पूति-महा-देव-भद्रेन्द्रात् काष्ठ-दारुणी / देवानां दारु देवदारु, तत्र / देवानामाह्वा-नामाऽस्य देवाहम् / पवनस्य , अरिः पवनारिः / पलाशानि-पत्राणि सन्त्यस्य पलाशिकः, “अतोऽनेकस्वरात्" [ सिद्ध 0 7. 2. 6 ] इतीकः // 108 // ___पारि-निष्ठां प्राप्त भद्रमस्य पारिभद्रः / द्रौ-स्कन्धे किलिमं–निर्यासोऽस्य द्रुकिलिमम् / किलिममस्त्यस्य किलिमम् , अभ्रादित्वादः; पदैकदेशत्वाद्वा भीमवत् ; " किलत् श्वैत्य-क्रीडनयोः " किलत्यनेन वा " वयिम-खचिमादयः" [ हैमो- 10 णादिसू० 350.] इतीमे साधुः / उभावपि क्लीबलिङ्गौ / देवानां वल्लभो देववल्लभः / देवदार्वेकदेशे दारु, यथा भीमो भीमसेनः / स्नेहेन विद्धं स्नेहविद्धम् / ' देवेन्द्र-स्वर्गतो द्रुमः ' इति देव-इन्द्र-स्वर्गेभ्यः प्रत्येकं द्रुमशब्दः सम्बध्यते, तेन देवद्रुमः इद्रन्द्रुमः स्वर्गद्रुमश्च // 109 // 'पीत-पूति-महा-देव-भद्रेन्द्रात् काष्ठ-दारुणी' इति पीतादिभ्यः प्रत्येकं 'काष्ठ- 1. दारुणी' इति शब्दौ सम्बध्येते, तेन पीतकाष्ठं, पीतदारु, पूति-उग्रगन्धं काष्ठमस्य पूतिकाष्ठम् , एवं पूतिदारु , महाकाष्ठं महादारु, देवकाष्ठं देवदारु, भद्रकाष्ठं भद्रदारु, इन्द्रकाष्ठं इन्द्रदारु / सर्वेऽप्येते पुं-क्लीबलिङ्गाः / यदाह देवदारु स्मृतं दारु सुराह्न किलिमं च तत् / स्नेहविद्धं महादारु भद्रदाविन्द्रदारु च // देवकाष्ठं भद्रकाष्ठं पूतिकाष्ठं च दारु च / सुरदाविन्द्रवृक्षश्च तथैवामरदारु च // ] इति / अमरोऽपि शक्रपादपः पारिभद्रकः / भद्रदारु द्रुकिलिमं पूतिदारु च दारु च // [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 53 } इति / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ११०देवदारुनामानि / मधूके मधुशाकः स्यान्माधवो मधुको मधुः // 110 // मध्वष्ठीलो मधुष्ठीलो मधुकाष्ठो मधुस्रवः। रोध कोष-मधु गुडात् पुष्पो गोलफलोऽपि च // 111 // 5 मदयति मधूकः, " शम्बूक-शाभ्बूक-" [ हैमोणादिसू० 61 ] इत्यूके निपात्यते, तत्र / मधुप्रधानः शाकः मधुशाकः / मा-माधुर्यश्रीः तस्या धवो माधवः मधुरेव वा, प्रज्ञा दित्वादण् / मदयति मधुकः, " कञ्चुकांशुक-" [हैमोणादिसू० 57] इत्युके निपात्यते; मधुप्रतिकृतिमधुक इति वा, " तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः" [ सिद्ध० 7. 1. 108] इति कः; मधुरेव वा स्वार्थिकः कः / मन्यते मधुः, 10 " मनि-जनिभ्यां ध-तौ च” [ हैमोगादिसू० 721 ] इत्युः, पुंल्लिङ्गः // 110 // मधु-माधुर्यमष्ठीले–गर्भे अस्य मध्वष्ठीलः / पृषोदरादित्वादकारलोपे मधुष्ठीलः, “ष्ठिवू क्षिवू निरसने” “ष्ठिवू-क्लमु-" [ सिद्ध० 4. 2. 110] इति दीर्धे; मधु ष्ठीवति इति वा, " भिल्ला-ऽच्छभल्ल-" [ हैमोणादिसू० 464 ] इति ले निपात्यते / मधुप्रधानः काष्ठो मधुकाष्ठः / मधु स्रवति मधुस्रवः / - रोध-कोष15 मधु-गुडात् पुष्पः' इति रोध्र-कोष-मधु-गुडाद् इत्यत्र समाहारद्वन्द्वः, रोधादिभ्यः पुष्पम् इति पुरो योज्यते, तेन रोध्रपुष्पः, कोषे पुष्पाण्यस्य कोषपुष्पः, मधुपुष्पः, गुडवन्मधुरं पुष्पमस्य गुडपुष्पः / गोलानि-वतुलानि फलान्यस्य गोलफलः / यदाह मधूको मधुवृक्षश्च मधुष्ठीलो मधुस्रवः / गुडपुष्पो रोध्रपुष्पो वनप्रस्थोऽथ माधवः // ] इति / मधूकनामानि / लोके तु 'महूडउ' इति प्रसिद्धिः // 111 // जलजेऽस्मिन् मधूलः स्याद वारिजो दीर्घपत्रकः। नीरवृक्षो गैरिकाख्यो हस्वपुष्प-फलोऽपि च // 112 // अस्मिन् जलजे मधूके मधु लाति मधूलः, पृषोदरादित्वात् साधुः / वारितो जातो 23 वारिजः। दीर्घाणि पत्राण्यस्य दीर्घपत्रः, के दीर्घपत्रकः / नीरस्य वृक्षो नीरवृक्षः। गैरिक इत्याख्या अस्य गैरिकारख्यः / 'हस्वपुष्प-फलः' इति इस्वशब्दात् पुष्प-फले 1 °द् गिरिजो दीर्घपत्रकः / तीरवृक्षो गौरशालो ह्रस्व नि० // 20 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [63 114] प्रथमो वृक्षकाण्डः। इति योज्यते, तेन हूस्वाणि पुष्पाणि फलानि चास्य हूस्वपुष्पः इस्वफलः / आह च-- मधूकोऽन्यो मधूलस्तु जलजो दीर्घपत्रकः / हूस्वपुष्प-फलः स्वादुगैरिकाख्यो मधूलकः // [ ] इति / एतस्य लोके ‘महाडोलु' इति प्रसिद्धिः // 112 // तिन्दुके स्फूर्जनस्तुष्टः कालस्कन्धो विरूपकः / निःस्यन्दनः कालसारो रोवणो नीलसारकः // 113 // तिम्यति- आर्दीभवति तिन्दुकः, “कञ्चुकांशुक-'' हैमोणादिसू० 57] इत्युके निपात्यते, तत्र / "ट्वोस्फूर्जा वज्रनिर्घोषे” स्फूर्जति स्फूर्जनः, नन्द्यादित्वादनः / तुष्यति स्म तुष्टः / कालः स्कन्धोऽस्य कालस्कन्धः / विरूपयति विरूपकः / निःस्यन्दते 10 निःस्यन्दनः। कालः सारः-मज्जाऽस्य कालसारः / रावयति रावणः / नीलः सारः-मज्जाऽस्य नीलसारः, के नीलसारकः / [ आह च--] तिन्दुको नीलसारश्च कालस्कन्धः शिशूत्सकः / स्फूर्जकः स्फूर्जनस्तुष्टः स्यन्दनो रावणो रवः // ] इति / 15 तिन्दुकनामानि / लोके 'टीडू' इति प्रसिद्धिः // 113 // द्वितीये तिन्दुके कॉकतिन्दुर्मर्कटतिन्दुकः / काकेन्दुकः काकपीलुः कुपील कुलकावपि // 114 // 'द्वितीये' भिन्ने तिन्दुके काकवर्गस्तिन्दुः काकतिन्दुः / मर्कटवर्गस्तिन्दुकः मर्कटतिन्दुकः / काकवर्गस्तिन्दुः काकेन्दुः, पृषोदरादित्वात् साधुः, के 20 काकेन्दुकः / एवं काकपीलः। कुत्सितः पीलुः कुपीलः / “लक आस्वादने" कुत्सितैर्लक्यते कुलकः, कोलति वा, "धू-धून्दि-'' [ हैमोणादिसू० 29 ] इति किदकः / आह च-- तिन्दुकोऽन्यो द्वितीयस्तु स्फूर्जकः काकतिन्दुकः / काकेन्दुकश्च विख्यातः कुपीलुः काकपीलकः // 25 ] इति / 1 स्फूर्जकस्तु° नि० // 2 द्रावणो नि० // 3 कालस्तिन्दु नि० // .. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० ११५एतस्य लोके 'काकटींडू' इति प्रसिद्धिः // 114 // रोघ्र लोध्रः रुणद्धि व्रणं रोधः, “भी-वृधि-रुधि-" [हैमोणादिसू० 387 ] इति रः, तत्र / स्लयोरैक्याद् लोध्रः, प्रतीतोऽयम् / सिते तत्र शाबरेः स्थूलवल्कलः / उत्सादनो महारो]स्तरुः शबरपादपः // 115 // 'तत्र' इति रोधे 'सिते' श्वेते शबराणामयं वृक्षः शाबरः, "तस्येदम्" [सिद्ध० 6. 3. 160 ] इत्यण् / स्थूलो वल्कलोऽस्य स्थूलवल्कलः / उत्साद्यते उत्सादन:, उत्सादयति वा / महांश्चासौ रोधश्च महारोधः / तरति तरुः, "भृ-मृ-तृ-त्सरि-" 1 [ हैमोणादिसू० 716 ] इत्युः / शबराणां पादपः शबरपादपः। आह च रोध्रो लोध्रः शाबरकश्चिल्लकस्तिल्वकस्तरः / तिरीटः कालहीनश्च चिल्ली शबरपादपः // ] इति / श्वेतलोध्रनामानि // 115 // रक्ते तु पट्टिका तिल्वः पट्टी लाक्षाप्रसादनः / तिरीटो माजेनश्चिल्ली कानीनः क्रमुकः शशः // 116 // स्थूलपत्रो बृहत्पत्रः 'तुः' पुनरर्थे / रक्ते लोधे पट्टी एव पट्टिका, स्वार्थिकः कः / तिलति-स्निह्यत्यङ्गमनेन तिल्वः, “प्रह्वा-ऽऽह्वा." [ हैमोणादिसू० 514 ] इति वे निपात्यते / पटति 20 पट्टी, “घटा-घाटा-" [ हैमोणादिसू० 141] इति टे निपात्यते, गौरादित्वाद् डीः; पट्टोऽस्यास्तीति पट्टी / “पट्टिकारोधोऽयम्” इति क्षीरस्वामी / यदमरःक्रमुकः पट्टिकाख्यः स्यात् पट्टी लाक्षाप्रसादनः / [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 41] इति / 1 रस्तनुवल्कलः नि० // 2 °ध्रोऽनम्भः श° नि० // 3 शिशुः // 116 // स्थूलवल्को बृ० नि०॥ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] प्रथमो वृक्षकाण्डः। लाक्षां प्रसादयति लाक्षाप्रसादनः / तिरयति रोगांस्तिरीट:; तरति वा, " तृ-कृ-कृपि-" [ हैमोणादिसू० 151] इत्यादिना किदीटः / मार्टि-उद्वर्तयत्यङ्गमनेन मार्जनः / चिल्लति-वातेन शिथिलीभवति चिल्ली, अच् / कन्याया अपत्यमिव कानीनः, “कन्या-त्रिवेण्याः कानीन-त्रिवणं च" [सिद्ध 06.1.62] इति साधुः / यदाह रोधस्तिरीट: कानीनस्तिल्वकः सन्ततोद्भवः / ] इति / क्रामति क्रमुकः, "क्रमेः कृम् च वा” [ हैमोणादिसू० 53 ] इत्युकः / "शश प्लुतगतौ” शशति शशः // 116 // क्रमुकः पट्टिका रोध्रो गालवः स्थूलवल्कलः / जीर्णबुध्नो बृहत्त्वकस्तरः शाबरपादपः // अन्योऽप्याह रोध्रः शाबरकः श्वेतत्वगतीसारभेषजम् / / द्वितीयः पट्टिका रोधो बृहत्पत्रस्तिरीटकः // उत्तालकस्तिल्वकश्च पट्टी लाक्षाप्रसादनः / ] इति / मुनिलोध्रनामान्यमूनि / कृष्णलोधे तु गालवः / 20 गालयति-स्रावयत्यक्षि गालवः, " कैरव-भैरव-" [ हैमोणादिसू० 519] इत्यवे निपात्यते / भूर्जे भूजो बहुपुटो मृदुत्वक्को मृदुच्छदः // 17 // रेखापत्रछत्रपत्रो बहुत्वक्-चर्मिणावपि / / " भृश् भर्जने च” “वादेः " [सिद्ध 0 4. 2. 105 ] इति हूस्वे 25 भृणाति भूजः, " उटजादयः " [ हैमोणादिसू० 134 ] इति अजे निपात्यते; 1. बहुपटो मृदुवल्को मृदु deg नि०॥ Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] सटीक निघण्टुशेषे [श्लो० ११८"ऊर्जण् बल-प्राणयोः” भुवि ऊर्जयति इति वा, तत्र / भुवि जातो भूजः, "क्वचित्" [ सिद्ध 0 5. 1. 171 ] इति डः / बहूनि पुटान्यस्य बहुपुटः / मृद्वयस्त्वचोऽस्य मृदुत्वक, स्वार्थिके के मृदुत्वकः / मृदूनि छदान्यस्य मृदुच्छदः // 117 // रेखायुक्तानि पत्राण्यस्य रेखापत्रः / छत्राकाराणि पत्राण्यस्य छत्रपत्रः / 5 बह्वयस्त्वचोऽस्य बहुत्वक् / चम–त्वचाऽस्यास्तीति चर्मी, शिखादित्वादिन् / आहुश्चभूर्जे भूजो बहुपुटो बहुत्वको मृदुच्छदः / [ ] इति / अमरोऽप्याह" भूर्जे चर्मि-मृदुत्वचौ” [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 46 ] इति / भूर्जनामानि / श्लेष्मातके भृतवृक्षः पिच्छिलो द्विजकुत्सितः // 118 // वसन्तकुसुमः शेलुः फलेलुर्लेखशाटकः / . विषघाती बहुवारः शीत उददालके सेलुः // 119 // श्लिष्यति कफोऽस्मात् श्लेष्मातकः, "श्लेष्मातका-" [हैमोणादिसू० 83] 15 इत्यातके निपात्यते; श्लेष्माणमततीति वा, णकः प्रत्ययः, तत्र / भूतानां वृक्षो भूतवृक्षः / पिच्छाऽस्त्यस्य पिच्छिलः, "लोम-पिच्छादेः शेलम्" [ सिद्ध० 7. 2. 28] इतीलः / द्विजानां कुत्सितो द्विजकुत्सितः // 118 // वसन्तस्य कुसुम इव वसन्तकुसुमः। शेरतेऽस्मिन् शेलुः, "शीङो लुः" 10 / आलुप्रत्यये निपात्यते / लेखं शाटयति लेखशाटकः / विषस्य घाती विषघाती। बहु वृणोति श्रोतांसि बहुवारः। शीतवीर्यत्वात् शीतः, श्यायते स्म वा शीतः, क्तः प्रत्ययः, "श्यः शीर्द्रवमूर्ति-" [ सिद्ध 0 4.1. 97 ] इति शीरादेशः; शेते अनेन ॐ वा, "शी-री-" [ हैमोणादिसू० 201] इति कित् तः / उद्दालयत्यङ्गम् उद्दालकः, स्पर्शेन स्फोटकारित्वात् / “सिलत् उञ्छे' दन्त्यादिरयम्, सिलति सेलु:, "भृ-मृ-तत्सरि-" [ हैमोणादिसू० 716 ] इत्यादिबहुवचनादुः / आहेन्दुः.. 1. कस्तथा नि०॥ Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 120 ] प्रथमो वृक्षकाण्डः। शेलुः श्लेष्मातकः शीतो वसन्तकुसुमस्तथा / . उद्दालकः कन्दुरकः शेल्लुको भूतवृक्षकः // पिच्छिल: शपितः सेलुस्तथा स द्विजकुत्सितः / लेखशाटो बहुवारः [. ] इति / अन्योऽपि श्लेष्मातकः कबुदारुः पिच्छिलो लेखशाटकः / शेलुः सेलुर्बहुवारः शैपितो द्विजकुत्सितः // ] इति / एतस्य लोके गूदी' इति प्रसिद्भिः // 119 // लैकुचे लिकुचो ग्रन्थिमत्फलः "लषी कान्तौ” लष्यते लकुचः, “लषेरुचः कश्च" [हैमोणादिसू०११९] इति उचः अन्त्यस्य च कः ; “लक्यते-आस्वाद्यते लकुचः" इति क्षीरस्वामी , तत्र / पृषोदरादित्वादन्त्याक्षरस्य इत्वे लिकुचः। ग्रन्थिमन्ति फलान्यस्य ग्रन्थिमत्फलः / आह चलकुचः क्षुद्रपनसो निचुलो प्रन्थिमत्फलः / / इति / एतस्य लोके 'वडहर' इति प्रसिद्धिः / पनसे डहुः / लकुचः क्षुद्रपनसः "पनी स्तुतौ" पन्यते पनसः, “तप्यणि-पन्यली-'' [ हैमोणादिसू० 569 ] 30 इत्यसः; 'फनस” इति दुर्गः , तत्र / दह्यते डहुः, पृषोदरादित्वात् / लकुच इति तस्य तु न्युजकं फलम् // 120 // 'तस्य' पनसस्य फलं "उब्जत् आर्जवे" न्युजति न्युजम् , अच् , स्वार्थि / के न्युब्जकम् // 120 // 1 शपितो बहुकुत्सितः पु 2 // 2 बकुले कण्टकी ग्रन्थिफलाम्बुपनसामेहुः / लकुचः क्षुद्रपनसस्तनु स्यात् कुब्जकं फलम् // 120 // नि०॥ 5 . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० १२१आने रसालो माकन्दः कामाङ्गः पिकबान्धवः / वनपुष्पोत्सवचूतः परपुष्टमदोत्सवः // 121 // मधुदूतो मधुफलः सुफलो मदिरासखः / घसन्तपादपः 5 अम्यते-अभिलष्यते आम्रः, “चि-जि-शु-सि-मि-तम्यमिः" हैमोणादिसू० 392] इति रो दीर्घश्च, तत्र / रसं मलति-दधाति रसालः / “कदुङ्क्रदुङ् क्लदुङ् वैक्लव्ये" मा कन्दते माकन्दः, अजन्तः / कामस्य अङ्गः कामाङ्गः। पिकानां बान्धवः पिकबान्धवः / वने पुष्पैरुत्सवोऽस्माद् वनपुष्पोत्सवः। श्चोतति •रसं चूतः, "चूष पाने, चूष्यत इति [ चूतः 7" इति श्रीभोज उवाच, "पुत-पित्त-" [हैमोणादिसू० 204 ] इति 10 ते निपात्यते / परपुष्टस्य मदोत्सवावस्मात् परपुष्टमदोत्सवः // 121 // मधोः–वसन्तस्य दूत इव मधुदतः। मधूनि-मृष्टानि फलान्यस्य मधुफलः / शोभनानि फलान्यस्य सुफलः / मदिरायाः सखा इव मदिरासखः, "राजन्सखेः' [सिद्ध 0 7.3.106] इत्यट् समासान्तः। वसन्तस्य पादपो वसन्त पादपः। आह च15 - आम्रचूतो रसालश्च स चेष्टो मदिरासखः / कामाङ्गः सहकारश्च परपुष्टमदोत्सवः // ] इति / एतस्य लोके 'आंबउ' इति प्रसिद्धिः / असौ तु सहकारोऽतिसौरभः // 122 // 20 'तु' पुनः ‘असौ' आम्रः अतिसौरभः सहकारयति-मेलयति स्त्री-पुंसौ सहकारः, सुरासखत्वाद्वा, उच्यते इति शेषः // 122 // क्षुद्राने स्यात् कृमितरुाक्षावृक्षो जतुद्रुमः / सुकोशको घनस्कन्धः कोशाम्बुश्च सुरक्तकः // 123 // टङ्को नीलकपित्थोऽन्यो राजपुत्रो नृपात्मजः / 25 क्षुद्रश्चासौ आम्रश्च क्षुद्राम्रः, तत्र / कृमीणां तरुः कृमितरुः / लाक्षावर्णो वृक्षो लाक्षावृक्षः। एवं जतुद्रुमः / शोभनः कोशोऽस्य सुकोशः, के सुकोशकः / 1 °दोद्भवः नि० // 2 केशाम्बुश्च सुरक्तसः नि० // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [ 69 . घनः स्कन्धोऽस्य घनस्कन्धः / कोशे–मध्येऽम्बु अस्य कोशाम्बुः / सुतरां रक्तः सुरक्तः, के सुरक्तकः // 123 // "टकुण् बन्धने" टङ्कयते टङ्कः, पुं-क्लीबलिङ्गः / यद् गौड: जवायां स्त्री पुमान् खड्गकोशे पाषाणदारणे / खनित्रे टङ्कणे नीलकपित्थे टङ्कमस्त्रियाम् // ] इति / नीलश्चासौ कपित्थश्च नीलकपित्थः / 'अन्यः' अपरः राज्ञः पुत्रो राजपुत्रः / एवं नृपात्मजः। आह च क्षुद्राम्र उक्तकोशश्च लाक्षावृक्षः सुरक्तकः / जतुवृक्षो घनस्कन्धः कृमिवृक्षः सुकोशकः // 10 10 राजाम्रातक आम्लातो मन्मथोद्भवनस्तथा / टको नीलकपित्थोऽन्यो राजपुत्रो नृपात्मजः // ] इति / एतस्य लोके 'राजाम्र' इति प्रसिद्धिः / जम्ब्वां महाफला राजजम्बूर्नीलाम्धुजच्छदा // 124 // 15 सुगन्धिपत्रा जायते अस्यां जम्बूः, “कमि-जनिभ्यां बूः" [ हैमोणादिसू०८४७] इति बूः, नीलाम्बुजमिव च्छदान्यस्याः नीलाम्बुजच्छदा // 124 // सुगन्धीनि पत्राण्यस्याः सुगन्धिपत्रा / यदाह 20 जम्बूः सुरभिपत्रा च राजजम्बूमहाफा / सूक्ष्मपत्रा क्षुद्रजम्बू देयी भूमिजम्बुका // ] इति / "सूक्ष्मपत्राद्याश्चत्वारो नागरङ्गार्थाः' इति गौडः / जम्बूनामानि / लोके 'जांबू' इति प्रसिद्धिः / 1. °म्बुकच्छदा नि० // 25 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० १२५साऽन्या तु काकजम्बू: कुजम्बुका / उशीरपत्रा नादेयी वैदेशी काकवल्लभा // 125 / / 'तुः' पुनरर्थे / 'सा' जम्बूरन्या काकस्य जम्बूः काकजम्बूः / कुत्सिता जम्बूः कुजम्बूः, स्वार्थिके के कुजम्बुका, “ड्यादीदूतः के" [सिद्ध 0 2. 4. 104] इति हस्वः / उशीरस्येव पत्राण्यस्या उशीरपत्रा / नादेयी नदीजाता / विदेशे भवा वैदेशी / काकस्य वल्लभा काकवल्लभा / आह चकाकजम्बूर्मेघवर्णा नादेयी विशदोऽल्पकः / ] इति / तस्या विशेषोऽयम् // 125 // मंदने श्वसनो राठः शल्यको विषनाशनः / करहाटो मरुबकः पिण्डी पिण्डीतकः फलः // 126 // सूर्यपुत्रः कर्कटको विषगन्धो विषोदरः / / मत्स्यान्तकफलो राजपुत्रकः कफवर्धनः // 127 // मदधातुर्हर्ष-ग्लपनार्थो घटादिः, मदयति मदनः, नन्द्यादित्वादनः, तत्र / 15 “[अन] श्वसक् प्राणने" श्वसत्यनेन श्वसनः, “य्वसि-रसि-' हैमोणादिसू० 269] इत्यादिशब्दाद् अनः / राति राठः, “पष्टैधिठादयः” [ हैमोणादिसू० 166] इति ठे निपात्यते / “शल्यमस्यास्ति इति शल्यः" इति क्षीरस्वामी ; “शल गतौ" शलति वा “स्था-छा-मा-" हैमोणादिसू० 357] इति यः, स्वार्थिके के शल्यकः / विषं नाशयति विषनाशनः / करं हन्ति दुःस्पर्शत्वात् करहाटः, "कपट-कीकटा2) दयः" हैमोणादिसू० 144] इति अटे निपात्यते; "हय हर्य क्लान्तौ च” चका राद् गतौ, करं हयतीति वा कर्मण्यण / म्रियन्ते अनेन विषपुष्पत्वादिति मरुबकः, मा रौति वा, "कीचक-पेचक-" हैमोणादिसू० 33] इत्यके निपात्यते; मरौ बक इव सीदतीति वा / पिण्डमस्यास्ति पिण्डी / पिण्डीमितः-प्राप्तः पिण्डीतः, के पिण्डीतकः, पिण्ड्यते वा “ह रुहि-पिण्डिभ्य ईतकः" हैमोणादिसू० 79] 25 इति “पिडुङ् सङ्घाते' इत्यस्माद् ईतकः प्रत्ययः / फलति फलः फलमस्यास्ति वा. अभ्रादित्वादः // 126 // 1. मदने छर्दनो राठः नि० // 2. त्र-कर्कटको नि० // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [71 सूर्यस्य पुत्रः सूर्यपुत्रः / “कर्क हासे” सौत्रोऽयम् , कर्कति कर्कटः, "दिव्यवि" गन्धः। विषमुदरेऽस्य विषोदरः। मत्स्यान्तकं फलमस्य मत्स्यान्तकफलः / राज्ञः पुत्रो राजपुत्रः, के राजपुत्रकः / कर्फ वर्धयति कफवर्धनः / आह च मदनः शल्यको राठः पिण्डी पिण्डीतकः फलः / तस्करः करहाटश्च छर्दनो विषपुष्पकः // ] इति / मदननामानि / लोकेऽस्य ‘मयणहल' इति प्रसिद्धिः // 127 // कुब्जके कामुकः श्यामसारः फुल्लो निमिद्रुमः / "कुङ् शब्दे" कवते कुब्जः, “कुवः कुब्-कुनौ च" [ हैमोणादिसू० 129] 11) इति जक्प्रत्ययो अस्य च कुब् इत्यादेशः, स्वार्थिके के कुब्जकः, तत्र / कमनशील: कामुकः, "श-कम-" [ सिद्ध० 5.2.40 ] इत्युकण् / श्यामः सारः-मज्जाऽस्य श्यामसारः / फुल्लति-विकसति फुल्लः। नमतीव निमिः, “क्रमि-तमि-स्तम्भेरिच्च नमेस्तु वा” [ हैमोणादिसू० 613] इति किदिः प्रत्ययोऽकारस्य च इकारः, स चासौ द्रुमश्च निमिद्रुमः / कुब्जकनामानि / लोके 'कुबउ' इति प्रसिद्धिः। 15 निचुले तु नदीकान्तोऽम्बुजो हिजल इजलः // 128 // गन्धपुष्पो गुच्छफलोऽम्बुजातः कच्छपाल्यपि / "णिजॅकी शौचे च” चकारात् पोषणे, नेनेक्ति निचुलः, “कुमुल-तुमुल-निचुल-" [ हैमोणादिसू० 487 ] इत्युले निपात्यते; निचुल्यते अम्बुनेति वा, “नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः, तत्र / नद्याः कान्तो नदीकान्तः। अम्बुनि 20 जातो अम्बुजः / हिनोति हिज्जलः, एति इज्जलः, उभावपि "मुरलोरल-" हैमोणादिसू० 474 ] इत्यले निपात्यते / “हितजलापभ्रंशो हिज्जलः” इति क्षीरस्वामी, जलवेतसविशेषत्वादस्य // 128 // गन्धयुक्तं पुष्पमस्य गन्धपुष्पः / गुच्छाकारं फलमस्य गुच्छफलः। अम्बुनि जायते अम्बुजातः / कच्छं पालयति कच्छपाली / आह च 1 °फलोऽनुवाकः कच्छकोल्यपि नि० // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० १२९इज्जलो हिज्जलो गुच्छफलः स्यात् कच्छकेतिका / ] इति / - एतस्य लोके 'इजर' इति प्रसिद्धिः / वेतसे विदुलः शीतो नदीकूलप्रियो रथः // 129 // . अभ्रपुष्पः पत्रमाली वानीरो वजुलोऽपि च / ___“वींक् प्रजनादिषु' वैति-अम्भोऽनुवर्तते वेतसः, “तसः” [हैमोणादिसू० 580] इति तसः प्रत्ययः; "तसू दसूच् उपक्षये" वितस्यते वा पृषोदरादित्वात् साधुः, पुं-स्त्रीलिङ्गः, तत्र / “विदु अवयवे" विन्दति विदुलः, 'स्था वकि-" [हैमोणादिसू० 486 ] इत्युलो न लुक् च; "दुलण् क्षेपे" विदोल्यते वेगेनेति वा, 10 'नाम्युपान्त्य-" [ सिद्ध० 5.1.54 ] इति कः / शीतोऽनुष्णवीर्येण दाहशमनात् / नदीकूल प्रियमस्य नदीकूलप्रियः / रमन्तेऽस्मिन् रथः, "नी-नू-रमि-" [ हैमोणादिसू० 227 ] इति कित् थः // 129 // अभ्राणीव पुष्पाण्यस्य अभ्रपुष्पः। पत्राणि मलते धारयतीत्येवंशीलः पत्रमाली / वनति-भजत्यम्बु वानीरः, वन्यते वा, वनि-वपिभ्यां “णित् [ हैमो15 णादिसू० 421 ] इति णिद् ईरः / “वज गतौ" वजति वजुलः, “कुमुलतुमुल-" [ हैमोणादिसू० 487 ] इत्युले निपात्यते / आह च अथ वेतसे // रथा-ऽभ्रपुष्प-विदुल-शीत-वानीर-वञ्जुलाः / [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 29-30 ] इति / वेतसनामानि / स्यादम्बुवेतसे भीरु देयी बालभीरुकः // 130 // विदुलो मञ्जरी नम्रः परिव्याधो निकुञ्जकः / ___'अम्बुवेतसे' जलवेतसे बिभेतीत्येवंशीलो भीरुः, “भियो रु-रुक-लुकम्" [सिद्ध 0 / 5.2.76 ] इति रुः / नद्यां भवा नादेयी, "नद्यादेरेयण्" [ सिद्ध 0 6.3.2 ] 25 इत्येयण् / बाल इव भीरुकः बालभीरुकः // 130 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] प्रथमो वृक्षकाण्डः। [73 विदुल इति प्राग्वत् / मञ्जिः सौत्रो ध्वन्यर्थः, मञ्जति मन्जरी, "ऋच्छि-चटिवटि" हेमोणादिसू० 397] इत्यरः / नमनशीलो नम्रः, “स्म्यजस-हिंस-" [सिद्ध 0 5.2. 79] इति रः / परिविध्यते अम्भसा परिव्याधः / नितरां कूयते निकुन्जः, “कुवः कुब्- कुनौ च" [ हैमोणादिसू० 129 ] इति जक्प्रत्ययः कुन् इत्यादेशश्च, के निकुन्जकः / आह च नादेयो मेघपुष्पोऽन्यस्तोयकामो निकुञ्जकः / जलौकाः संवृतोऽम्भोजो निचुलो जलवेतसः // 1 इति / जलवेतसोऽयम् / चन्द्राधास्त्वविभागेनाऽऽहुः वेतसो विदुलो नम्रो वञ्जुलो दीर्घपत्रकः / नादेयी गन्धपत्रश्च जलौकाः संवृतस्तथा // नदीकूलप्रियस्त्वन्यः सुशीतो मेघपुष्पकः / जलजातस्तोयकामो विदुलो जलवेतसः // ] इति / निचुलाद्याः सर्वेऽ येते वेतसविशेषाः / वरुणे गन्धवृक्षः स्यात् तिक्तशाकः कुमारकः // 131 // श्वेतपुष्पः श्वेतफलस्तमालो मारुतापहः / शीधुवृक्षः श्वेतवृक्षः सेतुरइमरिकारिपुः // 132 // "वृश् वरणे" वृणोति वरुणः, कर्णिकावृक्षत्वात् , “ऋ-कृ-वृ-'' [ हैमोणादिसू० 196 ] इत्यादिना उणः प्रत्ययः / तृ-क-श-प-भृ-वृ-श्रु-श-रु-रुहि-" [हैमोणादिसू० 20 187] इत्यादिना अण्प्रत्यये वरणोऽपि, तत्र / गन्धयुक्तो वृक्षो गन्धवृक्षः। तिक्तरसः शाकः तिक्तशाकः, शाकमध्ये पाठात् / कुमारप्रतिकृतिः कुमारकः, "तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः" [सिद्ध 0 5. 1. 54 ] इति कः, नित्यं तरुणत्वात् ; काम्यते कुमारः, “कमेरत उच्च" हैमोणादिसू० 409 ] इत्यारः अकारस्य च उकारः, स्वार्थिके के कुमारक इति वा // 131 // 1 साधुवृक्षः नि०॥ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] सटीके निघण्टुशेषे - [प्रलो० १३३श्वेतानि पुष्पाण्यस्य श्वेतपुष्पः / श्वेतानि फलान्यस्य श्वेतफलः / “तमूच् काङ्क्षायाम्" ताम्यति तमालः, “ऋ-कृ-मृ-वृ-तनि-तमि-' हैमोणादिसू० 475] इत्यालः, [ पुं-क्लीबलिङ्गः ] / मारुतं-वायुमपहन्ति मारुतापहः / शीधोः वृक्षः शीधुक्षः। श्वेतश्चासौ वृक्षश्च श्वेतवृक्षः / सेतुमत्त्वात् सेतुः, पर्यन्ते रक्षाहेतुत्वात् ; “पिंगट् , बन्धने'' सिनोति वा सेतुः, “कृ-सि-कमि" [ हैमोणादिसू० 773] इति तुन् / अश्मरिका-मूत्रबन्धनं तस्या रिपुः अश्मरिकारिपुः, अश्मरीहरत्वात् / आह च वरुणः श्वेतपुष्पश्च तिक्तशाकः कुमारकः / सेतुद्रुमः शीधुवृक्षस्तमालो मारुतापहः // ] इति / 10 वरुणनामानि / लोकेऽपि 'वरुणा' इति प्रसिद्धिः // 132 // अकोठे स्यात् पीतसारो दीर्घकीलो निकोचकः / अकोल्लकस्ताम्रफलो रेचको गन्धपुष्पकः // 133 // अङ्कयतेकीलकैलक्ष्यते अकोठः, “पष्टैधिठादयः" [हैमोणादिसू० 166] इति ठे निपात्यते, तत्र / पीतः सारः-मज्जाऽस्य पीतसारः / दीर्घा कीला अस्य 15 दीर्घकीलः / "कुंचच कौटिल्या-ऽल्पीभावयोः" निकुञ्च्यते अस्मात् कण्टकित्वाद् निकोचकः, णके पृषोदरादित्वात् साधुः / अङ्कयते - कीलकैलक्ष्यते अकोल्लः, “पिञ्छोल-कल्लोलं-" [हैमोणादिसू० 495 ] इत्योले निपात्यते, स्वार्थिके के अङ्कोल्लकः / प्राकृतेऽपि अङ्कोल्लः / ताम्राणि फलान्यस्य ताम्रफलः / रेचको विरेचकत्वात् / गन्धयुक्तानि पुष्पाण्यस्य गन्धपुष्पः, स्वार्थिके के गन्धपुष्पकः / आह च-- अङ्कोठोऽङ्कोल्लको रेची निर्दिष्टो दीर्घकीलकः / पीतसारस्ताम्रफलो गन्धपुष्पो निकोचकः // ] इति / अकोठनामानि / लोके ‘आंकुलु' इति प्रसिद्धिः // 133 // भल्लातके वीरतरुररुष्कोऽरुष्करो व्रणः / भौतिको भूतरुड् भूरिस्नेहः शोफकरो धनुः // 134 // अग्निमुखी बहुपत्रो भल्ली सूर्या-ऽग्निसंज्ञकः / 35 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः। [75 _ “भल्लि परिभाषण-हिंसा-दानेषु" भल्लते. भल्लातकः, “चण्डि-भल्लिभ्यामातकः” हैमोणादिसू० 82] इत्यातकः / “भल्ल इव अतति-वृणोति भल्लातकः" इत्यमरे [का० 2 वग 4 श्लोक 42 ] त्रिलिङ्गः, तत्र / विशेषेण ईरयति वीरः, स चासौ तरुश्च वीरतरुः ; वीराणां तरुरिति वा, दुःशकत्वात् / अरूंषिस्फोटैर्ऋणान् करोति अरुष्कः, “क्वचित्" [सिद्ध 0 5.1.171] इति डः, "सङ्ख्या-ऽहर्दिवा-विभा-निशा-” [सिद्ध 0 5.1.102] इति टे प्रत्यये अरुष्करः, उभयत्र “समासेऽसमस्तस्य" [सिद्ध 0 2.3.13.] इति षत्वम् / “वणण् गात्रविचूर्णने" व्रणयति व्रणः, अच् / भूतैर्निवृत्तो भौतिकः, “निवृत्ते" [सिद्ध 0 6.4.105] इतीकण् / अत एव भूतेभ्यो रोहति भूतरुट् , किप् / भूरिः-प्रचुरः स्नेहोऽस्य भूरिस्नेहः / शोफं करोति शोफकरः / धनुरिव धनुः, वक्रत्वात् ; धन्यते वा 10 धनुः, "भृ-मृ-तृ-त्सरि-" हैमोणादिसू० 716] इत्युः // 134 // .. अग्निवन्मुखमस्या दाहकत्वाद् अग्निमुखी / बहूनि पत्राण्यस्य बहुपत्रः / भल्लीव भल्ली भेदकत्वात् ; “भल्लि परिभाषणादौ” अचि प्रत्यये ङ्यां च भल्ली। 'सूर्या-ऽग्निसंज्ञकः' इति सूर्यसंज्ञः, तापकत्वात् ; अग्निसंज्ञः, दाहकत्वात् / एवमन्येऽपि / आह च भल्लातकः स्मृतोऽरुष्को दहनस्तपनोऽग्निकः / अरुष्करो वीरतरुभल्ली चाग्निमुखी धनुः // [ ] इति / भल्लातकनामानि / लोके 'भीलामा' इति प्रसिद्धिः / अरिष्टे स्यात् कृष्णबीजो रक्षाबीजोऽर्थसाधनः // 135 // 20 शुभनामा शीतफेनः फेनिलो गर्भपातनः / कृष्णबीजः / रक्षाकारि बीजमस्य रक्षाबीजः / अर्थ साधयति अर्थ शुभस्य नामास्य शुभनामा / शीताः फेनाः अस्य शीतफेनः / फेनाः 35 सन्त्यस्य फेनिलः, “प्रज्ञा-पर्णोदक-फेनाल्लेलौ” [सिद्ध 0 7.2.22] इति इलः प्रत्ययः / गर्भ पातयति गर्भपातनः / यदाह चन्द्रः 1 "वीरवृक्षोऽरुष्करोऽग्निमुखी भल्लातकी त्रिवु // 42 // " इत्यमरे का० 2 वर्ग 4 // 2 कृष्णवर्णो रक्तबीजो° नि० // 3 पीतफेनः नि०॥ Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] सटीके निघण्टुशेष [प्रलो० १३६अरिष्टकस्तु मङ्गल्यः कृष्णबीजोऽर्थसाधनः / रक्षाबीजः शीतफेनः फेनिलो गर्भपातनः // [ ] इति / अरिष्टकनामानि / लोके 'अरीठा' इति प्रसिद्धिः / निम्बे तु सर्वतोभद्रः पारिभद्रः सुतिक्तकः // 136 // पिचुमन्दो यवनेष्टः शक्रेष्टः शुकमालकः / अरिष्टो हिगुनिर्यासो नेता नियमनोऽपि च // 137 // नयति रोगान् उपशमं निम्बः, "डी-नी-बन्दि-" [हैमोणादिसू० 325] इति डिदिम्बः; निम्ब्यते-सिच्यते वा, तत्र / सर्वतो भद्रमस्मात् सर्वतोभद्रः / पारि10 निष्ठां प्राप्तं भद्रमस्य पारिभद्रः। सुतरां तिक्तः सुतिक्तः, के सुतिक्तकः // 136 // पिचुं-तूलं मन्दयति पिचुमन्दः। “अरोमशत्वात् , “पिचुमर्दः" इत्येके / “यवनानामिष्टो यवनेष्टः" इति सौश्रुतः। शक्रस्य इष्टः शक्रष्टः / शुकैर्माल्यते वेष्टयते शुकमालकः / चन्द्रनन्दनस्तु शुकमालमाह / एतस्यैकदेशे मालकोऽपि / “रिष हिंसायां" न रिष्यते अरिष्टः। हिङ्गुगन्धिनिर्यासोऽस्य हिगुनिर्यासः। 15 "हिङ्गुनिर्यासशब्दोऽयं निम्बे हिङ्गुरसेऽपि च / " इति शाश्वतः [श्लोक० 373 ] इति / नयति रोगानुपशममिति नेता। नियम्यन्ते रोगा अनेन नियमनः, "करणा-ऽऽधारे" [ सिद्ध 0 5.3. 129] इत्यनट् / आह च निम्बो नियमनो नेता पिचुमन्दः सुतिक्तकः / अरिष्टः सर्वतोभद्रः सुभद्रः पारिभद्रकः // ] इति / एतस्य लोके 'नींब' इति प्रसिद्धिः // 137 // 1 शुकेष्टः नि०॥ 2 “पिचुमन्दः; अरोगकृत्त्वाद् अपिचमन्त्येनमिति वा "कुसुद-" [हैमोणादिसू० 244] इति निपात्यते” इत्यभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकायाम् // 3 एके अमरादयः / तथाहि-"अरिष्टः सर्वतोभद्र-हिङ्गुनिर्यास-मालकाः / पिचुमर्दश्च निम्बे" [अमर० का० 2 वर्ग 4 लो० 62] इति // . 3 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139] [77 * महानिम्बे निम्बरकः कामुको विषमुष्टिकः / रम्यकः क्षीबको वैकाऽक्षिपीलुः केशमुष्टिकः // 138 // महांश्चासौ निम्बश्च महानिम्बः, तत्र / निम्बवद् रक्यते-आस्वाद्यते निम्बरकः / कमनशीलः कामुकः। विषस्य मुष्टिरिव विषमुष्टिः, के विषमुष्टिकः। रमयति रम्यः, "भव्य-गेय-जन्य-रम्य-" [सिद्ध 0 5.1.7] इति साधुः, स्वार्थिके / के रम्यकः / "क्षीवृङ् मदे" क्षीवते क्षीबकः / [वृज्यते वृक्का, “निष्क-तुरुष्क-" [ हैमोणादिसू० 26 ] इति के निपात्यते ] / अक्षिण पीलुः अक्षिपीलुः। केशानां मुष्टिः केशमुष्टिः, के केशमुष्टिकः। आह च महानिम्बः स्मृतोद्रेकः कामुको विषमुष्टिकः / केशमुष्टिर्निम्बरको रम्यकः क्षीब एव च // 10 ] इति / एतस्य लोके 'बकायणि' इति प्रसिद्धिः // 138 // पीलो स्रंसी सहस्राङ्गी शीत: करभवल्लभः / गुलमारिगुंडफलश्च पीयते माधुर्यात् पीलुः, “पीङः कित्" [हैमोणादिसू० 821] इति लुः; 15, पीड्यते इति वा, "केवयु भुरण्यु-" [हैमोणादिसू० 746 ] इति उप्रत्यये निपात्यते, पुंल्लिङ्गः, तत्र / 'संसूङ् प्रमादे" स्रंसते संसयते वेत्येवंशीलः स्रंसी, "अजातेः शीले" [ सिद्ध 0 5. 1. 154] इति णिन् / सहस्रमङ्गानि सन्त्यस्य सहस्राङ्गी / शीतफलैकदेशः शीतः, शीतलवीर्यत्वाद्वा / करभाणां वल्लभः करभवल्लभः। गुल्मस्य अरिः गुल्मारिः। गुडवन्मधुराणि फलान्यस्य गुडफलः। आह च- 20 . पीलुः शीतफलः उसी धारी गुडफलोऽपि च / विरेचनफल: शाखी श्यामः करभवल्लभः // ] इति / पीलुनामानि / लोके 'पीलू' 'वेणु' इति वा प्रसिद्धिः / तस्मिंस्तु गिरिसम्भवे // 139 // 1 निम्बकश्च कार्मुको नि० // 2 वृक्षोऽक्षि deg नि०॥ 3 deg साङ्गः शीतः नि० // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० 140 अक्षोटः कर्परालश्च फलस्नेहो गुहाश्रयः। 'तुः' पुनः 'तस्मिन् ' पीलौ ‘गिरिसम्भवे' गिरिजाते // 139 // “अक्षौ व्याप्तौ च” अक्ष्णोति अक्षोटः; अश्नाति वा, "कपोट-वकोटा-ऽक्षोट-" [ हैमोणादिसू० 161] इत्योटे निपात्यते / कप रे अलति-दीप्यते कर्परालः / “कन्द। राऽस्यास्ति कन्दरां लाति वा कन्दरालः, कन्दरावेष्टनात्" इत्यपरे / फले स्नेहोऽस्य फलस्नेहः / गुहायामाश्रयोऽस्य गुहाश्रयः / आह च अक्षोटः पार्वतीयश्च फलस्नेहो गुहाश्रयः / कीरेष्टः कन्दरालश्च स्वादुमज्जो मृदुच्छदः // एतस्य लोके 'अखोड' इति प्रसिद्धिः / 10 पारापते तु साराम्लः कृतमालः परावतः // 140 // आरेवतः सारफल: पारमापतति पारापतः, लिहादित्वादच् , तत्र / सारः-मज्जा अम्लोऽस्य साराम्लः / कृता मालाऽस्य कृतमालः / “पृश् पालन-पूरणयोः" "वादे:-" [सिद्ध 04.2.105 ] इति हस्वे पृणाति परावतः, “पुत-पित्त-" [हैमोणादिसू० 15 204 ] इति ते निपात्यते // 140 // आरेवत्यां भवः आरेवतः; "रेवङ् गतौ” आरेवन्ते ज्वरा अनेन वा / सारं फलमस्य सारफलः। महापारावतो?ते) महान् / कपोताण्डतुल्यफलः . 20 महांश्चासौ पारावतश्च महापारावतः, तत्र / महापारावतैकदेशे महान् , यथा सेनो भीमसेनः / कपोताण्डतुल्यानि फलानि अस्य कपोताण्डतुल्यफलः। रुद्राक्षे तु महामुनिः // 14 // रुद्रस्य अक्षि रुद्राक्षः, “सक्थ्यक्ष्णः-" [ सिद्ध 07.3.126] इत्यट् (इति टः) समासान्तः, तत्र / मन्यते मुनिः, “मनेरुदेतौ चास्य वा” [ हैमोणादिसू० 612] 35 इति इ: अकारस्य च उकारः, महांश्चासौ मुनिश्च महामुनिः // 141 // 1 गुहाशयः नि. // 2 पारावारे तु साराम्लो रक्तमालः नि०॥..... Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः / 7i9 स तु चतुर्मुखो ब्रह्मा 'सः' रुद्राक्षः चतुर्मुखो ब्रह्मोच्यते / द्विमुखस्तु वरार्गलः / 'तुः' पुनरर्थे / वरा अर्गला अस्य वरार्गलो द्विमुखः प्रोच्यते / षण्मुखस्तु कार्तिकेयः 'तुः' पुनरर्थे / षण्मुखः कार्तिकेय उच्यते / पञ्चमुखस्तु शङ्करः // 142 // 'तु' पुनः पञ्चमुखी रुद्राक्षः शङ्कर उच्यते // 142 // ___माधवस्त्वेकवदनो विजयी शस्त्रधारणः / 'तु' पुनः एकवदनो मा-लक्ष्मीस्तस्या धवो माधवः / विजयोऽस्त्यस्य 10 विजयी / शस्त्रं धारयति शस्त्रधारणः। रुद्राक्षनामानि / पुत्रञ्जीवे त्वक्षफलः कुमार-जीवनामकः // 143 // पुत्रं जीवति पुत्रञ्जीवः, पृषोदरादित्वान्मोऽन्तः, तत्र / अक्षवत् फलान्यस्य अक्षफलः / 'कुमारजीवनामकः' इति कुमार-जीवाभ्यां पुरो नामेति शब्दः सम्बध्यते, तेन कुमारनामकः जीवनामकश्च / पुत्रजीवनामानि // 143 // 15 करब्जे स्यान्नक्तमालः पूतिकश्चिरिबिल्वकः। करजः श्लीपदारिश्च प्रकीर्णः कलिनाशकः // 144 // पूतिकरञ्जो गौरश्च सुमना घृतपर्णकः। .. कर जयति करञ्जः, “क्वचित्" [ सिद्ध 0 5.1.171 ] इति डे पृषोदरादित्वात् साधुः; करोति वा "कृगोऽञ्जः” [ हैमोणादिसू० 136 ] इत्यञ्जः, तत्र / नक्तं-रात्रौ 20 आलम्-अनर्थोऽस्माद् नक्तमालः, भूताश्रयत्वात् / रक्तमालः इत्येके / पूतिको दुर्गन्धः / चिरिणं बिलति-भिनत्ति चिरिबिल्वः, “नि-घृ-षी-" [ हैमोणादिसू० 511] इति किद्वः, स्वार्थिक के चिरिबिल्वकः / करं जयति करजः, "क्वचित्" [ सिद्ध 0 5.1.171 ] इति डः; कीर्यते वा "उटजादयः” [हैमोणादिसू० 134 ] इत्यजे निपात्यते / लीपदस्य अरिः श्लीपदारिः। प्रकीर्यते प्रकीर्णः, क्तप्रत्ययः / कलिं 25 1. * श्चिरबि deg नि० // 2 प्रकीर्यः कलिनाशनः नि० // 3 एके क्षीरस्वाम्यादयः। “रक्तमाल इति स्वामी" इति व्याख्यासुधायाम् // 4 कीडीनगरउ पु 2 टिप्पणी // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० १५५नाशयति कलिनाशकः / अत एव कलिमारकः // 144 // पूतिः- दुर्गन्धः स चासौ करञ्जश्च पूतिकरञ्जः। गौरः श्वेतत्वात् / सुष्ठु मनोऽस्य सुमनाः / घृतवन्ति पर्णान्यस्य घृतपर्णः, के घृतपर्णकः / यद् इन्दुः करञ्जो नक्तमालश्च पूतिकश्चिरिबिल्वकः / घृतपर्णः करजोऽन्यः प्रकीर्यो गौर एव च // पूतिकरञ्जः सुमनास्तथा कलहनाशनः / ] इति / अन्योऽपि चिरिबिल्वो नक्तमालः करजश्च करञ्जके // प्रकीर्यः पूतिकरजः पूतिकः कलिमारकः / [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 47-48 ] इति / करञ्जनामानि / लोके 'करञ्ज्यउ' इति प्रसिद्धिः / भेदास्त्वस्य त्रयस्तत्र षड्ग्रेन्थे हस्तिवारणी // 14 // 'अस्य' करञ्जस्य त्रयो भेदाः / 'तत्र' भेदत्रिके षड् ग्रन्थयोऽस्य षड्ग्रन्थः, 15 पृषोदरादित्वात् साधुः, तस्मिन् / हस्तिनं वारयति हस्तिवारणी // 145 // मर्कटयां तु कृतमालः उदकीयः प्रकीर्यकः / मर्दयति अङ्गपाटनाद मर्कटी, “कपट-" [ हैमोणादिसू० 144 ] इत्यटे निपा- . त्यते; मर्किः सौत्रः, मर्कति वा मर्कटी, "दिव्यवि-" [ हैमोणादिसू० 142 ] इत्यटः, स्त्रीलिङ्गः, तस्याम् / कृतम् आलम्-अनर्थोऽनेन कृतमालः। उत्कीर्यते उदकीयः, 20 पृषोदरादित्वात् / प्रकीर्यते प्रकीर्यः, के प्रकीर्यकः। अङ्गारवल्ल्यां शाङ्गस्था कासनी करतालिका // 146 // अङ्गार इव वल्लयोऽस्य अङ्गारवल्ली, तस्याम् / शाङ्गै तिष्ठति शार्ङ्गस्था, "स्थापा-स्ना-त्र:-" [सिद्ध 0 5.1.142 ] इति कः / कासं हन्ति कासनी। करं ताडयति करताली, ड-लयोरैक्यात्, [स्वार्थिके के करतालिका ] / आह च 1 * प्रन्था हस्तिवारुणी मि० // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] प्रथमो वृक्षकाण्डः / उदकीयस्तृतीयोऽन्यः षड्ग्रन्थो हस्तिवारणी / अङ्गारवल्ली शाङ्गेस्था काक(? सन्नी करतालिका // [ ] इति / करञ्जभेदा अमी // 146 // रोहीतके रोहितको रोही दाडिमपुष्पकः / रोहेडकः सदापुष्पो रोचनः प्लीहरक्तहा // 147 // पिण्डिभ्य ईतकः” [ हैमोणादिसू० 79 ] इतीतकः, तत्र / "हृ-श्या-रुहि-शोणि-पलिभ्य इतः” [ हैमोणादिसू० 210 ] इतीते प्रत्यये रोहितः, स्वार्थिक के रोहितकः / रोहयत्यवश्यं रोही, “णिन् चावश्यका-" [सिद्ध 0 5. 4. 36 ] इति णिन् / 10 दाडिमपुष्पाणीव पुष्पाण्यस्य दाडिमपुष्पः, “उष्ट्रमुखादयः" [सिद्ध० 3.1.23 ] इति समासः, स्वार्थिके के दाडिमपुष्पकः / रोहति रोहेडः, “विहड-कहोड-" हैमोणादिसू० 172] इत्यडे निपात्यते, के रोहेडकः / सदा पुष्पाण्यस्य सदापुष्पः / रोचयति रोचनः / प्लीह-रक्ते हन्ति प्लीहरक्तहा / 'प्लीहहा रक्तहा' इत्यपरे / आह च रोहितको रोचनकः प्लीहघ्नो रक्तपुष्पकः / . ] इति / एतस्य लोके रोहीडउ' इति प्रसिद्धिः // 147 // / कट्फले तु सोमवल्कः कैडर्या गोपभद्रिका / कुम्भी कुमुदिका भद्रा श्रीपर्णी भद्रवत्यपि // 148 // कटति-आवृणोति कषायत्वात् विपि कट् , इदृक् फलमस्य कट्फलः, तत्र / सोमस्येव वल्कमस्य सोमवल्कः। कं-रसमीट्टे-स्तौति कैडर्यः, “शिक्या-ऽऽस्या-ऽऽव्य-" [हैमोणादिसू० 364 ] इति ये निपात्यते ; "अविभावितप्रकृति-प्रत्ययार्थोऽयं वा" इति क्षीरस्वामी / द्वयर्थे कैडर्यः कट्फलो मदनफलं च / गोपानां भद्रिकेव गोप 25 भद्रिका / कुम्भी रसाधारत्वात् / कुमुदप्रतिकृतिः कुमुदिका कौ मोदते वा / भद्र 1 रोहडकः नि० // 2 रोचना नि० // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 सटीक निघण्टुशेषे [ग्लो० १४९मस्यास्ति भद्रा, अभ्रादित्वादः / श्रीयुक्तानि पर्णान्यस्याः श्रीपर्णी, सुपर्णत्वात्, “पाककर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध० 2.4.55 ] इति ङीः / भद्रमस्त्यस्या भद्रवती, "तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुः" [ सिद्ध० 7.2.1] इति मतुः / आह च कट्फलः सोमवल्कश्च श्रीपर्णी कुमुदा तथा / महाकषायोग्रगन्धिः क्षिप्रगर्भः प्रचेतनः // महाकुम्भी च कुम्भीका भद्रा भद्रवतीति च / ] इति / एतस्य लोके 'कायफल' इति प्रसिद्धिः // 148 // दाडिमे कुटिमः कीरवल्लभः फलषाण्डवः / करको रक्तबीजश्च दाल्यते-भेद्यते दाडिमः, " वयिम-खचिमादयः" [ हैमोणादिसू० 350 ] इतीमे निपात्यते, तत्र / " कुट्टण् कुत्सने च” चकारात् छेदने, कुट्ट्यते कुट्टिमः, "कुट्टि-वेष्टि-" [ हैमोणादिसू० 349 ] इति इमः प्रत्ययः / कीराणां-शुकानां वल्लभः कीरवल्लभः / फलं पाण्डव इवास्य फलपाण्डवः / किरति कणान् करकः, 15 " दृ-कृ-न-सृ-" [ हैमोणादिसू० 27 ] इत्यादिना अकः, पुंल्लिङ्गः / रक्तानि बीजानि अस्य रक्तबीजः / आह च दाडिमो दालिमः सारः कुट्टिमः फलषाण्डवः / स्वाद्वम्लो रक्तबीजश्च करकः शुकवल्लभः / ] इति / 20 एतस्य लोके 'दाडिमसार' इति प्रसिद्धिः / अथौड्पुष्पे जपा जवा // 149 // ओड्रदेशे भवम् औड्रम् , “भवे" [ सिद्ध० 6. 3. 123 ] इत्यण, तच्च तत् पुष्पं च औड्रपुष्पम्, तत्र / जपतीव जपा, अच् / जपादित्वाद् वत्वे जवा // 149 // धातक्यां स्याद धातुपुष्पी बर्हिपुष्प्यग्निपुष्पिका। ताम्रपुष्पी सुभिक्षा च कुञ्जरा मद्यपाचनी // 150 // 1. दन्तबीजश्च नि० // 2. धातक्यां तु धातुपुष्पी बहुपुष्प्यग्निपुष्पिका / ताम्रपर्णी सुभिक्षा नि० // 25 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] प्रथमो वृक्षकाण्डः। .. दधाति धातकी, 'लेष्मातक-" [ हैमोणादिसू० 83 ] इत्यातके निपात्यते, तत्र / धातुवद् रक्तानि पुष्पाण्यस्या धातुपुष्पी, " असत्काण्ड-प्रान्त-शतैकाश्चः पुष्पात्" [ सिद्ध 0 2. 4. 56 ] इति ङीः / बर्हिरिव-वह्निरिव पुष्पाण्यस्या बर्हिपुष्पी / अग्निरिव पुष्पाण्यस्या अग्निपुष्पी, "असत्काण्ड-प्रान्त-शतैकाञ्चः पुष्पात्" [ सिद्ध० 2. 4. 56 ] इति ङीः, स्वार्थिके के अग्निपुष्पिका / ताम्रवर्णानि पुष्पाण्यस्याः / ताम्रपुष्पी, प्राग्वद् ङीः / मुभिक्षा सुलभा / कौ-पृथिव्यां जीर्यति कुजरा, पृषोदरादित्वात् / मद्यस्य पाचनी मद्यपाचनी / आह च धातकी ताम्रपुष्पी च कुञ्जरा मद्यपाचनी / पार्वतीया सुभिक्षा च वह्निपुष्पी च शब्दिता // ] इति / 10 एतस्य लोके 'धाहुडी' इति प्रसिद्भिः // 150 // सल्लक्यां वल्लकी हादा सुवहा सुरवा रसा / अश्वमूत्री कुन्दुरुकी गजभक्षा महेरणा // 15 // गन्धवीरा गन्धकारी सुरभिर्वनकर्णिका। सल्लिः सौत्रः, सल्लति सल्लकी, “द-कृ-न-सृ--" [ हैमोणादिसू० 27] इत्यादि- 15 ना अकः; सत्कृत्य लक्यते-स्वाद्यते गजैरिति वा, तस्याम् / “वल्ल संवरणे" वल्लते वल्लकी, " दृ-कृ-न-सृ-” .[ हैमोणादिसू० 27 ] इत्यकः / हादा सन्त्यस्यां हादा, अभ्रादित्वादः / सुष्टु वहति सुवहा, अच् / “सुष्टु स्रवति सुस्रवा” इति वैद्याः। रस्यते-आस्वाद्यते गजैः रसा / अश्वस्य मूत्रमस्या अश्वमूत्री / कुं-पृथ्वीं यति कुन्दुरुः, " शिग्रु-गेरु-नमेर्वादयः" [ हैमोणादिसू० 811] इति रुप्रत्यये निपात्यते, 30 स्वार्थिके के कुन्दुरुकी / गजैर्भक्ष्यते गजभक्षा / महद् ईरणमस्या महेरणा // 151 // गन्धेन वीरा गन्धवीरा / गन्धं करोति गन्धकारी / “रभुङ् शब्दे" सुष्टु रम्भते सुरभिः, “पदि-पठि" [ हैमोणादिसू० 607] इति बहुवचनादिः, " आगमशासनमनित्यम्” इति न्यायाद् नागमाभावः / वनस्य कर्णिकेव वनकर्णिका / आह च 1. अश्वमूर्तिः कुन्दरुकी गजभक्ष्या नि० // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० १५२सल्लकी वल्लकी हादा सुरभिः सुस्रवा रसा / / अश्वमूत्री कुन्दुरुकी गजभक्षा महेरणा // [ ] इति / एतस्या लोके 'सालरि' इति प्रसिद्धिः / एरण्डे तरुणश्चित्रो दीर्घदण्डो व्यडम्बरः // 152 // पञ्चाङ्गलो वर्धमान आमण्डो रुचको रुचुः / व्याघ्रपुच्छो व्याघ्रतलश्चञ्चुरुत्तानपत्रकः // 153 // गन्धर्वहस्तकश्चञ्चुरंदण्डो हस्तिपर्णकः। उरुबूको हस्तिकर्णः, शुक्लो रक्तश्च स द्विधा // 14 // 10 . ईरयति वायुम् एरण्डः, “पिचण्डैरण्ड-" [ हैमोणादिसू०१७६ ] इत्यण्डे निपात्यते, तत्र / “तृ प्लवन-तरणयोः” तरति तरुणः, “यम्यजि-" [ हैमोणादिसू० 288 ] इत्युनः / “चिंग्ट् चयने" चीयते चित्रः, “चि-मि-दि-" [ हैमोणादिसू० 454 ] इति कित् त्रः / दीर्घो दण्डोऽस्य दीर्घदण्डः / “अड 15 निपात्यते // 152 // पञ्च अमुल्योऽस्य पञ्चाङ्गुलः, अङ्गुलीसदृशपञ्चपत्रावयवत्वात् , “बहुव्रीहेः काष्ठे टः" [सिद्ध 0 7.3.125.] इति टः समासान्तः / वर्धते वर्धमानः। "मडुण् भूषायाम्" आमण्डयति आमण्डः, अच् / आरण्ड इत्येके, दीर्घदण्डत्वात् / रोचते रुचकः, ध्रु-धून्दि-रुचि-" [ हैमोणादिसू० 29] इति किदकः। [रुचुः], "पृ-का व्याघ्रपुच्छः / व्याघ्रस्येव तलोऽस्य व्याघ्रतलः / "चञ्चू गतौ" चञ्चति चञ्चुः, "भृ-मृ-तृ--सरि-" [ हैमोणादिसू० 716] इत्युः / चुञ्चुरित्यन्ये / उत्तानं पत्रमस्य उत्तानपत्रः, के उत्तानपत्रकः // 153 // गन्धर्वस्येव हस्तोऽस्य गन्धर्वहस्तः, स्वार्थिके के गन्धर्वहस्तकः / चञ्चुरो 25 दण्डोऽस्य चञ्चुरदण्डः / हस्तिनः पर्ण इव हस्तिपर्णः, के हस्तिपर्णकः / उरु वाति उरुवूकः, "शम्बूक-शाम्बूक-" [हैमोणादिसू० 61 ] इत्यूके निपात्यते / हस्तिनः कर्ण इव हस्तिकर्णः, [ स्वार्थिके के हस्तिकर्णकः] / 'सः' एरण्डः शुक्लो रक्तश्च द्विधा / आह च 1. व्यडम्बकः नि // 2 deg रादण्डो नि० // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 156] प्रथमो वृक्षकाण्डः। एरण्डस्तरुणः शुक्लश्चित्रो गन्धर्वहस्तकः / पञ्चाङ्गुलो वर्धमान आरण्डो दीर्घदण्डकः // रक्तोऽपरो हस्तिकर्णः कर्णो व्याघ्रतलो रुचुः / उरुवूको हस्तिपर्णश्चञ्चुरुत्तानपत्रकः // ] इति / एतस्य लोके 'एरंड' इति प्रसिद्धिः // 154 // किम्पाके तु महाकालः काकः काकमर्दकः। कुत्सितः-प्राणहरः पाकः-परिणामोऽस्य विषवृक्षत्वात् किम्पाकः, तत्र / मेहांश्चासौ कालश्च महाकालः / “अर्द गति-याचनयोः” काकम् अर्दति काकदः, पृषोदरादित्वात् / काकं मर्दयति काकमर्दकः / / कोम्पिल्यके तु कपिलो रक्ताङ्गो रक्तचूर्णकः // 15 // चन्द्रायो रेचैनकः कर्कशाह्नः पँटोदकः / / कम्पिलदेशे भवः काम्पिल्यः, भवेऽर्थे यण् , स्वार्थिके के काम्पिल्यकः, तत्र / “कवृड् वर्णे" कवते कपिलः, “स्थण्डिल-कपिल-" [ हैमोणादिसू० 484 ] इतीले निपात्यते; कपिलवर्णत्वाद् वा / रक्तमङ्गमस्य रक्ताङ्गः / रक्तं चूर्णमस्य रक्त- 15 चूर्णः, [स्वार्थिक ] के रक्तचूर्णकः // 155 // चन्द्रस्य आह्वयोऽस्य चन्द्रायः, तेन चन्द्रः, ह्रादनत्वात् / रेचयति रेचनः, स्वार्थिके के रेचनकः। कर्कश इत्याह्वाऽस्य ककेशाहः। पटे उदकमस्य पटोदकः / यदाह काम्पिल्यकोऽथ रक्ताङ्गो रेची रेचनकस्तथा / रजनो लोहिताङ्गश्च कर्कशो रक्तचूर्णकः // __] इति / इन्दुरपिकर्कशाख्यः करम्भः स्यात् स काम्पिल्यः पटोदकः / .. ] इति / एतस्य लोके 'कंपीलउ' इति प्रसिद्धिः / 1 “महान् कालः-मृत्युरस्माद् महाकालः” इत्यभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकायाम् // 2 कम्पिल्लंके तु काम्पिल्लो रक्ता नि० // 3 रोचनकः नि०॥ 4 पटोदयः नि० // 20 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० १५६कतके छेदनीयोऽम्बुप्रसादनफलः कतः // 156 / / "कित निवासे' केतति शैतल्यमत्र कतकः, णके पृषोदरादित्वात् साधुः, तत्र / छेद्यते मलमनेन छेदनीयः, करणेऽप्यनीयः / अम्बुनः प्रसादनं फलमस्य अम्बुप्रसादनफलः / केतत्यत्र कतः, पृषोदरादित्वात् साधुः / आह च कतकश्छेदनीयश्च कतः कृ(क)तफलं मतम् / अम्बुप्रसादनफलं लक्ष्णं नेत्रविकारहृत् // ] इति / एतस्य लोके 'कतकफल' इति प्रसिद्धिः // 156 // कास्यां तु समुद्रान्ता बदरी तुण्डिकेर्यपि / 10 "डुइंग् करणे" करोति कर्पासी, "कृ-कुरिभ्यां पासः" [हैमोणादिसू० 583 ] इति पासः; "कल्यते कर्पासी" इति क्षीरस्वामी, तस्याम् / समुद्रे अन्तो यस्याः सा समुद्रान्ता / “समुद्रः-कण्टकैः कृतरक्षोऽन्तोऽस्याः समुद्रान्ता; दूप्रसराद् वा” इति क्षीरस्वामी / “बद स्थैर्ये' बदति बदरी, “ऋच्छि-चटि-" [हैमोणादिसू० 397 ] इत्यरः, गौरादित्वाद् ङीः। यद् महेश्वरः बदरी कोलि-कर्पास्योः फले स्याद् बदरं तयोः / एलापण्यां तु बदरा विष्णुकान्तौषधावपि // ] इति / "बदराणीव फलानि सन्त्यस्याः बदरी" इत्यमरटीका / यन्मालाकर्पासो बदरः प्रोक्तो बारदरः पिचुश्चहा / ] इति / "तुण्डिकान-नालादीन् ईरयति कण्टकैर्वा तुण्डिकेरी" इति क्षीरस्वामी / "तुडुङ तोडने" तुण्ड्यते वा तुण्डिकेरी, “शतेरादयः” [ हैमोणादिसू० 432 ] इति केरे प्रत्यये निपात्यते / एतस्या लोके 'वमनी' इति प्रसिद्धिः / सा तु वन्या भारद्वाजी भद्रा चन्दनबीजिका // 157 // 25 'तुः' पुनरर्थे / 'सा' कर्पासी वने भवा वन्या, “भवे" [ सिद्ध० 6. 3. 123] इति यः / भारद्वाजस्येयं भारद्वाजी, "तस्येदम्" [सिद्ध 0 6. 3. 160 ] इत्यण् , "अणजेये-'' [सिद्ध 0 2. 4. 20 ] इति ङीः / “भारद्वाजसृष्टा" इत्यागमः / भन्दते 1 कार्पास्यां नि० // 2 °न् नावादीन् पु 1 / °न् तालावादीन् पु 2 / मूलगतस्तु पाठः पु 1 प्रतौ टिप्पितः पाठः // 15 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] प्रथमो वृक्षकाण्डः। भद्रा, "भन्देर्वा” [ हैमोणादिसू० 391] इति रो न लोपश्च / चन्दनबीजप्रतिकृतिः चन्दनबीजिका, “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' [ सिद्ध 0 7.1. 108 ] इति कः // 157 // वन्दायां स्यात् तेटरुहा शेखरी पादरोहणी / वृक्षादनी वृक्षरुहा जयन्ती कामपादपः // 158 / / वन्द्यते वन्दा, भिदादित्वादङ्, तस्याम् / तटे रोहति तटरुहा, "नाम्युपान्त्य-” [ सिद्ध० 5. 1. 54 ] इति कः / शेखरोऽस्त्यस्य शेखरी / पादे रोहति पादरोहणी, अनट् / जन्मना वृक्षमत्ति वृक्षादनी, अनट् / वृक्षे रोहति वृक्षरुहा / जयति जयन्ती, "तृ-जि-भू-वदि-" [ हैमोणादिसू० 221] इति टिदन्तः / कामस्य पादपः कामपादपः / आह च -- वन्दाका स्याद् वृक्षरुहा शेखरी कामवृक्षकः / वृक्षादनी तटरुहा कामिन्यध्रिप्ररोहणी / / . [ ] इति / एतस्या लोके 'कामवृक्षा वैन्दा वा' इति प्रसिद्भिः // 158 // स तु क्षीरवृक्षभवो नन्दीमुखो जयद्रुमः / 'तुः' पुनरर्थे / 'सः' वन्दावृक्षः क्षीरवृक्षे भवति क्षीरवृक्षभवः / नन्दी मुखेऽस्य नन्दीमुखः / जयस्य द्रुमो जयद्रमः / वन्दाभेदोऽयम् / आटरूषे वृषो वासा वासिका वाजिदन्तकः // 159 // भिषग्माता सिंहमुखः सिंहिका सिंहपर्णिका / आ–समन्ताद् अटति आटरूषः, “कोरदूषा-ऽऽटरूष-" [हैमोणादिसू० 561] 20 इत्यूषे निपात्यते; "रूषण रूक्षण-व्याप्त्योः " अटन् रूषयतीति अटरूषः, पृषोदरादित्वादित्यपि, तत्र / “वृषू सेचने” वर्षति मधु वृषः, “नाम्युपान्त्य-" [ सिद्ध 0 5. 1. 54] इति कः, पुंस्ययम् , स्त्रियामित्यपरे / वाति-गच्छति श्लेष्मा अनया वासा, स्त्रीलिङ्गोऽयम् , “मा-वा-वदि-" [ हैमोणादिसू० 564] इति सः, 1 तरुरुहा शौरवर्यदरोहिणी / वृक्षादनी वृक्षभक्ष्या जय° नि० // 2 रुद्राक्षादीनां वन्दा, वटादीनामपि पुर टिप्पणी॥ 3 "रूषणू रूक्षण् व्याप्तौ" अ° पु२ // 15 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० १६०दन्त्यान्तोऽयम् / “उश्यते-काम्यते वाशेति तालव्यान्तः” इत्यमरः / वासैव वासिका / "उश्यते-काम्यते वाशिका" इत्येके, तालव्यमध्योऽयम् / वाजिनः-अश्वस्येव दन्ता अस्य वाजिदन्तकः // 159 // भिषजां-वैद्यानां मातेव भिषग्माता / सिंहस्येव मुखमस्य सिंहमुखः / हिनस्ति 5 रोगान् सिंहः, स्वार्थिके के सिंहिका / सिंह इव पर्णान्यस्याः सिंहपर्णी, के सिंहपर्णिका / आहुश्च वैद्यमातृ-सिंहचौ तु वाशिका / वृषोऽटरूषः सिंहास्यो वासिका वाजिदन्तकः // [ अमर०का० 2 वर्ग 4 श्लो०१०३ ] इति / 10 अन्योऽपि वासिका सिंहकर्णी च वृषो वासा च सिंहिका / आटरूषः सिंहमुखी भिषग्माताऽटरूषकः // ] इति / आटरूषनामानि / लोके 'अरडूसा' इति प्रसिद्धिः / तुम्बुरौ सानुजः सौरः 'सारसो वनजोऽग्निकः // 160 // तीक्ष्णवल्कस्तीक्ष्णफलस्तीक्ष्णपत्रो महामुनिः। "तुबु अर्दने" तुम्बति तुम्बुरुः, “तुम्बेरुरुः" हैमोणादिसू० 817] इति उरुः, तत्र / सानौ जातः सानुजः, "क्वचित्" [ सिद्ध० 5. 1. 171] इति डः / सूरस्यायं सौरः, "तस्येदम्" [सिद्ध० 6. 3. 160 ] इत्यण् / सरसि भवः सारसः, 30 "भवे" [सिद्ध 0 6. 3. 123 ] इत्यण् / वने जातो वनजः, "क्कचित्" [सिद्ध 5.1. 171] इति डः / अग्निरिव अग्निकः, “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः" [सिद्ध 0 7. 1. 108 ] इति कः // 160 // तीक्ष्णं वल्कमस्य तीक्ष्णवल्कः। तीक्ष्णानि फलान्यस्य तीक्ष्णफलः / तीक्ष्णानि पत्राण्यस्य तीक्ष्णपत्रः / महांश्चासौ मुनिश्च महामुनिः / आह च 1 सौरभो वनजोऽन्धकः नि० // 2 वनजोऽन्दकः पु 1 पु 2 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] प्रथमो वृक्षकाण्डः। तुम्बुरुः सारसः सौरो वनजः सानुजोऽग्निकः / तीक्ष्णवल्कस्तीक्ष्णफलस्तीक्ष्णपत्रो महामुनिः // ] इति / लोके एतस्य 'तुम्बुरु' इति प्रसिद्धिः / कदल्यां तु हस्तिविषा रम्भा मोचांशुमत्फला // 161 // काष्ठीला वारणबुसा स्यात् कोलीरस इत्यपि / कदिः सौत्रः, कद्यते कदली, "मृदि-कन्दि-" [ हैमोणादिसू० 465 ] इत्यलः; केन- वायुना दल्यते वा, स्त्रीलिङ्गः, तस्याम् / “के दलमस्यास्तीति वा, इन्नन्तोऽयम्" इत्यमरटीका इत्यपि / हस्तिनां विषमिव हस्तिविषा / रमन्ते अस्यां रम्भा, "ग-द-रमि-" [ हैमोणादिसू० 327] इति भः; "रभुङ् शब्दे” रम्भन्ते इति वा / 10 मुञ्चति त्वचं मोचा / अंशुमन्ति फलान्यस्या अंशुमत्फला भानुफलाख्या // 161 // ईषद् अष्ठीलमस्याः काष्ठीला, “अल्पे" [सिद्ध० 3. 2. 136 ] इत्यनेन ईषदर्थे वर्तमानस्य कुशब्दस्य कादेशः / काष्ठीरा इत्यपरे / वारणानां-हस्तिनां बुसःघासः वारणबुसा / वारणविशेषेत्येके / कोल्या रस इव रसः-स्वादोऽस्य कोलीरसः। आह च 15 कदली सुकुमारा च रम्भा भानुफला मता / काष्ठीरसश्च निस्सारा मोचा हस्तिबुसा तथा // ] इति / अमरोऽप्याहकदली वारणबुसा रम्भा मोचांशुमत्फला / 30 काष्ठीला [ का० 2 वर्ग 4 श्लो०११३ ] इति / कदलीनामानि / लोके 'केलि' इति प्रसिद्धिः / तगरे कालानुसार्य चक्राख्यो नहुषो नृपः // 162 // "तगु गतौ" तङ्गयते तगरः, “जठर-क्रकर" [हैमोणादिसू० 403 ] इत्यरे निपात्यते, तत्र / काले अनुस्रियते कालानुसार्यम् ; कालमनुसरति शीतोष्णाभ्यामिति वा / वक्र इत्याख्याऽस्य वक्राख्यः / तेन कुटिल: जिह्म इत्यादयोऽवसेयाः / 1 °वुशा स्यात् काली° नि०॥ 2 निस्सारो पु 2 // 3 चक्राख्यो मधुरो नृपः नि०॥ 12 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० १६३“णहीच बन्धने" नह्यति व्याधिं नहुषः, “ऋ-पृ-नहि-" [ हैमोणादिसू० 557 ] इत्युषः / नृन् पाति नृपः / आह च तगरं कुटिलं वक्र दीनं जिलं नतं शिवम् / कालानुसार्थमनृजु कुञ्चितं नहुषं नृपम् // ] इति / पुं-क्लीवलिङ्गा एते / लोकेऽप्येतस्य ‘तगर' इत्येव प्रसिद्धिः // 162 // तूले नूदं ब्रह्मदारु ब्रह्मण्यं ब्रह्मकाष्ठकम् / ब्रह्मनिष्ठं च यूपं च क्रमुकं ब्रह्मचारि च // 163 // "तूल निष्कर्षे' तूल्यते तूलम्, तूलीति गौडः, तत्र / “णुदत् प्रेरणे" नुद्यते 10 नूदम्, पृषोदरादित्वात् / ब्रह्मणो दारु ब्रह्मदारु / ब्रह्मणि-वैदिके साधु ब्रह्मण्यम् "तत्र साधौ” [ सिद्ध 0 7.1.15] इति यः / ब्रह्मणः-वैदिकस्य काष्ठं ब्रह्मकाष्ठम्, स्वार्थिके के ब्रह्मकाष्ठकम् / ब्रह्मणो निष्ठाऽत्र ब्रह्मनिष्ठम् / यूपप्रतिकृतित्वाद् यूपम् / क्रामति क्रमुकम् , "क्रमेः कृम् च वा" [हैमोणादिसू० 53] इत्युकः / ब्रह्म चरतीत्येवंशीलं ब्रह्मचारि / आह च15 तूलं नूदं च यूपं च क्रमुकं ब्रह्मकाष्ठकम् / ब्रह्मदारु ब्रह्मनिष्ठं ब्रह्मण्यं ब्रह्मचारि च // ] इति / अन्योऽप्याह नूदस्तु यूपः क्रमुको ब्रह्मण्यो ब्रह्मदारु च // तूलं च [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 41-42] इति / एतस्य लोके 'पद्मनस' इति प्रसिद्धिः // 163 // मुष्कके मूषको घण्टा झाटलो मोक्ष-मुश्चकौ। पाटलिट्रेलिहः क्षारश्रेष्ठः, कृष्णः सितश्च सः // 164 // मुष्णाति रोगान् क्षारत्वात् मुष्कः, “विचि-पुषि-" [हैमोणादिसू० 22 ] 25 इति कित् कः, स्वार्थिक के मुष्ककः, तत्र / “मूष स्तेये" मूषति मूषकः, णकः प्रत्ययः / हन्यते घण्टा, “घटा-घाटा-घण्टादयः" [ हैमोणादिसू० 141] इति टे निपात्यते / झाट सङ्घातं लाति झाटलः, “कचित् " [सिद्ध 0 5. 1. 171] इति 1 मोक्षको घण्टा क्रन्दालो मोक्ष नि०॥ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 प्रथमो वृक्षकाण्डः। ङः / मोक्षति- क्षिपति मोक्षः; मुञ्चति वा, “मा-वा-वदि-” [हैमोणादिसू० 564 ] इति सः / मुञ्चति मुञ्चकः। पार्ट-विस्तारं लाति पाटलिः, “नाम्युपान्त्य-" [ हैमोणादिसू० 609] इति बहुवचनात् किदिः / गोभिर्लिह्यते गोलिहः, गोलीढोऽपि / क्षारश्चासौ श्रेष्ठश्च क्षारश्रेष्ठः। कृष्णोऽयं श्वेतश्च / आह च मुष्कको मोक्षको घण्टा मूषको मुञ्चकस्तथा / क्षारश्रेष्ठो गोलिहश्च द्विविधः श्वेत-कृष्णकः // ] इति / एतस्य लोके 'मोषउ' इति प्रसिद्धिः // 164 // वंशे यवफलो वेणुः शतपर्वा तृणध्वजः। मस्करस्त्वचिसारस्त्वक्सार-कार-तेजनाः // 16 // वमति वंशः, “पा-दा-वमि-" [हैमोणादिसू 0 527 ] इति शः; "वन्यते वंशः” इति क्षीरस्वामी, तत्र / यवाकारं फलमस्य यवफलः / अजन्त्यनेन वेणुः, पुंल्लिङ्गः, “अजि-स्था-" [हैमोणादिसू० 768 ] इति णुः / शतं-बहूनि पर्वाण्यस्य शतपर्वा / तृणानां ध्वज इव तृणध्वजः। माक्रियते-प्रतिषिध्यते अनेन मस्करः, वर्चस्कादित्वात् साधुः / त्वचि सरति त्वचिसारः, “सृ स्थिरे" [पाणिनि० 15 3.3.12] इति घञ् , “तत्पुरुषे कृति" [ सिद्ध 03.2.20] “बहुलम्" [सिद्ध० 5. 1. 2.] इति सप्तम्या अलुक् , लोपे त्वक्सारः / कर्म इयर्ति कारः। तेजयति तेजनः। आह च वंशो वेणुर्यवफलः कर्मारस्तृणकेतुकः / त्वक्सारः शतपर्वा च मस्करः कीचकस्तथा // 20 ] इति / एतस्य लोके 'वांसु' इति प्रसिद्धिः // 165 // गाङ्गेरुक्यां विश्वदेवा झषा स्वगवेधुका / खजारिष्टा नागबला खरगन्धनिकेत्यपि // 166 // गाङ्गमीरयति पवित्रत्वाद् गाङ्गेरुकी, “कञ्चुकांशुक-'' [हैमोणादिसू० 57] 25 इत्युके निपात्यते, तस्याम् / विश्वे दीव्यति विश्वदेवा / झषति-हिनस्ति गन्धेन झपा, अच् / हस्वा-लघ्वी, गवि-जले एधते गवेधुः, "भृ-मृ तृ-त्सरि-" [हैमोणादिसू० 716] इति बहुवचनादुः, स्वार्थिके के गवेधुका, गूयते गवेधुका इति वा, "गुङ 1 विश्वदेवदेवा ह्रस्वाङ्गवेधुका / खण्डारिष्टा नागबला स्वरबन्धनिकेत्यपि // 166 // नि० // 2 ह्रस्वा गवेधुका पु 1 पु 2 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० १६७ईधुकधुकौ" [ हैमोणादिसू० 74 ] इत्यनेन एधुकप्रत्ययः, हवा चासौ गवेधुका च इस्वगवेधुका। "खजु गतिवैकल्ये" खञ्जत्यनया खब्जा / न रिष्यते अनया अरिष्टा / नागानां बलकृद् नागबला / खरः-कठोरो दुःसहत्वाद् गन्धोऽस्त्यस्याः [1 खरगन्धा, सैव खरगन्धना, स्वार्थिके के खरगन्धि(न्धनि)का / आह च गाङ्गेरुकी नागबला खरगन्धनिका रसा / विश्वदेवा तथाऽरिष्टा खञ्जा हस्वगवेधुका // ] इति / एतस्या लोके 'गांगेटी' इति प्रसिद्धिः // 166 // दार्वी दारुहरिद्रायों हरिद्वः कण्टकेरुका / पीतद्रुमः पीतदारुः पीतनं पीतचन्दनम् // 167 // पर्जनी च कण्टकिनी कालीयकः पचम्पचा / दृणाति दावीं, “कृ-वा-पा-जि-" [ हैमोणादिसू० 1] इति उण, गौरादित्वाद् ङीः / दारुहरिद्रा पिण्डहरिद्रातोऽन्या, तस्याम् / हरिः-पीतो द्रुः-स्कन्धोऽस्य हरिदुः। कण्टकान् ईर्ते कण्टकेरुः, "भृ-मृ-तृ-त्सरि-" [ हैमोणादिसू० 716 ] इति 15 बहुवचनादुः, के कण्टकेरुका / पीतश्चासौ द्रुमश्च पीतद्रुमः / पीतं दारु अस्य पीतदारुः। पीतयति पीतनम् / पीतं च तच्चन्दनं च पीतचन्दनम् // 167 // पिपर्ति रोगेभ्यः पर्जनी, “विदन-गगन-"[ हैमोणादिसू० 275 ] इत्यने निपात्यते / कण्टकाः सन्त्यस्याः कण्टकिनी / कालयति दोषान् कालीयः, “गय हृदयादयः" [हैमोणादिसू० 310] इत्यये निपात्यते, स्वार्थिके के कालीयकः / 20 अत्यर्थं पचति पचम्पचा / आह च हरिद्रा पीतिका पिण्डा रजनी रञ्जनी निशा / गौरी वर्णवती पीता हरिता वरवर्णिनी // अन्या दारुहरिद्राऽपि हरिद्रुः पीतचन्दनम् / निर्दिष्टा वै कण्टकिनी स च कालेयकः स्मृतः // कालीयको दारुनिशा दावी-पीतद्रु-पीतिकाः / कटङ्कटेरी पर्जन्या पीतदारुः पचम्पचा // ] इति / एतस्या लोके 'दारुहलद्र' इति प्रसिद्धिः / 1 'यां पीता कटेङ्कटेरिका / नि० // 2 पर्जनी कर्कटकिनी कालेयकः पच० नि.॥ Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171] प्रथमो वृक्षकाण्डः। ग्रन्थिपणे श्लिष्टपर्ण विकीर्ण शीर्णरोमकम् // 168 / / हेरितं कुकुरं पुष्पं शुकगुच्छं शुकञ्छदम् / स्थोणेयकं वह्निचूडमारामं ग्रन्थिकाऽपि च // 169 // ग्रन्थिप्रधानानि पर्णान्यस्य ग्रन्थिपर्णम् / ग्रन्थीन् पिपर्ति वा ग्रन्थिमत्त्वात् , "इणुर्वि-शा-वेणि-" [हैमोणादिसू० 182] इति णः, तत्र / श्लिष्टानि पर्णान्यस्य श्लिष्टपर्णम् / विकीर्यते विकीर्णम् / शीर्णानि रोमाण्यस्य शीर्णरोमकम् // 168 // ___ हरति हियते अनेन वा हरितम् , “ह-श्या-रुहि-" हैमोणादिसू० 210] इति इतः / “कुकि वृकि आदाने” कोकते कुकुरम् , “श्वशुर-कुकुन्दुर-" हैमोणादिसू० 426] इत्युरे निपात्यते / पुष्प्यति पुष्पम् , अच् / शुकस्येव गुच्छोऽस्य शुकगुच्छम् / शुकस्येव छदान्यस्य शुकच्छदम् / स्थूणाया इदं स्थौणेयम् , "तस्येदम्" [सिद्ध 0 6. 3. 160] इत्येयण , स्वार्थिके के स्थौणेयकम् / वह्निरिव चूडा अस्य वह्निचूडम् / आरमन्त्यत्र आरामम् / “प्रथुङ् कौटिल्ये" ग्रन्थ्यते ग्रन्थिः, “पदि-पठि-" [हैमोणादिसू० 607 ] इति इः, स्वार्थिके के ग्रन्थिका / “ग्रन्थि इति क्लीबे” इत्यन्ये / प्रन्थिरत्रास्ति ग्रन्थिका, व्रीह्यादित्वादिकः, स्त्रियाम् / क्लीबेऽप्ययम् / यदाह--- ग्रन्थिकं पिप्पलीमूलं ग्रन्थिपर्णकभेषजे / ] इति / आह च स्थौणेयकं वह्निचूडं शुकगुच्छं शुकच्छदम् / विकीर्णं शुकबह च हरितं शीर्णरोमकम् // ] इति / एतस्य लोके 'थूणीयउ' इति प्रसिद्धिः // 169 // स्पृक्कायां ब्राह्मणी पङ्कमुष्टिका पिशुना वधूः / समुद्रान्ता मरुन्माला निर्माल्या देवपुत्रिका // 170 // लेडोयिका कोटिवर्षा देवी पङ्कजमुष्टिका / गोमी स्वर्णलतेन्द्राणी मरुद् माला लता लघुः // 171 // / 1 कुकुरं च तथा गुच्छं शुकपुष्पं शुकच्छदम् / स्थौणेयकं वह्निचूडा सुगन्ध प्रन्थिकावपि // 169 // नि० // 2 लङ्कातिका नि० // 3 मरन्माला नि० // 15 07 25 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे . [श्लो०१७२__स्पृशति गन्धैः स्पृक्का, “निष्क-तुरुष्क-" [ हैमोणादिसू० 26] इति के निपात्यते, तस्याम् / ब्रह्मणोऽपत्यमिव ब्राह्मणी, "ङसोऽपत्ये" [सिद्ध० 6 1.28] इत्यण् , “अणजेये-" [ सिद्ध० 2.4.20] इति ङीः / पङ्कस्य मुष्टिः पङ्कमुष्टिः, के पङ्कमुष्टिका / “पिशत् अवयवे" पिंशति पिशुना, गन्धसूचनात् , “पिशि-मिथिक्षुधिभ्यः कित्" [हैमोणादिसू० 290 ] इति किदुनः / “वधूः आशावधूत्वात्" इति क्षीरस्वामी; उह्यते वधूरिति वा, “वहे च" [ हैमोणादिसू० 832] इति ऊः धश्चान्तादेशः / समुद्रे अन्तो यस्याः सा समुद्रान्ता / मरुत्सहिता मालाऽस्याः मरुन्माला / निर्गतं माल्यमस्याः निर्माल्या / देवानां पुत्री देवपुत्री, के देवपुत्रिका // 17 // 10 "वेंग् तन्तुसन्ताने" लङ्कायामूयते लङ्कोयिका, णकः प्रत्ययः / कोटिभिर्व पति मधु कोटिवर्षा / दीव्यति देवी; देवपुत्र्या एकदेशो वा देवी, यथा सत्या सत्यभामेत्यादिवत् / पङ्कजं मुष्टिरस्याः पङ्कजमुष्टिः, के पङ्कजमुष्टिका / गावः सन्त्यस्य गोमी, “गोः” [सिद्ध 0 7.2.50] इति मिन् / स्वर्णस्य लता स्वर्ण___ लता / इन्द्राणी देवपुत्रीत्वात् / म्रियते मरुत्, मारुताख्यात्वात् , "म्र उत्" 15 [हैमोणादिसू० 889] इति उत्; मल्यते-धार्यते माला; मीयते इति वा "शा-मा-श्या-" [ हैमोणादिसू०४६२] इति लः, “मारुत-स्रगाख्ये द्वे संज्ञे एते" इत्यपरैरुक्तत्वात् / “लांक् दाना-ऽऽदानयोः” लाति लायते वा लता, " पृषि-रञ्जि-" [हैमोणादिसू० 208] इति किदतः / “लघुङ् गतौ” लङ्घते लघुः, "रवि-लचि लिङ्गेर्नलुक् च" [हैमोणादिसू० 740] इति उः नकारस्य च लोपः / इन्द्राद्या 20 आहुः स्पृक्का माला पङ्कमुष्टिर्नीला देवी लता गुरुः / देवपुत्री च लोयी सीता पङ्कजमुष्टिका // स्रग् मारुता कोटिवर्षा निर्माल्या सा वधूः स्मृता // ] इति / 25 . धन्वन्तरिरप्याह स्पृक्का स्पृग् ब्राह्मणी देवी लता लकोयिका मरुत् / पङ्कमुष्टिदेवपुत्री निर्माल्या पिशुना वधूः // .. ] इति / . . Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः। स्पृक्कानामानि / लोके 'पीक' इति प्रसिद्धिः // 171 // विडङ्गे केरला-ऽमोघा तण्डुलश्चित्रतण्डुला। भस्मकः कृमिहा जन्तुघातको मृगगामिनी // 172 // “विड् आक्रोशे” विडति विडङ्गम्, “विडि-विलि-" [हैमोणादिसू० 101 ] इति किदङ्गः; विलङ्गति वा, ड-लयोरैक्यमत्र, पुं-क्लीबलिङ्गोऽयम् , स्त्रियां निघण्टुः, / तत्र / किरति-क्षिपति केरला, “मुरलोरल-विरल-केरल-" [ हैमोणादिसू० 474 ] इत्यले निपात्यते / न मोघा अमोघा / "तडुङ् ताडने" तण्ड्यते तण्डुलः, “हृषिवृति-चटि-पटि-" [ हैमोणादिसू० 485] इत्युलः / चित्रास्तण्डुला अस्याः चित्र भस्मकं भस्मलग्ने(रोगे)स्याद् विडङ्ग-कलधौतयोः / [विश्वलोचन कतृतीय श्लो० 129] इति / - कृमीन् हन्ति कृमिहा / अत एव जन्तून् घातयति जन्तुघातकः। मृगं गच्छतीत्येवंशीला मृगगामिनी / आह च- अथो वेल्लममोघा चित्रतण्डुला / 15 [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 106 ] इति / धन्वन्तरिरपि विडङ्गा जन्तुहन्त्री च कृमिघ्नी चित्रतण्डुला / तण्डुलः कृमिहाऽमोघा केरला मृगगामिनी // .] इति / 20 एतस्य लोके ‘विडंग' इति प्रसिद्धिः // 172 // इन्द्राक्षे ऋषभो वीरः श्रीमान् वृषभनामकः / धर्वहो गोपतिः शृङ्गी बन्धुरः पृथिवीपतिः // 173 // इन्द्रवद् अक्षाण्यस्माद् इन्द्राक्षः; इन्द्रवद् अक्ष्णोति वा, तत्र / "ऋषैत् गतौ" ऋषति ऋषभः, "ऋषि-वृषि-लुसिभ्यः कित्" [हैमोणादिसू० 331 ] इति 25 1 तन्दुलः कृष्णतन्दुलः / वेल्लकः कृमिहा नि० // 2 धूधुरो गो° नि० // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे . [श्लो० १७४किदभः / विशेषेण ईरयति वीरः / श्रीविद्यतेऽस्य श्रीमान् / वृषभस्य नामान्यस्य वृषभनामकः, तेन वृषादयोऽपि / धुरं वहति पूर्वहः / गवां पतिः गोपतिः / शृङ्गाणि सन्ति अस्य शृङ्गी / बध्नाति बन्धुरः, “वाश्यसि-" [ हैमोणादिसू० 423 ] इत्युरः / पृथिव्याः पतिः पृथिवीपतिः / आह च ऋषभो धूवहो धीरो मातृको वृषभो वृषः / विषाणी ककुदीन्द्राक्षो बन्धुरो गोपतिः स्मृतः // ] इति / एतस्य लोके 'ऋषभु' इति प्रसिद्धिः // 173 // ऋद्धौ सिद्धियुगं योग्यं रथाङ्ग मङ्गलं वसु / 10 , ऋषिसृष्टा सुखं लक्ष्मीवृद्धेरप्याह्वया अमी // 174 // "ऋधौट वृद्धौ” ऋध्नोति ऋद्धिः, क्तिप्रत्ययः / सिध्यति अस्याः सिद्धिः, क्तिप्रत्ययान्तः / युज्यते अनेन युगम्, “वर्षादयः क्लीबे" [ सिद्ध० 5.3.29 ] इति साधुः / योजनीय योग्यम्, “शक्ताहे कृत्याश्च" [सिद्ध 0 5.4.35] इति ध्यण् / योगे साधु वा, "तत्र साधौ' [ सिद्ध 0 7.1.15 ] इति यः / रथस्य अङ्गं रथाङ्गम् / 15 "मगु गतौ" मङ्गति मङ्गलम्, "मृदि-कन्दि-" [हैमोणादिसू० 465 ] इत्यलः / वसत्यत्र वसु, "भृ-मृ-तृ-त्सरि" [ हैमोणादिसू० 716 ] इत्युः / ऋषिभिः सृष्टा ऋषिसृष्टा / सुखयति सुखम् / लक्ष्यते लक्ष्मीः , “लक्षेर्मोऽन्तश्च" [ हैमोणादिसू० 715 ] इति ईः। 'वृद्धेरप्याह्वया अमी' 'वृद्धः' ओषधविशेषस्यापि ऋद्धयादीनि नामानि ज्ञेयानि / आह च ऋद्धिर्वद्धिः सुखं सिद्धी रथाङ्गं मङ्गलं वसु / ऋषिसृष्टा युग योग्य लक्ष्मीः सर्वजनप्रिया // ] इति / ऋद्धि-वृद्धयोर्नामानि / अनयोलोंके 'ऋद्धि वृद्धि' इति प्रसिद्भिः // 174 // पद्मके मालकः पोतरक्तश्चारुश्च सुप्रभः। . 25. सुरभिः शीतवीर्यश्च पाटलः पीतवर्णकः // 17 // 1 ०लं तथा / ऋषिसृष्टसुखं नि० // 2 पीतो रक्तश्चरुसरुश्यवः / सुमनः शीत० नि०॥ Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमो वृक्षकाण्डः। . पद्मप्रतिकृतिः पद्मकः, “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः" [ सिद्ध 0 5.1. 54.] इति कः, तत्र / मलते-दधाति मालकः, णकः प्रत्ययः / पीतश्चासौ रक्तश्च पीतरक्तः / चरति मनोऽत्र चारुः, “मि-वहि." [ हैमोणादिसू० 726 ] इति जिंदुः / शोभना प्रभाऽस्य सुप्रभः / सुरभते सुरभिः, “पदि-पठि-" [ हैमोणादिसू० 607] इति बहुवचनादिः / शीतं वीर्यमस्य शीतवीर्यः / पाटयति पाटलः, “मृदि- 5 कन्दि-" [ हैमोणादिसू० 465 ] इत्यलः / पीतं वर्णमस्य पीतवर्णः, स्वार्थिके के पीतवर्णकः / आह चपद्मकं मलयश्चारुः पीतरक्तश्च सुप्रभः / ] इति / एतस्य लोके 'पदमाकु' इति प्रसिद्धिः // 175 // कङ्कष्ठे स्यात् काककुष्ठः पुलकः काकपालकः / - रेचनः शोधनो हासो विडङ्गो रङ्गदायकः // 176 / / कम् इत्यव्ययं कुत्सायाम् , कुत्सितं कुष्ठमस्य कष्ठः, तत्र / काकानां कुष्ठमस्मात् काककुष्ठः / “पुल महत्त्वे" पोलति पुलकः, "धू-धून्दि-रुचि-तिलि-पुलि-" [ हैमोणादिसू० 29 ] इति किदकः / काकानां पालकः काकपालकः / रेचयति 15 रेचनः, विरेचकत्वात् / शोधति शोधनः / “तुस हस हस रस शब्दे" हस्यते हासः। 'विड आक्रोशे' वेडति विडङ्गः, “विडि-विलि-" [ हैमोणादिसू० 101 ] इति किदङ्गः / रङ्गस्य दायको रङ्गदायकः / आह च-- कङ्कुष्ट काककुष्टं तु विडङ्गं रङ्गदायकम् / रेचकं पुलकं हासं शोधनं काकपालकम् // ] इति / एवमेते पुं-क्लीबलिङ्गाः / एतस्य लोकेऽपि 'कमुष्ठ' इत्येव प्रसिद्धिः // 176 // परूषके स्यादल्पास्थि परुषो नीलपर्णकः / परापरः परुश्चेरुः परिमण्डल इत्यपि // 177 // 1. परोपरः परश्चैष परि० नि०॥ 13 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० 178-- "पृश् पालन-पूरणयोः” पृणाति परूषः, “खलि फलि-" [ हैमोणादिसू० 560 इत्यूषः, स्वार्थिके के परूषकः, तत्र / अल्पमस्थि अस्य अल्पास्थि / पृणाति परुषः, "ऋ-पृ-नहि-" [ हैमोणादिसू० 557 ] इत्यादिना उषः / नीलानि पर्णान्यस्य नीलपर्णः, के नीलपर्णकः / परमापिपति परापरः / “पृश् पालन5 पूरणयोः" पृणाति परुः, "रुद्यति-जनि-" [ हैमोणादिसू० 997] इत्युस् / “चिंगट चयने" चीयते चेरुः, “शिग्रु-गेरु-नमेर्वादयः" [ हैमोणादिसू० 811] इति रौ निपात्यते / परि-सर्वतोभावे मण्डलमस्य परिमण्डलः परिमण्डयति वा, "मृदि-कन्दि-कुन्दि-मण्डि-" [हैमोणादिसू० 465 ] इत्यलः / आह च परूषकः परुः प्रोक्तो नीलपर्णः परापरः / 10 परिमण्डलमल्पास्थि परुषं चापि नामतः // ] इति / एतस्य लोके 'फलूहा' इति प्रसिद्धिः // 177 // खर्जूरे त्वग्रजः पिण्डी निःश्रेणिः स्वादुमस्तकः / "खर्ज मार्जने च” चकाराद् व्यथने, खर्जति खर्जूरः, “मी-मसि-पशि-" 15 [ हैमोणादिसू० 427] इत्यूरः, तत्र / [अग्रे जायते अग्रजः।] पिण्डमस्त्यस्य पिण्डी। निष्क्रान्ता श्रेणे:- तरुसमूहाद् निःश्रेणिः, उच्चविटपित्वात् / यदाह निःश्रेणिरधिरोहिण्यां खर्जुरीपादपेऽपि च / [ विश्वलोचने णतृतीये श्लो०६१ ] इति / स्त्रीलिङ्गः / स्वादु-मृष्टं मस्तकमस्य स्वादुमस्तकः / आह च खर्जूरी तु खरस्कन्धा कषाया मधुराऽग्रजा / दुष्प्रधर्षा दुरारोहा निःश्रेणिः स्वादुमस्तका // ] इति / महाखर्जूरिकेयम् / खजूरिकायां स्याद भूमिखजूरी कोकपर्कटी // 178 // 1. त्वग्रुजः नि० // 2 °दपे स्त्रियाम् विश्वलोचने // 3 काककर्कटी नि० // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] प्रथमो वृक्षकाण्डः। - 'खर्जू रिकायां' खजूरीविशेषे ‘स्याद' भवेद् भूमेः खजूरी भूमिखर्जूरी / काकैः पृच्यते काकपटी, "कपट-कीकटादयः" [ हैमोणादिसू०१४४ ] इत्यटे निपात्यते / पिण्डखजूरिकेयम् / आह च मदनपाल:-- बृहत्खजूरिका श्रेणी सुफला द्वीपसम्भवा / 10 अन्या स्कन्धफला स्वाद्वी दुरारोहा मृदुच्छदा / भूमिखजूरिका काकपर्कटी ] इति / अनयोर्लोके 'महाखजूरि' 'पिंडखजूरि' इति प्रसिद्धिः // 178 // तेले तालो लेख्यपत्रस्तृणराजो ध्वजद्रुमः / तैलति-प्रतिष्ठते बहुमूलत्वात् तलः, अच् , तत्र / प्रज्ञाद्यणि तालः / / लेख्यानि पत्राण्यस्य लेख्यपत्रः / तृणानां राजा तृणराजः, तृणद्रुममध्ये मुख्यत्वात् , “राजन्-सखेः” [ सिद्ध 0 7. 3. 106 ] इत्यट् समासान्तः / ध्वज इव द्रुमेषु ध्वजद्रुमः / आह च- तालो ध्वजद्रुमः पा(? प्रां)शुर्दीर्घस्कन्धो दुरारुहः / 15 तृणराजो दीर्घतरुर्लेख्यपत्रो द्रुमेश्वरः // ] इति / एतस्य लोके 'ताड' इति प्रसिद्धिः / अष्टविधोऽयम् / यदाह तालश्चाष्टविधो ज्ञेयो हृद्यः कुष्ठकृमिप्रणुत् / पित्ताऽस्रनो रुचिस्वादु वातजिद् बृंहणो गुरुः // 20 इत्येतस्य गुणाः / नालिकेरे रसफलो लागली कूर्चकेसरः // 179 // दाक्षिणात्यो दृढफलो नालिकेलो लतातरुः / 1. ताले तलो लेख्य° नि० // 2 "तलति-प्रतिबिम्बति बहुरूपत्वात् तलः" इत्यभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकायाम् // 3. नारिकेरो लता० नि० // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० 18. नालिकान्–नालयुक्तान् पुष्पादीन् ईरयति नालिकेरः; नलति वा, “शतेरादयः” [ हैमोणादिसू० 432 ] इति केरे निपात्यते, पुं-स्त्रीलिङ्गः, तत्र / रसमयं फलमस्य रसफलः। हलाकारपत्रशाखत्वाद लागली / कूर्चे केसराण्यस्य कूर्चकेसरः // 179 // दक्षिणस्यां दिशि भवो दाक्षिणात्यः, “दक्षिणा-पश्चात्पुरसस्त्यण् " [सिद्ध 0 5 6. 3. 13 ] इति त्यण् / दृढानि फलान्यस्य दृढफलः / नालिकेर इत्यस्य लत्वे नालिकेलः। लता चासौ तरुश्च लतातरुः / आह च-- नालिकेरो रसफलः सतुङ्गः कूर्चकेसरः / लतावृक्षो दृढफलो लाङ्गली दाक्षिणात्यकः // ] इति 10 एतस्य लोके 'नालेर' इति प्रसिद्धिः / पूंगे क्रमुक-गूवाक-खपुरा नीलवल्कलः // 180 // घोण्टा " पूग्श् पवने" पुनाति पूगः, " पू-मुदिभ्यां कित्” [हैमोणादिसू० 93], इति किद् गः, तत्र / कामति क्रमुकः, "क्रमेः कृम् च वा” [हैमोणादिसू० 53]. 15 इत्युकः / “गुंत् पुरीषोत्सर्गे" गुवत्यनेन स्रंसकत्वाद् गूवाकः, "मवाक-श्यामाक-" [हैमोणादिसू० 37] इत्याके निपात्यते / “पुरत् अग्रगमने" खे पुरति खपुरः / "खानि पृणाति खपुरः" इति क्षीरस्वामी / पुंल्लिङ्गः / यद् गौडःखपुरो लसके भद्रमुस्तके क्रमुकेऽपि च / ] इति / 30 नीलं वल्कलमस्य नीलवल्कलः // 180 // "घुण् घूर्णत् भ्रमणे" घुणति घोण्टा, “घटा-घाटा-' [ हैमोणादिसू० 141] इति टे निपात्यते / एतस्य लोके ‘सोपारी' इति प्रसिद्धिः / ___ अस्य फलमुद्वेगं . 'अस्य' पूगस्य फलं उद्गतो वेगोऽस्य उद्वेगम्, [संसकत्वात् / _ चिक्के तत्र तु चिक्कणम् / 1. पूगे गूवाकः क्रमुकः पूगी च नीलवल्कलः // 180 // एतस्य फल° नि० // 2. चिकणे तत्र चिकणम् नि० // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] प्रथमो वृक्षकाण्डः / 'तत्र' इति पूगे 'तुः' इति पुनरर्थे, चिनोति चिकम् , “निष्क-तुरुष्क" [हैमोणादिसू० 26] इति के निपात्यते ; “चिक्कण् व्यथने” इति कौशिकः, चिक्कयति वा चिक्कम्, अच्, तस्मिन् / चिनोति चिक्कणम् , “चिक्कण-कुक्कण-" [हैमोणादिसू० 190] इत्यणे निपात्यते / धन्वन्तरिस्तु सामान्येनाऽऽह- - स्यात् पूगफलमुद्वेगं संसि घोण्टाफलं मतम् / चिक्कणं वल्कलं चिकं गवां मदकरं च तत् // ] इति / पूगफलनामान्यमूनि / लोके 'फोफलु' इति प्रसिद्धिः / हिन्ताले तु तृणराजो राजवृक्षो लताङ्कुरः // 181 // हिनोति-वर्धते हिन्तालः, "चात्वाल-कङ्काल-हिन्ताल-" [हैमोणादिसू० 480] 10 इत्याले निपात्यते, तत्र। तृणानां राजा तृणराजः। वृक्षाणां राजा राजवृक्षः, राजदन्तादित्वात् पूर्वनिपातः / लताया अङ्कुर इव लताङ्कुरः। एतस्य लोके 'हिन्ताल' इत्येव प्रसिद्धिः // 181 // - ताल्यां तु मृत्युपुष्पा स्यादेकपत्रफलाऽपि च / ताड्यते ताली, ऋफिडादित्वाद् लत्वम् ; ताडी इत्यपि, तस्याम् / मृत्यु- 15 प्रदानि पुष्पाण्यस्या मृत्युपुष्पा / एकं पत्रं फलं चास्याः एकपत्रफला / ___केतके तु रजःपुष्पो जम्बूलः क्रकचच्छदः // 182 // "कित निवासे” केतति वने केतकः, णकः प्रत्ययः, पुं-क्लीबलिङ्गोऽयम् / यद् वाचस्पतिः- "केतकस्तु द्वयोः" [ ] इति / रजोयुक्तानि पुष्पाण्यस्य रजःपुष्पः / जायते जम्बूलः, “दुकूल-कुकूल-" [ हैमोगादिसू० 491] 20 इत्यूले निपात्यते / क्रकचाकाराणि छदान्यस्य क्रकचच्छदः // 182 // खजूर-ताल-खर्जूरी-ताली-हिन्ताल-केतकाः / क्रमुको नालिकेरश्च 'स्युरेतास्तृणजातयः // 183 // खर्जूरः - बृहत्खघुराख्यः, तालः -- लेख्यपत्रः, खजूरी - पिण्डखर्जूरिका, अत्रानुक्रमव्यत्ययश्छन्दोभङ्गभयादिति, एवमन्यत्रापि, ताली-मृत्युपुष्पा, हिन्तालः 1 स्युरेते तृणपादपाः नि० / अमरेऽपि तृणद्रुमत्वेनैवोल्लेखः // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० 184-85. तृणराजः, केतक:-क्रकचच्छदः, एषां द्वन्द्वः / क्रमुकः- पूगः / नालिकेरः प्रतीतः / एताः तृणजातयः 'स्युः' इति भवन्ति, तृणप्रधानवृक्षत्वादिति / आह च एते च हिन्तालसहितास्त्रयः // खर्जूरः केतकी ताली खर्जूरी च तृणद्रुमाः / [ अमर० का 02 वर्ग 5 श्लो०१६९-७०] // 183 // / // इति श्रीमबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनराजसूरिशिष्यश्रीजयसागरमहो पाध्यायपट्टानुक्रमवाचनाचार्यधुर्यश्रीभानुमेरुगणिशिष्यसमस्तप्रशस्तग्रन्थावलिविचक्षणश्रीज्ञानविमलोपाध्यायशिष्य वाचनाचार्यश्रीश्रीवल्लभगणिविरचितायां श्रीहेमचन्द्राचार्यकृतनिघण्टुशेषटीकायां वृक्षकाण्डः 10 प्रथमः समाप्तः // 1 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ [ द्वितीयो गुल्मकाण्डः ] ॥अर्हम् // अथ द्वितीयं गुल्मकाण्डं व्याख्यायते सिन्दुवारे चे निर्गुण्डी सिन्दुको नीलसिन्दुकः / शीतसहेन्द्रसुरसाविन्द्राणी सिन्दुवारिका // 184 // स्यन्दते सिन्दुवारः, "द्वार-शृङ्गार-" [हैमोणादिसू० 411] इत्यारे निपात्यते ; "स्यन्दं वृणोति सिन्दुवारः, पृषोदरादित्वात्" इति क्षीरस्वामी, तत्र / निष्क्रान्ता गुण्डाद्-वेष्टनाद् निर्गुण्डी। निर्गुण्ठीत्यपि। “स्यन्दौङ् स्रवणे” अन्तस्थीयमध्योऽयम् , निपात्यते, स्वार्थिके के सिन्दुकः / नीलश्चासौ सिन्दुकश्च नीलसिन्दुकः। शीतं 10 सहते शीतसहः / इन्द्रस्य सुरसः-दिव्य इत्यर्थः इन्द्रसुरसः / अत एव इन्द्रोऽपि अनिति अनया इन्द्राणी / सिन्दुं वृणोति सिन्दुवारिका, णके आप् / आह च-- सिन्दुवारः श्वेतपुष्पः सिन्दुकः सिन्दुवारिका / / नीलपुष्पः शीतसहो निर्गुण्डी नीलसिन्दुकः // ] इति / अन्योऽपि अथ सिन्दुकः / सिन्दुवारेन्द्रसुरसौ निर्गुण्डीन्द्राणिकेत्यपि // अमर० का० 2 व० 4. श्लो० 68] इति / एतस्य लोके 'निर्गुण्डी' इति प्रसिद्भिः // 184 // सा नीला वनशेफालो सुपुष्पा नीलमञ्जरी। 'सा' निर्गुण्डी 'नीला' नीलवर्णा वनस्य शेफाली वनशेफाली / शोभनानि पुष्पाण्यस्याः सुपुष्पा / नीलवर्णा मञ्जर्योऽस्या नीलमञ्जरी / 1 तु नि० // 2 नीलसन्धिकः / शीतसहा च सुरसा चेन्द्राणी सिन्दुवारकः ॥१८४॥नि०॥ Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० १८५श्वेता तु श्वेतसुरसा गोलोमी भूतवेश्यपि // 185 // 'तुः' पुनरर्थे / 'श्वेता' श्वेतवर्णा श्वेतः शोभनश्च रसोऽस्याः श्वेतसुरसा / गोरिव लोमान्यस्या गोलोमी, गोलोमशत्वात्, पृषोदरादित्वात् साधुः / गोभिर्खयते वा गोलोमी, “रुक्म-ग्रीष्म" [हैमोणादिसू० 346 ] इति मान्तो निपात्यते / 5 भूतानि विशति-आह्लादयति भूतवेशी / आह च- . शेफालिकाऽन्या निर्गुण्डी वनौका नीलमञ्जरी / शुक्लाऽन्या श्वेतसुरसा भूतवेशी च कथ्यते // ] इति / द्वितीया निर्गुण्डीयम् // 185 // शेफालिकायां सुवहा निर्गुण्डी नीलिका च सा / सुरसा रक्तवृन्ता च श्वित्रघ्नी पुष्पवर्षिणी // 186 // शेरते शेफाः, 'री-शीभ्यां फः' [हैमोणादिसू० 314] इति फः, ते अलयोऽस्याः शेफालिका, तस्याम् / सुष्टु वहत्यामोदं मुवहा / निर्गुण्डयति निर्गुण्डी, “गुडण् वेष्टने” / नीलिका नीलवर्णा / शोभनो रसोऽस्याः सुरसा / रक्तं वृन्तमस्याः रक्तवृन्ता / 15 श्वित्रं-कुष्ठं हन्ति श्वित्रघ्नी / पुष्पाणां वर्षः पुष्पवर्षः, * स विद्यतेऽस्याः पुष्पवर्षिणी // 186 // सा तु शुक्ला भूतवेशी सत्यनामा बहुक्षमा / 'सा' शेफालिका शुक्ला भूतानि विशति-आह्लादयति भूतवेशी। सत्यं नाम अस्याः सत्यनामा / बहु क्षमते बहुक्षमा / -25 प्रियङ्गो प्रियकः कङ्गुः प्रियवल्ली प्रिया लता // 187 // विष्वक्सेना गन्धफली कारम्भा फलिनी फलो / गुन्द्रा गोवन्दनी श्यामा योषाहा वर्णभेदिनी // 188 // 1 गोलोमा नि० // 2 भूतकेश्यपि पु / पु 2 नि० / यद्यपि टीकादर्शयोः मूलपाठे 'भूतकेशी' इति पाठो वर्तते, किञ्च व्याख्या तु 'भूतवेशी' पाठानुसारिणी वर्त्तते / अमरादिष्वपि “सिताऽसौ श्वेतसुरसा भूतवेशी" [का० 2 वर्ग 4 श्लो० 72] इत्यादौ 'भूतवेशी' नामैव दृश्यते // / 3 भूतकेशी पु 2 // 4 नालिका सुता / सुरसा नि० // 5 भूतकेशी सत्यनाम्नी बह नि०॥ 6 पर्ण. मेदनी नि०॥ Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / 105 "प्रींगश् तृप्ति-कान्त्योः" प्रीणाति इति प्रियङ्गः, स्त्रीलिङ्गः, “प्री-कै-पै-नीलेरमुक्” [हैमोणादिसू० 761] इत्यङ्गुक्, तत्र / प्रीणाति प्रियकः, “कीचक-पेचक-" [हैमोणादिसू० 33] इत्यके निपात्यते / "कै शब्दे" कायते कङ्गः, “-प्री-कै-पै-नीलेरमुक" [हैमोणादिसू० 761] इत्यङ्गुक् / प्रिया चासौ वल्ली च प्रियवल्ली। प्रीणाति प्रिया. "नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 05.1.54] इति कः / लायते लता, "पृषि-रञ्जि-" 5 [हैमोणादिसू० 208] इति “लांक् आदाने" इत्यस्मात् किद् अतः // 187 // विषूची सेनाऽस्याः विष्वक्सेना; विष्वक् सिनोति-सर्वतो बध्नाति वा “सेर्वा" [हैमोणादिसू० 262] इति विकल्पेन किद् नः प्रत्ययः / गन्धप्रधाना फली गन्धफली। ईषद् रम्भा कारम्भा, "अल्पे" [सिद्ध 03.2.136] इत्यनेन ईषदर्थे कादेशः / फलति-विशीर्यते फलिनी, “श्या-कठि-खलि-" [हैमोणादिसू० 282] 10 इति बहुवचनादिनः / फलति फली, अच् , गौरादित्वाद् ङीः / गुण्ड्यते-क्रीड्यते गुन्द्रा, "खुर-क्षुर-" [हैमोणादिसू० 396] इति रे प्रत्यये निपात्यते / गवि-भूमौ वन्द्यते गोवन्दनी / इन्दुस्तु “गौः वन्दनी" इति भिनत्ति / यदाह वन्दनी पुष्पशोभना / गन्धप्रियङ्गुः कारम्भा लता गौवर्णभेदिनी // [ ] इति / "श्यामा वर्णेन गौरश्यामवर्णा" इति क्षीरस्वामी / योषा-स्त्री तस्याः आह्वा अस्या योषाहा / वर्ण भिनत्तीत्येवंशीला वर्णभेदिनी, “अजातेः शीले" [सिद्ध 0 5.1.154] इति णिन् / आह चश्यामा तु महिलाह्वया / 20 लता गोवन्दनी गुन्द्रा प्रियङ्गः फलिनी फली // विष्वक्सेना गन्धफली कारम्भा प्रियकश्च सौ / [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 55-56] इति / तथा च प्रियङ्गुः प्रियवल्ली च फलिनी कङ्गुनी प्रिया / वृत्ता गोवन्दनी श्यामा कारम्भा वर्णभेदिनी // ] इति / एतस्या लोके 'प्रियंगु' इति प्रसिद्धिः // 188 // 1 अमरे तु 'सः' इति पाठः / / 20 25 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० १८९मधुयष्टयां यष्टीमधुस्तल्लक्षणं मधुरवा / क्लीतकं च नोरजाऽसौ मधुपर्णी मधूलिका // 189 // मधुनो यष्टी मधुयष्टी, तस्याम् / यष्टीरूपं मधु यष्टीमधुः / तल्लक्षयति तल्लक्षणम् / मधु स्रवति मधुस्रवा / क्लीबत्वं तकति–प्रतिहन्ति वृष्यत्वात् क्लीतकम् . पृषोदरा5 दित्वात् साधुः; क्लीतकसंज्ञं वा, क्लीबलिङ्गः, स्थलजेयम् / नीरे जाता नीरजा / 'असौ' इति मधुयष्टी। मधूनि पर्णान्यस्याः मधुपर्णी, " पाक-कर्ण-पर्ण-'' [सिद्ध 0 2.4.55] इति ङीः / मधुलिका माधुर्यात् / आह च मधुयष्टी च यष्टी च यष्टीमधु मधुस्रवा / यष्टीमधूकं मधुकं यष्टया मधुयष्टिका // तल्लक्षणं क्लीतनं च क्लीतकं क्लीतका च सा / स्थलजा जलजाऽन्या च मधुपर्णी मधूलिका // ] इति / . मधुयष्टीनामानि / लोके 'जेठीमधु' इति प्रसिद्धिः // 189 // अश्वगन्धायां तुरगी कचुकाऽश्वावरोहकः / 15 अश्वकन्दो बहुगन्धा पुत्रदा लोककर्ण्यपि // 190 / / अश्वस्येव गन्धोऽस्याः अश्वगन्धा, तस्याम् / तुरो गच्छति तुरगी, "नाम्नो गमः-" [सिद्ध 05.1.131] इति डः / यदाह श्रीधरः-- तुरगी त्वश्वगन्धायां तुरगो हय-चित्तयोः / / [ विश्वलोचन गतृतीये श्लो० 40 ] इति / 20 "कचि बन्धने” कच्यते कञ्चुका, “कञ्चुकांशुक-" [हैमोणादिसू० 57] इत्युके निपात्यते / अश्वैः अवरुह्यते अश्वावरोहः, स्वार्थिके के अश्वावरोहकः / अश्वस्य कन्दः अश्वकन्दः। बहुर्गन्धोऽस्या बहुगन्धा / पुत्रं ददाति पुत्रदा / "कर्णण भेदे" लोकं कर्णयति लोककर्णी, वातहन्त्रीत्वात् / आह च अश्वगन्धा वाजिगन्धा कुम्भकोऽश्वावरोहकः / वराहकर्णी तुरगी बल्या वाजीकरी मता // __] इति / 1 तुरङ्गो कम्बुका नि० // 2 कोलकर्ण्यपि नि० // 25 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 107 10 10 193] .... द्वितीयो गुल्मकाण्डः / एतस्या लोके 'आसगंधि' इति प्रसिद्धिः // 190 // मेषशृङ्गयामजशृङ्गी वर्तिका सर्पदंष्ट्रिका / ... मेषस्येव शृङ्गाण्यस्याः मेषशृङ्गी, तस्याम् / अजस्येव शृङ्गाण्यस्या अजशृङ्गी / वर्त्तते वर्तयति वा वर्तिका, णकः प्रत्ययः / सर्पस्येव दंष्ट्रा अस्याः सर्पदंष्ट्रा, स्वार्थि के सर्पदंष्ट्रिका / आह च मदनपाल:मेषशृङ्गी मेण्ढवल्ली सर्पदंष्ट्राऽजशृङ्गिका / / ] इति / मेषशृङ्गीनामानि / लोके तु 'मीढासिंगी' इति प्रसिद्धिः / सैव स्याद दक्षिणावर्ता वृश्चिकाली विषाणिका // 19 // उष्ट्र-धूमकपुष्पा च काली च विषघातनी / 'एव' इति निश्चयार्थे / 'सा' मेषशृङ्गी ‘स्याद्' भवेद् दक्षिणा आवर्ता अस्या दक्षिणावर्ता; दक्षिणस्यां दिशि आवर्तते इति वा / वृश्चिकालमिव वृश्चिकाली, 'अलम्' इति वृश्चिककण्टक उच्यते / विषाणानि सन्त्यस्याः विषाणिका, शृङ्गीत्वात् // 191 // 'उष्ट्र-धूमकपुष्पा' इति उष्ट्र-धूमशब्दाभ्यां परः पुष्पशब्दः सम्बध्यते, तेन Tb उष्ट्रपुष्पा धूमपुष्पा च / काली कालवर्णत्वात् / विषं घातयति विषघातनी, अनट् / आह च__अन्या तु दक्षिणावर्ता वृश्चिकाली विषाणिका / ] इति / धन्वन्तरिरप्याह 20 अजशृङ्गी मेषशृङ्गी सर्पदंष्ट्रा च वर्तिका / द्वितीया दक्षिणावर्ता वृश्चिकाली विषाणिका // . ] इति / मेषशृङ्गीविशेषोऽयम् / कर्कटशृङ्गयां तु शृङ्गी नताङ्गी शिशिरेफला // 192 // कर्कटाहा महाघोषा वक्रा मञ्जीरशिम्बिका / 1 'काला वि° नि० // 2 °पुच्छा च नि० // 3 शृङ्गी तु कर्कटङ्गयां नता° नि० // 4 मञ्जरिशि° नि०॥ 