Book Title: Gyanbindu
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Bhuvanbhanusuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005269/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jJAbiMdu rahopAdhyAyathI yahI:vijayagaNava2. For Private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BALAAAANAAAAAAA // zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH // gurjarabhASAvivecanavibhUSita jJAnabi6 prakaraNa - prakaraNukAra : nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAyazrI yazovijayagaNivara -: vivecanapreraka :vardhamAnatanidhi-ekAntavAdavidhvaMsaka AcAryadevazrIvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja - prakAzaka :aMdherI gujarAtI jaina saMgha karamacaMda jaina pauSadhazALA, IrlAbrIja-vilepAle muMbaI-56 prathamavRtti vi. . 2043 kiMmata rUpiyA 50-00 thI RETIRTH GEETABLE REFERE FREE (04040nInA AjanA( )() DOIja0: 00 nI ( MDM ) VAUVANANASANAVAALALALALALA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamavRtti vIra saM. 2513 vi. saM. 2043 nakala-500 mudraka : navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA-amadAvAda, ( 10 kapila [ sarvAdhikAra zramaNapradhAnazrI jainasaMghane svAyatta] mahe. yazevijaya trizatAbdI varSa nimitte A grantha zrI aMdherI gujarAtI janasaMghanA jJAnakhAtAmAMthI mudrita thayA che. -: prAptisthAne - (1) karamacaMda jainapaSadhazALA (2) sarasvatI pustaka bhaMDAra IrlAbrIja-vilepAle, hAthIkhAnA-ratanapoLa, muMbaI-56 amadAvAda-1 (1) divya darzana TrasTa (4) pArtha prakAzana 68, gulAlavADI, nizA poLanA nAke, muMbaI- amadAvAda-1 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana jJAnabiMdu nAmanA A graMthanI racanA pa. pU. mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma. sA. karelI che. te mULa graMtha prathamavAra guja2 bhAvAnuvAda sAthe prakAzamAM AvI rahyo che. A graMthanA prakAzanane lAbha amArA zrI saMghane prApta thayo che tene amane apUrva AnaMda che. jJAnano mahimA : zAstrakAra bhagavatee aneka sthaLe jJAnano mahimA suMdara rIte samajAvyo che jema ke - (2) "paDhamaM nALa to vayA virU saMga | annANI kiM kAhI kiMvA nAhIi cheapAvagaM // " = prathama jJAna meLavAya che to pachI sAcI dayA paLAya che. A rIte sarva saMyata paNuM vyavasthita che. arthAt sArI rIte jaLavAya che. ajJAnI te zuM jIvadayA Adi pALe ke hitAhitane zuM jANI zake ? (2) je annAgI kammaM khavei bahuAI vAsakoDIhiM / __ taM nANI tihiM gutto khavei usAsamitteNa // = bahukoDA varSomAM paNa ajJAnI jIva, tapa vagerethI je karmo khapAve che tene traNa guptithI gupta jJAnI ucchavAsamAtra kALamAM khapAve che. bIja ane vRkSa paraspara saMkaLAyelA che, ekabIjAnA pUraka che. bIja hoya te vRkSa utpanna thatuM hoya che. ane vRkSa hoye chate bIja maLatuM rahevAnuM. tevI ja rIte ajJAna ane moha paNa paraspara guMthAyelA che. ekanI hAjarImAM bIjAnI utpatti thatI rahe che. pramANa jJAna A baMnenuM virodhI che, te baMnene dUra karavAnuM samartha sAdhana che. jarUra che mAtra saMvedanAtmaka jJAnanI. savedana eTale zuM? jJAnane mahimA ApaNe ghaNIvAra sAMbhaLe che, vAMcyo che, ane samajyA paNa chIe. paraMtu ApaNI A samaja bahu bahu bauddhika kakSAnI rahI che. hajI sudhI saMvedanarUpe pariNamI hoya tema jaNAtuM nathI. IchAniSTa vastunuM sacoTa saMvedana tyAre thayuM gaNAya ke jyAre te vastu meLavIne/ke dUra karIne ja jaMpIza evI bhAvanA romereAma vyApI jAya. ISTa vastu na maLe tyAM sudhI satata prayatna jArI rahe. tema chatAM paNa pratikULatA ke saMjogavazAt vastu maLavAmAM vilaMba thato rahe to te vAtanuM uMDuM uMDuM duHkha rahyA karatuM hoya. saMvedana jAge te te ISTa vastu Aje nahi te bhaviSyamAM jarUra prApta karIne ja rahe, Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanuM saMvedana jAge kevI rIte? ApaNe upara joI gayA ke saMvedana pravRttikAraka che. ane je pravRttirUpa che te jJAnAdhIna che. kAraNa ke pravRtti IcchAne AdhIna che ane IcchA jJAnajanya che. tethI jJAnanuM jJAna meLavavAmAM Ave eTale ke jJAna e zuM che? tenI pratIti samagratayA karavAmAM Ave te saMvedanAtmaka jJAna prApta karavAmAM sahAya maLI rahe prastuta graMtha jJAna ane tat saMbaMdhI viSayenI samagratayA jhAMkhI karAvate graMtha che. mATe tenI upAdeyatA nirvivAda siddha che. cAritrasamrATa kama sAhityaniSNAta siddhAnta mahodadhi sva. pUjyapAda pa. pU. AcArya bhagavaMta zrImad vijya premasUrIzvarajI ma. sA. nuM atre ame khUba ja AdarathI smaraNa karIe chIe. teozrInI amArA saMgha upara asIma kRpAdRSTi rahI che. teozrInA paTTAlaMkAra, tAraka evAM gurUpadane zobhAvatA, 108 vardhamAna tapanI oLIne ArAdhaka pa pU. AcAryadeva zrImad vijayabhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sA. nI amArA upara sadAe amI varSa rahI che. prastuta graMthanA prakAzana dvArA pragaTa thatuM amAruM A zrutabhakti rU5 jharaNuM teozrInI amIvarSAne kAraNe vahetuM rahyuM che. teozrInA ziSyaratna pa. pU. munirAja zrI dharmaghoSavijayajI mahArAjanA gItArtha ziSyaratna 5 pU. AcArya zrImada vijaya jayaghoSa sUrIzvarajI ma. sA. amArA mATe zreSTha tarU che. kAraNa ke teozrInI zAkhAone AdhAre amane A jharaNAmAM DubakI mAravAnuM sarala rahe che. teozrInA sarvasaMyama ArAdhaka nipuNa kuzAgrabuddhi, bahuzruta vidvAna pa. pU. munirAja zrI jayasuMdara vijayajI ma. sA. A graMthanA bhAvAnuvAdaka che. teozrIe A graMthano saphaLa bhAvAnuvAda karI ApI amArA upara mahAna anugraha karela che. teozrIno upakAra ame eTale mAnIe teTalo ocho che. A graMthanuM suMdara mudraNa karI ApanAra zrI navaprabhAta prinTIMga presanA mAlikasaMcAlaka tathA sAkSAt ke parokSa rIte jeoe A graMthanA prakAzanamAM amane sahAya karI che te zrI mohanabhAI je. zAha vagere sahune ame A sthaLe hArdika AbhAra mAnIe chIe. prAte,-jJAnasaMvedanarU5 samudrane pAra karavA A graMtha nAvaDuM che. A nAvaDAmAM besI bhAvika loka sukhapUrvaka dhyeyane prApta kare e ja maMgaLa kAmanA. prIyantAm gurvH| li. harSada saMghavI jitendra saMghavI tA. 4-7-1987, kAryakara-zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA gujarAtI vivaraNanI pAzvabhUmi kALane prabhAva paNa vicitra che. kartAne te pitAnA pravAhamAM tANI jaI zake che paNa kRtine tANI javAnuM enA mATe ya duSkara che. tIrthakara jevA tIrthakarane kALa kheMcI jaI zake che-paNa emanI mahAn kRti-dharmatIrthane Aje 2500 varSa pachI paNa jagat bharamAM DaMko vAgI rahyo che. maho. yazovijaya ma. ne paNa kALa tANI gayo ene 300 varSa pUrA thayA paNa emanI eka ekathI caDhiyAtI saMkhyAbaMdha kRtio bhAratIya sAhitya gaganamAM mokhare rahIne jhaLakI rahI che. ke. mU saMghamAM karyo e sAdhu haze ke je A mahApuruSathI prabhAvita na hoya ! paNa harSanI vAta che ke mAtra sAdhu ja nahi, zrAvakavarga mAM paNa evA che jene mahA yazavijaya ma. pratye anahada mAna che-temanA haiyAmAM aramAne che ke upAya mahArAjanA trizatAbdI varSe korA bhASaNo ke lukhI vAtone badale kaMIka cirasthAyI nakkara zubha kArya thavuM joIe. pUjyapAda vardhamAna tanidhi AcArya bhagavaMta zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sA. tathA siddhAnta divAkara pa. pUAcArya zrI jayaghoSasUrijI ma. sA.-A gurudevonA aMtaramAM paNa A bhAvanA guMjatI hatI. bIjI bAju, zrI aMdherI gujarAtI jaina saMghanA suzrAvake harSadazAI, jitendrabhAI vageree pUjyazrIne vinaMtI karI ke maha0 yazavijaya ma. nA trizatAbdI varSa nimitte teozrInA pra suMdara-saraLa gujarAtI vivecano sAthe susaMpAdita karIne amArA zrI saMgha taraphathI pragaTa karavAnI bhAvanA che mATe Apa ApanA vidvAna munio dvArA A kArya karAvI ane te pragaTa karavAne lAbha maLe tema karo. ghaNI carcA-vicAraNAnA sukhada pariNAma rUpe pratimAzataka-dharmaparIkSA-sAmAcArIprakaraNa-jJAnabiMdu vagere zakya eTalA vadhu grantharo gujarAtI vivecana sAthe pragaTa karavA zubha nirNaya levAyo. pUjyapAda gurubhagavaMtoe te kArya mATe pitAnA aMtevAsi munione preraNAprotsAhana-mArgadarzana ApyA. "jJAnabiMdu' granthanuM kArya mArA phALe AvyuM. pUjya gurudevoe te mATe antaHkaraNane AzirvAda ApyA. sahavatta muniono zubhecchApUrNa sahakAra maLyo. ane abhyAsI jijJAsu zrI harSadabhAIno pUro sAtha maLyo tyAre A kArya saMgha sevAmAM prastuta thaI zakayuM che. ema lAge che ke A kAryanI saphaLatAmAM svargamAM beThA beThA pU. mahopAdhyAya paNa satata kRpA varasAvI rahyA haze, nahIM te TUMkA gALAmAM AvuM kArya thAya ja zI rIte ? 300 varSa pUrve jainazAsanane ajavALI janAra A puNyamUrtinA ApaNane sAkSAt darzana bhale nathI thayA paNa vividha granthamAM AlekhAyelA temanA jIvana caritrane TUMka sAra paNa romAMca UbhA karAvI jAya che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mahApAdhyAyajInI jIvanasaritA ] gujarAtamAM pATaNa pAse 'kanADu' gAma. mAtA saubhAgyadevI ane pitA nArAyaNu zeTha. putranuM nAma jazavaMta, janma lagabhaga 1670 thI 1680 vi. sa. nI vacamAM thayA haze. laghusaIAdara padmasi ha sahita jazava'tanI vi. sa. 1988mAM pATaNamAM pU. gurudeva nayavijaya mahArAjanI nizrAmAM dIkSA thaI. jazavaMtamAMthI muni yazeAvijaya thaI gayA. grahaNazikSA-AsevanazikSA dvArA sAdhupadanI khuba ja zAna vadhArI. 18 vAra avadhAnaprayAge! dekhADIne amadAvAdanI janatA ane navAbane Azcaya mugdha karI dIdhA. dhanajI sUrA'nAmanA zrAvake bhaktibhAvathI prerAine tamAma kharcanA lAbha levA mATe muni yazAvijayane kAzImAM cha darzanAnA abhyAsa mATe prasthAna karAvyu. muninI vidvattA upara teA kAzInA vidvAna bhaTTAraka paNa phIdA thaI gayA. dakSiNI paDite vAda mATe paDakAra phekayA ane kAzInA bIjA badhA 'paDatA pANImAM besI gayA tyAre muniyAvijayajIe paDakAra jhIlI laI prativAdI paDitane vAdyamAM bhAre zikasta ApIne kAzInI viddhama'DaLImAM syAdvAda-anekAntavAda siddhAntanI pratiSThA karI janazAsananA jayadyASa karAvyeA. tyArabAda AgrAmAM bIjA bhaTTAra pAse jainetara zAstronA abhyAsa karatI veLA zuSkaadhyAtmavAdI digambara5'Dita banArasIdAsane vAdamAM parAsta karyAM. tyArakhA jyAre amadAvAda padhAryA tyAre sakalasaghe bhAre utsAhathI sAmaiyu karyuM, amadAvAdanA sUtreA paNa sAme teDavA AvyeA. nAgArIzALA dhanya banI. jIvanabhara A mahApuruSe seMkaDA zAstragranthAnI prAkRta-sa'skRta-gujarAtI bhASAmAM racanA karI. te kALe jainasa'ghamAM vyApela 'zithilAcAra'nI badIne DAmavA bhAre puruSA karyAM. pU. A. zrI devasUrijI mahArAje temane upAdhyAyapade ArUDha karyA. jiMdagIbhara vizuddha pAMca mahAvratAnuM pAlana karatA karatA, zAsana-zatruonI sAthe jhajhumatA azrumatA, seMkaDA granthAnA uddhAra karatA karatAM, vi. sa'. 1943 mAM darbhAvatI tImAM chellu cAmAcu karIne tyAM ja svage sidhAvyA. dhanya che e zAsanaratnane. AvA mahApuruSanA gUDha ane jaTila granthAnu' vivecana lakhavA besavu' te khAlaceSTA ja gaNAya, paNa huM ya bALa ja chuM eTale e khAlaceSTA anucita te nahi ja lekhAya. prastuta jJAnabindunUtanasaMskaraNa A jJAnabiMdu grantha pahelA tA nyAyAcAya zrI yazeAvijayajI kRtagranthamAlA'mAM, jainadhama prasAraka sabhA, bhAvanagarathI prakAzita thayA hatA. e pachI sukhalAla, dalasukha ane hIrAnI sampAdaka tripuTIe dvitIya saMskaraNa pariziSTAdisAthe taiyAra karIne, si'dhI jaina granthamAlA'nA anvaye mudrita karAvyeA hatA. prathama karatA dvitIya prayatna ghaNA vyavasthita thayeA hate. uparAMta tripuTI sampAdake prakaraNanA viSayeAnA saM jANavA mATe je TIppaNA pariziSTarUpe ApelA te granthanA sAMgApAMga abhyAsa karavA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mATe upayogI hatA. eTale prastuta trIjA saMskaraNamAM amAre to mAtra saraLa gujarAtI vivaraNane umerA ja karavAnuM bAkI hato. A vivaraNa taiyAra karavA mATe ame siMdhI saMskaraNane ja bharapUra upayoga karyo che tathA A saMrakaraNamAM granthanI mULa pATha saMhitA paNa ame siMdhI saMskaraNamAM je pramANe hatI te pramANe ja jALavI che. eTale paricchedakamAM paNa te rIte jALavyA che. tema chatAM paNa siMdhI saMskaraNanA mULa pAThanA nUtana saMpAdanamAM kayAMka kyAMka parimArjana Avazyaka hatu-te ame nIce jaNAvIe chIe. 1. siMdhI saMskaraNanA pR. 38 mAM 124 mA paricchedamAM lagabhaga doDha paMkti paDI gayelI te A saMskaraNamAM prAcIna ha. li. prata ane pUrva mudrita pratanA AdhAre yathAvasthita karI che je pR. 115 mAM phUdaDInA cihna vacce joI zakAze. 2. kayAMka kayAMka je pATha jarUrI ane zuddha hato te aNasamajanA kAraNe tripuTI sampAdake e nIce TIpaNamAM pAThAntararUpe neMdhIne azuddha pATha mULa pAThamAM lIdhela tyAM e azuddhapATha rada karIne pAThAntararUpe Apelo zuddha pATha mULapATha saMhitAmAM joDa che. udA. siMdhI sirijhanA saMrakaraNamAM pR. 17 upara 26 mI paMktimAM "tAvadhivapi' ne badale zuddha pATha "tAravadhirASi" ema A saMskaraNanA pR. 6 bIjI paMktimAM joI zakAze. 3. taduparAMta sampAdaka tripuTImAMthI keIneya navya nyAyane abhyAsa joradAra na hovAthI jyAM navya nyAyanI zailIvALA paricchedo AvyA tyAM e tripuTIe pUrva pakSauttarapakSanA vAkayonA vibhAjana pratye mahadaMze udAsInatA dhAraNa karI che. A saMskaraNamAM evI udAsInatA dUra karavA sAthe, jyAM jyAM tripuTIe arthabheda thaI jAya e rIte binajarUrI pUrNavirAma, apavirAma ke avataraNa cihnI karelA e badhA paNa sudhAravA paDyA che. jijJAsuo tenI khAtarI karavA mATe baMne saMskaraNe sAme rAkhI paricacheda 43, 58, 67, 97, 109, 128, 166 vagere joI zakaze. taduparAMta siMghI saMskaraNanA pR. 48 mAM upA. ma. nA je chelA upasaMhAranA ATha phleka ane prazastino eka ema 9 zloko che te badhAne tripuTI sampAdakoe granthakRprazasti'nA zIrSakathI oLakhAvyA che. kharekhara te prazastine zleka chello eka ja che. - jyAre vikhyAta sampAdakonA sampAdanamAM paNa kSatio rahI jatI hoya te pachI A nUtana saMskaraNa sarvathA kSatimukta hovAne dAvo ame kaI paNa karIe te nakAmo che. jJAnabiMdu granthanI paMkitae paMktine tAtparyAtha spaSTapaNe vAcaka samajI zake e rIte gujarAtI vivecana taiyAra karavAnI amArI bhAvanA keTalA aMze saphaLa ke niSphaLa thaI che te te abhyAsI vAcako ja jaNAvaze. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | gujarAtI vivecana sivAya A saMkaraNamAM khAsa navuM kAMI nathI te to pahelA ja ame kahI dIdhuM che-vadhu spaSTatA e vAtanI karavI che ke bhUtapUrva sampAdake e je TIpaNe saMgRhIta karelA te abhyAsIone upayogI thatAM rahe te mATe phakta pRSTha ane paMktinA aMke badalIne A saMskaraNamAM evA ne evA ophaseTa prinTIMgathI dAkhala karAyA che. temaja tripuTIe je pratenA AdhAre gratha pAThanuM saMpAdana karela te ha. li. pratione paricaya e ja saMskaraNamAMthI uddhata karIne A saMskaraNamAM pAchalA bhAgamAM dAkhala karyo che. A saMskaraNamAM vadhu eka saMvegI upAzraya (amadAvAda) nI hastalikhita pratane ame upayoga karyo che. A saMskaraNamAM dareka pRSTha nIce je pAThAntara vagerenI TIppaNe ApelI che te badhI pUrvanA saMskaraNamAMthI ja uddhata karIne ApI che-te chatAM keTalIka jarUrI TIpaNe ame phudaDIne cinha sAthe navI umerI che. jJAnabiMdu granthanA viSayane paricaya na lakhavAnI jarUra na hovAthI tripuTInA saMskaraNamAMthI ja uddhata karIne A saMskaraNuMjI pAchalA bAgamAM Apyo che-sukhalAla vagere Adhunika paMDito potAnA uchuM khala vicArothI zrI saMghamAM prasiddha hovAthI temanA lakhANe "zAstra samajIne nahi vAMcatA kSIra-nIranyAyathI vAMcavAthI ja upayogI banI rahe che. [granthagata keTalIka geya vizeSatAo pUjya upAmahArAjanI vizuddha prajJAe A graMthamAM je suMdara prasAdI pirasI che emAM keTalIka khAsa noMdhapAtra che. (1) saMmati graMthanA AdhAre jJAna karatAM darzana bhinna nathI e carcA vikasita karyA bAda teozrIe paricheda 160 mAM darzananI je vyAkhyA tAravI che-"vyaMjanAvagrahAviSayArthapratyakSatvameva darzanatvam = vyaMjanAvagrahano viSaya banyA vinA ja artha jyAre pratyakSa thAya tyAre tevuM pratyakSa darzana kahevAya- A vyAkhyA khUba ja suMdara che. vidvAne je vicAra karaze te A vyAkhyA taddana vyavahAru paNa jaNAze. (2) A graMthamAM pariccheda 39-40-41-42 vageremAM zrImade je prAmANyavAda Alekhyo che te paNa khUba suMdara che. temAM saiddhAtikAdi vividha mate prAmANyanI vyAkhyA tathA te pachI pravRttiupayogI prAmANyanI vyAkhyA ane temAM svataH parata:vAdanI saMkalanA sarasa che. (3) ATha thI 13 parichedomAM je prAsa gika kSe pazama prakriyAnuM varNana karyuM che tenAthI "kSapazama pAribhASika zabdano artha pUba ja sArI rIte spaSTa thayuM che. | (4) matijJAnAdi cAra jJAnamAM kevalajJAnAvaraNanI hetutAnuM zrImade je upAdana karyuM che te "AvaraNa te kAMI guNano hetu banatuM haze ?' evI zaMkA karanArAo mATe khAsa manana karavA lAyaka che. {pRSTha 5) (5) kevalajJAna-kevaladarzananI carcAmAM traNe vAdIonI vipratipatti darzAvyA bAda 104 mA parichedamAM prAcIna TIkAkAranA mata pramANe chadmasthajJAnadarzanakAlabhedaka sAdhaka anumAna prayoga darzAvyA bAda tenAthI judI rIte pari. 105 mAM pote je anumAna prayoga Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzAvyo che temAM zrImadanI viziSTa prajJAno camakAro dekhAya che. e ja rIte pari. 110 mAM prajJApanA sUtrane artha prAcIna TIkAkAranA abhiprAya mujaba jaNAvyA pachI "satra capa....(pR. 141 paMkti 3) thI..vacanAmaH sudhI je pote mImAMsA karIne sUtrane suMdara artha darzAvyuM che te paNa viziSTa prajJAne prasAda che. te ja rIte pari. 148mAM "prAcIna TIkAkArano mata kaI rIte zobhAspada che?" ema kahIne prAcIna TIkAkAranA matanI vicAraNIyatA darzAvI che e paNa zrImadanI zuddha ane saMgata arthanI aveSaNa dRSTinI vizALatAne nirdeza ApI jAya che. (6) chelle pU. upA. mahArAje upasaMhAranA lokamAM pU. siddhasena divAkara, pU. malavAdIsUri ma. ane pU. jinabhadragaNuM ma. nA traNa judA judA matane judA judA nayathI samanvaya karIne je sAmaMjasyanI sthApanA karI dekhADI che te A viSamakALanA ekAtavAdIo mATe khUba ja mArgadarzaka banI rahe tema che. jijJAsuo vAraMvAra e upasaMhAranuM manana karaze te teo eka suMdara sugya samanvayadaSTi jarUra prApta karI zakaze. AvA kAryamAM je svargastha parama gurUdevazrInI pAvana kRpAnA megha varasI rahyA che te siddhAMta mahodadhi-janazAsanazaNagAra--aNagAraziromaNivibudhavagha--cAritracakavatI-karmasAhityaniSNAta pa. pUsva. A cAryaziromaNi suvizAlagacchAdhipati zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma. sA. nA anaMta upakAra kema bhUlAya? te ja rIte sanmArga bedhadAtA-syAdvAdasiddhAMtasaMrakSaka 108 vardhamAna AyaMbIla oLItapa ArAdhaka-nyAyavizArada-bhadadhitAraka-suvizAla munigaNu vAmI pa. pU. AcAryadevazrImadda vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI ma. sA. nA upakAre paNa bhUlI na zakAya tevA che. zrI saMghanuM hita teozrInA haiye sadA ramatuM rahyuM che. vartamAnakAlIna viSamatAomAMthI zAsana ane saMghane ugAravA mATe jAnanA jokhame pUjya gurUdevazrIe je jahemata uThAvI che tenuM jeTaluM mUlya AMkIe eTaluM ochuM che. siddhAMtadivAkara-sakalagatAthagraNa-pravacanikaprabhAvaka pa. pU. gurudeva zrI jayaghoSa sUri mahArAja sAhebanI maMgala preraNA na hoya to AvuM uttama kArya zI rIte thaI zake? kharekhara AjanI viSama paristhitimAM teozrI zrIsaMghanA agraNIone je bahumUlya mArgadarzana purUM pADI rahyA che te pUjyapAda sva, gurUdevazrI premasUrIzvarajI ma. sA. nI jhAMkhI karAvI jAya che. A pUjya gurubhagavaMtonI parama kRpAnA baLe taiyAra karelA A gujarAtI vivecana sampAdanAdimAM kaIne kyAMya paNa kSati jaNAya che tenuM parimArjana karavA vinamra prArthanA che. AvA uttama granthonA adhyayana manana dvArA jijJAsu mumukSu sarva jI kama nirjarA karI muktipada prApta kare e maMgala kAmanA. -jayasuMdara vijaya vi, saM. 2043 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA aSTaka viSaya pRSThaka viSaya prakAzakIya nivedana 30 eka dIrdha zrutapayoganI vyApakatA gujarAtI vivaraNanI pArzvabhUmi 31 vRttianavacchedakadharmathI zAbdabodhavAdI viSayAnukrama mImAMsaka mata 1 maMgalAcaraNa-zrIvIrajinapraNAma 32 mImAMsaka matanuM nirasana, vizeSArthadhamAM tattvabhUta arthanA upadezaka bhagavAna paryavasAna mAnavAmAM doSa. (1) jJAnapUrNapUrNa prakAzAdi 33 anubhavasiddha padArthodibodhane a5lApa 3 jJAnalakSaNanirdeza, kevalajJAna saMpUrNaprakAza azakya 4 anantatamabhAgarUpa maMda prakAza anAvRta 35 vAkayArthabodha-mahAvAkayArthabodha mati ke 6 maMdaprakAzaprAdurbhAvahetu kevaLajJAnAvaraNa, kevala- mRta ? jJAnAvaraNamAM maMdaprakAzajanakatAnuM samarthana 36 soI di...gAthAno vizeSArtha 7 vivaraNAcAryanA, catanyamAM AvRta 37 zrutajJAnanuM sAdhAraNa lakSaNa anAvRta ubhayarUpatA pakSanuM nirasanA 38 akSarajJAna ane zratajJAnamAM krama zA mATe? 10 vAcaspati mizrane jIvAzrita ajJAna pakSanuM avagrahathI dhAraNa sudhIne kArya-kAraNubhAva nirasana 40 vyaMjanAvagra, mahalaka-pratibodhakadaSTAnta avAntara AvaraNethI maMda prakAzamAM 41 arthAvagrahane kAraNuAMzarUpe na manAya ? taratamatA, jJAnAvaraNa karma kSaya thayA pachI kara arthAvagraha ane IhA, IhAmAM IndriyanI matijJAnAdine udaya kema nahi? guNadoSavattAne vicAra 13 muktimAM cAritrane abhAva zI rIte ? 43 IhAthI prAmANyaniya vivAdagrasta 14 kSayapazamaprakriyAmAM spardhakAdiprarUpaNA 44 parataHjJaptisUcaka sUtra sAthe virodha 15 rasabaMdha aMge jANavA yogya vizeSatAo 45 prAmAsvarUpa vicAra 18 kSayapasamabhAvane AvirbhAva kaI rIte ? 46 samyakatvasamAnAdhikaraNa apAyava rUpa 19 kSapazama garbhita audayikabhAva kaI rIte? prAmANyo 20 zuddha odayikabhAva vinAnI prakRtio 47 rUcisvarUpa jJAna pramANa, anekAntavAdanA 21 sarvadhAtIrUpe baMdhanuM prayojana saMskAra vine dravyasamyaktva mehanIyakarmanI prakRtione pazama 48 taddavAnamAM ta...kArakatvarUpa prAmANya graha 23 saMjavalanAdi 15 prakRtione pazama svataH (2) mazritajJAnacarcA 49 tadizaSyakatva ane takArakatva ubhayane 24 matijJAna-zrutAnanusArI-anatizatijJAna graha te ja prAmANyagraha zrutAnusAritAnI vyAkhyA 50 prakAranA cheda saMsargajJAnanI upapatti 25 "prApurva sugaM na marUM samAviga'-tAparyA pa1 tadaziSyakatvAvachinnata prakArakatvarUpa 26 zrutanizrita matijJAna prAmANya 27 azrutanizrita matijJAna para vyavasAyamAM pratibaMdhakatAnI kalpanAnuM apUrva caitranI buddhimAM kSattikIpaNuM nirasana 28 ekendriya jIvone zrutajJAna kevI rIte? 53 saMzayAnu55tti doSanuM nirasana 29 padArtha-vAkayArtha-mahAvAkayArtha-adasparyAthe 54 jana mata prAmANyagrahamAM anekAntavAda Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 1 pRSTAMka viSaya papa svataH aprAmANagrahanI ApattinuM vAraNa mImAMsaka 56 mImAMsakakata ApattivAraNa para bIje doSa pa7 anabhAsadazAmAM prAmANya ke aprAmANyane graha para: 58 anya prakAranuM prAmANya paNa dugraha nathI. paka nyAyamate upanayathI svataHprAmANyagraha vicAra 60 IhAmAM AcitadharmonuM apAyamAM bhAna 61 apAyamAM sApekSa avagraharUpatA 62 dhAraNA-apAyanI kiMcitkALa avismRti 63 apAya ane avismRtine bheda matijJAnathI zratajJAnanI bhinetA 64 zrata ane mati baMne eka upayoga divAkaramata 66 matithI zratane bhinna mAnavAmAM Apatti 67 kAryabhedathI mati-zrutabhedanI zaMkAne uttara (3) avadhijJAnacarcA avadhijJAnanAM lakSaNa vagere samavyApyatva na hovAnI zaMkAnuM samAdhAna 69 svarUpabAinuM nirAkaraNa 70 saMyamajanyatAvacchedaka jAtivALA mana:paryAyamAM ativyAptinirasana 71 (4) mana:paryavajJAna prarUpaNuM 72 darzanapUrvaka mana parvavajJAnanI upapatti, manaH paryAvane avadhijJAnamAM antarbhAvanavyamata 74 (5) kevalajJAna prarUpaNA 75 nikhilayAkAravavalakSaNanI parIkSA 76 kevalajJAnasiddhikAraka anumAna prayoga 77 bhAvanA janyajJAnamAM aprAmANyaprasakti pUrvapakSa, pUrvapakSInI sAme bhAvanAnI kavacita nirdoSatAnI zaMkA 78 pUrvapakSI taraphathI zaMkAnuM nirasana samati TIkAkAranuM mantavya pUrvapakSI taraphathI AlocanA pRSAMka viSaya 81 pUrvapakSInA matanuM nirasana, AvaraNayathI kevalajJAna, vaizeSikamatamAM atyanta gauravanuM prasaMjana 83 taratamabhAva hetumAM sAdhyadrohanI zaMkAnuM nirasanA rAgAdimAM AvaraNarUpatAnI siddhi 84 kaphAdithI rAgAdiu5ttinI kalpanAnuM nirasana 85 rAgAdine pradhAna hetu karma 86 narAmya darzanathI rAgAdivaMsa-bauddhamata 87 tairAgyavAdamAM upakAra ke mukti asaMgata zaMkA upakAra AdinI saMgati-samAdhAna bauddhamate badhu-mokSanI anupatti 89 bhinna bhinnarUpe kAraNutAne bheda ekAnta vAdamAM durdhaTa, ekAnta kSaNikavAdamAM kAryakAraNabhAva durghaTanA asahabhAvi padArthomAM vAsyavAsaka bhAvanI anupatti (6) brahmajJAna samIkSA 91 brahmajJAnathI avidyAnivRtti-vedAnanI matanI dIrtha samIkSA 92 kaDhipatavRttimAM avarachedakatAnuM upapAdana madhusUdana 93 vedAnta-nAvika-mImAMsane viTaMbaNA kapitavRttimAM avacchedakatAnI anupatti 94 vRttimAM vyAvahArika sattAvAdI madhusUdane mata 95 madhusUdanavicAraNA aramaNIya, ajJAnamAM rahelI traNa zakti-pUrvapakSa 97 vedAntamatamAM anyathAkhyAtinI Apatti uttarapakSa 98 daSTiSTivAdamAM anyathAkhyAtinuM nirasana asakhyAtinI Apatti 99 bAdhita ane anuvartAmAnamAM virodha 100 prapaMcanA vilakSaNasanI ka95nA-Apatti 101 brahmajJAnathI ajJAnanivRtti vivAdAspada sAmAnyadharmamAtraaprakArakasamAviSayaka pramAthI ajJAnanivRtti ? | 68 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 brahmajJAtivastra ajJAnamAM aprasiddhinI Apatti 103 viSayatAsa ba"dhathI nivattva-nivattaka bhAvanI uktinuM nirasana 104 brahmapramAtmarUpe ajJAnanAzakatAnI uktinuM nirasana, nidhama ke brahmamAM viSayatA paNa asa gata 105 jJAnamAM brahmaviSayatA mAnavAmAM deSamukti 106 brahmamAM nidha ma`tAbha'ganI Apatti viSayatAprayukta jaDatvanI Apatti TALavA pUrva pakSa 13 107 brahmamAM pAramArthika viSayatAnI prasakti 108 viSayatA bAbatamAM madhusUdanavicAraNA vidyAraNyanI kuLavyApyatvaniSedha uktinI mImAMsA 109 brahmamAM caitanyaviSayatAnI za'kAnu` nirasana 110 madhusUdanamatanuM nirasana 111 vRttinI kSaNikatA upara vicAra 112 brahmAkAravRttinI nivRtti duSTa 113 jJAnathI ajJAnanA nAthanI anupapatti 114 bhramathI bhramanA tirAbhAva avizvasanIya 115 zruti-smRtivAkayAthI avidyAnivRttinuM samatha ta ra 116 zrutA anyathAanupapattithI ajJAna nivRttinuM samana vedAntamata upara cArvAkramatapravezApatti 117 zuddhadravyanayathI nivikalpabedhanuM upapAdana 119 vicArasahaSkRta manathI nivikalpa edha kaI rIte ? 120 jahejahad lakSaNuAthI brahmajJAnanuM upapAdana maneAgamyatvaniSedhaka zrutimAM virAdhane parihAra 121 brahmajJAnamAM manaHzkaranI siddhi 122 'eva'kAra ane pakSyati'padanI saMgati zabdathI aparIkSajJAnanA udbhavanI zaMkAnuM samAyAna 123 smaraNa anubhava ubhayAtmaka eka jJAnamadhusudana 124 umayAtmaka eka jJAna mAnavAmAM muzkelI 124 mananA dRSTAntathI ubhayasvabhAvanuM samarthana 125 'dazamastvamasi' ityAdi zabdathI aparekSa jJAna 126 tenA asaMbhava 127 lakSaNAthI aparAkSajJAnanI utpatti karavAmAM Apatti 128 vArthameTa' e aMzanI samIkSA nabhedathI vAkaya dvArA brahmakhAdhanI upapatti 129 aparakSapadArthabheda para zabdathI aparAkSajJAna-asaMgata 130 nivRttaajJAnaviSayatArUpa aparAkSatA asaMgata 131 zAbdajJAnamAM cAkSuSatva tathA aparAkSa anumitinI Apatti, pratyakSanA uccheda vagere aniSTa 162 pramAtAnA abhedanA khAdhakazabdathI apakSa jJAna-asa Mgata 133 (7) kevalajJAnadazanabhedAbhedacarcA devaLajJAna-kevaLada na vize prAcIna matabheda 134 traNa vAdIonI sAdhAraNa vipratipatti 135 eka sAthe be upayoga pratipAdaka mata 137 kevaLajJAna ane kebaladaza na-kramavAda *mavAdamAM prajJaHpanAsUtranI sAkSi 138 kramAda strabhAvamUlaka 140 kramavAdano niSedha-divAkarasUri 141 yugapAdamAM prajJApanA sUtranI saMgati 142 danamAM jJAnasamAna viSayatAnirUpakavA niSedha 143 samakAlInasAmagrIthI kAryAM paNa samakAlIna 144 upayAgadyanI siddhi paNa bhinnakAlatA asiddha, kSayAmika ane kSAyika upayeAgamAM taphAvata 145 matijJAnanI jema bhintakAlIna darzanane abhAva, kramavAdamAM aniSTa prasaga ane viSaya 146 kramavAdamAM sAdi-apa vasita pAnI anupatti Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 148 drabyArthi kanayathI aparyavasitatvanI AzaMkA, kevaLajJAnamAM aparyavasitatvoAdhanI anupa patti taHvastha-uttara 149 upalakSaNa vikalpamAM sAdi-apa vasitatva nahI dhaTe 151 kaivalajJAnasuMda tamAM prathama utpatti konI ? 152 nana-darzanamAM hetuhetumadbhAva nathI 153 nimittanirapekSa kSAyikabhAvane nAtha azakaya 154 yugapad upayAga yavAdanI samAleAyanA abhedapakSamAM ja sanatAnI upapatti 156 grAhyabhedathI grAhakabheda asiddha vagara virAdhe dhami -aikaya sagati 157 jJAnAvaraNu-darzanAvarahyu karmAmAM akaya 158 ajJAta-adavastubhASaNanI bhedavAdamAM prasakti 160 bhedavAdamAM devaladanamAM anataMtranI anupapatti 161 anantatvanI upapattinuM nirAkaraNa 162 gauNa-mukhyabhAva dhruvalayeAgamAM adhita 163 akramabhedavAdImate ana'tatvanuM upapAdana 164 chadmasthanI jema kevalimAM zaktimUlaka apa vasitAdi ? -5 cajJAnanI jema upayoga yugalane niSedha 165 labdhipakSe thavA nAnati tatrA vati' A prayAganI anupatti 166 matijJAnAdinI 66 sAgaropamasthitine! atha 167 asarvAgrahI na huMya te jJAna nivibhAga = eka ja hoya. 169 eka upayAgamAM dvirUpatAnI saMgati abhedavAdamAM sUvirAdhanI za'kA 170 sUtro artha yuktithI bAdhita na DAya. 172 manaH5 vamAM darzana kema hiM 173 agraharUpadarzanavAdI ekadezImata 174 kramikabhedavAdamAM doSAropaNu 175 jJAnada niSphajanyatAvacchedakarUpe kramasiMha 176 akramikaAvaraNakSayathI kramikatA asaMbhava 177 yuga upayoganiSedhavacananuM tApa 178 avagraha-darzanavAdI ekadezImatanuM nirasana 179 cakSuda na ane acakSu(mAnasa)darzananI upapatti 180 mana:paryAvajJAna darzItarUpa kema nahiM 181 6zana-jJAna bhedAdImate Apatti 182 zrutajJAnamAM darzanane antarbhAva duSkara 183 adhijJAnamAM danazabdaprayoga nirmAMdha 184 kevaLajJAtadarzananA lakSaNanI sa Mgati 185 sthadazAmAM jJAna-da nabhedavAdInA matanI samIkSA 187 datatva viSayatA vizeSaH5 188 viSayatAvizeSatA sannabhinna avacchedya 189 viziSTajJAtanA lakSaNa para uDAha 190 samayAntaretpAda te parasamayavaktavyatA 191 samyagdarzana paNa sabhyajJAnarUpa 192 upasaMhAra, abhijJajAne AzvAsana 195 aMtima prazasti, grantha samApti 196 zuddhipatraka 197 sampAdApayAgipratiparicaya 199 anyagranthAvataraNaci jJAnabindu parica" pRSTha 1 thI 64 jJAnabindu TIppaNNA '' 51 thI 117 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ advaita-advaitasiddhi: ( nirNayasAgara presa, baMbaI) advaitaranarakSaNa ( nirNayasAgara presa, baMbaI) anagAra0 - anagAradharmAmRta (zrImANikacanda di0 jainagranthamAlA, bambaI) abhidha0 - abhidharmakoSa ( kAzIvidyApITha ) AcA0 - AcArAGgasUtra ( Agamodaya samiti ) Apta0 AptamI0 Ava0 Ava0 ni0 siMghI * saMpAdana meM upayukta granthoM kI sUcI AptamImAMsA (nirNayasAgara presa, bambaI ) Avazyaka niryukti-vizeSAvazyaka bhASyAntargatamUla (zrI yazovijayagranthamAlA) RksaM0- Rgveda saMhitA upadezapada ( zrImuktikamalajaina mohanamAlA vaDodarA ) upadeza rahasya ( zrImanasukhabhAI bhagubhAI, ahamadAbAda ) oghani0- odhaniyukti (Agamodayasamiti, surata ) kandalI0 - prazastapAdabhAyaTIkA ( vijiyAnagaraM sirIja, kAzI) karma0 - gommaTasAra- karmakANDa ( zrIrAjacandra zAstramAlA, bambaI ) karmapra0 - karmaprakRti ( zrImuktAbAI jJAnamaMdira, DabhoI) kAvyapra0 kAvyaprakAza (bombe saMskRta sirIja) kusumA0 - nyAyakusumAMjalI (caukhambA sirIja, kAzI) keno0- kenopaniSad goma0 jI0 - gommaTasAra - jIvakANDa ( zrIrAjacandra zAstramAlA, bambaI ) catuHzataka (vizvabhAratI - granthamAlA, zAntiniketana ) citsukhI ( nirNayasAgara presa, bambaI ) chAndo0- chAndogyopaniSad jainatarkabhASA (siMdhI jainagranthamAlA) jJAnasAra (jainadharmaprasArakasabhA, bhAvanagara) tatvaca0-tattvacintAmaNi (kalakattA) tattvavai0 - yogadarzanabhASyaTIkA - tattvavaizAradI tattvasaM0 - tatva saMgraha (gAyakavADa orienTala sirIja, baroDA) tattvasaM0 paM0 - tattvasaMgrahapaJjikA ( 22 " tattvA0 tattvArtha sUtra tattvArtha tattvArtha0 TI0 - tattvArtha mAyaTIkA- siddhasenakRta tattvArtha tatvA0 } tatvArthazlokavArtika (nirNayasAgara) tarkadI0 - nIlakaMThI - tarkasaMgraha dIpikA - nIlakaMThI TIkA tAtparya0 - nyAyavArtikatAtparyaTIkA (cau0 si0 kAzI) taittirI0 - taittirIyopaniSad 33 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdanameM upayukta granthoM kI sUcI / daza0 cU0-dazavaikAlikasUtracUrNi daza ni0-dazavaikAlikaniyukti dazavai0 hA0-dazavaikAlikasUtra-hAribhadrIyaTIkA dravyaguNaparyAyano rAsa (yazovijayopAdhyAyakRta) dravyAnuyogatarkaNA (bhojasAgaragaNikRta) dvA0-dvAtriMzadvAtriMzikA (siddhasenakRta) dhammapada (pAlI grantha) dharmaparIkSA (yazovijayajIkRta) nandI0-nandIsUtra nizcaya0-nizcayadvAtriMziMkA nepka0-naSkayasiddhi (bombe saMskRta sirIja) nyAya0-nyAyasUtra nyAyaku0-nyAyakumudacandra (mANikacanda di0 granthamAlA) nyAyakusu0-nyAyakusumAJjalI nyAyabi0-nyAyabindu (caukhambA sirIja, kAzI) nyAyamaM0-nyAyamaJjarI ( , ) nyAyabhA0-nyAyasUtravAtsyAyanabhASya (cau0 si0 kAzI) nyAyavA0-nyAyavArtika (cokhamvA sirIja, kAzI) nyAyavA0 tA0-nyAyavArtikatAtparyaTIkA paJca0-paJcasaMgraha (muktAbAI jJAnamaMdira, DabhoI) paJcadazI paJca0 viva0-paJcapAdikA vivaraNa paJcasaM0-paJcasaMgraha (muktAbAI jJAnamaMdira, DabhoI) pA0-pANinIyasUtra pAta0 mahA0-pAtaJjalamahAbhASya puruSArtha0-puruSArthasiddhayupAya (zrIrAjacandra zAstramAlA) prazApanA (Agamodayasamiti) pramANanaya0-pramANanayatattvAlokAlaMkAra pramANavA0-pramANavArtika (paTanA) pra0 mI0 bhA0-pramANamImAMsA-bhASATippaNa (siMdhI jaina granthamAlA) pravacana0-pravacanasAra (zrIrAjacandra zAstramAlA) prazama0-prazamaratiprakaraNa prazasta0-prazastapAdabhASya (vijiyAnagaraM sirIja) prazno0-praznopaniSad prAmANyavAdagAdAdharI bRhat0-bRhatkalpa bhApya (AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara) bRhadA0-bRhadAraNyakopaniSad Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsva0-bRhatsvayaMbhUstotra (samantabhadrakRta) brahadA0 saM0-bRhadAraNyakopaniSad-saMbandhavArtika (pUnA) bodhica0--bodhicaryAvatAra (eziyATika sosAyaTI, kalakattA) bhaga0-bhagavatIsUtra bhagavadgItA bhAdRci0-bhAdRcintAmaNi bhAmatI-brahmasUtrabhASyaTIkA majjhimanikAya (pAlI grantha) madhyAnta0-madhyAntavibhAgasUtraTIkA mahAbhArata (kalakattA) mAThara-sAMkhyakArikA mATharavRtti (cau0 si0 kAzI) mImAMsAda0-mImAMsAdarzana muNDa0-muNDakopaniSad muktA0 nyAyasiddhAntamuktAvalI mulamadhya0-mUlamadhyamakakArikA (raziyA) yazo dvA0-yazovijayakRta dvAtriMzadvAtriMzikA yogada0 -yogadarzana yogadR0-yogadRSTisamuccaya yogabhASya (caukhambA si0 kAzI) rAjavA0-tattvArtharAjavArtika (akalaGkakRta) laukikanyA0-laukikanyAyAJjalI vinayapiTaka (pAlI grantha) viva0 pra0-vivaraNaprameyasaMgraha vizeSA0-vizeSAvazyakamApya (yazo0 granthamAlA) vi0vi0-viMzati vizikA vedAntaka0-vedAntakalpalatikA (kAzI) vaize0 vaizeSikadarzana vaize0 u0-vaizeSikasUtropaskAra zAyA0-zATyAyanIyopaniSad zAGkarabhASya-zvetAzvataropaniSadzAGkarabhASya zAbara0-mImAMsAdarzanazAbarabhASya zAstravA0-zAstravArtAsamuccaya (de0 lA phaMDa) zikSA0-zikSAsamuccaya zrIbhASya (rAmAnujAcAryakRta) zloka0-mImAMsAzlokavArtika zvetA0-zvetAzvataropaniSad SoDazaka-haribhadrAcAryakRta sanmati0-sanmatitarkaprakaraNa saMbandhavA0-bRhadAraNyakopaniSadbhASyasaMbandhavArtika sarvada0-sarvadarzanasaGgaha (zrI abhyaMkarazAstrI, pUnA) sarvArtha0-tatvArthasUtrasarvArthasiddhivyAkhyA sAgAra0-sAgAradharmAmRta (mANikacaMda 0 di 0 granthamAlA) siddhAntabindu (madhusUdanasarasvatI) siddhAntaleza (cau0 saM0 sirIja) suttanipAta (pAlI TeksTa) sUtrakR0-sUtrakRtAGgasUtra (Agamodaya) saMkSepazA-saMkSepazArIraka (caukhambA saM0 sirIja) sthA0-sthAnAGgasUtra sphuTArthA0-sphuTArthAmidharmakoSabyAkhyA (jApAna) syAdvAdama0-syAdvAdamajarI (bombe saMskRta sirIja) syAdvAdara0-syAdvAdarantrAkara (pUnA) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s mahopAdhyAya zrImadyazovijayavinirmitaH jJAna bindu : zrI jainadarzanamAM jJAna ane kriyAthI jIvanA meAkSa thavAnuM jALyu che. temAM jJAna eTale tattvajJAna. tattvajJAnanu sapAdana karavA mATe sau prathama jJAnatattvanI eLakhANapIchANu atyaMta jarUrI che. karuNAnidhi zAstrakAra maheApAdhyAya yazAvijayajI mahArAja jainadarzana anusAre jJAnatattvanA UMDANathI paricaya karAvavA mATe jJAnabiMdu nAmanA, zabdathI apa, athI ga*bhIra graMthanI racanA karatAM prAraMbhamAM graMthanI nivighna samApti mATe maMgaLAcaraNa karI rahyA che. aindrastomanataM natvA vIraM tattvArthadezinam / jJAnavinduH zrutAmbhodheH samyagudhiyate mayA // 1 // (ma'galAcaraNa-zrIvIrajinapraNAma) : atha IndronA samUhathI vAyelA, tattvArthanA upadezaka mahAvIrasvAmIne namaskAra karIne zrutarUpI samudramAMthI mArA vaDe cathA prakAre jJAnabiMdu dhRta karAya che. vizeSAtha :- chellethI trIjA bhave nikAcita karelA tIthaMkara-nAmakanA prabhAve, chellA bhavamAM kevaLajJAna pAmI cukelA bhagavAna pAse IndronA samUha doDatA doDatA AvI paheAce che ane temanI dhama dezanAnA mahimA vadhAravA mATe bhaktibhAvathI samavasaraNanA traNa gaDha tathA si`hAsana, cAmara, chatra vigere aSTaprAtihAryoM dvArA bhagavAnanI uttama pUjA race che ane temanI sevAmAM mastake aMjali karI mAthuM namAvIne namrabhAve UbhA rahe che. A rIte aindrastamanata A vizeSaNathI mahAvIra paramAtmAnA pUjAtizayanuM graM*thakAre sUcana karyuM. sAthesAthe peAtAne vidvattA ane kavitvanuM varadAna ApI janAra bhagavatI sarasvatI devInu paNa OM kAra khIja dvArA smaraNa karyuM' che. [tattvabhUta anA upadezaka bhagavAna] IndronA samUha AvI uttama rIte bhagavAnanI pUjA kare che tenu zuM kAraNa ? kAraNa e che ke saMsAranA tamAma duHkhAnA dhvasa karanArI, zAzvata sukhane pamADanArI bhagavAnanI vANI anya samasta upadezake karatAM caDhiyAtI haiAya che. karADA devatAo ane indro paNa e vANI upara mugdha khanI jAya che. bhagavAnanI vANI ane sAmAnya manuSyanI vANImAM AsamAna-jamInanu' 'tara hoya che. bhagavAnanI vANImAM aneka atizaya guNA rahelA haiAya che. dA. ta. dareka zrotA, cAhe te pazu hoya ke manuSya hAya, pAtapAtAnI bhASAmAM bhagavAna khelatA hoya tevA anubhava kare che, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu temanI vANImAM kaI paNa jAtane vyAkaraNane doSa hotuM nathI, atyaMta madhura hoya che. sauthI maTe guNa te e che ke bhagavAna tattvabhUta arthanA upadezaka hoya che. tatvabhUta arthane upadeza eTale vastu jevI hoya tenAthI jarApaNa viparIta na hoya evo upadeza. athavA tatvabhUta arthane upadeza eTale jIvanuM samagrapaNe hita karanArA tAvika arthomAM pravRtti karAvanAra upadeza. A rIte "tattvAthadezinas' A vizeSaNathI graMthakAre paramAtmAne vacanAtizaya pragaTa karyo. A vacanAtizaya kevaLajJAna (sarvajJatA) pragaTa thayA vinA hoya ja nahi. eTale maMgaLAcaraNamAM jJAnAtizayana zabdataH nideza na hovA chatAM kArya mukhe (arthAt vacanAtizaya rUpa kArya pragaTa karavA dvArA tenuM sUcana kareluM che te samajI zakAya che. athavA kAraNamukhe paNa jJAnAtizayanuM sUcana vIra' zabdathI jANavuM. karma-rAga-dveSa-meha vagere AMtara zatru upara vijaya prApta karanAra te sAcA vIra che. vItarAgatA pragaTa thayA vinA kevaLajJAnanI prApti azakya che. eTale vItarAgatA sUcaka vIra zabdathI kAraNumukhe jJAnAtizayanuM sUcana thaI jAya che. temaja vIra" zabdathI vItarAgatA arthAt apAyA pagama atizayanuM sAkSAt sUcana thAya che. apAya eTale rAgAdi zatru tene apagama eTale saMpUrNa nAza tenuM nAma "apAyA pagama" atizaya. - maMgaLa zlokanA pUrvArdhamAM ISTadevanuM cAra atizaya vaDe smaraNa-vaMdana karIne uttarArdhamAM graMthane abhidheyanuM sUcana kare che. jaina zAstro samudra jevA che. nIsUtra, vizeSAvazyaka vagere zAstra graMthamAM atyaMta vistArathI mati Adi pAMca jJAnanuM varNana karAyeluM che. samudra jevA e zAstromAMthI, graMthakAra kahe che ke mArA vaDe phakta biMdupramANuM eTale ke ghaNuM saMkSepathI jJAnatatvanuM varNana uddadhRta karAya che. A rIte potAnA jJAnabiMdu graMthane samudra rUpI jana zAstro sAthe avayava-avayavI bhAva pragaTa karIne graMthakAre potAnA graMthanuM prAmANya davanita karyuM che ane sAthe sAthe pote ApamatithI A graMtha banAvatA nathI e paNa jAhera kare che. kAraNa ke jana saMpradAyamAM Apamatine sthAna nathI. graMthakAra jJAnabiMdune je uddhAra karI rahyA che te manaphAvatI rIte nathI karI rahyA. pitAne phAvatuM hoya eTaluM le ane bAkInuM choDI de tevuM AmAM nathI. "samyapha padathI teo sUcavI rahyA che ke A uddhAra bhale biMdu jevo hoya paraMtu temAM zAstronA samagra sAranA pratibiMbanI jhAMkhI thayA vinA raheze nahi. mATe ja ene "biMdu' nAma ApyuM che. jhAkaLanA bindumAM jema AsapAsanI samagra sRSTi pratibiMbita thayelI dekhI zakAya tevI rIte A jJAnabindumAM pUrvAcAryo varNita jJAnatattvane sAra paNa pratibiMbita thayela joI zakAya che. praznaH uddhAra eTale zuM? uttaraH sAmAnya rIte mahAne dravyarAzimAMthI keTalAka aMze alaga pADavA tene uddhAra kahevAya che. ahIM enA karatAM kaMka judo artha che. jJAnatatva saMbaMdhI zAstra Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa prakAza carcA kevalAkhyapUrNaprakAzanirUpaNam (1) tatra jJAna tAvadAtmanaH svaparAvabhAsakaH asAdhAraNo guNaH / sa ca abhrapaTalavinirmuktasya bhAsvata iva nirastasamastAvaraNasya jIvasya svabhAvabhUtaH kevalajJAnavyapadezaM labhate / tadAhurAcAryAH vacanAmaid nIvavuM tathaM nirAvarayi " si | aMtargata jeTalA paNa vAkyo che temAMthI amuka amuka vAkayo alaga tAravI devA te rUpe ahIM uddhAra nathI. paraMtu zAstra aMtargata jJAna tavane yathArthapaNe samajI-vicArIne (bauddhika rIte pI-pacAvIne) temaja daDha dhAraNa karIne saMkSepathI potAnI bhASAmAM tenuM varNana karavuM te ahIM uddhAra che. graMthakAre taMriprayAgane badale "mayA dhAte karmaNiga karyo che tenA uparathI ema kahI zakAya ke graMthakArane graMthakartutvanuM keI abhimAna nathI. kartutvanuM abhimAna na hoya tyAre aneka bhASAomAM karmaNiprayoga karavAno rivAja pracalita che. graMthanA prAraMbhamAM, jJAna e kayuM tattva che te lakSaNanizapUrvaka have kahe che [ jJAna-lakSaNa nideza, kevaLajJAnane sapUNuM prakAza ] (1) jainadarzananA siddhAMta anusAre jJAna e AtmAno guNa che. sAMkhyadarzanamAM jJAnane AtmAne nahi paNa prakRtitattvane guNa mAnavAmAM Ave che. prakRtimAM pratibiMbita thayeluM puruSanuM rautanya te jJAna rUpe oLakhAya che. tenA vyavacchedapUrvaka ahI jJAnane AtmAne guNa darzAvyuM che. A jJAna, pudgala Adi bIjA eka paNa dravyamAM astitva dharAvatuM nathI. phakta AtmAmAM ja tenI sattA che. mATe te AtmAne asAdhAraNa guNa kahevAya. "AtmAne asAdhAraNa guNa eTaluM ja je jJAnanuM lakSaNa karIe te sukha, duHkha IchA vagere AtmAnA asAdhAraNa guNa hovAthI temAM ativyApti thAya. te TALavA mATe svaparane avabhAsika AvuM vizeSaNa jaNAvyuM che. sva eTale jJAna pite. (jenuM ahIM lakSaNa karavAmAM Ave che te) ane para eTale jJAnabhina padArtho. sAna eka evo guNa che ke je pitAne ane bIjA padArthone prakAzaka che. avabhAsaka eTale te te viSayanA zabdAdi vyavahAranuM pravartana karAvavAnI zakti dharAva nAra. jo ke dipakamAM paNa sva-paracavabhAsakapaNuM raheluM che. paraMtu te kAMI AtmAne guNa nathI. mATe temAM jJAnalakSaNanI ativyApti nathI. (jJAnaM tavAmanaH e vAkyamAM tAvata" zabda vAkyanA alaMkAra rUpe che) ' yadyapi ghaTAdi padArthanuM jyAre jJAna thAya che tyAre jana siddhAMta mujaba "huM ghaTane jANuM chuM A rIte "huM" padArtha AtmA ane jJAna (=jANuM chuM) e banne ghaTanI sAthe bhAsita thAya che. paraMtu svapara-avabhAsika zabda prayogamAM "sva" zabdathI jIvAtmA nahIM paraMtu jJAna ja abhipreta che. kAraNa ke ahIM lakSaNe AtmAnuM nahi paraMtu jJAnanuM dekhADAI rahyuM che. naiyAyika Adi darzanamAM jJAnane phakta paraprakAzaka ja mAnavAmAM Ave che. tene vyavaccheda karavA mATe "sva' zabdathI jJAnanuM ja grahaNa karavuM joIe. jJAnAdvaitavAdI vedAMtI ane vijJAnavAdI bauddhanA mate jJAnabhinna ke paNa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu matyAdicatuSkarUpamandaprakAzanirUpaNam-~ (2) taM ca svabhAvaM yadyapi sarvaghAti kevalajJAnAvaraNa kAtsnyenaiva AvarituM vyApriyate, tathApi tasya anantatamo bhAgo nityAnAvRta evAvatiSThate, tathAsvAbhAvyAt-1"savvajIvANaM pi ya gaM padArthanuM astitva na hovAthI parAvabhAsakatA saMbhavatI nathI. tene paNa ahIM vyava cheda thAya che. jJAna e AtmAne guNa che. paraMtu taiyAyika mate mukta jIvomAM jJAnane atyaMta ucheda mAnavAmAM Ave che ke je barAbara nathI. kAraNa ke jJAna e AtmAne svabhAva bhUta guNa che. nahi ke pAdhika. eTale jayAre AtmA upara vaLagelA samasta jJAnAvaraNa karmane vaMsa thaI jAya che tyAre jIvane svabhAvabhUta jJAna guNa saMpUrNapaNe jhaLahaLI uThe che. e saMpUrNa jJAna ja kevaLajJAna zabdathI oLakhAya che. A vAta sUryanA udAharaNathI graMthakAre samajAvI che. prakAza karavo e sUryane svabhAva che. vAdaLAnA AvaraNathI A svabhAva abhibhUta thaI jAya che paNa jayAre badhA vAdaLA vikharAI jAya che tyAre sUryaprakAza saMpUrNa paNe jhaLahaLe che. [ AvaraNa traNa rIte heI zake che. vAdaLa e sUryanuM AvaraNa che. AMkha upara bAMdhelo pATa e daSTinuM AvaraNa che ane vastu upara DhaMkAyeluM kapaDuM e vastunuM AvaraNa che. A traNeya AvaraNa cAkSuSa jJAnamAM avarodhaka che. Azaya e che ke cakSu ane vastunuM AvaraNa daSTinuM virodhI che ane sUrya upara vAdaLanuM AvaraNa sUrya prakAzanuM avarodhaka che. ] jJAnAvaraNa karma vAdaLa jevuM AvaraNa che ke je jIvanA svabhAvabhUta jJAnaprakAzane ja avarodha kare che. pUrvAcArya bhagavaMte e paNa kevaLajJAna e jIvane svabhAva che tema darzAvatA kahyuM che ke "kevaLajJAna te jIvanuM nirAvaraNa svarUpa che, ane anaMta che." kevaLajJAna aneka rIte anaMta che-tene viSaya sarva dravya-paryAyo anaMta hovAthI te kevaLajJAna anaMta che. kevaLajJAnanA pitAnA paryAya paNa anaMta che mATe te anaMta che. aMta eTale vaMsa, kevaLajJAna avinazvara hovAthI anaMta che. anaMtapradezI AkAza eno viSaya hovAthI te anaMta che. anaMta pudgalaparAvarta rUpI sarva kALanuM bhAsaka hovAthI paNa anaMta che. temaja sarva jIvonA sarvabhAve vyaktigata rIte anaMta hevAthI tenuM jJAna paNa anaMta che. sarva dravyanI daizika AnupUvInA anaMtabhAMgAo kevaLajJAnano viSaya havAthI kevaLajJAna anaMta che. mATe bhagavAnane anaMta jJAnI kahevAmAM Ave che. [anactama bhAgarUpa maMdaprakAza nitya anAvRta] (2) kevaLajJAnAvaraNanI prakRti (svabhAva) jJAnane saMpUrNa ghAta karavAnI hovAthI, kevaLajJAnAvaraNa jIvanA jJAnasvabhAvane saMpUrNapaNe dabAvI devA mATenaSTa karavA mATe je ke AkramaNa te ghaNuM prabaLa kare che, chatAM paNa te saMpUrNa paNe saphaLa thatuM nathI, ghaNuM 6. sarva nIvA ma ha ! Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maprakAza carcA akvarassa anantatamo bhAgo NiccugghADio ciTThai / so via jai AvarijjA, teNaM jIvo banIvattaLa vinA " (nanhI. sU. 4ra) kRti pAmarthanamAnyAt / arca 2 svamAvaH kevalajJAnAvaraNAvRtasya jIvasya ghanapaTalacchannasya raveriva mandaprakAza ityucyate / (3) tatra hetuH kevalajJAnAvaraNameva / kevalajJAnavyAvRttajJAnatvavyApyajAtivizeSAvacchinne taddhetutvasya zAstrArthatvAt / ata eva na matijJAnAvaraNakSayAdinApi matijJAnAdyutpAdanaprasaGgaH / ata eva cAsya 2 vibhAvaguNatvamiti prasiddhiH / aMze saphaLa thAya che paNa alpAMze niSphaLa jAya che eTale jIvamAM ana`tamA bhAga jeTaleA jJAnasvabhAva harahameza ughADA ja rahI jAya che. kAraNa ke AvaraNane jema sa MpUrNa paNe ghAta karavAnA svabhAva che tema jIvanA paNa peAtAnuM jJAna TakAvI rAkhavAnA svabhAva che. jemAM kanI sAme te alpAMze saphaLa thAya che, e hakIkatane pramANita karatuM nadIsUtrakAramaharSinu vacana che ke "sarva jIvAne akSaranA ana'tameA bhAga harahameza ughADA rahe che. jo te paNa AvarAi jAya te jIva ajIvapaNu pAmI jAya." ahI' naMdIsUtramAM je akSara' zabdaprayAga karyA che tenA traNa asa'bhavita che. akSara eTale (1) je anupayeAga dazAmAM paNa peAtAnA svarUpathI pravruta thAya nahI te akSara arthAt jIvanA caitanya svarUpa jJAnapariNAma. (ra) athavA akSara eTale ghaTavyAma vagere jJeya padArtha, ke je drazyArthika nace peAtAnA svarUpathI kadApi calita thatA nathI mATe akSararUpa che (3) athavA 'a'kArAdi vaNu labdhiakSara rUpe ahI` laI zakAya che. lon kSati (=sa zati) kRtti akSaraH A vyutpatti mujaba artha zabdamAMthI " nA lepa thavAthI akSara' zabda bane che. tApa, anu pratipAdana kare evA ''kArAdi vI te paNa akSara kahevAya. zakA :-a'kArAdi vaNu rUpa mananA abhAvamAM kevI rIte ghaTe ? akSarane anaMtamA bhAga ekendriya jIvAne samAdhAna :-yadyapi vyaMjanAkSara ke sa`jJAkSara rUpe 'a'kArAdi akSara phakta sajJI jIvAmAM ghaDhe paraMtu libdhaakSararUpa a'kArAdi varNa kSayApazamAtmaka hAvAthI ekendri yamAM paNa ghaTI zake che. zakA : ghaTa-vyeAmAdi jJeya paDhArthanA ana'tameA bhAga ughADA kai rIte? samAdhAnaH- e rIte ke anaMtAnata neya padArthAnA jaghanya anaMtamA bhAga ekendriyAdi jIvA paNa jANI zake che. (baca' 2 svamA......) jema meghanA samUhathI sUrya DhaMkAI jAya, tyAre paNa jeTaleA ughADa rahe che tene maMda prakAza kahevAmAM Ave che. te ja rIte kevaLajJAnAvaraNathI AvRta thayelA jIvA jeTaleA jJAnasvabhAva ughADA rahe che te paNa madaprakAza kahI zakAya che. 1. maiva tatra varuM te // 2. vimAvarSamAvamiti zAstra ma. 7 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaMndu (4) ' spaSTaprakAzapratibandhake mandaprakAzajanakatvamanutkaTe cakSurAdyAvaraNe vastrAdAveva dRSTam, na tu utkaTe kuDacAdAviti kathamatraivamiti cet ? na; abhrAdyAvaraNe utkaTe ubhayasya darzanAt / ata eva atra "suvi meghasamudae hoti pabhA caMdasUrANaM / " (nandI0 sU0 42 ) ityeva N dRSTAnti pAramarSe / atyAvRte'pi candrasUryAdau dinarajanIvibhAgahetvalpaprakAzavat jIve'pi anyavyAvarttakacaitanyamAtrAvirbhAva Avazyaka iti paramArthaH / ekatra katha AvRtAnAvRtatvamiti 'tu arpitadravyaparyAyAtmanA bhedAbhedavAdena nirloThanIyam [maMdaprakAzanA prAdurbhAvamAM hetu kevaLajJAnAvaraNuM] (3) prazna : A maMda prakAzasvarUpa jJAnanA hetu kANu ? uttara :- kevaLajJAnAvaraNa e ja A madyaprakAza svarUpa jJAnanA hetu che. kevaLajJAnamAM na rahetI hAya tevI, zeSa cAre jJAnamAM rahenArI jAtithI viziSTa hAya tevA kAI paNu jJAnamAM kevaLajJAnAvaraNanI hetutA zAstrasiddha che. eTalA mATe te matijJAnAvaraNa Adi cArA sarvathA dhvasa thayA pachI paNa matijJAnAdinI utpatti thatI nathI, ulaTu, kevaLajJAnanI utpatti samaye mati Adi chAjJasthika jJAnanA, sammi 3 chAnudhdhi nAge......e leAkathI, niyuktikAre nAza thavAnuM sUcavyu' che ane eTale ja ughADA rahetA A madaprakAza (mati Adi cAra jJAna), AvaraNa janita vikRtinA kAraNe vibhAva guNa rUpe prasiddha che. [kevaLajJAnAvaraNumAM maMdaprakAzajanakatAnu` samarthana] (4) zakA spaSTa prakAzanA avarodha karanArA AvaraNamAM je ma'kraprakAzanI hetutA hAvAnu jaNAvyu che te netrAdinA AvaraNabhUta vastra vageremAM ghaTI zake che, kAraNa ke e AvaraNa ghaTTa nathI. jyAre bhIta vagere ghaTTa AvaraNamAM mahadghaprakAzanI hetutA saMbhavatI nathI. te pachI ghaTTa AvaraNurUpa kevaLajJAnAvaraNa madaprakAzAtmaka jJAnamAM kaI rIte hetu khanI zake ? samAdhAna : A zaMkA ucita nathI. kemake ASADhI meghanu` ghaNuM ghaTTa AvaraNu hAvA chatAM paNa divase sAva adhAruM thaI jatuM nathI, ulaTA madya prakAza pragaTa thAya che. eTale ja saMpUrNa prakAzanI avarodhakatA ane ma da prakAzanI janakatA, bannenA dana meghamAM thAya che. eTale tA zrI na...dIsUtramAM paNa "sArA evA vAdaLa caDhI AvyA hAya te paNa sUrya-caMdranI prabhA hAya che." ema kahIne A vAtanuM samarthana karyuM che. tApa, utkaTa AvaraNa paNa candra prakAzane janma ApanAruM heAya che. 1. OM dravya haiM / eka bAju AvaraNu kahevAya ane khIjI bAju e ja mantra prakAzane janmAve, A vAta dhAte vicitra lAgaro, paNa e taddana susa`gata che. dA. ta. :-dharanI bahAra divase sa`pUrNa prakAza hAya tyAre bAranA kAca raMgIna hoya teA gharanI aMdara ra`gIna prakAza prAdurbhAva thAya che. kAraNa ke te raMgIna kAcanuM AvaraNu bahAranA prakAzane ghaNA aMze roke che ane alpazi e ja prakAzane peAtAnA raMgamAM pariNata karIne gharanI aMdara pravAhita kare che, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvaraNa-anAvaraNa caitanyasya AvRtAnAvRtatve vivaraNAcAryamatasya nirAsa: (5) ye tu 'cinmAtrAzraya-viSayamajJAnam' iti vivaraNAcAryamatAyino vedAntinasteSAM ekAntavAdinAM mahatyanupapattireva, ajJAnAzrayatvena anAvRtaM caitanyaM yat tadeva tadviSayatayA''vRta. miti virodhAt / na ca 'akhaNDatvAdi ajJAnaviSayaH, caitanya tu AzrayaH' ityavirodhaH; akhaNDatvAdaH, cidrUpatve bhAsamAnasya AvRtatvAyogAt , acidrupatve ca jaDe AvaraNAyogAt / 'kalpitabhedena akhaNDatvAdi viSaya' iti cet 1 na, bhinnAvaraNe caitanyAnAvaraNAt / 'paramArthato nAstyeva AvaraNaM caitanye, kalpita tu zuktau rajatamiva tat tatra aviruddham / Ane e paramArtha phalita thAya che ke sUrya ane candra megha vaDe atyaMta AcchAdita thAya te paNa divasa-rAtrInI bhedarekhA spaSTa karanAra alpa prakAza pragaTa rahe che. to e ja rIte ghana kevaLajJAnAvaraNa hovA chatAM paNa, pudgala vagere anya dravyothI jIvanI bhinnatA TakAvI rAkhanAra zaitanyanI mAtrAne sadA ArvibhAva mAnavo Avazyaka che. keI evI zaMkA kare ke eka ja jIvavyaktimAM AvRtapaNuM ane anAvRtapaNuM, A be virodhAbhAsI dharmo zI rIte ghaTI zake? te A zaMkAne e rIte ragadoLI zakAya che ke jaina darzanamAM ekAMtavAda nathI. kintu anekAMtavAda che. te evI rIte ke paryAyArthikanayanI dRSTithI AvRta jIva ane anAvRta jIva bhinna-bhinna paryAyarUpa hovAthI temAM e benuM aikya saMbhavita nathI paraMtu dravyArthikanayanI dRSTithI anaMta bahubhAganI apekSAe jIvanA svabhAvamAM AvRtapaNuM ane eka anaMtamAbhAganI apekSAe anAvRtapaNuM ema banne eka ja jIvamAM saMbhavI zake che. (vivaraNAcAryanA, caitanyamAM AvRta-anAvRta ubhayarUpatA pakSanuM nirasana) (5)vedAMtadarzanamAM je vivaraNacArya matanA anuyAyIo che teo evuM mAne che ke avidyA eTale ke bhAvAtmaka ajJAnano viSaya paNa racatanya che ane Azraya paNa citanya che. [ vedAMta matamAM cItanya ajJAnane viSaya hovAnuM badhAne mAnya che, kintu vAcaspati mizranA mate ajJAnano Azraya jIva manAya che jyAre vivaraNAcAryanA mate caitanya (brahma)ne ja ajJAnane Azraya paNa mAnyuM che.] paNa A vedAMtIo (vivaraNAcAryAnuyAyIo) jyAM sudhI ekAMtavAdI che tyAM sudhI teone eka moTI Apatti che-rautanya ajJAnane Azraya che eTalA mATe e AvRta che ema nahI- arthAt anAvRta che. paNa e ajJAnanA viSayabhUta paNa che eTalA mATe AvRta che. arthAt eka ja caitanyamAM ajJAnanI AzrayatAthI anAvRtapaNuM ane ajJAnanI viSayatAthI AvRtapaNuM, A banne eka ThekANe mAnavAmAM ekAMtavAdIone spaSTa virodha prApta thAya che. - pUrvapakSa :- caitanya ajJAnano Azraya che, kintu ene viSaya nathI. viSaya te cidarUpanI akhaMDatA che. kAraNa ke ajJAna hovA chatAM paNa tanyanuM kuraNa thAya che jyAre akhaMDatAnuM aMkuraNa thatuM nathI. tAtparya, AvRtatva akhaMDatvamAM che ane anAvRtatva maitanyamAM che. te virodha kayAM rahyo ? Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu tenaiva ca cittvAkhaNDatvAdibhedakalpanA-' caitanyaM sphurati na akhaNDatvAdi' ityevaMrUpA''dhIyamAnA' na viruddheti cet ? na, kalpitena rajatena rajatakAryavat kalpitenAvaraNena AvaraNakAryA'yogAt / " ahaM mAM na jAnAmi' ityanubhava eva karmatvAMze AvaraNaviSayakaH kalpita. tasyApi tasya kAryakAritvamAcaSTe, ajJAnarUpakriyAjanyasya atizayasya AvaraNarUpasyaiva prakRte karmatvAtmakatvAt / ata eva asya sAkSipratyakSatvena svagocarapramANApekSayA' nA'nivRttiprasaGga" iti cet ? na, 'mAM na jAnAmi' ityasya vizeSajJAnAbhAvaviSayatvAt , anyathA 'mAM 1 uttarapakSa:- akhaMDatA cidarUpathI bhinna te che ja nahi eTale je cidarUpa bhAsamAna hoya to tabhinna akhaMDatA paNa bhAsamAna hovAthI akhaMDatA AvRta che ema kahI zakAze nahi. have je akhaMDatA cirUpathI bhinna mAne te te jaDa banI javAthI tenuM AvaraNa saMbhavita nathI kAraNa ke je jaDarUpa che te svataH ajJAna rUpa hovAthI tenuM AvaraNa mAnavAnI jarUra rahetI nathI. je vastu prakAzamaya hoya chatAM paNa tenA prakAzane anubhava na thAya te tyAM AvaraNa mAnavAnI jarUra paDe, kintu je vastu prakAzamaya na hoya ane tenA prakAzane anubhava na thAya tyAM AvaraNa mAnavuM vyartha che. pUrvapakSa - yadyapi akhaMDatva Adi (Adi padathI abhinnatA vagere samajavuM) cidarUpathI bhinna nathI chatAM paNa bhedanI ka95nAthI bhinnatA prApta akhaMDatAne ajJAnano viSaya arthAt AvRta mAnavAmAM kaI vAMdho nathI. uttara - bhinna rUpe kalpita evI akhaMDatAnuM je AvaraNa mAnavAmAM Ave te e AvaraNa rautanyanuM rahetuM nathI. arthAt rautanyane enAthI AvRta mAnavAnI jarUra rahetI nathI. pUrvapakSa - vAstavamAM rautanyamAM AvaraNa nathI ja. paNa chIpamAM jema (bhrama dazAma) kalipata rajata hoya che, te rIte AvaraNa paNa tanyamAM kalpita ja che, ema mAnavAmAM ke virodha nathI. kalipata AvaraNanA prabhAve ja cidarUpatA ane akhaMDatA AdimAM paNa (bhedanI kalpanA janme che.) "rItanya kure che, nahi ke tenI akhaMDatA Adi." A jAtanI bheda kalapanA janme che, AvuM mAnavAmAM have kaI vadhe raheto nathI. uttarapakSa - A vAta barobara nathI. kAraNa ke chIpamAM bhramadazAmAM kapelA rajatathI, satya rajatasAdhya keI kArya thavAnI zakyatA hotI nathI. te e ja rIte caitanyamAM kapelA AvaraNathI akhaMDatA Adine AvRta karavAnuM kArya thavAnI zakyatA nathI. pUrvapakSa - "huM mane jANa nathI." Avo anubhava ghaNane thAya che "mane e pada A anubhavarUpa kriyAnA karmava aMzanuM sUcaka che. jemAM AvaraNanI viSayatA pragaTa thayelI che. te A rIte ke kriyAjanya atizaya jemAM rahe temAM karmatva hoya, arthAta 1. dhIya ArogyamAnA a| 2. kalpitenAnAvaraNena mu| 3. pekSayAnA''vRttipra ta / 4. vizeSyajJAM ba / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvaraNa-anAvaraNa 9 jAnAmi' ityanena virodhAt / dRSTazca ittham ' na kimapi jAnAmi ' ityAdiH madhyasthAnAM prayogaH / kizva, viziSTA'viziSTayoH bhedAbhedAbhyupagamaM vinA akhaNDatvAdiviziSTacaitanyajJAnena viziSTAvaraNanivRttAvapi zuddhacaitanyA'prakAzaprasaGgaH, viziSTasya' kalpitatvAt, aviziSTasya ca ananubhavAt mahAvAkyasya nirdharmakabrahmaviSayatvaM ca agre nirloThayiSyAmaH / te kama tarIke bhAse. tA ahI jANatA nathI' A ajJAna rUpa kriyA che tenAthI janya AvaraNa te ja ahIM katva che. Azaya e che ke huM mane jANatA nathI '" A anubhavanA artha e che ke 'huM AtmaniSTha AvaraNane janma ApanAra ajJAnanA Azraya chuM.' A anubhava uparathI e sAkhita thAya che ke zaitanyamAM kalpita ajJAnathI paNa AvaraNa rUpa kAryanI utpatti thAya che. vaLI AtmaniSTha AvaraNanuM janaka ajJAna caitanyamAM Azrita che eTale ja, te sAkSIbhAsya hAvAnA kAraNe svaviSayaka pramANanI apekSAe tenI nivRtti thavAnA prasaMga UbhA thatA nathI. vedAMtamatamAM pratyakSa kheAdhanA e prakAra kahyA che. jIvasAkSI ane IzvarasAkSI. avidyAviziSTa rItanya Izvara kahevAya che, ane avidyAupahita caitanyane IzvarasAkSI kahevAmAM Ave che. aMtaHkaraNaviziSTa caitanya jIva kahevAya che ane aMtaHkaraNa upahita caitanyane jIvasAkSI kahelu che. ghaTa-paTa Adi je bAhya viSaya che tene ahI' viSayacaitanya kahevAmAM Ave che. ataHkaraNa jyAre indriyapraNAlikA dvArA bahAra nIkaLIne viSaya upara chavAI jAya che tyAre tene a'taHkaraNanI vRtti kahevAmAM Ave che. arthAt aMtaHkaraNaupahitItanya vRttiAkAra dhAraNa kare che. A sthitimAM viSaya caitanya ane vRtti caitanya e bannemAM koI bheda rahetA nathI. tene ja viSayanI pratyakSatA kahevAya che. sukha, du:kha vagere aMtaHkaraNanA peAtAnA ja dharmAM hAvAthI tenuM saMvedana vRtti vinA paNa thAya che mATe tene kevaLa sAkSIvedya kahevAmAM Ave che. viSaya jayAre sAkSIvedya ane tyAre taviSayaka ajJAnanI nivRtti thAya che. tA e rIte prastutamAM jIva jayAre "huM mane jANatA nathI" evA anubhavamAM sAkSIvedya bane che tyAre taviSayaka ajJAnanI nivRtti thavAnA prasaga AvIne UbhA rahevAnI zakyatA che. para`tu te have rahetA nathI kAraNa ke te ajJAnanA Azraya jIva nahi paNa zuddha caitanya che. uttarapakSa : -- A vAta paNa kharAkhara nathI. kemake "mane jANutA nathI" A anubhavamAM vedAMtI abhimata bhAvAtmaka ajJAna viSayabhUta nathI. kintu vizeSa jJAnAbhAva te anubhavanA viSaya che. jo ajJAnane enA viSaya mAnIe teA pachI huM mane jANu chu" A pratItinA viSayabhUta jJAna sAthe ajJAnane viSa UbhA thAya. amArA mate te "huM mane jANuM chuM." A anubhava AtmAmAM AtmaviSayaka sAmAnyajJAnane ullekha kare che jyAre "huM mane jANatA nathI" A anubhava vizeSajJAnAbhAvane viSaya kare che. dekhAya che ke madhyastha puruSA paNa vizeSajJAnAbhAvanA abhiprAyamAM huM kAMI jANatA nathI" evA vAkayaprayAga karatA haiAya che. keAI vastunI sAmAnya jANakArI 6. riSTavinaya|2, nirdharmavila a va mu | 2 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jJAnabhindu ajJAnasya jIvAzrayatva brahmaviSayatva' ceti vAcaspatimatasya nirAsaH (6) etena ' jIvAzrapaya' brahmaviyaM ca ajJAnam' iti vAcaspatimizrAbhyupagamo'pi nirastaH, jIvabrahmaNorapi kalpitabhedatvAt / vyAvahArikabhede'pi jIvaniSThA'vidyayA tatraiva prapaJcotpattiprasaGgAt / na ca 'ahaGkArAdiprapaJcotpattistatra iSTaiva, AkAzAdiprapaJcotpattistu vissyhoya tyAre paNa tatsaMbadhI vizeSa jANakArInA abhAva hAI zake che. vaLI, A paNa eka samajavA jevI vAta che ke viziSTa AvaraNa ane aviziSTa AvaraNamAM jaina darzInanI jema kacit bhedAbheda jo mAnya na heAya teA eka muzkelI UbhI thaze te e ke akhaDavAdi viziSTa caitanyanA medha thayA pachI paNa mAtra viziSTa AvaraNanI ja nivRtti thaze. nahi ke tenAthI ekAMte bhinna aviziSTa AvaraNu rUpa ajJA nanI. eTale vedAMtamatamAM zuddha caitanyanuM sphuraNa tA kacAreya thaze nahi. kemake zaitanya niSTha je viziSTa ajJAna che e te kalpita che ane jayAre paNa ajJAnanA anubhava thAya tyAre yatkiMcit viSayavizeSita ajJAnaneA ja anubhava thAya che. nahi ke aviziSTa ajJAnaneA. eTale enI nivRtti na thavAthI zuddha caitanyanu sphuraNa thavAnA avakAza rahetA nathI. jo ke vedAMtamatamAM "taMt svam si" e mahAvAca dvArA zuddha caitanyanA sAkSAtkAra thavAnuM' mAneluM che. paraMtu te mahAvAkaca zubhrahmapratipAdaka che ja nahi ke jethI zuddha brahmanA enAthI sAkSAtkAra thAya, A vAta AgaLa upara spaSTa karazuM. [jue perA 97 ] (vAcaspatimizranA jIvAzrita ajJAnapakSa-nuM nirasana ) ekAMtavAdanA kAraNe vivaraNAcAyanA matamAM pUrve je anupapatti darzAvI che te ja anupapattithI vAcaspati mizrane-ajJAnanA Azraya jIva che ane viSaya brahma che" AveA mata paNa khaDita thaI jAya che. ahI anupatti e che ke jIva ane brahmamAM bheda kalpita hAvAthI ajJAnanA Azraya jIvathI alina brahma paNa banI ja jAya che. eTale AvRtapaNuM. ane anAvRtapaNuM e ene eka ja brahmamAM virodha prasakta thAya che. jo ema mAnIe ke jIva ane brahmamAM vAstavamAM abheda heAva! chatAM paNa vyavahArathI bheda hAvAthI pUrvokta virAdha doSane avakAza nathI" te paNa jIvAzrita avidyA vaDe prapaMcanI (AkAza Adi jagatnI) utpatti IzvaramAM thavAne badale jIvamAM ja thavAnI Apatti Avaze. kema ke kAraNa hu MmezA peAtAnA AzrayamAM ja kAryane utpanna kare evA niyama che. eTale jIvAzrita avidyAthI prapa*canI -patti paNa jIvamAM ja thaze. vedAMtI :-amAre A Apatti amuka aMze iSTa ja che. aha'kAra Adi ('bam sulI' vagere) prapacanI utpatti ame jIvamAM ja mAnIe chIe. AkAza Adi prapa'canI utpatti jIvamAM thavAnA keAI sa`bhava nathI, kema ke svabhAvathI ja avidyAne viSayanA pakSapAta hAya che. eTale avidyAviSayabhUta brahma (jene izvara kahevAmAM Ave che te)mAM ja prapacanI utpattinA sabhava che. avidyAnA viSayamAM pakSapAta zuktirajata Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvaraNa-anAvaraNa 11 pakSapAtinyA avidyAyA Izvare' sattvena tatraiva yuktA' ityapi sAmpratam ; ajJAtabrahmaNa eva etanmate Izvaratve'pi ajJAtazukte rajatopAdAnatvavat tasya AkAzAdiprapaJcopAdAnatvAbhidhAnAsambhavAt / rajatasthale hi 'idamaMzAvacchedena 'rajatAjJAnamidamaMzAvacchedena rajatotpAdakam ' iti tvayA kalRptam, zuktyajJAnaM tu adUraviprakarSeNa tathA / prakRte tu brahmaNi avacchedAsambhavAt na kiJcidetat / avacchedaniyamena hetutve ca ahaGkArAderapi Izvare utpattiprasaGgAditiM kimatiprasaGgena? tasmAt anekAntavAdAzrayAdeva kevalajJAnAvaraNena AvRto'pi ananta tamabhAgAvaziSToSnAvRta eva jJAnasvabhAvaH sAmAnyata eko'pi 4 ananta paryAya kimaritamUrtiH mandaprakAzanAmadheya nAnupapannaH / * sthaLamAM prasiddha che. zuktiviSayaka ajJAnanA Azraya jIva hAvA chatAM paNa prAtibhAsika rajatanI utpatti avidyAnA viSayabhUta zaktimAM ja thAya che. (jenAthI zuktimAM rajatanA bhrama thAya che.) A rIte kAI Apattine avakAza rahetA nathI. jaina :-capa tamArA mate ajJAnaviSayabhUta brahma e ja izvara che chatAM paNu ajJAnaviSayabhUta zuktimAM rajatanI upAdAnakAraNatAnA udAharaNathI izvaramAM AkAza Adi prapa*canI upAdAnakAraNatAnuM pratipAdana thaI zake tema nathI. kAraNa ke dRSTAnta ane TArTAntikamAM ghaNeA taphAvata che. zukitarajata sthaLamAM rajata saMbaMdhi ajJAna 'jum' aMza (pUrAvati va=masamuhravartamAnasya) avacchedaina vidyamAna heAvAthI idama zAvacchedena prAtibhAsika rajatane utpanna kare che. A tamArA siddhAMta che ane zaktinu' ajJAna sa-nihita rahIne tenu utpAdaka bane che. khIjI bAju brahma niravacchinna padAtha hAvAthI amuka a*za-avacchedaeNna arthAt izvarAvaodena prapa`canI utpatti thAya tevu' mAnI zakAze nahi kAraNu zuddha brahmamAM avacchedyaavacchedabhAva sabhavatA nathI. vedAMtI :-brahmamAM niravacchinnapaNe ja prapa canI utpattimAM ajJAnane hetu mAnIe tA kathA vAMdhA che ? jana :- tA vAMdhA e che ke ahakAra Adi prapaMcanI utpatti niravacchinnapaNe mAtra jIvamAM ja nahi, paraMtu IzvaramAM paNa thavAnI Apatti Avaze. AvA badhA ghaNA doSane vedAntamatamAM avakAza che, zuM kAma che tenA vistAra karIne! uparAkta rIte ekAMtavAdamAM ghaNA doSa hAvAthI anekAMtavAdanA Azraya karavA e ja ceAgya che ane teA ja jJAnasvabhAva sAmAnyataH eka che chatAM paryAyadaSTie ana"ta paryAyeAthI sa`kANu svarUpavALe! hAvAthI anekarUpa paNa che. eTale kevaLajJAnAvaraNathI ana`tamahubhAge jJAnasvabhAva AvRta paNa che ane anaMtamA bhAge anAvRta paNa che. A ughADA rahelA ana'tame bhAga ma'HprakAza nAme oLakhAya che. anekAMtavAdanA Azraya vinA eka ja jJAnasvabhAvamAM ekatva ane anekatva, tathA AvRtapaNuM ane anAvRtapaNu' AvA virodhI dharma ghaTI zake nahi. 2. careDarsa mu | 2. 2JatajJAna a va mu| rU. vAvAzrayaLana deva ta / 4. vAmi tu paryAyamAM ki a ba / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jJAnamantu mandaprakAzasya kSayopazamamedena nAnAtvasamarthanam (7) sa ca apAntarAlAvasthitamatijJAnAdyAvaraNakSayopazamabhedasampAditaM nAnAtvaM bhajate, ghanapaTalA. cchannaraveH mandaprakAza iva antarAlasthakaTakuTa cAdyAvaraNavivarapravezAt / itthaM ca janmAdiparyAyavat AtmasvabhAvatve'pi matijJAnAdirUpamandaprakAzasya upAdhibhedasampAditasattAkatvena upAdhivigame dvigamasambhavAt na kaivalyasvabhAvAnupapattiH iti mahAbhASyakAraH ' / ata eva dvitIyApUrvakaraNe (avAntara AvaraNAthI mAMda prakAzamAM taratamattA) kevaLajJAnAvaraNanA nimitte je ana tamA bhAga rUpa maMdaprakAza ughADA rahI jAya che temAM paNa ekasarakhApaNu heAtuM nathI. ghaNI taratamatA heAya che. kevaLajJAnAvaraNu tA badhAnuM sarakhu' ja hAya che. teA pachI ughADA rahelA madya prakAzamAM bhinnatA ane taratamatAnuM kAraNa zuM ? kAraNa e che ke jema megharUpa saghana AvaraNanI pAchaLa khIjA paNa be, traNa ke cAra jADA-pAtaLA jevA ke sAdaDI, paNa bhittI vagere AvaraNa lAgI jAya tA tenA chidromAMthI pasAra thatA maMda prakAza ke je mukhya AvaraNanA nimitte ughADA rahelA temAM paNa ghaNA aMze ghaTADA thAya che temaja AvaraNanI jAta pramANe thADe ghaNe aMze zeSa rahelA madya prakAzamAM taratamatA paNa ghaNI thai jAya che. e ja rIte kevaLajJAnAvaraNu nimitte zeSa rahelA jJAnaprakAzamAM matijJAnAvaraNuM vagere bIjA khIjA vacamAM AvelA AvaraNAnA prabhAve ghaNI alpatA AvI jAya che. uparAMta, matijJAnAvaraNa Adi AvaraNanA bhinna bhinna prakAranA kSaye pazama nimitte pelA khullA rahelA jJAnaprakAzamAM taratamatA rUpa vaividhya pragaTa thAya che. (jJAnAvaraNa kakSaya thayA pachI matijJAnAdinA udaya kema nahI?) matijJAnAvaraNa AdinA kAraNe parizeSa rahela matijJAnAdi mantra jJAnaprakAza AtmAnA svabhAvarUpa ja che. dA. ta. janma-42A-mRtyu vagere paryAya! AtmAnA svabhAva rUpa che. Ama hAvA chatAM paNa matijJAnAvaraNu AdinA saMpUrNa kSaya thAya tyAre phakta paripUrNa jJAnanA ja udaya thAya che. paraMtu matijJAna AdinA udaya thatA nathI. Ama thavAnuM kAraNa zuM? vizeSAvazyaka mahAbhASyanA kartAe A praznanA samAdhAnamAM kahyuM che ke matijJAnAvaraNa vagere vastutaH bhinna bhinna upAdhirUpa che. je padyArthI bhinna bhinna upAdhinA prabhAve astitvamAM AvyA hAya te, upAdhineA nAza thayA pachI naSTa thaI jAya che. matijJAnAdi paNa tenA AvaraNa rUpa upAdhinA kAraNe astitvamAM AvyA che. eTale te te AvaraNAnA kSaya thaI jatAM matijJAna Adi paNa rahetA nathI. phakta eka akhaMDa jJAna svabhAva rUpe paripUrNa jJAnaneA (kevaLajJAnanA) udaya thAya che eTale ja te kevaLajJAna-svabhAva rUpe eLakhAya che. jo matijJAnAvaraNu AdinA sapUrNa nAzathI 1. bhASyakArAzayaH ta / * jema japAkusuma svarUpa upAdhinA kAraNe sphaTikamAM lAlAzane AvirbhAva thAya che ane japAkusuma rUpa upAdhi dUra thaI jatA te lAlAza cAlI jAya che athavA ghaTAkAza, gRhAkAza, kA!kAza A dareka AkAzamAM bhinna bhinna dhaTAdi rUpe upAdhinA kAraNe bhinnatA bhAse che paraMtu ghaTa vagere upAdhi phUTI jAya pachI e bhinnatA cAlI jAya che ane AkAza eka akhaMDa svarUpe bhAse che Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdhikadharmaviSama tAttvikadharmasannyAsalAbhe kSAyopazamikAH kSamAdidharmA api apagacchantIti tatra tatra (yo. i. zlo. 10) haribhadrAcAryaiH nirUpitam / nirUpitaM ca yogayatnakarmanirjaraNahetuphalasambandhaniyatasattAkasya kSAyikasyApi cAritradharmasya' muktAvanavasthAnam / na ca vaktavyam-"kevalajJAnAvaraNena balIyasA AvarItumazakyasya anantatamabhAgasya durbalena matijJAnAvaraNAdinA na AvaraNasambhavaH" iti karmaNaH svAvAryA''vArakatAyAM sarvaghAtirasaspardhakodayasyaiva balatvAt , tasya ca matijJonAvaraNAdiprakRtiSvapi aviziSTatvAt / matijJAnAdi paNa upanna thayA hota to phakata eka paripUrNa jJAnanuM ja nahi, matijJAna vagerenuM paNa astitva hota. tAtparya, paripUrNa jJAnamAM kevalya svabhAvanI saMgati thAta nahi. kAraNa ke ke eka ja vastunuM astitva hoya tyAre "kevaLa e ja che." ema kahevAya, paNa enA jevI bIjI be cAra vastuo bhegI hoya te kevaLa e ja che." ema kahevAya nahi. pAdhika dharma upAdhinI nivRtti thavAthI nivRta thAya che. eTalA mATe ja haribhadrasUri mahArAjAe paNa "yogadaSTisamuccaya' nAmanA graMthamAM dazamAM kalekamAM jaNAvyuM che ke dvitIya apUrvakaraNamAM tAtvika dharmasaMnyAsa nAmano sAmarthyoga pragaTa thAya tyAre pazamabhAvanA kSamA vagere dharmo paNa cAlyA jAya che. eTale ja te dharmasaMnyAsa vega kahevAya che. saMnyAsa eTale tyAga. AThamAM guNaThANuM pUrva upAdhibhUta mohanIya karma AdinA kSayopazama nimitte je kSamA vagere dharmo utpanana thayelA te, dvitIya apUrvakaraNathI mAMDIne upAdhibhUta mohanIya karma Adi kSaya zarU thavAthI, naSTa thatA jAya che. (te saMpUrNa kSINa thayA pachI kSAyika bhAvanA te te dharmo pragaTa thAya che.) phakta kSApazamika dharma ja nahi kintu kSAyika bhAvane cAritradharma paNa muktimAM rahetuM nathI. [muktimAM cAritrano abhAva zI rIte?] prazna :-sthiratA rUpa kSAyika cAritra te muktimAM paNa darzAvyuM che, te pachI muktimAM cAritrane abhAva zI rIte ? uttara :-AtmapradezonI thiratA rU5 cAritra muktimAM hoya che. paraMtu samitiguptinA pAlanarUpa athavA kriyArUpa cAritra ke gasthiratArUpa kSAyikabhAvanuM cAritra muktimAM hotuM nathI. kAraNa ke A badhA cAritra mana-vacana-kAyAnA yogane sApekSa che ane muktimAM A yogo hetA nathI. mohanIya kSaya thayA pachI je kSAyika cAritranI sattA hoya che te yoganA prayatnathI utpanna thAya che ane e cAritranuM phaLa karmanI nirjarA hoya che. eTale jyAM sudhI tyAga ane karma, A benI sattA hoya tyAM sudhI ja e cAritra rahI zake. muktimAM karma ane yoga bane na hovAthI karma. nirjarAphalaka yoga prayatnajanita cAritranI sattA zI rIte hoI zake ? na ja hoya. 2. cAritrabhAvasya muktA ta / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jJAnabiMdu prAsaGgikI kSayopazamaprakriyA (8 a) 'katha tarhi kSayopazama' iti cet ? atreyaM arhanmatopaniSadvedinAM prakriyA-iha hi karmaNAM pratyekaM anantAnantAni rasaspardha kAni bhavanti / tatra kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNA''dyadvAdazakaSAyamithyAtvanidrAlakSaNAnAM viMzataH prakRtInAM sarvaghAtinInAM sarvANyapi rasaspardha kAni ema nahi kahetA ke "baLavAna evA kevaLajJAnAvaraNa vaDe je anaMtame bhAga AvRta thaI zakyo nahi tenuM AvaraNa durbala matijJAnAvaraNa vagerethI saMbhavI zake nahi."-AvuM kahevAno niSedha karavAnuM kAraNa e che ke potAnA AvAyanuM AvaraNa karavAmAM sarvaghAtI rasapardhakane udaya e ja ahIM baLarUpa che, ke je matijJAnAvaraNa vageremAM paNa bhedabhAva vinA vidyamAna che. tAtparya e che ke kevaLajJAnAvaraNa vaDe AvArya je anaMta bahubhAga che tenAM AvaraNamAM mukhya prabhAva sarvaghAtI rasaspardhakanA udayano che. eTale kevaLajJAnAvaraNa vaDe AvaraNa thaI zake che te rIte matijJAnAvaraNathI AvArya je anaMtamo bhAga che tenuM AvaraNa paNa sarvaghAtI rasaspardhakonA udayavALA matijJAnAvaraNa Adi karmothI ja thAya che. sarva ghAtI rasaspardhaka eTale zuM te have nIce kSapazamanI prakriyAmAM spaSTa thaze. ("kSapazama prakriyAmAM spardhakAdi prarUpaNuM) prazna : matijJAnAvaraNa vageremAM sarva ghAtI rasaspardhake udayamAM hoya che chatAM upara kSapazamanA kAraNe mati Adi jJAnamAM vaividhya jaNAvyuM che te te kSayapazama zuM che? uttara AhaMta matanA jANakAro A viSayamAM kSayapazamanI prakriyA nIce mujaba jaNAve che - jana mata pramANe ekeka kama prakRtimAM anaMta-anaMta rasaspardhake hoya che. 5dhaka eTale taratama saMkhyAvALA rasANuo dharAvanAra anaMta kama paramANuonI banelI anaMta vargaono jaththo. Azaya e che ke jIve bAMdhelA karma paramANuomAM je tIvra, maMda vipAka-phala upanna karavAnI zakti paDelI che te rasa athavA anubhAga kahevAya che. dareka bAMdhelA karma paramANuomAM A rasa ekasara hoto nathI. paNa ochAmAM ochA rasavALA je kaparamANamAM che te ekekamAM rahelA rasanA laghutama aMze (rasANa) anaMta saMkhyAthI ochA hotA nathI. sarva jIvonI saMkhyAne ane te guNIe teTalA rasANuo te ochAmAM ochA dareka bAMdhelA kamaparamANuomAM hoya che. AvA ochAmAM ochA rasANuovALA kama paramANuono eka varga tene pahelI vaNuM kahevAya. emAM anaMtAnaMta kama paramANuo hoya che. have pahelI vagaNanA koI paNa eka kama paramANumAM vidyamAna rasANu saMkhyAthI eka rasANanA vadhArAvALA jeTalA karma paramANu hoya tene ja te bIjI vagaNa. AvI rIte kramazaH uttarottara vaNAgata paramANuomAM uttarottara eka eka rasANanI vRddhi jANavI. abhavya jIvarAzi karatAM anaMtaguNa paNa siddha jIvarAzi karatAM anaMtabhAga (arthAt pAMcamA anaMtA jeTalI) vagaNae sudhI A rIte eka eka rasANanI vRddhi jANavI. A badhI vaNAone samudAya tene paheluM sapardhaka kahevAya. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapazamaprakriyA sarvaghAtInyeva bhavanti / uktazepAnAM paJcaviMzatighAtiprakRtInAM dezaghAtinInAM rasaspardha kAni yAni catuHsthAnakAni yAni ca tristhAnakAni tAni sarvaghAtInyeva / dvisthAnakAni tu kAnicit sarvaghAtIni kAnicicca dezaghAtIni / ekasthAnakAni tu sarvANyapi dezaghAtInyeva / tatra jJAnAvaraNacatuSkadarzanAvaraNatrayasaMjvalanacatuSkAntarAyapaJcakapuMvedalakSaNAnAM saptadazaprakRtInAM ekadvitricatuHsthAnakarasA bandhamadhikRtya' prApyante, zreNiprattipatterarvAgAsAM dvisthAnakasya te pachI bIjA spardhakanI pahelA varganA pratyeka karmANamAM, pahelA spardhakanI chellI vargaNA aMtargata karma paramANumAM vidyamAna rasANuo karatAM, anaMtaguNa rasAsuonI vRddhi hoya che. te pachI kamazaH dareka vargaNAnA karmANuomAM eka eka rasANanI vRddhi thatI jAya che. pahelAnI jema pAMcamAM anaMtA jeTalI vargaNAothI A rIte bIju spardhaka taiyAra thaze. upara batAvyA pramANe vargaNAmAM e kettara rasAvRddhi, ane eka spardhakathI bIjA spardhakamAM anaMtaguNavRddhi dharAvanArA anaMtAnaMta rasaspardhakonI racanA eka eka samaye bAMdhelA badhA ja karmamAM thaI jAya che. A rIte kaSAyajanita eka adhyavasAyathI bAMdhelA rasaspardhakane eka anubhAgabaMdhasthAna kahevAmAM Ave che. (tatra vijJAnAvarA' .....) vedanIya, AyuSa, nAma ane getra A cAra karmonI mUlottara pravRtio aghAtI kahevAya che. kAraNa ke te jIvana jJAna, darzana, cAritra ane vIryarUpa pradhAna guNone ghAta karatI nathI. tene ghAta karanArI pravRtio kramazaH jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya ane aMtarAya che. temAMe [(1) kevaLajJAnAvaraNa (2) kevaLa darzanAvaraNa (3-14) bAra kaSAya (15) mithyAtva (16-20) pAMca nidrA A] vIza prakRtie sarvaghAtI che. eTale ke enA tamAma rasapa ke sarvaghAtI ja hoya che. e sivAya bAkInI paccIza ghAtiprakRtie [(1-4) matijJAnAvaraNa Adi cAra, (5-7) cakSudrzanAvaraNa Adi traNa (8-11) saMjavalana kaSAya catuSka, (12-20) nava nokaSAya ane (21-25) pAMca aMtarAyara5]nA rasaspardhake badhAja sarvaghAtI nathI hotA paNa keTalAka dezaghAtI ya hoya che. mATe A pravRtio dezaghAtIrUpe oLakhAya che. A vAta samajavA mATe sarvarasanA cAra vibhAga darzAvyA che, ekarathAnaka, besthAnaka, traNasthAnaka ane cArasthAnaka rasa, maMdamAM maMda rasa ekasthAnaka rasa kahevAya, ane tIvramAM tIvra rasa catuHsthAnaka kahevAya. madhyama bhAvano rasa kristhAnaka ke tristhAnakamAM AvI jAya. sarvaghAtI prakRtiomAM ekaThANio rasa hotuM nathI. dezaghAtI prakRtiomAM cauThANiA ane traNaThANiA rasanA te badhAja spardhake sarvaghAtI hoya che, paNa ekaThANiA rasanA badhA spardhake dezaghAtI hoya che, jyAre beThANiA rasamAM keTalAka rasaspardhake sarvaghAtI hoya che to keTalAka dezaghAtI ya hoya che. [ rasabaMdha aMge jANavA vizeSatAo ] ahIM theDI vizeSatAo jANavA jevI che, ke pacIza dezaghAtImAMthI cAra jJAnAvaraNa, traNa darzanAvaraNa, cAra saMjavalana kaSAya, pAMca aMtarAya ane puruSaveda A 2, vaghAzitve mu Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu tristhAnakasya catuHsthAnakasya vA rasastha bandhAt , zreNipratipattau tu anivRttibAdarAddhAyAH saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu atyantavizuddhAdhyavasAyena azubhatvAt AsAM ekasthAnakasyaiva rasasya bandhAt / zeSAstu zubhA azubhA vA bandhamadhikRtya dvisthAnakarasAstristhAnakarasAzcatuHsthAnakarasAzca prApyante, na kadAcanApi ekasthAnakarasAH / yata uktasaptadazavyatariktAnAM hAsyAdyAnAM azubhaprakRtInAM ekasthAnakarasabandhayogyA zuddhiH apUrvakaraNapramattApramattAnAM bhavatyeva na / yadA tu ekarathAnakarasabandhayogyA paramaprakarSaprAptA zuddhiH anivRttibAdarAddhAyAH saMkhyeyebhyo bhAgebhyaH parato jAyate tadA bandhameva na tA AyAntIti / / na ca yathA zreNyArohe anivRttibAdarAddhAyAH saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu parato'tivizuddhatvAt matijJAnAvaraNAdInAM ekasthAnakarasabandhaH, tathA kSapakazreNyArohe sUkSmasamparAyasya caramadvicaramAdisamayeSu vartamAnasya atIvavizuddhatvAt kevaladvikasya sambhavadvandhasya ekasthAnakarasabandhaH katha na bhavati iti zaGkanIyam ; svalpasyApi kevaladvikarasasya sarvaghAtitvAt sarvadhAtinAM ca jghnysattara pravRtio jyAre baMdhAya che te ja samaye eka, be, traNa ke cAra ema cAre sthAnakane rasa baMdhAI zake che. temAM paNa zreNi na mAMDe tyAM sudhI to be, traNa athavA cAra sthAnakane ja rasa baMdhAya. paraMtu zreNi mAMDayA pachI adhyavasAya atyaMta vizuddha thavAthI anivRttabAdara nAmanA navamAM guNaThANano saMkhyAta bahubhAga samaya vItyA pachI uparokta sattare prakRti (azubha hevAnA kAraNe) phakta ekaThANi A rasavALI ja baMdhAya che. A sattara sivAyanI zubha ke azubha badhI ja prakRtio jyAre baMdhAya tyAre be, traNa ke cAraThANiA rasavALI ja baMdhAya. ekaThANiA rasavALI kayAre paNa baMdhAya nahi. tenuM kAraNa evuM che ke pUrvokta sattara sivAyanI hAsya vagere ATha azubha prakRti one ekaThANie rasa bAMdhavA yogya vizuddhi navamA guNaThANanI nIce pragaTa ja thatI nathI ane jyAre navamAM guNaThANane saMkhyAta bahu bhAga samaya vItyA pachI ekaThANie rasa bAMdhavAyegya atyaMta prakRSTa vizuddhino prAdurbhAva thAya tyAre te ATha prakRtie mUlathI ja baMdhAtI nathI. arthAt tene baMdhaviccheda thaI jAya che. zaMkA : tame "zreNi ArohaNamAM anivRtibAdara guNaThANAne saMkhyAta bahubhAga samaya vItyA pachI atyaMta vizuddhinA prabhAve matijJAnAvaraNa Adi sattara pravRtione ekaThANie rasa baMdhAya che ema kahyuM, te e ja rIte kSapakazreNi ArohaNamAM sUkamasaMparAya nAmanA dazamA guNasthAnakanA chellA ke chellethI bIjA vagere samayamAM vartatA jIvanI vizuddhi utkRSTa koTinI hovAthI te vakhate jene baMdha saMbhavita che evA kevaLajJAnAvaraNa ane kevaLadarzanAvaraNamAM ekaThANio rasa kema na baMdhAya? samAdhAna : A zaMkA ucita nathI. kAraNa ke pahelAM kahI gayA chIe ke banane kevaLAvaraNane ochAmAM oche paNa rasa sarvaghAtI ja hoya che ane sarvaghAtI paTTatiomAM jaghanyathI paNa beThANi Arasano ja saMbhava che. 2. sthAnakasyaiva bandhAta mu / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapazama prakriyA pade'pi dvisthAnakarasasyaiva sambhavAt / zubhAnAmapi prakRtInAM atyantazuddhau vartamAnazcatuHsthAnakameva rasaM badhnAti / tato mandamandataravizuddhau tu tristhAnakaM dvisthAnakaM vA / saMklezAdvAyAM vartamAnastu zubhaprakRtireva na badhnAtIti kutaH tadgatarasasthAnakacintA ! / yAstu atisaMkliSTe mithyAraSTau narakagatiprAyogyA vaikriyataijasAdyAH zubhaprakRtayo bandhamAyAnti tAsAmapi tathAsvAbhAvyAt jaghanyato'pi dvisthAnaka eva raso bandhamAyAti naikasthAnaka 'iti dhyeyam / nanu utkRSTasthitimAtra saMklezotkarSeNa bhavati, tato yarevara adhyavasAyaiH zubhaprakRtInAM utkRSTA sthitirbhavati taireva ekasthAnako'pi rasaH kiM na syAditi cet ? ucyate-iha hi prathamasthiterArabhya samayavRddhayA asaMkhyeyAH sthitivizeSA bhavanti / ekaikasyAM ca sthitau asaMkhyeyA atyaMta vizuddha adhyavasAyamAM jIva jyAre vartate hoya tyAre je zubha prakRti baMdhAya che, temAM cAraThANio rasa ja baMdhAya che. vizuddhi maMda hoya te traNa kANio ane atisaMda hoya tyAre beThANio rasa ja baMdhAya che. atyaMta saMkilaSTa adhyavasAyanA kALamAM je zubhaprakRtio baMdhAtI hoya to to temAM ekaThANio 2sa baMdhAvAnI saMbhAvanA thaI zake, paNa te vakhate zubhaprakRtio baMdhAtI ja nathI te pachI enA rasasthAnano vicAra ja zuM karavAno? jo ke, mithyASTi jIva atisaMkuleza kALamAM narakagati yogya karmo bAMdhI rahyo hoya tyAre vaikriya zarIranAmakarma ke tejasa zarIranAmakarma vagere zubha prakRtio bAMdhe che kharo chatAM paNa svabhAvavaicitryanA kAraNe temAM ochAmAM ocho paNa beThANio ja rasa bAMdhe che nahi ke ekaThANio. A vAta barAbara vicArIne samajavI. prazna - eka AyuSa sivAya kaI paNa zubha ke azubha prakRtine utkRSTa sthitibaMdha ugra saMkulezanA kAraNe thAya che. te je saMkilaSTa adhyavasAyathI zubha pravRtionI utkRSTa sthiti baMdhAya te adhyavasAyathI zubha prakRtine beThANIo ja rasa baMdhAya paNa ekaThANIo rasa kema na baMdhAya? jyAre saMkalezathI utkRSTa sthiti baMdhAya tyAre zubha prakRtimAM ochAmAM ocho rasa baMdhAvAno niyama che ja ! uttara - eka samaye eka sAthe je karma daLa baMdhAya che te je samayathI saMbhavataH udayamAM AvavAnuM hoya te samaye tamAma karmaLa eka sAthe udayamAM AvI jatuM nathI. paraMtu thoDuM karma daLa prathama samaye, DuM karmadaLa bIjA samaye ema eka eka samaya AgaLa vadhatAM kula asaMkhya samayamAM udayamAM Ave tevuM baMdhAya che. te te samaye saMbhavataH udayamAM AvanAruM karmaLa te eka eka sthiti kahevAya che. dareka karmanI AvI asaMkhya sthiti hoya che. dareka sthitimAM rahelA karmANuo judA judA rasaspardhakanA asaMkhya samudAyamAM vaheMcAI jAya che. arthAta dareka karmamAM je anaMtAnaMta rasaspardhake hoya che tenA kula asaMkhya samudAya hoya che. to have jyAre utkRSTa sthiti baMdhAtI hoya tyAre pratyeka sthitimAM je rasaspardhakonA aMsakhya samudAya che te badhA beThANa A 2. kRti / nanuM sa. 2. jaiva ku Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu rasaspardhakasaMghAtavizeSAH / tata utkRSTasthitau badhyamAnAyAM pratisthitivizeSa asaMkhyeyA ye rasaspardha kasaMghAtavizeSAste tAvanto dvisthAnakarasasyaiva ghaTante na ekasthAnakasyeti na zubhaprakRtInAM utkRSTasthitibandhe'pi ekasthAnakarasabandhaH ! uktaM ca " ukkosaThiI ajjhavasANehi ekaThANio hoi / subhiANa taM na jaM ThiiasaMkhaguNiA u annubhaagaa||" (paca0 dvA0 3 gA0 54) iti (9) evaM sthite dezaghAtinAM avadhijJAnAvaraNAdInAM sarvaghAtirasaspardhakeSu vizuddhAdhyavasAyato dezaghAtitayA pariNamanena nihateSu, dezaghAtirasaspardha keSu ca atisnigdheSu alparasIkRtesu, tadantargatakatipayarasaspardha kabhAgasya udayAvalikApraviSTasya kSaye zeSasya ca vipAkodayaviSkambhalakSaNe upazame, jIvasya avadhimanaHparyAyajJAnacakSurdarzanAdayo guNAH kSAyopazamikAH prAdurbhavanti / taduktam"Nihaesu savvaghAirasesu phaDUDesu desaghAINa / navakSa jubaT TyaMti lohImaLavumAvyA che "(paM. dA. rU . 30) _ nihateSu dezaghAtitayA pariNamiteSu / . tadA avadhijJAnAvaraNAdInAM katipayadezaghAtirasaspardha kakSayopazamAt katipayadezaghAtirasaspardhakAnAM codayAt kSayopazamAnuviddha audAyiko bhAvaH pravartate / ata eva udIyamAnAMzakSayopazamavRddhayA vardhamAnAvadhijJAnopapattiH / yadA ca avadhijJAnAvaraNAdInAM sarvaghAtIni rssprasavALA ja ghaTe che. paraMtu ekaThANi A rasavALA ghaTatA nathI. kAraNa ke ene e svabhAva hoya che. tAtparya, zubha prakRtione utkRSTa sthitibaMdha thato hoya tyAre paNa rasabaMdha ekaThANio hete nathI. paMcasaMgraha zAstramAM kahyuM che ke-"utkRSTa sthitibaMdhanA adhyavasAyathI zubha prakRtione ekaThANio rasa baMdhAze, (evI kaI zaMkA kare) te barAbara nathI. kAraNa ke ekeka sthitibaMdha yogya adhyavasAya karatA rasabaMdha rogya adhyavasAyo asaMkhya guNa hoya che.' I [ kSopazamabhAvano AvirbhAva kaI rIte? ] (9) rasanA spardhakanI jyAre AvA prakAranI sthiti che tyAre kSaye pazama bhAvanA guNane prAdurbhAva kayAre thAya? jyAre "avadhijJAnAvaraNa Adi dezaghAtI prakRtiomAM je sarvaghAtI rasaspardhake che tene vizuddha adhyavasAyathI dezaghAtImAM parivartana thavA rUpe ghAta thaI jAya, je mUlathI ja atisnigdha dezaghAtI rasapardhake che temAM rasa ghaNA aMze ghaTADo thAya. "udayAvalikAmAM praviSTa thayelA rasaspardhakemAMnA keTalAka dezaghotI rasaspardhakane vagara vipAke kSaya thAya, tathA udaya AvalikAnI bahAra rahelA kamane vipAkedaya taMbhita thaI jAya arthAt upazAMta thAya, tyAre jIvane avadhijJAna, manaparyavajJAna, cakSuzana Adi guNe kSApazamika bhAva rUpe pragaTa thAya che. paMcasaMgraha zAstramAM kahyuM che ke "dezaghAtI prakRtinA sarvadhAtI rasaspardhakone ghAta thAya tyAre jIvane avadhijJAna, mana:paryava jJAna, cakSurdazana Adi guNe pragaTa thAya che." ahIM je ema kIdhuM ke "sarvaghAtI rasaspardhakono ghAta thAya tyAre... ene artha e samajavo ke tenuM dezaghAtI spardhakerUpe parivartana thAya tyAre. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapadamAdibhAva rdha kAni vipAkodayamAgatAni bhavanti, tadA tadviSaya audayiko bhAvaH kevalaH pravartate / kevalaM avadhijJAnAvaraNIyasarvaghAtirasaspardhakAnAM dezaghAtitayA pariNAmaH kadAcid viziSTaguNapratipattyA kadAcicca tAmantareNaiva syAt , bhavapratyayaguNapratyayabhedena tasya dvaividhyopadarzanAt / manaHparyAyajJAnAvaraNIyasya tu viziSTasaMyamA'pramAdAdipratipattAveva, tathAsvabhAvAnAmeva bandhakAle teSAM bandhAt / cakSurdarzanAvaraNAderapi tattadindriyaparyAptyAdighaTitasAmagrathA tathApariNAmaH / / [ pazamagarbhita audayikabhAva kaI rIte?] jyAre sarvaghAtI spardhakanuM dezaghAtImAM rUpAMtara thaI jAya tyAre avadhijJAnAvaraNa mana:paryaya jJAnAvaraNa ane cakSudrzanAvaraNa Adi prakRtionA dezaghAtI rasaspardhAmAMthI keTalAkano kSayopazama thaI jAya ane keTalAkano udaya cAlu rahe tyAre kSayopazamaviziSTa audayika bhAva pravarte che. arthAt udayanA kAraNe amuka aMze avadhijJAnAdi dabAyelA rahe che, ane amuka aMze kSapazamanA prabhAve avadhijJAnAdi pragaTa paNa thAya che. eTale ja udayamAM AvatA spardhakemAM jema jema kSopazamavALA spardhake vadhatA jAya tema tema avadhijJAnamAM vadhAro thAya che. ane jema jema kSayopazama bhAvanA rasaspardhaka ghaTatA jAya tema tema avadhijJAna ochuM thatuM jAya.) prazna - avadhijJAnAvaraNa Adi karmane pazama rahita kevaLa audayika bhAva pravate kharo ? uttara - hA, jyAre avadhijJAnAvaraNa Adi prakRtionA sarvaghAtI rasaspardhake dezaghAtI rUpe parivartita thayA vinA vipAkedayamAM hoya tyAre avadhijJAnAdi prakRtine lagate phakta audayika bhAva ja pravarte. kAraNa ke sarvaghAtI rasaspardhakane ghAta na thAya tyAM sudhI avadhijJAna pragaTa thatuM nathI. paNa ahIM eTaluM samajI rAkhavAnuM ke avadhijJAnAvaraNanA sarvaghAtI rasaspardhakone ghAta arthAt dezaghAtIrUpe pariNamana be rIte thaI zake che. kyAreka viziSTa samyagadarzanaAdi guNanI prAptithI sarvaghAtI ghAta thAya ane kyAreka viziSTa guNa vinA paNa deva ke narakanA bhavanA prabhAve ja sarvaghAtI spardhakone ghAta thAya che. eTalA mATe ja tatvArthasUtra Adi zAstromAM avadhijJAnanA bhavamUlaka ane guNamUlaka AvA bhedathI be prakAra darzAvyA che. prazna -mana:paryaya jJAnAvaraNanA sarva ghAtI spardhakano ghAta kyAre thAya? uttara :-viziSTa saMyama sAdhanAmAM apramattabhAva Adi guNa jAgRta thAya tyAre ja manaH paryAya jJAnAvaraNanA sarvaghAtI rasaspardha kene ghAta thAya che. kAraNa ke je samaye mana:paryaya jJAnAvaraNanA sarvaghAtI rasaspardhake baMdha thayo hato te samaye ja te evA svabhAvavALA baMdhAyelA ke viziSTa apramattabhAva prApta thayA vinA te dezaghAtImAM pariName ja nahi tAtparya, saptama Adi guNaThANumAM ja mana:paryaya jJAnAvaraNane kSopazama ane manaparyAya jJAna utpanna thaI zake. (ekavAra utpanna thayA pachI saMyamI sAdhu pramattabhAvanA chaThThA guNaThANe utarI jAya to paNa te jJAna Take kharuM, paNa Take ja evo niyama nahi ane chaThThAthI nIcenA guNaThANAmAM te rahe ja nahi.) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke jJAnabilDa ___ matizrutAvaraNA'cakSurdazanAvaraNAntarAyaprakRtInAM tu sadaiva dezaghAtinAmeva rasaspardhakAnAmudayo na saryaghAtinAm , tataH sadaiva' tAsAM audayikakSAyopazamiko bhAvau saMmizrI prApyete na kevala audAyika iti ukta' paJcasaGagrahamUlaTIkAyAm / etacca tAsAM sarvaghAtirasaspargha kAni yena tenAdhyavasAyena dezaghAtIni kartuM zakyante ityabhyupagame sati upapadyate, anyathA bandhopanItAnAM matijJAnAvaraNAdidezaghAtirasaspardhakAnAM anivRttibAdarAddhAyAH saMkhyeyeSu bhAgesu gateSveva sambhavAt tadarvAg matijJAnAdyabhAvaprasaGgaH tadabhAve ca tadbalalabhyatadavasthAlAbhAnupapattiriti anyonyAzrayApAsena matijJAnAdInAM mUlata eva abhAvaprasaGagAt / prazna:-cakSurdazanAvaraNa Adi prakRtinA sarvaghAtI rasaspardhake no dezaghAtarUpe pariNAma zenAthI thAya? uttara :-te te Indriya paryApti tathA te te indriya vagere sAmagrI dvArA cahyuzana nAvaraNa AdiprakRtinA sarvaghAtI rasaspardhakanuM dezaghAtirUpe pariNamana thAya che. tAtparya, Indriya Adi sAmagrIthI cakSurdarzanAvaraNa Adi karmano kSayopazama ane cakSurdarzana Adi pragaTa thAya che. acakSuzanAvaraNane pazama Indriya Adi sAmagrI dvArA ja thAya. eTaluM samajI rAkhavAnuM ke ekedriya beInidraya teInidraya jIvone cakSuIdriya na hevAthI cakSudarzana utpanna thatuM nathI. audayika bhAva vinAnI prakRtio ] vizeSa samajavA jevI hakIkata e che ke mati-zruta jJAnAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa ane pAMca aMtarAya prakRtinAM sarvaghAtI rasaspardhakone kayAre paNa udaya hete nathI, kAraNa ke sadA mATe dezaghAtI rasaspardhAmAM tenuM rUpAMtara thaIne ja te udayamAM Ave che. eTale A badhI prakRtiono kevaLa (zuddha) audayika bhAva kayAreya hato nathI, sarvadA audayika ane kSApazamika mizra bhAva ja prApta thAya che. uparokta badhI hakIkate paMcasaMgrahamUla graMthanI mUla (prAcIna) TIkAmAM jaNAvelI che. A badhI hakIkate barAbara saMgata thaI rahe te mATe mAnavuM joIe ke matizrutajJAnAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa ane pAMca aMtarAya karmonA sarvaghAtI rasaspardhako game tevA prakAranA zubha ke azubha adhyavasAyathI dezaghAtI rUpe pariNamI zake che. je ema na mAnIe to svataMtra rIte dezaghAtI rasaspardhakano baMdha, anivRtti bAdara nAmanA navamA guNaThANAmAM saMkhyAta bahubhAga vItyA pachI ja thato hovAthI te pUrve matijJAna Adine prAdurbhAva thavAnI saMbhAvanA raheze nahi. je A rIte matijJAnaAdine abhAva thaI jAya te pachI matijJAna AdinA baLathI prApta thanArI navamAM guNaThANAnI avasthAne lAbha thaze nahi, TuMkamAM navamAM guNaThANAnI avasthA prApta thAya te matijJAnAdi thAya ane matijJAnAdi prApta thAya te navamu guNaThANuM prApta thAya. A rIte anyonyAzraya deSa lAgu paDaze to matijJAna Adine mUlathI ja abhAva thaI javAnuM aniSTa AvI UbhuM raheze. . saraiva tA 2. vacanAnyathA ta rU. vAMDhAma rti ta ! Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapazamAdibhAva (10) nanu yadi yena tenAdhyavasAyena uktarasaspardhakAnAM sarvaghAtinAM dezaghAtitayA pariNAmaH tadA agdizAyAM tadbandha eva kiM prayojanamiti cet ? tat kiM 'prayojanakSatimiyA sAmagrI kArya nArjayati' iti vaktumadhyavasito'si ? eva hi pUrNe prayojane dRDhadaNDanunnaM cakra na bhrAmyeta / tasmAt prakRte hetusamAjAdeva sarvaghAtirasaspardha kabandhaupayikAdhyavasAyena tadabandhe tattadadhyavasAyena sarvadA tadezaghAtitvapariNAme ca bAdhakAbhAvaH / (11) tadevaM jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANAM vipAkodaye'pi kSayopazamo'viruddha iti sthitam / mohanIyasya tu mithyAtvAnantAnubandhyAdiprakRtInAM pradezodaye kSAyopazamiko bhAvo'viruddhaH, na vipAkodaye, tAsAM sarvaghAtinItvena tadrasaspardhakasya tathAvidhAdhyavasAyenApi dezaghAtitayA pariNama yitumazakyatvAt , rasasya dezavAtitayA pariNAme tAdAtmyena dezaghAtinyA hetutvakalpanAt / [ sarvaghAtI rUpe baMdhanuM prayojana ?]. (10) prazna -jo jevA tevA adhyavasAyathI pUrvokta rIte matizrutajJAnAvaraNa Adi dezaghAtI prakRtinA sarvaghAtI rasaspardhake dezaghAtI rUpe pariNamatA hoya te pachI pUrva avasthAmAM sarvaghAtI rUpe teno baMdha thavAnuM prayojana zuM? uttara :-prayeAjana zuM ema pUchIne zuM tamAre evuM kahevAnI hiMmata karavI che ke "kAryotpattimAM jarUrI tamAma sAmagrI hovA chatAM phakta prayajana nathI eTalA mATe kAryotpatti na thAya." jo evuM hoya te atyaMta vegathI prerita thaIne ghumatA cakranuM projana samApta thAya te ja ghaDIe caka paNa bhamatuM baMdha thaI javuM joIe. paraMtu evuM te thatuM nathI. kAraNa ke cAkaDA uparathI ghaDe utArI lIdhA pachI paNa pUrvakAlIna baLavAna veganA kAraNe cakra te bhamatuM rahe che. tethI prastutamAM ema samajavuM joIe ke tathAvidha hetu sAmagrIthI eTale ke sarvaghAtI rasaspardhakone bAMdhavAmAM hetubhUta adhyavasAyathI baMdhakAle sarvaghAtI rasapardhake baMdhAvA chatAM tevA tevA adhyavasAya vaDe tenuM dezaghAtImAM rUpAMtara paNa sadA cAlu ja rahe che, AvuM mAnavAmAM koI vAMdho nathI. [mohanIya karmanI prakRtiene kSacopazama ] (11) uparokta rIte jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAya prakRtimAM bhale vipAkedaya cAlu hoya te paNa kSayopazama thavAmAM koI virodha nathI, e siddha thayuM. mohanIya karmanI mithyAtva ane anaMtAnubaMdhi vagere 12 kaSAya prakRtionA sarvaghAti rasaspardhakone vipAkedaya cAlu hoya tyAre kSApazama hoto nathI. phakta pradezeAdaya cAlu hoya te kSApazama thavAmAM koI virodha nathI. tenuM kAraNa evuM che ke A prakRtie sarvaghAtinI hovAthI jevA tevA adhyavasAyathI tenA sarvaghAti rasaspardhakanuM dezaghAtImAM rUpAMtara thaI zakatuM nathI. ahIM evA hetuhetumaddabhAvanI kalpanA karI zakAya che ke sarvaghAtI rasanA dezaghAtI rUpe parivartanamAM tAdAmya saMbaMdhathI dezaghAtI prakRti hetubhUta che. tAtparya, je prakRti svayaM dezaghAtI hoya temAM ja jevA tevA adhyavasAyathI rasanuM rUpAMtara thaI zake. A kAryakAraNa bhAvathI siddha thAya che ke sarvaghAtI prakRtinA rasanuM jevA tevA adhyavasAyathI parivartana thAya nahi. uparokta sarvaghAtI prakRtionA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jJAnabindu vipAkodayaviSkambhaNa tu tAsu sarvavAtirasaspardhakAnAM kSAyopazamikasamyaktvAdilabdhyabhidhAyakasiddhAntabalena kSayopazamAnyathAnupapattyaiva tathAvidhAdhyavasAyena kalpanIyam / kevalajJAnakevaladarzanAvaraNayostu vipAkodayaviSkambhA'yogyatve svabhAva eva zaraNamiti praanycH| hetvabhAvAdeva tadabhAvastaddhetutvena kalpyamAne'dhyavasAye tatkSayahetutvakalpanAyA evaucityAditi tu yuktam / tasmAt mithyAtvAdiprakRtInAM vipAkodaye na kSayopazamasambhavaH kiM tu pradezodaye / / . (12) na ca sarvaghAtirasaspardhakapradezA api sarvasvaghAtyaguNaghAtanasvabhAvA iti tatpradezodaye'pi kathaM kSAyopazamikabhAvasambhavaH ? iti vAcyam ; teSAM sarvaghAtirasaspardhakapradezAnAM adhyavasAyavizeSeNa manAgmandAnubhAvIkRtaviralavedyamAnadezaghAtirasaspardha ke'ntaHpravezitAnAM yathAsthitasvabala prakaTanA'samarthatvAt / sarvaghAtI spardhakonA vipAkedayane viSkalsa (=sthaMbhana) vizuddha adhyavasAyathI thavAnuM kalpI zakAya che. kemake siddhAMtamAM samyaktva Adi kSApazamika labdhionuM nirUpaNa kareluM che. eTale ja e prakRtinA vipAkedayane viSkamma na kalpIe te samyaktva Adi labdhione pazama bhAva asaMgata thaI jaze. prazna : kevaLajJAnAvaraNa ane kevaLa darzanAvaraNanA vipAkodayanuM sthaMbhana kema nathI thatuM? uttaraH e banne prakRtie te mATe ayogya che, ane agya havAmAM paNa svabhAva rUpa hetu ja zaraNa che, Avo pUrvAcArya bhagavaMtane mata che. kharekhara to ema paNa kahI zakAya che ke kevaLaddhika prakRtinA vipAkedayanuM sthaMbhana kare te kaI hetubhUta adhyavasAya ja nathI. prazna : evo adhyavasAya ka9pavAmAM zuM vAMdho che? uttara : je vizuddha adhyavasAyane kevaLaddhikanA kSayo pazamanA (athavA vipAkedaya sthaMbhananA) heturUpe kalapavo che tene tenA kSayamAM ja heturUpe kapIe te vadhAre ucita hevAthI yuktiyukta che. kAraNa ke zAstramAM kevaLajJAnAvaraNanA kSayopazamabhAvanuM kyAMye pratipAdana nathI. niSkarSa e che ke mithyAtva vagere prakRtine vipAkedaya cAlu hoya tyAre kSopazama na thAya. paNa pradezeAdaya hoya tyAre ja thAya. (12) ema nahi kahevuM ke "sarvaghAtI rasaspardhakanA pradeze paNa svabhAvathI te pitAnA ghAtayogya badhAM ja guNene ghAta kare tevA che to pachI bhale te prakRtione pradezeAdaya hoya te paNa tene pazama bhAva saMbhavato nathI." . Ama kahevAno niSedha eTalA mATe ke sarvaghAtI rasaspardhakonA pradeza adhyavasAyavizeSathI kaika maMdaprabhAvavALA thaIne, apAze vedAtA dezadyAti rasaspardhakemAM bheLavAI javAthI potAnuM svAbhAvika baLa pragaTa karavA mATe samartha thaI zakatA nathI. arthAta tenA pradezeAdaya samaye kSayopazama bhAva pragaTI zake che. siMhanuM baccuM ziyALanA TeLAmAM bhaLI jAya tenA jevo ghATa thAya che. 2. kvanta mu ! Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSayApazamAgnibhAva 23 (13) midhyAtvA''dyadvA dazakaSAyarahitAnAM zeSamohanIyaprakRtInAM tu pradezodaye vipAkodaye vA kSayopazamosviruddhaH, tAsAM dezaghAtinItvAt / tadIyasarvaghA tirasasya dezabAtitvapariNAme hetuH cAritrAnugato'dhyavasAyavizeSa eva draSTavyaH / paraM tAH prakRtayo'dhuvodayA iti tadvipAkodayAbhAve kSAyopazamikabhAve vijRmbhamANe, pradezodayavatyo'pi na tA manAgapi dezaghAtinyaH / vipAko - daye tu pravartamAne kSAyopazamikabhAvasambhave manAgmAlinyakAritvAt dezaghAtinyastA bhavantIti saMkSepaH / vistarArthinA tu matkRtakarmaprakRtivivaraNAdivizeSagranthA avalokanIyAH / uktA kSayopazamaprakriyA | [2, mati-zrutajJAnacarcA / ] (14) ittha N ca sarvaghAtirasaspardhA kavanmatijJAnAvaraNAdikSayopazamajanitaM matizrutAvadhimanaHparyAyabhedAt caturvidha kSAyopazamikaM jJAnam, paJcamaM ca kSAyika kevalajJAnamiti paJca prakArA jJAnasya / [saMjavalanAdi 15 prakRtionA kSayApazamabhAva (13) mithyAva ane Adya khAra kaSAya-A tera prakRti sivAyanA [cAra saMjavalana kaSAya, nava nAkaSAya, mizra darzanameAhanIya ane samyaktva mAhanIya] A paMdara prakRtie dezadhAtI hAvAthI cAhe vipAkeAyamAM hoya ke pradezeAyamAM hAya tA paNa tenA kSayApazama hAvAmAM koI virodha nathI. kSayApazama e rIte ke pAMcamA-chaThThA guNuThANuM cAritragabhi ta adhyavasAya vizeSathI saghAtI rasaspardhA dezaghAtImAM rUpAMtara thaI jAya che. eTale jayAre vipAkathI udayamAM hAya tyAre paNa keTalAka rasaspardhA kAmAM kSayApazama thavAthI te te guNNAnA AMzika AvirbhAva thAya che. paraMtu sadA mATe A prakRtinA vipAkIdaya cAlu rahetA nathI. kAraNa ke A prakRtie azruvAyI che. eTale vipAkeAya jayAre na hAya tyAre kSayApazama bhAva sAthe, pradezeya cAlu hAvA chatAM lezamAtra paNa guNane ghAta thatA nathI. dA. ta. :- saMjavalana krodhanA vipAkAya hAya tyAre bAkInA traNa saMjvalanane vipAkeAdaya na hAya, pradezeAya ane kSayApazama hAya, eTale te kALe mAna mAyA ane lAbharUpI vikRtie pragaTa thAya nahi. je prakRtinA vipAkAya cAlu thAya tenA a'ze kSaceApazama bhAva hAvA chatAM vipAkeAdayanA prabhAve kaiMka malinatA pragaTa thAya che. e rIte A adhravedayI prakRtie dezaghAtinI kahevAya che. A varNana ahIM A ghaNA sa'kSepathI karyuM che, vistAranA athI sajjanAne mATe upA. yaAAvijayajI mahArAja peAtAnA banAvelA karma prakRti vivaraNa vagere vizeSa'thAnu avaleAkana karavAnuM sUcave che. (kSayeApazama prakriyA samApta.) (14) uparAta rIte saghAtI rasa5 kAvALA matijJAnAvaraNa Adi cAra kamanA kSayApazamathI matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna, A cAra bhede kSAyApazamika jJAna pragaTa thAya che ane kevaLAjJAnAvaraNane kSaya thAya tyAre ekamAtra pAMcamu kSAyika kevaLajJAna pragaTa thAya che. A rIte jJAnanA pAMca prakAra che. 6. zeSo draSTatha: 7 | 2. tu vartamAne mu. | rU. mAhitmya nA haiM / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jJAnabindu matijJAnasya lakSaNam (15) tatra, matijJAnatvaM zrutAnanusArthanatizayitajJAnatvam , avagrahAdikramavadupayogajanyajJAnatvaM g| avadhyAdikamatizayitameva, zrutaM tu zrutAnusAveti na tayorativyAptiH / zrutAnusAritvaM ca dhAraNAtmakapadapadArthasambandhapratisandhAnajanyajJAnatvam / tena na savikalpakajJAnasAmagrImAtraprayojyapadaviSayatAzAlinIhApAyadhAraNAtmake matijJAne'vyAptiH IhAdimatijJAnabhedasya zrajJAnasya ca sAkSaratvAvizeSe'pi 'ayaM ghaTaH' ityapAyottaram 'ayaM ghaTanAmako na vA' iti saMzayA'darzanAt tattannAmno'pyapAyena grahaNAt taddhAraNopayoge 'idaM padamasya vAcakam,' 'ayamartha etatpadasya vAcyaH' iti padapadArthasambandhagrahasyApi dhrauvyeNa tajjanitazrutajJAnasyaiva shrutaanusaaritvvyvsthiteH| ata eva dhAraNAtvena zrutahetutvAt-"maipuvvaM suaM" (nandI. 24) ityanena zrutatvAvacchedena matipUrvatvavidhiH / 'na maI suapubbiyA' (nandI. 24) ityanena ca matitva. sAmAnAdhikaraNyena zrutapUrvatvaniSedho'bhihitaH snggcchte| [ matijJAna : zratAnanusArI-anatizayitajJAna ] (15) jJAnanA pAMca prakAromAMthI paheluM jJAna matijJAna che. tenuM lakSaNa A pramANe che- zratAnusAra na hoya evuM atizayarahita jJAna te matijJAna che. (gujarAtI bhASAmAM bahudhA dharmiparaka lakSaNavAkya racAtuM hovAthI teno dharma paraka nideza karAte nathI jyAre saMskRta sAhityamAM nyAyanI paribhASAmAM lagabhaga ghamine "sva" pratyaya lagADIne lakSaNane dharmaparaka nirdeza thAya che, kAraNa ke vAstavamAM vastunA asAdhAraNa dharmane lakSaNa kahevAmAM Ave che. eTale zrutAnanusAra anatizayita jJAna zabdane "va" pratyaya lagADIne graMthakAre lakSaNa nirdeza karyo che, ane "matijJAnatva zabda niyata lakSya sUcavavA mATe darzAvyo che) athavA "avagraha, IhA vagere kamapUrvakanA upayogathI janya jJAna te matijJAna, AvuM paNa lakSaNa karI zakAya. prathama lakSaNamAM atizayarahita ema kIdhuM hovAthI avadhi vagere jJAnamAM ativyApti doSa TaLI jAya che. kAraNa ke avadhi Adi jJAne sAtizaya jJAnarUpa che. zrutajJAnamAM paNa lakSaNanI ativyAptine doSa nathI, kAraNa ke zrutajJAna avazyameva zrutAnusAra ja hoya che. A rIte matijJAnanA lakSaNa vAkyamAM zatAnanasAra ane anatizayita AvA be vizeSaNanI sArthakatA samajI zakAya che. cakSadarzana AdimAM ativyApti TALavA mATe "jJAna" padanI sArthakatA svayaM samajI levI. zrutAnanusAri eTale je zrutAnusAra na hoya te. [ zrutAnusAritAnI vyAkhyA ] prazna :- zrutAnusAra eTale zuM? uttara - je jJAna pada-padArtha saMbaMdhanuM pratisaMdhAna ke je dhAraNAsvarUpa che, tenAthI janya hoya te kRtAnusAri jJAna kahevAya. pada ane padArthane saMbaMdha saMketa nAme oLakhAya che. A saMketarUpa saMbaMdhanuM anusaMdhAna e ja dhAraNA kahevAya che. zratajJAna hamezAM AvA anusaMdhAnapUrvaka thAya che mATe tene zratAnusAri jJAna kahevAmAM Ave che. zrutAnusAritAnuM A pramANe lakSaNa karavAthI, IhA Adi matijJAna ane Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAnalakSaNa zrutajJAna ane sAbhilApa hovA chatAM paNa sAbhilA5 matijJAnamAM "zratAnanusAri', evA lakSaNanI avyApti thavAno saMbhava nathI. parikamita buddhivALA manuSyanA IhA, apAya ane dhAraNArUpa matijJAnamAM savikalapakajJAnasAmagrIthI jema ghaTAdi padArtha viSaya bane che tema ghaTAdi pada paNa viSaya banI jAya che. eTale tathAvidha matijJAnamAM sAbhilA5paNane ( padaviSayatAmAnA) kAraNe zrutAnusAritAnI AzaMkAne avakAza hatuM paraMtu A sAbhilA5 matijJAna pUrve kahyA mujabanA anusaMdhAnapUrvakanuM na hovAthI te zrutAnusAra rahetuM nathI. eTale temAM matijJAnanA lakSaNanI avyAptine prasaMga raheto nathI. je dhAraNAtmaka anusaMdhAnathI zrutajJAnane uddabhava thAya che te dhAraNAnA pUrvakALamAM "A ghaTa che" ItyAdi prakArane apAya paNa thavAne ja. A apAya jJAnamAM jema ghaTa viSaya che tema "ghaTa" evuM nAma paNa viSaya bane che. kAraNa ke "A ghaTa che evuM apAyajJAna thayA pachI "A (padArtha)nuM nAma ghaTa che ke nahi e saMzaya kayAreya thatuM nathI. eTale je apAyamAM nAma paNa viSaya banI cukayuM che te apAyathI thanArA dhAraNAtmaka upayogamAM "amuka pada amuka arthanuM vAcaka che" athavA "amuka artha amuka padane vAcya che" AvA prakAranA pada-padArthanA saMbaMdhanuM grahaNa paNa avazya hoya ja. eTale A prakAranI (pada-padArthasaMbaMdhagrAhI) dhAraNAthI utpanna thanArUM jJAna zrutajJAnarUpa ja hovAthI tene ja zrutAnusAri gaNI zakAze, nahi ke sAbhilApa matijJAnane. [agydartha kurma na ma yugapurivA-tAtparyArtha]. zrutAnusAritAnI uparokta rIte vyAkhyA karavAthI siddha thAya che ke dhAraNA varUpe matijJAna zrutajJAnamAM hetu che, nahi ke matijJAnavarUpe. eTale naMdIsUtramAM "mapura ku" evA nirdezathI samagra zrutajJAnamAM matijJAnapUrvakatvanuM je vidhAna che te saMgata thAya che. temaja "ra maruM suputrA" AvA nirdezathI mativasAmAnAdhikarayena arthAt samagra matijJAnamAM nahi paNa keTalAka matijJAnamAM zrutajJAnapUrvakatvane niSedha paNa saMgata thAya che. Azaya e che ke badhuM ja matijJAna zrutajJAnanuM kAraNa hotuM nathI, eTale "mapura sula" e vAkyane "saMpUrNa matijJAna zrutajJAnanuM kAraNa che" e artha karavAmAM Ave che te saMgata thAya nahi. kAraNa ke zrutajJAnajanakatAvacchedaka matijJAnatva nathI kiMtu dhAraNAtmakatva che. eTale je matijJAna dhAraNAtmaka hoya tenAthI samagra zrutajJAna utpanna thAya che evo artha karIe te saMgati thAya. bIjIbAju zrutanizritamatijJAnamAM zrutapUrvakatva vidyamAna hovAthI "na ja supulviyA" e sUtrane je evo artha karavAmAM Ave ke kaI paNa matijJAna zrutapUrvaka hetuM nathI-te A niSedha saMgata na thAya. zrutapUrvakatvanA niSedhane anvaya mativAva chedana arthAt saMpUrNa matijJAnamAM karavAne badale mati-sAmAnAdhikaraNyana arthAt amuka amuka matijJAnamAM (azrutanizritamatijJAnamAM) karIe te ja te saMgata thAya, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra jJAnabiMdu zrutanizritAzrutanizritamatijJAnayorlakSaNam . (16) 'kathaM tarhi zrutanizritA'zrutanizritabhedena matijJAnadvaividhyAbhidhAnamiti cet ? ucyatesvasamAnAkArazrutajJAnAhitavAsanAprabodhasamAnakAlInatve sati zrutopayogAbhAvakAlInaM zrutanizritamavagrahAdicaturbhedam / uktavAsanAprabodho dhAraNAdADhAyopayujyate, zrutopayogAbhAvazca matijJAnasAmagrIsampAdanAya, uktavAsanAprabodhakAle zrutajJAnopayogava' lAnchUtajJAnasyaivApatteH, matijJAnasAmaprathAH zrutajJAna pratibandhakatve'pi zAbdecchAsthAnIyasya tasya uttejakatvAt / matijJAnajanyasmaraNasya matijJAnatvavat zrutajJAnajanya' smaraNamapi ca zrutajJAnamadhya evaM parigaNanIyam / uktavAsanAprabodhA'samAnakAlIna' ca matijJAna autpattikyAdicaturbhedamazrutanizritamityabhiprAyeNa dvidhAvibhAge' doSAbhAvaH / tadidamAha mahAbhASyakAra:"pulviM suaparikammiyamaissa jaM saMpayaM suAIaM / ta spinara pukha bismiAM marUpa che(vipA. nA. 266) ruti | [ kRtanizcita matijJAna ] kada 1 (16) prazna - je badhuM ja matijJAna zrunAnanusAra hoya te kRtanizrita ane azrutanizrita evA be bheda matijJAnanuM vidhya darzAvyuM che te kaI rIte ? uttara:- je matijJAna, pitAnAthI samAna AkAravALA zrutajJAnAtmaka anubhavathI janmelA saMskAranA prabaMdhanuM samAnakAlIna hoya paNa zrutaupayogaabhAvanuM samakAlIna hAya arthAt zrutapaga samAnakAlIna na hoya te kRtanizcita matijJAna kahevAya. tAtparya e che ke kRtanizrita matijJAnanA uddabhava mATe pUrvakAlIna samAnaviSayaka zrutajJAnAtmaka anubhava thayo have joIe, ane vartamAnakALe te anubhavathI janya saMskArane prabodha thayo hovo joIe, paNa ahI eTalo khyAla rAkhavAne ke te samaye zrutajJAnane upayoga arthAt zrutajJAna-abhimukhatA na hovI joIe. kahevuM e che ke saMskArane uddadha thayA pachI je pUrvokta prakAranuM dhAraNAtmaka pratisaMdhAna thaI jAya te zrutajJAnAbhimukhya (zruta upayoga) rUpa "zrutajJAnanI sAmagrI hAjara thaI javAthI, matijJAna utpanna thavAne badale zrutajJAna utpanna thaI jaze. mATe "zrute pagaabhAvakAlInama " evuM kahevAnI jarUra paDI. avagraha Adi cAre prakAranuM matijJAna uparokta rIte zrata nizrita hoI zake che. (ahIM khAsa e dhyAna rAkhavAnuM ke tanizrita ane zratAnusAri A bannenA artha judA judA che.) . prazna mAtra saMsakArasamAnakAlIna eTaluM ja kahIe ane saMskAraprAisamAnakAlIna ema na kahIe te zuM vAMdhe? saMskAranA prabodhanI zI jarUra che? ( uttara - avagraha Adi kame thanArA kRtanizrita dhAraNAtmaka matijJAnamAM jarAye kacAza na rahI jAya ane pAkI DhatA Ave eTalA mATe enI kAraNa sAmagrImAM saMskAranA prabodhanI paNa jarUra che. mATe saMskAraprabaMdha samAnakAlIna ema kahevAnI jarUra paDI. 2. thoLe vastra = zratayomyone atajJAna | 2, jJAnotpattijhati mu-ta | 3, smaraNa ku 4, trividhamAne 5, tu ta . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna , (17) apUrvacaitrAdivyaktibuddhau tvautpattikItvameva AzrayaNIyam aindriyakazrutajJAnasAmAnye dhAraNAtvena, tadindriyajanyazrute tadindriyajanyadhAraNAtvenaiva vA hetutvAt prAganupalabdhe'rthe zrutajJAnAhitavAsanAprabodhAbhAvena zrutanizritajJAnAsambhavAt / dhAraNAyAH zrutahetutva eva ca matizrutayoH labdhiyaugapadye'pi upayogakramaH saGgacchate / prAgupalabdhArthasya copalambhe dhAraNAhitazrutajJAnAhitavAsanAprabodhAnvayAt zrutanizritatvamAvazyakam / 6 prazna :- zrutaupayAgaabhAvakAlInam' ema kahevAnI zI jarUra ? uttara :- jema nyAyamatamAM pratyakSajJAnanI sAmagrI samAnaviSayaka zAbdadhamAM pratima'dhaka hAvA chatAM " mane zAzvamedha thA" evI uttejaka IcchAnA prabhAve :27 pratyakSa jJAnane badale zAbdabodhanA udaya thAya che; evI rIte pUrvokta vAsanAprodharUpa matijJAnanI sAmagrI zrutajJAna utpattimAM virAdhI hAvA chatAM zrutajJAnAbhimukhya (zruta upayeAga) rUpa uttejakanA prabhAve pUrvokta vAsanAprameAdha kALe paNu zrutajJAna ja utpanna thaze, mATe uttejaka svarUpa zrutapayAganA abhAvanI vivakSA karIne zrutApayeAga abhAvakAlIna ema kahevu paDayu. tAtparya uttejakaabhAvaviziSTapratima'dhaka arthAt zrutApaceAgaabhAvaviziSTavAsanAprameAdhathI zrutajJAnanI utpatti rUdhAine matijJAna utpanna thaze. prazna :- jema smaraNa matijJAnathI utpanna thAya che tema zrutajJAnathI paNu utpanna thAya che. teA zrutajJAnathI utpanna smaraNu rUpa matijJAna zrutApayeAgasamAnakAlIna heAvAthI zrutanizrita matijJAna kai rIte kahevAze ? uttara :- jema matijJAnajanya smaraNa matijJAna rUpa che tema zrutajJAnathI utpanna smaraNune zrutajJAnamAM ja gaNavu joie. eTale zrutApayeAgasamAnakAlIna hAvAthI smaraNa matijJAna rUpa na heAya emAM kAI vAMdhA nathI. [azrutanizcita matijJAna ] je matijJAna (samAnAkAra zrutajJAnajanita)vAsanAnA pramAdhanuM samAnakAlIna na hAya te azrutanizcita matijJAna kahevAya. aupattikI, vainayikI, kArmikI, ane pAriNAmikI A cAreya prakAranI buddhi azrutanizrita matijJAna che. kAraNa ke pUrvAkAlIna zrutajJAnAtmaka anubhava vinA ja te utpanna thAya che. A rIte zrutanizrita ane azrutanizrita be prakAranA vibhAga pUrepUro. sagata hAvAthI kAI doSa nathI. vizeSAvazyaka mahAbhASyanA kartA zrI jinabhadragaNikSamAzramaNe paNa kahyuM che ke " pUrvakAlIna zrutajJAnathI parikami`ta buddhivALAne vamAnakALe je zrutAtIta (arthAt dhAraNAtmaka anusaMdhAna vinA) jJAna thAya che te zrutanizrita kahevAya ane pUrNAMkAlIna zrutajJAna vinA ja je cAra buddhi janme che te zrutaanizrita matijJAna che." (azrutanizritanu vizeSa vivaraNa zrI naMdIsUtramAM jovu.) [ apUrva caitranI buddhimAM autpattikIpaNu...] (17) rautra vagere vyaktine pUrvakALamAM kadApi joi na heAya chatAM keAI pahelIvAra jue tyAre A caitra ja hovA joie,' AvA prakAranI je apUrva buddhi utpanna thAya Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu (18) dhAraNAdirahitAnAmekendriyAdInAM tu AhArAdisaMjJAnyathAnupapattyA antarjalpAkArAvivakSitArthavAcaka zabdasaMspRSTArthajJAnarUpa zrutajJAna kSayopazamamAtrajanita jAtyantarameva / (19) Aptottasya' zabdasya UhAkhyapramANena padapadArthazaktigrahAnantaramAkAGkSAjJAnAdisAcivyena jAyamAna tu jJAna spaSTadhAraNAprAyameva / che tene, zrutajJAna nahi, kRtanizcita matijJAna paNa nahi, kintu zruta-anizrita matijJAna arthAt aupattikI buddhi rUpa ja mAnavuM paDaze. kAraNa ke zrutajJAnane aMge sAmAnya kAryakAraNu bhAva laIe te Indriyajanya kaI paNa zrutajJAnamAM dhAraNutva rUpe dhAraNujJAna hetu che. tathA vizeSa kAryakAraNabhAva laIe te, te IndriyathI janya zrutajJAna pratye te te IndriyathI janya dhAraNAjJAna hetu che. TUMkamAM zrutajJAnanI utpatti dhAraNa vinA thAya nahi. jyAre caitraviSayaka apUrva buddhi pUrve caitra saMbaMdhi kaI dhAraNAjhAna che nahi. mATe te zrutajJAna rUpa mAnI zakAze nahi. praznaH kRtanizrita matijJAna rUpe mAnavAmAM zuM vAMdhe che? - uttara H kRtanizrita matijJAnamAM pUpalabdha artha viSayaka zrutajJAnaAhita vAsanAne uddadha hetubhUta che. ahIMA to caitranI kyAreya pUrve palabdhi che ja nahi. eTale tadaviSayaka vAsanAne uddadha paNa nathI te pachI kRtanizrita jJAnane saMbhava kaI rIte hoya?! mATe uparokta buddhi (autpattika) zruta-anizrita matijJAnarUpa ja mAnavI joIe. vaLI, keI paNa zrutajJAna pratye dhAraNujJAnane hetu mAnIe to ja matijJAna ane zrutajJAnano upayoga kamika hovAnuM saMgata thAya. kSopazama rUpa labdhi te banenI eka sAthe vidyamAna hoya che. te paNa chadmasthane ekasAthe be upaga hotA nathI. enuM je kAraNa vicArIe to e ja kahevuM paDaze ke bIjI badhI sAmagrI bane jJAnanI tulyaprAya hovA chatAM paNa zrutajJAnamAM dhAraNA vadhArAne hetu che. eTale e hoya tyAre zrutajJAna ja thAya che ane e na hoya tyAre matijJAna ja thAya A jAtanI kamikatA saMgata thAya che. je artha pUrve upalabdha thaI cukyo che tenuM pharI jyAre jJAna thAya tyAre te kRtanizrita ja hovuM joIe. kAraNa ke emAM pUrvakAlIna dhAraNa janita zrutajJAnathI uddabhavelI vAsanAne prabodha garbhita rIte rahelo ja hoya che [ekendriya jIne zrutajJAna kevI rIte ?]. (18) prazna :-ekendriyathI mAMDIne saMmUriSThama paMcendriya sudhInA jIvone dhAraNa te hetI nathI te pachI temanAmAM zrutajJAna kevI rIte uddabhavaze? utara-ekendriya Adi ene thatuM zrutajJAna dhAraNIjanya zrutajJAna karatA vilakSaNa hovAthI dhAraNa vagara paNa teone te phakta zrutajJAnAvaraNanA kSayapazama mAtrathI hAI zake che. teonuM A vilakSaNa zrutajJAna keI paNa vivakSita ane vAcaka na hoya 1. gallA ravi mu. 2. vAva rAmu ! rU. mAtozaSya ta Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJAna padArthAdirUpacaturvidhavAkyArthajJAnasya zrutarUpaikadIrghopayogatvasamarthanam --- (20) zAbdabodhaparikarIbhUtazca yAvAn pramANAntarotthApito'pi bodhaH so'pi sarvaH zrutameva / (21) ata eva padArthavAkyArthamahAvAkyAthai damparyArthabhedena caturvidhavAkyArthajJAne aidamparyArthanizcayaparyantaM zrutopayogavyApArAt sarvatra zrutatvameva itybhiyuktairuktmupdeshpdaadau| tatra"savve pANA savve bhUA Na hatavvA / " ityAdau yathAzrutamAtrapratItiH padArthabodhaH / evaM sati hiMsAtvAvacchedena aniSTasAdhanatvapratIteH AhAra-vihAra-devArcanAdikamapi prANopaghAtahetutvena hiMsArUpatvAt akartavya syAditi vAkyArthabodhaH / yatanayA kriyamANA aahaarvihaaraate je a lpAkAra zabda tenA vaDe saMvalita arthanA jJAnarUpa hoya che. ekendriya Adi jemAM zrutajJAna na mAnIe to teomAM abhilASavizeSa varUpa AhAra Adi saMjJA paNa ghaTaze nahi. kAraNa ke kaI paNa vastunI irachA, te vastunA sAmAnya bedha vinA thAya ja nahi, ekendriya Adi jIne pUrvamAM AhAra Adine ati paricaya thaI gayo hovAthI tadanya vAsanAnA uddabodhathI thanArA kSapazama vaDe uparokta prakAranA zrutajJAnanI utpatti thatI rahe che. ' (19) Apta puruSane bhAkhela zabda kyAreka pUrve na sAMbhaLyo hovA chatAM paNa tenA arthanuM je jJAna utpanna thAya che te emane ema nathI thatuM, paNa pramANabhUta uhApoha vaDe te zabda ane tenA arthanuM zaktijJAna thAya che. te pachI AkAMkSAjJAna, yogyatAjJAna, AsattijJAna vagere zAbedhanA sahakArI hetuothI e jJAna utpanna thAya che. A rIte utpanna thatuM jJAna paNa spaSTapaNe dhAraNAtmaka zrutajJAna tulya ja che. kAraNa ke te pada-padArtha zaktijJAnarUpa dhAraNAthI ja utpanna thayeluM che. [ padAtha-vAkayAtha-mahAvAyA-aMdaparyAtha] (20-21) eka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavAnI ke zAbdabodhanA parikararUpe, anya anya pramANuthI janya jeTalo paNa baMdha thAya te badhuM zrutajJAna rUpa ja samaja. eTalA mATe ja upadezapada Adi graMthamAM abhiyukta arthAt mAnya pUrvAcAryoe, padArtha, vAkyartha, mahAvAkSArtha ane adaMparyArthanA bhedathI thanArA cAre prakAranA vAkyartha jJAnamAM TheTha aidaMparyAtha nizcaya sudhI eka ja zrato payogano vyApAra cAlu hovAthI, cAre prakAranA jJAnane zrutajJAnarUpa ja gayuM che. dA.ta. zAstranuM eka vacana che ke "sarve prANIo (beIndriyathI caundriya) sarve bhUto (vanaspati), sarve jIvo (paMcendriya) ane sarva satva (zeSa cetanavarga) avadhya che." A vAkyathI je prAthamika sIdhAsAdA arthane baMdha thAya che ke "keI paNa jIvanI hiMsA aniSTakAraka che." Ane padArtha bodha kahevAya. A padArthadhamAM jyAre hiMsAmAtramAM aniSTajanatAnI pratIti thAya che tyAre svAbhAvika rIte ja e vitarka pedA thAya che ke "sAdhuonA AhAra-vihAra tathA zrAvake dvArA thatI jinapUjA vagere ekendriya jIvonA upaghAtanuM nimitta hovAthI hiMsA rUpa che mATe te kartavya nahi rahe." A jAtanA vitakane vAkyAWdha kahevAya. (vAyArthe bedha haMmezA praznAtmaka athavA aniSTaprasaMjanarUpa hoya che ane mahAvAkSArthadha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jJAnabindu dikriyA na pApasAdhanAni, cittazuddhiphala svAt , ayatanayA kriyamANaM tu sarva hiMsAntarbhAvAt pApasAdhanameveti mahAvAkyArthabodhaH / 'Ajaiva dharma sAraH' ityapavAdasthale'pi gItArthayatanAkRtayogikAraNapadaiH niSiddhasyApyaduSTatvam , vihitakriyAmAtre ca svarUpahiMsAsambhave'pi anubandhahiMsAyA abhAvAt na dASalezasyApi avakAza ityaidamparyArthabodhaH / (22) teDu sarvopu pIgho vyApArAna na kRtAnyajJAnarA, pUryodhaRkSAphlvyaapytyaiv zrutasya lokottaraprAmANyavyavasthiteH / vAkye'pi kramikatAvadbodhajanake 'tathAtvavyutpattipratisandhAnavati' vyutpattimati puruSe na viramyavyApArAdidUSaNAvakAzaH; so'yamiporiva dIrghataro vyApAraH ' yatparaH zabdaH sa zabdArthaH' iti nayAzrayaNAt / tenA samAdhAnarUpa hoya che.) vAyArthe bedha pachI thapagarUpa vicAraNAthI e je nirNaya thAya che ke "jayaNApUrvaka karAtI AhAra-vihAra Adi kriyA, cittazuddhikAraka hevAthI pApanuM sAdhana nathI. paNa je AhAra Adi kriyA jayaNAnI upekSApUrvaka karAya to te nakakI hiMsArUpa hovAthI pApanuM ja sAdhana che. Ane mahAvAkSArthabodha kahevAya. ahIM jyaNuM eTale "zAstrokta vidhinuM pAlana" ema samajavuM. aparyArtha e che ke bhagavAnanI AjJA ja dharmamAM pramANa che." eTale ke "apavAda pade gItArtha puruSa, kRtayogI * (tapazcaryAdine abhyAsI) hoya ane yatanApUrvaka kAraNe je kAMI niSiddhanuM sevana kare te nirdoSa che tathA koIpaNa zAstravihita kriyAmAM yadyapi svarUpahiMsAne saMbhava hoya che chatAM paNa te anubadhe hiMsArUpa na hovAthI lezamAtra paNa doSane avakAza nathI." A adaMparyArtharUpa bedha che. [eka dIgha Rte paganI vyApakatA (22) upara kahelA padArtha Adi kramathI thatA bedhamAM zratabhinna jJAna hovAnI zaMkAne kaI avakAza nathI. kAraNa ke padArthathI mAMDIne adaMparyAtha bAdha sudhI eka ja dIrgha - zrata upayogane vyApAra cAlu che ane kharekhara te zrutajJAnamAM lokettaraprAmANya - arthAt zAstramAnya prAmANya tyAre ja ghaTI zake ke jyAre koI paNa zAstravAkayathI padArtha Adi krame zrutajJAnano upayoga audaMparyArthanA bodhaparyata vyApaka (TakI rahenAro) hoya (daMparyArtha bodha svarUpa phaLa e che vyApya jenuM-zrutajJAnanuM A samAsa vigRhIta karavAthI zrutajJAnamAM adaMparyAthe bedhanI vyApakatA pragaTa thAya che.) - praphana : eka vAra uccAreluM vAkaya eka ja vAra artha baMdha karAve che, nahi ke vAraMvAra. je ekavAra padArtha baMdha karAvyA pachI aTakIne pharIthI bIjIvAra, trIjIvAra vAkyAyaM Adi baMdha karAve to 'viramya vyApAra vagere doSa kema nahi lAge? uttaraH "je vAkayathI kramazaH padArtha Adi baMdha thavAnuM upara jaNAvyuM che te vAkayamAM lokottara prAmANya tyAre ja ghaTe ke jyAre tenAthI adaMparyAthaparyata bodha thAya." A jAtanI vyutpattine lakSamAM rAkhanAra vyutpana puruSane eka ja dIrgha jJAna- pagathI A cAreyane kRmika bodha thAya che mATe ahIM viramya vyApAra Adi kaI - "1. tathAtvayutpatti natipuruSe aba / 2. bati na vi ta / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 zrutajJAna ... (23) etena 'na hiMsyAt' ityAdiniSedhavidhau vizeSavidhibAdhaparyAlocanayA, anumitau vyApakatAnavacchedakenApi vizeSarUpeNa vyApakasyeva, zAbdabodhe tattadvihitetarahiMsAtvena vRttyanavacchedakarUpeNApi niSedhyasya pravezaH-iti nirastam, uktabAdhaparyAlocanasya prakRtopayogAntarbhAve asmaduktaprakArasyaiva sAmrAjyAt , tadanantarbhAve ca tasya sAmAnyavAkyArthabodhena saha milanAbhAvena vizeSaparyavasAyakatvA'sambhavAt / doSane avakAza nathI. e to tyAre thAya ke je padArtha bodha thayA pachI upayoga badalAI jAya ane pachI vAkyartha Adi baMdha thAya. ahIM to evuM che ke jema eka ja prayanathI choDeluM bANa vacamAM aTakyA vinA AgaLa AgaLa cAlyuM jAya che tevI rIte eka upayogarUpa vyApAra paNa edamparya-bAdha paryata cAlu ja rahe che. kAraNa ke kharekhara to je arthanA tAtparya (adaMparya)mAM vAkyaprayoga karavAmAM Avyo hoya te artha ja sAce vAkayArtha che. A prakAranA sUkSama nayane Azraya karavAthI kazo doSa rahetuM nathI. [vRttianavacchedadharmathI zAbdabodha-vAdI mImAMsaka mata]. (23) zrutajJAnanI uparokta prakAranI prakriyAnA pratipAdanathI mImAMsaka AdinI eka mAnyatAnuM khaMDana thaI jAya che. e mAnyatA evI che ke-jema sAmAnyataH vyApatAavacchedaka dharmarUpe ja anumitimAM vyApakane bAdha thAya che. paNa koI eka vizeSa vyApaka vyaktimAM bApanuM jJAna hoya tyAre vyApakatA anavacchedakIbhUta anya vizeSa dharmarUpe paNa vyApakane bodha anumitimAM thAya che. (dA. ta. : "agnivyApyadhUmavALe parvata' A jAtanA parAmazathI parvatamAM vyApakatA avarachedakIbhUta agnisvarUpe agninuM anumitimAM bhAna thAya che. paNa sAthesAthe parvatamAM vaDavAnaLarUpa rUpa agnivizeSanA bApanuM anusaMdhAna hoya tyAre "agnivyApya dhUmavALI parvata" evA parAmarzathI vaDavAnala-ItaratvarU5 vyApakatA anavachedakIbhUta dharmathI paNa anumitimAM agnine bodha thAya che.) eja rIte "kaI paNa jIvanI hiMsA karavI nahi" evA niSedhAtmaka sAmAnya vaidika vidhAnanI sAthe "aniSTama yajJamAM pazuno bhoga Apavo" AvA vizeSa vaidika vidhAnanA virodhanuM anusaMdhAna hoya tyAre "hiMyA"..ItyAdi niSedhAtmaka vidhAnathI thanArA zAbedhAtmaka jJAnamAM ApavAdikavihitaItarahiMsAtva rU5 vRttianavacchedaka dharmathI niSedhya hiMsAne praveza mAnI zakAya. TUMkamAM sAmAnya niSedhavAkayathI, "hiMsAmAtra niSiddha (pApanuM sAdhana) che' evo zabdabodha pramANabhUta nahi gaNAya, kiMtu yajJAdi prasaMge vedazAstrathI vihita hiMsAne choDIne bIjI badhI | # padane padArtha sAthe saMbaMdha te vRtti kahevAya. arthaniSTha vRttiavarachedaka dharma (dA. ta. ghaTamAM dhaTaa) je hoya te dhanathI ja zabda bedhamAM te arthanuM jJAna thAya. eTale ke " na hiMsyAtI' e sAmAnya niSedhavAkayathI vRttivicchedaka hiMsAtvarUpe tamAma hiMsAmAM niSedhane bodha thavo joIe. paNa vizeSa vidhinA bAMdhanA paryAlacanathI, vihita Itara hiMsAtvarUpa vRtti anavacchedaka dharmathI vihitaItara hiMsAnA niSedhanuM bhAna ahIM mAnavAmAM AvyuM che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu ra (24) "avyavahitadvitrakSaNamadhye eka vizeSa bAdhapratisandhAnameva sAmAnyavAkyArthasya taditaravizeSaparyavasAyakamiti kalpanAyAM na doSa" iti cet ? na, dvitralakSaNAnanugamAt, paTusaMskArasya paJcaSakSaNavyavadhAne 'pi phalotpattezca saMskArapATavasyaiva anugatasya anusaraNaucityAt / tacca gRha matizrutasAdhAraNa' vicAraNaupayoga evopayujyate / ata eva sAmAnyaniSedhajJAne virodhasambandhena vizeSavidhismRtAvapi vicAraNayA taditaravizeSaparyavasAnam / hiMsA niSiddha che. AvA ja zAzvamedha pramANabhUta gaNAze. vacamAM keAI padArtha ke vAkayAnA khAdhane mAnavAnI jarUra nathI. [mImAMsaka matanuM nirasana] mImAMsaka AdinI A mAnyatA kha`Dita (mahatttazUnya) thaI javAnuM kAraNa e che ke granthakAre je rIte padAtha Adi badhAnA eka upayAgamAM antarbhAva mAnyA che te rIte mImAMsaka vagere jo vizeSavidhimAdhanA paryAlAcana ke je kaIka aMze vAkayA - mahAvAkacA sthAnIya ja che tene paNa eka ja upayAganA abhUta mAnatA hAya tA tA graMthakAre je prakriyA dekhADI che tenuM sAmrAjaya akhaMDa rahe che. have jo khAdha-paryAleAcananA antarbhAva eka upayAgamAM na karatA hAya tA 'na hisyAt...ityAdi' sAmAnya niSedhavAkayanA akhAdha sAthe vizeSavidhivAkayA bAdhaparyAlAcananu eka a khAdhamAM milana na thavAthI sAmAnya niSedhavAkaca sAmAnyA Adhapa vasAyI ja raheze. (arthAta keAI paNa jIvanIhiMsA nahi karavI evA ja abhedha phalita thaze.) kintu mImAMsakane ISTa, vihitaitara hi sAniSedha rUpa vizeSa arthanA nizcaya nahi karAvI zakAya. [vizeSAdhimAM pavasAna mAnavAmAM doSa ] 24. pUrva pakSI : (mImAMsaka) : sAmAnyavAkaya zravaNa pachInI taratanIja be traNa kSaNamAM eka vizeSanA khAdhanA anusaMdhAnathI anya vizeSAnA nizcayarUpe sAmAnya vAkayAtha edhanu' pavasAna kalpI laIe tA kAI doSa nathI. uttarapakSa : (jaina) :- tamArI kalpanA barAbara nathI. kAraNa ke e traNa kSaNamAM' A zabdaprayAga anugata ekaa khAdhaka nathI. dRDha saMskAravALA AtmAne bhale e traNa kSaNamAM (jaladImAM jaladI) khAdhanu' anusaMdhAna thaIne anya vizeSAnA nizcaya thAya, paraMtu adRDha saskAravALA keAI AtmAne traNa cAra, cAra pAMca, ke pAMca cha kSaNa vItyA pachI paNa khAdhaanusaMdhAnathI vizeSAnA medha thaI zake che. eTale e traNa kSaNamAM ema kahevAthI traNa cAra kSaNa pachI thanArA vizeSA khAdhanA saMgraha (=anugama) na thavAnA kAraNe tamArI kalpanA anucita che. judI judI kSaNeAnA vyavadhAnathI thanArA badhA ja vizeSA medhanA anugama karavA mATe te saMskArapaTutAnu... ja anusaraNa karavu. ceAgya che. A saMskArapaTutA koi eka atha gRhIta thayA pachI thanArI matijJAnAtmaka ke zrutajJAnAtmaka vicAraNArUpa upayeAgamAM ja upayAgI che nahi ke agRhItA sa khadhI vicAraNAmAM. eTale je sAmAnyaniSedhavAkathathI sau prathama sAmAnyataH niSedhanu jJAna thaze, 2. sAdhAvinA 6 v / r. smRte ti / vrata 7 | 31 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutajJAna (25) api ca ' svargakAmo yajeta' ityatra yathA pareSAM prathamaM svargatvasAmAnAdhikaraNyenaiva yAgakAryatAgrahaH, 'anantaraM ca anugatAnatiprasakakAryagata jAtivizeSakalpanam, tathA prakRte'pi hiMsAtvasAmAnAdhikaraNyena pApajanakatvabodhe anantara' tadgatahetutAvacchedakAnugatAnaMtiprasaktarUpakalpane kiM bAdhakam ? sarvazabdabalena hiMsAmAnyopasthitAvapi tadgata hetu svarUpAnubandhakRtavizeSasya kalpanIyatvAt / saiva ca kalpanA vAkyArthabodhAtmiketi na taducchedaH / (26) ki padArthabodhAt hiMsAsAmAnye aniSTasAdhanatvagrahe AhAravihArAdikriyAsvaniSTasAdhanatvavyApyahiMsAtvAropeNa aniSTasAdhanatvAropalakSaNatarkAtmaka eva vAkyArthabodhaH / tasya te pachI paTrusa`skAranA prabhAve virAdhAtmaka saMbadhathI vizeSa vidhAnanuM smaraNa thaze. (hi'sAmAtranuM niSedhaka vAkaya, ane yajJamAM thatI hi'sAnuM vidhAyaka vAkatha A bannene paraspara virodha sabadha che ane eka saMbaMdhanu jJAna bIjA saMbaMdhInu' smAraka hAya che eTale) vizeSa vidhAnanuM smaraNa thavAthI vicAraNA dvArA sAmAnya niSedhavAkaya, vihitAnya hiMsAnA niSedhanuM nizcAyaka khanaze. A rIte judA judA kheAdhanA antarbhAva eka ja upayegamAM mAnavAmAM kAi doSa rahetA nathI. 