25 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० 193 कर्कटशब्देन जलचरजीवविशेषः, तदाकाराणि शृङ्गाण्यस्याः कर्कटशृङ्गी, तस्याम् / शृणाति शृङ्गी, "शृङ्ग-शादियः" हैमोणादिसू० 96] इति गे निपात्यते / नतमङ्गमस्या नताङ्गी / शिशिरे फलान्यस्याः शिशिरेफला, पृषोदरादित्वात् सप्तम्यलोपः // 192 // यन्महेश्वरः स्मृता कर्कटशृङ्गयां च महाघोषा मनीषिभिः / वक्रा कुटिला / मञ्जीर इव शिम्बिरस्या [मञ्जीरशिम्बिः, स्वाथिके के मब्जी10 रशिम्बिका / आह च शृङ्गी कर्कटशृङ्गी च कुलीरा कर्कटाया / / चन्द्रा स्वादु विषाणी च प्रोक्ता च निजमूर्द्धजा / ] इति / 15 कर्कटशृङ्गीनामानि / लोके तु 'काकडासिंगी' इति प्रसिद्धिः / निर्दिग्धिकायां कण्टाली दुःस्पर्शा कण्टकारिका // 193 // व्याघी क्षुद्रा दुष्पवर्षा धावनी हेमपुष्पिका। “निर्दिह्यते निर्दिग्धा, स्वार्थिक के निर्दिग्धिका, तस्याम् / कण्टैरलतिदीप्यते कण्टाली / दुष्टः स्पर्शोऽस्याः दुःस्पर्शा। कण्टकान् इयर्ति कण्टकारी, के 20 कण्टकारिका // 193 // व्याघ्रीव व्याघ्री, दुःस्पर्शत्वात् / [ क्षुणत्त्यङ्ग क्षुद्रा। ] "धृषण शक्तिबन्धे" धर्षणं धर्षः, दुष्टः प्रधर्षोऽस्या दुष्पवर्षा। धाव्यते धावनी, "अनट्” [ सिद्ध०५.३.१२४] इत्यनट् / हेमवर्णानि पुष्पाण्यस्या हेमपुष्पी, के हेमपुष्पिका / आह च कण्टकारी च दुःस्पर्शा क्षुद्रा व्याघ्री निर्दिग्धिका / कण्टालिका कण्टकिनी धावनी दुष्प्रधर्षणी // ] इति / 1 मञ्जरी इव शिम्बिरस्या मञ्जरीशिम्बिका पु 1 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। 109 अस्या लोके ‘रींगणी' इति प्रसिद्धिः / बृहत्यां क्षुद्रा भण्टाकी वार्ताकी राष्ट्रिका कुली // 194 // विशंदा सिंह्यनाक्रान्ता महोटिका महत्यपि / कण्टकबाहुल्याद् बृहती, तस्याम् / क्षुणत्ति क्षुद्रा हिंस्रा, "ऋज्यजि-" [हैमोणादिसू० 388] इति किद् रः ; क्षुद्रवार्ताक्येकदेशे वा क्षुद्रा, यथा सत्या 5 सत्यभामा / “भट भृतौ” भटति भण्टाकी, वर्तते वार्ताकी, उभावपि “मवाकश्यामाक-वार्ताक-" [हैमोणादिसू० 37] इत्याके निपात्येते / “भण्टाकी कण्टकार्था वा" इत्यपरः। राष्ट्रमस्त्यस्या राष्ट्रिका, " अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 07.2.6] इतीकः / कोलति कुली, “नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1.54] इति कः // 194 // विशदा श्वेता / हिनस्ति सिंही, पृषोदरादित्वात् / न आक्रान्ता अना- 10 क्रान्ता / महोटिकेत्ययमव्युत्पन्नः शब्दः / महती वृद्धा / आह च बृहती सिंह्यनाक्रान्ता वार्ताकी राष्ट्रिका कुली / विशदा स्थूलभण्टाकी महती तु महोटिका / / ] इति / . भागुरिस्तु द्वयोवृहतीत्वं मन्यते / यत् शाश्वतः - 15 क्षुद्रायां क्षुद्रवार्ताक्यां बृहती छन्दसि कचित् / [श्लो० 420] इति / एतस्या लोके 'वृद्धरींगणी' 'डोल्हरी' इति प्रसिद्धिः / विदार्यां तु स्वादुकन्दा पुष्पकन्दा शृगालिका // 195 // वृक्षादनी चर्मका कूष्माण्डी चाऽश्ववल्लभा / विडालिका वृक्षपर्णी विदारयति विदारी, अच्, गौरादित्वाद् ङीः; “विदार्य भक्ष्यते विदारी" इति क्षीरस्वामी, पृषोदरादित्वात् , तस्याम् / स्वादुः--मृष्टः कन्दोऽस्याः स्वादुकन्दा / पुष्पाकारः कन्दोऽस्याः पुष्पकन्दा / सृजति रसं शृगाली, “चात्वाल-कङ्काल-" [हैमोणादिसू० 480] इत्याले निपात्यते, के शृगालिका // 195 // 25 वृक्षमत्ति वृक्षादनी; अनट् / चम कषति चर्मकषा / कुष्णाति कुष्यते वा कूष्माण्डी, “पिचण्डैरण्ड-" [ हैमोणादिसू० 176] इत्यण्डे निपात्यते / अश्वानां 1 क्षुद्रभण्टाकी नि० / / 2 विशदः नि० // 3deg षा भूकूष्माण्डयश्व deg नि० // 20 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 10 सटीके निघण्दुशेषे श्लो० १९६वल्लभा अश्ववल्लभा / “विड आक्रोशे' वेडति विड्यते वा विडाली , “कुलिपिलि-" [हैमोणादिसू० 476] इति किदालः, के विडालिका / वृक्ष इव पर्णान्यस्या वृक्षपर्णी / आह च विदारिका मता शुक्ला स्वादुकन्दा सृगालिका / वृक्षकन्दा विदारी च वृक्षवल्ली विडालिका // ] इति / एतस्या लोके 'विदारि' इति प्रसिद्धिः / ____महाश्वेताऽपरा तु सा // 196 // क्षीरशुक्ला क्षीरकन्दा क्षीरवल्ली पयस्विनी / ऋक्षगन्धेक्षुगन्धेक्षुवल्ली क्षीरविदारिका // 197 // 'तुः' पुनरर्थे / 'सा' विदारी 'अपरा' अन्या महती चासौ श्वेता च महाश्वेता // 196 // क्षीरण शुक्ला क्षीरशुक्ला / क्षीरप्रधानः कन्दोऽस्याः क्षीरकन्दा / क्षीरस्य वल्ली क्षीरवल्ली / पयोऽस्त्यस्याः पयस्विनी / ऋक्षान् गन्धयति–अर्दयति ऋक्ष15 गन्धा / इक्षोरिव गन्धोऽस्याः इक्षुगन्धा माधुर्यात् / इक्षोल्लीव इक्षुवल्ली / क्षीरप्रधाना विदारी क्षीरविदारी, स्वार्थिके के क्षीरविदारिका / आह च-- अन्या क्षीरविदारी स्याद् ऋक्षगन्धेक्षुवल्ल्यपि / क्षीरकन्दा क्षीरयुक्ता क्षीरवल्ली पयस्विनी // . ] इति / 20 क्षीरविदारिकेयम् // 197 // ऐष्णिपर्णी पृथक्पर्णी लागली क्रोष्टुपुच्छिका / शृगालविन्ना कलशिधृतिला धावनी गुहा / / 198 // सिंहपुच्छी चित्रपर्ण्यहिपर्णी तिलपर्ण्यपि / / पृष्णिरिव पर्णान्यस्याः पृष्णिपणी सूक्ष्मपर्णा वा, यदाह —"पृष्णि(श्निः)रल्प 35 तनौ” [अमर० का० 2 वर्ग 6 श्लो० 48 ], तस्याम् / पृथक् पर्णान्यस्याः 1 ऋष्यग' नि० // 2 पृश्निपी नि० / हैमोणादौ 'पृष्णि'शब्दः स्वीकृतोऽस्ति / पाणिन्युणादौ अमरादौ च 'पृश्नि'शब्दः स्वीकृतोऽस्ति // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 200] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। 111 पृथक्पणी / “लगु गतौ” लङ्गति लागली, “नहि-लङ्गेर्दीर्घश्च" [ हैमोणादिसू० 466] इत्यालः / क्रोष्टोरिव पुच्छमस्याः क्रोप्टुपुच्छी, के क्रोष्टुपुच्छिका / अत एव क्रोष्टुभिर्विन्ना दत्तेव क्रोष्टुविन्ना इत्यपि / शृगालैर्विन्ना-दत्तेव शृगालविन्ना / कलशिः गगरीव / धृतिलत्वाद् धृति लाति धृतिला, "क्वचित्' [ सिद्ध० 5. 1. 171 ] इति डंः। धावति-प्रसरति धावनी, “य्वसि-रसि-" [ हैमोणादिसू० 261] / इत्यादिवचनादनः / 'गुहौग् संवरणे" गृहति रसं गुहा, “तुदादि-विषि-गुहिभ्यः कित्" [ हैमोणादिसू० 5] इति किदः // 198 // / सिंहस्येव पुच्छमस्याः सिंहपुच्छी / लोकोक्त्या सिंहपुच्छकः / चित्राणि पर्णान्यस्याः चित्रपर्णी / अहे:-बुध्नादारभ्य पर्णान्यस्याः अंहिपर्णी। तिलवत् स्निग्धानि पर्णान्यस्याः तिलपर्णी / आह च - पृष्णि(?श्नि)पर्णी पृथक्पर्णी चित्रपण्यहिपर्णिका // क्रोष्टुविन्ना सिंहपुच्छी कलशिर्धावनी गुहा / / [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 92-93 ] इति / तथा च पृष्णि(नि)पर्णी पृथक्पर्णी कलशिर्धावनी गुहा / शृगालविन्ना धृतिला पर्णी क्रोष्टुकपुच्छिका // ब्रह्मपर्गीति विख्याता वृष्णित्वा [द्] विष्णुपर्णिका / ] इति / पृष्णिपर्णीनामानि / '* लोके तु 'पीठवनी' इति प्रसिद्धिः / गोक्षुरे स्थलशृङ्गाट-वनशृङ्गाट-गोखुराः // 199 // कण्टी घडङ्गो गोकण्टस्त्रिकण्टस्त्रिककण्टकः / इक्षुगन्धा व्यालदंष्ट्रः श्वदंष्ट्रः स्वादुकण्टकः // 20 // पलङ्कषा कण्टफल: बडन्तो भूक्षुरः क्षुरः / गाः क्षुरति-व्यथयति गोक्षुरः, तत्र / स्थलस्य शृङ्गाटः स्थलशृङ्गमटति वा स्थलशृङ्गाटः। वनस्य शृङ्गाटो वनशृङ्गाटः। गवां खुरो वेधकत्वाद् गोखुरः॥१९९॥ 25 1. पु 2 प्रतिः * फुल्लिका चिहं याबदेव लिखिता वर्तते / अग्रेऽपूर्णेति / 2 षडङ्गो गोकण्टस्त्रिकण्टस्तु त्रिकस्त्रिकः / नि० // 3 षडङ्गस्तूक्षुरः नि० // 20 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 सटीके निघण्टुशेषे . [ श्लो० 201____ कण्टाः सन्त्यस्य कण्टी / षड् अङ्गान्यस्य षडङ्गः / गवां कण्टो गोकण्टः / त्रयः कण्टा अस्य त्रिकण्टः / त्रिकं कण्टकानामस्य त्रिककण्टकः / इक्षोर्गन्ध इव गन्धोऽस्याः इक्षुगन्धा / व्यालस्येव दंष्ट्राऽस्य व्यालदंष्ट्रः / शुनो दंष्ट्रेव हिंस्रत्वात् श्वदंष्ट्रः / स्वादवः-मृष्टाः कण्टका अस्य स्वादुकण्टकः // 200 // पलं -मांसं कषति पलङ्कषा / कण्टप्रधानं फलमस्य कण्टफलः / षड् अन्ता यस्य स षडन्तः / भुवः क्षुर इव भूक्षुरः / क्षुरति क्षुरः। आह च गोक्षुरः स्याद् गोक्षुरको भक्षटः स्वादुकण्टकः / गोकण्टको भक्षटकः षडन्तः क्षुरकः क्षुरः // गोकण्टो गोखुरः कण्टी षडङ्गस्त्रिकटस्त्रिकः / त्रिकण्टकः कण्टफल: श्वदंष्ट्रो व्यालदंष्ट्रकः // ] इति / गोक्षुरनामानि / लोके ‘गोखरू' इति प्रसिद्भिः / दन्त्यां शीघ्रोपशल्योपचित्रोदुम्बरपर्णिका // 201 // मकूलको रामदूती निकुम्भो घुणवल्लभा / दन्ताभात्वाद् दन्ती, दाम्यन्त्यनया वा दोषाः “दम्यमि-" [ हैमोणादिसू० 200 ] इति तः, तस्याम् / श्यायते शीघ्रा, “खुर-क्षुर-" [ हैमोणादिसू० 396] इति रे निपात्यते / उपशलति उपशल्या, “स्था-छा-मा-सा-" [ हैमोणादिसू० 357] इति यः / उप–समीपे चित्राण्यस्याः उपचित्रा। उदुम्बर इव पर्णान्यस्या उदुम्बरपर्णी, के उदुम्बरपर्णिका // 201 // 20 “मकुङ् मण्डने" मङ्कते चित्रत्वाद् मकूलः, “दुकूल-कुकूल-" [हैमोणादिसू० 491] इत्यूले निपात्यते, स्वार्थिके के मकूलकः। रामस्य दूतीव रामदूती / नियतः कुम्भो निकुम्भः / घुणानां वल्लभा घुणवल्लभा / आह च दन्ती शीघ्रा निकुम्भा स्यादुपचित्रा मकूलकः / तथोदुम्बरपर्णी चे विशल्या च घुणप्रिया // ] इति / दन्तीनामानि / लोके तु 'दांती' इति प्रसिद्धिः / 1 शीघ्रा विशल्या च चित्र * नि० // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / नागदन्त्यां हस्तिदन्ती वारुणी गजचिभिटी / / 202 // मृगादनी मृगेर्वारुमंगाक्षी तु गजस्फुटा / श्वेतपुष्पी मधुपुष्पी पर्वपुत्री विषौषधी // 203 // __नागस्य दन्ती नागदन्ती, तस्याम् / हस्तिनो दन्ती हस्तिदन्ती / वरुणस्येयं वारुणी, “तस्येदम्" [ सिद्ध० 6. 3. 160] इत्यण् / गजस्य चिर्भिटीव 5 गजचिभिंटी // 202 // मृगैरद्यते मृगादनी, “अनट्” [सिद्ध 05. 1.124 ] इत्यनट् / मृगस्य ईर्वारुरिव मृगेर्वारुः / मृगमक्ष्णोति मृगाक्षी। गजानां स्फुटा गजस्फुटा / श्वेतानि पुष्पाण्यस्याः श्वेतपुष्पी / मधूनि पुष्पाण्यस्याः मधुपुष्पी, "असत्काण्डप्रान्त-" [सिद्ध० 2. 4. 56] इति ङीः / पर्वाणां पुत्रीव पर्वपुत्री / विषस्य ओषधी 10 विषौषधी / दन्तीविशेषोऽयम् // 203 // अपामार्गे त्वधाशैल्या किणिही खरमञ्जरी / धामार्गवः शैखरिको वशिरः कपिपिप्पली // 204 // कपिवल्ली मर्कटिका शिखर्याघाट-दुर्घहो / प्रत्यकपुष्पी पत्रपुष्पी केशवल्ली मयूरकः // 20 // 15 अपकृष्टः आ–समन्तान्मार्गोऽस्य अपामार्गः, तत्र / अधः शल्यमस्या अधःशल्या / किणिनो जिहीते-याति किणिही, स्पर्शात् किणोत्पादनात् / खरा मञ्जर्योऽस्य खरमञ्जरी / धाम इयर्ति धामार्गवः, "कैरव-भैरव-" [हैमोणादिसू० 519 ] इत्यवे निपात्यते / “अधर्म मार्ग वाति न धाम अर्कति वेति [अधामार्गवः], पृषोदरादित्वात्" इति क्षीरस्वामीति / अयमपि द्वयर्थे अधा- 20 मार्गवोऽपामार्गः कोशातकी च / शिखरे भवः शैखरिकः, “भवे" [ सिद्ध०. 6.3. 123 ] इति इकण् / “वशक् कान्तौ” उश्यते वशिरः, मध्यतालव्यः, “स्थविर-पिठिर-" [हैमोणादिसू० 417] इतीरे निपात्यते। कपीनां पिप्पली कपिपिप्पली // 204 // कपीनां वल्ली कपिवल्ली / मर्किः सौत्रः, मकति मर्कटी, “दिव्यवि." [हैमोणादिसू० 142] इत्यटः, स्वार्थिके के मर्कटिका; मर्कटाः सन्त्यस्यामिति 35 1 ०णी चापि चि° नि० // 2 ०क्षी भुजगस्फटा / *वेतपुष्पा मधुपुष्पा पर्वपुष्पा विषौषधिः // 203 // नि० // ३०शल्यः नि० // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० २०६वा, तेषां प्रियत्वात्, “अतोऽनेकस्वरात्" [ सिद्ध 0 7.2.6] इतीकः / शिखरोऽस्त्यस्य शिखरी / आघटन्ते कपयोऽत्र आघाटः / दुःखेन गृह्यते दुर्ग्रहः; दुष्टो ग्रहोऽस्य वा / प्रत्यञ्चि पुष्पाण्यस्याः प्रत्यक्पुष्पी / प्रत्यक्पर्ण्यपि / पत्राण्येव पुष्पाण्यस्य पत्रपुष्पी / केशानां वल्ली केशवल्ली / केशपर्ण्यपि / 5 मयूरप्रतिकृतिर्मयूरकः, “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' [ सिद्ध 0 7.1.108 ] इति कः / आह च अपामार्गश्च शिखरी प्रत्यक्पुष्पी मयूरकः / अधःशल्याऽथ किणिही दुर्ग्रहः खरमञ्जरी // स एवोक्तः शैखरिको मर्कटी दुरतिग्रहः / पत्रषुष्पी च वशिरः कुटो मर्कटपिप्पली // [ धन्व० वर्ग 5 श्लो० 260-61 ] इति / तथा च अपामार्गः शैखरिको धामार्गव-मयूरको // प्रत्यक्पर्णी कीशपर्णी] किणिही खरमञ्जरी / [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 88-89] इति / अपामार्गनामानि / लोके तु 'आझाझाडा' इति प्रसिद्धिः // 205 // आईके तु शृङ्गबेरं कटुभङ्गं कटूत्कटम् / शुण्ठी महौषधं विश्वा नागरं विश्वभेषजम् // 206 // "अर्द गति-याचनयोः" अर्थते आर्द्रम् , “चि-जि-शु-सि-" [हैमोणादिसू० 20 392 ] इति रो दीर्घश्च, आर्द्रमेव आर्द्रकम , पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / शृणाति रसनां शृङ्गबेरम् , “शतेरादयः” [हैमोणादिसू० 432] इति केरे निपात्यते / कटुःक्षारः भङ्गोऽस्य तत् कटुभङ्गम् / कटुषु उत्कटम् कटूत्कटम् / शुण्ठति-शुष्यति शुण्ठिः, “किलि-पिलि-" [हैमोणादिसू० 608 ] इति इः, ङ्यां शुण्ठी / महच्च तदौषधं च महौषधम् / “विशंत् प्रवेशने" विशति दोषान् विश्वा, स्त्री-क्लीबलिङ्गः, 5.) "निघृषि-" [ हैमोणादिसू० 511 ] इति किद् वः / .नगराख्ये देशे भवं नागरम "भवे" [ सिद्ध० 6. 3. 123] इत्यण ; “गृत् निगरणे" न न गिरति कफमिति वा, नखादित्वात् साधुः, पृषोदरादित्वाद् दीर्घः / विश्वस्य भेषजं विश्वभेषजम्, अनेकदोषजित्त्वात् / आह च Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] ____ 115 115 शुण्ठी, महौषधं विश्वा नागरं विश्वभेषजम् / विश्वौषधं शृङ्गबेरं कटुभङ्गं तथाऽऽर्दकम् // [धन्व० वर्ग० 2 श्लो० 82 ] इति / पुनर्नवायर्या वृश्ची च दीर्घपत्रः शिलाटकः / विशाखः क्षुद्रवर्षाभूः कटिल्लः प्रावृषायणी // 207 // शोफघ्नी च पुनर्नवेव पुनर्नवा, विशेषत्वात् / “ओत्स्चोत् छेदने" दन्त्योपान्त्योऽयम् “सस्य श-पौ” [सिद्ध० 1.3. 61] इति शे “ग्रह-वस्च-" [ सिद्ध० 4. 1. 84 ] इति य्वृति वृश्चति वृश्ची / दीर्घाणि पत्राण्यस्य दीर्घपत्रः / शिलामटति शिलाटकः / 10 विशाखति-व्याप्नोति विशाखः, अच् / क्षुद्रश्चासौ वर्षाभूश्च क्षुद्रवर्षाभूः / कटति-गच्छति कटिल्लः, “भिल्ला-ऽच्छभल्ल" [ हैमोणादिसू० 464 ] इति ले निपात्यते / प्रावृषि भवा प्रावृषायणी // 207 // शोफं हन्ति शोफन्नी, टक् / आह च पुनर्नवा विशाखश्च कटिल्लः शशिलाटकः / वृश्ची च क्षुद्रवर्षामूर्दीघ पत्र: कटिल्लकः // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 274] इति / तथा चाऽमरः पुनर्नवा तु शोफनी [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 149 ] इति / पुननेवानामानि / लोके तु 'साटहडा' इति प्रसिद्धिः / / अपरा त्वेषा बैरा मण्डलपत्रकः। श्वेतमूला महावर्षाभूवर्षों केतुरित्यपि // 208 // 'तुः' पुनरर्थे / 'एषा' पुनर्नवा 'अपरा' अन्या कृन्तति क्रूरा, “कृतेः क्रू-कृच्छ्रौ च" [ हैमोणादिसू० 395 ) इति सूत्रेण “कृतैत् छेदने” इत्यस्माद् रः प्रत्ययोऽस्य 35 मूलमस्याः श्वेतमूला / महतां चासौ वर्षाभूश्च महावर्षाभूः / वर्षाणां केतुरिव वर्षाकेतुः। आह च 1 वृश्वीरो दीर्घपत्रा शिलाटिका नि० // 2 करमण्ड° नि० // 3 deg वर्षकेतु * नि० // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० २०९पुनर्नवाऽपरा क्रूरः सद्योमण्डलपत्रकः / श्वेतमूलो वर्षाकेतुर्भहावर्षाभूरुच्यते // __ [धन्व० बर्ग 1 श्लो० 276] इति / एतस्या लोके 'साटहडी' इति प्रसिद्धिः // 208 // ज्योतिष्मत्यां स्वर्णलता दुर्मदा लवणाऽग्निभा / पारावतपदी पण्या ज्योतिष्का कटभीत्यपि // 209 // ज्योतिर्विद्यतेऽस्याः ज्योतिष्मती, तस्याम् / स्वर्णस्य लतेव स्वर्णलता / दुष्टो मदोऽस्याः दुर्मदा / लुनाति जाड्यं लवणा, नन्द्यादित्वादनः / अग्निवद् भा दीप्तिरस्याः अग्निभा / पारावतस्येव पदा अस्याः पारावतपदी / अत एव पारा10 वतांहिः / पणे साधुः पण्या; "स्तुत्या" इति क्षीरस्वामी / द्योतते ज्योतिः, "धुतेरादेश्च जः" [हैमोणादिसू० 991 ] इतीस् , तदेव ज्योतिष्का / “कटतिआवृणोति कटभी” इति क्षीरस्वामी, “क-श-ग-शलि-" [हैमोणादिसू० 329] इत्यभः / आह च ज्योतिष्मती तु कटभी स्यात् सुवर्णलतेति च / 15 ज्योतिष्का चाग्निभा सा च लवणोदा च दुर्दिना // [धन्व० बर्ग 1 श्लो० 267 ] इति / द्वयर्थे पारावतपदी-काकजङ्घा ज्योतिष्मती च / अमरोऽप्याहपारावतांहिः कटभी पण्या ज्योतिष्मती लता / [का० 2 वर्ग 4 श्लो० 150 ] इति / ज्योतिष्मतीनामानि / लोके तु 'मालकांगुणी' इति प्रसिद्धिः // 209 // मौषपामामाषा मांसमाषा महासहा / / अश्वपुच्छी सिंहवृन्ता काम्बोजी कृष्णवृन्तिका // 210 // माष इव पर्णान्यस्या माषपर्णी, तस्याम् / आद्री चासौ माषा च आर्द्रमाषा / 25 मांसोपलक्षिता माषा मांसमाषा / महासहेति मुद्गपाः सहाया भिन्नेयम् / अश्व 1 °ता कङ्गुनी लव नि: // 2 माषपण्यां सूर्यपर्णी पाण्डुश्चापि महासहा / अश्वपुच्छा नि० // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। पुच्छाकृतित्वाद् अश्वपुच्छी / सिंहाकारं वृन्तमस्याः सिंहहन्ता / कम्बोजदेशे भवा काम्बोजी / कृष्णं वृन्तमस्याः कृष्णन्तिका / आह च -- माषपर्णी तु काम्बोजी कृष्णवृन्ता महासहा / आर्द्रमाषा सिंहवृन्ता मांसमाषाऽश्वपुच्छिका // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 136 ] इति / माषपर्णीनामानि / लोके तु 'माषवनी' इति प्रसिद्धिः // 210 // मुद्गपा काकमुद्रा वर्णा मार्जारगन्धिका / शिम्बी क्षुद्रसहा हासा रङ्गणी शूर्पपर्णिका // 211 / / मुद्गस्येव पर्णान्यस्याः मुद्गपर्णी, तस्याम् / काकस्येव मुद्राऽस्याः काकमुद्रा / यदाह 10 मुद्गपर्णी तु काकैमुद्रा सहेत्यपि / [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 113 ] इति / वर्ण्यते वर्णा / मार्जारस्येव गन्धोऽस्या मार्जारगन्धिका / शिनोति शिम्बिः, "छवि-छिवि-" [ हैमोंणादिसू० 706] इति वौ निपात्यते, ङयां शिम्बी / सहते सहा, क्षुद्रा चासौ सहा च क्षुद्रसहा / हस्यते हासा / रङ्गत्यवश्य रङ्गणी / 15 शूर्प इव पर्णान्यस्याः शूर्पपर्णी, के शूर्यपर्णिका / आह च--- मुद्गपर्णी क्षुद्रसहा शिम्बी मार्जारगन्धिका / वनजा रङ्गणी हासा शूर्पपर्णी बुधैः स्मृता // [ धन्व० वर्ग 1 श्लोक 138 ] इति / तथा च मुद्गपर्णी क्षुद्रसहा शूर्पपर्णी कु( ? तु ) रङ्गणी / वनजा रिङ्गणी शिम्बी सिंही मार्जारगन्धिका // ] इति / मुद्गपर्णीनामानि / लोके तु 'मुदगवनी' इति प्रसिद्भिः // 211 // १°मुद्गा वन्या मार्जारगन्धिका / शिवा क्षुद्रसहा ह्रासो रङ्गणो सूर्यपर्णिका // 211 // नि०॥ 2 व्याख्यासुधायां 'काकमुद्गा' इति पाठानुसारेण "ईषत् कम् 'ईषदर्थे' [पा. 6.3.105] इति कोः कादेशः, काकेन-ईषज्जलेन मुदं गच्छति 'गमश्च' [पा० 3. 2. 47] इति डः / यद्वा काका मुद्गाः-हर्षप्राप्ता यस्याम् / " इति व्याख्यानं वर्तते / / 20 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० २१२भूम्यामलक्योमामला बहुपत्री वितुन्नकः / तामलक्यज्झटाऽज्झाटा तालिका च तमालिनी // 212 // भूमेरामलकी भूम्यामलकी, तस्याम् / आमलते आमला, आमलकीत्वात् / बहूनि पत्राण्यस्या बहुपत्री। वितुद्यते वितुन्नः के वितुन्नकः / ताम्यति ताम5 लकी, "कीचक-पेचक-" [ हैमोणादिसू० 33 ] इत्यके निपात्यते / अत्-आश्चर्य कारी झटा-सङ्घातोऽस्या अज्झटा / “आश्चयकारिसङ्घाता" इति क्षीरस्वामी / अत्आश्चर्ये, अद्भुतवद् झाटः-सङ्घातोऽस्त्यस्या अज्झाटा, अभ्रादित्वादः / ताडयति मालास्ताली, ड-लयोरैक्यात् , स्वार्थिक के तालिका / तमालाः सन्त्यस्याः तमालिनी। आह च तामलक्युत्तमा ताली तमालं तु तमालिनी / वितुन्नकस्त्वज्झटा च झाटा साऽऽमलकीति च // 1 [धन्व वर्ग 3 श्लो० 84 ] इति / भूम्यामलकीनामानि / लोके तु 'भुइंआमली' इति प्रसिद्धिः // 212 // हरिद्रायां वर्णवती काश्चनी वरवर्णिनी। 15 निशाख्या रजनिगौरी पीतिका मेहघातिनी // 213 // वेश्या विटप्रिया पिङ्गा हरिता च तरिङ्गणी। हरि-पीतवर्णं द्राति-गच्छति हरिद्रा, तस्याम् / वर्णो विद्यतेऽस्या वर्णवती। काञ्चनवर्णत्वात् काञ्चनी. वर्णेन पीतेयम् / वरो वर्णोऽस्त्यस्या वरवर्णिनी / निशाया आख्या अस्या निशाख्या, रात्रिपर्यायेत्यर्थः / “रञ्जी रागे" रज्य ते अनया 20 रजनिः, "रजेः कित्" [हैमोणादिसू० 681] इति किदनिः / गौरी वर्णेन / पीतो वर्णोऽस्त्यस्याः पीतिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [ सिद्ध 0 7. 2. 6 ] इतीकः / ___वेश्येव वेश्या / अत एव विटानां प्रिया विटप्रिया / पिङ्गा हरिता च वर्णेन / तरङ्गाः सन्त्यस्यां तरङ्गिणी / आह च25 हरिद्रा पीतिका पिङ्गा रजनी रञ्जनी निशा / गौरी वर्णवती पीता हरिता वरवर्णिनी // 2 "अथ वितुन्नकः // झटाऽमलाऽज्झटा ताली शिवा तामलकीति च / "इत्यमरः [का०२ वर्ग श्लो० 126-27] // 3 या पीता तथा हट्टविलासिनी / नि० // 4-5 पिण्डा प्रतौ पाठः // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / 119 हलदी हलना श्रेष्ठा ज्ञेया वर्गविलासिनी / विषघ्नी च जयन्ती च दीर्घरक्ता सुरङ्गिणी // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 54-55 ] इति / हरिद्रानामानि / लोके तु 'हलद्र' इति प्रसिद्धिः / प्रेपुनाटे तु दद्रुघ्नश्चक्रहश्चक्रमर्दकः // 214 // मेषाक्षो मेषकुसुमः पद्माटेडगजावपि / प्रपुणति प्रपुनाति वा प्रपुनाटः, “कपाट-" [ हैमोणादिसू०१४८] इत्याटे निपात्यते, तत्र / ददु हन्ति दद्रुघ्नः / चक्राणि-दद्रुमण्डलानि हन्ति चक्रहः, "क्वचित्" [ सिद्ध 05. 1.171] इति डः / चक्राणि मृद्गाति चक्रमर्दकः // 214 // मेषवद् अक्षीण्यस्य मेषाक्षः उरणाक्षः / मेषाकाराणि कुसुमान्यस्य मेष- 10 कुसुमः / पद्मवद् आटयति पद्माटः / एडवन्मेषाकृतित्वाद् गज्यते-शब्द्यते एडगजः। आहुश्च चक्रमर्दः स्मृतश्चक्री प्रपुनाटश्च नामतः / / 15 20 ] इति / तथा च चक्रमर्दस्त्वेडगजो मेषाक्षाऽण्डगजः स्मृतः / प्रपुनाटः प्रपुनटश्चक्री त्वाऽऽवर्तकः स च // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 5 ] इति / [प्रपुनाटनामानि] / एतस्य लोके ‘पमाड' इति प्रसिद्धिः / मुण्डयां मुण्डनिका भिक्षुः श्रावणी जीवबोधनी // 215 // श्रवणा श्रवणशीर्षा प्रव्रजिता तपस्विनी / मुण्ड्यते मुण्डी, तस्याम् / मुण्डनं विद्यतेऽस्याः मुण्डनिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [ सिद्ध 0 7. 2 6 ] इतीकः / भिक्षणशीला भिक्षुः, “सन् भिक्षा-'' [सिद्ध 0 5. 2. 33 ] इत्युः / श्रवणानामियं श्रावणी, “तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6. 3.160 ] 3. इत्यग् / जीवान् बोधयति जीवबोधनी // 215 / / 1 प्रपुन्नाटे नि० // 2 °३चक्राकश्चक्र नि° // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 120 सटीके निघण्टुशेषे [ग्लो० २१६श्रूयते श्रवणा, “तृ-कृ-श-" [हैमोणादिसू० 187] इत्यणः / श्रवणानां शीर्षमिव श्रवणशीर्षा / प्रत्रियते (! प्रव्रज्यते) प्रव्रजिता / तपो विद्यतेऽस्याः तपस्विनी। आह च श्रावणी स्यान्मुण्डनिका भिक्षुः श्रवणशीर्षिका श्रवणाह्वा प्रव्रजिता परिव्राजी तपोधना // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 159] श्रावणी श्राविता पूर्व गालवेन महात्मना / आत्रेयस्यैषिका चोक्ता छिन्नग्रन्थनिका च सा / ] इति / मुण्डीनामानि / लोके तु 'मोडथेरी' इति प्रसिद्भिः / महाश्रावणिकायां तु व्यथा कदम्बपुष्पिका // 216 // ग्रन्थिका लोचनीया च छिन्नग्रन्थनिकाऽपि च / महती चासौ श्रावणिका च महाश्रावणिका, तस्याम् / व्यथते इति व्यथा / कदम्बस्येव पुष्पाण्यस्याः कदम्बपुष्पी, के कदम्बपुष्पिका // 216 // 15 ग्रन्थिरत्रास्ति ग्रन्थिका, व्रीह्यादित्वादिकः / लोच्यते इति लोचनीया / छिन्ना चासौ ग्रन्थनिका च छिन्नग्रन्थनिका / आह च महाश्रावण्यथाऽन्या तु लोचनीया तथाऽपरा / कदम्बपुष्पिका चोक्ता छिन्नग्रन्थनिका च सा / 1 [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 160 ] इति / एतस्या लोके ‘महामुण्डी' इति प्रसिद्धिः / बाकुच्यां स्यात् कालमेषी दुर्गन्धा कुष्ठनाशनी // 217 / / पूतिपर्णी मोमराजी सुवल्ली सोमवल्लिका / अवल्गुजः कृष्णफलीन्दुलेखा पूतिफल्यपि // 218 / / "वातं सङ्कोचयति" इति वचनाद् बाकुची, पृषोदरादित्वात् , तस्याम् / कालेन 25 मिष्यते–शद्यते (! शब्द्यते) कालमेषी, कृष्णफलत्वात् / दुष्टो गन्धोऽस्या दुर्गन्धा / कुष्टं नाशयति कुष्ठनाशनी // 217 // . पूतीनि पर्णान्यस्थाः पूतिपर्णी, “पाक-कर्ण-पर्ण-'' [सिद्ध 0 2.4.55] इति ङीः / सोमेन आह्लादनेन राजते सोमराजी। शोभना वली सुवल्ली। सोमस्य 1 त्वव्यथा नि० // 2 लोभनीया नि० // 3 कृष्णफला दुर्लेखा नि० / / 20 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयो गुल्मकाण्डः।। वल्लिका सोमपल्लिका / अवल्गोः-अरम्याज्जातो अवल्गुजः / कृष्णानि फलान्यस्याः कृष्णफली / इन्दोर्लेखेव इन्दुलेखा / पूतिः फलेषु अस्याः पूतिफली, “पाक-कर्ण 10 यदाह अवल्गुजः सोमराजी सुवल्लिः सोमवल्लिका // कालमेषी कृष्णफला बाकुची पूतिफल्यपि / [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 95-96 ] इति / तथा च-- बाकुची सोमराजी च सोमवल्ली सुवल्ल्यपि / अवल्गुजः कृष्णफली सैव पूतिफली मता // चन्द्रलेखेन्दुलेखा च शशिलेखा च सा मता / पूतिपर्णी कालमेषी दुर्गन्धा कुष्ठनाशनी // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 165-66 ] इति / बाकुचीनामानि / लोके तु 'बाबची' इति प्रसिद्धिः // 218 // रास्नायां श्रेयसी रस्या रसनाऽतिरसा रसा। 15 एलापर्णी गन्धमूला सुवहा मारुतापहा // 219 // रसत्यनया रस्यते वा रास्ना, “रसेर्वा” [हैमोणादिसू० 260] इति विकल्पेन णित् नः, तस्याम् / श्रेयसी श्रेष्ठा / रस्यते इति रस्या / रस्यते रसना / रसम कर्ण-पर्ण" [सिद्ध 0 2. 4. 55] इति ङीः / गन्धो मूलेऽस्या गन्धमूला / 20 सुष्टु वहति सुवहा / मारुतमपहन्ति मारुतापहा / आह च रास्ना युक्तरसा रस्या श्रेयसी रसना रसा / सुगन्धमूलाऽतिरसा सैव युक्तरसा स्मृता // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 270 ] इति / रास्नानामानि / लोके तु ‘राठ' इति प्रसिद्धिः // 219 // नाकुल्यां सर्पगन्धा सुगन्धा चीरितपत्रिका / 1 °न्धा तु सुगन्धा वारिपत्रका नि० // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 . सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० 220___ नकुलानामियं नाकुली, प्रियत्वात् , "तस्येदम् " [सिद्ध 06.3. 160] इत्यण् , तस्याम् / सर्प इव गन्धोऽस्याः सर्पगन्धा / शोभनो गन्धोऽस्याः सुगन्धा / चीरितानि पत्राण्यस्याः चीरितपत्रिका / यदाह नाकुली सुरसा नागसुगन्धा गन्धनाकुली // नकुलेष्टा भुजङ्गाक्षी छत्राकी सुवहा च सा / [अमर० का०२ वर्ग 4 श्लो० 114-15] इति / नाकुलीनामानि / लोके तु 'नउली' इति प्रसिद्धिः / गन्धनाकुलिकायां तु सर्पाक्षी विषमर्दनी // 230 // महासुगन्धा सुवहा छत्राकी नकुलप्रिया / 10 गन्धोपलक्षिता नाकुलिका गन्धनाकुलिका, तस्याम् / सर्पस्येव अक्षीण्यस्याः सर्पाक्षी / विषं मृद्नाति विषमर्दनी // 220 // महती चासो सुगन्धा च महासुगन्धा। सुष्ठु वहति सुवहा / छत्रमकतियाति छत्राकी छत्राभपत्रा / नकुलानां प्रिया नकुलप्रिया / आह च सर्पाक्षी नकुलेष्टा च छत्राकी विषमर्दनी // ___ [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 105 ] इति / कुठेरके स्वर्जकः स्यात् क्षुद्रपत्रः कैठिञ्जरः // 221 // वैकुण्ठस्तीक्ष्णगन्धश्च 20 कुठिः सौत्रः, कुण्ठति कुठेरः, “कु-गु-पति-कथि-" [ हैमोणादिसू० 431] इति किद् एरः प्रत्ययः, स्वार्थिके के कुठेरकः, तत्र / अर्जयति अर्जकः, णकः / क्षुद्राणि पत्राण्यस्य क्षुद्रपत्रः / कठिनं जारयति कठिञ्जरः, पृषोदरादित्वात् // 221 // विकुण्ठाया अयं वैकुण्ठः, “तस्येदम् " [ सिद्ध 0 6.3. 160] इत्यण् / तीक्ष्णो गन्धोऽस्य तीक्ष्णगन्धः / 1 °सा रास्ना सुग° इति अमरकोशे पाठः // 2 विषमर्दिनी नि० // 3 कुठिञ्जरः नि० // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / 123 वटपत्रकः। पर्णासो बिल्वगन्धश्च 'द्वितीयः' अपरः कुठेरकः वटपत्राणीव पत्राण्यस्य [वटपत्रः, के] वटपत्रकः / पर्णैः असति-दीप्यते पर्णासः। बिल्व इव गन्धोऽस्य बिल्वगन्धः / . स तु कृष्णः केरालकः // 22 // कौलतालः कृष्णमल्ली मालुकः कृष्णमालुकः / 'तुः' पुनरर्थे / 'सः' कुठेरकः कृष्णः' श्यामः करोति करालः , "ऋ-कृ-मृ-" [ हैमोणादिसू० 475] इत्यालः, स्वार्थिके के करालकः // 222 // कालं ताडग्रति कालतालः, ऋफिडादित्वाल्लत्वम् / कृष्णा चासौ मल्ली च त्यते / कृष्णश्चासौ मालुकश्च कृष्णमालुकः। आह च कुठेरकस्तु वैकुण्ठः क्षुद्रपत्रोऽर्जकः सितः। वटपत्रः कुठेरोऽन्यः पर्णासो बिल्वगन्धकः / / कुठेरकस्तृतीयोऽन्यो मालुकः कृष्णमालुकः / कृष्णार्जकः कालतालः करालः कृष्णमल्लिकः // 15 [ धन्व० वर्ग० 4 श्लो० 54, 56 ] इति / त्रयोऽपि कुठेरकभेदाः / एषां लोके 'आजऊ' इति प्रसिद्धिः / तुलस्यां सुरसाऽऽपीता राक्षसी बहुमञ्जरी // 223 // ग्राम्या गौरी शक्रपत्नी भूतनी देवदुन्दुभिः। 'तुलण उन्माने" तोल्यते तुलसी, “फनस-" [ हैमोणादिसू० 573 ] 20 इत्यसे निपात्यते / शोभनो रसोऽस्याः सुरसा / आपीयते रसोऽस्याः आपीता / रक्षसामियं राक्षसी / बह्वयः मञ्जर्योऽस्याः बहुमजरी // 223 // ग्रामे भवा ग्राम्या, “भवे" [ सिद्ध 0 6.3. 123 ] इति यः; ग्रामे साध्वी वा, 'तत्र साधौ” [सिद्ध 0 7.1.15] इति यः / गूयते गौरी, “खुर-क्षुर-" [हैमोगादिसू० 396] इति रे निपात्यते / शक्रस्य पत्नीव शक्रपत्नी / भूतानि हन्ति 25 भूतनी। देवानां दुन्दुभिरिव देवदुन्दुभिः / आह च 1 सरालकः नि० // 2 काकतालः नि० // 3 सा प्रेतराक्षसी नि० // 4 यस्या गौरी नि० / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो. 2 आपीता राक्षसी गौरी भूतघ्नी देवदुन्दुभिः // धन्व० वर्ग० 4 श्लो० 50 ] इति / ___ तुलसीनामानि / लोके तु 'तुलछी'' इति प्रसिद्धिः / फणिज्जके मरिचकः खरपत्रोऽल्पपत्रकः // 224 // मरूबको मरुबको जम्भीरो मारुतः फणी / फणाभवर्णत्वाद् देश्यः फणिज्जकः, तत्र / म्रियते अनेन मरिचः, “मृ-त्रपिभ्यामिचः" [ हैमोणादिसू० 117] इति इचः प्रत्ययः, स्वार्थिके के मरिचका / खराणि पत्राण्यस्य खरपत्रः / अल्पं-तुच्छं पत्रमस्य अल्पपत्रः, के अल्पपत्रकः // 224 // 10 मरौ बक इव मरूबकः, पृषोदरादित्वाद् दीर्घः; पक्षे मरुबकः / “जमू अदने" जम्यते जम्भीरः, “जम्भीरा-ऽऽभीर-" [ हैमोणादिसू० 422] इत्तीरे निपात्यते / जम्बीरोऽपि / मरुदेव मारुतः, प्रज्ञादित्वादण् / फणाः सन्त्यस्य फणी / 'आह च जम्बीरः खरपत्रश्च फणी चोक्तः फणिज्जकः / मरूबको मरुबको मरुन्मरिचकस्तथा // [धन्व० वर्ग 4 श्लोक० 52] इति / श्रीयमाणायां त्रायन्ती कृतत्राणाऽद्रिसानुजा // 225 / / वार्षिकं बदरा घृष्टिाराही बलभद्रिका / 30 त्रायते त्रायमाणा, तस्याम् / “आत्मनेपदमनित्यम्" इति न्यायात् शतृप्रत्यये त्रायन्ती / कृतं त्राणमनया कृतत्राणा। अदिसानो जाता अद्रिसानुजा // 225 // वर्षासु भवं वार्षिकम् / 'बद स्थैर्य' बदति बदरा. "ऋच्छि-चटि-वटि-" [हैमोणादिसू० 397] इत्यरः / घृष्यतेऽनया घृष्टिः, “स्त्रियां क्तिः" [ सिद्ध० 5.3.91] इति क्तिः / वराहस्येयं वाराही, "तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6.3. 160 ] इयण / 10 ज्जके प्रस्थपुष्पः खरपत्रोऽत्रपत्रकः नि०॥ 2 त्रायन्ती त्रायमाणायां कृतत्राणाशिघ्रसानुजा नि // 3 °वा "सुत्राणा नि० // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] द्वितीयो मुल्मकाण्डः / बलेन भद्रमस्याः बलभद्रा, स्वार्थिके के बलभद्रिका / बलेन दीव्यति बुलदेवा / जुह्वत्यनया जुहूः, “दिद्युद्ददृद्-" [सिद्ध 0 5.2. 83] इति किपि साधुः / त्रायते स्म त्राणा, "ऋ-ही-वा-” [ सिद्ध० 4.2. 76 ] इति तस्य नत्वम् / विष्वक्सेनस्य प्रिया विष्वक्सेनप्रिया / आह च त्रायमाणा कृतत्राणा त्रायन्ती त्रायमाणिका / " बलभद्रा बलदेवा वार्षिकं गिरिसानुजा / [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 254 ] इति / त्रायमाणानामानि / लोके तु 'त्रायमाण' इति प्रसिद्भिः // 226 // यवासके धन्वयासो यासो धन्वयवासकः / / वीरमूलो दीर्घमूलो बालपत्रो मरुद्भवः // 227 // अधिकण्टकः कुनाशस्ताम्रभूली प्रतोदनी / दुःस्पर्शा कच्छुराऽनन्ता ममुद्रान्ता दुरालमा / / 228 // "युक् मिश्रणे" यौति यबासः, “यु-बलिभ्यामासः” [हैमोणादिसू० 574 ] इत्यासः, स्वार्थिके के यवासकः, तत्र / धन्वयासो मरूद्भवत्वात् / याति-प्रसरति यवासको धन्वयवासकः। वीरं मूलमस्य वीरमूलः / दीर्घ मूलमस्य दीर्घमूलः। बाल इव पत्राण्यस्य बालपत्रः। मरुषु उद्भवति मरुद्भवः // 227 // अधिकानि कण्टकान्यस्य अधिकण्टकः / कुं-पृथ्वी नाशयति कुनाशः, दुःस्पर्शा। कच्छुरोगं राति–ददाति कच्छुरा, पृषोदरादित्वात् / नास्ति अन्तोऽस्या ?'. अनन्ता / अत एव समुद्रान्ता च, दूरव्याप्तेः / कृच्छ्रेग लभ्यते-स्पृश्यते दुरालभा। आह च-- यासो यवासकोऽनन्ता बालपत्रोऽधिकण्टकः / वीरमूलः समुद्रान्ता दीर्घमूलो मरूद्भवः // धन्वयासो दुरालम्भा ताम्रमूली च कच्छुरा / दुरालभा च दुःस्पर्शा यासो धन्वयवासकः / / . [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 22, 20 ] इति / 1 दूरमूलो नि० // 2 कुनाशकोऽधिष्टकण्टस्तानमूली प्रचोदनः / दुःस्पर्शः क° निः॥ Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 . सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० २२९[यवासकनामानि] / एतस्य लोके 'जवासउ' इति प्रसिद्धिः / धन्वन्तरिस्तु भेदमाह-धन्वयास इत्यादिकस्य लोके 'धमासउ' इति प्रसिद्धिरिति // 228 // किराततिक्ते कैरातो रामसेनः किरातकः / _अनार्यतिक्तको हैमो भूनिम्बः काण्डतिक्तकः // 229 // 5 किरातदेशे भवस्तिक्तो रसः किराततिक्तः, तत्र / किरातदेशे भवः कैरातः। रामा सेनाऽस्य रामसेनः / किरति रोगान् किरातः. “कृ-वृ-कल्यलि-" [ हैमोणादिसू० 209 ] इत्यातक् , स्वार्थिके के किरातकः। अनार्यस्य तिक्तः अनार्यतिक्तः, के अनार्यतिक्तकः / हिमस्यायं हैमः, “तस्येदम्" [ सिद्ध० 6.3.160 ] इत्यण् . शीतलत्वात् / भुवि निम्ब इव भूनिम्बः। काण्डः-कुत्सितश्चासौ तिक्तश्च 10 काण्डतिक्तः, के काण्डतिक्तकः / आह च - किराततिक्तको हैमः काण्डतिक्तः किरातकः / भूनिम्बोऽनार्यतिक्तश्च कैरातो रामसेनकः // . कैडर्यः पिचुमन्दश्च निम्बो रिष्टो वरत्वचः / छर्दनो हिङ्गुनिर्यासः प्रियमालश्च पर्वतः // नेपालः कथितश्चान्यो जात्यश्चैष ज्वरान्तकः / नाडीतिक्तोऽतिक्तश्च निद्रारिः सन्निपातहा // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 33-35 ] इति / किरातनामानि / लोके तु 'किरायता' इति प्रसिद्धिः // 229 // कुष्ठे तु पाकलं रामं वानीरं वाप्यमुत्पलम् / 0 वानीरज पारिभव्यं कौरव्यं व्याधिनामकम् // 330 // कुष्णाति कुष्ठम्, “कुषेर्वा” [हैमोणादिसू० 164 ] इति विकल्पेन कित् ठः, पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / पाकलं व्याधित्वात् ; पाकं लाति वा, “क्वचित्" [ सिद्ध 0 5. 1. 171] इति डः / रमते रामम्, " वा ज्वलादि-" [सिद्ध 0 5.1. 62 ] : इति णः, क्लीबलिङ्गः। “वन सम्भक्तौ” वन्यते वानीरम्, “वनि-वपिभ्यां णित्" 2. [हैमोणादिसू० 421] इति णिदीरः / वाप्यां भवं वाप्यम्, "भवे" [सिद्ध 0 6. 3. 123 1 इति यः / व्याप्यमित्येके / उत्पलं दाहहृत्त्वात्, उत्पलपुष्पत्वाद्वा / 1 रजं वापिभाव्यं कौरवं नि० // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। 127 वानीरे जातं वानीरजम् / पारिषु-तोयाशयेषु भवति पारिभव्यम् , “भव्य-गेय-" [सिद्ध 0 5. 1. 7] इति साधुः / कुरौ भवं कौरव्यम्, पृषोदरादित्वात् / व्याधेर्नामास्य व्याधिनामकम् / यदमरः व्याधिः कुष्ठं पारिभव्यं व्याप्यं पाकलमुत्पलम् / वाप्यं वानीरजं रामं कौबेरं पारिभव्यकम् // का० 2 वर्ग 4 श्लो० 126] इति / तथा च कुष्ठं रोगो गदो व्याधिरुत्पलं पाकलं रुजा / कुष्ठनामानि / लोके तु 'उपलोठ' इति प्रसिद्धिः // 230 // 10 हीबेरोदीच्य वज्राणि पिङ्गमाचमनं कंचम् // 23 // "वाड्रङ् आप्लावे' वाडते वालम , ऋफिडादित्वाद् डस्य लः; वलति वा, “वा ज्वलादि-" [सिद्ध 0 5.1.62] इति णः, स्वार्थिके के वालकम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / / 'जल केशाख्यम्' इति जल-केशयोराख्या-नामाऽस्य जलाख्यं केशाख्यं च, तेन / नीरं वारीत्यादि, केश इत्यादि / बर्हते-वर्धते बहिष्ठम् , “पठेधिठादयः” [ हैमोणादिसू० 166] इति ठे निपात्यते / दीर्घाणि रोमाण्यस्य दीर्घरोमकम् / जिहेतीव हीबेरम् , “शतेरादयः” [हैमोणादिसू० 432 ] इति केरे निपात्यते / उदीचि भवं उदीच्यम् / “वज गतौ” वजति वज्रम् , “भी-वृधि-'' [हैमोणादिसू० 387] इति रः, पुं-क्लीबलिङ्गः / पीयते पिङ्गम् , “स्फुलि-कलि-" हैमोणादिसू० 102] इतीङ्गक् / 30 "चमू अदने" आचम्यते आचमनम् / “कचि बन्धने" कचते कचम् , अच् / आहामरः वालं हीबेर-बर्हिष्ठोदीच्यं केशा-ऽम्बुनाम च / [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 122 ] इति / तथा च--- 5 वालकं वारि तोयं च हीबेरं जलमम्बु च / केशं वज्रमुदीच्यं च पिङ्गमाचमनं कचम् // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 47 ] इति / 1 रुचम् नि० // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * सटीक निघण्टुशेषे [ग्लो० २३२हीबेरनामानि / लोके तु 'वालउ' इति प्रसिद्भिः // 231 // शटयां पलाशः षड्ग्रन्था गन्धोली हिमजा वधूः। कर्चुरः सुव्रता गन्धमूली पृथुपलाशिका // 232 // "शट रुजा-विशरण-गत्यवसादनेषु' शटति शटी, अचि ङीः / केचित् 5 षटीति मूर्धन्यादिमाहुः, शढीत्यपि, तस्याम् / पलाशाः सन्त्यस्य पलाशः, अभ्रादित्वादः / षड् ग्रन्थयोऽस्याः षड्ग्रन्था / गन्धयति-अर्दयति गन्धोली, “पिञ्छोलकल्लोल-" [ हैमोणादिसू० 495 ] इत्योले निपात्यते / हिमे जाता हिमजा / उह्यते वधूः, “वहेर्ध च" [हैमोणादिसू० 832 ] इत्यूः / करोति कर्चुरः, “सिन्दूर कर्चुर-" [हैमोणादिसू० 430 ] इत्यूरे निपात्यते / शोभनो(? नं) व्रतो(तम)ऽस्याः 10 मुत्रता / गन्धयुक्तं मूलमस्याः गन्धमूली / पृथ्वी चासौ पलाशिका च पृथुपलाशिका / आह च शटी पटी पलाशः स्यात् ज्ञेया पृथुपलाशिका / सुगन्धमूला गन्धोली षड्ग्रन्था सुव्रता वधूः // . [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 61 ] इति / 15 शटीनामानि / लोके तु 'शढि' इति प्रसिद्धिः // 232 // एलावालुके त्वैलेयं वालुकं हरिवालुकम् / सुगम्ध्यालुकमेल्वॉलं दुर्वर्ण प्रसरं दृढम् // 233 // एलावद् वलते एलावालुकम् , “कञ्चुकांशुक-" [ हैमोणादिसू० 57 ]इत्युके साधुः, तत्र / एलाया इदम् ऐलेयम्, "तस्येदम्-" [सिद्ध 0 6.3. 160] इत्येयण् / 30 क्लते वॉलकम् , “कञ्चुकांशुक-'' [ हैमोणादिसू० 57] इत्युके साधुः / हरि-पिङ्गं वालुकं हरिवालुकम् / शोभनी गन्धोऽस्येति सुगन्धि, “सु-पूत्युत्सुरभेर्गन्धादिद् गुणे" [सिद्ध 0 7.3. 144] इति समासान्त इत् / “ऋक् गतौ” इयर्ति आलु, "कं प्रापणे च" ऋच्छति वा "ऋ-तृ-श-" [हैमोणादिसू० 727] इति णिदुः रकारस्य लत्वं च, स्वार्थिके के आलुकम् / पृषोदरादित्वाद् दीर्धे आलूकमपि / एलावद् वलते 35 एल्वालम् , पृषोदरादित्वात् / दुष्टो वर्णोऽस्य दुर्वर्णम् / प्रसरति-वर्धते प्रसरम् / दृढं स्थिरम् / आह च एलावालुकमालूकं वालुकं हरिवालुकम् / 1 गन्धाली नि० // 2 °थुफला * नि० // 3 °ल्वाल दुनि० // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / 129 एल्वालकं कपित्थं च दुर्वर्णं प्रसरं दृढम् // [धन्व० वर्ग 3 श्लो० 76] इति / एतस्य लोके 'एलीयउ' इति प्रसिद्धिः // 233 // कुङ्कमे रक्तपर्यायं सङ्कोचपिशुनं वरम् / धीरं कुसुम्भं घुसणं पीतं वाल्हीक-पीतने // 234 // कश्मीरजं वह्निशिखं वर्ण लोहितचन्दनम् / “कुकि वृकि आदाने" कुक्यते कुङ्कुमम् , “कुन्दुम-लिन्दुम-" [हैमोणादिसू० 352 ] इत्युमे निपात्यते, क्लीबलिङ्गोऽयम् / वाचस्पतिस्तु 'निदाघेऽपि कुङ्कुमः सुखः स्यात्" इति पुंस्याह, तत्र / रक्तपर्यायं रक्तारख्यम् / सङ्कोचस्य पिशुनंसूचकं सङ्कोचपिशुनम् / सङ्कोचं पिशुनं चेति द्वे नाम्नी इत्यन्ये / वियते वरम् , 10 "युवर्ण-" [सिद्ध 0 5.3. 28] इत्यल् / धीरं स्थिररागम् , धीयते धीरम्, “इण्धाग्भ्यां वा” [ हैमोणादिसू० 389] इति कित् रः / "कुसच् श्लेघे" दन्त्यान्तः, कुस्यते कुसुम्भम् , “का-कुसिभ्यां कुम्भः" [ हैमोणादिसू० 337] इति किदुम्भः / घुष्यते अनेनाङ्गं धुंषते-कान्तिं करोति वा घुसृणम् , "भ्रूण-तृण-" [हैमोणादिसू० 186] इति णे निपात्यते / देश्यामप्ययम् / पीयते स्म पीतम् , पीतयति वा / वा- 15 ल्हीकेषु जातं वाल्हीकम् , “कोपान्त्यात्-" [सिद्ध० 6.3. 56] इत्यण् / वाल्हिकमपि / पीतयत्यङ्गं पीतनम् // 234 // कश्मीरेषु जातं कश्मीरजम् / वढेरिव शिखा-केसरोऽस्य वह्निशिखम् / वर्ण्यते वर्णम् , अल् प्रत्ययः; बियते वा, "इणुर्विशा-वेणि-" [हैमोणादिसू० 182 ] इति णः, क्लीबलिङ्गः / वर्ण्यमपि / लोहितं चन्दनमिव लोहितचन्दनम् / आह च- 30 कुङ्कम रुधिरं रक्तमसृगस्रं च पीतकम् / काश्मीरं चारु वाल्हीकं सङ्कोचं पिशुनं वरम् // . . . [धन्व० वर्ग 3 श्लो० 12 ] इति / [कुङ्कुमनामानि / ] एतस्य लोके 'केसर' 'कुङ्कुम' इति वा प्रसिद्धिः / जात्यां तु रजनिः पुष्पा मालती तैलभाविनी // 235 // 25 प्रियंवदा हृद्यगन्धा मनोज्ञा सुमना लता। १°नं शुकम् / होरं नि० // 2 वरं लों° नि० // 17 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० 236 तस्याम् / रज्यति रजनिः, "रजेः कित्" [ हैमोणादिसू० 681 ] इति किदनिः / पुष्पति पुष्पा / मालयत्यामोदैर्मालती, "पुत-पित्त-" [ हैमोगादिसू० 204] इति . ते निपात्यते / तैलं भावयति तैलभाविनी // 235 // 5 प्रियं वदति प्रियंवदा / हृद्यो गन्धोऽस्या हृद्यगन्धा / [मनोज्ञा] मनोहरा / सुष्ठु मन्यते सुमना / लाति लायते वा लता, "पृषि रञ्जि-" [हैमोणादिसू० 208] जाती मनोज्ञा सुमना राजपुत्री प्रियंवदा / मालती हृद्यगन्धा च वेतिका तैलभाविनी / / [धन्व० वर्ग 5 श्लो० 137 ] इति / जातीनामानि / लोके तु 'जाइ' इति प्रसिद्धिः / तस्यास्तु कलिकायां स्यात् परंत्री सौमनसायनी // 236 // 'तुः' पुनरर्थे / 'तस्याः' जात्याः कलिकायां स्यात् पतति पत्नी, "नीदाव्." [सिद्ध 0 5.2.88] इति त्रट / सुमनसामियं सौमनसायनी // 236 // 15 जातीफले जातिकोशं शालूकं मालतीफलम् / मज्जसारं जातिसूतं शौण्डं सौमनसं पुटम् // 237 // जात्याः फलं जातीफलम् , ङ्यां प्रयोगदर्शनात्, तिगन्तोऽप्ययम् इति उयुक्ता इति न सिध्यति, तत्र / जातिफलमित्यपि / जातीलतायाः कोशं जातिकोशम् . - जातिसस्याख्यम् / जातिरित्यपि। “शल गतौ” शलति शालूकम् , "शल्यलेर्णित्" 20 [हैमोणादिसू० 59] इत्यूकः / मालल्याः फलं मालतीफलम् / मज्जनि सारोऽस्य मज्ज सारम् / जात्याः सूतं जातिसूतम् / शौण्ड इव शौण्डम् , मदकर्तृत्वात् / सुमनसां-देवानामिदं सौमनसम्, "तस्येदम्" [सिद्ध 0 6. 3.160] इत्यण् / “पुट लुटत् संश्लेषणे" पुटति पुटम् , “नाम्युपान्त्य-'' [सिद्ध० 5.1.54 ] इति कः, पुं-क्लीबलिङ्गः / आह च जातीफलं जातिसस्य शालूकं मालतीफलम् / मज्जासारं जातिसूतं पुटं सौमनसं फलम् // 25 एतस्य लोके ‘जाइफल' इति प्रसिद्धिः // 237 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239] द्वितोयो गुल्मकाण्डः। यूथिकायां बालपुष्पी मागधी गन्धयूथिका। गुणोज्ज्वला पुण्यगन्धा चारुमोटा शिखण्डिनी॥२३८॥ अम्बष्ठा गणिका यूयते-मिश्रीक्रियते यूथी , 'पथ-यूथ-" [हैमोणादिसू० 231 ] इति थे निपात्यते, के यूयिका, यूथः-जालकमस्त्यस्यां वा, “अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 0 7. / 2. 6] इतीकः, तस्याम् / बालानि पुष्पाण्यस्या बालपुष्पी, "असत्काण्डप्रान्त-" [सिद्ध० 2. 4. 56 ] इति ङीः / मगधदेशे भवा मागधी, "भवे" [ सिद्ध 0 6. 3. 123 ] इत्यण, "अणजेये." [सिद्ध 0 2. 4. 20] इति डीः / गन्धस्य यूथिका गन्धयथिका / गुणैरुज्ज्वला गुणोज्ज्वला / पुण्यो गन्धोऽस्याः पुण्यगन्धा / चारुमा प्रधानगन्धश्रीः तामटति चारुमोटा, पृषोदरादित्वात् / शिखण्डाः 10 सन्त्यस्यां शिखण्डिनी // 238 // अम्बे तिष्ठति अम्बष्ठा, “स्था-पा-स्ना-त्रः कः" [ सिद्ध० 5. 1. 142] इति कः प्रत्ययः, गो-ऽम्बा-ऽम्ब-सव्य-" [ सिद्ध० 2. 3. 30 ] इत्यादिना षत्वम् / गणयति गणिका, णके आप् , चित्ताकर्षणात् / आह च- / यूथिका बालपुष्पी च पुण्यगन्धा गुणोज्ज्वला / गणिका चारुमोटा च शिखण्डी धन्व० वर्ग 5 श्लो० 148 ] इति / एतस्या लोके 'जूही' इति प्रसिद्धिः / सा तु पीता स्याद्धमपुष्पिका / 'सा' यूथिका 'पीता' पीतवर्णा हेमवर्णं पुष्पमस्या हेमपुष्पी, "असत्काण्ड- 20 प्रान्तशतैकाञ्चः पुष्पात्" [ सिद्ध० 2. 4. 56 ] इति ङीः, स्वार्थिके के हेमपुष्पिका / आह च स्वर्णयूथिका // यूथशालिनी [ धन्व० वर्ग 5 श्लो० 148-49 ] इति / एतस्या लोके 'सुवर्णजूही' इति प्रसिद्धिः / इह प्रस्तावात् शङ्खयूथिकाऽपि 25 ज्ञेया / आह च प्रोक्ताऽन्या शङ्खधवला नामतः शङ्खयूथिका / [धन्व० वर्ग 5 श्लो० 149 ] इति / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० २३९कुन्दे माध्यः सदापुष्पी मकरन्दो मनोहरः // 239 / / अट्टहासो भृङ्गमित्रं शाल्योदेनोपमश्च सः / कुन्द्यति कुन्दम् , पृषोदरादित्वात् ; कुन्द इति माला, तत्र / माघे मासि भवो माध्यः, "भवे" [ सिद्ध० 6. 3. 123 ] इति यः / सदा पुष्पाण्यस्याः 5 सदापुष्पी / मङ्कयते–मण्ड्यते अनेन मकरन्दः, “कुमुद-" [ हैमोणादिसू० 244 ] इति उदे [प्रत्ययादेः अत्वे] निपात्यते / मनो हरति मनोहरः // 239 // अट्टहास इव अट्टहासः, श्वेतत्वात् / भृङ्गस्य मित्रं भृङ्गमित्रम् / शाल्योदनेनोपमाऽस्य शाल्योदनोपमः / आह च कुन्दः सुमकरन्दश्च श्वेतपुष्पो मनोहरः / अट्टाट्टहासो भृङ्गस्तु शुक्लशाल्योदनोपमः // [धन्व० वर्ग 5 श्लो० 150 ] इति / एतस्य लोके 'कुन्द' इति प्रसिद्धिः / स्यानवमालिकायां तु नेमाली वनमालिनी // 24 // सप्तला सुकुमाराऽतिसुरभिः शशिगन्धिका / कान्ता विभावरी ग्रीष्मा प्रैष्मिका शिखरिण्यपि // 241 // नवा स्तुत्या मालाऽस्या नवमालिका, तस्याम् / नेमस्य आलिरस्या नेमाली। वने मालते इत्येवंशीला वनमालिनी // 240 // सप्त-मनो बुद्धिमिन्द्रियाणि च लाति सप्तलाः सपति-समवैति वा, "मुरलोरल-" [ हैमोणादिसू० 474 ] इत्यले निपात्यते / सुतरां काम्यते सुकुमारा, 3.) " कमेरत उच्च" [हैमोणादिसू० 409] इत्यारः / अतिसुरभिः, अतिसौ 15 कमनीयत्वात् / विभातीति वनि प्रत्यये ङ्यां च विभावरी / “ग्रसूङ् ग्लसूङ् अदने" ग्रसते ग्रीष्मा, “रुक्म-ग्रीष्म-" [हैमोणादिसू० 346 ] इति मे निपात्यते; 25 इति इकण् प्रत्ययः / शिखरमस्त्यस्याः शिखरिणी / आह च-- सुरतिः शिशुगन्धिका नि० // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 243 ] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। ग्रीष्माऽतिसुरभिः कान्ता सुगन्धा वनमालिनी / सुकुमारा शिखरिणी नेमाली नवमालिका // [ धन्व० वर्ग 5 श्लो० 140 ] इति / . एतस्या लोके 'नीमाली' इति प्रसिद्धिः // 241 // मल्लिकायां शीतभीरुर्मदयन्ती प्रमोदनी / णादिसू० 607 ] इति इः, स्वार्थिके के मल्लिकाः “दृ-क-नृ-' [ हैमोणादिसू० 27] इत्यको वा , तस्याम् / शीताद् भीरुः शीतभीरुः, ग्रीष्मकत्वात् / मदयति मदयन्ती, शतृप्रत्ययः / प्रमोद्यतेऽनया प्रमोदनी, अनट् / अष्टौ पदान्यस्या अष्टापदी, 10 "नाम्नि" [ सिद्ध 0 3.2.75 ] इति दीर्घः / तृणशूले–गुल्मे साधु तृणशूल्यम् / गोरिव अक्षीण्यस्या गवाक्षी / भुवि पदमस्या भूपदी / आह च--- मल्लिका शीतभीरुश्च मदयन्ती प्रमोदनी / मदनीया गवाक्षी च भूपद्यष्टापदी तथा // [धन्व० वर्ग 5 श्लोक 134 ] इति / आह च(? तथा) तृणमूल्यं तु मल्लिका // भूपदी शीतभीरुश्च [ अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 69-70 ] इति / मल्लिकानामानि / लोके तु 'केवडी' इति प्रसिद्धिः // 242 // 3c सुवर्षा त्रिपुटा व्यस्रा सुरूपा मुक्तबन्धनी // 243 // वर्षासु भवा वार्षिकी, “वर्षाकालेभ्यः" [ सिद्ध 0 6.3.80 ] इतीकण , तस्याम् / षट्पदानानन्दयति षट्पदानन्दा / श्रीविद्यतेऽस्याः श्रीमती / शोभनो भगोऽस्याः सुभगा। प्रीणाति प्रिया, "नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 5.1.54 ] इति 25 कः / शोभनो वर्षोऽस्याः सुवर्षा / त्रीणि पुटान्यस्याः त्रिपुटा / त्रयः अस्राः 1 मुद्रितेऽमरे 'तृणशून्य' इति पाठो दृश्यते // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० २४४अस्याः त्र्यस्रा / शोभनं रूपमस्याः सुरूपा / मुक्तं बन्धनमस्याः मुक्तबन्धनी / आह च वार्षिकी त्रिपुटा त्र्यम्रा सुरूपा सुभगा प्रिया / श्रीमती षट्पदानन्दा सुवर्षा मुक्तबन्धनी // [ धन्व० वर्ग 5 श्लोक 136 ] इति / * मल्लिकाविशेषोऽयम् // 243 // कुमार्या कणिका चारुकेसरा भृङ्गसम्मता / तरणी रामतरणी गन्धाढया कन्यका सहा // 244 // कुं-भूमिं मारयति कुमारी कुत्सितो मारोऽस्या इति वा, तस्याम् / कुब्जकस्तरणी वल्ली कुमार्यलिकुलप्रिया / ] इति / रामा चासौ तरणी च रामतरणी / गन्धेन आढया गन्धाढया / 13 कनति–दीप्यते कन्या, “स्था-छा-मा-" [ हैमोणादिसू० 357 ] इति यः, के कन्यकाः कुमारीपर्याया वा / सहते परिमलं सहा, अच् / आह च तरणी रामतरणी वर्णिनी चारुकेसरा / रम्या कुमारी गन्धाढ्या द्विरेफगणसम्मता // [धन्व० वर्ग 5 श्लोक 145] इति / 110 एतस्या लोके 'सेवंत्री' इति प्रसिद्धिः // 244 // अमिलाते स्यादम्लातोऽपरिम्लानो महासहा / रक्तपुष्पः कुरबकः पीतपुष्पः कुरण्टकः // 245 // इति ते निपात्यते, तत्र / न म्लायति अम्लातः, “पुत-पित्त-" [ हैमोणादिसू० 204 ] 35 इति ते निपात्यते / न परिम्लायते अपरिम्लानः / महती चासौ सहा च महा सहा / रक्तानि पुष्पाण्यस्य रक्तपुष्पः / [ को रूयते- अर्यते कुरवकः, “को रुरुण्टि-रण्टिभ्यः" हैमोणादिसू० 28 इति अकः प्रत्ययः / ] पीतानि पुष्पाण्यस्य Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयो गुल्मकाण्डः। 135 पीतपुष्पः। “रण्टिः प्राणहरणे" सौत्रः, को रण्टति कुरण्टकः, “को रु-रुण्टिरण्टिभ्यः" [ हैमोणादिसू० 28 ] इत्यकः प्रत्ययः / “को रम्यते कुरण्टकः" इति क्षीरस्वामी / कुरण्डकोऽपि / आह च अमिलातोऽपरिम्लानस्तथैवाऽम्लातकः स्मृतः / रक्तपुष्पः कुरबकः पीतपुष्पः कुरण्टकः // ] इति / एतस्य 'वानउ' इति प्रसिद्धिः // 245 // सैरेयेकः सहचरो झिण्टी सहाचरश्च सः। 'सः' अमिलातः सीरे भवः सैरेयः, "भवे" [ सिद्ध० 6. 3. 123 ] इत्येयण, स्वार्थिक के सैरेयकः / सह चरति सहचरः / 'झिम्' इति रटतीति झिण्टी, 10 पृषोदरादित्वात् / सह आचरति सहाचरः / आह च सैरेयकः सहचरः सैरेयश्च सहाचरः / [ धन्व० वर्ग 1 0 278 ] इति / / स तु रक्तः कुरबकः स्यात् पीतस्तु कुरण्टकः // 246 // नील आर्तगलो दासी बाण ओदनपाक्यपि / 'तुः' पुनरर्थे / 'सः' सहचरः 'रक्तः' रक्तवर्णः कौ रूयते-अर्यते कुरबकः, "को रु-रुण्टि-रण्टिभ्यः" [ हैमोणादिसू० 28 ] इति अकः प्रत्ययः / 'तुः' पुनरर्थे / 'पीतः' पीतवर्णः ‘स्याद्' भवेत् कुरण्टकः, एतस्य साधना पूर्ववत् // 246 // ___'नीलः' नीलवर्णः आर्तः-क्षीणो गलति आर्तगलः / दस्यति-क्षीयते दासी, गौरादित्वाद् ङीः / “वण शब्दे" वण्यते बाणः, घञ् प्रत्ययः, द्विलिङ्गः / 2) ओदनस्येव पाकोऽस्या ओदनपाकी, “पाक-कर्ग-प" [ सिद्ध० 2.4.55 ] इति ङीः / आह च पीतो रक्तोऽथ नीलश्च कुसुमैस्तं विभावयेत् // पीतः कुरण्टको ज्ञेयो रक्तः कुरबकः स्मृतः / नील आर्तगलो दासी बाण ओदनपाक्यपि // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 278-79 ] इति / 1 अमरे तु 'सैरीयक' इत्यपि दृश्यते // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 सटीके निघण्टुशेषे [ग्लो० २४७तथा च अमरसिंहः-- सहा कुमारी तरणिरम्लानस्तु महासहा // तत्र शोणे कुरबकस्तत्र पीते कुरण्टकः / नीली झिण्टी द्वयोर्बाणा दासी चाऽऽर्तगलश्च सा // . सैरेयकस्तु झिण्टी स्यात् [तस्मिन् कुरवकोऽरुणे / पीता कुरण्टको झिण्टी ] तस्मिन् सहचरी द्वयोः // [का० 2 वर्ग 4 श्लो० 73-75 ] इति / एतस्य लोके "कंटासेलउ” इति प्रसिद्धिः / किङ्किराते किङ्किराटः पीतभद्रः प्रलोभ्यपि // 24 // 1 . कुत्सितं किरति किङ्किरातः, “कृ-वृ-कल्यलि" [ हैमोणादिसू० 209] इत्या तक; किञ्चित् किरातः-खो वा, तत्र / "किरो लश्च वा" [ हैमोणादिसू० 147 ] इति किदाटे प्रत्यये किङ्किराटः / पीतश्चासौ भद्रश्च पीतभद्रः / प्रलुभ्यतीत्येवं शीलः प्रलोभी, "अजातेः शीले” [ सिद्ध 0 5.1.154 ] इति णिन् // 247 // चित्रके वल्लरी व्यालः पाठीनो दारुणः कुटः / 15 ज्योतिष्को जरणोऽग्न्याख्यो वलिन द्वीपि-पाठिनः // 248 // चेतति चित् , चितः-जन्तून् त्रायते चित्रः, “क्वचित्" [ सिद्ध० 5.1. "171 ] इति डः, स्वार्थिक के चित्रकः, तत्र / “वलि वल्लि संवरणे" वल्लते वल्लरी, “जठर-क्रकर-" [ हैमोणादिसू० 403 ] इत्यरे निपात्यते / विशेषेण आ–समन्ताद् अडति लाति वा व्यालः, अत्र डस्य लत्वमैक्यात् / पठति पाठीनः, 20 “पठेर्णित्" [ हैमोणादिसू० 287 ] इति णिदीनः / “दृश् विदारणे" णौ दारयति दारुणः, "ऋ-कृ-व-धृ-दारि य उणः” [ हैमोणादिसू० 196 ] इति उणः। “कुटत् कौटिल्ये" कुटति कुटः, "नाम्युपान्त्य" [ सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / ज्योतिरेव ज्योतिष्कः। जीर्यते अनेन जरणः / अग्नेराख्याऽस्य अग्न्याख्यः / वलि:-त्वक्सङ्कोचोऽस्त्यस्य वलिनः, अङ्गादित्वान्नः। द्वीपोऽस्त्यस्य द्वीपी / पाठो25 ऽस्यास्तीति पाठी / आह च चित्रको दहनो व्यालः पाठीनो दारुणोऽग्निकः / . . ज्योतिष्को वल्लरी वह्निः पाठी पाली कुटः शिखी // [ धन्व० वर्ग 2 श्लो० 80 ] इति / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 25 // द्वितीयो गुल्मकाण्डः। एतस्य लोके 'चित्रक' इति प्रसिद्धिः // 248 // वासन्त्यां स्यात् प्रहसन्ती सुवसन्ता वसन्तजा / सेव्याऽलिबान्धवा शीतसंवासा शीकरा च सा // 249 // वसन्ते भवा वासन्ती, “भर्तु-सन्ध्यादेरण्" [सिद्ध 0 6.3.89 ] इत्यण् / वसन्ते पुष्पति वा, ऋत्वग् , “अगोये-” [सिद्ध 0 2.4.20 ] इति ङीः, तस्याम् / / प्रहसति प्रहसन्ती, शतृप्रत्ययः। शोभनो वसन्तोऽस्याः सुवसन्ता / वसन्ते जाता वसन्तजा, “कचिद्" [ सिद्ध 0 5.1.171 ] इति डः / सेव्या सेवनीया / अलीनां-भ्रमराणां बान्धवा अलिबान्धवा / शीते संवासोऽस्याः शीतसंवासा / शीकते–सिञ्चतीव शीकरा, "ऋच्छि-चटि-वटि-" [ हैमोणादिसू० 397 ] इत्यरैः / आह च ____10 वासन्ती प्रहसन्ती च सुवसन्ता वसन्तजा / शीकरा शीतसंवासा सेव्या भ्रमरबान्धवा // [धन्व० वर्ग 5 श्लो० 139 ] इति / [ वासन्तीनामानि ] // 249 // नील्यां श्रीफलिका कोली दोला मेला विशोधनी। 15 तूणी तुत्था भारवाही रजनी मधुपणिका // 250 // द्रोणी क्लीतकिका ग्राम्या नीलकेशी महारसा / “णील वर्गे" नीलति नीली, "नीलात् प्राण्यौषध्योः" [ सिद्ध 0 2.4.27] इति ङीः, तस्याम् / श्रीप्रधानानि फलान्यस्याः श्रीफली, स्वाथिके के श्रीफलिका रम्यफला / काली वर्णेन / दोल्यते दोला, मेल्यते मेला, उभयत्र "भीषि-भूषि-" 20 [ सिद्ध 0 5.3.109 ] इति बहुवचनादङ् / विशोध्यते विशोधनी / “तूणण् सङ्कोचने" तूण्यते तूणी; "तुक् वृत्त्यादिषु" इत्यस्मात् " स्था-क्षुतोरूच्च" [ हैमोणादिसू०' 185] इति णे प्रत्यये ऊकारे अन्तादेशे च वा तूणी / तुद्यते तुत्था, "नी-नु-रमि-” [ हैमोणादिसू० 227 ] इति सूत्रेण "तुदीत् व्यथने" इत्यस्मात् कित् थः प्रत्ययः / भारं वहति भारवाही, कर्मण्यण् / रञ्जयति-नीलीक- 25 रोति रजनी / मधूनि पर्णान्यस्याः मधुपर्णी, "पाक-कर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध० 2. 4.55 ] इति ङीः, के मधुपणिका // 250 // 1 सीतप्लावसा नि० // 2 काला नि० अमरे च // 3 तुच्छा नि० // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 138 सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० २५१द्रवत्यस्याः स्पर्शाज्जनो द्रोणी, "द्रोर्वा” [ हैमोगादिसू० 184 ] इति णः प्रत्ययः, गौरादित्वाद् ङीः / क्लीतर्क-विनिमयोऽस्त्यस्याः क्लीतकिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध० 7.2.6 ] इतीकः / ग्रामे भवा ग्राम्या, "भवे" [ सिद्ध० 6.3.123 ] इति यः / ग्रामीणेयेत्यपि / नीलाः केशा अस्या नीलकेशी / 5 महान् रसोऽस्या महारसा / आह च नीलिनी नीलिका काली ग्राम्या तूणी विशोधनी / तुत्था श्रीफलिका मेला भारवाही च रञ्जनी // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 232 ] इति / तथा च नीली काली क्लीतकिका ग्रामीणा मधुपर्णिका / रजनी श्रीफली तुत्था द्रोणी दोला च नीलिनी / / [ अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 94-95 ] इति / , नीलीनामानि / लोके तु 'गुली' इति प्रसिद्धिः / . दमने स्याद् ब्रह्मजटा मुनिर्दान्तर्षिपुत्रको // 251 // गन्धोत्कटः पुण्डरीकः पाण्डुरागस्तपस्व्यपि / दाम्यति दमयति वा दमनः, तत्र / ब्रह्मणो जटेव ब्रह्मजटा / मुनिः, ऋषिपुत्रत्वात् / दम्यते दान्तः, वेट्त्वात् क्तयोर्नेट् / ऋषीणां पुत्रः ऋषिपुत्रः, के ऋषिपुत्रकः // 251 // गन्धेन उत्कटः गन्धोत्कटः / “पुणत् शुभे" पुणति पुण्डरीका; "पुडु 30 प्रमर्दने" पुण्ड्यते वा, "सुगीका-ऽस्तीक-" [ हैमोणादिसू० 50 ] इतीके निपात्यते / पाण्डुरमङ्गमस्य पाण्डुराजः / तपस्वी मुनित्वात् / आह च दमनो मदान्तो दमो दान्तो मुनिसुतो मुनिः / गन्धोत्कटो दमनको विनीतः कुलपुत्रफः // __] इति / तथा च - दमनकं पाण्डुराङ्गं दान्तं गन्धोत्करं मुनिम् / पुण्डरीकं ब्रह्मजटमृषिपुत्रं तपस्विनम् // { धन्व० वर्ग 3 श्लो० 64 ] इति / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयो गुल्मकाण्डः। 139 एतस्य लोके 'दमनउ' इति प्रसिद्धिः / धतूरे धूर्त-धुत्तूरौ कितवो देवता शठः // 252 // घण्टापुष्पस्तलफलो मातुलः कनकाह्वयः / उन्मत्तो मदनश्च धयति दधाति वा धातून् धत्तुरः, “सिन्दूर-कर्चुर-" [ हैमोणादिसू० 430] 5 इत्यूरे निपात्यते, तत्र / “धुर्वै हिंसायाम्” धूर्वति धूर्तः, "शी-री-" [हैमोणादिसू०२०१] इति कित् तः। धुनोति धुत्तरः, “सिन्दूर-" [ हैमोणादिसू० 430] इत्यूरे निपात्यते / "कित निवासे” इत्यस्य "किति-कुडि-" / हैमोणादिसू० 518] इति किदवे कितवः। दीव्यति देवः, देव एव देवता, "देवात् तल्" [ सिद्ध 0 7.2.162 ] इति तल् / “शठ कैतवे च" शठति शठः // 252 / / 10 घण्टाकाराणि पुष्पाण्यस्य घण्टापुष्पः। तले फलान्यस्य तलफलः। माऽस्ति तुलाऽस्य मातुलः, “अ-मा-नो-नाः प्रतिषेधे" इत्युक्तत्वात् / कनकस्य आह्वयोऽस्य कनकाहयः / उन्मत्तः, उन्मादकत्वात् / मदयति मदनः / आह च धत्तूरकः स्मृतो धूर्तो देवता कितवः शठः / उन्मत्तको मदनकतरुस्तलफलस्तथा // 15 [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 7 ] इति / एतस्य लोके 'धत्तूरउ' इति प्रसिद्धिः / अस्य फलं मातुलपुत्रकम् // 253 / / 'अस्य' इति धत्तुरस्य फलं मातुलस्य पुत्रकमिव मातुलपुत्रकम् / यतो धन्वतरिः “मातुलं धत्तूरं मातुलपुत्रकं च तत्फलम्" आह / यदमरः- 30 अस्य फले मातुलपुत्रकः // [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 78 ] इति // 253 // शवपुष्प्यां क्षीरपुष्पी शिवा ब्राह्मी किरीटिनी / मधुपुष्पी मधुगन्धा शङ्खाह्नः शङ्खमालिनी // 25 // धूसरच्छदना श्वेतपुष्पी वनविलासिनी / शङ्खवर्णं पुष्पमस्याः शङ्खपुष्पी, "असत्काण्ड-प्रान्त-" [ सिद्ध 0 2.4.56 ] 25 इति ङीः, तस्याम् / क्षारवर्णं पुष्पमस्याः क्षीरपुष्पी / शिवा निरुपद्रवा / ब्रह्मण . इयम् ब्राह्मी / किरीटोऽस्त्यस्याः किरीटिनी / मधूनि पुष्पाण्यस्याः मधुपुष्पी / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 सलीके तिम्रण्टुझे [ग्लो० २५५मधुन इव गन्धोऽस्या मधुगन्धा / शङ्खस्य आह्वाऽस्याः शङ्खाहा / शङ्खचद् मालतेशोभते इत्येवंशीला शङ्खमालिनी // 254 // __ धूसर।णि छदनानि अस्याः धूसरच्छदना / श्वेतानि पुष्पाण्यस्याः श्वेतपुष्पी / वने विलसति इत्येवंशीला बनविलासिनी / आह च शङ्खपुष्पी कम्बुपुष्पी शङ्खाहा शङ्खमालिनी / किरीटी शङ्खकुसुमा मेध्या वनविलासिनी // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 113 ] इति / एतस्या लोके 'शंखाहूली' इति प्रसिद्धिः / कचूरे द्राविडः काल्यो वेधाग्यो गन्धमूलकः // 255 / / 10 कृन्तति त्वग्दोषं करः, “सिन्दूर-कर्नूर-" [ हैमोणादिसू० 430 ] इत्यूरे निपात्यते, तत्र / द्रावयति द्राविडः, “विहड-कहोड-" [हैमोणादिसू० 172 ] इत्यडे निपात्यते / “कल्यकारी काल्यः" इति क्षीरस्वामी / वेधे अग्र्यः-श्रेष्ठो वेधाग्यः / गन्धयुक्तं मूलमस्य गन्धमूलः, गन्धो मूले अस्येति वा, के गन्धमूलकः / आह त्र क—रको गन्धमूलो द्राविडः काल्य एव च / वेधमुख्यो दुर्लभश्च कस्यचित् सम्मता शटी / [धन्व० वर्ग 3 श्लो० 94 ] इति / अमरोऽपि ___ कर्चुरको द्राविडकः काल्यको वेधमुख्यकः / [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 135] इति / एतस्य लोके 'कचूर' इति प्रसिद्धिः // 255 // अजमोदायां तु मोचा मयूरो लोचमस्तकः / खराश्वा कारवी बस्तगन्धा हस्तिमयूरकः // 256 / दीप्यो वल्ली ब्रह्मदर्भो लोचमर्कट इत्यपि / अजवन्मोदः-गन्धोऽस्याः अजमोदा, तस्याम् / मुञ्चति मोचा, लिहादि25 त्वादच् / मीनाति अग्निमान्य मयूरः, "मी-मसि-" [ हैमोणादिसू० 427 ] इत्यूरः / लोच्यते लुच्यते का मस्तकोऽस्य बर्बराकारत्वाद् लोचमस्तकः / खरमश्नुते खराश्चा, 20 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयो गुल्मकाण्डः। "लटि-खटि-" [ हैमोणादिसू० 505] इति वः / कारोरियं कारवी, कर्मण्येत्यर्थः, "तस्येदम्" [सिद्ध 06.3.160] इत्यग् / बस्तस्येव गन्धोऽस्या बस्तगन्धा / हस्तिनं मीनाति हस्तिमयूरकः, ."मी-मसि-" हैमोणादिसू० 427] इत्यूरे स्वार्थिक के च साधुः // 256 // दीप्यते दीप्यः अग्निदीपनः / वल्लीव वल्ली। ब्रह्मदर्भ इव ब्रह्मदर्भः, तदा- 5 भत्वात् / लोच्यते लुच्यते वा मर्कटोऽनेन लोचमर्कटः। आह च-- अजमोदा बस्तमोदा दीप्यको लोचमस्तकः / खराश्वा कारवी वल्ली मोचा हस्तिमयूरकः // [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 98 ] इति / चन्द्रोऽप्याह अजमोदा ब्रह्मकुशा खराश्वा लोचमर्कटः / ] इति / एतस्या लोके "अजमोद" इति प्रसिद्धिः / दोषदुष्टो यवो यवानी, “यव-यवना-ऽरण्य-हिमाद् दोष लिप्युरु-महत्त्वे" [सिद्ध 0 2. 4. 65] इति ङीः आन् चान्तः, तस्याम् / उग्रो गन्धोऽस्याः उपगन्धा / यच्छत्यग्निमान्यं यमानी, “विदन-गगन-" [हैमोणादिसू० 275] इत्यने निपात्यते / यवस इत्यायोऽस्याः यवसाहया / आह च यवानी दीपको दीप्यो यवसाह्वा यवानिका / धन्व० वर्ग 2 श्लो० 91 ] इति / एतस्या लोके 'यवानि' इति प्रसिद्धिः // 257 // सहदेवायां तु दण्डोत्पला गोवन्दनी सह दीव्यति सहदेवा, अजादित्वादाप् , तस्याम् / दण्डाकाराणि उत्पला- 25 न्यस्या दण्डोत्पला / गवि-भूमौ वन्द्यते गोवन्दनी / च सा। 1 ०देव्यां तथा दण्डो0 नि० // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ६५८गन्धवर्णा सितः पुष्पैः 'चः' पुनः 'सा' सहदेवा 'सितैः पुष्पैः' इति श्वेतकुसुमैः गन्धेन वय॑ते गन्धवर्णा, उच्यते इति शेषः / / विश्वदेवा तु साऽरुणैः // 25 // 5 'तुः पुनरर्थे / 'सा' सहदेवा 'अरुणैः' इति रक्तैः पुष्पैः विश्वे दीव्यति विश्वदेवा उच्यते / एतस्याः ‘सहदेवी' इति प्रसिद्धिः // 258 // .. पर्पटके वरतिक्तो रेजको रजनामकः / “पृश् पालन-पूरणयोः” पृणाति पर्पटः, "कपट-कीकटादयः" हैमोणादिसू० 144] इत्यटे निपात्यते, स्वार्थिके के पर्पटकः, तत्र / वियते वरः, वरश्चासौ 10 तिक्तश्च वरतिक्तः। द्वे नाम्नी इत्यपरे / रजति रजकः, "नृत्-खन्-रञ्जः शिल्पिन्यकट्" [सिद्ध 0 5.1.65] इत्यकट् / रजस्य नामाऽस्य रजनामकः, अत्र रजशब्दोऽकारान्तः / तेन रेणुः पांसुरित्यादीनि / आह च पर्पटः स्यात् पर्पटको वरतिक्तश्च नामतः / / रजो रेणुश्च पांसुश्च कवचश्चमकण्टकः // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 45] कल्याणकश्च विज्ञेयः पर्पटो नामभिर्बुधैः / एकपुष्पोऽतिसारश्च चरको ज्वरनाशनः // [ ] इति / एतस्य लोके 'पीतपापडा' इति प्रसिद्धिः / .. 30 गोजिह्वायां शृङ्गबेरी दार्विका भूमिकालिका // 259 // गोजिहा गोजिह्वाभपत्रा, तस्याम् / “शृश् हिंसायाम्" शृणाति रोगान् शृङ्गबेरी, "शतेरादयः" [ हैमोणादिसू० 432] इति केरे निपात्यते; शृङ्गोपलक्षितं बेरं-देहोऽस्या इति वा / दारयति रोगान् दार्वी, इणाति वा, “कृ-वा-पा-जि-" [हैमोणादिसू० 1] इत्युण , गौरादित्वाद् ङीः, स्वार्थिके के दार्विका / भूमौ कालिकेव भूमिका25 लिका / आह च-- गोजिह्वा गोजिका गोभी दार्विका खरपर्णनी / ] इति / 1 रजः कवचनामकः नि० // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2631 द्वितीयो गुल्मकाण्डः। 143 एतस्या लोके 'गोभी' इति प्रसिद्भिः // 259 // बलायां शीतपाकी स्याद् भंद्रादन्योदनाह्वया / वाटी वाटयालकः(१ लिका) वाटयपुष्पिका खरयष्टिका // 260 // काष्ठिका समराह्वा च समाङ्गा च महोदरी। "बल प्राणन-धान्यावरोधयोः” बलन्त्यनया बला, बलकृत्त्वात् , तस्याम् / शीतेन , पाकोऽस्याः शीतपाकी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [सिद्ध 0 2.4.55 ] इति ङीः / भद्रमदनमस्या भद्रादनी / ओदनस्य आह्वयोऽस्याः ओदनाहया / "वट वेष्टने" वट्यते वाटी / वटति वट्यते वा वाट्याली, “चात्वाल-कङ्काल-" [ हैमोणादिसू० 480] इत्याले निपात्यते, [ के वाटयालिका] / यच्चन्द्रनन्दनः-- बला भद्रौदनी हृद्या तथा वाट्यालकः 10 ] इति / वाटय–वेष्टनीयं पुष्पमस्याः वाट्यपुष्पिका / खरा यष्टिरस्याः खरयष्टिका // 26 // काष्ठमस्त्यस्याः काष्ठिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [ सिद्ध० 7. 2. 6 ] इतीकः / समर इत्याह्वाऽस्याः समराहा। सममङ्गमस्याः समाङ्गा / महद् उदरं-मध्य- 1: मस्याः महोदरी / आह च बला भदादनी वाटी समाङ्गा खरयष्टिका / महासमाङ्गौदनिका शीतपाक्योदनाह्वया // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 280 ] इति / एतस्या लोके 'बला' इत्येव प्रसिद्धिः। महाबलायां बलिका पुष्पिका पीतपुष्पिका // 26 // देवसहा सहदेवाऽतिबला वाटयपुष्पिका / ऋष्यप्रोक्ता ऋक्षगन्धा कङ्कता वर्षेपुष्पिका // 262 // वाटयायनी भूरिबला तिष्या वीर्या बृहद्वला / महागन्धा गन्धवल्ली मङ्गल्या च प्रसाधनी / / 263 // 1 भद्रोदन्योदनाह्वया / वाट्यालकस्तथा वाट्य नि० // 2 बाह्यपुष्पिका नि० // 3 ऋष्य 21, Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० ३६४महती चासौ बला च महाबला, तस्याम् / बला एव बलिका / पुष्पाणि सन्त्यस्याः पुष्पिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 07.2.6] इतीकः / पीता चासौ पुष्पिका च पीतपुष्पिका // 261 // देवान् सहते देवसहा / सह दीव्यति सहदेवा / अतिरिक्तं बलमस्याः 5 अतिबला / वाटयं–वेष्टनीयं पुष्पमस्याः वाट्यपुष्पी, के वाटयपुष्पिका / ऋष्यैः मृगैः प्रोक्ता ऋष्यमोक्ता। ऋक्षस्य इव गन्धोऽस्याः ऋक्षगन्धा / "कंकुङ् गतौ" कङ्कते कङ्कता, "-पृ-भू-मू-शी-" [ हैमोणादिसू० 207 ] इत्यादिना / किदतः / वर्षे पुष्प्यति वर्षपुष्पिका // 262 // ___ वाट्यमयते वाटयायनी / भूरि बलमस्याः भूरिबला / तिष्या मङ्गल्या / / 10 वीरे साध्वी वीर्या, "तत्र साधौ” [ सिद्ध 0 7. 1. 15] इति यः। बृहद् बल मस्या बृहद्वला / बृहत्फला इत्येके / महान् गन्धोऽस्या महागन्धा / गन्धस्य वल्ली गन्धवल्ली। मङ्गले साधुर्मङ्गल्या, “तत्र साधौ" [ सिद्ध 0 7.1. 15 ] इति यः / प्रसाध्यति प्रसाधनी / आह च महाबला वर्षपुष्पी तथा वाट्यायनी स्मृता / सहदेवी देवसहा पीतपुष्पी बृहत्फला / बलिकाऽतिबला ज्ञेया वाट्यपुष्पी च कङ्कता / ऋष्यप्रोक्ता ऋक्षगन्धा सैव भूरिबला मता // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 282, 286 ] इति / एतद् बलात्रितयं ज्ञेयम् / यदवाद्येतस्य गुणाधिकारे20 . वात-पित्तापहं ग्राहि बल्यं वृष्यं बलात्रयम् // धन्व० वर्ग 1 श्लो० 287 ] इति // 263 // मुसल्यां तु तालमूली दुर्नामारिर्महावृषा। वृष्यंकन्दा तालपर्णी सुमूला बलदा शिवा // 264 // 'मुसच् खण्डने" दन्त्यान्तः, मुस्यति मुसली, "तृपि-वपि-" हैमोणादिसू० 25 468] इति किदलः, तस्याम् / ताल इव मूलोऽस्याः तालमूली। दुष्टो नामः- नमनमस्या दुर्नामा आबन्तः, अर्शोरुक, तस्या अरिः- नाशनाद् दुर्नामारिः। महती वृषा महाषा / वृष्यः कन्दोऽस्या वृष्यकन्दा / ताले पर्णान्यस्याः 1 हाविषा नि० // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / तालपणी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध 0 2. 4.55 ] इति ङीः। शोभनो मूलोऽस्याः सुमूला / बलं ददाति बलदा / शिवा निरुपद्रवा / आह च-. मुसली खलिनी तालपत्री काञ्चनपुष्पिका / महावृष्या वृष्यकन्दा खर्जूरी तालमूलिका // [ ] इति / एतस्या लोके 'मुसली' इति प्रसिद्धिः // 264 // हिङ्गौ जतुक-वाल्हीका-ऽगूढगन्धानि रामठम् / सहस्रवेधि भूतघ्नं जरणं सूपधूपनम् // 265 // "हिंट गति-वृद्धयोः” हिनोति नासां हिङ्गः, पुं-क्लीबलिङ्गः, “हेर्हिन् च" [ हैमोणादिसू० 760 ] इति गुः, तत्र / जायते जतुकम्, “कञ्चुकांशुक-" [हैमोणादि- 10 सू० 57] इत्युके निपात्यते / वाल्हीके-उदीच्यदेशे भवं वाल्हीकम् , “कोपान्त्यात्" [ सिद्ध 06.3.56 ] इत्यण् / अगूढः-अगुप्तो गन्धोऽस्य अगूढगन्धम् / रमठेउदीच्यदेशे भवं रामठम् , "भवे' [ सिद्ध 0 6.3.123 ] इत्यण् / सहस्रं-बहु वेधयति सहस्रवेधि / भूतान् हन्ति भूतघ्नम् / जीर्यतेऽनेन जरणम् , क्लीबलिङ्गः / सूपस्य-अहितस्य धूपनं सूपधूपनम् / आह च हिङ्गु रामठमत्युग्रं जन्तुघ्नं भूतनाशनम् / अगूढगन्धं वाल्हीकं जरणं सूपधूपनम् // [धन्व० वर्ग 2 श्लो०३६ ] इति / एतस्य लोके 'हिङ्गु' इति प्रसिद्धिः // 265 // हिमुपत्र्यां पृथुः पृथ्वी दीर्घिका वारिपत्रिका / जतुका रामठी वंशपत्री पिण्डा शिवाटिका // 266 / / कारवी केबरी तन्वी बाष्पिका बिल्विकेत्यपि / हिङ्गोः पत्री. हिडपत्री, तस्याम् / प्रथते पृथुः, “रभि-प्रथिभ्यामृच्च रस्य" [ हैमोणादिसू० 730] इति सूत्रेण " प्रथिष् प्रख्याने " इत्यस्मात् किदुः प्रत्ययो रेफस्य च ऋकारः, "स्वरादुतः-' [सिद्ध 02.4.35] इति या पृथ्वी / दीपिका 25 1 करवी तन्वी नि० // 15 90. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [२६७प्रलम्बत्वात् / वारि-वालकं तदिव पत्राण्यस्याः वारिपत्री, के वारिपत्रिका / जतुका प्राग्वत् / रामठीत्यत्र "अणजेये-" [ सिद्ध 0 2.4.20 ] इति ङीः / वंशपत्री वंशपत्राकारा / पिण्डा पिण्डत्वात् / शिवमटति शिवाटिका / / 266 // __ कारोरियं कारवी संस्कर्वी, "तस्येदम्” [ सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण् / 5 कबर्याकृतित्वात् कबरी / बर्बरी च पाठभेदः / तन्वी सूक्ष्मत्वात् / “बाष्पं स्रवति * वाष्पिका" इति क्षीरस्वामी / बिल्वीव बिल्विका / आह च-..... हिमुपत्री तु कारवी पृथ्वीका पृथुका पृथुः / बाष्पिका दीर्घिका तन्वी बिल्विका दारुपत्रिका // नाडी हिङ्गुपलाशा च जतुका रामठी रसा / 10 1 [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 38,40] इति / एतस्या लोके 'हिंगुउत्री' इति प्रसिद्धिः / / काकज़वायां तु दासी लोमहीना प्रचीवला // 267 // नदीकान्ता नद्याख्या च पारापतपदीत्यपि / 15 काकस्येव जङ्घा अस्याः काकजङ्गा, तस्याम् / “दासृग् दाने" दन्त्यान्तः, ___ दासते दासी, अच् , गौरादित्वाद् ङीः / लोमभिहींना लोमहीना / अत एव लोमशा / “चिंगट् चयने" प्रचिनोति प्रचीबला, "तुल्वलेल्वलादयः" [ हैमोणादिसू० 500 ] इति बले निपात्यते // 267 // ___ नद्यां कान्ता नदीकान्ता / नदीत्याख्या अस्याः नद्याख्या। पारापत इव 30 पदान्यस्याः पारापतपदी / आह च काकजचा ध्वाङ्कजङ्घा मदध्वाङ्क्षा सुलोमशा / पारापतपदी दासी नदीकान्ता प्रचीबला // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 23 ] इति / एतस्या लोके 'कालउघाडउ' इति प्रसिद्धिः / काकनासायां सुरङ्गा वायसी वायसाङ्गिका // 268 // वारुणी तस्करा स्नायुः काकतुण्डफला च सा / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। 147 . काकस्येव नासाऽस्याः काकनासा, तस्याम् / शोभनो रङ्गोऽस्याः सुरङ्गा / वायसस्येयं वायसी, " तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण, तदाभत्वात् / वायसस्येवाङ्गभासारूपं फलमस्याः वायसाङ्गी, स्वार्थिके के वायसाङ्गिका // 268 // . वरुणस्येयं वारुणी, "तस्येदम्" [ सिद्ध०६.३.१६० ] इत्यण् / तस्कर इव तस्करा / स्नायति-वेष्टयति स्नायुः, “कृ-वा-पा-जि-" [ हैमोणादिसू० 1] / इत्युण् / काकतुण्डमिव फलमस्याः काकतुण्डफला / आह च काकनासा ध्वाश्नासा काकतुण्डफला च सा / सुरङ्गा तस्करा स्नायुङ्कितुण्डफला मता // 1 [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 25 ] इति / एतस्या लोके 'कायणी' इति प्रसिद्धिः / पाषाणभेदे वृषभः शिलाभिच्चित्रपर्णकः // 269 // पाषाणो भिद्यतेऽनेन पाषाणभेदः, तत्र / वर्षति वृषभः, "ऋषि-वृषि-" [ हैमोणादिसू० 331 ] इति किदभः / शिलां भिनत्ति शिलाभित् / चित्राणि पर्णान्यस्य चित्रपर्णकः / आह चपाषाणभेदकोऽश्मनः शिलाभेदोऽश्मभेदकः / 15 स चैवोपलभेदश्च नगविध्वंसकोऽश्मभित् // [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 157 ] इति / एतस्य लोके 'पाषाणभेद' इत्येव प्रसिद्धिः // 269 // हयुषायां विस्रगन्धा "हय क्लान्तौ च" हयति हयुषा, "ऋ-प-नहि-हनि-" [ हैमोणादिसू० 557] 30 इत्यादिना उषः प्रत्ययः, तस्याम् / विस्रो गन्धोऽस्या विस्रगन्धा / विगन्धा वपुषा च सा / 'च' पुनः 'सा' हयुषा 'विगन्धा' गन्धरहिता "टुवपी बीजसन्ताने" उप्यते वपुषा, "ऋ-पृ-नहि-हनि-" [ हैमोणादिसू० 557] इत्युषः / अनयोलोके 'हउंसि' इति प्रसिद्धिः / धन्वन्तरिस्तु अभेदेन आह 25 हयुषा वपुषा विस्रा विनगन्धा विगन्धिका / अपरा [ धन्व० वर्ग 2 श्लो० 9] इति / 1 ०णमेदे नगभिच्छिलामृरिच नि० // 2 वपुषा मत्स्यगन्धिनी नि० // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीले निषटुशेषे [२७०सान्याऽश्वस्थफला ध्वाङ्क्षनासिका कच्छुनाशनी // 270 // ... 'सा' इति हयुषा 'अन्या' अपरा अश्वत्थाकाराणि फलान्यस्या अश्वत्थफला। भ्वाङ्गस्येव नासिकाऽस्या ध्वाक्षनासिका / कच्छं नाशयति कच्छुनाशनी / भाह च- . अन्याऽश्वत्थफला कच्छूटनी ध्वासनासिका / [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 9] इति / युषाभेदोऽयम् // 270 // घण्टारवायां स्यान्माल्यपुष्पिका शणघण्टिका / अल्पघण्टा बृहत्पुष्पी शणपुष्पी महाशणः // 271 // 10 घण्टेव खोऽस्याः घण्टारवा, तस्याम् / माल्यमिव पुष्पाण्यस्या माल्यपुष्पी, के माल्यपुष्पिका / शणाकारा घण्टिकेव शणघण्टिका / अल्पा चासौ घण्टा च अल्पघण्टा / बृहन्ति पुष्पाण्यस्याः बृहत्पुष्पी, " असत्काण्ड-प्रान्त-" [ सिद्ध 0 2.4.56 ] इति ङीः / शणस्येव पुष्पाण्यस्याः शणपुष्पी, "असत्काण्ड-प्रान्त-" [ सिद्ध 0 2.4.56 ] इति ङीः / महांश्चासौ शणश्च महाशणः / आह च15 शणपुष्पी बृहत्पुष्पी स चोक्तः शणघण्टकः / महाशणो माल्यपुष्पी वामनी कटुतिक्तका // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 200 ] इति / शणपुष्पीनामानि / लोके तु 'घूघरु' 'शेणहली' इति वा प्रसिद्धिः // 271 // शणे तु किङ्कणी जाली जन्तुतन्तुर्महाशणः। 20 शीघ्रप्ररोही बलवान् सुपुष्पः क्षेत्रमण्डनः // 272 // "शण् श्रण मदने" इति कविकल्पद्रुमधातुपाठोक्तेः शणयति शणः, तत्र / कङ्कते-याति किङ्कणिः, “कङ्केरिच्चास्य वा" [ हैमोणादिसू० 639 ] इति अणिः, थातोरकारस्य चेकारः, विकल्पेन ड्यां किङ्कणी / जालमस्त्यस्या जाली / जन्तुमयास्तन्तवोऽस्य जन्तुतन्तुः / द्वे नाम्नी इत्येके / महांश्चासौ शणश्च महा25 शणः। शीघ्रं प्ररोहति अवश्यं शीघ्रप्ररोही, “णिन् चावश्यका-" [ सिद्ध 0 5.4. 36 ] इति णिन् / बलं विद्यतेऽस्य बलवान् / शोभनानि पुष्पाण्यस्य सुपुष्पः / क्षेत्रं मण्डयति क्षेत्रमण्डनः / आह च Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 - 274] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / शणे तु किङ्कणी जाली [ ] इति / [ शणनामानि / एतस्य लोके 'शण' इति प्रसिद्धिः ] // 272 // कुसुम्भेऽग्निशिख-महारजने कमलत्तोरम् / "कुसुच् श्लेषे" कुस्यति कुसुम्भम् , “का-कुसिभ्यां कुम्भः" [ हैमोणादिसू०३३७ ] इति किदुम्भः; सुम्भिः सौत्रः, को सुम्भ्यते-निकुटयते वा [कुसुम्भः ], पुं-क्लीवलिङ्गः, तत्र / अग्नेरिव शिखाऽस्य अग्निशिखम् / रज्यतेऽनेन रजनम् , "तुदादि-जिवरञ्जि-" हैमोणादिसू० 273] इति किदनः, महच्च तद् रजनं च महारजनम् , क्लीबलिङ्गः / कमलेभ्य उत्तरं-प्रधानं कमलोत्तरम् , वर्णाधिक्यात् / आह चामरः अथ कमलोत्तरम् / स्यात् कुसुम्भं वह्निशिखं महारजनमित्यपि // 10 [का० 2 वर्ग 9 श्लो० 106 ] इति / एतस्य लोके 'कुसुंभउ' इति प्रसिद्धिः / शालपण्या दीर्घमूला त्रिपर्णी पीतनी ध्रुवा // 273 // विदारिगन्धाऽतिगुहा स्थिरी शून्यांशुमत्यपि / - शालस्येव पर्णान्यस्याः शालपर्णी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [सिद्ध 0 2. 4. 55] 15 इति डीः, तस्याम् / दीर्घो मूलोऽस्याः दीर्घमला / त्रीणि पर्णान्यस्याः त्रिपर्णी। पीतयति पीतनी , "धंत् गति-स्थैर्ययोः” ध्रुवति ध्रुवा, अच् // 273 // विदार्या गन्धोऽस्या विदारिगन्धा / “गुहौग संवरणे” अत्यर्थ गृहति अतिगुहा, " नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध० 5. 1. 54] इति कः / तिष्ठति स्थिरा, "शुषीषि-" [ हैमोणादिसू० 416 ] इति किदिरः / शुने हिता शून्या "शुनो 3) वश्चोदूत्" [ सिद्ध 0 7. 1. 33] इति यः / अंशवः सन्त्यस्या अंशुमती, दीर्घमूलत्वात् / आह च शालपर्णी स्थिरा सौम्या त्रिपर्ण्यतिगुहा ध्रुवा // विदारिगन्धांशुमती दीघमूला च पीतनी / सर्वानुकारिणी तन्ची दीर्घपर्णी च पर्णिका / 25 [धन्व० वर्ग 1 श्लोक 87, 88, 91] इति / एतस्या लोके 'सावनील' इति प्रसिद्धिः / 1 स्थिरा भौमांशु' नि० // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [274 150 सटीके निघण्टुशेषे भाग्यो बर्बरकः पद्मा वेर्दकोऽङ्गारवल्लिका // 274 // गर्दभशाक ब्राह्मण्यौ हजी ब्राह्मणयष्टिका / आवर्तक्या चर्मरगा विभाण्डी पीठिका लता // 27 // रक्तपुष्पी बिन्दुकिनी स्यान्महाजालिनी च सा। "भृज्जति भार्गी" इति क्षीरस्वामी; "भृगुजा" इत्येके, तस्याम् / “वृणोति वर्वरः” इति क्षीरस्वामी, “बर्ब गतौ, बर्बरः” इत्यन्ये, "ऋच्छि-चटि-वटि-" [ हैमोणादिसू० 397 ] इत्यरः, स्वार्थिके के बर्बरकः / पद्मा पद्माभपुष्पा / "वृकुट वरणे" वृणोति वर्दः, “शा-शपि-मनि-कनिभ्यो दः” [ हैमोणादिसू० 237] इति बहुवचनाद् दः, स्वार्थिके के वर्दकः / अङ्गाराभा वल्ल्योऽस्या अङ्गार10 वल्ली, स्वार्थिके के अङ्गारवल्लिका // 274 // गर्दभानां शाक इव गर्दभशाकः, गर्दभानां उपभोग्यत्वात् / ब्राह्मणी पवित्रत्वात् / हन्ति रोग हब्जी, “उटजादयः" [ हैमोणादिसू० 134 ] इत्यजे निपात्यते / ब्राह्मणानां यष्टिका ब्राह्मणयष्टिका / आवर्तके साध्वी आवर्तक्या, "तत्र साधौ" [ सिद्ध 0 7. 