33 (25) mImAMsaka matamAM eka anya sthaLe AvuM ja mAneluM che. dA. ta. svarganI icchAvALA yajJa kare" A vidhivAkayathI mImAMsakA sau prathama svatvasAmAnAdhikaraNyena (arthAt kAI eka svarga mAM) yajJanirUpita janyatAnA bheAdha mAne che. tyAra pachI yajJanirUpita janyatAvALuM te svarga kayu te kheALI kADhavA mATe tamAma prakAranA yajJajanya jeTalA paNa svarga che te badhAnA saMgrAhaka ane itara svarganA vyavaka evA eka jAtivizeSa (yajJAnantarajAyamAnatva) sayannajanya svargamAM kalpI kADhe che ane pachI tathAvidha jAtivizeSaavacchedena svargAmAM yAgakAya tA heAvAnu svIkAre che. te e ja rIte prastutamAM paNa sAmAnya niSedha vAkayathI hi sAtvasAmAnAdhikaracaina pApajanakatAnA khAdha mAnavAmAM Ave ane pachI pApajanaka sa` hi'sAmAM anugata ane anatiprasakta evA dhamane hi'sAniSTha pApajanakatAnA avacchedaka rUpe kalpavAmAM Ave te| zu khAdhaka che? kaMija khAdhaka nathI. ulaTu' sarva jIvA avadhya che-ahI sarva zabdathI prathama tA hi'sA sAmAnyanI ja upasthiti thaze. eTale pachI hetu hi'sA (pramAdujanya hi*sA), svarUpa hi'sA (prANu viyeAga), ane anubaMdha hiMsA (duHkhalaka pApaba dhakArI hiMsA) AvA bhedonI kalpanA karavI ja paDaze. A kalpanA e ja vAkayA mAdharUpa che ane te vizeSa adha mATe anivAya che teA pachI tenA ucchedya kaI rIte karI zakAya ? [anubhavasiddha padArthodudhanA apalApa azakaya] (26) vaLI khAsa samajavA jevI vAta che ke kAi paNa jIvanI hi*sA na karavI' evA prAthamika padArthoMdhathI hiMsAmAtramAM aniSTasAdhanatAnuM bhAna thAya che. (arthAt hi sAtva aniSTasAdhanatAnuM vyApya hAvAnuM jaNAya che.) te pachI nne hiMsA mAtra 1. anantaramanu ta | ma Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jJAna du. yuktyA viparyayaparyavasAnAtmako mahAvAkyArthabodha: / tato hetusvarUpAnubandhatrayaviSaya eva haMsapadArtha ityaimparyArthabodha: ityete bodhA anubhavasiddhatvAdeva durvArAH / zrutajJAnAbhyantarasya mativizeSasya zrutatvasamarthanam (27) zrutajJAnamUlohAdeva zrutatva' matijJAnamUlohAdeH matijJAnatvavadevAbhyupeyam / ata eva zrutajJAnAbhyantarIbhUtamativizeSaireva padasthAnapatitatva caturdazapUrvavidAmapi AcakSate smprdaayvRddhAH / tathApottapamaLye " akkharalaMbheNa samA UNahiyA huMti maivise sehiM / te vica kRvisettA mutranALaantare nALa / " (vizeSavA. nA. 42) aniSTanu sAdhana hAya tA sAdhunI AhAra-vihAra Adi kriyAmAM paNa aniSTasAdhanatAnA vyApyabhUta hi...sAtva hAvAnA kAraNe aniSTasAdhanatArUpa vyApakanuM ApAdana thaIne UbhuM raheze.' A rIte tasvarUpa, vyApyanA ArApathI vyApakanA ArApa' eja ahI vAkayA edharUpa che. uparAkta tarka thayA pachI yuktipUrvaka je tenuM viparIta amAM pavasAna (nizcaya) karavAmAM Ave te ahI mahAvAkayA rUpa che. te A pramANe ke jayaNA vagere pUrNAMka AhAra-vihAra Adi kriyA karavAmAM Ave te te aniSTanuM sAdhana hoya ja nahi. mATe yatanAzUnyapaNe thanArI AhAra Adi kriyAgata hiMsA e ja aniSTa sAdhana che. A mahAvAkayA Adha thayA. enAthI evA A dasparyArtha khAdha phalita thAya che ke mAtra prANaviyeAga e hiMsA nathI karaMtu pUrvokta rIte hi"sApadmA, hetu. hiMsA, svarUpahi*sA ane anubaMdha hiMsA-A tritayAtmaka che. AvA cAre prakAranA mAdhavyutpanna puruSane anubhavasiddha hovAthI mImAMsaka emAMthI ekeyane apalApa karI zake ema nathI. (27) uparAkta carcAnA sAra e che ke jema matijJAnanA AdhAre thanArA UhaAdinA antarbhAva matijJAnamAM thAya che tema zrutajJAna (vAkayajanyapadArtha bAdha) nA AdhAre thanArA Uha-Adi (vAkayA Adi vicAraNA) nA antarbhAva zrutajJAnamAM ja mAnavA joI e. eTalA mATe ja paraparAmAM thai gayelA jJAnavRddhoe hyu che ke cauda pUnA jANukArAmAM je SasthAna* (cha vibhAgamAM) vaheMcAi javApaNuM che' te zrutajJAnamAM anta bhUta thayelA matijJAnanI taratamatAthI hAya che. bRhatkalpanA bhASyamAM A ja pramANe kahyu` che ke " caudapUrvadharAne akSaralAbha ekasarakhA hAya che paNa matinI taratamatAthI temAM nyUnAdhikatA haiAya che ane e matinI taratamatAe paNa zrutajJAnamAM ja abhyantarabhUta che tema jANavuM.' {. puNa mata / * eka vyakti karatAM khIjI kAI vyaktimAM kAipaNa guNude SanI taratamatAne jainadarzanamAM cha bhAgamAM vahe...cIne darzAvI che. eka vyaktine kAi eka guNu ke doSa khIjI vyaktinA tevA ja guNa-doSa karatA (1) anantabhAga nyUnAdhika, (2) asakhyabhAga nyUtAdhika, (3) saMkhyAta bhAgamyUnA dhika, (4) sakhyAtaguNu nyUnAdhika, (5) asakhya guNu nyUnAdhika ane (6) anaMtaguNu nyUnAdhika heAI zake che. Ane ja SaTrasthAna hAnivRddhimAM vaheMcAI javApaNuM kahevAya che. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa zrutajJAna yadi ca sAmAnyazrutajJAnasya vizeSaparyavasAyakatvameva matijJAnasya zrutajJAnAbhyantarIbhUtatvam , upayogavicchede'pi ekopayogavyavahArazca phalaprAdhAnyAdeveti vibhAvyate, tadA padArtha bodhayitvA virata vAkya vAkyArthabodhAdirUpavicArasahakRtamAvRttyA vizeSa bodhayadaidamparyArthakatvavyapadezaM labhata iti mantavyam / para' zabdasaMspRSTArthagrahaNavyApRtatvena padapadArthasambandhagrAhakohAdivat tasya kathaM na zrutatvam 1 ! zabdasaMspRraSTArthagrahaNaheturu upalabdhivizeSo dhAraNasamAnapariNAmaH zrutamiti nandivRttyAdau darzanAt / / pUrvagatagAthAyA vyAkhyAmAzritya zrutalakSaNAnugamanam "soidiovaladdhI hoi suaM sesaya tu mainANa / mottaNa davvasuaM akkharalaMbho a sesesu // " (vizeSA0 gA0 110) iti pUrvagatagAthAyAmapi ayameva svaraso" labhyate / [vAkayAthabadha-mahAvAkyAbaMdha mati ke zruta ?] je koI e vicAra raju kare ke-"matijJAnane zrutajJAnamAM atyantarbhAva eTale ke padArtha bedharUpa sAmAnya zrutajJAnanuM vizeSa arthabodharUpe paryAvasita thavuM te. tAtparya, padArthabodha Adi karma thatAM cAra jJAnamAM madhyavatI vAyArthamahAvAkayArthabodha matijJAna upayoga rUpa ja che chatAM paNa enA dvArA sAmAnya zrutajJAnanuM vizeSArthajJAnarUpe paryavasAna thAya che eTalA mATe matijJAnane zrutajJAna abhyantabhUta kahevAmAM Ave che. A rIte upayoga bhinna bhinna hovA chatAM eka ja vyutarUpa upayogane je vyavahAra thAya che te ane phalita thanArA ajaMparyAthe bedharUpa zrutajJAnanI mukhyatAnA kAraNe"--te A vicAraNAmAM ema samajavuM ke padArthadha karAvIne vAkayane vyApAra aTakI jAya che. tyAra pachI vAkyArthabodha AdirUpa (matijJAnAtmaka) vicAre pravarte che. e vicAranA sahakArathI punarupasthita vAkaya jyAre vizeSa artha baMdha karAve che tyAre tene adaMparyArthaka kahevAmAM Ave che. paNa A vicAraNAmAM eka prazna e thAya che ke jema pada-padArthanA saMbaMdhane sparzanAra UMha-Adi jJAnane kRtAtmaka mAnavAmAM Ave che tema zabdasaMskRSTa arthanA grahaNamAM pravartanAra vAkayAtha bedhAdi vicArane kRtAtmaka kema na mAnavo?nandIsUtranI vRtti vageremAM kahyuM che ke "vAcavAcakabhAvane AgaLa karIne zabdathI saMskRSTa arthanA grahaNamAM hetubhUta je vizeSa upalabdhirUpa jJAna che te zrutajJAna kahevAya che." Azaya e che ke "jaladhAraNa Adi artha kriyAmAM samartha, kabugrIvAdi AkAravALI vastu ghaTazabdathI vAcya che" ItyAdi rUpe traNe kAlamAM sAdhAraNa artha kriyA sAmarthyarUpa samAna pariNAmane mukhya rUpe viSaya banAvanAra, zabdArthanA paryAlocanane anusarate be vizeSa te zrutajJAna kahevAya che ke je Indriya ke mananA nimitte udabhave che. soDhaMDhio...ItyAdi pUrvagata gAthAne paNa A ja arthamAM svarasa dekhAya che. gAthAne saMkSepArtha A pramANe che-zrotrendriyathI 1. saMsRSTA muata / 2. saMsRSTA mu / 3. heturUpala ba / 4. nandIvRttau tu itthaM pAThaH "vAcyavAcakabhAva.. purassarIkAreNa zabdasaMsRSTArthagrahaNaheturupalabdhivizeSaH 'evamAkAraM' vastu jaladhAraNAdyarthakriyAsamartha ghaTazabdavAcyam ityAdirUpatayA pradhAnIkRtatrikAlasAdhAraNasamAnapariNAmaH zabdArthaparyAlocanAnusArI indriyamanonimitto'vagamavizeSa ityarthaH / ayameva ca pAThaH saMgato bhAti / kenApi kAraNena sarvAsu pratiSu aTitaH syaat-sN.| 5. amikAya: . di.. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu (29-30) tathA ca asyA (a)rthaH-zrotrendriyeNopalabdhireva zrutamityavadhAraNam , na tu zrotrendriyopalabdhiH' zrutameveti / avagrahehAdirUpAyAH zrotrendriyopalabdherapi matijJAnarUpatvAt / rAdhyA"soiNdiovlddhii ceva sua na u taI sua ceva / sovisI vi aa ka manAve che" (vizeSA. zA. 122) zeSa' tu yaccakSurAdIndriyopalabdhirUpa 'vijJAnaM tanmatijJAnam / tu zabdo'nuktasamucca. yArthaH / sa ca avagrahehAdirUpAM zrotrendriyopalabdhimapi samuccinoti, yadbhASyakAra:"tusamuccayavayaNAo va kAI soidiovaladdhI vi / mai eva sai souggahAdao hoMti maibheyA // " (vizeSA0 gA0 123) ____ apavAdamAha-muktvA dravyazruta pustakapatrakAdinyastAkSararUpam / tadAhitAyAH zabdArthaparyAlocanAtmikAyAH zeSendriyaupalabdherapi zrutatvAt / akSaralAbhazca yaH zeSeSvapIndriyeSu zabdArtha paryAlocanAtmakaH, na tu kevalaH tasyehAdirUpatvAt , tamapi muktveti sopaskAra"vyAkhyeyam / na upalabdhi ja zrata che. bAkInI InidrAthI thatI upalabdhi te matijJAna che. paNa dravya zrutathI thatI upalabdhi ane zeSa IndriyathI thatI akSaragarbhita upalabdhi te matijJAnamAM gaNavI nahi. (kAraNa ke te zrutajJAnarUpa che.) [dio...gAthAne vizeSArtha ] (29-30) "zoraMrivyo dI' e gAthAnuM vizeSa vivaraNa karatA graMthakAra kahe che ke "zrotrendriyathI thatI upalabdhi te zrata che." eno artha e che ke "zrutajJAna zrotrendriyathI thatI upalabdhi rUpa ja che. paraMtu ene artha e nathI ke "zrotrendriyathI thatI upalabdhi e zrutajJAna rUpa ja che. kAraNa ke zrotrendriyathI avagraha, IhA Adi rUpe je upalabdhi thAya che te zrutajJAnarUpa nahi paNa matijJAnarUpa hoya che. bhAgyakAre paNa kahyuM che ke "zrotrendriyathI thatI upalabdhi te ja zuta che. paNa e mRta ja che ema nahi. kAraNa ke zrotrendriyathI thatI keIka upalabdhi matijJAna rUpa paNa hoya che." tAtparya, zrotrenidrayathI thatI upalabdhi zrata ke mati anyatara svarUpa hoya che. jyAre bAkInI cA Adi IdriyothI thanAra upalabdhi rU5 vijJAna matijJAna rUpa hoya che. sophi...e gAthAmAM "su" e zabdaprayoga anuktanA samuccaya mATe karyo che arthAt avagraha, IhAdi rUpa thatI zrotrenidrayanI upalabdhine paNa matijJAnamAM samuccaya samaja bhASyakAre paNa kahyuM che ke "tuM" evA samuccayavacanathI zrotrendriyathI thatI keIka upalabdhine paNa matimAM samAveza thAya che. eTale ke zrotrendriyathI thatA avagraha Adi te matijJAnanA bheda che. (loraMoi . nA pUrvArdhanuM vivaraNa thayuM emAM have) uttarArdhathI apavAda dekhADe che. pustaka, patra vagere mAM sthApeluM je dravyazrata che tene matijJAnamAMthI choDI devuM. kAraNa ke cakSu Adi idrithI dravyazrutanA vAMcana dvArA zabdArthanA paryAlacana rUpa je upalabdhi thAya che te matirUpa nahi paNa mRtarUpa 1. ridhiH ku. 2. have tannati mu ga gha . ra. vatrAH | 4. sthArUM sAro vyAM mAM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna (31) nanveva zeSendriyeSvapi akSaralAbhasya zrutatvokteH zrotrendriyopalabdhireva zrutamiti pratijJA vizIryaMta / maivam , tasyApi zrotrendriyopalabdhikalpatvAditi bhvH| __ (32) zrotrendriyopalabdhipadena zrotrendriyajanyavyaJjanAkSarajJAnAhitA zAbdI buddhiH dravyazrutapadena ca cakSurAdIndriyajanyasaMjJAkSarajJAnAhitA sA, akSaralAbhapadena ca tadatiriktazrutajJAnAvaraNakarmakSayopazamajanitA buddhigRhyata iti sarvasAdhAraNo dhAraNAprAyajJAnavRttizabdasaMskR STAcAra kAravizeSa evAnugata lakSaNam , trividhAkSarazrutAbhidhAnaprastAve'pi saMjJAvyaJjanayoH dravyazrutatvena, labdhipadasya ca upayogArthatvena vyAkhyAnAt / tatra cAnugatamuktameva lakSaNa miti / iha govRSanyAyena trividhopalabdhirUpabhAvazrutagrahaNamiti tvasmAkamAbhAti / hoya che. "ovi'...gAthAmAM cethApAdano artha karavA mATe "tamA muvA' (tene paNa cheDIne) aTaluM uparathI joDavAnuM che. eTale eno artha evo thaze ke cakSu Adi IMdriyo dvArA zabdArtha garbhita paryAlacanarUpa je akSaralAbha thAya che tene paNa matijJAnamAMthI choDI devuM. arthAt e paNa zrutajJAnarUpa samajavuM. ahIM zabdArtha garbhita paryAlocana eTalA mATe kahyuM che ke je akSaralAbharUpa pAcana zabdArtha garbhita na hoya te e IhA Adi rUpa hovAthI matijJAna ja banI jAya che. [kRtajJAnanuM sAdhAraNa lakSaNa] (31) zaMkA -je tame anya indriyothI thatA akSaralAbhane zrutajJAnamAM samAvaze te pachI "zrotrendriyathI thatI upalabdhi e ja zrata che" evA avadhAraNavALI tamArI pratijJAne bhaMga thaze. (32) uttara:- nahi thAya. kAraNa ke ghaNAonuM evuM kahevuM che ke zeSa IndriyothI thatI zrutarUpa upalabdhi zrotrenidrayathI thanArI upalabdhi jevI ja che. tethI "zrotrendriya upalabdhi ja evA avadhAraNamAM koI doSa nathI. tAtparya, dravyakRtanA AdhAre zrondriyathI thanArI zrutAtmaka upaladhi ane zendriyothI thatI upalabdhi, e bane upalabdhimAM keI taphAvata nathI. upAdhyAyajI mahArAjane ahIM ema lAge che ke kAraNabhede kAryamAM kathaMcimitratA hevI joIe. eTale zrotrendriyathI thatI upalabdhi ja zrata che e lakSaNa garbhita pratijJAnuM tAtparya eka evA anugata (sarvasAdhAraNa) lakSaNamAM hovuM joie ke je keIpaNa IndriyathI ke kSayopazama mAtrathI thanArA traNa prakAranA zrutajJAnamAM ghaTI zake. (te pratijJAbhaMgane avakAza nahi rahe.) traNe prakAranA zrutajJAna A rIte-(1) zrotrendriyathI utpanna thanAruM je vyaMjanAkSara (dhavani uccAraNAtmaka akSara) viSayaka zrAvaNapratyakSajJAna. tenA vaDe upana thatI zAbdabuddhi te ahIM zrotrenidraya upalabdhi padathI levI. (2) cakSu Adi IndriyathI utpanna thatuM je saMjJA (lipi) akSara saMbaMdhi jJAna, tenA vaDe utpanna thatI zAbdabuddhi te ahIM dravyathatapadathI lIdhI. ane (3) te banethI bhinna prakAranI ke je (ekendriya Adine) zrutajJAnAvaraNukarmanA kSayapazamamAtrathI 3. Eaa ! 2. tAt | | Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu . (33) avagrahAdikramavadupayogatvenApi ca matijJAna eva janakatA, na zrutajJAne, tatra zAbdopayogatvenaiva hetutvAt / caturNAmavagrahAdInAM kAryakAraNatvapariSkAra: (34) matijJAne ca nAnavagRhItamIhyate,nAnIhitamapeyate nAnapetaM ca dhAryate, iti kramanibandhanamanvayavyatirekaniyamamAmananti manISiNaH / tatra avagrahasya IhAyAM dharmijJAnatvena, tdutpanna thAya che tevI buddhi ahIM akSaralAbhapadathI levI. A traNe prakAranI buddhimAM zabdasaMskRSTa arthakAravizeSa sarvasAdhAraNa che ke je dhAraNatulya dareka zrutajJAnamAM hoya che. mATe "dhAraNAtulya jJAnavRtti zabdasaMskRSTa-arthAkAravizeSa" te dareka zrutajJAnanA sAdhAraNa lakSaNarUpe phalita thAya che. zAstranI aMdara paNa jyAM traNa prakAranA akSaradhRtanA pratipAdananuM prakaraNa Ave che tyAM dravyakRta ane bhAvaththata ema be bheda karelA che. saMjJAkSara ane vyaMjanAkSarane dravyazrata rUpe grahaNa karyA che ane labdhi akSarane artha upayoga karyo che ane te upaga bhAvakRtarUpa che. A rItanuM vyAkhyAna karyuM hovAthI uparokata zrutajJAnanA traNa prakAranuM samarthana thaI jAya che. tathA, zAstrakAre darzAvelA saMjJAkSara Adi trividha zrutajJAnanuM je sarvasAdhAraNa lakSaNa upAdhyAyajIe darzAvyuM che te ja phalita thAya che. zAstrakAra bhagavaMte je bhAvathutane bheda batAvyuM che temAM je ke dravyazratanA AdhAre thanArI upalabdhine samAveza che ja, mAtra tRtIya prakAranI ja upalabdhi bhAvakRtamAM levAnI nathI. chatAM paNa dravyazrata ane bhAvakRta evA be bheda go-bali. vanyAye pADyA che. ema upAdhyAyajI mahArAjane lAge che. baliIne samAveza "ga" padArthamAM thaI jAya che, chatAM paNa jema tene pRthak nirdeza thAya che tema ahIM dravyachatathI prathama be prakAranI buddhine niza thaI gayA hovA chatAM traNe prakAranI buddhino bhAvakRtathI svataMtra nirdeza karyo che. [akSarajJAna ane zrutajJAnamAM kama zA mATe?] (34-34) prazna - avagraha Adi kramathI Indriya janya akSara jJAna dvArA arthabodharUpa zratajJAnanI utpatti mAnavAne badale akSarajJAnanI sAthe sAthe ja arthabodharUpa zrutajJAna mAnI laIe to pahelA akSarajJAna ane pachI zrutajJAna ema mAnavAnI zI jarUra che? uttara -avagraha Adi kamika upayoga phakta matijJAnane ja janaka hovAnuM siddhAMtamAM darzAvyuM che nahi ke zrutajJAnane paNa. kAraNa ke zrutajJAnamAM akSarajJAnAdi rUpa zAkha upagane svataMtrapaNe kAraNa hovAnuM jaNAvyuM che. mATe avagrahaAdi kramathI pahelA akSarajJAna thAya te pachI ja taddarUpakAraNasAmagrIthI zrutajJAnanI utpatti nyAyocita che. nahi te prathama avagraha samaye IhA, apAya, dhAraNA vagere badhA jJAna eka sAthe ja utpanna thaI jaze. paraMtu evuM thatuM nathI. kAraNa ke dhAraNAnuM kAraNa apAya che, apAyanuM kAraNa IhA che, ane IhAnuM kAraNa avagraha che. eTale ja jJAnI puruSe mAne che ke matijJAnamAM pUrva pUrva avagraha Adine kamazaH uttarauttara IhA Adi sAthe kAryakAraNubhAvasUcaka avayavyatireka rUpa niyama che. te A rIte ke - avagraha hoya Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna vAntaradharmAkArehAyAM tatsAmAnyajJAnatvena vA; IhAyAzca taddharmaprakAratAnirUpitataddharminiSThasiddhatvAkhyaviSayatAvadapAyatvAvacchinne taddharmaprakAratAnirUpitataddharminiSThasAdhyatvAkhyaviSayatAvadIhAtvena, ghaTAkArAvacchinnasiddhatvAkhyaviSayatAvadapAyatvAvacchinne tAzasAdhyatvAkhyaviSayatAvadIhAtvena vA; dhAraNAryA ca apAyasya samAnaprakArakAnubhavatvena, viziSTa (1)bhede samAnaviSayakAnubhavatvena vA kAryakAraNabhAvaH / te Ihi thAya ane avagraha na hoya to IhA na thAya. te ja rIte IhA vinA apAya na thAya ane apAya vinA dhAraNa na thAya. [avagrahathI dhAraNuM sudhIno kAryakAraNubhAva] avagrahamAM mAtra dhamiMpadArthanuM ja jJAna thAya che, jyAre IhAmAM te dharminA sAmAnya dharmonI vicAraNuM hoya che ane enA pratye avagrahajJAna dharmijJAnasvarUpe hetu bane che. dA. ta.? dUrathI je lAMbI vastu dekhAya te avagraharUpa dharmijJAnamAtra che. pachI te mANasa che ke jhADanuM ThuMThuM che evI te lAMbI dekhAtI vastunA sAmAnya dharmanI vicAraNA pravarte che, te IhArUpa jJAna che. kyAreka dUra rahelI vyakti sau prathama manuSyarUpe ja avagRhIta thAya tyAre te strI che ke puruSa che evI vizeSadharmasaMbaMdhI vicAraNA pravarte che. e ja avAntara dharmAkAra IhA kahevAya. tenA pratye manuSyatvarUpa sAmAnya dharmaviSayakajJAnasvarUpe avagraha hetu che. e pachI thanArA apAyajJAnamAM samAna prakArakajJAnasvarUpe IhAjJAna heta che. te A rIte ke apAyanirUpitayaddharminiSThaviSayatA yuddhamaprakAratAthI nirUpita hoya taddadharma prakAratAnirUpita taddaghaminiSThaviSayatAzAlI-IhatvarUpe Iha apAyane hetu bane che. eka vastu khyAlamAM rAkhavAnI ke apAya nizcayAtmaka jJAna hovAthI apAyanirUpita viSayatA siddhatvarUpa hoya che jyAre IhA nizcayasvarUpa na hovAthI IhAnirUpita viSayatA sAdhyatvasvarUpa hoya che. eTale kAryakAraNabhAva A rIte bane ke tadudharma(dravyatva)gataprakAratAthI nirUpita je taddadharmi(dravya)gatasiddhatvAkhyaviSayatA, tAdazaviSayatAzAliapAyatvAvacchinna apAyajJAna pratye,taddadharma prakAratAnirUpitata6dharminiSThasAdhyatvAgyaviSayatAzAlI IhAtvarUpe IhAjJAna kAraNa che. IhA je avAntara dharmakAra hoya te tenAthI thanAro apAya paNa avAtara dharmaviSayaka ja thAya eTale tyAM kArya. kAraNabhAva A rIte thaze ke ghaTAkAraavacchinna siddhavasvarUpa viSayatAzAli apAyatva avachina apAyajJAna pratye, ghaTavadharma prakAratAnirUpitaghaTAtmaka dharminiSTha arthAt ghaTAkAra avacchinna sAdhyavAkhyaviSayatAzAli IhAvarUpe IhAjJAna hetu che. dhAraNuM jJAnamAM samAnaprakAraka anubhava varUpe apAyajJAna hetu che, paNa ahIM prAcIna nyAyanA mate viziSTa ane zuddha vastumAM bheda na mAnavAnA kAraNe sAmAnaviSayaka anubhavanA kAryakAraNabhAva banI zake che. kahevAnuM tAtparya e che ke suvarNavaviziSTakalaza e sAmAnya kalaza karatA keI bhinna vastu nathI eTale kalazaviSayaka dhAraNujJAnamAM suvarNavaviziSTa kalaza- prakAraka apAyajJAna samAna prakAraka vena bhale hetu nahi banI zake, kiMtu samAnaviSayakana hetu banI zakaze. kAraNa ke dhAraNamAM viSayabhUta kalaza ane apAyamAM viSayabhUta suvarNa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jJAnabiMdu avagrahaM vedhA vibhajya tayoH paraspara saMbandhavicAraH (35) tatra avagraho dvividho vyaJjanAvagrahArthAvagrahabhedAt / tatra vyaJjanena-zabdAdipariNatadravyanikurambeNa vyaJjanasya zrotrendriyAderavagrahaH sambandho vyaJjanAvagrahaH / sa ca mallakapratibodhakadRSTAntAbhyAM sUtroktAbhyAmasaMkhyeyasamayabhAvI / tasyAmapyavasthAyAM avyaktA jJAnamAtrA prathamasamaye'zena abhavatazcaramasamaye bhavanAnyathAnupapattyA bhASyakRtA pratipAditA / yukta caitat , nizcayato'vikalakAraNasyaiva kAryotpattivyApyatvAt / avikala ca kAraNaM jJAne upayogendriyameva / tacca vyaJjanAvagrahakAle labdhasattAka kathana svakArya jJAna janaye diti ayamupayogasya kalaza prakArarUpe tulya na hovA chatAM viSayarUpe samAna ja che. " [vyaMjanAvagraha, mallaka-pratibodhaka daSTAnata] (35) vyaMjanAvagraha ane arthAvagraha evA bhedathI avagraha be prakAra che. vyaMjanAvagrahanI zAbdika vyutpatti vyaMjana sAthe vyaMjanane avagraha eTale ke saMbaMdha A pramANe thAya che. emAM pahelA vyaMjana zabdathI zabdAdi viSayarUpe pariNata thayela dravya samUha samaja, ane bIjA vyaMjanapadathI zrotra Adi Indriyo samajavI. A vyaMjanAvagraha thatA thatA asaMkhya sama samaya vItI jAya che. A vAtane zAstrakAroe be daSTAMtathI samajAvela che. (1) mallaka daSTAMta, mATInA keDiyAmAM kamazaH eka eka jaLabiMdu TapakatuM hoya tyAre zarUAtanA traNa cAra jaLabiMdu zoSAI jaze, pachInA eka eka biMduthI keDiyuM bharAtuM jaze, ema karatAM karatAM keTalAye TIpA emAM paDaze ne pachI keDiyuM chalochala bharAI jaze. (evI rIte dUra rahelA mANasane buma pADIne belAvIe te pahelI bume enI kaNendriya anaMta zabda pudagalothI gheDIka bharAze pachI bIjIvAra buma mArIe trIjIvAra buma mArIe ema karatA karatA pAMcamI chaThThIvAra buma mArIe tyAre tenI kaNendriya khIcakhIca bharAI jaze. tyAre tene vyaMjanAvagraha pUro thavAthI tenuM dhyAna kheMcAze.) daSTAnta 2 - kaI eka uMghatA mANasane buma pADIne jagADIe tyAre pahelA samaye tenA kAnamAM paDelA pagalethI khAsa kaMI asara thatI nathI. bIjA, trIjA yAvat saMkhyAta samaya sudhI kAnamAM paDelA pudagalanI bahu asara thatI nathI, paNa asaMkhya samaya sudhI zabdanA pudgale kAnamAM paDe tyAre e UMghatA mANasa upara kaMIka asara thAya che. jinadarzana mujaba AMkhanA eka palakArAmAM paNa asaMkhya samaya vItI jAya che te vAta dhyAnamAM rAkhavI. [ pratisamaya kriyamANa kAryanI utpatti ] A rIte asaMkhya samayamAM thatA vyaMjanAvagraha kALamAM je kAMI avyakta jJAna utapanna thAya che te paNa vyaMjanAvagraha nAmathI ja oLakhAya che. A avyakta jJAna cheka chellA samaye ja utpanna thAya che evuM nathI, kiMtu bhautika vyaMjanAvagrahanA prathama samayathI ja a5 a85 mAtrAmAM utpanna thatuM thatuM chelA samaye paripUrNa jJAna Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna .. (36) nanu vyaJjanAvagrahaH prApyakAriNAmevendriyANAmukto nA'prApyakAriNoH cakSurmanasoriti tatra kaH kAraNAMzo vAcyaH ? yadi arthAvagrahastarhi sarvatra sa evA'stviti cet ? na, tatrApi arthAvagrahAt prAglabdhIndriyasya grahaNonmukhapariNAma eva upayogasya kAraNAMza ityupagamAt / na ca sarvatra ekasbaivAzrayaNamiti yuktam, indriyANAM prApyakAritvA'prApyakAritvavyavasthAprayuktasya hasva-dIrghakAraNAMzabhedasyAgamayuktyupapannatvena pratibandiparyanuyogAnavakAzAt / mAtrArUpe pragaTa thAya che. bhAgyakAre kahyuM che ke je prathama samaye apAMze paNa kAryanI utpatti mAnavAmAM na Ave te chellA samaye paNa utpanna thaI zake nahi. (pahele divase thoDuM ghaNuM paNa makAnanuM caNatara na thAya te chellA divase paNa te makAna puruM thaze nahi.) upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke A vAta bilakula barAbara che. kAraNa ke paramArthathI avikala kAraNa eja kAryopattinuM vyApya che. prastutamAM upayoga Indriya eja jJAnanuM avikala kAraNa che ane upaga indriya sateja thavAnuM kAraNa bhautika vyaMjanAvagraha che. eTale je samayathI vyaMjanAvagraha cAlu thAya te samayathI upayoga indriyanuM astitva pragaTa thatuM jAya ane e potAnA kAryabhUta jJAnane utpanna karAvyA vinA kaI rIte rahe?! jema nyAyamate pratyakSa jJAnamAM Indriya kAraNa rUpe, saMnikarSa athavA nirvikalpa jJAna vyApArAMza rUpe, savikalapa jJAna phalAMza rUpe, ane dhArAvAhi jJAna paripAkAMza rUpe prasiddha che tema jainamatamAM zuM mAnyatA che? A praznanA javAbamAM graMthakAra kahe che ke avagraha, IhA, apAya, dhAraNAtmaka eka matijJAna upayogamAM bhautika vyaMjanAvagraha kAraNuza rU5 che. (anya aMzonuM digadarzana 46 ane 47 perAmAM karAvAze) [ arthAvagrahane kAraNAMzarUpe na manAya? ] (36) prazna -vyaMjanAvagraha te mAtra prApyakAri IndrAmAM ja kahyo che, aprApyakAri mana ane cakSa indriyano to kahyo nathI te pachI tyAM teNe kAraNuza kahezo ? je arthAvagrahane kAraNuza mAnavAne hoya te prApyakAri ane aprApyakAri badhA ja sthaLe arthAvagrahane kAraNaza rU5 mAnIe te zuM vAMdho che? uttara :- arthAvagrahane kAraNuza rUpe mAnavAnI jarUra nathI. kAraNa ke arthAvagraha te upayoga IndriyanuM kArya che. ene kAraNa rUpe kaI rIte manAya ?! aprApyakAri IndriyasthaLe te arthAvagraha pUrve kSayopazamarUpa labdhi Indriyane grahaNAbhimukha pariNAma e ja aprApyakAri Indriyajanya matijJAna-upayogamAM kAraNuzarUpe che. prazna -A rIte kAraNazamAM bheda mAnavAne badale badhe eka ja anugata kAraNazanI kalpanA zuM agya che? uttara :- hA, ayogya che. kemake IndriyomAM prApyakAritA ane aprApyakAritA evI bheda-vyavasthA zAstrasiddha ane yuktisiddha che. eTale tamUlaka hasva-dIrgha kAraNazano bheda paNa zAstra ane yukti ubhayasiddha hovAthI koI sAmA praznane avakAza rahetuM nathI. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu (rU7) athavapraH sAmAnyamAtrapraH, cataH "vizcit Ta macA, na tu rimAvita' ti vyvhaarH| sa caikasAmayikaH / prAmANyajJaptau IhAsAmarthya parIkSA __(38) tata Ihopayoga 'Antamau hUrtikaH pravartate / sa ca sadbhUtAsadbhUtavizeSopAdAna. tyAgAbhimukhabahuvicAraNAtmakaH paryante tattatprakAreNa dharmiNi sAdhyatvAkhyaviSayatAphalavAn bhavati / ata eva phalapravRttau jJAnaprAmANyasaMzayAt viSayasaMzayavat karaNapravRttAvapIndriyAdigataguNadoSasaMzayena viSayasaMzayAt indriyasAdguNya vicAraNamapIhayaiva janyate / kevalamabhyAsadazAyAM tat jhaTiti jAyamAnatvAt kAlasaukSmyeNa nopalakSyate, anabhyAsadazAyAM tu vaiparItyena sphuTamupalakSyata iti malayagiriprabhRtayo vadanti / prazna:- hasva dIrgha kAraNosa eTale zuM? uttara :- aprApyakAriIndriyasthaLe arthAvagrahapUrve labdhiIndriyane grahaNa unmukha pariNAma e upayogamAM kAraNuza rUpa che. jyAre prApyakAri IdriyasthaLe arthavagraha pUrve avyakta jJAnarUpa vyaMjanAvagraha, ane tenI pUrve enA kAraNarUpe asaMkhya samaya sudhI thanAro bhautika vyaMjanAvagraha kAraNarUpa che-A rIte prApyakAri IndriyasthaLe kAraNazamAM dIrghatA che ane aprApyakAri IndriyasthaLe kAraNazamAM hasvatA che [ arthAvagraha ane IhA ] (37) arthAvagraha eTale vastunA taddana sAmAnya svarUpanuM bhAna, ke jenAthI "meM kaMIka joyuM to kharuM paNa zuM hatuM te samajAyuM nahi," A vyavahAra lekamAM pravarte che. A arthAvagraha mAtra eka ja samayamAM thAya che. (38) arthAvagraha pachI IhAne uparoga pravarte che. teno kALa eka aMta muharta jANu. A IhAne upayoga aneka vicAraNAthI garbhita hoya che. arthAt IhA e saMzayAtmaka nathI kiMtu vicAraNAtmaka che. IhAmAM je bahumukhI vicAraNA thAya che, te sadabhUtavizeSanA grahaNa ane asabhUtavizeSanA parityAganI abhimukha hoya che. saMzayamAM bane koTi tulya hoya che. jyAre IhA saddabhUtavizeSanA nirNayarUpa apAyanI pratye DhaLatA valaNavALI hoya che. eTale aneka samaya paryanta cAlatI vicAraNAtmaka IhA, carama samaye "avagRhIta vastu AvA prakAranI hovI joIe,' dA.ta.: 'dUra dekhAtI vastu manuSya hovA joIe" A jAtanI (sAdhyatvAkhya) sAdhyatvanAmanI viSayatA rUpa phaLathI kaLavatI bane che. prazna : sAdhyatvAkhya viSayatA eTale zuM? uttara : je jAtanI viSayatA apAya jJAnamAM siddha thanAra che te ja jAtanI viSayatA IhAnA chellA samaye sAdhyakakSAmAM hoya che. enuM nAma sAdhyatvAkhya viSayatA che. [IhAmAM IndriyanI guNa-deNavattAno vicAra IhA bahumukhI vicAraNuM svarUpa che eTalA mATe ja IndriyanI guNavattAne vicAra che. mAntarmuhUtiH ta 2. sALAve ma va Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna (39) evaM sati svajanyApAye sarvatra arthayAthAtmyanizcayasya Ihayaiva janyamAnatvAt "tadubhayamutpattau parata eva jJaptau tu svataH paratazca' (pra. na. ta. 1 / 21) ityAkarasUtra virudhyeta / 'tadubhayam=prAmANyamaprAmANyaM ca 'parata eva' iti kAraNagataguNadoSApekSayetyarthaH / 'svataH paratazca' iti saMvAdakabAdhakajJAnAnapekSayA jAyamAnatva' svatastvam , tacca abhyAsadazAyAm, kevalakSayopazamasyaiva tatra vyApArAt , tadapekSayA jAyamAnatvaM ca paratastvam, tacca anabhyAsadazAyAm / ayaM ca vibhAgo viSayApekSayA, svarUpe tu sarvatra svata eva prAmANyanizcaya, ityakSarArtha iti / Ihayaiva hi sarvatra prAmANyanizcayAbhyupagame kiM saMvAdakapratyayApekSayA ? / na paNa emane emAM ja utpanna thaI jAya che-pravarte che ane emAM kazuM ajugatuM nathI. kema ke phalaprApti mATe thanArI pravRtti pUrve je jJAnanA prAmANyamAM zaMkA paDI jAya te je viSayamAM pravRtti thavAnI che te viSayamAM paNa tyAM tenA hevA na devAnI zaMkA paDI jAya che, te ja rIte apAya thavA pUrve Indriya pravRtti samaye Indriya Adi gata guNadeSa vize je zaMkA paDe to bhAvi apAyajJAna saMbaMdhI viSayanI paNa zaMkA pahelethI ja paDI jaze ane e zaMkA IhAmAM ne IhAmAM IndriyanI guNavattAne vicAra preryA vinA raheze nahi. vastusthiti e che ke IndriyanI guNavattAne vicAra dareka IhAmAM A rIte antabhUta hoya che, paNa abhyAsadazAmAM A badhe vicAra eTalo jhaDapathI thaI jAya che ke jenuM kALanI sUkSmatAne kAraNe bhAna rahetuM nathI ke mane Avo vicAra pravarte. jyAre ananyasta dazAmAM, IndriyanI guNavattAnA vicAranuM spaSTa bhAna thAya che kAraNa ke e vicAra utpanna thavAmAM ThIka ThIka samaya lAgyo hoya che-A rIte zrI malayagiri AcArya vagere kahI gayA che. [IhAthI prAmANyanizcaya vivAdAspada] (39) upAdhyAyajI mahArAjanuM kahevuM che ke A badhuM vicAraNIya che. (paricchedanA aMte pR. 44mAM "ItyAdi vicAraNIyama " e zabdaprayoga upara dhyAna devuM.) vicAraNIya eTalA mATe ke IhAjanya sarva apAyajJAnamAM abhinna rUpe jevo artha che tevApaNAne (prAmANya) nizcaya paNa IndriyaguNavattAvicAragarbhita IhAthI ja utpanna thaI jaze. bhale thaI jAya zuM vAMdho che? vadhe e che ke syAdavAda ratnAkaranA "tamacamutva para hava, jJaptI tu jatA rata" A sUtra sAthe virodha thaze. sUtrane zabdArtha Ave che. tamAmu eTale prAmANya ane aprAmANya, te utpattimAM parataH eTale ke parasApekSa arthAt kAraNagata guNadoSa sApekSa ja hoya che. kahevuM ema che ke jJAnamAM prAmANyanI sahatpatti kAraNasAmagrIgata guNathI thAya che ane aprAmANyanI sahotpatti kAraNa sAmagrInA doSathI thAya che. jJAnagata prAmANya ke aprAmANyanI kRti (jJAna) svataH ane parataH ema banne rIte thAya che. svataH eTale svamAtra sApekSa arthAta , prAmANyabAdha mATe pitAnA sivAya bIjA keI saMvAdaka jJAnanI apekSA nahi. temaja aprAmANyanA bedha mATe uttarakALamAM kaI bAdhaka jJAnanI apekSA nahi. abhyAsadazAmAM AvuM bane che. kAraNa ke tyAM phakta kSopazamane ja vyApAra hoya che. saMvAdaka ke Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu khalve gamakamapekSitamiti gamakAntaramapi apekSaNIyam / na ca 'IhAyA bahuvidhatvAt yatra na karaNasAdguNyavicAraH tatraiva uktasvatastvaparatastvavyavasthA' iti vAcyam , IhAyAM kvaciduktavicAravyabhicAropagame AbhyAsikApAyapUrve hAyAM anupalakSyamANasyApi tadvicArasya' niyamakalpanAnupapatteH / na coktavicAra IhAyAM pramAjanakatAvacchedakaH na tu tajjJaptijanakatAvacchedaka ityapi yuktam , karaNaguNAdeva pramotpattau tasyA'tathAtvAt / na ca 'bhAvi jJAnasya asiddhatvAt uktavicAravatyA'pIhayA tadgataprAmANyAgrahaH' ityapi sompratam ; vicAreNa karaNasAdguNyagrahe' bhAvijJAnaprAmANyagrahasthApi saMbhRtasAmagrIkatvAt-ityAdi vicAraNIyam / bAdhaka jJAnanI apekSAthI (anukrame) je jJAnagata prAmANya ke aprAmANyanuM jJAna thAya te parataH eTale ke parasApekSa kahevAya ane AvuM anabhyAsadazAmAM bane. arthAt "enA e viSayanuM vAraMvAra jJAnarU5 abhyAsa na hoya tyAre e bane. vaLI, A vibhAga viSayanI apekSAe jANa nahi ke jJAnanA svarUpa mATe paNa, jJAna dviaMzI hoya che, viSayAMza ane svarUpAMza (=AnAMza). svarUpamAM to badhuM jJAna svataHprAmANyanizcayAtmaka ja hoya che. arthAt mane jJAna thayuM ke nahi evI zaMkA kadApi paDatI nathI, athavA mAruM jJAna svagrAhI che ke nahi evI paNa zaMkA paDatI nathI. je kAMI vivAda ke vibhAga che te viSayAMzamAM ja che. [parataMjJapti sUcaka sUtra sAthe virodha]. prastutamAM uparokta sUtra sAthe virodha eTalA mATe thAya che ke je IhAthI ja apAyajJAnamAM prAmANya nizcaya paNa utpanna thaI jato hoya te ukta sUtramAM saMvAdaka jJAnanI apekSAe parataH jJapti kahevAno artha zuM rahyo ? prAmANya nizcaya mATe IndriyaguNavattAnA vicAra rUpa gamakanI ekavAra to apekSA thaI gaI, have pharIthI prAmANya nizcaya mATe bIjA saMvAdaka jJAnarUpa gamakanI apekSA rAkhavAnI heya nahi. te pachI janamatamAM anabhyAsadazAmAM jJaptimAM parataH prAmANyanI kathA ja pUrI thaI jaze. ahIM ema paNa kahI zakAya tema nathI ke-IhA to aneka prakAranI che, te je IhAmAM Indriya Adi karaNanI guNavattAne vicAra na hoya tyAM je apAya thaze te prAmANyagraha zUnya hovAthI anabhyAsadazAmAM saMvAdaka jJAnanI apekSA prAmANyagraha mATe ubhI raheze ane abhyAsa dazAmAM nahi rahe. e rIte parata: ane svataH vyavasthA thaI jaze-paNa Ama kahevuM eTalA mATe yogya nathI ke koIka IhAmAM IndriyanI guNavattAnA vicArane abhAva mAnazo te pachI "abhyAsadazAmAM kALanI sUkSamatAne kAraNe lakSamAM na AvanAra karaNanI guNavattAnA vicAranuM astitva to hoya ja che' evA niyamanI kalpanA je upara dekhADI che te nahi ghaTI zake. jo ema kaho ke"kAraNanI guNavattAne vicAra dareka IhAmAM hoya ja che paNa e mAtra prAmANyanI janatAne ja avara chedaka che arthAt prAmANyanI utpattimAM ja hetu che-prAmAyanA nizcayanI janatAne ava chedaka nathI. mATe abhyAsa ke abhyAsadazAmAM saMvAdaka jJAnanI , niragupa mu. 2. tArA pratye tA. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna prAmANyAprAmANyayoH svatastvaparatastvAnekAnte UhApohaH (40) nanu bhavatA saiddhAntikamate upayoge-avagrahAdivRtticatuSTayavyApyatvam , ekatra vastuni prAdhAnyena sAmAnyavizeSobhayAvagAhitvaparyAptyAdhAratvaM vA; tArkikamate ca prameyAvyabhi. cAritva-prAmANya ayogyatvAt abhyAsenApi durgraham, samarthapravRtyanaupayikatvena anupAdeyaM ca' / paudgalikasamyaktvavatAM samyaktvadalikAnvito'pAyAMzaH pramANam , kSAyikasamyaktvavatAM ca kevalo'pAyAMza iti tattvArthavRttyAdiva banatAtparyaparyAlocanAyAM tu smyktvsmaanaadhianukrame apekSA ke tenA abhAva dvArA parataH ane svataH evI vyavasthA thaI zakaze." te Ama kahevuM barobara nathI. kAraNa ke prAmANyanI utpattimAM indriyanI guNavattA ja hetu che nahi ke tene vicAra. arthAt indriyanI guNavattAne vicAra nirarthaka thaI jaze. jo ema kaho ke-"IhAmAM IndriyanI guNavattAne vicAra hovA chatAM paNa enAthI svajanya apAyajJAnamAM prAmANyano graha thavAnI koI zakyatA nathI, kAraNa ke IhAnA kALamAM svajanyabhAvi apAyajJAna utpanna ja thayuM nathI. pachI taddagata prAmANyagraha thavAne saMbhava ja raheto nathI."- te e paNa barAbara nathI. kAraNa ke bhAvijJAnanA prAmA sthagraha mATe IndriyamAM guNavattAno vicAra e ja paripUrNa sAmagrI che. eTale bhAvijJAna utpanna thayuM hoya ke na thayuM hoya, te paNa IndriyanI guNavattAnA vicArathI garbhita IhA vaDe prAmANyanizcaya utpanna thavAmAM koI bAdha nathI. uparanI carcAthI e phalita thAya che ke je IhAmAM IdriyanI guNavattAne vicAra paNa bhaLelo ja hoya te pachI apAyajJAnathI abhinnarUpe prAmANya nizcaya paNa thaI javAthI saMvAdaka jJAnanI koI apekSA rahetI nathI eTale ke syAdvAdaratnAkaramAM darzAvelI svataH parataH vyavasthA sAthe virodha Ubho rahe che. eTalA mATe IhAmAM IndriyanI guNa vattAnA vicArane samAveza hoya ke nahi te vicAraNIya che. [ prAmANya svarUpa vicAra! (40) prAmANya aMge pUrvapakSI taraphathI ahIM eka dIrgha vicAra prastuta karavAmAM Ave che- tamArA siddhAMtika mate prAmANyanuM svarUpa (1) upagamAM avagraha Adi cAre vRttiomAM vyApIne rahevApaNuM che. arthAt avagraha Adi cAra vRttimAM vyApIne rahelo jJAnAtmaka upayoga e ja pramANabhUta matijJAna che. (matijJAnanA avagraha Adi cAra bhedonI carcA cAlu hovAthI ahI matijJAnanA prAmAyane ulekha prastuta karyo che.) (2) athavA te tamArA mate prAmANyanuM lakSaNa AvuM paNa banI zake ke eka ja vastumAM mukhyapaNe sAmAnya avagAhitya ane vizeSa avagAhitva-prataubhaya avagAhityanI paryAptinI AdhAratA e ja jJAnanuM prAmANya che. arthAt sAmAnyAvagAhitya ane vizeSAvagAhitya baMne keI eka ja jJAnamAM paryApta hovA joIe, nahi ke judA judA be jJAnamAM. tAtparya, je jJAna ekAMte sAmAnya avalaMbI athavA ekAMte vizeSa6. revaM vaudra ka a ya | Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu karaNApAyatvaM jJAnasya prAmANya paryavasyati, anyathA'nanugamAt / tatra ca vizeSaNavizeSyabhAve vinigmnaavirhH| 'jJAna' pramANam' iti vacana vinigamakamiti cet 1 tadapi samarthapravRttyau. payikema rUpeNa vinigamayet, na tu viziSTApAyAtvenAnIdRzena / samyaktvAnugatatvena jJAnasya jJAnatvam , anyathA tvajJAnatvamiti vyavasthA tu nApAyamAtraprAmANyasAkSiNI, samyagdRSTisambandhinAM saMzayAdInAmapi jJAnatvasya mahAbhASyakRtA paribhASitatvAd / avalaMbI na hoya kintu gauNa mukhyapaNe ubhayAvalaMbI hoya te jJAna pramANa che. (3) tArkika nyAyamate prameyanI avyabhicAritA e ja prAmANya che. arthAt je jJAna prameya sAthe visaMvAdI na hoya te pramANa. ahIM pUrvapakSIne ema kahevuM che ke A traNeya jAtanuM prAmANya pratyakSane agya che tethI tenuM pratyakSa jJAna asaMbhavita che. mATe game eTalo abhyAsa hoya te paNa pratyakSa jJAna vaDe tenuM grahaNa kayAreya zakya nathI. bIjI vAta e che ke A jAtanA prAmANyanuM jJAna thAya to paNa te samarthapravRttinA upAyabhUta na hovAthI upAdeya paNa banatuM nathI. pachI enA svataH 5NunA ke parataHpaNAnA vicAranuM kaI prajana rahetuM nathI. [samyaktva samAnAdhikaraNaapAyatvarUpa prAmANya ] tatvArthasUtranI vRttimAM je kahyuM che ke padagalika samyakatvavALA arthAt samyakatvamohanIyanA udayavALA jIno, udayamAM AvelA samyakatvamohanIyakarmanA dalikethI viziSTa je apAyabhUta jJAnAMza che te pramANa. tathA kSAyikasamyaphavavALA jIvone mAtra apAyarUpa jJAnAMza te pramANa. (kAraNa ke kSAyika samyagudRSTine samyaphamehanIyana kSaya thaI gayo hoya che) A vacananA tAtparyanuM paryAlacana karIe to samyaktvasamAnAdhikaraNaapAyatva e ja jJAnanA prAmANyarUpe phalita thAya che. nahi to banenuM sAdhAraNa eka lakSaNa banI zake nahi. paNa A lakSaNamAM vinigamanA (niyamana)ne abhAva deSarUpe che. kAraNa ke samyaktva-viziSTaapAyatvane prAmANyarUpa mAnIe to apAyaviziSTasamyakatvane prAmANyarUpa kema na mAnavuM e savAlane uttara durlabha che. tAtparya, samyaktva ane apAyamAM keNa vizeSaNa ane kaNa vizeSya enI kaI niyAmakayukti nathI. koI ema kahetuM hoya ke-"svaparavyavasAyi jJAna pramANama-A vacana ja jJAnarUpa apAyane vizeSya mAnavAmAM niyAmaka thaI zake che. samyaktva e kAMI jJAnarUpa nathI."--to ema kahetAM pahelA e samajI rAkhavAnI jarUra che ke "jJAna pramANama" e vacana jJAnane pramANa mAnavAmAM tyAre ja niyAmaka banI zake ke jyAre e samartha (saphaLa) pravRttinA upAyabhUta bane. je jJAna samartha pravRttinA upAyabhUta na bane te samyaktvaviziSTa apAya rUpa hoya te paNa "jJAna pramANama' e vacanathI pramANarUpe nahi laI zakAya. - je evuM mAnIe ke-"zAstramAM samyaktvathI anugata hoya te jJAnane ja jJAnarUpa kahyuM che, samyakatva rahita jJAnane te ajJAnarUpa hovAnuM kahyuM che. A zAstrokta vyavasthAnA baLe vizeSa tarIke apAyamAM ja prAmANya hovAnuM kahI zakAze nahi ke Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna 47 na ca samyaktvasAhityena jJAnasya rucirUpatvaM saMpadyate, rucirUpaM ca jJAnaM pramANamiti samyaktvavizeSaNopAdAna phalavad ityapi sAmpratam, etasya vyavahAropayogitve'pi pravRttyanupayogitvAt / na ca ghaTAdyapAyarUpA rucirapi samyaktvamiti vyavaharanti saiddhAntikAH, jIvAjIvAdipadArthanavakaviSayakasamUhAlambanajJAnavizeSasyaiva rucirUpatayAmnAtatvAt / kevala satsaMkhyAdimArgaNAsthAnaH tannirNayo bhAvasamyaktvam, sAmAnyatastu dravyasamyaktvamiti vizeSa iti / na ca 'ghaTAdyabhAve'pi rucirUpatvamiSTameva, sadasadvizeSaNA'vizeSaNAdinA sarvatra jhAnA'jJAnavyavasthAkathanAt , tadeva ca prAmANyamapratyUham' iti vAcyam , anekAntavyApakatvAdipratisandhAnAhitavAsanAvatAmeva! tAdRzabodhasambhavAt , tadanyeSAM tu dravyasamyaktvenaiva jJAnasadbhAvavyavasthiteH / ata eva caraNakaraNapradhAnAnAmapi svasamayaparasamayamuktavyApArANAM dravyasamyaktvena samyakatvamAM" to e paNa vicAraNIya che kemake ke uparokta vyavasthA mAtra apAyamAM ja prAmANya hovAnI zAkha puratI nathI paraMtu samyagadaSTi jIvanA saMzaya AdinA paNa prAmANyamAM sAkSI purI rahI che, kAraNa ke mahAbhASyakAre samyagadaSTi jIvanA saMzaya Adine paNa jJAna ja kahyuM che, ajJAna nahi. [ rucisvarUpa jJAna pramANa ]. je koI ema kahe ke "samyaktvanI hAjarIthI jJAna ( jikta taravamAM) ruci rU5 bane che ane AvuM rucirUpa jJAna hoya te ja pramANa che. A rIte jJAnanA vizeSaNa rUpe samyaktvanuM grahaNa sArthaka thAya che. temaja vizeSarUpe jJAnamAM ja prAmANya niyata thAya che."--to A paNa kahevuM barAbara nathI kAraNa ke "AvuM jJAna pramANu che e jAtanA zAstrIya vyavahAramAM upara kahyA mujabanuM prAmANya bhale upayogI hoya, parantu niSkapa pravRtti mATe te upayegI thAya tema nathI. kAraNa ke tamArA mate saMzayamAM paNa evuM prAmANya hoI zake; ane saMzaya pravRttimAM anupayogI che. vaLI bIjI vAta e che ke ghaTAdi viSayanA apAyarU5 rucino siddhAMtavAdI samyaktva rUpe vyavahAra karatA nathI. samyaktvarUpa rucine vyavahAra te jIva-ajIva vagere nave padArthone sAmUhika rUpe viSaya karanAruM je samUhaAlaMbana nAmanuM jJAna, tenA mATe thAya che. hA, ahIM eTalI vizeSatA kharI ke sat saMkhyA-nirdeza vagere (tatvArthasUtramAM darzAvelA mArgaNAsthAnamAM anveSaNa karavA vaDe nave tavenuM ruci svarUpa nirNayAtmaka jJAna saMpAdana karyuM hoya to te bhAvasamyakatva kahevAya. ane mArgaNAsthAnamAM anaveSaNa vinA sAmAnyathI ja je navatattvaviSayaka jJAnasaMpAdana karyuM hoya te dravya samyakatva kahevAya. [ anekAntavAdanA saMskAra vinA dravyasamyakatva]. have jo ema kahe ke-"tatvArthasUtra (1-33) Adi zAstromAM sat ane asanA vivekathI garbhita je jJAna te jJAnarUpa ane avivekathI garbhita je jJAna te ajJAnarUpa. A rIte vyavasthA kahelI hovAthI jyAre ghaTAdi apAya uparokta vivekathI garbhita hoya tyAre 6, tAmetAda ku. 2. jJAnavatA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jJAnabindu cAritravyavasthitAvapi bhAvasamyaktvAbhAvaH pratipAditaH saMmatau mahAvAdinA / dravyasamyaktvaM ca "tadeva satyaM niHzaGka yajjinendraH praveditam" iti jJAnAhitavAsanArUpam , mASatuSAdyanurodhAd gurupAratantryarUpaM vA ityanyadetat / tasmAnnaite prAmANyaprakArAH pravRttyaupayikAH' / mImAMsakena svataHprAmANyakAntasthApanam (41) tadvati tatprakArakatvarUpa jJAnaprAmANyaM tu pravRttyaupayikamavaziSyate, tasya ca svato grAhyatvamevocitam / nyAyanaye'pi jJAne purovartivizeSyatAkatvasya rajatatvAdiprakArakatvasya ca anuvyavasAcagrAhyatAyAmavivAdAt , 'imaM rajatatvena jAnAmi' iti pratyayAta, tatra vishessytvtemAM paNa rucirUpatA ISTa ja che ane e ja prAmANya che tema mAnavAmAM koI bAdha nathI."--te e paNa barAbara nathI. kAraNa ke A jAtano pramANu bodha te "anekAMta sarvatra vyApaka che" evA bhAnathI uddabhavelA saMskAro jene jAgatA hoya tene ja thAya, nahi ke badhAne. kAraNa ke avyutpanna jene anekAMtanA saMskAra vinA paNa phakta dravyasamyakRtvathI ja ghaTAdiviSayaka apAya jJAna svarUpa hovAnuM prasiddha che. te emanA jJAnamAM rahelA prAmANyane kevuM mAnaze ? anekAMtanA saMskAra vinA bhAva sabhyatva garbhita pramANu bedhano saMbhava nathI eTalA mATe ja mahAvAdI siddhasenasUri mahArAje sammati graMthamAM kahyuM che ke je sAdhue caraNakaraNane arthAt cAritranA AcArane ja vaLagI paDIne svadarzana ane para darzananA siddhAMtanA vivekagarbhita abhyAsanuM kAmakAja UMcuM mUkI de che teone dravyasamyaktvathI cAritra levAnuM mAnyuM hovA chatAM temanAmAM bhAvasamyakUva mAnyuM nathI. ahIM "te ja sAcu ane zaMkA vinAnuM ke je jinendra bhagavAnanuM kahevuM che -AvA jJAnathI garbhita saMskArane vyasamyaktvarUpe levuM ke mAtuSa muni vageremAM paNa ghaTI zake te mATe gurupArakhaMya svarUpa dravyasamyaphava levuM e eka alaga vicAra che. prastutamAM jarUra nathI.) uparokta vicAraNAno sAra e che ke je prAmANyanA prakAra upara darzAvyA te badhA pravRtti mATe kAma lAge evA nathI tethI temAM svataH ke parata nA vicArane avakAza nathI. [tavAnamAM tatrakAratvarUpa prAmANyane praha svataH ] (41) pUrvapakSI pitAnI vAta AgaLa laMbAvatA kahe che ke pravRttimAM upayogI thAya evuM jJAnagata prAmANya "taddavAnamAM taduprakArakatvarUpa je che tenI vAta bAkI rahe che. te have temAM paNa svata grAhyatA ja mAnavI ucita che. (murArImizranA mate vyava. sAyanuM jJAna ane taddagataprAmANyagraha bane anuvyavasAyathI thAya che. tenuM samarthana karavA have te yAyikane kahe che ke, nyAyamatamAM paNa, vyavasAyAnamAM rahelA purovati. vizeSyatA (=abhimukhativanuM niSka vizeSatA) nirUpakatva ane rajatatvAdiprakArakatava anavyavasAyamAM bhAsita thAya che temAM keI vivAda nathI. kAraNa ke " uttaraM" evuM jJAna thayA pachI "sugaM gatavena jJAnAmi (Ane rajatarUpe jANuM chuM) A jAtanI 1, pradyuyauvayojAyuM ! Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyavAda 49 prakAratvayoreva dvitIyAtRtIyArthatvAt / tatra purovarti idaMtvena rajatatvAdinApi copanayavazAd bhAsatAm / na ca -'idaMtvavaiziSTa yaM purovartini na bhAsate' iti vAcyam ; vizeSyatAyAM purovartinaH svarUpato bhAnAnupapatteH tAdRzavizeSaNajJAnAbhAvAt, anyathA prameyatvAdinA rajatAdijJAne'pi tathA jJAnApatteH, jAtyatiriktasya kiJciddharmaprakAreNaiva bhAnaniyamAcca / vizva, prAmAcasaMzayottaram rM rata na vA' lyeya saMyo, na tu 'jJamiruM na vA,' 'dravyaM rajataM na vA' ityAdirUpa iti 'yadvizeSyakayatprakArakajJAnatvAvacchedena prAmANyasaMzayaH taddharmaviziSTe tatprakArakasaMzaya' iti niyamAd idaMtvena dharmibhAnamAvazyakam itvarajatatvAdinA purovartina upanayasattvAcca tathAbhAnamanuvyavasAye durvAramiti kimaparamavaziSyate prAmANye jJAtum ? anuvyavasAya rUpa spaSTa pratIti thAya che. AmAM 'rUma" padmamAM dvitIyAvibhaktithI vize. SmatAnA, ane jJattattvana' padmamAM tRtIyA vibhaktithI prakAratAnA ullekha thAya che. temAM purAti vastu upanayanA prabhAve paNArUpe tathA jJatattvAti rUpe paNa bhAse che. upanaya eTale jJAnalakSaNa sanika, anuvyavasAyanu' viSayabhUta vyavasAyarUpa jJAna (upanaya banIne) phUla tathA ragatasvarUpe purAvata padmAne anuvyavasAyamAM viSayarUpe bhAsita kare che, tApa e che ke tRtva svarUpe tathA rajJatasvarUpe purAvati padArtha vizeSyarUpe anuvyavasAyamAM, vyavasAyarUpa jJAnalakSaNa sanniSa vaDe upasthita thAya che. kAI ema kahe ke anu vyavasAyamAM purAti vastumAM muttvanu vaiziSTaya bhAsatuM nathI. eTale mAM rAtavena jJAnAmi evA anuvyavasAya nahi thaI zake," teA e khareAkhara nathI. kAraNa ke purAvati vastumAM jo taMtva rUpa vizeSaNanu' bhAna nahi mAnIe tA anuvyavasAyamAM bhAsatI vizeSyatAmAM enA saMbaMdhirUpe bhAsatI purAvati vastunu svarUpataH bhAna mAnavu paDaze, paraMtu e ghaTe tema nathI. kAraNa ke anuvyavasAyamAM vizeSyatAnA vizeSaNurUpe bhAsatI purAvati vastunuM vyavasAyamAM svarUpataH bhAna nathI hAtu' paNa chaMdavarUpe hAya che. chatAM paNa jo purAti vastunuM svarUpataH bhAna mAnazeA tA prameyarUpe thatA rajatajJAnamAM rajatanu' paNa svarUpataH bhAna mAnavAnI Apatti Avaze. eTale ke 'prameya' rajata" ahIM rajatanu prameyavarUpe ane rajatatvarUpe jJAna mAnavAne badale niravacchinnapaNe rajatanu' jJAna mAnavuM paDaze. vaLI, A paNa kharAbara nathI kAraNa ke jAtibhinna vastunu` ki`cidhama thI viziSTa rUpe ja bhAna thavAnA niyama che. eTale anuvyavasAyamAM tva viziSTa rUpe ja purAvata vastunu vizeSyatayA bhAna mAnavu paDaze [tadvizeSyakatva ane tatprakArakatva bhayaneA graha te ja prAmANyagraha ] vaLI, pUrva pakSI peAtAnI vAta lakhAvatA kahe che ke--e paNa hakIkata che ke prAmANyanA sazaya jyAre utpanna thAya tyAre A rajata che ke nahi' evA rajatane lagatA sa Mdeha thAya che, nahi ke 'rajata A che ke nahi' evA phUla' anA sa`zaya. temaja drazya rajata che ke nahi' evA paNa viSayanA saMzaya thatA nathI. tenAthI spaSTa jaNAya che ke anuvyavasAyamAM svarUpe purAti dhami'nu' jJAna hoya che ja ane te 2. vartina, anuvyavasAye sva 1 | 2. mAvAnuva a| 7 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jJAnabindu na ca ekasambandhena tadvati sambandhAntareNa tatprakArakajJAna vyAvRttaM tena sambandhena tatprakArakatvameva prAmANyam tacca durgraham iti vAcyam; vyavasAye yena sambandhena rajatatvAdikaM prakAraH tena tadvato'nuvyavasAye bhAnAt saMsargasya tattvenaiva bhAnAt / tatprakAratvaM ca vastugatyA tatsambandhAvacchinnaprakAratAkatvamiti prakAratAkukSipravezenaiva vA tadbhAnam / ata eva - 'i rajatamiti tAdAtmyA ropavyAvRttaye mukhya vizeSyatA prAmANye nivezanIyeti mukhyatvasya durbrahatva - : tyukterapi anavakAzaH, vastugatyA mukhyavizeSyatAyA eva nivezAt tAdAtmyArope AropyAMze . samavAyena prAmANyasattve'pi akSatezca / ...... mAnavu Avazyaka che. kAraNa ke evA niyama che ke yavastuvizeSyaka (arthAt yadhama viziSTavizeSyaka) ane yaddha prakAraka jJAnatva aMge je prAmANyanA sazaya thayA hAya tA enAthI taddhama viziSTa vastumAM ja tattprakAraka saMzaya thAya. tAtparya e che ke purAvatti' vastumAM rajatatvane grahaNa karanArA jJAnamAM prAmANyanA sazaya thayA pachI rajata A che ke nahi' athavA 'dravya rajata che ke nahi' evA sa'zaya paDatA nathI paNa 'A rajata che ke nahi' evA ja saMzaya pedA thAya che mATe, sazayamAM je rUpe dhI nuM bhAna thAya che te rUpe arthAt varUpe dhInuM bhAna mAnyA vinA chuTakA * nathI. niSka e che ke upanayanI kAmagIrI bajAvanAra vyavasAyarUpa jJAna va ane jJatasvarUpe purAvarti vastusaMdhi hAvAthI anuvyavasAyamAM paNa purAvati vastunuM upanayanA prabhAve putva ane ratnatatvarUpe bhAna TALI nahi zakAya. tA have jyAre A rIte purAvartita vizeSyakatva ane jJatattvaii prakArakatva anuvyavasAyamAM bhAsatA hoya tA pachI prAmANya rUpe khIju zuM jANavAnuM bAkI rahyuM? arthAt anuvyavasAyamAM tAvizeSyakatva ane tatpukArakatvanA graha e ja prAmANyagraha rUpa che. [jue zA. vA0 samuccaya sta. 10nu pRSTha 49-50] [prakAratAvacchedaka sasanA jJAnanI upapatti ] koI ema kahetu hAya ke--eka sa`khaMdhathI tadvAna vastumAM dA. ta. samavAya sabadhathI ghaTatvavALA ghaTamAM, anya sabadhathI (sayAga Ai saMba'dhathI) ghaTavaprakAraka jJAnamAM na rahetuM hAya' tevuM je samavAya saMbadhathI ghaTatvaprakArakajJAnatva te prAmANya che. anuvyavasAyamAM AvA prAmANyanA graha zakaya nathI. kAraNa ke anya sa`kha"dhathI ghaTatvAdiprakAraka jJAna kaMI anuvyavasAyamAM bhAsatuM nathI ke jethI 'samavAyathI ghaTatvaprakArakatva'e jJAnamAM nathI evA bAdha anuvyavasAyamAM thaI zake." te Ama kahevu ceAgya nathI. kAraNa vyavasAyamAM je saMbadhathI rajatavAdi prakAra banyu hAya te ja sa'kha'dhathI (nahiM ke anya sa`kha dhathI) anuvyavasAyamAM rajatattvavattAnuM bhAna thavAnA niyama che, tA pachI anya sabadhathI rajatatvaprakAraka jJAnamAM samavAyathI rajatatvaprakArakatva na hAvAnuM bhAna anuvyavasAyamAM kema na manAya ? kAraNa vyavasAyamAM prakAratAvacchedaka rUpe jo samavAya Adi sabadhanu bhAna hAya tA anuvyavasAyamAM paNa prakAratAvacchedaka 6. jJAna jyA mu | 2. 1 (3) tattve mu Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyavAda . etena tadvadvizeSyakatve sati tatprakArakatvamAtraM na prAmANyam , 'ime ragarajate' 'neme raGgarajate' iti viparItacatuSkabhramasAdhAraNyAt , kintu tadvadvizeSyakatvAvacchinnatatprakArakatvam , tacca prathamAnuvyavasAye durgrahamityapi nirastam / vastugatyA tAdRzaprakAratAkatvasya sugrahatvAdeva, tadgrahe anuvyavasAyasAmagrathA asAmarthyasya, vyavasAyapratibandhakatvasya vA kalpanaM abhinivezena rUpe ja saMsarganuM bhAna thAya, nahi ke bIjA keI rUpe athavA te hakIkatamAM tataprakArakava te tasaMbaMdhAvacchinna prakAranA svarUpa ja che. eTale prakAratAnI avacchedakakukSimAM pravezIne saMbaMdhanuM bhAna paNa anuvyavasAyamAM hoI zake che. prakAratakukSimAM avacchedakarUpe saMbaMdhanuM bhAna hoya che eTalA mATe ja, keI je evI navI dalIla kare (te e paNa khaMDita thaI jaze.) ke-"prAmANyamAM taddavanniSTha mukhya vizeSyatAzAlI jJAnatva e pariSkAra karavo Avazyaka che ane jo e na karIe. te jyAM purAvarti (zukti)mAM rajAnuM tAdAbhyasaMbaMdhathI ArapAtmaka jJAna thAya che tyAM paNa Aropita taddavaniSThavizeSatAzAlIjJAnatva hovAthI prAmANyanI ativyApti thaze. mukhyavizeSyatAnA pravezathI tenuM vAraNa thaI jaze kAraNa ke jyAM Aropita vizeSatA che tyAM mukhya vizeSyatA nathI. paNa have mukhyatva anuvyavasAyamAM durgaha hevAthI svataH prAmANyagraha nahi mAnI zakAya."--te A navI dalIlane ahIM avakAza nathI kAraNake prAmANyanA lakSaNamAM haMmezA mukhya vizeSatAne ja praveza hoya che ane prAmANyagrAhI anuvyavasAyamAM vizeSyatAne mukhya svarUpe ja graha thAya che. mATe svataH prAmANyagraha akhaMDita rahe che. vaLI, bIjI vAta e che ke jyAM tAdAtmyano Aropa che tyAM Aropya zukti aMzamAM samavAya saMbaMdhathI Aropita rajatavava6 vizeSyatAzAlI jJAnatva rUpa (aupacArika) prAmANya hovAnuM mAnIe te paNa kaI kSati nathI. tivruddhizeSyakAchinatAkArakatvarUpa prAmANya) upara kahyA mujaba prAmANya svataH grAhaya hevAnuM jaNAvyuM che. enAthI e vAtanuM paNa nirasana thaI jAya che ke "prAmANya taddavavizeSyakatva hovA sAthe taprakArakatva mAtra rUpa nathI. kAraNa ke AvuM prAmANya te bhramamAM paNa hoI zake che. te A rIte. cAMdI ane kalAI bAjubAjumAM paDayA hoya tyAre keI apajJane A "kalAI ane cAMdI che" eTaluM jJAna thAya. paNa A jJAnamAM kalAIne cAMdIrUpe, ane cAMdIne kalAIphape ema viparIta rIte te hoya te e bhrama che. have emAM raMga (=kalAI) vizeSyakatva ane rajatatyaprakArakatva tathA rajatavizeSyakatva ane raMga-prakArakatva bhAse che tethI prAmANya mAnavAnI Apatti Avaze. athavA "A kalAI ane cAMdI nathI" AvuM bhramajJAna thAya tyAre temAM paNa kalAI vize "kalAI nathI" evo bhrama ane cAMdI vize "cAMdI nathI" e bhrama thAya che paNa A bhramamAM rajatavAbhAvavadda je raMga; ta6 vizeSyakatva tathA raMgavAbhAvavadda je rajata taddavizeSyakatva che ane raMgatvAbhAvaprakArakatva tathA rajatatvAbhAvaprakArakatva paNa che. mATe prAmANyalakSaNanI uparokta cAre bhramamAM ativyApti thAya che. te dUra karavA mATe prAmANya taddavavizeSyakatvAchina tattva Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para jJAnabiMdu svabuddhiviDambanAmAtram , tathAkalpanAyAmaprAmANikagauravAt / etena vidheyatayA anuvyvsaaye| svAtantryeNa prAmANyabhAne vyavasAyapratibandhakatvakalpanApi parAstA / tatra tadvadvizeSyakatopasthititadabhAvavadvizeSyakatvAbhAvopasthityAdInAM uttejakatvAdikalpane mahAgauravAt / yadi ca vizeSyatvAdikamanupasthitaM na prakAraH, tadA vizeSyitAsambandhena rajatAdimattve sati prakAritayA rajatatvAdimatvameva prAmANyamastu / etajjJAnameva lAghavAt pravRttyaupayikam / tasmAd jJaptau prAmANyasya svatastvameva yuktam / prakArakatava rUpa mAnavuM joIe. tAtparya, prakAranA aMzamAM vizeSyatAthI avacchinnatva paNa bhAsavuM joIe. uparokta cAra bhramamAM kamazaH rajatatvaprakArakatva rajatavizeSyakatavathI nahi kiMtu raMgavizeSyakatvathI avacichanna bhAse che. raMgaprakArakatva raMgavizeSyakathI nahi paraMtu rajatavizeSyakathI avacchinna bhAse che. rajatavAbhAvaprakAraka rajatatvAbhAvava6 raMgavizeSyakatvathI nahi kintu rajatavizeSyakatvathI avacchinna bhAse che ane raMgavAbhAvaprakArakatva raMgavAbhAvavadurajatavizeSyakathI nahi kitu raMgavizeSyakavathI avacchinA bhAse che. mATe emAM avachinnatva ghaTita prAmANyanA lakSaNanI ativyApti thaze nahi. paNa A jAtanuM prAmANya prathama vAra thanAra anuvyavasAyamAM grAhya thavuM duSkara che."-- mImAMsake zarUAtamAM kahyuM che tema A vAtanuM paNa nirasana thaI jAya che kAraNa ke pahelI vAra thanArA anuvyavasAyamAM taddavavizeSyakatvathI avacchinna tatprakArakatvarUpa prAmANya paNa hakIkatamAM duhya nathI kiMtu sugrAhya che. je evuM na mAnIe te anuvyavasAyanI sAmagrImAM tathAvidhiprAmANyagrahanuM sAmarthya na hovAnI kalpanA karavI paDe. athavA te vyavasAyane ja emAM pratibandhaka mAnavAnI kalapanA karavI paDe. ane AvI kalpanAne Agraha pitAnI buddhinI viDambanA sivAya bIjuM kAMI nathI kema ke evI kalpanA karavAmAM gaurava to che ja. vaLI e apramANika che. [ vyavasAyamAM pratibandhakatAnI kalapanAnuM nirasana ] ukta kalapanAnA nirasanathI, "anuvyavasAyamAM vidheyarUpe svataMtrapaNe prAmANyanuM bhAna, vyavasAya pote ja pratibandhaka hovAnA kAraNe thaI zake nahi."--A eka kalpanA paNa nirasta thaI jAya che. kAraNa ke anuvyavasAyamAM svataMtrapaNe vidheyarUpe prAmANyanuM bhAna na thavAmAM vyavasAyane je pratibaghaka mAnIe to taddavavizeSyakatvanI upasthiti athavA tadaabhAvavizeSyakavAbhAvanI upasthiti vagerene uttejaka mAnavAnI kalpanA paNa karavI paDaze. kAraNa ke vyavasAya rUpa pratibandhaka hovA chatAM paNa jo pramANajJAnamAM rahelI tavavizeSyakatva athavA te tadaabhAvavavikhyakatvAbhAva upasthita thaI jAya te prAmANyanuM jJAna thavAmAM kaI virodha nathI. paNa ahIM tenI uttejakarUpe kalpanA karavI paDe temAM mahAgaurava che. je koI ema kahetuM hoya ke-"vizeSyatA Adi upasthita na hoya tyAre anuvyavasAyamAM jJAnanA prakArarUpe bhAsI na zake. tethI prAmANya graha paNa saMbhave nahi."--to Ane artha to e che ke vyavasAyarUpa jJAna 2. sAthe grAma tA 2. vAva ma va | 2. virodhyatA mu ta ya | Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa3 prAmANyavAda ___aprAmANyaM tu nAnuvyavasAyagrAhyam , rajatatvAbhAvavattvena purovartino'grahaNe tathopanIta. bhAnA'yogAt , rajatatvAdimattayA zuktyAdidhIvizeSyakatvaM rajatatvaprakArakatvaM ca tatra gRhyate, ata eva "apramApi prametyeva gRhyate" (tattvaci. pratyakSakhaNDa, pR. 174) iti cintAmaNigrantha: prametI(1ve)tyeva vyAkhyAtastAMtrikaiH ityaprAmANyasya paratastvameva / na ca 'prAmANyasya svatastve jJAnaprAmANyasaMzayAnupapattiH, jJAnagrahe prAmANyagrahAt tadagrahe dharmigrahAbhAvAt' iti vAcyam , doSAt tatsaMzayAt dharmIndriyasannikarSasyaiva saMzayahetutvAt / prAk prAmANyAbhAvopasthitau dharmijJAnAtmaka eva vAstu prAmANyasaMzaya iti svatastvaparatastvAnekAntaH prAmANyA'prAmANyayoH janAnAM na yukta iti cet ? rajatavizeSyaka hovAthI (rajata, jJAnanuM vizeSya rUpe viSaya che eTale jJAna rakatanuM vizeSyirUpa viSayi bane che eTale rajatanirUpitavizeSyitA jJAnamAM hovAthI) vizeSyitA saMbaMdhathI rajata AdivattA vyavasAyamAM rahelI che temaja rajatatva, jJAnanuM prakArAtmaka viSayarUpa hovAthI prakAritA saMbaMdhathI rajatatvaAdiva7 vyavasAyamAM rahe che te have ATalAne ja prAmANya mAnIe. (vizeSyitA saMbaMdhathI rajatAdivasva ane prakAritA saMbaMdhathI rajatatvAdiSatva ATalAne prAmANya mAnIe) te e anuvyavasAyamAM durNAhya nathI. prastutamAM pravRttimAM upayogI prAmANyane vicAra cAlI rahela che te pravRtti mATe upara batAvyA mujabanA prAmANyanuM jJAna paNa puratuM che ane emAM lAghava paNa thAya che te pachI avacchinnavathI ghaTita prAmANyalakSaNa mAnavAnI jarUra zI? niSkarSa, jJAnagata prAmANyane nizcaya svataH thavAnuM mAnavuM yuktiyukta che. aprAmANya anuvyavasAyamAM gRhIta thatuM nathI. kAraNa ke vyavasAyamAM puvati padArthanuM rajatatva abhAvavasvarUpe bhAna thatuM nathI. te vyavasAya dvArA anuyavasAyamAM rajatatvAbhAvavavizeSyakatvanuM upanIta bhAna kaI rIte thaI zake ? (aprAmANya tadaabhAvavavizeSyakatva hovA sAthe tatprakArakatava rUpa che) bhramajJAnamAM vizeSyarUpe bhAsatI vastu vAstavamAM prakAranya hoya che. chatAM paNa anuvyavasAyamAM te evuM gRhIta thAya che ke puroti vastu (zukti Adi) viSayaka vyavasAyamAM puroti vastu (zuti) rajatavAdimavarUpe vizeSya che ane rajatava Adi ene prakAra che. eTalA mATe ja tattvaciMtAmaNimAM kahyuM che ke "apramAM paNa pramAM hoya e rIte ja gRhIta thAya che, ane enA vyAkhyAtAoe vyAkhyA karatA paNa ema ja kahyuM che ke apramAM paNa pramAtulya hoya e rIte ja gRhIta thAya che. mATe jJaptimAM aprAmANya parataH ja hovAnuM siddha thAya che. [saMzayAnu papatti doSanuM nirasana] kaI evI zaMkA kare ke-"svataH prAmANyagraha je mAnI laIe te kyAreka je jJAnanA prAmANyanI zaMkA paDe che te ghaTI zakaze nahi, kAraNa ke je anuvyavasAyathI jJAna gRhIta thatuM hoya te enuM prAmANya paNa svataH gRhIta thaI jaze ane je jJAna ja gRhIta nahi thAya te tene prAmANya viSe zaMkA paDavAno kaI avakAza ja nathI. minuM jJAna hoya to ja tenA dharma viSe saMdeha UbhuM thAya. dharmijJAnanA abhAvamAM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. jJAnabiMdu mImAMsakIyaekAntasvataHprAmANyavAda nirasanam (42) atra brUmaH-rajatatvavadvizeSyakatvAvacchinnarajatatvaprakAratAkatvarUpasya rajatajJAnaprAmANyasya 1vastusato'nuvyavasAyena grahaNAt svatastvAbhyupagame'prAmANyasyApi svataratvApAtaH, rajatabhramAnu vyavasAyenApi vastuto rajatatvAbhAvavadvizeSyakatvAvacchinnarajatatvaprakAratAkatvasyaiva grahAt / tatra ca asmAbhiranekAntavAdibhiriSTApattiH kattuM zakyate dravyArthataH pratyakSasya yogyadravyapratyakSIkaraNavelAyAM tadgatAnAM yogyAyogyAnAM dharmANAM sarveSAmabhyupagamAt , 'svaparaparyAyApekSayA anantadharmAtmakaM tattvamiti vAsanAvata ekajJatve sarvajJatvadhrauvyAbhyupagamAcca / "je ega jANai se savvaM jANai / ne savaeN jJAnarU se ghai nALarU . 2//222) utta pAramarpasya itthameva svArasyavyAkhyAnAt / avocAma ca adhyaatmsaarprkrnnedharma viSe saMdeha paDe ja nahi."--to A zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke kayAreka dharminuM jJAna thavA chatAM paNa doSanA kAraNe ja prAmANyane saMzaya utpanna thAya che. ahIM dharmi sAthe Idriyane saMnikarSa e ja saMzayamAM hetu che. athavA pahelA prAmANyaabhAvanI upasthiti hoya ane pachI dharmijJAna utpanna thAya te prAmANyo graha, pUrvakAlIna prAmANya abhAva upasthitithI pratibaMdhita thaI javAnA kAraNe prAmANyanA saMzayathI AliMgita ja dharmijJAna utpanna thAya che. - niSkarSa : pUrvapakSI potAnA vaktavyano upasaMhAra karatA kahe che ke jJaptimAM prAmANya ane aprAmANya, abhyAsadazAmAM svataH, ane abhyAsadazAmAM parata -e jine anekAMtavAda yuktiyukta nathI. [ jaina mate prAmANyagrahamAM anekAntavAda ] (42) pUrvapakSI mImAMsake vistArathI raju karelA pUrva pakSane uttara ApatA graMthakAra anuvyavasAya vaDe rajatajJAnamAM rahelA rajatatvavavizeSyakatvathI avacchinA rajatatvaprakAratAkatava rU5 vAstavika prAmANya graha thAya che e hetuthI je prAmANyane svataH mAnavAmAM Ave to aprAmANyane paNa svataH mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke rajatabhramanA anuvyavasAya vaDe je rajatatvaprakAratakatvane graha thAya che te vastutaH rajatasvAbhAvavizeSyakatvathI avacchinna rajatatvaprakAratAkava rUpa je aprAmANya, tenA ja graharUpa che. A rIte mImAMsako upara taiyAyikae ApelI je Apatti che te amAre anekAntavAdIone ITApatti rU5 mAnI zakAya che. kema ke jenA matamAM dravyAkinayanA mate jyAre koI eka yogyadravyanuM pratyakSa jJAna thaI rahyuM hoya tyAre te dravyamAM rahelA egya ke agya sakala dharmonuM jJAna mAnavAmAM AveluM che. Ama kema? te eTalA mATe, ke "kaI paNa tarava svaryA ane paraparyAyanI apekSAe 1. vastuto'nuvya mu / 2. yogyAyogyAnAM dharmANAM sarveSAM pratyakSasya abhyupagamAt ityanvayaH / 3. mavasvara yutha sa | Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmAyavAda 55 - - - - - - - - - "AsattipATavAbhyAsasvakAryAdibhirAzrayan / paryAyameva cartha mITu yudhoDeviTa che" (6. rU0) rUri | na ceyaM rItirekAntavAdino bhavata iti pratIccha pratibandidaNDaprahAram / anekAntadRSTayA prAmANyA'prAmANyayoH svatastvaparatastvasamarthanam (43) nanu 'rajatatvavadvizeSyakatvarajatatvaprakAra katvayoreva jJAnopari bhAnam , avacchinnatvaM tu tayoreva mithaH saMsargaH, ekatra bhAsamAnayoyodharmayoH parasparamapi sAmAnAdhikaraNyeneva' avacchinnatvenApi anvayasambhavAt ityeva prAmANyasya svatastvam , aprAmANyasya tu na tathAtvam , rajatatvAbhAvasya vyavasAye'sphuraNena tadvadvizeSyakatvasya grahItumazakyatvAt , jJAnagrAhakasAmagrayAstu upasthitavizeSya tvAdigrAhakatva eva vyApArAt ityevamadoSa 'iti cet ? na, praamaannyshriirghttksyaavanantadharmAtmaka che AvA syAdavAdagarbhita saMskAravALA puruSane keI eka tattavanuM jJAna thAya tyAre tenI sAthe svaparyAya ke paraparyAyarUpe saMkaLAyela sakaLa dharmonuM jJAna avazyameva thAya ja evI amArI mAnyatA che. paramaRSi praNIta AcArAMga sUtra- "ne ........(je eka vastune jANe che te sarva vastune jANe che ane je sarva vastune jANe che te eka vastune jANe che.) A sUtranuM gaLe utare evuM spaSTIkaraNa paNa uparakta rIte ja karAyeluM che. graMthakAre pote paNa adhyAtmasAra nAmanA prakaraNamAM kahyuM che ke vyutpanna manuSya, Asatti-kSa pazama-paTutA, punaH punaH AvRttirUpa abhyAsa, tathA pitAnuM prajana ItyAdi dvArA jayAre keI eka paryAyanuM avalaMbana (jJAna) kare che tyAre te paryAyavALA padArthane vastutaH saMpUrNapaNe jANe che. je rIte anekAntavAdIo mAne che te rIte ekAMtavAdI mImAMsaka mAnatuM nathI. mATe taiyAyike ApelI ApattirUpa pratibandinA dADane prahAra mImAMsaka ja bhogave. [ svataH aprAmANyagrahanI ApattinuM vAraNa-mImAMsaka] (43) AzaMkA - aprAmAya svataH jJAta thavAnI pratibaMdine amArA mata mAM paNa avakAza nathI. kAraNa ke svataH prAmANyasthaLamAM rajatatvava6 vizeSyakatva ane rajatatvaprakArakatva vyavasAyamAM bhAse che ane avacchinnatva e te benA ja anyonya saMsarga rUpa che. jema eka adhikaraNamAM bhAsamAna be dharmone, anya sAmAnAdhikaraNya saMbaMdha vaDe anvaya bhAsita thAya che te ja rIte avachinnavasaMbaMdha vaDe paNa anvaya thaI zake che. A rIte anuvyavasAyamAM avacchinnasaMbaMdhathI anvita rajatatvavavizedhyakatva ane rajatatvaprakArakatva bhAsita thatA hovAthI jJaptimAM prAmANya svataH che ema mAnI zakAya che. paNa aprAmANya svataH che ema kahI zakAze nahi, kAraNa ke vyavasAyamAM 2jatatvAbhAvanuM rakuraNa ja thayuM nathI te pachI rajatatvAbhAvavizeSyakatvanuM vyavasAyanA dharmarUpe bhAna anuvyavasAyamAM kaI rIte thAya? evo niyama che ke anuvyavasAyajanaka sAmagrI vyavasAyamAM bhAsita thayelA ja vizeSyavAdinuM jJAna karAvavA 2. rAyoH tA 2. thenaiva mu. rU. viSNaravA ! Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu cchinnatvasya saMsargatayA bhAnopagame kAnyena prAmANyasya prakAratvA'siddheH, aMzataH prakAratayA bhAnaM ca svAzrayavizeSyakatvAvacchinnaprakAra'tAsambandhena rajatatvasya jJAnopari bhAne'pi sambhavatIti tAvadeva prAmANyaM syAt / 'astvevaM, jJAnagrAhakasAmagrathAH tathAprAmANyagraha eva sAmarthyAt, ata eva nA'prAmANyasya svatastvamiti cet 12 na, evamabhyupagame 'apramApi prame tI 1]tyeva gRhyate' ityasya vyAghAtAt , tatra rajatatvasya jJAno paryuktasambandhA'sambhavAt / "kambugrIvAdimAnnAsti' 'vAcyaM nAsti' ityAdAvanvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAyA iva prakRte uktasambandhasya tattaddhagAhitAnirUpitA"dhagAhitArUpA vilakSaNaiva khaNDazaH sAMsargikaviSayateti na doSa" mATe sakriya bane, nahi bhAselAnuM jJAna karAvavA mATe sakriya na hoya, eTale aprAmANyanuM svataH grahaNa thavAnI Apattine avakAza ja nathI. [ mImAMsakakRta Apatti nivAraNa para bIje doSa ] uttara :- A AzaMkA barAbara nathI. kAraNa ke prAmANyanA artha dehamAM traNa avayave che, (1) tadava6 vizeSyakatva, (2) avacchinatva, ane (3) tatakArakatva. AmAMthI avacchinnatvarUpa avayavanuM saMsargarUpe bhAna mAnavAmAM, phakta bAkInA be avayavonuM ja prakArarUpe bhAna thaze, arthAt saMpUrNa prAmANyanuM prakArarUpe bhAna nahi thAya. aMzataH prakArarUpe bhAselA be avayavane paNa je prAmANya rUpe mAnI zakAya te pachI svAzrayavizeSyakAvacchinna prakAranA saMbaMdhathI vyavasAyamAM rajatatvanuM bhAna paNa saMbhavita hovAthI prAmANya mAtra rajatatvarUpa ja zeSa raheze. [ ahIM sva eTale rajatatva, teno Azraya rajata, tavizeSyakatvAvacchinnaprakAratA rajatatvamAM che. eTale svAzrayavizeSyakatvAvacchinna prakAratA (nirUpakatva) saMbaMdhathI vyavasAyamAM rajatavanuM bhAna karI zakAya che. ] AzakA - jJAnagrAhaka sAmagrInI zakti paNa mAtra rajatatvarU5 zeSa rahelA prAmANyanuM grahaNa karavA jeTalI ja hovAthI eTaluM ja prAmANya mAnI lo ne! e rIte paNa aprAmANyanuM svataH grahaNa thavAnI Apatti niravakAza ja rahe che kAraNa ke tyAM vyavasAyamAM 2jatatvAbhAvanuM grahaNa na hovAthI svAbhAvavavizeSyakatvAvachinnaprakAratAnuM saMsarga rUpe bhAna zakaya nathI eTale e saMbaMdhathI rajatavanuM bhAna paNa azakaya che. uttara:- A vAta barobara nathI kAraNa ke uktasaMbaMdhanA abhAve aprAmANyane graha nahi thavAnuM je mAnaze to pachI rajatabhrama sthaLe svAzrayavizeSyakatvAvacchinna prakAranA rUpa saMbaMdha paNa na hovAthI te saMbaMdhathI vyavasAyamAM rahenArA rajatatvanuM bhAna paNa anuvyavasAyamAM nahi thAya. "bhale nA thAya, zuM vAMdhe che?' vadhe e che ke to pachI "apramAM paNa amArUpe ja gRhIta thAya che" e bhAvanuM ciMtAmaNikAranuM vacana mithyA thaze. 1. rtaaknvsmbt| 2. cenna tatraivam ab| 3. jJAnopayukta ta / 4. ityAdAvapinva a| 6. pitAvidi 2 | Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyavAda 7 iti cet ? na, tatrApi lakSaNAdinaiva bodhaH, 1 uktapratiyogitAyAstu 'ghaTo nAsti' ityAdAveva svarUpataH saMsargatvam / ukta ca mizraH - arthApattau neha devadatta ityatra pratiyogitvaM svarUpa eva bhAsata ityevaM samarthanAt / (44) vastuto'smAkaM sarvApi viSayatA dravyArthato'khaNDA, paryAyArthatazca sakhaNDeti sampUrNamAyaviSayatAzAlibodho na saMvAdakapratyayaM vinA, na vA tAdRzAprAmANyaviSayatAkabodho bAdhaka Aza`kA :- jema kampyugrIvAdimAn nAsti," athavA "vAcyuM nAsti" AvA sthaLAmAM anvayitAvacchedaka anukrame kampyugrIvAdimattva ane vAcya che jayAre praticAzinA ghaTavAdithI vacchinna che eTale anvayitAvaoDhaka avacchinnapratiyeAgitA rUpa sAdha aghaTita hAvAthI te saMba`dhathI kampyugrIvAdimAn ke vAcya padArthAMnA abhAva bhAsita thAya tema nathI. chatAM paNa kampyugrIvAdimantrAvAhitAthI nirUpita ghaTAvacchinnaprati cAgitA haiAvAthI takRtaH avagAhitA nirUpita avagAhitA rUpa (akha`Dita nahiM paNa) kha'DazavilakSaNa prakAranI viSayatA, pratiyeAgitA rUpa saMbaMdhamAM mAnI zakAya che. eTale e sa*badhathI kampyugrIvAdimAnanA abhAva bhAsita thaI zake che. tA have e ja rIte rajatabhramasthaLe svAzrayavizeSyakAvacchinnaprakAratArUpa sabaMdhamAM zaH vilakSaNu prakAranI sAMsagiCka viSayatA sabhavita haiAvAthI, te sa'kha'dhathI vyavasAyamAM rajatatvanA jJAnanuM utpAdana thaI zake che, tethI apramA paNa pramArUpe gRhIta thavAnu vacana mithyA TharavAnI sabhAvanA nathI. (ahI. kha'Datha: sAMsagika viSayatA e rIte ke rajatatvamAM prakAratA che, temAM avacchinnatva paNa che, ane yadyapi rajatAzrayavizeSyakatva nathI chatAM paNa rajata-vAvAhitAnirUpitaavagAhitA rajata-vanA AzrarUpe bhAsatI zuktimAM che. te rIte temAM vizeSyatA paNa hAvAthI svAzrayavizeSyakatvanuM paNa khaMDaze: sa`sagarUpe bhAna thAya che.) uttara :-"kampyugrIvAdimAn nAsti" "vAcya nAsti" ityAdi sthaLe lakSaNA Adi vRtti vaDe kampyugrIvAdimAn ane vAcya padmathI ghaTa vagerenI ja upasthiti thAya che. eTale tyAM ghaTAvacchinna pratiyeAgitArUpa sasaga hAvAthI kambugrIvAdiSThAna vagerenA abhAvanA bAdha thaI zake che. lakSaNA vagara anvayitA avacchedaka avacchinnapratiyeAgitAne svarUpUta saMsarga mAnIne kampyugrIvArttimAna padAnA abhAvanA Adha thavA zakaya nathI. kAraNa ke lakSaNAnA abhAvamAM 'ghaTe nAsti' ityAdi sthaLamAM ja tAza praticeAgitAne svarUpataH sa'saCrUpe svIkAravAmAM Ave che. jayAM yitAavaphedaka ane pratiyAgitA avaccheDhaka bhinna bhinna heAya tyAM pratiyeAgitA svarUpataH saMsaga rUpe manAtI nathI. mizrae paNa kahyu` che ke devadatta ahI nathI" evA arthapattidhamAM bhAtrIya praticAgitA svarUpathI ja bhAse che e rIte ja enu samarthAna karAya che." [ anabhyAsadazAmAM prAmANya ke aprAmANyanA graha purata; ] (4) maheApAdhyAyajI kahe che ke amArA janamatamAM badhI ja viSayatA judA judA 1. koSaH yukta ta | . S Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jJAnabindu pratyayaM vinA ityubhayoranabhyAsadazAyAM paratastvameva, abhyAsadazAyAM tu kSayopazama 'vizeSasadhrIcInayA tAdRzatAdRzehayA tathAtathobhayagrahaNe svatastvameva / ata eva prAmANyAntarasyApi na durbrahatvam, svopayogA'pRthagbhUtehopanItaprakArasyaiva apAyena grahaNAt / tAdRzI ca prAmANyaviSayatA navagrahamAtraprayojyatvena laukikI, nApi pRthagupayogaprayojyatvena alaukikI, kintu vilakSaNaiveti na kiJcidanupapannaM anantadharmAtmakavastvabhyupagame / ata eva 'vastusadRzo jJAne jJeyAkArapariNAma' iti vilakSaNaprAmANyAkAravAde'pi na kSatiH / evaM ca bhrame arajatanimitto rajatAkAraH, saMghRtazuktyAkArAyAH samupAttarajatAkArAyAH zutereva tatrAlambanatvAt, pramAyAM tu rajatanimitta ityA kAratathAtvasya parataH svatomahAbhyAm "prAmANyAprAmANyayostadanekAntaH" iti prAcAM vAcAmapi vimarzaH kAnta eveti draSTavyam / e nayathI vicArAya che. drabyArthi ka nayathI badhI ja viSayatA akhaMDa mAnavAmAM Ave che ane paryAyamArthika nayadraSTithI sakhaDa manAya che. eTale uparIkta rIte sakhaMDa sAMsagika viSacatAzAli prAmANyamAdha bhale svataH mAnavAmAM Ave paraMtu tavad vizeSyakAvacchinna tattpakAratArUpa akhaMDa viSayatAzAlisa pUrNa prAmANyanA bheAdha savAdaka pratIti vinA anabhyAsa dazAmAM zakaya nathI. temaja tatkRabhAvavad vizeSyakAvacchinna tatpukAratArUpa akha'Da viSayatAzAli aprAmANyanA medha khAdhaka pratIti vinA anabhyAsadazAmAM thaI zakatA nathI. mATe anabhyAsadazAmAM prAmANya aprAmANya banne, jJaptimAM ukta rIte purataH mAnavA paDaze. jayAre abhyAsadazAmAM te viziSTaprakAranA kSApazamanI sahAyathI ihA pAte ja evI sama utpanna thAya che jemAM sAyAkhya akha'DaviSayatAzAli prAmANyaaiAdha aMtabhUta che ane te IhA dvArA apAyamAM paNa upanIta-upasthApita thAya che mATe abhyAsadazAmAM apAyamAM prAmANyanuM svataH bhAna thAya che. e ja rIte aprAmANya viSe paNa samajI levu.. [anya prakAranu` prAmANya paNa dugraha nathI pUrva pakSIe zarUAtamAM ema je kaheluM ke eka vastumAM pradhAnapaNe sAmAnya vizeSa ubhaya avagAhitvaparyAptiAdhAratA ityAdi rUpa prAmANya ayeAgya hAvAnA kAraNe duhu che te vAta pazu khareAbara nathI. kAraNa ke paTThakSayeApazamanA sahakArathI eka ja upayAgamAM apRthabhAge avasthita ihAmAM sAmAnya vizeSa, Adi anekAntanuM AleAcana paNa atabhUta hAvAthI apAyamAM paNa tathAvidhaprAmANyanuM upanayana-sthApana IhA dvArA thAya che. eTale apAyamAM tenuM grahaNa duHzakaya nathI. janamata mujaba ukta prakAranI prAmANyaviSayatA avagrahamAtrapracAjaya na heAvAthI te laukikI na kahI zakAya, temaja avagraha, ihA apAya vagere eka ja upayAga svarUpa hAvAthI alaukika santika prayukta viSayatA arthAt alaukikI viSayatA paNa na kahI zakAya. paraMtu laukika, alaukika ubhayathI vilakSaNa prakAranI viSayatA mAnavAmAM kAMI paNa ajugatuM nathI. kAraNa ke jainamatamAM vastumAtra ane tadharmAtmaka manAya che ane e ja kAraNe, arthAt prAmANyarUpa vastu paNa anaMtadharmAtmaka hAvAthI prAmANyanA AkAra paNa 2. vAsukI ma 1 | 2. tAravatA 2 | rU. ambanavAt ti roSaH | Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyavAda para " (45) nyAyAbhiyuktA api-"yathA'bhAvalaukikapratyayastaddharmasya pratiyogitAvacchedakatvamavagAhamAna eva taddharmaviziSTasya pratiyogitvamavagAhate tathA jJAnalaukikasAkSAtkAro'pi taddharmasya vizeSyatAdyavacchedakatvamavagAhamAna eva taddharmaviziSTasya vizeSyatAdikamavagAhata' iti idaMtvaviziSTasyaiva vizeSyatvamavagAheta' idaMtvasya vizeSyatAvacchedakatvAt, na tu rajatatvAdiviziSTasya, rajatatvAderatathAtvAt / itthaM niyamastu laukike; tenopanayavazAt alaukikatAdRzasAkSAtkAre'pi na kSatiH" iti vadanto vinopanayaM prAthamikAnuvyavasAyasya prAmANyA'grAhakatvameva AhuH / yadeva ca teSA. mupanayasya' kRtyaM tadeva asmAkamIhAyA' iti kRtaM prasaGgena / "jJAnamAM vastu jevo ja thAkAra pariNAma Ave vilakSaNa prakArano mAnIe te paNa kaI kSati nathI. A rIte vastusadazaAkArarUpa prAmANya mAnIne prAcIna AcAryoe je vicAraNuM darzAvI che ke "bhamasthaLamAM jJAnamAM 2jataAkAra rajatamUlaka nahi paNa arajata mUlaka hoya che. kAraNa ke tyAM jene zakti AkAra chupAI gayo che ane banAvaTI rajata AkAra dhAraNa karyo che evI zukti ja tyAM viSayabhUta che. pramAjJAnamAM 2jataAkAra rajatamUlaka hoya che kAraNa ke tyAM vAstavika rajata viSayabhUta che. eTale vastu deza AkArarUpa prAmANya ane vastuvisadaza AkArarUpa aprAmANya graha parataH ke svataH e viSayamAM ekAMta nahi paNa anekAnta ja che" te vicAraNuM kharekhara suMdara che. ' nyiAyamate upanayathI svata: prAmANyagraha vicAra] " (45) nyAyamatanA mAnya purUSa ema kahe che ke laukika sAkSAtkAra svarUpa prAthamika anuvyavasAya, upanayanA abhAvamAM prAmANyane grahaNa karI zakato nathI. alaukika jJAnasAkSAtkAramAM upanayanA prabhAve rajatatvavavizeSyakatvaviziSTatva rajatatvaprakArakatvarUpa prAmANyanuM grahaNa thaI zake che, kAraNa ke emAM keI niyama naDatA nathI. je kaMI niyama che te laukika sAkSAtkAra mATe che. te A rIte che ke (thAimArU ri ....) jema abhAvanuM laukikazAna ghaTavArirUpa taddadharmamAM pratigitAvacchedakatAnuM avagAhana karIne ja tadudharmaviziSTa ghaTAdimAM pratigitAnuM avagAhana kare che. (abhAvanuM svataMtra jJAna thatuM nathI paNa pratiyogithI vizeSita abhAvanuM ja jJAna thAya che. eTale abhAvaviSayaka laukika jJAna ghaTAdarUpa pratiyogimAM pratiyogitAnuM avagAhana karyA vinA thaI zakatuM nathI. temaja ghaTAdimAM pratiyogitAnuM avagAhana paNa ghaTatyAdimAM pratiyogitAvarachedakatAnuM avagAhana karyA vinA thaI zakatuM nathI. e ja rIte jJAnane laukika sAkSAtkAra paNa taddadharmamAM vizeSyatAvachedakatAnuM avagAhana karIne ja taddadharmaviziSTa (phuvaMsthaviziSTapurta....vagere) padArthamAM vizeSyatAdinuM avagAhana karI zake . che. eTale " rabatta' A jJAnanA laukika sAkSAtkAramAM rUdaMtya vizeSatAvarachedakarUpe bhAsatuM hovAthI tvaviziSTa purovati padArthanuM ja vizeSyarUpe avagAhana thaze, nahi ke rajata-vaviziSTa padArthanuM. kAraNa ke huM ravI jJAnamAM rajatatva prakArarUpa bhAse che paNa vizeSatAvarachedakarUpe bhAsatuM nathI. A niyamathI phalita e thAya che ke laukika 2. Trasa Dha . 2. nAte ruDha ta rU. nayaEUR tA 4. rUMvAda sAdhyaniti kutaM udA. sAdhyamiti kRtaM ta / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. ' jJAnabiMdu makAhehayoApArAMzatvamakAyasya ca phalAMzatvamiti pradarzanam(46) prakRsamasarAmaH / etAvaragrahehAkhyau vyApArAMzI / IhAnantaramapAyaH pravartate 'ayaM ghaTa eva' iti / atra ca AsattyAdijanilakSayopazamavazena yAvAnIhito dharmaH lAvAn prakArI bhavatiH, tenaikatraiva 'devadatto'yaM 'brAhmaNo'yaM' 'pAcako'yam' ityAdipratyayabhedopapattiH / itthaM ca 'rUpavizeSAm maNiH padmarAgaH' ityupadezottaramapi tadAhitavAsanAvato 'rUpavizeSAt anena padmarAgaNa bhaksinyam' iti Ihonsarameba 'ayaM padmarAgaH' ityapAyo yujyate / uktopadezaH padmarAgapadavAcyatvopamitAveva upayujyate, 'ayaM padmarAgaH iti tu sAmAnyAvagrahehAkrameNaiketi nayAyikAnuyAyinaH / anuvyavasAyamAM rakatatvavarnaravya bhAsatuM na hovAthI taddaghaTita prAmANyanuM grahaNa thaze nahi. alaukika jJAnasAkSAtkAramAM upanayana (jJAnalakSaNa saMnikarSanA) prabhAve rakatatvavize paNa bhAse che. tethI prAmANyanuM grahaNa paNa thaI jAya che. nyAyatanA AcAryoe jema upanayathI prAmANyanuM grahaNa svataH thavAnuM jaNAvyuM che te ja rIte jainamatanA AcAryoe paNa upanayanA sthAne IhA vaDe prAmANyanuM svataH grahaNa thavAnuM jaNAvyuM che. niSkarSa : upanayathI ke IhAthI rajatatvavavizeSyakatvanuM avagAhana thAya te svataH prAmANya grahaNa paNa thAya, ane je te na thAya te saMvAdaka jJAnathI prAmANyanuM grahaNa thatuM hovAthI parataH prAmANya grahaNuM mAnavuM ja paDaze. A rIte anekAntavAda ahIM paNa sAvakAza che. (prAsaMgika jJAnaprAmANya carcA samApta.) . ' (ihAmAM Alecita dharmonuM apAyamAM bhAsana) (5) praratutamAM je matijJAnanI prakriyAnI vAta adhurI che te zarU karIe chIe -temAM adhagraha ane IhAnI vAta thaI gaI che. vyaMjanAvagraha mATe pahelAM kahI gayA che ke te kAraNa che. avagraha ane IhA A be vyApArAMza che. IhA pachI "A ghaTa ja che" evuM apAyarUpa matijJAna utpanna thAya che. IhAnI aMdara, AsattiA vagerethI u5mAM thanArA kSapazamanA prabhAve je kaI dharmanuM Acana thayuM hoya te-teTalA dharma 'apAyamAM prakAra rUpe bhAse che. dA. ta. sAme ubhelA manuSyanA viSe devadattapaNAnuM Alecana IhAmAM thayuM hoya te "A devadatta che evuM apAyajJAna thAya che. e ja rIte brAhmaNatva ke pAcakatva dharmanuM Alocana thayuM hoya to "A brAhmaNa che, athavA "A pAcaka (rAI) che' evuM bhinna bhina apAyajJAna thAya che. IhAmAM Alecita dharmo apAyamAM prakAra rUpe bhAse che, teTalA mATe ja, jene kai divasa pUrve padyarAga maNine oLakhyo nathI tene paNa "A padyarAga maNi che? evuM apAya zAna ghaTI zake che. te A rIte ke "amuka prakAranA viziSTa rUpavALe maNi e ja padmarAga" A keIkane upadeza sAMbhaLyA pachI jyAre pahelI vAra padmarAga 1. devadatto'yaM pAca mu / 2. padmarAga iti jJAna sAmA ta / 3. meNa ityanye naiyA ta / * viSayanuM daizika, kAlika athavA bauddhika atikiTaya e ja AsattirUpa che ane te kSayapazamamAM uttejaka che. Adi zabdathI saMskAraprabodha vagere samajavA. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyavAda _ 'ghaTaH' ityapAyottaramapi yadA 'kimayaM sauvarNo maato vA' ityAdivizeSa jijJAsA pravartate, tadA pAzcAtyApAyasya uttaravizeSAvagamApekSayA sAmAnyAlambanatvAta vyAvahArikAvagrahatvam / tataH 'sauvarNa evAyam' ityAdirapAyaH / tatrApi uttarottaravizeSa jijJAsAyAM pAzcAtyasya pAzcAtyasya vyAvahArikAvagrahatvaM draSTavyam / jijJAsAnivRttau tu antyavizeSajJAnamavAya evocyate, nAvagrahaH, upacArakAraNAbhAvAt / ayaM phalAMzaH / kAlamAnaM tu asyAntarmuhUrtameva / 'saudAminIsampAta. janitapratyakSasya ciramananuvRttervyabhicAra 'iti cet ? na, antarmuhUrtasyA'saMkhyabhedatvAt / maNi jovAmAM Ave tyAre pelA upadezathI utpanna thayela saMskAra jene jAgRta thAya tene AnuM rUpa evuM ja che mATe A padvarAga hevo joIe evI IhA utpanna thAya che. emAM padmarAgapaNuM Alocita thayuM hovAthI "A padmarAga ja che evuM apAya jJAna thaI zake che. paNa ahIM nayAyikamatanA anuyAyio ema kahe che ke "A padvarAga che evo je apAya thAya che te sarva sAmAnya avagraha, IhA Adi je kama che te kamathI ja thAya che. emAM pUrvakAlIna upadeza upayogI nathI. te to mAtra "A maNi padyarAgapadathI vAgya che" evI upamiti pramAmAM ja upayogI thAya che, pratyakSAtmaka matijJAnamAM nahi. [ apAyamAM sApekSa avagraharUpatA ] A ghaTa che evA apAya pachI kayAreka pharIthI "ghaDo sonAne che ke mATIne ?' evI vizeSa jijJAsA rUpa IhA pragaTe che. A IhAnI apekSAe pUrvakAlIna je "A ghaDo che e apAya thayela tene arthAvagraha paNa kahI zakAya. kAraNa ke vizeSa jijJAsA pachI thanArA vizeSadhanI apekSAe mAtra ghaTane bedha sAmAnya avalaMbI che. mATe. vyavahArathI te avagraha rUpa kahI zakAya che. vizeSa jijJAsA pachI "A sonAne ja che e nUtana apAya utpanna thAya che. have je enA pachI paNa "A ghaDe 14 kereTanA sonAno che ke 22 kereTanA sonAne che' evI vizeSa jijJAsA upana thAya to enI apekSAe "A sonAno ghaDe che" evo pele apAya paNa vyAvahArika avagraha banI zake che. sArAMza, uttara uttara thanArI vizeSa jijJAsAnI apekSAe pUrva pUrvane apAya vyAvahArika arthAvagraha rUpa jANa. paNa je apAya pachI vizeSa jijJAsA nivRtta thaI jAya te anya vizeSajJAna rUpa apAya avagraha rU5 nahi kahevAya paNa apAya rUpa ja kahevAze. kAraNake tyAM avagraha paNAno upacAra karavA mATe uttarakALamAM vizeSa jijJAsAne prAdurbhAva nathI. A apAya e phalAMza che. eno kALa atamuhUrta pramANa jANe. zaMkA H aMtamuhUrta eTale to be ghaDInI aMdarano ghaNo lAMbe kALa thayo. jyAre AkAzamAM vIjaLI camake ane tenuM je pratyakSa thAya te te ghaNu alapakALamAM thaI jAya che. to tyAM apAyane aMtamuM hatuM kALapramANa jaNAvanAruM vacana cheTuM nahi paDe? uttara : nA, kAraNa ke aMtarmuhUrta kALa be ghaDInI aMdarano hovA chatAM asaMkhya samayevALo hovAthI asaMkhya prakArano che. koI aMtarmuhUrta alpa samayanuM hoya, te che. vikrama ghaTa: saura | ta | Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu dhAvajaar: rivAjAMrAvanaurgIva - (47) antyavizeSAvagamarUpApAyottaramavicyutirUpA dhAraNA pravartate / sApi AntarmuhUrtikI / ayaM paripAkAMzaH / vAsanAsmRtI tu sarvatra vizeSAvagame draSTavye / tadAha jinabhadragaNikSamAzramaNaH"sAmannamittaggahaNaM necchaio samayamoggaho paDhamo / tatto'NataramIhi yavatthuvisesassa jo'vAo / / so puNa IhA'vAyAvekkhAe oggaho tti ubara rio / essavisesAvekkha sAmannaM giNhae jeNaM // tatto'NaMtarabhIhA tao avAo a tavvisesassa / iya sAmannavisesAvekkhA jAvaMtimo bheo // savvatthehAvAyA, Nicchayao mottumAisAmanna / saMvavahAratthaM puNa, savvatthA'vaggaho'vAo / taratamajogAbhAve'vAo cciya dhAraNA tadaMtammi / savRtva vALA puna maLiyA vAtare vi sarjI " tti | (varopAnA, 282-286) kaIka adhika samayanuM paNa hoya. eTale vIjaLInA camakAranuM apAyarUpa pratyakSa jJAna a85 samayavALA aMtamuhUrtanA pramANavALuM hoI zake che. [[dhAraNa apAyanI kiMcitakALa avizruti ] (47) aMtima vizeSadharUpa apAya jamyA pachI thoDIka paLa sudhI tenI ne tenI anuvRtti cAlu rahe. tene avizruti rUpa dhAraNa kahevAmAM Ave che. tene paNa kALa aMtamuhUrta che ane A avizrutirUpa dhAraNuM paripAkAMza rUpa che. dhAraNAnA traNa prakAra che. temAMthI avizrutinI vAta upara karI. te uparAMta, AtmAmAM avizrutirUpa dhAraNAthI eka evo saMskAra (vAsanA) utpanna thAya che je bhaviSyamAM samRtine utpanna kare che. vAsanA ane smRti ane sarvatra vizeSadha rUpa hoya che ane zAstrakAroe te bannene dhAraNanA prakAra rUpe ja gaNAvyA che. zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa mahArAjAe paNa vizeSAvazyaka bhASyamAM kahyuM che ke - prathama ekasAmayika nizcayanaya abhimata arthAvagraha utpanna thAya che ke je mAtra sAmAnyagrAhI hoya che. tyAra pachI vastunA vizeSanI IhA dvArA apAya utpanna thAya che. te apAya paNa (agrima) IhA ane apAyanI apekSAe upacarita avagraha rUpa ja che kAraNa ke bhAvi vizeSagrAhI apAyanI apekSAe te te sAmAnyane ja grahaNa kare che. evA e apAya pachI vizeSagrAhI IhA ane apAya pravarte che. A rIte sAmAnya vizeSanI apekSAe aMtima apAyavizeSa utpanna thAya che. nizcayanayane abhimata sAmAnyagrAhI Adya avagrahane choDIne sarvatra uttara viSaya paricchedanI bAbatamAM (punaH punaH) IhA ane apAyanI dhArA cAle che jyAM sudhI vizeSa jijJAsA nivRtta na thAya tyAM sudhI.) chatAM vyavahAra mATe te badhA apAya avagraha paNa kahevAya che. chellA apAya pachI je kAI paNa taratama vega na hoya te e apAya ja kahevAya che. tenA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyavAda (48) na ca avicyuterapAyAvasthAnAta pArthakye mAnAbhAvaH, vizeSajijJAsAnivRttvavacchinnasvarUpasya zcim minnA | 'kALAmi,' 'de', 'mi', 'thirIvArSi' rUti karayA haa # pratiprANyanubhavasiddhAH avagrahAdibhede pramANam / smRtijanakatAvacchedakatvenaiva vA avicyutitvaM dharmavizeSaH kalpyate, tattadupekSAnyatvasya smRtijanakatAvacchedakakoTipraveze gauravAditi dharmavizeSasiddhau dharmivizeSasiddhirityadhika matkRtajJAnArNavAd abaseyam / tadevaM nirUpitaM matijJAnam / tannirUpaNena ca zrutajJAnamapi nirUpitameva / dvayoranyo'nyAnugatatvAta tathaiva vyavasthApitatvAcca / anyamatena zrutalakSaNam (49) anye tu aGgopAGgAdiparijJAnameva zrutajJAnam , anyacca matijJAnaM iti / anayorapi aMte ghAraNe pravarte che. dhAraNA pachI sarvatra (arthAta jyAM jyAM zakyatA hoya tyAM badhe ja) vAsanAne janma ane vAsanAthI kAlAntare smRtijJAnano janma thAya che." [ apAya ane avismRtino bheda ] zaMkA: avasthita apAyathI avismRtirUpa dhAraNAjJAnane pRthaka mAnavAmAM kaI pramANu nathI. 1 uttara pramANa nathI evuM nathI, pUrva pUrvakAlIna apAya, uttara uttara vizeSa jijJAsAnA utpAdaka hatA (te rIte adhUrA hatA, jyAre aMtima apAya pachI kaI vizeSa jijJAsA utpanna thatI nathI. (arthAt have je apAya thayo che te pUrNatApanna che.) mATe ja aMtima apAyaghArAne apAya karatAM kathaMcidabhinna mAnavI joIe ane e ja avizruti che. taduparAMta "huM kaika jeI rahyo chuM" "Alocana karuM chuM" "nirNaya lauM chuM" "pAke karu chuM" A badhI judI judI pratItie dareka prANIne anubhavasiddha che ane e ja avagraha Adi cAranI bhinnatAmAM purAvA rUpa che. vaLI eka vAta e che ke smRtijJAnanirUpita janakatAnI avachedaka kaTimAM bIjAo upekSAbhinana jJAnatvano niveza kare che kAraNa ke upekSAtmaka jJAnathI bhaviSyamAM smaraNa utpanna thatuM nathI. (dA. ta. raste cAlatAM cAlatAM kaI sAmAnya dukAna vagere joyA hoya paNa te bAju gADha lakSa na hoya te kAlAntare te joyAnuM yAda AvatuM nathI.) paNa A nivezamAM gaurava che. tene badale avismRtitva rU5 dharmanI kalpanA karIne tene ja smRtijanakatAnA avarachedaka rUpe mAnIe te lAghava thAya che. (upekSAtmakajJAnapratiyogikabhedaviziSTajJAnatvanI apekSAe avizrutitva e laghubhUta dharma che ane laghudharmamAM avarachedakatAne saMbhava hoya tyAM sudhI guru dharmamAM te manAya nahi evo niyama che.) te A rIte avizrutivarUpa dharma vizeSanI siddhinA AdhAre, tenA AzrayarUpa avizrutigAna svarUpa dharmavizeSanI siddhi sahaja rIte thaI jAya che. A viSayamAM adhika jijJAsApUrti mATe graMthakAra racita "jJAnArNava nAmanA graMthanuM parizIlana karavuM. A rIte matijJAnanuM nirUpaNa pUruM thayuM ane ene nirUpaNathI zrutajJAnanuM nirUpaNa paNa thayeluM ja samajavuM. kAraNa ke banenuM svarUpa anyonya anugata (saMkIrNa) che. ane e ja rIte tenI vyavasthA thayelI che. [matijJAnathI zrutajJAnanI bhinnatA] (49) zrutajJAna ane matijJAnanI bAbatamAM bhedarekhA darzAvatA bIjA vidvAnonuM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu bhajanaiva yaduvAca vAcakacakravartI-"ekAdInyekasmin bhAjyAni tvAcaturthyaH / (tattvArtha0 1-31) iti zabdasaMspRSTArthamAtragrAhitvena zrutatve tu avagrahamAtrameva matijJAnaM prasajyeta / dhAraNottaraM svasamAnAkArazrutAvazyaMbhAvakalpanaM tu svavAsanAmAtravijRmbhitam / zabdasaMspRSTAyA matereva zrutatvaparibhASaNaM tu na thagupayoga vyApakamiti zAbdajJAnameva zrutajJAnam , na tu aparokSamindriyajanyamapi ityAhuH / matizratopayogayorabhinnatvamiti siddhasenIyamatasya vizadIkaraNam - (50) navamAstu zrutopayogo matyupayogAt na pRthak, matyupayogenaiva tatkAryopapattau tatpArthakyakalpanAyA vyarthatvAt / ata eva zabdajanyasAmAnyajJAnottaraM vizeSajijJAsAyAM tanmUla. kahevuM ema che ke "aMga-upAMga-payanA Adi dravyazrutathI utpana thanAruM jJAna te ja zrutajJAna che ane (Indriyajanya) zeSa jJAna te matijJAnarUpa che ane A banne jJAnamAM eka hoya tyAre bIjuM hoya ke nahi te bAbatamAM bhajanA che." kAraNa ke vAcaka. cakravatI umAsvAti mahArAjAe kahyuM che ke eka jIvamAM ekasAthe mati vagere eka, be, traNa ke cAra jJAna hoya. cAra hoya to kevaLajJAna sivAya badhA heya. traNa heya te mati zruta ane avadhi athavA mati, zruta ane mana:paryava hoya. be hoya te matijJAna ane zrutajJAna hoya. kAraNa ke zrutajJAna matijJAnapUrvaka ja thAya che. matijJAna zrutapUrvaka heya paNa kharuM ane na paNa hoya. eTale matijJAna kayAreka ekaluM paNa hoI zake. tathA kevaLajJAna te ekaluM ja hoya che. je loke ema kahe che ke-zabdasaMsRSTa artha mAtrane grahaNa karanAra jJAna zrutajJAna rUpa ja che-teonA mate avagraha sivAya zeSa matijJAnanA bheda lupta thaI jaze kAraNa ke IhA, apAya ane dhAraNa jJAna zabdAlekhapUrvaka ja hoya che. je teo ema kahetA hoya ke- "ame IhA Adine matijJAna rUpa ja mAnIe chIe. paNa chelalA dhAraNAjJAna pachI samAnAkAra zrutajJAna avazya utpanna thAya che je zabdasaMsRSTa arthagrAhI hoya che - to A temanuM kathana potAnI aMtaraMga vAsanAnA vilAsa sivAya bIjuM kAMI nathI. kAraNa ke matijJAna thayA pachI zrutajJAna avazya thAya ja e kaI niyama nathI. je ema mAnIe ke zabdapRSTa artha grAhI matijJAna ja zAstrIya paribhASAmAM zrutajJAna kahevAya che te e paNa barAbara nathI. kAraNa ke AmAM te zratane upaga matimAM ja aMtabhUta thaI jaze te pachI zrutajJAna matibhinna upayoganuM vyApaka nahi rahe, niSkarSa, zabdajanya jJAna e ja zrutajJAna che. nahi ke indriyajanya aparokSajJAna. (kAraNa ke zrotrAdi Indriyane vyApAra matijJAnane utpanna karavAmAM caritArtha che.) (ahIM bIeno mata samApta thayo.) [ zrata ane mati baMne eka upayoga-divAkaramata ] (50) navyamatavAdIo (siddhasena divAkarasUri vagere) kahe che ke zrutajJAnano upayoga matijJAnanA upayogathI kAMI judo nathI. matijJAnarUpa eka ja upayogathI 1. vAda vAva tA 2. saMkaTArtha mu ta | rU. saMsRSTAmu ta | 4. yodhyApanamiti ta Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -~ - ~~ - kRtajJAna kamatyapAyAMzapravRttau na pRthagavagrahakalpanAgauravam , zAbdasAmAnyajJAnasyaiva tatra avagrahatvAt / na ca' 'azAbde zAbdasya tatsAmagrathA vA pratibandhakatvadhrauvyAt neyaM kalpanA yuktA' iti vArama, rAvastha prativaSyavacherA pratino damUDhamatijJAnA iverAta, anyathA zrutAbhyantarIbhUtamatijJAnocchedaprasaGgAt / kiJca, zAbdajJAnarUpazrutasya avagrahAdikramavato matijJAnAd bhinnatvopagame anumAnasmRti pratyabhijJAnAdInAmapi tathAtvaM syAt ityatiprasaGgaH, sAMvyavahArikapratyakSatvAbhAvasyApi teSu tulyatvAt / yadi ca avagrahAdibhedAH sAMvyavahArikapratyakSarUpasyaiva matijJAnasya sUtre proktAH anumAnAdikaM tu parokSamatijJAnamarthataH siddhamitISyate, tarhi zrutazabdavyapadezyaM zAbdajJAnamapi parokSamatijJAnamevAGgIkriyatA, kimardhajaratIyanyAyAzrayaNena / zrutajJAnarUpa kArya paNa thaI jatuM hovAthI mati karatA zratane upayoga pRthar hovAnI kalpanA nirarthaka che. zratane mati karatA bhinna na mAnIe eTale ja bIje paNa eka lAbha e thAya che ke zabdajanya sAmAnya avalaMbijJAna thayA bAda vizeSajijJAsArUpa IhA ane tamUlaka apAyarUpa matijJAnanA aMze pravate te pUrve sAmAnyamAtragrAhI svataMtra avagrahanI ka95nAthI thatuM gaurava nahi thAya, kAraNa ke zabdajanya sAmAnya avalaMbi jJAna je che te paNa matijJAnarUpa hovAthI e ja tyAM avagrahanuM kAma karaze. zaMkA:- zAbda (zabdajanya jJAna) bhinna jJAna pratye zAkhAdha athavA tenI sAmagrI pratibaMdhaka che, A sudaDha niyama che. zabdajanya sAmAnya jJAna pratibaMdhakajJAna rUpa hovAthI enA pachI tame mAnelA IhA ane apAya jJAna svataMtra avagraha vinA kaI rIte utpanana thaI zakaze ? mATe tamArI uparokta ka95nA yukta nathI. uttara - A zaMkA barobara nathI. kAraNa ke pratibaddha kaTimAM je zAbdabhinna jJAna kahyuM che temAM bhejanuM pratiyogi je zAbda jJAna che temAM zabdamUlaka matijJAnane paNa samAveza samajI levo. arthAt zabdamUlaka matijJAna pratibadhyakeTimAMthI nIkaLI javAthI tenA pratye zAbda jJAna ke tenI sAmagrI pratibaMdhaka nahi bane. je Ama nahi mAnIe te (vizeSAvazyaka gAthA 143 mAM) matijJAnane zrutajJAnamAM je aMtarbhAva darzAvavAmAM AvyA che tene sarvathA uccheda thaI jaze. kAraNa ke te paNa zAbdabhinna jJAna rUpa hovAthI zrutajJAna dvArA pratibaddha thaI jaze. vaLI avagraha Adi krame thatAM matijJAnathI, zabdamUlaka hevAnA kAraNe (avagraha Adi krama vinA thanArA) zrutajJAnane bhina ja mAnIe te anumAna Adi jJAnane paNa matijJAnathI bhinna mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke anumAna avagraha Adi mUlaka nahi paNa liMgaparAmarzamUlaka hoya che, smRtijJAna anubhavamUlaka hoya che, tarkajJAna vyAtimUlaka hoya che, ane pratyabhijJA jJAna saMskAra-anubhava ubhayamUlaka hoya che. vaLI A anumAna Adi badhA jJAnamAM sAMvyavahArika pratyakSano abhAva je zAbdajJAnamAM che evo ja che. je tame ema kaho ke-avagraha Adi te sAMvyavahArika pratyakSa rUpa matijJAnanA bheda rUpe ja kahelA 1, na va zApheDarAvuM ; . "skRtitaghalve mu rU. caitasiddha ma va aa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu (50) 'matyA jAnAmi' 'zrutvA jAnAmi' ityanubhava eva anayorbhedopapAdaka iti cet ? na, 'anumAya jAnAmi.' 'smRtvA jAnAmi' 'ityanubhavenAnumAnasmRtyAdInAmapi bhedApatteH / anumititvAdikaM matitvavyApyameveti yadISyate, zAbdatvamapi kiM na tathA ? 'matyA na jAnAmi' iti pratItiH tatra bAdhiketi cet ? na, vaizeSikANAM 'nAnuminomi' iti pratIteriva zAndai tasyA vizeSaviSayatvAt / na ca 'nisargAdhigamasamyaktvarUpakAryabhedAt matizrutajJAnarUpakAraNabhedaH' ityapi sAmpratam tatra nisargapadena svabhAvasyaiva grahaNAt / yad vaackH"zikSAmo rAvanA IncAmaraca / prArthaH pariNAmo mavati nita ramAva " (gAma. . 223) ta .. yatrApi mateH zrutabhinnatvena grahaNaM tatra gobalIvardanyAya evaM AzrayaNIyaH / tadidamabhipretyAha mahAvAdI siddhasenaH "vaiyatiprasannAmAM mIdhi chutam " (nizcaca -22) kRti ! rUsyA ! che, mATe arthataH siddha thAya che ke avagraha Adi krama vinA thanArA anumAna vagere jJAna parokSa matijJAna rUpa ja che- te pachI tamAre ema paNa mAnavuM joIe ke "zrutazabdathI prasiddha jJAna paNa parokSa matijJAna rUpa ja che. anumAna Adine pakSa matijJAna mAnavA ane zrutane parokSa matirUpe na mAnavuM evo ardhajaratIya nyAya zA mATe ? . [matithI zratane bhinna mAnavAmAM Apatti ] (50) zaMkA - "mananathI samajuM chuM" tathA "sAMbhaLIne jANuM chuM" A jAtane bhina bhinna anubhava ja mati ane zrutajJAnamAM bheda sAbita kare che enuM zuM ? uttara - tamArI zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke "anumAnathI jANuM chuM" tathA "yAda karIne jANuM che" AvA bhinna bhina anubhavathI anumAna ane smRtine paNa matijJAnathI bhinna mAnavAnI Apatti Avaze. je anumititva Adine matitvanA vyApya dharma mAnatA ho te zAdavane paNa matitvavyApya mAnavAmAM zuM jAya che? tAtparya, anumAna Adi jema mativizeSarUpa che tema zAdajJAna paNa mativizeSa rUpa ja mAnI levuM joIe. zaMkA :- ema mAnavAmAM "huM mananathI jANatA nathI (kiMtu zabda vaDe jANuM chuM)" A pratItine bAdha mATe che. je zAbdajJAna matijJAnarUpa ja hoya te AvI viparIta pratIti thAya ja nahi. uttara :- A pratIti kaI viparIta pratIti nathI. dA. ta. vaizeSike zAkhAdhane A anumAnathI bhinna mAnatA nathI. temanI sAme nayAyike Apatti ApatA kahe che ke nAnuminomi (vinu yAmi) huM anumAna nathI karate (paNa zAbdadha karuM chuM)" AvI viparIta pratIti bAdhaka che. tyAre uttara ApatA vaizeSike kahe che ke "nanu 1, nAnAmItyanama tA 2. "zvezArtha#Anya" tA. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhijJAna [avadhijJAnava ] 51. avadhijJAnatvaM rUpisamavyApyaviSayatAzAlijJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimattvam / rUpi. samavyApyaviSayatAzAlijJAnaM paramAvadhi jJAnam "rUvagayaM lahai savvaM " (Ava. gA. 44) iti vacanAt / tadvRttijJAnatvavyApyA mimi" e pratIti anumitino abhAva dekhADatI nathI kintu zAdajanya anumitivizeSanuM avagAhana kare che. prastutamAM paNa e rIte "lyA na jJAnAmi e pratIti zabdajanya matijJAnavizeSanuM avagAhana kare che. (lekamAM paNa dekhAya che ke keI eka vastumAM keIne sAmAnyapaNAnI buddhi na thaI jAya mATe kahevAya che ke "e mANasa nathI paNa deva che deva" te ahIM paNa manuSyane abhAva sUcavavA nathI paNa ucca kakSAnuM mahAmAnavapaNuM ja darzAvAya che) [ kAryabhedathI mati-zratanA bhedanI zaMkAne uttara ] zaMkA :- matijJAnanuM kArya nisarga samyaktva kahyuM che ane zrutajJAnanuM kArya adhigamasamyaktva kahyuM che eTale kArya bhinna bhinna hovAthI kAraNa rUpa mati ane zruta jJAnane bhinna bhinna mAnavA joIe. uttara:- A zaMkA paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke nisarga zabdathI svabhAvane ja darzAvAyo che. vAcaka umAsvAtijIe prazamaratimAM kahyuM che ke "zikSA, Agama, upadezazravaNa A badhA samAnArthaka zabdo che tathA pariNAma, nisarga ane svabhAva samAnArthaka paryAya che. AnAthI ema sUcita thAya che ke adhigama samyaktva ke svabhAva samyaktva rU5 kAryamAM kaI bheda nathI. bheda che te eTalo ja che ke nisarga samyaktvanuM kAraNa mAtra svabhAva che (nahi ke matijJAna). jyAre adhigamasamyaktvanuM kAraNa zikSA vagere rUpa zrutajJAna che. mATe tenAthI mati ke zrutane kAraNabheda siddha thatuM nathI. jyAM kaI jagyAe zrutajJAnane matijJAna karatA bhinna jaNAvyuM che tyAM gabalIvanyAyane Azaro levo. "ga" kahetA gAya ane baLada banene nirdeza thAya che chatAM lokarUDhithI "puruSa ge mATe svataMtra baLada zabda vaparAya che te rIte zabdajanya mativizeSane paNa zrutajJAnazabdathI oLakhAvAya che. uparokta badhI vAtane manamAM rAkhIne mahAvAdI siddhasena divAkarasUri mahArAjAe 1 mI batrIzInA bAramA kalekanA pUrvArdhamAM kahyuM che ke "bhinnaupagakalpanAnI nirarthakatA ane anumAna Adine pRthapha mAnavAnI Apatti A be kAraNe mRta mati karatA juduM nathI" (zrutajJAna nirUpaNa pUrNa). [avadhijJAnanAM lakSaNa vagere ] (51) zrutajJAnanI carcA pUrNa thayA pachI graMthakAra mahAmahopAdhyAya yazovijayajI ma. sA. avadhijJAnanA nirUpaNamAM avadhijJAnanuM lakSaNa A pramANe jaNAve che - 1. jJAnaM tavRtti aba Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu jAtiravadhitvamavadhijJAnamAtra iti lkssnnsmnvyH| samavyApyatvamapahAya vyApakatvamAtradAne jagadvyApakaviSayatAkasya kevalasya rUpivyApakaviSayatAkatvaniyamAt jattikevalatvamAdAya kevalajJAne'tivyAptiH / samavyApyatvadAne tu arUpiNi vyabhicArAt kevalajJAnaviSayatAyA rUpyavyApyatvAt tannivRttiH / na ca 'paramAvadhijJAne'pyaloke loka pramANAsaMkhyarUpyAkAzakhaNDaviSayatopadarzanAd asambhavaH; 'yadi tAvatsu khaNDeSu rUpidravyaM syAt tadA pazyediti prasaGgApAdana eva tadupadarzanatAtparyAt / na ca tadaMze viSayabAdhena sUtrA'prAmANyam , svarUpabAdhe'pi zaktivizeSajJApanena phalA'bAdhAt / etena asadbhAvasthApanA vyAkhyAtA / bahirviSayatAprasaJjikA tAratamyena zaktivRddhizca lokamadhya eva sUkSmasUkSmataraskandhAvagAhanaphalavatIti na prasaGgApAdanavaiyarthyam / yadbhASyam "vaDDhaMto puNa bAhiM logatthaM ceva pAsaI davyaM / yuTyumara suTumAra parama jJAva paramANuM " (vizeSaT. . 606) ti ! avadhijJAnamAM raheluM avadhijJAnatva te rUpisamavyAyaviSayatAvALA jJAnamAM rahenArI je jJAnatvavyApyajAti, tadRvasvarUpa che. tAtparya, je jJAnanI viSayatA tamAma rUpI padArthamAM rahetI hoya ane arUpI padArthamAM na rahetI hoya evI viSayatAvALA jJAnane rUpisamavyApyaviSayatAvALuM kahevAya. AvuM jJAna te zAstradarzita paramAvadhijJAna che. kAraNa ke Avazyaka niryuktimAM kahyuM che ke "te tamAma rUpI padArthone sparzatuM hoya che. AvA jJAnamAM rahetI hoya ane jJAnatvanI vyApya hoya tevI jAti te avadhiva nAme prasiddha che. ane A avadhitva jAti lakSyabhUta sakaLa avadhijJAnamAM hoya che mATe kaI paNa jAtanA avyAptidoSa vinA sarvatra ghaTe che. jo ke lakSaNamAM rUpisamavyApya viSayatAne badale rUpivyApakaviSayatA kahevAmAM Ave te paNa avyApti doSane te avakAza raheto nathI. kAraNa ke parama avadhijJAnanI viSayatA rUpivanI samavyApya hoya te vyApaka te hoya ja. paNa ema karavAthI kevaLajJAnamAM paNa lakSaNa ghaTI javAthI ativyApti thAya che. kAraNa ke kevaLajJAnanI viSayatA samagra jagatane vyApelI hovAthI rUpivanI te niyamA. vyApaka hoya ja, (paraspara thAyavyApaka bhAva hoya te ja samavyAya kahevAya) lakSaNamAM vyApakatvane badale samavyAkhyatvane praveza karIe te arUpI padArthomAM kevaLajJAnanI viSayatA rUpitvanI vyabhicArI hovAthI rUpitvanI vyApya nathI. arthAt rUpiva ane kevaLajJAnaviSayatAmAM paraspara vyAkhyavyApakabhAva na hovAthI rUpisamavyApyaviSayatAvALuM jJAna kevaLajJAna nahi bane. eTale kevaLajJAnamAM rahelI kevalatva jAtine grahaNa karIne thanAro ativyApti doSa rahetuM nathI. [samavyAkhyatva na hovAnI zaMkAnuM samAdhAna ] zaMkA - paramAvadhi jJAnanI viSayatA alokamAM lekapramANu asaMkhyaarUpiAkAzakhaMDomAM vyApaka hovAnuM zAstramAM kahyuM che. eTale parama avadhijJAnanI viSayatA paNa rUpivanI samavyApya na rahI, kintu vyApaka thaI. mATe have paramAvadhi jJAnane laIne kayAMya paNa lakSaNa ghaTI na zakavAthI asaMbhava doSa thaze. 1. vadhitvaM tadvattvaM ava ta 2 asadbhAvaprasthApanA ata Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhijJAna 52. aloke lokapramANAsaMkhyeyakhaNDaviSayatA avadheriti vacane viSayatApadaM tarkitarUpyadhikaraNatAprasaJjitatAvada 'dhikaraNakarUpiviSayatAparamiti na svarUpabAdho'pIti tattvam / jAto samAdhAna : nahi thAya kAraNa ke zAstramAM je kahyuM che tenuM tAtparya mAtra prasaMgopAdanamAM che. prasaMgopAdana eTale ke eka sthAnamAM eka vastunA AropathI bIjI vastune Arepa karavo. dA. ta. prastutamAM e rIte ke akavati asaMkhya AkAzakhaMDamAM je rUpidravya hoya to te parama avadhijJAnathI dazya paNa heya ahIM alokamAM rUpipadArthanI adhikaraNatAne Aropa karIne rUpinI dazyatAno paNa Aropa karelo che. Aropano viSaya haMmezA bAdhita hoya che, paNa enA AdhAre kaI evI zaMkA kare ke "alakamAM rUpinI adhikaraNatA ane lokavRttirUpinI dazyatA banne bAdhita che, mATe enuM upadarzaka sUtra apramANa Tharaze" te A zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke viSayAtmaka svarUpa aMzamAM bAdha hovA chatAM paNa paramavidhi jJAnanI zaktine utkarSa jaNAvavA rU5 phaLa aMzamAM abAdhita che mATe keI doSa nathI. A rIte "svarUpamAM bAdha hovA chatAM paNa phalataH bAdha na hoya tyAM sUtranuM prAmANya surakSita rahe che. evA pratipAdanathI asadabhAvasthApanAnuM paNa pratipAdana thaI gayuM samajavuM. (je sthaLe jenI sthApanA thaI rahI che tyAM teno AkAra vagere na hoya tene asaddabhAva sthApanA kahevAya. dA. ta. sthApanAcArya, pustaka vageremAM AcAryanI sthApanA.) kahevAnuM tAtparya e che ke jyAM je vastunI sthApanA karavAmAM Ave che tyAM te vastu bAdhita hevAthI asaddabhAvasthApanAnAM pratipAdaka sUtra apramANa thaI jatAM nathI. kAraNa ke bhakti AdinA AlaMbana dvArA bhAvavRddhi vagere phaLa tyAM paNa abAdhita che. (upalakSaNathI saddabhAvasthApanAnuM pratipAdana paNa A rIte samajI levuM.) ke evI zaMkA kare ke "parama avadhijJAnanI viSayatAnA pratipAdaka sUtranuM tAtparya prasaMgopAdanamAM mAnavuM vyartha che kAraNa ke alokamAM kyAreya paNa rUpidravya hovAnuM ja nathI." te e zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke avadhijJAnanI taratama bhAvathI zaktinI je vRddhi darzAvI che te jyAre alokamAM viSayatApasaMjaka bane tyAre bhale enI saMbhAvanA na hoya te paNa enAthI tevuM sUcana thAya che ke jema jema zakti vadhatI jAya tema tema lokanI aMdara rahelA sUkSma, sUkamatara dravyarUpI skardhanuM avagAhana karatI jAya ane jyAre alekamAM rUpidravyane jovAnI zakti Ave tyAre atisUkSama evA paramANane paNa jevAnI zakti Ave. mATe prasaMgopAdana paNa vyartha nathI. vizeSAvazyaka bhASyamAM kahyuM che ke "lekanI bahAra viSayatAne laMbAvata parama avadhijJAnI lokamAM ja rahelA vadhune vadhu sUkSamatAvALA dravyone, yAvat paramANune joI zake che. - (svarUpabAdhanuM nirAkaraNa) (52) prazna :-phalathI bAdhita na hovA chatAM paNa svarUpathI bAdha rahe che tenuM zuM? uttara : tattavataH svarUpabAdha paNa nathI. alakamAM avadhijJAnanI lekapramANu asaMkhyakhaMDavyApakaviSayatA che evA zAstravacanamAM "viSayatA padane artha "takitarUpi-adhi 1. 'tAvadhimAkavi" to Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnami du jJAnatvavyApyatvavizeSaNaM jJAnatvamAdAya matyAdAvativyAptivAraNArtham / na ca saMyamapratyayAva dhijJAnamanaH paryAyajJAnasAdhAraNajAtivizeSamAdAya manaHparyAyajJAne'tivyAptiH avadhitvena sAGkaryeNa tAdRzAtyasiddheH / na ca ' pudgalA rUpiNaH' iti zabdabodhe rUpisamavyApyaviSayatAke'tivyAptiH, viSayatApadena spaSTavizeSa kAragrahaNAditi saMkSepaH / 07 karaNatA-prasajjita-tAvakadhikaraNaka-rUpiviSayatA" evA vivakSita che, enA atha e che ke aleAkamAM leAkapramANaasa`khyakha`DAmAM jo rUpI adhikaraNutAnI kalpanA karI hAya tA te kalpita rUpI adhikaraNatAthI teTalA adhikaraNAmAM kalpitarUpI dravyeAmAM avidhajJAnanI viSayatAnu` paNa ApAdana zakaya che. arthAt kalpitarUpi adhikaraNatAthI ApAdita thayelI tAvaadhikaraNuka rUpiviSayatA e ja aleAkamAM avadhijJAnanI viSayatAnA a che ke je vAstavika che. mATe kAI svarUpakhAdha paNa nathI. prazna : tAddazajJAnavRtti-jAtimattva ATaluM' ja lakSaNa karIe teA cAlI zake che. pachI jAtimAM jJAnava-vyApyatva' e vizeSaNa lagADavAnI jarUra zuM? uttara tAdazajJAnavRtti-jAti jema adhitva che. tema jJAnatva paNa che. eTale jJAnatvane laIne matijJAna AdimAM lakSaNanI ativyApti thaze. jJAnavyApyatva vizeSaNa karIe tA evI jAti, jJAnatva nahi paNa adhitva banaze eTale atibhyAptinu nivAraNa thaI jaze. [sayamajanmatAvacchedaka jAtivALA mana:paryAMvamAM ativyApti-nirasana] prazna : mana:paryaM yajJAnA sayamajanya ja hAya che. temaja munione thatuM adhijJAna paNa sa`camajanya hAya che. eTale sayamajanyatAvacchedaka rUpe siddha thanArI eka jAti, avadhijJAna ane manaHpa'vajJAna e bannemAM sAdhAraNapaNe raheze. A jAti jJAnavanI vyApya che ane paramaavidha jJAnamAM rahe che ane e jAti manaH5 vajJAnamAM paNa rahetI hAvAthI tyAM lakSaNanI ativyAptinA doSa thaze, enu` zu` ? uttara : nahi thAya. kAraNa ke tamArI kalpelI jAtine adhitva jAti sAthe sAMka doSa UbhA thAya che mATe evI jAti ja asiddha che. sAMka e rIte ke adhitva ane tamArI kalpelI jAti banne paraspara vyabhicArI che. te A rIte ke bhavapratyaya avadhijJAnamAM tamArI kalpelI jAti adhitvanI vyabhicArI che ane manaHpavajJAnamAM avadhitva jAti tamArI kalpita jAtinI vyabhicArI che. have A banne jAti sayamajanya avadhijJAnamAM samAnAdhikaraNa che mATe paraspara vyabhicArI heAvA sAthe paraspara sAmAnAdhikaraNya rUpa sAMkaya ubhuM thAya che ane sAMkaya e jAtibAdhaka doSa che. mATe tamArI kapelI jAti e jAti ja nathI te tene laIne mana:paryavajJAnamAM ativyApti kai rIte thAya ? prazna : kalpelI jAtine avadhinI sAthe sAMka doSa kahyo. tA manaHpa vatva sAthe kema na kahyo ? uttara : kalpitajAti mana:paryavatvanI vyabhicArI nathI. kAraNa ke manaHvajJAna avazyameva sa yamajanya ja heAya che. eTale emAM sa yamajanyatAvacchedakadhama avazya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4 mana paryAvajJAna ) (53) manomAtrasAkSAtkAri manaHparyAyajJAnam / na ca tAdRzAvadhijJAne'tivyAptiH manaHsAkSA tkAriNo'vadheH skandhAntarasyApi sAkSAtkAritvena tAhazAvadhijJAnA'siddheH / na ca 'manastvapariNataskandhAlocita bAhyamapyartha manaHparyAya jJAnaM sAkSAtkarotIti tasya manomAtrasAkSAtkAritvamasiddham' iti vAcyam, manodravyamAtrAlambanatayaiva tasya dharmigrAhakamAnasiddhatvAt , bAhyArthAnAM tu manodravyANAmeva tathArUpapariNAmAnyathAnupapattiprasUtAnumAnata eva grahaNAbhyupagamAt / Aha ca mAthA: "sArU vaDanumALe ti " (vizeSaT. T. 814) rahevAne tAtparya, tyAM paraspara vyabhicAripaNuM na hovAthI mana paryAvanI sAthe sAMkya deSa thavAne avakAza nathI. zakA : "pudagalo rUpI hoya che A prakAranA zAbdabodhanI viSayatA mAtra rUpI dravyamAM ja che, eTale rUpisamavyApyaviSayatAvALuM jJAna te A zAbdadha paNa thayo. temAM rahelI vyutatva jAtine laIne uparokta avadhijJAnanA lakSaNanI zAbdabodhamAM ativyApti thaze. samAdhAna : A zaMkA barobara nathI, kAraNa ke lakSaNa aMtargata "viSayatA" padathI spaSTa vizeSAkAra (spaSTatA) svarUpa viSayatA vivakSita che. zAbdabedhIya viSayatA AvI na hovAthI temAM rahelI zrutatva jAtine laIne ativyApti thavAne koI saMbhava nathI. (avadhijJAna prarUpaNuM saMpUrNa). (mana:paryavajJAnaprarUpaNa) (53) je jJAna mAtra mane dravyane ja sAkSAtkAra karanAruM che, tene manaHparyavajJAna kahevAya. je ke sakala rUpI padArthagrAhI avadhijJAna paNa mane dravyane sAkSAt karatuM hovAthI temAM uparokta lakSaNanI ativyApita bhAse che paNa te kharekhara nathI. kAraNa ke phakta manodravyane ja sAkSAt karatuM hoya evuM avadhijJAna aprasiddha che. je koI avadhijJAna manane sAkSAt kare che te sAthe sAthe manodravyathI Itara dArika Adi dravyavargaNAnA skane paNa avazya sAkSAt karatuM hoya che. zaka : mana:paryavajJAna paNa phakta mane dravyane ja sAkSAt karatuM hoya evuM nathI, kAraNa ke manarUpe pariNAvelA abdha vaDe Alocita bAhya ghaTAdi arthane paNa manaHparyava jJAna sAkSAt karatuM hoya che. mATe lakSaNamAM asaMbhava doSa thaze. samAdhAna : nahi thAya. apramattasaMyamavizeSajanyatA avarachedaka jAtinA Azrayane siddha karanArA pramANathI svataMtra dhamiMpaNe je mana:paryava jJAnanI siddhi thAya che te mAtra manodravyAvalaMbi jJAnane ja siddha kare che. mATe ene bAhyAthanuM sAkSAtkAri mAnI zakAya nahi. bAhyarthanuM grahaNa te madravyanA tevA prakAranA pariNAmanI anyathAanupapattithI prayukta anumAna vaDe ja thavAnuM manAya che. jemake bhAgyakAre kahyuM che ke khAdyArthIne anumAnathI jANe che." Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jJAnabindu (54) bAhyArthAnumAnanimittakameva hi tatra mAnasamacakSurdarzana aGgIkriyate, yatpuraskAreNa sUtre 'manodravyANi jAnAti pazyati caitad,' iti vyavahyate |-ekruupe'pi jJAne dravyAdyapekSakSayopamavaicitryeNa samAnyarUpamanodravyAkAraparicchedApekSayA 'pazyati' iti viziSTataramanodravyAkAraparicchedApekSayA ca 'jAnAti' ityevaM-vA' vyAcakSate / ApekSikasAmAnyajJAnasyApi vyAvahArikAvagrahanyAyena vyAvahArikadarzanarUpatvAt / nizcayatastu sarvamapi tajjJAnameva, manaHparyAyadarzanAnu. padezAditi draSTavyam / avadhi-mana paryAyajJAnayorabhinnatvasamarthanam (55-56) navyAratu bAhyArthAkArAnumApakamanodravyAkAragrAhakaM jJAnamavadhivizeSa eva apramattasaMyamavizeSajanyatAvacchedakajAteH avadhitvavyApyAyA eva kalpanAt dharmIti nyAyAt / itthaM hi 'jAnAti pazyati' ityatra dRzevadhidarzanaviSayatvenaiva upapatto lakSaNAkalpanagauravamapi parihRtaM bhavati / sUtre bhedAbhidhAnaM ca dharmabhedAbhiprAyam / yadi ca saGkalpavikalpariNatadravyamAtragrAhya [ dazanapUrvaka mana:paryAvajJAnanI upapatti ] 54 prazna : darzana vinA jJAna thAya nahi to mana:paryava darzana kema kahyuM nathI? ane enA vinA "rUti' evo vyavahAra kaI rIte ghaTI zake ? uttaraH ame anumAnathI bAhyarthanuM jJAna mAneluM ja che. ane tenI pUrve mAnasika acakSudarzana mAnavAnuM ja che. eTale ahIM paNa tene ja svIkAra karI levAthI mana:paryava darzanane svataMtra mAnavAnI jarUra rahetI nathI. zrI naMdIsUtramAM "mano dravya jANe che ane jue che" emAM jue che e je vyavahAra karyo che te paNa mAnasa acakSadarzananA AdhAre ja karelo samajavo. athavA ukta praznane bIje javAba ApanAra ema kahe che ke jJAna ekarUpa hovA chatAM paNa tajajanaka kSapazama dravyakSetra AdinI apekSAe vicitra hoya che. eTale sAmAnya prakAranA manadravyaAkArane grahaNa karanArA jJAnanI apekSAe "patti" (jue che) e vyavahAra thaI zake che ane viziSTaprakAranA mane dravyAkArane grahaNa karanArA bodhanI apekSAe "jJAnAtti (=jANe che) evo prayoga paNa thaI zake che. ahIM sAmAnyAkAragrAhI jJAna te darzana ane viziSTAkAragrAhI te jJAna Avo bheda kSaye pazamavaicine AbhArI che. arthAt apekSAe eka ja jJAnane vyavahArathI darzana rUpa paNa kahI zakAya che. jema ke vyavahAra nayanI apekSAe apAyane paNa pUrve avagraha rUpe darzAvyuM che. nizcayanayathI te sAmAnyagrAhI ane vizeSagrAhI badhuMya mana:paryava jJAna rUpa ja che kAraNa ke sUvAmAM mana:paryava dazanano upadeza karyo nathI. [[mana 5ryavane avadhijJAnamAM aMtarbhAva-navyamata] (55-56) mana:paryava jJAnanA saMbaMdhamAM navyamatanA puraskartA vidvAne kahe che ke bAhya arthanA AkAranuM anumAna karAvanAra madravyanA AkArane sparzanAruM jJAna 1. vA vAyam mAre to Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana:pavajJAna bhedAt tadgrAhakaM jJAnamatiriktamiti atra nirbandhaH tadA dvIndriyAdInAmapi iSTAniSTapravRttinivRttidarzanAt tajjanakasUkSma saGkalpajananapariNatadravyaviSayamapi manaH paryAyajJAnamabhyupagantavyaM syAt, ceSTAhetoreva manasaH tadgrAhyatvAt / na ca tena dvIndriyAdInAM 'samanaskatApattiH, kapardikAsatayA dhanitvasyeva ekayA gavA gomattvasyeva, sUkSmeNa manasA samanaskatvastha- ApAdayitumaza kyatvAt / tadidamabhipretyokta' nizcayadvAtriMzikAyAM mahAvAdinA" prAthanA-pratiSThAtAmyAM ceTanne dvIndriyAH / manaH paryAyavijJAnaM yukta teSu na cAnyathA // " ( nizcaya. 17) iti / (56) na caivaM jJAnasya paJcavidhatvavibhAgocchedAt utsUtrApattiH, vyavahAra taJcaturvidhatvena uktAyA api bhASAyA nizcayato dvaividhyAbhidhAnavannayavivekena utsUtrAbhAvAditi dik / eka viziSTa prakAranuM avadhijJAna ja che. apramattasayamavizeSathI janya mana:paryAyajJAnamAM janyatAavacchedakarUpe je mana:paryAya jAtinI siddhi thAya che tene avadhitva jAtinI vyApya mAnI levAthI mana:paryava jJAnanA avadhijJAnamAM samAveza thaI zake che. manaHparyAyatrajAtinA svataMtra AzrayanI kalpanA karavA karatAM adhijJAnamAM manaHpa vatva jAtinA svIkAra karavA ucita che. kAraNa ke svataMtra dharminI kalpanA karavI enA karatA prasiddha dharmi'mAM dha vizeSanI kalpanA karavAmAM ghaNu* lAghava che. vaLI, A rIte khIjI paNa eka kalpanAnuM gaurava TaLI jAya che. ' jJAnati-pati' emAM pahelA ' patti' padmanA lakSaNAthI acakSudana evA a karavA paDatA hatA, paNa have manaHpava jJAnanA avidhajJAnamAM samAveza mAnI levAthI 'pati' padyaprayAgamAM deza' dhAtunA avadhidarzanarUpa artha pharavA zakatha che eTale pUrvokta lakSaNAnI kalpanA karavAnu gaurava rahetu nathI. jo ke mULasUtramAM te adhijJAna ane manaHpavajJAnane bhinna kahyuM che paNa enA abhiprAya zabdataH dharmibheda darzAvavA dvArA aMtaH dharmabheda darzAvavAmAM ja che. jo evA Agraha rakhAtA hAya ke "sa"kalpavikalparUpe pariNata manAdravyarUpa grAhya padArtha bIjA badhA jJAnanA viSaya karatA svataMtra hAvAthI maneAdravyagrAhaka jJAna paNa khIjA badhA jJAna karatA taddana juduM ja mAnavu' joI e," tA AvA Agraha rAkhanArane mAthe eka Apatti e che ke beindriya Adi jIvAmAM paNa iSTa-aniSTa viSayaka pravRtti ke nivRtti prayatna dekhAya che eTale tene utpanna karanAra sUkSma saMkalpane janma ApavAmAM pariNata thayela maneAdravya ane taviSayaka manaHpaOvajJAna paNa eindriya Adi jIvAmAM mAnavuM paDaze. kAraNa ke ahIM paNa ceSTAjanaka manAdravya mana:paryAMvajJAnanuM svataMtrapaNe grAhya che. eindriya vageremAM dravyamananI sattA mAnavAthI eindriya Adi jIvAne samanaska arthAt sa'phrI mAnavAnI Apatti AvavAnA keAI sa`bhava nathI, kAraNa ke jema eka koDIrUpa dhanathI kAI dhanika kahevAtA nathI, athavA ekAda gAyanI mAlikIthI kAI gauzAlApati kahevAtA nathI tevI ja rIte sUkSma dravyamananI sattAthI eindriya Adi jIvane sa'nI kahI zakAze nahi. A badhuM samajIne nizcaya batrIzImAM 1. samanabavAvattiH tA 7 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jJAnabindu (ka-vajJAna ) (57) sarva viSayaM kevalajJAnam / sarvaviSayatvaM ca sAmAnyadharmAnavacchinnanikhiladharmaprakAratve sati nikhiladharmiviSayatvam / 'prameyavaditi jJAne prameyatvena nikhiladharmaprakArake ativyAptivAraNAya anavacchinnAntam, kevaladarzane ativyAptidhAraNAya satyantam , vizeSyabhAgastu paryAyavAdyabhimatapratItyasamutpAdarUpasantAnaviSayakanikhiladharmaprakArakajJAnanirAsArthaH / vastuto nikhilajJeyAkAravattvaM kevalajJAnatvam / kevaladarzanAbhyupagame tu tatra nikhiladRzyAkAravattvameva, na tu nikhilajJeyAkAravattvamiti nAtivyAptiH / na ca 'pratisvaM kevalajJAne kevljnyaanaantrmahAvAdI divAkarasUrijIe kahyuM che ke "Indriya Adi ja prArthanA ane pratighAtarUpa be prakAranI ceSTA karatA hoya che mATe temAM paNa mana:paryava jJAna mAnavuM yukta che enA vinA ceSTA saMbhave nahi." navyamatavAdIone Azaya e che ke manadravyarUpa svataMtra prAdyanA AdhAre je enuM grAhaka jJAna paNa alaga mAnavAnuM hoya te dareka saMjJI ane pratyakSa nahi te chevaTe parokSa rUpe, "meM manathI Ama vicAryuM che AvuM manaHsaMbaMdhi je jJAna thAya che tene mana:paryavajJAnarUpe ja mAnavuM paDaze. nahi ke mAnasa matijJAnarUpe. eTaluM ja nahi vikasendriya jImAM paNa manaH paryava jJAna mAnavuM paDaze. kAraNa ke temanAmAM je pravRtti ke nivRtti dekhAya che te sUkama mana vinA hoI zake nahi ane e sUma mananuM pratyakSa ke parokSa jJAna sUkSama vicArAtmaka mana:paryavajJAna rUpa ja mAnavuM paDaze. kAraNa ke ene viSaya mana che. (56) mana:paryavajJAnane samAveza avadhijJAnamAM karI daIe "paMcavi pana" ItyAdi sUtromAM pAMca prakAre jJAnane vibhAga karyo che tene uccheda thaI javAthI utsava prarUpaNAnI Apatti Avaze tenuM zuM ? A praznano javAba e che ke jema vyavahAra nayathI bhASAnA cAra prakAra (satya, asatya, satya-mRSA ane asatya-amRSA) dekhADayA che chatAMe nizcayanayathI te cAreno satya ane asatya e be bhedamAM samAveza thaI javAnuM kahyuM che te rIte prastutamAM paNa vyavahAra nathI dekhADelA jJAnanA pAMca prakAramAM nizcayanayathI (zrutaupagano mati upagamAM ane mana:paryavajJAnano avadhijJAnamAM samAveza karIne traNa prakAranA jJAnanuM pratipAdana karavAmAM keI usUtraprarUpaNAnI Apattine avakAza nathI. kevaLajJAnanI prarUpaNuM] (57) tamAma vastuone viSaya karanArUM jJAna kevaLajJAna kahevAya che. temAM je sarvavastuviSayatA che tene bhAvArtha e che ke sAmAnya dharmathI anavachina evI ja sakaLa dharmaniSTha prakAratA tenuM nirUpaka hoya ane sAthe sakaLa dharmine paNa viSaya karatuM hoya evuM jJAna te sarvaviSayaka kahevAya. "sAmAnya dharmathI anavaricchanna" AvuM prakAratAnuM vizeSaNa na karIe te prameyasvarUpa sAmAnyadharma puraskAreNa sakaLa prameyAtmaka dharmane prakArarUpe bhAsita karatuM "mecavar" (sarva vastu prameyavALI che) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 kevalajJAna vRttisvaprAkkAlavinaSTavastusambandhivartamAnatvAdyAkArAbhAvAt' asambhavaH; svasamAnakAlInanikhila. jJeyAkAravattvasya vivakSaNAt / na ca 'tathApi kevalajJAnagrAhye AdyakSaNavRttitvaprakArakatvAvacchinnavizeSyatAyA dvitIyakSaNe nAzaH, dvitIyakSaNavRttitvaprakArakatvAvacchinnavizeSyatAyAzca utpAdaH, itthameva grAhyasAmAnyavizeSyatAdhauvyasaMbhedena kevalajJAne trailakSaNyamupapAditamiti ekadA nikhilevuM jJAna paNa kevaLajJAna banI jaze kAraNa ke emAM sakaLadharma prakAratAnirUpakatva raheluM che paNa e sakaLadharma prakAratA prameyasvarUpa sAmAnya gharmathI avacichana che eTale ke anavaricchanna nathI tethI "prameca" evA jJAnamAM ukta lakSaNanI ativyAptinuM vAraNa karavA mATe "sAmAnyadharmAnavaricchanna" evuM prakAratAnuM vizeSaNa karyuM che. mAtra sakaLa dharmividhyatvane ja lakSaNa karIe te kevaLadarzanamAM sakaLadharmaviSayatA hovAthI ativyAptino saMbhava che tene haThAvavA mATe sakaLadharma prakAratAnirUpakatva kahyuM che. phakta sakaLadharma prakAratArUpa vizeSaNaaMzane ja lakSaNa mAnIe to paryAyavAdI (boddho) ne abhimata buddhajJAnamAM ativyApti thavAne saMbhava che. kAraNa ke emanA mate dharmo te sat che paNa dharmi asat che. eTale buddhajJAnamAM pratItyasamupAda (avighAthI jAti sudhIne pUrvAparabhAvApana kSaNa samudAya) rUpa saMtAnaviSayaka nikhiladharma prakArakatva hoya che. paNa have kevaLajJAnanA lakSaNamAM nikhiladharmiviSayatva" paNa vizeSyarUpe vivakSita havAthI buddhanA jJAnamAM tenI ativyApti nahi thAya. kAraNake temanA matamAM dharmi asat hovAthI dharmiviSayatAne saMbhava ja nathI. kharI vAta te e che ke kevaLajJAnatva sakaLayAkAravazvarUpa che, ema kahIe te kayAMye kaI doSanI saMbhAvanA nathI. kevaLadarzanane je kevaLajJAna karatA bhinna mAnIe to temAMye nikhiladazyakAravandra che paNa nikhilayAkAravattva nathI eTale emAM ativyAptine saMbhava nathI. [ nikhilayAkAravantalakSaNanI parIkSA ] zakAH "nikhilayAkAravandra' evuM lakSaNa, koIpaNa kevalajJAnarUpe abhimata jJAnamAM saMbhavita nathI. kAraNa ke vartamAnakSaNanA kevaLajJAnanI pUrvekSaNamAM nAza pAmI gayelI vastunA-saMbaMdhI vartamAnatva Adi AkAra ke je vartamAnakSaNanA kevalajJAnathI bhinna (pUrva kSaNavati) kevaLajJAnamAM ja phakta vidyamAna hatuM, te vartamAnakAlIna kevaLajJAnamAM kaI paNa rIte hevAno saMbhava nathI. (tAtparya e che ke pUrvekSaNanA kevaLajJAnamAM pUrvekSaNavRttivastusaMbaMdhi " gharanu vartamAna" e je vartamAnatva AkAra hatuM te uttarakSaNavati kevaLajJAnamAM na ja hoI zake. mATe sakaLazeyAkAravattA kaI paNa kevaLa jJAnamAM ghaTe nahi). A rIte dareke dareka kevaLajJAnamAM lakSaNanA asaMbhavane doSa prApta thaze. samAdhAna: nahi lAge, kAraNa ke ame "mAnavAcIna nivazekArava" rUpa lakSaNanI vivakSA karelI che. eTale vartamAnakAlIna kevaLajJAnamAM pUrvakAlIna kevaLajJAnavRttivartamAnava AkAra na hoya to paNa kaI vadhe nathI. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu jJeyAkAravattvA'sambhava eva' iti zaGkanIyam , samAnakAlInatvasya kSaNagarbhatve doSAbhAvAt / astu vA nikhilajJeyAkArasaGkamayogyatAvattvameva lakSaNam / kevalasiddhAvanumAnopanyAsaH (58) pramANaM ca tatra jJAnatvamatyantotkarSavadvRtti atyantApakarSavavRttitvAt parimANatvavat ityAdyanumAnameva / na ca aprayojakatvaM, jJAnatAratamyasya sarvAnubhavasiddhatvena tadvizrAnteH atyna zakA- " samAna jArInA vizeSaNa lagADIne tame eka rIte asaMbhava doSane TALyuM hovA chatAM paNa bIjI rIte asaMbhava doSa lAgI rahyo che. te A rIte - AkSaNavati kevaLajJAnathI grAhya AghakSaNavRtti padArthamAM AdyakSaNavRttitva prakArarUpa bhAse che. eTale AghakSaNaviziSTa kevaLajJAnamAM grAhya padArthaniSTha vizeSyatAnirUpitavizeSyitA (TuMkAmAM kahIe te vizeSatA) AghakSaNavRttitvaprakArakatvAvacchinna hoya che. paNa dvitIyakSaNaviziSTa kevaLajJAnamAM e vizeSyatA paryAyane nAza ane dvitIyakSaNavRttitvaprakAraka vAvacchinnavizeSatAnI utpatti thAya che. paNa niravarichannavizeSyatA arthAt grAhyasAmAnya vizeSatA to dareka samaye kevaLajJAnamAM hoya ja che. e rIte prathamakSaNathavizeSyatAparyAyarUpe kevaLajJAnane nAza, dvitIyakSaNavizeSatAparyAyarUpe utpatti ane niravacchinnavizeSatA paryAyarUpe kevaLajJAnanuM sthAyipaNuM-A raulakSaNya kevaLajJAnamAM siddha thayeluM che. have kevaLajJAna te AdianaMta che eTale tatakSaNaviziSTa sakaLa yAkAra kevaLajJAnanA samAnakAlIna te che ja, paraMtu e sakaLayAkAro eka sAthe ke paNa kSaNe kevaLajJAnamAM hotA nathI. te pachI ravamAnastrInanivastrajJAvavava rUpa lakSaNa kaI paNa kevaLajJAnamAM ghaTaze nahi. samAdhAna -zaMkA barobara nathI kAraNa ke svamAnakAlIna e vizeSaNane svasamAnakSaNavati evA arthamAM abhiprAya hovAthI have keI doSa rahetuM nathI, kAraNa ke tattakSaNavRttisakaLayAkAra tat tat kSaNavRtti kevaLajJAnamAM nibaMdhapaNe hoya che. athavA evuM paNa lakSaNa kahI zakAya che ke nikhilayAkArarUpe saMkAnta thavAnI yogyatA dharAvanAra jJAna te kevaLajJAna. prathamakSaNavRtti sakaLayAkAravALuM kevaLajJAna dvitIya tRtIya Adi kSaNavRtti sakaLayAkAramAM parivartita thavAnuM saubhAgya avazya dharAve che. jyAre bIju kaI jJAna AvI yogyatA dharAvatuM nathI. mATe koI doSa ubho thavAne avakAza nathI. [ kevaLajJAnasiddhikAraka anumAnapraga] (58) kevaLajJAnanI siddhi karanAra anumAna pramANane prayAga A rIte che-"jJAnava nAmanI jAti atyaMta utkarSa gharAvatA (jJAna) padArthamAM Azrita che. kAraNa ke te atyaMta apakarSa dharAvatA padArthamAM Azrita che. je (jAti) atyaMta apakarSavALA padArthamAM Azrita hoya che te atyaMta utkarSavALA padArthamAM paNa Azrita hoya chedA. ta. parimANa jAti. (ke je paramANunA parimANamAM hoya che tema AkAzanA sarvotkRSTa parimANamAM paNa hoya che) "jJAnatva paNa atyaMta apakarSavALAmAM rahe che mATe te atyaMta ukarSavALA jJAnamAM paNa rahetuM hovuM joIe." A rIte jJAnavanA AzrayarUpe Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77. kevalajJAna ntApakarSotkarSAbhyAM vinA'sambhavAt / na ca 'indriyAzritajJAnava taratamabhAvadarzanAt tatraiva arAijha ' suhya zarRnIyam, atIndrioDa manojJAnai zAstrArthaDavadhAra , rAjabhaavnaaprkrssjnye zAstrAtikrAntaviSaye atIndriyaviSayasAmarthayogapravRttisAdhane adhyAtmazAstraprasiddhaprAtibhanAmadheye ca taratamabhAva rzanAt / kevale bhAvanAyAH sAkSAddhetutvanirAsAya carcA (59) nanvevaM bhAvanAjanyameva prAtibhavat kevalaM prAptam , tathA ca apramANa syAt, kAmAturasya sarvadA kAminI bhAvayato vyavahitakAminIsAkSAtkAravat bhAvanAjanyajJAnasya apramANatvavyavasthiteH / (60) atha na bhAvanAjanyatvaM tatra aprAmANyaprayojakam , kintu bAdhitaviSayatvam, bhAvanAnapekSe'pi zuktirajatAdibhrame bAdhAdeva aprAmANyasvIkArAt / prakRte ca na viSayabAdha iti atyaMta ukarSavALuM jJAna sAbita thAya che. ane te ja kevaLajJAna kahevAya che. A anamAnamAM atyaMta apakarSavALAmAM rahetuM hoya te atyaMta utakarSavALAmAM na rahe te zuM vAMdho ?" evI aprojakatvanI zaMkAne avakAza nathI. kAraNa ke jJAnamAM mAtra apakarSa nahi paNa, apakarSa ane utkarSa ubhayasvarUpa taratamabhAva sarva lokenA anubhavathI siddha che. ane A madhyamakakSAnA apakarSa--utkarSanI sattA caramakeTinA apakarSa ane utkarSa vinA keI paNa rIte saMbhavi zake tema nathI. zaMkA - taratamabhAva svarUpa madhyamakeTinA apakarSa-utkarSa phakta Indriyane Azrita jJAnamAM ja dekhAya che. mATe caramaTine utkarSa paNa Indriyajanya jJAnamAM ja puravAra thaze. nahi ke atIndriya jJAnamAM. samAdhAna - A vAta barobara nathI. kAraNa ke zAstrArtha avadhAraNa svarUpa manojJAna atIndriya hovA chatAM paNa temAM taratamabhAva upalabdha thAya che. vaLI, zAstranA UMDA abhyAsarUpa bhAvanAne prakarSathI sAmarthya garUpa pravRtti vaDe je pratibha nAmanuM jJAna utpanna thavAnuM adhyAtmazAstramAM prasiddha che te jJAna zAstranA viSayone oLaMgIne zAstramAM na darzAvyA hoya evA atIndriya padArthone sparzatuM hoya che. ane A pratibha jJAnamAM paNa sAmarthyoganI judI judI kakSA mujaba tAratamya hoya che. mATe tAratamya Idriyajanya jJAnamAM ja dekhAya che e vAta barobara nathI. [ bhAvanAjanya jJAnamAM aprAmANya prasaktipUvapakSa (59) pUrvapakSa - pratibha jJAna jema bhAvanA janya che tema kevaLajJAnane paNa bhAvanAjanya mAnazo te te apramANu banI jaze kAraNa ke bhAvanAjanya jJAna apramANu hoya che. dAta. kAmAtura vyakti Akho divasa pitAnI strInI bhAvanAmAM rAcate hoya che. tyAre tenI najara samakSa dUra rahelI pitAnI strInA tAdaza citArane ka95nAthI sAkSAta anubhave che. paNa e pramANabhUta hoto nathI. [ pUrvapakSInI sAme bhAvanAnI kavacit nirdoSatAnI zaMkA ] (60) zake -kAmI puruSane te strI sAkSAtakAra bhAvanAjanya hoya che. mATe apramANa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jJAnabiMdu nA'prAmANyam / na ca 'vyavahitakAminIvibhramAdau doSatvena bhAvanAyAH klapta yAt tajjanyatvenAsyA'prAmANyam , bAdhitaviSa yatvavadoSajanyatvasyApi bhramatvaprayojakatvAt / tathA cotaM mImAMsAbhASyakAreNa-"yasya(tra) ca duSTaM kA(ka)raNaM yatra ca mithyetyAdipra(mithye'tipratyayaH sa eva (vA)macIno nAtha sRti " (phIvara. 6-2-1) vAtarakSarLarNum "tasmAdvodhAtmakatvena prAptA buddhaH pramANatA / carcAthAkUthopajJAnApothare che" (. TU. 2 zo karU) jJati ! atra hi tulyavadevAprAmANyaprayojakadvayamuktam, tasmAt bAdhA'bhAve'pi doSajanyatvAt aprAmANyam' iti vAcyam, bhAvanAyAH kvaciddoSatve'pi sarvatra doSatvA'nizcayAt , anyathA zaMkhapItatvabhramakAraNIbhUtasya pItadravyasya svaviSayakajJAne'pi aprAmANyaprayojakatvaM syAta, iti na kiJcidetat , kvacideva kazciddoSa ityevAGgIkArAta , viSayabAdhenaiva dopajandhatva prakalpanAcca, hoya che evuM nathI. paNa enI najara sAme eno viSya bAdhita hoya che mATe e apramANu gaNAya che. zutimAM je rajatano bhrama thAya che te bhAvanAjanya na levA chatAM paNa viSaya bAdhita hovAne kAraNe ja apramANa manAya che. kevaLarAnamAM viSathano bAdha na hovAthI te apramANa nahi mAnI zakAya. jo tame ema kahetA he ke "dUra rahelI strInA vibhrama AdimAM bhAvanAnuM ja doSapaNuM siddha thayeluM hovAthI, bhAvanAjanya hovAnA kAraNe kevaLajJAna paNa apramANa ja karaze. kAraNa ke jema bAdhitaviSayatA jJAnamAM bhramavanI prAjaka che tema bhAvanA janyava paNa bhramatvanuM prayojaka ja che. mImAMsAbhASyakAre paNa kahyuM che ke "je jJAnanuM kAraNa sadeSa che ane je jJAna viSe "A mithyA che evI bAdha pratIti thAya che te jJAna asamIcIna che. nahi ke bIjuM kaI jJAna." kalokavAtikakAre paNa kahyuM che ke buddhimAtramAM bedhAtmakatA hovAnA kAraNe prAmANya prApta thAya che. paNa arthaparItya (bhAsamAna arthanuM kharekhara tyAM na hovuM) tathA hetumAM utpanna thayela doSa A benA jJAnanA AdhAre buddhimAM prAmAyane niSedha thAya che" A banne kathanamAM viSayabAdha ane doSajanyatva bane samAnarUpe aprAmANyanA prayojaka hovAnuM kahyuM che mATe bAdha na hovA chatAM paNa doSajanyatAne kAraNe kevaLajJAnane apramANu kahevuM paDaze."-- to A vAta barobara nathI. kAraNa ke bhAvanA kAminIsAkSAtkAra Adi sthaLamAM deSarUpe siddha hovA chatAM paNa sarvatra deSarUpe hovAnuM nizcita thatuM nathI. je doSane badhe ja doSarUpe mAnIe to zaMkha pILo hovAne jayAre bhrama thAya tyAre netra upara AvaraNa rUpe bAjheluM pittadravya bhramanuM kAraNa hovAthI jema doSarUpa bane che, tema e pittadravya svaviSayaka jJAnamAM paNa doSAtmaka kAraNarUpe ja mAnavuM paDaze ane tadjanya jJAnane apramANa mAnavAnI Apatti Avaze mATe bhAvanA sarvatra deSarUpa hovAnI vAta tathya hIna che. tathyahIna eTalA mATe ke dezane sarvatra deSarUpa nahi paraMtu keIka doSa keIka sthAnamAM ja deSarUpa hovAnuM ame mAnIe chIe. tathA je bhAvanAjanya jJAna 1. mati tA 2. "cavava" mu. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna duSTakAraNajanyasyApi anumAnAdevipa yAvAvena prAmANyAbhyupagamAta , anyathA pribhaassaamaatraaptteH| mImAMsAbhASyavArtikakArAbhyAmapi bAdhitaviSayatva vyApyatvenaiva duSTakAraNajanyatvasya aprAmANyaprayojakatvamukta' na vAtantryeNeti cet (61) maivama , tathApi parokSajJAnajanyabhAvanAyAH aparokSajJAnajanakatvA'sambhavAt / na hi vahUnyanumitijJAna' sahasrakRrava AvRttamapi vahnisAkSAtkArAya kalpate / na ca 'abhyasyamAnaM jJAnaM paramaprakarpaprAptaM tathA bhaviSyati ityapi zaGkanI yam lavanodakatApAdivat abhyasyamAnasyApi paramaprakarSAyogAt / na ca "laGghanasyaikasyAvasthitasyAbhAvAt aparAparaprayatnasya pUrvApUrvAtizayitala ghanotpAdana evaM vyApArAd yAvallaGghayitavyaM tAvannAdAveva zleSmAdinA jADyAtkAyo laGkayita viSaya bAdhita hoya te jJAna ja doSajanya hovAnuM mAnavAmAM Ave che. paNa doSajanya havA mAtrathI jJAnane viSaya bAdhita ja hoya evo koI niyama nathI, kAraNa ke anumAna AdimAM keTalIkavAra duSTakAraNujanyatva hovA chatAM viSayabAdhita na hovAne kAraNe te anumAna AdimAM prAmANyano svIkAra karavAmAM Ave che. viSayabAdha na hovA chatAM kahipatadoSajanyatvane AdhAre jJAnamAM je aprAmANya mAnavAmAM Ave to e aprAmANya pAribhASika arthAt kRtrima banI jaze. enAthI vAstavika prAmANyane koI hAni thavAne saMbhava nathI. eTale ja mImAMsAbhASyakAra ane vArtikakAre duSTa kAraNa ja vane svataMtra rIte aprAmANya ApAdaka kahyuM nathI, kiMtu bAdhitaviSayatvanA vyApyabhUta dukhakAraNa ja vane aprAmANyanuM ApAdaka kahyuM che. [pUrvapakSI taraphathI zaMkAnuM nirasana] (61) samAdhAnaH-zaMkAkAranI vAta joIe eTalI yegya nathI, kAraNa ke bhAvanAjanya jJAnane apramANabhUta na mAnIe to paNa parokSajJAnajanya bhAvanAthI aparokSa jJAnanI utpatti thavAno saMbhava nathI. dA. ta. hajAro vAra agninuM parIkSAtmaka anumiti jJAna karatA rahIe to kAMI enAthI agnine aparokSa sAkSAtkAra thaI jato nathI. koI zaMkA kare ke "abhyAsa karatAM karatAM jJAna jyAre parama prakarSane prApta kare tyAre aparokSa jJAna utpana thaI zakaze." te e zaMkA paNa barAbara nathI. jema pAMca ke daza phaTano kudake mAravAnI zakti dharAvanAra game teTale abhyAsa kare te paNa 50' ke 75" kadake mArI zakato nathI. tathA pANIne game teTaluM garama karIe paNa e kayAreya prakRSTa garamIvAlA agnimAM rUpAMtara pAmatuM nathI. te ja rIte game teTale abhyAsa karavAmAM Ave te paNa jJAnane carama parAkASTA prApta thaI zakatI nathI. simmati TIkAkAranuM maMtavya] sammatithanA TIkAkAre je kahyuM che ke (pR. 251-52) "laMghanakriyA dareka vakhate eka ja nahi paNa judI judI hoya che, eTale navA navA prayatnarUpa abhyAsathI * dA. ta. parvatamAM agni hoya tyAre, dhUli paTalamAM dhUmabhrama thaI gayo hoya to "agnivyApya dhUmavAna parvataH' evA duSTa jJAnathI paNa parvatamAM agninI je anumati thAya che te bAdhita hetI nathI. maNiprabhAmAM maNInI buddhine paNa bAdhita mAnavAmAM AvatI nathI. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o jJAnabiMdu zaknoti. 'abhyAsAsAdita leSmakSayapadubhAvazcottarakAla' zaknotIti tatra vyavasthitotkarSatA / udakatApe tu atizayena kriyamANe tadAzrayasyaiva kSayAt na tatrApi agnirUpatApattirUpo'ntyotkarSaH / vijJAnaM tu saMskArarUpa zAstraparAvartanAdyanyathAnupapattyottaratrApi anuvartata iti tatra aparAparayatnAnAM sarveSAmupayogAt atyantotkarSoM yukta iti tadvatA bhAvanAjJAnenA'parokSaM janyate" iti TIkAkRduktamapi vicArasaham , tasya pramANAntaratvApatteH, mano' yadasAdhAraNamiti nyAyAt , anyathA cakSurAdivyAptijJAnAdisahakRtasya manasa eva sarvatra prAmANyasambhave pramANAntarocche. dApatteH, cakSurAdInAmeva vAs) sAdhAraNyAt prAmANyamityabhyupagame bhAvanAyAmapi tathA vaktu zakyatvAt / evaM ca parokSabhAvanA yA aparokSajAnajanaka vaM' tasyAH pramANAntaratvaM ca anyatrA'dRSTacara kalpanIyamiti cetkoI eka laMghanakriyAmAM atizayanuM AdhAna zakya hotuM nathI. tethI navA navA prayanane vyApAra te pUrva pUrva laMghana karatAM kaMIka atizayita laMghana kriyAnA utpAdanamAM ja caritArtha hoya che. eTale tyAM prakarSanI saMbhAvanA nathI. koI pUche ke je ahI abhyAsa dvArA atizayanuM dhAna azakaya hoya te pachI navA navA prayatanathI jeTaluM vadhAre kadI zake che eTaluM pahelA prayatna kema kudI zakAtuM nathI? te enuM kAraNa e che ke prAraMbhika prayatnakALe kaphadhAtune udraka vagere kAraNathI zarIramAM tamoguNabahulatA 35 jaDatA vyApelI hovAthI zarIra zarUAtamAM eTaluM kudI zakatuM nathI. vyAyAmanA abhyAsathI kaphane uDheka kSINa thaI jAya che ane zarIramAM kurti pragaTa thAya che eTale pahelAM karatAM thoDuM vadhAre kudI zakAya che. A rIte laMghanakriyAmAM utkarSa sImita hoya che. pANIne to je puSkaLa tapAvavAmAM Ave te e tApanA AzrayabhUta pANIne ja nAza thaI jatuM hovAthI temAM agnirUpatAnI prAptisvarUpa carama utkarSanI zakyatA ja rahetI nathI. tyAre vijJAnanI to vAta ja judI che. pahelethI mAMDIne chelle sudhI vijJAnane saMskArarUpe astitva TakI rahe che. vijJAnane je saMsakArarUpe avasthita na mAnIe te divase zAstrAbhyAsa karyA pachI rAtre pharI nuM parAvartana karavAmAM Ave che te ghaTI zakaze nahi. A rIte zAstra parAvartananI anyathAnupattithI saMskArarUpe vijJAna avasthita hovAnuM siddha thAya che, eTale uttarottara jeTalA paNa prayatna karavAmAM Ave te badhA eka ja vijJAnane vadhune vadhu puSTa karavAmAM upayogI bane che. tethI vijJAnamAM carama ukarSa paNa yuktithI ghaTI zake che. caramaukarSavALA bhAvanAjJAnathI aparokSa kevaLajJAnanI utpatti mAnavAmAM kaI vAMdhe rahele nathI." [pUrvapakSI taraphathI AlocanA]. sammatinA TIkAkAranuM A kathana paNa parAmarzanI dhAra upara Take evuM nathI je A rIte kevaLajJAnarUpa eka vilakSaNa pramAM pratye bhAvanAjJAnane hetu mAnIe to bhAvanA jJAnane indriya AdinI jema svataMtra pramANa mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke "mana 1 vAghANADhAritaka ta ! 2. ma iguffi' ta ta rU. mana vat e vA 4. miyAdri pAvAta mA 5 'meva sarvatra sAdhA t| 6 jJAnaviSayatvaM tasyAH t| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna 81 62. anuktopAlambha eSaH prakRSTabhAvanAjanyatvasya kevalajJAne'bhyupagamavAdenaiva TIkAkRtoktatvAt / vastutastu tajjanyAt prakRSTAdAvaraNakSayAdeva kevalajJAnotpattirityeva siddhAntAt / yogajadharmajatvaniSedhenAvaraNakSayajatvasiddhi : 63 yairapi yogajadharmasya atIndriyajJAnajanakatvamabhyupagamyate tairapi pratibandhakapApakSayasya dvAratvamavazyamAzrayaNIyam , sati pratibandhake kAraNasya akizcitkaratvAt / kevalaM tairyogajadharmasya manaHpratyAsattitvam , tena sannikarSaNa nikhilajAtyaMze niravacchinnaprakAratAkajJAne SoDazapadArthaviSayakavilakSaNamAnasajJAne vA tattvajJAnanAmadheye manasaH karaNatvam , caakssussaaje kaMI asAdhAraNa sahakArIkAraNanA sahakArathI vilakSaNa pramAne utpanna kare te asAdhAraNa sahakArI eka svataMtra pramANurUpe siddha thAya." A nyAyanA AdhAre bhAvanA jJAnane paNa svataMtra pramANa mAnavuM paDaze. uparyukta nyAyane anAdara karIne je bhAvanAjJAnasahakRta manane ja tyAM pramANurUpe svIkAravAmAM Ave te pachI pratyakSa pramANa sthaLe cakSuAdi idriya sahakRta manane, tathA anumiti pramANa sthaLe vyAptijJAnasahakRta manane, sarvatra pramANa tarIke mAnavAno saMbhava chevAthI idriya Adi pramANane ja ucheda thaI jaze. e pramANa mAnavAne badale asAdhAraNa kAraNabhUta cakSu Adine pramANa mAnavAmAM Ave te pachI kevaLajJAnamAM asAdhAraNa kAraNabhUta bhAvanAne paNa alaga pramANe mAnavuM paDaze. A rIte parokSabhAvanAmAM aparokSajJAnajanatA ane bhAvanAne judA pramANarUpe mAnavAnuM anyatra dekhAtuM na hovAthI navI navI kalpanA karavI paDaze. emAM mahAgauravarUpa doSa rahelo che. sArAMza, bhAvanAjanya kevaLajJAnanI mAnyatA nirmULa che. [pUrvapakSInA matanuM nirasana, AvaraNakSayathI kevalajJAna] (62) uttarapakSa -upara je doSAropaNa karavAmAM AvyuM che te amArA nahi mAnelA pakSamAM prahAra karavA tulya che. kAraNa ke sammatiTIkAkAre phakta abhyapagamavArathI ja (na mAnavA chatAM paNa ekavAra svIkArI laIne) kevaLajJAnane bhAvanAjanya hovAnuM kahyuM che. (juo pR. 255, 1lI paMkti) vAstavamAM te amAro siddhAMta e che ke prakRSTabhAvanAthI jJAnAvaraNakamane AtyaMtika (apunarbhAvarUpe) kSaya thAya che ane AvaraNakSayathI kevaLajJAnane prAdurbhAva thAya che. have parokSabhAvanAthI apakSajJAnanI utpatti, ke bhAvanAjJAnane alaga pramANarUpe mAnavAnI Apattine jarAye avakAza nathI. vaiizeSikamatamAM atyaMta gauravanuM prasaMjana] (63) je vaizeSike gaja dharmane atIndriyajJAnanI utpattimAM hetu mAne che teone paNa vacamAM dvArarUpe pratibaMdhakabhUta pApane kSaya mAnyA vinA chUTake ja nathI. kAraNa ke tamAma vAMchita kAryomAM pApane udaya aMtarAyarUpa hoya che. eTale e hoya tyAre bIjI badhI kAraNa sAmagrI asaphaLa rahe che. have emAM gaurava-lAghava tapAsIe te vazeSikamatamAM gaurava ghaNuM che. eka te yogaja dharmane mananI pratyAttirUpe ka95 paDaze. kAraNa ke yogajadharmarUpa pratyAtti vinA manarUpakaraNathI atIndriyajJAna thavuM azakaya che. bIjuM, 11 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakhaTTu aurantara sa laukikamAnasa sAmagrI kAle'pi tAdRzatattvajJAnAnutpattestattvajJAnAkhyamAna se taditaramAnasa sAmagracAH pratibandhakatvam, tattvajJAnarUpamAnasasAmagryAzca praNidhAnarUpa vijAtIyamanaHsaMyogaghaTitatvaM kalpanIyamiti anantamaprAmANika kalpanAgauravam / asmAkaM tu duritakSamAtra tatra kAraNamiti lAghavam / ata evendriyano 'indriyajJAnA'sAcivyena kevalamasahAya - miti prAco vyAcakSate / sa cAvaraNAkhya duritakSayo bhAvanAtAratamyAt tAratamyenopajAyamAnastadatyantaprakarSAt atyantaprakarSamanubhavatIti kimanupapannam ? tadAha akalaGko (? samantabhadro'pi 1 doSAvaraNayorhAnirniHzeSAstyatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH / / ' ( Apta mI. kA. 4 ) iti / ceAgajadharma rUpa sannika dvArA tamAma jAtionA azamAM thanArA niravacchinnaprakAratAnirUpaka (prameyavena sarva jAtinuM jJAna teA badhAne hAi zake che, e jJAna prameyAvacchinnaprakAratAka che, jyAre atIndriyajJAnamAM niravacchinnapaNe sarva jAtinuM bhAna apekSita che mATe niravacchinnaprakAratA kahyuM che) jJAnamAM manane karaNurUpe kalpavu paDaze. athavA tA tattvajJAnanAme prasiddha pramANaprameya Adi seALapadA viSayaka vilakSaNa prakAranA mAnasajJAnamAM manane karaNarUpe mAnavuM paDaze, trIjI' jema cAkSuSa Adi pratyakSajJAnanI sAmagrI vidyamAna haiAya tyAre (bAhyaindriyanA pracAra anirUddha hAvAthI) upara kahyA mujabanuM tattvajJAna utpanna thatuM nathI, tevI ja rIte laukikamAnasasAmagrI vidyamAna haiAya tyAre paNa (khAdyaviSayAmAM manaHpracAra aniruddha hAvAthI) tattvajJAna utpanna thatu na heAvAthI tattvajJAnamAM tattvajJAnabhinna mAnasasAmagrIne pratima dhakarUpe kalpavI paDaze. taduparAMta, (ceAthu'), tattvajJAnarUpa mAnasasAmagrImAM praNidhAna (ekAgratA) rUpa vilakSaNaprakAranA manaHsaceAganA aMtarbhAvanI kalpanA karavI paDaze. AmAMnI ekeya kalpanA anyatra deza na heAvAthI ananta aprAmANika padArtha kalpanAnuM gaurava UbhuM thAya che. jyAre amArA jainamatamAM kevaLajJAna pratye ekamAtra duritakSayane ja kAraNarUpe mAnyuM hAvAthI ghaNubadhuM lAghava thAya che. eTalA mATe ja pUrvAcAryAe kevaLajJAnamAM 'kevaLa' zabdanI vyAkhyA asahAya evI karI che kAraNa ke kevaLajJAnanA prAdurbhAvamAM krutikSaya sivAya mIjI koIpaNa indriyajanya ke maneAjanya jJAnanI sahAya apekSita nathI. have jJAnAvaraNa nAmanA krutinA kSaya bhAvanAnA utka apakathI nyUnAdhika pramANamAM thatA dekhAya che. ethI atyaMta prakRSTa bhAvanAthI duritanA atyaMta prakRSTa kATinA kSaya mAnIe tA emAM na ghaTe evu zuM che ! digaMbara tArkika akala ke paNa kahyuM che ke " jema peAta-peAtAnA hetuthI khAhya-abhyantara malinatAnA nAza thAya che te ja rIte kAIka jIvanI apekSAe saMpUrNa paNe doSa ane AvaraNaneA paNa kSaya thaI zake che. kAraNa ke taratamabhAva svarUpa atizaya rahelA che." 1. jJAnAnuvavazeH mu maiM va| 2. vendriyAsAnAsA mu! rUkSyo'vi mAtra mu " Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna (64) na ca 'nimbAdyoSadhopayogAt taratamabhAvo 'pacIyamAnasyApi zleSmaNA nAtyantikakSayaH' iti vyabhicAraH / tatra nimbAdyaupadhopayogotkarNaniSThAyA eva ApAdayitumazakyatvAt , tadupayoge'pi zleSmapuSTikAraNAnAmapi tadaivA''sevanAt anyathA auSadhopayogAdhArasyaiva vinAzaprasaGgAt / cikitsAzAstra hi udritadhAtudoSasAmyamuddizya pravartate na tu tasya nirmUlanAzam anyataradoSAtyantakSayasya maraNAvinAbhAvitvAditi draSTavyam / rAgAdeH kevalajJAnAvArakatvasamarthanam (65) rAgAdyAvaraNApAye sarvajJajJAna vaizadyabhAg bhavatItyatra ca na vivAdo rajonIhArAdyAvaraNApAye vRkSAdijJAne tathA darzanAt / na ca 'rAgAdInAM kathamAvaraNatvam ? kuDyAdInA [taratamabhAva hetumAM sAdhyadrohanI zakAnuM nirasana] (64) zaMkA -lIMbaDo vagere auSadhanA upayogathI kaphane taratamabhAve apacaya thatuM dekhAya che paraMtu AtyaMtika kSaya to kayAreya thatuM nathI. mATe AtyaMtika kSayane sAdhaka taratamabhAva svarUpa hetu A sthaLe sAdhyadrohI che. samAdhAna -sAdhyadrohI nathI. kAraNa ke ahIM lIMbaDe vagere auSadhanA upayogamAM AtyaMtika prakarSanuM ApAdana ja azakaya che. temaja ke rAta divasa lIMbaDAno upayoga kare to paNa bIjIbAju kaphanI puSTi karanAra goLa vagerenuM bhakSaNa cAlu rahevAthI kaphadhAtune AtyaMtika kSaya thato nathI. ane je goLa vagere khAvAnuM baMdha karIne mANasa ekalo lIMbaDe ja khAvA besI jAya te auSadhaupayoganA AdhArabhUta enA prANano ja vinAza thaI jAya te e pachI parAkASThAe auSadhane upaga pahoMce ja nahi, cikitsA zAse auSadhano upayoga keIka dhAtune sarvathA vinAza karavA mATe nathI dekhADa, kintu udraka pAmelI daSAtmaka dhAtuonuM viSamya TALavA mATe kahyo che. eTale je keIpaNa eka dhAtu-deSane atyanta kSaya thaI jAya te te enuM maraNa paNa thayA vinA rahe nahi. A badhuM samajavA jevuM che. [zagAdimAM AvaraNarUpatAnI siddhi] (25) rAgAdi AvaraNa nAza pAmI jAya pachI jIva jyAre sarvajJa bane che tyAre tenuM jJAna atyaMta utkarSa dharAvatuM hoya che, temAM keI vivAda nathI. lokamAM paNa dekhAya che ke dhULa athavA dhummasanuM AvaraNa khatama thayA pachI sAme rahelA vRkSa vagerenuM je jJAna thAya che te ghaNuM spaSTa hoya che. zaMkA - divAla vagere padagalika padArtho ja dRSTinuM AvaraNa kare che e te dekhAya che to pachI arUpI rAga Adi AvaraNarUpa che te kaI rIte manAya. samAdhAna - e vAta barobara nathI. prAtibha vagere jJAnamAM divAla vagere padagalika padArtho kazuM AvaraNa karatA nathI. e te mAtra Indriyajanya jJAnavizeSamAM ja AvaraNa kare che. rAgAdi kSayathI utpanna thatuM jJAna atIndriya che. rAgAdinA astitvamAM te atIndriya jJAna AvRta rahe che. ane rAgAdi nAza pAmyA pachI te 1"mAvavI " vI. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jJAnakhidu meva paudgalikAnAM tathAtvadarzanAd' iti vAcyam, kuDyAdInAmapi prAtibhAdAvanAvArakatvAt, jJAnavizeSe teSAmAvaraNatvavacca atIndriyajJAne rAgAdInAmapi tathAtvamanvayavyatirekAbhyAmeva siddham, rAgAdyapacaye yoginAma tindriyAnubhavasambhavAt / paudgalikatvamapi dravyakarmAnugamena teSAM nAsiddham, svaviSayagrahaNakSamasya jJAnasya tadagrAhakatAyA 'viziSTadravyasambandhapUrvakatvaniyamAt pItahRtpUrapuruSajJAne tathA darzanAt iti dhyeyam / rAgAdeH karmajatvasiddhaye kaphAdijatvasya nirAsa: (66) bArhaspatyAstu-' rAgAdayo na lobhAdikarmodayanibandhanAH kintu kaphAdiprakRtihetukAH / tathAhi -- kaphahetuko rAgaH, pittahetuko dveSaH vAtahetukaca mohaH / jJAna pragaTa thAya che. A rIte anvaya- vyatirekathI atIndriyajJAnamAM rAgAdi AvaraNurUpe siddha thAya che. rAgAdi ghaTatA javAthI cegIene atIndriya vastuonA anubhava thayA karatA hAya che. trIjI vAta e che ke rAgAdi sarvathA apaudgalika che evuM nathI. kAraNa puddagala dravyAtmaka mAhanIyakama thI etapreta hovAthI rAgADhimAM paugalikapaNAnA sarvathA abhAva nathI. prazna :-kama ne te khIjAe AtmAnA guNu rUpe mAne che te te dravyarUpa kaI rIte ? uttara:-karma pudgaladravyarUpa che te anumAnathI siddha thAya che. dA. ta. jJAnamAM peAtAnA viSayane grahaNa karavAnI durkhalatA (agrAhakatA) viziSTadravyanA sabaMdhathI hAya che. kAraNa ke te peAtAnA viSayane grahaNa karavAnI zaktivALu hAvA chatAM grahaNa karatu nathI. je jJAna peAtAnA grAhya viSayane grahaNa na kare temAM anyadravyanA saMbaMdha jarUra bhAga bhajavatA hAya che. jema ke mAdaka dravya pI cukelA puruSanuM jJAna mAdakadravyanA sabaMdhe svagrAhyane grahaNa karI zakatuM nathI- te leAkamAM dekhAya che. A anumAnathI sAmAnyataH jIvAnA jJAnanuM AvAraka kama dravyAtmaka hAvAnu siddha thAya che. [ kaphAdithI rAgAdiutpattinI kalpanAnuM nirasana ] (66) nAstikamata praNetA bRhaspatinA bhaktonu kahevu' ema che ke-rAgAdinI utpatti lAbhameAhanIya Adi karmAMnA udayathI thatI nathI. kintu kaph vagere dhAtupradhAna zArIrikaprakRtithI thAya che. te A rIte-kaphathI rAga thAya che, pittathI dveSa thAya che ane vAtathI mAha thAya che. Akhu' zarIra ja kAdi dhAtumaya hAvAthI kaph vagere dhAtuo sadAe sanihita ja hAya che. eTale jyAM sudhI zarIranu sAMnnidhya che tyAM sudhI sajJatAnA mULabhUta vItarAgapaNAnA sa*bhava ja nathI nAstikAnI A vAta yuktiyukta nathI. rAgAdi pratye Adi vinA paNa rAgAdinI utpatti dRSTa hAvAthI vyabhicAranA kAraNe rAgAdi pratye kAdinI hetutA siddha thatI nathI. (devatA vagerenu zarIra dhAtumaya na heAvA chatAM paNa temanAmAM rAgAdi hAya che. vaLI,) dekhAya che ke vAtaprakRtivALAne paNa rAga-dveSa banne thAya che, kaphaprakRtivALAne dveSa-mAha 1. 'viriSTaprayatamna' mu maiM kaiM| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 kevalajJAna sannihitAH, zarIrasya tadAtmakatvAt , tatA na sArvajJamUlavItarAgatvasambhavaH' ityaahuH| tadayuktam , rAgAdInAM vyabhicAreNa kaphAdihetukatvAyogAt , 'dRzyete hi vAtaprakRterapi rAgadveSau, kaphaprakRterapi dveSamohau, pittaprakRterapi moharAgAviti / ekaikasyAH prakRteH pRthak sarvadoSajananazaktyupagame ca sarveSAM samarAgAdimattvaprasaGgAt / na ca svasvayogyakramikarAgAdidoSajanakakaphAdyavAntarapariNativizeSasya pratiprANikalpanAt nAyaM doSaH iti vAcyam , tadavAntarabaijAtyAvacchinnahetugaveSaNAyAmapi karmaNyeva vizrAmAt / kiJca abhyAsajanitaprasaratvAt pratisaMkhyAnanivartanIyatvAt ca na kaphAdihetukatvaM rAgAdInAm / (7) tena sutro racatuja ghava rAva nAcatura phatyAcaka nirasta, atyantastrI sevAparasya kSINazukrasyApi rAgodrekadarzavAt zukropacarasya sarvastrIsAdhAraNAbhilASajanakatvena bane thAya che, ane pittaprakRtivALAne meha ane rAga bane hoya che eTale mAtra kaphathI ja rAga thAya che...ItyAdi kahevuM vAjabI nathI. eka eka kapha Adi prakRtimAM pRthaka pRthapha badhA ja doSa utpanna karavAnI zakti mAnIe to pachI dareka jIvamAM ekasarakhA rAgAdi doSa mAnavAnI Apatti Avaze. (tAtparya e che ke ekane kaphano, bIjAne pittane, ane trIjAne vAtane prakepa ekasara hoya tyAre nAstikanA mate e traNe vyaktine rAga-dveSa ane moha ekasarakhA hovA joIe. paNa te hetA nathI. zaMkA - dareke dareka jIvamAM pitapotAnI prakRtine yogya kramazaH viSama rAgAdinA utpAdaka kapha vageremAM avAntara viziSTa prakAranI pariNatinI kalapanA karIe to pachI dareka jIvamAM eka sarakhA rAgAdi doSanI Apatti nahi Ave. tAtparya e che ke dareka jIvamAM kaphAdi viSama pariNativALA hovAthI rAgAdi kArya paNa viSama pramANamAM ja utpanna thAya tevuM kema na manAya ? samAdhAna -AvuM manAya nahi. kAraNa ke dareka jIvanI kakSAdigata avAktara viSama pariNati pratye keNa hetu che te zodhavuM paDaze. ane zoghanuM pariNAma e ja che ke dareka jIvanuM karma juduM juduM che mATe darekanI prakRtimAM viSamatA che. te A rIte. kavaiSamyathI kaphAdiSamya dvArA rAgAdimAM viSamatA mAnavI, tene badale karmaciyathI sIdhI ja rAgAdinI vicitratA mAnavAmAM aucitya che. vaLI pUrva janmamAM rAganA nimittano abhyAsa karelo hovAthI rAga vadhe che ane rAgAdi pratipakSI prajJA svarUpa pratisaMkhyAnathI rAgAdi ghaTe che. sArAMza, rAgAdimAM kaphAdine hetu mAnI zakAya nahi. [ rAgAdine pradhAna hetu karma ] (67) jeo ema kahe che ke rAgamAM zukadhAtune upacaya ja hetu che, nahi ke bIjo keI te vAta paNa uparanI carcAnA AdhAre khaMDita thaI jAya che. vaLI, atyanta strIsevanamAM AsaktapuruSamAM zukradhAtu lagabhaga kSINa thaI gaI hovA chatAM paNa tenAmAM rAgano ukato dekhAya che. te e kaI rIte ghaTaze? bIju, zukradhAtuno upacaya rAgamAM hetu hoya te enAthI darekane sarvastrIomAM ekasarakhe rAga upanna thavo joIe, paNa 1. darayate | sa vAM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 jJAnabiMdu kasyacit kasvAMcideva rAgodreka ityasyAnupapattezca / na ca asAdhAraNye rUpameva hetuH tadrahitAyAmapi kasyacidrAgadarzanAt / na ca tatra upacAra eva hetuH dvayenApi vimuktAyAM rAgadarzanAt / tasmAt abhyAsadarzanajanitopacayaparipAka karmaiva vicitrasvabhAvatayA 'tadA tadA tattatkAraNApekSa tatra tatra rAgAdiheturiti pratipattavyam / (68) etena pRthivyambubhUyastve rAgaH, tejovAyubhUyastve dveSaH, jalavAyubhUyastve moha ityAdayo'pi pralApA nirastAH tasya viSayavizeSApakSapAtitvAditi dik / karmabhUtAnAM rAgAdInAM samyagjJAnakriyAbhyAM kSayeNa vItarAgatvaM sarvajJatvaM ca anAvilameva / nairAtmyabhAvanAnirAsAya kSaNabhaGge mithyAtvoktiH (69) zauddhodanIyAstu-'nairAtmyAdibhAvanaiva rAgAdiklezahAnihetuH, nairAtmyAvagatAveva ene badale keIka purUSane keIka strImAM ja ghaNe rAga thaI jAya che e vAta ghaTaze nahi. je ema kahe ke- Ama te badhI strIo pratye rAga hoya ja che chatAMye rUpALApaNAnA kAraNe keIka eka strI pratye ja te chato thate dekhAya che. te A vAta barAbara nathI. kAraNa ke keIka mohaghelAne kadarUpI strImAM paNa ghaNe rAga dekhAya che. mATe anya strI ene choDIne amuka strImAM ja vadhu rAga thavAnuM kAraNa rUpALApaNuM ja che ema kahI zakAya nahi. je AnI sAme ema kaho ke kAmIpuruSane kadarUpI strImAM paNa rUpALApaNanA upacArathI arthAt brAnta buddhithI rAga utpana thAya che te e paNa barobara nathI. kAraNa ke kadarUpa hoya ane tene kadarUpa paNe jANatA hoya tevA puruSane paNa, rUpALApaNuM ane tene upacAra baMnethI rahita strImAM ghaNe rAga hovAnuM dekhAya che. tethI pUrvabhavane abhyAsa ane vartamAnamAM te te viSayanAM darzanathI karmane upacaya ane paripAka thAya che. te karma vicitrasvabhAvavALuM hovAthI te te kALe te te kAraNane avalaMbIne te te viSayamAM rAgAdine utpanna kare che. A nirdoSa vAta svIkAravI joIe. (68) jeo ema pralApa kare che ke pRthvI ane jaLa tatvanI adhikatAthI rAga upana thAya, agni ane vAyutattvanI adhikatAthI dveSa utpanna thAya. ane jaLa ane vAyu tattvanI adhikatAthI meha utpana thAya. te pralApa paNa uparanI carcAthI nirasta thaI jAya che. kAraNa ke pRthvIjaLatattva vagerenI adhikatAthI je rAga Adi thatA hoya te badhI vastumAM ekasarakhA thavA joIe, ene badale amuka viSayamAM ja rAga thAya ane amukamAM dveSa ja thAya ane amukamAM meha ja thAya e pakSapAta ghaTI zake nahi, uparyukta carcAthI phalita thAya che ke rAgAdi kaphAdihetuka nathI. paraMtu kamahetuka che. ane kathaMcit karmasvarUpa paNa che. samyaga jJAna ane samyapha kiyAnA sumeLathI karmabhUta rAgAdine jyAre kSaya thAya tyAre vItarAgapaNuM ane sarvajJatA pragaTa thAya tema mAnavAmAM kaI doSa nathI. [nirAmadarzanathI rAgAdivaMsa-bauddhamata] (6) zuddhodana (baddha) matanA anuyAyIo kahe che ke vairAgyAdibhAvanA rAgAdi 1. tathA tA tat e thI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna AtmAtmIyAbhinivezAbhAvena rAgadveSocchedAt saMsAramUlanivRttisambhavAt, AtmAvagatau ca tasya nityatvena tatra snehAt tanmUlatRSNAdiklezA'nivRtteH / taduktam'yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute // guNadarzI * paritRpyatyAtmani tatsAdhanAnyupAdatte / 67 tenAtmAbhinivezo yAvattAvacca saMsAraH // ' ( pramANavA. 2 / 217 - 218) iti / (70) nanu yadyevaM AtmA na vidyate kintu pUrvAparakSaNatruTitAnusandhAnAH pUrvahetu pratibaddhA jJAnakSaNA eva tathA tathA utpadyanta ityabhyupagamastadA paramArthato na kazcidupakAryopakArakasvabhAva iti kathamucyate 'bhagavAn sugataH karuNayA sakalasavopakArAya dezanAM kRtavAn' iti / kSaNikatvamapi yadyekAntena, tarhi tattvavedI kSaNo'nantara vinaSTaH san na kadAcanApi ahaM bhUyo kalezane dhvaOsa karanArI che. jyAM sudhI jIvane 'huM AtmA chuM- nitya chuM" evuM pAtApaNAnuM bhAna rahyA kare che tyAM sudhI peAtAnA svAmAM rAcceAmAnyeA rahe che. jo hu' ja nathI' teA konA mATe rAgadveSa karavAnA ? evI sacATa nairAtmyabhAvanA jAgRta thaI jAya tA pachI pAtAmAM potApaNAnA ane peAtAnI mAnelI cIjavastumAM AtmIyatAnA abhiniveza nimUla thaI jAya. pachI rAga ane dveSanA paNa uccheda thaI javAthI sauMsAra (janma-maraNaAdi)nA mUlabhUta vAsanAnI paNa nivRtti thai jAya. IrAmyabhAvanAne badale AtmAnA astitvanuM bhAna cAlu rahe teA emAM nityapaNAnI buddhi janme, enAthI AtmAmAM rAga janme, ane rAganA pApe bhAga-tRSNA vagere utpanna thavAthI klezAnA aMta Ave nahi. pramANavAtimAM paNa kahyuM che ke "je AtmadazI che teNe temAM "hu chu" evA zAzvata sneha janme che. snehathI sukhA viSe tRSNA janme che. tRSNA (sukhanA sAdhanAmAM rahela azuci Adi) doSAne DhAMkI de che pachI vastunA guNa ja dekhAya che eTale emAM lAbhA jIva mamatvathI tenA sAdhanA pratye khecAya che. tethI jyAM sudhI AtmAsa badhI abhiniveza che tyAM sudhI sa`sAra che." [gairAtmyavAdamAM upakAra ke mukti asaMgata-za'kA ] zakA : A bauddhamatanI sAme evI koi za'kA kare che ke--tamArA mate jo AtmA che nahi, phakta pUrvAparabhAve avasthita, tuTelA anusudhAnavALI dorA vinAnA mAlAnA chUTA maNukA jevI) chuTI chuTI nirAdhAra jJAnakSaNA ja che ane te mAtra kAryAM. kAraNabhAvarUpe pUrva pUrUpa hetukSaNA sAthe ja sabadha dharAve che (teA anya jJAnasa'tAnA sAthe tene koI saMbaMdha na heAvAthI) pAramArthika upakAya -upakAraka svabhAva ghaTI zakaze nahi. teA pachI zA mATe ema kaheA che ke buddhabhagavAne karUNA lAvIne sakaLa jIvA upara upakAra karavA mATe dezanA ApI."? mIjI vAta e che ke jo jJAna ekAMte kSaNika hAya tA 'uttarakSaNamAM naSTa thaI gayA pachI hu. pharI kayAreya janamavAnA nathI' evu* samajanAra kAI eka tattvavedI kSa! zuM karavA meAkSa mATe prayatna karaze ? bhaviSyamAM 'varituSyan mameti' kRti vA: pramALavAsime dha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu bhaviSyAmi' iti jAnAnaH kimartha mokSAya yatata iti ? atrocyate bhagavAn hi prAcInAvasthAyAM sakalamapi jagat duHkhitaM pazyaMstaduddivIrSa yA nairAtmyakSaNikatvAdikamavagacchannapi teSAmupakArya sattvAnAM niSklezakSaNotpAdanAya prayatate, tato jAtasakalajagatsAkSAtkAraH samutpannakevalajJAnaH pUrvAhitakRpAvizeSasaMskArAt kRtArtho'pi dezanAyAM pravartate adhigatatattAtparyArthAzca svasantatigataviziSTakSaNotpattaye mumukSavaH pravartante, iti na kimapi anupapannam' ityAhuH / (71) tadakhilamajJAnavilasitam / AtmAbhAve bandhamokSAyekAdhikaraNatvA'yogAt / na ca santAnApekSayA samAdhiH, tasyApi kSaNAnatireke ekatvA'siddheH ekatve ca dravyasyaiva nAmAntarasvAt , sajAtIyakSaNaprabandharUpe santAne ca na kArakavyApAraH iti samIcInaM mumukSupravRttyupapAdanam ! pitAnuM muktapaNe astitva TakI rahevAnuM hoya te e atyAre mokSa mATe puruSArtha kare ne ! [ upakAra AdinI saMgati-samAdhAna ] samAdhAna :- A zaMkAne uttara ApatA bauddho kahe che ke sarvajJa thayA pahelAnI avasthAmAM bhagavAne sArAye jagatune duHkhI joyuM, eTale enA uddhAranI bhAvanA jAgI. tethI "AmAM nathI ane jJAna kSaNika che ema jANavA chatAM paNa bhagavAne upakArayogya nI bhAvikalezamukta kSaNa utpana karavA mATe puruSArtha kheDo. tyAra pachI temaNe sArAye jagane sAkSAtkAra thayo, kevaLajJAna upana thayuM, eTale kRtArtha banavA chatAM paNa pUrva abhyasta viziSTakaruNAnA saMskArathI dezanA ApavAnI pravRtti kare che. A rIte teo upakAraka thayA. temanI dezanAnA tAtaparyAthane samajelA mumukSuo pitAnA ja kSaNasaMtAnamAM bhAvi mukta kSaNa utpanna karavA mATe puruSArtha kare che. A rIte teo upakArya banyA, temAM na ghaTe evuM zuM che? [ bauddha mate bandha-mokSa tattvanI anupatti ] graMthakAra kahe che ke A badhuM bauddhonA ajJAnanuM pradarzana che. kAraNa ke koI sthAyI AtmA adhikaraNarUpe na hovAthI baMdha ane mokSamAM samAnAdhikaraNatA ja ghaTaze nahi. je AnI sAme baddhakSaNa ane muktakSaNa ekasaMtAnavati hovAthI samAnAdhikarazutAnuM samAdhAna karavAmAM Ave to e paNa barAbara nathI. kAraNa ke saMtAna je kSaNathI bhinna na hoya to keI eka saMtAna jevuM kazuM tyAM rahetuM ja nathI, ane jo kSaNathI bhinna eka saMtAna bauddha mAne te nAmapherathI eka Atmadravyane svIkAra thaI jAya jene bauddho saMtAna nAma Ape che. sajAtIyakSaNa paraMparA rUpa saMtAna mAnavAmAM Ave te (uttarakSaNanI utpattimAM phakta pUrvakSaNa ja hetu hovAthI) anyakArakone vyApAra paNa ghaTI zakaze nahi. upAdAna sthAyI hoya te nimittakAraNarUpI kArake kAMI paNa sahakAra ApI zake paraMtu upAdAna kSaNika hoya ane saMtAna te truTita mALAnA maNakA jevo che eTale kArake ene zuM sahakAra ApI zake ? vAha ! bahu sarasa tame mumukSapravRttinuM samarthana karyuM ! Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNikavAda (72) atha akliSTakSaNe akliSTakSaNatvenopAdAnatvamiti sajAtIyakSaNaprabandhopapattiH / buddhadezitamArge tu tatprayojakatvajJAnAdeva pravRttiriti cet ? na, ekAntavAde anena rUpeNa nimittatva anena rUpeNa ca upAdAnatvamiti vibhAgasyaiva durvacatvAt , akliSTakSaNe akliSTakSaNatvenaiva upAdAnatve AdyAkliSTakSaNasyAnutpattiprasaGgAt , antyakliSTakSaNasAdhAraNasya hetutAvacchedakasya kalpane ca kliSTakSaNajanyatAvacchedakena sAGkaryAt , janyajanakakSaNaprabandhakoTau ekaikakSaNapraveza parityAgayArvinigamakAbhAvAcca / etena itaravyAvRttyA zaktivizeSeNa vA janakatvamityapi apAstam / na ca 'etadanantaramahaM utpanna etasya cAhaM janakam' iti avagacchati kSaNarUpa [ bhinna bhinnarUpe kAraNatAne bheda ekAntavAdamAM durghaTa ] (2) pUrvapakSa -akliSTa (kalezamukta) kSaNa pratye pUrvapakSa aliSTakSaNa rUpe upAdAna kAraNarUpa hovAthI uttara-uttara sajAtIyakSaparaMparAnI utpatti thaI zake. mumukSuonI buddhadezitamArgamAM thatI pravRttimAM te aliSTakSaNaprojakatvanuM jJAna hetu che. tAtparya buddhanI dezanAkSaNa potAnI uttarakSaNa pratye akilaSTakSaNasvarUpeNa jema upAdAna kAraNarUpa che tema mumukSuonI akilaSTakSaNanI utpattimAM prAjakavarUpe nimittakAraNarUpa che. A rIte mAnavAmAM kaI anu55tti rahetI nathI. uttarapakSa - e vAta barAbara nathI kAraNa ke ekAntakSaNikavAdamAM amukarUpe upAdAnakAraNutA ane amukarUpe nimittakAraNutA A vibhAga pADI zakAya tema nathI. vastu ekAneka svarUpa hoya to ja A bheda paDI zake che. bIjI vAta e che ke aliSTakSaNa pratye akilaSTakSaNatvarUpe pUrvekSaNane upAdAna mAnavAmAM Avaze te AdyaakilaSTakSaNa pratye atimakliSTakSaNa hetu banI na zakavAthI AdhaakilaSTakSaNane uddabhava ja thaze nahi. je aMtima kliSTakSaNamAM paNa akilaSTakSaNajanakatAavacchedaka kalpI levAmAM Avaze te te kSaNamAM rahelA kilaSTakSaNajanyatAava cheka sAthe sAMkarya doSa ubhe thaze. kAraNa ke dvitIya Adi aliSTakSaNaparaMparAmAM kilaSTakSaNajanyatA avarachedaka che nahi ane ciramakilaSTakSaNa sudhInI kSaNomAM akilaTakSaNa janatAa vacchedaka nathI, jyAre caramakilaSTakSaNa ane AdyaaliSTakSaNamAM-banemAM banane avarachedake rahelA che eTale paraspara asamAnAdhikaraNa dharmadrayanuM eka sthaLe sAmAnAdhikaraNya thaI javAthI sAMkarya doSa lAgaze. [ekAta kSaNikavAdamAM kAryakAraNubhAva durghaTa] sAMkaryadeSa TALavA mATe janyakSaNaparaMparA ane janakakSaNaparaMparAmAM tat tatva uttarakSaNa pratye eka eka pUrvekSaNane praveza karIne tat tat pUrvekSaNane hetu mAnavAmAM Ave te enI sAme raryavAdI eka eka kSaNane parityAga karIne saMpUrNa saMtAna pratye pUrva vijAtIya saMtAnane hetu banAvIne kAryakAraNa bhAva ghaTAvI zake tema hovAthI kayA prakArane hetuhetusaddabhAva mAno te bAbatamAM koI nirNAyaka yukti raheze nahi. eTale ekAMtakSaNikavAdamAM kAryakAraNabhAva paNa ghaTI zake tema nathI. AvA doSone 1. aviThThalavAna sa . 