1. 15] इति यः / चर्मेव रङ्गोऽस्याः चर्मरगा। विभा15 युक्तान्यण्डान्यस्या विभाण्डी / पीठोऽस्त्यस्याः पीठिका / लाति लता, "पृषिरञ्जि-"[ हैमोणादिसू० 208 ] इति किदतः // 275 // रक्तानि पुष्पाण्यस्या रक्तपुष्पी, "असत्काण्ड-प्रान्त-" [ सिद्ध 0 2. 4. 56 ] इति ङीः / बिन्दुकाः सन्त्यस्याः बिन्दुकिनी / महाजालोऽस्त्यस्याः महाजालिनी / आह च भार्गी गर्दभशाकश्च पद्मा ब्राह्मणयष्टिका / अङ्गारवल्ली हञ्जी च वो बर्बरकस्तथा // शुक्रमाता च कासनी भृगुजा भार्गवपर्णिनी / [ धन्व० वर्ग 1 श्लोक 68-69 ] इति / तथा च25 हञ्जिका ब्राह्मणी पमा भार्गी ब्राह्मणयष्टिका // अङ्गारवल्ली वालेयशाक-वर्वर-वर्दकाः / [ अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 89-90 ] इति / एतस्या लोके 'भाडंगि' इति प्रसिद्धिः / 1 वन्दको नि० // 2 पिच्छिका नि० // 20 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / नाकुल्यां स्यादक्षिपीडो नेत्रपीडा विसर्पणी // 276 / / शङ्खिनी इंढपादा च यवतिक्ता यशस्करी। - नकुलस्येयं नाकुली, "तस्येदम्" [ सिद्ध० 6. 3. 160 ] इत्यण् ; न आकुलयति वा, नखादित्वात् साधुः, तस्याम् / अक्ष्णः पीडा अस्याः अक्षिपीडा / एवं नेत्रपीडा / “सृप्लं गतौ" विसर्पति विसर्पणी, अनट् // 276 // शङ्खो विद्यतेऽस्याः शङ्खिनी / दृढः पादो मूलेऽस्याः दृढपादा / यवाः तिक्ता अस्याः यवतिक्ता / यशः करोति यशस्करी / आह च यवतिक्ता शङ्खिनी च दृढपादा विसर्पणी / नाकुली चाक्षिपिण्डा च चित्रमाला यशस्करी / / [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 256] इति / एतस्या लोके 'जवासी' इति प्रसिद्धिः / .. तेजस्विन्यां पारिजाता शीताऽश्वघ्नी महौजसी // 277 / / तेजोवती तेजनी च तेजोहा वल्कलेति च / तेजो विद्यतेऽस्याः तेजस्विनी , तस्याम् / पारिणः-पारवतोऽब्धेर्जाता पारिजाता / श्यायते स्म शीता, "श्यः शीव-मूर्ति-" [सिद्ध 0 4.1.97] इति शीरा- 15 देशः / अश्वं हन्ति अश्वघ्नी, “अचित्ते टक्” [ सिद्ध 0 5.1. 83] इति टक् / महद् ओजोऽस्या महौजसी // 277 // तेजो विद्यतेऽस्याः तेजोवती / तेजयति तेजनी / “हृङ् आह्वाने" तेजःशब्देन हूयते तेजोहा / “वलि वल्लि संवरणे" वलते वल्कला, “वलि-पुषेः कलक्" [ हैमोणादिसू० 496] इति कित् कलः प्रत्ययः / आह च-- अश्वघ्नी वल्कला शीता पारिजाता महौजसी / (धन्व० वर्ग 1 श्लो० 256] इति / एतस्या लोके 'तेजवती' इति प्रसिद्धिः / मिस्रयायो तालपर्णी छत्रा शीतशिवो मिसिः // 278 // ... शालेयो मधुरिका च शालीनस्तालकर्ण्यपि / 1 °डा नेत्रमूला विस° नि० // 2 वृद्धपादा च यवतिक्ताऽऽयसोश्वरा नि० // 3 पीताश्वना नि० // 4 °ल्कलेत्यपि नि० // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीक निघण्टुशेषे [279 मस्यति–परिणमति मिस्त्रेया, “गय-हृदयादयः" [ हैमोणादिसू० 370 ] इत्यये निपात्यते, तस्याम् / ताल इव पर्णान्यस्या तालपर्णी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [सिद्ध 0 2.4. 55] इति ङीः / छत्राभपत्रत्वात् छत्रा। शीतं शिनोति शीतशिवः, “प्रह्वाह्व-" [ हैमोणादिसू० 514 ] इति वे निपात्यते / “मिश मश रोषे च" 5 मिश्यते मिसिः, “नाम्युपान्त्य-" [ हैमोणादिसू० 609 ] इति किः, "पृषोदरादित्वाद् दन्त्यः सकारः / “मस्यति-परिणमते मिसिः" इति क्षीरस्वामी // 278 // शालायां भवः शालेयः, गुप्तत्वात् , “भवे”[सिद्ध 0 6. 3. 123] इत्येयण, शालते इति वा, “गय-हृदयादयः" [ हैमोणादिसू० 370] इत्यये निपात्यते / गधु विद्यतेऽत्र मधुरा, "मध्वादिभ्यो रः" [सिद्ध० 7.2. 26] इति रः; माद्यत्यनया 10 वा, "श्वशुर-कुकुन्दुर-" [ हैमोणादिसू० 426 ] इत्युरे निपात्यते, स्वार्थिक के मधु रिका / शालाप्रवेशनमर्हति शालीनः, “शालीन-कौपीन-" [सिद्ध 0 6.4. 185] इति निपात्यते / ताल इव कर्णः-पत्रमस्याः तालकर्णी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [सिद्ध 0 2.4.55] इति ङीः / आह च-. मिस्रया तालकी च तालपर्णी मिसिस्तथा / शालेयः स च शालीनो नाम्ना शीतशिवो मतः // [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 4 ] इति / एतस्या लोके 'त्रीहाली' इति प्रसिद्धिः / / पथिकायां तु तुलसी तालपत्री लवङ्गकम् // 279 / / केन्दपत्री त्वचं पत्री तलपत्रकमुन्दुरा। 30 पथोऽस्त्यस्याः पथिका, 'अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 0 7.2. 6] इतीकः, तस्याम् / “तुलण उन्माने" तोल्यते तुलसी, “फनस-" [हैमोणादिसू० 573 ] इति निपात्यते। ताल इव पत्राण्यस्यास्तालपत्री * लवङ्गप्रतिकृति लवङ्गकम् , “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः " [सिद्ध 0 7.1. 108] इति कः // 279 // कन्दाकाराणि पत्राण्यस्याः कन्दपत्री / त्वचति-वृणोति त्वचम् , अच् / 25 पतति पत्री, "नी-दाव्-" [ सिद्ध 0 5.2. 88 ] इति ब्रट् / तल इव पत्रमस्य तलपत्रम् , के तलपत्रकम् / “उदैप् क्लेदने" उनत्ति उन्दुरा, “वाश्यसि-वासि-" हैमोणादिसू० 423] इत्युरः / आह च१ कन्दपत्रत्वचं पत्राऽमलपत्रकमुत्तरा नि० // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। तालीसकं तु तालीसं पत्रं तालीसपत्रकम् / तद्वदामलकीपत्रं पत्त्राढचं च सुखादनम् // [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 53 ] इति / पथिका तुलसी पत्री कालपत्री त्वचं तथा / लवङ्गपत्री कन्दा स्यादुन्दुरा नलपत्रकम् // ] इति / एतस्य लोके 'तालीसपत्र' इति प्रसिद्धिः / अन्ये तु भेदं मन्यन्ते / आह च तालीसपत्रं तालीसं धात्रीपर्णं शुकोदरम् / अपरं पथिकापत्रं पत्राढचं तुलसी छदम् // ] इति / 10 मांस्यां पेशी कृष्णजटा नलदा जटिला जटा // 28 // तपस्विन्यामिषी हिंसा क्रव्यादी पिशिता च सा। "समांसत्वाद् मांसी" इति क्षीरस्वामी, तस्याम् / “पिशंत् अवयवे" पिंशति पेशिः, "किलि-पिलि-" [हैमोणादिसू० 608] इति इः, ङ्यां पेशी। कृष्णा जटा अस्याः कृष्णजटा / नलं यति नलदा, "आतो डो-" [ सिद्ध 0 5.1.76 ] 15 इति डः / जटाः सन्त्यस्याः जटिला, "काला-जटा-घाटात् क्षेपे" [सिद्ध 0 7.2.23] इतीलः / अभ्रादित्वादप्रत्यये जटा // 280 // अत एव तपो विद्यते अस्याः तपस्विनी, "अस्-तपो-माया-मेधा-" [सिद्ध 0 7.2.47] इति विन् प्रत्ययः / मांसयुक्तत्वाद् आमिषी; अम्यते वा आमिषी, "अमि-मृभ्यां णित्" [हैमोणादिसू० 549 ] इतीषः / हिंस्रा, हिंसकत्वात् / क्रव्यमत्ति 20 क्रव्यादी / पिंशति पिशिता, "कुशि-पिशि-" [ हैमोणादिसू० 212] इति किदितः। आह च-- मांसी कृष्णजटा हिंस्रा नलदा जटिलाऽऽमिषी / जटा च पिशिता मेषी क्रव्यादी च तपस्विनी // [ धन्व० वर्ग 3 श्लो० 45] इति / एतस्या लोके 'छड' इति प्रसिद्धिः / गन्धमांस्यां पुनः केशी भूतकेशी पिशाचिका // 28 // सुलोमशा भूतजटा पूतना केशिकेत्यपि। गन्धोपलक्षिता मांसी गन्धमांसी, तस्याम् / केशी केशाकारत्वात् / क्लिश्यति वा केशी, "क्लिशः के च" [ हैमोगादिसू० 530 ] इति शः / 30 20 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 154 [ श्लो० २८२भूतोपलक्षिता केशी भूतकेशी / पिशाचाः सन्त्यस्यां पिशाचिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 0 7.2.6] इतीकः // 281 // सुतरां लोमानि श्यति सुलोमशा / भूत इव भूतानां वा जटा अस्या भूतजटा / “पूग्श् पवने" पूयते पूतना, "पृ-पूभ्यां कित् " [हैमोणादिसू० 293] इति 5 कित् तनः / केशाः सन्त्यस्यां केशिका, “अतोऽनेकस्वरात् ' [सिद्ध 0 7.2.6] इतीकः / आह च द्वितीया गन्धमांसी च केशी भूतजटा स्मृता / पैशाची पूतना केशी भूतकेशी सुलोमशा // [धन्व० वर्ग 3 श्लो० 47 ] इति / 10 मांसीभेदोऽयम् / कृष्णेयम् / आह च मांसी जटा भूतकेशी क्रव्यादा नलदा शिवा / कृष्णाऽन्या पूतना केशी गन्धमांसी पिशाचिका // ] इति / मुरायां सुरभिदैत्या गन्धाढ्या गन्धमादनी // 282 // भूरिगन्धा गन्धवती कुटी गन्धकुटी च सा। "मुरत् वेष्टने" मुरति मुरा, दैत्याख्यत्वात् , "नाम्युपान्त्य-" [ सिद्ध० 5.1. 54 ] इति कः, तस्याम् / सुतरां रभते सुरभिः, “पदि-पठि-" [ हैमोणादिसू० 607] इत्यादिना इ: / दैत्ये साधुः दैत्या / यद् विश्वःदैत्योऽसुरे मुरायां तु दैत्या चण्डौषधावपि / ] इति / बाहुलकाद् हस्वाभावः, टित्वाद् ङीः // 282 // भूरिः-प्रचुरो गन्धोऽस्याः भूरिगन्धा / गन्धो विद्यतेऽस्यां गन्धवती / “कुटत् कौटिल्ये" कुटति कुटी, गौरादित्वाद् ङीः / गन्धस्य कुटी-घटी गन्धकुटी / 25 आह च मुरा गन्धवती दैत्या गन्धाढ्या गन्धमादनी / सुरभिर्भूरिगन्धा च कुटी गन्धकुटी स्मृता // [ धन्व० वर्ग 3 श्लो० 67 ] इति / एतस्या लोके 'एकांगी' इति प्रसिद्धिः / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 285 ] द्वितीयो गुल्मकाण्डः / . प्रपुण्डरीके पौण्डय सानुजं पौण्डरीयकम् // 283 // --प्रपौण्डरीकं चक्षुष्यं सत्पुष्पं सानुमानकम् / प्रकर्षेण पुणति पुण्ड्यते वा प्रपुण्डरीकम् , “सृणीका-ऽस्तीक-" [ हैमोणादिसू० 50 ] इतीके निपात्यते, * तत्र / पुण्डरीकशब्दस्यैकदेशानुकाराद् लोपे पुण्डरीकस्येदं पौण्डर्यम् , दाहहृत्त्वात् / सानौ जातं सानुजम् , “क्वचित्' [ सिद्ध 0 5.1.171] 5 इति डः / पुण्डरीकस्येदं पौण्डरीयम् , के पौण्डरीयकम् // 283 // ____ प्रकर्षेण पुण्डरीकस्येदं प्रपौण्डरीकम् , दाहहृत्वात् , “तस्येदम्" [सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण् / चक्षुषे हितं चक्षुष्यम् , “प्राण्यङ्ग-" [सिद्ध 0 7.1,37] इति यः / सन्ति पुष्पाण्यस्य सत्पुष्पम् / सानौ मान्यते सानुमानम् , के सानुमानकम् / आह च प्रपौण्डरीकं चक्षुष्यं पौण्डयं पुण्डरीयकम् / पौण्डरीकं शतपुष्पं सुपुष्पं सानुमानकम् // [धन्व० वर्ग 3 श्लो० 92 ] इति / एतस्य लोके 'पद्म' इति प्रसिद्धिः / “स्थलपमम्” इति गौडः। जतूकायां तु जतुका जतुकृच्चक्रवर्तनी // 284 // जन्तुका जतुकारी च संस्पर्शा जननी जनी। जतु करोति जतूका, “क्वचित्" [ सिद्ध 0 5.1.171 ] इति डः, पृषोदरादित्वाद् दीर्घः, तस्याम् / जायतेऽस्याः जतु, “मनि-जनिभ्यां ध-तौ च" [ हैमोणादिसू० 721] इत्युः तकारश्च, जत्वेव जतुका / जतु करोति जतुकृत् / चक्रेण वर्तते चक्रवर्तनी // 284 // // जायते जन्तुः, “कृसि-कम्यमि-" [ हैमोणादिसू० 773 ] इति तुन् , स्वार्थिके के जन्तुका / जतु करोति जतुकारी, कर्मण्यण् / सङ्गतः स्पर्शोऽस्याः संस्पर्शा। जायतेऽस्यां जननी, "करणाऽऽधारे" [ सिद्ध 0 5.3.129] इत्यनट / जायतेऽस्यां जनी, गौरादित्वाद् ङीः / आह च जन्तुवारा जन्तुकृष्णा जतुका रजनी स्मृता / जननी चैव संस्पर्शा जतुका चक्रवर्तनी // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 88] इति / एतस्या लोके 'जंतुवार' इति प्रसिद्धिः / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [श्लो० २८५मांसरोहायां विकसा वृन्ता चर्मकशा रहा // 285 // मांसे रोहः-प्ररोहोऽस्याः मांसरोहा, तस्याम् / विकसति विकसा / वृणोति वृन्ता, “पुत-पित्त-" [ हैमोणादिसू० 204 ] इति ते निपात्यते / चर्मकशेव चर्म 5 आह च-- मांसरोहिण्यतिरुहा वृन्ता चर्मकशा कशा / विकसा मांसरोहा च रुहा रक्ता प्रकीर्तिता // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 94 ] इति / एतस्या लोके 'रोहा' इति प्रसिद्धिः // 285 // 10 रक्तपाद्यां नमस्कारी समाङ्गाऽञ्जलिकारिका। गण्डकाली शमीपत्रा रास्ना खदिरिका च सा // 286 // रक्तः पादोऽस्याः रक्तपादी, तस्याम् / नमस्करोति नमस्कारी / समान्यगान्यस्याः समाङ्गा / अञ्जलिं कारयति अब्जलिकारिका, अञ्जलितपत्रत्वात्, णके आप् / गण्डेषु–ग्रन्थिषु काली गण्डकाली। शम्याकाराणि पत्राण्यस्याः शमीपत्रा। 15 रसत्यनया रास्ना, "रसेर्वा" [ हैमोणादिसू० 260 ] इति विकल्पेन णिद् नः / "खद हिंसायाम्" खदति खदिरी, “मदि-मन्दि-" [ हैमोणादिसू० 412 ] इति इरः, गौरादित्वाद् ङीः, स्वार्थिके के खदिरिका / आह च-- रक्तपादी शमीपत्रा समाङ्गाऽञ्जलिकारिका / नमस्कारी गण्डकाली नाम्ना(? रास्ना) खदिरिका मता // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 109 ] इति / एतस्या लोके 'खयरी' इति प्रसिद्विः // 286 // तविशेषस्त्रिपादी स्यात् सुपादी हंसपादिका। विषग्रन्थिहंसपदी घृतमण्डलकोऽपि च // 287|| तस्याः-रक्तपाद्या विशेषस्तद्विशेषः ‘स्याद्' भवेत् त्रयः पादा अस्यास्त्रिपादी / 25 शोभनाः पादा अस्याः सुपादी / हंस इव पादा अस्या हंसपादी, के हंसपादिका / विषयुक्तो ग्रन्थिरस्या विषग्रन्थिः / हंस इव पदमस्या हंसपदी / घृतस्य मण्डलकः घृतमण्डलकः। आह च 1 वृत्ता चर्मकषा रुहा नि० // 2 °मण्डलिकाऽपि नि० // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 289] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। रक्तपाद्यपरा प्रोक्ता विषग्रन्थिस्त्रिपाद्यपि / हंसपादी हंसपदी घृतमण्डलकश्च सा // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 111] इति / एतस्या लोके 'हंसपदी' इति प्रसिद्धिः // 287 // मत्स्यादनी मत्स्यगन्धा लागली तोयपिप्पली // 28 // जलस्य पिप्पली जलपिप्पली, तस्याम् / शरदि-ऋतुविशेष भवा शारदी, "भर्तु-सन्ध्यादेरण्" [सिद्ध 0 6. 3.89] इत्यण् , “अणजेये-" [सिद्ध 0 2.4.20] इति ङीः / शकुलादनी, मत्स्यभक्षणात् / अत एव मत्स्यादनी / मत्स्यस्येव गन्धोऽस्या मत्स्यगन्धा / लागली हलाकारत्वात् / तोयस्य पिप्पली तोयपिप्पली / अम्बु- 10 पिप्पल्यपि / आह च जलपिप्पल्यभिहिता शारदी तोयपिप्पली / मत्स्यादनी मत्स्यगन्धा लाङ्गली शकुलादनी। [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 64 ] इति / एतस्या लोके 'जलपिंपली' इति प्रसिद्धिः // 288 // शिवमल्ल्यां पाशुपतः सुव्रतो वसुको बुकः / कुलपुष्पः किण्वमूलः पाण्डुराङ्गः प्रियः कुलः // 289 / / शिवप्रिया मल्ली शिवमल्ली / उक्तं च बुकं बिल्वं सधुत्तूरं सुमना पाटला तथा / पद्ममुत्पल-गोसूर्यमष्टौ पुष्पाणि शङ्करे // ] इति / तस्याम् / पशुपतेः प्रियोऽयं पाशुपतः, "तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6.3.160] इत्यण् / शोभनो व्रतोऽस्य सुव्रतः। वस्ते–छादयति वसुः, "भृ-मृ-तृ-त्सरि-" [हैमोणादिसू० 716] इत्युः, स्वार्थिके के वसुकः / “वसति वसुकः” इत्यपरे, "कञ्चुकांशुक-" [ हैमोणादिसू० 57 ] इत्युके निपात्यते / “वांक् गति-गन्धनयोः" 25 वाति बुकः, “कञ्चुकांशुक-" [ हैमोणादिसू० 57 ] इत्युके निपातनात् साधुः / "वेकः" इति प्राच्याः प्रोचुः / कुले पुष्पति कुलपुष्पः / किण्वं मूलेऽस्य किण्व 1 पाण्डुरोगप्रियः नि० // 20 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 सटीक निघण्टुशेषे - [प्रलो० २९०मूलः / पाण्डुरमङ्गमस्य पाण्डुराङ्गः। प्रीणाति प्रियः, “नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / “कुल बन्धु-सन्तानयोः" कोलति "कुलः, "नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / आह च बुको वसुक इत्युक्तः शिवाङ्कः शिवशेखरः / महापाशुपतश्चैव सुव्रतः शिवमल्लिका / / [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 19 ] इति / एतस्य लोके 'बूअ' इति प्रसिद्भिः // 289 // अतिविषायां तु विश्वा भङ्गरा श्वेतकन्दिका / उपविषा श्यामकन्दा शृङ्गी प्रतिविषा विषा // 290 // अतिक्रान्ता विषाद् अतिविषा, तस्याम् / “विशंत् प्रवेशने" विशति अन्तः विश्वा, "निघृषि-" [ हैमोणादिसू० 511] इति किद् वः / भज्यते इत्येवंशीला भङ्गरा, "भञ्जि-भासि-मिदो घुरः" [सिद्ध 0 5. 2.74] इति घुरः / श्वेतः कन्दोऽस्याः श्वेतकन्दा, स्वार्थिक के श्वेतकन्दिका। उप–समीपे विषमस्या उपविषा / श्यामः कन्दोऽस्याः श्यामकन्दा / "शृङ्गयुक्तत्वात् शृङ्गी" इति क्षीरस्वामी / "शृणाति रोगान् शृङ्गी" 15 इत्यपरे, "शृङ्ग-शाङ्गादयः" [ हैमोणादिसू० 96 ] इति गे निपात्यते, गौरादित्वाद् ङीः / प्रतीपा विषस्य प्रतिविषा, अगदत्वात् / वेवेष्टि विषा / आह च अतिविषा शुक्लकन्दा ज्ञेया विश्वा च भङ्गुरा / श्यामकन्दा प्रतिविषा शृङ्गी चोपविषा विषा // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 10 ] इति / 20 एतस्या लोके 'अतिविसु' इति प्रसिद्धिः // 290 // मेदायां स्यान्मणिच्छिद्रा मधुरा शालपर्ण्यपि / मणीनां छिद्रमस्या मणिच्छिद्रा / मधु विद्यते अस्या मधुरा, "मध्वादिभ्यो र." [सिद्ध 0 7.2.26 ] इति रः; माद्यति अनया वा, * "श्वशुर-कुकुन्दुर-" [हैमो25 णादिसू० 426 ] इत्युरे निपात्यते / शाल इव पर्णान्यस्याः शालपर्णी, “पाककर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध 0 2.4.55] इति ङीः / महामेदायां तु वसुच्छिद्रा देवमणिर्वसुः // 29 // // इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते निघण्टुशेषे द्वितीयो गुल्मकाण्डः // 2 // 1 विषाऽरुणा नि०॥ Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 ] द्वितीयो गुल्मकाण्डः। 159 ___ महती चासौ मेदा च महामेदा, तस्याम् / वसूनां छिद्रमस्या वसुच्छिद्रा / देवश्चासौ मणिश्च देवमणिः / वसति वसुः, "भृ-मृ-तृ-त्सरि-" [ हैमोणादिसू. 716 ] इत्युः / आह च मेदा ज्ञेया मणिच्छिद्रा माल्यवर्णाऽधराऽपि च / महामेदा देवमणिर्वसुच्छिद्रा प्रकीर्तिता // [धन्व० वर्ग० 1 श्लो० 127] इति / मेदाविशेषोऽयम् / अनयोर्लोके 'मेद' इति प्रसिद्भिः // 291 // // इति श्रीमबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनराजसूरिशिष्यश्रीजयसागर महोपाध्यायपट्टानुक्रमायातवाचनाचार्य श्रीभानुमेरुगणिशिष्यसमस्त- प्रशस्तग्रन्थावलि विचक्षणश्रीज्ञानविमलोपाध्यायशिष्यवाचनाचार्यश्रीश्रीवल्लभगणिविरचितायां श्रीहेमचन्द्राचार्यकृतनिघण्टुशेषटीकायां गुल्मकाण्डो द्वितीयः समाप्तः // 2 // . 15 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [तृतीयो लताकाण्डः] // अर्हम् // अथ तृतीयं लताकाण्डं व्याख्यायते - गुञ्जायां कृष्णला काकचिश्चिका काकनिन्दिका / काकादनी काकनखी रक्तिका काकनन्तिका // 292 // काकपीलुश्चक्रशल्या दुर्मेषा ताम्रिकोच्चटा / चूडामणिनुमोद्घो च शीतपाकी शिखण्डिनी // 293 // "क्षीज कूज गुज गुजु अव्यक्ते शब्दे" गुञ्जति शिम्ब्यां गुब्जा, तस्याम् / कृष्णं प्रान्ते लाति कृष्णला / काकपर्णा चिञ्ची-प्रान्तोऽस्याः काकचिञ्ची, स्वा10 थिके के काकचिञ्चिका / काक इव निन्द्यते श्यामवर्णेन काकनिन्दिका / काकैरद्यते काकादनी / काकस्येव नखोऽस्याः काकनखी / रक्तो वर्णोऽस्त्यस्या रक्तिका, "अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 0 7.2.6 ] इतीकः / काकान् अन्तयति काकनन्तिका, पृषोदरादित्वात् // 292 // काकानां पीलुरिव काकपीलुः / चक्राकारं शल्यमस्याः चक्रशल्या। दुष्टो 15 मेषोऽस्या दुर्मेषा / ताम्रो वर्णोऽस्त्यस्याः ताम्रिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध 0 7.2.6] इतीकः / "चट् च भेदे" उच्चटति उच्चटा / चूडायां मणिः चूडामणिः / द्रुमेषु उद्घा द्रुमोद्घा / शीतेन पाकोऽस्याः शीतपाकी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [सिद्ध 0 2. 4-55] इति ङीः। शिखण्डोऽस्त्यस्याः शिखण्डिनी / आह च काकादनी काकपीलुः काकशिम्बिश्च रक्तिका / चक्रशल्या ध्वानखी द्रुमोद्घा काकनन्तिका // चूडामणिः शीतपाकी शिखण्डा कृष्णला मता / उच्चटा ताम्रिका गुञ्जा चटकी काकसाह्वया] // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 27,29 ] इति / एतस्या लोके 'चिणउठी' इति प्रसिद्भिः // 293 // 1 ०?मौघा च शतपाकी नि० // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 तृतीयो लताकाण्डः। पाठायां श्रेयसी पापचेलिका 'विद्धकर्णिका / वृकतिक्ता वैनतिक्ता प्राचीना स्थापनी वृकी // 294 // एकाष्ठीला रसाऽम्बष्ठाऽम्बष्ठकी वृकदन्तिका। पाठ्यते पाठा, तस्याम् / अतिशयेन प्रशस्या श्रेयसी, “गुणाङ्गाद्वेष्ठेयसू' [ सिद्ध० 7.3.9 ] इति ईयसौ प्रत्यये "प्रशस्यस्य श्रः” [ सिद्ध० 7.4.34 ] 5 इति श्रादेशः / पापा चासौ चेली च पापचेली, वृकीत्वात् , “निन्धं कुत्सनैरपापाथैः” [ सिद्ध 0 3.1.100 ] इति समासः, स्वार्थिक के पापचेलिका। बिछौ कर्णी यया सा विद्धकर्णी, शास्त्रे श्रूयमाणत्वात् , स्वार्थिके के विद्धकर्णिका / वृक इव तिक्तरसा वृकतिक्ता / वने तिक्तरसा बनतिक्ता / प्राचि भवा माचीना। स्थाप्यते स्थापनी, बस्तिकोपयोग्या / "कुकि वृकि आदाने" वर्कते 10 वृकी, 'नाम्युपान्त्य-" [ सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / वृणातीति वा, “विचिपुषि-" [ हैमोणादिसू० 22 ] इति कित् कः // 29 // एकः अष्ठील: मज्जा अस्या एकाष्ठीला। रस्यते रसा। अमति अम्बष्ठा / "पष्ठैधिठादयः" [ हैमोणादिसू० 166 ] इति ठे निपात्यते, "कीचक-पेचक-" [ हैमोणादिसू० 33.] इत्यके निपातनाद् अम्बष्ठकी। वृकस्य इव दन्ता अस्या वृकदन्ती 15 के वृकदन्तिका। आह च पाठाऽम्बष्ठाऽम्बष्ठकी च प्राचीना पापचेलिका। वृकतिक्ता वनतिक्ता पापिका स्थापनी वृकी // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 70 ] इति / एतस्या लोके 'पाठ' इति प्रसिद्धिः / शतावयाँ बहुसुता पीवरीन्दीवरी वरी // 295 // शतमूली शतपदी शतवीर्या मधुस्रवा / नारायणी द्वीशत्रुर्वीपिकाऽभीरुपत्रिका // 296 // महापुरुषदत्तोर्ध्वकण्टका वरकण्टका / सहस्रबीर्या तुङ्गिन्यभीरुः संवरणीत्यपि // 297 // 25 शतेन आवृणोति शतावरी, तस्याम् / बहुधा सुवति बहुसुता, "मुसि-तनितुसेर्दीर्घश्च वा" [ हैमोणादिसू० 203 ] इति कित् तः प्रत्ययः / पीयते पीवरी, 1 वृद्धकर्णिका नि० // 2 वरतिक्ता नि० // 3 शतमूला नि० // 4 द्विपिशत्रु° नि० / / 20 21 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 सटीके निघण्टुशेषे [*लो० २९८"तीवर-धीवर-" [ हैमोणादिसू० 444 ] इति वरटि निपात्यते / “प्यैङ् वृद्धौ” प्यायते वा पीवरी, "ध्या-प्योर्धी पी च" [हैमोणादिसू० 908 ] इति कनिप् प्रत्ययः पी इत्यादेशश्च / इन्दीवरी, उत्पलपुष्पत्वात् / वृणोति वरी // 295 // शतं-बहूनि मूलान्यस्याः शतमूली / शतं-बहूनि पदान्यस्याः शतपदी / 5 शतं-बहु वीर्यमस्याः शतवीर्या / मधु स्रवति मधुसवा / नारायणस्येयं नारायणी विष्णुजाता, "तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यग् / द्वीपिनः शत्रुरिव द्वीपिशत्रुः / द्वीपो विद्यतेऽस्या द्वीपिका / न भीरूणि पत्राण्यस्याः अभीरुपत्री, स्वार्थिक के अभीरुपत्रिका // 296 // महापुरुषेण दत्ता महापुरुषदत्ता। ऊधं कण्टकान्यस्या ऊर्ध्वकण्टका / 11) वराः कण्टका अस्या वरकण्टका / सहस्रं-बहु वीर्यमस्या सहस्रवीर्या / तुङ्गो विद्यतेऽस्याः तुङ्गिनी / न भीरुः अभीरुः स्थिरपत्रा। संबियते संवरणी / आह च शतावरी शतपदी पीवरीन्दीवरी वरी। ऋक्षप्रोक्ता द्वीपिशत्रुर्दीपिका वरकण्टका // सहस्र वीयोऽभीरुश्च तुङ्गिनी बहुपत्रिका / महापुरुषदत्ता च शतावयूकण्टका // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 291, 293 ] इति / एतस्या लोके 'शतावरी' इति प्रसिद्धिः // 297 // कटुकायां मत्स्यपित्ता रोहिणी कटुरोहिणी / अशोकरोहिणी कृष्णभेदा तिलकरोहिणी // 298 // 20 केटम्बरा काण्डरुहा रास्ना तिक्तकरोहिणी। तिक्ताऽरिष्टा कटुमत्स्या चक्राङ्गी शकुलादनी // 299 // कटति कटुः, "भृ-मृ-तृ-स्सरि-" [ हैमोणादिसू० 716 ] इत्युः, स्वार्थिके के कटुका, तस्याम् / मत्स्यपित्तास्वादा मत्स्यानां पित्तं-जीवितं वा मत्स्यपित्ता / रोह यत्यङ्गं रोहिणी। कटुश्चासौ रोहिणी च कटुरोहिणी / नास्ति शोकोऽस्या 25 अशोका, सा चासौ रोहिणी च अशोकरोहिणी / शोकरोहिणीत्यपि / कृष्णो भेदः छेदोऽस्याः कृष्णभेदा / तिलकं रोहयति तिलकरोहिणी // 298 // कटति--आवृणोति गलं कटम्बरा, “जठर-कर-" [हैमोणादिसू० 403 ] इत्यरे निपात्यते / काण्डे रोहति काण्डरुहा, "नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध० 5.1.54 ] 1 कटम्भरा नि० // . 15 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 ] तृतीयो लताकाण्डः। इति कः / रसति रास्ना, “रसेर्वा" [ हैमोणादिसू० 260 ] इति नः / तिक्तकस्य रोहिणी तिक्तकरोहिणी / तेजयति तिक्ता, “पुत-पित्त-" [ हैमोणादिसू० 204 ] इति ते निपात्यते / न रिष्यते- न हिंस्यते अरिष्टा, "शी-री-" [ हैमोणादिसू० 201] इति बहुवचनात् कित् तः / कटुशब्दसाधनाऽत्रैव प्रागुक्ता / मत्स्या मत्स्यपित्तत्वात् / चक्राकारमङ्गमस्याः चक्राङ्गी / शकुलैरद्यते शकुलादनी / आह च कटुका मत्स्यशकुला मत्स्यपित्ता च रोहिणी / कृष्णभेदा चन्द्ररुहा नाम्ना(? रास्ना) कटुकरोहिणी // अशोका रोहिणी तिक्ता चक्राङ्गी शकुलादनी / कटुरोहिण्यरिष्टा च प्रोक्ता तिक्तकरोहिणी // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 37-38 ] इति / एतस्या लोके 'कडू' इति प्रसिद्धिः // 299 / / कपिकच्छूरात्मगुप्ता कण्डुरा दुरभिग्रहा / अजहा मर्कटी व्यण्डा कच्छुरा कपिकच्छुरा // 30 // ऋष्यप्रोक्ता शूकशिम्बिाङ्गली प्रावृषायणी / 'ऋषभी वह्निपर्याया कपिरोमा दुरालभा // 301 // 15 कपीन् कषति कपिकच्छः, स्त्रीलिङ्गः, "कषेण्र्ड-छौ च षः” [हैमोणादिसू० 831] इति, "कष हिंसायाम्" इत्यस्माद् ऊः प्रत्ययः षकारस्य च छादेशः, तस्याम् / आत्मना गुप्ता स्पर्शाविषयत्वाद् आत्मगुप्ता / कण्डूं राति कण्डुरा, "क्वचित्" [सिद्ध 05.1.171] इति डे पृषोदरादित्वाद् हस्वे च साधुः / दुःखेन अभिगृह्यते दुरभिग्रहा / न जहाति शूकान् अजहा / मर्कटीव मर्कटी, कपिरोमफलत्वात् / 2) विगतोऽण्डोऽस्या व्यण्डा / “न विगताण्डा अव्यण्डा" इति क्षीरस्वामी / कच्छूरस्त्यस्याः कच्छुरा, "कच्छ्वा डुरः” [ सिद्ध 0 7.2.39] इति डुरः / कपीनां कच्छुरा कपिकच्छुरा // 300 // ऋष्यैः-मृगैः प्रोक्ता-दर्शिता ऋष्यमोक्ता / "ऋषिभिरप्रोक्ता वा, हेयत्वात्" इत्येके / शूकप्रधाना–सकण्टका शिम्बिरस्याः शूकशिम्बिः। लाङ्गलीव लागली, 25 हलाकारत्वात् / प्रावृषि भवा प्रादृषायणी / “ऋषत् गतौ" ऋषति ऋषभी, "ऋषि वृषि-'' [ हैमोणादिसू० 331] इति किदभः / यदाह 1 कच्छा मह्यगुप्ता नि० // 2 आर्यभी नि० // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीक निघण्टुशेषे [ग्लो० ३०२ऋषभी तु शूकशिम्ब्याम् [ ] इति / वह्नः पर्यायोऽस्या वह्निपर्याया। कपीनां रोमेव रोमास्याः कपिरोमा / ऋष्यप्रोक्ता स्वयंगुप्ता कपिकच्छूश्च कण्डुरा / आत्मगुप्ता दुरालम्भा लागली दुरभिग्रहा // अव्यण्डा वृषभी गुप्ता कण्डूरा शूकशिम्बिका / कपिरोमफला चैव समाना सुविषायणी // ज्ञेया जाङ्गलिका सैव साऽजहा प्रावृषायणी // [ ] इति / एतस्या लोके 'कउंछि' इति प्रसिद्धिः // 301 // मञ्जिष्ठायां रक्तयष्टिः समङ्गा विकसाऽरुणा। भण्डीरी मन्जुका भण्डी मेनिर्योजनवल्लिका // 302 // कालमेषी कालगोष्ठी मण्डूकपर्णिकाऽपि च / मञ्जौ-मनोज्ञे वर्णे तिष्ठति मञ्जिष्ठा, “गो-ऽम्बा-ऽम्ब-" [ सिद्ध० 2.3.30] 15 इति षत्वम् , पृषोदरादित्वादुकारस्य इत्वम् / “मजिरिति इकारान्तोऽयम्" इत्यपरे / रक्ता यष्टिरस्याः रक्तयष्टिः। समन्ताद् अङ्गति-गच्छति समगा / विकसति दूरं विकसा। अरुणा रक्तत्वात् ; इयर्ति अर्यते वा, "ऋ-कृ-वृ-धृ-दारिभ्य उणः” इत्युणः / "भडुङ् परिभाषणे" भण्ड्यते भण्डीरी, "जम्बीरा-ऽभीर-" [हैमोणादिसू० 196 ] इतीरे निपात्यते / मञ्जुवर्णत्वाद् मञ्जुका / भण्ड्यते भण्डी / “मजि ध्वनौ” सौत्रः, 20 मञ्जति मजिः , “पदि-पठि-पचि-" [ हैमोणादिसू० 607 ] इति आदिशब्दादिः / योजनस्य वल्लिका योजनबल्लिका, दूरप्रसरेत्यर्थः // 302 // - काले मिष्यते-झट्यते कालमेषी, घञ् प्रत्ययः / कालस्य गोष्ठी कालगोष्ठी / __मण्डूक इव पर्णान्यस्या मण्डूकपर्णी, स्वार्थिके के मण्डूकपर्णिका। आह च मञ्जिष्ठा कालमेषी च समङ्गा विकसाऽरुणा / 25 मञ्जुला रक्तयष्टिश्च भण्डी योजनवल्ल्यपि // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 17] इति / आहेन्दुः विकसा कालमेषी च कालगोष्ठी च जिङ्गिका / 1 जिङ्गो योजनवल्ल्यपि नि० // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305] तृतीयो लताकाण्डः / रक्ता भण्डीरिका च [ ] इति / एतस्या लोके 'मजीठि' इति प्रसिद्धिः / मरिचे मलिनं कृष्णं वेल्लज धार्मपत्तनम् // 303 // यवनेष्टं शिरोवृत्तमूषणं कोलकं च तत् / म्रियते जिह्वा अनेन मरिचम्, “मृ-पिभ्यामिचः' [हैमोणादिसू० 117] इतीचः, 5 तत्र / मलिनं वर्णेन / कृष्णं वर्णेन; कर्षति तैक्ष्ण्याद्वा "घृ-वी-ह्वा-" [हैमोणादिसू० 183] इति किद् णः / वेल्ले–वेल्लातटे जायते वेल्लजम् / “विल्लाख्यः शाखी" इत्येके / धर्मपत्तने भवं धार्मपत्तनम्, “भवे" [सिद्ध 0 6.3.123] इत्यण् // 303 // यवनानामिष्टं–प्रियं यवनेष्टम् / यवनप्रियमपि / शिरसि वृत्तं वृत्ताकारं शिरोवृत्तम् / ऊषति-रुजति ऊषणम् / कोलति-संस्त्यायति कोलकम् / आह च- 10 मरिचं मलिनं श्यामं वेल्लनं कृष्णमूषणम् / यवनेष्ट शिरोवृत्तं कोलकं धार्मपत्तनम् // [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 88 ] इति / एतस्य लोके 'मिरी' इति प्रसिद्धिः / पिप्पल्यां चपला कृष्णा वैदेही मागधी कणा // 304 // 15 शौण्डी श्यामोषणा कोलोपकुल्या कृष्णतण्डुला / पलति आतुरं पिप्पली, “पृ-पलिभ्यां टित् पिप् च पूर्वस्य” [ हैमोणादिसू० 11] इति अः प्रत्ययः, तस्याम् / “चप सान्त्वने" चपति चपला, "मृदि-कन्दि-" [हैमोणादिसू० 465] इत्यादिना अलः / कर्षति [कर्फ ] कृष्णा तैक्ष्ण्यात्, "घृवी-हा-" [ हैमोणादिसू० 183] इति किद् णः; श्यामत्वाद्वा / विदेहदेशे भवा वैदेही, 20 "भवे" [ सिद्ध 06.3.123] इत्यण् / मगधदेशे भवा मागधी, "भवे' [सिद्ध०६. 3.123] इत्यण् / कणाः सन्त्यस्याः कणा, अभ्रादित्वादः // 304 // शौण्डीव शौण्डी, शक्तत्वात् / श्यामा वर्णेन; "श्यैङ् गतौ" श्यायते वा, "विलिभिलि-"हैमोणादिसू० 340 ] इति किन्मः / उषति-रुजति उषणा पञ्चमस्वरादिः / ओषणाऽपि, त्रयोदशस्वरादिरयम् / “कुल संस्त्याने" कोलति कोला / उपको- 25 लति-संस्त्यायति उपकुल्या, “कुलेडू च वा” [ हैमोणादिसू०३६२ ] इत्यनेन “कुल बन्धु-संस्त्यानयोः” इत्यस्मात् किद् यः प्रत्ययः। कृष्णाः तण्डुला अस्याः कृष्णतण्डुला / 1 °वृन्तमूषणं नि० // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० ३०५आह च पिप्पली मागधी कृष्णा चपला तीक्ष्णतण्डुला / उपकुल्या कणा श्यामा कोला शौण्डी तथोषणा // [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 73 ] इति / 5 इन्दुश्चपिप्पली तण्डुलफला वैदेही कृष्णतण्डुला / ] इति / एतस्या लोके 'पीपलि' इति प्रसिद्धिः / तन्मूलं ग्रन्थिकं सर्वग्रन्थिकं चटकाशिरः॥३०॥ 10 सुमूलकं कोलमूलं कटुग्रन्धिकमोषणम् / 'तन्मूलं' पिप्पलीमूलं ग्रन्थिप्रतिकृति ग्रन्थिकम्, “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः-" [सिद्ध 07.1.108] इति कः / सर्वे ग्रन्थयोऽत्र सर्वग्रन्थिकम् / चटकाशिरोरूपत्वात् चटकाशिरः॥३०५॥ शोभनो मूलोऽस्य सुमूलम्, स्वार्थिके के सुमूलकम् / कोलायाः मूलं को15 लमूलम्, पृषोदरादित्वाद् हस्वः / कटु च तद् ग्रन्थिकं च कटुग्रन्थिकम् / "उष दाहे" सौत्रः, ओषति ओषणम् , नन्द्यादित्वादनः / आह च मूलं च पिप्पलीमूलं ग्रन्थिकं चटकाशिरः / कोलमूलं कटुग्रन्थि सर्वग्रन्थिकमूलकम् // [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 75 ] इति / 20 एतस्य लोके 'पीपलीमूल' इति प्रसिद्धिः / / चविकार्यों पुनश्चव्यं चवनं कोलवल्ल्यपि // 306 // च्यव्यते चविका, तस्याम्, “शिक्या-ऽऽस्याड्य-' हैमोणादिसू०३६४] इति ये निपातनात् चव्यम् , च्यवते वा चव्यम् , स्त्री-क्लीबलिङ्गोऽयम् / अनटि चवनम् / कोलस्य–संस्त्यानस्य वल्ली कोलवल्ली / आह च25 . चविका कोलवल्ली च चव्यं चवनमेव च / [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 76 ] इति / एतस्या लोके 'चविक' इति प्रसिद्धिः // 306 // 1 अभिधानचिन्तामणौ तत्स्वोपज्ञटीकायां च 'चटिकाशिरः' इति दृश्यते // 2 समूलकं नि. // 3 कमूषणम् निः // 4 ०यां तथा चव्यं चवनं काल नि० // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309] __ तृतीयो लताकाण्डः। 167 तत्फले वशिरो हस्तिपिप्पली श्रेयसीत्यपि / तस्याः-चविकायाः फलं तत्फलम्, तत्र / “वशक् कान्तौ” उश्यते वशिरः, पुंल्लिङ्गः, 'क्लीबोऽयम्', इत्यपरे, “स्थविर-पिठिर-" [ हैमोणादिसू०४१७] इतीरे निपात्यते / हस्तिनः पिप्पली हस्तिपिप्पली / अतिशयेन प्रशस्या श्रेयसी, [ सिद्ध 0 7. 4. 34 ] “गुणाङ्गाद्वष्ठे यसू" [सिद्ध 07.3.9] इति ईयसौ "प्रशस्यस्य श्रः" 5 [सिद्ध 0 7. 4.34 ] इति श्रादेश; आह चतस्याः फलं विनिर्दिष्टं श्रेयसी हस्तिपिप्पली / [धन्व० वर्ग 2 श्लो० 78 ] इति / एतस्या लोके 'गजपीपली' इति प्रसिद्भिः। चन्द्रनन्दनस्तु सामान्येनाऽऽहचव्या कोलाऽथ चविका श्रेयसी गजपिप्पली / . 10 च्यवनं कोलवल्ली तु चव्यं कुञ्जरपिप्पली // [ ] इति / स्याद् गिरिकांमास्फोता विष्णुकान्ताऽपराजिता // 307 // गिरिः-अश्मेव कर्णोऽस्याः गिरिकी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध 02.4.55.] इति ङीः, तस्याम् / 'आ-समन्तात् स्फुटति आस्फोता, पृषोदरादित्वात् तकारः / 15 विष्णुना क्रम्यते विष्णुकान्ता / अत एव रक्षाहेतुत्वाद् अपराजिता अप्रतिहता / एतस्या लोके 'गिरणई' इति प्रसिद्धिः // 307 // सा तु श्वेता श्वेतनामा कटभी श्वेतनामिका / श्वेतस्यन्दाऽश्वखुरश्च 'तुः' अत्र पुनरर्थे / 'सा' गिरिकर्णिका 'श्वेता' निर्मला / श्वेत इति नाम 2) अस्याः श्वेतनामा / “कटे वर्षा-ऽऽवरणयोः” कटति कटभी, 'कु-श-ग-शलि-" [ हैमोणादिसू० 329 ] इत्यादिनाऽभः / श्वेतनामैव श्वेतनामिका / श्वेतः स्यन्दोऽस्याः श्वेतस्यन्दा / अश्वखुर इव अश्वखुरः / एतस्या लोके 'श्वेतगिरणई' इति प्रसिद्भिः / कृष्णा स्वव्यक्तगन्धिका // 308 // नीलस्यन्दा नीलपुष्पी महाश्वेता गवादनी / 'तुः' पुनरर्थे / कृष्णा गिरिकर्णी अव्यक्तो गन्धोऽस्याः अव्यक्तगन्धिका // 308 // नीलः स्यन्दोऽस्याः नीलस्यन्दा / नीलवर्णानि पुष्पाण्यस्याः नीलपुष्पी / 1 गिरिपामरस्फोता नि० // 2 श्वेतपुष्पिका नि० // 3 °ताऽङ्गवन्दना नि० // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ३०९महती चासौ श्वेता च महाश्वेता। गावोऽदन्त्यस्यां गवादनी, अनटि "स्वरे वाऽनक्षे” [सिद्ध 0 1.2.29 ] इत्यवादेशः / ___एतस्या लोके 'काली गिरणई' इति प्रसिद्धिः / आह च अश्वखुरः श्वेतपुष्पी श्वेता च गिरिकर्णिका / कटभी श्वेतनामा च श्वेतस्यन्दाऽपराजिता // नीलपुष्पी महाश्वेता गिरिकर्णी गवादनी / वेशी चात्युग्रगन्धा च नीलस्यन्दा प्रकीर्तिता // [धन्व० वर्ग 4 श्लोक 84-85] इति / एतानि सर्वाणि “स्याद् गिरिकामास्फोता" [ श्लो० 307 ] इत्याद्यारभ्य 10 गिरिकर्णीनामानि ज्ञेयानि / स्यादिन्द्रवारुण्यां चैन्द्री विषादनी गवादनी // 309 // इन्द्रेर्वारुः क्षुद्रफला गोडुम्बा च गवाक्ष्यपि / इन्द्रवद् अझैवृणोति इन्द्रवारुणी, "ऋ-कृ-वृ-" [ हैमोणादिसू० 196 ] ___ इत्यादिना उणः, पृषोदरादित्वाद् दीर्घः, तस्याम् / इन्द्रस्येयम् ऐन्द्री / विषोऽद्यते15 ऽनया विषादनी / गावोऽदन्त्यस्यां गवादनी, "करणा-ऽऽधारे [सिद्ध 0 5.3.129] इत्यनट् , "स्वरे वाऽनक्षे" [सिद्ध० 1.2.29] इत्यवादेशः // 309 // - इन्द्रस्य एर्वारुरिव इन्दैर्वारुः / क्षुद्राणि फलान्यस्याः क्षुद्रफला / गावोऽदन्ति गोडुम्बा, "तुम्ब-स्तम्बादयः" [ हैमोणादिसू० 320 ] इति वान्तो निपात्यते / ___ गोरक्षीव गवाक्षः, "अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे' [सिद्ध 0 7.3.85] इत्यत् समासान्तः / “गोरि 20 वाक्ष्यस्याः" इत्यन्ये, “सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे" [ सिद्ध 0 7.3.126 ] इति टः प्रत्ययः, [ “अणत्रेये-'' सिद्ध 0 2.4.20 इति ङ्यां गवाक्षी ] / आह च ऐन्द्रीन्द्रवारुणीन्द्राह्वा इन्द्रैर्वारुर्विषादनी / गवादनी क्षुद्रफला विशालाक्षी गवाक्ष्यपि // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 248 ] इति / एतस्या लोके 'इन्द्रवारुणी' इति प्रसिद्धिः / द्वितीयेन्द्रवारुण्यां तु चित्रफला महाफला // 310 // आत्मरक्षा विशाला च पुसी तुम्बसीत्यपि / 'तुः' पुनरर्थे / द्वितीयेन्द्रवारुण्यां चित्राणि फलान्यस्याः चित्रफला / महान्ति फलान्यस्याः महाफला // 310 // 1 deg रुणी त्वैन्द्री नि० // 2 गोद्गुबा च नि० // 25 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] तृतीयो लताकाण्डः। आत्मानं रक्षति आत्मरक्षा / विशाला महाफलत्वात् / “त्रपौषि लजायाम्" त्रपते इव त्रपुसी, “त्रपेरुसः" [ हैमोणादिसू०५७८ ] इत्युसः, विधानसामर्थ्यात् षत्वाभावः / 'तुबु अर्दने" तुम्ब्यतेऽनया तुम्बसी, “फनस-तामरसादयः" [हैमोणादिसू० 573 ] इत्यसे निपात्यते / आह च अन्येन्द्रवारुणी प्रोक्ता विशाला तु महाफला / आत्मरक्षा चित्रफला तुम्बसी त्रपुसी च सा // श्वेतपुष्पा मृगाक्षी च मृगेर्वारुम॑गादनी / हस्तिदन्ती नागदन्ती वारुणी गजचिर्भिटी / [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 250, 252 ] इति / वचायामुग्रगन्धोग्रा जटिला शतपर्विका // 31 // इक्षुकर्णिका गोलोमी लोमशा भूतनाशनी / वक्त्यनया वचा, वाक्पाटवकृत् , भिदादित्वादङ्, तस्याम् / उग्रो गन्धोऽस्या उग्रगन्धा / उच्यतेऽनया ओषति-दहति जिह्वामिति वा उग्रा, "खुर-क्षुर-" [हैमो. णादिसू० 396] इति रे निपात्यते / जटाः सन्त्यस्या जटिला, "काला-जटा-घाटात् क्षेपे" [सिद्ध 0 7.2.23] इतीलः / शतं-बहूनि पर्वाण्यस्याः शतपर्विका // 311 // 15 इक्षुरिव कर्णः-पत्रमस्या इक्षुकर्णी, "पाक-कर्ण-पर्ण-" [सिद्ध 0 2.4.55] इति ङीः, के इक्षुकणिका / गोरिव लोमान्यस्याः गोलोमी, पृषोदरादित्वात् / लोमानि श्यति लोमशा / भूतानि नाशयति भूतनाशनी / / एतस्या लोके 'वज' इति प्रसिद्धिः / अन्या श्वेतवचा मेध्या षड्ग्रन्था हैमवत्यपि // 312 // 30 'अन्या' अपरा श्वेता चासौ वचा च श्वेतवचा / मेधायां साध्वी मेध्या, "तत्र साधौ” [सिद्ध 0 7.1.15] इति यः / षड् ग्रन्थयः-पर्वाण्यस्याः षड्ग्रन्था। हिमवत इयं हैमवती, "तस्येदम्” [सिद्ध 0 6.3.160] इत्यण् / श्वेतवचेयम् / आह च वचोग्रगन्धा गोलोमी षड्यन्था जटिला तथा / जटिला शतपर्वाऽन्या लोमशा हैमवत्यपि // [ धन्व० वर्ग 2 श्लो० 6 ] इति // 312 // 1 सूतनाशनी नि०॥ 25 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 सटीके निघण्टुशेषे [३१३शारिवायां गोपकन्या गोपवल्ली प्रतानिका / गोप्यास्फोता लता श्वेता शारदी काष्ठशारिवा // 313 // नागजिह्वा शीर्यन्त्तनया दोषा शारिवा, “कैरव-भैरव-" [ हैमोणादिसू० 519 ] इत्यवे 5 निपात्यते, तस्याम् / गोपानां कन्येव गोपकन्या / गोपानां वल्ली गोपवल्ली / प्रतानो विद्यतेऽस्याः प्रतानिका / “गुपू रक्षणे" गोपायति गोपी। आस्फुटति आस्फोता, पृषोदरादित्वात् तकारः। लाति लायते वा लता, "पुत-पित्त-" [हैमोणादिसू०२०४ ] इति ते निपात्यते / श्वेतते श्वेता शुक्ला। शरदि भवा शारदी / काष्ठस्य शारिवा काष्ठशारिवा // 313 // 10 नागस्य जिह्वा नागजिह्वा / आह च शारिवा शारदी गोपी गोपवल्ली प्रतानिका / गोपकन्या लता सीता श्वेतोक्ता काष्ठशारिवा // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 161 ] इति / तथा च15 शारिवा फणिजिह्वा च गोप्यास्फोताऽथ चन्दना / ] इति / उत्पलशारिवानाम / भद्रवल्ली कृष्णवल्ली चन्दनोत्पलशारिवा // 314 // 20 'सा' उत्पलशारिवा 'कृष्णा' श्यामवर्णत्वाद् भन्दते भद्रा, "भन्देर्वा' हैमोणादिसू० 391] इति रो नलोपश्च / चन्दनस्य शारिवा [चन्दनशारिवा] / भद्रा चासौ वल्ली च भद्रवल्ली। कृष्णा चासौ वल्ली च कृष्णवल्ली / “चंदु दीप्त्यालादनयोः" चन्दति चन्दना, “य्वसि-रसि-" [ हैमोणादिसू० 269 ] इत्यनः / उत्पलाभपत्रा उत्पलशारिवा / आह च 25 भद्रा चन्दनगोपी च चन्दना कृष्णवल्ल्यपि // [ धन्व० वर्ग१ श्लो० 162 ] इति / एतस्या लोके 'चन्दनशारिवा' इति प्रसिद्धिः // 314 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 317]. तृतीयो लताकाण्डः / मूर्वायां मोरटा देवी मधुश्रेणी मधूलिका। देवश्रेणी मधुरसा गोकर्णी तेजनी स्रवा // 315 // धनु:श्रेणी चापगुणा पीलुनी तिक्तवल्कला / पीलुपर्णी स्निग्धपर्णी पृथक्त्वग् मधुमत्यपि // 316 // मूर्वति-बध्नाति मर्वा / अत एव अस्या विकारो मौवीं, तस्याम् / मुरति- 5 संवेष्टयति मोरटा, "कपट-कीकटादयः” [ हैमोणादिसू० 144 ] इत्यटे निपात्यते / दीव्यति देवी, गौरादित्वाद् ङीः / मधूनां श्रेणी-पङ्क्तिर्मधुश्रेणी। मधूलिका माधुर्यात् / देवानां श्रेणी देवश्रेणी। मधुः-मधुरो रसोऽस्या मधुरसा / गोकर्णाभपत्रत्वाद् गोकर्णी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध 0 2.4.55 ] इति ङीः / "तेजयत्यग्निं तेजनी" इति क्षीरस्वामी / स्रवति रसं सवा, अच् / "मवा" इत्येके॥३१५॥ 10 धनुषः श्रेणी अस्या धनुःश्रेणी। चापस्य गुणः-मौर्व्याख्योऽस्याः चापगुणा / "पील प्रतिष्टम्भे” पील्यतेऽनया पीलुनी, “पिशि-मिथि-क्षुधिभ्यः कित्" [हैमो 20 पीलोरिव पर्णान्यस्याः पीलुपी, स्निग्धानि पर्णान्यस्याः स्निग्धपर्णी, उभयत्र "पाक-कर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध 0 2.4.55 ] इति ङीः / पृथक् त्वग् विद्यतेऽस्याः 15 पृथक्त्वम्। मधु विद्यतेऽस्याः मधुमती / आह च मूर्वा मधुरसा देवी पृथक्त्वग् पीलुपर्ण्यपि / देवश्रेणी स्वादुरसा स्निग्धपर्णी च मोरटा // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 13 ] इति / तथा चेन्दुः स्निग्धच्छदा मधुश्रेणी पृथक्त्वग् रसवाहिनी / देवश्रेणी मधुमती सुभङ्गी द्विजमेखला // आतोलनी योगवहा मोरटा च मधुस्रवा / सुखोषिता स्निग्धपी गोकर्णी सा मधूलिका / पीलुपी कर्मकरी तथा मधुमतीति च / ] इति / एतस्या लोके 'पीलउनी' इति प्रसिद्धिः // 316 // लाङ्गल्यां हलिनी नन्दा विशल्या गर्भपातनी। अनन्ताऽग्निमुखी सैरी दुष्पुष्पी कलिकारिका // 317 // 1 मिशिखा शक्रपुष्पिका कलि नि // 25 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 सटीक निघण्टुशेषे [ग्लो० ३१८लङ्गति लागली, “नहि-लङ्गेर्दीर्घश्च" [ हैमोणादिसू० 466 ] इत्यलः; लाङ्गल इव भेदनाद् वा, तस्याम् / हलो विद्यतेऽस्याः हलिनी / नन्दति नन्दा / विगतं शल्यमस्या द्रावकत्वाद् विशल्या; "शल गतौ” विशलति वा, “स्था-छा-मा-" [ हैमो णादिसू०३५६ ] इति यः / गर्भ पातयति गर्भपातनी। नास्ति अन्तोऽस्या 5 अनन्ता / अग्नेरिव मुखमस्या अग्निमुखी सोढुमशक्यत्वात् / अग्निशिखेत्येके / यदाह स्याल्लाङ्गलिक्यग्निशिखा [ अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 118 ] इति / सीरस्य-हलस्य इयं सैरी, भेदनात् , "तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण् / दुष्टानि पुष्पाण्यस्याः दुष्पुष्पी / कलिं-कलहं करोति कलिकारी, स्वार्थिके के कलिकारिका / आह च -- 10 कलिकारी तु हलिनी विशल्या गर्भपातनी। लाङ्गल्यग्निमुखी सैरी दीप्ताऽनन्तेन्द्रपुष्पिका // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 9] इति / एतस्या लोके 'राडागारी' इति प्रसिद्धिः // 317 // गुडूच्याममृता सोमवल्ली वत्सादनी धरा। छिन्नोद्भवा छिन्नरुहा विषन्नी देवनिर्मिता // 318 // विशल्या कुण्डली लम्बा तन्त्रिका चक्रलक्षणा / देव्यनन्ता मधुपर्णी जीवन्त्यमृतवल्ल्यपि // 319 // गुडति -रक्षति [कर्फ] गुडूची, “गुडेरूचट्" [ हैमोणादिसू० 120 ] इत्यूचद् , तस्याम् / नास्ति मृतमस्या अमृता / सोमस्य वल्ली सोमवल्ली / वत्सानामदनं 29 वत्सादनी / धरति रसं धरा, अच् / छिन्ना सती उद्भवति-प्रकटीभवति छिन्नो द्भवा / छिन्ना सती रोहति छिन्नरुहा, "नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / विषं हन्ति विषनी, “अचित्ते टक्" [सिद्ध 0 5.1.83 ] इति टक् / देवैर्निर्मिता देवनिर्मिता॥३१८॥ विगतं शल्यमस्या विशल्या / “कुडुङ् दाहे" कुण्डते कुण्डली, "मृदि-कन्दि-" 25 [हैमोणादिसू० 465 ] इत्यलः, गौरादित्वाद् ङीः / “लबुड् अवस्रंसने च" चका राच्छब्दे, लम्बते लम्बा / तन्त्रयते-धारयत्यायुस्तन्त्रिका, णके आप् / चक्रैर्लक्ष्यते चक्रलक्षणा / दीव्यति देवी / नास्ति अन्तोऽस्या अनन्ता। मधूनि पर्णा 1 ली छन्ना त° नि० // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321] तृतीयो लताकाण्डः। 173 न्यस्याः मधुपर्णी / जीवनाद् जीवन्ती, "हहि नन्दि-जीवि-प्राणिभ्यष्टिदाशिषि" [हैमोणादिसू० 220 ] इति आशिषि टिदन्तः / अमृतस्य वल्ली अमृतवल्ली / आह च गुडुच्यमृतवल्ली च छिन्ना छिन्नरुहाऽमृता / छिन्नोद्भवाऽमृतलता धरा वत्सादनी स्मृता / / सैवोक्ता सोमवल्ली च कुण्डली चक्रलक्षणा / जीवन्ती मधुपर्णी च तन्त्रिका देवनिर्मिता // वयस्था कुण्डली सौम्या विशल्याऽमृतसम्भवा / पिण्डाऽमृता बहुच्छिन्ना सा चोक्ता कन्दरोहिणी / / रसायनी कृत्तरुहा स्वरदा ज्वरनाशनी / [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 1-4 ] मधुपर्णी दाहहरा भिषजां च निवेदिता / द्वितीया स्वर्णजीवन्ती तैलपर्णी च कथ्यते // घुणप्रियाऽतिसारनी [ ] इति / एतस्या लोके 'गुडूची' इत्येव प्रसिद्धिः // 319 // देवताडे देवताली वृत्तकोशो गरागरी / 15 जीमूतकस्तालकश्च वेण्याविषघातिनी // 320 // देवानां ताडो देवताडः, तत्र / देवानां ताली देवताली / वृत्तः कोशोऽस्य वृत्तकोशः। गरं-विषम् आगिरति गरागरी, मूषकविषन्नत्वात् , स्त्रीलिङ्गः। जीवति जीमूतः “जीवेर्मश्च" [ हैमोणादिसू० 216 ] इत्यूतः मश्चान्तादेशः, स्वार्थिके के जीमूतकः / ताड्यते ताडः, ऋफिडादित्वाल्लत्वे तालः, स्वार्थिके के 20 तालकः / वेणीव वेणी / आखुविषं घातयति आखुविषघातिनी / आह च जीमूतको देवताडो वृत्तकोशो गरागरी / प्रोक्ताऽऽखुविषहा वेणी देवताडी च ताडकः // धन्व० वर्ग 1 श्लो० 173 ] इति / एतस्य लोके 'देवदाली' इति प्रसिद्धिः // 320 // कोशातक्यां कृष्णच्छत्रा जाली घोषा सुतिक्तिका / मृदङ्गफलिका क्ष्वेडा घण्टाली कृतवेधना // 321 // 1 देवदाली वृत्तकोशा नि० // 2 कृतच्छत्रा नि० // 3 रक्तवेधना नि० // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० 322* धामार्गवः पीतपुष्पो महाजाली महाफली / कर्कोटकी कोशफलो राजकोशातकीति च // 322 / / "अत सातत्यगमने” कोशमतति-गच्छति कोशातकी, गौरादित्वाद् ङीः, तस्याम् / कृष्णं छत्रमस्याः कृष्णच्छत्रा / जालोऽस्यास्ति जाली / “घुष शब्दे" 5 घोषति घोषा। सुतरां तिक्ता सुतिक्ता, के सुतिक्तिका / मृदङ्गाकाराणि फलान्यस्या मृदङ्गफली, के मृदङ्गफलिका / श्वेडते श्वेडा / घण्टामलति घण्टाली / कृतं वेधनमनया कृतवेधना // 321 // धाम इयर्ति धामार्गवः, “कैरव-भैरव-" [ हैमोणादिसू० 519 ] इत्यवे निपात्यते / पीतानि पुष्पाण्यस्य पीतपुष्पः / महांश्चासौ जाली च महाजाली 10 जलवितानः / महान्ति फलान्यस्या महाफली, “असम्-भखा-ऽजिनैक-शण-पिण्डात् फलात्" [ सिद्ध० 2.4.57 ] इति ङीः / करोति कर्कोटः, “कपोट-बकोट-" [ हैमोणादिसू० 161 ] इत्योटे निपात्यते, के कर्कोटकी / कोशे–मध्ये फलान्यस्य कोशफलः। राज्ञी चासौ कोशातकी च राजकोशातकी / आह च कोशातकी कृतच्छिद्रा जालिनी कृतवेधना / / क्ष्वेडा सुतिक्ता घण्टाली मृदङ्गफलिका मता // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 192 ] इति / तथा च-- धामार्गवः कोशफलो राजकोशातकी तथा / कर्कोटकी पीतपुष्पी महाजाली तथोच्यते // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 189 ] इति / एतस्या लोके 'कडूई' 'विसाली' 'घींसोडी' इति प्रसिद्धिः // 322 // हस्तिकोशातकी त्वैभी विशाला कर्कटच्छदा। हस्तिनः कोशातकी हस्तिकोशातकी / 'तुः' इति पुनरर्थेऽत्र / इभस्येयं ऐभी, "तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण् / विशाला विस्तीर्णा / कर्कट25 स्येव च्छदोऽस्याः कर्केटच्छदा। क्षीरिण्यां स्यात् पटुपर्णी धर्षणी पीतदुग्धिका // 323 // फेनक्षीरा हेमक्षीरा पीतक्षीरा करीषिणी। हेमाह्वया हेमशिखा हैमवती हिमावती // 324 // 1 महाजला महाफला नि० // 2 °फला राज° नि० // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ततीयो लताकाण्डः। 226] क्षीरमस्त्यस्याः क्षीरिणी, तस्याम् / पटूनि पर्णान्यस्याः पटुपर्णी / धृष्यते अनया धर्षणी, “करणाऽऽधारे" [ सिद्ध 05.3.129 ] इत्यनट् / पीतं दुग्धमस्याः पीतदुग्धा, स्वार्थिके के पीतदुग्धिका // 323 // फेनयुक्तं क्षीरमस्याः फेनक्षीरा / हेमवर्णं . क्षीरमस्याः हेमक्षीरा / पीतं क्षीरमस्याः पीतक्षीरा। करीषाः सन्न्यस्याः करीषिणी / हेम्नः- आह्वयोऽस्या , हेमाह्वया / हेम्नः शिखाऽस्याः हेमशिखा / हिमवत इयं हैमवती, "तस्येदम्" [सिद्ध 06.3.160] इत्यग् / हिमो विद्यतेऽस्याः हिमावती, "अनजिरादिबहुस्वरशरादीनां मतौ” [ सिद्ध 03.2.78] इति मतौ प्रत्यये दीर्घः / आह च क्षीरिणी काञ्चनी क्षीरी पटुपर्णी च धर्षणी / तिक्तदुग्धा हैमवती हेमदुग्धा हिमावती // स्वर्णक्षीरी स्वर्णदुग्धा सुवर्गक्षीरिकाऽपि च / हिमाह्वा कनकक्षीरी हेमक्षीरा च काञ्चनी // धिन्व० वर्ग 1 श्लो० 240,242 ] इति एतस्या लोके 'क्षीरिणी' 'स्वर्णक्षीरिणी' च प्रसिद्धिः // 324 // शविन्यां स्याद् धनहरी तस्करी चोरपुष्पिका। 15 केशिनी ग्रन्थिका चण्डा श्वेतबुध्ना निशाचरी // 325 // शङ्खोऽस्त्यस्याः शङ्खिनी, शौक्ल्यात, तस्याम् / धनं हरति धनहरी / अत एव तस्करी / चोरस्य पुष्पं चोरपुष्पी, धनहरीत्वात्, रात्रौ विकासाद् वा, के चोरपुष्पिका / केशाः सन्त्यस्याः केशिनी / ग्रन्थिरत्रास्ति ग्रन्थिका, व्रीह्यादित्वादिकः। चमति अतीव धनं चण्डा, “पञ्चमाद् डः"[ हैमोणादिसू० 168] इति डः; चण्डते 30 वा / श्वेतो बुध्नोऽस्याः श्वेतबुध्ना / निशायां चरति निशाचरी, रात्रौ विकासात् / आह च चन्द्रनन्दनोऽत्र - 25 तथा निशाचरी च स्यात् केशिनी ग्रन्थिकेत्यपि // ] इति / शङ्खिनीनामानि // 325 // आखुपया पुष्पश्रेणी 'न्यग्रोधी शम्बरी वृषा। चित्रोपचित्रा रेण्डा च प्रत्यक्श्रेणी द्रवन्त्यपि // 326 // 1 न्यग्रोधा नि० // 2 रण्डाख्युः प्र° नि० // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे लो० ३२७आखुकर्णाभपत्रत्वाद् आखुपर्णी, “पाक-कर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध० 2.4.55 ] इति ङीः / आखोः कर्ण इव कर्णः- पत्रं यस्याः सा आखुकर्णीत्यपि, “पाक-कर्ण-" [ सिद्ध० 2.4.55 ] इति ङीः, तस्याम् / पुष्पाणां श्रेणी अस्याः पुष्पश्रेणी / न्यग् रोहति रुणद्धि वा बहुमूलत्वात् न्यग्रोधी, लिहादित्वादचि “वीरुन्न्यग्रोधौ" 5 [सिद्ध 04.1.121 ] इति साधुः / शं वृणोति शम्बरी, अच्, गौरादित्वाद् ङीः / वर्षति वृषा, "नाम्युपान्त्य-" [ सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / "वृणोति वा" इति क्षीरस्वामी, पृषोदरादित्वात् साधुः / वृषपर्णीत्यपि / चित्रा अनेकवर्णपत्रा / उप-समीपे चित्राण्यस्या उपचित्रा / रम्यते रमते वा रण्डा, “पञ्चमाद् डः" [ हैमो 15 10 क्श्रेणी। द्रवति द्रवन्ती, शतृप्रत्ययः / आह च द्रवन्ती शम्बरी चित्रा न्यग्रोधी मूषकाह्वया / प्रत्यक्श्रेणी वृषा रण्डा पुत्रश्रेण्याखुपर्णिका / / [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 229 ] इति / तथा च-- चित्रोपचित्रा न्यग्रोधी द्रवन्ती शम्बरी वृषा // प्रत्यक्श्रेणी सुतश्रेणी चण्डा मूषकपर्ण्यपि / [ अमर० का० 2 वर्ग :4 श्लो० 87-88] इति / एतस्या लोके "उंदिरकनी' इति प्रसिद्धिः // 326 // पद्मिन्यां तु महावल्ली बिशिनी बिशवत्यपि / 30 पलाशिनी नालीकिनी नलिनी पुटकिन्यपि // 327 // पद्ममस्त्यस्याः पद्मिनी, “मन्-मा-ऽब्जादेर्नाम्नि" [सिद्ध 0 7.2.67 ] इति इन् प्रत्ययः, तस्याम् / महती चासौ वल्ली च महावल्ली / बिशमस्त्यस्याः बिशिनी / बिशं विद्यतेऽस्याः बिशवती / पलाशाः सन्त्यस्यां पलाशिनी / नालीक मस्त्यस्या नालीकिनी / नलिनमस्त्यस्या नलिनी। पुटकमस्त्यस्याः पुटकिनी। 25 सर्वेऽप्येते "मन्-मा-ऽब्जादेर्नाम्नि" [ सिद्ध 0 7.2.67 ] इति इन्प्रत्यये साधवः / आह च पद्मिनी स्यात् पुटकिनी नलिनी च कुमुद्वती। [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 157 ] इति / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 329 तृतीयो लताकाण्डः / एतस्या लोके 'पोयणि' इति प्रसिद्धिः // 327 // कमले नलिनं पद्ममरविन्दं कुशेशयम् / परं शत-सहस्राभ्यां पत्रं राजीव-पुष्करे // 328 // बिसप्रसूतं नालीकं तामरसं महोत्पलम् / तज्जलात् सरसः पङ्कात् परै रुड्-रुह-जन्म-जैः // 329 // काम्यते श्रिया कमलम्, “मृदि-कन्दि-" [ हैमोणादिसू० 465 ] इत्यलः; कम्- अम्भः अलति भूषयति वा; केन शिरसा मल्यते-धार्यते इति वा, तत्र / ''णल गन्धे" नलति नलिनम्, “श्या-कठि-खलि नलि-" [ हैमोणादिसू० 282 ] इत्यादिना इनः / पद्यते भृङ्गैः पद्मम् , “अर्तीरि-" [ हैमोणादिसू० 338 ] इति मः / एते पुं-क्लीबलिङ्गाः / अरान् विन्दति अरविन्दम् , “नि-गवादे म्नि" [सिद्ध 0 10 5.1.61 ] इति शः / कुशे-जले शेते कुशेशयम् , “शय-वासि-वासेष्वकालात्" [सिद्ध० 3.2.25 ] इति सप्तम्यलुप् / शत-सहस्रशब्दाभ्यां परं पत्रम् , शत-सहस्रे बहूपलक्षणम् , शतं सहस्रं च पत्राण्यस्य शत्रपत्रम् सहस्रपत्रम् / राज्यः-रेखाः सन्त्यस्य राजीवम् , मण्यादित्वाद् वः / “पुषंच् पुष्टौ" पुण्यति जले पुष्करम् , “सू-पुषिभ्यां कित्" [ हैमोणादिसू० 436 ] इति कित् करः // 328 // बिसात् प्रसूतं बिसप्रसूतम् / बिसप्रसूनमपि / 'णल गन्धे" नलति नालीकम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, "सृणीका-ऽस्तीक-" [हैमोणादिसू० 50 ] इतीके निपात्यते / "तमूच काङ्खायाम्" तम्यते तामरसम् , “फनस-तामरसादयः" [हैमोणादिसू० 573 ] इत्यसे निपात्यते; तामः-सप्रकर्षों रसोऽस्येति वा, तामः प्रकर्षार्थः, तारतम्यवत् ; ताम्यद्भिः-भृङ्गैरस्यते वा। महच्च तदुत्पलं च महोत्पलम् / 'तत्' 30 इति कमलम् जलशब्दात् सरःशब्दात् पङ्कशब्दाच्च परै रुडादिभिरुच्यते इत्यर्थः / जलरुट् जलरुहं जलजन्म जलजम् , सरोरुट् सरोरुहं सरोजन्म सरोजम्, पङ्करुट पङ्करुहं पङ्कजम्म पङ्कजम् / यौगिकत्वाद् वारिरुड्-वारिज-सरसीरुहादयोऽवसेयाः / आह च कमलं श्वेतमम्भोजं सारसं सरसीरुहम् / सहस्रपत्रं श्रीगेहं शतपत्रं कुशेशयम् // . पङ्केरुहं तामरसं राजीवं पुष्करं कुहम् / अब्जमम्भोरुहं पद्म पुण्डरीकं च पङ्कजम् / / 15 25 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 सटीके निघण्टुशेषे [ग्लो० ३३०नलं सरोज नलिनमरविन्दं महोत्पलम् / ] इति / एतस्य लोके 'श्वेतकमल' इति प्रसिद्धिः // 329 // पुण्डरीकं सिताम्भोज "पुणत् शुभे" पुणति पुण्डरीकम् , पुण्डते वा, "सृणीका-ऽस्तीक-" [ हैमोणादिसू० 50] इतीके निपात्यते / सितं-श्वेतमम्भोजं सिताम्भोजम् / अथ रक्तसरोरुहे / रक्तोत्पलं कोकनदं रक्तं च तत् सरोरुहं च रक्तसरोरुहम् , तत्र / रक्तं-शोणमुत्पलं रक्तोत्प10 लम् / कोकैः-चक्रवाकैर्नदति कोकनदम् / “कोकाः- चक्राह्वा नदन्त्यस्मिन्" इति क्षीरस्वामी। आहुश्चरक्ताब्जे रक्तकुमुदे बुधैः कोकनदं स्मृतम् / [ शाश्वत० श्लो० 540 ] इति / ___ कैरविण्यां कुमुद्रती // 330 // 15 कैरवाणि सन्त्यस्यां कैरविणी, तत्र / कुमुदानि सन्त्यस्यां कुमुद्वती, “नड कुमुद-" [ सिद्ध० 6.2.74 ] इति डिद् मतुः प्रत्ययः; व्यञ्जनान्तात् कुमुच्छब्दाद्वा "तदस्यात्यस्मिन्निति मतुः" [ सिद्ध 07.2.1 ] इति मतुः / कुमुदिनीत्यपि // 330 // उत्पले स्यात् कुवलयं कुवेलं कुवलं कुवम् / उत्पिबति उत्पलम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, “मुरलोरल-" [ हैमोणादिसू० 474 ] इत्यले 20 निपात्यते; उत्पलतीति वा, तत्र / कौ वलति-प्राणिति कुवलयम्, “कु-गु-वलि-" [हैमो को वेलति कुवेलम् / “कुङ् शब्दे" कवते भृङ्गारावैः कुवलम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, "कोर्वा" [ हैमोणादिसू० 469 ] इति किदलः; को वलतीति वा / “वांक गति-गन्धनयोः" कुत्सितं वातीति कुवम् , “कचित्" [सिद्ध० 5.1.171] इति 25 डः / अस्य विशेषानाह श्वेते तु तत्र कुमुदं कैरवं गर्दभाह्वयम् // 331 // 'तत्र' उत्पले श्वेते काम्यते कुमुदम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, "कुमुद-" [ हैमोणादिसू० 244 ] इत्युदे निपात्यते; को मोक्ते इति वा / कुमुद इत्यपि / करोति Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333] तृतीयो लताकाण्डः। सुखं कैरवम् “कैरव-भैरव-" [हैमोणादिसू० 519 ] इत्यवे निपात्यते; के रौतिशब्दायते केरवः-हंसः, तस्येदं प्रियमिति वा / गर्दभस्याऽऽहयोऽस्य गर्दभा नीले तु स्यादिन्दीवरं 'तुः' अत्र पुनरर्थे / नीले उत्पले इन्दति श्रिया इन्दीवरम् , “तीवर-धीवर-" 5 [ हैमोणादिसू० 444 ] इति वरटि निपात्यते / हल्लकं रक्तसन्ध्यके। हलति-घूर्णते हल्लकम् . “कीचक-पेचक-" [ हैमोणादिसू० 33 ] इत्यकान्तो निपात्यते / रक्तान् सन्धीन् अकति-याति प्राप्नोति रक्तसन्ध्यकम् , रक्तं सन्ध्येव सौगन्धिके तु कहारं 20 इतीकण् / कल्यते कहारम् , “द्वार-शृङ्गार-" [ हैमोणादिसू० 411 ] इत्यारे निपात्यते; के ह्लादते वा, पृषोदरादित्वात् साधुः / शारदं शुक्लं चैतत् / बीजकोशे वराटकः // 332 // 15 कर्णिका बीजानां-पद्माक्षनाम्नां कोशो बीजकोशः, तत्र / वरमटति वराटकः / यत् शाश्वतःबीजकोशे सरोजस्य कपर्दे च वराटकः / [ श्लो० 180 ] इति // 332 // असत्यपि कर्णभवत्वे रूढत्वात् कर्णे भवा कर्णिका, “कर्ण-ललाटात-" [ सिद्ध० 6.3.141 ] इति कल् / पद्मनाले तु मृणालं तन्तुलं बिसम् / पद्मस्य नालं पद्मनालम् , तत्र / “मृणत् हिंसायाम्” मृण्यते अद्यते मृणालम् , त्रिलिङ्गः, “कुलि-पिलि-" [हैमोणादिसू० 476 ] इति किदालः; मृदमालीयते वा, 25 "क्वचित्" [ सिद्ध 0 5 1.171 ] इति डे पृषोदरादित्वात् साधुः / तन्तून् लाति तन्तुलम् , “क्वचित्" [सिद्ध 0 5.1.171] इति डः / “वींक प्रजनादिषु" वेति बिसम् , “पटि-वीभ्याम्-" [ हैमोणादिसू० 579 ] इति डिसः; विस्यते-प्रेर्यते वा / सम्। Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 180 सटीके निघण्टुशेष [प्रलो० ३३३आह च बिसं मृणालं बिसिनी मृणाला स्यान्मृणालिका / मृणालं पद्यनालं तु तन्तुलं नलिनीरुहम् // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 161 ] इति / एतस्य लोके 'बिसु' इति प्रसिद्धिः / किञ्जल्के केसरं किञ्चिद् जलति किजल्कम् ; किं-कुत्सितं जीयते वा, “निष्क-तुरुष्क-" [ हैमोणादिसू० 26 ] इति के निपात्यते, तत्र / के सरति, केसरम् / पुं-क्लीबलिङ्गावेतौ / आह च पद्मकेसरमापीतं किञ्जल्कं किञ्जमेव च / मकरन्दं तथा तुङ्गं गौरं काञ्चनमेव च // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 165 ] इति / एतस्य लोके 'केसर' इति प्रसिद्धिः / नव्यदले संवर्तिका भवेत् // 333 // नव्यदलं-पद्मादीनां नवोद्भिन्न दलं सैरयन्त्रकाख्यम् , तत्र / संवर्तयतिवेष्टयति संवर्तिका, णके आप् , 'भवेद्' इति स्यात् // 333 // कन्दे पाने करहाट-शिफे कनति-दीप्यते कन्दः, "शा-शपि-" हैमोणादिसू० 237] इति दः, कन्यते-अन्विष्यते वा, पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / पद्मस्यायं पानः, "तस्येदम्" [सिद्ध 0 20 6.3.160] इत्यण् , तत्र 'पाझे' पद्मसम्बन्धिनि / कं रहयन्ति कराहाः-पमादयो जलोत्थाः, तान् अटति-प्राप्नोति करहाटः; कीर्यते वा, "कपाट-विराट-" [ हैमोणादिसू० 148 ] इत्याटे निपात्यते / शिनोति-दारयति मां शिफा, तालव्यादिः, “शफकफ-शिफा-शोफादयः' [ हैमोणादिसू० 316] इति फप्रत्यये निपात्यते / शालूकमौत्पले / 25 "शल गतौ” शलति शालूकम् , “शल्यणेर्णित्" [हैमोणादिसू० 59] इत्यूकः / उत्पलानामिदमौत्पलम्-उत्पलसम्बन्धि, तत्र / आह च पद्ममूलं तु शालूकं शकलं करहाटकम् / शालीनं पद्मकन्दं तु जलालूकं निगद्यते // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 163 ] इति / 30 . अनयोलोंके 'पद्ममूल' इति प्रसिद्धिः / 1 'शरयन्त्रिकाख्यम्' इति अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकायाम् // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 335 ] तृतीयो लताकाण्डः। 181 पद्मबीजे तु पद्माख्यं पद्मकर्कटिकेत्यपि // 334 // पमानां बीजं पद्मबीजम् , तत्र / पद्ममित्याख्याऽस्य पद्माख्यम् / पद्मानां कर्कटी पद्मकर्कटी, स्वार्थिक के पद्मकर्कटिका / आह च --- - पद्मबीजं तु गालोड्यं पद्माहं पद्मकर्कटी / [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 159 ] इति / एतस्य लोके 'गंठ' इति प्रसिद्धिः // 334 // वारिपां तु पानीया पृष्ठगा कुम्भिका हठः। वारि पिपर्ति वारिपी, “चिक्कण-कुक्कण-" [ हैमोणादिसू०१९०] इत्यणे निपात्यते, तस्याम् / पीयते पानीया / पृष्ठं गच्छति पृष्ठगा / कुम्भोऽस्त्यस्याः कुम्भिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [सिद्ध० 7.2.6] इतीकः / / "कुम्भीको वारिपर्णः स्यात्" / [ ] इत्येके / "हठ बलात्कारे" हठति हठः, अच् / यदाह-- "हठोऽम्बुपर्यो प्रसभे" [ हैमानेका० श्लो० 124 ] इति / 'ऊंगा' नाम शाकम् / 'शूषा' इत्येके / जलशूके जलनीली नीली शैवाल-शैवले // 335 // // इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते निघण्टुशेषे . तृतीयो लताकाण्डः // जलस्य शूकमिव जलशूकम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / जलं नीलयति जलनीली, अण् प्रत्ययः ; “णील वर्णे" नीलति नीली, अच् , गौरादित्वाद् ङीः; नीलवर्णा वा / शेते अम्भसि शैवालम् शैवलम् , “शीङस्तलक्-पाल-वालण्-वलण्-वलाः" [हैमो- 20 णादिसू० 501] इत्यनेन वालणू-वलण्प्रत्ययौ / शेवालमिति तु शेपालेत्यस्य जपादित्वाद् वत्वे साधु / शेवलं शेपालं शैवलं च नीलिकाख्येयम् // 335 // // इति श्रीमद्धृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनराजसूरिशिष्यश्रीजयसागरमहोपाध्यायपट्टानुक्रमवाचनाचार्यधुर्यश्रीभानुमेरुगणिशिष्यसमस्तप्रशस्तग्रन्थावलीविचक्षणश्रीज्ञानविमलोपाध्यायशिष्य वाचनाचार्यश्रीश्रीवल्लभगणिविरचितायां श्रीहेमचन्द्राचार्यकृतनिघण्टुशेषटीकायां लताकाण्डः . तृतीयः समाप्तः // 3 // 15 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ चतुर्थः शाककाण्डः] // अर्हम् // अथ चतुर्थं प्रस्तावप्राप्तं शाककाण्डं व्याक्रियते शतपुष्पायां तु घोषा शताहा माधवी मिसिः। अतिच्छत्रा छत्रपुष्प्यवाक्पुष्पा कारवी सहा // 336 // शतं-बहूनि पुष्पाण्यस्याः शतपुष्पा, "असत्काण्ड-प्रान्त-शतैकाऽञ्चः पुष्पात्" [सिद्ध 0 2.4.56] इति अञ्चो वजेनाद् ङीन भवति, तस्याम् / घोषति घोषा / शतमित्याह्वाऽस्याः शताहा / मधुन इयं माधवी, "तस्येदम्" [सिद्ध 0 6.3. 160 ] इत्यण् / “मिश मश रोषे च" तालव्यान्ताविमौ, मिश्यते मिसिः, "नाम्युपान्त्य-"[ हैमोणादिसू० 609] इति किदिः, पृषोदरादित्वाद् दन्त्यः सकारः, 10 स्त्रीलिङ्गः / छत्रमतिक्रान्ता अतिच्छत्रा / शतच्छत्राऽपि / छत्राकाराणि पुष्पा ण्यस्याः छत्रपुष्पी, "असत्काण्ड-प्रान्त-" [सिद्ध 0 2.4.56 ] इति डीः / अवाञ्चि-अधोमुखानि पुष्पाण्यस्याः अवाक्पुष्पा, "असत्काण्ड-प्रान्त-शतैकाऽञ्चः पुष्पात्" [सिद्ध० 2.4.56 ] इति सूत्रेण अञ्चो वर्जनाद् ङ्यभावः / आबन्त एवायम् / कारोरियं कारवी कर्मण्या, "तस्येदम्" [सिद्ध 0 6.3. 160] 15 इत्यण् / सहते सहा / आह च शतपुष्पा मिसि!षा शिफका माधवी शिफा / . अतिच्छत्रा त्ववाक्पुष्पा शताह्वा कारवी स्मृता // [ धन्व० वर्ग 2 श्लो० 1 ] इति / तथा च25. शतपुष्पा शतच्छत्रा[ऽतिच्छत्रा] मधुरा मिसिः। अवाक्पुष्पा कारवी च [अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 152 ] इति / एतस्या लोके 'सोआ' इति प्रसिद्धिः // 336 // . जीरके तु कणाऽजाजी जरणः कणजीरकः। 1 मिषिः नि० // 2 °पुष्पाऽवाक्पु नि० // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339] 10 चतुर्थः शाककाण्डः / 183 जयति मन्दाग्नित्वं जीरः “चि-जि-शुसि-" [हैमोणादिसू० 392] इति रो दीर्घत्वं च, स्वार्थिके के जीरकः, पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / कणाः सन्त्यस्यां कणा, स्त्रीलिङ्गोऽयम् / अजं-स्वाभाविकं मन्दाग्नित्वमजति-क्षिपति अजाजी, लिहादित्वादचि अजेर्वी न भवति, स्त्रीलिङ्गः / जीर्यते अनेन जरणः, पुंल्लिङ्गः / कणोपलक्षितो जीरकः कणजीरकः / आह च__ शुक्लाऽजाजी कणाऽऽख्याता दीर्घकः कणजीरकः / / ] इति / एतस्य लोके 'श्वेतजीरा' इति प्रसिद्धिः / कृष्णेऽस्मिन् कारवी पृथ्वी सुगन्धा सुषवी पृथुः // 337 // कुंश्ची कालोपकालोपकुचिकोत्कुचिकाऽपि च / 'कृष्णे' श्यामे 'अस्मिन्' जीरके कारोरिय कारवी, "तस्येदम्" [ सिद्ध० 6.3.160 ] इत्यण् / पृथ्वी बृहत्कणा / शोभनो गन्धोऽस्याः सुगन्धा / सुष्ठु . सुवति सुषवी,अचि गौरादित्वाद् ङीः / पृथुः बृहत्कणत्वात् // 337 // "कुञ्च च कौटिल्या-ऽल्पीभावयोः” कुञ्चति कुञ्ची। काला वर्णेन / उपकालयति उपकाला / उपकुञ्चति-अल्पीकरोति उपकुञ्चिका / उत्कुश्चति उत्कु- 15 कुश्चिका / आह च कुञ्चिका चोपकुञ्ची च कालिका चोपकालिका / सुषवी कुञ्चिका कुञ्ची पृथ्वी कृष्णे च जीरके / [धन्व० वर्ग 2 श्लो०५९ ] इति / एतस्य लोके 'कालउ जीरउ'. इति प्रसिद्धिः / रसोने लशुनो म्लेच्छकन्दोऽरिष्टो महौषधम् // 338 // महाकन्दः 25 ऊनोऽम्लेन रसेनेति रसोनस्तेन कीर्तितः। ] इति / तत्र / लण्यते-अभिलष्यते लशुनः, "लषेः श च" [हैमोणादिसू० 289 ] इत्युनः प्रत्ययः तालव्यः शकारश्चान्तादेशः / [घु-क्लीबलिङ्गावेतौ / ] म्लेच्छानां प्रियः कन्दो म्लेच्छकन्दः / न रिष्यते अरिष्टः। महौषधं रोगजित्त्वात् // 338 // 1 तुषवी नि० // 2 उपकुञ्ची कुञ्चिका च कालोपकुञ्चिकाऽपि च नि० // .. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 सटीके निघण्टुशेष [ग्लो० ३३९महांश्चासौ कन्दश्च महाकन्दः। आह च अथ महौषधम् / लशुनं गृञ्जनारिष्ट-महाकन्द-रसोनकाः // [ अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 148 ] इति / एतस्य लोके 'ल्हसणु' इति प्रसिद्धिः / अपरोऽप्येष गृचनो दीर्घपत्रकः। 'अपरः' अन्यः ‘एषः' रसोनः गृञ्ज्यते-कुत्सितः शब्द्यते गृञ्जनः, पुं-क्लीबलिङ्गः / दीर्घ पत्रमस्य दीर्घपत्रः, के दीर्घपत्रकः / पलाण्डौ यवनेष्टः स्यात् सुकन्दो 'वक्त्रदूषणः // 339 // 10 हरणः पिपर्ति धातून पलाण्डुः, "केवयु-भुरण्यु-" [हैमोणादिसू०७४६] इति उप्रत्यये निपात्यते; “पल गतौ” पलति वा पलाण्डुः, “पलि-मृभ्यामाण्डु-कण्डुको” [हैमोणादिसू०७६७] इत्याण्डुः प्रत्ययः, तत्र / यवनानाम् इष्टो यवनेष्टः / शोभनः कन्दोऽस्य सुकन्दः / वक्त्रं दूषयति वक्त्रदूषणः // 339 // हरति हरणः / आहुश्च___पलाण्डुर्यवनेष्टश्च सुकन्दो मुखदूषणः / हरणः [ धन्व० वर्ग 4 श्लो०७१ ] इति / एतस्य लोके 'डूंगली' इति प्रसिद्धिः / / ____ स तु हरितो लतार्को दुर्दुमोऽपि च / ___ 'तुः' पुनरर्थे / 'सः' पलाण्डुः 'हरितः' नीलः लतार्को लतार्काख्यः / दुष्टो द्रुमो दुईमः, अपवित्रत्वात् / आह च--. अन्यः पलाण्डुस्तु लतार्को दुर्दुमश्च सः / [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 71] इति / सुश्रुतस्त्वाह लशुनो दीर्घपत्रश्च पिच्छागन्धो महौषधम् / फरण्यश्च पलाण्डुश्च लवतर्का परारिका / गृञ्जनं यवनेष्टश्च पलाण्डोर्दश जातयः // ] इति / 1 वक्त्रभूषणः नि० // 2 करणः नि०॥ 35 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 342] - चतुर्थः शाककाण्डः / 185 सप्तलायां बहुफेना सातला विमेला मता // 340 // सारी मरालिका दीप्ता फेना चर्मकसा यवा। सपति-समवैति सप्तला, “मुरलोरल-" [हैमोणादिसू० 474 ] इत्यले निपात्यते, तस्याम् / बहवः फेनाभा बिन्दवोऽस्याः बहुफेना / सातं सुखं लाति सातला, "कचित्' [सिद्ध 0 5.1.171] इति डः। विगतो मलोऽस्या विमला // 340 // 5 ___ सारयति सारी। मरालिका(? ली)-हंसी, सैव मरालिका / अत एव दीप्ता / फेनाभा बिन्दवः सन्त्यस्यां फेना। चर्मणि कसा अस्याः चर्मकसा / यूयते यवा / आह च-- सातला सप्तला सारी विपुला विमलाऽमला / बहुफेना चर्मकसा फेना दीप्ता रसालिका // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 238 ] इति / एतस्या लोके 'साथरि' इति प्रसिद्धिः / प्रसारण्यां चारुपी भद्रपर्णी प्रतानिका // 341 // भद्रबला भद्रलता भद्रकाली महाबला। सारणा सरणा सुप्रसरा राजबला च सा // 342 // 15 प्रसार्यतेऽनया प्रसारणी, “करणा-ऽऽधारे" [ सिद्ध 0 5.3.129 ] इत्यनट, तस्याम् / चारूणि पर्णान्यस्याः चारुपी / भद्राणि पर्णान्यस्याः भद्रपर्णी / प्रतानोऽस्त्यस्याः प्रतानिका, “अतोऽनेकस्वरात्" [ सिद्ध 0 7.2.6 ] इतीकः // 341 // भद्रं बलमस्या भद्रबला / [ भद्रा चासौ लता च ] भद्रलता / भद्रा चासौ काली च भद्रकाली। महद्वलमस्या महाबला / सारयति सारणा। सरतीव अम्भः 20 सङ्कोचाद् निवर्तते गमनया सरणा / “सरणी' इति युक्तः पाठः' इति क्षीरस्वामी। शोभनः प्रसरोऽस्याः सुप्रसरा / राजरूपा-मुख्या बला-बलकृद् राजबला / आह च प्रसारणी सुप्रसरा सरणी सारणी च सा / चारुपी राजबला भद्रपर्णी प्रतानिका // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 289 ] इति / 25 एतस्या लोके 'प्रसारणी' इति प्रसिद्धिः // 342 // -- 1 बिन्दुलामली नि० // 2 चर्माकसा नि० // 3 सारणी सुप्रसारा च राजबला च साऽपि च नि०॥ 24 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० ३४३ब्राम्यां वयास्था मत्स्याक्षी ब्राह्मणी सोमवल्लरी। . सरस्वती सत्यवती सुस्वरा ब्रह्मचारिणी // 343 // ब्राह्मीव ब्राह्मी, पावनत्वात् , तस्याम् / वयसि तिष्ठति वयःस्था, “स्थापा-स्ना-त्र:-" [सिद्ध० 5.1 142 ] इति कः, वयसः स्थैर्यकृत् / मत्स्याक्षी 5 मत्स्याक्षिपुष्पी / ब्रह्मण इयं ब्राह्मणी, "तस्येदम्" [सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण् / सोमस्य वल्लरी सोमवल्लरी / सरः-प्रसरणमस्त्यस्याः सरस्वती। सत्यमस्त्यस्याः सत्यवती / शोभनः स्वरोऽस्याः सुस्वरा, "ओस्व शब्दोपतापयोः" सुष्ठ सुतरां वा स्वरति सुस्वरा इति वा / ब्रह्म चरतीत्येवंशीला ब्रह्मचारिणी / आह चब्राह्मी सरस्वती सोमा सत्याहा ब्रह्मचारिणी / ] इति / एतस्या लोके 'ब्राह्मी' इति प्रसिद्धिः // 343 // सूरणे कण्डुरः कन्दोर्णाघाती चित्रदण्डकः / सूयते-प्रेर्यते सूरणः, “चिक्कण-कुक्कण-" [हैमोणादिसू० 190 ] इत्यणे निपा15 त्यते, तत्र / कण्डूं राति कण्डुरः, पृषोदरादित्वात् साधुः / कन्द्यते-इष्टयते कन्दः, (पुं-लीबलिङ्गः] / अर्शी घातयति अझैघाती / चित्रो दण्डोऽस्य चित्रदण्डः, स्वार्थिके के चित्रदण्डकः / एतस्य लोके 'सूरणकन्द' इति प्रसिद्धिः / वृद्धदारके त्वावेगी जीर्णवोलक-जुङ्गको // 344 // अजाण्डी च ऋक्षगन्धा स्यादन्ताकोटपुष्प्यपि / 20 ... वृद्ध–वृद्धत्वं दारयति वृद्धदारकः ; वृद्धं दारकीकुरुते इति वा, पृषोदरादि· त्वात् , तत्र / आ-समन्ताद् वेगोऽस्त्यस्या आवेगी, वृद्धत्वात् , उद्वेजको वा / जीर्णा वाला अस्य जीर्णवालः, स्थार्थिके के जीर्णवालकः / “युगु जुगु वुगु वर्जने" चवर्गीयादिरयम् , जुङ्गति जुङ्गः, अच्, स्थाथिके के जुङ्गकः // 344 // अजस्येव अण्डानि-अस्थीन्यस्याः अजाण्डी। छगलाण्डीत्यपि / ऋक्षवद् 3 गन्धयति ऋक्षगन्धा / "वृक्षगन्धा" इति च पाठभेदः" इति क्षीरस्वामी / अन्तःकोटे पुष्पाण्यस्याः अन्तःकोटपुष्पी / आह च- 1 वालुक° नि० // 2 अजाण्टी ऋक्षगन्धा स्यादन्तकोटकपुष्प्यपि नि० // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347] चतुर्थः शाककाण्डः। 187 वृद्धदारक आवेगी जुङ्गको जीर्णवालकः / अन्तःकोटरपुष्पी स्यादजाण्डी छगलाण्ड्यपि // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 107 ] इति / एतस्य लोके 'वृद्धारा' इति प्रसिद्धिः / सुवर्चलायां मण्डूकी बदराऽऽदित्यवल्लभा // 34 // मण्डूकपर्ण्यभक्ताऽऽदित्यवल्ली सुखोद्भवा / सुष्ठ वर्चते सुवर्चला, “मुरलोरल-" [ हैमोणादिसू० 474 ] इत्यले निपात्यते; सुष्टु वर्चते सुवर्चः-अग्निदीपनम् , तल्लातीति वा, तस्याम् / मण्डति मण्ड्यते वा मण्डूकी, "मृ-मन्यञ्जि-" [हैमोणादिसू० 58 ] इत्यूकः, गौरादित्वाद् ङीः / “बद स्थैर्ये' बदति बदरा, “ऋच्छि-चटि-वटि-" [हैमोणादिसू० 397 ] इत्यरः / 10 आदित्यस्य वल्लभा आदित्यवल्लभा // 345 // . ___ मण्डूक इव पर्णान्यस्या मण्डूकपर्णी, "पाक-कर्ण-पर्ण-" [ सिद्ध 02.4.55] इति ङीः। अर्कस्य भक्ता अर्कभक्ता / आदित्यप्रिया वल्ली आदित्यवल्ली / सुखमुद्भवति अस्याः सुखोद्भवा / आह चसुवर्चलाऽऽदित्यकान्ता सूर्यभक्ता सुखोद्भवा / 15 मण्डूकपर्णी मण्डूकी बदराऽऽदित्यवल्ल्यपि // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 98 ] इति / एतस्या लोके 'सूचलि' इति प्रसिद्धिः / भृङ्गराजे भृङ्गरजो भृङ्गारः केशरञ्जनः // 346 // 'अङ्गारको भेकरजो भृङ्गो मार्कव इत्यपि। भृङ्गवद् राजते भृङ्गराजः, तत्र / भृङ्गवद् रञ्जयति-कृष्णीकरोति भृङ्गरजः, अचि प्रत्यये पृषोदरादित्वान्नलोपः / भृङ्गान् इयर्ति भृङ्गारः। केशान् रञ्जयति केशरञ्जनः // 346 // अङ्गति अङ्गारकः "अग्यङ्गि-" [हैमोणादिसू० 405] इति आरे स्वार्थिके के च साधुः / भेकवद् रञ्जयति भेकरजः, अचि प्रत्यये पृषोदरादित्वात् साधुः / 25 भृङ्गराजैकदेशे भृङ्गः, यथा सत्या सत्यभामेत्यादिवत् ; बिभर्ति वा भृङ्गः, "भृ-वृभ्यां नोऽन्तश्च" [ हैमोणादिसू०९४ ) इति गः / मर्कति - सम्पृच्यते मार्कवः "कैरव-भैरव-" [ हैमोणादिसू०५१९] इत्यवे निपात्यते / आह च 1 सुखोद्भिदा नि० // 2 अमारको नि० // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे . [श्लो० ३४७भृङ्गराजो भृङ्गरजो मार्कवो भृङ्ग एव च / अङ्गारको भेकरजो भृङ्गारः केशरञ्जनः // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 11 ] इति / एतस्य लोके 'भांगरउ' इति प्रसिद्धिः / कासमदं त्वरिमर्दः कालं 'कनक-कर्कशौ // 347 // कासं मर्दयति कासमर्दः, तत्र / अरीन् मर्दयति अरिमर्दः / कालं वणन / कनति–दीप्यते कनकः / कर्क श्यति कर्कशः / आह च कासमर्दोऽरिमर्दश्च कासारिः कर्कशस्तथा / कालं कनक इत्युक्तः स च स्यात् कासमर्दकः // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 118 ] इति / एतस्य लोके ‘कासंदउ' इति प्रसिद्धिः // 347 // वास्तुके तु शाकज्येष्ठः प्रवाल क्षारपत्रकः। शाकवीरो वीरशाकस्ताम्रपुष्पः प्रसादकः // 348 // वसन्त्यस्मिन् गुणा इति वास्तुकम्, “कञ्चुकांशुक-" [ हैमोणादिसू०५७ ] 15 इत्युके निपातनात् साधुः, तत्र / शाकेषु ज्येष्ठः शाकज्येष्ठः / प्रवलति प्रवालः, “वा ज्वलादि-" [ सिद्ध 05.1.62] इति णः। क्षारं पत्रमस्य क्षारपत्रः, के क्षारपत्रकः / शाकानां मध्ये वीर इव प्रधानत्वात् शाकवीरः। वीरश्चासौ शाकश्च वीरशाकः / ताम्राणि पुष्पाण्यस्य ताम्रपुष्पः / प्रसादयति प्रसादकः / आह च वास्तुकः क्षारपत्रः स्याच्छाकवीरः प्रसादकः / 20 . .. ] इति / " एतस्य लोके 'वथुआ' इति प्रसिद्धिः // 348 // पालङ्कयायां तु पालक्या क्षुरिका मधुसूदनी। पालयति पालन्या, “शिक्या-ऽऽस्या-ऽऽध्य-" [हैमोणादिसू०३६४.] इति ये निपात्यते, तस्याम्। पालके साधुः पालक्या. “तत्र साधौ" [सिद्ध 0 7.1.15] 2) इति यः, पाल्यते इति वा, “शिक्या-ऽऽस्या-ऽऽढ्य-" [हैमोणादिसू० 364 ] इति ये निपातनात् साधुः / क्षुरति क्षुरी, के क्षुरिकाः क्षुरिकेव वा क्षुरिका / मधु - माधुर्य सूदते मधुसूदनी / आह च-- 1 कतककर्कशः निः // 2 शाकश्रेष्ठः नि० // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351] 189 चतुर्थः शाककाण्डः / पालङ्कया वास्तुकाकारा क्षुरिका चीरितच्छदा / [ ] इति / एतस्या लोके 'पलांक' इति प्रसिद्धिः / जीवन्त्यां स्याज्जीवनीया जीवनी जीववर्धनी // 349 // मङ्गल्यनामधेया च शाकश्रेष्ठा यशस्करी। जीवतादिति जीवन्ती, “रुहि-नन्दि-" [ हैमोणादिसू०२२०] इति टिदन्तः, "करणाऽऽधारे" [ सिद्ध 05.3.129 ] इत्यनट् / जीवस्य वर्धनी जीववर्धनी // 349 // मङ्गल्यमिति नामधेयमस्या मङ्गल्यनामधेया। शाकमध्ये श्रेष्ठा शाकश्रेठा / यशः करोति यशस्करी / आह च 10 जीवन्ती जीवनीया च जीवनी जीववर्धनी / मङ्गल्यनामधेया च शाकश्रेष्ठा यशस्करी // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 140 ] इति / एतस्या लोके 'दोडी' इति प्रसिद्धिः / स्यादम्ललोणिकायां तु चाङ्गेरी चुक्रिका रसा // 350 // 15 अम्बष्ठाऽम्बोटिका दन्तशठा लोलाऽम्ललोलिका। नरेन्द्रमाला क्षुद्राम्ली चतुष्पर्णी च लोणिका // 351 // अम्लेन लुनाति अम्ललोणिका, पृषोदरादित्वात् साधुः, तस्याम् / चाङ्गं-दन्तपटुत्वमीरयति चाङ्गेरी। चुक्रन्ते–व्यथन्तेऽस्याः चुक्रिका, णके आप् / रस्यतेआस्वाद्यते रसा // 350 // 20 अम्बे तिष्ठति अम्बष्ठा, “गो-ऽम्बा-ऽम्ब-सव्या-उप-द्वि-त्रि" [ सिद्ध 02.3.30 ] इत्यादिना स्थशब्दसम्बन्धिनः सकारस्य षो भवति, "स्था-पा-स्ना-त्रः कः” [सिद्ध० 4.1.142] इति कः प्रत्ययः / अम्बमटति अम्बोटिका, पृषोदरादित्वात् साधुः / अम्लेन लोला अम्ललोला, के अम्ललोलिका / [. . . . .] नरेन्द्रमाला / क्षुद्रा 35 चासौ अम्ली च क्षुद्राम्ली / चत्वारि पर्णान्यस्याः चतुष्पर्णी / लुनाति लोणिका, पृषोदरादित्वात् / आह च 1 अम्बष्ठाऽम्लोलिका दन्तशठाटोलाम्लटोलकः / नरेन्द्रमाता नि० // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० ३५२क्षुद्राम्लिका तु चाङ्गेरी लोणिका चाऽम्ललोणिका / लोला लोडा चतुष्पर्णी सैव दन्तशठा मता // [ धन्व० वर्ग 5 श्लो० 36 ] इति / तथा च--- चाङ्गेरी चुक्रिका दन्तशठाऽम्बष्ठाऽम्ललोणिका / [अमर०का०२ वर्ग४ श्लो०१४०] इति / एतस्या लोके 'आंबउत्री' इति प्रसिद्धिः // 351 // तण्डुलीये मेघनादस्तण्डुली तण्डुलेरकः। गण्डीरको रक्तकाण्डो विषहार्यल्पमारिषः // 352 // 10 तण्डुलेभ्यो हितस्तण्डुलीयः, "हविरन्नभेदापूपादेयों वा” [सिद्ध 07.1.29] इतीयः; ताडयति दोषान् इति वा, “गय-हृदयादयः" [हैमोणादिसू०३७० ] इत्यये निपात्यते, तत्र / मेघस्येव नादोऽस्मात् मेघनादः / तण्डुलाः सन्त्यस्य तण्डुली / तण्डुलान् ईरयति द्रावकत्वात् तण्डुलेरः, स्वार्थिके के तण्डुलेरकः / गण्डी–प्रन्थिम् ईरयति गण्डीरः, स्वार्थिके के गण्डीरकः। रक्तः काण्डोऽस्य रक्तकाण्डः। विषं 15 हरति विषहारी / अल्पं मृणाति-हिनस्ति अल्पमारिषः, “अमि-मृभ्यां णित्" [ हैमोणादिसू० 549] इति इषः / आह च तण्डुलीयक उद्दिष्टश्चण्डाला तण्डुलेरकः / गण्डीरस्तण्डुली बीजो मेघनादो घनस्वनः / / धन्व० वर्ग 4 श्लो० 116 ] इति / 20 एतस्य लोके 'तण्डुलेजा' इति प्रसिद्रिः / // 352 // शमठे तु तोयवृत्तिर्गण्डीरस्तोयमब्जरी। समष्ठिला शोषहरी जलापामार्ग ओलकः // 353 // .. शाम्यति शमठः, "मृ-ज-श-कम्यमि-रमि-रपिभ्योऽठः" [ हैमोणादिसू०१६७] इति बहुवचनाद् अठः प्रत्ययः, तत्र / तोये- पानीये वृत्तिः-वर्तनमस्य तोयवृत्तिः / 25 गण्डीन्-ग्रन्थीन् ईरयति गण्डीरः। तोयस्य मञ्जरी तोयमब्जरी / सम्यगस्थीनि लाति समष्ठिला साण्डत्वात्, पृषोदरादित्वात् साधुः / समष्ठिलानाम शाकम् / यन्माला__ "गण्डीरो नाम समष्ठिला" [ ] इति / 1 मार्गतुल्यकः नि० // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 356 ] चतुर्थः शाककाण्डः। शोषं हरति शोषहरी / जले जलस्य वा अपामार्ग इव जलापामार्गः / “उल दाहे" सौत्रः, ओलति ओलः, के ओलकः, त्रयोदशस्वरादिरयम् // 353 // अन्यस्तु स्थलगण्डीरः कर्बुरष्टक्कदेशजः। 'तुः' पुनरर्थे / 'अन्यः' अपरः स्थलस्य गण्डीरः स्थलगण्डीरः / कर्बुरो वर्णेन / टक्कदेशे जातः टक्कदेशजः। कांकमाच्यां तु कामाची काकसाह्रा' च वायसी // 354 // काकवद् मचते-वर्णेन सम्पृच्यते काकमाची, तस्याम् / पृषोदरादित्वान्मध्यककारलोपे कामाची / काकस इत्याह्वाऽस्याः काकसाहा / वायसवर्णत्वाद् वायसी / आह च काकमाची ध्वाश्रमाची काकसाह्वा च वायसी / कट्वी कटुफला चैव रसायनवरा स्मृता // - [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 21 ] इति / एतस्या लोके 'कमाई' इति प्रसिद्धिः // 354 // श्रीहस्तिन्यां तु भूरण्डी कुरण्डी कास्मरीरिपुः / हस्तिनी - हस्तिकर्णपत्रा, श्रीयुक्ता हस्तिनी श्रीहस्तिनी, तस्याम् / भुवि रोहति 15 भूरण्डी “पिचण्डैरण्ड-" [ हैमोणादिसू० 176 ] इत्यण्डे निपात्यते / को रोहति कुरण्डी, “पिचण्डैरण्ड-" [ हैमोणादिसू० 176 ] इत्यण्डे निपात्यते / / कास्मर्या रिपुः कास्मरीरिपुः। श्रीहस्तिनीनामानि / सुनिषण्णे सूचिपत्रः स्वस्तिकः शितिवारकः // 35 // "श्रीवराकः(? श्रीवारक)शितिवरो वितुन्नः कुक्कुटः शितिः॥ 30 सुष्टु सुतरां वा निषीदति स्म सुनिषण्णः, तत्र / सूच्याकाराणि पत्राण्यस्य सूचिपत्रः / स्वस्ति कायति स्वस्तिकः। शितिं वारयति शितिवारकः // 355 // श्रियं वृणीते श्रीवराकः ( ? श्रीवारकः)। शितिं वृणोति शितिवरः। वितुद्यते स्म वितुन्नः। “कुकि वृकि आदाने" कुक्यते कुक्कुटः, "नर्कुट-कुक्कुट-" [ हैमोणादिसू० 155 ] इत्युटे निपात्यते / श्यायते श्यति वा शितिः। आह च- 25 शितिवारः सूचिपत्रः शैल्याच( ? सूच्याह्वः) सुनिषण्णकः / श्रीवासकः शितिवरः स्वस्तिकः कटुकः( ? कुक्कुटः ) शिखी // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 155 ] इति / 1 ०ह्वा वृषायणी नि० // 2 भूरुण्डी कुरुण्डी नि० // 3 शिरिवारकः नि० // 4 श्रीवारकः शिति नि॥ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 सटीके निघण्टुशेषे . [ श्लो० ३५६एतस्य लोके ‘षडकूतिर' इति प्रसिद्धिः / मूलके तु महाकन्दो रुचिष्यो हस्तिदन्तकः॥३५६॥ बस्तिका नीलकण्ठश्च सेकिमो हरिपर्णकः। "मूल प्रतिष्ठायां' मूलति मूलम् , मूयते वा “शुक-शी-मूभ्यः कित्” [ हैमो5 णादिसू० 463 ] इति किल्लः, तदेव मूलकम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / महांश्चासौ कन्दश्च महाकन्दः। रोचते रुचिष्यः, “रुचि-भुजिभ्यां किष्यः" [ हैमोणादिसू० 384 ] इति किदिष्यः / हस्तिदन्तप्रतिकृति हस्तिदन्तकम् . पुं-क्लीबलिङ्गः // 356 // ___ बस्तप्रतिकृति बस्तिका / नीलः कण्ठोऽस्य नीलकण्ठः। सेकेन निर्वृत्तः सेकिमः, "भावादिमः' [सिद्ध 0 6.4.21 ] इतीमः / हरि-नीलं पर्णमस्य हरि10 पर्णः, स्वार्थिके के हरिपर्णकः। आह च मूलकं हरिपर्णं च बस्तिका क्षारमेव च / नीलकन्दं महाकन्दं रुचिष्यं हस्तिदन्तकम् // धन्व० वर्ग 4 श्लो० 33 ] इति / एतस्य लोके 'मूला' इति प्रसिद्धिः / चाणक्यमूलके शालामर्कटो मरुसम्भवः // 357 / / विष्णुगुप्त-मतो 'मिश्रो वालेयो मर्कटोऽपि च / चाणक्यस्य मूलकं चाणक्यमूलकम् , तत्र / शालाया मर्कट इव शालामकटः। मरौ सम्भवति मरुसम्भवः // 357|| - विष्णुगुप्तमतः” इति विष्णुशब्दाद् गुप्त-मतशब्दौ योज्येते, तेन विष्णुगुप्तः 20 विष्णुमतः / “मिश्रण सम्पर्चने" मिश्यते मिश्रः / वलते वालेयः, “गय-हृद यादयः" [ हैमोणादिसू० 370 ] इति साधुः / मर्कः सौत्रो गत्यर्थः, मर्कति मर्कटः, “दिव्यवि-" [ हैमोणादिसू० 142 ] इत्यटः / आह च चाणक्यमूलकं चान्यं वालेयं मरुसम्भवम् / शालामर्कटमिश्रं च विष्णुगुप्तमनन्तकम् / / [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 35 ] इति / बृहन्मूलकोऽयम् / हिलमोच्यां शवधरा जलब्राह्मी च मोचिका // 358 // 1 बुस्तिका नि• // 2 ‘सेकिनम्' इत्यभिधानचिन्तामणौ स्वोपज्ञटीकायां च // 3 °मिश्रः स्थालयो नि० // 15 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] चतुर्थः शाककाण्डः। 193 हिलाद्-वीर्याद् मोचयति हिलमोची, तस्याम् / शङ्ख धरति शङ्खधरा / जलस्य ब्राह्मी जलब्राह्मी / मोचयति मोचिका // 358 // कलम्ब्यां तु शतपर्वा 'कडम्बी वायसी च सा। कलम्बतेऽस्याः कलम्बी, तस्याम् / शतं-बहूनि पर्वाण्यस्याः शतपर्वा / "कड मदे" कडति कडम्बी, "कृ-कडि-कटि-वटेरम्बः" [ हैमोणादिसू० 321 ] इत्यम्बः। 5 वायसी वर्णेन / कारवेल्ले तु सुषवी कटिल्लो मृदुपर्णकः // 359 // ___ "वेल्ल गतौ” कारेण वेल्लति कारवेल्लः, तत्र / सुष्टु सूयते सुषवी, अच् / कटिं लाति कटिल्लः, [ पृषोदरादित्वात् द्वित्वम् ]; कटति-आवृणोति वा, "भिल्ला-ऽच्छभल्ल-" [हैमोणादिसू० 464 ] इति ले निपात्यते / मृदूनि 10 पर्णान्यस्य मृदुपर्णः, के मृदुपर्णकः / यदाह अथ कारवेल्लः कटिल्लकः // सुषवी च . [ अमर० का० 2 वर्ग 4 श्लो० 154-55 ] इति / तथा च कारवेल्लं कटिल्लं स्यादुनकाण्डं सुकाण्डकम् / कारेवल्ली वारिवल्ली बृहद्वल्ल्यपरा स्मृता // ] इति / एतस्य लोके 'कारेली' इति प्रसिद्धिः // 359 // पटोले तु पाण्डुफलः कुलकः कर्कशच्छदः। 20 राजीफलः कफहरो राजमान्योऽमृताफलः // 360 // "पट गतौ" पटति इति पटोलः; “पटयति सरलत्वात्” इति क्षीरस्वामी, * “कटि-पटि-" [हैमोणादिसू० 493 ] इत्योलः, पुं-स्त्रीलिङ्गः, तत्र / पाण्डूनि फलान्यस्य पाण्डुफलः / कोलति-संस्त्यायति कुलकः, "धू-धून्दि-रुचि-तिलि-पुलि-कुलि-" [ हैमोणादिसू० 29 ] इत्यादिना किदकः / कर्कशानि छदान्यस्य कर्कशच्छदः / राज्याकारं 25 फलमस्य राजीफलः / कर्फ हरति कफहरः / राज्ञां मान्यो राजमान्यः / अमृतानि फलान्यस्य अमृताफलः, पृषोदरादित्वाद् दीर्घः / आह च 1 केलम्बूर्वायसी नि० // 2 कारवेल्ल्यां तु नि० // 3 राजिमानमृता नि० // 15 25 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० ३६१पटोलः कुलकः प्रोक्तः पाण्डुरः कर्कशच्छदः / राजीफलः पाण्डुफलो राजमान्योऽमृताफलः // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 49 ] इति / एतस्य लोके 'पटोल' इति प्रसिद्भिः // 360 // कर्कोटे तु किलासघ्नस्तिक्तपत्रः सुगन्धकः / करोति किलासहिंसां कर्कोटः, “कपोट-बकोट-" [ हैमोणादिसू० 161 ] इत्योटे निपात्यते, तत्र / किलासं हन्ति किलासघ्नः / तिक्तं पत्रमस्य तिक्तपत्रः। सुष्ठु गन्धयति सुगन्धकः, णकप्रत्ययः / एतस्य लोके 'कंकोडा' इति प्रसिद्धिः / . 10 कूष्माण्डके तु कारुः "कुषश् निष्कर्षे” कुष्यते कूष्माण्डः, “पिचण्डैरण्ड-" [ हैमोणादिसू० 176 ] इत्यण्डे निपात्यते, के कूष्माण्डकः; कोः उष्मणा अनितीति वा, कुत्सित उष्मा अण्डेषुबीजेष्वस्य वा, पित्तकारित्वात् , तत्र / कर्किः सौत्रः, कर्कति कर्कारः, पुंल्लिङ्गः, “कर्केरारुः" [ हैमोणादिसू० 813 ] इत्यारुः, उकारान्तः; “करोति तृप्तिं कर्कः, इयर्ति अरुः 15 "सद्यति-" [ हैमोणादिसू० 997 ] इत्युस् प्रत्ययः, बस्तिशोधनः सरत्वात् , कर्कश्वासावरुश्चेति वा, उसन्तोयम्" इत्यपरे / कालिङ्गयां बहुपुत्रिका // 361 // आलिङ्गयते वा, तस्याम् / बहवः पुत्रा अस्याः बहुपुत्री, के बहुपुत्रिका // 361 // तुम्ब्यां पिण्डफलेक्ष्वाकुस्तिक्तबीजा महाफला। अलाबूः क्षत्रियवरा कटुकालावुनी च सा // 362 // ताम्यति तुम्बी , "तुम्ब-स्तम्बादयः” [ हैमोणादिसू० 320 ] इति बान्तो. निपात्यते, तस्याम् / पिण्डाकाराणि फलान्यस्याः पिण्डफला। इष्यते इक्ष्वाकुः, "इषेः स्वाकुक्" [ हैमोणादिसू० 757 ] इत्यनेन “इषत् इच्छायाम्" इत्यस्मात् 25 कित् स्वाकुः प्रत्ययः / तिक्तानि बीजान्यस्याः तिक्तबीजा। महान्ति फलान्यस्याः महाफला / “लबुड् अवस्रंसने" न लम्बते अलाबूः, काक्वाऽत्र नञ् , “नो लम्बेर्न लुक् च” [ हैमोणादिसू० 838 ] इति णिदूः, स्त्री-क्लीबलिङ्गः / क्षत्रियैर्बियते क्षत्रियवरा / कटुका चासौ अलाबुनी च कटुकालाबुनी / आह च Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365] चतुर्थः शाककाण्डः। कटुकालाबुनी तुम्बी लम्बा पिण्डफला तथा / इक्ष्वाकुः क्षत्रियवरा तिक्तबीजा महाफला // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 170 ] इति / एतस्या लोके 'बबिणि' इति प्रसिद्धिः // 362 // चिटियाँ पुसी वालयेाराडपत्रिका) ऊर्वारुः कर्कटी मूत्रफला राजादनी लता // 363 // छर्दनी च विपाण्डुश्च चिरिः सौत्रः स्वादौ / चिरिणोति चिभिटी , “चिरेरिटो भ च” [ हैमोणादिसू० 149 ] इति इटः प्रत्ययो भकारश्चान्तादेशः, तस्याम् / “त्रपौषि लज्जायाम्" त्रपते इव त्रपुसी, "त्रपेरुसः" [ हैमोणादिसू० 578 ] इत्युसः / वलति 10 वालुङ्की, कञ्चुकांशुक-" [ हैमोणादिसू० 57 ] इत्युके निपात्यते / ऊर्वतिहिनस्त्यतिम् एर्वारुः,पुं-स्त्रीलिङ्गः, 'उर्वेरादेरूदेतौ च" [ हैमोणादिसू० 814] इति "उर्वै हिंसायाम्" इत्यस्मादारुः प्रत्ययः आदेश्च एकारादेशः / व्याडाकाराणि पत्राण्यस्याः व्याडपत्रिका। ऊर्वति ऊर्वारुः, “उर्वेरादेरूदेतौ च" [ हैमोणादिसू० 814 ] इति आरुः आदेरूकारादेशश्च / कर्कति कर्कटी, “दिव्यवि-" [ हैमोणादिसू० 142 ] 15 इत्यटः; ह्रस्वः कर्कः कर्कटी इति वा, ग्रामटीवत् / मूत्रयुतं फलमस्याः मूत्रफला / राज्ञामदनं राजादनी। लाति लायते वा लता, 'पृषि-रञ्जि-" [ हैमोणादिसू० 208 ] इति किदतः // 363 // छर्यते छर्दनी। विशिष्टः पाण्डुवर्णोऽस्याः विपाण्डुः / आह च___ कटुकं त्रपुसं प्रोक्तं विपाण्डुर्हस्तिपर्णनी।। छर्दापनी मूत्रफला लता कर्कटिकाऽपि च // ] इति / एतस्या लोके 'चीभडी' इति प्रसिद्धिः / .. तस्याः पक्वफलं स्फुटी। 'तस्याः' चिर्भिट्याः पक्वं फलं पक्वफलं "स्फुटत् विकसने" स्फुटति स्फुटी / 25 कूर्चके शृङ्गकः सजों दीर्घायुः कूर्चशीर्षकः // 364 // मङ्गल्यनामधेयश्च जीवकः प्रियजीवकः / ह्रस्वाङ्गको मधुरकः प्राणकश्चिरजीव्यपि // 365 // 20 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके निघण्टुशेजे [श्लो० ३६६कीर्यते कूर्चः, “कूर्च-चूर्चादयः" [ हैमोणादिसू० 113 ] इति चट्प्रत्यये निपात्यते, स्वार्थिके के कूर्चकः, तत्र / शृङ्गप्रतिकृतिः शृङ्गकः, “तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः" [सिद्ध 07.1.108] इति कः / सृजति रसं सर्जः / दीर्घमायुरस्माद् दीर्घायुः / कूर्चः शीर्डस्य कूर्चशीर्षः, स्वार्थिके के कूर्चशीर्षकः // 364 // मङ्गल्यं नामधेयमस्य मङ्गल्यनामधेयः। जीवयति जीवकः, णकः, प्रिय 5 मधु विद्यतेऽस्य मधुरः, “मध्वादिभ्यो रः" [सिद्ध 0 7.2.26 ] इति रः, स्वार्थिके के मधुरकः / प्राणिति प्राणकः / चिरं जीवतीति चिरजीवी / आह च जीवकः शृङ्गकः सर्जो दीर्घायुः कूर्चशीर्षकः / हस्वाङ्गो मधुरः स्वादुः प्राणकश्चिरजीव्यपि // [ धन्व० वर्ग 1 श्लो० 123 ] इति / एतस्य लोके 'जीवक' इति प्रसिद्धिः // 365 // पुष्करमूले स्यान्मूलं वीरं पुष्करनामकम् / पौष्करं पुष्करजटा काश्मीरं पद्मवर्णकम् // 366 // 15 पुष्करस्य मूलं पुष्करमूलम् , तत्र / “मूल प्रतिष्ठायाम् " मूलति मूलम् / मूयते वा, “शुक-शी-मूभ्यः कित्" [ हैमोणादिसू० 463 ] इति किद् लः / विशेषेण ईरयति-प्रेरयति वीरम् / पुष्कर इति नामाऽस्य पुष्करनामकम् / पुष्करस्येदं पौष्करम् , “तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण् / पुष्करस्य जटा पुष्कर जटा। कश्मीरदेशे भवं काश्मीरम् , “भवे" [ सिद्ध०६.३.१२३ ] इत्यण् / पद्मवद् 20 वर्णोऽस्य पद्मवर्णम् , के पद्मवर्णकम् / आह च -- मूलं पुष्करमूलं च पौष्करं पुष्कराह्वयम् / / काश्मीर पुष्करजटा वीरं तत् पद्मवर्णकम् // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 66 ] इति / एतस्य लोके 'पुष्करमूल' इति प्रसिद्भिः // 366 // 25 बेस्तगन्धायां सुगन्धा खरपुष्पी शकम्भरा / कवरी बर्बरी तुङ्गी पूतिमयूर इत्यपि // 367 // बस्सस्येव गन्धोऽस्या बस्तगन्धा, तस्याम् / शोभनो गन्धोऽस्याः सुगन्धा, अभ्रादित्वादः; [सुष्टु] गन्धयति वा / खराणि पुष्पाण्यस्याः खरपुष्पी। शकं 1 मस्तुगन्धायां तु गन्धा नि० // 2 कर्बरी बर्बरी चुङ्गी नि० / / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368] चतुर्थः शाककाण्डः। 197 भरति शकम्भरा, बाहुलकान्मोऽन्तः / कूयते कबरी, "ऋच्छि-चटि-वटि-" [ हैमोणादिसू० 397] इत्यरः; कबरीव वा / अत एव बर्बरी-कुटिल-हस्वकेशाभा / “तमुच् काङ्क्षायाम्" ताम्यति तुङ्गी, “कमि-तमि-शमिभ्यो डित्" [ हैमोणादिसू० 107 ] इति डिदुङ्गः / पूतिश्चासौ मयूरश्च पूतिमयूरः / आह च अजगन्धा खरपुष्पी बस्तगन्धा सुगन्धिका / कबरी बर्बरी गन्धा तुङ्गी पूतिमयूरकः / / [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 100 ] इति / एतस्या लोके 'जहारि' इति प्रसिद्धिः // 367 // बिम्ब्यां रक्तफला गोल्हा प्रवालफलघोषिका / ओष्ठोपमफला तुण्डो तुण्डिका पीलुपर्ण्यपि // 368 // . . 10 // इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते निघण्टुशेषे चतुर्थः शाककाण्डः // बध्नाति बिम्बी, “डी-नी-बन्धि-'' [ हैमोणादिसू० 325 ] इति डिदिम्बः, तस्याम् / रक्तं फलमस्याः रक्तफला। गोलं जहाति गोल्हा, पृषोदरादित्वात् साधुः / प्रवालफलं घोषति प्रवालफलघोषिका / ओष्ठोपमानि फलान्यस्या ओष्ठोषमफला / 15 "तुणत् कौटिल्ये" तुण्यते तुण्डी, “कु-गु-हु-नी-कुणि-तुणि-" [हैमोणादिसू० 170] इत्यादिना किद् डः प्रत्ययः / तुण्डमस्त्यस्यास्तुण्डिका, “अतोऽनेकस्वराद्" [सिद्ध 0 7.2.6) इति इकः; तुण्डयेव वा / पीलोरिव पर्णान्यस्याः पीलुपी / आह च बिम्बी रक्तफला तुण्डी तुण्डकेरफला च सा / ओष्ठोपमफला गोल्हा पीलुपी च तुण्डिका // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 202] इति / एतस्या लोके ‘गोल्ह' इति प्रसिद्धिः / 'टिडूरी' इति देशान्तरे प्रसिद्धिः // 368 // // इति श्रीमबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनराजसूरिशिष्यश्रीजयसागरमहोपाध्यायपट्टानुक्रमायातवाचनाचार्यधुर्यश्रीभानुमेरुगणिशिष्यसमस्तप्रशस्तग्रन्थावलीविचक्षणश्रीज्ञानविमलोपाध्यायशिष्य- 25 वाचनाचार्यश्रीश्रीवल्लभगणिविरचितायां श्रीहेमचन्द्राचार्यकृतनिघण्टुशेषटीकायां शाककाण्डश्चतुर्थः समाप्तः // 4 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ पञ्चमस्तृणकाण्डः] अथ प्रक्रमागतं तृणकाण्डं प्रतन्यते'रौहिषे श्यामकं पौरं पूतीकं भूरि कत्तृणम् / सौगन्धिकं देवजग्धं शकलं ध्याम-पुद्गले // 369 // यत्र तत्र रोहति रौहिषम् , “रुहेर्वृद्धिश्च" [ हैमोणादिसू० 548 ] इति इषः वृद्धिश्च, पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / श्यामकं श्यामवर्णत्वात् / पुरे भवं पौरम् , “भवे" [ सिद्ध० 6.3.123 ] इत्यण् / पुनातीति पूतीकम् , “सृणीका-ऽस्तीक-" [ हैमोणादिसू० 50] इतीके निपात्यते / भवति भूरि, "भू-सू-कुशि-" [ हैमोणादिसू० 693] इति किद् रिः / कुत्सितं तृणं कत्तणम् ,. असारत्वात् , 10 "तृणे जातौ" [ सिद्ध 0 3.2.132 ] इति कोः कदादेशः / सुगन्धः प्रयोजनमस्य सौगन्धिकम् , “प्रयोजनम्" [ सिद्ध 0 6.4.117 ] इतीकण् / देवैर्जग्धमिव अन्तःशुषिरत्वाद् देवजग्धम् / “शक्लंट शक्तौ” शक्नोति शकलम् , “मृदि-कन्दि-" [ हैमोणादिसू० 465 ] इत्यादिना अलः प्रत्ययः / ध्यायते पशुभिामम् , "विलि-भिलि-" [ हैमोणादिसू० 340 ] इति किन्मः; धूसरवर्ण वा / पूयते पुनाति 15 वा पुद्गलम् , “मुरलोरल-" [ हैमोणादिसू० 474] इति अले निपात्यते / आह च कत्तणं शकलं भूरि पूतीकं रौहिषं मतम् / ध्यामकं श्यामकं पौरं पुद्गलं देवजग्धकम् // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 80 ] इति / एतस्य लोके 'रोहीस' इति प्रसिद्धिः // 369 // 3) भूस्तृणे रौहिषं छत्रोऽतिच्छत्रश्च कुटुम्बकः / पूतीकं भूरि पालघ्नं मालातृण-सुगन्धिके // 370 // भुवस्तृणः भूस्तृणः, पारस्करादित्वात् सुट् ; भूरव्ययं वा, तत्र / रोहति रौहिषम् / छत्राकारस्तृणविशेषश्छत्रः। अतिक्रान्तश्छत्रमतिच्छत्रः। छत्रातिच्छत्रमि 1 रोहिषं कामकं पौरं भूतिकं भूतिकतृणम् / स्तोगन्धिकं धिकं देवजग्धं शकलिपुद्गले // नि० // 2 भूस्तृणं रोहितं छत्रातिच्छत्रक-कटुम्बके / भूतीकं भूतिकतृणं माला नि० // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372] पञ्चमस्तृणकाण्डः / 199 त्येके। “कुटत् कौटिल्ये" कुटति कुटुम्बः, “कुटयुन्दि-चुरि-" [ हैमोणादिसू० 326] इत्यादिना किदुम्बः प्रत्ययः, स्वार्थिके के कुटुम्बकः। पुनाति पूयते वा पूतीकम् , "सृणीका-ऽस्तीक-" [ हैमोणादिसू० 50 ] इतीके निपात्यते / भवति भूरि, “भू-सूकुशि-"[ हैमोणादिसू० 693] इति किद् रिः / “पारुष्यात् पालं हन्ति पालघ्नम्" इति क्षीरस्वामी / मालारूपाणि तृणान्यस्य मालातृणम् / शोभनो गन्धोऽस्त्यस्य / सुगन्धि, के सुगन्धिकम् / आह च भूस्तृणो रौहिषो भूरिः पूतीकोऽथ कुटुम्बकः / मालातृणश्च पालघ्नं छत्रकछत्रसंज्ञकः / / [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 47 ] इति / एतस्य लोके 'गन्धतृण' इति प्रसिद्भिः // 370 // दर्भ दभ्रः खरो बहिर्वीरः सूची कुथः कुशः। सीरी वानीरजो गुन्द्रः पवित्र-कुतुकावपि // 37 // दृणाति पारुष्याद् दर्भः, “गृ-द-रमि-" [ हैमोणादिसू० 327 ] इति भः, दृभ्यतेऽसाविति वा, तत्र / पृषोदरादित्वाद् दभ्रः, "खुर-क्षुर-" [ हैमोणादिसू० . 396 ] इति रे निपातनाद्वा। खरः परुषत्वात् / “बृहु शब्दे च” बृंहति बहिः, पुं-क्लीब- 15 लिङ्गः, “बंहि-बुहेर्नलुक च" [ हैमोणादिसू० 990] इति इस् / विशेषेण ईरयति वीरः / सूचीव सूची, अग्रे तैदेण्यात् / “कुन्थश् संक्लेशे" कुथ्नाति कुथः, "नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध 0 5.1.54 ] इति कः / को शेते कुशः, “कचित्" [ सिद्ध 0 5.1.171 ] इति डः, पुं-क्लीबलिङ्गः / सीरोऽस्त्यस्य सीरी, हलाकाराग्रत्वात् / वानीरे जातो वानीरजः, "क्वचित्" [ सिद्ध 0 5.1.171] इति डः / गुणैर्दोषा 30 द्रान्ति अस्मिन् गुन्द्रः, पृषोदरादित्वात् / पूयतेऽनेन पवित्रम् , "ऋषि-नाम्नोः करणे" [ सिद्ध० 5.2.86 ] इतीत्रः / कु:-भूमिस्तुद्यतेऽनेन कुतुकः ; कुत्सितं तन्यते वा, "निष्क-तुरुष्क-" [ हैमोणादिसू० 26] इति के निपात्यते / आह च मृदुदर्भः कुशो बर्हिः सूची वीरस्तु पत्रकः / खरोऽन्यः पृथुलः सीरी गुन्द्राह्वो नीरजो निशिः // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 133] इति / एतस्य लोके ‘डाभ' इति प्रसिद्धिः // 371 // काशे स्यादिक्षुगन्धेक्षुकाण्ड-श्यामलपुष्पकाः। वायसेक्षुः पोटगलः कासेक्षुः कोकिलाक्षकः // 372 // 1 बहिर्वा रास्तवीकुधः कुशः / सारीवानी रजो गुन्द्रा पवित्रा कुतसावपि // नि० // 2 ०ण्डश्चामरपुष्पकः नि० // 3 °किनां क्षकः नि०॥ Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 सटीके निघण्टुशेष [श्लो० ३७३"काशृङ् दीप्तौ” काशते काशः, पुं-क्लीबलिङ्गः, [ तत्र ] / इक्षोरिव गन्धोऽस्य इक्षुगन्धः / इक्षोरिव काण्डोऽस्य इक्षुकाण्डः। श्यामलं पुष्पमस्य श्यामलपुष्पः, के श्यामलपुष्पकः। वायस इव इक्षुः वायसेक्षुः। पोटेन-संश्लेषण गलति पोटगलः। काशश्चासौ इक्षुश्च कासेक्षुः। कोकिलस्येव अक्षि अस्य कोकि: लाक्षः, के कोकिलाक्षकः / आह च काशः काण्डेक्षुरुद्दिष्टः काकेक्षुर्वायसेक्षुकः / इक्ष्वारक इक्षुकाण्डः स चैवेक्षुरकः स्मृतः // _ [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 130 ] इति / एतस्य लोके 'कासु' इति प्रसिद्धिः // 372 // 10 'उलपे बल्वजा वालः केशी दृढलताऽपि च / वलति उलपः, “विशिष्टपोलप-" [ हैमोणादिसू० 307 ] इत्यपे निपात्यते, तत्र / वलन्ति बल्वजाः, पुंसि बहुवचनान्तः, “बलेोऽन्तश्च वा" [ हैमोणादिसू० 133 ] इत्यजः / वलति वाला, “वा ज्वलादि-" [ सिद्ध 0 5.1.62 ] इति - णः / केशाः सन्त्यस्य केशी / दृढा लता दृढलता। 15 इंक्षी रसालो गण्डीरी गण्डकी खड्गपत्रकः // 373 // “इषत् इच्छायाम्" इष्यते इक्षुः, पुंल्लिङ्गः, “मस्जीष्यशिभ्यः सुक्” [ हैमोणादिसू० 826 ] इति कित् सुप्रत्ययः, तत्र / रसमलति आलाति वा रसालः / गण्डीन् ईरयति गण्डीरी / गण्डकाः सन्त्यस्य गण्डकी / खड्गाकाराणि पत्राण्यस्य खड्गपत्रः, के खड्गपत्रकः। 20 एतस्य लोके 'गांडउ' 'सेलडी' इति वा प्रसिद्भिः // 373 // तस्यैकादश भेदाः स्युः पुण्डू-कान्तारकादयः। 'तस्य' इक्षोः ‘भेदाः' जातयः एकादश। पुणति पुण्ड्यते वा पुण्ड्रः, “खुर-क्षुर-" . [हैमोणादिसू० 396] इति रे निपात्यते / कौम्यते कान्तारः, "द्वार-शृङ्गार-" - [ हैमोणादिसू० 411] इत्यारे निपात्यते, [ के कान्तारकः ] / आदिशब्दात् 25 कोषकाराद्याः / यदुवाच वाचस्पतिः 1 उलपवल्वजो बालकेशी नि० // 2 ईक्ष रसालो नि० // 3 क्षुद्रपत्रकः नि. // 4 "अथेक्षुः स्याद् रसालोऽसिपत्रकः' [ अभि. का.४ श्लो. 260] इत्यत्र 'असिपत्रक' इति नामापि दृश्यते // 5 "काम्यते कान्तारः, कान्तं ऊषमियर्तीति वा, कान्ता आरा:-भागा अस्येति वा / " इत्यभिधानचिन्तामणिस्वोषज्ञटीकायाम् / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमस्तुणकाण्डः / 201 पुण्ड्रेक्षौ पुण्डूकः सेव्यः पौण्डूकोऽतिरसो मधुः / श्वेतकाण्डो भीरुकस्तु हरितो मधुरो महान् // शून्येश्वरस्तु कान्तारः कोषकारस्तु वंशकः / शतधोरस्त्वीषत्क्षारः पीतच्छायोऽथ तापसः // सितनीलोऽथ नेपालो वंशप्रायो महाजलः / अन्वर्थस्तु दीर्घपत्रो दीर्घपर्वा कषायवान् // काष्ठेक्षुस्तु स्वैल्पकाण्डो घनग्रन्थिर्वनोद्भवः / नीलघोरस्तु सुरसो नील-पीतलराजिवान् // अनूपसम्भवः प्रायः खैनटी त्विक्षुवालिका / करङ्कशालिः शाकेक्षुः सूचिपत्रो गुडेक्षुकः // ] इति / नले नडः शून्यमध्यो धमनो नर्तको नटः // 374 // औरण्यनलको रन्ध्री पोटगलो बिभीषणः। नलति-अर्दयति नलः, तत्र, ड-लयोरैक्ये नडः, पुं-क्लीबलिङ्गौ / शून्यो मध्ये शून्यमध्यः। धमिः सौत्रः, धमत्यन्तःशुषिरत्वाद् धमनः / नृत्यतीव नर्तकः, णकः / 15 नटति नटः // 374 // आरण्यश्चासौ नलकश्च आरण्यनलकः / रन्ध्रमस्त्यस्य रन्ध्री / पोटेन-संश्लेषेण गलति पोटगलः। भीषि, बिभीषयते विभीषणः, “नन्द्यादिभ्योऽनः" [ सिद्ध 0 5.1.52 ] इत्यनः / आह च नलो नडो नटश्चैव स च पोटमलः स्मृतः / धमनी नर्तको रन्ध्री शून्यमध्यो बिभीषणः // धन्व० वर्ग 4 श्लो० 141 ] इति / एतस्य लोके 'नलु' इति प्रसिद्धिः / 1 'ह्रस्वकाण्डो' इति अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकायां वाचस्पत्युद्धरणे पत्र 482 // 2 “खर्वटी" इति अभि०स्वोपज्ञटीकायां वाचस्पत्युद्धरणे पत्र 482 // 3 "गुडेक्षषः'' इति अभिधान स्वोपज्ञटीकायां वाचस्पत्युद्धरणे पत्र 482 // 4 गमनो नि० // 5 अरण्य नि० // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 . सटीके निघण्टुशेषे नेली तु ग्रामनलिका नाकुली लेखकाविता // 375 // गौरादित्वाद् ङ्यां नली / 'तुः' पुनरर्थे / ग्रामस्य नलिका ग्रामनलिका / नकुलानामियं नाकुली, "तस्येदम्" [ सिद्ध 0 6.3.160 ] इत्यण् ; न आकुलयति वा, नखादित्वान्नोऽदभावः / लेखकैरविता-रक्षिता लेखकाविता // 375 // शरे तु मुञ्जो बाणाख्यः स्थूलदर्भः पितामहः / गुन्द्रस्तेजनको भद्रमुञ्जो याजनकः क्षुरः // 376 // शृणाति पारुष्यात् शरः, अच् , तत्र / मुञ्जति-शब्दायते वायुना मुजः। बाणस्य आख्या अस्य बाणाख्यः। स्थूलश्चासौ दर्भश्च स्थूलदर्भः / पितामहः। गुणैर्दोषा द्रान्त्यस्मिन् गुन्द्रः, पृषोदरादित्वात् / “गुन्द्रो दर्भविशेषः 10 रूढः" इति क्षीरस्वामी / यदाहुः दर्भाणां स्थाने शरैः प्रस्तरितव्यम् / यदमरश्चगुन्द्रस्तेजनकः शरः [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 162 ] इति / तेजयति-शिनोति तेजनः, स्वार्थिके के तेजनकः / भद्रश्चासौ मुनश्च 15 भद्रमुरुजः। याजनको यज्ञियत्वात् / क्षुरति क्षुरः। आह च शरो बाण इक्षुकाण्डः इक्ष्वटः सायकः क्षुरः / स्थूलोऽन्य इक्षुरः प्रोक्त इक्ष्वारश्च पितामहः // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 135 ] इति / एतस्य लोके 'शरकड' इति प्रसिद्भिः // 376 // 20 मुञ्जस्तु यज्ञियो मेध्यो दृढत्वग ब्रह्ममेखलः। 'तुः' पुनरर्थे / यज्ञाय हितो यज्ञियो मुञ्जो मेध्यः, पवित्रत्वात् / दृढा त्वगस्य दृढत्वक् / ब्रह्मणो मेखलेव ब्रह्ममेखलः / अथ बालतृणे शष्पं शुकं शालिकमङ्गुलम् // 377 // बाल-नवं तृणं बालतृणम् , तत्र / “शष हिंसायाम्" शष्यते शष्पम् , 25 "शलू शातने" शीयते वा शष्पम् , "शदि-बाधि-षनि-हनः ष् च" [ हैमोणा 1 नलिनुम मि० // 2 लेखकाञ्चिता नि० // 3 गुञ्जस्तजनको नि० // 4 'नकक्षुरः नि० // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 ] पञ्चमस्तृणकाण्डः / . 203 दिसू० 299 ] इति पः प्रत्ययः षश्चान्तादेशः, पुं-क्लीबलिङ्गः / “शुक गतौ" शोकति शुकम् , “नाम्युपान्त्य-" [ सिद्ध० 5.1.54 ] इति कः; शवति वा, "विचि-पुषि-" [ हैमोणादिसू० 22 ] इति कित् कः / शालिकम् / “अगु गतौ” अङ्गति अङ्गलम् , “ऋषि-वृषि-" [ हैमोणादिसू० 331] इति बहुवचनादुलः // 377 // तृणे स्यादर्जुनं तरत्यम्भसि तृणम् , हृद्यते-अद्यते पशुभिरिति वा, पुं-क्लीबलिङ्गः, "भ्रूणतृण-" [ हैमोणादिसू० 186 ] इति णे निपात्यते, तत्र / अयंते अर्जुनम् , "यम्यजि-शक्यर्जि-" [ हैमोणादिसू० 186 ] इत्युनः। 'सर्वं च तृणमर्जुनम्" इति भागुरिः। घासे यवसं चारिरित्यपि। घस्यते--अद्यते पशुभिर्घासः, घञ् प्रत्ययः, तत्र / यूयते यवसम् , “वहियुभ्यां वा" [ हैमोणादिसू० 571 ] इति असः, क्लीबलिङ्गोऽयम् / वाचस्पतिस्तु—“अथाऽस्त्री यवसो घासः" इति पुंस्यप्याह / “चर भक्षणे च" चर्यते पशुभिरिति चारिः, “कृ-श-कुटि-ग्रहि-खन्यणि-" [ हैमोणादिसू० 619 ] इत्यादिना णिदिः। दूर्वायां तु शतपर्वा भार्गवी विजया जया // 378 // मङ्गल्या शाहलाऽनन्ताऽमरी प्रतानिका रहा। दूर्व्यते-हिंस्यते पशुभिरिति दुर्वा; दूरे वाति वा, पृषोदरादित्वात् साधुः, तस्याम् / शतं बहूनि–पर्वाण्यस्याः शतपर्वा / भृगोरियं भार्गवी, "तस्येदम्" [ सिद्ध० 6.3.160 ] इत्यण् / विजयते विजया / जयति जया // 378 // 30 मङ्गले साधुः मङ्गल्या, “तत्र साधौ” [सिद्ध 0 7.1.15 ] इति यः / शादाः सन्त्यस्याः शावला, "नड-शादाद् वलः" [ सिद्ध० 6. 2. 75 ] इति वलः / नास्ति अन्तोऽस्या अनन्ता, दूरप्रसरणात् / न म्रियते अमरी / प्रतानोऽस्त्यस्याः प्रतानिका / रोहति मूले रुहा, "नाम्युपान्त्य-" [सिद्ध० 5.1.54 ] इति कः / आह च 25 नीली दूर्वा स्मृता शस्या शावलं हरितं तथा / 1 तृण्यते-अद्यते पशुभिरिति वा” इति अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकायाम् // 15 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 सटीके निघण्टुशेषे [श्लो० 379__ शतपर्वा शीतवीर्या शीतवल्ल्यसिता लता // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 143 ] इति / एतस्या लोके 'द्रोअ' इति प्रसिद्भिः / नीलीयम् / [संहस्रवीर्या श्यामाङ्गी हरिता हरिताल्पपि] // 379 // श्वेतदूर्वा तु गोलोमी शीतवीर्या सिता लता। [ सहस्रं वीर्याणि अस्याः सहस्रवीर्या / श्याममङ्गं अस्याः श्यामागी / हरिता नीलवर्णत्वात् / हरितां नीलत्वमलति हरिताली // 379 // ] श्वेता दूर्वा श्वेतदूर्वा / 'तुः' पुनरर्थे / गोरिव लोमान्यस्या गोलोमी / ___ शीतं वीर्यमस्याः शीतवीर्या / सिता शुक्ला / लाति लायते वा लता, "पृषि-रञ्जि-" 10 [ हैमोणादिसू० 208 ] इति किदतः / आह च-. श्वेतदूर्वा तु गोलोमी श्वेतदण्डी सिता लता / सहस्रवीर्याऽनन्ता च दुर्मरा भार्गवी रुहा // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 144 ] इति / एतस्या लोके 'श्वेतदूर्वा' इति प्रसिद्धिः / गण्डदूर्वायां गण्डाली वारुणी शकुलाक्षकः // 380 // - श्वेतदूर्वाविशेषोऽयम् / गण्डैः-ग्रन्थिभिरल्यते गण्डाली / / . . . . . . . . . वारुणी / ] शकुलस्येव अक्षि अस्य शकुलाक्षः, मत्स्याक्षितुल्यग्रन्थिः, स्वार्थिके के शकुलाक्षकः / आह च गण्डदूर्वा तु गण्डाली तीव्रा मत्स्याक्षिकाऽपि च / वल्ली नाडी कलायश्च धारणी शकुलाक्षिका // [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 145 ] इति // 380 // मुस्तायों मुस्तको भद्रमुस्ता राजकशेरुकः। मुस्तो वराहो गाङ्गेयः कुरुविन्दोऽम्बुदाह्वया // 381 // मुस्यति–खण्डयति रोगान् मुस्ता, त्रिलिङ्गः, “शी-री-" [हैमोणादिसू० 201] 35 इति कित् तः, तत्र / मुस्त एव मुस्तकः / भद्रा चासौ मुस्ता च भद्रमुस्ता / 1 श्लो० 379 श्लोकस्योत्तरार्ध तद्वयाख्या चापि टीकादशैं नास्ति / / 2 शतवीर्या नि० // 3 'यां भद्रको भद्र नि० // 4 "रुकः / गुन्द्री वरोहो नि // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 353] पञ्चमस्तुणकाण्डः / 205 राजा चासौ कशेरुश्च राजकशेरुः, स्वार्थिके के राजकशेरुकः / मुस्तः पुंसि / वियते वृणोति वा वराहः, "वृ-कटि-शमिभ्य आहः” [ हैमोणादिसू० 591 ] इत्याहः / गङ्गाया अपत्यमिव गाङ्गेयः, शुभ्रादित्वादेयण् / क्लीबेऽप्यन्ये / कुरून् देशं विन्दति कुरुविन्दः / अम्बुदस्याऽऽहयोऽस्या अम्बुदाहया / आह च-- मुस्तमम्बुधरो मेघो घनो राजकशेरुकः / भद्रमुस्तो वराहोष्ट्रो(?ऽब्दो) गाङ्गेयः कुरुविन्दकः // [धन्व० वर्ग 1 श्लो० 40 ] इति / एतस्या लोके 'मोथ' इति प्रसिद्धिः // 381 // कुटन्नटे तु कैवर्तीमुस्तकं जीविताह्वयम् / काण्डीरकं जीर्णबुध्नं गोनदै गोपुरं प्लवम् // 382 // शतपुष्पं दोशपुरं वानेयं परिपेलवम् / जलमुस्ता मुस्तकाभं शेवालदलसम्भवम् // 383 // कुटन्-वक्रीभवन् नटति-स्पन्दते कुटनटः, तत्र / 'तुः' अत्र विशेषार्थेऽव्ययम् / कैवा मुस्तकं कैवर्तीमुस्तकम् / जीवितस्य आह्वयोऽस्य जीविताहयम् / काण्डीमीरयति काण्डीरकम् / जीर्ण बुध्नमस्य जीर्णबुध्नम् / गवि नर्दतीव गोनर्दम् / 15 अत एव गाः पिपर्ति गोपुरम् , गुप्यते वा, "श्वशुर-" [ हैमोणादिसू० 426 ] . इत्युरे निपात्यते / प्लवते लघुत्वात् प्लवम् , अच् // 382 // शतं-बहूनि पुष्पाण्यस्य शतपुष्पम् / दशपुरे भवं दाशपुरम् ; दाशान् पिपर्ति वा, "श्वशुर-" [ हैमोणादिसू० 426 ] इत्युरे साधुः / वने भवं वानेयम् , "भवे" [ सिद्ध 06.3.123 ] इत्येयण् / “पेल गतौ” परि-सामस्त्येन पेलति 1) परिपेलवम् , "वडि-वटि-पेल-चणि-पणि-पल्लि-वल्लेरवः” [ हैमोणादिसू० 515] इत्यवः / जलस्य मुस्ता जलमुस्ता / मुस्तकस्य आभाऽस्य मुस्तकाभम् / शेवालद्ले सम्भवति शेवालदलसम्भवम् / आह च--- परिपेलं प्लवं वन्यं गोपुरं स्यात् कुटन्नटम् / .. शतपुष्पं दाशपुरं गोनर्दै जीर्णबुध्नकम् // [ धन्व० वर्ग 3 श्लो० 55 ] इति / 1 गोपुरप्लवम् नि० // 2 दारपुरै नि० // 25 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 . सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ३८४एतस्य लोके 'काकरहूले' इति प्रसिद्धिः // 383 // वीरणे तु वीरतरं वीरभद्रं सुमूलकम् / वीरयते वीरणम् , अनट् , तत्र / अतिशयेन वीरं वीरतरम् / वीरं च तद् भद्रं च वीरभद्रम् / शोभनं मूलमस्य सुमूलम् , के सुमूलकम् / मूलेऽस्योशीरमभयं समगन्धि रणप्रियम् // 384 // 'अस्य' वीरणस्य मूले / उश्यते-काम्यते इति उशीरम, 'सि-वशि-" [ हैमोणादिसू० 419] इति किदीरः, [पुं-क्लीबलिङ्गः] / नास्ति भयमस्मादभयम् , रोगहृत्त्वात् / समो गन्धोऽस्त्यस्य समगन्धि / रणस्य प्रियं रणप्रियम् ; रणः प्रियोऽस्येति वा / आह च सामान्येन धन्वन्तरिः उशीरं च मृणालं स्यादभयं समगन्धिकम् / रणप्रियं वीरतरं वीरं वीरणमूलकम् // [धन्व० वर्ग 3 श्लो० 14 ] इति / अमरस्तु पृथगाहस्याद् वीरणं वीरतरं मूलेऽस्योशीरमस्त्रियाम् / अभयम् का० 2 वर्ग 4 श्लो० 164] इति / एतस्य लोके 'उसीर' इति प्रसिद्धिः // 384 // लामजके तु नलदममृणालं लेयं लघु। इष्टकापथकं शीघ्रं दीर्घमूलं जलाशयम् // 385 // // इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते निघण्टुशेषे 20 पञ्चमस्तृणकाण्डः // 5 // लाति दोषान् ला, मज्जा-सारोऽस्य लामज्जकम् , तत्र / नलं द्यति नलदम् , अपारुष्यात्; नलति वा / अत एव अमृणालम्-अहिंस्रम् / लीयते लयम्। "लघु गुणेन" इति क्षीरस्वामी; "लङ्घते लघु" इत्यपरे, “रवि-लचि-" [ हैमो णादिसू० 740 ] इत्यादिना उः प्रत्ययः नकारस्य च लोपः / इष्टं कापथमस्य, 25 अधोवातकृत्त्वादिति इष्टकापथम् , स्वार्थिके के इष्टकापथकम् / शीघ्रं लघुत्वात् / दीर्घ मूलमस्य दीर्घमूलम् / जले आशेते जलाशयम् ; शीतवीर्यत्वाद्वा / आह च-- 1 लवं नि० // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 ] 207 पञ्चमस्तृणकाण्डः लामज्जकं सुनालं स्यादमृणालं लयं लघु / इष्टकापथकं शीतवीर्यं मूलं जलाशयम् // [ धन्व० वर्ग 3 श्लो० 86 ] इति / अमरोऽप्याह नलदं सेव्यममृणालं जलाशयम् // लामज्जकं लघु लयमवदाहेष्टकापथे / [ का० 2 वर्ग 4 श्लो० 164-65 ] इति / एतस्य लोके 'लावंजउ' इति प्रसिद्धिः // 385 // इति श्रीमबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनराजसूरिशिष्यश्रीजयसागरमहोपाध्यायपट्टानुक्रमायातवाचनाचार्यधुर्यश्रीभानुमेरुगणिशिष्यसमस्तप्रशस्तग्रन्थावलीविचक्षणश्रीज्ञानविमलोपाध्यायशिष्यवाचनाचार्यश्रीश्रीवल्लभगणिविरचितायां श्रीहेमचन्द्राचार्यकृतनिघण्टुशेषटीकायां तृणकाण्डः पञ्चमः समाप्तः॥५॥ Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ षष्ठो धान्यकाण्डः ] अथावसरागतं धान्यकाण्डं षष्ठं वित्रियतेअथ धान्ये सस्य सीत्यं व्रीहि-स्तम्बकरी अपि / धन्यते धान्यम् , ध्यण ; “डुधांग्क् धारणे" धीयते वा धान्यम् , “धाग्5 राजि-श-रमि-" [हैमोणादिसू० 379 ] इत्यादिना अन्यः व्रीह्यादिः / यदाहुः व्रीहिर्यवो मसूरो गोधूमो मुद्ग-माष-तिल-चणकाः / अणवः प्रियङ्गु-कोद्रव-मयुष्ठकाः शालिराढक्यः // 'द्वौ च कुलाय-कुलत्थौ शणसप्तदशानि धान्यानि / ' ] इति / 10 “घसक् स्वप्ने" सस्यते सुखमनेन सस्यम् , “स्था-छा-मा-" [ हैमोणादिसू० 357] इति यः / सीतया सङ्गतं सीत्यम् , “सीतया सङ्गते" [सिद्ध 0 7.1.27 ] इति यः। व्रीयते-याच्यते व्रीहिः / “वीणाति व्रीहिः” इति क्षीरस्वामी, “त्रियो हिक्" [ हैमोणादिसू० 710 ] इति किद् हिः / स्तम्बं करोति स्तम्बकरिः, पुंल्लिङ्गाविमो, “शकृत्स्तम्बाद् वत्स-बीहौ कृगः" [ सिद्ध 0 5.1.100 ] इति इः / 15 आशौ स्यात् पाटलो व्रीहिः अश्नुते अश्यते वा आशुः, [ पुंल्लिङ्गः ], "कृ-वा-पा-जि-" [ हैमोणादिसू० 1] इत्युणः शीघ्रपाकत्वाद्वा / यद् दुर्ग:आश्वाख्या शालि-शीघ्रयोः [ ] इति / पाटलच्छायः पाटलः, पाटयति वा पाटलः, 'मृदि कन्दि-" [हैमोणादिसू० 20 465 ] इत्यलः / "त्री भरणे" वीणाति व्रीहिः षष्टिकादिधान्यविशेषः / यदाहआशुभहिः पाटलः स्यात् [ ] इति / गर्भपाकिनि षष्टिकः // 386 / / 1 किच कुलाय अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकार्या उद्धरणे // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 ] षष्ठो धान्यकाण्डः / 209 गर्भे पच्यते स्वयमेवेत्येवंशीलो गर्भपाकी, णिनि प्रत्यये न्यङ्कादित्वात् साधुः, तत्र / षष्टिरात्रेण पच्यते षष्टिकः, “यव-यवक-षष्टिकाद् यः” [सिद्ध० 7.1.81] इत्यत्र षष्टिकेति निर्देशात् साधुः / आह चषष्टिकः कङ्गुकः पीत-प्रमोदक-मुकुन्दकाः / ] इति // 386 // शालौ तु कलमाद्याः स्युः शलति शालिः, पुंल्लिङ्गः, “कमि-वमि-" [ हैमोणादिसू० 618 ] इति णिदिः / कलमः आयो येषां ते कलमाद्याः / कलमे तु कलामकः / कडति-माद्यति अनेन कडमः, लत्वे कलमः, “सृ-प-प्रथि-" [ हैमोणादिसू० 10 347] इत्यमः, तत्र / कलां-कलनाममति कलामकः / लोहिते रक्तशालिः स्यात् लोहितो वर्णेन / रक्तश्चासौ शालिश्च रक्तशालिः / महाशालौ सुगन्धिकः // 387 // महांश्चासौ शालिश्च महाशालिः, तत्र / शोभनो गन्धोऽस्य सुगन्धिः, “सु- 15 पूत्युत्सुरभेः-'' [सिद्ध 7.3.144] इति इत् समासान्तः, स्वार्थिके के सुगन्धिकः / एते सर्वेऽपि शालिविशेषाः / आह च रक्तशालिलोहितः स्याद् गरुडः शकुनाहतः / पुण्डरीको महाशालिः कलमस्तु कलामकः // रक्तशालिदीर्घशूकः पुण्ड्रो महिषमस्तकः / - 20 पूर्णचन्द्रो महाशालिः पुण्डरीको प्रमोदनः // पुष्पाण्डकः शीतभीरुः काञ्चनः शकुनाहृतः / पाण्डुर्गौरः शारिवाख्यो रोध्रपुष्पः सुगन्धिकः / / हायनो दीर्घनालश्च ] इति // 387 // 25 27 .. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 सटीके निघण्टुशेष [ श्लो० ३८८यवे हयप्रियेस्तीक्ष्णशूकः "युक् मिश्रणे" यूयते यवः, “युवर्ण-" [सिद्ध 0 5.3.28] इत्यल्, तत्र / ह्यानां प्रियो हयप्रियः / तीक्ष्णः शूकः-किंशारुरस्य तीक्ष्णशूकः / आह चयवे च तीक्ष्णशूको....निःशूकोऽतियवोऽपरः / ] इति / एतस्य लोके 'यव' इति प्रसिद्धिः / तोक्मस्त्वसौ हरित् / 'असौ' यवः 'हरिद्' नीलः तुज्यते तोक्मः, "रुक्म-ग्रीष्म-" [ हैमोणादिसू० 346] इति मे निपात्यते / 10 मङ्गल्यके मसूरः स्यात् मङ्गले साधुर्मङ्गल्यः, “तत्र साधौ” [सिद्ध० 7.1.15] इति यः, स्वार्थिके के मङ्गल्यकः, तत्र / मस्यति–परिणमते मसूरः, पुं-स्त्रीलिङ्गः, “मी-मसि-" [ हैमोणादिसू० 427 ] इत्यूरः / आह चमसूरिका मसूरी स्यान्मङ्गल्या पाण्डुराऽपरा / [ ] इति / एतस्य लोके 'मसूर' इति प्रसिद्धिः / कलाये तु सतीनकः // 388 // हरेणुः खण्डिकश्च "कलि शब्द-संख्यानयोः” कल्यते कलायः, "कुलि-लुलि-कलि-कषिभ्यः कायः" 47 [ हैमोणादिसू० 372 ] इति किदायः; कलम्-अतीसारमयते वा, कं लातीति वा, तत्र / सीदन्त्यनेन सतीनः, “दिन-नग्न-" [ हैमोणादिसू० 268 ] इति ने निपात्यते, स्वार्थिके के सतीनकः / सतीनोऽपि // 388 // हियते हरेणुः, पुंल्लिङ्गः, “कृ-हृ-भू-" [ हैमोणादिसू० 772 ] इत्येणुः / खण्ड्यते खण्डिकः, “कुशिक-' [ हैमोणादिसू० 45 ] इतीके निपात्यते / आह चकलायः खण्डिकः प्रोक्तस्त्रिपुटः क्षुद्रखण्डिकः / ] इति / 1 यस्ताय॑शकस्तोक्यस्तुसो हरित् नि० // 2 के स्यान्मसरः निः॥ 25 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 391 ] षष्ठो धान्यकाण्डः / 211 एतस्य लोके 'कलायरा' इति प्रसिद्धिः / अथ चणके हरिमन्थकः / "चण शब्दे" चणति दल्यमानः चणकः, 'दृ-क-न-[ है मोणादिसू० 27 ] इत्यकः, तत्र / हरिभिर्मथ्यते हरिमन्थकः / आह चचणको हरिमन्थः स्याद् वाजिमन्थोऽश्वजीवकः / ] इति / एतस्य लोके 'चिणा' इति प्रसिद्धिः / माषे तु मदनो नेन्दी वृष्यो बीजवरो बली // 389 // मीयते माषः, पुं-क्लीबलिङ्गः, “वृ-कृ-तृ-मीङ्-माभ्यः षः" [ हैमोणादिसू० 540 ] इति षः, तत्र / मदयति वृष्यत्वाद् मदनः / नन्दयत्यवश्यं नन्दी / वृषाय- 10 मैथुनाय हितो वृष्यः, “प्राण्यङ्ग-रथ-" [ सिद्ध 0 7 1.37 ] इति यः, वृष्यते तैलादिनेति "कृ-वृषि-" [ सिद्ध० 5.1.42 ] इति क्यप् वा / बीजेषु वरो बीजवरः, बीजं-शुक्रं वृणोति वा / बलं-रेतोऽस्त्यत्र बली / एतस्य लोके "उडद' इति प्रसिद्धिः // 389 // ___ मुद्रे तु प्रथनो लोभ्यो बलाटो हरितो हरिः / 15 मोदते अनेन मुद्गः, “पू-मुदिभ्यां कित्" [ हैमोणादिसू० 93 ] इति किद् गः, तत्र / प्रथते प्रथनः / “लुभच् गायें" गाय॑म्-अभिकाङ्क्षा, लुभ्यते लोभ्यः / बलमटति बलाटः। हरितः-नीलः / हरिः हरिद्वर्णत्वात् , पुंल्लिङ्गः / एतस्य लोके 'मुंग' इति प्रसिद्धिः / पीतेऽस्मिन् वसु-खण्डीर-प्रवेल-जय-शारदाः // 390 // 20 'अस्मिन्' मुद्ने पीतवर्णे वसति चित्ते वसुः, पुंल्लिङ्गः, "भृ-मृ-त-सरि-" [ हैमोणादिसू० 716 ] इत्युः / खैण्ड्यते खण्डीरः, “जम्बीरा-ऽऽभीर-" [ हैमोणादिसू० 422 ] इतीरे निपात्यते / प्रवेलत्यनेन प्रवेलः / जयत्यनेन जयः। शरदि भवः शारदः, “भर्तु-सन्ध्यादेरण" [ सिद्ध० 6.3. 89 ] इत्यण् // 390 // __ कृष्णे प्रवर-वासन्तौ हरिमन्थज-शिम्बिकौ।। 1 "न्दी सरी बीज नि. / / 2 प्रघनो लोभ्यो वलाटो नि० // 3 “खन्यते खण्डीरः" इति अभियान स्वोपज्ञटीकायाम् // 4 °सन्त-हरिमन्थज-शिम्बिकाः नि० // 25 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ३९१कृष्णे मुद्ने प्रक्रियते प्रवरः / वसन्ते भवो वासन्तः, "भवे" [ सिद्ध० 6.3.123 ] इत्यण् / हरिमन्थाज्जायते हरिमन्थजः / [ शिम्बाऽस्त्यस्य शिम्बिकः, व्रीह्यादित्वादिकः; शिम्बिभिः कायति वा / ] वनमुद्गे तुवरक-निगूढक कुलीमकाः // 391 // खण्डी च वनस्य मुद्गो वनमुद्गः, तत्र / तुवरः-कषायः, स एव तुवरकः / निगूहति स्म निगृढकः। कौ लोयते कुलीमकः, 'कीचक-पेचक-" [ हैमोणादिसू० 33 ] इत्यकान्तो निपात्यते // 391 // खण्डमस्त्यस्य खण्डी / आह च10 मुद्गो वलाटो मङ्गल्यो हरितः शारदोऽपरः / पीतः प्रचेतो वसुको माधवः प्रवरोऽसितः // 15 . वनमुद्गस्तुवरको राजमुद्गस्तु मण्डकः / ] इति / - एते मुद्गविशेषाः / राजमुद्गे तु मकुष्ठक-मयुष्ठको / - मुद्गानां राजा प्रधानत्वाद् राजमुद्गः, राजदन्तादित्वात् पूर्वनिपातः, तत्र / "मकुङ् मण्डने" मयते अनेन मकुष्ठः, मीयतेऽसौ मयुष्ठः, “पष्टैधिठादयः" [ हैमोणादिसू० 166 ] इति ठे निपात्येते उभौ, [ स्वार्थिके के मकुष्ठकः, मयुष्ठकः] / आह च20 मकुष्ठको मयुष्ठः स्यान्निष(?ष्पा)वो वल्लकः स्मृतः / ] इति / एतस्य लोके 'मोठ' इति प्रसिद्धिः / गोधूमे सुमनः गुध्यति-परिवेष्टयति गोधूमः, "कुथि-गुधेरूमः" [ हैमोणादिसू० 353 ] 25 इति ऊमः; गां धुनाति वा, “विलि-भिलि-" [ हैमोणादिसू० 340] इत्यादिना 1 'कुलीनकाः' अभिधानचिन्तामणौ तत्स्वोपज्ञटीकायां च // 2 खण्डिको नि० // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 ] षष्ठो धान्यकाण्डः। 213 "धूगश् कम्पने" इत्यस्मात् किन्मः प्रत्ययः, तत्र / सुष्ठु मन्यते सुमनः, अच् / आह च 10 गोधूमः सुमनः क्षुद्रो मधूली तु पिशीतिका। नन्दीमुखोऽल्पगोधूमो लोके सा पीसिकोच्यते // ] इति / . 5 एतस्य लोके ‘गोहूं' इति प्रसिद्धिः / वल्ले निष्पावः श्वेतशिम्बिकः // 392 // "वलि वल्लि संवरणे" वल्लते वल्लः, तत्र / निष्पूयते निष्पावः, “निरभेः पू-ल्वः' [ सिद्ध 0 5.3.21 ] इति घञ् / श्वेता शिम्बिरस्य श्वेतशिम्बिकः। 'सितशिम्बिकोऽपि // 392 // कुलत्थे तु कालवृन्तः लिवन्तः कुले तिष्ठति कुलत्थः, पृषोदरादित्वात् साधुः, तत्र / कालं वृन्तमस्य कालवृन्तः। आह चकुलत्थश्चक्रिकश्चक्रः कुलाली ] इति / 15 एतस्य लोके 'कुलथी' इति प्रसिद्धिः / ___ताम्रवृन्ता कुलस्थिका। तानं वृन्तमस्याः ताम्रसन्ता / ह्रस्वः कुलथः कुलत्थिका / एतस्य विशेषोऽयम् / आढक्यां तूवरी वर्णा 20 आढौकते आढकी, “कीचक-पेचक-" [ हैमोणादिसू० 33 ] इत्यके निपात्यते, तस्याम् / तूयते तूवरी, "नी-मी-कु-तु-चेर्दीर्घश्च" [ हैमोणादिसू० 543 ] इति वरट् प्रत्ययः दीर्घश्च हस्वस्य / वर्ण्यते वर्णा / / एतस्या लोके 'तूंअरि' इति प्रसिद्धिः / 1 वः शितिविम्बिकः नि० // 2 'शितशिम्बिकः' अभिधानचिन्तामणौ। “शिता शिम्बिरस्य शितशिम्बिकः" इति स्वोपज्ञवृत्तौ।। Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० 393 स्यात् 'कुल्माषे तु यावकः // 393 // कोलति कुल्माषः, "कुलेश्च माषक्” [ हैमोणादिसू० 563 ] इत्यनेन "कुल बन्धु-संस्त्यानयोः” इत्यस्मात् किद् माषः प्रत्ययः, तत्र / कुल्मासोऽपि / यौत्यम्भसा यावकः, णकः, अर्द्धस्विन्नो माषादिः / “धान्यविशेषः" इत्यन्ये // 393 // 5 नीवारे तु वनव्रीहिः नियतैर्बियते नीवारः, 'व्युत्पन्नत्वात् , “नेषुः" [ सिद्ध० 5.3.74 ] इति घन्, तत्र / वनस्य व्रीहिर्वनव्रीहिः / आह चनीवारश्चन्द्रिका बोडी मुनिव्रीहिर्मुनिप्रियः / ] इति / 10 एतस्य लोके 'नीवार' इति प्रसिद्धिः / श्यामाक-श्यामको समौ / श्यायते श्यामाकः-जघन्यो व्रीहिः, "मवाक-श्यामाक-" [ हैमोणादिसू० 37 ] इत्याके निपात्यते / “कीचक-पेचक-" [ हैमोणादिसू० 33 ] इत्यके निपा तनात् श्यामकः / 15 कङ्गौ तु कङ्गुनी कङ्गुः प्रियङ्गुः पीततण्डुला // 394 // इत आरभ्य सर्वे कङ्गुविशेषा ज्ञेयाः / कायति कङ्गः, “प्री-कै-पै-नीलेरॉक्" [ हैमोणादिसू० 761 ] इति किदङ्गः, तत्र / “कगे रगे लगे सङ्गे” कगति कानी, "दिन-नग्न-" [ हैमोणादिसू० 268 ] इति ने निपात्यते / कुत्सितं अमति-गच्छति कङ्गः, “फलि-वल्यमेर्गुः" [ हैमोणादिसू० 758 ] इति गुः / 20 "प्रींग्श् तृप्ति-कान्त्योः” प्रीणाति प्रियङ्गः, “प्री-कै-पै नीलेरॉक्" [हैमोणादिसू० 761] इत्यङ्गुक् / पीतास्तण्डुला अस्याः पीततण्डुला / एते स्त्रीलिङ्गाः // 394 // 1 'कुल्मासस्तु यावकः' इति दन्त्यसकारमयः पाठोऽभिधानचिन्तामणौ। स्वोपज्ञवृत्तौ “कोलति कुल्मासः, 'कुलेश्च मासकू' [ हैमोणादिसू० 563 ] / कुलेन मस्यति-परिणमते वा, पृषोदरादित्वात् / कुल्माषोऽपि / '' इत्येवं व्याख्यातमस्ति / एतेनोपलक्षणेनैतद् ज्ञायते यद् आचार्यस्य 'माषक् प्रत्ययव 'मास'प्रत्ययोऽप्यभिमतोऽस्तीति // 2 "मुन्यनत्वात्" इत्यभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकायाम् // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 श्लो० 396 ] षष्ठा धान्यकाण्डः। 215 . सा कृष्णा मधुका 'सा' कङ्गुः कृष्णवर्णा मन्यते-कल्यते मधुका, ''कञ्चुकांशुक-" [ हैमोणादिसू० 57 ] इत्युके निपातनात् साधुः / रक्ता शोधिका रक्तवर्णा कङ्गुः शोधयति शोधिका / मुंसटी सिता। 'सिता' श्वेता कङ्गुः मुस्यते–खण्ड्यते मुसटी, “कपट-" [ हैमोगादिसू० 144 ] इत्यटे निपात्यते / पीता माधवी पीतवर्णा कङ्गुः मधुन इवेयं तद्वर्णत्वाद् माधवी, "तस्येदम्" [ सिद्ध० 10 6.3.160 ] इत्यण् / ' अथोद्दाले कोद्रवः कोरदूषकः // 395 // ___ उद्दाल्यते उद्दालः, तत्र / केन-अम्भसा उनत्ति-क्लिद्यते कोद्रवः, “कैरव-भैरव-" [ हैमोणादिसू० 519 ] इत्यवे निपात्यते; केन उद्रौति वा। "कुरत् शब्दे" कुरन्त्यनेन कोरदूषः, "कोरदूषा ऽऽटरूष-" [ हैमोणादिसू० 561 ] इत्यूषे निपात्यते; कोरं- 15 भक्तं दूषयति वा, स्वार्थे के कोरदूषकः // 395 // चीनके तु काककङ्गुः चीयते चीनः, “दिन-नग्न-" [ हैमोणादिसू० 268 ] इति ने निपात्यते, के चीनकः, तत्र / काकप्रिया कङ्गुः काककङ्गुः। आह च पीततण्डुलिका कङ्गुः प्रियङ्गुः कुक्करी मता / सितकङ्गुस्तु मुसली रक्तकमुस्तु शोधिका // चीनकः काककङ्गुः स्यात् श्यामाकस्तृणबीजकः / रालादयः कङ्गुभेदाः कोद्रवः कोरदूषकः // अन्यो द्वितीयो विख्यात उद्दालो वनकोद्रवः / ] इति / 1 शोधिता न०॥ 2 मुशटी नि० // 20 35 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 सटीके निघण्टुशेषे [ श्लो० ३९६यवनाले तु योनलः / जूर्णाहयो देवधान्यं जोन्नाला बीजपुष्पिका // 396 // यवस्येव नालमस्य यवनालः, तत्र / यूयते योनलः, "मुरलोरल-" [ हैमोणादिसू० 474 ] इत्यले निपात्यते / “जूरैचि जरायाम्" जूर्यते जूर्णा, "डीय5 श्व्यैदितः-' [ सिद्ध 0 4.4.61 ] इति क्तेऽनिट्त्वम् , जूर्ण इत्याह्वयोऽस्य जूर्णा वयः। देवप्रियं धान्यं देवधान्यम् / जुनद् नालमस्या जोन्नाला, पृषोदरादित्वात् / बीजाकारं पुष्पमस्या बीजपुष्पिका / एतस्य लोके 'जुवारि' इति प्रसिद्धिः // 396 // शणे भङ्गा मातुलानी स्यात् शणति शणम् , तत्र / भज्यते भङ्गा / मा तोल्यते मातुलानी, “मुमु10 चान-" [ हैमोणादिसू० 278 ] इत्याने निपात्यते; मायाः-श्रियस्तुलया अनितीति वा / आह चशणः प्रोक्तो मातुलानी जन्तुतन्तुर्महाशणः / ] इति / एतस्य लोके 'सण' इति प्रसिद्धिः / ___ उमा तु क्षुमाऽतसी। अव्यते उमा, “अवेह्रस्वश्च-" [ हैमोणादिसू० 342 ] इति किति मे साधुः। क्षौत्यनया भुक्तया क्षुमा, "क्षु-हिन्यां वा” [ हैमोणादिसू० 341 ] इति किन्मः / अतत्यनया अतसी, "तप्यणि-" [ हैमोणादिसू० 569 ] इत्यसः, न तस्यतीति वा / आह च20 अतसी मसृणा नीलपुष्पी चेलुरुमा क्षुमा / ] इति। एतस्या लोके 'अलसी' इति प्रसिद्धिः / गवेधुकायां गवेधुः गूयते गवेधुका- [मुन्यन्नम् ], "गुङ ईधुक-एधुकौ” [ हैमोणादिसू० 74 ] 25 इत्यनेन एधुकः प्रत्ययः, तस्याम् / [ गवा-अम्भसा एधते गवेधुः, स्त्रीलिङ्गः, ] 1 जोर्णाला नि०॥ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 398 ] षष्ठो धान्यकाण्डः / "भृ-मू-तू-रसरि-" [ हैमोणादिसू० 716 ] इति बहुवचनादुः / गवीधुकाऽपि / आह् चगवेधुका कर्षणी स्याद् गोजिह्वा कर्षिका मता / . ] इति / एतस्या लोके 'गररी' इति प्रसिद्धिः / वन्यतिले तु जतिलः // 397 // . वन्यः-वनजस्तिलो वन्यतिलः, तत्र / जीर्यते जतिलः, “स्थण्डिल-कपिल" [ हैमोणादिसू० 484 ] इतीले निपात्यते / अरण्यजस्तिलोऽयम् // 397 // षण्ढतिले तिलपिञ्जस्तिलपेजः षण्डः-निष्फलस्तिलः षण्डतिलः, तत्र / निष्फलस्तिलः तिलपिजः। 10 तिलपेजः, “निष्फले तिलात् पिञ्ज-पेजौ" [ सिद्ध 0 7.2.154 ] इति तिलशब्दाद् निष्फले वर्तमानात् पिञ्ज पेज इत्येतौ प्रत्ययौ। “पिञ्ज-पेजशब्दौ निष्फलार्थाविति तिलविषयौ” इति चान्द्राः / आह च तिलपूतस्तिलफलस्तिलपिञ्जोऽपरः सितः / यस्तिलो वनजातः स्यात् [. ] इति / एतयोलोंके 'श्यामतिल' 'श्वेततिल' इति प्रसिद्धिः।। अथ सर्षपे। कदम्बकस्तन्तुभः सरति सर्षपः, “सर्तेः षपः" [ हैमोणादिसू० 313 ] इति षपः प्रत्ययः, तत्र / कुत्सितमम्बते-शब्दायते कदम्बकः / तोतुभ्यते तन्तुभः, पृषोदरादित्वात् 20 साधुः / आह च--- सर्षपः कटुकः स्नेहो भूतन्नो राजिकाफलः / तन्तुभोऽन्यः समुद्दिष्टः सिद्धार्थः श्वेतसर्षपः // ] इति / . Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 सटीके निघण्टुशेषे [प्रलो० 398... - एतस्य लोके 'सरसव' इति प्रसिद्धिः / अथ सिद्धार्थः श्वेतसर्षपः // 398 // सिद्धप्रयोजनो रक्षोन्नत्वात् सिद्धार्थः। श्वेतश्चासौ सर्षपश्च श्वेतसर्षपः॥३९८॥ राजिकायां तीक्ष्णगन्धा क्षुताभिजननः क्षवः / असुरी कृष्णिका कृष्णसर्षपो राजसर्षपः // 399 // राजते राजिका, णके आप, तस्याम् / तीक्ष्णो गन्धोऽस्याः तीक्ष्णगन्धा / क्षुतमभिजनयति क्षुताभिजननः / क्षौत्यनेन क्षवः। अस्यते-क्षिप्यते शाकादिना [ ? शाकादौ ] असुरी, “वाश्यसि-" [ हैमोणादिसू० 423 ] इत्युरः, असुरस्त्रीव वा / कृष्णैव कृष्णिका; वर्णेन कर्षति कृष्णा, “घृ-वी-ह्वा-" [ हैमोणादिसू० 183 ] 10 इति किण्णः, स्वार्थिके के कृष्णिका इति वा / कृष्णश्चासौ सर्षपश्च कृष्णसर्षपः / सर्षपाणां राजा राजसर्षपः, राजदन्तादित्वात् पूर्वनिपातः / आह च राजक्षवक इत्यन्यो राजिका कृष्णसर्षपः / क्षुताभिजननश्चैव स चोक्तो राजसर्षपः // [ धन्व० वर्ग 4 श्लो० 43 ] इति / / एतस्या लोके 'राई' इति प्रसिद्धिः / “असुरी भिन्ना" इति [ ? अन्ये ] __ मन्यन्ते / यदाह असुरी राजिका राजी कृष्णिका रक्तसर्षपः / तीक्ष्णगन्धा चातितीक्ष्णा क्षुरकः क्षुवकः क्षवः // . [धन्व० वर्ग 4 श्लो० 60 ] इति / 30 .. एतस्याश्च लोके 'असुरी' इति प्रसिद्धिः // 399 // ... 'मोषादयः शमीधान्यं माष आदिर्येषां मुद्गादीनां ते माषादयः / शमी-शिम्बा तत्प्रधानं धान्यं शमीधान्यम्। शूकधान्यं यवादयः। 1 माषादि तु शमी नि० // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 षष्ठी धान्यकाण्डः। 219 शूकप्रधानं धान्यं शूकधान्यम् / यव आदिर्येषां गोधूमादीनां ते यवादयः। स्यात् सस्यशूके किंशारुः शवति शूकम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, "घु-यु-हि-" [ हैमोणादिसू० 24 ] इति कः प्रत्ययो दीर्घत्वं च, सस्यस्य शूकं सस्यशूकम् , तत्र / कुत्सितं शृणाति किंशारुः, पुंल्लिङ्गः, “किमः श्री णित्" [ हैमोणादिसू० 725 ] इत्युः / एतस्य 5 लोके 'ऊंबी' इति प्रसिद्धिः / कणिशे सस्यशीर्षकम् // 40 // __“कण शब्दे" कणति वातेन कणिशम् , पुं-क्लीबलिङ्गः, “कुलि-कनि-कणि-" [ हैमोणादिसू 0 535] इति किद् इशः, तत्र / केनेशमपि / सस्यमयं शीर्षमिव सस्यशीर्षकम् , सस्यमञ्जरीत्यर्थः / लोके 'कणसडा' इति, 'प्रधान सिरा' इत्यर्थः // 400 // 10 स्तम्बे तु गुच्छो धान्यादेः __ स्तभ्नाति स्तम्बः, “तुम्ब-स्तम्ब-" [ हैमोणादिसू० 320 ] इति बान्तो निपात्यते, तत्र / धान्यादेर्यः स्तम्बः स नालं गुध्यति अनेन गुच्छः, "गुलञ्छपिलिपिञ्चैधिच्छादयः" [ हैमोणादिसू० 126 ] इति छप्रत्यये निपात्यते / उच्यते इति शेषः / ____15 एतस्य लोके 'गुंछउ' इति प्रसिद्धिः / नाले काण्डः "णल गन्धे" नलति नालम् , अर्थाद् गुच्छस्य, त्रिलिङ्गः, ज्वलादित्वाद् णः, तत्र / कणति-भज्यमानः शब्दायते काण्डः, पुं-क्लीबलिङ्गः, “कण्यणि-" [ हैमोणादिसू० 169 ] इति णिद् डः / एतस्य लोके 'नाल' इति प्रसिद्धिः, 'धानना 30 कणसडा' इत्यर्थः / अफले विह। स्यात् पलाल: [ 'अफले' फलरहिते 'तु' पुनः 'इह' नाले ] “पल गतौ” पल्यते पलालः, "ऋ-कृ-मृ-" [ हैमोणादिसू०४७५ ] इत्यालः, पुं-क्लीबलिङ्गः। पलोऽपि / एतस्य लोके 25 'पराल' इति प्रसिद्धिः / धान्यत्वचि तुषः 1 अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञवृत्तौ 'कनिशमपि' इति पाठः // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सटीके विमोमे [4] एतस्य लोके 'तुस' इति प्रसिद्धिः / . बुसे कडगरः // 40 // // इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते निघण्टुशेषे // इति श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचितो निघण्टुशेषः समाप्तः॥ बुस्यते-उत्सृज्यते बुसः, स्थादित्वात् कः, पुं-क्लीबलिङ्गः, तत्र / कडन्तिमाद्यन्त्यनेन पशवः कडङ्गरः, "कडेरेवरा-" [ हैमोणादिसू० 445 ] इत्यङ्गरः / एतस्य लोके 'भुस' 'ढूंढा' वा इति प्रसिद्धिः // 401 // 10 // इति श्रीमबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनराजसूरिशिष्यश्रीजयसागरमहो पाध्यायपट्टानुक्रमायातवाचनाचार्यधुर्यश्रीभानुमेरुगणिशिष्यसमस्तप्रशस्तग्रन्थावलीविचक्षणश्रीज्ञानविमलोपाध्यायशिष्यवाचनाचार्यश्रीश्रीवल्लभगणिविरचितायां श्रीहेमचन्द्राचार्यकृतनिघण्टुशेषटीकायां धान्यकाण्डः षष्ठः समाप्तः // 6 // तत्समाप्तौ च समाप्तेयं निघण्टुशेषटीका // // ग्रन्थाग्रम्- 3500 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमं परिशिष्टम् / हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषमूलग्रन्थस्य पाठभेदाः। सङ्केताः पु 1- सटीकस्य निघण्टुशेषस्य 76 पत्रात्मिका मुनिश्रीपुण्यविजयस्य सम्पूर्णा प्रतिः / पू 2- सटीकस्य निघण्टुशेषस्य 32 पत्रात्मिका मुनिश्रीपुण्यविजयस्य अपूर्णा प्रतिः / पु०- निघण्टुशेषमूलमात्रस्य टिप्पणीयुता चतुष्पवात्मिका मुनिश्रीपुण्यविजयस्य प्रतिः / सं०- अणहिल्लपुरपत्तनसङ्घवीपाटकान्तर्गतताडपत्रीयज्ञानभण्डारसत्का निघण्टुशेषमूलमात्रस्य पत्र ४तः 14 पत्रपर्यन्ता त्रुटिताऽपूर्णा ताडपत्रीया प्रतिः / नि०- निर्णयसागरमुद्रणालयाधिपतिमुद्रिताभिधानसङ्ग्रहद्वितीयभागान्तर्मुद्रितो. हेमचन्द्रीयो निघण्टुशेषः / पुपा०- पु. आदर्श मार्जनोल्लिखितं पाठान्तरम् / टी०- टीकाकृता टोकायां निर्दिष्टः पाठभेदः / (पू0)- श्लोकस्य पूर्वार्द्धम् / (उ०)- श्लोकस्योत्तरार्द्धम् / - श्लोक ४(उ०) पिण्डपुष्पो स्थाने पिण्डीपुष्पो पु० // ५(पू०) -दोहदः स्थाने -दोहृदः पु०॥ 10 (पू०) कुसुमारोग्यः स्थाने कुसुमारेऽस्य पु०॥ 11 (पू.) दींसहो स्थाने दारूसहो पु० // १३(पू०) कादम्बर्यः स्थाने कदम्बर्यः पु० // १८(उ०) कपीतनः स्थाने कपीतकः पुपा०॥ 19 पू०) स्थाल्यमोघा स्थाने स्थालीमोघा पु० / मोघाशब्दो अमरकोशव्याख्यासुधायामादृतोऽस्ति // २०(पू०) श्वेतपाटला स्थाने प्रवेता पाटला पु० नि० // 21 (पू.) वंशिका स्थाने वंशिकं नि० / (उ०) जौङ्गकमनायजम् स्थाने जोगकमनायजम् पु. योगजमनार्यकम् नि० // २५(पू.) पत्राङ्गं पतङ्गं स्थाने पत्तङ्गं पत्राङ्गं पु० पत्रानं पत्तङ्गं नि० // २६(उ०) सुगन्धिकः स्थाने सुगन्धकः नि० // २८(उ०) अगस्त्ये तु बहुसेनः स्थाने अथागस्त्ये बङ्गसेनः नि० / अत्र बहुसेनःशब्दोपरि तापस इति टिप्पणी पु० / शुकनाशो स्थाने शुकनासो नि० // २९(उ०) -ऽश्वरोहः स्थाने अश्वरोधः नि० // ३०(उ०) तमाले तु कालस्कन्धस्तापि- स्थाने कालस्कन्धस्तमाले स्यात् तापिनि० // ३१(पू०) वस्वाख्यं स्थाने वस्त्राख्यं पु०नि० / रोमसं स्थाने रोमश पु०नि० / (उ०) द्राविणी स्थाने द्राविडी नि० // ३२(उ०) पत्रेला स्थाने भद्रेला नि० // ३३(उ०) कर्पूरे स्याद् घनसारो स्थाने कर्पूरे घनसारः स्याद् नि० / हिमवालुका स्थाने हिमवालुकः पु०नि० // ३४(उ०) कक्कोलके स्थाने कोलके नि. / : Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 प्रथमं परिशिष्टम् / माधवोषितं स्थाने मागधोत्थितम् सं०पु०नि० // ३५(पू.) द्वीप- स्थाने डीपसं० / (उ०) वारिजंपदोपरि करिजं पुपा० // ३६(पू०) श्रीपुष्पं ध्याह्वयं स्थाने स्त्रीपुष्पं स्च्याह्वयं सं० / (उ०) कपोतांह्नि- स्थाने कपोताघ्रि- नि० // ३७(पू०) अञ्जनकेशी धमनी स्थाने धमन्यञ्जनकेशी च नि० / (उ०) मण्डका स्थाने मुण्डकः सं० पु० // ३८(उ०) पिप्पले स्थाने पिष्पले पु० // 40 (पू०) प्लक्षो वटः प्लवः शुङ्गी स्थाने प्लक्षे वटप्लवः शुङ्गी नि० प्लक्षो वटप्लक्षः शुङ्गी सं० प्लक्षे वटप्लिवस्तुङ्गी पु० / (उ०) कपीतनः कपीतः स्थाने कपीतने कपीतः पु० कपीतने कपीनः सं०नि०॥ 41 (पू.) पट्यां पर्कटी स्थाने पर्कटौ पर्कटं पु० पर्कटौ पर्टकी सं० कर्पटी पर्कटी नि / सतीदो स्थाने सतीटो सं० / लक्षणो जटी स्थाने लक्षणे नटी नि० // ४३(उ०) फाल्गुनी फल्गुवाटिका स्थाने फाल्गुनी-फल्गु-वाटिकाः सं० // ४४(पू०) फल्गुराजी फलभारी मलयू- स्थाने फलाराजी फलभारी फलयूनि० // ४५(पू०) मधु-रालफलो स्थाने मधु-राजफलो नि० // ४६(पू०)-स्कन्धश्चारस्थाने स्कन्धवार- पु० / (उ०)कपिचूतः स्थाने कपिभूतः सं० // ४७(पू०) -ऽम्ल पाटकः स्थाने -ऽम्रपाटकः सं० पु. नि. (उ०) शुङ्गी स्थाने शृङ्गी सं० पु० // ४८(पू०) -ऽऽस्फोट-विष्किराः स्थाने-ऽऽफोत-विच्छूराः पु० -ऽऽस्फोत-वित्सु(च्छु)राः सं० // ४९(पू०) सदापुष्पी स्थाने सदापुष्पो निः। (उ.) स्नह्यां स्थाने त्रटयां नि०।-ऽसिपत्रः स्थाने -ऽसिपुत्रः सं० / स्नुक स्थाने सुक् पु० नि० / गुडा स्थाने गुडः पु० // 50 (पू०) सीहुण्डो गण्डीरो वज्रकण्टकः स्थाने सीहुण्डः गण्डेरी वक्रकण्टकः सं० सीहुण्डः शण्डेरी वज्रकण्टकः पु० सेहुण्डः शण्डेरी चक्रकण्टकः नि० / (उ० करमन्दः स्थाने करमदः नि०। कराम्लक- स्थाने कराम्रक- सं० पु० नि०॥ ५१(पू०) स्थूलपर्कटस्थाने स्थलपर्कट- पु० स्थलपर्केट- नि० स्थलपर्टक- सं० / आविग्नः स्थाने आविघ्नः पु० / (उ०) जम्भीरो स्थाने ज़म्भीलो सं० पु० नि० // 52 (पू०) दन्तशठो वक्त्रशोधी स्थाने वक्त्रशोधी दन्तशठो नि० / (उ०) -कुसुमः प्रियः स्थाने -कुसुमप्रिया सं० // 54 (उ०) शोधुपादपः स्थाने सीधुपादपः पु. साधुपादपः सं० नि०॥ ५५(पू०) मातुलुङ्गयां स्थाने मातुलिङ्गयां पु० / मधुकर्कटी स्थाने मधुकुक्कुटी सं० पु० / (उ०) पीतपुष्पी स्थाने पूतिपुष्पी सं० पु० पूतिपुष्पा नि० / महाफला स्थाने महाबला नि० // ५६(पू०) अम्लीका- स्थाने अम्लिका- नि० / शुक्तिका चाम्लिकाऽम्ब्लिका स्थाने शुक्तिकाऽऽम्ली चिकाम्लिका सं० पु० नि० / (उ०) तिन्तिला गुडपु- स्थाने तिन्तिडी गुरुपु- नि० // 59 (उ०) बालद्रावक स्थाने वालद्रावक सं० पु. लोहद्रावक नि० // ६१(उ०) अक्षिस्पन्दो स्थाने अक्षिस्यन्दो सं० नि० // 62 (पू०) सूक्ष्मपत्रः स्थाने श्लक्ष्णपत्रः सं० पु० नि०। (उ०) -स्ताम्रपुष्पः स्थाने -स्ताम्रपत्रः नि०॥ 63 (पू.) नारङ्गे नागरङ्गः स्यात् त्व- स्थाने नारङ्गे स्यान्नागरअस्त्व- सं० पु. नि० / (उ०) योषिद्वक्त्राधि- स्थाने योगी तक्राधि- सं० पु० नि० // 64 (पू०)-धावनः स्थाने धावनम् पु० / (उ०) बालपत्रश्च जिह्मशल्यः क्षितिद्रुमः स्थाने वालपत्रश्च जिह्वाशल्यं क्षितिक्षमः सं० पु० चलपत्रश्च बहुशल्यः क्षितिक्षमः नि० // 65 (पू०) कामुकः स्थाने कार्मुकः सं० पु० कार्मकः नि० / श्यामसारः स्थाने प्रवेतसारः नि० // 66 (पू०) त्वरिमेदोस्थाने त्विरिमिदो नि० // 67 पू०) चिरजीविता Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषमूलग्रन्थस्य पाठमेदाः / 223 स्थाने विरजाविता नि० // 68 (उ०) कुशाल्मलौ शाल्मलिको स्थाने कुत्सिते शाल्मलौ प्रोक्तो नि० // 69 (पू०) शिंशपायां स्थाने शिशिपायां नि० / (उ०) अगुरु- स्थाने अगरु- सं० / -रन्या तु शिशपा स्थाने -रल्पा तु शिशिपा नि० // 70 (पू०) कुशिशपा स्थाने कुशिशिपा नि० / (उ०) कुवली स्थाने कुवलिः नि० कवली पु० / कोलिः स्थाने केलिः सं० / फलितच्छदा स्थाने फेनिलच्छदा सं० पु. नि. / / 71 (पू.) वज्रशल्यिका स्थाने वज्रशिल्पिका पु० नि० / (उ०) घुट्टा स्थाने घुटा पु० नि० / गोपघोण्टा स्थाने कुहा घोट्टा नि० // 72 (पू०) सक्तुफला स्थाने शकुफला सं० पु० / शिम्बा स्थाने शिम्या पु. शिवा नि० / / 73 (पू.) शिवाऽलोमा स्थाने शिवलोमा नि० / विनाशिनी स्थाने विनाशनी पु० / (उ०) सङ्गरम् स्थाने सङ्गरः सं० साङ्गरः नि० // 74 (पू.) कटकीलकः स्थाने कण्टकीलकः सं० पु. कण्टकीटकःनि० / (उ०) बिन्दुक स्थाने विदुक- पु० / / ७५(पू०) महिषाख्यः स्थाने महिषाक्षः पु० नि० महिषाक्ष्यः सं०। (उ० नक्तञ्चरः स्थाने नक्तचरः पु०। -खलकं स्थाने -खलकः नि० / ७७(पू०) शाकपुष्पो मृदूफलः स्थाने शाक्रपुष्पो मृदुफलः नि० / (उ०) -जन्मागूढपत्रो स्थाने जन्मा तथा पत्रो नि० / / ७८(उ०) किङ्कणिः स्थाने किङ्किणिः सं० केवणिः नि० / -पाद्गोप- स्थाने -पादोप- नि० // 79 (पू०) शलाटुः स्थाने शलापुः सं० / (उ०) महाकपित्थः स्थाने महाकपित्थं नि०॥ ८०(पू०) हृद्यगन्धो स्थाने हृद्यः गन्धो सं० / / ८२(पू०) कल्को हार्यः स्थाने कलिवासः नि०। (उ०) दैन्यो स्थाने दैत्यो पु० दिव्यो सं. दोत्यो नि / बिभेदकः स्थाने विभेदकः सं० पु० // ८३(उ०) पर्वकीटा स्थाने पर्वकाढया नि० // 84 (पू०) तर्कारी स्थाने तकारी सं० / (उ०) गणकारिका स्थाने गणिकारिका सं० पु० नि०॥ ८५(उ०) टुण्टुको स्थाने डुण्डुको सं० दुन्दको नि० / दीर्घवृन्तो नटः कुट- स्थाने दीर्घवृन्तश्चाथ कुट- नि. दीर्घवृन्दो नटः कुट- सं० // ८६(पू०) स्योनाकः स्थाने श्योनाकः नि० शोनाकः सं० / शोनको जम्बूः शुकनाशः स्थाने शोषणो जम्बुः शुकनासः नि० // ८७(पू०) पत्रोर्णो स्थाने पत्तो? सं० पत्तूणो पु० / (उ०) -स्तीक्ष्णगर्भो स्थाने -स्तीक्ष्णगन्धो सं० पु० नि० / / 88 (पू०) विद्ध्य रातिकोऽक्षीवो स्थाने विद्रध्यरातिःकाक्षीवो नि० विद्रध्यरातिः काङ्कीवो पु० विद्रध्यरातिकाक्षीवो सं० / (उ०)दंशो-स्थाने दृशो- नि० / सुभङ्गी स्थाने सुरङ्गी सं० पु० नि० // ८९(उ०) चित्रकृद् स्थाने रथकृद् नि० // 90 पू०) -श्चक्रकारो स्थाने- श्चक्रकरो सं० पु० -श्च कवरो नि० // ९१(उ०) त्रिवृन्तास्यो स्थाने त्रिवृन्ताख्यो नि० / रक्तपुष्पः स्थाने रङ्गपुष्पः सं० पु० / क्षीरश्रेष्ठः समिद्धरः स्थाने क्षारश्रेष्ठः समिद्वरः सं० पु. नि० // 92 (पू.) वातपोषो स्थाने वातपोथो नि० / यशियो स्थाने याज्ञिको सं० पु. नि. / (उ०) शकटाख्यो स्थाने शकटाक्षो सं० पु. नि० // ९३(पू.) नन्दित- स्थाने नन्दिल- सं० / (उ०) कृष्ण- स्थाने कृष्णा नि० // ९४(पू.) गम्भारी स्थाने कम्भारी टी० कज्जला स्थाने कट्फला नि० / (उ०) विहारी कुमुदा हीरा स्थाने विहीरा कुमुदा हारी नि० / हीरा स्थाने वीरा टी० // ९५(पू०) मधुमत्यपि स्थाने मधुपर्ण्यपि नि० / उ०) गुच्छपुष्पः स्थाने गन्धपुष्पः नि० / सुपर्णकः स्थाने सुवर्णकः सं० सवर्णकः नि० // ९६(पू०) दीर्घवृक्षः स्थाने Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 प्रथमं परिशिष्टम् / दीपवृक्षः सं० पु. नि. / शारदी स्थाने शारदो नि०॥ ९७(पू०) शिरोरुग् देवविटपी स्थाने शिरोरुर्गेहविटपः नि० / (उ०) सुपर्णकः स्थाने सुवर्णकः सं० नि० // 98 (पू०) शम्याक - स्थाने शम्पाक- नि० / (उ०) -ऽऽरेवतश्चूली स्थाने रेचनशूली सं० पु० रेवतः स्थूलः नि० // ९९(पू०)-शिम्बिका स्थाने-शिविका सं० / (उ०) शारिौरो स्थाने शौरिौरी पु. नि०॥ 100 (पू०)मदासर्जः स्थाने महासजः नि / (उ०) महासालः पीतसालो जीवकः प्रियसालकः स्थाने महाशालः पीतशालो जीवकः प्रियशालकः सं० पु० नि०॥ १०१(पू०)-स्तिष्यः पुष्यो- स्थाने -स्तिष्यपुष्यो- सं० पु० नि० / (उ०) गोमूत्रकोऽधमः स्थाने गोमूत्रगन्धकः नि०॥ १०२(पू०)कषायी स्थाने कषायः नि०। (उ०) कार्शः शालो स्थाने कार्यः शालो सं० पु. कार्यशालो नि०॥ १०३(पू०) देवसाल: स्थाने देवशाकः सं० पु० नि०। -ऽर्जुनाह्वयः स्थाने -ऽर्जुनाभिधः नि०। (उ०) अर्जुनः स्थाने अर्जुने नि०। ककुभः सेव्यः सर्पणो स्थाने ककुभोऽसव्यः सूर्पर्णो सं० ककुभोऽसेव्यः सूर्पणो पु० ककुभः सेव्यः सुवर्णो नि० / श्लोकोऽयं टीकाकृता उपलब्धादर्शानुसारेण पूर्वार्द्ध-उत्तरार्द्धविपर्यासेन व्याख्यातोऽस्तीति तदनुसरणेन तथैव मुद्रितोऽस्ति। किञ्च ग्रन्थारम्भे [श्लोक 2] ग्रन्थकाराचार्यपादविहितप्रसिद्धनामनिर्देश पूर्वकसप्तम्यन्तपाठविधानप्रतिज्ञावलोकनेन प्राचीनासु प्रतिषु उपलब्धोऽयं पाठभेदरूपः श्लोक एव समीचीन आभाति / स चायम्अर्जुने ककुभोऽसव्यः सुपर्णो धूर्तपादपः / देवशाकः शक्रतर्नदीसोंऽर्जनाह्वयः // इति // 104 (उ०) ध्रुवको ध्रवः स्थाने ध्रवसाधनः सं० पु० नि०॥ १०५(पू०) महापत्री स्थाने महापात्रो सं०। बलेसारो स्थाने बलिसारो पु. बलसारो नि / बलप्रदः स्थाने बलप्रभः नि०। (उ०) गोत्रपुष्पो स्थाने गोत्रवृक्षो नि०॥ १०६(पू०) फलः स्थाने फलम् नि०।। १०७(पू०) सिल्हके स्थाने सेलूके सं० सल्लिके पु० सिल्लके नि० ।-पत्रे तु जो- स्थाने - पत्रेऽप्यजो-पु०। (उ०) त्विगुदी स्थाने त्वगदी सं० पु. त्वगादी नि०॥ १०८(पू०)सिद्ध दारु- स्थाने स्निग्धदारु - सं० पु०।(उ०)पलाशिकः स्थाने पलाशिका पु०॥ १०९(पू०) पारिभद्रो स्थाने पारिभद्रे नि० / किटिम किलिमं स्थाने द्रुकलिमं कलिमं पु०।(उ०) देवेन्द्र-स्वर्ग - स्थाने देवद्रः स्वर्ग-नि०॥ ११०(पू०) देव-भद्रेन्द्रात् स्थाने भद्र-देवेन्द्रात् सं० पु०॥ १११(पू०) मधुस्रवः स्थाने मधुश्रवः सं० पु०। (उ०)रोध्रकोष-मधु- स्थाने रोध्रकेऽथ मधु- पु०॥ ११२(पू०) मधुलः स्थाने मधुलिः पु०। वारिजो स्थाने गिरिजो पु० नि०। (उ०) नीरवृक्षो स्थाने तीरवृक्षो सं० पु. नि० / गैरिकाख्यो स्थाने गौरशाको सं० पु० गौरशालो नि० // ११३(पू.) तिन्दुक- स्थाने तिण्डाक- सं० / स्फूर्जन- स्थाने स्फूर्जक- नि० / (उ०) कालसारो रावणो स्थाने कालशाको द्रावणो सं० पु० नि० // ११४(पू०) द्वितीये तिन्दुके स्थाने द्वितीयतिन्दुके सं० पु० नि० / काकतिन्दु- स्थाने कालस्तिन्दु- नि० // ११५(पू०) रोधे लोध्रः स्थाने लोधे रोधः पु० / शाबरः स्थूलवल्कलः स्थाने शाम्बरस्तनुवल्कलः सं० पु. शाबरस्तनुवल्कलः नि० / (उ०) -रोधस्तरुः स्थाने -रोध्रो मैयः सं० पु० / रोधोऽनम्भः नि०॥ ११६(उ०) तिरीटो स्थाने तिरीटी सं० / शशः स्थाने शिशुः सं० पु० नि० // ११७(पू०) स्थूलपत्रो स्थाने स्थूलवल्को सं० नि० स्थूलवक्षो पु० / कृष्णलोधे स्थाने कृष्णरोधे नि०। (उ०) बहुपुटो स्थाने बहुपटो नि० बहुपाटो पु० / मृदुत्वको स्थाने मृदुवल्को नि०।। ११८(पू०)-प्रछत्रपत्रो स्थाने श्चित्रपत्रो पु०॥ 119. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषमूलग्रन्थस्य पाठभेदाः / 225 (पू०) फलेलु- स्थाने कफेलु- नि०। (उ०) सेलुः स्थाने शलुः सं० पु. -स्तथा नि०॥ 12 (पू०) लकुचे लिकुचो ग्र- स्थाने बकुले कण्टकी ग्र- नि० / ग्रन्थिमत्फलःप- स्थाने ग्रन्थिफलोऽम्बुप-पु० नि० / पनसे स्थाने पनसो सं० पु. नि / डहुः स्थाने दुहुः सं० / (उ०)-पनसस्तस्य तु न्युब्जकं स्थाने-पनसस्तनु स्यात् कुब्जकं नि०॥ १२१(उ०) मदोत्सवः स्थाने मदोद्भवः पु० नि० महोद्भवः सं०॥ १२३(उ०) सुकोशको स्थाने सुकेशको सं० पु० नि० / कोशाम्बुश्च स्थाने केशाम्बुश्च सं० पु. नि० / सुरक्तकः स्थाने सरक्तकः पु० सुरक्तसः नि० // . १२४(उ०) -म्बुजच्छदा स्थाने -म्बुकच्छदा नि० // १२६(पू०) श्वसनो स्थाने छर्दनो नि०॥ १२७(पू०) -पुत्रः कर्कटको स्थाने - पुत्रकर्कटको नि। विषगन्धो स्थाने विषघातो पु०॥ 128 (पू०) कामुकः स्थाने कामुकं नि० / फुल्लो स्थाने फुल्ली सं० / निमिद्रुमः स्थाने निमीद्रुमः सं० पु० मिसिद्रुमः / नि०॥ १२९(पू० गन्धपुष्पो स्थाने गन्धपुष्यो सं० पु० / -फलोऽम्बुजातः कच्छकाल्यपि स्थाने -फलोऽनुवाकः कच्छकोल्यपि सं० पु. नि० // 130 (पू०) अभ्रपुष्पः स्थाने अभ्रपुष्पं पु०। (उ०) स्यादम्बुवेतसे स्थाने स्यादम्लवेतसे सं०॥ १३१(उ०) तिक्तशाकः स्थाने तिक्तशाकं सं०॥ १३२(उ०) शीधुवृक्षः स्थाने साधुवृक्षः सं० पु. नि०।-रश्मरि- स्थाने -रस्मरि- पु०॥ १३३(उ०) अङ्कोल्लक- स्थाने अङ्कोलक- नि०॥ १३५(उ०) कृष्णबीजो रक्षाबीजो- स्थाने कृष्णवर्णो रक्तबीजो- नि। 136 (पू०)शीतफेनः स्थाने पीतफेनः पु० नि०॥ १३७(पू०)शक्रेष्टः स्थाने शुकेष्टः पु. नि०॥ १३८(पू.) निम्बरकः कामुको स्थाने निम्बकश्च कार्मको नि०। (उ०) वृक्का- स्थाने वृक्षा- सं० पु. वृक्षो- नि०॥ 139 (पू०) सहस्राङ्गी स्थाने सहस्राङ्गः नि० / (उ०)-फलश्च तस्मि- स्थाने -फलश्चाथास्मि- नि० // १४०(पू०) अक्षोटः स्थाने अक्षोटे पु०। गुहाश्रयः स्थाने गुहाशयः नि०। (उ०) पारापते स्थाने पारावा(१व)ते नि० / कृतमालः स्थाने रक्तमालः नि० // 143 (उ०) कुमार- स्थाने कुमारं पु०।। १४४(पू०) पूतिकश्चिरिबि- स्थाने पूतीकश्चिरबिपु. नि. / (उ०)प्रकीर्णः स्थाने प्रकीर्यः नि० / कलिनाशकः स्थाने कलिनाशनः पु. नि० / / १४५(पू०) पूतिकरओ स्थाने पूतीकरओ पु० / घृतपर्णकः स्थाने घृतपूर्णकः पु० // १४६(पू०) षड्यन्थे स्थाने षड्ग्रन्था नि० / हस्तिवारणी स्थाने हस्तिवारुणी पु. नि० // १४७(उ०) रोहेडकः स्थाने रोहडकः नि० / रोचनः स्थाने रोचना नि०॥ 148 (पू.) गोपभद्रिका स्थाने गोपभद्रिकः पु० // १४९(पू.) फलषाण्डवः स्थाने फलषाडवः पु० / (उ०) रक्तबीज- स्थाने दन्तबीज-पु. नि० / जवा स्थाने चपा पु०॥ १५०(पू०) स्याद् धातुपुष्पी बर्हिपुष्प्यग्नि- स्थाने तु धातुपुष्पा बर्हिपुष्पाऽग्नि-पु. तु धातुपुष्पी बहु. पुष्प्यग्नि-नि० / (उ०) ताम्रपुष्पी स्थाने ताम्रपर्णी नि०॥ 151 (पू०) हादा स्थाने हृद्या पु० / (उ०) अश्वमूत्रो कुन्दुरुकी स्थाने अश्वमूर्तिः कुन्दरुकी नि० / -भक्षा महेरणा स्थाने -भक्ष्या महेरुहा पु० नि० // 152 (उ०)दीर्घदण्डो स्थाने दीर्घचन्द्रो पु० / व्यडम्बरः स्थाने व्यडम्बकः नि० // 153 (पू.)-मान आमण्डो स्थाने-मानश्चामण्डो पु० मान आर(?दण्डो टी० // १५४(पू.) -रदण्डो स्थाने -राऽऽदण्डो पु० नि० // १५५(उ०) काम्पिल्यके तु कपिलो स्थाने कम्पिल्लके तु काम्पिल्यो पु० नि० // १५६(पू०) रेचनकः स्थाने रोचनकः नि० / पटोदकः 29 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 प्रथमं परिशिष्टम्। स्थाने पटोदयः नि० // 157 (पू०) कास्यां स्थाने कास्यां नि०। बदरी स्थाने बदरा नि० / (उ०) भारद्वाजी स्थाने भरद्वाजी पु० नि० // १५८(पू०) तटरुहा स्थाने तरुरुहा नि० / शेखरी पादरोहणी स्थाने शेखर्यपदरोहिणी पु० शौरवयंदरोहिणी नि० / (उ०) वृक्षरुहा स्थाने वृक्षभक्ष्या नि० // १५९(पू०) नन्दीमुखो स्थाने नन्दीवृक्षो नि / (उ०) वासिका स्थाने वाशिका पु० नि० // 160 (उ०) तुम्बुरा स्थाने तुम्बरौ पु० नि० / सारसो स्थाने सौरसो पु० सौरभो नि। -ऽग्निकः स्थाने -ऽन्दकः पु० पु१ पु२ -ऽन्धकः नि० / / १६२(पू. ) वारणबुसा स्थाने वारणबुशा नि० वारणतसा पु० / कोलीरस स्थाने कालीरस पु० नि / (उ०) वक्राख्यो नहुषो नृपः स्थाने चक्राख्यो मधुरो नृपः नि० / नहुषो . स्थाने नघुषो पु० // १६३(पू.) ब्रह्मदारु स्थाने ब्रह्मचारु नि० / (उ०) यपं स्थाने दापं नि०॥ 164 (पू०) मूषको घण्टा झाटलो स्थाने मोक्षको घण्टा क्रन्दालो नि० // 165 (पू.) मस्कर-स्थाने तस्कर-पु.। -सार-कार-तेजनाः स्थाने -सारः कर्मारतेजनः पु० / / १६६(पू०) विश्वदेवा झषा स्थाने विश्वदेवदेवा नि० / झषा स्थाने रुषा पु० / ह्रस्वगवेधुका स्थाने ह्रस्वा गवेधुका नि० पु१ पु२ / (उ०) खञ्जा स्थाने खण्डा पु० नि०। -गन्धनि-स्थाने-बन्धनि- नि०॥ १६७(पू०) दार्वी दारुहरिद्रायां स्थाने दारुहरिद्रायां दार्वी पु० / हरिद्रः कण्टकेरुका स्थाने पीता कटङ्कटेरिका नि० / (उ०) पीतदारुः स्थाने पीतदारु नि०॥ 168 (पू.) पर्जनी. च कण्टकिनी कालीयकः स्थाने पर्जनी कर्कटकिनी कालेयकः पु० नि०। (उ०) प्रन्थिपणे स्थाने ग्रन्थिपर्णी पु०॥ 169 अयं श्लोकः नि० आदर्श इत्थम्प्रकारेणोपलभ्यते-कुक्कुरं च तथा गुच्छं शुकपुष्पं शुकच्छदम्। स्थौणेयकं वह्निचूडा सुगन्ध-ग्रन्थिकावपि // इति / / १७१(पू०) लङ्कोयिका स्थाने लङ्कातिका नि० / (उ०) मरुद् माला स्थाने मरन्माला नि०॥ १७२(पू०)-ऽमोघा तन्दुलश्चित्रतन्दुला स्थाने मोघा तन्दुलः कृष्णतन्दुलः पु० नि०। (उ०) भस्मकः स्थाने वेल्लकः नि० / १७३(उ०) धूर्वहो स्थाने धूधरो पु० धूधुरो नि०।। 174 (पू०) सिद्धिर्युगं स्थाने सिद्धियुगं पु० / वसु स्थाने तथा नि / (उ०)-सृष्टा सुखं स्थाने -सृष्टसुखं नि० / -रप्याह्वया स्थाने-रथाह्वया पु०॥ 175 (पू०) पीतरक्तश्चारुश्च सुप्रभः स्थाने पीतो रक्तश्चरुसरुश्यवः नि० पीतरक्तश्चारुसरुस्सवः पु० / (उ०) सुरभिः स्थाने सुसभः नि०॥ १७७(पू०)-दल्पास्थि स्थाने दल्पास्ति पु० नि० / (उ०)परापरः परुश्चेरुः स्थाने परोपरः परुश्चैष पु० परोऽपरः परश्चैष नि० // १७८(पू०) त्वग्रजः स्थाने त्वगुजः नि० / काकपर्कटीस्थाने काककर्कटी नि० काकपर्कटिः पु०॥ 179 (पू.) तले तालो स्थाने ताले तलो पु०नि० // 180 (पू०) नालिकेलो स्थाने नारिकेरोनि० / (उ०) पूगे क्रमुकगूवाक-खपुरा नील- स्थाने पूगे गूवाकः क्रमुकः पूगी च नील- नि० / - वल्कलः स्थाने-कल्कलः नि०॥ 181 (पू.) घोण्टाऽस्य फल- स्थाने एतस्य फल- नि० // 182 (पू.) मृत्युपुष्पा स्थाने मृत्युपुष्टा पु० मृदुपुष्पा पुपा०।। 183 (उ०) स्युरेतास्तृणजातयः स्थाने स्युरेते तृणपादपाः पु०नि०॥ 184 (पू०) च स्थाने तु पु० नि० / नीलसिन्दुकः स्थाने नीलसन्धिकः पु० नि० / (उ०) शीतसहेन्द्रसुरसाविन्द्राणी सिन्दुवारिका स्थाने शीतसहा च सुरसा चेन्द्राणी सिन्दुवारकः पु० नि० // 185 (उ०) गोलोमी स्थाने Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषमूलग्रन्थस्य पाठमेदाः / 227 गोलोमा नि०। भूतवेश्यपि स्थाने भूतकेश्यपि पु० नि० पु१ पु२ // 186 (पू.) नीलिका च सा स्थाने नीलिका सुता पु० नालिका सुता नि०॥ 187 (पू०) भूतवेशी स्थाने भूतकेशी पु० नि / सत्यनामा स्थाने सत्यनाम्नी नि०॥ 188 (पू.) गन्धफली स्थाने गन्धफला पु०। फली स्थाने फला पु०। (उ.) वर्णमेदिनी स्थाने पर्णमेदिनी नि० // 189 (पू०) मधुयष्ट्यां स्थाने मधुरायां नि / -स्तल्लक्षणं स्थाने -तल्लक्षणा नि०। (उ०) नीरजा- स्थाने जलजा- पु० नि० // 190 (पू०) तुरगी कञ्चुका स्थाने तुरङ्गी कम्बुका नि०। (उ०) लोककर्ण्यपि स्थाने कोलकर्ण्यपि पु० नि०॥ 191 (उ०) वृश्चिकाली स्थाने वृश्चिकाला नि०॥ 192 (पू०) उष्ट्रधूमकपुष्पा स्थाने दुग्धवम्यामपुष्पी पुपा० / -पुष्पा स्थाने पुच्छा नि० / -घातनी स्थाने -घातिनी पु०नि० / (उ०) कर्कटशृङ्गयां तु शृङ्गी स्थाने शृङ्गी तु कर्कटशृङ्गयां नि०॥ 193 (पू०) मञ्जीर- स्थाने मञ्जरि-नि० मञ्जरी-पु२ / / 194 (उ०) क्षुद्रा भण्टाकी स्थाने क्षुद्रभण्टाकी पु० नि० // 195 (पू०) विशदा स्थाने विशदः नि. विशिखा पुपा० / (उ०) शृगालिका स्थाने मृगालिका नि० // 196 (पू.) कूष्माण्डी चाश्व-स्थाने भूकूष्माण्ड्य श्व-पु०नि०। (उ०)-ऽपरा स्थाने मता पु०॥ १९७(उ०)ऋक्षगन्धेस्थाने ऋष्यगन्धे-पु०नि० / 198 (पू०) पृष्णिपण्यां स्थाने पृश्निपयां नि० पृष्ठिपयां पु० / पृथक्पर्णी स्थाने पृथुकर्णी पु० / (ट०) शृगालविन्ना स्थाने शृगालवित्ता पु० शृगालवर्णा नि० / कलशिधृतिला स्थाने कलशी घृतिला नि० कलसी घृतेला पु० // 199 (पू.) -यहिपर्णी स्थाने -र्ण्यध्रिपर्णी नि० / (उ०) -गोखुराः स्थाने-कोखुराः पु० // 200 (पू.) षडङ्गो गोकण्टस्त्रिकण्टस्त्रिककण्टकः स्थाने षडङ्गी गोकण्टस्त्रिकण्टस्तु त्रिकस्त्रिकः नि० / -स्त्रिककण्टकः स्थाने -स्त्रिकटस्त्रिकः पु० / (उ०) श्वदंष्ट्रः स्थाने स्वदंष्ट्रा पु० स्वदंष्ट्रः नि० // 201 (पू०) षडन्तो भूक्षुरः स्थाने षडङ्गस्तूक्षुरः नि० / (उ०) शीघ्रोपशल्योपचित्रो-स्थाने शीघ्रा विशल्या च चित्रो- नि० // 202 (उ०) वारुणी गजचिभिटी स्थाने वारुणी चापि चिभिटी नि०॥ 203 (पू०) तु गजस्फुटा स्थाने भुजगस्फटा पु०नि० / (उ०) श्वेतपुष्पी मधुपुष्पी पर्वपुत्री विषौषधी स्थाने श्वेतपुष्पा मधुपुष्पा पर्वपुष्पा विषौषधिः नि० श्वेतपुष्पा मधुपुष्पी पर्वपुष्पी विषौषधी पु० // 204 (पू.)-शल्या स्थाने -शल्यः नि० -शल्यी पु० // 207 (पू०) वृश्ची च दीर्घपत्रः शिलाटकः स्थाने वृश्चीवो दीर्घपत्रः शिलारिका पु० वृश्चीरो दीर्घपत्रा शिलाटिका नि० // 208 (पू०) क्रूरा मण्ड- स्थाने करमण्ड-नि० / (उ०) -वर्षाकेतु- स्थाने -वर्षकेतु-नि०-वर्षः केतु-पु० / 209 (पू.)-लता दुर्मदा लव-स्थाने लता दुर्मना लव- पु. लता कङ्गुनी लव- नि० // 210 (पू०) माषपामामाषा मांसमाषा महासहा स्थाने म षपया सूर्यपर्णी पाण्डुश्चापि महासहा नि० / (उ०) अश्वपुच्छी स्थाने अश्वपुच्छा पु० नि० / सिंहवृन्ता स्थाने सिंहवृत्ता पु० // 211 (पू०) काकमुद्रा स्थाने काकमुद्दा पु० नि / वर्णा स्थाने वन्या नि० पर्णी पु० / (उ०) शिम्बी स्थाने शिवा नि० / ह्रासा रङ्गणी शूर्प- स्थाने ह्रासी रिङ्गिणी सूर्प- पु० ह्रासी रङ्गणी सूर्य-नि० // 212 (पू०) -मामला स्थाने-ममला पु० नि०। बहुपत्री स्थाने बहुपुत्री Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 प्रथमं परिशिष्टम् / पु० बहुपुत्रा नि० / (उ०) तामलक्यज्यटाऽज्झाटा ता-स्थाने तामलक्युत्कटा झाटा ता-पु० तामलक्युज्झटा ज्ञायता-नि० / च तमालिनी स्थाने तुन्नमालिनी पु० नुन्नमालिनी नि० // 213 (उ०) रजनिर्गौरी स्थाने रजनी गौरी पु० नि० // 214 (पू०) पिङ्गा स्थाने पिण्डा पु० पु१ / (उ०) प्रपुनाटे स्थाने प्रपुन्नाटे पु० नि० / -श्चक्रह- स्थाने -श्चक्रक-पु० -श्चक्राक- नि० // 215 (पू०) पद्माटैड-स्थाने पुन्नाटेड- पु. / (उ०) मुण्डनिका स्थाने मुण्डितिका पु० / -बोधनी स्थाने बोधिनी नि० // 216 (उ०) त व्यथा स्थाने त्वव्यथा निः॥ 217 (पू०) लोचनीया स्थाने लोभनीया पु० नि० / (उ०)-नाशनी स्थाने -नाशिनी नि० // 218 (उ०) कृष्णफलीन्दुलेखा स्थाने कृष्णफला दुर्लेखा नि० // 220 (पू.)-गन्धा सुगन्धा चीरितपत्रिका स्थाने -गन्धा तु सुगन्धा वारिपत्रका नि० / (उ०) विषमर्दनी स्थाने विषमर्दिनी नि० // 221 (पू०) छत्राकी स्थाने छत्राक्षी पु० / (उ०) कठिजरः स्थाने कुठिञ्जरः पु० नि०॥ 222 (उ०) करालकः स्थाने सरालकः नि० // 223 (पू०) कालतालः स्थाने काकताल: नि / (उ०)-ऽऽपीता राक्षसी स्थाने प्रेतराक्षसी पु० नि०॥ 224 (पू.) ग्राम्या स्थाने ग्रस्या पु० यस्या नि० / (उ०) मरिचकः खरपत्रोऽल्पपत्रकः स्थाने प्रस्थपुष्पः खरपत्रोऽत्रपत्रकः नि० // 225 (पू०) जम्भीरो स्थाने जम्भारो पु० / (उ०) त्रायमाणायां त्रायन्ती कृतत्राणादिसानुजा स्थाने त्रायन्ती त्रायमाणायां कृतत्राणाऽङ्घ्रिसानुजा नि०॥ 226 (पू०) बलभद्रिका स्थाने बीलभद्रिका पु० / (उ०) जुहूत्राणा स्थाने सुहृत् त्राणा पु० नि० // 227 (उ०) वीरमूलो स्थाने दूरमूलो पु० नि०॥ 228 (पू०) अधिकण्टकः कुनाशस्ताम्रमूली प्रतोदनी स्थाने कुनाशकोऽधिष्ठकश्च ताम्रमूली प्रचोदनः नि०। अधिकण्टकः स्थाने अविकण्टकः पु० / (उ०) दुःस्पर्शा स्थाने दास्पर्श: पु०नि०। -ऽनन्ता स्थाने-5मन्ता पु०॥ 230 (पू.) वाप्य-स्थाने बाष्पपु०। (उ०) पारिभव्यं कौरव्यं स्थाने पारिभाव्यं कौरवं नि० पारिभद्रं कौरवं पु० // 231 (उ०) वज्राणि स्थाने वक्त्राणि पु० / कचम् स्थाने रुचम् पु० नि०॥ 232 (पू०) शट्यां स्थाने शव्यां पु०नि०। गन्धोली स्थाने गन्धाली नि० / (उ.) कचूरः स्थाने कर्बुरः नि० / पृथुपलाशिका स्थाने पृथुपलासिका पु० पृथुफलाशिका नि०॥ 233 (पू.) एलावालुके स्थाने पलुवालुके पु० / (उ०) -लुकमेल्वालं स्थाने -लुकमेल्वालु पु०नि० / दुर्वर्ण स्थाने दुर्वर्ण- नि दुर्वारं पु० // 234 (पू०) सङ्कोच-स्थाने सङ्कोचं पु० टी० / वरम् स्थाने शकम् पु० शुकम् नि० / (उ०) धीरं स्थाने होरं पु०नि० // 235 (पू०) वर्ण स्थाने वरम् पु० नि० / (उ०) रजनिः स्थाने रजनी पु० नि०॥ 236 (उ०)-सायनी स्थाने -सायिनी नि० // २३७(उ०) जातिसूतं स्थाने जात्यमृतं पु० नि० // 238 (पू०) बालपुष्पी स्थाने बालपुष्पा नि० वालुपुष्पा पु० / गन्धयूथिका स्थाने शङ्खयूथिका पु० नि० // 239 (उ०) सदापुप्पी स्थाने सदापुष्पो नि०॥ 24 (पू०) शाल्योदनोपमश्च सः स्थाने शाल्योदनो यमश्व सः नि० / (उ०) नेमाली स्थाने नेवाली पु० मोमाली नि० / वनमालिनी स्थाने नवमालिनी नि०।। 241 (पू०)सप्तला सुकुमाराऽतिसुरभिः स्थाने सत्सला सुकुरारातिसुरतिः नि० / शशिगन्धिका स्थाने शिशुगन्धिका पु० नि० // 24 2 (पू.) प्रमोदनी स्थाने प्रमोदिनी पु० / (उ०) गवाक्षी स्थाने गवाक्षा नि० // 243 (पू.) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषमूलग्रन्थस्य पाठभेदाः / 229 -नन्दा स्थाने -नन्दी नि० / व्यस्रा सुरूपा स्थाने व्यस्रसुरूपा नि० / -बन्धनी स्थाने बन्धना पु० नि० // 244 (पू०)कुमायाँ कर्णिका चारु-स्थाने कुमायाँ तु वर्णिचारुनि० / -केसरा स्थाने-केशरा पु० / (उ०)-तरणी गन्धा-स्थाने -तरणिर्गन्धा-नि० // 245 (उ०) कुरबकः स्थाने कुरुबकः नि० कुरकः स्यात् पु० // 246 (पू.) सैरेयकः स्थाने सैरेयके पु० // 247 (उ०) पीतभद्रः प्रलोभ्यपि स्थाने पीत. भद्रा प्रलोल्यपि पु० // 249 (उ०) शोकरा स्थाने शीतला पु० नि० // २५०(पू.) काली स्थाने काला पु० नि० / (उ०) तुत्था स्थाने तुच्छा पु० नि० // 252 (पू.) पाण्डुराङ्गः स्थाने पाण्डुरागः पु. नि०॥ 253 (उ०) मातुलपुत्रकम् स्थाने मातुलपत्रकम् नि० // 254 (पू०) क्षीरपुष्पी स्थाने क्षीरपुष्पा पु० / शिवा ब्राह्मी कि-स्थाने शिवब्रह्मी कि-पु. शिवब्रह्म कि- नि० // 255 (उ०) द्राविडः स्थाने द्राविडं पु. द्रविडः नि० / / 256 (पू०) अजमोदायां तु मोचा स्थाने मोचा मस्त्वजमोदायां नि० // 257 (पू.) ब्रह्मदर्भो स्थाने ब्रह्मदर्भा नि० / (उ०) यमानी स्थाने यमनी नि० / यवसाह्वया स्थाने यवसाह्वयः पु० नि० / / 258 (पू०) सहदेवायां तु दण्डो-स्थाने सहदेव्यां तथा दण्डो-नि० / गोवन्दनी स्थाने गोवन्दना नि० // 259 (पू०) रजको रजनामकः स्थाने रजः कवचनामकः पु० नि / (उ०)गोजिह्वायां स्थाने गोजिकायां नि०॥ 260 (पू०)भद्रादन्यो स्थाने भद्रोदन्यो-नि०।(उ०) वाटी वाटयालको वाटय-स्थाने वाटयालकस्तथा वाटय-नि० // २६१(उ०)ऋक्षगन्धा स्थाने ऋष्यगन्धा पु० नि०॥ 263 (पू.) वाटयायनी स्थाने वाट्यायिनी नि० / (उ०) गन्धवल्ली स्थाने गन्धबली पु० नि० / मङ्गल्या च प्रसा- स्थाने मङ्गल्यार्थप्रसापु. नि०॥ 264 (पू० मुसल्यां स्थाने मुशल्यां पु० / महावृषा स्थाने महाविषा नि०। (उ०) वृष्यकन्दा स्थाने वृक्षकन्दा पु० / सुमूला स्थाने समूला नि० // 265 (उ०) भूतघ्नं स्थाने सूतघ्नं नि० // 266 (उ०) जतुका स्थाने जातूका नि० / वंशपत्री स्थाने वंशपत्रा नि० // 267 (पू०) कबरी स्थाने करवी पु० नि० / बिल्वि. के-स्थाने बिल्वके-पु० नि० / (उ०) प्रचीबला स्थाने प्रचीबलः पु० नि० // 268 (पू०) नदीकान्ता नदीकान्तो नि० / नद्याख्या स्थाने नद्यास्या पु० नि० / (उ०) काकनासायां सुरङ्गा स्थाने काकनाशायां सुभङ्गा पु० // 269 (पू०) तस्करा स्नायुः स्थाने तस्करस्नायुः पु० नि० / (उ०) वृषभः स्थाने नगभित् नि // 270 (पू०) हयुषायां स्थाने हपुषायां पु० हमुषायां नि० / विगन्धा वपुषा च सा स्थाने विगन्धा मत्स्यगन्धिनी नि / वपुषा स्थाने विपुषा पु० // 273 (पू.)-शिख-महारजने स्थानेशिखं महारजनं पु० नि० / (उ०) शालपयाँ स्थाने शालिपयां पु० / पीतनी स्थाने पीतिनी नि० // 274 (पू०) शून्यांशु- स्थाने सौम्यांशु-पु. भौमांशु- नि० / (उ०) बर्बरकः स्थाने बर्बरका पु० / वर्दको स्थाने वन्दको पु० नि० // 275 (उ.) आवर्तक्या स्थाने आवर्तक्यां पु० नि० / पीठिका स्थाने पीतिका पु० पिच्छिका नि० // 276 (पू०) रक्तपुष्पी स्थाने रक्तपुष्पा पु० नि० / रक्तपुष्पी बिन्दुकिनी स्यान्महाजालिनी च सा स्थाने रक्तपुष्पा दुकिनी स्यान्महाजालिनिका च सा नि० / (उ०) नेत्रपीडा विसर्पणी स्थाने वेत्रमूला विसर्पिणी पु० नि० / 277 (पू०) दृढपादा स्थाने वृद्धपादा नि० / यशस्करी स्थाने यशीश्वरा पु०-ऽऽयसीश्वरा नि० / (उ०) शोता. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 प्रथमं परिशिष्टम् / ऽश्वनी स्थाने पीताऽश्वघ्ना पु० नि० // 278 (पू०) तेजनी स्थाने तेजिनी पु० नि० / वल्कलेति च स्थाने वल्कलेयपि नि० / (उ०) मिस्रयायां तालपर्णी स्थाने मिश्रेयायां तालपत्री पु० // 279 (पू०)-स्तालकर्ण्यपि स्थाने-स्तालपर्ण्यपि पु० // 280 (पू०) कन्दपत्री त्वचं पत्री तलपत्रकमुन्दुरा स्थाने कन्दपत्रा त्वचं पत्रा तलपत्रकमुत्तरा पु. कन्दपत्रत्वचं पत्राऽमलपत्रकमुत्तरा नि० / (उ०) पेशी स्थाने यशी नि० // 282 (पू०) पूतना स्थाने भूतना निः // 283 (पू०) गन्धकुटी स्थाने गन्धकटी नि० / (उ०) पौण्डयं स्थाने शौण्डयं नि० // 284 (उ०) जतूका- स्थाने जतुका - नि० / / -वर्तनी स्थाने-वर्तिनी पु. नि० // 285 (पू०) संस्पर्शा स्थाने संहर्षा पु० सहर्षा नि० / (उ०) वृन्ता चर्मकशा स्थाने वृत्ता चर्मकसा पु० // 286 (पू०) समाङ्गाऽजलिका- स्थाने समङ्गाऽञ्जलिका- नि० समझा जलका- पु० // 287 (उ०) -मण्डलको- स्थाने -मण्डलिको- पु० -मण्डलिका- नि० // 288 (पू.) -पिप्पल्यां स्थाने-पिष्पल्यां पु० / (उ०) पिप्पली स्थाने पिष्पली पु०॥ 289 (पू.) बुकः स्थाने दकः पु० / (उ.) पाण्डुराङ्गः प्रियः स्थाने -पाण्डुरोगप्रियः नि० // 290 (उ०)-विषा विषा स्थाने विषाऽरुणा नि०॥ 291 (पू०) शालपर्ण्यपि स्थाने शालिपर्ण्यपि पु० शल्यपर्ण्यपि नि०॥ 292 (पू०) काकचिञ्चिका स्थाने काकबिम्बिका पु० / काकनिन्दिका स्थाने काकणिन्दिका पु. नि० // 293 (उ०) -णिमोद्घा च शीत- स्थाने -णिस्त्वमोघा च शत- पु० -णिमौघा च शत- नि० // 294 (पू.) पापचेलिका स्थाने पापाचालिका पु० / विद्धकर्णिका स्थाने वृद्धकर्णिका नि० / (उ०) वृकतिक्ता वनतिक्ता स्थाने वृकं तिक्ता वरतिक्ता नि० / स्थापनी स्थाने स्थापिनी नि० स्थायिनी पु०॥ 295 (पू.) रसाऽम्बष्ठा-स्थाने रसा त्वष्टा पु० // 296 (पू०) शतमूली स्थाने शतमूला नि०। (उ०) -ऽभीरु स्थाने भीरु पु. नि० // 297 (पू०) पुरुषदत्तोर्ध्व- स्थाने परुषदन्तोर्ध्व- पु० / (उ०) भीरुः स्थाने भीरुपु० // 299 (पू.) कटंवरा स्थाने कटम्भरा पु० नि०॥ 300 (पू०) कपिकच्छूरात्मगुप्ता स्थाने कपिकच्छा महागुप्ता नि० कपिकच्छान्मा(च्छवामा)त्मगुप्ता पु० / दुरभिग्रहा स्थाने दुरतिग्रहा पु० / (उ०) व्यण्डा स्थाने स्यण्डा पु० // 301 (पू०) -शिम्बिा - स्थाने -शिम्बी ला- पु० नि० / (उ०) ऋषभी स्थाने आर्षभो पु० आर्यभी नि० / दुरालसा स्थाने च दुर्लभा पु० // 302 (उ०) भण्डी मजियोजनवल्लिका स्थाने चण्डी जिङ्गी योजनवल्लिका पु० भण्डी जिङ्गी योजनवल्ल्यपि नि० // 303 (पू०) मण्डूक स्थाने माण्डूक पु० / 303 लोकपूर्वार्धानन्तरमयम लोकः पु० आदर्शेऽधिक उपलभ्यते-क्षत्रिणी विजया रक्ता रक्तगी वस्त्रभूषणा इति / (उ०) धार्मप-स्थाने धर्मप-पु. नि० // 304 (पू०) यवनेष्टं शिरोवृत्तमूष- स्थाने यवनेष्टं शिरोवृन्तं मूष- नि० / (उ०) पिप्पल्यां स्थाने पिष्पल्यां पु० // 305 (पू०) तण्डुला स्थाने तन्दुला पु० नि० // 306 (पू०) सुमूलकं स्थाने समूलकं नि० / -कमोषणम् स्थाने-कमूषणम् नि० / (उ०) पुनश्चव्यं चवनं कोल-स्थाने तथा चव्यं चवनं काल-नि०॥ 307 (50) वशिरो स्थाने वसिरो नि० / -पिप्पली स्थाने -पिष्पली Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषमूलग्रन्थस्य पाठभेदाः। 231 पु० / (उ०) स्याद् गिरिकामास्फोता स्थाने गिरिकामरस्फोता नि० // 308 पू०) श्वेतनामिका स्थाने श्वेतपुष्पिका पु० नि० // 309 (पू.)-श्वेता गवादनी स्थाने श्वेता गवादिनी पु० -श्वेताङ्गवन्दना नि० / (उ०)-वारुण्यां स्थाने-वारुणी नि० // 310 (पू०) गोडुम्बा स्थाने गोद्गुवा नि० // 312 (पू०) भूतनाशनी स्थाने सूतनाशनी नि० // 313 (उ०) शारदी स्थाने शरटा पु० नि० // 314 (पू०) कृष्णा भद्रा स्थाने कृष्णभद्रा पु० नि० / (उ०)चन्दनोत्पल-स्थाने शारिवोत्पल-पु० / / 315 (उ०) सवा स्थाने श्रवा पु०॥३१६ (पू.)-वल्कला स्थाने-वल्कली नि ।(उ०) पीलुपी स्थाने पीलपर्णा नि०॥ 317 (पू.) पातनी स्थाने-पातिनी नि० / (उ०)-ऽग्निमुखी सैरी दुष्पुष्पी कलि-स्थाने -ऽग्निशिखा शक्रपुष्पिका कलि-नि० / सैरी दुष्पुष्पी स्थाने सीरीन्दुपुष्पी पु० // 318 (पू०) गुडूच्या स्थाने गडूच्या-पु० / 319 (पू.) लम्बा स्थाने छिन्ना पु० नि / 320 (पू०) देवताली स्थाने देवदाली पु० नि० / वृत्तकोशो स्थाने वृत्तकोशा नि०॥ 321 (पू०) कृष्णच्छत्रा स्थाने कृतच्छत्रा पु० नि० / सुतिक्तिका स्थाने सुतिक्तका पु० नि० / (उ०) कृतवेधना स्थाने रक्तवेधना पु० नि० // 322 (पू०). धामार्गवः स्थाने धामार्गवे पु०नि० / महाजाली महाफली स्थाने महाजला महाफला नि० / (उ०) कोशफलो स्थाने कोशफला पु० नि०॥ 323 (पू०) त्वैभी स्थाने त्वभ्या नि०। (उ०) पटुपर्णी स्थाने कटुपर्णी पु० नि० // 324 (पू०) करीषिणी स्थाने करीषणी नि / (उ०) हेमशिखा स्थाने हेमशिखी पु० नि०॥ 325 (पू०) धनहरी स्थाने वनहरी पु० नि० / (उ०) चण्डा स्थाने रण्डा पु० // 326 (पू०) पुष्पश्रेणी न्यग्रोधी स्थाने पुत्रश्रेणी न्यग्रोधा पु० नि० / (उ०) रण्डा च स्थाने रण्डाखुः पु० रण्डाख्युः नि० // 327 (पू०) बिशिनी बिशवत्यपि स्थाने बिसिनी बिसनाभयः पु० नि। (उ०) पलाशिनी नालीकिनी स्थाने पलासिनी नालकिनी पु० नि० // 331 (पू०) कुवलं कुवम् स्थाने कवलं वलम् नि / (उ०) तत्र कुमुदं स्थाने कुमुदं चैव नि० // 332 (पू.) रक्तसन्ध्यकम् स्थाने रक्तसन्धिकम् नि०। (उ०) कलारं स्थाने कल्हारं पु० नि० / / 334 (पू०) कन्दे पाझे स्थाने पद्मकन्दे नि० / शिफे स्थाने शफे पु० / (उ०) पद्माख्य स्थाने पद्माक्षं पु० नि०॥ 335 (पू०) पानीया पृष्ठगा स्थाने पानीयपृष्ठगा पु० नि० / (उ०) नीली स्थाने तथा नि० // 336 (पू०) मिसिः स्थाने मिषिः नि० / (उ०) छत्रपुष्प्यवा-स्थाने छत्रपुष्पाऽवा-नि० // 337 (उ०) सुषवी स्थाने तुषवी नि० // 338 (पृ०) कुञ्ची कालोपकालोपकुञ्चिकोत्कुञ्चिकापि च स्थाने उपकुञ्ची कुञ्चिका च कालापकुञ्चिकाऽपि च नि० -कोत्कुञ्चिका-स्थाने -का कुञ्चिका पु० // 339 (उ०) सुकन्दो स्थाने कुकन्दो पु० / वक्त्रदृषणः स्थाने वक्त्रभूषणः पु० नि० // 340 (पू०) हरणः स्थाने फरणः पु० नि० / (उ०) विमला मता स्थाने बिन्दुलाऽमला पु० बिन्दलाऽमली नि० // 341 (पू.) चर्मकसा स्थाने चर्मकिसा पु० चर्माकसा नि० // 342 (उ०) सारणा सरणा सुप्रसरा राजबला च सा स्थाने सारणी सरणी सुप्रसरा राजबला च सा पु० सारणो सुप्रसारा च राजबला च साऽपि Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 प्रथमं परिशिष्टम् / च नि० // 343 (पू०) ब्राहम्यां स्थाने ब्राह्मी नि० // 344 (उ०) वृद्धदारके स्थाने वृद्धदारुके पु० नि० ।-बालक-स्थाने-वालुक- नि०॥ 345 (पू०) अजाण्डी च ऋक्षगन्धा स्यादन्तःकोटपुष्यपि स्थाने अजाण्डी ऋक्षगन्धा स्यादन्तःकोटरपुष्प्यपि पु० अजाण्डी ऋक्षगन्धा स्यादन्तःकोटकपुष्प्यपि नि० / (उ०) बदरा स्थाने वरदा पु० // 34 6 (पू०) सुखोद्भवा स्थाने सुखोद्भिदा नि० // 347 (पू०) अङ्गारको स्थाने अङ्गारुको पु० अमारको नि० / (30) कासमर्दै स्थाने काशमर्दै पु० / कनक-कर्कशौ स्थाने कतक-कर्कशौ पु. कतककर्कशः नि० // 348 (पू०) शाकज्येष्ठः स्थाने शाकश्रेष्ठः नि०॥ 349 (पू०) क्षुरिका स्थाने छुरिका नि० / (उ०)-नीया जीवनी जीववर्धनी स्थाने--नीयजीवनी जीववर्धिनी नि० / / 350 (पू०) मङ्गल्य- स्थाने माङ्गल्य-नि० / (उ०) चुक्रिका स्थाने चुक्रिया पु० // 351 (पू.)--ऽम्बोटिका स्थाने-ऽम्लोटिका पु० -डालोलिका नि० / लोलाऽम्ललोलिका स्थाने टोलाऽम्लटोलकः पु० नि० / (उ०) नरेन्द्रमाला स्थाने नरेन्द्रमाता पु० नि० / 352 (पू.) तण्डुलीये मेघनादस्तण्डुली तण्डुलेरकः स्थाने तन्दुलीये मेघनादस्तन्दुली तन्दुलेरकः पु० नि० / (उ०) विषहार्य स्थाने विषहर्य-पु० // 353 (पू०) शमठे तु स्थाने समं तु पु० समण्ठो तु नि०। (उ०) समष्ठिला स्थाने समष्ठोला नि० / -मार्ग ओलकः स्थाने -मार्गतुल्यकः नि० / / 354 (पू०) कर्बुर-स्थाने कर्बर-नि० / (उ०) तु कामाची स्थाने काकमाची नि० / च वायसी स्थाने वृषायणी पु० नि० // 355 (पू.) भूरण्डी कुरण्डी स्थाने भूरुण्डी कुरुण्डी नि० / कुरण्डी कास्मरी स्थाने कुरण्डिकाऽश्मरी-पु. / (उ०) शितिवारकः स्थाने शिरिवारकः नि० // 356 (पू.) शितिः स्थाने शिखिः पु०॥ 357 (पू.) बस्तिका स्थाने बुस्तिका पु० नि० / सेकिमो स्थाने सेकिम टि० // (उ०) शालामर्कटो स्थाने शालमर्कटो पु० नि० // 358 (पू०) मिश्रो वालेयो स्थाने मिश्रः स्थालेयो पु० नि० / (उ०) हिलमोच्यां स्थाने हलिमोच्यां पु० // 359 (पू०) शतपर्वा स्थाने शतपूर्वा पु० / कडम्बी वायसी स्थाने कलम्मूर्वायसी पु. केलम्बूर्वायसी नि० / (उ०) कारवेल्ले स्थाने कारवेल्ल्यां नि० / / 360 (उ०) राजमान्योऽमृ-स्थाने राजिमानमृ-पु. नि. // 361 (पू०) कर्कोटे स्थाने कङ्कोटे नि० / किलास-स्थाने विलासपु० ।-स्तिक्तपत्रः स्थाने -स्तिक्तपर्वः नि० / सुगन्धकः स्थाने सुगन्धिकः पु० / (उ०) कालिङ्गयां स्थाने कलिङ्गयां पु० नि० // 362 (पू.)-स्तिक्तबीजा स्थाने -स्तिक्तबीजो पु० / (उ०) अलाबूः स्थाने अलाम्बूः पु० / -लाबुनो स्थाने-लाम्बुनी पु० // 363 (उ०) ऊर्वारुः स्थाने ऊर्वारु पु० // 365 (पू.) स्फुटी स्थाने स्फटी पु० // 365 (पू.) -धेये च जी-स्थाने -धेये प्रजी-नि० // 366 (पू.) वीरं स्थाने चीरं पु० / (उ.) पद्मवर्णकम् स्थाने पद्मकर्णकम् पु० / / 367 (पू०) बस्तगन्धायां स्थाने मस्तुगन्धायां नि० / सुगन्धा खरपुष्पी स्थाने तु गन्धा खरपुष्पा पु० नि० / (उ०) कबरी बर्बरी तुङ्गी स्थाने कर्बरी बर्बरी चुङ्गो नि० // 369 श्लोकः रौहिषे श्यामकं पोरं पूतीकं भूरि कत्तणम् / सौगन्धिक देवजग्धं शकलं ध्याम-पुद्गले // स्थाने रौहिषे ध्यामकं पौरभूतीकं भूतिक तृणम् / सौगन्धिकं देवजग्धं शाकलि ध्याम-पुद्गले // पु० रौहिषं कामकं Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषमूल ग्रन्थस्य पाठमेदाः। पौरं भूतीकं भूतिकतृणम् / सौगन्धिकं धिकं देवजग्धं शकलि-पुद्गले // नि० // 370 इलोकः भूस्तृणे रौहिषं छत्रोऽतिच्छत्रश्च कुटुम्बकः। पूतीकं भूरि पालघ्नं मालातृण-सुगन्धिके / / स्थाने भूतृणे रोहितं छत्रातिच्छत्रक-कुटुम्बके / भूतीकं भूतपालनं माला-तृण-सुगन्धिकाः।। पु. भूस्तृणं रोहितं छात्रातिच्छत्रक-कुटुम्बके / भूतीकं भूति कतृणं मालातृण-सुगन्धिके // नि०।। 371 श्लोकः-दर्भ दभ्रः खरो बहिर्वीरः सूची कुथः कुशः। सीरी वानीरजो गुन्द्रः पवित्र-कुतुकावपि // स्थाने दर्भे दस्रः खरो बर्हिवारा सूची कुशः कुथः / सीरी वानीरजो गुन्द्रा पवित्र-कुतुपावपि // पु० दर्भे दभ्रः खरो बहिर्वारास्तवी कुघः कुशः / सारी वानीरजो गुन्द्रा पवित्र-कुतसावपि ॥नि०॥ ३७२(पू.) -काण्ड-श्यामलपुष्पकाः स्थाने -काण्डश्वामरपुष्पक: पु० नि०। (उ०) कासेक्षुः स्थाने काषाभुः पु० / कोकिलाक्षकः स्थाने कोकिनाङ्क्षकः नि०॥ ३७३(पू०) बल्वजा वालः केशी स्थाने बल्वजो वालकेशी पु० नि० / (उ०) इक्षौ रसालो स्थाने इथू रसालो नि० / खड्गपत्रकः स्थाने क्षुद्रपत्रकः नि०॥ 374 (उ०) धमनो स्थाने गमनो नि० // 375 (पू०) आरण्य-स्थाने अरण्य-पु. नि० / (उ०) नली तु ग्राम-स्थाने नाली तु ग्राम-पु. नलिनुम-नि०। लेखकाविता स्थाने लेखकाञ्चिता पु० नि० // 376 (उ०) गुन्द्रस्ते-स्थाने गुञ्जस्ते पु०नि० / याजनकः क्षुरः स्थाने याजनकक्षुरः नि० // 378 (पू०) घासे स्थाने घासं पु०॥ 380 (पू०) शीतवीर्या स्थाने शतवीर्या पु. नि० // 381 (पू०) मुस्तको स्थाने भद्रको नि० / (30) मुस्तो वराहो स्थाने गुन्द्रा वराहो पु० गुन्द्री वराहो नि / -दाह्वया स्थाने -दाह्वयः पु० नि० // 382 (पू०) जीविता-स्थाने जीवना-नि० / (उ०) काण्डीरकं स्थाने काञ्चीरकम् पु० / गोनद स्थाने गोनन्दं पु०। गोपुरं प्लवम् स्थाने गोपुरप्लवम् नि० // 383 (पू०) दाशपुरं स्थाने दारपुरं नि० // 385 (पू०) लयं स्थाने लवं नि० / (उ०) इष्टकापथकं स्थाने इष्टकापुष्पकं पु० // 386 (पू०) सीत्यं स्थाने शैत्यं पु०। (उ० गर्भपाकिनि स्थाने गर्भपाकिणि पु. निः // 387 (पू०) कलामकः स्थाने कलायकः नि० // 388 (पू.)-प्रियस्तीक्ष्णशूकस्तोक्मस्त्वसौ हरित् स्थाने -प्रियस्ता_शुकस्तोक्यस्तुसो हरित् नि / (उ०) मसूरः स्यात् स्थाने स्यान्मसूरः निः // 389 (उ०) वृष्यो स्थाने सरी पु. नि० // 390 (पू.) प्रथनो स्थाने प्रघनो नि० // 391 (पू०) वासन्तो हरिमन्थज-शिम्बिकौ स्थाने वासन्त हरिमन्थज-शिम्बिकाः नि० / (उ०) तुवरकनिगूढक-कुलीमकाः स्थाने तुवरका गुलीमक-निगूढको पु०॥ 392 (पू०) खण्डी च स्थाने खण्डिको पु० नि० / (उ०) श्वेतशिम्बिकः स्थाने शितिबिम्बिकः नि० // 393 (पू०) कुलत्थे स्थाने कुलित्थे पु० / तालवृन्ता स्थाने तालवृन्ते नि० / तालवृत्ता पु० / (उ०) वर्णा स्थाने वा पु०। कुल्माषे तु स्थाने कुल्माषस्तु नि० // 394 (पू.) नीवारे तु स्थाने नीवारस्तु नि० / / 395 (पू०) शोधिका स्थाने शोधिता पु. नि० / मुसटी स्थाने मुशटी नि० / सिता स्थाने शिता पु० नि० / (उ०) कोरदूषकः Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 प्रथमं परिशिष्टम् / स्थाने कूरदूषकः पु० // 396 (उ०) जोन्नाला स्थाने जोर्णाला नि० / / 397 (पू०) उमायां क्षुमा स्थाने उमा तु क्षुमा नि० उमाऽत्र क्षुमा पु१ // ३९९(उ०) असुरी स्थाने आसुरी पु० // 400 (पू.) माषादयः स्थाने माषादि तु नि०। (उ०) कणिशे स्थाने कणिशं नि०॥ 401 (पू०) नाले स्थाने नालः नि० / (उ०) स्यात् पलालो धान्यत्वचि तुषः स्थाने पलालो धान्यत्वचि तु तुषः पु० नि० // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अ 81 88 द्वितीयं परिशिष्टम् / हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानां तल्लिङ्ग-तदर्थनिर्देशपूर्वकमकारादिवर्ण क्रमेणानुक्रमणिका। शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्द लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः अग्निसंज्ञ पुं० भोलामा 135 अक्ष पुं० बहेडा अग्रज महाखजूरी 178 अक्षकर्ष ८२टी. अकोठ आंकुलु 133 अक्षफल पुत्रजीव 143 अकोल्लक अक्षिपीडा स्त्री. जवासी 276 अङ्गवन्दना स्त्री० कृष्णगिरणई ३०९पा. अक्षिपीलु पुं० बकायणि 138 अङ्गारक भांगरउ 347 अक्षिस्पन्द पुं० कउठो 61 अङ्गारकी स्त्री० भांगरउ ३४७पा. अक्षिस्यन्द पुं० ., ६१पा. अङ्गारवर्णा , सीसम अक्षीब शिरघू अङ्गारवल्लिका , भाडगि 274 अक्षीव अङ्गारवल्ली करंजविशेष 146 अक्षोट अखोड 140 अङ्गारुक पुं. भांगरउ ३४७पा. अगदी स्त्री. महापत्र १०७पा० अगुल न. बालतृण अगर पुं० न० अगर 21 अघ्रिसानुजा स्त्री० त्रायमाण २२५पा. अगस्त्य पुं. अगथियउ 28 अजप्रिया स्त्री . खेजडी अगादी स्त्री० महापत्र १०७पा० अजमोदा अजमोद 256 अगुरु पुं० न. अगर 21 अजशृङ्गी मोढासिंगी 191 सीसमविशेष 69 अजहा कउंछि अगूढगन्ध न. हिगु अजाजी . श्वेतजीरा अग्निक पुं० तुम्बुरु 160 अजाण्डी वृद्धारा 345 अग्निपादप खेजडी अज्झटा भूइंआमली अग्निपुष्पिका स्त्री० धाहुडी 150 अझाटा अग्निभा मालकांगुणी 209 अञ्जनकेशी नलिका 37 अग्निमन्थ पुं. अरणी अञ्जलिकारिका , खयरी 286 अग्निमुखी स्त्री० भीलामा 135 अट्टहास पुं० 210 राडागारी 317 अतसी अलसी 397 अग्निशिख न. कुसुंभउ 273 अतिगुहा सावनील 274 अग्निशिखा स्त्री० राडागारी ३१७पा. अतिच्छत्र गन्धतृण 370 72 300 कुंद Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः अभीरुपत्रिका " शतावरी अभ्रपाटक पुं० अंबाडओ ४७पा० १३०पा० वेतस 130 319 गुइची . पटोल . शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः अतिच्छत्रा स्त्री. सोआ अतिबला महाबला 262 अतिमुक्क पुं० अमीतउ अतिमुक्तक तिनिश अतिरसा स्त्री० राठ अतिविषा अतिविसु . 290 अतिसुरभि नीमाली 241 अत्रपत्रक पुं० मरुअउ २२४पा० अदिसानुजा स्त्री० त्रायमाण 225 अधःशल्य पुं. आझाझाडा २०४पा० अधःशल्या स्त्री० , 204 अधिकण्टक पुं० धमासउ 228 अधिष्ठकण्ट , २२८पा. अनन्ता स्त्री० 228 राडागारी 317 319 द्रोअ 379 अनम्भस भवेतलोध्र ११५पा. अनाकान्ता डोल्हरी 195 अनार्यक अगर २२पा० अनार्यज न० अनार्यतिकक किरायता 229 अनुवाक इजर १२९पा० अन्तकोटकपुष्पी स्त्री० वृद्धारा ३४५पा. अन्तःकोटपुष्पी , 345 अन्तःकोटरपुष्पी, " ३४५पा. अन्दक पुं० तुम्बुरु १६०पा० अन्धक अन्याख्य चित्रक 248 अपदरोहिणी स्त्रो० कामवृक्षा १५८पा० अपराजिता " गिरणई अपरिम्लान पुं० वानउ 245 अपामार्ग आझाझाडा अभय न० उसोर 384 अभया स्त्री. हरडइ अभीर " शतावरी . . अभ्रंलिह 105 अमन्ता धमासउ २२८पा० अमरी द्रो 379 अमला स्त्री. भुइंआमली २१२पा. साथरि ३४०पा. अमली अमिलात वानउ * 245 अमृणाल न० लावंजउ 385 अमृतवल्ली स्त्री० गुडूची अमृता हरडइ आमला गुडूची 318 अमृताफल पुं० अमोघा . पाटला 19 विडंग 172 चिणउठी २९३पा० अम्बष्ठ धूलीकयंब अम्बष्ठकी पाठ अम्बष्ठा 239 पाठ 295 आंबउत्री वडहर १२०पा० अम्बुज पुं० इजर 128 अम्बुजात " " 129 अम्बुदाय " मोथ 381 पा० * अम्बुदाह्वया स्त्री० " 381 अम्बुप्रसादनफल पुं० कतकफल 156 अम्बुवेतस पुं० वेतसविशेष 130 अम्बोटिका स्त्री. आंबउनी 351 अम्ब्लिका आंबिली अम्लवेतस अम्लकेसर बीजउरउ 295 जूही करनी 351 अम्बु 204 अम्ल 0 295 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V अर्जक " हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 237 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः अम्लटोलक पुं० आंबउत्री १५१पा० अर्कभक्ता स्त्री० सूचलि 346 अम्लपत्र " आसद्रा 62 अर्का आकु अम्लपाटक " अंबाडओ आजक - 122 अम्लपूर पुं० आंबलीविशेष अर्जुन अर्जुन 103 " अम्ललोणिका स्त्री० आंबउत्रो न. तृणविशेष 378 अम्ललोलिका 351 अर्जुनाभिध पुं० अर्जुन १०३पा० अम्लवृक्ष पुं० तिन्तिडोक 57 अर्जुनाह्वय पुं० 103 अम्लवेतस अम्लवेतस 58 अर्थप्रसाधनी स्त्री० बला 263 पा० अर्थसाधन पुं० अरीठा 135 वेतसविशेष १३०पा. अर्शीघातिन् सूरणकंद आंबलीविशेष 57 344 अम्लशाक अलकप्रिय बीअउ 101 अम्ला स्त्री० आंबिली अलर्क आकुमंदारु 48 अम्लात पुं० वानउ 245 अलस अशोक अम्लिका स्त्री० आंबिली अलाम्बू स्त्री० बिणि ३६२पा. ५६पा० अलाबू स्त्री०न. 362 अम्लीका अलिबान्धवा स्त्री. वासंती 249 अम्लोटिका आंबउत्री ३५१पा. अलोमा खेजडी अम्लोलिका अरणि पुं० धाराकयंब 14 अल्पघण्टा " घुघरु 271 पुं०स्त्री० अरणी 84 अल्पपत्रक पुं० मरुअउ 224 अरण्यनलक पुं० नलु ३७५पा . अल्पमारिष . " तंडुलेजा अरलु अरल-टीट् 85 अल्पा स्त्रो० सीसम ६९पा. अरविन्द न. श्वेतकमल 328 अल्पास्थि न० फलूहा 177 अरस्फोता स्त्री० गिरणई ३०७पा० १७७पा. अरिम अरजु 66 अवल्गुज बाबची 218 अरिमर्द कासंदउ अवाक्पुष्पा स्त्री० सोआ अरिमेद अव्यक्तग-1 " कालीगि. अरिमेदक न्धिका अरिष्ट : अव्यथा हरडइ नोंब 137 महामुंडी २१६पा. ल्हसणु 338 अशोक अशोक अरिष्टा स्त्री० गांगेटी रोहिणी / कडू 299 297 अरुणा अतिविसु २९०पा० अश्मगर्भ तिनिश 9. मजीठि 302 अश्मन्तक आसद्रा 62 अरुष्क भीलामा 134 अश्मरिकारिपु पुं० वरुणा 132 अरुष्कर अश्मरीरिपु पुं० श्रीहस्तिनी ३५५पा० " आकु अश्वकन्द " आसगंधि 190 occ पुं० अरंजु रणई 308 अरोठा 81 अशोक- स्त्री० अर्क Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : सूचलि पु. vr0 :: :: :: :: :: 238 द्वितीयं पारशिष्टम् / / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः अश्वकर्ण पुं सागु 101 आटरूष पुं० अरडूसा 159 अन्वखुर . " श्वेतगिरणई 308 आढकी तूंअरि 393 अश्वगन्धा स्त्री. भासगंधि 190 . आत्मगुप्ता कउंछि 300 अश्वघ्न पुं० श्वेतकणयर २९टी. आत्मरक्षा इन्द्रवारुणीमेद 311 अश्वघ्ना तेजवती २७७पा० आदित्यवल्लभा अश्वनी 277 आदित्यवल्ली " 346 अश्वत्थ पुं० पीपल आपीता तुलछी 223 अश्वत्थफला स्त्री० हयुषाविशेष 270 आमण्ड एरंड 153 अश्वपुच्छा " माषवनी २१०पा० आमपुष्पी स्त्री० मेषशङ्गी १९२पा. अवपुच्छी " " 210 आमलकी आमला अश्वमारक पुं० श्वेतकणयर 29 आमला स्त्री. भूइंआमली 212 अवमूत्री स्त्री० सालरि 151 आमिषी 281 अवरोध पुं० श्वेतकणवीर २९पा० आम्र पुं० आंबउ 121 अवरोह " श्वेतकणयर 29 आनातक अंबाडो अश्ववल्लभा स्त्री० विदारि 196 / आयतफला स्त्री० खेजडी अस्वहन् पुं० वेतकणयर २९टी. आयसीश्वरा " अवासी २७७पा० अन्वावरोहक " आसगंधि 190 आरग्वध पुं० किरमालउ असद्य अर्जुन १०३पा. आरण्यनलक " 375 असन बीअउ 100 आराम थूणीयउ 169 असिपत्र, पुं० थोहरी आरेवत किरमालट 98 असिपुत्र " " ९पा. पारापत 141 असुरी स्त्री. राई ३९९टी. आरोग्य 10 किरमालउ ९९पा. शिबिका। अमरिकारिपु पुं० वरुणा १३२पा० अापदी स्त्री० . केवडा 203 शिम्बिका। अहिमार पुं० अरंजु आत्तंगल पुं० कंटासेलउ 247 अंशुमती सावनील 274 आर्द्रक पुं०न० ठि 206 अंशुमत्फला केलि 161 आर्द्रमाषा स्त्री० माषवनी 210 अंहिपर्णी पीठवनी 199 आर्षभी स्त्री० कउंछि ३०१पा. आ आलक न० एलीयउ 233 आनुपर्णी - स्त्री. उंदिरकनी 326 २३३पा० आखुविष आवतक्या स्त्री० भाडंगि 275 देवदाली 320 घातिनी आविग्न पुन करमदा भाघाट पुं० आझाझाडा 205 आविघ्न " ५१पा. भाचमन वालउ 231 आवेगिन् वृद्धारा 344 आजि कालुंबरी आशु " वीहि 386 आजी आसुरी स्त्री राई ३९९पा. 73 नलु न. आरोग्य- , to आलुक " : : Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मान 257 कुडउ प्र० हिंगोटु हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 239 शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः आस्फोट पुं० आकु 48 आस्फोत " " ४८पा. उग्रगन्धा स्त्री० यवानि .आस्फोता गिरणई वज 311 उत्पलशारिवा 313 उग्रा उच्चटा चिणउठी 293 इक्षु पु. गांडउ 373 उज्झटा भुइंआमली २१२पा० इक्षकर्णिका स्त्री० बज 312 उडुमल्लिका इक्षुकाण्ड कासु 372 उत्कटा भुइंचामली २१२पा. इक्षुगन्ध उल्लञ्चिका " कालउ जीरउ 338 इक्षुगन्धा क्षीरविदारि 197 उत्तरा तालीसपत्र २८०पा० गोखरू 200 उत्तानपत्रक एरण्ड 153 कासु ३७२पा. उत्पल न.. उपलोठ 230 इक्षुवल्ली क्षीरविदारि 197 पु०न० उत्पल 331 इक्ष्वाकु बिणि 362 उत्पलशारिवा स्त्री० चन्दनसारिवा 314 इगुदी त्रि. उत्सादन श्वेतलोध्र 115 महापत्र 107 उदकीर्य कराविशेष 146 इज्जल इजर 128 वालउ 231 इन्दीवर नील उत्पल 332 उदुम्बर उंबरा इन्दीवरी शतावरी 295 उदुम्बरपर्णिका स्त्री. दांती 201 इन्दुपुष्पी राडागारी ३१७पा० .. उद्दाल / कोद्रव 395 इन्दुलेखा बाबची 218 उद्दालक गूंदी 119 इन्द्रक आसद्रा 62 उद्वेग न. पूगफल 181 इन्द्रकाष्ठ पुं०न. देवदारु तालीसपत्र 280 इन्द्रदारु उन्मत्त धतूरउ इन्द्रद्रुम 109 उपकाला स्त्री. कालउ जीरउ इन्द्रयव न. कुटजफल उपकुच्चिका इन्द्रवारुणी स्त्रो० इन्द्रवारुणी 309 उपकुल्या पीपली इन्द्रवृक्ष उपचित्रा दांती 201 इन्द्रसुरस निर्गुण्डी 184 उंदिरकनी 326 इन्द्राक्ष " ऋषभु 173 उपविशा अतिविसु 290 इन्द्राणी स्त्री० 171 उपशल्या दांती 201 निर्गुण्डी 184 उमा अलसी इन्द्रारु इन्द्रवारुणी 310 उरुवूक एरण्ड 154 इरिमिद पुं० अरंजु ६६पा. उलप उलप 373 इष्टकापथक न. लावंजउ 385 उलूकनामक गूगलु ईष्टकापुष्पक न. ३८५पा. उशीर न०(पुं०न०) उसीर 384 उदीच्य उन्दुरा स्त्री० पीक Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः गोरवा स्त्री. जांबविशेष 125 ऐलेय न. एलीयउ 233 उषणा " पीपली 305 . ओ उष्टपुष्पा " मेषशृङ्गीप्रकार 192 ओदनपाकी स्त्री० कंटासेलउ 247 ऊर्ध्वकष्ट का " शतावरी 297 ओदनाह्वया " बला 260 ऊर्वारु पुं०स्त्री० चीभडी 363 ओलक पुं० शमठ ऊषण न. मिरो ओषण न० पोंपलीमूल 306 पोपलीमूल ३०६पा० ओष्ठोपमफला स्त्रो० गोल्ह, टिंडूरी 368 औडपुष्प न० जपा 149 103 176 ' 50 ऋक्षगन्धा स्त्री० क्षीरविदारि 197 महाबला 262 वृद्धारा 345 স্কৃত্তি ऋद्धि-वृद्धि 174 ऋषभ ऋषभु 173 - ऋषभी स्त्री० कउंछि 301 ऋषिपुत्रक पुं० दमणउ 251 ऋषिसृष्टसुख न० ऋद्धि- वृद्धि १७४पा० ऋषिसृष्टा स्त्री० " 174 ऋष्यगन्धा " क्षीरविदारि १९७पा. " बला २६२पा. ऋष्यप्रोका महाबला 262 कउंछि 301 कगुनी कांग ककुभ पुं० अर्जुन कक्कोलक न० ककोल कता स्त्री. महाबला 262 ककुष्ठ पुं०न० ककुष्ठ कङ्केल्लि स्त्री० अशोक कगु प्रियङ्गु 187 कांग 394 मालकांगुणी २०९पा० 394 न. वालउ 231 कच्छकोली पुं० इजर १२९पा. कच्छपाली स्त्री 129 कच्छुनाशनी " हयुषाविशेष 270 कच्छुनाशिनी " हउंसि २७०पा. कच्छुरा धमासउ 228 कउंछि 300 कज्जला सिवनी कञ्चुका आसगंधि 190 कटकीलक पुं० हिंगोटु 74 कटङ्कटेरिका स्त्री० दारुहलद्र १६७पा० कटभी मालकांगुणी 209 श्वेतगिरणई 308 कटम्भर अरलू-टीटू 86 कटम्भरा स्त्री. कडू २९९पा० कटम्बरा कटिल्ल साहडा 207 कारेली 359 एकपत्रफला स्त्री. ताडी 182 एकाष्ठील पुं० आकुमंदारु 49 एकाष्ठीला. स्त्री० पाठ 295 एडगज पुं० पमाड 215 एरंड 152 एर्वारु पं० स्त्री. चीभडी 363 एलापर्णी राठ 219 एलावालुक एलीयउ 233 एलुवालुक " २३३पा० एल्वाल एल्वालु ". २३३पा० एरण्ड स्त्री . ऐन्द्री ऐभी इन्द्रवारुणी 309 हस्तिकोशातकी 323 नारिंगु पुं० ऐरावत Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कटु स्त्री. रोहीस 369 कयंब " कयंब न. कदर हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 241 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः - स्त्री. कडू 299 कण्डुरा कउंछि कटका " " 298 कत कतकफल 156 कटुकालाबुनी बिणि 362 कतक 156 कटुकालाम्बुनी , ३६२पा० कासंदट 347 पा. कटुग्रन्थिक पीपलीमूल 306 कत्तृण न० कटुपर्णी 1. क्षीरिणी ३२३पा० कदम्ब 12 कटुफल न० ककोल 34 कदम्बक सरसव 398 कटुभङ्ग सूठि 206 कदम्बपुष्पिका महामुंडी 216 कटुरोहिणी स्त्री० कडू 298 कदम्बर्य १३पा. कटूत्कट संठि श्वेतखदिर कट्फल पुं० कायफल 148 कदली स्त्री० केलि 161 कट्फला स्त्री० सिवनी 94 पा. कनक पुं० कासंदउ 347 कट्वङ्ग अरलू-टीटू 86 कनकाहवय धत्तूरउ 253 कठिञ्जर आजक 221 कनेश कणसडा ४०.टी. कडङ्गर भुस, ढुंढा 401 कन्द पुं०न० सूरणकन्द 344 कडम्बी स्त्री० शतपर्वा 359 / / कन्दपत्रा स्त्री० तालीसपत्र 280 पा० कणजीरक पुं० श्वेतजीरा 337 कन्दपत्री ___280 कणवीर " श्वेतकणयर 29 कन्दराल पीपरी कणा स्त्री० पीपली. 304 अखोड 14. टी. श्वेतजीरा 337 कन्दाल मोषउ 164 पा० कणिका अरणी 84 कन्यका स्त्री० सेवंत्री 24. कणिकार पुं० किरमालउ 97 कपिकच्छ स्त्री० कउंछी 30. कणिश पुं०न० कणसडा 100 कपिकच्छा स्त्री० सीमळो कण्टकाव्या 300 पा० " " कण्टकारिका " रीगणी 193 कपिकच्छुरा खदिर कण्टकिन् 64 कपिचूत पुं० अंबाडओ . 46 वडहर १२०पा० कपित्थ , कउठी कण्टकिनी स्त्री० दारुहलद्र 168 कपिपिप्पली स्त्री० आझाझाडा कण्टकीटक पुं० हिंगोटु ७४पा० कपिप्रिय पुं० रायणी 45 कण्ट कीलक अंबाडओ कण्टकेरुका स्त्री०. दारुहलद्र 167 गोखरू 2.1 कपिरसाढ्य कण्टफल अंबाडओ 47 कण्याली स्त्री. रीगणी 193 कपिरोमा कउंछि पुं० गोखरू 200 कपिल पुं० कंपीलउ कण्ठनाशनी बाबची 217 कपिला स्त्री० सीसमविशेष कण्डर पुं० सूरणकंद 344 कपिवल्ली स्त्री० आझाझाडा 205 46 कउठी कष्टिन् Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 कर्कन्धु 347 360 न० 242 . द्वितीयं परिशिष्टम् शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः कपीत पुं० पीपरी 40 करिज न० लवङ्ग ३५पा. कपीतक सिरोसु 18 पा० करीर पुं०न० कइर 77 कपीतन पुं० पीपर। 40 करीषिणी स्त्री. क्षोरिणी 324 अंबाडओ 47 करुण पुं० करणा सिरीसु कर्कट बोली कपोतवर्णिका स्त्री० एलची कर्कटक मयणहल 127 कपोताण्डतुल्यफल पुं. महापारापत 141 कर्कटकिनी स्त्री. दारुहलद्र 168 पा० कपोताहि नलिका कर्कटच्छदा हस्तिकोशातकी 323 कफवर्धन मयणहल 127 कर्कटशृङ्गो काकडासिंगी 192 काहर पटोल 360 कर्कटाह्वा 193 कबरी स्त्री० हिंगुउत्री 267 कर्कटी चीभडी जहारि 367 पुं०न. बोरी कमण्डलु पीपरी कर्कश कासंदउ कमल पुं०न. श्वेतकमल 328 कर्कशच्छद पटोल कमलोत्तर कुसुभउ 273 कर्कशाङ्ग कंपीलउ कम्पिल्लक पुं० कंपोलउ 155 पा० कर्कारु - कोहला. 361 कम्बुका मोढासिंगी 190 पा० कर्कारुस् " 361 टी. कम्भारी सिवनी 94 टि. कंकोडा 361 करक पुं० दाडिमसार 149 कर्कोटको घींसोडो 322 करज करंजयउ 144 शढि 232 करञ्ज कचूर 255 करण डूंगली 340 पा. कर्णपूर अशोक 4 करतालिका स्त्री० करंजविशेष 146 सिरीसु 18 करभवल्लभ पुं० पीलु वेणु 139 कर्णिका कंकोली एला 33 करमन्द पुं०न० करमदा 50 सेवंत्री 244 करमर्द बीजकोश 333 करवी हिंगुउत्रो 267 पा० कर्णिकार निर्गन्ध कणयर 27 करवोर पुं० श्वेतकणयर 29 कर्णिन् किरमालउ 99 करहाट मयणहल 126 कर्पटो स्त्री० पर्कटि 41 पा. पद्मकंद 334 कर्पराल पुं० अखोड 140 कराम्रक करमदा 50 पा० कर्पासी स्त्री० वमनी 157 कराम्ल , बीजउरउ 54 कपूर पुं०न० कपूर 33 कराम्लक पुं०न० करमदा 50 कर्बरी स्त्री० जहारि ३६७पा. करालक पुं० कृष्णआजऊ 222 कर्बुर पुं० शमठभेद . 354 करिकुसुम पुं०न० नागकेसरपुष्पचूर्ण 12 कर्मार , वांस 165 स्त्री० कर्कोट * * :: :: :: :: : : * : :: :: :: :: कचूर Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / पुं० 292 .:: : पुं० शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः कर्ष बहेडा 82 काकताल पुं० आजऊ 223 पा. कर्षफल काकतिन्दुक काकटौंडू 114 कलम कलमोदन 387 काकतुण्डक कृष्णागरु 22 कलम्बी स्त्री . शतपर्वा 359 काकतुण्डफला स्त्री.. कायणी 269 कलम्बू कलंबी 359 पा० काकनखी चिणउठी कलशि पीठवनी 198 काकनन्तिका , कलशो ,, 198 पा० काकनासा कायणी 268 कलामक कलमोदन 387 कानिन्दिका चिणउठी 292 कलाय कलायरा 388 काकपर्कटि पिंडखजूरी 178 पा. कलिकागन्धफलिन् पुं० चांपउ 10 काकपटी , 178 कलिकारिका काकपाद पुं० कांक 78 कलिङ्ग कुडउ 16 काकपालक पुं० न० कंकुष्ठ 176 कलिङ्गी स्त्री० कलिंग ३६१पा० काकपीलु पुं० काकटींडू 114 कलिद्रुम बहेडा 82 स्त्री० चिणउठी' 293 कलिनाशक करंजूयउ 144 काकबिम्बिका , , 292 पा. कलिनाशन " 144 पा. काकमर्दक पुं० किंपाक 155 कलिम न० देवदारु १०९पा०. काकमाची स्त्री० कमाइ 354 कलिवास बहेडा ८२पा. काकमुद्गा मुदगवनी 211 पा० कल्क काकमुद्रा , 211 कल्याण बोअउ 100 काकर्द किपाक काल्हार न० सौगन्धिक 332 पा० काकवल्लभा स्त्री० जांबूविशेष 125 , शुक्लशारद उत्पल 332 काकसाह्वा कमाइ 354 कवचनामक पुं० पीतपापडा 259 पा० काकादनी , चिणउठी 292 कवर काकेन्दुक पुं० का कोंडू 114 कवलीस स्त्री० बोरि 70 पा. काकोदुम्बरिका स्त्री० काढुंबरी कवाय पुं० सागु 102 पा० काचस्थाली , पाडला 19 टी० कश्मरी स्त्रो० सिवनो 94 काञ्चन कांचणयरु कश्मीरज न. केसर 235 चांउ कषायिन् पुं० सागु 102 काञ्चनार कांचणयरु काककगु स्त्री० चीनक. 396 काञ्चनी 213 काककर्कटो ,, पिंडखजरी 178 पा० काञ्चीरक काकरहूले 382 पा० काककुष्ठ पुन० ककुष्ठ पुं० न० कडकुष्ठ 176 काण्ड पुं० न० विभाग - 2 काकचिञ्चिका स्त्री. चिणउठी 292 धानना कणसडा, 401 काकजङ्घा कालउघाडउ 267 नाल काकजम्बू , जांबूविशेष 125 काकणिन्दिका , चिणउठी 292 पा० काण्डतिक्तव पुं० किरायता 229 : :: :: :: : = 2 # स्त्री . हलद्र न. ::: Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 द्वितीयं परिशिष्टम् / 382 कानीन 113 कमाइ 354 काम्पिल्यक , शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः काण्डरुहा स्त्री० कडू ...299 काण्डीरक न. काकरहले कादम्बर्य . कयंब 13 ,, मुनिलोध्र 116 कान्ता स्त्री० नीमाली 241 कान्तारक पुं० इक्षुप्रकार 374 कामक .. रोहीस 369 पा. कामदूती स्त्री० पाडला 19 कामपादप पुं० कामवृक्ष 158 कामाझ आंबउ 121 कामाची कामुक पुं० अमीतउ श्वेतखदिर कुबउ 128 बकायणि 138 काम्पिल्य कंपीलउ १५५पा. 155 काम्पिल्ल 155 पा. काम्बोजी स्त्री. माषवनी 210 कायस्था हरडइ कारम्भा प्रियङ्गु 188 कारवी अजमोद 256 हिंगउत्री सोआ कालउ जीरउ 337 कारवेल्ल कारेली 359 कार्तिकेय षण्मुखी रुद्राक्ष 142 कार्मक श्वेतखदिर ६५पा. कार्मुक कार्श सागु 102 कार्य , 102 पा० कार्यशाल काल काकटौंडू 114 पा० कासंदउ 347 कालगोष्ठी स्त्री. मनीठि काकताल आजऊ शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः कालनिर्यास पुं० गूगलु कालमेषी बाबची 217 मजीठि कालवल्ली चविक 306 पा. कालवृन्त पुं० कुलथी 393 कालवृन्तिका स्त्री० पाडला 19 कालशाक पुं० टींडू 113 पा. कालसार कालस्कन्ध तमाल टोडू . 113 काला स्त्री . पाडला 19 टी. गुली 250 पा. कालउ जीरउ 338 कालानुसार्य न. तगर 162 कालिङ्ग त्रि० कुडउ 16 टी० कालिङ्गो स्त्री० कालिंगी 361 काली स्त्री० मेषशृंगीप्रकार 192 250 कालीयक दारुहलद्र 168 कालीरस केलि 162 पा० कालेयक दारुहलद्र 168 पा० कचूर 255 काश पुं० न० कासु 372 काशमर्द कासंदउ 347 पा. काश्मरी स्त्री० सिविनी काश्मर्य काश्मीर न. पुष्करमूल __ काष्ठपाटला स्त्री. पाटला विशेष 20 काष्ठशारिवा ,, उत्पलशारिवा 313 काष्ठिका बला 261 काष्ठीरा , केलि 162 टी. काष्ठीला 162 कासनी स्त्री करजविशेष 146 कासमद पुं० कासंदउ - 347 कासेक्ष , कासु 372 कास्मरीरिपु ,, श्रीहस्तिनी 355 गुली . . 81 : काल्य 267 न. 303 223 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कुतप mM 228 न. 239 m - न. 0 हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 245 शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः किङ्कणि पुं० कांक 78 कुठिजर पुं० आजऊ २२१पा. किङ्कणी स्त्री० शण 272 कुठेरक , .. 221 किङ्किणि , कांक 78 पा. कुण्डलिन् कांचणयरु किङ्किराट पुं० किंकिरात 247 कुण्डली गुडूची किकिरात , डाभ ३७१पा० किजल्क न. केसर कुतुक किणिही स्त्री० आझाझाडा 204 किण्वमूल पुं० बू 289 कुदार कांचणयह कितव , धत्तरउ 252 कुद्दाल किम्पाक ,, किम्पाक 154 कुनाश धमासउ किरातक किरायता 229 कुनाशक २२८पा० किराततिक्त , किरीटिनी स्त्री. शंखाहूली 254 . कुन्दुरुकी सालरि 151 किलासघ्न पुं० . कंकोडा 361 कुपोलु काकोंडू 114 किलिम न० देवदारु कुबेराक्षी स्त्री० पाटलाविशेष 20 किंशारु पुं०. ऊंबो कुब्जक पनस १२०पा० किंशुक पलाश . 91 पुं० कुबउ 128 कोरवल्लभ दाडिमसार 149 कुब्जकण्टक श्वेतखदिर कुकन्द डूंगली ३३९पा. कुमारक वरुणा कुकुर थूणीय कुमारनामक पुत्रजीव 143 कुर्कुट षडकूतिर कुमारी स्त्री० सेवंत्र 244 कुक्कुटी स्त्री. सोमळो कुकुम न. केसर कुमारीवल्लभ पुं० चांपउ कुचन्दन चन्दनविशेष 25 कुमुद न. श्वेत उत्पल 331 टी० कुजम्बुका स्त्री० जांबूविशेष 125 कुमुद पुं०न० , 331 कुञ्चिका कालउजीरउ 338 पा० कुमुदा स्त्री० सिवनी 94 कुञ्ची कुमुदिका कायफल 148 कुजरा , धाहुडो 150 कुमुदिनी कुमुदिनी 33010 कुट चित्रक कुमुदोद्भव पुं० श्वेतवणयर 29 कुटज कुडउ 15 कुमुद्वती स्त्री० कुमुदिनी कुटन्नट अरलू-टीटू कुम्भफल पुं० नागकेसर ., काकरहूले 382 कुम्भिका स्त्री० पाडला 198 कुटिल तगर १६२टी० फंगा शाक 335 ___ स्त्री. एकांगी 283 कुम्भी कायफल 148 कुटुम्बक पुं० गन्धतृण 370 कुम्भीक पुन्नाग कुट्टिम ,, दाडिमसार कुम्भीका स्त्री. पाडला ܕ // #: : : : : ! ! ! ! 4 ! ! ! ! , - // ܐܶ ܗܶ //: : : : ܟܼ ! ! * ܜ܆ ܠܳܐ ܗ݈ EUR 131 169 " २४४टी. 248 कुटी 19 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्द: कुसुमेन्द्र कुसुम्भ लिङ्गम् अर्थः श्लोकः पुं० चांपउ न० केसर 234 पुं०न० कुसुंभउ 273 उपलोठ 230 ७१पा० शाल्मलिविशेष 68 कोद्रव ३९५पा० जीवक 364 नालेर १७९पा० बोरि कुरण्डी : : * : : कुरबक ,, नालेर कुष्ठ कुहा कूटशाल्मलि कूरदूषक कूर्चक कूर्च केशर कूर्चकेसर कूर्चशीर्षक कूष्माण्डक कूष्माण्डी कृतच्छत्रा कृतत्राणा 179 360 " कुलथी कृतमाल 289 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः कुम्भोलुखलक पुं० गूगलु 76 पा० कुम्भोलूखलक न. , कुरक पुं० वानउ 245 पा० कुरण्टक 245 , पीतसेहरीओ 246 कुरण्डिका स्त्री० श्रीहस्तिनी 355 पा० 355 पुं० वानउ 245 , रक्तसेहरीओ 246 कुरुण्डी स्त्री. श्रीहस्तिनी 355 पा० कुरुविन्द पुं० मोथ 381 " बूझ 289 कुलक ,, काकटौंडू 114 पटोल कुलत्थ कुलत्थिका स्त्री. कुलथीविशेष कुलपुष्प पुं० बूझ कुलाव " धव कुलिन् कांचणयरु कुली स्त्री. डोल्हरी 194 कुलीनक पुं० वनमुद्ग 391 टि. कुलीमक कुल्माष कुल्माष 393 कुल्मास 394 कुवल पुं०न० उत्पल कुवलय न० , कुवलि स्त्री. बोरि 70 पा. कुवली त्रि. , न० उत्पल कुश पुं०न. डाभ 371 कुशलिन् पुं० आसद्रा कुशाल्मलि शाल्मलिविशेष 68 कुशिशपा स्त्री० सीसमविशेष 70 कुशिशिपा सीसमभेद 70 पा. कुशेशय न० श्वेतकमल 328 कुसुमारोग्य चांपउ AN A c 391 : : : : * - : : * : : : sksi #ss : : जीवक कोहला 0 विदारि 196 कडूई ३२१पा० त्रायमाण 225 पुं० . किरमालउ 97 , पारापत 14. करञ्जविशेष 146 स्त्री० घोंसोडी 321 पुं० बीजउरउ 54 न० अगर 21 " " 21 टी. पुं० राजाम्र. 123 43 टी० विडंग 172 मिरी स्त्री० घींसोड़ी 321 छड 28. विडंग 172 पा. * पीपली पुं० बकुल पुं० न० करमदा स्त्री. बाबची 218 पा० 218 अरीठा 135 उंबरा न. कृतवेधना कृमिघ्न कृमिज कृमिजग्ध कृमितरु कृमिफल कृमिहन् कृष्ण कृष्णच्छत्रा कृष्णजटा कृष्णतन्दुल कृष्णतन्दुला कृष्णत्वम् कृष्णपाकफल कृष्णफला कृष्णफली कृष्णबीज 303 कुवेल 331 305 51 प० Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कोखुर " 15 / कोद्रव 399 35 कोलक हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 247 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः कृष्णभद्रा स्त्री० चन्दनशारिवा ३१४पा० कैरवन श्वेत उत्पल 331 कृष्णभेदा , कडू 298 . कैरविणी स्त्री० कुमुदिनी 330 कृष्णमल्ली कृष्ण आजऊ 223 कैरात पुं. किरायता 229 कृष्णमालुक कैवर्तीमुस्तक न० काकरहूले 382 कृष्णला स्त्री० चिणउठो 292 कोकनद " रक्तकमल 330 कृष्णवर्णा अरीठा 135 पा० कोकिलाक्षक पुं० कासु 372 कृष्णवल्ली चन्दनशारिवा 314 गोखरू १९९पा. कृष्णवृन्तिका सिवनी कोटज कुडउ माषवनी 210 कोटिवर्षा स्त्री० पीक 171 कृष्णसर्ज पुं० बीअउ 100 पुं० कोद्रव 395 कृष्णसर्षप राई कोमक कङ्कोल 34 पा. कृष्णसारा स्त्री० सीसम कोर कृष्णा पीपली कोरङ्गी स्त्री० एलची कृष्णिका 399 कोरदूषक पु० कोद्रव 395 केकणि कांक 78 पा० कोल कडकोल केतक केतक 182 तृणवृक्षजाति 183 मिरी 304 स्त्री० विडंग 172 कोलकर्णी मीढासिंगी १९०पा. बोरि ७०पा० कोलफल पुं० शाक केशमुष्टिक बकायणि 138. कोलमूल न. पीपलीमूल केशरञ्जन भांगरउ 346 कोलवल्लो स्त्री० चविक केशवल्लो आझाझाडा 205 कोला पीपली 305 केशवावास पुं० पीपल 39 कोलि बोरि केशाख्य वालउ 231 कोलिपत्र पुं० कोलिपत्र केशाम्बु राजाम्र 123 पा० कोलो स्त्री० बोरि केशिका कृष्णमांसी 282 कोलीरस पुं० केलि 162 केशिन् उलप 373 कोविदार कांचणयरु. केशिनी स्त्री० शखिनी कोशफल ककोल केशी स्त्री० कृष्णमांसी 281 घींसोडी 322 बकुल कोशफला स्त्री० कडूई ३२२पा. नागकेसर 10 कोशातकी घोंसोडी 321 पुन्नाग 27 राजान 123 बीजउरउ कोषपुष्प महूडउ पुं० न० 333 कुडउ केसराम्ल पुं० बीजउरउ कौरव न० उपलोठ २३०पा. कायफल 148 कौरव्य 23. केरला केलि 104 306 306 107 325 केसर पुं० कोशाम्बु 111 केसर कोहिन् 15 कैडर्य Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् क्रकचच्छद पुं० क्रकर क्रमसन्धारण क्रमुक अर्थः प्रलोकः केतक. 182 कइर तिनिश मुनिलोध्र 116 पद्मनस सापारी 180 तृणवृक्षजाति 183 साटहडी 208 पा. , 208 पीठवनी 198 जेठीमधु 189 गुली 251 394 बिणि 362 शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः क्षुद्रभण्टाकी स्त्री० डोल्हरी 194 पा० क्षुद्रवर्षाभू साटहडा 207 क्षुद्रसहा मुदगवनी 211 क्षुद्रा डोल्हरी 194 रीगणी क्षुद्रान राजाम्र 123 क्षुद्राम्ली आंबउत्री 351 अलसी 397 गोखरू 201 शरकड 376 क्षुरक तिलक क्षुरिका पलांक क्षेत्रमण्डन शण 272 क्ष्वेडा स्त्री० घीसोडी 321 स्त्री० करमण्डलपत्रक, क्षुमा स्त्री० क्रोष्टुपुच्छिका , क्लोतक न० क्लीतकिका क्वगु क्षत्रियवरा कांग राई स्त्री० क्षारपत्रक क्षार श्रेष्ठ खजा खगपत्रक is : - 05 : * : *as : : : : ई 3 2 2 2 : खण्डा स्त्री . वथुआ 348 पलाश 91 पा. मोषउ 164 खदिर 64 पा० 64 बकायणि .138 क्षीरविदारि 197 शंखाहूली 254 पा० 254 क्षीरविदारि 197 खण्डिक खण्डिन् खण्डीर खदिर खदिरिका गांगेटी 166 गांडउ . 373 गांगेटी 166 पा० कलायरा 389 वनमुद् ३९२पा. 392 पीतमुंग 390 खदिर खयरी 286 सोपारी 180 डाभ गांगेटी मरुअउ 224 पलाश 91 जहारि 367 पा० स्त्री० . क्षितिक्षम क्षितिद्रुम क्षीवक क्षीरकन्दा क्षीरपुष्पा क्षीरपुष्पी क्षीरवल्ली क्षीरविदारिका , क्षीरवृक्षभव क्षीरशुक्ला क्षीरश्रेष्ठ क्षीरिका स्त्री० क्षीरिन् क्षुताभिजनन क्षुद्रचन्दन न० क्षुद्रपत्र क्षुद्रपनस क्षुद्रफला 371 166 वन्दा विशेष 159 क्षीरविदारि 197 पलाश रायणी . ____c पुं० वडु राई खर खरगन्धनिका स्त्री. खरपत्र खरपर्ण खरपुष्पा खरपुष्पी खरमञ्जरी खरयष्टिका खरस्कन्ध खराश्वा खर्जूर पुं० रक्तचन्दन 24 आजऊ 221 पनस 120 इन्द्रवारुणो 310 आझाझाडा 204 बला 260 चारु 46 अजमोद 256 महाखजूरि 178 बी० Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 E - E राठ F = = = = पुं० खयरी . हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 249 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः खर्जर पुं० तृणवृक्षजाति 183 गन्धमादनी स्त्री० एकांगी 282 खजूरिका स्त्रो. पिंडखजूरि 178 गन्धमांसी , कृष्णमांसी 281 खर्जरी तृणवृक्षजाति 183 गन्धमूलक पुं० कचूर खलिपादप पुं० सरलउ 108 गन्धमूला 219 ग गन्धमूली शढि 232 गजचिभिटी स्त्री. दन्तीप्रकार 202 गन्धयूथिका जूही 238 गाद्विष् पुं० सातवनउ 96 गन्धर्वहस्तक पुं० एरण्ड 154 गजभक्षा स्त्री० सालरि 151 गन्धवती स्त्री० एकाङ्गी 283 गजभक्ष्या , १५१पा० गन्धवर्णा श्वेतपुष्पा 258 गजस्फुटा दन्तीप्रकार 203 गन्धवल्ली महाबला 263 गडूची गुडूची ३१८पा० गन्धवीरा सालरि 152 गणका रिका अरणी 84 गन्धवृक्ष वरुणा 131 गणरूपक आकुमंदारु 48 गन्धसार पुं०न. चन्दन 23 गणिका स्त्री० जूही 239 शाक 104 गणिकारिका अरणी ८४पा. गन्धा स्त्री० जहारि ३६७पा० गण्डकाली 286 गन्धाढया सेवंत्री 244 गण्डकिन् पुं० गांड 373 एकाङ्गी 282 गण्डदूर्वा स्त्री० गंडदूर्वा 380 गन्धालो शढि २३२पा० गण्डाली गन्धोत्कट पुं० दमणउ 252 गण्डीर पुं० थोहरी गन्धोली स्त्री. शढि शमठ 353 गम्भारी सिवनी गण्डीरक तंडुलेजा गम्भीर अम्बीर 52 गण्डीरी स्त्री० गांड गरागरी देवदाली 320 गण्डेरो , थोहरी ५०पा. गर्दभशाक भागि 275 गन्धकारी , सालरि 152 गर्दभाण्ड पौंपरी गन्धकुटी एकाङ्गी 283 गर्दभाह्वय न. श्वेतउत्पल 331 गन्धकुसुम पुं० बीजउरउ गर्भपाकिन् व्रीहिमेद 386 गन्धनाकुलिका स्त्री. गन्धनउली 220 गर्भपातन अरीठा 136 गन्धपत्र पुं० कउठी गर्भपातनी रागगारी 317 गन्धपुष्प सातवनउ ९५पा. गवाक्षी केवडी 242 इजर 129 इन्द्रवारुणी 310 गन्धपुष्पक आंकुलु 133 गवादनी कालीगिरणइ 309 गन्धपुष्य इजर १२९पा० इन्द्रवारुणी गन्धफला . स्त्री. प्रियङ्गु १८८पा. गवादिनी कालीगिरणई३०९पा० गन्धफली 188 गवीधुका स्त्री० गररी 397 32 WW. . स्त्री० = = * ::: :: :: :: :: Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गवेधु 140 2 बकुल . गोक्षुर 250 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः स्त्री० गररी 397 टी० गुहाशय __ अखोड 140 पा० गवेधुका 397 गुहाश्रय गाङ्गेरुकी गांगेटी 166 गूढपत्र कइर गायत्री खदिर 64 गूढपुष्प गालव कृष्णलोध्र 117 गूवाक सोपारी 180 गाहिन् कउठी 61 गृजन ल्हसणभेद 339 गिरिकर्णी गिरणई 307 गृध्रनखी पी. बोरि 71 गिरिज . महाडोलु 112 पा. गेहविटप पुं० सातवनउ 97 पा. गिरिमल्लिका कुडउ 15 गैरिकाख्य __महाडोलु 112 गुग्गल गूगलु 75 गोकण्ट गोखरू 200 गुच्छ थूणीय उ 169 पा० गोकर्णी स्त्री० पीलउनी 315 गुंछ उ 401 पुं० गोखरू 199 गुच्छपुष्प सातवनउ 95 " , 199 पा. गुच्छफल इजर 129 गोखुर 199 गुञ्ज शरकड 376 पा० गोजिह्वा स्त्री० गोभी 259 गुजा स्त्री० चिण उठी 292 , इन्द्रवारुणी 310 थोहरी 49 पा. धमणउ 105 गुडपुष्प बकुल , 105 पा० महूडउ 111 गोद्गुवा इन्द्रवारुणी 310 पा० गुडपुष्पिका स्त्री० आंबिली 56 गोधास्कन्ध अरंजु 66 गुडफल पुं० पोलु-वेणु गोहूं 392 गुडा बी० थोहरी काकरहूले ३८२पा० गुडूची गुडूची 318 गोनर्द 382 गुणोज्ज्वला जूही 238 गोपकण्टक डाभ 371 गोपकन्या उत्पलशारिवा 313 शरकड 376 गोपघोण्टा 71 गुन्द्रा प्रियंगु 188 गोपति ऋषभु 173 डाभ 371 पा० गोपभद्रिक कायफल 148 पा० मोथ 381 पा० गोपभद्रिका स्त्री " 148 गुरुपुष्पिका आंबिली 56 पा० गोपवल्ली उत्पलशारिवा 313 गुलीमक वनमुद्ग 39 पा. गोपवृक्ष अरलू-टीटू 87 गुल्म गुल्म गोपी उत्पलशारिवा 313 गुल्मक रक्तकणयर काकर हूले 382 पीलु=वेणु 139 गोमिन् पीक 171 स्त्री० पौठवनी 198 गोमूत्रक , अधमबीअउ 101 पुं० गोडुम्बा गोत्रपुष्प गोत्रवृक्ष गोधूम गोनन्द कोक बोरि स्त्री० प . गोपुर गुल्मारि गुहा Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 न. घुटा घुट्टा धव 234 हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोका गोलफल पुं० महूडउ 111 प्रैष्मिका स्त्री० नीमाली 241 गोलिह मोषउ 164 गोलोमा स्त्री० निर्गुण्डीभेद १८५पा० घण्टा स्त्री० मोषउ 164 गोलोमी श्वेतनिगुंडी 185 घण्टापुष्प पुं० कदम्बविशेष 15 वज 312 धत्तरउ 253 श्वेतदूर्वा 380 घण्टारवा स्त्री० घूघरु 271 गोल्हा गोल्हा, टिडूरी 368 घण्टाली घींसोडी 321 गोवन्दना सहदेवी 258 पा० घनसार कपूर . 33 गोवन्दनी प्रियंगु 188 घनस्कन्ध राजान 123 सहदेवी 258 घास घास 378 गोशीर्षक चन्दन स्त्री. बोरि 71 पा. स्त्री० प्रियंगु १८८टी० गौर पुं० घुणवल्लभा सीमळो बीअउ दांती 202 करंजूयउ 145 घुसूण केसर गौरबन्धूकपुष्पक, बोअउ 99 पा० घृतपर्णक करंजूयउ 145 महाडोलु ११२पा० घृतपूर्णक ,, १४५पा. गौरशाल घृतमण्डलक , हंसपदी 287 गौरी स्त्री० 213 घृतमण्डलिक , , २८७पा. तुलछी 224 घृतमण्डलिका स्त्री० गौशीर्ष चन्दन २३टी० घृष्टि त्रायमाण 226 २३टी. बोरि ७१पा. ग्रन्थिक न. पीपलीमूल 305 घोण्टा ग्रन्थिका स्त्री. थूणीयउ 169 घींसोडी . 321 स्त्री० महामुण्डी 217 सोआ शंखिनी 325 प्रन्थिपर्ण न० थूणीयउ 168 चक्रक पमाढ २१४पा. ग्रन्थिमत्फल पुं० वडहर चक्रकण्टक थोहरी ५०पा. ग्रन्थिल चक्रकर तिनिश ९०पा० कोक चक्रकार 90 ग्रस्या स्त्री० तुलछी 224 पा० चक्रमर्दक पमाड 214 ग्रहनाशन पुं० सातवनउ चक्रलक्षणा स्त्री. गुडूची 319 ग्रामनलिका स्त्री . 375 चुक्रवर्तनी , जन्तुवार 284 ग्राम्या तुलछी 224 चक्रवर्तिनी ,, २८४पा. 251 चक्रशल्या चिणउठी 293 ग्रीष्मा नीमाली चक्रह पुं० पमाड 214 गौरशाक हलद्र न . घोट्टा घोषा 7.02 कइर नली गुली 241 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कडू :: :: 10 पुं० 252 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्द: लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः चक्राङ्गी स्त्री० 299 चलपत्रक पुं० पीपल 38 चक्षुष्य पद्म-स्थलपद्म 284 चवन चविक 306 चञ्चु एरंड 153 चविका स्त्री० चञ्चुरदण्ड 154 न. , चव्य चटकाशिरः न. पीपलीमूल 305 चाङ्गेरी स्त्री. आंबउत्री 350 चटिकाशिरः " ३०५टि. चाणक्यमूलक बृहन्मूलक 357 चणक चिणा पुं० 389 पीलउनी चापगुणा स्त्री० 316 चण्ड रक्तकणयर 30 चापपट चारु 46 टी. चण्डा स्त्री० शङ्खिनी 325 चामरपुष्पक कासु 372 पा. पुं० चण्डात रक्तकणयर 30 चांपउ चाम्पक ९टी. चण्डी स्त्री. मजीठि ३०२पा० चाम्पेय नागकेसर चतुरङ्गुल पुं० किरमालउ 98 चार चारु चतुष्पर्णी स्त्री० आंबउत्री - 351 चारि स्त्री० घास चन्दन पुं०न० चन्दन 22 चारु पदमाकु 175 चन्दनपुष्पक , लवङ्ग चारुकेशरा सेवंत्री 245 पा. चन्दनबीजिका स्त्री० वन्यकासी 157 चारुकेसरा 244 चन्दनशारिवा , चन्दनशारिवा 314 चारुदर्शन पुं० पीपरी चन्दना चारुपी स्त्री० प्रसारणी 341 चन्द्रनामक कपूर चारुमोटा जूही 238 चन्द्रबाला स्त्री० एलची 31 चारुसरुस्सव पदमाकु 175 पा० चन्द्राह्वय पुं० कंपीलउ 156 चिकाम्लिका स्त्री. आंबिली 56 पा० चपला स्त्री० पीपली 304 चिक्क फोफल 181 चमरिक काञ्चनार चिक्कण चम्पक चांपउ चिञ्चा स्त्री० आंबिली चरुसरुश्यव पदमाकु १७५पा. चित्र पुं० एरंड 152 चर्मकशा स्त्री . रोहा २८५पा. तिलक चर्मकषा विदारि 196 चित्रक 248 रोहा 285 पा० चित्रकृत् तिनिश चर्मकसा चित्रतण्डुला स्त्री० विडङ्ग 172 साथरि 341 चित्रदण्डक पुं० सूरणकन्द 344 चर्मकिसा " ३४१पा. चित्रपत्र भूर्ज 118 पा० चर्मरक्षा भाडंगि 275 चित्रपर्णक पाषाणभेद 269 चर्माकसा साथरि ३४१पा० चित्रपर्णी पीठवनी 199 चर्मिन् भूर्ज 118 चित्रफला इन्द्रवारुणीभेद 310 चल चांपउ चित्रा दांती २०१पा. चलपत्र खदिर ६४पा० उंदिरकनी 326 0 " चित्रक :: : :: :: :: :: : क Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 अर्थः प्रलोकः महामुंडी 217 गुडूची 218 " ३१९पा. " 318 कतकफल 156 जटा चीर छड न० - हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् चिरजीविता स्त्री० सीमळो 67 छिन्नग्रन्थनिका स्त्री. चिरजीविन् पुं० जीवक 365 छिन्नरूहा चिरपाकिन् , कउठी 61 छिन्ना चिरबिल्वक करंजूयउ 144 पा० छिन्नोद्भवा चिरिबिल्वक 144 छेदनीय पुं० चिभिटी दन्तीविशेष २०२पा. चीभडी जघनेफला चिल्ली मुनिलोध्र 116 चीनक चीनक 396 जटायु न० पुष्करमूल ३६६पा० जटिन् चीरितपत्रिका स्त्री. नउली 220 जटिला स्त्री. चुक पुं० न० अम्लवेतस 58 चुका स्त्री० आंबिली 56 जतुक चुक्रिका जतुका स्त्री० आंबउत्री 350 चूडामणि चिणउठी 293 आंबउ 121 जतुकृत् चूलिन् , किरमालउ 98 जतुद्रुम पुं० चेतकी हरडइ जतूका चेरु पुं० फलूहा . 177 जननी चोरपुष्पिका स्त्री. शङ्खिनी 325 जनी जन्तुका गन्धतृण जन्तुघातक छत्रपत्र 118 जन्तुतन्तु छत्रपुष्पा स्त्री. सोआ ३३६पा० जन्तुफल छत्रपुष्पी जपा स्त्री० छत्रा व्रीहाली 278 जम्बीर पुं० न० छत्राकी गंधनउली 221 जम्बु स्त्री० छत्राक्षी ,, २२१पा० जम्बू छत्रातिच्छत्र न. गन्धतृण ३७०टी० छत्रातिच्छत्रक , , ३७०पा० जम्बूल छन्नकुसुम पुं० तिलक जम्भ पुं० न० छर्दन मयणहल १२६पा० जम्भल छर्दनी स्त्री० चीभडी 364 छागलाख्य पुं० करणा जम्भीर छायावृक्ष " पीपरी कालुंबरी 44 छड 280 गूगलु पिष्पलवृक्ष 41 280 वज 311 265 हिंगुउत्री 266 जन्तुवार 284 285 " . 284 राजाम्र 123 जन्तुवार 284 जतुकारी स्त्री . م ي 172 م विडंग शण 272 उंबरा जपा 149 जम्बीर 51 अरलू-टौंटू ८६पा० जम्बार जांबू 124 केतक 182 जम्बीर आकु 48 जम्बीर जंबीर मरुअउ 51 22 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जाली " " ६४पा० 0 0 c जरण स्त्री न. 254 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्द: लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः जम्भील जंबीर ५१पा० स्त्री. घींसोडी 321 पीतमुंग जय 390 मजीठि ३०२पा० जिङ्गि जयद्रुम वन्दाविशेष 159 जिल न० तगर १६२टी. जयन्त अरणी ८५टी. जिह्मशल्य खदिर 64 जयन्ती स्त्री० " 84 जिह्वाशल्य न. कामवृक्ष 158 जीमूतक देवदाली 320 जयपूर्ण अरणी . ८५टी० जीरक पुं० न० वेतजीरा 337 जया हरडइ 80 जीर्णबुध्न न० काकरहूले 382 अरणी जीर्ण रोमक थूणीयउ 168 द्रोअ 378 जीर्णवालक वृद्धारा 344 हिंगु 265 जीर्णवालुक " ३४४पा० वेतजीरा 337 जीवक बीअउ 100 चित्रक 248 जीवक 365 जतिल वनतिल 397 जीवनामक पुत्रजीव 143 जलकारिका स्त्री० खयरी २८६पा० जीवनी दोडी 349 जलज श्वेतकमल 329 जीवनीया जलजन्म जीवन्ती गुडूची 319 जलजा स्त्री. जेठीमधु १८९पा० दोडी जलनीली " नीलिका 335 जीवबोधनी मोडथेरी जलपिप्पली " जलपिंपली 288 जीववर्द्धनी दोडी जलपिष्पली " २८८पा० जीविताह्वय काकरहूले 382 जलब्राह्मी. जलब्राह्मी 358 जुङ्गक पुं० . वृद्धारा 345 जलमुस्ता काकर हूले 283 जूर्णाह्वय जुवारि जलरुह वेतकमल 329 स्त्री० त्रायमाण 226 जलरुह न. अगर २२पा० जलशक नीलिका 335 जोन्नाला स्त्री० जुवारि 396 जलाख्य न. वालउ 231 जोरण पुं० कोलिपत्र 107 जलापामार्ग पुं० शमठ 353 जोङ्गक अगर जलापामार्गतुल्यक" , ३५३पा० ज्ञायतालिका स्त्री. भुइंआमली 212 पा. जलाशय न० लावंजउ 385 ज्योतिष्क चित्रक 248 जवा स्त्री. जपा 149 ज्योतिष्का , मालकांगुणी 209 जाति जाइ 235 ज्योतिष्मती जातिकोश न. जाइफल 237 जातिसूत झषा स्त्री० गांगेटी जातीफल झाटल पुं० मोषउ 164 जालिन् 272 झाटा स्त्री० भुइंआमली २१२पा० 319 215 जूहु जोगक 166 शण Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " एरण्ड 253 तगर ta 352 हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 255 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः झिण्टो . पुं० अमिलातभेद 246 / तरु पुं० श्वेतलोध्र 115 तरुण 152 टक्कदेशज पुं० स्थलगण्डीर 354 तर्कारी स्त्री० अरणी पुं०न. राझाम्र 124 तल ताड 179 टुण्टुक पुं० अरलू-टोटू 85 तलपत्रक तालीसपत्र 280 टोला स्त्री० आंबउत्री ३५१पा० तलफल धत्तरउ तल्लक्षण न० जेठीमधु पुं० पनस 120 तस्करा स्त्री० कायणी डुण्डुक " अरलू 85 पा० तस्करी शङ्खिनी ताडी ताडी १८२टी. तक्राधिवासन पुं० नारिंगु 63 पा० तापसतरु हिंगोटु तगर 162 तापसवल्लभ चारु तटरुहा कामवृक्षा 158 तापिच्छ तमाल तण्डुल विडंग 172 तामरस श्वेतकमल तण्डुलिन् तंडुले जा तामलकी स्त्रो० भूइंआमली 212 तण्डुलीय तामस न. तमालपत्र तण्डुलेरक ताम्रपत्र पुं० आसद्रा 62 पा० . तनुक्षीर अंबाडी ताम्रपर्णी स्त्री. धाडी 150 पा. तनुवल्कल श्वेतलोध्र ११५पा० ताम्रपुष्प पुं० कांचणयरु तन्तुभ सरसव " आसद्रा तन्तुल न० बिसु वथुआ 348 तन्त्रिका स्त्री० गुडूची 319 ताम्रपुष्पी स्त्री० धाडी 150 तन्दुल पुं० विडंग १७२पा. ताम्रफल आंकुलु तन्दुली स्त्री० तंडुलेजा ३५२पा० ताम्रमूली स्त्री० धमासउ 228 तन्दुलीय ताम्रवृत्ता कुलधीविशेष तन्दुलेरक ताम्रवृन्ता तन्वी स्त्री० हिंगुउत्री 267 ताम्रसार न० रक्तचन्दन तपस्विनू पुं० दमण 252 ताम्रिका स्त्री० चिणउठी 293 तपस्विनी स्त्री. मोडथेरी ताल पुं० ताड 179 281 तृणवृक्षजाति तमाल पुं०न. तमाल तालक देवदालो 320 __, वरुणा तालकर्णी स्त्री. नीहाली 279 तमालपत्र न० तमालपत्र 31 तालकिनी पोयणि 327 पा. तामालिनी स्त्री० भूईआमली 212 तालपत्री व्रीहाली 278 पा. तरङ्गिणी 214 तालीसपत्र 279 तरणी सेवंत्री 244 तालपर्णी मुसली 264 पुं० " 39. 216 183 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ताली 87 161 तुगी 256 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः तालपर्णी स्त्री० ब्रोहाली 278 तिष्या स्त्री. महाबला 263 तालमूली मुसलो 264 तीक्ष्णगन्ध पुं० शिरघू ८७पा० तालिका भूइंआमली आजऊ 222 ताडी 182 तीक्ष्णगन्धा स्त्री० राई तृणवृक्षजाति 183 तीक्ष्णगर्भ पुं० शिरघू तिक्त पुं० पीतपापडा २५९टी. तीक्ष्णपत्र तुम्बुरु तिक्तकरोहिणी स्त्री० कडू 299 तीक्ष्णफल 161 तिक्तपत्र पुं० कंकोडा 361 तीक्ष्णवल्क तिक्तबीज " बिणि ३६२पा० तीक्ष्णशूक जव 388 तिक्तबीजा - स्त्री० , तीक्ष्णसार कइर तिक्तमज्जा , हिंगोटु तीरवृक्ष महाडोल 112 पा० तिक्तवल्कला पीलउनी पुन्नाग तिक्तशाक वरुणा 131 तुङ्गा स्त्री० खेजडी न. " १३१पा० तुङ्गिनी शतावरी तिक्ता _स्त्री० कडू 299 पौंपरी 40 पा० तिण्डाक पुं० टी ११३पा० जहारि 367 तिनिश तुच्छा तिन्तडीका स्त्री० आंबिली 56 टी. गुली 250 पा० तिन्तिडी " " ५६पा० तुटि एलची 31 तिन्तिडीक पुं० तिन्तिडीक 57. तुण्डिका गोल्ह, टिड्री 368 " अम्लवेतस 59 तुण्डिकेरी वमनी 157 तिन्तिडीका स्त्री० आंबिली 56 तुण्डी गोल्ह, टिडूरी 368 तिन्तिला गुली 250 तिन्दुक - पुं० टौंडू 113 तुन्नमालिनी भुइंआमलो 212 पा. तिरोट " मुनिलोध्र 116 इन्द्रवारुणोमेद 311 तिरीटी स्त्री० ११६पा. ,, बिणि 362 तिलक पुं० तिलक 6 तुम्बुरु पुं० तुंबुरु 160 तिलकरोहिणी स्त्री. कडू 298 तुरगी to आसगंधि 190 तिलपर्णिका " चन्दनविशेष 26 , मीढासिंगी 190 पा० तिलपर्णी पीठवनी 199 तुलसी तुलछी 223 तिलपिञ्ज श्यामतिल श्वेततिल३९८ तालीसपत्र 279 तिलपेज तुला तिल्व मुनिलोध्र 116 तुवरक वनमुद्ग तिष्य बीअउ 101 तुष 401 तिष्यपुष्य 101 पा० टीडू 113. तिष्यफला स्त्री. आमळा तूणी स्त्री० गुली 250 तिमिश :: :: :: :: :: :: :: :: :: : एलची तुत्था तुम्बसी तुम्बी तुरङ्गी : :: :: : : एलची तुस तुष्ट Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तूलिनी तूवरी : :: : : हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः न० पद्मनस 163 त्रिकट पुं गोखरू 200 पा० स्त्रो० सीमळो 67 त्रिकण्ट - " " 200 - स्त्री० तूअरि 393 त्रिकस्त्रिक , 200 पा. तृण पुं० तृण 2 त्रिदिवोद्भवा ___ स्त्री० कंकोलो एला 33 स्त्री० गन्धतृण 370 पा० त्रिपर्णक पुं० पलाश तृणध्वज पुं० वांसु 165 त्रिपर्णी स्त्री० सावनील 273 तृणपादप तृणपादप 183 पा० त्रिपादी हंसपदी 287 तृणराज ताड 179 त्रिपुटा कंकोली एला 33 हिंताल 181 मल्लिका विशेष 243 तृणशून्य केवडी 24 २टि. त्रिवृताख्य पुं० पलाश 91 पा० तृणमूल्य " . , 242 त्रिवृन्तास्य तेजन पुं० वांसु 165 व्यस्ता स्त्री० मल्लिकाविशेष 243 तेजनक , शरकड 376 त्वक्सार पुं० वांसु . 165 तेजनी स्त्री. तेजवती 278 त्वक्सुगन्ध , नारिगु 63 पोलउनी 315 त्वक्सुगन्धिका स्त्री० कंकोलो एला 32 तेजस्विनी तेजवती 277 त्वग्रुज पुं० महाखजूरी 178 पा. तेजिनी , 278 पा. न• तालीसपत्र 28. तेजोमन्थ पुं० अरणी 85 त्वचिसार पुं० वांसु 165 तेजोवती स्त्री० तेजवती 278 तेजोह्वा बूझ २८९पा. तैलपर्णिक पुं० न. चन्दन दक्षिणावर्ता र मेषशङ्गीप्रकार 191 तैलभाविनी . स्त्री० जाइ 235 दण्डोत्पला सहदेवी 258 तोक्म पुं. नीलयव 388 पमाड 214 तोयपिप्पली स्त्री. जलपिंपली 288 दधित्थ कउठी तोयपिष्पली , , 288 पा. दधिफल तोयमञ्जरी दन्तधावन खदिर तोयवृत्ति " ६४पा. तोयाधिवासिनी स्त्री . पाटला 19 दन्तबीज दाडिमसार ११९पा. त्रपुसी , इन्द्रवारुणीमेद 311 दन्तशठ जम्बीर 52 चीभडो 263 कउठी त्राणा त्रायमाण 226 दन्तशठा आंबउत्री 351 त्रायन्ती दन्तहर्षण जम्बीर त्रायमाणा दांती 201 त्रिक पुं० गोखरू 200 पा० दभ्र डाभ 371 त्रिककण्टक पुं० गोखरू 200 दमन दमणउ 251 त्वच 3 पुं० :: :: : ई " 225 दन्ती के Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 शब्दः लिङ्गम् दवीसह दल 88 000 दंश दाक्षिणात्य दाडिम दाडिमपुष्पक birth a : : दीर्घवन्त " न. स्त्री. . : 109 पुं० दारपुर दारु . दारुण दारुहरिद्रा दार्विका 248 228 45 दावी गूगलु पुं० दावीसह दाशपुर द्वितीयं परिशिष्टम् / अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः डाभ 371 दीर्घमूल न० लावंजउ 385 नागकेसर 11 दीर्घमूला स्त्री० सावनील 273 दीर्घरोमक न० वालउ तमालपत्र 231 शिरघू तिनिश दीर्घवृक्ष नालेर 180 सातवनउ 96 अरलू-टीटू 85 दाडिमसार 149 दीर्घवृन्द " 85 पा. रोहीडउ 147 दीर्घायुस् जीवक 364 दमणउ 251 दीपिका हिंगुत्री 266 काकर हुले ३८३पा. दुग्धवमी मेषशृङ्गी १९२पा० देवदारु दुन्दक अरलू ८५पा० चित्रक दुरभिसहा स्त्री० कउंछि दारुहलद्र 167 दुरालभा धमासउ गोभी 259 कउंछि 301 दारुहलद्र 167 पुं० नागकेसर दुर्गन्धा बाबची 217 काकरहुले 383 दुग्रह आझाझाडा 205 मीलसेहरीओ 247 दुर्दुम इंगलीविशेष 340 काल उघाडउ 267 264 दुर्मदा . स्त्री. मालकांगुणो 209 बहेडा ८२पा० दुर्मना " २०९पा. कदम्बविशेष 14 चिणउठी 293 सातवनउ ९६पा० कउंछि ३०१पा० दुलेखा बाबची २१८पा० साथरि 341 एलीयउ 233 अजमोद 257 दुर्वार २३३पा० आंकुलु 133 धमासउ २२८पा. एरंड स्त्री. रीगणी 193 सागु 102 धमासउ 228 साटहडा. 207 राडागारी 317 महाडोलु 112 रीगणी 194 लहसणभेद 339 दुष्प्ररोह नागकेसर . 11 साटहडा २०७पा० दूरमूल धमासउ २२७पा० किरमालउ 98 स्त्री. 378 धमासर 227 दूष्यफल अंबाडओ ___ स्त्री. दासी स्त्री० दुर्नामारि " मुसली दिव्य : : : : :: :: :: : :: :: न. लवत्र दीपन दीपवृक्ष दीप्तभद्रा दुर्मेषा दुर्लभा स्त्री. कुडउ दुर्वर्ण दीप्ता दीप्य दीर्घकील दीघदण्ड दीर्घपत्र दुःस्पर्श दुःस्पर्शा 152 :: :: :: दुष्पुष्पी दुष्प्रधर्षा : : दीर्घपत्रक दीर्घपत्रा दीर्घफल पुं० दुर्वा द्रो दीर्घमूल : Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बहेडा र दोत्य दोला गुली देवकाष्ठ देवदार 110 शब्दः लिङ्गम् दृढ न. दृढत्वक् पुं० दृढपादा स्त्री० दृढफल पुं० दृढलता स्त्री० दृढस्कन्ध पुं० पु०न० देवजग्ध न देवता स्त्री० देवताड पुं० देवताली स्त्री० देवदारु न० , पुं० न० देवदाली स्त्री. देवदुन्दुभि " देवदूती " कचूरउ 255 न० देवदार हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 259 अर्थः श्लोकः शब्दः / लिङ्गम् ___अर्थः प्रलोकः एलीयउ 233 यज्ञिय मुंज 377 " ८२पा० जवासी 277 स्त्री. 250 नालेर 180 द्रवन्ती उंदिरकनी 326 उलप द्रविड 373 कचूरउ २५५पा. रायणी द्राक्षाफल बकुल 5 द्रावण टौंडू ११३पा० रोहीस द्राविड 369 कचूरउ 255 धत्तरउ 252 २५५पा० देवदाली 320 द्राविडो स्त्री० एलची ३१पा० द्राविणी द्रुकलिम न. देवदारु १०९पा० 108 द्रुकिलिम 109 110 कणयर देवदाली ३२०पा. दूमोत्पल मोद्धा स्त्री . चिणउठी तुलछी 224 द्रुमौघा स्त्री० चिणउठी २९३पा. बीजपूरविशेष 55 द्रोणी 251 देवदारु 109 द्वारदारु पुं० शाक 101 जुवारि द्विजकुत्सित " गूंदी 118 गुडूची 318 द्विपाह्वय " नागकेसर 11 पीक 17. द्विरदाशन पुं० न० पीपल लवंग न. कलोल 291 दीपिका स्त्री. शतावरी 296 28 द्वीपिन् पुं० चित्रक 248 देवदारु 108 द्वीपिशत्रु . शतावरी सातवनउ अर्जुन १०३पा० धत्तर पु० धत्तूरउ 252 पीलउनी 315 धनहरी स्त्री० शंखिनी 325 महाबला 262 धनु पुं० भीलामा अर्जुन 103 धनुर्वृक्ष " धमणउ 105 देवदारु 108 धनुःश्रेणी स्त्री० पीलउनी 171 धनुष भीलामा 134 पीलउनी 315 धनुष्पट 319 धन्वन धमणउ १०६टी. बहेडा ८२पा० धन्वफल एकांगी 282 धन्वयवासक पुं० धमासउ 227 गुली देवद्रुम देवधान्य न० देवनिर्मिता स्त्री० देवपुत्रिका " देवपुष्प पुं०न. देवमणि पुं० देववल्लभ " द्वीप मेद पुन्नाग . 296 " देवविटपिन् देवशाल देवश्रेणी देवसहा देवसाल . " पुं० 134 देवाव पीक चारु 45 गुइची 106 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 द्वितीयं परिशिष्टम् / 227 नलु वड शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः धृतिला स्त्री० पीठवनी 198 धृतेला १९८पा० ध्याम रोहीस 369 ध्रुव पुं० शाक 104 ध्रुवक " ध्रुवसाधन " १०४पा. स्त्री० सावनील ध्वजदुम पुं० ताड ध्वाक्षनासिका स्त्री. हयुषाविशेष 270 82 ध्रुवा धव 179 नकुलप्रिया स्त्री. नक्तश्चर पुं० नक्तमाल , नगभित् नघुष ‘शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः धन्वयास पुं० धमासउ धमन 374 धमनी नलिका धरा " गुडूची 318 धर्मण पुं० धमणो 105 बहेडा धर्मपत्तन न. मिरी ३०३पा० धर्षणी स्त्री० क्षिरिणी 323 धव पुं० धातकी स्त्री. धाहुडी 150 धातुपुष्पा " १५०पा. धातुपुष्पी 150 धात्री आमला 83 धान्य धान्य अनाज 2 386 धामार्गव पुं० आझाझाडा 204 घींसोडी 322 धाराकदम्ब " धाराकयंब धार्मपत्तन न. मिरी धावनी स्त्री. रोंगणी 194 पीठवनी 198 धिक न. रोहीस ३६९पा. धुत्तूर पुं० धत्तरउ 252 धुरन्धर ". धव 92 धूमकपुच्छा स्त्री० मेषशृङ्गी १९१पा० धूमपुष्पा मेषशृङ्गीप्रकार 192 धूर्त पुं० कदम्बविशेष 14 धतूरउ 252 धूर्तपादप " अर्जुन 103 धूर्धर " ऋषभु १७३पा० धूर्धर पुं० १७३पा० धूर्वह " 173 धूलीकदम्ब पुं० धूलीकयंब धूवारक " कदम्बविशेष धूसरच्छदना स्त्री० शंखाहूली 255 गंधन उली 221 गूगलु करंजूयउ 144 पाषाणभेद २६९पा. तगर १६२पा० अरलू-टीटू 85 नट 14 नलु 374 128 नटी स्त्री० नलिका ४१पा० नड पुं० न० नलु नताङ्गी स्त्री० काकडासिंगी 192 नदीकान्त पुं० इजर नदीकान्ता स्त्री० कालउघाडउ 268 नदीकूलप्रिय वेतस 129 नदीसर्ज " अर्जुन 103 नद्याख्या स्त्री० कालउघाडठ 268 नन्दा राडागारी 317 नन्दित पुं० धव नन्दिन् " उडद . 389 नन्दिल " धव ९३पा० नन्दीमुख " वन्दाविशेष 159 नमस्कारो स्त्री० खयरी नमेरु सरलउ नम्र वेतसविशेष पु 108 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 391 हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 261 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः नरेन्द्रमाला स्त्री० आंबउत्रो 351 नालिकेल पुंस्त्रो० नालेर 180 नर्त पुं० कदम्बविशेष 14 / नाली स्त्री० नली 375 पा० नर्तक " नलु 374 नालीक पुं०न. *वेतकमल 329 नल पुं० न. " नालीकिनी स्त्रो० पोयणि कना त्रा० पायाण 327 नलद न० लावंजउ 385 निकुञ्जक पुं० वेतसविशेष 131 नलफली स्त्री० सीमळो निकुम्भ , दांती 202 नलिका " नलिका निकोचक आंकुलु नलिन पुं० न० श्वेतकमल 328 निगूढक वनमुद्ग नलिनी स्त्री० पोयणि 327 निघण्ट सङ्ग्रह १टी. नली " नलो 375 निघण्टु , (पुं०न.), नवमालिका " नीमाली 240 निचुल इजर 128 नवमालिनी " २४.पा. नित्यभद्रा सिवनी नहुष पुं० तगर 162 निमिद्रुम पुं० कुबउ 128 नाकुली स्त्री० नउली 220 निमीद्रुम १२८पा० जवासी 276 निम्ब नींब " " नली 375 निम्बतरु पारिभद्र नाग पुं० नागकेसर 10 निम्बरक बकायणि 138 नागकेसर " नियमन नागजिह्वा स्त्री० उत्पलशारिवा 314 निर्गन्ध न. बाबरउ चन्दन 24 नागदन्ती " दन्तीप्रकार निर्गुण्डी स्त्री० निर्गुडी 184 नागपुष्प नागकेसर 11 शेफालिका 186 नागबला गांगेटी निर्दिग्धिका स्त्री० रीगणी नागर न० सूठि 206 नलिका नागरङ्ग ___ नारिंगु पीक 170 नादेयी अरणी निशाख्या , हलद्र 213 जांबूविशेष 125 निशाचरी शतिनी 325 वेतसविशेष 130 निःश्रेणि, महाखजूरी 178 नारङ्ग पुं० नारिगु निःस्यन्दन पुं० टींडू 113 नारायणी स्त्री शतावरी 296 निषीध , निर्गन्धकणयर 27 नारिकेर . पुं. नालेर १८०पा० निष्कुटि एलची नाल न. धानना कणसडा, 401 निष्पाव' पुं० वाल नाल कदम्बविशेष 14 नालिका स्त्री० शेफालिका १८६पा० , नीर न. वालउ २३१टी० नालिकेर स्त्री० मालेर 179 नीरजा स्त्री जेठीमधु 189 " पुं० तृणवृक्षजाति 183 नीरवृक्ष पुं० महाडोल 112 नींब 137 202 193 निर्मध्या , निर्माल्या , नीप Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 262 गुली 170 पङ्करुह " 168 एरंड 323 नीलिका द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः .लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः नीलकण्ठ पुं० मूला 357 नीलकपित्थ ,, राजाघ्र 124 पङ्कज न० श्वेतवमल ... 329 नीलकेशी स्त्री० 251 पङ्कजन्म " नीलनिर्यास पुं० वीअउ 101 पङ्कजमुष्टिका स्त्री० पीक 171 नीलपर्णक , फलूहा 177 पङ्कमुष्टिका " नीलपुष्पी स्त्र कालीगिरणई 309 पङ्करुह् न. श्वेतकमल 329 नीलमञ्जरी नीलनिर्गुडी 185 नीलमल्लिका , नीली 79 पचम्पचा स्त्री० दारुहलद्र नीलवल्कल पुं० सोपारी 180 पञ्चाङ्गुलि पुं० 153 नीलसन्धिक निर्गुण्डी १८४पा० पटुपर्णी क्षीरिणी नीलसारक टीडू 113 पटोदक कंपीलउ 156 नीलसिन्दुक , निर्गुण्ड 184 पटोदय " १५६पा० नीलस्यन्दा स्त्री. कालीगिरणई 309 नीलाम्बुकच्छदा , पटोल जांबू पटोल पुं० स्त्री० १२४पा० 360 नीलाम्बुजच्छदा , 124 पट्टरञ्जन न चन्दनविशेष , 25 शेफालिका 186 पट्टिका स्त्री० मुनिलोध्र 116 नीली गुली 250 पट्टी नीलिका 335 पण्या मालकांगुणी 209 नीवार . पुं. नीवार पतङ्ग चन्दनविशेष 25 नुन्नमालिनी स्त्री० भुइंआमली २१२पा० पत्ता चन्दनविशेष २५पा. पद्मनस 163 नृप पुं० रायणी 45 पत्तर्ण अरलू ८७पा० तगर 162 पत्तोण नृपात्मज राजाम्र पत्र कइर ७७पा० नेत्र नींब 137 पत्रपुष्पी आझाझाडा 205 नेत्रपीडा स्त्री. जवासी 276 पत्रमालिन् पुं० वेतस. 130 नेत्रमूला २७६पा० पत्रा स्त्री० तालीसपत्र २८०पा. नेमाली नीमाली 240 पत्राङ्ग चन्दनविशेष 25 नेमि पुं० तिनिश स्त्री० जाइकलिका 236 नेमिवृक्ष , श्वेतख दिर " तालीसपत्र 280 नेवाली नीमाली २४०पा. पत्रला कंकोलो एला 32 न्यग्रोध पुं० 41 पत्रोण पुं० अरलू ठौंटू न्यग्रोधा स्त्री. उंदिरकनी ३२६पा० पथिका स्त्री० तालीसपत्र न्यग्रोधी 326 पथिद्रुम श्वेतखदिर न्युब्जक न. पनसफल 120 पथ्या स्त्री० हरडइ न० नूद पत्तर " 124 न. पत्री 279 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बिसु 0 WWW. 334 75 शढि हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 263 शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः पद्म पुं० न० श्वेतकमल 328 पर्पट न. बकुलफल 6 पद्मक पुं० पदमाकु 175 पर्पटक पीतपापडा 259 पद्मकर्कटिका स्त्री. गंठ 334 पर्वकाढ्या स्त्री० आमला 83 पा. पद्मकर्ण पुष्करमूल ३६६पा० पर्वकोटा 83 पद्मनाल पर्वताहवय पुं० कयंब पद्मबीज गंठ पर्वपुत्री / दन्तीप्रकार 203 पद्मवर्णक पुष्करमूल 366 पर्वपुष्पा / दन्तीविशेष २०३पा. पद्मा भाडंगि 274 पर्वपुष्पी पद्माक्ष ना पद्मबीज 334 पा० पलङ्कष पुं० गूगलु पद्माख्य न. गंठ 334 पलङ्कषा स्त्री. गोखरू 201 पद्माट पुं० पमाड 215 पलाण्डु पुं० इंगली 339 पद्मिनी स्त्री० पोयणि 325 पलाल पराल 401 पनस पुं० वडहर 120 पलाश पलाश पयस्विनी स्रो० क्षीरविदारि 197 परपुष्टमदोत्सव पुं० आंबउ 121 पलाशक महापत्र 107 परापर 177 पलाशिक देवदार 108 परावत पारापत 140 पलाशिका स्त्री० १०८पा० पराश्रय अमीतउ पलाशिनी पोयणि 327 परिपेलव न० काकरहूले 383 पवनारि देवदारु परिमण्डल फलूहा 177 पवित्र डाभ 371 परिव्याध कणयर . 26 पाकल उपलोठ वेतसविशेष पाटल पदमाकु 175 परुष फलहा परुषक पाटला स्त्री० पाटला 19 177 " श्वेतपाटला 20 पा. परोपर 177 पा० पाटलि पुं०स्त्री० " पर्कट न. पर्कटि ४१पा० पुं० मोषउ 164 पर्कटिन् पुं० पिप्पलवृक्ष 41 पाठा स्त्री० पाठ 294 स्त्री. " पुं० चित्रक 218 पर्जनी " दारुहलद्र 168 पाठीन पर्टकी पर्कटि ४१पा० . पाण्डु स्त्री० माषवनी 210 पा० पुं० पलाश 91 पाण्डुफल पुं० पटोल पर्णभेदनी स्त्री० प्रियङ्गु 188 पा० पाण्डुरच्छदा स्त्री० सीसम पर्णास पुं० आजऊप्रकार 222 पाण्डुरद्रुम पुं० कुडउ पर्णी स्त्री० मुदगवनी 211 पा० दमनउ २५२पा. ܕ ܗܶ ܬ݁ܶ܀ * : ܗܶ ܬ݁ܺܗܶ : // // // // // // // : : : : : ܗܶ ܬ݁ܶܗ : ܡܳܪܗܿ : ܣܳܗܶ // EUR F 100 131 व्रीहि परुस पर्कटी पाठिन् पर्ण 360 कडा Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 . द्वितीय परिशिष्टम् / गूंदी 20 पाठ 376 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः पाण्डुराङ्ग पुं० दमनउ 252 पिच्छिल पुं० 118 " बूअ 289 पिच्छिला स्त्री० सीमळो पाण्डुरोगप्रिय " " 289 पा० सीसम पादरोहणी स्त्री० कामवृक्षा 158 पिण्डपुष्प पुं० अशोक पानीयपृष्टगा " फंगा-शूषा 335 पा० पिण्डफला स्त्री० बिणि . 362 पानीया स्त्री० फंगाशाक 335 / पिण्डा स्त्रो० हलद्र २१४पा. पापचेलिका , 294 हिंगुउत्री पापाचलिका , २९४पा० पिण्डिन् पुं० मयणहल 126 पामनाशनी ,, खेजडी ७३पा. पिण्डि स्त्री० महाखजूरि 178 पामविनाशिनी,, पिण्डीतक पुं० . मयणहल 126 पारापत पुं० पारापत 140 पिण्डीपुष्प , अशोक ४पा. पारापतपदी स्त्री काल उघाडउ 168 पितामह शरकड पारावतपदी , मालकांगुणी 209 पिप्पल पीपल पारावा(व)त पुं० पारापत १४०पा.. पियाल , चारोळी पारिजातक , पारिभद्र पिशाचिका स्त्री कृष्णमांसी 281 पारिजाता स्त्री. तेजवती 277 पिशुन न. . केसर 234 पारिभद्र पुं० २३४पा. देवदारु 109 पिशुना पीक नींब 136 पिष्पल पीपल ३८पा. उपलोठ २३०पा. पिष्पलो पोपलो 304 पारिभव्य 230 ३०१पा० पारुणतसा केलि . १६२पा. पिष्पलीमूल न० पौंपलोमूल ३०५पा. पालक्या पलांक 349 पोठिका स्त्री० भादंगि 275 पालन गन्धतृण पीत पुं० पदमाकु १७५पा० पालक्या स्त्री० पलांक 349 , न. केसर 234 पाशुपत पुं० बूअ 289 पीतकाष्ठ पुं०न. देवदारु 110 पाषाणमेद , पाषाणभेद 269 पीतक्षीरा स्त्री० क्षिरिणी पाषाणान्तक, असद पीतचन्दन न० दारुहलद्र पीतपापडा २५९टी. पोततन्दुला स्त्री० पिकबान्धव , आंबउ 121 पीतदारु पुं० न. कयंब 12 पिङ्ग न. वालउ 231 देवदारु 110 पिङ्गा हलद्र 214 " पुं० दारुहलद्र पिचुमन्द पुं० 137 पीतदुग्धिका स्त्रो. क्षिरिणी 323 पिच्छा स्त्री. सीमळानो रस 68 पीतद्रुम पुं० दारुहलद्र पिच्छिका , भाइंगो २७६पा. पीतन पौंपरी पारिभद्र 170 324 पंशु कांग नींब 167 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / प्रलोकः ४७टी. 167 234 . 273 m 245 322 शब्दः लिङ्गम् अर्थः पीतन पुं० अंबाडओ " न० . दारुहलद्र , , केसर पीतनक पुं० अंबाडओ पीतनी सावनील पीतपुष्प किरमालउ वानउ घोंसोडी पीतपुष्पक , निर्गन्धकणयर पीतपुष्पिका स्त्री. महाबला पीतपुष्पी , . बीजपूरविशेष पीतफेन: पुं० ___ अरीठा पीतभद्र , किकिरात पोतभद्रा स्त्री. पोतरक्त पुं० पदमाकु पीतवर्णक पीतशाल 'बीअउ पौतसार आंकुल पीतसाल बोअउ पीता स्त्री० दारुहलद्र 261 55 १३६पा. 28 २४७पा. 175 १०.पा. शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोक: पुण्ड्र पुं० इक्षुप्रकार 374 पुण्डक अमीतउ पुण्यगन्धा स्त्री० जूही ... 238 पुत्रजीव पुं० पुत्रञ्जीव 113 पुत्रदा स्त्री० आसगंधि 190 पुत्रश्रेणी उदिरकनी ३२६पा. रोहीस . 369 पुनर्नवा स्त्री० साटहडा 207 पुन्नाग पुं० पुन्नाग 27 पुन्नाट पमाड २१५पा० पुर गूगलु पुरुषनामक पुन्नाग पुलक - पुं०न० कंकुष्ठ 176 पुलकिन् पुं. कयंब पुष्कर न.. श्वेतकमल 328 पुष्करजटा स्त्री पुष्करमूल 366 पुष्करनामक न० पुष्करमूल , " पुष्प थूणीय पुष्पकन्दा स्त्री० विदारि 519 पुष्पफल पुं. कउठी पुष्परोचन नागकेसरपुष्पचूर्ण 12 पुष्पवर्षिणी स्त्री० शेफालिका 186 पुष्पश्रेणी उंदिरकनी जाइ 235 पुष्पिका महाबला 261 बीअर 101 सोपारी 18. पूगी स्त्री० १८.पा. पूतना स्त्री. 81 कृष्णमांसी 282 पूतिक पू० करंज्यउ 144 पूतिकरज 145 पूतिकाष्ठ पुं०न० देवदारु 11. पूतिदारु " " 133 100 १६७पा० २१४पा. २७७पा. 61 तेजवती " पीतिका ., 213 भाडंगी २७५पा. पुष्पा पील - पं पीलुनी स्त्री पीलुपर्णी पीलु-वेणु पौलउनी 316 368 पीवर पीवरी . पुं. 100 न. गोल्ह,टिडूरी बीउ शतावरी जायफल पोयणि कंकोली एला दमणउ सितकमल 295 237 327 पुटकिनी स्त्री. पुटा स्त्र पुन्डरीक पुं० 252 330 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पौर पूतिफली प्रकीर्ण पूतीक " पूरणी दो 266 द्वितीयं परिशिष्टम् / प्रायः किम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः पूतिपुष्प पुं० हिंगोट 74 पौण्डरीयक न. पद्म-स्थलपन 283 पूतिपुष्पा स्त्री० बीजपूरविशेष 555 पौण्डय पूतिपुष्पी रोहीस पूतिफल हिंगोटु पौरभूतीक ३६९पा. बाबची 218 पौलोमीद्रुम पुं० अशोक पूतिमयूर जहारि पौष्कर पुष्करमूल पूतिमारुत बीली करंज्यउ 144 करंजूयउ १४४पा प्रकीर्य " . १४४पा० न० रोहीस 369 प्रकीर्यक , करंजविशेष 14 गंधतृण 370 किरमाल 98 पूतीकरज पुं० करंजूयउ १४५पा. प्रचीबला स्त्री० कालउघाडउ 267 पूत्यरिभेद अरंजु 66 प्रचोदन पुं० धमासउ २२८पा. पूरक बीजउरउ 53 प्रतानिका स्त्री उत्पलशारिवा 313 स्त्री० सीमको प्रसारणी तिलक पृतमा ८१टी. प्रतापस पुं० आकुमंदारु पृथक्त्वच पील उनी 316 प्रतिविषा स्त्री० अतिविसु पृथक्पणी पीठवनी 198 प्रतिहास पुं० श्वेतकणयर पृथिवीपति पुं ऋषभु 173 प्रतोदनी स्त्री० धमासउ 228 हिंगुउत्री प्रत्यक्पुष्पी , आझाझाडा 205 काल उजीरउ 337 प्रत्यक्श्रेणी उंदिरकनी 326 पीठबनी १३८पा० प्रथनपुं० पृथुपलाशिका, 232 प्रपुण्डरीक न० पद्म-स्थलपन 283 पृथुपलासिका ,, पमाड , प्रपुनाट २३२पा, पुं० प्रपुन्नाट २१४पा० पृथकलाशिका , प्रपौण्डरीक न. पद्म-स्थलपद्म 284 हिंगुउत्री 266 प्रमोदनी स्त्री० केवडी 242 काल उजीरउ 337 प्रमोदिनी २४२पा. कंकोलीएला , 33 प्रलोभिन्। पुं० किङ्किरात पृश्निपर्णी पीठवनी १९८पा० प्रलोलिन् , २४७पा. पृष्ठगा फंगाशाक अगर 21 पुष्णिपर्णी पीठवनी 198 प्रवर पुं० कृष्णमुंग 391 पेशी , छड 280 प्रवाल वथुआ पोटगक कासु 372 प्रवालफलघोषिका स्त्री० गोल्ह, टिडरी 360 नलु प्रवेल पुं० पीतमुंग स्त्री० पृथुकी मुंग शढि 214 __ स्त्री प्रवर 348 375 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. " 225 प्राणक : : प्रियक हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतीनों शब्दानामनुक्रमः / 269 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोक प्रवजिता स्त्री० मोड2री 216 प्लीहहन् पु० रोहडेउ १४७टा। प्रसर न० एलीयउ 233 प्रसादक पुं० वथुओं 348 फणिज्जक पुं० मरुअउ 224 प्रसाधनी महाबला 263 फणिन् प्रसारणी प्रसारणी 341 पनस वडहर 12 प्रस्थपुष्प मरुअउ २२४पा. फरण इंगली 34. पो. प्रहसन्ती वासन्ती 249 फल धमण 106 प्राचीना पाठ . 294 , 106 पी० पुं० जीवक मयणहल 129 प्रावृषायणी साटहडा 207 फलकिन् चन्दन कउंछि फलपूरक बीजउरउ 53 प्रावृषेण्य क्यंब 12 फलभारी स्त्री० कालुंबरी 44 प्रिय करणा फलयू , ४४पा० 289 फलस्नेह पुं. अखोड 140 कदम्ब विशेष 15 फलषाडव दांडिमसार १४९पो बीउ फलषोण्डव ,, . . प्रियंगु 187 पला प्रियंगु १८८पा. प्रियंगु स्त्री फलितच्छदा बोरि कांग 394 फलिनी प्रियङ्गु 188 प्रियजीवक पुं० अरलू-दीर 86 फलेरुहा पाटलाविशेष 20 जोवक 365 प्रियदर्शन रायणी फटेलु गून्दी 19 44 प्रियवल्ली कालुंबरी फल्गु स्त्री० स्त्री. .44 फल्गुवाटिका , प्रिंयशालक पुं बीअउ १००पा. फाल्गुनी 100 128 प्रियंवदा स्त्री० जाई 236 १२८पा. प्रिया प्रियंगु फेनक्षीरा क्षिरिणी 324 मल्लिकाविशेष 343 साथरि प्रेतराक्षसी तुलछी २२३पा० फेनिल अरीठा फेनिलच्छदा स्त्री० बोरि पिष्पलवृक्ष प्लव , पीपरी बंकुल काकरहूले बंङ्ग सेन अगंथियउ २८पा. प्लवक पुं० पौंपरी बदरा स्त्री० त्रायमाण 226 प्लीहरक्तहन् रोहीडउ 147 सुबलि 345 स्त्री० फली प्रियङगु 18 प्रियसालक , कुबउ फुल्ल फुल्ली स्त्री . 187 फेना पौंपरी ७०पा 0 0 0 : : 0 0 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 द्वितीयं परिशिष्टम् / बन्धन. बहुपुट तुलछी बहुला बर्बरी गूंदी 295 371 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः बदरी स्त्री. बोरि वमनी 157 पुं० धमणउ १०६पा. बन्धुर ऋषभु 173 बन्धूकपुष्पक बीअउ बर्बरक बाबरउ चन्दन 24 पु. भाडगि 274 बर्बरका स्त्री. २७४पा. बर्बरोद्भव बाबरउ चन्दन 24 बी० हिंगुउत्री २६७टी. जहारि 367 बस्तगन्धा अजमोद 256 जहारि बस्तिका मूला 357 बहि पुं० न० डाभ। 'बहिंपुष्पा स्त्री. धाहुडी १५०पा० बर्हिपुष्पी 150 वालउ 231 बलदा श्री. मुसली 264 बलदेवा त्रायमाण 226 बलप्रद पुं० शाक 105 बलभद्रिका स्त्री. त्रायमाण 226 बलवत् 272 बलसार शाक १०५पा. बला .स्त्री० वला 260 बलाक पुं० 390 महाबला 261 बलिन् उडद 389 बलिन चित्रक 248 बलिसार शाक १०५पा० बलेसार 105 बल्वज उलप ३७३पा. बल्वजाः "बहु. उलप बहुक्षमा स्त्री. श्वेत शेफालिका 187 बहुगन्धा , आसगंधि 190 बहुत्वक पु. भूर्ज 118 EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEExt : बहिष्ठ शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः बहुपट पुं० भूर्ज ११७पा. बहुपत्र भीलामा 135 बहुपत्री स्त्री. भुइंआमली 212 बहुपाद पुं० वडु , भुर्ज 117. बहुपुत्रिका स्त्री० कालिंगी बहुपुत्री भुइंआमली २१२पा. बहुफेना , साथरी बहुमजरी , 223 एलची बहुवल्क चारु बहुवार 119 बहुशल्य खदिर ६४पा० बहुसुता स्त्री० शतावरी बहुसेन पुं० अगथियठ 28 बहेटक , बहेडा 81 बाकुची श्री. बाबची 217 बाण पुं० न० नोलसेहरीओ 247 बाणाख्य शरकड बालकेशी स्त्री. उलप ३७३पा. बालतृण बालतृण बालद्रावक पुं० अम्लवेतसविशेष' 59 बालपत्र खदिर ६४पा. धमासउ बालपुष्पा स्त्री० जूही २३८पा० बाह्यपुष्पिका , बला २६२पा. बालपुष्पी . , जूही 238 बालभीरुक पुं० वेतसविशेष 130 बाष्प न० उपलोठ २३०पा० बाष्पिका स्त्री० हिंगुउत्री 267 बिन्दुक पुं. हिंगोटु 74 बिन्दुकिनी स्त्री० भाडंगी 276 बिन्दुला साथरि ३४०पा० विभीतक बहेडा . 81 विभीषण अंबाडओ 47 शण 227 मुंग बालका Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ब्राह्मी 254 ब्राह्मी हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 269 शब्दः लिङ्गम् अर्थः: श्लोकः . शब्दः लिङ्गम् अर्थः, प्रलोकः बिभीषण पुं० नलु 375 / ब्रह्मण्य न. पद्मनस 163 बिमेदक , बहेडा 82 ब्रह्मदर्भ पुं० अजमोद 257 बिम्बी स्त्री. जहारि ब्रह्मदर्भा स्त्री० ___, २५७पा. बिल्व पुं० बीली ब्रह्मदारु पद्मनस बिल्वका स्त्री हिंगुउत्री २६७पा० ब्रह्मन् चतुर्मुखी रुद्राक्ष 142 बिल्वगंध पुं आजउप्रकार 222 ब्रह्मनिष्ठ न.. पद्मनस 163 बिल्विका स्त्री० हिंगुउत्री ब्रह्मगदप पुं० पलाश 92 विशवती पोयणि ब्रह्ममेखल यज्ञिय मुंज.. 377 विशिनी ब्राह्मणयष्टिका स्त्री भाडंगी 275 बिस न विसु ब्राह्मणी पीक 170 बिसनाभि स्त्री० पोयणि ३२७पा. भाडंगी 275 बीसप्रसूत न० चेतकमल 329 ब्राह्मी शंखाहूली बिसनी स्त्री. पोयणि ३२७पा० बीजक पुं० वीजउरठ बीअउ 99 भङ्गा स्त्री० सण बीजकोश , बीजकोश 332 भगुरा अतिविसु 290 बीजपुष्पिका रस जुवारी भण्टाकी डोल्हरी 194 बीजपूर बीजउरउ भण्डिर पुं० सिरीसु बीजपूर्ण भण्डिल 18 बीजवर , . उडद 389 भण्डी मजीठि 302 बीजस्नेह ,... पलाश . ९१पा० भण्डीर सिरीसु भण्डारी स्त्री मजीठि बीलभद्रिका स्त्री. त्रायमाण २२६पा. भद्रकाली प्रसारणी 342 पुं० म० भुस, ढुंढा 401 भद्रकाष्ठ पुं० न० देवदारु 11. पुस्तिका स्त्री० मूला ३५७पा० भद्रदारु पुं० काञ्चनार बृहती , डोल्हरी 194 पुं० न० देवदारु बृहत्पत्र पुं० मुनिलोध्र 117 भद्रपर्णिका स्त्री० सिवनी बृहत्पुष्पी स्त्री. घूघरु 271 बृहदेला कंकोली एला 32 भद्रबला 342 बृहदला महाबला 263 भद्रमुज शरड बोधि पीपल भद्रमुस्ता मोथ ब्रह्मकाष्ठक न. पद्मनस 163 भद्रयव कुटजबीज ब्रह्मचारिणी स्त्री. ब्राह्मी 343 भद्रलता स्त्री० प्रसारणी 342 ब्रह्मचारिन् पुं० पद्मनस भद्रवती कायफल 148 ब्रह्मजटा दमणउ 251 भद्रवल्ली . , चन्दनशारिवा 314 8 " स्रो 302 बुस 110 भद्रपर्णी " प्रसारणी 341 स्त्री. 381 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अर्थः प्रलोकः वज 312 गन्धतृण ३७०पा० भीलामा 131 बहेग 81 गंदी 118 श्वेतशेफालिका 187 रोहीस ३६९पा. बला गन्धतृण ३७०प्रा० 172 72 गुली द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्द लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् भद्रश्री चन्दन भूतनाशनी स्त्री. भद्रो स्त्री कायफल 148 भूतपालघ्न वन्यकर्षासी 157 भूतरह चन्दनशारिवा 314 भूतवास भद्रेला कंकोली एला ३२पा. भूतवृक्ष भद्रोदनी 260 भूतवेशी स्त्री० भद्रौनी २६०पा० भूतिक भल्लातक' पुं०(त्रि.) भीलामा 134 भूतिकतृण भल्ली. स्त्री० 135 भूतीक न. भस्मक पुं० विडंग भूतृण भस्मकाष्ठा स्त्री० खेजडी भूनिम्ब पुं० भस्मगर्भा स्त्री सीसमविशेष 70 भुपदी स्त्री० भस्मपिङ्गला , भूमिकालिका , भारद्वाजी , वन्यकर्पासी 157 भूमीखजूरी , भारवाही , 250 भूम्यामलकी , भारोद्वह पुं० धव भार्गवो द्रो 378 भूरि भार्गी भाउंगी 274 भास्करप्रिय न. रकचन्दन 24 भूरिगन्धा स्त्री० भास्कराह पुं.. आकु ४८टी० भूरिबला , भिक्षु स्त्री० मोडणेरी 215 भूरिस्नेह पुं० भिषग्मातृ अरडूसा 160 भूरुण्डी भीम पुं. अम्लवेतस 58 भूर्ज पुं० भीरु वेतसविशेष 130 भूस्तृण भुजगस्फटा स्त्री. दन्तीविशेष २०३पा. भृत " भूकूष्माण्डी विदारि १९६पा० भृङ्गमित्र भूचर गोखरू 201 भृगरज भूर्ज 117 भृक्षराज भूतकेशी स्त्री० श्वेतनिर्गुण्डी 185 भृङ्गसम्मता स्त्री० स्वेतनिर्गुण्डीमेद १८५पा० भृङ्गार न० शुक्ल शेफालिका १८७पा. , पुं० कृष्णमांसी 281 मेकरज भूतन्न हिङ्गु 265 भेदन भूतनी स्त्री० तुलछी 224 भौतिक भूतजटा . कृष्णमासी 282 भ्रमरोत्सव भूरण्डी किरायता 229 केवडी 242 गोभी- 259 पिंडखजूरि . 178 भूई आमली *212 श्रीहस्तिनी 355 रोहीस 369 गन्धतृण एकांगी 283 महाबला 263 भीलामा 134 श्रीहस्तिनी ३५५पा० भूर्ज 117 गन्धतृण मांगरउ 240 भांगरउ भूज सेवंत्री लवङ्ग भांगरउ " . 347 58 . अम्लवेतस भीलामा अमीतउ 134 . 7 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दांती 39 " द्रोअ हैमनिघण्टुरोपान्तर्गलाको शब्हानामनुक्रमः / शब्दः लिम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिम् अर्थ प्रलोक: मदन पुं० मयपहल 126 मकरन्द पुं० कुन्द 239 , , धत्तरउ 25 मकुष्ठक मोठ 392 मकूलक 202 मदनावास , अशोक मङ्गल न. ऋद्धि-वृद्धि 171 मदयन्ती स्त्री. केवी 242 मङ्गल्य पुं० पोपल मदासज पुं० बीउ 100 मङ्गल्यक , मसूर 388 मदिरागन्ध , बकुल मङ्गल्यनामधेय ,, जीवक 365 मदिरासख ; आंबउ 122 मजल्यनामधेया स्त्री० दोडो मदोद्भव " 122 मङ्गल्या , खेजडी मद्यदोहद , बकुल मल्लिगन्धि अगर 22 मयदोहृद " महाबला 263 मद्यपाचवीस धाहुडी मधु पुं० महूबउ मज्जसार न. जाइफल 237 मधुक मञ्जरी स्त्री० वेतसविशेष 131 मधुकर्कटी स्त्री० बीजपूरविशेष 55 मजरीशिम्बिका , काकडासिंगी १९३पा० मधुका , कृष्णकांग मजिरी , . मजीठि 302 मधुकाष्ठ पुं० महूडउ 111 मजिष्ठा मधुकुक्कुटी स्त्री. बोजपूरविशेष ५५मा. मजीरशिम्बिका काकडासिंगी 193 मधुगन्धा , शंखाहूली 254 मञ्जुका मजीठि मधुगृजन पुं० शिरघु मणिच्छिद्रा 291 मधुदूत , 133 मण्डक अमीतउ मधुपणिका स्त्री. सिवमी मण्डलपत्रक , साटहड़ी मण्डकपर्ण , अरलू-टौंट 87 मधुपर्णी सिवनी ५मा मण्डकपर्णिका स्त्री. मजीठि 303 जेठीमधु मण्डकपर्णी सूंचलि गुडूची मण्डूकी , " 345 मधुपुष्प पु. महूडउ 111 मत्स्यगन्धा , जलर्पिपली 288 मधुपुष्पा स्त्री० दंतीविशेष २०३पा. मत्स्यगन्धिनी हयुषा २७०पा. मधुपुष्पी , दन्तीप्रकार 203 मत्स्यपित्ता 298 शंखाहुली 25. मत्स्या 299 मधुफल पुं० रायणी मत्स्याक्षी , ब्राह्मी 343 आंबउ मत्स्यादनी जलपिंपली 288 मधुबीज बहेडा मत्स्यान्तकफल पुं० मयपहल मधुमण्डन अशोक मदगन्धि सातवउ मधुमती स्त्री० सिवनी मेद आंबन गुली . . स्थादना 127 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 मिरी 303 शब्दः लिङ्गम् मधुमती स्त्री० मधुयष्टी मधुर मधुरक मधुरसा स्त्री० मधुरा 171 पुं० 357 227 225 मधुरिका मधुवल्ली मधुशाक मधुशिक मधुश्रव मधुश्रेणी मधुसूदनी . मधुस्रव मधुस्रवा मर्कट स्त्री. , :: :: :: : 205 प स्त्री० - द्वितीयं परिशिष्टम् / अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः पीलउनी मरालिका स्त्री. साथरि 341 जेठीमधु 189 मरिच तगर १६२पा. मरिचक पुं० मरुअउ 224 जीवक 365 मरुजन्मन् , . कदर पीलउनी 315 मरुत् स्त्री० पीक बीजपूरविशेष 55 मरुन्माला , 170 291 मरुबक पुं. मयणहल 126 व्रीहाली 279 मरुअउ 225 बीजपूरविशेष 55 मरुसम्भव बृहन्मूलक महडउ 110 मरुद्भव धमास लालसरगवो 89 मरुषक मरुअउ महूडउ १११पा० बृहन्मूलक 358 पीलउनी 315 मर्कटतिन्दुक काकटी 11. पलांक 349 मर्कटिका स्त्री० आझाझाडा महूडउ 111 मर्कटी करअविशेष 146 जेठीमधु 189 कउंछि शतावरी मलदा छड महूडउ 111 मलयज पुं०न. चन्दन 11. मलय स्त्री० काढुंबरी महाडोल 112 मलिन न०. मिरी , ११२पा. मल्लिका स्त्री० केवडी 242 जेठीमधु 189 मल्लिकाकुसुम पुं० करणा पीलउनी 315 मल्लिकाकुसुमप्रिया स्त्री. " ५२पा. बीज उरउ मल्लिकापुष्प पुं० कुडउ महडउ मल्लिगन्ध न० मल्लिगन्धिअगर 22 239 मशकिन् पुं० उंबरा आकु मंदारु 49 मसूर मसूर मस्कर पारिभद्र " वांसु उठी 61 मस्तु अजमोद २५६पा. मोठ 392 मस्तुगन्धा स्त्री. जहारि ३६७पा. अजमोद 256 महाघोषा " काकडासिगी 193 आझाझाडा 205 महत् पुं० महापारापत 141 अरलू-टींट - 86 स्त्री . डोलहरी 195 १७१पा. महाकच्छ पुं० बीली पुं० मधुष्ठील मधुक मधूल मधूलि मधूलिका स्त्री. 16 मध्यकेशव मध्वष्ठील मनोज्ञा स्त्री० जाई 236 . मनोहर मन्दार 288 मन्मथ मधुष्ठक मयूर मयूरक मयूरजङ्घ मरन्माला स्त्र : : * * महती पीक Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मेद 273 " मला 23 327 276 272 हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / ર૭૨ शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः महाकदम्ब कदम्बविशेष 15 महामेदा स्त्री० 291 महाकन्द " ल्हसणु 339 महारजन न० कुसुभउ 356 महारसा स्त्री० गुली 251 महाकपित्थ न. बीली ७९पा० महारोध्र पुं श्वेतलोध्र 115 महाकाल पुं० किम्पाक 155 महार्ह चन्दन महाकाष्ठ पुं०न. देवदारु 110 महावर्षाभू स्त्री० साटहडी 208 महाकुम्भी स्त्री० सिवनी महावल्ली " पोयणि महागन्धा " महाबला महाविषा " . मुसली २६४पा० महागुप्ता " कउंछि ३००पा० महावृक्ष पुं० थोहरी महाजला " ३२२पा० धमणउ 106 महाजालिनी" भाडगि महावृषा स्त्री० मुसली 264 महाजाली " घीसोडी 322 महाशण पुं० घूधरु 271 महादारु पुं०न. देवदार 110 शण महानाग पुं० पुन्नाग 27 महाशाल बीअउ १००पा० महानिम्ब " बकायणि 138 महाशालि महाशालि महापत्र शाक 105 महाश्यामा स्त्री० सोसम महापत्र 107 महाश्रावणिका" महामुंडी शाक १०५पा० महाश्वेता क्षीरविदारि 196 महापारावत " महापारापत 141 कालीगिरणई 309 महापुरुषदत्ता स्त्री० शतावरी महासर्ज बीअउ १००पा० महापुरुषदन्ता" २९७पा० महासहा माषवनी 210 महाफल पुं० बीली वानउ महाफला स्त्री० बोजपूरविशेष 55 महासाल वीअउ 100 जांबू 124 महासुगन्धा स्त्री० गंधनउली 221 इन्द्रवारुणीभेद 310 महिषाक्ष पुं० गूगलु ७५पा० ३२२पा० महिषाक्ष्य बिणि 362 महिषाख्य महाफली " घीसोडी 322 महीरुह तिन्तिडीक महाबल पुं० धमणउ 106 महेरणा सालरि 151 महाबला स्त्री० बीजपूर विशेष ५५पा० १५१पा० महाबला 261 महोटिका डोल्हरी . 195 प्रसारणी महोत्पल भवेतकमल 329 महाभद्रा सिवनी महोदरी स्त्री० बला 261 महामुनि पुं० रुद्राक्ष महोद्भव पुं० आंबउ १२२पा. तुम्बुरु 161 धाराक्यंब 14 35 महापात्र " " 245 महेरुहा 141 " " महौजस् खा Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 338 स्त्री. जूही 274 द्वितीय परिशिष्टम्। लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः महौजसी स्त्री० तेजवता 277 मालुक पुं० कृष्ण आजऊ 223 महौषध सूठि मालुकापर्ण काञ्चनार ल्हसणु मालूर , बीली माकन्द स्त्री० आमळा माल्यपुष्पिका स्त्री. घूघरु आंबउ 121 माषपु० उडद 389 मागधी 238 माषपर्णी स्त्री० माषबनी 210 पोंपली मांसमाषा मागधोत्थित कंकोल ३४पा. मांसरोहा रोहा माध्य 239 मांसारि पुं० अम्लवेतस माण्डूकपर्णिका स्त्री. मजीठि ३०३पा० मांसो स्त्री० मातुल धत्ताउ मिशि वीहालि २७८पा. मातुलपुत्रक धत्तरफल सोआ ३३६पा० मातुलानी सण मिश्र बृहन्मूलक 358 मातुला बीजउरउ मिश्रेया स्त्री० बीहाली २७८पा. मातुलुङ्गी बीजपूरविशेष 278 मिसि माधव पुं० महूडउ 110 सोआ एकमुखीरुद्राक्ष 143 मिसिद्रुम १२८पा. स्त्री. माधवी अमीतउ मिस्रया स्त्री० बीहाली 278 सोआ मुक्तबन्धना स्त्री. मल्लिकाविशेष 243 पा. पीतकांग मुक्तबन्धनी , मल्लिका 253 माधवोषित न० ककोल मुखप्रिय पुं० नारिंगु मारीच पुं० म० , मुखभञ्ज पुं० 88 मारुत मरुअउ 225 मुखमण्डन तिलक मारुतापह वरुण मुखवास नारङ्गी मारुतापहा राठ 219 मुखशोधन भांगरउ 347 मुच्चक मोषउ মাল मुनिलोध्र. 116 मुज शरकड मार्जार हिंगोट 74 मुण्डक अमीतउ ३७पा० मार्जारगन्धिका स्त्री० मुदगवनी 211 मुण्डनिका मोडथेरी 215 मालक पुं० पदमाकु 175 मुण्डितिका २१५पा. मालती स्त्री० जाइ मुण्डो 215 मालतीफल 237 मुद्ग 390 माला स्त्री० पीक 171 मुदगवनी गन्धतृण ३७०पा० मुनि पुं० दमणउ 251 मालातृण न. मुनिद्रुम अगथियउ k::: :: : : * * : 2 बी. कुबउ 336 शिरघू ६३टी. अरंजु 0 : . . . . मार्कव ह 235 मुंग मुद्गपणी 211 . Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषान्तर्गताना शब्दानामनुक्रमः / 275 शब्दः मुसटी मुसली पुं० मुस्ता मोघा मोचक मूळ 161 87 लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः मुनिद्रुम पु० अरलू-टर्टीटू 87 मेध्या स्त्री. श्वेतबज 312 मुरा स्त्री० एकाङ्गी 282 मेला गुली 250 मुशली मुसली २६४पा० मेषकुसुम पमाड 215 मुष्कक मोषउ 164 मेषशङ्गी स्त्री० मीढासिंगी 191 श्वेतकांग 395 मेषाक्ष पमाड 215 मुसली 264 मेहघातिनी स्त्री. पुं० मोथ मैत्र्य श्वेतलोध्र ११५पा० मुस्तक मोक्ष मोष उ 164 मुस्तकाभ का करहुले मोक्षक " १६४पा० स्त्री० मोथ 381 पाडला १९पा. मूत्रफला स्त्री० चीमडी शिरघू 88 पीलउनी 315 मोचा स्त्री. सीमळो मूल न. पुष्करमूल केलि मूलक पुं०.न. मूला अजमोद . 256 मूलकपल्लव पुं० शिरधू मोचिका जलब्राह्मो 358 मूषक मोषउ 164 मोमाली नीमाली २४०पा० मृगगामिनी स्त्री० विडङ्ग मोरटा पीलउनी 315 मृगाक्षी दन्तीप्रकार 203 म्डेच्छकन्द ल्हसणु 338 मृगादनी 203 मृगेर्वास यज्ञान उंबरा मृणाल त्रि. 333 यजिय पलाश मृत्युपुष्पा स्त्री. ताडो यमनि स्त्री० यवानि २५७पा० मृत्युफ़ल पुं० धमणउ यमलच्छद मृदङ्गकलिका स्त्री. घींसोडी 321 यमलपत्रक कांचणयरु ८टी. मृदुच्छद पुं० भूर्ज 117 यमश्वस कुन्द २४०पा० मृदुत्वक , यमानी स्त्री. यवानि 257 मृदुपर्णक कारेली यव पुं० जव 388 मृदुपुष्टा स्त्री० ताली १८२पा० यवतिक्ता जवासी 277 मृदुपुष्प पुं०न. सिरीसु 18 यवनप्रिय न. मिरी ३०४टो. मृदुपुष्पा स्त्री० ताली १८२पा. यवनाल जुवारि मृदुवल्क भूज ११७पा० यवनेष्ट नींब 137 मृदूफल कार मिरी मेघनाद तंडुलेजा 352 इंगली मेदा स्त्री० मेद 291 यवफल कुडउ मेध्य पुं० यज्ञियमुंज 377 वांसु 165 बिसु 182 106 आसद्रा स्त्री. 304 " 339 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 द्वितीयं परिशिष्टम् / यवानी / 227 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः न (पुं०न०) घास 378 यवसाह्वय पुं० यवानि २५७पा० यवसाया स्त्री० यवा साथरि 341 यवानि 257 यवासक धमास उ यशस्करी जवासी 277 दोडी 350 यशीश्वरा जवासी २७७पा. यष्टीमधु पुं० जेठीमधु 189 याजनक शरकड 376 याज्ञिक पलाश ९२पा० यावक कुल्माष 393 धमासउ 227 ऋद्धि-वृद्धि 174 युगच्छद कांचनार यूथिका जूहा 238 यूप पद्मनस योगज अगर २१पा० योगसार नारिंग योगिन् ६३पा० शाक 104 न० ऋद्धि-वृद्धि 174 योजनवल्लिका स्त्री० मजीठि योनल पुं० जुवारि योषाह्वा स्त्री० प्रियङ्गु 188 योषिद्वक्त्राधिवासन पुं० नारिंगु यास शब्दः .. लिङ्गम् अर्थः श्लोकः रक्तपर्याय न० केसर रक्तपादी स्त्री० खयरी 286 रक्तपुष्प पुं० पलाश वानउ 245 रक्तपुष्पा भाडंगी २७६पा० रक्तपुष्पी " 276 रक्तपूरक आंबली विशेष 57 अम्लवेतस 58 रक्तफल वडु रक्तफला गोल्ह, टिडूरी 368 रक्तबीज अरीठा १३५पा० दाडिमसार 149 रक्तमाल पारापत १४०पा. करंजूयउ १४४टी. रक्तयष्टि स्त्री० मजीठि 302 रक्तवृन्ता शेफालिका 186 रक्तवेधना " कडूई ३२१पा० रक्तशालि पुं० रक्तशालि 387 रक्तसन्ध्यक न. रक्तसन्धि उत्पल 332 रक्तसरोरुह " रक्तकमल 330 रक्तसार रक्तचन्दन 25 खदिर 64 रक्तहन् रोहीडउ १४७टी. रक्ताङ्ग कंपीलउ 155 रक्तिका स्त्री. चिण उठी 292 रक्कोत्पल न० रक्तकमल 330 रक्षाबीज अरीठा 135 रङ्गणी स्त्री० मुदगवनो 211 रङ्गदायक पुं०न. ककुष्ठ 176 रङ्गपुष्प पलाश ९१पा० पीतपापडा २५९पा. रजक रजनामक रजनि हलद्र 213 जाइ 235 रजनी , न. " योग्य 302 पुं० पुं० रक्त रक्तकाण्ड रक्तकाष्ठ रक्तकुसुमा स्त्री रक्तकेसर पुं० रक्तचन्दन न. रक्तचूर्णक पुं० पदमाकु १७५पा. तंडुलेजा 352 चन्दनविशेष 26 सीमळो 67 पुन्नाग 27 रक्तचन्दन 24 कंपीलउ 155 स्त्री० , २३५पा. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ is an : : :: 399 44. * : * :: : स्त्री. :: न : हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 277 शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः . शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः रजःपुष्प पुं० केतक 182 राजफल पुं० रायणी 45 पा० रञ्जन तमाल राजबला स्त्री० . प्रसारणी 342 रजनी स्त्री० गुली 250 राजमान्य पुं० . पटोल 360 123 . राजमुद्ग मोठ 392 रणप्रिय उसीर राजवृक्ष चारु 45 रण्डा स्त्री० शंखिनी ३२५पा.. हिताल 181 उंदिरकनी 326 राजसर्षप राई रण्डाखु " ३२६पा० राजादन पुं०न० रायणी रथ वेतस 129 राजादनी चीभडी रथकृत तिनिश ८९पा० राजाम्र पु० कउठी रथनामन् राजार्क आकुमंदारु 48 रथसाधक 89 राजाह अगर 21 रथाङ्ग ऋद्धि-वृद्धि 174 राजाह्व धमणउ 106 रन्ध्रिन् नलु - 375 राजिका स्त्री० 399 रम्भा स्त्रो. केलि 161 राजिमत् पटोल 360 पा.. रम्यक बकायणि 138 राजीफल " 360 रव्याहव ४८टी. राजीव श्वेतकमल 328 रसना स्त्रो० राठ 219 राठ रसफल नालेर पु. मयणहल 126 179 राम उपलोठ 230 रसा स्त्री. सालरि समठ हिगु 265 राठ 219 रामठी हिंगुउत्री 266 पाठ 295 आंबउत्री 350 रामतरणी सेवंत्री 244 रसाम्लक अम्लवेतस 59 रामदती दांती 202 रसाल 121 रामसेन किरायता 229 गांडउ रालफल रायणी रसोन पुं०न० ल्हसणु 338 रावण 113 रस्या स्त्री. 219 राष्ट्रवृद्धिकरी " बोरि राक्षसी तुलछी राष्ट्रिका डोल्हरी राजकशेरुक पु 381 रास्ना स्त्री० राठ 219 राजकोशातकी खी. घींसोडी 322 खयरी 286 राजजम्बू जांबू 124 राजन्या रायणी 44 रिङ्गिणी मुदगवनी २११पा० राजपादप किरमालउ 98 वालउ 231 पा० राजपुत्र राजाम्र 124 रुचक पुं० बीज उरउ राजपुत्रक मयणहल 127 " एरण्ड 153 आकु Y. न. 151 स्त्री० : :: : - 5 : आंबउ 373 टींडू राठ 223 मोथ :: :: कडू : : : : Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रेखापत्र लघु रेचन न. पीक लता रेणु 'लता 278 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः रुचिष्य पुं० मूला 356 रोहिष न० गन्धतृण 370 रुचु " एरंड 153 रुजासह धमणउ 105 लकुच पुं० वडहर 120 रुद्राक्ष रुद्राक्ष 141 पनस रुधिरस्रावक अम्लवेतस लक्षण पिपलवृक्ष ___ 41 रुहा स्त्री. रोहा 285 लक्ष्मी स्त्री० खेजडी " द्रो ऋद्धि-वृद्धि 174 पुं० भूर्ज 118 लगुड रक्तकणयर 30 रेचक " आंकुलु 133 पोक किरमालउ ९८पा० लावंजउ 385 पुं० न० ककुष्ठ 176 लङ्कातिका स्त्री. पीक 171 पा० रेचनक पुं० कंपीलउ 156 रेचिन् " तिलक लङ्कोयिका 171 पीतपापडा 259 टी. अमीतउ रोचन जंबीर शाल्मलिविशेष 68 . पीक 171 रोहीडउ 147 प्रियङ्गु 187 रोचनक कंपीलउ 156 पा० 236 __ स्त्री. रोहीड 147 पा० भाडंगि 275 रोध्र उत्पलशारिवा 313 पुं० लोध्र 115 रोधक महडउ 111 पा. चीभडी 363 श्वेतदूर्वा 380 रोध्रपुष्प 111 रोमश न० तमालपत्र ३१पा. हिन्ताल लता कुर 181 लतातरु सागु 102 रोमस नालेर रोहडक पुं० 180 रोहीडउ 147 पा० " रोहणद्रुम चन्दन लतार्क 23 टी. इंगलीविशेष 340 लतावृक्ष अशोक रोहणोद्भव 290 रोहिणी लम्बा गुडूची स्त्री० कडू स्त्री० 319 लय अशोक न लावंजठ रोहिणीद्रुम लवंग - 35 रोहित न० गन्धतृण 370 पा. रोहीडउ रोहितक लवङ्ग 147 रोहिन् तालीसपत्र 279 रोहीतक लवणा स्त्रो० मालकंगुणो 209 रोहेडक लशुन पुं०न. लहसणु 338 रौहिष पुं०न. रोहीस लाक्षाप्रसादन पुं० मुनिलोध्र 116 रोचना : :: :: :: :: :: : 31 23 : : " ___ लवङ्गक Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 279 - : 288 317 231 . 50 बोरि 375 2 h; * : ई : : 5 वेतश शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः लाक्षावृक्ष पुं० राजाम्र 123 वक्त्रभूषण न. डूंगली 339 पा० लाङ्गलिन् " नालेर 179 . वक्त्रशोधि जम्बीर 52 लागली स्त्री० पीठवनी पीठवनी 198 वक्रकण्टक थोहरि 50 पा. जल पिंपली वका स्त्री० काकडासिंगी 193 कउंछि 301 वकास्य पुं० तगर . 162 राडागारी वचा स्त्री. वज 311 लामज्जक लावंजर 385 वज्र पुं० न० वालउ लिकुच पुं० वडहर 120 पुं० थोहरी बीजउरउ वज्रकण्टक लेखकाञ्चिता स्त्री. नली 375 पा० वज्रशल्यिका स्त्री० वज्रशिल्पिका लेखकाविता 71 पा० वजुल अशोक लेखशाटक पुं. गूंदी 119 लेख्यपत्र ताड 179 तिनिश लोककर्णी स्त्री. आसगंधि 190 वट त्रि. पीपरी लोचनीया , महामुंडी 217 पुं० वडु लोचमर्कट पुं० अजमोद 257 वटपत्रक आजऊप्रकार 222 लोचमस्तक 256 वटप्लक्ष पीपरी 40 पा० लोणिका स्त्री० आंबउत्री 351 वत्सक कुड 15 लोध्र लोध्र 115 वत्सादनी स्त्रो. गुडूची 318 लोभनीया स्त्री. महामुण्डी २१७पा० वधू पीक 170 लोभ्य पुं० मुंग 232 लोमनाशनी स्त्री० खेजडो 73 पा० वनकर्णिका सालरि लोमविनाशिनी,, 73 वनज पुं० तुम्बुरु लोमशा कालउघाडउ 267 टी. वनतिक्ता स्त्री. पाठ वन 312 वनपुष्पोत्सव पुं० आंबउ 121 लोमहीना , कालउपाठ 267 वनमालिनी नो. नीमाली लोला आंब उत्री 351 वनमुद् पुं० वनमुद् लोह पुन अगर 21 वनविलासिनी स्त्री. शंखाहूली लोहद्रावक पुं० उत्तम अम्लवेतस 59 पा. वनव्रीहि पुं० नीवार लोहित न० रक्तचन्दन वनशृङगाट , गोखरू 199 पुं० रक्तशा लि 387 वनशे काली स्त्री. नीलनिर्गुडी 185 लोहितचन्दन न० केसर वनस्पति पुं० वडु व वन्दक भाडंगी २७४पा. वक्त्र न वालउ २३१पा. वन्दनी स्त्री० प्रियङ्गु 188 टी. वक्त्रषण पु० इंगली वन्दा कामवृक्षा 158 : : : :: :: : शढि 152 160 240 . 391 ला 394 : :: Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वल्लकी चांपउ पं - उंबरा 13 280 द्वितीयं परिशिष्टम् / . . शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः वन्यतिल पुं० वनतिल 397 स्त्री० सालरि 151 वन्या स्त्री मुदगवनी 211 पा. वल्लरी चित्रक 248 बपुषा हयुषा 270 वल्ली अजमोद 257 वयःस्था , हरडइ 81 टी. वशिर भाझाझाडा 204 " . आमळा 83 गजपीपली ब्राह्मो वसन्तकुसुम ,, गंदी 119 वर न० केशर 234 वसन्तजा स्त्री. वासंती 249 पीतपापडा 259 टी. वसन्तदूती पाटला 19 वरकण्टका स्त्री . शतावरी 297 वसन्तपादप पुं० आंबउ 122 वरतिक्त पीतपापडा 259 तमाल 30 वरतिक्ता स्त्री० पाठ 296 पा० ऋद्धि-वृद्धि 174 वरदा सूचलि 345 पा. मेद 291 वरलब्ध पीतग 390 वरवणिनी स्त्री० हलद्र वसुक बूअ 289 वराटक बीजकोष 332 वसुच्छिद्रा स्त्री. मेद 291 वरागल द्विमुखीरुद्राक्ष 142 वसुवृक्ष पुं. मोथ . वराह 381 तमालपत्र वस्त्राख्य ३१पा. वस्वाख्य स्त्री० शतावरी 295 वहिचूड " थूणीयउ 169 वरुण पुं० वरुणा 131 वह्निचूडा स्त्रो० " १६९पा० वर्ण 235 वह्निपर्याया " कउंछि वर्णमेदिनी स्त्री० प्रियंगु 301 188 वह्निशिख न० 235 वर्णवती 213 वह्निशोधन पुं० अरणी मुदगवनी 211 वंश " वांसु 165 तूंअरि वंशपत्री स्त्री. हिंगुत्री 266 वर्तिका , मीढासिंगी 191 वंशिका स्त्री०न. अगर 21 भाडंगि 274 वाजिदन्तक पुं० अरडूसा वर्धमान एरण्ड 153 वाटी स्त्री० बला 26. वर्धमाना स्त्री० बीज 55 वाट्यपुष्पिका " वर्वरक पुं. भाडंगि २७६टी. साटहडी २०८पा. महाबला 262 वर्षपाकिन् अंबाडओ वाट्यायनी " 263 वर्षपुष्पिका स्त्री० महाबला 262 वाट्यालक पुं० बला 260 वर्षा केतु पुं० साटहडी 208 वाटयालिका स्त्री. " वल्कला तेजवती 278 वातपोथ पुं० पलाश ९२पा० वल्ल पुं० वाल 392 वातपोष " " 92 वरी केशर केसर 85 वर्णा वर्दक 159 वर्षकेतु " Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 233 " न. 230 वालुपुष्पा वालेय. " न केसर हिंगु 234 268 " बहेडा " शतपर्वा 359 " 159 हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 281 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः वातिकप्रिय अम्लवेतस वालद्रावक पुं० न० उत्तम अम्लवेतस ५९पा. वानरावास कउठी वालिज न० लवंग ३५पा. वानीर वेतस 130 वालुक एलीयउ उपलोठ वालुङ्की चीभडी वानीरज जूही २३८पा० पुं० डाभ पुं० बृहन्मूलक 358 वानेय न. काकरहले 383 वाल्हीक वापिभाव्य उपलोठ २३०पा० 265 वाप्य वाशा स्त्री. अरसा वायसाङ्गिका स्त्री कायणी वाशिका वायसी १५९पा. कमाइ वासन्त पुं० 81 कृष्णमुंग 391 वायसेक्षु कासु 372 बासन्ती स्त्री. वासंती 249 वारणबुशा स्त्री० केलि १६२पा. वासवनामक पुं० गूगलु वारणबुसा 162 वासा स्त्री. अरडूसा वारणविशेष पुं० , वासिका वारा स्त्री. डाभ ३७१पा. वास्तुक वथुआ 348 वाराही त्रायमाण 226 विकङ्कत कोक वालउ २३१टी. विकसा रोहा 285 वारिज लवंग मजीठि पुं० महाडोलु 112 विकाम्लिका , आंबिली ५६पा. श्वेतकमल ३२९टी. विकीरण पुं० आकु वारिपत्रका स्त्री० नउली २२०पा० विकीर्ण थूणीयउ 168 वारिपत्रिका , हिंगुउत्री 266 विगन्धा हयुषा 270 वारिपर्णी फंगाशाक विच्छूर आकु ४८पा. वारिरुह न० श्वेतकमल ३२९टी. विजया स्त्री. द्रो वारुणी स्त्री० दन्तीप्रकार 202 विजयिन् पुं० एकमुखीरुद्राक्ष 143 कायणी विटप्रिया स्त्री० 380 विदखदिर पुं० अरंजु वार्ताकी डोल्हरी 194 विडङ्ग पुं०न, विडङ्ग 172 वार्षिक त्रायमाण 226 " पु. कङकुष्ठ 176 वार्षिकी स्त्री० मल्लिकाविशेष 243 विडङ्गा स्त्री० विडङ्ग १७२टी. वाल पुं० उलप विडालिका विदारि वालक पुं०न. वालउ 231 वितुन्न पुं० षडकूतिर 356 १६२टी. वारि 48 214 गंडदूर्वा Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विदा स्त्री . विदुक विदुल विपाण्डु गुडूची 212 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः वितुनक पुं० भूइं आमली 212 विश्वरूप पुं० धाराकयंब 14 स्त्री० विदारि 195 विश्वरूपक पुं०न. अगर विदारिगन्धा सावनील 274 विश्वा स्त्रीने. झूठी हिंगोटु ७४पा० अतिविसु 290 वेतस 129 विषगन्ध पुं० मयणहल 127 वेतसविशेष 131 विषग्रन्थि स्त्री हंसपादी 287 विद्रध्यरातिक शिरघू 88 विषघात पुं० मयणहल १२७पा. विद्रध्यरातिका स्त्री० , ८८पा. विषघातनी स्त्री . मेषशृङ्गीप्रकार 192 विद्रुमवल्ली नलिका विषघातिन् पुं० गूंदी 119 विद्धकर्णिका पाठ विषघातिनी स्त्री. मेषशृङ्गी १९१पा० चीभडी 364 विषघ्नी 318 विपुषा हउसी २७०पा० विषनाशन पुं० मयणहल 126 विभाण्डी भाडंगि 275 विषमच्छद , सातवन उ विभावरी नीमाली 241 विषमर्दनी स्त्री० गंधनउली 220 विभेदक बहेडा ८२पा. विषमर्दिनी , ,, २२०पा० विमला स्त्री० साथरि 340 विषमुष्टिक पुं. बकायणि 138 विरजाविता सीबली ६७पा. विषशङ्कु , महापत्र 107 विरूपक पुं० टींह 113 विषहन् सिरीसु 17 विलासन कंकोडा ३६१पा० विषहरी स्त्री० तंडुलेजा ३५२पा० विशद डोल्हरी १२५पा० विषहारिन् पुं. , 352 विशदा स्त्री० , 195 विषा स्त्री० अतिविसु 290 विशल्या दांती २०१पा० विषाणिका मेषशृङ्गीप्रकार 191 राडागारी 317 विषादनी इन्द्रवारुणी 309 गुडूची 319 विषोदर पुं० मयण हल 127 विशाख साटहडा 207 विषौषधी स्त्री. दन्तीप्रकार' 203 विशारद बकुल 6 दन्तीविशेष २०३पा. विशालत्वम् सातवनउ 96 'विष्किर पुं० आकु 48 विशाला स्त्री० इन्द्रवारुणीभेद 311 विष्णुकान्ता स्त्री० गिरणई 307 हस्तिकोशातकी 323 विष्णुगुप्त पुं० बृहन्मूलक 358 विशिखा डोलहरी १९५पा. विष्णुमत , विशोधनी गुली 250 विष्वक्सेनप्रिया स्त्री. त्रायमाण 226 विष्वक्सेना प्रियंगु 188 विसर्पणी जवासी 276 विश्वदेवा , गांगेटी 166 विसर्पिणी __, २७६पा० रक्तपुष्पा सहदेवी 258 विस्रगन्धा हयुषा 270 विश्वभेषज न० सूठि 206 विहारी सिवनी 94 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ केसर वृद्धि 384 30 वृष वृषा वृष्य पुं० हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 283 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः विहीरा ___स्त्री. सिवनी ९४पा० वृद्धदारुक पुं० वृद्धारा ३४४पा० वीर पुं. ऋषभु 173 वृद्धपादा स्त्री. जवासी २७७पा. ___ न० 234 ऋद्धि-वृद्धि 174 पुष्करमूल 366 वृन्ता रोहा 285 डाभ 371 वृश्चिकाला , मेषशृङ्गी १९१पा. वीरण वीरण वृश्चिकाली , मेषशृङ्गीप्रकार 191 वीरतर वृश्ची , साटहडा 207 वीरतरु भीलामा 134 वृश्चीर पुं० " २०७वा. वीरभद्र न० वीरण 384 वृश्चीव वीरमूल धमासउ 227 पुं०(स्त्री.) अरडूसा 159 वीरशाक वथुआ वृषभ पुं० पाषाणभेद 269 वीरा स्त्री० सिवनी वृषभनामक ऋषभु ९४टि. स्त्री० उदिरकनी 326 वीर्या स्त्री० महाबला 263 वृषायणी कमाइ 354 पा. वुक पुं० बू 289 उडद 389 वृकतिक्ता स्त्री० पाठ 294 वृष्यकन्दा मुसली 264 वृकदन्तिका 295 देवदाली 320 294 वांसु 165 वृक्का बकायणि 138 वेतस पुं० स्त्री० वेतस 129 वृक्ष वेतसाम्ल अम्लवेतस बकायणि १३८पा० वेत्रमूला जवासी 276 पा. वृक्षक वेधाग्य कचूर 255 वृक्षकन्दा स्त्री. मुसली २६४पा. वेल्लक विडंग १७२पा० वृक्षपर्णी , विदारि 196 न. मिरी 303 वृक्षभक्ष्या कामवृक्षा १५८पा० वेश्या हलद्र वृक्षा , बकायणि १३८पा. वेष्टक रस वृक्षादनी , कामवृक्षा 158 वैकुण्ठ आजऊ 222 विदारि 196 वैजयन्तिका स्त्री० अरणी वृक्षाम्ल पुं. तिन्तिडीक 57 जांबूविशेष 125 वृत्तकोश , देवदाली 320 वैदेही पीपली वृत्तकोशा स्त्री० ,, ३२०पा. वैश्रवणावास पुं० वडु वृत्तपुष्पक पुं० धूलीकयंब 13 व्यडम्बक एरंड 152 पा. वृत्ता स्त्री. रोहा २८५पा० व्यडम्बर 152 वृद्धकर्णिका , पाठ २९४पा० व्यण्डा स्त्री. कउंछि वृद्धदारक पुं० वृद्धारा व्यथा महामुण्डी वेणी वृकी वेणु वृक्ष कुडउ वेल्लज __स्त्री. 214 वैदेशी 41 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्त्री शण 272 397 271 :: 284 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः व्याघ्रतल पुं० एरण्ड 153 शङ्खपुष्पी स्त्री. शंखाहूली 254 व्याघ्रनखी स्त्री० बोरी शङ्खमालिनी स्त्री. शंखाहूली 254 व्याघ्रपात् पुं० कोक शङ्खयूथिका , जूही 238 पा० व्याघ्रपादोपकण्टक पुं० , 78 पा० शंखयूथिका २३९टी० व्याघ्रपुच्छ , एरण्ड 153 शखाह्वा शंखाहूली 254 व्याघ्री स्त्री० रीगणी 194 शखिनी जवासी 277 व्याडपत्रिका स्त्री० चीभडी शखिनी 325 व्याध पुं० कणयर शखिनीफल पुं० - सिरीसु 17 व्याधिनामक न. उपलोठ 230 शटी श्वेतकङ्गु 395 व्याधिहन् किरमालउ शढि 232 व्याप्य न० उपलोठ २३०टी० शठ पुं० धत्तरउ 252 व्याल चित्रक 248 शण व्यालदंष्ट्र गोखरु न० व्रण भीलामा 134 शणघण्टिका स्त्री० घूधरु व्रीहि व्रीहि धान्य 386 शणपुष्पी शण्डेरी थोहरी 50 पा. न० केसर 234 पा. शतपत्र श्वेतकमल 328 शकटाक्ष पुं०धव 92 पा. शतपदो ____ स्त्री. शतावरी 296 शकटाख्य 92 शतपर्वन् वांसु 165 शकम्भरास जहारि 367 शतपर्वा 359 शकल न. रोहीस 378 शकलिन् , 369 पा. शतपर्विका 311 शकुफला स्त्री० खेजडी 72 पा० शतपाकी चिणउठी 293 पा० शकुलाक्षक पुं० गडदूर्वा 380 शतपुष्प काकर हूले 383 शकुलादनी स्त्री. जलपिंपली 288 शतपुष्पा स्त्री० सोआ 336 कडू 299 शतपूर्वा कलंबी 359 पा० शक पुं० कुडउ 16 टी० शतप्रास पुं० श्वेतकणयर 29 शक्रतरु अर्जुन 103 शतमूला स्त्री० शतावरी 296 पा० शक्रपत्नी स्त्री० तुलछी 224 शतमूली " 296 शऋपुष्पिका राडागारी 317 पा० शतवीर्या नींब 137 श्वेतदूर्वा 380 शङ्कर खेजडी 72 ,, 380 पा० पंचमुखीरुद्राक्ष 142 शतवेधिन् पुं० अम्लवेतसविशेष 60 शङ्खद्रावक अम्लवेतसविशेष 59 शतावरी स्त्री० शतावरी 295 शङ्खधरा स्त्री० जलब्राह्मी 358 शताहा स्त्री. 336 शतपर्वा द्रो हात :: न. शकेष्ट :: : : सोआ Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शमी शाल शर शालि हैमनिघण्टुशेषान्तर्गताना शब्दानामनुक्रमः / 285 शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शफा स्त्री. पद्मकंद 334 पा० शारदी स्त्री० उत्पलशारिवा 313 शबरपादप पुं० श्वेतलोध्र 115 शारि पुं० बीअउ शमठ शमठ 353 शारिवा स्त्री० उत्पलशारिवा 313 स्त्री० खेजडी ,, चन्दनशारिवा ३१४पा. शमोधान्य न० माषादि शाङ्गस्था , करज विशेष 116 शमीपत्रा स्त्री० खयरी 283 सागु 102 शम्पाक किरमालउ 98 पा. शालपर्णी स्त्री० सावनील 273 शम्बरी उदिरकनी 326 मेद 291 शम्याक किरमालउ 98 शालमर्कट पुं० बृहन्मूलक ३५७पा. शरकड शालामर्कट शरटा स्त्री० उत्पलशारिवा ३१३पा० कलमोदन 387 शलाटु पुं० बीली 79 शालिक न. बालतृण 377 शलापु 79 पा. शालिपर्णी स्त्री० सावनील २७३पा. शल्यक मयणहल 126 भेदा २९१पा० शश मुनिलोध्र 116 शालीन बीहाली 279 शशिगन्धिका स्त्री० नीमाली 241 शालूक जाइफल 237 शष्प पुन० बालतृण पद्ममूल शस्त्रधारण पुं० एकमुखीरुद्राक्ष 143 शालेय बीहाली 279 शाक पुं० शाक शाल्मलि पुं० स्त्री० सीबली 104 शाल्मलिक शाल्मलिविशेष 68 शाकज्येष्ठ वथुआ 348 शाल्मली स्त्री० कुशाल्मली ६८पा. शाकपुष्प कइर शाल्मलीदल पुं० सातवनउ 96 शाकवीर वथुआ 348 शाल्योदनोपम , 240 शाकश्रेष्ठ 348 पा० शिखण्डिनी स्त्री० जूही 238 शाकश्रेष्ठा स्त्री० चिणउठी शाकाम्ल तिन्तिडोक হিং / लवङ्ग 35 शाखाम्ल अम्लवेतस शिखरिणी स्त्री. नीमाली 241 शाण्डिल्य शिखरी स्त्री० आझाझाडा 205 शाद्वला स्त्री० द्रो शिखिग्रीव पुं० श्रेष्ठबीअउ 101 शाबर शिखिन् , षडकूतिर ३५६पा. शारद सातवनउ ९६पा० शिग्रु पुं०न० शिरघू अमरः, ९६टी० शिति स्त्री० षडकूतिर 356 पीतमुंग 390 शितिवर पुं० शारदी स्त्री० सातवनउ शितिवारको जलपिंपली शिफा पद्मकन्द दोडी पु. 4deg बीली श्वेतलोध्र 115 सिरयू ato " Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गूंदी 260 " 286 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शिम्बा स्त्री० खेजडी 73 शीघ्र न० लावंजउ 385 शिम्बिक कृष्णमुंग शघ्रप्ररोहिन् पुं० शण 272 शिम्बी मुदगवनी 211 शीघ्रा स्त्री. दांती 201 शिम्या खेजडी ७२पा. २०१पा. शिरिवारक पुं० षडकूतिर ३५५पा. शीत पुं० 119 शिरीष सिरीसु 17 वेतस 129 शिरोह सातवनउ 970 पीलु-वेणु शिरीरुज् शीतपाकी ___ स्त्री० बला शिरोवृत्त न. मिरी चिणउठी 293 शिरोवृन्त " ३०४पा. शीतफेन पुं० अरीठा 136 शिलाटक साटहडा 207 शीतभीरु स्त्री. केवडी 242 शिलाटिका स्त्र , २०७पा० शीतलरजः न० कपूर शिलाभित् पाषाणभेद 269 शीतला स्त्री० पाटलाविशेष 20 शिलारिका स्त्री साटहडा २०७पा० वासन्ती २४९पा० शिव पुं० कदम्बविशेष 11 शीतवीर्य पुं० पदमाकु 175 गूगलु शीतशिवा स्त्री० . नीहाली 278 शिवकोलिका स्त्री. खेजडी शीतसह पुं० निर्गुण्डी 184 शिवधू पुं० गूगलु शीतसंवासा स्त्री. वासन्ती 249 शिवब्रह्मी स्त्री० शंखाहूली. २५४पा० शीता तेजवती 277 शिवमल्ली बूअ 289 शीधुपादप पुं० बीजउरउ शिवलोमा खेजडी शीधुवृक्ष वरुणा 132 शिवा ७२पा. शुक न० केसर २३४पा. शुक बालतृण हरडइ शुकगुच्छ न. थूणीयउ 169 आमला शुकच्छद शिवा. स्त्री० मुदगवनी २११पा० शुकनाश अगथियउ 28 शंखाहूली 254 अरलू-टोटू मुसली 264 शुकनास अगथियउ २८पा० शिवाटिका , हिंगुउनी 266 शुकपुष्प पुं०न० सिरीसु 18 शिशिरेफला , काकडासिंगी 192 थूणीयउ १६९पा. शिशु पुं० मुनिलोध्र ११६पा. शुकप्रिय पुं० सिरीसु शिशुगन्धिका स्त्री० नीमाली २४१पा. शुकमालक 137 शिशपा सीसम 69 शुकवृक्ष 18 যিহিদা सीसममेद ६९पा. शुकेष्ट , नोब १३७पा. शीकरा , वासन्ती 249 शुक्तिका स्त्री० आंबिली ७३पा० " 18 नौंब सिरीसु Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शेष वडु " नीलिका 3 संठि " , अशोक 3 पुं०न. : 208 102 हैमनिघण्टुशेषान्तर्गद्वानां शब्दानामनुक्रमः / 287 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शुक्तिकाम्ली स्त्री० आंबिली ५६पा. शेवालदलसम्भव न. काकरहूले 383 शुक्तिपर्ण सातवनउ पुं० अतिरिक्त शुङ्गो स्त्री० पीपरी 40 शैखरिक आझाझाडा 204 शैत्य धान्य ३८६पा. अंबाडओ 47 शैलुष पुं० बीली 79 शुचिपत्रा , खेजडी शेवल शुण्ठी 206 शैवाल शुभनामन् पुं० अरीठा 136 शोकनाशन पु० शुषिरा स्त्री० नलिका शोणक अरलू ८६टी. शूकधान्य न० यवादि 400 शोधन कंकुष्ठ 176 शूकशिम्बि स्त्री० कउंछि 301 शोधिका स्त्री० रक्तकांग 395 शूकशिम्बी , ३०१पा. शोनक अरलूटीटू 86 शून्यमध्य नलु 374 शोनाक ,, ८६पा. शून्या नलिका शोफकर भीलामा 134 सावनील 274 शोफनी स्त्री. साटहडा शूर पु० सागु शोभाञ्जन शिरघू 87 शूर्पपर्णिका स्त्री. मुदगवनी शोषण अरलू ८६पा. शूलिन् पुं० किरमालउ ९८पा. शोषहरी स्त्री. शमठ शृगालवर्णा स्त्री० पीठवनी १९८पा० शौण्ड जाइफल 237 शगालवित्ता , शौण्डी स्त्री. पीपली 305 शगालविन्ना 198 बीअउ ९९पा. शृगालिका स्त्री० विदारी 195 श्यामक रोहीस 369 शृङ्गक पुं० जीवक सामउ 394 शृङ्गबेर न० श्यामकन्दा स्त्री. अतिविसु 290 शृङ्गबेरी गोभी 259 श्यामल पीपल 39 शृङ्गिन् अंबाडओ 47 पा. श्यामलपुष्पक कासु 372 ऋषभु 173 श्यामवल्कल सिरीसु 18 स्त्री काकडासिंगौ 192 श्यामसार वेतखदिर 65 अतिविसु 29. कुबउ 128 शेखरो कामवृक्षा 158 श्यामा प्रियङ्गु 188 शेपाल नीलिका ३३५टी. पीपली 305 शेफालिका शेफालिका 186 श्य माक सामउ 394 शेलु गूंदी 119 श्यामागी स्त्री. श्वेतदूर्वा 379 शेवल न. नीलिका ३३५टी. श्योनाक अरलू ८६पा. शेवाल श्रवणशीर्षा स्त्री. मोडथेरी 216 211 शोरि न० सूठि शङ्गी स्त्री. न० Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 . " ato प. द्वितीय परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः स्त्री० मोडथेरी श्वेतकुन्द , श्रवणा श्वेतकणयर पुं० 290 पील उनी ३१५पा० श्वेतकुम्भीका स्त्री० पाटलाविशेष श्रवा 20 मोडोरी 215 श्रावणी श्वेतचन्दन न० चन्दन 22 चन्दन श्रीखण्ड 22 श्वेतदूर्वा स्त्री० श्वेतदूर्वा 380 श्रीपर्ण अरणी ८५टी. श्वेतनामा , श्वेतगिरणई 308 श्रीपर्णी स्त्री०(न०) , 84 श्वेतनामिका सिवनी 93 श्वेतपाटला , पाटलाविशेष 20 कायफल 148 श्वेतपुष्प श्वेतकणयर 29 पुं०न० वरुणा श्रीपुष्प लवंग 132 श्रीफल दन्तीविशेष २०३पा० बोली पुं० श्वेतपुष्पा श्रीफला आमला स्त्री० 83 श्वेतगिरणई श्वेतपुष्पिका. , 307 श्रीफलिका गुली 250 श्वेतपुष्पी दन्तीप्रकार 203 श्रीमत् ऋषभु 173 शंखाहुली 255 श्रीमती स्त्री. मल्लिकाविशेष२४३ श्वेतफल वरुणा 132 श्रीवराक षडकूतिर 356 श्वेतबुध्ना स्त्री. शलिनी - 325 षडकूतिर 356 श्रीवारक श्वेतमरिच पुं० - श्वेत शिरघू 89 श्रीवास श्वेतमूला स्त्री० साटहडी पीपल श्रीवृक्ष 38 श्वेतवचा श्वेतवज श्रीहस्तिनी 355 श्रीहस्तिनी स्त्री० उंबरा श्वेतवल्क श्रेयसी 81 श्वेतबृक्ष वरुणा 132 श्वेतशिम्बिक वाल 392 राठ श्वेतसर्षप 294 श्वेतसरसव पाठ 398 गजपीपली श्वेतसार श्वेतखदिर ६५पा. ध्याह श्वेतनिगुंडी 185 श्वेतसुरसा स्त्री० भ्याह्वय लवंग श्वेतस्यन्दा श्वेतगिरणई 308 श्लक्ष्णपत्र आसद्रा ६२पा. श्वेता , श्वेतपाटला २०पा. श्लिष्टपर्ण न. थूणीयउ 168 उत्पलशारिवा 313 इलीपदारि करंजूयउ 144 श्लेष्मातक गून्दी 118 षट्पदातिथि पुं० चांपउ 9 श्वदंष्ट्र गोखरू 200 षट्पदानन्दा स्त्री० मल्लिका विशेष 243 श्वदंष्ट्रा २००पा. षडङ्ग पुं० गोखरू 200 पुं० श्वसन मयणहल 126 स्त्री० " २००पा० श्वित्रनी शेफालिका 186 षडन्त 201 श्वेत न. बाबरउचन्दन 24 षड्ग्रन्थ करज्जविशेष 145 श्वेतकन्दिका स्त्री० अतिविसु 290 षड्ग्रन्था स्त्री० शढ़ि 232 208 बीली पापली 307 बीली षडङ्गी स्त्री . पुं० Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " Mr " ७३पा. . सरी हैमनिण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 289 शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोक षड्मन्था बी० श्वेतवज 312 समिद्धर पुं० पलाश 91 षड्सा स्त्री० आमला समिद्वर ९१पा. षण्ढतिल पुं० श्यामतिल वेततिल 398 समुद्रान्ता स्त्री. वमनी 157 षष्टिक " नीहिभेद " पीक 17. धमासउ 228 सक्तुफला स्त्री. खेजडी 72 समूलक पीपलीमूल ३०६पा. सङ्कोच केसर 234 सरक्तक राजाम्र १२३पा. २३१पा. सरणा प्रसारणी 342 सङ्कोचपिशुन 234 सरणी " ३४२पा. सङ्गर सांगरी " ३४२टी. सरसीरुह श्वेतकमल ३२९टी. सङ्गरण ७३टी० सरस्वती स्त्री० ब्राह्मी सज्जक सागु 102 सरालक आजऊ २२२पा. सतीद पिष्पलवृक्ष 41 स्त्री० उडद ३८९पा. सतीन कलायरा ३८८टी० सरोज श्वेतकमल 329 सतीनक सरोजन्म सत्पुष्प न० पद्म-स्थलपद्म 284 सरोरुह सत्यनामा स्त्री० श्वेतशेफालिका 187 सरोरुह सत्यनाम्नी " 187 पा. सर्ज सत्यवती ब्राह्मी 343 सर्जक 102 सदापुष्प पुं. रोहीडउ 147 सर्पगन्धा स्त्री० सदापुष्पिन् " भाकुमंदारु 49 सर्पण पुं० अर्जुन 103 सदापुष्पी 239 सर्पदष्ट्रिका स्त्री. मोढासिंगी 191 सदाफल पुं. उंबरा साक्षी गन्धनउली 220 सन्नक साह्वय नागकेसर 11 सप्तच्छद सातवनउ नीमाली सर्वग्रन्थिक न. पीपलीमूल 305 सप्तला साथरि नींब सर्वतोभद्र 136 समगन्धिन् सिवनी सर्वतोभद्रा उसीर समजा स्त्री० २८६पा. सर्वसार तिनिश मजीठि 302 सर्षप सरसव 398 समन्तदुग्धा थोहरी सल्लक अरलू-टीट 86 समराह्वा बला 261 सल्लकी स्त्री. सालरि 151 समष्ठिला 353 सल्लिक पुं० सिल्हक १०७पा. समाझा 261 सवर्णक सातवनउ ९५पा. , , खयरी 286 धान्य 386 . जीवक 364 सागु नउली 22. स 43 चारु 241 . जनमान्चन्न खयरी सस्य न. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . हिंगु 290 द्वितीयं परिशिष्टम् / शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः कणसडा सस्यशीर्षक म० 100 सारी स्त्री० साथरि 341 सस्यशूक " ऊंबी साल पुं० सागु 102 टी. सस्यसंवर पुं० सागु 102 सितशिम्बिक, वाल 392 टी. सहकार सुगंध आंबउ 122 सिता स्त्री श्वेतदूर्वा 380 सहचर वान उविशेष 246 सिताभ्र न. कपूर 34 सहदेवा स्त्री. सहदेवी 258 सिताम्भोज " *वेतकमल 330 महाबला 262 सिद्धदारु पुं०न. सरलउ 108 सहदेवी , सहदेवी २५८पा० सिद्धवृक्ष पुं० सिल्हक 107 सहस्रपत्र न. श्वेतकमल 328 सिद्धार्थ श्वेतसरसव 398 सहस्रवीयर्या स्त्री. शतावरी 297 सिद्धि ऋद्धि-वृद्धि 174 श्वेतदूर्वा सिद्धियुग " 174 पा० सहस्रवेधि न. सिन्दुक निर्गुण्डी 184 सहस्रवेधिन् पुं. अम्लवेतसविशेष 60 सिन्दुवार " सहस्राझिन् पुं० पीलु-वेणु 139 सिन्दुवारक " १८४पा. महा स्त्री० सेवंत्री 244 सिन्दुवारिका स्त्री० 184 सोआ सिल्लक पुं० . सिल्हक 107 पा० सहाचर वानउविशेष 246 सिल्हक 107 संवरणी स्त्री० शतावरी 297 सिंह केसर बकुल संवर्तक पुं० बहेडा 82 सिंहपणिका स्त्री० अरडूसा 160 संस्पर्शा जंतुषार सिंहपुच्छो " पीठवनी 199 संहर्षा 285 पा० सिंहमुख पुं० अरडूसा 160 साहर सांगरी 73 पा. सिंहवृत्ता स्त्री० माषवनी 210 पा. ভারত स्त्री० सायरि 340 सिंहवृत्ता 210 साधुपादप बीजउरउ 54 पा. सिंहिका अरडूसा 160 साधुवृक्ष घरुणा 132 पा० सिंही डोल्हरी 195 सानुज तुबुरु 160 सीत्य न. धान्य 386 न. पद्म-स्थलपद्म 283 सीधुपादप पुं. बीजउरठ 54 पा. सानुमानक 284 सीधुवृक्ष वरुणा 132 पा० सार चन्दन 23 सीरिन् राडागारी ३१७पा. सारणा स्त्री. प्रसारणी 342 डाभ 371 सारणी " 342 पा० सीहुण्डी थोहरी सारफल पारापत 141 सुकन्द डूंगली 339 सारवृक्ष पुं० धमणउ 106 सुकुमारा स्त्री. नीमाली 241 सारस तुम्बुरु 160 सुकेशक राजाम्र १२३पा. साराम्ल पारापत 110 सुकोशक 123 पर स्त्री . 285 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E 50 a : : . - . 0 145 पदमाकु गोहूं 392 . :: , 0 कणयर : सुरक्तक हैमनिघण्टुशेषान्तर्गतानां शब्दानामनुक्रमः / 296 शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः सुख न. ऋद्धि-वृद्धि 171 सुभगा स्त्री० मल्लिकाविशेष 243 सुखोद्भवा स्त्री० सूंचलि 346 सुभनिन् पुं. शिरघू सुगन्ध थूणीयउ १६९पा. सुभजन " सुगन्धक कणयर २९पा० 'सुभिक्षा स्त्री० धाहुडी 150 कंकोडा 362 सुमन पुं. सातवनउ 97 गन्धतृण ३७०पा० सुमनस् करंजूयउ सुगन्धा स्त्री० नउली . 220 १७५पा. कालउजीरउ 337 जहारि 367 सुमना स्त्री० जाइ 236 सुगन्धि बीअउ 101 सुमूलक न. पीपलीमूल 306 एलीयउ 233 वीरण 384 सुगन्धिक 26 सुमूला मुसली. 261 कंकोडा ३६१पा० न चन्दनविशेष २६टी. गन्धतृण 370 पुं० राजाम्र 123 महाशालि 387 सुरङ्गक न. चन्दनविशेष 26 सुगन्धिपत्रा स्त्री० जांबू 125 सुरङ्गा स्त्री० कायणी सुता शेफालिका १८६पा० सुरजी शिरघू ८८पा० सुतिक्तक पुं० मीब चन्दन सुतिक्तका स्त्री० कडूई ३२१पा. स्त्री० सालरि सुतिक्तिका " पीसोडी 321 पदमाकु 175 सुतेजन पुं० धमणउ . 106 स्त्री. एकांगी 282 स्त्री. थोहरी सुरसा शेफालिका 186 सुनिषण्ण पुं० ' षडकूतिर तुलछी 223 सुपर्णक " सातवनउ 95 सुरूपा मल्लिकाविशेष 243 किरमालउ सुलोमशा कृष्णमांसी सुपादी स्त्री० हंसपदी 287 सुवर्चला स्त्री. सूचलि सुपाव पोपरी अर्जुन १०३पा० सुपुष्प शण 272 सुवर्णक सातवनउ ९५पा. सुपुष्पक पुं० कदम्बविशेष 15 किरमालउ ९७पा. सुपुष्पा स्त्री० नीलनिर्गुडी 185 स्त्री० मल्लिकाविशेष 243 सुपूरक पुं० बीजउरउ 53 बाबची 218 सुप्रभ पदमाकु 175 सुवसन्त पुं० अमीतउ सुप्रसरा स्त्री० प्रसारणी 342 सुवसन्ता वासन्ती 249 सुप्रसारा ३४२पा० 151 सुफल पुं० आंबउ 122 शेफालिका 186 - सुरभि पु. 152 - सुधा 3 282 " - - - Go सुवर्ण सुवर्षा सुवल्ली - - सुवहा सालरि Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयं परिशिष्टम् / :: :: :: :: सुषवी " ब्राह्मी :: 292 शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः - सुवहा स्त्री० राठ 219 सरीयक पुं० सैरेयक २४६टि० गंधनउली 221 सैरेयक वानउविशेष 246 धूलीक्यब सुवास सोमराजी बाबचो 218 सुवासन्ती स्त्री. अमीतउ ३८पा० सोमवल्क पुं० श्वेतखदिर 65 सुव्रत पुं० बूझ 289 कायफल 148 स्त्री. सुव्रता शढि 232 ब्राह्मी सोमवल्लरी स्त्री 343 कालउजीरउ 337 सोमवल्लिका , बाबची 218 ,, कारेली 359 सोमवल्ली गुडूची 318 सुषेणक पु.न. करमदा सौगन्धिक न० शुक्लशारद उत्पल 332 सुरवा स्त्री० सालरि 151 रोहीस जाइपल सौमनस सुस्वरा 237 त्रायमाण २२६पा० सुहृत् सौमनसायनी स्त्री० जाइकलिका 236 तुम्बुरु सूक्ष्मपत्र सौर आसद्र ,, १६०पा. सूक्ष्मपर्णा स्त्री. सौरभ पीठवनी 198 सूक्ष्मैला एलची सौरस स्त्री० . सौवीरी बोरि 71 सूचिपत्र पुं० षडकूतिर 355 सूची _स्त्री० स्कन्धजन्मन् पुं० सूतनाशनी मागकेसर स्कन्धभूषण ३१२पा० , गुंछ उ स्तम्ब हिङ्गु सूपधूपन 265 स्तम्बकरि धान्य सूरणकंद , 386 सूरण 344 तिलक अर्जुन स्त्रीनिरीक्षणदोहद पुं० १०३पा. स्त्रीपादाहतिद अशोक सूर्पपर्णिका मुदगवनी २११पा. स्त्रीपुष्प न. लवङ्ग ३६पा. सर्यपणिका " " स्त्रीप्रिय पुं० अशोक 3 सूर्यपर्णी स्त्री० माषवनी २१०पा. लवङ्ग . 365 स्त्रयाह्वय सूर्यपुत्र मयणहल 127 स्थलगण्डीर " 354 सूर्यसंज्ञ. भीलामा 135 स्थलपर्कट करमदा ५१पा. सेकिम मूला 357 स्थलपर्केट न. " ३५७टि. वरुणा 132 स्थलशृङ्गाट गोखरू 199 गूंदी सेलु 119 स्थापनी पाठ 294 सिल्हक १०७पा० सेलूक स्थायिनी २९४पा. अर्जुन 103 स्थाली पाटला स्त्री० वासंती 249 स्थालेय बृहन्मूलक ३५८पा. सेहुण्ड थोहरी ५०पा. स्थिरक शाक स्त्री. राडागारी 317 स्थिरसार 371 डाभ वज :: Pr सूर्पण न. स्त्री . " सेव्य सेव्या पुं० मेरी Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्त्री. पुं० पुं० हयुषा स्नायु . TH स्नुक हैमनिघण्टुशेषान्तर्गताना शब्दानामनुक्रमः / शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः स्थिरा स्त्री० सावनील 274 स्वादुकन्दा स्त्री० विदारि 195 स्थूल किरमालउ ९९पा० स्वादुफल पुं० धमणउ 106 स्थूलदर्भ शरकड 376 स्वादुमस्तक , महाखजूरि 178 स्थूलपत्र मुनिलोध्र 117 स्थूलपर्कट पुं०न. करमदा 51 हजी भाडंगि 275 स्थूलपर्ण सातवनउ 96 हट्टविलासिनी " हलद्र २१४पा. स्थूलवक्ष मुनिलोध्र ११५पा. हठ पुं० फंगाशाक 335 स्थूलवल्क हपुषा स्त्री. हयुषा २७०पा० स्थूलवल्कल श्वेतलोध्र 115 हयप्रिय जव 388 स्थूलैला स्त्री० कंकोली एला 32 स्त्री. युषा 270 स्थोणेयक थूणीयउ 169 हरण पुं० डूंगली 340 स्त्री० कायणी 269 मुंग स्निग्धदारु पुं० सरलउ १०८पा. हरिचन्दन पुं०न. रक्तचन्दन 25 स्निग्धपर्णी पीलउनी 316 हरित थूणीयउ 169 थोहरी 49 स्नुहि हरिता स्त्री . हलद्र 214 स्नेहविद्ध देवदारु 109 श्वेतदूर्वा 379 स्पृक्का स्त्री० पीक 170 हरिताली स्फटिक कपूर हरिद्रा 213 स्फुटी स्त्री० चीभडीपक्वफल 364 दारुहलद्र 167 पुं० टौंडू ११३पा० हरिपर्णक स्फूर्जन " 113 हरिमन्थक चिणा 389 स्यन्दन अशोक 3 हरिमन्थज कृष्णमुंग 391 स्योनाक अरलू-टीटू 86 हरिवालुक न० एलीयउ सवा स्त्री० पीलउनी 315 हरीतकी स्त्री . हरडइ स्रंसिन् पील वेणु 139 कलायरा 389 खुवावृक्ष कोक हलिनी स्त्री. राडागारी 317 देवदारु 109 हलिप्रिय पुं० कयंब 12 स्वर्णलता स्त्री० पीक 171 हलिमोची जलब्राह्मी ३५८पा. मालकांगुणी 209 हलीमक शाक 104 स्वर्णशेफालिका " किरमालउ 99 हल्लक न. रक्तसंधिउत्पल 332 स्वल्पकेसर कांचनार हविर्मन्थ अरणी स्वस्तिक षडकूतिर 355 हस्तिकर्ण , एरण्ड 154 स्वादुकण्टक कोक हस्तिकोशातकी स्त्री० हस्तिकोशातकी 323 गोखरू हस्तिदन्तक पुं०न० मूला 356 " स्फूर्जक " मूला " 233 स्वर्गद्रुम स्त्री० Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 द्वितीयं परिशिष्टम् / हृद्या प हारी शब्दः लिङ्गम् अर्थः श्लोकः शब्दः लिङ्गम् अर्थः प्रलोकः हस्तिदन्ती स्त्री० दन्तीप्रकार 202 / / हृद्य गन्ध पुं० बोली 80 हस्तिपर्णक पुं० एरंड 154 हृद्यगन्धा जाइ 236 हस्तिपिप्पली स्त्री. गजपीपली 307 सालरि १५१पा० हस्तिपिपली , ३०७पा० हेमकेसर नागकेसर 10 हस्तिमयूरक अजमोद 256 हेमक्षीरा स्त्री. क्षिरिणी 324 हस्तिवारणी स्त्री० करजविशेष 145 हेमदुग्धक पुं० उंबरा 42 हस्तिवारुणी करजभेद १४५पा. हेमपुष्प अशोक . 4 हस्तिविषा केलि 161 हेमपुष्पक चांपउ हंसपदी , हंसपदी 287 हेमपुष्पिका स्त्री० रीगणी 194 हंसपादिका , हंसपदी " सुवर्णजूही 239 हारिद्रक पुं० कयंब हेमशिखा क्षिरिणी 324 स्त्री० सिवनी ९४पा० हेमशिखी " ३२४पा. हार्य पुं० बहेडा 82 हेमाह्वय पु. नागकेसर 11 हिङगु पुं०न. हिंगु 265 हेमाया क्षिरिणी 324 हिगुनिर्यास पुं० नींब 137 हैम पुं० किरायता 229 हिङगुपत्री स्त्री० हिंगुउत्रौ 266 हैमवती स्त्री० : हरडइ 80 हिज्जल इजर 128 श्वेतवज 312 हिन्ताल हिताल 181 क्षिरिणी 324 तृणवृक्षजाति 183 ह्रस्वगवेधुका " गांगेटी हिमजा स्त्री. 232 हस्वपुष्प पुं० महाडोल 112 हिमवालुका कपूर 33 ह्रस्वफल हिमावती शिरिणी 324 ह्रस्वाङ्गक जीवक हिमाहव पुं० कपूर 33 ह्रादा स्त्री. सालरि 151 हिलमोची स्त्री० जलब्राह्मी 358 पुं०न० कङकुष्ठ 176 हिंसा 281 ह्रासा स्त्री . मुदगवनी 211 न. केसर २३४पा० ह्रासी " २११पा. हीरा स्त्री० सिवनी 94 / / ह्रोबेर वालउ 231 166 शढि ह्रास , छड हीर Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *तृतीय परिशिष्टम् / हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषटीकाकृनिर्दिष्टलोकभाषारूढनाम्नां संस्कृतभाषारूढान्ये कार्थिकानि नामानि / [प्रस्तुतपरिशिष्टगतसंस्कृतशब्दकदम्बकमध्यगता अङ्का निघण्टुशेषमूलश्लोकाङ्कसूचका : समवगन 'अशोक-अशोक स्त्रीप्रिय शोकनाशन स्यन्दन अलस वजुल मदनावास स्त्रीपादाहतिदोहद [स्त्री. पादाहतिदौहृद पु.]३ हेमपुष्प कर्णपूर कहे ल्लि मधुमण्डन पिण्डपुष्प [पिण्डीपुष्प पु.] लतावृक्ष पौलोमीद्रुम रोहिणीद्रुम 4 / बउल--बकुल मदिरागन्ध कृष्णत्वक् मद्यदोहद [मद्यदौहृद पु०] द्राक्षाफल गूढपुष्प केसर सिंह केसर 5 विशारद गुडपुष्प / बकुलफल-पर्पट / 'तिलकु-तिलक पूर्णक छन्नकुसुम मुखमण्डन 6 चित्रक क्षुरक रेचिन् स्त्रीनिरीक्षणदोहद / *कांचणयरु--कोविदार भद्रदारु काञ्चनार युगच्छद 7 ताम्रपुष्प चमरिक कुद्दाल कुण्डलिन् कुलिन् काञ्चन मालुकापर्ण कुदार स्वल्पकेसर [यमलपत्रक टी०] 8 / "चांपउ-चम्पक काञ्चन हेमपुष्पक षट्पदातिथि कुसुमेन्द्र वरलब्ध कुमारीवल्लभ चल 9 चाम्पेय कुसुमारोग्य कलिकागन्धफलिन् / 'नागकेसर--नागकेसर नाग केसर हेमकेसर 10 दर्वीसह [दारूसह पु.] दुष्प्ररोह चाम्पेय स्कन्धभूषण नागपुष्प कुम्भफल हेमाह्वय साह्वय द्विपाह्वय 11 / नागकेसरपुष्पचूर्ण-करिकुसुम पुष्परोचन / कदम्ब—कदम्ब पीतदारु प्रावृषेण्य हलिप्रिय 12 हारिद्रक कादम्बर्य [कदम्बयं पु० पुलविन् पर्वताह। म्ब-धूलीकदम्ब अम्बष्ठ सुवास वृत्तपुष्पक 13 / धाराकदम्ब-धाराकदम्ब अरणि विश्वरूप महौ जस् / नीपकयंबभेद-नीप दीपन धूर्त नर्त धूवारक शिव 14 महाकदम्ब प्रियक घण्टापुष्प सुपुष्पक / 'कुडउ-कुटज कोटज कोहिन् वत्सक गिरिमल्लिका 15 वृक्षक मल्लिकापुष्प कलिङ्ग पाण्डुर द्रुम इन्द्रवृक्ष यवफल दीप्तभद्रा उडुमल्लिका 16 / * प्रस्तुतपरिशिष्टगताः टिप्पण्यः सूरतनिवासिश्रीबापालालभाईवैद्यमहाशयादवगम्यात्र निष्टङ्किताः 1. स्त्रीपादाहतिदोहदप्रत्ययोऽशोको न दृश्यते / योऽस्य गूर्जरगिरायां 'आसोपालव' इति प्रवादो वर्तते सोऽसमीचीनः / अशोक-Saraca indica, आसोपालव-Polyalthia longiolia इति आंग्लभाषाप्रसिद्ध वृक्षद्वयं सम्भाव्यते, अत्रापि स्त्रीपादाहतिदोहदलक्षणं न निर्णीतमस्माभिः / / 2. (1) बोरसल्ली (2) मोरसल्ली // 3. अस्य सम्यक परिचयो न ज्ञातः, अस्यWedlandia linctoria इति लेटीनशब्दः सम्भाव्यते // 4. (1) कचनार (2) कांचनार (3) पीळो चंपो (ग्रामीणगुर्जरभाषायाम्) // 5. चंपो / अस्य (1) क्षीरचंपक, खडचंपो, खेरचंपो (2) नागचंपो (3) पीतचंरक, स्वर्णचंपक (4) लीलो चंपो इत्यादि भेदा उपलभ्यन्ते // 6. नागकेसर // 9. कदंब // 8. कडो॥ Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 तृतीयं परिशिष्टम् कुटजफल--इन्द्रयव / कुटजबीज--भद्रयव / 'सिरीसु--शिरीष विषहन् भण्डिन् भण्डीर शङ्खिनीफल 17 मृदुपुष्प शुकपुष्प शुकवृक्ष शुकप्रिय कपीतन [कपीतक पुपा०] कर्णपूर भण्डिल श्यामवल्कल 18 / "पाडला--पाटली पाटला स्थाली [काचस्थाली टी०] अमोघा [मोघा पु.] तोयाधिवासिनी वसन्तती कामदूती कुम्भीका [कुम्भिका टी.] कालवृन्तिका [काला टी०] 19 / श्वेतपाटला---वेतपाटला [ वेता पाटला पु० नि.] काष्ठपाटला शीतला श्वेतकुम्भीका कुबे राक्षी फलेरुहा 20 / अगर-अगरु अगुरु लोह वंशिका [वंशिकम् नि०] विश्वरूपक कृमिज प्रवर राजा जौङ्गक [जोगक पु. योगज नि०] अनार्यज [अनार्यक पु. नि०] 21 / मल्लिगन्ध अगरु--मल्लिगन्ध मङ्गल्या / कृष्णागरु--काकतुण्डक। 'चन्दन--श्रीखण्ड मलया चन्दन श्वेतचन्दन 22 गोशीर्षक [गौशीर्ष टी०] गन्धसार भद्रश्री तैलपणिक फलकिन् सुरभि सार महार्ह रोहणोद्भव 23 / बाबरउ चन्दन--बर्बरक वेतनिर्गन्ध बर्बरोद्भव / / "रतांजणी रक्तचन्दन-रक्तचन्दन क्षुद्रचन्दन भास्करप्रिय 24 ताम्रसार रक्तसार लोहित हरिचन्दन / पतंग--कुचन्दन पत्राङ्ग पतङ्ग [पत्ता पु० नि०] पट्टरञ्जन 25 सुरङ्ग रक्तकाष्ठ पत्तुर तिलपणिका / 'कणयर--द्रुमोत्पल व्याध परिव्याध सुगन्धिक [सुगन्धक नि०] 26 / गन्धरहितकणयर--कर्णिकार निषीध पीतपुष्पक / "पुन्नाग-पुन्नाग महानाग केसर रक्तकेसर 27 देववल्लभ कुम्भीक तुङ्ग पुरुषनामक / 'अगथियउ--अगस्त्य बहुसेन [वङ्गसेन नि.-शुकनाश [शुकनास नि०] मुनिद्रम 28 / प्रवेतकणवीर-करवीर कणवीर श्वेतपुष्प अश्वमारक प्रतिहास शतप्रास अवरोह [अश्वरोध नि.] कुसुमोद्भव [अश्वहन् अश्वघ्न श्वेतकुन्द टी०] 29 / रक्तकणवीर--लगुड चण्डात [चण्डातक टी.] चण्ड गुल्मक / 'तमाल-तमाल कालस्कन्ध तापिच्छ रज्जन वसु 30 / १°तमालपत्र--तमालपत्र वस्वाख्य [वस्त्राख्य पु० नि०] रोमन [रोमश पु. नि.] तामस दल / "एलची--सूक्ष्मैला चन्द्रबाला द्राविणो [दाविडी नि०] निष्कुटि तुटि 31 कपोतवर्णिका तुच्छा कोरङ्गी बहुला तुला। १२ककोली एला- स्थूलैला बृहदेला पत्रैला [भदैला नि०] त्वक्सुगन्धिका 32 त्रिदिवोद्भवा पृथ्वीका ___कर्णिका त्रिपुटा पुटा। 1. (1) काळीयो सरस :(2) सरसडो॥ 2. पाडला // 3. अगर // 4. चंदन // 5. रतांजली // 6. कणेर // 7. (1) पुन्नाग (2) ऊंडी (महाराष्ट्र) दीपप्रज्वालनेऽस्य तैलमुपयुज्यते // 8. अगथिओ // 9. तमाल // 10. तमालपत्र / 11. एलची // 12. एलचो / / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः / 297 'कपूर -कर्पूर घनसार हिमाह्व हिमवालुका [हिमवालुक पु. नि०] 33 सिताभ्र शीतलरजस् स्फटिका चन्द्रनामक। कोल-कक्कोलक [कङ्कोलक नि०] कटुफल कोलक [कोमक नि०] माधवोषित [ भागधोत्थित सं० पु०नि०] 34 कोल कोशफल कोर मारीच द्वाप [डोप सं०] / 'लवङ्ग-लवङ्ग शिखर दिव्य भृङ्गार वारिज लव 35 श्रीपुष्प ,याह्वय [स्त्रीपुष्प स्त्र्याह्वय सं०] देवपुष्प चन्दनपुष्पक / नलिका-नलिका कोताहि [कपोताघ्रि नि०] निर्मध्या शुषिरा 36 नटी अञ्जनकेशी धमनी शून्या विद्रुमवल्ली। अमीत उ-अतिमुक्त मण्डक [मुण्डक सं० पु.] पुण्डक भ्रमरोत्सव 37 पराश्रय सुवसन्त [सुवासन्तो नि०] कामुक माधवी लता। "पीपल-पिप्पल [विष्पल पु.] बोधि अश्वत्थ श्रीवृक्ष चलपत्रक 28 मङ्गल्य केशवावास श्यामल द्विरदाशन / "पींपरी-गर्दभाण्ड कन्दराल छायावृक्ष कमण्डलु 39 प्लक्ष वट प्लव [वट प्लक्ष सं० वटप्लव निक वटप्लिव पु०] शुङ्गी [तुङ्गी पु.] सुपार्श्व चारुदर्शन कपीतन कपीत [कपीन सं० नि०] पीतन प्लवक 40 / पर्कटि पिष्पलविशेष--पर्कटि [कर्पटी नि०] पर्कटिन् [पर्टकिन् सं० पर्कट पु.] प्लक्ष सतीद [सतीट सं०] लक्षण जटिन् नटी / वड-वट वैश्रवणावास न्यग्रोध बहुपाद् ध्रुव 41 स्कन्ध जन्मन् रक्तरुल क्षीरिन् शुङ्गो वनस्पतिः / 'उंबरा - उदुम्बर जन्तुफल[कृमिफल टी.] यज्ञाङ्ग हेमदुग्धक 42 सदाफल वसुवृक्ष *वेतवरक मशकिन् / कालंबरी-का कोदुम्बरिका फाल्गुनी फल्गुवाटिका [फल्गु वाटिका सं०]४ 3 फल्गु आजी फलभारी मलयू [फलयू नि०] [फला ?ल)राजी नि०] / १०रायणी राजादन राजन्या क्षीरिका प्रियदर्शन 44 करिनिय दृढस्कन्ध मधुफल रालफल[राजफल नि०] नृपः / "पियाल-पियाल राजवृक्ष बहुवल्क धनुष्पट 45 सन्नाद्र खरस्कन्ध चार [खरस्कन्धवार पुकताप सवल्लभ। अंबाडओ-आम्रातक वर्ष किन कपिचूत [कपिभूत सं०] क पप्रिय 46 कपीतन पीतनक तनुक्षीर अम्लपाटक [अम्रपाटक सं०पु०नि०] शुङ्गो [शृङ्गो सं० पु.] कपिरसाढय दृष्यफल बिभीषण 47 / आकु-अर्क विकीरण अहि [भास्कर रवि टी.] जम्भल आस्फोट [आस्कोत सं०पु.] विष्किर [विच्छुर सं० विच्छूर पु०] क्षीर अर्कपर्ण / आकुमंदार-राजार्क अलर्क गणरूपक 48 एकाष्टील सदापुष्पिन् [सदापुष्प नि०] मन्दार प्रतापस। 1. कपूर / / 2. (1) चणकपाबा (2) चीनिकबाबा // 3. 'मागधोस्थित' इति पाठः सम्पगव भासते॥ 4. (1) लवंग (2) लवींग // 5. पोपळो / 6. पीपळो // 5. वड / / 8.(1) उपरो (2) उमरडो॥ 9. ढेड उमरडी // 10. (1) रायण (2) राण // 11. चारोळी // 12. आकडो॥ Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -298 . तृतीयं परिशिष्टम् / 'थोहरी-स्नुहो वज्र महावृक्ष असिपत्र [असिपुत्र सं०] स्नुह [चुक् पु० नि०] सुधा गुडा [गुड पु.] 49 समन्तदुग्धा सीहुण्ड [सिंहतुण्डा टी०, सेहुण्ड नि०] गण्डोर [गण्डेरी सं०] शण्डेरो पु. नि०] वज्रकण्टक [वककण्टक सं० चक्रकण्टक नि०] / करमदा-करमर्द करमन्द [करमद नि०] कराम्लक [कराम्रक सं० पु० नि०] सुषेणक 50 स्थूलपर्कट [स्थलपर्कट पु० स्थलपकेंट नि० स्थलपर्टक सं०] आविग्न [आविघ्न पु.] कृष्णपाकफल / जम्बीर-जम्बीर जम्भल जम्भ जम्भीर [जम्भील सं०पु०नि०] दन्तहर्षण 51 दन्तशठ वक्त्रशोधिन् गम्भीर रोचन / करणा-करुण छागलाख्य मल्लिकाकुपुम प्रिय 52 / "बीजउरउ-बीजपूर बीजपूर्ण पूरक फलपूरक सुपूरक मातुलुङ्ग केसराम्ल अम्लकेसर 53 वराम्ल बीज लुङ्ग रुचक मध्यकेसर कृमिघ्न गन्धकुसुम केसर शीधुपादप [सीधुपादप पु० साधुपादप सं० नि०] 54 / बीजपूरविशेष - मातुलुङ्गी [मातुलिङ्गी पु०] वर्धमाना मधुरा मधुकर्कटी [मधुकुक्कुटी सं०५०] मधुवल्ली पीतपुष्पी [पूतिपुष्पी सं० पु. पूतिपुष्पा नि०] देवदूती महाफला [महाबला नि.] 55 / 'आंबिली-अम्लीका [अम्लिका नि.] चुक्रिका अम्ला शुक्तिका अम्लिका अम्ब्लिका [शुक्तिकाम्ली चिकाम्लिका सं० पु. नि०] चुका चिञ्चा तिन्तिडीका [तिन्तडीका टी०] तिन्तिला गुडपुष्पिका [तिन्तिडी गुरुपुष्पिका नि.] 56 / तिन्तिडीक-वृक्षाम्ल अम्लवृक्ष तिन्तिडीक महीरुह शाकाम्ल अम्लशाक अम्लपूर रक्तपूरक 57 / 'अम्लवेतस-अम्लवेतस भीम भेदन रक्तपूरक रुधिरस्रावक चुक मांसारि वातिकप्रिय 58 ___ शास्त्राम्ल वेतसाम्ल अम्ल तिन्तिडीक रसाम्लक। हीनअम्लवेतस-शङ्खद्रावक / एतद्भेदनाम-शतवेधिन् सहस्रवेधिन् / उत्तमअम्लवेतस-बालद्रावक [वालद्रावक सं०पु. लोहद्रावक नि०] / एतद्भेदनाम-शतवेधिन् सहस्रवेधिन् 59 / / "कउठी-कपित्थ वानरावास गन्धपत्र कपिप्रिय 60 पुष्पफल दधिफल दधिस्थ ग्राहिन् मन्मथ अक्षिस्पन्द [अक्षिस्यन्द सं. नि.] दन्तशठ राजाम्र चिरपाकिन् 61 / १२आसद्रा-अश्मन्तक सूक्ष्मपत्र [लक्ष्णपत्र सं० पु० नि०] पाषाणान्तक इन्द्रक अम्लपत्र ताम्र पुष्प [ताम्रपत्र सं. पु. नि.] कुशलिन् यमलच्छद 62 / नारिंगु-नारङ्ग नागरग त्वक्सुगन्ध मुखप्रिय ऐरावत योगसार योषिद्वक्त्राधिवासन [योगिन् तका धिवासन सं० पु० नि०] 63 / "खटिर-खदिर रक्तसार कण्टकिन दन्तधावन दिन्तधावनम् पु०] गायत्री बालपत्र जिह्मशल्य [वालपत्र जिह्वाशल्य सं० पु० चलपत्र बहुशल्य नि०] क्षितिम [क्षितिक्षम सं. पु०नि०] 64 / १.थोर // 2. करमदा / 3. लींबु // 4. न सम्यगवगम्यते // 5. बीजोरू / / 6. (1) आंबली (2) आमली // 7. (1) गिर्देशमाक् (युनानी) (2) दासरीया (राजस्थानी) // 8. अमलवेत // 9-10. हीनोत्तमभेदा प्रायोऽत्रैवोपलभ्येते // 11. कोठ / / 12. (1) आसोतरो (2) आसोतरी (3) झींझी // 13. नारंग।। 14. खेर / / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। 219 श्वेतखदिर-सित कदर कामुक [कार्मुक सं० पु. कार्मक नि०] कुन्जकण्टक सोमवल्क नेमिवृक्ष श्यामसार [वेतसार नि०] पथिद्रुम 65 / 'अरंजु-विदखदिर अरिमेद [इरिमेद नि.] गोधास्कन्ध अरमेदक अहिमार अरिम पूत्यरिमेद मुखशोधन 66 / सीबली-शाल्मलि तूलिनी मोचा पिच्छिला चिरजीविता [विरजाविता नि०] कुक्कुटी पूरणी रक्तकु. सुमा घुगवल्लभा 67 कण्टकाढया नलफली / 'शाल्मलिनिर्यास-पिच्छा वेष्टक / शाल्मलिविशेष-कुशाल्मलि शाल्मलिक शेचन कूटशाल्मलि 68 / सीसम-शिंश ग [शिशि // नि०] महाश्यामा पिच्छिला पाण्डुरच्छता कृष्णसारा अङ्गारवर्णा / शिंशपाविशेष-अगुरु [गुरु सं०] 69 / शिंशपाविशेष-कुशिंशमा [ कुशिशि ग नि०] भस्मगर्भा कपिला भस्मपिङ्गला / 'बोरि-दरी कुाले [कुलि नि० कवलो पु०] कोली [केलि सं०] कर्कन्धु फलितच्छदा[फेमिल च्छदास०पु०नि०] ७०राष्ट्रवृद्धि करी कोली सौवोरो वज्र सल्यिका [वज्रशिल्यिका पु०नि०] घुट्टा [घुटा पु०नि०] घोण्या गोपघोण्टा [कुहाघट्टा नि०] व्याघ्रनखो गृध्रनखी 71 / 'खेजडी-शमी सक तुफला [शकुरुला सं०पु.] लक्ष्मी शिम्बा [शिम्या पु. शिवा नि०] तुङ्गा अग्नि पादप अनप्रिपा भस्म काष्ठा शङ्कर शिव कीलिका 72 शिवा अलोमा [शिवलोमा नि.] आयतफला लोमविनाशिनी पामविनाशिनी लोमविनाशनी पामविनाशनी पु० मङ्गल्या शुचिपत्रा। "सांगरी-सङ्गरम् [सङ्गरण टी० साङ्गर नि०] 73 / 'हिंगोटु-इङ्गुदी तापसतरु मार्जार करकीलक [कण्ट कीलक स०पु० कण्ठकीटक नि०] बिन्दुक [विदुक पु०] तिक्तमज्जा पूतिपुष्प पूतिफल 74 / "गूगलु-गुग्गुलु पुर दुर्ग महिषाख्य [महिषाक्ष सं०नि० महिषाक्ष्य पु०] पलङ्कष जटायु कालनि र्यास वासवनामक उलूकनामक 75 नक्तञ्चर [नक्तचर पु० ] शिवधूप कुम्भोलूखल. कम् [कुम्भोलुखलकः नि०] शिव / पारिभद्र -पारिभद्र निम्बतरु मन्दार पारिजातक 76 / "कहर-कयर-करीर तीक्ष्णसार शाकपुष्प मृदूपुष्प [शाकपुष्प मृदुफल नि०] मरुजन्मन् गूढपत्र [पत्र नि०] प्रन्थिल ऋकर 77 / कांक-विकङ्कत सुवावृक्ष प्रन्धिल स्वादुकण्टक किङ्कणि [किङ्किणि सं० केकणि नि०] काकपाद व्याघ्रपाद् गोपकण्टक [व्याघ्रपादोपकण्टक नि०] 78 / १३बीली-बिल्व महाफल श्याह्न शलाटु [शलापु सं०] पूतिमारुत महाकपित्थः [महाकपित्थं नि०] शाण्डिल्य शै ठूष नीलमल्लिका 79 श्रीवास श्रीफल हृद्यगन्ध [हृद्य गन्ध सं०] मालूर कर्कट। 1. (1) गंधीलो खेर (2) गोरड // 2. (1) सीमळे (2) सेंबळो // 3. मोचरस // 4. सीसम // 5. बोरडी॥६. खेजडी // 7. सांगरी॥ 8. हिंगोरी // 9. गूगळ / / 10. पांढरवो // 11. केर // 12, वीकळो / 13. बीली / / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयं परिशिष्टम् / 'हरडह-हरीतकी जया पथ्या हैमवती अभया अमृता 80 कायस्था [वयःस्था टी.] पूतना [पृतना टी.] चेतकी अव्यथा श्रेयसी शिवा / 'बहेडा-विभीतक भूनवास वासन्त अक्ष बहेटक 81 संवर्तक वर्षफल कल्क हार्य[कलियास नि०] कलि द्रुम कर्ष दैन्य [दैत्य पु० दोत्य नि० दिव्य सं०] मधुवीज धर्मद्वेषिन् बिभेदक [विभेदक सं० पु०] 82 / आमला-आमलकी शिवा धात्रो वयःस्था षडरसा अमृता पर्व कीटा [पर्वकाढया नि०] तिष्यफला माकन्दी श्रीफला 83 / / अरणो-अरणी अग्निमन्ध तरी [तकारी सं०] वैजयन्तिका जया जयन्ती श्रीपर्णी कणिका गगारिका [गणिका रिका सं०पु.नि.] 84 तेजोमन्थ हविर्मन्थ नादेयी वह्निशोचन / "अग्लू-टीटू-आलु टुण्टुक [डुण्डुस सं० दुन्दक नि०] दीर्घवृन्त [दर्घवृन्द सं०] नट कुटन्नट 85 स्योनाक [श्योनाक नि० शोनाक सं०] शोनक जम्ब् शुकनाश [शोषण जम्बुशुकनास नि० शोणक टी.] कटम्भर मयूरजङ्घ कट्वङ्ग सल्लक प्रियजीवक 86 मण्डू कपर्ण पत्रोर्ण [पत्तोर्ण सं० पत्तूर्ण पु.] गोपवृक्ष मुनि द्रुम / 'शिरघू-शिग्रु शोभाञ्जन तीक्ष्णगर्भ [तीक्ष्णगन्ध सं० पु. नि०] मूल रूपल्लव 87 विध्यरातिकः अक्षीव [विद्रध्यरातिका क्षीव सं० विद्रध्यरातिः पु० नि० काक्षीव नि० काझीव पु.] मुखभज सुभजन दंश [दृश नि०] अक्षीब सुभङ्गिन् [सुरङ्गिन् सं० पु० नि०] मोचक मधुगृञ्जन 88 / प्रवेतशिग्रु-वेतमरिच / रक्तशिग्रु-मधुशिग्रुक / "तिनिश-तिनिश चित्रकृत् [रथकृत् नि०] नेमि वञ्जुल रथसाधक 89 दीर्घवृक्ष चक्रकार [चक्रकर सं० पु. कवर नि०] रथनामन् अतिमुक्तक अश्मगर्भ सर्वसार क्रमसन्धारण 90 / "पलाश-पलाश किंशुक पर्ण खरपर्ण त्रिपत्रक त्रिवृन्तास्य [त्रिवृताख्य नि०] रक्तपुष्प [रङ्गपुष्प सं० पु.] क्ष रश्रेष्ठ समिद्धर [क्षारश्रेष्ठ समिद्वर सं० पु. नि०] 91 बीजस्नेह बातपोष [वातपोध नि०] यज्ञिय [याज्ञिक सं० पु. नि०] ब्रह्मपादा / धव-धव भारोद्वह गौर शकाख्य [शकटाक्ष सं० पु. सकटाक्ष नि०] धुरन्धर 92 कुलाव नन्दित [नन्दिल सं०] / १०सिवनी--श्रीपर्णी काश्मरी कृष्ण वृन्तिका [कृष्णा वृन्तिका नि०] मधुपर्णिका 93 गम्भारिन् [कम्भारिन् टि.] सर्वतोभद्रा कज्जला [कदफला नि०] भद्रपर्णिका विहारिन् [विहीरा नि०] कुमुदा हीरा [हारिन् नि०] महाकुम्भी कश्मरी 94 नित्यभद्रा महाभद्रा काश्मर्य मधुमती [मधुपर्णी नि०] / 1. हरडे // 2. बहेडा // 3. आंबळा // 4. अरणो // 5. अरलू = अरलवो (गु०), टीटू = टेंटू (गु०)। भिन्नवृक्षद्वयमिदम् // 6. (1) सरगवो (उत्तरगुर्जरे) (2) सेगटो (दक्षिणगुर्जरे) // 7. तणछ // (खाखरो // 9. (1) धावडो (2) भूतवाकरो // 10. सीवण // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशादाः। 301 'सातवनउ-सादडिउ-सत्तालू-सप्तच्छद शुक्तिपर्ण गुच्छ पुष्प [गन्धपुष्प नि०] सुपर्णक [सुवर्णक सं० सवर्णक नि०] 95 स्थूलपण दीर्घवृक्ष दीपवृक्ष सं० पु. नि०] शारदी [शारद नि.] विषमच्छद मद गन्धि विशालत्वच गज द्वषु शाल्मलीदल 96 शिरोरुज् देवविटपिन् [शिरोरु गेहविटप नि०] सुमनस ग्रहनाशन / 'किरमाल उ-आरग्वध कृतम ल कर्णिकार सुपर्णक [सुवर्णक सं० नि०] 97 पीतपुष्प दीर्घफल शम्याक [शम्पाक पु० नि०] चतुरङ्गुल व्याधिहन आरेवत चूलिन् [रेचनशूलिन सं० पु० रेवत स्थूल नि] प्राह राजपादप 98 आरोग्यशिम्बिका [आरोग्य शिविका सं०] वर्णिन् स्वर्णशेफालिका / बीअउ-बीजक प्रियक शारि शौरि पु० नि०] गौर बन्धूकपुष्पक 99 कृष्णसर्ज मदासन [महा सर्ज नि०] कल्याण पीवर असन महासाल पीतसाल [महाशाल पीतशाल सं० पु. नि०] जीवक प्रियसालक [प्रिपशालक सं० पु. नि०] 100 सुगन्धि नोलनिर्यास तिष्य पुष्य [तिष्यपुष्य सं० पु० नि०] अलकप्रिय / श्रेष्ठबीजक-शिखिग्रीव / अधमबीजक-गोमूत्रक 101 / सागु-अश्वकर्ण दीर्घात्र कषायिन् [कषाय नि०] सस्यसंवर सज्जा सर्जक शूर कार्श शाल [कार्य सं० पु. कार्यशाल नि०] लतातरु 102 / ,अर्जुन-देवसाल [देवशाक सं० नि०] शक्रतरु [इन्द्रद्रु टी०] नदीसर्ज अर्जुनाह्वय [अर्जुनाभिध नि०] अर्जुन ककुभ सेव्य सर्पण [असव्य सूर्पर्ण सं० असेव्य सूर्पण पु० सेव्य सुवर्ण नि.] धूर्तपादप 103 / 'शाक-शाक कोलफल द्वारदारु योगिन् हलीमक गन्धसार स्थिरसार स्थिरक ध्रुवक ध्रुव [ध्रुव साधन सं० पु० नि०] 104 अभ्रंलिह महापत्र [महापात्र सं०] बलेसार [बलिसार पु० बलसार नि०] बलप्रद [बलप्रभ नि०] / "धमणउ-धर्मण धनुर्वृक्ष गोत्रपुष्प [गोत्रवृक्ष नि०] रुजासह 105 महाबल महावृक्ष राजाह धन्वफलः [धन्वफलम् नि० धन्वनः टो०] स्वादुफल मृत्युफल सारवृक्ष सुतेजन 106 / 'सिल्हक-सिल्हक [सेलूक सं० सलिलक पु. सिल्लक नि०] सिद्धवृक्ष / कोलिपत्र-कोलिपत्र जोरण [अजोरण पु०] / महापत्र-महापत्र इङ्गुदी [अगदी पु० अगादी नि०] विषशङ्कु पलाशक 107 / सरल उ-कुंदुरु-सरल सिद्धदारु [स्निग्धदारु सं० पु०] नमेरु खलिपादप / 11 देवदारु-देवदारु देवाह पवनारि पलाशिकः [पला शिका पु०] 108 पारिभद्र द्रुकिलिम किलिम[दुक लिम कलिम पु०] देववल्लभ दारु स्नेहविद्ध देवद्रुम इन्द्रद्रुम स्वर्गद्रुम [देवद्रु स्वर्गजद्रुम नि०] 109 पीतकाष्ठ पीतदारु पूतिकाष्ठ पूतिदारु महाकाष्ठ महादारु देवकाष्ठ देवदारु भद्रकाष्ठ भद्दारु इन्द्रकाष्ठ इन्द्रदारु / 1. सातवोन // 2. गरमाळो / 3. बोयो / / 4. गुर्जर गिरायामेतस्य 'सागु-साग" इति प्रसिद्धिर्नास्ति, अपि तु शाकस्यास्ति // 5. (1) अरजणीयो (पालनपुरसरिसरगुर्जभाषा) 2) सादडो (दक्षिणगुर्ने३) // 6. साग // 7. धामण // 8. सिलारस // 9. (1) कदा // 10. चीड / / 10. देवदार // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 तृतीयं परिशिष्टम् / 'महूडउ-मबूक मधुशाक माधव मधुक मधु 110 मध्वष्ठील मधुकाष्ठ मधुस्रव [मधुश्रव सं० पु.] रोध्रपुष्प [रोधक पु.] कोषपुष्प मधुपुष्प गुडपुष्प गोलफल 111 / महाडोलु-मधूकविशेष-मधुल [मधुलि पु.] वारिज [गिरिज पु०नि०] दीर्घपत्रक नीरवृक्ष तीरवृक्ष सं०पु०नि०] गैरिकाख्य [गौरशाक सं०पु० ] ह्रस्वपुष्प ह्रस्वफल 112 / टीडू-तिन्दुक [तिण्डारु सं०] स्कूनन [स्फूर्जक नि० ] तुष्ट कालस्कन्ध विरूपक निःस्यन्दन कालसार रावण [ कालशाक द्रावण सं०पु०नि०] नीलसारक 113 / काकटींडू-कातिन्दुक मर्करतिन्दुक का केन्दुक काकपील कुल कुल क 114 / रोध-रोध्र लोध्र / प्रवेतलोध्र-शावर स्थूलवल्कल [शाम्बर तनुवल्कल सं० पु०नि० ] महारोध तरु [ मैत्र्य सं० पु० अनम्भस् नि०] शबरपादप 115 / सं०नि० स्थूलवक्षस् पु.] बृहत्पत्र / कृष्णलोध्र-कृष्णलोध्र गालव / भूर्ज-भूर्ज भूज बहुपुट [ बहुपाट पु० बहुपट नि० ] मृदुत्वक्क [ मृदुवल्क नि० ] मृदुच्छद 117 रेखापत्र छत्रपत्र [ चित्रपत्र पु.] बहुत्वक् चर्मिन् / 'गूंदी-लेष्मातक भूतवृक्ष पिच्छिल द्विजकुत्सित 118 वसन्तकुसुम शेलु फरेलु [ कफेलु नि.] लेखशाटक विषघातिन् बहुवार शीत उद्दालक सेलु [ शलु सं०पु० ] 119 / 'वडहर-लकुव लिकुच [बकुल कण्टकिन् नि०] ग्रन्थिमत्फल [ प्रन्धिफल पु०नि० ] / "कटहर-पनस [ अम्बुपनस पु०नि० ] डहु [ दुहु सं०] लकुच क्षुद्रपनस / लकुचफल--[ तनु नि०] न्युब्जक [ कुब्जक नि०] 120 / 'आंबउ-आम्र रसाल माकन्द कामाङ्ग पिकबान्धव वनपुष्पोत्सव चूत परपुष्टमोत्सव [ परपुष्टमहो द्भव सं० परपुष्टमदोद्भव पु० नि०] 121 मधुदूत मधुफल सुफल मदिरासख वसन्तपादप / सुगन्धिआम्र-सहकार 122 / क्षुद्राम्र-क्षुद्राम्र कृमितरु लाक्षावृक्ष जतुद्रुम सुकोशक [ सुकेशक सं०पु०नि० ] घनस्कन्ध कोशाम्बु [ केशाम्बु सं०पु०नि० ] सुरक्तक [ सरक्तक पु.] 123 टङ्क नीलकपित्थ / "जांबू-जम्बू महाफला राजजम्बू नीलाम्बुजच्छदा [ नीलाम्बुकच्छदा नि०] 124 सुगन्धिपत्रा। जम्बूविशेष- काकजम्बू कुजम्बुका उशीरपत्रा नादेयी वैदेशी काकवल्लभा 125 / 1. महूडो // 2. टिंबरवो॥ 3. लोधर / / 4. भोज // 5. गुंदी // 6. बडहर (हिंदी) // 7. फनस // 8. आंबो // 9. जांबू / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः 303 मयणहल-मदन श्वसन [ छर्दन नि०] राठ शल्यक विषनाशन करहाट मरुवक पिण्डिन् पिण्डतक / फल 126 सूर्यपुत्र कर्कटक विषगन्ध [ विषघात पु० ] विषोदर मत्स्यान्तकफल राज पुत्रक कफवर्धन 127 / *कुबउ-कुब्जक कामुकः [कामुकं नि० ] श्यामसार फुल्ल: [ फुल्ली सं० ] निमिदुम [ निमीम सं०पु० मिसिद्रुम नि० ] / इजर-निचुल नदीकान्त अम्बुज हिज्जल इज्जल 128 गन्धपुष्प [ गन्धपुष्य सं०पु० ] गुच्छफल अम्बुजात कच्छपाली [ अनुवाक कच्छकोली सं०पु०नि०] / वेतस-वेतस विदुल शीत नदीकूलप्रिय रथ 129 अभ्रपुष्पः [ अभ्रपुष्पं पु० ] पत्रमालिन् वानीर वजुल / जलवेतस-अम्बुवेतस [ अम्लवेतस सं०] भीरु नादेयी बालभीरुक 130 विदुल मजरी नम्र परिव्याध निकुञ्जक। "वरुणा-वरुण [वरण टी० ] गन्धवृक्ष तिक्तशाकः [ तिक्तशाकं सं० ] कुमारक 131 *वेतपुष्प श्वेतफल तमाल मारुतापह शीधुवृक्ष [ सीधुवृक्ष सं०पु०नि०] श्वेतवृक्ष सेतु अश्मरिकारिपु [ अस्मरिकारिपु पु०] 132 / 'आंकुलु-अङ्कोठ पीतसार दीर्घकील निकोच क अङ्कोल्लक [ अङ्कोलक नि० ] ताम्रफल रेचक गन्धपुष्पक 133 / भीलामा-भल्लातक वीरतरु अरुक अरुष्कर व्रण भौतिक भूतरुह रिस्नेह शोफकर धनुष् [धनु ___टी० ] 134 अग्निमुखी बहुपत्र भल्ली सूर्यसंज्ञक अग्निसंज्ञक / 'अरीठा-अरीठउ-अरिष्ट कृष्णबीज [ कृष्णवर्ण रक्तबीज नि० ] अर्थसाधन 135 शुभनामन् शीतफेन [ पीतफेन पु०नि० ] फेनिल गर्भपातन / 'नींब-निम्ब सर्वतोभद्र पारिभद्र सुतिक्तक 136 पिचुमन्द [ पिचुमदं टी० ] यवनेष्ट शकेष्ट [ शुकेष्ट पु०नि० ] शुकमालक [शुकमाल मालक टी० ] अरिष्ट हिगुनिर्यास नेतृ नियमन 137 / बकायणि-महानिम्ब निम्बरक कामुक [ निम्बक कार्मुक नि० ] विषमुष्टिक रम्यक क्षीवक वृक्का [ वृक्षा सं० पु. वृक्षः नि० ] अक्षिपील केशमुष्टिक 138 / "पीलू-वेणु-गोलु सिन् सहस्राझिन् [सहासाङ्ग नि० ] शीत करभवल्लभ गुलमारि गुडफल 139 / "अखोड-अझोट कर्पराल फलस्नेह गुहाश्रय [गुहाशय नि.] / "पारापत-पारापत [ पारावत नि० ] साराम्ल कृतमाल [ रक्तमाल नि० ] परावत 140 आरे ___वत सारफल। महापारावत - महापारावत महत् कपोताण्डतुल्यफल / १४रुद्राक्ष-रुद्राक्ष महामुनि 141 / चतुर्मुखरुद्राक्ष-ब्रह्मन् / 1. मोढळ / / 2. 'मोगरो' इत्येतस्य कापि अरण्यजातिः सम्भाव्यते // 3. समुद्रफल / / 4. वाळुज (महाराष्ट्र) // 5. (1) वरणो (2) वायवरणो // 6. (1) अंकोल (2) आंकोल // 7. भीलामो // 8. अरीठो / 9. लींबडो // 10. बकानलीबडो / 11. पीलू // 12. अखरोट // 13. 'जमरूख' इति सम्भाव्यते // 11. रुद्राक्ष / / . Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 तृतीयं परिशिष्टम् / द्विमुखरुद्राक्ष-वरार्गल / षण्मुखरुद्राक्ष-कार्तिकेय / पञ्चमुखरुद्राक्ष-शङ्कर 142 / एकमुखरुद्राक्ष-माधव विजयिन् शस्त्रधारण / पुत्रजीव-पुत्रजीव अक्षपल कुमारनामक [कुमारं पु.] जीवनामक 143 / करंजूयउ-करज नक्तमाल [रक्तमाल टी०] पूतिक चिरि बल्वक [पूतीक चिरबिल्वक पु० नि.] करज श्लोपदारि प्रकीर्ण [प्रकीर्य नि०] कलिनाशक [कलिनाशन पु०नि० कलिमारक टी.] पूति करज [प्नीकरज पु.] गौर सुमनस् घृतपर्णक [घृतपूर्ण क पु.] / करजप्रथमभेद-षग्रन्थ [षड्ग्रन्था नि० ] हस्तिवारणी [ हस्तिवारुणी पु०नि० ] 145 / करजद्वितीयभेद-मकंटो कृतमाल उदकीर्य प्रकोर्यक। करञ्जतृतीयभेद-अङ्गारवल्ली श ङ्गस्था कासनी करतालिका 146 / "रोहिडउ-रोहीतक रोहितक रोहिन् दाडिमपुष्पक रोहेड क [रोहडक नि०] सदापुष्प रोचन [रोचना नि०] प्लीहरक्तहन् [प्लीहहन् रक्तहन् टी.] 147 / 'कायफल-कट फल सोमवल्क कैडर्य रोपभद्रिका [गोपभद्रिक पु.] कुम्भी कुमुदिका भद्रा श्रीपर्णी भद्रवती 148 / दाडिमसार-दाडिम कुट्टिप कीर वल्लभ फल पाण्डव फिलषाडव पु०] करक रक्तबीज दिन्त बीज पु० नि०] / १औडपष्प-ौड़ पुष्प जपा जवा चिपा पु. 1 149 धाहुडी-धातको धातुपुष्पी [धातुपुष्पा पु०] बहिंपुष्पी [बर्हिपुष्पा पु० बहुपुष्पी नि०] अग्निपु पिका ताम्रपुष्पी [ताम्रपर्णी पु० नि०] सुभिक्षा कुञ्जरा मद्यपाचनी 150 / "सालरि-सल्लकी वल्लकी हादा [हृद्या पु.] सुवहा सुस्रवा रसा अश्वमूत्री कुन्दुरुकी [अश्वमूर्ति कुन्दरुको नि०] गजभक्षा महेरणा [गजभक्ष्या महेरुहा पु०नि०] 151 गन्धवीरा गन्धकारी सुरभि वनकर्णिका / "एरण्ड–एरण्ड तरुण चित्र दीर्घदण्ड दीर्घचन्द्र पु०] व्यडम्बर [व्यडम्बक नि०] 152 पञ्चाङगुल वर्धमान आमण्ड [भारण्ड टी.] रुचक रुचु व्याघ्रपुच्छ व्याघ्रतल चञ्चु [चुञ्चु टी.] उत्तानपत्रक 153 गन्धर्वहस्तक चञ्चुरदण्ड [चञ्चुरा आदण्ड पु. नि.] हस्तिपर्णक उस्वूक हस्तिकर्ण 154 / १३किम्पाक-किम्पाक महाकाल काकर्द का कमर्दक / १४कंपीलउ-काम्पिल्यक कपिल [कम्पिल्लक काम्पिल्य पु० नि०] रक्ताङ्ग रक्तचूर्ण क 155 चन्द्रा. ह्वय [चन्द्र टी.] रेचनक [रोवनक नि०] कर्कशाह पटोदक [पटोदय नि० / "कतकफल-कतक छेदनीय अम्बुप्रसादनफल कत 156 / 1. जीयपुता // 2, करज // 3. कण जो // 4. कवका / / 5. (1) रोहोडो (2) रगतरोहोडो॥ 6. कायफळ / 7. दाडमनां बीज // 8. 'फलषाडव' इति समीचीनः पाठः॥ 9. (1 जासूद (2) जासूस // 10. धावडी // 11. सालेडी, रसोऽस्याः ‘कुन्दुरु-कंदरूप धूप' इति प्रसिद्धः / / 12. एरंडो // 13. (?) (1) झेरकोचलं झेरकचोलं (2) लाल इंदामगां (3) महाकाय / / 11. कपोल // 15. निमकीफल / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। 305 'वमनी-कर्पासी [कार्पासो नि०] समुद्रान्ता बदरी [बदरा नि०] तुण्डिकेरी / वन्यकासी-भारद्वाजी [भरद्वाजी पु० नि०] भद्रा चन्दनबोजिका 157 / *कामवृक्षा-वन्दा-वन्दा तटरुहा [तरुरुहा नि०] शेखरी पादरोहण। [अपदरोहिण. पु.] वृक्षादनी वृक्षरुहा [वृक्षभक्ष्या नि०] जयन्ती कामपादप 158 / वन्दाविशेष-क्षीरवृक्षभव नन्दीमुख [नन्दीवृक्ष नि०] जयद्रुम / अरडूसा-आटरूष [अटरूष टी०] वृष वासा वासिका [वाशिका पु. नि. टी.] वाजिदन्तक 159 भिषग्माता सिंहमुख सिंहिका सिंहपर्णिका / "तुम्बुरु-तुम्बुरु [तुम्बरु पु० नि०] सानुज सौर सारस [सौरस पु० सौरभ नि०] वनज अग्निक [अन्धक नि० अन्दक पु० पु१ पु२] 160 तीक्ष्णवल्क तीक्ष्णफल तीक्ष्णपत्र महामुनि / केलि-कदली हस्तिविषा रम्भा मोचा अंशुमत्फला [भानुफला टी०] 161 काष्ठीला वारण बुसा [वारणबुशा नि० वारणतसा पु.] कोलोरस [कालीरस पु० नि०] / 'तगर-तगर कालानुसार्य वक्राख्य [चक्राख्या नि० कुटिल जिह्म टी.] नहुष [नधुष पु. मधुरो नि०] नृप 162 "पद्मनस-तूल नूद ब्रह्मदारु [ब्रह्मचारु नि.] ब्रह्मण्य ब्रह्मकाष्ठक ब्रह्मनिष्ठ यूप [दाप नि०] क्रमुक ब्रह्मचारिन् 163 / 'मोषउ-मुष्कक मूषक [मोक्षक नि०] घण्टा झाटल [क्रन्दाल नि०] मोक्ष मुञ्चक पाटलि गोलिह गोलीढ टी०] क्षारश्रेष्ठ 164 / 'वांसु-वंश यवफल वेणु शतपर्वन् तृणध्वज मस्कर [तस्कर पु.] त्वचिसार त्वक्सार कार तेजन [कर्मारतेजन पु०] 165 / १०गांगेटी-गाङ्गरुकी विश्वदेवा [विश्वदेवदेवा नि०] झषा [रुषा पु० ] ह्रस्वगवेधुका [ह्रस्वा गवेधुका नि० पु१ पु२] खजा [खण्डा पु० नि०] अरिष्टा नागबला खरगन्धनिका [खर बन्धनिका नि०] 166 / "दारुहलद्र-दावी दारुहरिद्रा हरिनु कण्टकेरुका [पीता करङ्कटेरिका नि०] पौतम पीतदारुः [पीतदारु नि०] पीतन पीतचन्दन 167 पर्जनी कण्टकिनी [कर्कटकिनी पु. नि.] कालीयक [कालेयक पु. नि.] पचम्पचा / "थूणीयउ-प्रन्थिपर्ण [प्रन्थिपर्णी पु.] लिष्टपर्ण विकीर्ण शीर्णरोमक 168 हरित कुकुर पुष्प शुकगुच्छ [गुच्छ शुकपुष्प नि०] शुकच्छद स्थौणेयकः वह्निचूडम् आराम प्रन्थिका [वह्निचूडा सुगन्ध ग्रन्थिक नि०] 169 / ७पीक-स्पृक्का ब्राह्मणी पङ्कमुष्टिका पिशुना वधू समुद्रान्ता मरुन्माला निर्माल्या देवपुत्रिका 170 लङ्कोयिका [लङ्कातिका नि०] कोटिवर्षा देवी पङ्कजमुष्टिका गोमिन् स्वर्णलता इन्द्राणी मरुत् माला [मरन्माला नि० मारुत स्रग टो०] लता लघु 171 / 1. कपास // 2. वांदो / / 3. अरडूसी // 4. नेपाली धनिया // 5. केळ // 6. तगर // 7. नावगम्यते सम्यक् / / 8. (1) मोखो (2) नकटीनुं झाड // 9. वांस // 10. गंगेटी / / 11. दारुहलदर // 12. पत्राण्यस्य 'तालीसपत्र' संज्ञानि / / 13 चोधारो / / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 तृतीयं परिशिष्टम् / 'विडंग-विडङ्ग केरला अमोघा तण्डुल चित्रतण्डुला [ मोघा तन्दुल कृष्णतन्दुल पु० नि०] भस्मक [वेल्लक नि०] कृमिहन् जन्तुघातक मृगगामिनी 172 / ऋषभु-इन्द्राक्ष ऋषभ वीर श्रीमत् वृषभनामक धूर्वह [धुर्धर पु० धूधुर नि०] गोपति ऋगिन् बन्धुर पृथिवीपति 173 / ऋद्धि वृद्धि-ऋद्धि सिद्धि युग [सिद्धियुग पु.] योग्य रथाङ्ग मङ्गल वसु ऋषिसृष्टा सुख [ऋषिसृष्टसुख नि०] लक्ष्मी वृद्धिः 174 / पदमाकु-पद्मक मालक पीतरक्त [पीत रक्त नि०] चारुः सुप्रभ [चारु सरुस्सव पु० चरु सरुश्यव नि०] सुरभि [सुसभ नि०] शीतवीर्य पाटल पीतवर्णक 175 / "कङ्कुष्ठ-कङ्कुष्ठ काककुष्ठ पुलक काकपालक रेचन शोधन ह्रास विडङ्ग रङ्गदायक 176 / 'फलूहा-परूषक अल्पास्थि [अल्पास्थिः पु० नि०] परुष नीलपर्णक परापर [परोपर पु० नि०] परु [पर नि०] चे परिमण्डल 177 / "खर्जूर-खजूर अप्रज [त्वग्रुजः नि०] पिण्डिन् निःश्रेणि स्वादुमस्तक / महाखजूरी-महाखचॅरिका भूमिखजूरी काकपर्कटी [काकपर्कटि पु. काककर्कटी नि०] 178 / 'ताड-तल ताल लेख्यपत्र तृणराज ध्वजद्रुम / 'नालेर-नालिकेर रसफल लाङ्गलिन् कूर्चकेसर [कूर्च केशर पु०] 179 दाक्षिणात्य दृढफल नालि. ____ केल [नारिकेर नि.] लतातरु / १°सोपारी-पूग क्रमुक गूवाक खपुर [पूगी नि०] नीलवल्कल नीलकल्कल पु.] 180 घोण्टा / "पूगफल-उद्वेग / "फोफलु-चिक्क चिक्कण / हिन्ताल-हिन्ताल तृणराज राजवृक्ष लताङ्कुर 181 / "ताली-ताली मृत्युपुष्पा [मृत्युपुष्टा पु० मृदुपुष्पा पुपा०] एकपत्रफला / "केतक-केतक रजःपुष्प जम्बूल क्रमचच्छद 182 / तृणजाति-तृणपादप-खर्जूर ताल खजूरी ताली हिन्ताल केतक क्रमुक नालिकेर 183 / "निर्गुण्डी-सिन्दुवार निर्गुण्डी [निर्गुण्ठी टी.] सिन्दुक नीलसिन्दुक [नीलसन्धिक पु. नि.] शीत ___ सहः इन्द्रसुरसः [शीतसहा सुरसा नि०] इन्द्राणो सिन्दुवारिका [सिन्दुवारकः पु. नि०] 184 / नीलनिर्गुण्डी- वनशेफाली सुपुष्पा नीलमजरी / प्रवेतनिर्गुण्डी-श्वेतसुरसा गोलोमी [ गोलोमा नि० ] भूतवेशी [ भूतकेशी पु० नि० पु१ पु२ ] 185 / 1. (1) वावडींग (2) वायवडंग // 2-3. अष्टवर्गगता दिव्यवनस्पतिः // 4. पद्मकाष्ठ / 5. रेवंचीनो शीरो // 6. फालसा // 7. खजुर / / 8-14 ताड 9. नालियेर // 10-11 सोपारी / / 12. चीकणी सोपारी / / 13. ताडमेदः // 15 केवडो // 16. नगोड / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। 307 शेफालिका–शेकालिका सुवहा निर्गुण्डी नीलिका [ सुता पु० नि० ] सुरसा रक्तवृन्ता वित्रघ्नी पुष्पवर्षिणी 186 / प्रवेतशेफालिका-भूतवेशी [ भूतकेशी पु० नि० ] सत्यनामा बहुक्षमा / 'प्रियङ्गु-प्रियङगु प्रियक कछु प्रियवल्ली प्रिया लता 187 विष्वक्सेना गन्धफली [ गन्धफला पु.] कारम्भा फलिनी फली [ फला पु० ] गुन्द्रा गोवन्दनी [ गो वन्दनी टी. ] श्यामा योषाह्वा वर्णभेदिनी [ पर्णभेदिनी नि० ] 188 / / जेठीमधु-मधुयष्टी [ मधुरा नि० ] यष्टीमधु तल्लक्षण [ तल्लक्षणा नि० ] क्लीतक नीरजा [ जलजा पु० नि० ] मधुपर्णी मधूलिका 189 / / आसगन्धि-अश्वगन्धा तुरगी कञ्चुका [ तुरङ्गी कम्बुका नि० ] अश्वावरोहक अश्वकन्द ___ बहुगन्धा पुत्रदा लोककर्णी [ कोळकर्णी पु० नि० ] 190 / *मीढासींगी-मेषचङ्गी अजङ्गी वत्तिका सर्पदंष्ट्रिका / दक्षिणावर्तमेषशृङ्गी-दक्षिणावर्त्ता वृश्चिकाली [ वृश्चिकाला नि0 ] विषाणिका 191 उष्ट्रपुष्पा धूमकपुष्पा [ दुग्धवमी आमपुष्पी पुपा० उष्ट्रपुच्छा धूमकपुच्छा नि० ] काली विषघातनी [ विषघातिनो पु० मि• ] / काकडासिंगी-कर्कटशृङ्गी भङ्गी नताशी शिशिरेफला 192 कर्कटाह्वा महाघोषा वक्रा मजीर __ शिम्बिका [ मजीरशम्बिका पु० मञ्जरिशिम्बिका नि० मञ्जरीशिम्बिका पु१ ] / "रीगणी-निर्दिग्धिका कण्टाली दुःस्पर्शा कण्टकारिका 193 व्याघ्री क्षुद्रा दुष्प्रधर्षा धावनी हेमपुष्पिका / वृद्धरीगणी-बृहती क्षुद्रा भण्टाकी [ क्षुद्रभण्टाकी पु. नि. ] वार्साकी [ क्षुद्रवार्ताकी टी.] राष्ट्रिका कुली 194 विशदा [ विशदः नि० विशिखा पुपा० ] सिंही अनाक्रान्ता महोटिका महती / 'विदारि-विदारी स्वादुकन्दा पुष्पकन्दा शृगालिका [ मृगालिका नि० ] 195 वृक्षादनी चर्म कषा कूष्माण्डी [ भूकूष्माण्डी पु० नि० ] अश्ववल्लभा बिडालिका वृक्षपर्णी / क्षीरविदारिका-महाश्वेता 196 क्षीरशुक्ला क्षीरकन्दा क्षीरवल्ली पयस्विनी ऋक्षगन्धा [ ऋष्यगन्धा पु० नि० ] इक्षुगन्धा इक्षुवल्ली क्षीरविदारिका 197 / "पीठवनी-दृष्णिपर्णी [ पृश्निपर्णी नि० पृष्ठिपर्णी पु० सूक्ष्मपर्णा टी. ] पृथक्पर्णी [ पृथु कर्णी पु० ] लागली क्रोष्टुपुच्छिका शृगालविन्ना [ शृगालवित्ता पु० शृगालवर्णा नि० ] कलशि घृतिला [ कलशी धृतिला नि० कलसी घृतेला पु० ] धावनी गुहा 198 सिंहपुच्छी [ सिंहपुच्छक टी० ] चित्रपर्णी अंहिपर्णी [ अघिपर्णी नि० ] तिलपर्णी। 1. घउंला-गन्धफला // 2. जेठीमध // 3. (1) आसंध (2) आसन॥४. मीढासौंगडी // 5. (1) भोयरींगणी (6) भोट गणी // 6. (1) भोयकोढुं ( गुर्जरे ) (2) फगीयो ( सौराष्ट्रे ) // 7. पीठवण // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 तृतीयं परिशिष्टम् / गोखरू'-गोक्षुर स्थलशृङ्गाट [ स्थलशृङ्गाल नि० ] बनशङ्गाट गोखुर [ कोखुर पु० ] 199 कण्टिन् षडङ्ग [ षडगिन् नि० ] गोकण्ट त्रिकण्ट त्रिककण्टक [ त्रिकट त्रिक पु० त्रिकस्त्रिक नि० ] इक्षुगन्धा व्यालद'ट्र श्वदंष्ट्रः [ स्वदंष्ट्रा पु० स्वदंष्ट्र नि० ] स्वादुकण्टक 200 पलङ्कषा कण्टफल षडन्त भूक्षुर [ तुक्षुर नि० ] क्षुर / दांती-दन्ती शीघ्रा उपशल्या उपचित्रा [ विशल्या चित्रा नि० ] उदुम्बरपर्णिका 201 मकुलक रामदूती निकुम्भ घुणवल्लभा / 'नागदन्ती-दन्तीविशेष-नागदन्ती हस्तिदन्ती वारुणी गजचिर्भिटी [ चिर्भिटी नि०] 202 मृगादनी मृगेरु मृगाक्षी गजस्फुटा [ भुजगस्फटा पु. नि. ] श्वेतपुष्पी मधुपुष्पी पर्वपुत्री विषौषधी [ श्वेतपुष्पा मधुपुष्पा पर्वपुष्पा विषौषधिः नि० पर्वपुष्पी पु०) आझाझाडा-अपामार्ग अध:शल्या [ अधःशल्यी पु० अधःशल्यः नि० ] किणिही खर मञ्जरी धामार्गव [ अधामार्गव टी० ] शैखरिक वशिर कपिपिप्पली 204 कपिवल्ली मर्कटिका शिखरिन् आघाट दुर्ग्रह प्रत्यक्पुष्पी [ प्रत्यकपर्णी टी० ] पत्रपुष्पी केशवल्ली [ केशपर्णी टी. ] मयूरक 205 / "सुंठि-आर्द्रक शृङ्गबेर कटुभङ्ग कटकट शुण्ठी महौषध विश्वा नागर विश्वभेषज 206 / "साटहडा-पुनर्नवा वृश्ची [ वृश्चीव पु० वृश्वीर नि० ] दीर्घपत्रः [ दीर्घपत्रा नि० ] शिला टकः [ शिलाटिका नि० शिलारिका पु० ] विशाख क्षुद्रवर्षाभू कटिल्ल प्रावृषा. यणी 207 शोफनी / 'साटहडी-क्रूरा मण्डलपत्रक [ करमण्डलपत्रक नि० ] श्वेतमूला महावर्षाभू वर्षा केतु [ वर्षः केतु नि० वर्षः केतु पु० ] 208 / "मालकांगुणी-ज्योतिष्मती स्वर्णलता दुर्मदा [ दुर्मना पु० कङ्गुनी नि० ] लवणा अग्निभा पारावतपदी पण्या ज्योतिष्का कटभी 201 / माषवनी-माषपर्णी आर्द्रमाषा मांसमाषा [ सूर्यपी पाण्डु नि० ] महासहा अश्वपुच्छी [ अश्व. पुच्छा पु० नि० ] सिंहवृन्ता [ सिंहवृत्ता पु० ] काम्बोजी कृष्णवृन्तिका 210 / मुदगवनी-मुद्गपर्णी का मुद्रा [ काकमुद्गा पु० नि. ] :वर्णा [ वन्या मि. पर्णी पु० ] मार्जारगन्धिका शिम्बी [ शिवा नि० 1 क्षुद्रसहा ह्रासा [ ह्रासी पु० नि. ] रङ्गणी [ रिङ्गिणी पु० ] शूर्पपर्णिका [ सूर्पपणिका पु० सूर्यपर्णिका नि० ] 211 'भृआमली-म्यामलकी आमला [ अमला पु० नि० ] बहुपत्री [ बहुपुत्री पु० बहुपुत्रा नि०] वितुन्नक तामलकी अज्झटा अज्झाटा [ उत्कटा झाटा पु० उज्झटा नि० ] तालिका [ ज्ञायतालिका नि०] तमालिनी [ तुन्नमालिनी पु० नुन्नमालिनी नि० ] 212 / 'हलद-हरिद्रा वर्णवती काञ्चनी वरवर्णिनी निशाख्या रजनि [ रजनी पु० नि० ] गौरी पीतिका मेहघातिनी 213 वेश्या विटप्रिया पिङ्गा [ पिण्डा पु० पु१ पीता नि० ] हरिता तरङ्गिणी [ हटविलासना ] / 1. गोखरू / / 2. घणसार ( महाराष्ट्र ) // 3. (1) अघेटो (2) झींझेटो // 1. सुंठ // 5. साटोडो॥ 6. साटोडी // 7. मालकांगणी // 8. मुंइआंबली // 9 हळदर // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। 309 'पमाड-प्रपुनाट [ प्रपुन्नाट पु० नि० ] दद्रुघ्न चक्रह [ चक्रक पु० चक्राक नि० ] चक्र मर्दक 214 मेषाक्ष मेषकुसुम पद्माट [ पुन्नाट पु० ] एडगज / 'मोडथेरी-मुण्डी मुण्डानका [ मुण्डितिका पु० मुण्डतिका नि० ] भिक्षु श्रावणो जीवबोधनी [ जीवबोधिनी नि० ] 215 श्रवणा श्रवणशीर्षा प्रत्रजिता तपस्विनी / 'महामुण्डी-महाश्रावणिका व्यथा [ अव्यथा नि० ] कदम्बपुष्पिका 216 प्रन्थिका लोच नीया [ लोभनीया पु० नि० ] छिन्नग्रन्थनिका *बाबची-बाकुची कालमेषी दुर्गन्धा कुष्ठनाशनी [ कुष्ठनाशिनी नि० ] 217 पूतिपर्णी सोम राजी सुवल्लो सोमवल्लिका अवल्गुज कृष्णफली इन्दुलेखा [ कृष्णफला दुर्लेखा नि. ] पूतिफली 218 / "राठ-रास्ना श्रेयसी रस्या रसना अतिरसा रसा एलापर्णी गन्धमूला सुवहा मारुतापहा 219 / 'नउली-नाकुली सर्पगन्धा सुगन्धा चीरितपत्रिका [ वारिपत्रका नि० ] 220 / गन्धनउली-गन्धनाकुलिका सर्पाक्षी विषमर्दनी [ विषमर्दिनी नि० ] 220 महासुगन्धा सुवहा छत्राकी [ छत्राक्षी पु० ] नकुलप्रिया। "कुठेरक-कुठेरक अर्जक क्षुद्रपत्र कठिञ्जर [ कुठिञ्जर पु० नि० ] 221 वैकुण्ठ तीक्ष्णगन्ध कुठेरकविशेष-वटपत्रक पर्णास बिल्वगन्ध (222) / कृष्णकुठेरक-कसलक [ सरालक नि० ] 222 कालताल [ काकताल नि० ] कृष्णमल्ली मालुक कृष्णमालुक / 'तुलछी-तुलसी सुरसा आपीता राक्षसी [ प्रेतराक्षसी पु० नि० ] बहुमञ्जरी 223 प्राम्या [ प्रस्या पु० यस्या नि० ] गौरी शक्रपत्नी भूतध्नो देवदुन्दुभि / / 'मरुअउ-फणिज्जक मरिचक [ प्रस्थपुष्प नि० ] खरपत्र अल्पपत्रक [ अत्रपत्रक नि० ] 224 मरूबक मरुबक जम्भीर [ जम्भार पु० जम्बीर टी.] मारुत फणिन् / त्रायमाण-त्रायमाणा त्रायन्ती कृतत्राणा अद्रिसानुजा [ अघ्रिसानुजा नि• ] 225 वार्षिक बदरा धृष्टि वाराही बलभद्रिका [ बीलभद्रिका पु० ] बलदेवा जुहु [ सुहृत् पु.] त्राणा विष्वक्सेनप्रिया 226 / "धमासउ-यवासक धन्वयास यास धन्वयवासक वीरमूल [ दूरमूल पु० नि० ] दीर्घमूल बाल पत्र मरुद्भव 227 अधिकण्टक [ अविकण्टक पु० अधिष्ठकण्ट नि० ] कुनाश [ कुनाशक नि० ] ताम्रमूली प्रतोदनी [ पचोदनः नि० ] दुस्पर्शा [ दुःस्पर्शः पु० नि• ] कच्छुरा अनन्ता [ अमन्ता पु० ] समुद्रान्ता दुरालभा 228 / -'किरायता–किराततिक्त कैरात रामसेन किरातक अनार्यतिक्तक हैम भूनिम्ब काण्डतिक्तक 229 1. पुंवाडिओ // 2 गोरखमुंडी // 3. महामुंडी // 1. बावची // 5. रायसुरी ( उत्तरभारते ) // 6. (1) सापसण (2) ईश्वरी // 7. अरण्यतुलसीजातिः // 8 तुळसी / / 9. मरुओ // 10. गुळेगाफीस् ( युनानी ) // 11. धमासो // 12. करियातु // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 तृतीयं परिशिष्टम् / 'उपलरेठ-कुष्ठ पाकल राम वानीर वाप्य [बाष्प पु० ] उत्पल वानीरज पारिभव्य [ पारि __ भद्र पु० पारिभाव्य नि० ] कौरव्य [ कौरव पु० नि० ] व्याधिनामक 230 / वाल-बालक जलाख्य [ नीर वारि टी * ] केशाख्य [ केश टी. ] बहिष्ठ दीर्घरोमक हीबेर उदीच्य वज्र [वक्त्र पु०] पिङ्ग आचमन कच [ रुच पु० नि० ] 231 / शढि-शटी [ शढी पु० नि० ] पलाश षड्ग्रन्था गन्धोली [ गन्धाली नि० ] हिमजा वधू कडूंर [ कबुर नि० ] सुव्रता गन्धभूली पृथुपलाशिका [ पृथुपलासिका पु० पृथुफलाशिका नि. ] 232 / *एलीयउ-एलावालुक [ एलुवालक पु० ] ऐटेय वालक हरिवालुक सुगन्धि आलुक एल्वाल [ आलूक एल्वाल पु० नि० ] दुवर्ण प्रसर [ दुर्वार पु• दुर्वर्णप्रसर नि० ] दृढ़ 233 / 'केसर-कुंकुम-कुङ्कुम रक्तपर्याय सङ्कोचपिशुन [ सङ्कोच पिशुन पु० टी० ] वर [ शक पु० शुकं नि०] धीर [ हीर पु. नि.] कुसुम्भ घुसूण पीत वाल्हीक [वाल्हिक टी.] पीतन 234 कश्मीरज वह्विशिख वर्ण [ वर पु० ] लोहितचन्दन / जाई-जाति रजनि [ रजनी पु० नि० ] पुष्पा मालती तैलभाविनी 235 प्रियंवदा हृद्यः गन्धा मनोज्ञा सुमना लता / जातिकलिका-पत्री सौमनसायनी [ सौमनसायिनी पु० ] 236 / "जाइफल-जातीकल [जातिफल टी.] जातिकोश [ जाति टी. ] शालूक मालतीफल मज्जसार ___जातिसूत [ जात्यमृत पु. नि० ] शौण्ड सौमनस पुट 237 / 'जूही-यूधिका बालपुष्पी [बालपुष्पा नि० बालुपुष्पी पु.] मागधी गन्धयूथिका [शङ्खयूथिका ___ पु. नि०] गुणोज्ज्वला पुण्यगन्धा चारुमोटा शिखण्डिनी 238 अम्बष्ठा गणिका / पीतयूथिका-हेमपुष्पिका / कुन्द-कुन्दम् [कुन्दः टी.] माध्य सदापुष्पी [सदापुष्प नि०] मकरन्द मनोहर 239 अट्टहास भृङ्गमित्र शाल्योदनोपम [ शाल्योदन यमश्वस नि०] / नीमाली-नवमालिका नेमाली [नेवाली पु. मोमाली नि०] वनमालिनी [नवमालिनी नि०] 240 सप्तला सुकुमारा अतिसुरभि शशिगन्धिका [ सत्सला सुकुराराति सुरति शिशु गन्धिका पु. नि.] कान्ता विभावरी ग्रीष्मा प्रेष्मिका शिखरिणी 241 / "केवडी-मल्लिका शीतभीरु मदयन्तो प्रमोदनी [प्रमोदिनी पु.] अष्टापदी तृणशूल्य गवाक्षी [गवाक्षा नि०] भूपदी 212 / मल्लिकाविशेष-वार्षिकी षट्पदानन्दा[षट्पदानन्दी नि०] श्रीमती सुभगा प्रिया सुवर्षा त्रिपुटा व्यस्रा ___मुरूपा [ व्यस्रसुरूपा नि० ] मुक्तबन्धनी [ मुक्तबन्धना पु० नि० ] 243 / / "सेवंत्री-कुमारी कर्णिका चारुकेसरा [ वर्णिचारु केसरा नि० चारुकेशरा पु० ] भृङ्गसम्मता तरणी रामतरणी [ रामतरणि नि०] गन्धाढ्या कन्यका [ कुमारी टी० ] सहा 244 / 1. (1) उपलेट (2) कठ / / 2. बालक // 3. शठकचूरो / 1. एळीयो // 5. केसर / 6. जाई / / 7. जायफळ 8. जुई // 9. जेवरी // 10. // मोगरो / / 11. (1) कुंवरपाठं (2) लाबु (दक्षिणगुर्जरे ) // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः / 311 बानउ-अमिलात अम्लात अपरिम्लान महासहा रक्तपुष्प कुरबक [ कुरुबक नि० कुरक पु० ] पीतपुष्प कुरण्टक [ कुरण्डक टी.] 245 / 'सहचर-सैरेयक [सैरीयक टि० ] सहचर झिण्टी सहाचर / रक्तसहचर-कुरबक / पीतसहचर-कुरण्टक 246 / नीलसहचर-आर्तगल दासी बाण ओदनपाकी / *किङ्किरात-किङ्किरात किङ्किराट पीतभद्र [पोतभद्रा पु० ] प्रलोभिन् [ प्रलोलिन् पु० ] 247 / 'चित्रक-चित्रक वल्लरी व्याल पाठीन दारुण कुट ज्योतिष्क जरण आन्याख्य वलिन द्वीपिन् पाठिन् [वलिनथिन् पिपाठिन नि.] 248 / वासन्ती-वासन्ती प्रहसन्ती सुवसन्ता वसन्तजा सेव्या अलिबान्धवा शीतसंवासा शीकरा [ शीतला पु० नि० ] 249 / गुली-नीली श्रीफलिका काली [ काला पु. नि०1 दोला मेला विशोधनी तूणी तुत्था [तुच्छा पु० नि० ] भारवाही रजनी मधुपर्णिक। 250 द्रोणी क्लीतकिका ग्राम्या[ग्रामीणेया टी०] नीलकेशी महारसा। 'दमन उ-दमन ब्रह्मजया मुनि दान्त ऋषिपुत्रक 251 गन्धोत्कट पुण्डरीक पाण्डुराङ्ग [पाण्डुराग पु. नि० ] तपस्विन् / “धत्तूरउ-धतूर धूर्त धुत्तूर कितव देवता शठ 252 घण्टापुष्प तलफल मातुल कनकाय उन्मत्त मदन धत्तूरफल-मातुलपुत्रक [मातुलपत्रक नि०] 253 / 'शङ्खाहूली-शङ्खपुष्पी क्षीरपुष्पी [क्षीरपुष्पा पु.] शिवा ब्राह्मी किरीटिनी [शिवब्रह्मी पु. शिव. ब्रह्मकिरीटिनी नि० ] मधुपुष्पी मधुगन्धा शङ्खाह्वा शङ्खमालिनी 254 / धूसरच्छदना श्वेतपुष्पी वनविलासिनी / 'कचूर-चूर द्राविडः [द्रविडः नि० द्राविड़ पु.] काल्य वेधाय्य गन्धमूलक 255 / १°अजमोद-अजमोदा मोचा [मस्तु नि०] मयूर लोचमस्तक खराश्वा कारवी बस्तगन्धा हस्तिम यूरक 256 दीप्य वल्ली ब्रह्मदर्भ [ब्रह्मदर्भा नि०] लोचमर्कट / "यवानि-यवानी उग्रगन्धा यमानी [यमनी नि०] यवसाया [यवसाह्वयः पु. नि.] 257 / १२सहदेवी-सहदेवा [सहदेवी नि.] दण्डोत्पला गोवन्दनी [गोवन्दना पु० नि०] / श्वेतपुष्पा सहदेवी-गन्धवर्णा / अरुणपुष्पा सहदेवी-विश्वदेवा 258 / पीतपापडा -पर्पटक वरतिक्त रजक रजनामक [रजः कवचनामक पु. नि.] / "गोभी गोजिह्वा [गोजिका नि०] शृङ्गबेरी दार्विका भूमिकालिका 259 / / 1-2. कांटासेळीयो // 3. चित्रो / / 4 सुगन्धवल्लीविशेषः / 5. गळी // 6. (1) डमरो (2) नागदमणो // 7. धतूरो // 8. (1) शंखाहोली (2) शंखावली // 9. कचूरो // 10. बोडीअजमो॥ 11 अजमो // 12. सेदरडी॥ 13, खरसलीयो पीतपापड़ो॥ 11 (1) गळजीभी (2) भोंपाथरी // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 तृतीयं परिशिष्टम् / 'बला-बला शीतपाकी भद्रादनी [भद्रोदनी] ओदनाह्वया वाटी वाटयालकः( ! लिका ) वाटयः पुष्पिका खरयष्टिका 260 काष्ठिका समराह्वा समाङ्गा महोदरी। महाबला-महाबला बलिका पुष्पिका पीतपुषिका 261 देवसहा सहदेवा अतिबला वाट्यपुष्पिका ऋष्यप्रोक्ता ऋक्षगन्धा [ऋष्यगन्धा पु. नि.] कङ्कता वर्षपुष्पिका 262 वाट्यायनी [वाट्यायिनी नि.] भूरिबला तिष्या वीर्या बृहद्वला [बृहत्फला टी०] महागन्धा गन्ध वल्ली [गन्धवली नि०] मङ्गल्या प्रसाधनी [अर्थप्रसाधनीपु० नि०] 263 / मुसली-मुसली [मुशली पु.] तालमूली दुर्नामारि महावृषा [महाविषा नि०] वृष्यकन्दा [वृक्षकन्दा पु.] तालपर्णी सुमूला [समूला नि.] बलदा शिवा 264 / हिंगु-हिगु जतुक वाल्हीक अगूढगन्ध रामठ सहस्रवेधिन् भूतघ्न [सूतघ्न नि०] जरण सूपधूपन ४हिंगुउत्री-हिङगुपत्री पृथु पृथ्वी दीपिका वारिपत्रिका जतुका [जातूका नि०] रामठी वंशपत्री [वंशपत्रा नि०] पिण्डा शिवाटिका 266 कारवी कबरी [करवी पु. नि० बर्बरी टी०] तन्वी बाष्पिका बिल्विका [बिल्वका पु. नि.] / "कालउघाडउ-काकजङ्घा दासी लोमहीना [लोमशा टी.] प्रचीवला [प्रचीवलः पु० नि०] 267 नदीकान्ता [नदीकान्तः नि०] नद्याख्या [नद्यास्या पु० नि०] पारापतपदी। कायणी-काकनासा सुरङ्गा [काकनाशा सुभङ्गा पु.] वायसी वायसानिका 268 वारुणी तस्करा स्नायु [तस्करस्नायु पु० नि०] काकतुण्डफला। 'पाषाणभेद--पाषाणभेद वृषभ [नगभिद् नि०] शिलाभिद् चित्रपर्णक 269 / हउंसि-हयुषा [हपुषा पु० हमुषा नि०] विस्रगन्धा / हयुषाविशेष-वपुषा [विपुषा पु० मत्स्यगन्धिनी नि०] / हयुषाविशेष-अश्वत्थफला ध्वाङ्क्षनासिका कच्छुनाशनी [कच्छुनाशिनी पु० नि०] 270 / 'घूधरु-शेणहली-घंटरवाली-घण्टारवा माल्यपुष्पिका शणघण्टिका अल्पघण्टा बृहत्पुष्पी शणपुष्पी महाशण 271 / 'शण-शण किङ्कणी जाली जन्तुतन्तु [जन्तु तन्तु टी.] महाशण शीघ्रप्ररोहिन् बलवत् सुपुष्प क्षेत्रमण्डन 272 / कुसुंभउ-कुमुम्भ अग्निशिख महारजन [महारञ्जन पु० नि०] कमलोत्तर / "सावनील-शालिवनी-शालपर्णी [शालिपर्णी पु०] दीर्घमूला त्रिपर्णी पीतनी [पीतिनी] ध्रुवा 203 विदारिगन्धा अतिगुहा स्थिरा शून्या सौम्या पु० भौमा नि०] अंशुमती / भाडंगि-भार्गी बर्बरकः [बर्बरका पु० पद्मा बर्दक विन्दक पु. नि.] अङ्गारवल्लिका 274 गर्दभशाक ब्राह्मणी हनी ब्राह्मणयष्टिका आवर्तक्या [आवर्तकी पु. नि.] चर्मरङ्गा विभाण्डी पीठिका [पीतिका पु. पिच्छिका नि०] लता 275 रक्तपुष्पी [रक्तपुष्पा पु. नि०] बिन्दुकिनी महाजालिनी [दुकिनी महाजालिनिका मि. / 1. (1) बॉळ (2) बळबीज // 2. मुसळी // 3. हिंग // 4. डीकामाळी // 5. अघेडी // 6. पाषाणभेद / / 7. हपुषा, शुद्धोऽयं शब्दः / 8. घूघरो / / 9. सण // 10. (1) कमो (2) कसुबो / / 11. (1) सालवण (2) चीकटीओ (डांगप्रदेशे) // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। . 313 'जवासी-नाकुली अक्षिपीडा नेत्रपीडा विसर्पणी [वेत्रमूला विसर्पिणी पु० नि०] 276 शशिनी दृढपादा [शङ्खनी वृद्धपादा नि०]यवतिक्ता यशस्करी [यशीश्वरा पु० आयसीश्वरा नि०] / 'तेजवती-तेजस्विनी पारिजाता शीता अश्वघ्नी [पीता अश्वघ्ना पु० नि०] महौजसी 277 तेजोवती तेजनी [ तेजिनी पु० नि०] तेजोह्वा वल्कला। ब्रोहाली-मिस्रया तालपर्णी [मिश्रेया तालपत्री पु.] छत्र शीतशिव मिसि [मिशि पु.] 278 शालेय मधुरिका शालीन तालकर्णी [तालपर्णी पु.] / तालीसपत्र-पथिका तुलसी तालपत्री लवङ्गक 279 कन्दपत्री त्वच [कन्दपत्रा पु० कन्द पत्रत्वच नि० पत्री [पत्रा पु० नि.] तलपत्रक [अमलपत्रक नि०] उन्दुरा [उत्तरा पु. नि०]। छड-मांसी--मांसी पेशी [ यशी नि० ] कृष्णजटा नलदा जटिला जटा 280 तपस्विनी आमिषी हिंस्रा ऋव्यादी पिशिता / कृष्णमांसी-गन्धमांसी केशी भूतकेशी पिशाचिका 281 सुलोमशा भूतजटा पूतना [भूतना नि० ] केशिका / एकांगी-मुरा सुरभि दैत्या गन्धाढ्या गन्धमादनी 282 भूरिगन्धा गन्धवती कुटी गन्धकुटी [गन्धकटी नि. ] / "पद्म-प्रपुण्डरीक पौण्डर्य [ शौण्डर्य नि० ] सानुज पौण्डरीयक 283 प्रपौण्डरीक चक्षुष्य सत्पुष्प सानुमानक। जन्तुवार-जतूका जतुवा जतुकृत् चक्रवर्तनी [ चक्रवर्तिनी पु० नि० ] 284 जन्तुका जतु कारी संस्पर्शा [ संहर्षा पु० सहर्षा नि० ] जननी जनी। "रोहा-मांसरोहा विकसा वृन्ता [ वृत्ता पु० नि० ] चर्मकशा [ चर्मकसा पु० ] रुहा 285 'खयरी--रक्तपादी नमस्कारी समाङ्गा [ समझा पु० नि० ] अञ्जलिकारिका [ जलकारिका पु.] गण्डकाली शमीपत्रा रास्ना खदिरिका 286 / हंसपदी--त्रिपादी सुपादी हंसपादिका विषग्रन्थि हंसपदी घृतमण्डलक [ घृतमण्डलिक पु. घृतमण्डलिका नि० ] 287 / / "जलपीपली--जलपिप्पली [ जलपिष्पली पु०] शारदो शकुलादनी मत्स्यादनी मत्स्यगन्धा लाडली तोयपिप्पली [ तोयपिष्पली पु० अम्बुपिप्पली टी० ] 288 / "बूअ--शिवमल्ली पाशुपत सुव्रत वसुक बुक [ दक पु० वेक टी० ] कुलपुष्प किण्वमल पाण्डु राङ्ग प्रिय [ पाण्डुरोगप्रिय नि० ] कुल 289 / 'अतिविसु--अतिविषा विश्वा भगुरा श्वेतकन्दिका उपविषा श्यामकन्दा शृङ्गो प्रतिविषा विषा [ अरुणा नि० ] 290 / 1 (1) जवासो (2) अरवासो // 2. तेजबळ // 3. वरियाळी / / 4. (1) बर्मी (2) तालीसपत्र // 5. रतनपुरुष'नामकमिदं अंकलेश्वरप्रदेशे लभ्यते, केचिदेनं 'स्थलपद्म' इति मन्यन्ते / / 6. लाख // 7. रोहिडा' नामकः सुगन्धिस्तृणविशेषः सम्भाव्यते // 8. खेर // 9. हंसराज / 10. रतवेलीयो / / 11. 'मोगरो'नामकवनस्पतिभेदविशेषः सम्भाव्यते / / 12. अतिवख / 40 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयं परिशिष्टम् / मेद--मेदा मणिच्छिद्रा मधुरा शालपर्णी [ शालिपर्णी पु० शल्यपर्णी नि० ] / महामेदा--मेदविशेष महामेदा वसुच्छिद्रा देवमणि वसु 291 / 'चिणउठी--गुजा कृष्णला काकचिञ्चिका [ काकबिम्बिका पु० ] काकनिन्दिका [ काकणि न्दिका पु. नि. ] काकादनी काकनखी रक्तिका काकनन्तिका 292 काकपीलु चक्रशल्या दुर्मेषा ताम्रिका उच्चटा चूडामणि द्रुमोद्घा [ द्रुमौघा नि० अमोघा पु० ] शीतपाकी [ शतपाकी पु० नि० ] शिखण्डिनी 293 / पाठ--पाठा श्रेयसी पापचेलिका [पापाचलिका पु० ] विद्धकर्णिका [ वृद्धकर्णिका नि० ] वृकतिक्ता वनतिक्ता [ वृक तिका वरतिक्ता नि० ] प्राचीमा स्थापनी [ स्थापिनी नि० स्थायिनी पु.] वृकी 294 एकाष्ठीला रसा अम्बष्ठा [ त्वष्टा पु० ] अम्ब ष्ठकी वृकदन्तिका / शतावरी--शतावरी बहुसुता पोवरी इन्दोवरी वरी 295 शतमूली [ शतमूला नि० ] शतपदी शतवीर्या मधुस्रवा नारायणी द्वीपिशत्रु द्वीपिका अभीरुपत्रिका [भीरुपत्रिका पु० ] 296 महापुरुषदत्ता [ महापरुषदन्ता पु०] ऊर्ध्वकण्टका वरकण्टका सहस्रवीर्या तुङ्गिनी अभीरुः [ अभीरु पु० ] संवरणी 297 / / कडू--कटुका मत्स्यपित्ता रोहिणी कुटुरोहिणी अशोकरोहिणी [ शोकरोहिणो टी० ] कृष्णभेदा तिलकरोहिणी 298 कटंवरा [कटम्भरा पु. नि. ] काण्डरुहा रास्ना तिक्तक रोहिणी तिक्ता अरिष्टा कटु मत्स्या चक्राङ्गी शकुलादनी 299 / कउंछि--कपिकच्छ् आत्मगुप्ता कण्डुरा दुरभिग्रहा [ दुरतिग्रहा पु० ] अजहा मर्कटी व्यण्डा [स्यण्डा पु० ] कच्छुरा कपिकच्छुरा 300 ऋष्यप्रोक्ता शुकशिम्बि [ शुकशिम्बी पु० नि० ] लाङ्गली प्रावृषायणी ऋषभी [ आर्षभी पु० आर्यभी नि० 1 वहिपर्याया कपिरोमा दुरालभा [ दुर्लभा पु.] 301 / 'मजीठि--मञ्जिष्ठा रक्तयष्टि समझा विकसा अरुणा भण्डीरी मजुका भण्डी [ चण्डी पु.] मजि [जिङ्गी पु० नि० ] योजनवल्लिका [ योजनवल्लो नि० ] 302 कालमेषी काल गोष्ठी मण्डूकपर्णिका [ माण्डूकपर्णिका पु० ] / "मिरी--मरिच मलिन कृष्ण वेल्लज धार्मपत्तन [ धर्मपत्तन पु० नि० ] 303 यवनेष्ट [ पव नेष्ट नि० यवनप्रिय टी• ] शिरोवृत्त ऊषण [शिरोवृन्त मूषण नि० ] कोलक / 'पीपलि--पिप्पली [ पिष्पली पु० ] चपला कृष्णा वैदेही मागधी यणा 304 शौण्डी श्यामा उषणा कोला उपकुल्या कृष्णतण्डुला [ कृष्णतन्दुला पु• नि० ] / 'पीपलीमूल--ग्रन्थिक सर्वग्रन्थिक चटकाशिरस् [ चटिकाशिरस् टि. ] 305 सुमूलक [ समू लक नि० ] कोलमूल कटुग्रन्धिक ओषण [ ऊषण नि० ] / १°चविक--चविका चव्य चवन कोलवल्ली [कालवल्ली नि०] 306 / / 1. चणोठी / / 2, काळीपाट // 3. शतावरी // 4. कडू / / 5. (1) कवच (2) कुवच // 6. मजीठ // 7. मरी / / 8. (1) पीपर (2) लींडीपीपर // 9 पीपरीमूळ / 10. चवक // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटोकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। 315 'गजपीपली--वशिर [वसिर नि०] हस्तिपिप्पली [हस्तिपिष्पली पु०] श्रेयसी / 'गिरणई--गिरिकर्णी आस्फोता [अरस्फोता नि०] विष्णुकान्ता अपराजिता 307 / श्वेतगिरणई--श्वेतनामा कटभी श्वेतनामिका [श्वेतपुष्पिका पु०नि०] श्वेतस्यन्दा अश्वखुर / कालीगिरणई--अव्यक्तगन्धिका 308 नीलस्यन्दा नीलपुष्पी महाश्वेता गवादनी [गवादिनी पु० अङ्गवन्दना नि.] / इन्द्रवारुणी--इन्द्रवारुणी ऐन्द्री विषादनी गवादनी 309 इन्द्रैर्वारु क्षुद्रफला गोडुम्बा [गोद् ___गुवा नि०] गवाक्षी। इन्द्रवारुणीविशेष--चित्रफला महाफला 310 आत्मरक्षा विशाला त्रपुसी तुम्बसी *वज--वचा उग्रगन्धा उग्रा जटिला शतपर्विका 311 इक्षुकर्णिका गोलोमी लोमशा भूतनाशनी [सूतानशनी नि०] / श्वेतवचा--श्वेतवचा मेध्या षड्ग्रन्था हैमवती 312 / "उत्पलशारिवा--शारिवा गोपकन्या गोपवल्लो प्रतानिका गोपी आस्फोता लता श्वेता शारदी [ शरटा पु० नि० ] काष्ठशारिवा 313 नागजिह्वा / 'चन्दनशारिवा-कृष्णोत्पलशारिवा--भद्रा [कृष्णभद्रा पु० नि० ] चन्दनशारिवा भद्रवल्ली ____ कृष्णवल्ली चन्दना [ शारिवा पु.] उत्पलशारिवा 314 / पीलउनी-मूर्वा--मूर्वा [मौर्वी टी०] मोरटा देवी मधूश्रेणी मधुलिका देवश्रेणी मधुरसा गो कर्णी तेजनी स्रवा [श्रवा पु. खवा टी.] 315 धनुःश्रेणी चापगुणा पीलुनी तिक्तवल्कला पीलुपर्णी [तिक्तवल्कली पीलपर्णा नि० स्निग्धपर्णी पृथक्त्वचू मधुमती 316 / 'राडागारी-लाङ्गली-- लागली हलिनी नन्दा विशल्या गर्भपातनी [गर्भपातिनी नि०] अनन्ता अग्निमुखी [अग्निशिखा नि० टी०] सैरी दुष्पुष्पी [सीरी इन्दुपुष्पी पु० शक्रपुष्पिका नि.] कलिकारिका 317 / "गुडूची-गलो-गुडूची [ गडूची पु० ] अमृता सोमवल्ली वत्सादनी धरा छिन्नोद्भवा छिन्मरहा विषध्नी देवनिर्मिता 318 विशल्या कुण्डली लम्बा [छिन्ना पु० नि.] तन्त्रिका चक्रलक्षणा देवी अनन्ता मधुपर्णी जीवन्ती अमृतवल्ली 319 / "देवदाली-देवताड देवताली [देवदाली पु०नि०] वृत्तकोशः [वृत्तकोशा नि०] गरागरी जीमूतक तालक वेणी आखुविषघातिनी 320 / "कडूई-विसाली-घींसोडी-कोशातकी-कोशातकी कृष्णच्छत्रा [कृतच्छत्रा पु० नि०] जाली घोषा सुतिक्तिका [सुतिक्तका पु० नि०] मृदङ्गफलिका क्ष्वेडा घण्टाली कृतवेधना [रक्तवेधना नि०] 321 धामार्गव पीतपुष्प महाजाली महाफली [महाजला महाफला नि.] कर्कोटको कोशफलः [कोशफला नि०] राजकोशातकी 322 / 1. गजपीपर / / 2. (1) गरणी (2) कोयल // 3. इन्द्रवरणा / / 4. (1) वज (2) घोडावज // 5. काळी सारीवा // 6. सारीवा // 7. नावगम्यते सम्यक् / / 8. (1) वढवारडी. (2) दूधीयो वछनाग // 9. गळो // 10. (1) बदाल (2) कूकडवेलो // 11. कडवां तुरियां (2) घींसोडी ( सौराष्ट्रे) // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 तृतीयं परिशिष्टम् / हस्तिकोशातकी-हस्तिकोशातकी ऐभी विशाला कटर्कच्छदा / 'क्षीरिणी--क्षीरिणी पटुपर्णी [कटुपर्णी पु० नि०] धर्षणी पीतदुग्धिका ३२३फेनक्षीरा हेमक्षीरा पीतक्षीरा करीषिणी [करीषणी नि०] हेमाह्वया हेमशिखा [हेमशिखी पु०नि०] हैमवती हिमावती 324 / 'शविनी--शङ्खिनी धनहरी [वनहरी पु० नि०] तस्करो चोरपुष्पिका केशिनी प्रन्थिका चण्डा [रण्डा पु०] श्वेतबुध्ना निशाचरी 325 / उंदिरकनी-आखुपर्णी-आखुपर्णी [आखुकर्णी टी०] पुष्पश्रेणी न्यग्रोधी [पुत्रश्रेणी न्यग्रोधा पु. नि०] शम्बरी वृषा [वृषपर्णी टो०] चित्रा उपचित्रा रण्डा [रण्डाखु पु० रण्डाख्यु नि. चण्डा टी०] प्रत्यक्श्रेणी द्रवन्ती 326 / 'पोयणी-पद्मिनी महावल्ली बिशिनी बिशबती पलाशिनी नालीकिनी [बिसिनी बिसनाभि पला सिनी नालकिनी पु० नि०] नलिनी पुटकिनी 327 / श्वेतकमल-कमल नलिन पद्म अरविन्द कुशेशय शतपत्र सहस्रपत्र राजीव पुष्कर 328 बिस. प्रसूत [बिसप्रसून टी०] नालीक तामरस महोत्पल जलरुह जलरुह जलजन्म जलज सरों रुह सरोरुह सरोजन्म सरोज पङ्करुह् पङ्करुह पङ्कजन्म पङ्कज [वारिरुह् वारिज सर सीरुह टी०] 329 / सिताम्भोज-पुण्डरीक सिताम्भोज / रक्तसरोरुह-रक्तसरोरुह रक्तोत्पल कोकनद / कैरविणी--कैरविणी कुमुद्वती [कुमुदिनी टो०] 330 / उत्पल-उत्पल कुवलय कुवेल कुवल कुव [कवल वल नि०] / श्वेतोत्पल--कुमुद [कुमुद् टी०] कैरव गर्दभाह्वय 331 / नीलोत्पल--इन्दीवर / रकोत्पल--हल्लक रक्तसन्ध्यक [रक्तसन्धिक नि०] / सौगन्धिक--सौगन्धिक कहार [कल्हार पु० नि०] / वीजकोश-बीजकोश वराटक 332 कर्णिका / बिसु-पद्मनाल--पद्मनाल मृणाल तन्तुल बिस / केसर--किल्क केसर / नव्यदल-तरयन्त्रक--संवर्तिका 333 / पद्मकन्द--करहाट शिफ [शक पु.] / पद्ममूल-उत्पलकन्द-शाल्क / गंठ-पद्मबीज-पद्मबीज पदमाख्य [पद्माक्ष पु० नि०] पद्मकर्कटिका 334 / / 1. (1) दारुडी (गुर्जरे) (2) हिरवी (काश्मीरे) // 2. आंखफुटामणी // 3. उंदरकणी 1. पोयणा // 5 (1) कमळ काकडी (2) पबडी (सौराष्ट्रे) // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। 317 . फंगा-शुषा- वारिपर्णी पानीया पृष्ठगा [पानीयपृष्ठगा पु० नि०] कुम्भिका हठ / नीलिका--जलशूक जलनीली नीली शैवाल शैवल [शेवाल शेपाल शेवल टी०] 335 / सोआ- शतपुष्पा घोषा शताह्वा माधवी मिसि [मिषि नि०] अतिच्छत्रा छत्रपुष्पी [छत्रपुष्पा नि. अवाक्पुष्पा कारवी सहा 336 / "श्वेतजीरा--जीरक कणा अजाजी जरण कणजीरक / "कालउ-जीरउ--कारवी पृथ्वी सुगन्धा सुषवी [तुषवी नि०] पृथु 337 कुञ्ची [उपकुच्ची नि० कुञ्चिका पु० नि०] काला उपकाला उपकुञ्चिका - उत्कुञ्चिका। लहसणु --रसोन लशुन म्लेच्छकन्द अरिष्ट महौषध 338 महाकन्द / लहसणविशेष--गृजन दीर्घपत्रक / / डूंगली--पलाण्डे यवनेष्ट सुकन्द [कुकन्द पु०] वक्त्रदूषण [वक्त्रभूषण पु० नि०] 339 हरण [करण पु० नि०] / नीलकुंगली-लतार्क दुर्द्वम् / 'साथरि-सप्तला बहुफेना सातला विमला [बिन्दुला पु० नि० अमला पु० अमली नि० ] 340 सारी मरालिका दीप्ता फेना चर्मकसा [चर्मक्सिा पु० नि०] यवा / प्रसारणी-प्रसारणी चारुपी भद्रपर्णी प्रतानिका 341 भद्रबला भद्रलता भद्रकाली महावला सारणा [ सारणी पु० नि० ] सरणा [सरणी पु०] सुप्रसरा [ सुप्रसारा नि• ] राजबला 342 / "ब्राह्मी–बाह्मी वयःस्था मत्स्याक्षी ब्राह्मणी सोमवल्लरी सरस्वती सत्यवती सुस्वरा ब्रह्मचारिणी "सूरणकन्द-पूरण कण्डूर कन्द अर्शोघातिन् चित्रदण्डक / "वृद्धारा--वृद्धदारक [वृद्धद्वारुक पु. नि०] आवेगिन् जीर्णवालक [ जीर्णवालुक नि० ] जुङ्गक 344 अजाण्डी [:छगलाण्डी टी० ] ऋक्षगन्धा [ वृक्षगन्धा टी० ] अन्तःकोट पुष्पी [अन्तः कोटरपुष्पी पु० अन्तकोटकपुष्पी नि०] / सूचलि--सुवर्चला मण्ड्की बदग [ वरदा पु० ] आदित्यवल्लभा 315 मण्डूकपर्णी अर्कभक्ता आदित्यवल्ली सुखोद्भवा [ सुखोद्भिदा नि० ] / "भांगरउ--भृङ्गराज भृङ्गरजस् भृङ्गार केशरञ्जन 346 अङ्गारक [ अङ्गारुक पु० अमारक नि० ] भेकरजस् भृङ्ग मार्कव / "कासंदउ-कासमर्द [ काशमर्द पु० ] अरिमर्द काल कनक [ कतक पु. नि० ] कर्कश [ कत ककर्कश नि० ] 347 / 1. (1) जळकुम्भी (2) जळशंखला // 2. सेवाळ // 3. (1) सवा (2) सूवा // 4. धोलु जीरु // 5. शाहजीरं // 6. लसण // 7. डुगळी॥ 8. (1) चीकाखाई '2) सीकाखाई // 9. गंधभाडुलिया ( बंगाले ) // 10. (1) बाम ( 2 ) नेवारी (3) नीरब्राह्मी / / 11. सूरणकन्द // 12. वरधारो // 13. सुरजमुखी // भांगरो॥ 14 (1) कासुन्द्री (2) सुन्दरसेण (पंचमहालप्रदेशे ) // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 तृतीयं परिशिष्टम् / 'वथुआ--वास्तुक शाकज्येष्ठ [ शाकश्रेष्ठ नि० ] प्रवाल क्षारपत्रक शाकवीर वीरशाक ताम्रपुष्प प्रसादक 348 / पलांक--पालङ्कया पालक्या क्षुरिका [छुरिका नि० ] मधुसूदनी / दोडी- जीवन्ती जीवनीया जीवनी [ जीवनीयजीवनी नि० ] जीववर्धनी [जीववर्धिनी नि० ] 349 मङ्गल्यनामधेया [ माङ्गल्यनामधेया नि० ] शाकश्रेष्ठा यशस्करी / आंब उत्री-अम्ललोणिका चाङ्गेरी चुक्रिका [चुकिया पु० ] रसा 350 अम्बष्ठा अम्बोटिका [ अम्लोटिका पु० अम्लोलिका नि०] दन्तशठा लोला अम्ललोलिका [टोला अम्ल टोलक पु०नि० ] नरेन्द्रमाला [नरेन्द्रमातृ पु० नि० ] क्षुद्राम्ली चतुष्पर्णी लोणिका 351 / 'तण्डुलेजा-तन्डुलीय तन्दुलीय [पु०नि० ] मेघनाद तन्डुलिन् तन्डुलेरक [ तन्दुलिन् तन्दुलेरक ____पु०नि० ] गण्डीरक रक्तकाण्ड विषहरिन् [ विषहरी पु० ] अल्पमारिष 352 / तण्डुलीयबिशेष-शमठ [ समण्ठ नि० ] तोयवृत्ति गन्डीर तोयमञ्जरी समष्ठिला [ समष्ठीला नि० ] शोषहरी जलापामार्ग ओलक [ जलापामार्गतुल्यक नि० ] 353 / मंटातांदुलिजओ-तन्डुलीयविशेष-स्थलगण्डीर कर्बुर [ कर्बर नि० ] टक्कदेशज / 'कमाइ--काकमाची कामाची काकसाह्वा वायसी [ वृषायणी पु० नि० ] 354 / "श्रीहस्तिनी--श्रीहस्तिनी भूरण्डी कुरण्डी [भूरुण्डी कुरुण्डी नि०] कास्मरीरिपु [ कुरण्डिका अश्मरीरिपु पु०] / 'ष(?)डकूतिर--मुनिषण्ण सूचिपत्र स्वस्तिक शितिवारक [ शिरिबारक नि० ] 355 श्रीवारक शितिवर वितुन्न कुक्कुट शिति [ शिखिः पु० ] / 'मूला--मूलक महाकन्द रुचिष्य हस्तिदन्तक 356 बस्तिका [बुस्तिका पु० मि० ] नीलकण्ठ सेकिमः [ सेकिमम् टि.] हरिपर्णक वृहन्मुलक--चाणक्यमूलक शालामर्कट [ शालमर्कट पु० नि०] मरुसम्भव 357 विष्णुगुप्त विष्णुमत मिश्र वालेय [ स्थालेय पु० नि०] मर्कट / अहिलमोची--हिलमाची [ हलिमोची पु० ] शङ्खधरा जलब्राह्मी मोचिका 358 / "कलम्बी-कलम्वी शतपर्वा [ शतपूर्वा पु० ] कडम्बी [ केलम्बू नि० ] वायसी / "कारेली-कारवेल्ल [ कारवेल्ली नि.] सुषवी कटिल्ल मृदुपर्णक 359 / / "पटोल--पटोल पाण्डुफल कुलक कर्कशच्छद राजीफल कफहर राजमान्य [राजिमत नि० ] अमृताफल 360 / कोडा-कर्कोट [ कङ्कोट नि०] किलासघ्न [विलासघ्न पु० ] तिक्तपत्र [तिक्तप व नि. ] सुगन्धक [ सुगन्धिक पु० ] / 1. बथुआ // 2. पालक 3. (1) राडारुडी (2) खरखोडी (3) दोडी / 4. खाटी लणी / / 5. तांदळजो // 6. (1) पीलूडी (2) काळोपोपटी (3) मकॉइ युनानी // 7. हाथीसुंडा // 8. जलकपासीया // 9. मूळा // 10. हेलंच (बंगाले) शाकविशेषः // 11. कलमी (बंगाले) // 12. कारेली // 13. परवर / / 14 (1) कंकोडां (2) कंटोळां Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। 319 'कूष्माण्ड--कूष्माण्डक कर्कारु [कर्कारुस् टी.] / कालिङ्गी - कालिङ्गी [ कलिङ्गी पु० नि० ] बहुपुत्रिका 361 / बिणि-तुम्बी पिण्डफला इक्ष्वाकु तिक्तबीजा तिक्तबीजः पु० महाफला अलाबू ] अलाम्बू पु.] क्षत्रियवरा कटुकालाबुनी [कटुकालाम्बुनी पु० ] 362 / चीभडी--चिमिटी त्रपुसी बालुकी एरुि व्याडपत्रिका ऊर्वारुः [ ऊर्वारु पु० ] कर्कटी मूत्रफला राजादनी लता 363 छर्दनी विपाण्डु पक्वचिभडी-स्फुटी [ स्फटी पु. ] "जीवक-कूर्चक शृङ्गक सजे दीर्घायुस् कूर्चशीर्षक 364 मङ्गल्यनामधेय जीवक [प्रजीवक नि०] प्रियजीवक ह्रस्वाङ्गक मधुरक प्राणक चिरजीविन् 365 'पुष्करमूल-पुष्करमूल मूल वीर [ चीर पु० ] पुष्करनामक पौष्कर पुष्करजटा काश्मीर पद्म वर्णक [ पद्मकर्णक पु० ] 366 / जहारि-बस्तगन्धा [ मस्तुगन्धा नि० ] सुगन्धा खरपुष्पी [ गन्धा खरपुष्पा पु० नि० ] शक. म्भरा कबरी [ कबरी नि० ] बर्बरी तुङ्गी [ चुङ्गी नि० ] पूतिमयूर 367 / गोल्ह-टिडूरी-बिंबी--बिम्बी रक्तफला गोल्हा प्रवालफलघोषिका ओष्ठोपमफला तुण्डी तुण्डिका पोलुपर्णी 368 / 'रोहीस--रोहिष श्यामक [ कामक नि० ध्यामक पु० ] पौर पूतीक [ पौरभूतीक पु. भूतीक नि. ] भूरि कत्तृण [ भूतिक तृण पु. भूतिकतृण नि० ] सौगन्धिक देवजग्ध शकल [ शकलि पु० नि० ] याम पुदगल 369 गन्धतृण--मूस्तृण [ भूतृण पु० ] रौहिष [ रोहित पु० नि० ] छत्रः अतिच्छत्रः [ छत्राति च्छत्रकम् पु०नि० छत्रातिच्छत्रम् टी.] कुटम्बकः [ कुटुम्बकम् पु. नि० 1 प्रतीक भूरि पालन [ भूतीक भूतपालघ्न पु.] मालातृण सुगन्धिक [ माला तृण सुगन्धिक पु० 370 / डाभ--दर्भ दभ्र [ दस्र पु० ] खर बहिं वीर [बर्हिवारा पु० बर्हि वारा नि० ] सूची कुथ कुश सौरिन् [ सारी नि० ] वानीरज गुन्द्रः [ गुन्द्रा पु० नि० ] पवित्र कुतुक [ कुतुप पु० कतस नि० ] 371 / "कासु--काश इक्षुगन्ध [ इझुगन्धा पु० नि० ] इर्धाकाण्ड इमामलपुष्पक [ चाभरपुष्पक पु. नि.] वायसेक्षु पोटगल कासेक्षु [काषाक्षु पु०] कोकिलाक्षक[ कोकिनां क्षक नि० ] 372 / उलप-उलप बल्वजाः वाल: केशिन् [ बल्वज बालकेशिन् पु. नि.] दृढलता / "गांडउ-सेलडी--इक्षु रसाल गण्डीरी गण्डकिन् खगपत्रक [ क्षुद्रपत्रक नि• असिपत्रक टी. 373 / / 1. (1) कोलु (2) भूरुं कोढुं // 2 कलीकडी // 3. कडवी तुंबडी // 4. चीभडी // 5. अष्टवर्गता दिव्यवनस्पतिः // 6 पोकरमूल // 7. (1) कानफोडी (गु०) ( 2 ) लवणी ( गु० ) ( 3 ) आढियाकरण (पंचमहालप्रदेशे ) ( 4 ) हुरहुर (हिन्दी) / 8 (1) टिंडोळां (2) घीलोडो // 9, रोहिसो // 10. डाभ // 11. कासडो // 12. सेलडी // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 तृतीयं परिशिष्टम् / इक्षुमेद--पुण्ड्र कान्तारक [ कोषकार टी० ] / 'नलु--नल नड शून्यमध्य धमन [ गमन नि० ] नर्तक नट 374 आरण्यनलक [ अरण्यनलक पु० नि०] रन्ध्रिन् पोटगल विभीषण / नली--नली नाली पु० ग्रामनलिका नाकुली लेख काविता लेखकाञ्चिता पु० नि० 375 / शरकड--शर मुज बाणाख्य स्थूलदर्भ पितामह गुन्द्र [गुज पु० नि.] तेजनक भद्रमुज्ज याज नक क्षुर [याजनकक्षुर नि.] 376 / "मुञ्ज--मुज यज्ञिय मेध्य दृढत्वच् ब्रह्ममेखल / बालतृण-बालतृण शष्प शुक शालिक अङ्गुल 377 / तृण- तृण अर्जुन / घास--घास यवस चारि 'द्रोअ-दूर्वा-दूर्वा शतपर्वा भार्गवी विजया जया 378 मङ्गल्या शाला अनन्ता अमरी प्रता निका रुहा सहस्रवीर्या श्यामाङ्गी हरिता हरिताली 379 / वेतर्वा-श्वेतदूर्वा गोलोमी [ शीतवीर्या शतवीर्या पु. नि० ] सिता लता / गण्डदूर्वा-श्वेतदूर्वाविशेष--गण्डदूर्वा गण्डाली वारुणी शकुलाक्षक 380 / 'मोय --मुस्ता मुस्तक [ भद्रक नि० ] भद्रमुस्ता राजकशेरुक मुस्त [गुन्द्रा पु० गुन्द्री नि०] वराह गाङ्गेय कुरुविन्द अम्बुदाह्वया [अम्बुदाह्वयः पु० नि० ] 381 / "काकरहूले-कुरन्नट कैर्तीमुस्तक जीविताह्वय [ जीवनाह्वय नि०] काण्डीरक [ काञ्चीरक पु.] जीर्णबुध्न गोनर्द [ गोनन्द पु० ] गोपुर प्लव [ गोपुरप्लव नि० ] 382 शतपुष्प दाशपुर [दारपुर नि० ] बानेय परिपेलव जलमुस्ता मुस्तकाभ शेवालदलसम्भव 383 'वीरण--वीरण वीरतर वीरभद्र सुमूलक / उसीर--उशीर अभय समगन्धिन् रणप्रिय 384 / / "लावंजउ-लामज्जक नलद अमृणाल लय [लव नि० ] लघु इष्टकापथक [ इष्टकापुष्पक पु० ] शीघ्र दीर्घमूल जलाशय 385 / "धान्य-धान्य सस्य सीत्य [ शैत्य पु० ] व्रीहि स्तम्बकरि / आशु-शालि-आशु पाटल व्रीहि / "षष्टिक-शालि--गर्भपाकिन् षष्टिक 386 / "शालि--शालि कलम / "कलमशालि--कलम कलामक [कलायक नि०] / "रक्तशालि--लोहित रक्तशालि / 1. नल / / 2. मुंज / / 3. तण // 4. घास // 5. (1) धरो (2) हरियालो / / 6. मोथ // 7. केवडीमोथ // 8. वीरभण / / 9. वाळो॥ 10. खसनो छोड / / 11. धान // 12-15, डांगर // 16. लाल डांगर / / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गताः संस्कृतशब्दयुता लोकभाषाशब्दाः। 321 'महाशालि--महाशालि सुगन्धिक 387 "यव--यव हयप्रिय तीक्ष्याशूक [तायशुक नि०] / नीलयव--तोक्म / मसूर--मङ्गल्यक मसूर / *कलायरा.-कलाय सतीनक 388 / "चिणा--चणक हरिमन्थक। 'उडद-माष मदन नन्दी वृष्य [सरी पु० नि०] बीजवर बलिन् 389 / "मुंग--मुद्ग प्रथन [प्रघन नि०] लोभ्य बलाट [वलाट नि०] हरित हरि / पीतमुद्ग-वसु खण्डीर प्रवेल जय शारद 390 / कृष्णमुद्ग--प्रवर वासन्त हरिमन्थज शिम्बिक / वनमुद्ग--वनमुद्ग तुवरक निगूढक कुलीमक [गुलीमक पु० कुलीनक टि०] 391 खण्डिन् __[खण्डिक पु• नि०] / 'मोठ--राजमुद्ग-राजमुद्ग मकुष्ठक मयुष्ठक / गोहूं--गोधूम सुमन / "वल्ल--वल्ल निष्पाव वेतशिम्बिक [सितशिम्बिक टी. शितशिम्बिक "कुलथी--कुलत्थ [कुलित्य पु.] कालवृन्त / कुलथीविशेष--ताम्रवृन्ता [ताम्रवृन्त नि० ताम्रवृत्ता पु०] कुलत्थिका / "तूंअरि-आढकी तूवरी वर्णा [वर्ष्या पु.] / "कुल्माष--कुल्माष [कुल्मास टी० टि०] यावक 393 / "नीवार-नीवार वनव्रीहि / "श्यामाक--श्यामाक श्यामक / "कङ्गु--कङ्गु कङ्गुनी प्रियङ्गु पीततण्डुला 394 / कृष्णकशु--मधुका / रक्तकगु--शोधिका [शोधिता नि०] / सितकगु--मुसटी [मुशटी नि०] / पीतकगु- माधवी। "कोद्रव--उद्दाल कोद्रव कोरदूषक [कूरदूषक पु०] 395 / 1 डांगर // 2. जव // 3. मसूर // 4. लांग, वातकरवनस्पतिः 'लांग भागे टांग' इति गुर्जरोक्तेः // 5. वणा // 6. अडद. // 7. मग // 8. मठ // 9. घडे // 10. वाल // 11. कळथी। 12. (1) तुवेर (2) तूअर (3) तुवर // 13. (1) अर्धपक्व धान्यना बाकळा (2) भूधरी 14. नमारना चोखा // 15. सामो // 16. कांग // 17. कोदरा // 0 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 तृतीयं परिशिष्टम् / 'चीनक-चीनक काककङ्गु / 'जुवारि--यवनाल योनल जूर्णाह्वय देवधान्य जोन्नाला [जोर्णाला नि०] बीजपुष्पिका 396 / सण--शण भङ्गा मातुलानी। अलसी-उमा क्षुमा अतसी / गररी--गवेधुका [गवीधुका टी०] गवेधु / अरण्यतिल--वन्यतिल जतिल 397 / श्यामतिल-षण्ढतिल तिलपिज तिलपेज / "सरसव--सर्षप कदम्वक तन्तुभ / श्वेतसरसव--सिद्धार्थ श्वेतसर्षप 398 / राई--राजिका तीक्ष्णगन्धा क्षुताभिजनन क्षव असुरी [आसुरी पु.] कृष्णिका कृष्णसर्षप राज सर्षप 399 / "शमीधान्य--शिम्बाधान्य-माष मुद्ग आदि / 'शूकधान्य--यव गोधूम आदि / 'सस्यशूक-सस्यशूक किंशारु १°ऊंबी--कणिश [कनेश टी. कनिश टि.] सस्यशीर्षक 400 / धान्यादिगुच्छ-स्तम्ब "कणसडा-नाल काण्ड / तुच्छकणसडा--पलाल / धान्यत्वचा--तुष / भुस--ढुंढा बुस कडङ्गर 401 / 1.(1) चीनो (2) च्येणो // 2. जवार // 3. शण // 4. अळसी॥ 5. सरसव // 6. राई / 7. कठोळ // 8. घउं जव आदि // 9. सूकळां 10. पोंख // 11. कणसडां // 12. (1) कोतरूं (2) कोदरं (3) कोरमुं / 13. भूसु // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 -0 पीपरी . चतुषा चतुर्थ परिशिष्टम् / हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषटीकाकृनिर्दिष्टमूलशब्दभाषार्थानां मूलसूत्रात्मकपु॰आदर्शो ल्लिखितभाषाथैः सह तुलना / प्रलोकः पु० अर्थः टी० अर्थः श्लोकः पु० अर्थः टी० अर्थः अशोक अशोक 33 पू० एला कंकोली एला वउल बकुल कर्पूर कपूर तिलक तिलकु 35 पू० कंकोल ककोल कांचनार कांचणयरु लवंग गवल 10 पू० चंपक __चांपउ 37 पू० नलिका-नलीनाम नलिका नागकेसर 38 पू० अतिमुक्त अमीतउ 12 पू० नागकेसर 39 पू० पिष्पल पीपल 13 पू० कयब पारसपीपल 15 पू० कदम्बकत्रयम् कयंब 40 पू० पीपरी कुडउ 17 पू० कुटजम् इन्द्रयव कुटजबीज पिष्पलविशेष शिरीष सिरीसु वट वडु पाडला उदुंबर पाटलाद्वयम् श्वेतपाटला काढुंबरी कालुंबरी अगरु अगर राजादनि रायणी 22 पू० कृष्णागरु कृष्णागरु पियालु पियाल श्रीषण्ड चंदन आम्रातक-अंबाडा अबाडओ बाबरु श्रीषण्ड बाबरउ 48 क्षीरार्कपर्णः रक्तचंदन रतांजणी चन्दनचतुष्कम् पतंग थोहरी थोहरी कणयर करमर्दक करमदा 27 पू० कर्णिकार जंबीर जंबीर पुन्नाग पुन्नाग करुण करणा अगस्त्य अगथियउ बीजपूरक बीजउरउ श्वेतकणवीर श्वेतकणवीर मधुकर्कटी कणवीरद्वयम् रक्तकणवीर मधुकाकडी तमाल आंबिली आंबिली 31 पू. तमाल तमालपत्र तितिडीक तितिडीक 32 पू. सूक्ष्म एलची एलची आम्लवेतस उंबरा आकु अर्क BB 30 पू० Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 प्रलोकः 60 पू० सागु 1. महूडउ टीड़ चतुर्थ परिशिष्टम् / पु० अर्थः टी० अर्थः श्लोकः पु० अर्थः टी० अर्थः अम्लवेतसद्वयम् . 99 पू० आरग्वधगिरि-किरमालउ कपित्थ कउठी मालउ अस्मंतक-आसंदानाम 101 पू० बीअउ आसद्रा 101 बीजकद्वयम् =जीबक . नारंग नारिंगु 102 सर्ज-ओकना खदिर 103 अर्जुन अर्जुन खदिरद्वयम् श्वेतखदिर 105 पू० शाकवृक्ष शाक अरिमेद=अहिमार भरंजु 106 / / धामण धमणउ सीबली 107 . शल्लकी सींबलिद्वयम् शाल्मलिविशेष . 108 पू० सरलउ-कुंदुरु सीसम 110 पू० देवदारुत्रयम् देवदारु शिंशपा शिशपाविशेष 111 पू० मधूक बदरीद्वयम् बोरि 111 खेजडी 112 मधूकमेद महाडोलु खीजडी सांगरी 113 ईगोरि हिंगोटु तिन्दुकद्वयम् काकटींडू गुग्गुलु गूगलु 115 श्वेतलोध्र पारिभद्र 117 प्र० मुनिलोध्र करीर कइर कयर 117 पू० लोध्रद्वयम् विकंकत% 118 पू० भूर्ज विकांकलिनाम . 119 गूंदी गूंदी बीली बीली 120 'मत्फलः' वडहर हरीतकी हरडइ 120 तृ. कटहर बहेडउ बहेडा 120 लकुच आमली आमला 122 वसन्तपादपः . आंबउ अरणि अरणी आम्र टींडू अरलू 124 पू० राजाम्र राजाम्र 125 सुगन्धिपत्रा . जांबू शिद्वयम् 125 जम्बूत्रयम् जम्बू विशेष तिनिश तिनिश मींडहलु मयणहल पलास. पलाश 128 पू० कूबावृक्ष कूबउ धव 129 पू० निचुल श्रीपर्णी सिविनि 130 पू० वेतस सप्तपर्ण सातवनउ-साद 131 पू० वेतसद्वयम् वेतसविशेष डिउ सतालू 132 वरुण वरुणा 114 लींब कांक 14. A 122 शिरघू धव Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निब नींब 173 140 पू० * कंकुष्ठ 145 पू० ताड रोहीडउ निघण्टुशेषटीकान्तर्गतभाषार्थानां पु०आदर्शगताथै स्तुलना। 325 श्लोकः पु० अर्थः टी० अर्थः श्लोकः पु० अर्थः टी० अर्थः 133 अंकुल्ल आंकुलु 166 गंगेटी गांगेटी 135 पू० भल्लातक भीलामा 168 पू० दारुहरिद्रा दारुहलद्र 136 पू० अरिष्ट-आरीठउ अरीठा 169 ग्रन्थिपर्णी गांठिवनी थुणीयउ ओसड 171 स्पृक्काद्वयम् पीक 172 विडंग विडंग महानिम्ब-राजनिम्ब ऋषभक इंद्राष ऋषभु बकायणि 174 ऋद्धि, वृद्धि ऋद्धि, वृद्धि 139 तृ. पील पीलू, वेणु 175 पद्मक पदमाकु अछोड अखोड 176 कंकुष्ठ 143 पू० रुद्राक्ष रुद्राक्ष परूषक फलहा 143 पुत्रजीव पुत्रजीव 178 पू महाखजूरिका करंजूयउ 178 खजूरि पिंडखजूरि करजत्रयम् 179 पू० ताल 146 करंज-तिणिगछि करञ्जभेदाः 18. पू. नालिकेरु नालेर 147 रोहीतक 181 घोण्टा . सोपारी 148 कट्फल कायफल 181 पू० पूग 119 तृ० दाडिमसार 181 हिंताल 149 दाडिम 182 पू० हिंताल 150 धातुकी धाहुडी 182 केतकी 152 पू० सल्लकी सालरि 184 निर्गुडी 154 एरण्डद्वयम् एरंड 185 निगुडी द्वितीया निगुंडी 155 पू० किंपाक 187 पू० निर्गुडी 156 पू० कंपिल्यक कंपीलउ 188 प्रियंगु प्रियंगु 156 कतकफल कतकफल 189 जेठीमधु 190 आसंधि आसगंधि कर्पासी 191 पू० मीढासिंगी 158 कामवृक्षा, वंदा 192 पू० मेषशृङ्गी 159 पू० कामवृक्ष वंदाभेद 193 पू० कर्कटशृङ्गी काकडासिंगी 160 पू० आटरूषक अरडूसा 194 पू० रीगणी रींगणी 161 पू० तुंबरु तुंबुरु 195 पू० रिङ्गणीद्वयम् वृद्धरींगणी, 162 पू० कदली केलि डोल्हरी 162 तगर तगर 196 तृ० विदारि ब्रह्मफल पद्मनस 197 विदारीद्वयम् क्षीरविदारिका 164 मुष्कक-मुसा मोषउ 199 पू० पृष्ठपर्णी-पीठवनी पीठवनी 201 पू. गोखरू गोखरू फोफलु जेठीमधु . वमनी वंश वांसु Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कुमारी कांगुणी भूम्यामली गुली 326 चतुर्थ परिशिष्टम् श्लोकः पु अर्थः टी० अर्थः श्लोकः पु. अर्थः टी. अर्थः 202 पू. दांती शंखयूथिका 203 इन्द्रवारुणी दंतीविशेष 240 पू० कुंद अपामार्ग आझाझाडा 241 . नेमाली नीमाली आर्द्रकम्, सुंठी 242 विचकिल केवडी 208 शोफनी च . •साटहडा 243 वार्षिका-द्विवेलु मल्लिकाविशेष 208 साटडीद्वयम् साटहडी 244 सेवंत्री 209 मालकांगुणी 245 वानउ 210 माषवनी माषवनी 247 पू० सहचरभेदा= ) कंटासेलउ मुद्गवनी 211 मुदगवनी सेहरीआत्रयम् 212 भुइंआमली 247 किकिरात / 214 पू० हरिद्रा हलद्र 248 चित्रक चित्रक 215 पू० प्रपुन्नाट पमाड 249 वासन्ती वासन्ती 216 पू० 0 मोडथेरी 251 पू० नीली 217 पू० मुण्डीद्वयम् महामुंडी 252 पू० दमणउ दमनट 218 बाकुची बाबची बाबची 253 मदनश्च धत्तूरउ 219 रास्ना राठ 253 धत्तरक 220 पू० 255 पू० शङ्खपुष्पी शंखाहूली 221 पू० नाकुली नउली- गंधनउली 255 कचूरउ कचूर द्वयम् 257 पू० अजमोद अजमोद 223 पू० अर्जक-आजाद्वयम् आजऊ 258 सहदेबाद्वयम् सहदेवी 221 पू० तुलछी 259 पू० पापडउ पीतपापडा 225 पू० मरुबक मरुअउ 259 गोजिह्विका गोभी (? गोजीभी) 226 त्रायमाण त्रायमाण 261 पू० बल बला 228 यवासकद्वयम् धमासउ वलत्रितयम् वलात्रितयम् 229 किरात किरायता 264 मुशली मुसली 23. उपलोठ हिंगु हिंगु 231 वालक-वालउ वालउ 267 पू० हिंगुउत्री 232 268 पू० काकजङ्घा काल उघाडउ 233 एलुवालुक एलीयउ 269 पू० काकनाशा कायणी 235 पू० कुङ्कुमद्वयम् केसर, कुंकुम पाषाणभेद पाषाणभेद 236 पू० 270 हपुषा हउसीद्वयम् हपुषाभेद 236 जाति 271 घंटरवाली घूघरु, शेणहली 237 जातीफल जाइफल 272 शण 239 गणिका . जूही 273 पू० कुसुम्भ कुसुभउ - जूही सुवर्णजूही, 274 पू. शालिवनी सावनील नउली तुलसी कुष्ठ 265 बाफी सढि शढि 269 शण Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 पू० गलो गुडूची 285 हैमनिघण्टुशेषटोकान्तर्गतभाषार्थानां पु०आदर्शगतार्थस्तुलना। 327 श्लोकः पु० अर्थः टी० अर्थः प्रलोकः पु० अर्थः टी० अर्थः 275 पू० भारंगी 312 ववा श्वेतवचा 276 पू० आउली भाडंगी 314 नागनिह्वा . उत्पलशारिवा 277 पू० जवासी जवासी 314 ऊपलसारी चन्दनशारिवा 278 पू० तेजवती-मीती तेजवती 316 मूर्वा - पीलउनी ब्रीहाली ब्रीहाली लाङ्गली राडीगारी राडागारी 280 पू० तालीस तालीसपत्र 281 पू० 319 282 पू० मांसी मांसीमेद 320 देवाली पांडुरहली 283 पू० सुरा एकांगी देवदाली 284 पू० प्रपुण्डरीक पद्म कोशातकी 285 पू० जऊ जन्तुवार 322 * कडूई,विशाली, कोरिणि रोहा घीसोडी 286 खयरी 323 पू० कर्कोटिका 287 रक्तपादीद्वयम् हंसपदी 324 क्षीरिणीद्वयम् क्षीरिणी 288 जलपिष्पली जलपिपली स्वर्गक्षीरिणी 289 वक्षहुल 325 शजिनी शङ्गिनी 290 अतिविषद्वयम् भतिविसु 326 उन्दरकनी उंदिरकनी 291 मेदाद्वयम् मेद 327 पद्मिनी पोयणी गुजा चिणउठी 329 श्वेतकमल 295 पू० पाठा पाठ 297 शतावरी शतावरी पद्ममूल 299 कटुक कडू कमलमेदाः गंठ कपिकच्छू कउंछि 335 पू० फंगा शाक, शूषा मञ्जिष्ठा मजीठि 336 सोआ सोआ 304 पू० मरिच मिरी 337 पू० भवेतजीरा 305 पू० पीपली पीपलि 338 पू० जीरकद्वयम् कालउ जीरउ पीपलीमूल पीपलीमूल 339 महाकन्दः . ल्हसणु चविका चविक 339 पू० लसण गजपीपली, गजपीपली 340 हरणः डूंगली 307 -गिरणई 340 पू० 308 तृ. श्वेतगिरणई 341 पू० साथल साथरि 309 पू० गिरिनई कालीगिरणई 342 प्रसारणि प्रसारणी 310 पू० इन्द्रवारुणी 343 ब्राह्मी ब्राह्मी 311 पू० इन्द्रवारुणी 344 पू० सूरणकन्द 312 पू० वज 345 पू० वृद्धदारुक वृद्धारा बू 293 बिसु 307 इगली सूरण Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 श्लोकः 346 पू० 347 पू० 348 349 पू० 350 पू० 381 383 351 उसीर 352 354 पू० 354 356 पु. मूला 657 पू० 358 पू० चिणा . .. चतुर्थ परिशिष्टम् / पु० अर्थः टी० अर्थः प्रलोकः पु० अर्थः टी० अर्थः सुवर्चला सूचलि बालतृण भृङ्गराज भांगरउ 379 पू. काशमर्द कासंदउ 380 पू० श्वेतदूर्वा वाथल वथुभा . 380 दूर्वात्रयम् पालक्या पलांक मोथ मोथ डोडी दोडी काकरहूले चाङ्गेरी आंबउत्री 384 ओशीरु आंबउत्री 385 लामज्जकम् लावजउ तन्दुलीयक तंडुलेजा 386 व्रीहि मटातांदुलिजओ . 387 शालिभेदाः शालिविशेष काकमाची कमाइ 388. शूकः यव शितावर ष (? ख)- 388 पू० यव डकूतिर 388 तृ. मसूर 389 खण्डिकश्च . कलायरा मूलक वृहन्मूलक कारेली कारेली उडद पटोल पटोल मुंग कंकोडी ककोडा 392 खण्डी च मुद्गविशेष तुम्बी बिणि 392 पू० मोठ चीभडी 392 सुमनः चीमडीद्वयम् 393 प्र. जीवक जीवक 393 पू० कुलथीविशेष पुष्करमूल पुष्करमूल तूंअरि साथरि जहारि 394 प्र० नीवार बिम्बी गोल्ह, टिडूरी रोहीस 397 स्यात् सण रोहिषद्वयम् गन्धतृण 397 पू० अलसी डाभ 397 तृ. काशद्वयम् भरण्यतिल गांडउ, सेलडी ३९८-क्तिलपेजः श्यामतिल, सेलडी श्वेततिल नलु ३९८-स्तन्तुभः सरसव 399 असुरी शरकड 400 तृ० ऊंबी 4011 कणसडा, प्रधान सिरा गोहूं 364 प्र० 364 पू० 365 कुलथी 368 जुवार 369 370 371 गररी कासु 373 374 पू० 375 पू० 375 नल 377 पू० मुञ्ज Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 प्र. .401 हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गतभाषार्थानां पु०आदर्शगताथै स्तुलना / 329 श्लोकः पु० अर्थः टी० अर्थः श्लोकः पु० अर्थः टी० अर्थः गुंछउ 401 पलालः . तुस भुस, ढूंढा ___पराल काण्डः धानना 401 तुषः 401 कणसडा Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमं परिशिष्टम् / हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषटीकायां टीकाकृता श्रीश्रीवल्लभोपाध्यायेनो ढतानामक्तरण श्लोकादीनामकारादिवर्णक्रमेणानुक्रमणिका / श्लोकादि पृष्ठम् श्लोकादि पृष्ठम् अतिमुक्तः पुण्डूकः स्यात् अक्षोटः पार्वतीयश्च _ [अमर० का० 2 वर्ग 4-72] 23 धन्व० 5-60 पत्र. 180] 78 अतिमुक्तो माधवी च अगरुः प्रवरं लोहं [धन्व० 3-2550 98] 15 धन्व. 5-153 प० 201] अगस्त्याह्वो बङ्गसेनो अति विषा शुक्लकन्दा धन्व० 1-10 प० 8] 158 अगुरुः स्याच्छिंशपायां [महेश्वर अथ कमलोत्तरम् [अमर० का० 2 वर्ग 9-106] 149 अग्निमन्थोऽग्निमथन-[इन्दु] अथ कारवेल्लः कटिल्लकः [अमर० का० 2 वर्ग 4-154] 193 अग्निमन्थोऽग्निमथन-[चन्द्रनन्दन अथ कुटजः शक्रो [अमर० का० 2 वर्ग 4-66] 11 अथ द्वयोः पाटलिः पाटलाऽमोघा अङ्कोठोऽङ्कोलको रेची [अमर० का० 2 वर्ग 4-54] 13 [धन्व० 1-258 50 60] अथ महौषधम् अङ्गारवल्ली बालेय [अमर० का० 2 वर्ग 4-148] 184 अमर० का. 2 वर्ग 4 -90] 150 अथ वेतसे अङ्गारवल्ली शाङ्गस्था [अमर० का० 2 वर्ग 4-29] 72 [धन्व० 5-110 पा० 191] 81 अथ सिन्दुकः / सिन्दुवारेअजगन्धा खरपुष्पी [अमर० का० 2 वर्ग 4-68] 103 [धन्व० 1-100 प० 90] 197 अथो वेल्लममोघा अजमोदा बस्तमोदा [अमर० का० 2 वर्ग 4-106] 95 [धन्च०२-९८ प० 89] अनूपसंभवः प्रायः 141 वाचस्पति ] 201 अजमोदा ब्रह्मकुशा [चन्द्र०] अन्यः पलाण्डुस्तु [धन्व० 4-71 प० 148] 184 अजशृङ्गी मेषशृङ्गी अन्या क्षीरविदारी स्याद् [धन्च० 1-87 प० 23] [धन्व० 1-149 प० 35] 110 अतसी मसृणा नील अन्या तु दक्षिणावर्ता ] 216 ] 107 141 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ हैनिघण्टुशेषटीकान्तर्गतानां ग्रन्थान्तरावतरणानामनुक्रमः। 331 प्रलोकादि पृष्ठम् प्रलोकादि पृष्ठम् अन्या दारुहरिद्राऽपि अर्काह्ववसुकास्फोटधन्व० 1-57 प० 18] 92 / [अमर. का. वर्ग 4-80] अन्या महासुगन्धा तु अर्कोऽर्कपणे स्फटिके [महेश्वर] [धन्व० 4-105 प० 155] 122 अन्याऽश्वत्थफला अर्थान् निघण्टयत्यस्माधन्व० 2-9 प० 70] 148 व्याडि ] अन्या स्कन्धफला स्वाद्वी [मदनपाल अलर्को धवलार्के स्यात् [विश्व० कतृतीये लो० 35] 3. अन्येन्द्रवारुणी प्रोक्ता अवल्गुजः सोमराजी __[धन्व० 1-250 50 58] 169 [अमर० का० 2 वर्ग 4-95] 121 अन्यो द्वितीयो विख्यात अव्यण्डा वृषभी गुप्ता ] 215 अपामार्गश्च शिखरी अशोकः शोकनाशश्च [धन्व० 1-260 50 60] 114 धन्व० 5-159 प० 203] 6 अपामार्गः शैखरिको अशोका रोहिणी तिक्ता [अमर० का०२ वर्ग 4-88] 114 [धन्व० 1-38 प० 15] 163 अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरै अश्मन्तक इन्द्रकस्तु धन्व० 1-194 प. 16] - 36. अमिलातोऽपरिम्लान अश्वखुरः श्वेतपुष्पी ] 135 [धन्व० 4-84 .प० 151] 168 अम्बुप्रसादनफलं अश्वगन्धा वाजिगन्धा [विश्वलोचन-रान्तवर्ग 189]] [धन्व० 1-272 प० 62] 106 अम्लभावाज्जयेद् वातं असुरी राजिका राजी [धन्व. 1-207 प० 49] [धन्च० 4-60 50 146] अम्लीका चुक्रिका चुका अस्य फले मातुल[धन्व० 5-33 ] ___ [अमर० का०२ वर्ग 4-78 अम्लोऽम्लवेतसो भीमो अहार्य बहुवीर्य च धन्व० 2-96 ] अरिमेदोऽरिमेधच आ धिन्व. 5-133 प० 197] आतोलनी योगवहा अरिष्टकस्तु मङ्गल्यः 76 अर्कः सूर्याह्वयः पुष्पी धन्व० 4-13 प० 136] अर्कः सूर्येऽर्कपर्णे च [विश्वलोचन-कद्वितीये लो० 5] 29 आम्रचूतो रसाल च धन्व० 5-1 50 169] आम्रातकः पीतनकः [धन्ब० 5-12 प० 171] Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 श्लोकादि आरग्वधो दीर्घफलो [धन्व. 1-219 प० 52] आशु/हिः पाटलः स्यात् [ ] 208 आभ्वाख्या शालि-शीघ्रयोः पञ्चमं परिशिष्टम् / पृष्ठम् श्लोकादि एरण्डस्तरुणश्चित्र [धन्व० 1-295 प० 67] एलावालुकमालूकं धन्व० 3-76 प० 111] 85 128 208 ऐन्द्रीन्द्रवारुणीन्द्राह्वा धन्व० 1-248 पत्र. 58] 168 इशदो भल्लकोवृक्षः ] 43 ककुभस्त्वर्जुनः पार्थो इज्जलो हिजलो गुच्छ इति वर्णनिघण्टोऽयं [चामुण्डपण्डित ] 4 कक्कोलकं कृतफलं धन्व० 3-37 प० 102] कङ्कुष्ठं काककुष्ठं तु धन्व० 3-141 50 123] कङ्केल्लिहेमपुष्पश्च 97 उत्तालकस्तिल्वकाच उदकीयस्तृतीयोऽन्यः . धन्व० 5-109 प० 191] 81 / / उदुम्बरस्तु यज्ञाङ्गः उशीरं च मृणालं स्या [धन्व० 3-14 प० 96] 206 / / उनोऽम्लेन रसेनेति ... [व्याडि ] 183 कटङ्कटेरी पर्जन्या [धन्व० 1-59 कटुकं त्रपुसं प्रोक्तं ] 195 कटुका मत्स्यशकुला धन्व० 1-37 पत्र. 14] 163 कटुकालाबुनी तुम्बी [धन्व० 1-17. पत्र. 39] 195 कट्फलःसोमवल्कश्च [धन्व० 1-73 प० 21] कण्ट आर्तस्वरे वोपदेव धातुपाठ ] 19 कण्टकारी च दुःस्पर्शा धन्व० 1-95 प० 25] 108 कतकश्छेदनीयश्च धन्व० 3-172 प. 129] 86 कत्तणं शकलं भूरि [धन्व० 1-80 प० 21] 198 कदली वारणबुसा [अमर० का० 2 वर्ग 4-113] 89 96 ऋर्वृिद्धिः सुखं सिद्धी [धन्व० 1-145 पत्र. 34] ऋषभो धूर्वहो धीरो धन्व० 1-125 प० 30] ऋष्यप्रोता स्वयङगुप्ता [इन्दु ] 96 / 164 एते च हिन्तालसहिताः अमर० का० 2 वर्ग 5-169] 102 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __] 193 हैमनिघण्टुशेषटोकान्तर्गतानां ग्रन्थान्तरावतरणानामनुक्रमः / 333 श्लोका दि पृष्ठम् प्रलोकादि कदली सुकुमारा च काकमाची ध्वाक्षमाची [धन्व० 4-75 50 148] 89 धन्व० 4-21 प० 138] 191 कपित्थोऽथ दधित्थश्च काकादनी काकपीलुः __ धन्व 2-102 50 90] 36 ____[धन्व० 4-27 प० 139] 160 कमलं श्वेतमम्भोज काकोदुम्बरिका फल्गु_१७७ धन्व० 5-88 50 187] करजो नक्तमालश्च काम्पिल्यकोऽथ रक्ताङ्गो धन्व. 5-107 प० 191] [धन्व० 3-138 प० 122] 85 करमर्दकमाविग्नं कारवेल्ल कटिल्लं स्या[धन्व० 5-102 प० 190 करीरं गूढपत्रं च कालमेषी कृष्णफला _[धन्व० 5 99 प. 189] [अमर० का० 2 वर्ग 4-96] 121 कर्कशाख्यः करम्भः स्यात् कालागुर्वगुरु स्यात् तु [अमर० का 2 वर्ग 6-127] 15 क—रको गन्धमूलो काशः काण्डेक्षुरुद्दिष्टः [धन्व० 3-94 10 114] 140 [धन्व० 4-130 50 160] 200 क—रको द्राविडकः काश्मयः काश्मरी हीरा [अमर० का० 2 वर्ग 4-135] 140 [धन्व० 1-117 प० 28] 54 कर्णिकारो राजवृक्षः कासमर्दोऽरिमर्दश्च [धन्व० 1-221 प० 53] 56 धन्व० 4-118 प० 157] 188 कर्पासी बदरः प्रोक्तो [माला ] काष्ठेक्षुस्तु स्वल्पकाण्डो वाचस्पति ] 201 कर्पूरः शीतलरजः किराततिक्तको हैमः [धन्व० 3-31 पत्र. 101] धन्व० 1-33 प० 14] 126 कलायः खण्डिकः प्रोक्त किंशुको वीतशोकश्च [धन्व० 5-161 प० 203] 52 कलिकारी तु हलिनी कुङ्कुमं रुधिरं रक्त[धन्व० 4-9 प० 135 / / धन्व० 3-12 प० 95] 129 कल्याणकश्च विज्ञेयः कुचन्दनं पतङ्ग च धन्व० 3-6 प० 94] 17 काकजङ्घा ध्वाङ्क्षजङ्घा कुञ्चिका चोपकुञ्ची च - [धन्व० 4-23 प० 138] [धन्व० 2-59 प० 81] 183 काकजम्बूर्मेघवर्णा कुटजः कोटजः कोही [धन्व० 2-13 पत्र. 71] 12 काकनासा ध्वाङ्कनासा कुठेरकस्तु वैकुण्ठः [धन्व. 4-25 प० 139] 147 [धन्व० 5-54 50 145] 123 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्लोकादि पञ्चमं परिशिष्टम् / पृष्ठम् श्लोकादि पृष्ठम् कुठेरकस्तृतीयोऽन्यो क्षीरिकोक्ता च राजन्या [धन्व० 4-56 प० 145] 123 [ धन्व० 5-91 प० 187]28 कुन्दः सुमकरन्दश्च क्षुद्राम्र उक्तकोशश्च [धन्व० 5-150 प० 201] 132 धन्व. 5-9 पत्र. 170]69 कुम्भोलूखलक क्लीबे क्षुद्राम्लिका तु चाङ्गेरी [अमर० का० 2 वर्ग 4-34] 43 [धन्व० 5-36 प. 175] 190 कुलत्थश्चक्रिकश्चक्र क्षुद्रायां क्षुद्रवार्ताक्यां ] 213 / [ शाश्वत० श्लो० 420] 109 कुलिशतरुः सीहुण्डः मेखला] [ खर्जुरी तु खरस्कन्धा कुर्शिशपाऽन्या कपिला [धन्व. 5-53 पत्र-१७८] 98 धन्व० 5-121 प. 194] 40 खदिरः श्वेतसारोऽन्यः कुष्ठं रोगो गदो व्याधि [ धन्व० 1-27 50 12] 38 धन्व० 3-49 10 105 127 खदिरो रक्तसारश्च कृष्ण कृन्ता कुबेराक्षी . [धन्व० 125 प० 11]37 [अमर. का० 2 वर्ग 4-55] 13 खपुरो लसके भद्रकेतकस्तु द्वयोः [ गौड ] 100 वाचस्पतिः खर्जूरः केतकी ताली कैडर्य पिचुमन्दश्च [अमर० का० 2 वर्ग 5-170] 102 [धन्व० 1-34 प० 14] 126 कोविदारे च कुद्दाल: गण्डदूर्वा तु गण्डाली [धन्व० 4 - 145 10 163] 204 कोशातकी कृतच्छिद्रा गण्डीरो नाम समष्ठिला [धन्व० 1-192 पत्र. 46] 174 190 क्रमुकः पट्टिकाख्यः स्यात् गर्दभाण्डे कन्दरालअमर० का 2 वर्ग 4-4] [ अमर० का० 2 वर्ग 4-43] 25 क्रमुकः पट्टिका रोध्रो गवेधुका कर्षणी स्याद् धन्व० 3-177 पत्र. 129] 65 ] 217 क्रियावाचित्वमाख्यातुं गाङ्गेरुकी नागबला [ धन्व० 1-284 पत्र. 65] 92 क्रोष्टुविन्ना सिंहपुच्छी गुग्गुलुः कालनिर्यासो [ अमर० का०२ वर्ग 4-93 ] 111 [ धन्व० 3-127 प० 120] 43 क्षिरिणी काञ्चनी क्षीरी गुडूच्यमृतवल्ली च [ धन्व० 1-240 पत्र. 56 ]175 [ धन्व० 11 पत्र. 4] 173 क्षीरवृक्षे हेमदुग्ध गुडौ गोलेक्षु विकृती [ धन्व० 5-86 50 186]2. [ शाश्वत० श्लो. 467] 31 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गतानां ग्रन्थान्तरावतरणानामनुक्रमः। 335 श्लोकादि पृष्ठम् श्लोकादि पृष्ठम् गृञ्जनं यवनेष्टश्च चर्विका कोलवल्ली च / [सुश्रत ] 184 [ धन्व० 2-76 प० 85] 166 गोकण्टो गोक्षुरः कण्टी चव्या कोलाऽथ चविका धन्व० 1-103 पत्र. 26] 112 [चन्द्रनन्दन ] 167 गोक्षुरः स्याद् गोक्षुरको चाङ्गेरी चुक्रिका दन्त[धन्व० 1-102 पत्र 26] [ अमर 0 का० 2 वर्ग 4-140] 190 गोजह्वा गोजिका गोभी चाणक्यमूलकं चान्य [ धन्व 4-35 प० 141] 192 गोधूमः सुमनः क्षुद्रो चित्रको दहनो व्यालः [ धन्व० 2-80 प० 86] 136 ग्रन्थिकं पिप्पलीमूलं चित्रोपचित्रा न्यग्रोधी [ अमर० का० 2 वर्ग 4-85] 176 ग्रीष्माऽतिसुरभिः कान्ता चिरिबिल्वो नक्तमालः [ धन्व० 5-140 पत्र. 198] 133 [ अमर. का. 2 वर्ग 4-47] 80 चीनकः काककगुः स्यात् घटि क्यपि द्युतौ 215 [ कविकल्पद्रुमधातुपाठ चूडामणिः शीतपाकी घुणप्रियाऽतिसारनी [ धन्व० 4-29 50 140] 160 173 जङ्घायां स्त्री पुमान् खड्ग चक्रमर्दस्त्वेडगजो [ धन्व० 4-5 चक्रमर्दः स्मृतश्चक्री पत्र 134] जन्तुवारा जन्तुकृष्णा [ धन्व० 4-88 50 151] 155 जम्बीरः खरपत्रश्च [ धन्व० 4-52 प. 144] 124 . जम्बूः सुरभिपत्रा च चणको हरिमन्थः स्याद् चण्डा धनहरी चोरी ] 175 चन्दनं घनसारं च [ धन्व० 3 1 प० 93] 16 चन्द्रलेखेन्दुलेखा च [ धन्व० 1-166 प० 38] 121 चन्द्रा स्वादु विषाणी च [ धन्व० 1-86 50 22] 108 चम्पकः सुकुमारश्च [ धन्व० 5-142 प० 199] 9 जम्भीरो जम्भलो जम्भो [ धन्व. 5-14 प० 171] 32 जलपिप्पल्यभिहिता [ धन्व० 4-64 50 147] 157 जातीफलं जातिसस्य [ धन्व० 3-35 प० 102] 130 जाती मनोज्ञा सुमना [ धन्व० 5-137 प० 198] 130 जीमूतको देवताडो [धन्व० 1-173 प० 40] 173 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 पञ्चमं परिशिष्टम् / श्लोकादि पृष्ठम् श्लोकादि पृष्ठम् जीवकः शृङ्गकः सों तिनिशश्चित्रकृद् नेमिः [धन्व० 1-123 प० 30] 196 [ जीवन्ती जीबनीया च तिन्दुको नीलसारश्च [धन्व० 1-140 50 33 ] [धन्व० 5-40 50 176] 63 ज्ञेया जाङ्गलिका सैव तिन्दुकोऽन्यो द्वितीयस्तु ] 164 [धन्व० 5-41 50 176 ] 63 ज्योतिष्मती तु कटभी तिलकः परुषः श्रीमान् [धन्व. 1-267 प० 61] 116 [धन्व० 5-158 प०. 202] 7 तिलकः पूर्णकः श्रीमान् तगरं कुटिलं वक्र . [धन्व० 5-158 प० 202] 7 [धन्व० 3-53 50 106] 90 तिलपर्णी तु पत्राङ्गं तण्डुलीयक उद्दिष्ट [अमर० का०२ वर्ग 6-132] 17 [धन्व० 4-116 प० 157 ] 190 तिलपूतस्तिलफलतत्र शोणे कुरबक-- [ अमर० का०२ वर्ग 4-74 ] 136 ] 217 तुङ्गः पुष्पकसंज्ञः स्यात् . तमालपत्रं पत्रं स्यात् [इन्दु० [धन्व० 2-52 ] 18 प० 80] 20 तुम्बुरुः सारसः सौरो तरणी रामतरणी ___ [धन्व० 5-145 10 199 ] 134 [धन्व० 2-42 प० 78 ] 89 तुरगी त्वश्वगन्धायां तर्काया वैजयन्ती च [विश्वलोचने गान्तवर्गे 40 ] 106 [चन्द्रनन्दन ] 49 तूलं नूदं च यूपं च तल्लक्षणं क्लीतनं च [धन्व० 1-144 प. 31] 106 .. [धन्व० 5.64 प० 181 ] 90 तस्याः फलं विनिर्दिष्टं तृणशूल्यं तु मल्लिका [धन्व० 2-78 50 85 ] 167 [ अमर० का० 2 वर्ग 4-69] 133 तामलक्युत्तमा ताली तृतीयो मधुशिग्रुः स्यात् [धन्व० 3-84 प० 112] 118 ] 51 तेजस्विनी तेजवती ताल चाष्टविधो ज्ञेयो [धन्व० 1-266 प० 61] 151 तैलपर्णिक-गौशीषौं तालीसकं तु तालीसं [अमर० का० 2 वर्ग 6-131] 15 - [धन्व० 2.53 प० 80] 153 त्रायमाणा कृतत्राणा तालीसपत्रं तालीसं . ] 153 [धन्व० 1-254 प० 59] 125 तालो ध्वजद्रुमः प्रांशु त्रिवधृष्ट नवे शुद्ध [धन्व० 5-68 प० 162] 99 [ मङ्ख Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गतानां ग्रन्थान्तरावतरणानामनुक्रमः / / 337 प्रलोकादि - पृष्ठम् प्रलोकादि पृष्ठम् धर्मणः सर्पभेदेऽपि दन्ती शीघ्रा निकुम्भा स्या [बिश्वलोचने णान्तवर्गे 58] [धन्व० 1-223 प०५३ ] 112 धवो नन्दितरुौरः दमनकं पाण्डुरा' धन्व० 6-4 50204] [धन्व० :-64 - प०१०९] 138 धातकी ताम्रपुष्पी च दमनो मदान्तो दमो [धन्व० 3-90 प०११३] | [ ] 138 / धामार्गवः कोशफलो दर्भाणां स्थाने शरैः धिन्व० 1-189 प०४५] ] 202 धूलीकदम्बोऽन्यः दालिमो दाडिमः सारः [धन्व० 5-105 प० 190] 10 [धन्व० 2-61 5081] 82 ध्यात्वाऽहंतः कृतैकार्थदेवकाष्ठं भद्रकाष्ठं हैमानेकार्थकोश लो० 1] [धन्व० 1-77 प०२१ ] 61 देवदारु स्मृतं दारु नकुलेष्टा भुजङ्गाक्षी [धन्ब० 1-76 प०२१] 61 [अमर. का. 2 वर्ग 4-115] 122 दैत्योऽसुरे मुरायां च नदीकूलप्रियस्त्वन्यः [विश्व० ] 154 - ] 73 द्रवन्ती शम्बरी चित्रा नदीसों वीरतरुधिन्व. 1-229 प०५४ ] 176 [अमर० का० 2 वर्ग 4-45] 58 द्वितीया गन्धमांसी च नलदं सेव्यममृणालं [धन्व० 3-47 50105] [अमर० का० 2 वर्ग 4-164] 207 द्वितीया पाटला श्वेता नलं सरोज नलिन[धन्व० 1-122 प०२९] 14 ] 178 द्वितीयो रक्तपुष्पस्तु नलिका विद्रुमलता [धन्व० 4-2 प०१३४] 19 धन्वः 3-43 प०१०४] 23 द्वौ च कुलाय-कुलत्थौ नलो नडो नटश्चैव ] 208 [धन्व० 4-141 प०१६२] 201 श्लोकादि पृष्ठम् नाकुली सुरसा नाग [अमर० का० 2 वर्ग४-११४] 122 धत्तूरकः स्मृतो धूर्तो नागपुष्पो मतो नागः [धन्व० 4-7 प०१३५] 139 [धन्व०२-४८ पत्र. 79] धन्वनो गोत्रविटपी नागः पन्नग-मातङ्ग ] 59 मेदिनी-गान्तवर्ग 8] धन्वयासो दुरालम्भा -- नाडी हिगुपलाशा च [धन्व० 1-20 5011 ] 125 [धन्व० 2-40 50 75] 146 43 cc Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ W oc G 338 . . पञ्चम परिशिष्टम् / श्लोकादि पृष्ठम् प्रलोकादि नादेयो मेघपुष्पोऽन्य पथिका तुलसी पत्री [धन्व०५-११७ प०१९३] ] 153 नामशास्त्रे निघण्टुर्ना पद्मकं मलयश्चारुः वैजयन्ती नारङ्गस्त्वक्सुगन्धः स्या पद्मकेसरमापीतं .. [धन्व० 5 20 प० 172] [धन्व० 4-165 प०१६७] 180 नालिकेरो रसफलः पद्मबीजं तु गालोड्यं [धन्व० 5-74 प० 183] 1 [धन्व०४-१५९ प० 166] 181 निम्बोत्थः सर्वतोभद्रः पद्ममूलं तु शालूकं [धन्व० 4-163 प० 167] 180 निम्बो नियमनो नेता पद्मिनी स्यात् पुटकिनी धन्व० 1-29 50 13] [धन्व०४-१५७ प० 166] 176 निर्दिष्टा वै कण्टकिनी परिपेलं प्लवं वन्यं धन्व० 1-58 प०१८] [धन्व० 3-55 प० 107] 205 निःश्रेणिरधिरोहिण्यां [विश्वलोचने णान्तवर्गे 61] परूषकः परुः प्रोक्तो [धन्व० 5-62 प० 180] नीलपुप्पी महाश्वेता [धन्व० 4-85 प० 151] 168 / पर्पटः स्यात् पर्पटको नीलिनी नीलिका काली धन्व०१-४५ प०१६] [धन्व० 1-232 50 55] 138 / पलाण्डुर्यवनेष्टश्च नीली कोली क्लीतकिका [धन्व. 4-71 प०१४८] अमर० का० 2 वर्ग 4-94] 138 पलाशः किंशुकः [पर्णः] नीली दूर्वा स्मृता शस्या [चन्द्र ] 52 [धन्व. 4-153 प० 163] 203 पाटलोक्ता तु कुम्भीका नीवारश्चन्द्रिका बोडी [धन्व० 1-120 प० 29] ] 214 पाठाऽम्बष्ठाऽम्बष्ठकी च नूदस्तु यूपः क्रमुको [धन्व० 1-70 प० 20] - [अमर० का० 2 वर्ग 4 - 41] 90 पारावतांह्निः कटभी नेपाल: कथितश्चान्यो [अमर० का० 2 वर्ग 4-150] 116 [धन्व० 1-35 प० 14] 126 पारिभद्रे निम्बतरु - [अमर का - 2 वर्ग 4-26] 44 पङ्केरुहं तामरसं पालक्या वास्तुकाकारा ] 177 ] 189 पटोलः कुलकः प्रोक्तः पाषाणभेदकोऽश्मनः [धन्व०१-४९ प०१७] धन्व० 1-157 प० 36] 147 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पृष्ठम् 166 ] 215 हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गतानां अन्थान्तरावतरणानामनुक्रमः / प्रलोकादि पृष्ठम् श्लोकादि पिच्छिल; शपितः शेलुः पृष्णिपर्णी पृथक्पर्णी [अमर० का० 2 वर्ग 4-92] 111 पिप्पलः केशवावास पृष्णिपर्णी पृथकपर्णी धन्व० 5-78 प० 184] 24 [धन्व० 1-90 प० 23] 111 -पिप्पली तण्डुलफला पृष्णिरल्पतनौ ___ इन्दु० ] 166 [अमर 8 का० 2 वर्ग 6-48] 110 पिप्पली मागधी कृष्णा प्रकीर्यः पूतिकरजः [धन्व० 2-73 प० 84] | [अमर० का० 2 वर्ग 4-48] 80 पियालोऽथ खरस्कन्ध प्रत्यक्पर्णी कीशपर्णी [धन्व 5-72 प. 183] [अमर० का० 2 वर्ग 4-89] 111 पीततण्डुलिका कङगुः प्रत्यक्श्रेणी सुतश्रेणी [अमर० का० 2 वर्ग 4-88 176 पीतः कुरण्ट को ज्ञेयो प्रत्येक यो भवेद् दोषो धन्व० 1-279 प० 63] 135 पीतो रक्तोऽथ नीलच प्रपौण्डरीकं चक्षुष्य [धन्व० 1-278 प० 63] धन्व० 3-92 प० 114] 155 पीलुपी कर्मकरी प्रसारणी सुप्रसरा 171 [धन्व० 1-289 प० 66] 185 पीलुः शीतफलः स्रंसी प्रायो जनाः सन्ति वनेचराद्याः धन्व० 5-51 50 178] [धन्व० 1-8 प०१) पुण्ड्रेक्षौ पुण्ड्रकः सेव्यः प्रियङ्गुः प्रियवल्ली च वाचस्पतिः ] [धन्व० 3-16 प० 95] 105 पुनर्नवाऽपरा क्रूरः प्रोक्ताऽन्या शङ्खधवला धन्व० 1-276 प० 63] 116 [धन्व० 5-149 प. 200] 131 पुनर्नवा तु शोफनी प्लक्षः कपीतनः शुङ्गी [अमर० का०२ वर्ग 4-149] 115 धन्व० 5-81 प० 185] 25 पुनर्नवा विशाखश्च धन्व० 1-274 प० 62] 115 पुन्नागे पुरुषस्तुङ्गः फलपूरो बीजपूरः [अमर० का० 2 वर्ग 4-25] 18 धन्व. 5-22 5. 173] पुष्पाण्डकः शीतभीरुः फलं स्वेतस्य पर्कटम् ] 209 [वाचस्पति ] 26 पुष्पोऽस्त्री फलानि तस्येन्द्रयवाः [वाचस्पतिः ] 12 [धन्व० 2-15 पत्र. 71] 12 पूतिकरञ्जः सुमनाः फलानि तस्येन्द्रयवाः Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .340 पञ्चमं परिशिष्टम् / लश्कादि पृष्ठम् प्रलोकादि धन्व० 1-93 प० 24] 109 बकुलः शीधुगन्धश्च बृहत्खर्जूरिका श्रेणी [धन्व० 5-154 प० 202] 6 मदनपाल बदरः कोलीकास्योः ब्रह्मपर्णीति विख्याता [विश्वलोचने रान्तवर्ग 188 86 . 111 बदरी गोपघण्टा च ब्राह्मी सरस्वती सोमा चन्द्रः ] 41 / / बदरी स्निग्धपत्रा च भद्रेला वृहदेला च बला भद्रादनी वाटी [धन्व०२ - 46 प० 78] धन्व० 1-280 प. 64] 143 भल्लातकः स्मृतोऽरुष्को बग भद्रौदनी हृद्या . धन्व० 3-143 प० 123] 75 [चन्द्रनन्दन ] 143 / भस्मक भस्मलग्ने स्याद् बलिकाऽतिबला झेया [विश्वलोचने कान्तवर्गे 129] 95 धिन्व० 1-286 प. 65] 144 भार्गी गर्दभशाकश्च बाकुची सोमराजी च . [धन्व० 1-68 प० 20] 150 धिन्व० 1-165 प० 38] 121 भूपदी शीतभीरुश्च / बिभीतकः कर्षफलो [अमर० का० 2 वर्ग 4-70] 133 धन्व० 1-212 प० 50] 7 भूर्जे चर्मिमृदुत्वचौ - [भमर० का० 2 वर्ग 4-16] 66 बिम्बी रक्तफला तुण्डी [धन्व० 1-202 प० 48 197. भूर्जे भुजो बहुपुटो बिल्वः शलाटुः शाण्डिल्यो भस्तृणो रौहिषो भुरिः धन्व० 1-106 प० 26] 46 [धन्व. 4-47 प० 143] 199 बिसं मृणालं बिसिनी भृङ्गराजो भृङ्गरजो [धन्व. 4-161 प. 167] 180 [धन्व० 4-11 50 136] 188 बीजकस्त्वसनः काम्यः मकुष्ठको मयुष्ठः स्याबीजकोशे सरोजस्य ] 212 [शाश्वत० श्लो० 180] 179 मजिष्ठा कालमेषी च बीजपूर्णोऽपरः प्रोक्तो [धन्व०१-१७ प० 10] 164 धन्व. 5-31 प० 174] मदनः शल्यको राठः बुकं बिल्वं सधुत्तरं [धन्व० 1-168 50 39] 71 [ ] 157 / मधुपर्णी दाहहरा बुको वसुक इत्युक्तः ] 173 . [धन्व० 4 19 प० 138] 158 मधुयष्टी च यष्टी च वृहती सिंह्यनाक्रान्ता [धन्व० 1-142 प० 33] 106 म Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गतानां ग्रन्थान्तरावतरणानामनुक्रमः। 341 प्रलोकादि पृष्ठम् श्लोकादि। मधुरा शतपुष्पायां मुद्गो वलाटो मङ्गल्यो [महेश्वर ] 212 मधूकोऽन्यो मधूलस्तु / मुरा गन्धवती दैत्या धन्व० 5-48 प० 177] | धन्व० 3-67 प० 109] 154 मधूको मधुवृक्षश्च मुसली खलिनी तालधन्व. 5-45 प. 177] ] 145 मन्दारश्चार्कपर्णेऽत्र मुस्तमस्तुधरो मेघो [अमर० का० 2 वर्ग 4-81] 30 धन्व० 1-40 50 15] 2.5 मरिचं मलिनं श्याम मुष्कको मोक्षको घण्टा धन्व० वर्ग 2-88 धन्व० 5-132 प० 196] 91 मल्लिका शीतभीरुश्च मूर्वा मधुरसा देवी [धन्व० 5-134 प० 197] 133 धन्व० 1-13 प० 9] 171 मसूरिका मसूरी स्या मूलकं हरिपर्ण च ] 210 धन्व० 4-33 प० 140] 192 महानिम्बः स्मृतोद्रेकः मूलं च पिप्पलीमूलं धन्व 1-31 प० 13] धन्व० 2-5 प० 84] 166 महाबला वर्षपुष्पी मूलं पुष्करमूलं च [धन्व० 1-282 प० 65] 144 [धन्व०१-६६ प० 19] 196 महाश्रावण्यथाऽन्या तु मृदुदर्भः कुशो बहिः [धन्व 1-260 प० 37] 120 [धन्व० 4-133 प० 161 199 माषपर्णी तु काम्बोजी मेदा ज्ञेया मणिच्छिद्रा [धन्व० 1-136 प० 32] 117 धन्व० 1-127 प० 30] 159 मांसरोहिण्यतिरुहा मेषशृङ्गी मेण्ढवल्ली [धन्व० 4-94 प० 152] 156 [मदनपाल मांसी कृष्णजटा हिस्रा ] 107 धन्व० 3-45 प० 104] 153 मांसी जटा भूतकेशी यवतिक्ता शशिनी च __] 154 __ [धन्व० 1-256 50 59] 151 मिस्रेया तालकर्णी च यवानी दीपको दीप्यो [धन्व० 2-4 प० 69] धन्व० 2-91 प० 88] 141 मुद्गपर्णी क्षुद्रसहा शिम्बी यवे च तीक्ष्णशूको धन्व० 1-138 प० 32] 117 ] 210 मुद्गपर्णी क्षुद्रसहा शूर्प यूथशालिनी [ ] 117 धन्व० 5-149 प० 200] 131 मुद्गपर्णी तु काकमुद्रा यूथिका बालपुष्पी च [अमर० का० 2 वर्ग 4-113] 117 .. धन्व० 5-148 प० 200] 131 152 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 पञ्चमं परिशिष्टम् / श्लोकादि पृष्ठम् प्रलोकादि रोधो लोध्रः शाबरकरक्तचन्दनमप्यन्य धन्व० 3-175 प० 129] 64 [धन्व० 3 4 50 94] रोहितको रोचनक रक्तपादी शमीपत्रा ] 81 [धन्व० 4-109 50 155] 156 लकुचः क्षुद्रपनसो [धन्व० 4 -111 प० 156] 157 रक्तशालिदीर्घशूकः लक्ष्मीफलो गन्धगर्भः ] 209 धन्व० 1-107 प० 20] 46 रक्तशालिलोहितः स्याद् लवङ्ग देवकुसुम ] 209 [धन्व० 3-41 प० 104] लशुनो दीर्घपत्रश्च शाश्वत० श्लो० 540] 178 [सुश्रुत ] 184 रक्तोऽपरो हस्तिकर्णः लामज्जकं लघु लयधन्व० 1-296 50 67] 85 [अमर० का० 2 वर्ग 1-165] 207 रजनी श्रीफली तुत्था लामज्जकं सुनालं स्या[अमर० का० 2 वर्ग 4-95] 138 [धन्व० 3-86 50 113] 207 रथाभ्रपुष्पविदुल लोलं सूक्ष्म फलं तत्तु [अमर० का० 2 वर्ग 4-30] 72 रसवीर्यविपाकेभ्यो . ] 24 वचोग्रगन्धा गोलोमी रसायनी कृत्तरुहा [धन्व० 2-6 प० 70] 169 वटो रक्तफलः शुङ्गी [धन्व० 1-4 प० 8] 173 राजक्षवक इत्यन्यो धन्व० 5-76 प० 184] 26 [धन्व० 4-43 प० 143] 218 वनमुद्गस्तुवरकः .] 212 राजाम्रातक आम्लातो वन्दनी पुष्पशोभना [धन्व० 5-11 प० 170] ] 105 राजाकों वसुकोऽन्योऽकों वन्दाका स्याद् वृक्षरुहा [धन्व० 4-16 50 137] 30 / धन्व०४-९७ प० 153] रास्ना युक्तरसा रस्या वयस्था कुण्डली सौम्या [धन्व० 1-270 प० 62] 121 [धन्व० 1-3 प० 8] 173 रोध्रः शाबरकः श्वेत वयःस्थाऽऽमलकं तिष्यं [धन्व० 1-215 प० 51] 48 रोध्रस्तिरीटः कानीन वरुणः श्वेतपुष्पश्च [धन्व. 5-119 प० 193] [ Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . o0 हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गतानो ग्रन्थान्तरावंतरणानामनुक्रमः। 143 प्रलोकादि पृष्ठम् . श्लोकादि पृष्ठम् व्रशाभं वंशकम् वृक्षाम्ल तिन्तिडीकं च [अमरटीका ] 14 [धन्व० 2-95 प० 89] 34 वंशो वेणुर्यवफलः वृद्धदारक आवेगी धन्व. 4-137 प० 161] . 91 (धन्व० 4-107 प० 155] 187 वातपित्तापहं ग्राहि वेतसो विदुलो नम्रो [धन्व० 1-287 प० 65] ___144 [चन्द्र० वार्षिकी त्रिपुटा व्यस्रा वैद्यमातृसिंह्यौ तु _[धन्व० 5-136 प० 197] अमर• का० 2 वर्ग 4 -103] 88 वालकं वारि तोयं च व्याधिः कुष्ठं पारिभव्यं धन्व. 1-47 प० 16] 127 __[अमर० का० 2 वर्ग 4-126] 127 वालं ह्रीबेर-बर्हिष्ठो बीहिर्यवो मसूरो __ [अमर० का 0 2 वर्ग 4-122] 127 ] 208 वासन्ती प्रहसन्ती च श्लोकादि पृष्ठम् [धन्व . 5-139 10 198] 137 वासिका सिंहकर्णी च शङ्खपुष्पी कम्बुपुष्पी [धन्व० 1-23 प० 11] 88 [धन्व० 4-113 प० 156] 140 यासो यवासकोऽनन्ता शटी षटी पलाशः स्यात् [धन्व० 1-22 50' 10] 22 50 10] 125 [धन्व०-१-६१ प० 18] 128 वास्तुकः क्षारपत्रः स्या शणपुष्पी बृहत्पुष्पी ] 188 [धन्व० १-२००प० 47] 148 प्रलोकादि शणः प्रोक्तो मातुलानी विकङ्कतः पृथुफलो ] 216 [धन्व० 5-43 प० 177] शणे तु किङ्कणी जाली विकसा कालमेषी च ] 149 शतकुन्तः श्वेतपुष्पः विज्ञेया पर्कटी प्लक्षः [धन्व० 4-1 पत्र. 134] 19 शतपुष्पा मिसि?षा शाश्वतः श्लो० 526] विडङ्गा जन्तुहन्त्री च धन्व० 2.1 प० 69] शतपुष्पा शतच्छत्रा धन्व. 2-11 प० 71] [अमर० का० 2 वर्ग 4-152] 182 विदारिका मता शुक्ला शतावरी शतपदी [धन्व० 1 147 प० 34] [धन्व० 1-291 प० 66] 162 विदारिगन्धांशुमती . शमी सक्तुफला तुङ्गा धन्व० 1-88 प० 23] 149 [धन्व० 5-95 प. 188] 42 विष्वकसेना गन्धफली शरो बाण इक्षुकाण्डः [अमर० का० 2 वर्ग 4 56] 105 . [धन्व० 4-135 10 161] 202 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 पंचमं परिशिष्टम् पृष्ठम् प्रलोकादि शेलुः श्लेष्मातकः शीतो पृष्ठम् 170 प्रलोकादि शारिवाऽन्या कृष्णमूला . [धन्व. 1-162 प० 38] शारिवा फणिजिह्वा च ] शारिवा शारदी गोपी [धन्व० 1-161 50 38] शालपर्णी स्थिरा सौम्या धन्व० 1-87 5023] शाल्मली रक्तपुष्पा च धन्व० 5-127 प० 195] शाल्मली वेष्टकः पिच्छा धन्व. 5-126 प. 195] शिग्रुः स्यात् *वेतमरिचं 149 श्यामा तु महिलाह्वया [अमर. का. 2 वर्ग 4 55] 105 श्रावणी श्राविता पूर्व ] 120 प्रलोकादि - पृष्ठम् श्रावणी स्यान्मुण्डनिका धन्व० 1-159 प० 37] 120 श्रीपर्णमग्निमन्थः स्यात् [अमर० का० 2 वर्ग 4-66] 48 श्लेष्मातकः कबुदारुः [धन्व० 5-94 प० 188] 67 श्वेतदूर्वा तु गोलोमी / धन्व० 4 - 144 प० 163] 204 श्वेतपुष्पा मृगाक्षी च . [धन्व० 1-252 50 59] 169 39 शिग्रहरितशाकोऽन्यो षष्टिकः कङ्गुकः पीत ] 209 शितिवारः शितिवरः धन्व० 1-155 प० 36] शिरीषो मृदुपुष्पश्च धन्व० 5-112 प० 192] 13 शिंशपातु महाश्यामा [धन्व० 5-12150 194] ___40 शुक्रमाता च कासघ्नी / धन्व० 1-69 प० 2.] शुक्लाऽजाजी कणा ख्याता ] 183 शुङ्गी वटाऽऽम्रातकयोमहेश्वर ] 29 शुण्ठी महौषधं विश्वा [धन्व० 2-82 10 86] शून्येश्वरस्तु कान्तारः 1 [वाचस्पति शृङ्गी कर्कटशृङ्गी च [धन्व० 1-85 प० 22] शेफालिकाऽन्या निर्गुण्डी | [धन्व० 4-83 50 150] 104 स एवोक्तः शैखरिको वन्व. 1-261 प० 60] सप्तपर्णः शुक्तिपर्ण [धन्व० 3-80 50 112] सप्तपर्णो बृहत्त्वक् च 55 54 115 ] 201 सप्तपर्णो विशालत्त्वक् [अमर० का० 2 वर्ग 4-23] स प्रोक्तः पृथुशिम्बिश्च [धन्व० 1-115 प० 28] सरलः पूतिकाप्ठं च [धन्व० 3-78 प० 111] सर्जकश्चाश्वकर्णश्च [धन्व० 5-123 प० 194] 60 58 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुशेषटीकान्तर्गतानां ग्रन्थान्तरावतरणानामनुक्रमः। 345 श्लोकादि पृष्ठम् ____ श्लोकादि पृष्ठम् सर्वाण्येतानि तुल्यानि सैरेयकस्तु झिण्टी स्यात् धन्व. 3-10 प. 95] [अमर. का० 2 वर्ग 4-75] 136 सर्वानुकारिणी तन्वी सैरेयकः सहचरः धन्व० 1-91 प० 23] 149 धन्व० 1-278 5063] 135 सर्षपः कटुकः स्नेहो सैवोक्ता सोमवल्ली च [धन्व० 1-2 508] 173 सल्लकी वल्लको ह्रादा स्थौणेयकं वह्निचूड [धन्व० 3-135 10 122] 84 धन्व० 3-69 प०११०] 93 सहस्रवीर्याऽभीरुश्च स्निग्धच्छदा मधुश्रेणी [धन्व० 1-293 प० 67] 1 सहस्रवेधी चुक्रोऽम्ल स्नुक् सुधा च महावृक्षो अमर० का० 2 वर्ग 4-141] 35 [धन्व० 1-235 प०५५] सहा कुमारी तर्राण स्पृक्का माला पङ्कमुष्टि[अमर० का० 2 वर्ग 4-73] 136 स हि धर्मोत्पादकस्तिर स्पृवका स्पृग् ब्राह्मणी देवी कन्दलीकार [धन्व० 3-62 प०१०८] संज्ञया बीजको ज्ञेयो स्मृता कर्कटशृङ्ग्यां च [ [महेश्वर ] 108 . सातला सप्तला सारी स्यात् पूगफलमुद्वेग [धन्व० 1-238 प० 56] 185 [धन्व० 3-39 प०१०३] 101 साले तु सर्जकार्शाश्व स्याद् वीरणं वीरतरं - [अमर० का० 2 वर्ग 4-44] 58 [अमर० का० 2 वर्ग 4-164] 206 सितनीलोऽथ नेपालो स्योनाकः शुकनाशश्च वाचस्पति धन्व० 1-114] प०२८] 50 सिन्दुवारःश्वेतपुष्पः स्रग् मारुता कोटिवर्षा ___ [धन्व० 4-81 50 150] 103 सिल्हकः कपिजो धूम्रः स्वर्णक्षीरी स्वर्णदुग्धा - धन्व० 1-242 1057] 175 सुगन्धिर्नीलनिर्यासः स्वर्णयूथिका [धन्व० 5-148 प०२००] 131 सुरसा तुलसी ग्राम्या [धन्व० 5-50 50 144] 124 हजिका ब्राह्मणी पद्मा। सुवर्चलाऽऽदित्यकान्ता . [अमर० का० 2 वर्ग 4-89] 150 . [धन्व० 4-98 प०१५३] 187 हठोऽम्बुपर्ध्या प्रसभे सूक्ष्मैला द्राविडी तुच्छा हैमानेकार्थ श्लो० 124] 181 [धन्व० 2-41 5.78] हयुषा वपुषा विस्रा Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमं परिशिष्टम् / पृष्ठम् लोकादि 147 हलदी हलना श्रेष्ठा [धन्व० 1-55 प०१७] हायनो दीर्घनालश्च ] 209 - प्रलोकादि धन्व० 2-9 5070] हरस्य भवने जाता धन्व० 1-211 प०४९] हरिद्रा पीतिका पिङ्गा [धन्व० 1-54 प०१७] हरिद्रा पीतिका पिण्डा धन्व० 1-54 प०१७] हरीतक्यभया पथ्या [धन्व० 1-205 प०४९] 118 हिङ्गुनिर्यासशब्दोऽयं / [शाश्वत० श्लो० 373] हिगुपत्री तु कारवी .. [धन्व० 2-38 5077] हिङ्गु रामठमत्युग्रं [धन्व. 2-36 प०७४] 146 145 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठं परिशिष्टम् हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषटीकान्तनिर्दिष्टानां ग्रन्थकृन्नाम्नामकारादिक्रमः / अन्यः 23, 58, 65, 67, 80, 88, चान्द्राः 217 90, 103 चामुण्डपण्डित 4 अन्ये 49, 150, 153, 168, 214 जयसागरोपाध्याय 102, 159, 181,197, अपरे 6, 17, 78, 81, 87, 89,109, 207, 220 142, 157, 164, 167, 194, 206 जिनराजसूरि 102, 159, 181, 197, अपरैः 94 207 220 अमर 11, 15, 17, 18, 25, 30, 43, 18, जैनाः 6 54, 57, 58, 61, 64, 66, 75, ज्ञानविमलोपाध्याय 1, 102, 159, 181, 88, 89, 115, 116, 12, 139, 197, 207, 220 140, 149, 176, 202, 206, त्रिपुरादिमन्त्र 3 207, दुर्ग 43, 67, 208 अमरसिंह 136 देवचन्द्रसूरि / इन्दु 18, 27, 41, 40, 48, 58, 66, धन्वन्तरि 24, 94, 95, 101, 107, 80, 85, 105. 164 126, 139, 147, 206 इन्द्र 94 नैरुक्ताः 24 एके 12, 13, 29, 46, 79, 89, 118, पूर्णतलगण 1 150, 163, 165, 171, प्राच्याः 157 172, 182 भागुरि 109,203 कन्दलीकार 3 भानुमेरुगणि 102, 159, 101, 197, केचित् 34, 128 207, 220 कौशिक 101 भोज 68 क्षीरस्वामी 5, 6, 7, 11, 12, 15, 21, मदनपाल 99, 107 32, 33, 42, 43, 45, 51, महेश्वर 29, 33, 40, 86, 108 55, 57, 58, 64, 66, 67, वर्धमानजिन 1 70, 71, 81, 86, 91, 94, वाग्देवता 1 . 100, 103, 105, 109, 113, वाचस्पति 12 26, 101, 129, 200, 116,, 118, 135, 10, 146, 150, 152, 13, वैद्याः 83 158 163, 171, 178, 185, वोपदेव 59 व्याडि 183 186, 193, 199, 202 206, 208 ? श्रीधर(धरसेन) 29, 30 109 गौड 15 49, 69, 90, 100 श्रीवल्लभगणि 102, 159, 181, 197, चन्द्र 49, 52, 73, 75, 141 207, 220 चन्द्रनन्दन 49, 76, 134 143, 167, हेमचन्द्रसूरि 1, 101, 158, 181, 197, 206, 220 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m सप्तमं परिशिष्टम् / - हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषटीकान्तनिर्दिष्टानां ग्रन्थनाम्नामकारादिक्रमः / . अनेकार्थसङ्ग्रह न्याय 124 अभिधानकोश अभिधानचिन्तामणि माला 86,132,190 अमरटीका .86,89 . मीमांसामाष्य मेखला अमरशेष वर्णनिघण्ट आगम विश्वकोश कविकल्पद्रुम 4,148,158 विश्वलोचन कादम्बरी वैजयन्ती देशी 24,129 वोपदेवधातुपाठ देशीनाममाला शब्दानुशासन निघण्टु 56,95 शाश्वत 25,30,76,109 निघण्टुशेष 184 6 Accc. 1,2 सुश्रुत Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ अष्टमं परिशिष्टम् हेमचन्द्रीयनिघण्टुशेषस्य टीकायां टीकाकृता श्रीश्रीवल्लभोपाध्यायेनोद्धृतानां धन्वन्तरिनिघण्टुश्लोकानां मुद्रितधन्वन्तरिनिघण्टुश्लोकपाठेन सह तुलना / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु अशोकः शोकनाशश्च विचित्रः कर्णपूरकः / अशोकः शोकनाशश्च विचित्रः कर्णपूरकः / विशोको रक्तको रागी चित्रः स्तबकमञ्जरी // विशोको रक्तको रागी 'चित्रः षट्पदमञ्जरी॥ कङ्केल्लिहेमपुष्पश्च पिण्डपुष्पो लतातरुः / वर्ग 5 श्लो० 159 पत्र. 203 पत्र. 6 बकुलः२ सीधुगन्धश्च मद्यगन्धो विशारदः / बकुलः शीधुगन्धश्च मद्यगन्धो विशारदः / मधुगन्धो गूढपुष्पः शीर्ष केसरकस्तथा // मधुगन्धो गूहपुष्पः शिवकेसरकस्तथा // वर्ग 5 लो० 154 पत्र. 202 पत्र. 6 तिलकः पूर्णकः श्रीमान् क्षुरकः शतपुष्पकः। तिलकः पूर्णकः श्रीमान् क्षुरकश्छत्रपुष्पकः / मुखमण्डनको रेची विटश्चित्रो विशेषकः / मुखमण्डनको रेची पुण्डश्चित्रो विशेषकः // तिलकः परुषः श्रीमान् क्षुरकश्छन्नपुष्पकः / वर्ग 5 ले . 158 पत्र. 202 पत्र. 7 चम्पकः सुकुमारश्च सुरभिः शीतलश्च सः / चम्पकः सुकुमारश्च सुरभिः शीतलश्चलः / चाम्पेयो हेमपुष्पश्च काञ्चनः षट्पदातिथिः / / चाम्पेयो हेमपुष्पश्च काञ्चनः षट्पदातिथिः / / वर्ग 5 श्लोक 142 पत्र. 199 पत्र. 9 नागपुष्पो मतो नागः केसरो नागकेसरः / नागपुष्पं मतं नागं केसरं नागकेसरम / चाम्पेयं नागकिजल्कं कनकं हेमकाञ्चनम् / / चाम्पेयो नागकिजल्कः कनकं हेम काञ्चनम् / / पत्र. 9 वग 2 लो० 48 पत्र. 79 धूलीकदम्बोऽन्यः सुवासो वृत्तपुष्पकः / धूलिकदम्बोऽन्यः सुवासो वृत्तपुष्पकः // पत्र. 10 वर्ग 5 श्लोक 105 पत्र. 190 कुटजः कोटजः कोही वत्सको गिरिमल्लिका। 'कुटजः कौटजः कौटो वत्स को गिरिमल्लिका। कलिङ्गो मल्लिकापुष्प इन्द्रवृक्षोऽथ वृक्षकः // . कलिङ्गो मल्लिकापुष्प इन्द्रवृक्षोऽथ वृक्षकः / / पत्र. 12 वर्ग 2 श्लो 13 पत्र 71 फलानि तस्येन्द्रयवाः शक्राह्वाः शक्रलिङ्गकाः / फलानि तस्येन्द्रयवाः शक्राह्वाः स्युः कलिङ्गकाः। अथ वत्सकबीजानि प्रोक्ता भद्रयवास्तथा // तथा वत्सकबोजानि प्रोक्ता भद्रयवास्तथा / / पत्र. 12 वर्ग 2 श्लो० 15 पत्र. 7 // शिरीषो मृदुपुष्पश्च भण्डीरः शङ्खिनीफलः। शिरीषो मृदुपुष्पश्च “भण्डिकः शङ्खिनीफलः / कपीतनः शुकतरुः श्यामवल्कः शुकप्रियः // कपीतनः शुकतरुः श्यामवर्णः शुकप्रियः / / पत्र. 13 वर्ग 5 श्लो० 112 पत्र. 192 1. चित्रस्तु बकम झ // 2. लः शीतग' स // 3. पः सिंहके ख. ग. // 4. पुष्पकः क. ड. // 5. लच्छदः। चा क. ख. घ. ङ. // 6. कुटजो गिरिजो वत्सव ग. // ७.को हिमम क. ख. घ. ङ. // 8. भण्डकः क. ङ. / / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु पाटलोक्ता तु कुम्भीका ताम्रपुष्पाऽम्बुवासिनी। पाटलोक्ता तु कुम्भिका ताम्रपुष्पाऽम्बुवासिनी। स्थाली वसन्तदूती स्यादमोघा कालवृन्तिका // स्थाली वसन्तदूती स्यादमोघा कालवृन्तिका / / पत्र. 14 वर्ग 1 श्लो० 120 पत्र 29 द्वितीया पाटला श्वेता निर्दिष्टा काष्ठपाटला। द्वितीया पाटला श्वेता निर्दिष्टा काष्ठपाटला। सा चैत्र श्वेतकुम्भी स्यात कुबेराक्षी फलेरुहा // सा चैव श्वेतकुम्भीका कुबेराक्षी फलेरुहा / / पत्र. 14 वर्ग 1 श्लो० 122 पत्र. 29 अगरुः प्रवरं लोहं कृमिजग्धमनार्यजम् / अगरु प्रवरं लोहं कृमिजग्धमनार्यकम् / कृष्णागरुः स्यादगुरुङ्गकं विश्वरूपकम् // कृष्णागरु स्यादगरु योगजं विश्वधूपकम् // पत्र. 15 वर्ग 3 श्लो० 25 पत्र. 98 चन्दनं गन्धवारं च महार्ह श्वेचन्दनम् / चन्दनं गन्ध सारं च महार्ह श्वेतचन्दनम् / भद्रश्रीकं मलयजं गौशोर्ष तैलपणिकम् // भद्रश्रीस्तु मलयजं गोशीर्ष तिलपर्णकम् / पत्र. 16 वर्ग 3 लो० 1 पत्र. 93 रक्तचन्दनमप्यन्यल्लोहितं हरिचन्दनम् / रक्तचन्दनमप्यन्यल्लोहितं हरिचन्दनम् / रक्तसारं ताम्रसारं निर्दिशेत् क्षुद्रचन्दनम् // रक्तसारं तानसारं निर्दिष्ट क्षुद्रचन्दनम् / / पत्र. 16 वर्ग 3 लो० 1 पत्र. 94 कुचन्दनं पतङ्गं च रक्तकाष्ठं सुरक्तकम् / कुचन्दनं पतझं च रक्तकाष्ठं सुरङ्गकम् / पत्तरं पट्टरागं च पट्टरानमेव च // पत्राङ्गं पट्टरागं च पैट्टरञ्जनमेव च // पत्र 17 वर्ग 3 श्लो० 6 पत्र. 94 सर्वाण्येतानि तुल्यानि रसतो वीर्यतोऽपि च / सर्वाण्येतानि तुल्यानि रसतो वीर्यंतस्तथा। गन्धे न च विशेषः स्यात् पूर्व श्रेष्ठतमं गुणैः॥ गन्धेन तु विशेषः स्यात् पूर्व श्रेष्ठतम गुणैः / / पत्र. 17 * वर्ग 3 लो० 10 पत्र. 95 [करवीरोऽश्वहाऽश्वघ्नो हयमारोऽश्वमारकः / ] करवीरोऽश्वहाऽश्वघ्नो हयमारोऽश्वमारकः / शतकुन्तः श्वेतपुष्पः प्रतिहासोऽश्वरोहकः // श्वेतकुन्दः श्वेतपुष्पः प्रतिहासोऽश्वमोहकः / / पत्र. 19 वर्ग 4 श्लो. 1 पत्र. 134 द्वितीयो रक्तपुष्पस्तु चण्डातो लगुडस्तथा।। द्वितीयो रक्तपुष्पश्च चण्डको लगुडस्तथा। चण्डातको गुल्मकश्च प्रचण्डः करवीरकः / / चण्डातको गुल्मकश्च प्रचण्डः करवीरकः / / गुल्महरोऽपि पत्र. 19 वर्ग 4 लो० 2 पत्र. 134 तमालपत्रं पत्रं स्यात् पलाशं च दलं छदम् / तमालपत्रं पत्रं स्यात् पलाशं छदन दलम् / [रामं तापस वासो गोपनं वस्त्रमंशुकम् // रामं तापसजं वासो गोपनं वस्त्रमं शुकम् // पत्र. 20 वर्ग 2 लो० 52 पत्र. 80 1. विश्वरूपकम् / क. ख. ग. घ. छ.॥ 2. भद्रप्रियं में ख. // 3. र्ष तैल ख. ग. घ. / 4. पदर क. ख. घ. ङ. // 5. शतकुन्दः क. ग. घ. ङ / / 6. लकुड क ङ. // 7. गुणकश्च क. उ. / / 8. गोपानां झ॥ . Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना। 351 निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु सूक्ष्मैला द्राविडी तुच्छा कोरङ्गी बहुला त्रुटिः।। सूक्ष्मैला द्राविडी तुत्था कोरङ्गी वदुला त्रुटिः। एला कपोतवर्णा च चन्द्रबाला च निष्फुटिः॥ एला कपोतवर्णा च चन्द्रबाला च निष्कुटी। पत्र. 20 वर्ग 2 श्लो० 44 पत्र. 78 भदैला बृहदेला च त्रिदिवा त्रिपुटोद्भवा। भद्रला बृहदेला तु 'त्रिपुटा त्रिपुटोद्भवा। स्थूलेला त्वक्सुगन्धा च पृथ्वीका धान्यका पुटा। स्थूलैला त्वक्सुगन्धा च पृथ्वीका कन्यका पुटा॥ वर्ग 2 लो० 46 पत्र 78 पत्र. 21 कर्पूरः शीतलरज: सिताभ्रः स्फटिको हिमः / कर्पूरः शीतलरमः शीताभ्रः स्फटिको हिमः / चन्द्रस्तुषारस्तुहिनः शशीन्दु-हिमवालुकाः॥ चन्द्रस्तुषारस्तुहि नः शशीन्दुर्हिमवालुकः // पत्र. 21 वर्ग 3 श्लोक 31 पत्र 101 कक्कोलकं कृतफलं कोलकं कटुकाफलम् / कङ्कोलकं कृतफलं कोलकं कटुकं फलम् / तैलं कटुफलं द्वीपं मारीचं माधवोषितम् // चूर्ण कन्दफलं द्वीपं मारीचं माधवोचितम् // वर्ग 3 श्लो० 37 पत्र. 102 पत्र. 22 लवङ्गं देवकुसुमं भृङ्गारं शिखरं लवम् / लवङ्गं देवकुसुमं भृङ्गारं शिखरं लवम् / दिव्यं चन्दनपुष्पं च श्रीपुष्पं वारिसम्भवम् / / दिन्यं चन्दनपुष्पं च श्रीपुष्पं वारिसम्भवम् // वर्ग 3 लो० 41 पत्र. 104 पत्र. 22 नलिका विद्रुमलता कपोतचरणा नली। नलिका विद्रुमलता कपोतचरणा नली / शुषिरा धमनी शून्या निर्मध्या नर्तकी नटी॥ सुषिरा धमनी शून्या निर्मथ्या नर्तकी नटी // पत्र. 23 वर्ग 3 श्लो. 43 पत्र. 104 अतिमुको माधवी च सुवसन्तः पराश्रयः / अतिमुक्तः कार्मुकश्च मण्डनो भ्रमरोत्सवः / अतिमुक्तः कामुकश्च मण्डको नमरोत्सवः // अविमुक्को माधवी च सुवसन्तः पराश्रयः // वर्ग 5 लो० 153 पत्र. 201 पत्र. 23 प्रायो जनाः सन्ति वनेचराद्या प्रायो जनाः सन्ति वनेचरास्ते गोपादयः प्राकृतनामतज्ज्ञाः / गोपादयः प्राकृतनामसंज्ञाः / प्रयोजनार्था वचनप्रवृत्ति प्रयोजनार्था' वचनप्रवृत्तिर्यतस्ततः प्राकृत इत्यदोषः // र्यस्मात्ततःप्राकृतमित्यदोषः॥ पत्र. 24 वर्ग 1 श्लो० 8 पत्र. 1 पिप्पलः केशवावासश्चलपत्रः पवित्रकः / पिप्पलः केशवावासश्चलपत्रः पवित्रकः / मङ्गल्यः श्यामलोऽश्वत्थो बोधिवृक्षो गजाशनः // मङ्गल्यः श्यामलोऽश्वत्थो बोधिवृक्षो गजाशनः // पत्र. 24 वर्ग 5 लो० 78 पत्र. 184 प्लक्षः कपीतनः शुङ्गी सुपार्श्वश्चारुदर्शनः / प्लक्षः कपीतनः शृङ्गी सुपार्श्वश्चारुदर्शनः / प्लवको गर्दभाण्डश्च कमण्डलुवंटः प्लवः // प्लवको गर्दभाण्डश्च कमण्डलुवटप्लवः॥ पत्र. 25 वर्ग 5 श्लो० 81 पत्र 185 1. त्रिदिवा त्रि क. ङ. / / 2. शृङ्गारं क. ख. ङ॥ 3. शिशिरं क. ख. छ; शेखरं छ / 4. जडाः ग. // 5 'नामतज्ज्ञाः छ.॥ 6 नार्थ वचं ग.॥ Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु वटो रक्तफलः शुङ्गी न्यग्रोधः स्कन्धजो ध्रुवः / वटो रक्तफलः शृङ्गी न्यग्रोधः स्कन्ध जो' ध्रुवः / क्षीरी वैश्रवणावासो बहुपादो वनस्पतिः // क्षीरी वैश्रवणावासो बहुपादो वनस्पतिः // पत्र. 26 वर्ग 5 लो० 76 पत्र. 184 क्षीरवृक्षे हेमदुग्ध उदुम्बर-सदाफलौ / उदुम्बरः क्षीरवृक्षो हेमदुग्धः सदाफल: अपुष्प-फलसम्बद्धो यज्ञाङ्गः श्वेतवल्कलः // अपुष्पफलसम्बन्धो यज्ञाङ्गः शीतवल्कलः // पत्र. 27 वर्ग 5 लो. 86 पत्र. 186 काकोदुम्बरिका फल्गू राजीफल्गु[शि]वाटिका। काकोदुम्बरिका फल्गू राजिफल्गुः शिवाटिका। फाल्गुनी फलभारी च मलयूः श्वित्रभेषजम् // फल्गुनी *फलसंभारी मलयूश्चित्रभेषजा // पत्र. 27 वर्ग 5 श्लो. 88 पत्र. 187 क्षीरिकोक्ता च राजन्या क्षीरभृद् क्षीरी चोक्तस्तु राजन्यः स क्षीर शुक्लरूपको नृपः / को नृपः / राजादनो दृढस्कन्धः कपीष्टः प्रियदर्शनः // राजादनो दृढस्कन्धः कपोष्टः प्रियदर्शनः // पत्र. 28 वर्ग 5 श्लो० 91 पत्र. 187 प्रियालोऽथ खरस्कन्धश्चारो बहुलवल्कलः / प्रियालोऽथ स्वरस्कन्धश्वारो बहुलवल्कलः / सन्नकद्रुश्चापपटो ललनस्तापसप्रियः // स्नेहबीजश्चापवटो ललनस्तापसप्रियः // पत्र. 28 वर्ग 5 लो० 72 पत्र 183 आम्रातकः पीतनकः कपिचूतोऽम्लपाटकः / आम्रातकः पीतनकः कपिचूतोऽम्लवाटकः / शुङ्गी कपिरसाढ्यश्च तनुक्षीरः कपिप्रियः गङ्गी कपी रसाव्यश्च तनुक्षीरः कप्रियः / / पत्र. 29 _वर्ग 5 श्लो० 12 पत्र. 171 अर्कः सूर्याह्वयः पुष्पी विष्किरोऽथ विकीरणः / अर्कः सूर्याह्वयः पुष्पी विक्षीरोऽथ विकीरणः / जम्भलः क्षीरपर्णः स्यादास्फोटो भास्करो रविः॥ जम्भलःक्षोरपर्णी स्यादास्फोटो भास्करो रविः / / . पत्र. 29 वर्ग 4 लो० 13 पत्र. 136 राजाओं वसुकोऽन्योऽर्को मन्दारो गणरूपक / राजाके वसुकोऽत्यक मन्दारो गणरूपकः / एकाष्ठीलः सदापुष्पी सुधा-ऽलर्कः प्रतापसः // एकाष्ठीलः सदापुष्पी स चालकः प्रतापनः॥ पत्र. 30 वर्ग 4 श्लो० 16 पत्र. 137 स्नुक् सुधा च महावृक्षो गुडा निस्त्रिंशपत्रकः / स्नुक स्नुही च महावृक्षो गुडा निस्त्रिंशपत्रकः / समन्तदुग्धा गण्डीरः सीहुण्डो वज्रकण्टकः // समन्तदुग्धा गण्डीरः सीहुण्डो वज्रकण्टकः / / पत्र. 31 वर्ग 1 *लो. 235 पत्र. 55 करमर्द कमाविग्नं सुषेणं पाणिमर्दकम् / करमर्दकमाविग्नं सुषेण पाणिमर्दकम् / कराग्लं करमन्दं च कृष्णपाकफलं मतम् // कराग्लं करमर्द च कृष्णपाकफलं मतम् // पत्र. 31 वर्ग 5 श्लो० 102 पत्र 190 जम्भीरो जम्भलो जम्भः प्रोक्तो दन्तशठस्तथा। जम्बीरो जम्भलो जम्भः प्रोक्तो दन्तशठस्तथा। जम्बीरो वक्त्रसोधी च रोचनो दन्तहर्षणः // गम्भीरो वक्त्रशोधी च रोचनो दन्तहर्षणः / / पत्र. 32 वर्ग 5 श्लो. 14 पत्र. 171 1 जो द्रमः ग. // 2. फलकान्तारो ग.। 3. चारो हि बहुव क. ख.ङ. // 4. वातकः। ङ. छ. // 5. कोऽध्यर्को // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना। 353 - निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु फलपूरो बीजपूरः केसरी बीजपूरकः / बीजपूर्णो बीजपूरः केसरी 'फलपूरकः / बीजकः केसराम्लश्च मातुलुङ्गस्तु पूरकः // बीजकः केसराम्लश्च मातुलुङ्गः सुपूरकः // पत्र. 33 वर्ग 5 श्लो०२२ पत्र. 173 / बीजपूर्णोऽपरः प्रोक्तो मधुरा मधुकर्कटी / / बीजपूर्णोऽपरः प्रोक्तो मधुरो मधुकर्कटी / मधुवल्ली मधुपर्णी वर्धमाना महाफला // मधुवल्ली च विज्ञेया वर्धमाना महाफला // पत्र. 33 वर्ग 5 श्लो०३१ पत्र. 174 अम्लीका चुक्रिका चुका साऽम्ला शुक्ताऽथ अम्लिका चुक्रिका चुका साऽम्ला शुक्क्यथ शुक्तिका / शुक्तिका // अम्लिका चाम्ब्लिका चिञ्चा तिन्तिडिका च अम्लिका चिञ्चिका चिचा तित्तिडीका तिन्तिला // सुतित्तिडी // पत्र. 34 वर्ग 5 श्लो०३३ पत्र. 174 वृक्षाम्लं तिन्तिडीकं च शाकाम्ल रक्तपूरकम् / वृक्षाम्लं तित्तिर्ड कं च शाकाम्लं रक्तपूरकम् / अम्लवृक्षोऽम्लशाकं तदम्लपूरो महीरुहः // * अम्लवृक्षोऽम्लशाखः स्यादपरोऽम्लमहीरुहः पत्र 34 वर्ग 2 श्लो०९५ पत्र. 89 अम्लोऽम्लवेतसो भीमो रसाम्लो बिल्ववेतसः। अम्लोऽम्लवेतसो भीमो रसाम्लो वीरवेतसः। रक्तस्रावो वेतसाम्लः शतवेधी च वेधकः // रक्तस्रावी वेतसाम्लः शतवेधी च भेदकः।। पत्र. 35 वर्ग 2 श्लो०९६ पत्र. 89 कपित्थोऽथ दधित्थश्च ग्राही फलसुगन्धिकः। कपित्थोऽथ दधित्थस्तु 'ग्राही गन्धफलश्च सः। अक्षिस्पन्दो दधिफलश्चिरपाकी कपिप्रियः॥ अक्षसस्यो दधिफलश्चिरपाकी कपिप्रियः // पत्र 36 वर्ग 2 श्लो०१०२ पत्र. 90 अश्मन्तक इन्द्रकस्तु कुशली चाऽम्लपत्रकः / अश्मन्तकश्चन्द्रकस्तु कुशली चाम्लपत्रकः / श्लक्ष्णत्वग मालुकापर्णः स्मृतो यमलपत्रकः // श्लक्ष्णस्त्वग्वालुकापर्णः स्मृतो यमलपत्रकः // पत्र. 36 वर्ग 1 श्लो. 194 पत्र. 46 नारङ्गरत्वक्सुगन्धः स्यान्नागरङ्गो मुखप्रियः। नारङ्गस्त्वक्सुगन्धश्च नागरङ्गो मुखप्रियः / स चैरावतकः प्रोक्को योषिद्वक्त्राधिवासनः। स चैरावतिकः प्रोक्तो योगी वक्त्राधिवासनः // पत्र. 37 वर्ग 5 लो०२० पत्र. 172 खदिरो रक्तसारश्च गायत्री दन्तधावनः / खदिरो रकसारश्च गायत्री दन्तधावनः / कण्टकी बालपत्रश्च जिह्मशल्य कण्टकी बालपत्रश्च जिह्मशल्यः क्षतक्षमः // पत्र. 37 वर्ग 1 लो०२५ पत्र. 11 खदिरः श्वेतसारोऽन्यः सोमवल्कः पथिमः। खदिरः श्वेतसारोऽन्यः सोमवल्कः पथिमः / श्यामसारो नेमिवृक्षः कामुकः कुब्जकण्टकः // श्यामसारो नेमिवृक्षः कार्मुकः कुब्जकण्टकः // पत्र.३८ वर्ग 1 ओ०२७ पत्र.१२ 1. बीजपूरकः ङ. छ. // 2. वातवेधी ग. // 3. ग्राही पत्रः सुपत्रकः। अङ, // 4. अक्षशाको द'क. ख. // 5. कश्चेन्द्र झ; कश्चन्द्र त. // 45 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354. अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु अरिमेदोऽरिमेधश्च गोधास्कन्धोऽरिमेदकः / इरिमेदोऽरिमेदश्च गोधास्कन्धोऽरिमेदकः / अहिमेदोऽहिमारश्चारिमः पूत्यरिमेदकः॥ अहिमे'दोऽहिमारश्च पूतिमेदोऽहिमारक पत्र. 38 वर्ग 5 श्लो०१३३ पत्र.१९७ शाल्मली रक्तपुष्पा च कुक्कुटी स्थिरजीविका / शाल्मली रक्तपुष्पा तु कुक्कुटी चिरजीविका / पिच्छिला तूलिनी मोचा कण्टका ढ्या च पूरणी॥ पिच्छिला चूलिनी मोचा कण्टकाढ्यासुपूरणी॥ मोचनीति च वर्ग 5 श्लो०१२७ पत्र.१९५ पत्र. 39 शाल्मली वेष्टकः पिच्छा निर्यासः स च शाल्मलः / शाल्मली वेष्टकः पिच्छा निर्यासः स च शाल्मलः / मोचस्रावो मोचरसो मोचनिर्यासकस्तथा // मोचस्रावो मोचरसो मोचनिर्यासकस्तथा // वर्ग 5 लो०१२६ पत्र. 195 पत्र. 39 शिंशपा तु महाश्यामा कृष्णसारा स्मृता गुरुः / शिशपा तु महाश्यामा कृष्णसारः स्मृतोऽगुरुः। वर्ग 5 लो०१२१ पत्र. 194 पत्र. 40 कुशिशपाऽन्या कपिला भस्मगर्भावसादनी // कुशिंशपाऽन्या कपिला भस्मगर्भा [s?] वसादनी। वर्ग 5 लो०१२१ पत्र. 194 पत्र. 40 शमी शङ्कफला तुझा केशहन्त्री शिवाफला / शर्म सक्तुफला तुझा केशहर्तृफला शिवा।। ईशानी शङ्करी लक्ष्मीमङ्गल्या पापनाशिनी // पत्र. 42 वर्ग 5 *लो०९५ पत्र. 188 गुग्गुलुः कालनिर्यासो जटायुः कौशिकः पुरः। गुग्गुलुः कालनिर्यासो जटायुः कौशिकः पुरः / नक्तञ्चरः शिवो दुर्गो महिषाख्यः पलङ्कषः। नक्तञ्चरः शिवो दुर्गो महिषाक्षः पलङ्कषा // पत्र. 43 वर्ग 3 श्लो०१२७ पत्र. 120 करीरं गूढपत्रं च शाकाप्पं मृदूपलम् / करीरो 'गूढपत्रश्च शाकपुष्पो मृदुफलः / ग्रन्थिलं तीक्ष्णसारंच क्रकरंतीक्ष्णकण्टकः॥ ग्रन्थिलस्तीक्ष्णसारश्च चक्रकस्तीक्ष्णकण्टकः / / पत्र. 44 वर्ग 5 श्लो.९९ पत्र. 189 विकतः पृथुफलो ग्रन्थिलः स्वादुकण्टकः / कलो ग्रन्थिलः स्वादुकण्टकः / गोपकण्टः काकपादो व्याघ्रपादोऽथ किङ्कणी // गोपघोटः काकपादो व्याघ्र यादोऽथ किङ्किणी // पत्र. 45 वर्ग 5 श्लो०१३ पत्र. 177 बिल्वः शलाटुः शाण्डिल्यो हृद्यगन्धः सदाफलः। बिल्वः शलाटुः शाण्डिल्यो हृद्यगन्धो महाफलः / शैलूषः श्रीफलः थ्याह्वः कर्कट: पूतिमारुतः // : श्याह्वः ककेटः पूतिमारुतः // शैलूषः श्रीफलश्चाह्वः कर्कटः पूतिमारुतः // लक्ष्मीफलो गन्धगर्भः सत्यकर्मा वरारुहा। लक्ष्मीफलो गन्धगर्भः सत्यकर्मा वरारुहः। वातसारो हृषीकश्च कण्टकाढय सिताननः // वातसारोऽरिमेदश्च कण्टको ह्यसिताननः // पत्र. 46 वर्ग 1 श्लो०१०६-१०७ पत्र. 26-27 हरस्य भवने जाता हरिता च स्वभावतः। हरस्य मवने जाता हरीता च स्वभावतः / सर्वरोगांश्च हरते तेनाऽऽख्याता हरीतकी / सर्वरोगांश्च हरते तेन ख्याता हरीतकी॥ पत्र. 46 वर्ग 1 लो०२११ पत्र. 49 1. दोऽरिमा क. ङ. // 2. श्च मेदः प्रत्यरिमेदकः / झ. त. // 3. गर्भा च सा ग. // 4. गुच्छपत्रश्च क. छ. // 5. गोपकण्टः छ. छ. // 6. कर्मा सुदारुहः क, च. // 7. कण्टकाढ्योऽसि क. च. // विकङ Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटोकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना / 355 निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु अम्लभावाज्जयेद् वातं पित्तं मधुर-तिक्ततः। अम्लभावाज्जयेद् वातं पित्तं मधुरति ककात् / कर्फ रूक्ष- कषायत्वात् त्रिदोषघ्नी ततोऽभया // कर्फ रुक्षकषायत्वात् त्रिदोषघ्नी ततोऽभया // पत्र 46 वर्ग 1 लो०२०७ पत्र. 49 हरीतक्यभया पथ्या प्रपथ्या पूतनाऽमृता। हरीतक्यभया पथ्या प्रपथ्या पूतनाऽमृता / जयाऽव्यथा हैमवती कायस्था चेतकीति च। जयाऽव्यथा हैमवती वयःस्था चेतकी शिवा // पत्र. 47 वर्ग 1 लो०२०५ पत्र. 49 बिभीतकः कर्षफलो वासन्तोऽक्षः कलिद्रुमः / / बिभीतकः कर्षफनो वासन्तोऽक्षः कलि द्रुमः / संवर्तको भूतवासः कर्षों हार्यो बिभेदकः॥ संवर्तको भूतवासः कल्को हार्यों बहेडकः॥ पत्र. 47 ___ वर्ग 1 लो 212 पत्र. 50 वयःस्थाऽऽमलकं तिष्यं जातीरसफलं शिवम् / वयःस्थाऽऽमलकं वृष्यं जात.फलरसं शिवम् / धात्रीफलं श्रीफलं च तच्चामृतफलं स्मृतम् // धात्रीफलं श्रीफलं च तथाऽमृतफलं स्मृतम् // पत्र. 48 वर्ग 1 श्लो०२१५ पत्र 51 स्योनाकः शुकनाशश्च कट्वङ्गोऽथ कटम्भरः / स्योनाकः शुकनासश्च कट्वङ्गोऽथ कटम्भरः / मयूरजङ्घोऽरलुकः प्रियजीवः कुटन्नटः // मयरजोऽरलुकः प्रिय जीवः कुटन्नटः // स प्रोक्तः पृथुशिम्बिश्च टुण्टको दीर्घवृन्तकः / / स प्रोक्तः पृथशिम्बश्च टिण्टुको दीर्घवृन्तकः / / भालू कः सल्लकः फल्गुवृन्तको जम्बुको नटः॥ भल्लकः शिल्लको फल्गुन्ताको जम्बुको पत्र. 50 मतः / / वर्ग 1 *लो० 114-15 पत्र. 28 किंशुको वीतशोकश्च रक्तपुष्पोऽथ याज्ञिकः / / किंशुको वातपोथश्च रक्तपुष्पोऽथ याज्ञिकः / क्षीरश्रेष्ठः पलाशश्च बीजस्नेहः समिद्वरः॥ क्षारश्रेष्ठः पलाशश्च बीजस्नेहः समिद्वरः // पत्र. 52 वर्ग 5 श्लो०१६१ पत्र. 203 धवो नन्दितरु!रः शक्टाख्यो धुरन्धरः।। धवो नन्दितरुौरी शकटाक्षो धुरन्धुरी। पत्र. 53 __ वर्ग 6 लो०४ पत्र. 204 काश्मर्यः काश्मरी होरा कश्मरी मधुपर्ण्यपि / काश्मर्या काश्मरी हीरा काश्मयों मधुपर्ण्यपि / श्रीपर्णी सर्वतोभद्रा गम्भारी कृष्णन्तिका // श्रीपर्णी सर्वतोभद्रा गम्भारी कृष्णवृन्तका / / पत्र. 54 वर्ग 1 लो 117 पत्र. 28 सप्तपर्णः शुक्तिपर्णश्छत्रपर्णः सुपर्णकः / सप्तपर्णः शुक्तिपर्णश्छत्रपर्णः सुपर्णकः / सप्तच्छदो गुच्छपुष्पस्तथा शाल्मलिपर्णकः // सप्तच्छदो गूढपुष्पस्तथा शाल्मलिपत्रकः / / पत्र. 55 वर्ग 3 श्लो०८० पत्र. 112 कर्णिकारो राजवृक्षः प्रग्रहः कृतमालकः / कर्णिकारो राजवृक्षः प्रग्रहः कृतमालकः / आरोग्यशिम्बी शम्याको व्याधिघातोपघातकः।। आरोग्यशिम्बी शम्याको व्याधिघातोव्यथान्तकः। आरग्वधो दीर्घफलो व्याघातश्चतुरङ्गुलः। आरग्वधो दीर्घफलो व्याधिहा चतुरङ्गुलः / आरेवतस्तथा कर्णी कर्णीवान् स च रेवतः॥ आरेवतस्तथा कर्णी कर्णिकारोऽथ रेचनः॥ पत्र. 56 वर्ग 1 श्लो०२२१, 219 पत्र 53. 52 1. बिभीतकः क. ख ग. ङ. च. // 2. 'रल्लकुः ग. // 3. काम्भारी क. ख. इ. च. // 4. व्याघिनश्चतु क. ख. ग. ङ. च. // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धनवन्तरीयनिघण्टु सर्जकश्चाश्वकर्णश्च कषायी दीर्घपत्रकः / सर्जको बस्तकर्णश्च 'कषायश्चिरपत्रकः / सस्यसंवरणः शूरः सज्जकः शाल उच्यते // सस्यसंवरकः शूरः सर्बोऽन्यः शाल उच्यते // पत्र. 58 वर्ग 5 श्लो०१२३ पत्र. 194 सरलः पूतिकाष्ठं च बीज-पीतगुरुच्छ्रितः।। सरलः पूतिकाष्ठं च चिडा पित्तद्रमो मतः। दीपवृक्षः स्निग्धदारुः प्रोक्तो मारीचपत्रकः // दीपवृक्षः स्निग्धदाहः प्रोक्तो मारीचपत्रकः // पत्र. 60 वर्ग 3 श्लो०७८ पत्र. 111 देवदारु स्मृतं दाह सुराह किलिमं च तत् / देवदारु स्मृतं दारु सुराह किलिमं च तत् / स्नेहविद्धं महादारु भद्रदाविन्द्रदारु च // स्नेहविद्धं महादारु भद्रदाविन्द्रदारु च // देवकाष्ठं भद्रकाष्ठं पूतिकाष्ठं च दारु च / देवकाष्ठं भद्रकाष्ठं पूतिकाष्ठं सुदारु च / सुरदाविन्द्रवृक्षश्च तथैवामरदारू च // सुरदाविन्द्रवृक्षश्च तथैवामरदारु च // पत्र 61 वर्ग 1 श्लो० 76-77 पत्र. 21 मधूको मधुवृक्षश्च मधुष्ठीलो मधुस्रवः / मधुको मधुवृक्षस्तु मधुष्ठीलो मधुस्रवः / गुडपुष्पो रोध्रपुष्पो वनप्रस्थोऽथ माधवः // गुडपुष्पो लोध्रपुष्पो वानप्रस्थोऽथ माधवः // पत्र. 62 __ वर्ग 5 श्लो०४५ पत्र. 177 मधूकोऽन्यो मधूलस्तु जलजो दीर्घपत्रकः / मधुकोऽन्यो द्वितीयस्तु जलदो दीर्घपत्रकः / ह्रस्वपुष्प-फलः स्वादुगैरिकाख्यो मधूलकः।। हस्वपुष्पः फलस्वादुडिकोऽथ मधूलिका पत्र. 63 वर्ग 5 श्लो०४८ पत्र. 177 तिन्दुको नीलसारश्च कालस्कन्धः शिशूत्सकः। तिन्दुको नीलसारश्च कालस्कन्धोऽतिमुक्तकः स्फूर्जकः स्फूर्जनस्तुष्टः स्यन्दनो रावणो रवः // स्फूर्जकः स्फूर्जनस्तुष्टः स्यन्दनो रामणो रवः // पत्र. 63 _ वर्ग 5 श्लो०४० पत्र. 176 तिन्दुकोऽन्यो द्वितीयस्तु स्फूर्जक द्वितीयतिन्दुकः काकतिन्दुर्मर्कटतिन्दुकः / काकेन्दुकश्च विख्यातः कपीलुः काकतिन्दुकः। काकतिन्दुकः / काकेन्दुकश्च विख्यातः कुपीलुः काकपीलुकः॥ वर्ग 5 लो०४१ पत्र. 176 लोध्रो रोध्रः शाबरकस्तिल्वकस्तिलकपत्र. 63 स्तरुः / रोधोलोध्रः शाबरकश्चिल्लकस्तिल्वकस्तरः। तिरीटकः काण्डहीनो भिल्ली शम्बरपातिरीटः कालहीनश्च चिल्ली शबरपादपः // दपः // पत्र. 64 वर्ग 3 श्लो०१७५ पत्र 129 क्रमुकः पट्टिका रोध्रो गालवः स्थूलवल्कलः / क्रमुकः पट्टिका रोध्रो वल्कलः स्थूलवल्कलः / जीर्णबुध्नो बृहत्त्वक्कस्तरः शाबरपादपः॥ जीर्णपर्णो बृहत्पर्णः पट्टी लाक्षाप्रसादनः॥ पत्र. 65 ___वर्ग 3 लो०१७७ पत्र. 129 ईलेष्मांतकः कबुदारुः पिच्छिलो लेखशाटकः। श्लेष्मातकः कर्बुदारः पिच्छलो "लेखसाटकः / शेलुः सेलुर्बहुवारः शपितो द्विजकुत्सितः॥ शेलुः शैलुर्बाहुवीरः शापितो द्विजकुत्सितः॥ पत्र. 67 वर्ग 5 श्लो०९४ पत्र. 188 1. कषायो वीर' ख. // 2. किरिमं झ. // 3. वृक्षः स्यान्मधु क. छ. // 4. कुपिलुः क. छ; कुपीलः घ; पीलूकः ग. // 5. साटकम् / ख. // 6. लुर्बहिर्वारुः शा ख.॥ Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना। 357 निघण्टुशेषटीका धनवन्तरीयनिघण्टु आम्रचूतो रसाल च स चेष्टो मदिरा सखः। आम्रचूतो रसालश्च कीरेष्टो मदिरासेखः / कामाङ्गः सहकारश्च परपुष्टमदोत्सवः // कामाङ्गः सहकारश्च परपुष्टो 'मदोद्भवः // पत्र. 68 वर्ग 5 श्लो०१ पत्र 169 क्षुद्राम्र उक्तकोशश्च लाक्षावृक्षः सुरक्तकः। 'क्षुद्राम्रः स्यात् कृमितरुाक्षावृक्षो जतुद्रमः जतुवृक्षो घनस्कन्धः कृमिवृक्षःसुकोशकः॥ सुकोशको घनस्कन्धः कोशाम्रश्च सुरक्तकः॥ राजाम्रातक आम्लातोमन्मथोद्भवनस्तथा। राजाम्र उक्त आम्रान्तो मन्मथोद्भवनस्तथा / टङ्को नीलकपित्थोऽन्यो राजपुत्रो नृपात्मजः // टको नीलकपित्थोऽन्यो राजपुत्रो नृपात्मजः // पत्र 69 वर्ग 5 श्लो० 9, 11 पत्र 170 मदनः शल्यको राठः पिण्डी पिण्डीतकः फलः / मदनः शल्यको राटः पिण्डी पिण्डीतकः फलः / तस्करः करहाटश्च छर्दनो विषपुष्पकः // ४तगरः करहाटश्च छर्दनो 'विषपुष्पकः / / पत्र. 71 वर्ग 1 श्लो०१६८ पत्र. 39 नादेयो मेघपुष्पोऽन्यस्तोयकामो निकुञ्जकः / / नादेयी मेघपुष्पोऽन्यो जलकामो निकुञ्जकः / जलौकाः संवृतोऽम्भोजो निचुलो जलवेतसः जलौकः संवृतश्चैव 'विदुलो जलवेतसः // पत्र. 73 वर्ग 5 श्लो०११७ पत्र. 193 वरुणः श्वेतपुष्पश्च तिक्तशाकः कुमारकः / वरुणः श्वेतपुष्पश्च तिक्तशाकः कुमारकः / सेतुद्रुमः शीधुवृक्षस्तमालो मारुतापहः / श्वेतद्रुमो गन्धवृक्षस्तमालो मारुतापहः // पत्र. 74 वर्ग 5 श्लो०११९ पत्र. 193 अङ्कोठोऽकोल्लको रेची निर्दिष्टो दीर्घकीलकः / अङ्कोटोऽङ्कोलको रेची निर्दिष्टो दीर्घकीलकः / / पीतसारस्ताम्रफलो गन्धपुष्पो निकोचकः // पीतसारस्ताम्रफलो गन्धपुष्पो निकोचकः / / पत्र. 74 वर्ग 1 श्लो०२५८ पत्र. 6. भल्लातकः स्मृतोऽरुष्को दहनस्तपनोऽग्निकः / / भल्लातकः स्मृतोऽरुष्को दहनस्तपनोऽग्निकः / अरुष्करो वीरतर्भल्ली चाग्निमुखी धनुः // __ अरुष्करो वीरतर्भल्लातो ऽग्निमुखो धनुः // पत्र. 75 __ वर्ग 3 लो०१४३ पत्र. 123 निम्बो नियमनो नेता पिचुमन्दः सुतिक्तकः। निम्बो नियमनो नेता पिचुमन्दः सुतिक्तकः / अरिष्टः सर्वतोभद्रः सुभद्रः पारिभद्र कः // अरिष्टः सर्वतोभद्रः प्रभद्रः पारिभद्रकः / / पत्र. 76 ___वर्ग 1 लो०२९ पत्र. 13 महानिम्बः स्मृतोद्रेकः कामुको विषमुष्टिकः / महानिम्बः स्मृतोद्रेकी कार्मुको विषमुष्टिकः / केशमुष्टिनिम्बरको रम्यकः क्षीब एव च // केशमुहिनिम्बरको रम्यकोऽक्षीर एव च // पत्र. 77 __वर्ग 1 श्लो०३१ पत्र. 13 1. सखा। क, ख. छ. // 2. महोत्सवः क. ख. घ. छ; मदोत्सवः ग. // 3. शुद्राम्र उक्तः कोशाम्रो लाक्षावृक्षः सरक्तकः / जन्तुवृक्षो घनस्कन्धः कृमिवृक्षः सुकोशकः / ख. ङ / क्षुद्रोऽन्य उक्तः कोशाम्रो लाक्षावृक्षः सुरक्तकः छ. // 4. गालवः क. ग. ल. च // 5. विषमुष्टिकः क. ख. // 6. वजुलो क. छ / 7. स्मृतो रुक्षोदक. ग.॥ 8. 'म्बवरो र ग. // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 . अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धनवन्तररीयनिघण्टु पीलुः शोतफलःस्रंसीधारो गुडफलोऽपि च। पीलुः शीतःसहस्रांशीधानी गुडफलोऽपि च / विरेचनफलः शाखी श्यामः करभवल्लभः // विरेचनफल: शाखी श्यामः करभवल्लभः // पत्र. 77 वर्ग 5 लो०५१ पत्र. 178 . अक्षोटः पार्वतीयश्च फलस्नेहो गुहाश्रयः / आक्षोडः पार्वतीयश्च फलस्नेहो गुडाश्रयः / कीरेष्टः कन्दरालश्च स्वादुमज्जो मृदुच्छदः // कोरेष्टः कर्परालश्च स्वादुमज्जा पृथुच्छदः // पत्र. 78 ___ वर्ग 5 लो०६० पत्र. 180 करो नक्तमालश्च पूतिकश्चिरिबिल्वकः / करो नकमालश्च पूतिकश्चिरिबिल्वकः / घृतपर्णः करजोऽन्यः प्रकीयों गौर एव च / / घृतपणः करोऽन्यः प्रकीर्यो गौर एव च // पत्र. 80 वर्ग 5 लो०१०७ पत्र. 191 उदकीर्यस्तृतीयोऽन्यः षड्ग्रन्थो हस्तिचारिणी। उदकीयस्तृतीयोऽन्यः षड्मन्थो हस्तिवारणी। मदहस्तिनिका रोही हस्तिरोहणकः प्रियः / / अङ्गारवल्ली शाङ्गस्था काकघ्नी करतालिका अङ्गारवल्लिकाऽम्बष्ठा काकघ्नी काकभाण्डिका पत्र. 81 वायव्या काल्मिका भेदा वाक्यवल्लयपि चोच्यते॥ कटफलः सोमवल्कश्च श्रीपर्णी कुमुदा तथा / वर्ग 5 श्लो. 189-110 पत्र. 191 महाकषायोग्रगन्धिः क्षिप्रगर्भः प्रचेतनः / कट्रफलः सोमवल्कश्च श्रीपर्णी कुमुदा तथा / महाकुम्भी च कुम्भीका भद्रा भद्रवतीति च / महाकुम्भा च कुम्भीका भद्रा भद्रवतीति च॥ पत्र. 82 वर्ग 1 लो०७३ पत्र. 21 दाडिमो दालिमः सारः कुट्टिमः फलषाण्डवः।। दाडिमो दाडिमी सारः कुट्टिमः फलशाडवः / स्वाद्वम्लो रक्तबीजश्च करकः शुकवल्लभः // स्वाद्वम्लो रक्तबीजश्च करकः शुकवल्लभः // पत्र. 82 वर्ग 2 श्लो८६१ पत्र. 81 धातकी ताम्रपुष्पी च कुञ्जरा मद्यपाचनी। धातकी ताम्रपुष्पी च कुञ्जरा मद्यवासिनी। पार्वतीया सुभिक्षा च वह्निपुष्पीच शब्दिता / पार्वतीया सुभिक्षा च वहिपुष्पा च शब्दिता // पत्र. 83 वर्ग 3 लो०९० पत्र. 113 सल्लकी वल्ल की हादा सुरभिः सुस्रवा रसा। सल्लकी वल्लकी ह्लादा सुरभिः सुस्रवा च सा। अश्वमूत्री कुन्दुरुकी गजभक्षा महेरणा // "अश्वमूत्री कुन्दुरुकी गजभक्षा महेरणा / पत्र. 84 वर्ग 3 लो०१३५ पत्र. 122 एरण्डस्तरुणः शुक्लश्चित्रो गन्धर्वहस्तकः / एरण्डस्तरुणः शुक्लश्चित्रो गन्धर्वहस्तकः / पञ्चाङ्गुलो वर्धमान आरण्डो दीर्घदण्डकः // पञ्चाङ्गुलो वर्धमान आमण्डो दंर्घदण्डकः // रकोऽपरो हस्तिकर्णः कर्णो व्याघ्रतलो रुचुः।। रक्तोऽपरो हस्तिको व्याघ्रो व्याघ्रदलो रुबुः। उरुवूको हस्तिपर्णश्चञ्चुरुत्तानपत्रकः // रुबुको हस्किर्णी च चञ्चुकोत्तानपत्रकः।। पत्र. 85 वर्ग 1 -लो. 295-96 पत्र. 67 1. वल्ली शाम्बष्ठा के. इ.। 'वल्ली शाङ्गेष्टा ग.। 2 करभाण्डिका क. स्व. उ. // 3. फलकाण्डवः क. छ.; फलखाण्डवः ग. // 4. मधुवा क. उ.॥ 5. अश्वपुत्री ख. // 6. हस्तपर्णों क. उ. // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना। 359 काम्पिल्यकोऽथ रक्ताङ्गो रेची रेचनकस्तथा। कम्पिालकोऽथ रस्ताङ्गो रेची रचनवस्तथा। रजनो लोहिताङ्गश्च कर्कशो रक्तचूर्णकः // रञ्जनो लोहिताङ्गश्च कम्पिल्लो रक्तचूर्णकः // पत्र. 85 वर्ग 3 श्लो० 138 पत्र. 122 कतकरछेदनीयश्च कतः क्तफलं मतम् / कतकं छेदन यश्च कतं कतफलं मतम् / अम्बुप्रसादनफलं लक्ष्णं नेत्रविकारहत // अम्युप्रसादनफलं लक्ष्णं नेत्रविकारजित् // पत्र. 86 वर्ग 3 श्लो० 172 पत्र. 129 वन्दाका स्याद् वृक्षरुहा शेखरी कामवृक्षकः। वन्दका स्याद् वृक्षरुहा शेखरी कामरूपका / वृक्षादनी तटरुहा कामिन्यघ्रिप्ररोहणी। वृक्षादनी र.रुरुहा कामिनी पद्मरूपिणी // पत्र. 87 वर्ग 4 लो.९७ पत्र. 153 वासिका सिंहकर्णी च वृषो वासा च सिंहिका। वासकः सिंहपर्णी च वृषो 'वासाऽथ सिंहिका / आटरूषः सिंहमुखी भिषग्माताऽऽटरूषकः // आटरूषः सिंहमुखी भिषग्माताऽऽटरूषकः // पत्र. 88 वर्ग 1 श्लो०२३ पत्र. 11 तुम्बुरुः सारसः सौरोवनजः सानुजोऽग्निकः। तुम्बरुः सौरभः सौरो वनजः सानुजो द्विजः। तीक्ष्णवल्कस्तीक्ष्णफलस्तीक्ष्णपत्रो महामुनिः // तीक्ष्णवल्कस्तीक्ष्ण फलस्तीक्ष्णपत्रो महामुनिः // पत्र. 89 वर्ग 2 श्लो०४२ पत्र 78 कदली सुकुमारा च रम्भा भानुफला मता। कदली सुकुमारा च रम्भा 'स्वादुफला मता। काष्ठीरसश्च निस्सारा मोचा हस्तिबुसा दीर्घपत्राच निःसारा मोचा हस्तिविषाणिका॥ तथा // पत्र. 89 वर्ग 4 लो०७५ पत्र. 148 तगर कुटिलं वक्र दोन जिम नतं शिवम् / तगरं कुटिलं वक्र दोनं जिह्यं नतं शठम् / कालानुसार्यमन्जु कुञ्चितं नहुषं नृपम् // कालानुसार्यमनृजु कुञ्चितं नहुषं नृपम् / / पत्र. 90 __ वर्ग 3 श्लो०५३ पत्र. 106 तूलं नूदं च यूपं च क्रमुकं ब्रह्मकाष्ठकम् / तूलं तूदं च यूपं च क्रमुकं ब्रह्मकाष्टकम् / ब्रह्मदारु ब्रह्मनिष्ठं ब्रह्मण्यं ब्रह्मचारि च // ब्रह्मद्रारु ब्राह्मणेष्टं ब्रह्मण्यं ब्रह्मचारिणम् // पत्र. 9. वर्ग 5 श्लो०६४ पत्र. 181 मुष्कको मोक्षको घण्टा मूषको मुञ्चकस्तथा / मुष्कको मोक्षको मुष्टिमूषको मुचकस्तथा / क्षारश्रेष्ठो गोलिहश्च द्विविधः श्वेत-कृष्णकः॥ क्षारश्रेष्टो गोलकश्च द्विविधः श्वेत-कृष्णकः // पत्र. 91 वर्ग 5 श्लो०१३२ पत्र. 196 वंशो वेणुर्यवफलः कर्मारस्तृणकेतुकः / वंशो वेणुर्यवफलः कार्मुकस्तृणकेतुकः / त्वक्सारः शतपर्वा च मस्करः कीचकस्तथा // त्वक्सारः शतपर्वा च मस्करः कीचकस्तथा // पत्र. 91 वर्ग 4 श्लो०१३७ पत्र. 161 गाङ्गेरुकी नागबला खरगन्धनिका रसा। गाङ्गेरकी नागबला खरगन्धिनिका झषा / विश्वदेवा तथाऽरिष्टा खजा ह्रस्वगवेधुका // विश्वदेवा तथाऽरिष्टा खण्डा ह्रस्वगवेधुका // पत्र. 92 वर्ग 1 श्लो०२८४ पत्र. 65 1. वासा च सिं क. च. छ. // 2. भानुफला क. ख. ग. इ. // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 अष्टमं परिशिष्टम् / हरिद्रा पीतिका पिण्डा रजनी रजनी निशा। हरिद्रा पीतिका पिता रजनी रञ्जिनी निशा। गौरी वर्णवती पीता हरिता वरवर्णिनी // गौरी वर्णवती पीता 'हरिता वरवर्णिनी / ... ... ... ... ... ... ... ... ... अन्या दारुहरिद्राऽपि हरिद्रः पीतचन्दनम् // अन्या दारुहरिद्रा च पीतद्रः पीतचन्दनम् // निर्दिष्टा वै कण्टकिनी स च कालेयकः स्मृतः। निर्दिष्टा काष्ठरजनी सा च कालेयकं स्मृतम्। कालीयको दारुनिशा दा:-पीतट्ठ कालायकं दारुनिशा दीं पीतापी तकम् कटङ्कटेरी पर्जन्या पीतदारु पचम्पचा / कटङ्कटेरी पर्जन्या पीतदारुः पचम्पचा / / हेमवर्णवती पीता हेमकान्ता "कुसुम्भका / पत्र. 92 वर्ग 1 श्लो० 54, 57-59 पत्र. 17 18 स्थौणेयक वह्निचूडं शुकगुच्छं शुकच्छदम् / स्थौणेयकं बहिचूडं शुकपुच्छं शुकच्छदम् / विकीर्ण शुकबह च हरितं शीर्णरोमकम् // विकर्ण शुकबह च हरितं शीर्णरोमकम् // पत्र 93 . वर्ग 3 लो० 69 पत्र 110 स्पृक्का स्पृग ब्राह्मणी देवी लता लङ्को स्पृक्काऽसृग् ब्राह्मणी देवी मालाली यिका मरुत् / __ कोटिका मता। पङ्कमुष्टिदेवपुत्रो निर्माल्या पिशुना वधूः // पञ्चमुष्टिदेवपुत्री निर्माल्या पिशुना वधूः / / पत्र. 94 वर्ग 3 श्लो० 62 पत्र. 108 विडङ्का जन्तुहन्त्री च कृमिघ्नी चित्रतण्डुला / विडॉ जन्तुहन्त्री च कृमिघ्नी चित्रतण्डुला / तण्डुलः कृमिहाऽमोगा केरला मृगगामिनी // तण्डुली कृमिहाऽमोघा कैरला मृगगामिनी // पत्र, 95 वर्ग 2 श्लो० 11 पत्र. 71 ऋषभो धूर्वहो धीरो मातृको वृषभो वृषः / ऋषभो दुर्धरो धीरो मातृको वृषभो वृषः / विषाणी ककुदीन्द्राक्षो बन्धुरो गोपतिः स्मृतः॥ विषाणी ककुदिन्द्राक्षो बन्धुरो गोपतिस्तथा। पत्र. 96 वर्ग 1 श्लो०१२५ पत्र. 30 ऋद्धिर्वृद्धिः सुखं सिद्धी रथाङ्गं मङ्गलं वसु / ऋद्धिवृद्धिः सुखं सिद्धी रथ झं मङ्गलं वसु / ऋषिसृष्टा युगं योग्यं लक्ष्मीः सर्वजनप्रिया // 'ऋषिसृष्टा युगं योग्यं लक्ष्मीः सर्वजनप्रिया / पत्र. 96 वर्ग 1 श्लो०११५ पत्र. 34 ककुष्ठं काककुष्ठं तु विडॉ रङ्गदायकम् / कडकुष्ठं कालकुष्ठं च विरङ्ग रङ्गनायकम् / रेचकं पुलकं ह्रासं शोधनं काकपालकम् // रेचकं पुलकं ह्रासं शोधनं कालपालकम् // पत्र. 97 वर्ग 3 श्लो०१४१ पत्र 123 परूषकः परः प्रोक्तो नीलपर्णः परापरः। परूषकं परु प्रोक्तं नीलवर्ण "परावरम् / परिमण्डलमरूपास्थि परुषं चापि नामतः // परिमण्डलमध्यास्थि १२परुषं चापि नामतः // पत्र. 98 वर्ग 5 लो०६२ पत्र 180 1. हरिद्रा बरं क. ख. ग. घ. ङ // 2. च हरिद्रा पीत झ. // 3. यका स्मृता / क. च; यकः स्मृतः / ग. घ // 4. पीतका। क. घ. ङ. च // 5. कुसुम्भला। घ. उ. च. // 6. धीरः श्रीमानृषभको वृषः क. घ. उ. च. / / 7. वृषाणी क. ख. // 8. ऋषिश्रेष्ठा क. छ. च. // 9. रङ्गदाय क. ख.॥१०. नीलपर्ण छ. ण. // 11. परापरम् / ङ. छ. झ. ण. // 12. मल्पास्थि Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना। 361 निघण्टुशेषटीका - धन्वन्तरीयनिघण्टु खर्जूरी तु खरस्कन्धा कषाया मधुराऽग्रजा। खजूरी तु खरस्कन्धा कषाया मधुराग्रजा' / दुष्प्रधर्षा दुरारोहा निःश्रेणिः स्वादुमस्तका // दुष्प्रधर्षा दुरारोहा निःश्रेणी स्वादुमस्तका // पत्र. 98 वर्ग 5 लो०५३ पत्र 178 तालो ध्वजद्रुमः प्रांशुर्दीर्घस्कन्धो दुरारुहः / तालो ध्वजद्रुमः प्रांशुर्दीर्घस्कन्धो दुरारुहः / तृणराजो दीर्घतरुर्लेख्यपत्रो द्रुमेश्वरः // तृणराजो दीर्घतरुर्लेख्यपत्रो द्रुमेश्वरः // पत्र. 99 वर्ग 5 लो०६८ पत्र 182 नालिकेरो रसफलः सतुङ्गः कूर्चकेसरः / नारिकेलो रसफलः 'सुतुङ्गः कूर्चशेखरः / लतावृक्षो दृढफलो लागली दाक्षिणात्यकः // तालवृक्षो दृढफलो लाङ्गली दाक्षिणात्यकः // वर्ग 5 लो०७४ पत्र. 183 पत्र. 100 स्यात् पूगफलमुद्वेगं स्रंसि घोण्टाफलं स्मृतम् / स्यात् पूगफलमुद्वेगं संसि घोण्टाफलं मतम् / / चिक्कणं चिक्कणा चिक्का गुर्वाकः चिक्कणं वल्कलं चिक्कं गवां मदकरंच तत् // खपुरं च तत् // पत्र. 101 वर्ग 3 लो०३९ पत्र. 103 सिन्दुवारः श्वेतपुष्पः सिन्दुकः सिन्दुवारिका। सिन्दुवारः श्वेतपुष्पः 'सिन्दुकः सिन्दुवारकः। नीलपुष्पः शोतसहो निर्गुण्डी नीलमिन्दुकः // नीलपुष्पः शीतसहो निर्गुण्डी "नील सिन्दुका।। पत्र. 103 वर्ग 4 श्लो०८१ पत्र. 150 शेफालिकाऽन्या निर्गुण्डी वनौका नीलमञ्जरी।। शेफालिकाऽन्या निर्गुण्डी वनजा नीलमञ्जरी / शुक्लाऽन्या श्वेतसुरसा भूतवेशी च कथ्यते // शुक्लाऽन्या श्वेतसुरसा भूतकेशी च कथ्यते / / पत्र. 104 वर्ग 4 लो० 83 पत्र. 150 प्रियङ्गुः प्रियवल्ली च फलिनी कङगुनी प्रिया / प्रियङगुः प्रियवल्ली च फलिनी कङगुनी प्रिया / वृत्ता गोवन्दनी श्यामा कारम्भा वर्णमेदिनी // वृत्ता गोवन्दनी श्यामा कारम्भा वर्णभेदिनी // पत्र. 105 वर्ग 3 लो०१६ पत्र. 97 मधुयष्टी च यष्टी च यष्टीमधु मधुनवा / मधुयष्टी च यष्टी च यष्टीमधु मधुस्रवा। यष्टीमधूकं मधुकं यष्टयाडं मधुयष्टिका // यष्टीक मधुकं चैव यष्ट्याह्व मधुयष्टिका // तल्लक्षणं क्लीतनं च क्लीतकं क्लीतका च सा। तल्लक्षणं क्लीतनकंक्लीतनं क्लीतिका च सा। स्थलजा जल जाऽन्या च मधुपर्णी मधूलिका / / स्थलजा जल जाऽन्या तु मधुपर्णी मधूलिका // पत्र. 106 वर्ग 1 लो०१४२,१४४ पत्र. 33,34 अश्वगन्धा वाजिगन्धा कुम्भकोऽश्वावरोहकः / अश्वगन्धा वाजिगन्धा कञ्चकाऽश्वावरोहकः / वराहकर्णी तुरगी बल्या वाजीकरी मता / / वाराहकर्णी तुरगी बल्या वाजिकरी स्मृता / पत्र. 106 वर्ग 1 लो०२७२ पत्र. 62 अजशृङ्गी मेषशृङ्गी सर्पदंष्ट्रा च वर्तिका / अजशृङ्गी मेषशृङ्गी सर्पदंष्ट्रा च वर्तिका / द्वित या दक्षिणावर्ता वृश्चिकाली विषाणिका // द्वितीया दक्षिणावर्ता वृश्चिकाली विषाणिका // पत्र. 107 वर्ग 1 लो०८७ पत्र. 23 1 रा रसा। दुक. ङ. // 2. सुगन्धः क. ङ. // 3. श्यावफलं ख. ग. झ. // 4. सिन्धुकः सिन्धुवा' क. ग. // 5. सीतसिन्धुका छ. // 6. मेदनी क. ख. ग. ङ. // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु शृङ्गी कर्कटशृङ्गी च कुलीरा कर्कटाह्वया / शृङ्गी कर्कटशृङ्गी च कुलीरा कर्कटाह्वया / कुलिङ्गशृङ्गी वक्रा च महाघोषा नताशयपि॥ कुलीरभङ्गीचक्राच महाघोषा नवाङ्गिनी॥ चन्द्रा स्वादु विषाणी च प्रोक्ता च निजमूर्द्धजा // चन्द्रास्पदा विषाणी च शृङ्गी वनजमूर्धजा। पत्र. 108 वर्ग 1 श्लो०८५,८६ पत्र. 22 कण्टकारी च दुःस्पर्शा क्षुद्रा व्याघ्री निर्दिग्धिका। कण्टकारी तु दुःस्पर्शा क्षुद्रा व्याघ्री निदिग्धिका / कण्टालिका कण्टकिनी धावनी दुष्प्रधर्षणी // कण्टालिका कण्टकिनी धावनी दुष्प्रधर्षिणी // पत्र. 108 वर्ग 1 श्लो०९५ पत्र. 25 बृहती सिंहयनाक्रान्ता वार्ताकी राष्ट्रिका कुली। वृहती सिंहिकाकान्ता वार्ताकी राष्ट्रिका कुली विशदा स्थूलभण्टाकी महती तु महोटिका // विषदा स्थूलकण्टॉकी महती तु महोटिका / / पत्र. 109 वर्ग 1 श्लो०९३ पत्र. 24 विदारिका मता शुक्ला स्वादुकन्दा सृगालिका / / विदारिका मता शुक्ला स्वादुकन्दा शृगालिका / वृक्षकन्दा विदारी च वृक्षवल्ली विडालिका // वृष्यकन्दा विदारीच 'वृष्यवल्ली विडालिका / / पत्र. 110 __वर्ग 1 श्लो०१४७ पत्र. 34 अन्या क्षीरविदारी स्याद् ऋक्षगन्धेचुवल्लयपि / अन्या क्षीरविदारी स्यादिक्षुगन्धेचुवल्लयपि। क्षीरकन्दा क्षीरयुक्ता क्षीरवल्ली पयस्विनी॥ क्षीरवल्ली क्षीरकन्दा क्षीरशुक्ला पयस्विनी।। __ पत्र. 11. __ वर्ग 1 श्लो० 149 पत्र. 35 पृष्णि (नि) पर्णी पृथक्पर्णी कलशिर्धावनी गुहा। पृष्टिपर्णी पृथक्पर्णी कलशी धावनी गुहा। शृगालविन्ना धृतिला पर्णी क्रोष्टुकपुच्छिका // शृगालविन्नाऽबिला पर्णी क्रोष्टुकपुच्छिका // पत्र. 111 वर्ग 1 "लो० 90 पत्र. 23 गोक्षुरः स्याद् गोक्षुरको भक्षटः स्वादुकण्टकः / गोक्षुरः स्याद् गोक्षुरको भक्षकः स्वादुकण्टकः / गोकण्टको भक्षटकः षडन्तःक्षरकः क्षुरः॥ गोकण्ट को भक्षटकः षडङ्गः कण्टकत्रिकः / गोकण्टो गोखुरः कण्टी षडङ्गस्त्रिकटस्त्रिकः / गोकण्टो गोक्षुरः कण्टी षडङ्गः क्षुरकः क्षुरः। त्रिकण्टकः कण्टफलः श्वदंष्ट्रो व्यालदंष्ट्रकः // त्रिकण्टकः कण्टफलः श्वदंष्ट्रो व्यालदंष्ट्रकः // पत्र. 112 वर्ग 1 श्लो०१०२-१०३ पत्र. 26 दन्ती शीघ्रा निकुम्भा स्यादुपचित्रा मकूलकः / दन्ती शीघ्रा निकुम्भास्यादुर्पचित्रा मकूलकः / तथोदुम्बरपर्णी च विशल्या च घुणप्रिया // तथोदुम्बरपर्णी च विशल्या च गुणप्रिया // पत्र. 112 वर्ग 1 श्लो. 223 पत्र. 53 अपामार्गश्च शिखरी प्रत्यक्पुष्पी मयूरकः / अपामार्गस्तु शिखरी प्रत्यक्पुष्पी मयूरकः / अधःशल्याऽथ किणिही दुर्ग्रहः खरमजरी॥ अधःशैल्योऽथ किणिही दुर्ग्रहः खरमञ्जरी / / स एवोक्तः शैखरिको मर्कटी दुरतिग्रहः / स चैवोक्तः शैखरिको मर्कटी दुरभिग्रहः / पत्रपुष्पी च वशिरः कुटो मर्कटपिप्पली // पराक्पुष्पी वशीरश्च कण्टी मर्कटपिप्पली॥ पत्र. 114 वर्ग 1 श्लो. 260-261 पत्र.६० 1. कान्ता ण. // 2. स्थूलभण्टा' ख. ग. // 3. °ण्टाली म' ग. घ. छ. च. // 4. वृक्षक झ. // 5. वृक्षव झ. // 6. पवित्रा क. ख. ग. ङ, च. // 7. शल्यश्च कि क. ख. // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनि घण्टुना तुलना। 363 निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु शुण्ठी महौषधं विश्वा नागर विश्वभेषजम् / शुण्ठी महौषधं विश्वं नागरं विश्वमेषजम् / विश्वौषधं शृङ्गबेरं कटुभङ्गं तथाऽऽर्द्रकम् // विश्वौषधं शृङ्गबेरं कटुभद्रं तथाऽऽकम् // पत्र. 115 वर्ग 2 श्लो. 82 पत्र. 86 पुनर्नवा विशाखश्च कटिल्लः शशिलाटकः। पुनर्नवा विशाखश्च कठिल्लः शशिवाटिका। वृश्ची च क्षुद्रवर्षाभूर्दीर्घपत्रः कटिल्लकः // 'वृश्चीरः क्षुद्रवर्षाभूर्दीर्घपत्रः कठिल्लकः // पत्र. 115 वर्ग 1 श्लो०२७४ पत्र. 62 पुनर्नवाऽपरा करः सद्यो मण्डलपत्रकः / पुनर्नवोऽपरः क्रूरः सद्यो मण्डलपत्रकः / श्वेतमूलो वर्षाकेतुर्महावर्षाभूरुच्यते // श्वेतमूलो वर्षकेतुर्महावर्षाभुरुच्यते // पत्र. 116 . वर्ग 1 लो०२७६ पत्र. 63 ज्योतिष्मती तु कटभी स्यात् सुवर्णलतेति च। ज्योतिष्मतो तु कटभी सुवर्णलतिकेति च / ज्योतिष्का चाग्निभासा च लवणोदा च दुर्दिना॥ ज्योतिष्कायाऽग्निभासा च लवणोक्ता च दुर्जरा॥ पत्र. 116 वर्ग 1 श्लो०२६७ पत्र. 61 माषपर्णी तु काम्बोजी कृष्णवृन्ता महासहा। माषपर्णी च काम्बोजी कृष्णवृन्ता महासहा / आर्द्रमाषा सिंहवृन्ता मांसमाषाऽश्वपुच्छिका // आर्द्रमाषा सिंहविन्ना मांसमासाऽश्वपुच्छिका // पत्र. 117 वर्ग 1 श्लो०१३६ पत्र. 32 मुद्रपर्णी क्षुद्रसहा शिम्बी मार्जारगन्धिका / मुद्गपर्णी क्षुद्रसहा शिम्बी मार्जारगन्धिका / वनजा रङ्गणी ह्रासा शूर्पपर्णी बुधैः स्मृता॥ वनजा रिङ्गिणी हस्वा शूर्पपावुभे स्मृते॥ पत्र. 117 वर्ग 1 ला० 138 पत्र. 32 तामलक्युत्तमा ताली तमालं तु तमालिनी। तामलक्यजटा ताली तमालं तु तमालिनी। वितुन्नकस्त्वज्झटा च झाटा साऽऽमल- वितुन्नभूता तमकं भूधात्री भ्वामलक्यपि / / कीति च // वर्ग 3 श्ले०८४ पत्र. 112 पत्र. 118 हरिद्रा पीतिका पिङ्गा रजनी रजिनी निशा। हरिद्रा पीतिका पिङ्गा रजनी रजिनी निशा। गौरी वर्णवती पीता हरिता वरवर्णिनी // गौरी वर्णवती पीता हरिता वरवर्णिनी // हलदी हलना श्रेष्ठा ज्ञेया वर्णविलासिनी। हलदीका भद्रलता ज्ञेया वर्णविलासिनी / विषघ्नी च जयन्ती च दीर्घरक्ता सुरङ्गिणी।। विषघ्नी च जयन्ती च दीर्घरङ्गा तु रङ्गिणी॥ पत्र. 119 वर्ग 1 श्लो. 54-55 पत्र. 17 चक्रमर्दस्त्वेडगजो मेषाक्षोऽण्डगजः स्मृतः। चक्रमर्दस्त्वेडगजो मेषाक्षोऽण्डगजस्तथा / प्रपुनाटः प्रपुनटश्चकी त्वावर्तकः स च॥ प्रपुन्नाटः प्रपुन्नाडश्चक्री व्यावर्तकस्तथा // पत्र. 119 __वर्ग 4 श्लो०५ पत्र.१३४ श्रावणी स्यान्मुण्डनिका भिक्षुः श्रवणशीर्षिका। श्रावणी स्यान्मुण्डिनिका भिक्षुः श्रवणशीर्षिका / श्रवणाह्वा प्रव्रजिता परिबाजी तपोधना // श्रावणाह्वा प्रव्रजिता परिव्राजी तपोधना // पत्र. 120 वर्ग 1 श्लो. 159 पत्र. 37 1. वृश्चिकः छ. // 2. दुर्भरा क. छ.; दुर्लभा ग. // 3. हरिद्रा क. ख. ग. घ. उ. // 4. हलादिका क. // 5. ब्राजी तथा घना / क. ङ. च. // Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु महाश्रावण्यथाऽन्या तु लोचनीया तथाऽपरा। महाश्रावणिका मुण्डी लोभनीया तथाऽन्यथा कदम्बपुष्पिका चोक्ता छिन्नग्रन्थनिका च सा // कदम्बपुष्पिका प्रोक्ता छिन्नग्रन्थिनिका च सा॥ पत्र. 120 वर्ग 1 श्लो० 160 पत्र. 37 बाकुची सोमराजी च सोमवल्ली सुवल्लयपि / बाकुची सोमराजी तु सोमवल्ली सुवल्लयपि / अवल्गुजः कृष्णफली सैव पूतिफली मता // अवल्गुजा कृष्ण फला सैव पूतिफला मता॥ चन्द्र लेखेन्दुलेखा च शशिलेखा च सा मता। चन्द्रलेखेन्दुलेखा च शशिलेखा मताच सा पूतिपर्णी कालमेषी दुर्गन्धा कुष्ठनाशनी // पूतिकर्णी कालमेषी दुर्गन्धा कुष्ठनाशिनी // पत्र. 121 वर्ग 1 लो. 165-6 पत्र. 38 रास्ना युक्तरसा रस्या श्रेयसी रसना रसा / रास्ना युक्तरसा रस्या श्रेयसी रसना रसा / सुगन्धमूलाऽतिरसा सैव युक्तरसा स्मृता / / सुगन्धमूलाऽतिरसा सैव पुत्तिरसा 'स्मृता / पत्र. 121 वर्ग 1 श्लो० 270 पत्र. 62 अन्या महासुगन्धा तु सुवहा गन्धनाकुली / अन्या महासुन्धा च सुवहा गन्धनाकुली / सर्पाक्षी नकुलेष्टा च छत्राकी विषमर्दनी // सर्पाक्षी नकुलेष्टा च छत्राकी विषमर्दिनी // पत्र. 122 वर्ग 4 लो० 105 पत्र. 155 कुठेरकस्तु वैकुण्ठः क्षुद्रपत्रोऽर्जकः सितः / कुठेरकस्तु वैकुण्ठः क्षुद्रपर्णोऽर्जकस्तथा / वटपत्रः कुठेरोऽन्यः पर्णासो बिल्वगन्धकः // वटपत्रः कुठेरोऽन्यः पर्णासों बिल्वगन्धकः / / कुठेरकस्तृतीयोऽन्यो मालुकः कृष्णमालुकः / कुठेरकस्तृतीयोऽन्यः शालुकः कृष्णशालुकः / कृष्णार्जकः कालतालः करालः कृष्णमल्लिकः॥ कृष्णार्जकः कालमालः करालः कृष्णमल्लिका // पत्र. 123 वर्ग 4 श्लो. 54, 56 पत्र. 145 सुरसा तुलसी प्राम्या तुलसी बहुमजरी / सुरसा तुलसी ग्राम्या सुरभी बहुमञ्जरी / आपीता राक्षसी गौरी भूतघ्नी देवदुन्दुभिः॥ अपेतराक्षसी गौरी भूतघ्नी देवदुन्दुभिः / / पत्र. 124 वर्ग 4 श्लो. 50 पत्र. 144 जम्बीरः खरपत्रश्च फणी चोक्तः फणिज्जकः / जम्बीरः खरपत्रश्च फणी चोक्तः फणिज्जकः / मरूबको मरुबको मरुन्मरिचकस्तथा // मरुत्तको मरुबको मर्मरुबकस्तथा // पत्र. 121 वर्ग 4 श्लो०५२ पत्र. 144 त्रायमाणा कृतत्राणा त्रायन्ती त्रायमाणिका / त्रायमाणा कृतत्राणा त्रायन्ती त्रायमाणका / बलभद्रा बलदेवा वार्षिक गिरिसानुजा // बलदेवा बलभद्रा वार्षिकं गिरिजानुजा // पत्र. 125 वर्ग 1 लो० 254 पत्र. 59 यासो यवासकोऽनन्ता बालपत्रोऽधिकण्टकः / यासो यवासकोऽनन्तो बालपत्रोऽधिकण्टकः / वीरमूलः समुद्रान्ता दीर्घमूलो मरुद्भवः // दूरमूलः समुद्रान्तो दीर्घमूलो मरुद्भवः // धन्वयासो दुरालम्भा ताम्रमूली च कच्छुरा / धन्वयासो दुरालम्भा ताम्रमूली च कच्छुरा / दुरालभा च दुःस्पर्शा यासो धन्वयवासकः / / दुरालम्भा च दुःस्पर्शा यासो धन्वयवासकः / / पत्र. 125 वर्ग 1 श्लो० 22,20 पत्र. 10-11 1. मता क. ग. घ. ङ. च. // 2. च्छत्राक्षी ङ. छ. झ. / / 3. सो गन्धबिल्वकः क. // 4. गिरितानुगम् / ङ. च; गिरिसानुजम् झ. // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वतरीयनिघण्टुना तुलना। 365 निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु किराततिक्तको हैमः काण्डतिक्तः किरातकः / किराततिक्तको हैमः काण्डस्तिक्तः किरातकः / भूनिम्बोऽनार्यतिक्तश्च कैरातो रामसेनकः // भूनिम्बोऽनार्यतिक्तश्च किरातो रामसेनकः // कैडर्यः पिचुमन्दश्च निम्बो रिष्टो वरत्वचः।। कडयः पिचुमन्दश्च निम्बोऽरिष्टो वरत्वचः। छर्दनो हिङ्गनिर्यासः प्रियमालश्च पर्वतः // छर्दिघ्नो हिङ्गुनिर्यासः प्रियशालच पार्वतः // नेपालः कथितश्चान्यो जात्यश्चैष ज्वरान्तकः / नेपालः कथित चान्यो जातिभेदो ज्वरान्तकः / नाडीतिक्तोऽर्द्धतिक्तश्च निद्रारिः सन्निपातहा।। महातिक्तश्च तिक्तश्च निद्रारिः सन्निपातहा / / पत्र. 126 वर्ग 1 श्लो० 33-35 पत्र. 14 कुष्ठं रोगो गदो व्याधिरुत्पलं पाकलं रुजा / कुष्ठ रोगोऽगदो व्याधिरुत्पलं पाकलं रुजा। पत्र. 127 वर्ग 3 श्लो० 49 पत्र. 105 वालकं वारि तोयं च ह्रीबेरं जलमम्बु च / वालकं वारि तोयं च ह्रीबेरं जलमम्बु च / केशं वज्रमुदीच्यं च पिङ्गमाचमनं कचम् / / केश्यं वज्रमुदीच्यं च पिङ्गमाचमनं कचम् // पत्र. 127 वर्ग 1 लो० 47 पत्र. 16 शटी षटी पलाशः स्यात् ज्ञेया पृथुपलाशिका सटी सठी पलाशश्च ज्ञेया पृथुपलाशिका / सुगन्धमूला गन्धोली षड्ग्रन्था सुव्रता वधूः / / सुगन्धमूला गन्धाली षड्ग्रन्था सुव्रता वधूः॥ पत्र. 128 वर्ग 1 लो० 61 पत्र. 18 एलावालुकमालूकं वालुकं हरिवालुकम् / एलावालुकमालूकं वालुकं हरिवालुकम् / एल्वालकं कपित्थं च दुर्वर्ण प्रसरं दृढम् / / एल्वालुकं कपित्थं स्याद् दुर्वर्णं प्रसरं दृढम् // पत्र.१२८-१२९ वर्ग 3 लो०७६ पत्र. 111 कुङ्कुम रुधिरं रक्तमसृगस्रं च पीतकम् / कुङ्कम रुधिरं रक्तमसृगस्रं च पीतकम् / काश्मीरं चारु वाल्हीकं सङ्कोचं पिशुनं वरम् / / काश्मीरं चारु वाहीकं सङ्कोचं पिशुनं वरम् / पत्र.१२९ वर्ग 3 श्लो०१२ पत्र. 95 जाती मनोज्ञा सुमना राजपुत्री प्रियंवदा / जाती मनोज्ञा सुमना राजपुत्री प्रियंवदा / मालती हृद्यगन्धा च वेतिका तैलभाविनी // मालती हृद्यगन्धा च चेतिका "तैलभाविनी॥ पत्र.१३० वर्ग 5 लो० 137 पत्र. 198 जातीफलं जातिसस्य शालूकं मालतीफलम् / जातीफलं जातिसस्य शालूकं मालतीफलम् / मज्जासारं जातिसूतं पुटं सौमनस फलम् / / 'मदशौण्डं जातिशृङ्गं पुटं सौमनसं फलम् / - पत्र.१३० वर्ग 3 *लो०३५ पत्र. 102 यूथिका बालपुष्पी च पुण्यगन्धा गुणोज्ज्वला। यूथिका बालपुष्पा तु पुष्पगन्धा गुणोज्ज्वला / गणिका चारुमोटा च शिखण्डी / / गणिका चारुमोदा च शिखण्डो / पत्र. 131 वर्ग 5 श्लो० 148 पत्र. 200 स्वर्णयूथिका // ‘स्वर्णयूथिका यूथशालिनी ___ सुवर्णयूथा हरिणी पीतिका पीतयूथिका / पत्र.१३१ वर्ग 5 लो०१४८-९ पत्र. 200 1. श्व कैरातो ख. ग. ङ. // 2. कौण्डयः क. घ. ङ. च. // 3. लः पथिकश्चान्यो क. ख. घ. छ. च. // 4. त्थं च दुर्वर्ण क. ख. ङ. // 5. तिलभाविनी झ. // 6. पन्जासारं जा' ग. // 7. कणिका क. छ. // 8 स्वर्णपुष्पिका ड. // . Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु प्रोक्ताऽन्या शङ्खधवला नामतः शङ्खयूथिका / / प्रोक्ताऽन्या शङ्खधवला नामतः शङ्खयूथिका / पत्र. 131 वर्ग 5 श्लो. 149 पत्र. 200 कुन्दः सुमकरन्दश्च श्वेतपुष्पो मनोहरः / कुन्दः सुमकरन्दश्च सदापुष्पो मनोहरः / अट्टाट्टहासो भृङ्गस्तु शुक्लशाल्योदनोपमः। अट्टहासोभृङ्गसुहृच्छुक्लः शाल्योदनोपमः।। पत्र. 132 वर्ग 5 श्लो०१५० पत्र. 201 ग्रीष्माऽतिसुरभिः कान्ता सुगन्धा बनमालिनी। ग्रैष्मी तु सुरभिः कान्ता सुगन्धा वनमालिनी। सुकुमारा शिखरिणी नेमाली नवमालिका / सुकुमारा शिखरिणी 'नेपाली बनमालिका / / पत्र.१३३ वर्ग५ लो० 140 पत्र. 198 मल्लिका शीतभीरुश्च मदयन्ती प्रमोदनी / मल्लिका शीतभीरुश्च मदयन्ती प्रमोदिनी / मदनीया गवाक्षी च भूपद्यष्टापदी तथा // मदनीया गाक्षी च भूपद्यष्टपदी तथा / पत्र. 133 वर्ग 5 श्लो०१३४ पत्र. 197 बार्षिकी त्रिपुटा व्यस्रा सुरूपा सुभगा प्रिया / वार्षिकी त्रिपुटा व्यस्रा सुरूपा सुभगा प्रिया / श्रीमती षट्पदानन्दा सुवर्षा मुक्तबन्धनी // श्रीमती षट्पदानन्दा सुवर्षा मुक्तबन्धना // पत्र. 164 वर्ग 5 लो 136 पत्र- 197 तरणी रामतरणी वर्णिनी चारुकेसरा / तरणी रामतरणी कणिका चारुकेसरा / रम्या कुमारी गन्धाढ्या द्विरेफगणसम्मता // सहा कुमारी गन्धाढ्या द्विरेफगणसम्मता / / पत्र. 134 वर्ग 5 श्लो०११५ पत्र. 199 सैरेयकः सहचरः सैरेयश्च सहाचरः। सैरेयकः सहचरः सैरेयश्च सहाचरः / पत्र. 135 वर्ग 1 श्लो. 278 पत्र. 63 पोतो रक्तोऽथ नीलश्च कुसुमैस्त विभावयेत् // पीतो रक्तोऽथ नीलश्च कुसुमैस्तं विभावयेत् / / पीतः कुरण्टको ज्ञेयो रक्तः कुरबकः स्मृतः / पीतः कुरण्टको ज्ञेयो रक्तः कुरबकः स्मृतः / नील आर्तगलो दासी बाण ओदनपाक्यपि // नील आर्तगलो दासी बाण ओदनपाक्यपि // पत्र. 135 _ वर्ग 1 लो० 278-279 पत्र.६३ चित्रको दहनो व्यालः पाठीनो दारुणोऽग्निक। चित्रको दहनो व्यालः पाठिनो दारुणोऽग्निकः / ज्योतिष्को वल्लरी वह्निः पाठी पाली कुटः शिखी। ज्योतिष्को वल्लरी वह्निः पाली पाठी कटुः शिखी। पत्र. 136 वर्ग 2 श्लो० 80 पत्र. 86 वासन्ती प्रहसन्ती च सुवसन्ता वसन्तजा / वासन्ती प्रहसन्ती च सुवसन्ता वसन्तजा / शीकरा शीतसंवासा सेव्या भ्रमरबान्धवा // शोभना शीतसंवासा सेव्या भ्रमरबान्धवा // पत्र. 137 वर्ग 5 श्लो. 139 पत्र. 198 नीलिनी नीलिका काली ग्राम्या तूणी विशोधनी। नीलिनी नीलिका काला ग्राम्या तूणी विशोधनी। तुत्था श्रीफलिका मेला भारवाही च रजनी। तुत्था श्रीफलिका 'मोचा भारवाही च रजनी / / पत्र. 138 धर्ग 1% लो० 232 पत्र. 55 1. नेवाली ख. // 2. भूतपर्ण्यपदी छ. झ. // 3. पाठीरो दाग. घ. // 4. ज्योतिष्कश्चा. रुणोह्निः ग. छ. / / 5. पाठी पाठिः शठः शिखी ग. // 6. मेला क. ख. ग. छ. च. // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरोयनिघण्टुना तुलना। 367 निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु दमनकं पाण्डुराङ्गं दान्तं गन्धोत्कटं दमनः पाण्डुरागः स्याद् दान्तो गन्धोत्कटो मुनिम् / मुनिः / पुण्डरीकं ब्रह्मजटमृषिपुत्रं तपस्विनम्॥ पुण्डरीको ब्रह्मजटा तपस्वी ऋषिपुत्रकः // पत्र. 138 वर्ग 3 *लो० 64 पत्र.१०९ धत्तूरकः स्मृतो धूर्तो देवता कितवः शठः / धत्तूरः कनको धूर्तो देवता कितवः शठः / उन्मत्तको मदनकतरुस्तलफलस्तथा।। उन्मत्तको 'मदनकः कालिश्च हरवल्लभः॥ पत्र. 139 वर्ग 4 श्लो०७ पत्र 135 शङ्खपुष्पी कम्बुपुष्पी शङ्खाह्वा शङ्खमालिनी / शङ्खपुष्पी कम्बुपुष्पी शङ्खाहा कम्बुमालिनी / किरीटी शङ्खकुसुमा मेध्या वनविलासिनी॥ तिलकी शङ्खकुसुमा मेध्या वनविलासिनी // पत्र. 140 वर्ग 4 श्लो० 113 पत्र.१५६ क—रको गन्धमूलो द्राविडः काल्य एव च। क—रोगन्धमूलश्च द्राविडः कार्य एव च / वेधमुख्यो दुर्लभश्च कस्यचित् सम्मता शटी॥ वेधमुख्यो दुर्लभश्च कस्यचित् सम्मतः सढी॥ पत्र. 140 वर्ग 3 श्लो० 94 पत्र. 114 अजमोदा बस्तमोदा दीप्यको लोचमस्तकः।। अजमोदा बस्तमोदा दीप्यको लोचमर्कटः / खराश्वा कारवी वल्ली मोचा हस्तिमयूरकः।। खराह्वा कारवी वल्लिर्मोदा हस्तिमयूरिका। पत्र. 141 वर्ग 2 *लो. 98 पत्र. 89 यवानी दीपको दीप्यो यवसाह्वा यवानिका / यवानी दीपको दीप्यो यवसाह्वो "यवाग्रजः / यमानिकोग्रगन्धा च दोपनीया च दीपनी // यवानिकोग्रगन्धा च दीपनीया च दीपनी / / पत्र. 141 वर्ग 2 श्लो० 91 पत्र. 88 पर्पटः स्यात् पर्पटको वरतिक्तश्च नामतः / पर्पटः स्यात् पर्पटको वर तिक्तः सुतिक्तकः। रजो रेणुश्च पांसुश्च कवचश्चर्मकण्टकः // . रजो रेणुश्च पांशुश्च कवचो वर्मकण्टकः // पत्र. 142 वर्ग 1 श्लो० 45 पत्र. 16 बला भद्रादनी वाटी समाङ्गा खरयष्टिका / बला भद्रौदनी वाटी समझा खरयष्टिका / महासमाङ्गौदनिका शीतपाक्योदनाह्वया // महासमौदनिका शीतपाक्योदनाह्वया // पत्र. 143 वर्ग 1 लो०२८० पत्र. 64 महाबला वर्षपुष्पी तथा वाटयायनी स्मृता / / महाबेला वर्षपुष्पी तथा वाटयायनी स्मृता। सहदेवी देवसहा पीतपुष्पी बृहत्फला // सहदेवा देवसहा पीतपुष्पी बृहत्फला // बलिकाऽतिबला ज्ञेया वाट्यपुष्पी च कङ्कता / बलिकाऽतिबला प्रोक्ता वाटयपुष्पी च कङ्कता। ऋष्यप्रोक्ता ऋक्षगन्धा सैव भूरिबला मता // वृष्या प्रोक्ता वृष्यगन्धा सैव भूरिबला मता॥ पत्र. 144 वर्ग 1 श्लो०२८२, 286 पत्र. 65 वात-पित्तापहं ग्राहि बल्यं वृष्यं बलात्रयम् / वातपित्तापहं प्राहि बल्यं वृष्यं बलात्रयम् / पत्र. 144 वर्ग 1 श्लो०२८७ पत्र. 65 1. मदकरः कालि क. ख. ग. // 2. हा शङ्खमालिनी क. ङ. // 3. तिरीटी क. ख. ङ. // 4. कार्ष क. / / 5. यवानिका ख. झ. // 6. तिक्तश्च नामतः। रजो क. ख. ग. घ. ङ. // 7 पाण्डुश्च घ. ङ. // 8. ब्रह्मकण्टकः ग; कर्मकण्टकः त. / / 9 'बला वाटयपुष्पी क. // 10. पुष्पा क. छ. // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अष्टपरिशिष्टम् निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु हिगु रामठमत्युग्रं जन्तुध्नं भूतनाशनम् / हिङ्गु रामठमत्युग्रं जन्तुघ्न' भूतनाशनम् / अगूढगन्धं वाल्हीकं जरणं सूपधूपनम् // अगूढगन्धं वाह्लीकं जरणं सूपधूपनम् // पत्र. 145 वर्ग 2 श्लो०३६ पत्र. 75 हिगुपत्री तु कारवी पृथ्वीका पृथुका पृथुः।। हिडपत्री तु कबरी पृथ्वी का पृथुला पृथुः / बापिका दीपिका तन्वी बिल्विका दारुपत्रिका।। बाष्पिका दीर्घिका तन्वी बिल्विका दारुपत्रिका // नाडी हिङगुपलाशा च जतका रामठी रसा। नाडी हिङ्गपलाशा तु जन्तुका रामठी च सा। वंशपत्री वेणुपत्री पिण्डा हिङगु शिवाटिका // वंशपत्री वेणुपत्री पिण्डहिङ्गु शिवाटिका // पत्र. 146 वर्ग 2 श्लो० 38, 40 पत्र. 77 काकजङ्घा ध्वाङ्क अङ्घा मदध्वाक्षासुलोमशा काकजङ्घा धाङ्क्ष जङ्घा काकपादा तु लोमशा। पारापतपदी दासी नदीकान्ता प्रचीबला // पारावतपदी दासी नदीकान्ता प्रचीबला // पत्र. 146 वर्ग 4 लो० 23 पत्र. 138 काकनासा ध्वाङ्कनासा काकतुण्डफला च सा / काकनासा ध्वाङ्कनासा काकतुण्डफला च सा / सुरङ्गा तस्करा स्नायुध्र्वार्धातुण्डफला मता // सुरङ्गी तस्करस्नायुङ्क्षितुण्डफला मता // पत्र. 147 वर्ग 4 श्लो० 25 पत्र. 139 पाषाणभेदकोऽश्मनः शिलाभेदोऽश्मभेदकः / पाषाणभेदकोऽश्मनः शिलाभेदोऽश्मभेदकः / स चैवोपलभेदश्च नगविध्वंसकोऽश्मभित्॥ स चैवोपलभेदश्च नगभिद दृषदश्मजित् // पत्र. 147 वर्ग 1 श्लो. 157 पत्र. 36 हयुषा वपुषा विस्रा विस्रगन्धा विगन्धिका। हपुषा विपुषा विश्रा विथगन्धाऽतिगन्धिका / पत्र. 147 वर्ग 2 श्लो० 9 पत्र. 70 अन्याऽश्वत्थफला(?)कच्छूनी ध्वाक्षनासिका। अपरा चाश्वत्थफला कच्छूमा ध्वाह्ननाशिनी // पत्र. 148 वर्ग 2 "लो. 9 पत्र. 70 शणपुष्पी वृहत्पुष्पी स चोक्तः शणघण्टकः। "शणपुष्पी बृहत्पुष्पी सा चोक्ता शणघण्टिका महाशणो माल्यपुष्पी वामनी कटुतिक्तका / महाशंणो माल्यपुष्पी वमनी कटुतिक्तका // पत्र. 148 ___ वर्ग१ *ला०२०० पत्र. 47 शालपर्णी स्थिरा सौम्या त्रिपर्ण्यतिगुहा ध्रुवा / शालिपर्णी स्थिरा सौम्या त्रिपर्ण्यतिगुहा ध्रुवा / / विदारिगन्धांशुमती दीर्घमूला च पीतनी // विदारिगन्धांशुमती दीर्घमूला सुपत्रिका / सर्वानुकारिणी तन्वी दीर्घ पर्णी च पर्णिका // सर्वानुकारिणी तन्वी दीर्घपर्णी च पर्णिका // पत्र. 149 वर्ग 1 श्लो०८७,८८,९१ पत्र. 3 भार्गी गर्दभशाकश्च पद्मा ब्राह्मणयष्टिका / __ भार्गी गर्दभशाकं च पद्मा ब्राह्मणयष्टिका / अङ्गारवल्ली हञ्जीच वर्दो बर्बरकस्तथा / अङ्गारवल्ली फजीच सैव ब्रह्मसुवर्चसा॥ शुक्रमाता च कासनी भृगुजा भार्गवपणिनी। शक्रमाता च कासघ्नी भृङ्गजा भार्गवा"मता। पत्र. 150 वर्ग 1 श्लो०६८,६९ पत्र. 20 1. °घ्नं शूलनाशनम् / क ङ. // 2. शाख्योज क. ख. घ. छ. // 3. विश्वा मिश्रगन्धा छ. / / 4. कच्छुनी रु. / 5. पणपुष्पी क. ङ. च. // 6. क्ता षण क. // 7. शनो मा क. भ. // 8. फाजी झ. // 9. अीय वर्ची बर्बरकस्तथा ॥६॥श क. छ. च. // 10. शुकमाता झ. // 11. वाग्रणीः / झ // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना। 369 निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु यवतिक्ता शङ्खिनी च दृढपादा विसर्पणी। यवतिक्ता शङ्खनी तु दृढपादा विसर्पिणी / नाकुली चाक्षिपिण्डा च चित्रमाला यशस्करी॥ नाकुली चाक्षपीडा च नेत्रमीला यशस्करी / / पत्र. 151 वर्ग 1 ला० 256 पत्र. 59 तेजस्विनी तेजवती तेजोह्वा तेजनी तिजा। तेजस्विनी तेजवती 'तेजोबा तेजनीति च / अश्वघ्नी वल्कला शीता पारिजाता महौजसी।। अश्वघ्नी वल्कला शीता पारिजाता महौजसी / / पत्र. 151 वर्ग 1 ला० 266 पत्र. 61 मिस्रया तालकर्णी च तालपणी मिसिस्तथा / मिश्रेया तालपर्णी त तालपत्री मिशिस्तथा। शालेयः स च शालीनो नाम्ना शीत शिवो मतः / / शालेयः स च शालीनो नाम्ना शीतशिवो मतः // पत्र. 152 वर्ग 2 ले० 4 पत्र. 69 तालीसकं तु तालीसं पत्रं तालीसपत्रकम् / तालीसकं तु तालीसं पत्रं तालीसपत्रकम् / तद्वदामलकीपत्रं पत्राढ्यं च सुखादनम् // नीलमामलकीपत्रं पत्राढ्यं च पत्र. 153 वर्ग 2 लो. 53 पत्र. 80 मांसी कृष्णजटा हिंस्रा नलदा जटिलाऽऽमिषी। मांसी कृष्णजटा हिंस्रा नलदा जटिला मिशी। जटा च पिशिता मेषी कव्यादी च तपस्विनी॥ जटा च पिशिता पेशी क्रव्यादी च तपस्विनी / / पत्र. 153 वर्ग 3 श्लो. 45 पत्र. 104 द्वितीया गन्धमांसी च केशी भूत जटा स्मृता। द्वितीया गन्धमांसी स्यात् केशी भूतजटा स्मृता / पैशाची पूतना केशी भूतकेशी सुलोमशा // पिशाची पूतना केशी भूतकेशी च लोमशा // पत्र. 154 वर्ग 3 ला० 47 पत्र. 105 मुरा गन्धवती दैत्या गन्धाच्या गन्धमादनी। मुरा गन्धवती दैत्या गन्धाढ्या गन्धमालिनी। सुरभिर्भूरिगन्धा च कुटी गन्धकुटी स्मृता // सुरभिभूरिगन्धा च कुटी गन्धकुटी स्मृता // पत्र. 154 वर्ग 3 श्लो०६७ पत्र. 109 प्रपौण्डरीकं चक्षुष्यं पौण्डयं पुण्डरीयकम्।. प्रपौण्डरीकं चक्षुष्यं पुण्डर्यः पुण्डरीयकम् पौण्डरीकं शतपुष्पं सुपुष्पं सानुमानकम्॥ सितपुष्पं सुपुष्पं स्याच्छीपुष्पं सानुजापत्र. 155 नुजम् // जन्तुवारा जन्तुकृष्णा जतुका रजनी स्मृता / वर्ग 3 लो०९२ पत्र. 114 जननी चैव संस्पर्शा जतुका चक्रवर्तनी // जन्तुकारी जन्तुकृष्णा जतुका रजनी स्मृता। पत्र. 155 जननी चैव संहर्षा जन्तुका चक्रवर्तिनी // मांसरोहिण्यतिरुहा वृन्ता चर्मकशा कशा / वर्ग 4 श्लो. 88 पत्र. 151 विकसा मांसरोहा च रुहा रक्ता प्रकीर्तिता। मांसरोहिण्यतिरुहा वृत्ता चर्म कसा च सा। पत्र. 156 विकसा मांसरोहा च रुहा रक्ता प्रकीर्तिता // रक्तपादी शमीपत्रा समाङ्गाऽञ्जलिकारिका। वर्ग 4 श्लो. 94 पत्र.. 152 नमस्कारी गण्डकाली नाम्ना (१रास्ना) * रक्तपादी शमीपत्रा समङ्गाऽजलिकारिका / खदिरिका मता // नमस्कारी गन्धकारी स्पर्शसंकोचपर्णिका पत्र. 156 वर्ग 4 श्लो० 109 पत्र. 155 1. तेजोका ग // 2. अस्वप्ना ख // 3. शीतपुष्पं झ. // 4. कषा च ग; कशा च त. // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु रक्तपाद्यपरा प्रोक्ता विषप्रन्थिस्त्रिपाद्यपि / रक्तपाद्यपरा प्रोक्ता विश्वग्रन्थिस्त्रिपाद्यपि / हंसपादी हंसपदी घृतमण्डलकश्च सा / / हंसपादी हंसपदी घृतमण्डलिका च सा / / पत्र. 157 वर्ग 4 लो. 111 पत्र. 156 जलपिप्पल्यभिहिता शारदी तोयपिप्पली / जलपिप्पल्यभिहिता शारदी तोयपिप्पली / मत्स्यादनी मत्स्यगन्धा लागली शकुलादनी // मत्स्यादनी मत्स्यगन्धा लागली शकुलादनी // पत्र. 157 वर्ग 4 लो० 64 पत्र. 147 बुको वसुक इत्युक्तः शिवाङ्कः शिवशेखरः / बुको वसुक इत्युक्तः शिवाह्वः शिवशेखरः। महापाशुपतश्चैव सुव्रतः शिवमल्लिका // महापाशुपतश्चैव सुव्रतः शिवमल्लिका // पत्र. 158 वर्ग 4 लो० 19 पत्र. 138 अतिविषा शुक्लकन्दा ज्ञेया विश्वा च भारा। अतिविषा शुक्लकन्दा ज्ञेया विश्वा चभङ्गरा। श्यामकन्दा प्रतिविषा शृङ्गी चोपविषा विषा॥ श्यामकन्दा प्रतिविषा शृङ्गी चोपविषा विषा // पत्र. 158 वर्ग 1 श्लो० 10 पत्र. 8 मेदा ज्ञेया मणिच्छिद्रा माल्यवर्णा धराऽपि च। मेदा ज्ञेया मणिच्छिद्रा शल्यपर्णी धराऽपि च / महामेदा देवमणिर्वसुच्छिद्रा प्रकीर्तिता // महामेदा देवमणिर्वसुच्छिद्रा प्रकीर्तिता // पत्र. 159 वर्ग 1 श्लो० 127 पत्र. 30 काकादनी काकपीलुः काकशिम्बिश्च रक्तिका। काकादनी का कपीलुः 'काकणन्ती च रक्तिका / चक्रशल्या ध्वाङ्क्षनखी द्रुमोद्घा काकनन्तिका। वक्त्रशल्या ध्वाङ्क्षनखी दुर्मोहा काकणन्तिका चूडामणिः शीतपाकी शिखण्डा कृष्णला मता। चूडामणिः शीतपाकी शिखण्डी कृष्णला मता। उच्चटा ताम्रिका गुजा [चटकी काकसाया / / उच्चटा ताम्रिका गुजा चटकी काकसाह्वया // पत्र. 160 वर्ग 4 श्लो० 27,29 पत्र. 139,140 पाठाऽम्बष्ठाऽम्बष्ठकी च प्राचीना पापचेलिका। पाठाऽम्बष्ठाऽम्बष्ठको च प्राचीना पापचेलिका वृकतिका वनतिक्ता पापिका स्थापनी वृकी // वरतिका वृहत्तिक्ता पाठिका स्थापनी वृकी // पत्र. 161 वर्ग 1 लो० 70 पत्र. 20 शतावरी शतपदी पीवरीन्दीवरी वरी / शतावरी शतपदी पीवरोन्दीवरी वरी / ऋक्षप्रोक्ता द्वीपिशत्रुर्दीपिका वरकण्टका // ऋष्यप्रोक्ता द्वीपिशत्रुर्कीपिका चोर्ध्वकण्टका // सह[स्र वीर्याऽभीरुश्च तुङ्गिनी बहुपत्रिका / सहस्रवीर्या भीरुश्च रङ्गिणी बहुपत्रिका / महापुरुषदत्ता च शताव!कण्टका // महापुरुषदन्ता च शतावधू+कण्टिका / / पत्र. 162 वर्ग 1 श्लो० 291-3 पत्र. 66-67 कटुका मत्स्यशकुला मत्स्यपित्ता च रोहिणी। कटुका मत्स्यशकला मत्स्यपित्ता च रोहिणी। कृष्णमेदा चन्द्ररुहा नाम्ना कटुकरोहिणी // कृष्णभेदा काण्डरुहा नाम्ना कटुकरोहिणी // अशोका रोहिणी तिक्ता चक्राङ्गी शकुलादनी। अशोकरोहिणी तिक्ता चक्राङ्गी शकुलादनी / कटुरोहिण्यरिष्टा च प्रोक्ता तिक्तकरोहिणी // कटुरोहिण्यरिष्टा च प्रोक्ता तिक्तकरोहिणी // पत्र. 163 वर्ग 1 श्लो० 37-38 पत्र. 14-15 1. काकशिम्बी च उ. छ / 2. पापवेलिका क. // 3. का खरकण्टका // झ. // 4. तुङ्गिनी ख. ड. अ. ण // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना। 35 निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु मजिष्ठा कालमेषी च समङ्गा विकसाऽरुणा / मञ्जिष्ठा कालमेषी च समझा विकसाऽरुणा / मजुला रक्तयष्टिश्च भण्डी योजनवल्लयपि // मज्जुका रक्तयष्टीच भाण्डी योजनवल्लयपि / पत्र. 164 वर्ग 1 लो०१७ पत्र. 10 मरिच मलिनं श्यामं वेल्लजं कृष्णमूषणम् / मरिचं 'पलितं श्यामं वल्लीज कृष्णमूषणम् / यवनेष्टं शिरोवृत्तं कोलकं धार्मपत्तनम् / / यवनेष्टं शिरोवृत्तं कोलकं धर्मपत्तनम् // पत्र. 165 वर्ग 2 लो० 88 पत्र. 87 पिप्पली मागधी कृष्णा चपला तीक्ष्ण तण्डुला / पिप्पली मागधी कृष्णा चपला तीक्ष्णतण्डुला / उपकुल्या कणा श्यामा कोला शौण्डी तथोषणा। उपकुल्या कणा श्यामा कोला शौण्डी तथोषणा / / पत्र. 166 वर्ग 2 श्लो० 73 पत्र. 84 मूलं च पिप्पलीमूलं ग्रन्थिकं चटकाशिरः / मूलं च पिप्पलीमूलं ग्रन्थिकं चवि काशिरः / कोलमूलं कटुग्रन्थि सर्वग्रन्थिकमूलकम् // कोलमूलं 'कटुग्रन्थि सर्वग्रन्थिकमूषणम् // पत्र. 166 वर्ग 2 श्लो. 75 पत्र. 84 चविका कोलवल्ली च चव्यं चवनमेव च। चविका कोलवल्ली च चव्यंचविकमेव च // पत्र. 166 वर्ग 2 लो७६ पत्र 85 तस्याः फलं विनिर्दिष्टं श्रेयसी हस्तिपिप्पली। तस्याः फलं विनिर्दिष्टं श्रेयसी गजपिप्पली / पत्र. 167 वर्ग 2 लो० 78 पत्र. 85 अश्वखुरः श्वेतपुष्पी श्वेता च गिरिकणिका / अश्वक्षुरः श्वेतपुष्पी श्वेता च गिरिकर्णिका / कटभी श्वेतनामा च श्वेतस्यन्दाऽपराजिता // "कटभी श्वेत नामा च श्वेत स्पन्दाऽपराजिता / / नीलपुष्पी महाश्वेता गिरिकर्णी गवादनी / नीलपुपा महाश्वेता गिरीकर्णी गवादनी / वेशी चात्युग्रगन्धा चमकीलस्यन्दा प्रकीर्तिता॥ वल्ली चात्युग्रगन्धा च नीलस्पन्दा प्रकीर्तिता। वर्ग 4 लो 84, 85 पत्र, 151 पत्र. 168 ऐन्द्रीन्द्रवारुणीन्द्राह्वा इन्द्रारुर्विषादनी / ऐन्द्रीन्द्रवारुणीन्द्राह्वाऽथेन्द्रवारुप॑गादनी / गवादनी क्षुद्रफला विशालाक्षी गवाक्ष्यपि // गवादनी क्षुद्रकला वृषभाक्षी गवाक्ष्यपि // पत्र. 168 वर्ग 1 श्लो० 248 पत्र. 58 अन्येन्द्रवारुणी प्रोक्ता विशाला तु महाफला / अन्येन्द्रवारुणी प्रोक्ता विशाला च महाफला / आत्मरक्षा चित्रफला तुम्बसी पुसी च सा // आत्मरक्षा चित्रफला त्रपुसी त्रपुसा च सा // श्वेतपुष्पा मृगाक्षी च मृगेर्वारु गादनी / / श्वेतपुष्पी मृगाक्षी च मृगेर्वारुम॑गादनी / स्तिदन्ती नागदन्ती वारुणी गजचिभिटी // हस्तिदन्ती नागदन्ती वारुणी गजचिर्भटा // पत्र. 169 __वर्ग 1 "लो० 250-252 पत्र.५८, 59 शारिवा शारदी गोपी गोपवल्ली प्रतानिका / सारिवा शारदा गोपा गोपवल्ली प्रतानिका / गोपकन्या लता सीता श्वेतोक्ता काठशारिवा॥ गोप कन्या "लताऽऽस्फोता श्वेतोक्ता काष्ठपत्र. 170 सारिवा // वर्ग 1 लो. 161 पत्र. 38 1. च मलिनं श्यामं ग. ङ. // 2. कं चर्मपत्रकम् झ. // 3. कं वटिकाशिरः ख. ग. // 4. कौल ख. ग. // 5. कणाग्रन्थि ग. // 6. अश्वखुरः क. ज. ग. // 7. कटभिः श्वे क. ङ. // 8. पुष्पी क. ख. प. द. / / 9. गवादिनी क. ख. ग. ड. // 10. लताऽऽस्फोटा क.।।। Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु शारिवाऽन्या कृष्णमूला कृष्णा चन्दनशारिवा। सारिवाऽन्या कृष्णमूली कृष्णा चन्दनसारिवा। भद्रा चन्दनगोपी च चन्दना कृष्णवल्लयपि // भद्रा चन्दनगोपा तु चन्दना कृष्णवल्लयपि // पत्र. 170 - वर्ग 1 श्लो. 162 पत्र. 38 मुर्वा मधुरसा देवी पृथक्पर्णी त्रिपर्ण्यपि / मूर्वा मधुरसा देवी पृथक्त्वक् पीलुपर्ण्यपि। देवश्रेणी स्वादुरसा स्निग्धपी च मोरटा॥ देवश्रेणी स्वादुरसा स्निग्धपर्णी च मोरटा // वर्ग 1 लो० 13 पत्र. 9 पत्र. 171 कलिकारी तु हलिनी विशल्या गर्भपातिनी / कलिकारी तु हलिनी विशल्या गर्भपातनी / लाङ्गल्याऽग्निसुखी सीरी दीप्ता नक्तेन्दुपुष्पिका लागल्यग्निमुखी सैरी दीप्ताऽनन्तेन्द्रपुष्पिका // ___ वर्ग 4 लो०९ पत्र. 135 पत्र. 172 गुडूच्यमृतवल्ली च च्छिन्ना छिन्नरुहाऽमृता / गुडुच्यमृतवल्ली च छिन्ना छिन्मरहाऽमृता / छिन्नोद्भवाऽमृतलता धारा वत्सादनी स्मृता // छिन्नोद्भवाऽमृतलता धरा वत्सादनी स्मृता / / सैवोक्ता सोमवल्ली च कुण्डली चक्रलक्षणा। सैवोक्ता सोमवल्ली च कुण्डली चक्रलक्षणा / प्रोक्ता रागकुमारीच च्छिन्नाङ्गी ज्वरनाशिनी / / जीवन्ती मधुपर्णी च तन्त्रिका देवनिर्मिता / / जीवन्ती मधुपर्णी च तन्त्रिका देवनिर्मिता / वयस्था कुण्डली सौम्या विशल्याऽमृतसम्भवा / वयस्था मण्डली सौम्या विशल्याऽमृतसम्भवा // पिण्डामृता बहुच्छिन्ना सा चोक्ता कन्दरोहिणी पिण्डामृता बहुच्छिन्ना सा चोक्ता कन्दरोहिणी। रसायनी कृत्तरुहा स्वरदा ज्वरनाशनी // रसायनी मृत्तिका च चन्द्रहासा भिषग्जिता पत्र. 173 कन्या कन्दोद्भवा कन्दाऽमृतकन्दा गुडूचिका / जीमूतको देवताडो वृत्तकोशो गरागरी / वर्ग 1 इलो. 1-5 पत्र. 7-8 जीमूतको 'देवताडो वृत्तकोशो गरागरी / प्रोक्ताऽऽखुविषहा वेणी देवताडो च ताडकः // प्रोक्ताऽऽखुविषहा वेणी देवदालीच ताडका।। पत्र. 173 वर्ग 1 श्लो 40 पत्र. 7-8 कोशातकी कृतच्छिद्रा जालिनी कृतवेधना। कोशातकी कृतच्छिद्रा जालिनी कृतवेधनी। श्वेडा सुतिका घण्टाली मृदङ्गफलिका मता // क्ष्वेडा सुतिका घण्टाली मृदङ्ग फलिका मता // धामार्गवः कोशफलो राजकोशातकी तथा / धामार्गवः कोशकला राजकोशातेकी तथा / कर्कोटकी पीतपुष्पी महाजालो तथोच्यते // कर्कोटकी पीतपुष्पा महाजाली निरुच्यते // पत्र. 174 वर्ग 1 श्लो० 192,189 पत्र. 46-45 क्षीरिणी काञ्चनक्षीरी पदपर्णी च धर्षणी / क्षीरिणी काञ्चनक्षीरी कटुपर्णी च धर्षिणी। तिक्तदुग्धा हैमवती हेमदुग्धा हिमावती / / तिक्तदुग्धा हैमवती हेमदुग्धा हिमावती // स्वर्णक्षीरी स्वर्णदुग्धा सुवर्णक्षीरिकाऽपि च / सर्वक्षीरी स्वर्णदुग्धा सुवर्णक्षीरिका ऽपि च / हिमाह्वा कनकक्षीरी हेमक्षीरा च काञ्चनी॥ 'हेमाह्वा कनकक्षीरी हेमक्षीरी च काञ्चनी॥ पत्र. 175 वर्ग 1 श्लो० 240,242 पत्र. 56,57 द्रवन्ती शम्बरी चित्रा न्यग्रोधी मूषकाह्वया। द्रवन्ती शम्बरी चित्रा न्यग्रोधा मूषिकाह्वया / प्रत्यवश्रेणी वृषा रण्डा पुत्रश्रेण्याखुपर्णिका // . प्रत्यक्श्रेणी विषा चण्डा पुत्रश्रेण्या खुपर्णिका // पत्र. 176 वर्ग 1 श्लो० 229 पत्र. 54 1. ताङ्गो वृत्त क. ताङ्गो गकोशा नागरा गिरा। प्रोक्ता छ. च // 2. तकी फला क. ख. ग. छ. च. // 3. का मता हे क. छ. // 4. हेमाङ्गा क.॥ 5. मूलका छ. // 6. पुत्रङ्गयाखु क . घ. ड. च // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धृतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना / 373 निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु पद्मिनी स्यात् पुटकिनी नलिनी च कुमुद्वती। पद्मिनी स्यात् कुटपिनी नलिनी च कुमुदती / पलाशिनी पद्मवती वनखण्डं स चाऽऽकरः॥ पलाशिनी पद्मवती वनखण्डा सरोहारु // पत्र. 176 वर्ग 4 लो० 157 पत्र. 166 बिसं मृणालं बिसिनी मृणाला स्यान्मृणालिका। बिसं मृगलं बिसिनी मृणाली स्थान्मृणालिका / मृणालं पद्मनालं तु तन्तुलं नलिनीरुहम् / / मृणा लकं पद्मनालं तण्डुलं नलिनीरुहम् // पत्र. 180 वर्ग 4 श्लो. 161 पत्र. 167 पद्मकेसरमापीतं किल्क किजमेव च। पद्मकेसरमापीतं किजल्कं किञ्जमेव च / मकरन्द तथा तुङ्गं गौरं काञ्चनमेव च // मकरन्दं तथा तुझं गौरं काञ्चनकं च तत् // पत्र. 180 वर्ग 4 लो० 165 पत्र. 167 पद्ममूलं तु शालूकं शकलं करहाटकम् / पद्ममूलं तु शालूकं सकलं करहाटकम् / शालीनं पद्मकन्दं तु जलालूक निगद्यते / / शालिनं पद्मकन्दं च जलालूकं निगद्यते // पत्र. 180 वर्ग 4 लो० 163 पत्र. 167 पद्मबीजं तु गालोड्यं पद्माहं पद्मकर्कटी। पद्मबीजं तु पद्माक्षं गालोड्यं पद्मकर्कटी / पत्र. 181 वर्ग 4 लो० 159 पत्र. 166 शतपुष्पा मिसि?षा शिफका माधवं शिफा। शतपुष्पा मिशिEषा पीतिका माधवी शिफा / अतिच्छत्रा त्ववाक्पुष्पा शत।ह्वा कारवी स्मृता॥ अतिच्छत्रा त्ववाक्पुष्पी शताह्वा कारवी स्मृता // पत्र. 182 वर्ग 2 श्लो०१ पत्र. 69 कुञ्चिका चोपकुञ्चीच कालिका चोपकालिका। उपचा चोपकुञ्ची कालिका चोपकालिका। सुषवी कुञ्चिका कुञ्ची पृथ्वी कृष्णेच जीरके सुषवी कुञ्चिका कुची पृथ्वीका स्थूलजीरकः। पत्र. 183 वर्ग 2 लो०५९ पत्र. 81 पलाण्डुर्यवनेष्टश्च सुकन्दो मुखदूषणः / पलाण्डुर्यवनेष्टश्च सुकन्दो मुखदूषणः / हरणः वर्ग 4 श्लो०७१ पत्र. 148 पत्र. 184 हरितोऽन्यः पलाण्डुश्च लतार्को "दुद्रमः स्मृतः / हरणोऽन्यः पलाण्डस्तु लतार्को दुर्द्रमश्च सः। वर्ग 4 श्लो०७१ पत्र. 148 पत्र. 184 सातला सप्तला सारी विपुला विमलाऽमला / सातला सप्तला सारी विदुला विमलाऽमला। बहुफेना चर्मकषा फेना दीप्ता मरालिका // बहुफेना चर्मकसा फेना दीप्ता रसालिका // पत्र. 185 वर्ग 1 लो०२३८ पत्र. 56 प्रसारणी सुप्रसरा सरणी सारणी च सा / प्रसारणी सुप्रसरा सरणी सारणी च सा / चारुपी राजबला भद्रपर्णी प्रतानिका // चारुपी राजबला भद्रपर्णी प्रतानिका // पत्र. 185 वर्ग 1 लो०२८९ पत्र. 66 वृद्धदारक आवेगी जुङ्गको जीर्णवालकः / वृद्धदारुक आवेगी जुङ्गको दीर्घवालुकः / अन्तः कोटर पुष्पी स्याद जाण्डी छगलाण्ड्यपि।। वृद्धः कोटरपुष्पी स्यादजान्त्री छागलान्त्र्यपि॥ पत्र. 187 वर्ग 4 लो०१०७ पत्र. 155 1. खण्डं स चाकरः हैमनिघण्टुशेषटीकोद्धरणे। २.षा पौतिका क; षा पोतिका ग. छ; °षा शाफिका ख // 3. मागधी ग. // 4. आहिच्छत्रा ह्यवाक् ख. // 5. कुञ्चीकोपकुञ्ची झ. // 6. वी कारवी कुञ्ची फ. ङ. // 7. दूषकः ग. घ. // 8. दुद्रुमो मतः ग. // 9. बिन्दुला च.१०. कोजीर्णवालुकः ज. त. // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु सुवर्चलाऽऽदित्यकान्ता सूर्यभक्ता सुखोद्भवा / सुवर्चलाऽऽदित्यकान्ता सूर्यभक्ता सुखोद्भवा / मण्डूकपर्णी मण्डूकी बदराऽऽदित्यवल्लयपि // मण्डूकपर्णी मण्डूकी वरदाऽऽदित्यवल्लयपि // पत्र. 187 वर्ग 4 लो०९८ पत्र. 153 भृङ्गराजो भृङ्गर जो मार्कयो भृङ्ग एव च / भृङ्गराजो भृङ्गरजो मार्कयो भृङ्ग एव च / अङ्गारको भेकरजो भृङ्गारः केशरजनः // भृङ्गारको भृङ्गरेणु ङ्गारः केशरजनः // पत्र. 188 वर्ग 4 श्लो० 11 पत्र. 136 कासमर्दोऽरिमर्दश्च कासारिः कर्कशस्तथा / कासमर्दोऽरिमर्दश्च कासारिः कर्कशस्तथा / कालं कनक इत्युक्तः स च स्यात् कासमर्दकः // कालः कनक इत्युक्तः स च स्यात् कासमर्दकः // पत्र. 188 वर्ग 4 लो०११८ पत्र. 157 जीवन्ती जीवनीया च जीवनी जीववर्धनी / जीवन्ती जीवनीया च जीवनी जीववर्धनी / मङ्गल्यनामधेया च शाकश्रेष्ठा यशस्करी // माल्यनामधेया च शाकश्रेष्ठा यशस्करी // पत्र. 189 वर्ग 1 श्लो०१४० पत्र. 33 क्षुद्राम्लिका तु चाङ्गेरी लोणिका चाम्ललोणिका / क्षुद्राम्लिका तु चाङ्गेरी लोणिका चाम्ललोणिका / लोला लोडा चतुष्पर्णी सैवदन्तशठा मता // लोला लोणा चतुष्पर्णी सैव दन्तशठा मता // पत्र. 190 वर्ग 5 श्लो० 36 पत्र. 175 तण्डुलीयक उद्दिष्टश्चण्डाला तण्डुलेरकः / तण्डुलीयक उदिष्टस्तण्डुलस्तण्डुलीयकः / गण्डीरस्तण्डली बीजो मेघनादो घनस्वनः / / भण्डीरस्तण्डुली बंजो मेघनादो घनस्वनः // पत्र. 190 वर्ग 4 *लो० 116 पत्र. 157 काकमाची ध्वाङ्क्षमाची काकसाह्वा च वायसी। काकमाची ध्वाङ्गमाची काकाहा चैव वायसी। कट्वी कटुफला चैव रसायनवरा स्मृता // कटवी कटुफटा चैव रसायनवरा स्मृता / / पत्र. 191 वर्ग 4 श्लो. 21 पत्र. 138 शितिवारः सूचिपत्रः शैल्या च सुनिषण्णकः।। शितिवारः सूचिपत्रः सूच्याह्वः सुनिषण्णकः / श्रीवासकः शितिवरः स्वस्तिकः कटुकः शिखी॥ श्रीवारकः शितिवरः स्वस्तिकः कुक्कुटः शिखी। पत्र. 191 वर्ग 1 श्लो०१५५ पत्र. 36 मूलक हरिपर्ण च बस्तिका क्षारमेव च / मूलकं हरिपणं च मृत्तिका क्षारमेव च / नीलकन्द महाकन्दं रुचिष्यं हस्तिदन्तकम् // नीलकन्दं महाकन्दं रुचिष्यं हस्तिदन्तकम् / पत्र. 192 वर्ग 4 लो०३३ पत्र 140 चाणक्यमूलकं चन्यं वालेयं मरुसम्भवम् / चाणाख्यमूलकं चान्यच्छालेयं महसम्भवम् / शालामर्कटमिश्रं च विष्णुगुप्तमनन्तकम् // शालामर्कटकं मिश्रं विष्णुर्गुप्तं मतं तथा // पत्र. 192 वर्ग 4 लो०३५ पत्र. 141 १°दित्यपर्ण्यपि क. ङ. // 2 .कालकण्टक ई त. // 3. ल्यमागधेया च क. ङ. च. // 4. लोटिका क. ङ, लोडिका झ. त. // 5. रोचिष्यं ण. // 6. गुप्तं मलं तथा छ; गुप्तसमं तथा ग. / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हैमनिघण्टुटीकोद्धतानामवतरणानां धन्वन्तरीयनिघण्टुना तुलना। 675 निघण्टुशेषटीका - धन्वन्तरीयनिघण्टु पटोलः कुलकः प्रोक्तः पाण्डरः कर्कशच्छदः / पटोलः कुलकः प्रोक्तः पाण्डुकः कर्कशच्छदः / राजीफलः पाण्डुफलो राजमान्योऽमृताफलः // राजीफलः पाण्डुफलो राजनामाऽमृताफलः / / वर्ग 1 पत्र. 194 लो० 49-50 पत्र. 17 कटुकालाबुनी तुम्बी लम्बा पिण्डफला तथा। कटुकालाम्बुनी तुम्बी लम्बा पिण्ड फला च सा। इक्ष्वाकुः क्षत्रियवरा तिक्तबीजा महाफला // इक्ष्वाकुः क्षत्रियवरा तिक्तबीजा महाफला // पत्र. 195 वर्ग 1 श्लो०१७० पत्र. 39 जीवकः शृङ्गकः क्ष्वेडो दीर्घायुः कूर्चशीर्षकः / ह्रस्वाङ्गो मधुरः स्वादुः प्राण कश्चिरजीव्यपि // ह्रस्वाङ्गो मधुर : स्वादुः 'प्राणदश्चिरजीव्यपि।। वर्ग 1 श्लो० 123 पत्र. 30 पत्र. 196 मूलं पुष्करमूलं च पौष्कर पुष्कराह्वयम् / मूलं पुष्करमूलं च पौष्कर पुष्कराह्वयम् / / काश्मीरं पुष्करजटा वीरं तत्फलपत्रकम् / / काश्मीरं पुष्करजटा वीरं तत् पद्मवर्णकम् / वर्ग. 1 लो० 66 पत्र.. 19 पत्र. 196 अजगन्धा खरपुष्पी बस्तगन्धा सुगन्धिका / अजगन्धा खरपुष्पा बस्तगन्धा विगन्धिका / कबरी बर्बरी गन्धा तुझी पूतिमयूरकः॥ कारवी बर्बरा गन्धा तुङ्गी पूतिमयूरिका।। वर्गश्लो. 100 पत्र. 90 पत्र. 197 बिम्बी रक्तफला तुण्डी तुण्डकेरफला च सा। बिम्वी रक्तफला तुण्डी तुण्डिकेफला च सा . ओष्ठोपमफला" गोला पीलुपर्णी च तुण्डिका // ओष्टोपमफला गोल्हा पीलुपी च तुण्डिका // वर्ग 1 'लो० 202 पत्र. 48 पत्र. 197 कत्तृणं सकलं भूतिभूतिदं रोहिषं तृणम् / कत्तृणं शकलं भूरि पूतीक रौहिषं मतम् / ध्यामकं श्यामकं पौरं पाटलं 'देवदंशकम् // ध्यामकं श्यामकं पौरं पुद्गलं देवजग्धकम् / / वर्ग 4 लो० 80 पत्र. 21 पत्र. 198 भूतृणो रोहिषो भूतिभूतिकोऽथ कुटुम्बकः / भूस्तृणो रौहिषो भूरिः पूतिकोऽथ कुटुम्बकः। मालातृणः प्रलम्बश्च च्छत्रोऽतिच्छत्रकमालातृणश्च पालघ्नं छत्रकश्छत्रसंशकः॥ स्तथा // पत्र. 199 वर्ग 4 श्लो० 47 पत्र. 113 मृदुदर्भः कुशो बर्हिः सूची वीरस्तु पत्रकः / मृदुदर्भः कुशो बर्हिः शुचिचीरः सुवृत्तकः / खरोऽन्यः पृथुलः सीरी गुन्द्राह्रो नीरजो 'खरोऽन्यः पृथुलः शीरी गुन्द्रा च नीरजः निशिः // स्मृतः // पत्र. 199 वर्ग 4 श्लो० 133 पत्र. 161 काशः काण्डेक्षुरुद्दिष्टः काकेक्षुर्वायसेक्षुकः / काशः काण्डेक्षुरुद्दिष्टः काकेक्षुर्वायसेक्षुकः / इक्ष्वारक इक्षुकाण्डः स चैवेक्षुरकः स्मृतः॥ इक्ष्वारिकेक्षुकाण्डश्च स चैवेक्षुरकः स्मृतः // पत्र, 200 वर्ग 4 लो० 130 पत्र. 160 1. प्राणदः क्षीर च. // 2. चिरं झ. // 3. वी तूपगन्धा च तुङ्गी छ / 4. केशफला क. च. ङ.॥ 5. फला कोष्णा क. छ; °फला कोहला ख. च. // 6. देवदण्डकम् क. च. // 7. शुचिवीरोऽथ वृत्तकः। क, ख. ड. // 8. स चान्यः पृ ङ. छ / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 अष्टमं परिशिष्टम् / निघण्टुशेषटीका धन्वन्तरीयनिघण्टु नलो नडो नटश्चैव स च पोटगलः स्मृतः।। नडो नटो नलश्चैव स च पोटगलः स्मृतः / धमनो नर्तको रन्ध्री शून्यमध्यो विभीषणः // धमनो नर्तको रन्ध्री शून्यमध्यो विभीषणः // पत्र. 201 वर्ग 4 लो० 141 पत्र. 162 शरो बाण इक्षुकाण्डः इक्ष्वट: सायकः क्षुरः। शरो बाण इषुः काण्ड उत्कट: सायकः क्षुरः / स्थूलोऽन्य इक्षुरः प्रोक्त इक्ष्वारश्च पिता स्थूलोऽन्य इक्षुकः प्रोक्त इक्षुरश्चापि नामतः। महः // वर्ग 4 श्लो० 135 पत्र. 161 पत्र. 202 नीलो दूर्वा स्मृता शस्या शावलं हरित तथा। नीलदूर्वा स्मृता शप्पं 'शाद्वलं हरितं तथा / शतपर्वा शीतवीर्या शीतवल्ल्यसिता लता॥ शतपर्वा शीतवीर्या शतवेल्ल्यपि शीतला // पत्र. 203-4 __ वर्ग 4 लो० 143 पत्र. 163 श्वेतदूर्वा तु गोलोमी श्वेतदण्डी सिता लता। श्वेतदूर्वा तु गोलोमी श्वेतदण्डासिता लता। सहस्रवीर्याऽनन्ता च दुर्मरा भार्गवी रुहा // सहस्रवीर्याऽनन्ता च दुर्मरा भार्गवी रुहा // पत्र. 204 वर्ग 4 लो० 141 पत्र. 163 गण्डदूर्वा तु गण्डाली तीवा मत्स्याक्षिकाऽपि च। गण्डदूर्वा च गण्डाली तीवा मत्स्याक्षिकाऽपि च / वल्ली नाडी कलायश्च धारणी शकुलाक्षिका // 'बह्वी नाडी कलापश्च वारुणीशकुलाक्षिका / / ___ वर्ग 4 श्लो० 145 पत्र. 163 पत्र. 204 मुस्तमम्बुधरो मेघो घनो राजकशेरुकः / "मुस्ता चाम्बुधरो मेघो घनो राजकसेरुकः / भद्रमुस्तो वराहोष्ट्रो गाङ्गेयः कुरुविन्दकः / / भद्रमुस्तो वराहोऽब्दो गाङ्गेयः कुरुविन्दकः // वर्ग 1 लो० 40 पत्र. 15 पत्र. 205 परिपेलं प्लवं वन्य गोपुरं स्यात् कुटन्नटम् / परिपेल प्लवं वन्यं गोपुरं स्यात् कुटन्नटम् / सितपुष्पं दासपुरं गोनद जीर्णपुष्पकम् // शतपुष्प दाशपुरं गोनदै जीवनकम् // पत्र. 205 वर्ग 3 श्लो० 55 पत्र. 107 उशीरं च मृणालं स्यादभयं समगन्धिकम् / उशीरं च मृणालं स्यादभयं समगन्धिकम् / रणप्रियं वीरतरं वीरं वीरणमूलकम् // रणप्रियं वीरतरं वीरं वीरणमूलकम् // पत्र. 206 वर्ग 3 लो० 11 पत्र. 96 लामज्जकं सुनालं स्यादमृणालं लयं लघु / लामज्जकं सुनालं स्यादमृणालं लवं लघु / इष्टकापथकं शीतवीर्य मूलं जलाशयम् // इष्टका पथकं शीघ्र दीर्घमूलं जलाश्रयम् // पत्र. 207 वर्ग 3 श्लो० 86 पत्र. 113 राजक्षवक इत्यन्यो राजिका कृष्णसर्षपः / राजक्षवक इत्युक्ता राजिका कृष्णसर्षपा / क्षुताभिजननश्चैव स चोक्तो राजसर्षपः // क्षुधाभिजनका चैव सा चोक्ता राजसर्षपः // पत्र. 218 वर्ग 4 श्लो० 43 पत्र 143 असुरी राजिका राजी कृष्णिका रक्तसर्षपः / आसुरी राजिका राजी कृष्ण का रक्तसर्षपः / तीक्ष्णगन्धा चातितीक्ष्णा क्षुरकः क्षुवकः क्षवः॥ तीक्ष्णगन्धा चातितीक्ष्णा क्षुवकः क्षवकः क्षवः / / पत्र. 218 वग 4 श्लो. 6. पत्र. 146 1. शाइवलं क. ग. घ. छ. छ. ण. त. // 2. वल्ली च शीतला क. // 3. शिता क. ख. ग. ङ. // 4. बाहली ण. // 5. मुस्तमम्बुधरो ग. छ. च. छ // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- _