12 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu jJAnamiti na bhavanmate kAryakAraNabhAvaH, nApi tadavagamaH, tato yAcitakamaNDanametat 'ekasantati patitatvAt ekAdhikaraNaM bandhamokSAdikami'ti / etena upAdeyopAdAnakSaNAnAM paraspara vAsyavAsakabhAvAt uttarottaraviziSTaviziSTatarakSaNotpatteH muktisambhava ityapi apAstam , yugapadbhAvinAmeva tilakusumAdInAM vAsyavAsakabhAvadarzanAt / ukta ca- vAcavavamAdityAna vAsanA | pUrvakSaNairanutpanno vAsyate nottarakSaNaH // " (zlokavA0 nirAla0 zlo0 182) iti / kalpitazuddhakSaNaikasantAnArthitayaiva mokSopAye saugatAnAM pravRttiH tadathaiva ca sugatadezanA ityabhyupagame ca teSAM mithyAdRSTitvam, tatkalpitamokSasya ca mithyAtvaM skuTameva / adhikaM latAyAm / kAraNe akilaSTakSaNetaravyAvRtti rUpe athavA zaktivizeSarUpe kAraNatAnI kalpanA nirasta thaI jAya che. kAraNa ke tat tat akilaSTakSaNa bhinna bhinna hevAthI taItaravyAvRtti anugatadharmarUpa na hovAthI ane aMtimakilakSaNa sahita tamAma akilaSTakSaNomAM sarva sAdhAraNa zaktivizeSarUpa anugata dharma kSaNikavAdamAM saMbhavita na hovAthI eka anugatadharmarUpe kAryakAraNa bhAva saMbhavita nathI. vaLI huM amuka kSaNa pachI utpanna thayo chuM ane amuka kSaNane utpAdaka chuM e prakAranuM bhAna karavA mATe kaI paNa jJAna ochAmAM ochI traNa kSaNemAM te rahevuM ja joIe. kAraNa ke je jJAna potAnA kAraNa ane kAryanuM samakAlIna hoya te ja jJAnamAM upara kahyA mujabanuM bhAna hoI zake. kSaNikavAdImate te jJAna kSaNika che eTale pUrvApara kAryakAraNa bhAvanI siddhi enAthI zakaya nathI te pachI enA bedhanI te vAta ja kayAM rahI? sArAMza, "eka saMtAnamAM rahyA hovAnA kAraNe * baMdha ane mokSamAM samAnAdhikaraNatA ghaTI zakaze" evuM kathana mAMgI lAvelA bhADUtI alaMkAra jevuM che. kAraNa ke vAstavamAM te eka saMtAna ekadravyarUpe bIjAmamAM ja prasiddha che nahi ke kSaNikavAdamAM. 1 [ asahabhAvi padArthomAM vAsyavAsaka bhAvanI anupatti] je loko ema kahe che ke "upAdAna-upAdeya kSaNamAM vAsaka-vAsyabhAva raheluM hovAthI uttara uttara kALamAM vadhune vadhu vAsita thayelI viziSTa-viziSTatara kSaNonI utpatti zakya hovAthI muktakSaNanI utpatti paNa saMbhavita che." A vAta paNa uparanI carcAthI khaMDita thaI jAya che. kAraNa ke saMtAnanI jema vAsanA paNa bhinna bhinna kSaNamAM bhinna bhinna che. ane pUrvApara kSaNamAM ke anvayivAsanA to che ja nahi ke je uttara uttara kSaNane pitAnAthI vAsita karatI jAya. vAsya-vAsakabhAva te kusumane Dhagale ane emAM paDelA talanA DhagalAnI jema eka kALe sahAvasthAna dharAvatA padArthomAM ja dekhAya che. kahyuM che ke "vAsyakSaNa ane vAsakakSaNa (bI dhamate) samAnakAlIna na hovAthI vAsanAne saMbhava ghaTI zake tema nathI. kAraNa ke je uttarakSaNa utpanna thaI nathI te pUrvekSaNe vaDe vAsita thaI zake nahi." have je ema mAnavAmAM Ave ke "kAlpanika eka zuddhakSaNenA saMtAnanuM bhAvimAM nirmANa karavA mATe bauddhalake muktinA upAyamAM pravRtti Adare che ane te mATe Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6-trahmajJAnasamIkSA ] akhaNDa brahmajJAnaparaka madhusUdanamatanirAsaH - (73) etena akhaNDAdvayAnandaikarasa brahmajJAnameva kevalajJAnam, tata eva ca avidyAnivRttiH rUpamokSAdhigama iti vedAntimatamapi nirastam, tAdRzaviSayAbhAvena tajjJAnasya mithyAtvAt / kIdRzaM ca brahmajJAnamajJAnanivartakamabhyupeya devAnAMpriyeNa ? / na kevalacaitanyam, tasya sarvadA sattvena avidyAyA nityanivRttiprasaGgAt, tatazca tanmUlasaMsAropalabdhyasambhavAt sarvazAstrAnArambhaprasaGgAt, anubhavavirodhAcca / nApi vRttirUpam, vRtteH satyatve tatkAraNAntaHkaraNAvidyAderapi sattvasya Avazyakatvena tayA tannivRtterazakyatayA sarvavedAntArthaviplavApatteH / mithyAtve ca kathamajJAnanivartakatA ? | nahi mithyAjJAnamajJAnanivartakaM dRSTam, svapnajJAnasyApi tattvaprasaGgAt / ja buddhabhagavAna dezanA Ape che" te AvuM mAnavAthI buddhaleAkeAmAM mithyASTipaNu praveza karaze. kAraNa ke emanA kalpelA mekSa kalpitasatAna svarUpa hAvAthI mithyA che, te vAta teA spaSTa che. A viSayamAM vadhu jANakArI mATe syAdvAdakakalpalatA (stabaka 4 aaa. 66 thI 86 mAM) jovu'. [ brahmajJAnathI avidhAnivRtti-vedAntI matanI dI samIkSA ] kevaLajJAnanI prarUpaNAmAM graMthakAra have vistArathI vedAntI ene abhimata brahmajJAnanI samIkSA prastuta kare che-- (73) vedAntIe mAne che ke 'ekamAtra akha'Da (=paripUrNa`) advaitAnaMda (jemAM khIjA kazAnu mizraNa nathI evA AnaMda) rasathI taraLeALa brahmatattvanuM jJAna te ja kevaLajJAna che. te brahmajJAnathI ja avidyAnivRttisvarUpa meAkSanI prApti thAya che.' A vedAntI mata paNa nirasta thaI jAya che. kAraNa ke bauddhamatamAM jema mithyAtvanI Apatti hatI tema ahIM paNa uktasvarUpa brahmatattvarUpa viSaya asiddha hAvAthI taviSayakajJAnamAM paNa mithyAtvanI Apatti durvAra che. vaLI, he devAne atipriya vedAMtI ! kevA brahmajJAnane tame ajJAnanivartIka mAnA che ? kevaLa zuddha caitanyane ajJAnanivartIka mAnI nahi zakAya. kAraNa ke kevaLa caitanya AjathI nahi, anAdi kALathI che. eTale avidyAne paNa anAdi kALathI kevaLa caitanya dvArA nivRtta thayelI mAnavI paDaze. ane evu' mAnaze. tA pachI avidyAmUlaka sa'sAranI upalabdhi ja azakaya thaI jaze. pachI e sa`sAranA nAza karavA mATe koi paNa zAstranI racanA karavAnI jarUrata raheze nahi. ane A khadhI vAta anubhavathI viruddha che. ataHkaraNanI brahmAkAre pariNata thayelI vRttine paNa avidyAniva ka mAnI zakAya tema nathI. kAraNa ke vRtti jo satya padArtha hAya tA e satya padArthAMmAM kAraNabhUta aMtaHkaraNa, tathA vRttithI nitya avidyA A badhu' ja sat mAnyA pachI tenI nivRtti azakaya banI jaze, ne pachI avidyAnivRtti mATe upadezAyelA tamAma vedAntanA arthamAM viplava phATI nIkaLaze. jo vRttine mithyA mAnIe tA e mithyApadyArthIthI ajJAnanI nivRtti kaI rIte thAya ! mithyAjJAnathI ajJAnanivRtti thavAnuM kayAMye dekhAtuM nathI. nahi teA pachI svapnajJAnathI paNa ajJAnanI nivRtti thavAnA prasaMga AvIne UbhA raheze. 1 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu (74) na ca 'satyasyaiva caitanyasya pramANajanyA'parokSAntaHkaraNavRttyabhivyaktasya ajJAna: nivartakatvAta , vRttezca kAraNatAvacchedakatvena daNDatyAdivat anyathAsiddhatvena kaarnntvaannggiizArajana, avacherAya pattaraveDapi avazya vAratavatva para vicare, calana mAtaM tacchuktidravyamitivat / tArkikairapi AkAzasya zabdagrAhakatve karNazaSkulIsambandhasya kalpitasyaiva avacchedakatvAGgIkArAt , saMyogamAtrasya niravayave nabhasi sarvAtmanA sattvenAtiprasaJjakatvAt , mImAMsakaizca kalpitahasvatvadIrghatvAdisaMsargAvacchinnAnAmeva varNAnAM yathArthajJAnajanakatvopagamAd, [ kahipatavRttimAM avachaMdatAnuM utpAdana-madhusUdana] (74) AnI sAme tapasvI madhusUdana ema kahe che ke vRtti e ajJAnanI nivartaka nathI. kintu pramANujanya yAne tattvamasi ityiAdi vAkyajanya apakSaantaHkaraNavRttithI abhivyakta thayeluM satya citanya ja ajJAnanivartaka che. vRtti te citanyaniSTha ajJAnanivRttinirUpitakAraNutAnI avacchedaka che. ghaTanirUpita daDanika kAraNutAne avahedaka daDatvadharma jema anyathAsiddha hovAthI ghaTanuM kAraNa manAto nathI te rIte ahIM vRtti paNa kAraNatA-avacchedaka hovAthI anyathAsiddha che mATe ame tene ajJAnanivRttinA kAraNarUpe mAnatA nathI. yadyapi A vRtti satya nahi paNa kApanika che. paNa eTalA mAtrathI avacheva yAne vRttiavachinma caitanyanI vAstavikatAmAM kaI vighAta nathI. dA.ta. - jyAre rajatamAM zaktine bhrama thAya tyAre tyAM rajatatva kAlpanika che te paNa kahIe chIe ke je rajatavarUpe bhAsyuM te ja zuktidravya che. niyAyike paNa AkAzanI zabdAnajanaktA karNazakhulIsaMbaMdhAvarachedana mAne che. ahI je karNa zakhulInA vAstavika saMyogane saMbadharUpe mAnIe te niravayava AkAzamAM saMpUrNa paNe saMyogamAtra rahelo che eTale saMpUrNa AkAzamAM kazakhulIga rahelo hevAthI zabdajJAnajanakatAnI Apatti Avaze. ene TALavA mATe saMgabhinna kAlpanika saMbaMdha AkAzamAM mAnIne ta-avadena yAyiko paNa AkAzamAM zabdajJAnajanakatAnI upapatti kare che. temAM avacchedaka saMbaMdha kAlpanika che paNa avacchedya AkAza vAstavika che. eja rIte mImAMsako paNa varNa sAthe hasva-dIrghava Adine kAlpanika saMbaMdha mAnIne tadda-avacchedana kakAra Adi varNomAM yathArthajJAnajanakatA svIkAre che. je e tyAM kAlpanika saMbaMdha na mAne te dIrghatva-hasvatva vininA (varNAbhivyaMjaka vAyunA) dharma hovAthI, vaninA AzritarUpe ja dIghava AdinuM bhAna thaze paNa varNanA AzritarUpe dIrghatva AdinuM bhAna thaze nahi. tathA dIrghatva Adine varNa sAthe kAlpanika saMbaMdha mAnave paNa mImAMsaka mATe Avazyaka che kAraNa ke vaNuM te mImAMsakamate vibhu(= sarva vyApaka) ane nitya che. eTale temAM svatva-dIrghatva AdinA saMsarganI kalpanA vinA varNanI viziSTa AnupUrvanuM jJAna paNa azakya che. je kAlpanika hasva-dIrgha tvane saMsarga mAnyA vinA paNa AnupUvI vizeSanuM jJAna thaI jAya te bIjA sthaLomAM paNa evuM bhAna thavAne atiprasaMga dura che. 1. na fhuM hRte zuM ! Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA dhvanidharmANAM dhvanigatatvenaiva bhAnAt , varNAnAM ca vibhUnAmAnupUrvIvizeSA'jJAnAdatiprasaGgAt varNaniSThatvena hasvatvAdikalpanasya teSAmAvazyakatvAt / tadvadasmAkamapi kalpitAvacchedakopagame ko doSaH' iti madhusUdanatapasvino'pi vacana vicArasaham , mithyAgdRSTAntasya samyagdRzAM' prakRnatriAna, naiar-bImArI che. anantavamavatuvAre pitAvazedkkRtviddmbnaayaa aprasarAta , vistareNopapAdita caitat saMmativRttau / (72) na coktarItyA vRtteravacchedakatvamapi yuktam , pratiyogitayA ajJAnanivRttau sAmAnAdhikaraNyena samAnavizeSyakasamAnaprakArakavRttereva tvanmate hetutvasya yuktatvAt / ata eva svayamukta tapasvinA siddhAntabindau " dvividhamAvaraNam-ekamasattvApAdakamantaHkaraNAvacchinna Ama jyAre taiyAyikanA mate kAlpanika karNa zarmulI saMbaMdhamAM ane mImAMsaka mate kApanika dIrghatva Adi saMsargamAM avara chedakatAno svIkAra thayela che te enI jema ame paNa kAlpanika vRttimAM avara chedakatA mAnIe te ko moTe deSa thaI gayo?!! [vedAnta-naiyAyika-mImAMsaka traNeyane viTaMbaNuM] Ano javAba ApatA upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke A tapasvInuM vacana paNa vicAranI dhAra upara Take evuM nathI. kAraNa ke vedAntInI daSTie paNa yAyika ane mImAMsaka bane mithyASTi che ane pote pitAne samyagadaSTi mAne che. te samyagadaSTie mithyASTino AdhAra le ucita nathI. tathA niyAyika ane mImAMsakene je sthaLamAM avacchedanI kalapanAnI viTaMbaNuM ubhI thAya che te sthaLe paNa teo AkAzane ekAMte niravayava ane vaNane ekAMte vyApaka mAnavAnuM cheDIne anekAMtavAdanA AdhAre anantadharmAtmaka eka vastune svIkAra karI arthAt AkAzane kathaMcit sAvayava ane varNane kathaMcit avyApaka-anitya mAnI levAmAM Ave te pachI kaI viTaMbaNu rahetI nathI. saMmati graMthanI vRttimAM vRttikAra abhayadevasUri mahArAje "vatu-ananta dharmAtmaka che ItyAdi aneka bAbatanuM vistArathI upapAdana karI batAvyuM che. [ kalipata vRttimAM avachedakatAnI anupatti ] (75) vRttine ka95nAthI avacchedaka mAnavAnI vAta paNa yuktiyukta nathI. kAraNa ke tamArA mate te ajJAna caitanyaniSTha che. ane ghaTAdiAkAravRtti paNa citanyaniSTha che, ane bane samAnAdhikaraNa hovAthI ghaTatvaprakArakaghaTavizeSyavRtti, sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI ghaTavaprakArakaghaTavizeSyaka ajJAnamAM rahe che ane pratiyogitA saMbaMdhathI ghaTAdiajJAnane nAza paNa ajJAnamAM rahe che. A sthitimAM pratiyogitA saMbaMdhathI ajJAnanA nAza prati sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI samAnavizeSyakasamAna prakAraka vRttine, tamArA mate heturUpe mAnavI te yuktiyukta che. ene badale tame te enI hetutAno bhaMga karIne hetutAavara chedakarUpe mAnavAnI vAta karI rahyA cho. te kaI rIte ucita gaNAya nahi. - ajJAnanAza pratye vRtti hetutA avarachedakarUpe nahi paNa heturUpe mAnelI che eTalA mATe te madhusUdana tapasvIe siddhAtabindu nAmanA graMthamAM kahyuM che ke- "AvaraNa 1. daza va mu. 2. mImAMstha mu. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu sAkSiniSTham , anyad abhAnApAdakaM viSayAvacchinnabrahmacaitanyaniSTham ghaTamahaM na jAnAmi' ityubhavAvacchedAnubhavAta, Adya parokSAparokSasAdhAraNapramAmAtreNa nivartate anumite'pi vahanyAdau nAstIti pratItyanudayAt , dvitIyaM tu sAkSAtkAreNaiva nivartate, yadAzrayaM yadAkAra jJAna tadAzrayaM tAdhAramajJAna nArAyatIti niyama" (g, 226) rUcAri...... tamAna dhrukSAmavoH sadya eva vismRtam ? yenoktavRtteravacchedakatvena anyathAsiddhimAha / evaM hi ghaTAdAvapi daNDa viziSTAkAzatvenaiva hetutAM vadato vadana kaH pidadhyAta ? / " anayaiva bhiyA-caitanyaniSThAyAH pramANajanyA'parokSAntaHkaraNavRttereva ajJAnanAzakatvAGgIkAre'pi na doSaH, pAramArthikasattA'bhAve'pi vyAvahArikasattAGgIkArAt / na ca svapnAdivanmithyAtvApattiH, svarUpato mithyAtvasya be prakAranA che. eka to varatu hovA chatAM paNa tenA asattvanuM (arthAt tenA asatvarUpe bhAnanuM) ApAdaka hoya che. A AvaraNa antaHkaraNaviziSTa sAkSImAM raheluM hoya che. bIjuM AvaraNa vastu hovA chatAM paNa tenuM bhAna thavA detuM nathI. te abhAnaApAdaka kahevAya che. A AvaraNa viSayAvarichanna brahmacautanyamAM raheluM hoya che. kAraNa ke "huM ghaTane jANatA nathI" A prakAranuM ajJAna ghaTarUpa viSaya ane brahArotanya ubhayAvacchedana (arthAt e ajJAna, viSaya ane brahma banenI sAthe saMkaLAyeluM) hoya tevo anubhava thAya che jyAre vastusaMbaMdhi parokSa ke aparokSa keI paNa pramAtmaka jJAna (vRttisvarU5) thAya tyAre paheluM AvaraNa nivRtta thAya che kAraNa ke jyAM sudhI agnisaMbaMdhi pramAtmaka jJAna na thayuM hoya tyAM sudhI "agni nathI' evI pratIti thatI hoya che paraMtu jyAre agninI anumitirUpa parokSa pramAM uddabhave che tyAre agni nathI" evI pratItine udaya thato nathI. bIjuM, AvaraNa parokSapramAtmakavRttithI nahi kintu sAkSAtkArarUpa vRttithI ja nivRtta thAya che. kAraNa ke e niyama che ke samAna AzrayamAM thanArUM samAna AkAraka jJAna samAna AzrayamAM rahelA samAna AkAraka ajJAnane davaMsa kare che." ItyAdi...A vacana bhUkha lAgavAthI kukSi kSINa thaI javAnA kAraNe ekadama bhUlAI gayuM ke zuM ? ke jethI atyAre brahmAkAravRttine brahmaviSayaka ajJAnanA nAza pratye hetutAnA avacchedakarUpe anyathAsiddha hovAnuM kahI rahyA che ! je kharekhara kAraNabhUta hoya tene ja kAraNatA avaSekanI kukSimAM laIne anyathAsiddha batAvavA mAMDaze to pachI ghaTAdi pratye daNDavena daNDanI kAraNatA kahevAne badale daDaviziSTaAkAzana AkAzane ghaTa pratye hetu kahenArAnuM mukha kaI rIte baMdha karI zakazo ? [vRttimAM vyAvahArika sattAvAdI madhusUdanamata] je enI sAme ema kahevAmAM Ave ke vRttinI hetutAnA bhaMganA bhayathI to madhusUdana tapasvIe ja kahyuM che ke -"cetanyamAM rahelI pramANujanya (Indriya Adi janya) aparokSa ataHkaraNanI vRttine ja ajJAnanI nAzaka mAnI levAmAM koI doSa nathI. kAraNa ke vRttimAM bhale pAramArthika sattA na hoya paraMtu vyAvahArika sattAne ame svIkAra karIe chIe. "svapna vagerene pAramArthika na hovAnA kAraNe jema mithyA 1. ghaTamarda nAnAM mu Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA aprayojakatvAt , viSayato mithyAtvasya ca bAdhAbhAvAdasiddheH, dhUmabhramajanyavanyanumiterapi abAdhitaviSayatayA'prAmANyAnaGgIkArAtaca, kalpitenApi pratibimvena vAstavabimbAnumAnaprAmANyAcca, svapnArthasyApi ariSTAdisUcakatvAcca, kvacittadupalabdhamantrAderjAgare'pi anuvRtterabAdhAca" iti tapasviNoktam iti cet ; etadapi avicAritaramaNIyam , tvanmate svapnajAgarayorvyavahAravizeSasyA'pi kartumazakyatvAt , bAdhA'bhAvena brahmaNa iva ghaTAderapi paramArthasattvasya apratyUhatvAcca, prapaJcA'satyatve bandhamokSAderapi tathAtvena vyavahAramUla eva kuThAradAnAt / trividhAjJAnazaktinivRttiprakriyAyAH nirAsaH (76) etena ajJAnaniSThAH paramArthavyavahArapratibhAsasattvapratItyanukUlAstisraH zaktayaH kalpyante, AdyayA prapaJce pAramArthikasattvapratItiH, ata eva naiyAyikAdInAM tathAbhyupagamaH, mAnavAmAM Ave che tema vRttine paNa mithyA mAnavAnI Apatti nahI Ave ?" nA, mithyA nahi manAya. kAraNa ke vRttine svarUpatA asat hovAthI mithyA mAnIe te paNa enI vyAvahArika sattAne kAraNe ajJAnanAzaka mAnavAmAM ke Apatti nathI. viSaya bAdhita hovAnA kAraNe vRttine mithyA mAnavAnuM zakya nathI. kAraNa ke vRttine viSaya bAdhita hoto nathI. to pachI vRttimAM mithyAtvanI siddhi kaI rIte thaI zake? lokamAM paNa dekhAya che ke parvatamAM dhUmane bhrama hoya tyAre parvatamAM dhUma svarUpatA asat hevA chatAM dhUmanA bhramathI thanArI agninI anumiti, jyAre ene viSaya agni parvatamAM abAdhita hoya tyAre, apramANabhUta arthAt mithyA manAtI nathI. vaLI, ravapnadaSTa artha asat hovA chatAM paNa bhAvi ariSTa (vidana) Adine sUcaka hoya che. uparAMta, kayAreka te svapnanI aMdara prApta karela maMtrAdi jAgRta avasthAmAM paNa nibaMdha paNe anuvartamAna rahe che." [madhusUdananI vicAraNuM aramaNIya ] to A paNa, vicAra na karIe tyAM sudhI ramaNIya lAge evuM che. kAraNa ke advaitavAdInA matamAM, "amuka svapnadazA ane amuka jAgRtadazA" evo vyavahAra paNa ghaTAvI zakAya tema nathI. temaja vRttine viSaya abAdhita hovAnA kAraNe je brahmane pAramArthika mAnavAmAM Ave te vRttinA viSayabhUta ghaTAkine paNa paramArtha sat mAnavAmAM kaI vAMdhe rahetuM nathI kAraNa ke emAM paNa bAdhita viSayatA nathI. je ghaTAdi prapaMcane sarvathA asat mAnavAmAM Ave to pachI bagha ane mokSa paNa prapaMca anatagata hovAthI mithyA karaze. ane e mithyA TharavAthI AtmasAdhanAnA vyavahAranA mULamAM ja kuhADAnA ghA paDaze. ajJAnamAM rahelI traNa zakti-pUrvapakSa] (76) advaitamatamAM koI paNa vyavahAra uparoktayuktithI ghaTI zake tema na hovAthI vedAntIoe ajJAnamAM traNa prakAranI zakti mAnIne vyavahAranI upapatti karavA mATe prayAsa karatA je A kahyuM che ke' (pUrvapakSa ) "ajJAnamAM traNa zakti kaHpavAmAM AvI che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu sA ca zravaNAdyabhyAsaparipAkena nivartate / tato dvitIyayA zaktyA vyAvahArikasattvaM prapaJcasya pratIyate / vedAntazravaNAdyabhyAsavanto hi nema prapaJca pAramArthika pazyanti, kintu vyAvahArikamiti / sA ca tattvasAkSAtkAreNa nivartate / tataH tRtIyayA zaktyA prAtibhAsikasattvapratItiH kriyate, sA ca antimatattvabodhena saha nivartate, pUrvapUrvazakteruttarottarazaktikAryapratibandhaka vAca na yugapatkAryatrayaprasaGgaH / tathA ca etadabhiprAyA zratiH-"tasthAbhidhyAnAd yojanAt tattvabhAvAd bhUyazcAnte vizvamAyAnivRttiH" (zvetA0 1.10) iti / asyA ayamartha.-tasya paramAtmano'bhidhyAnAda-abhimukhAd dhyAnAcchravaNAdyabhyAsaparipAkAditi yAvat , vizvamAyAyAH =vizvArambhakAvidyA yA nivRttiH, AdyazaktinAzena viziSTanAzAt / yujyate aneneti yojanaM= (1) paramArthasavanI buddhi jagADanAra zakti. (2) vyavahAsattvanI buddhi karAvanAra zakti ane (3) pratibhAsa sattvanI buddhi pragaTAvanAra zakti. pahelI zakti vaDe mithyAbhUta prapaMcamAM paNa pAramArthika sattvanI buddhi utpanna thAya che. enA prabhAvathI ja taiyAyika vagerene prapaMcamAM paramArtha tvanI buddhi pragaTe che. vedAMtanA zravaNa manana Adi abhyAsanI paripakvatAthI pahelI zakti nivRtta thAya che eTale ke prapaMca paramArtha sat nathI evuM jJAna thAya che, chatAM paNa prapaMcamAM bIjI zaktinA prabhAve vyAvahArika satvanI buddhi janme che. tAtparya, vedAMtanA zravaNa Adi abhyAsavALA jIvo prapaMcane pAramArthika jatA nathI, kintu vyavahArataH sat rUpe jue che, e paNa jyAM sudhI brahmatatvane sAkSAtkAra na thayo hoya tyAM sudhI ja, brahmatattvano sAkSAtkAra thayA pachI dvitIya zakti nivRtta thAya che. tenI sAthe prapaMcamAM vyAvahArika sattvanI pratIti paNa nivRtta thAya che, chatAM paNa videhamukti na thAya tyAM sudhI jIvanamuktadazAmAM prapaMcano pratibhAsa thayA kare che. eTale ke trIjI zaktithI prapaMcamAM pratibhAsikasattvanI pratItine udaya thAya che. jyAre videhamuktinI kSaNa AvI pahoMce che tyAre atima brahmasAkSAtkAranI sAthe trIjI zakti paNa nivRtta thaI jAya che. arthAt prapaMcano pratibhAsa paNa dUra thaI jAya che. A traNe prakAranI pratIti kayAreya eka sAthe hotI nathI. kAraNa ke pUrva pUrva zakti uttara uttara zaktinA kAryamAM pratibaMdhaka che. eTale pahelI zaktinI hAjarImAM pAramArthika sattvanI pratIti thatI hoya tyAre bIjI, trIjI zakti hovA chatAM paNa tenA kAryarUpe vyAvahArika ke pratibhAsika savanI pratIti thatI nathI. e ja rIte pahelI zaktinI nivRtti thayA pachI bIjI zakti hoya tyAM sudhI trIjI zaktinuM kArya thatuM nathI te samajI levuM. uparokta hakIkatano nirdeza karanArI kRti A pramANe che. "ttayAmiDyAnAr cokanA tavamAvATu mUcane vizvamAnivRttiH " tene artha A pramANe che, tasya eTale paramAtmAnuM, abhidhyAnAk eTale abhimukha dhyAna karavAthI, eTale ke zravaNa manana AdinA paripakava abhyAsathI, vizvamAyAnI eTale ke prapaMcajanaka avidyAnI nivRtti thAya che. kAraNa ke prathama zaktirUpa vizeSaNano nAza thavAthI tatuzaktiviziSTa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nAnAsana | brahmajJAnasamIkSA tattvajJAnaM tasmAdapi vizvamAyAnivRttiH, dvitIyazaktinAzena viziSTanAzAt / tattvabhAvo-videhakaivalyaH 'antimaH sAkSAtkAra iti yAvat , tasmAdante prArabdhakSaye saha tRtIyazakatyA vizvamAyAnivRttiH / abhidhyAnayojanAbhyAM zaktidvayanAzena viziSTanAzApekSayA bhUyaHzabdo'bhyAsArthaka itItyAdi niramtam , abhidhyAnAdeH prAgaparamArthasadAdau paramArthasattvAdipratItyabhyu. pagame anyathAkhyAtyApAtAt / (77) na ca 'tattacchativiziSTAra jJAnena paramArthasattvAdi janayitvaiva pratyAyyata iti nAyaM doSaH' iti vAcyam sAkSAtkRtatattvasya na kimapi vastvajJAtamiti prAtibhAsikasattvotpAdanasthAnAbhAvAt / "brahmAkAravRttyA brahmaviSayataiva ajJAnasya nAzitA, tRtIyazaktiviziSTaM tu ajJAnano paNa nAza thaI jAya che. tattvabhAva eTale videhakaivalya arthAta carama sAkSAtakAra, enAthI ane eTale ke prArabdhano kSaya thaye chate tRtIya zakti sAthe vizvamAyA arthAt saMpUrNa ajJAnanI nivRtti thaI jAya che. abhiyAna ane yojanathI thanArA zaktidvayanA kSayathI je viziSTanAza thAya che te saMpUrNa nathI hoto, jyAre tattvabhAvathI tRtIya zaktinA nAthadvArA thanAro ajJAnanAza niHzeSapaNe thAya che tema sUcavavA mATe "bhUyaH' zabdano prayoga thayo che. bhUyaH eTale ke abhyAsa ke je niHzeSatAne sUcaka che." [vedAntamatamAM anyathAkhyAtinI Apatti-uttarapakSa ] uttarapakSa :- te badhuM (upara kaheluM) nirasta thaI jAya che kAraNa ke abhiyAna AdinI pUrvamAM je paramArtha sat nathI evA prapaMcamAM, prathamazaktithI paramArthasattvanI buddhi jAge che tema mAnavAmAM taiyAcika Adi matamAM prasiddha anyathAkhyAti siddhAntane svIkAra karavAnI Apatti Ave che. je vastu paramArtha sata rUpe na hovA chatAM paramArtha sat rUpe bhAse tenuM nAma ja anyathAkhyAti che. pUrvapakSa :- tat tat zaktiviziSTa ajJAna sIdhesIdhI paramArtha satva AdinI pratIti karAvatuM nathI, kintu prapaMcamAM paramArtha sattva AdinI utpatti karavA dvArA ja tenI pratIti karAve che eTale have abhidhyAna AdinI pUrve paramArtha sattva Adi na hatuM ane bhAsatuM hatuM ema nahi, paraMtu utpanna thaIne bhAsatuM hatuM, ekale anyathAkhyAtine doSa dUra thaI jAya che. uttarapakSa - e vAta barAbara yathI. kAraNa ke kaI vastu ajJAta hoya te emAM ajJAnathI sattvanI utpatti mAno e ThIka che paNa tane sAkSAtkAra thayA pachI te kaI paNa vastu ajJAta rahetI ja nathI ke jemAM tRtIya zaktithI pratibhAsika sattvanI utpattine avakAza prApta thAya. jo ema kaho ke "brahmAkAravRttirUpa sAkSAtkArathI te ajJAnanI mAtra brahmaviSayatAne ja nAza thAya che. nahi ke saMpUrNa ajJAnane. trIjI zaktivALuM ajJAna to prArabdha karmanA aMta sudhI anuvartamAna rahe che. eTale . gatimAkSAta | 2. ziNajJAnena mu 13 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu ajJAnaM yAvatprArabdhamanuvartata eveti brahmAtiritaviSaye prAtibhAsikasattvotpAdanAdavirodha" iti cet 1 na, dharmisiddhathasiddhibhyAM vyAghAtAt , vizeSoparAgeNa ajJAte tadupagame ca brahmaNyapi prAtibhAsikameva sattvaM syAta, tattvajJe kasyacida'jJAnasya sthitau videhakaivalye'pi tadavasthitizaGkayA sarvAjJAnAnivRttau muktAvanAzvAsaprasaGgAcca / / (78) atha dRSTi sRSTivAde neyamanupapattiH, tanmate hi vastusat brahmaiva, prapaJcazca prAtibhAsika eva, tasya ca abhidhyAnAdeH prAk pAramArthikasattvAdinA pratibhAsaH pAramArthikasadAdyAkArajJAnAbhyupagamAdeva sUpapAda iti cet ? na, tasya prAcInopagatasya saugatamataprAyatvena navyairupekSitatvAt , vyavahAravAdasyaiva tairAhatatvAt vyavahAravAde ca vyAvahArikaM prapaJcaM praatibhaasikbrahmabhinnaviSayatA saMpUrNa paNe naSTa na thaI hovAthI brahmabhinnaviSaya prapaMcamAM trIjI zakti vaDe pratibhAsikasattvanI utpatti thavAmAM kaI virodha nathI" te e paNa barobara nathI, kAraNa ke tattvasAkSAtkAra thayA pachI je brahmabhinna viSayAtmaka dharminuM satva rahetuM hoya te navA sattvane utpanna thavAne kaI avakAza ja nathI. ane je dharmi ja asiddha hoya te sattva kayAM utpanna thaze? baMne rIte vyAghAta che. ajJAnavizeSanA uparAgathI je ajJAta prapaMcamAM pratibhAsika sattvanI utpatti mAnaze to te samaye vizeSanA uparAgathI brahmamAM paNa pratibhAsika sattva utpanna thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke vizeSa uparAga banane mATe tulya che. uparAMta, tatvajJAna thayA pachI paNa kaMIka ajJAna bAkI rahetuM hoya to videha kevalya prApta thayA pachI paNa kaMIka ajJAna rahI javAnI saMbhAvanA rUpa zaMkA thaI zake che. ane te pachI saMpUrNa ajJAnanI nivRtti na thavAthI mukti paNa vizvAsapAtra raheze nahi. [daSTisRSTivAdamAM aAvyAkhyAtinuM nirasana ] (78) pUrvapakSI :-anyathAkhyAtinI je tame anupapatti darzAvI che te daSTisRSTivAda mAnavAthI TaLI jAya che. kAraNa ke dakhisRSTivAdamAM daSTi AkAranI sRSTi mAnavAmAM Ave che. eTale prapaMcamAM vyAvahArika satva ke pAramArthika sarvanI utpatti ane mAnatA na hovAthI apAramArthikasatu prapaMcanI pAramArtha satarUpe thanArI pratItimAM pahelA je anyathAkhyAtinI Apatti hatI te TaLI jAya che. amArA mate ekamAtra brahma ja pAramArthikasata che. ane prapaMca te pratibhAsika ja che. abhidhyAna, yojana vagerenA pUrvakALamAM prapaMcano pAramArthika satvarUpe mAtra pratibhAsa ja thAya che, je ke prapaMca bhale pAramArthikasatuM rUpa nathI paNa avidyAnA prabhAve anAdikALathI temAM pratibhAsika pAramArthikasava raheluM che. tethI ame prapaMcanuM pAramArthika dRAdi kAra rUpe jJAna mAnIe chIe. eTale anyathAkhyAtinI Apatti vinA paNa ame, pAramArthika savarUpe prapaMcano pratibhAsa mAnI zakIe chIe. | | daSTisRSTivAdamAM asakhyAtinI Apatti ] uttarapakSI :- A vAta barobara nathI daSTisRSTivAdane svIkAra prAcIna 1. jJAtakSya e yA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA tvena pratIyatAM tattvajJAninAmatyantabhrAntatvaM durnivArameva / atha vyAvahArikasyApi prapaJcasya tattvajJAnena bAdhitasyApi prArabdhavazena bAdhitAnuvRttyA pratibhAsaH tRtIyasyAH zakteH kAryam , tena bAdhitAnuvRttyA pratibhAsAnu'kUlA tRtIyA zaktiH prAtibhAsikasattvasampAdanapaTIyasI zaktirucyate sA ca antimatattvabodhena nivartata ityevamadoSa iti cet ? na, bAdhitaM hi tvanmate nAzitam , tasyAnuvRttiriti vadato vyAghAtAt / 'bAdhitatvena bAdhitatvAvacchinnasattayA vA pratibhAsaH tattvajJaprArabdhakAryamiti cet ? tRtIyA zaktirvyarthA, yAvadvizeSANAM bAdhitatve teSAM tathApratibhAsasya 'sArvayaM vinAnupattezca / 'dvitIyazaktiviziSTAjJAnanAzAt saJcitakarma tatkArya ca . nazyati, tatastRtIyazaktyA prArabdhakArye dagdharajjusthAnIyA bAdhitAvasthA janyate, iyameva bAdhitAnuvRttiH' iti cet ? na, evaM sati ghaTapaTAdau tattvajJasya na bAdhitasattvadhIH, na vA vyAvahArikapAramArthikasattvadhIrita tatra kiJcidanyadeva kalpanIyaM syAt , tathA ca lokazAstravirodha iti suSThUktaM hribhdraacaaryaiHvedAMtIoe kareluM che. paNa emAM bauddhamatane abhimata asakhyAtivAdanI Apatti havAthI navina vedAMtIoe A vAdanI upekSA karI che ane vyavahAravAdane jate eAe Adara karyo che. eTale A navina vyavahAvAdamAM vyAvahArika prapaMcane anyathA eTale ke pratibhAsika svarUpe jenArA tattvajJAnIone atyanta bhrama hevAnI Apatti TALI TaLe tema nathI. pUrva pakSI :-- prapaMca je ke vyAvahArika sat che. ane tatvajJAnathI te bAdhita che chatAM prArabdhakarmanA prabhAve bAdhita e paNa prapaMca anuvartamAna raheto hovAthI tRtIya zaktine kAryarUpe tene paNa pratibhAsa thAya che. bAdhitarUpe anuvartamAna rahevAnA kAraNe teno pratibhAsa karAvavAmAM tRtIyazakti saphaLatAne vare che mATe ja ene pratibhAsikasattvanuM saMpAdana karavAmAM kuzaLa evI zaktirUpe oLakhavAmAM Ave che. antima tatvajJAnathI enI nivRtti thAya che. A prakriyAmAM tatvajJAnI bhrAtA hovAnI Apattine kaI deSa nathI. kAraNa ke tRtIyazaktithI prapaMcamAM pratibhAsika sattva saMpanna thayuM hovAthI te rUpe tenI abhrAnta pratIti thaI zake che. [bAdhita ane anuvartamAnamAM virodha ] uttarapakSI :- A paNa barobara nathI. kAraNa ke vedAMtamate "prapaMca bAdhita thayo eno artha che ke naSTa thaI gayo. chatAM paNa ene anuvartamAna kahevo temAM spaSTa vadata vyAghAta che. arthAt "bAdhita" ane "anuvartamAna" A be vacanamAM paraspara virodha che. pUvapakSI - ame ema kahetA nathI ke bAdhita rUpe vidyamAna che. paNa ame kahIe chIe ke prapaMcane bAdhita rUpe athavA te bAghAvacchinnasavarUpe pratibhAsa thAya che. ane e tattvajJAnInA avaziSTa prArabdha karmanuM phaLa che. uttarapakSI - je ene prArabdhanuM phaLa mAnazo te tRtIya zakti vyartha thaI 1. kUlatRtIyA ab| 2. sArvajyAbhyupagama vinA mu t| 3 ca sarvaloka ta / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jJAnabiMdu "agnijalabhUmayo yatparitApakarA bhave'nubhavasiddhAH / rAgAdayazca raudrA asatpravRttyAspadaM loke / / parikalpitA yadi tato na santi tattvena kathamamI syuriti / para#ttei ra ta mavamavAmAM kartha guhyo " (porA 26 8-1) ityAdi / tasmAd vRttAvahArikasattayApi na nistAraH / prapaJce paramArthadRSTa yeva vyavahAradRSTayApi sattAntarAnavagAhanAditi smartavyam / brahmajJAnaM punarnirasya siddhasenoktyopasaMhAra:-- (79) kiJca, saprakAraM niSprakAra vA brahmajJAnaM ajJAnanivartakamiti vaktavyam , Aye niSprakAre brahmaNi javAnI Apatti Avaze. vaLI bIjI vAta e che ke brahmasAmAnya sivAyanA tamAma ghaTapaTAdi vizeSapadArtho je tattvajJAnadazAmAM bAdhita thaI jatA hoya te sarvavizeSane bAdhita rUpe pratibhAsa sarvavizeSanA jJAnarUpa sarvasattA vinA ghaTI zakaze nahi. ane tame te tatvajJAnadazAmAM mAtra brahmanuM ja jJAna mAne che, nahi ke sarvasattA. pUrvapakSI :- bAdhitanI anuvRttithI amAre ema kahevuM che ke jyAre dvitIyazaktiviziSTa ajJAnanA nAzathI saMcita karmo ane enA kAryo badhA nAza pAme che tyAre trIjI zaktithI prArabdhaphaLa rUpe prapaMcamAM bAdhita avasthAne janma thAya che. A bAdhita avasthA baLelI doraDI jevI che, ke je naSTa thaI cukI hovA chatAM paNa potAnA jevo ja pratibhAsa karAve che. [prapaMcanA vilakSaNasavanI kalapanAnI Apatti ] uttarapakSI :- A vAta paNa barobara nathI. kAraNa ke evuM hoya te pachI tattvajJAnIne ghaTapaTAdimAM bAdhita pazunI buddhi thaze, nahi ke bAdhitasavanI. eTale tatvajJAnadazAmAM prapaMcamAM bAdhitasaravanI buddhi jema nahi thAya tema vyAvahArika ke pAramArthikasavanI buddhi paNa nahi thAya. te pachI te kALe prapaMcanA keIka judIja jAtanA sattanI kalpanA karavI paDaze. ane tema karavAthI lokamAnyatA ane zAstramAnyatA ema banne sAthe virodha Avaze. tethI zrI haribhadrasUri mahArAje SaDazakazAstramAM sAcuM ja kahyuM che ke "saMsAramAM saMtApa pedA karanAra agni, jaLa, bhUmi Adi bAhya ane asata pravRttinA mULabhUta bhayAnaka rAgAdi abhyatara, padArtho lokamAM anubhavasiddha che. je e kapita hoya te ene artha ke paramArthathI che ja nahi, to pachI A badhA (pratyakSasiddha ghaTapaTAdi) kaI rIte AvyA ? vaLI, je padArtha mAtra kAlpanika ja hoya to enAthI vAstavika saMsAra ane mokSa kaI rIte ghaTI zake ?" - uparokta rIte vicAra karavAthI phalita thAya che ke antaHkaraNanI vRttimAM vyAvahArika sattA mAnyA chatAM paNa vedAMtIne pUrvokta ApattiothI chuTakAro nathI. ane e paNa yAda rAkhavuM joIe ke prapaMcamAM paramArtha daSTithI jema ke vilakSaNa sattAne anubhava thato nathI tema vyavahAradaSTithI paNa keI vilakSaNa sattAno anubhava thatuM nathI. 1, tanamAMa ga ta- vizA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA 101 saprakArakajJAnasya ayathArthatvAt na ajJAnanivartakatA, tasya yathArthatve vA nAdvaitasiddhiH, dvitIyapakSastu niSprakArakajJAnasya kutrApi ajnyaannivrtktvaa'drshnaadevaanudbhaavnaahH| kiJca, niSprakArakajJAnasya kutrApi ajJAnanivartakatvaM na dRSTamiti zuddhabrahmajJAnamAtrAt kathamajJAnanivRttiH ? / (80) na ca "sAmAnyadharmamAtrA'prakArakasamAnaviSayapramAtvaM ajJAnanivRttau prayojaka'm atra 'prameyami'tijJAne 2 ativyAptivAraNa ya 'sAmAnye ti, prameyo ghaTa ityAdAva(ti 1)vyAptivAraNAyamAtreti / tenedaM vizeSaprakAre niSprakAre cAnugatamiti niSprakArakabrahmajJAnasyApi brahmAjJAnanivartakatvaM lakSaNAnvayAt , na ca sAmAnyadharmamAtraprakAraka jJAne'vyAptiH, idamanidaM vA prameyamaprameyaM vA [ brahmajJAnathI ajJAnanivRtti vivAdAspada ] (79) vedAMtInI sAme A paNa eka prazna che, ke e prakAraka brahmajJAnane ajJAnanivartaka kahe che ke, niSpakAra brahmajJAnane ? trIje te koI vikalpa nathI. saprakAra brahmajJAnane ajJAnanivartaka mAnaze te niprakAra brahmAmAM sakArakatAnuM bhAna thavAthI brahmajJAna ayathArtha Tharaze to enAthI ajJAnanI nivRtti nahi thaI zake. je prakAraka brahmajJAnane yathArtha mAnaze te atasiddhipakSane aMta AvI jaze. bIjA pakSamAM brahmajJAnane niprakAra mAnaze te paNa ajJAnanI nivRtti azakya thaI jaze. kAraNa ke zuktitvaprakAraka atijJAnathI rajatabhramanI nivRttinI jema savika9paka jJAnathI ja ajJAnanI nivRtti sarvatra dekhAya che, nahi ke nirvakalpa jJAnathI. mATe bIje pakSa to saMbhAvanAne paNa ucita nathI. vaLI nirvikalpa jJAnathI kayAMye ajJAnanI nivRtti dekhAtI nathI to pachI zuddha arthAta nirvikalpa brahmajJAnathI ajJAnanI nivRtti kaI rIte thAya ? [sAmAnyadharmamAtraaprakArakasamAnaviSayaka pramAthI ajJAna nivRtti ?] (80) pUrvapakSa -ajJAnanI nivRttimAM samakArakapramAva e kaMI prayojaka nathI, ke jethI niSpakAraka brahmajJAnathI ajJAnanI nivRtti na thavAnA doSane avakAza rahe. ajJAnanI nivRttimAM prAjaka dharma sAmAnyadharmamAtraaprakArakasamAnaviSayaka pramAtva che. tAtparya je pramAtmaka jJAna sAmAnyadharmamAtraprakAraka na hoya ane samAnaviSayaka hoya tenAthI ajJAnanI nivRtti thAya. (padakRtya-) ahIM mAtra samAnaviSayaka pramAtvane ja ajJAnanivRtti prAjaka kahIe to "prameyama" ItyAkAraka pramAtmajJAna ghaTAdi prameya viSayaka ajJAnanuM samAviSayaka hovAthI, "prameyama" evA jJAnathI ghaTAdi ajJAnanI nivRtti thavAno doSa-eTale ke ativyApti doSa Ubho thaze. (vAstavamAM "prameyama" evA jJAnathI kAI ghaTAdi ajJAnanI nivRtti thatI nathI) mATe lakSaNamAM sAmAnya dharma mAtraprakAraka na hoya evA samAnaviSayaka pramajJAnane ajJAnanivattaka kahyuM che. prazna :uparokta ativyAptinuM vAraNa karavA mATe "sAmAnyadharma prakAraka na hoya" eTale ja niveza karIe to paNa cAle ema che. (prameyama" evuM jJAna te sAmAnyadharma prakAraka che eTale emAM ativyAptinuM vAraNa thaI jaze.) te pachI sAmAnyadharmamAtraprakAraka na hoya evuM kahevAnI jarUra zuM? uttara :-mAtra pada na UmerIe te "prameya 1. 16 me 5 a 2. mitijJAne dAta" rU. 28Ara jJAne tA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jJAnabindu ityAdi ' saMzayAdyadarzanAt sAmAnyamAtraprakArakAjJAnA'naGgIkAreNa tadanivartakasya tasyA'saGgrahAd' iti vAcyam, niSprakArakasaMzayAbhAvena niSprakArakAjJAnAsiddhayA niSprakArakatrahAjJAnasyApi tannivartakatvAyogAd | ekatra dharmiNi prakArANAmanantatve prakAraniSThatayA niravacchinnaprakAratAsambandhena adhiSThAnapramAtvena tayA tadajJAnanivartakatvaucityAt / adhiSThAnatvaM ca bhramajanakAjJAnaviSayatvaM vA ajJAnaviSayatvaM vA akhaNDopAdhirvA / na ca 'viSayatayaiva tattva' yuktam, prameyatvasya ca kevalAnvayino'naGgIkArAt na prameyamiti jJAnAt ghaTAdyAkArAjJAnanivRttiprasaGgaH' iti vAcyam, dravyamiti jJAnAt tadApattevAraNAt / na ca ' tasya dravyatvaviziSTaviSayatve'pi ghtttvvishighaTa:' evA jJAnamAM ajJAnaniva kavanI abhyAptinA doSa UbhA thaze kAraNa ke e jJAna prameyatvarUpa sAmAnyadha prakAraka che. have 'mAtra' padya umerIe tA lAge. kAraNa ke prameyatvanI apekSAe ghaTava e vizeSa dharma che. ane e paNa emAM prakArarUpe bhAse che eTale 'prameyA ghaTaH' evu jJAna vizeSadha prakAraka paNa hAvAthI sAmAnyadharma mAtraprakAraka nathI. tethI emAM ghaviSayaka ajJAnanivakatvanI abhyApti thavAnI Apatti nahi Ave. A doSa nahi have A lakSaNa vizeSaprakArakajJAnamAM ane niSpakArakajJAnamAM-bannemAM ghaTI zake evu` che, eTale A lakSaNane anvaya niprakAraka brahmajJAnamAM paNa thatA heAvAthI, enAthI brahmaviSayaka ajJAnanI nivRtti ghaTAvI zakAze. prazna :-i viSayaka jJAnathI ane prameyaviSayaka jJAnathI i'viSayaka ane prameya viSayaka ajJAnanI nivRtti thaI zake kAraNa ke A banne jJAna sAmAnyadhama mAtraprakAraka che. tA pachI tamArA lakSaNanI ahI' avyApti kema nahi thAya ? uttara :-iMdaviSayaka ke meca viSayaka ajJAna ja ame mAnatA nathI. kAraNa ke jo evuM ajJAna mAnIe te 'Tam niyam va'--'metham prameyama vA' eve sa`zaya paNa thavA joI e paNa e tA thatA nathI. mATe nivattva ajJAna aprasiddha hAvAthI sAmAnya dharma mAtraprakAraka ida viSayaka ke prameyaviSayaka jJAna lakSya nathI eTale emAM ajJAnanivata - katvanuM lakSaNa na jAya teA kAMI vAMdhA nathI. [brahmajJAna nivastya ajJAnamAM aprasiddhinI Apatti] uttarapakSa :-jema i'viSayaka sa'zaya thatA nahAvAthI IviSayaka ajJAna asiddha mAnA che tema niprakAraka koi paNa sazaya thatA na heAvAthI niprakAraka ajJAna paNa asiddha thai gayuM. tethI have niprakAraka brahmajJAnathI niprakArakabrahmaviSayaka ajJAnanI nivRtti paNa nahi mAnI zakAya. taduparAMta tamArA karelA ajJAnaniva`katvanA lakSaNathI khIjI paNa eka mATI Apatti che. te e che ke koi eka dharma paTTAmAM prakArarUpe anaMta dharmAM vidyamAna hAvAthI ghaTavAdi kei eka dharmaprakAreNa ghaTanA jJAnathI anya sarvadha prakAraka ghaTADhi ajJAnanI nivRtti thavAnA prasaMga Avaze. kAraNa ke ghaTalena ghaTajJAna sAmAnyadharma mAtra 1, saMrAyAAnena tarativartaNya mujava | 2. yatvameva vA mu ta | 3. taddAtta nivALAnta| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WALA brahmajJAnarAmIkSA 13 STA'viSayatvAt' tadvAraNam , dravyatvaviziSTasyaiva ghaTAvacchedena ghaTatvaviziSTatvAt sattvaviziSTa brahmavat , viziSTaviSayajJAnena viziSTaviSayAjJAnanityabhyupagame'pi ca brahmaNaH saccidAnandatvAdidharmavaiziSTayaprasaGgaH / apakAraka che ane ghaTaviSayaka ajJAnanuM samAna viSayaka che A Apattine TALavA mATe nIce pramANe prakAraniSThapratyAttithI nivarca-nivaka bhAva mAnave ja tamAre ucita che. niravachinaprakAratA saMbaMdhathI adhiSThAnaviSayaka ajJAna je prakAramAM rahetuM hoya te prakAramAM adhiSThAna pramAtvarUpe niravachinnaprakAranA saMbaMdhathI rahenAruM samAna viSayaka jJAna ukta ajJAnanuM nAzaka bane che. dA. ta. :-ghaTana ghaTanuM ajJAna niravaricchanna prakAranA saMbaMdhathI ghaTavamAM raheluM hoya to niravachinne prakAratA saMbaMdhathI ghaTatvamAM rahelA ghaTIyajJAnathI eno nAza thAya che. paNa pATalIputrIyana ghaTaajJAna prakAranA saMbaMdhathI ghaTatvamAM raheluM na hovAthI eno nAza ghaTanA ghaTajJAnathI nahi thAya. ahIM "badhiSThAnapramAtvarUpe " A zabdamAM adhiSThAna eTale bhramajanaka ajJAnane viSaya samajavo. athavA te sAmAnyathI ajJAnane viSaya samaja athavA to adhiSThAnatva eka akhaMDa upAdhirUpa samajavuM amArA sUcavelA uparokta nivatya-nivaka bhAvane tamAre svIkAra karyA vinA chuTako nathI. paNa bIjI bAju niprakAra brahmajJAna prakAranA saMbaMdhathI kayAMye rahetuM na hovAthI kaI paNa viSayanA ajJAnanI enAthI nivRtti thaI zakaze nahi. [viSayatA saMbaMdhathI nivajya-nivakabhAvanI uktinuM nirasana. je e TALavA mATe ema kaho ke-viSayatA saMbaMdhathI koI paNa viSayanuM jJAna viSayanA saMbaMdhathI te viSayanA ajJAnanuM nivaka bane. eTale have bradyaviSayaka jJAnathI brahmaviSayaka ajJAnanI nivRtti thaI zakaze. "prameyama evA jJAnathI ghaTaviSayaka ajJAnanI nivRtti thavAnI Apatti paNa nahi Ave. kAraNa ke amArA matamAM prameyatva kevalAnvayi nathI. tAtparya, brahma sivAya kaI paNa ghaTAdi padArthamAM ame prameyatva mAnatA nathI. eTale "prameyama " evuM jJAna prameyatvazUnya ghaTamAM viSayatA saMbaMdhathI rahetuM na hovAthI ghaTAdiAkAraka ajJAnanI nivRtti thavAnI zakyatA rahetI nathI." te e paNa barAbara nathI. ghaTamAM prameyatva bhale na mAne, paNa dravyatva te ghaTamAM che ja. eTale 'dravyam " ItyAkAraka jJAnathI ghaTAdi AkAraka ajJAnanI nivRtti thavAnI Apatti TALI zakAze nahi. jo ema kaho ke "dravyama' evuM rana dravyatvaviziSTa viSayaka hovA chatAM ghaTavaviziSTaviSayaka na hovAthI, "drathama" evA jJAnathI ghaTava viziSTaviSayaka ajJAnanI nivRtti thavAnI Apatti nahi Ave to A kathana paNa barAbara nathI. kAraNa ke jema dravyatvaviziSTa padArtha, sapadArtha avacchedena sarvaviziSTa brahmarUpa che te e ja rIte ghaTAvachedana ghaTatraviziSTa paNa che. tethI uparokta Apatti jemanI tema rahe che. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jJAnabindu __ (81) etena anyatra ghaTAjJAnatvaghaTatvaprakArakapramAtvAdinA nAzyanAzakabhAve'pi prakRte brahmAjJAnanivRttitvena brahmapramAtvenaiva kAryakAraNabhAvaH, na tu brahmatvaprakAraketi vizeSaNamupAdeyam , gaura. vAdanupayogAdvirodhAcca ityapi nirastam , viziSTabrahmaNa eva saMzayena viziSTAjJAnanivRttyartha vizeSoparAgaNeva brahmajJAnasya anveSaNIyatvAt , zuktirajatAdisthale'pi viziSTAjJAnaviSayasyaiva adhiSThAnatvaM klRptamiti atrApi ayaM nyaayo'nusrtvyH|| (82) kiJca, brahmaNo nirdharmakatve tatra viSayatAyA apyanupapannatvAt , tadviSayajJAnatvamapi tatra durlabham / viSayatA hi karmateti tadaGgIkAre tasya kriyAphalazAlitvena ghaTAdivajjaDatvApatteH, jo have ema kahe ke (dravyava) viziSTaviSayaka jJAna (dravyatva) viziSTaviSayaka ajJAnanI ja nivRtti kare. (nahi ke ghaTatyaviziSTaviSayaka ajJAnanI) te sattvAdi viziSTa brahma viSayakajJAnathI sasvAdi viziSTa brahmaviSayaka ajJAnanI nivRtti mAnavA jatA brahmamAM sattva, citta, AnaMda vagere dharmonuM viziSTaya mAnavAnI Apatti paNa AvIne ubhI raheze. [brahmapramAtvarUpe ajJAnanAzatAnI uktinuM nirasana] (81) brahma padArthamAM vedAntI mate sattvAdi dharma vaizisya aniSTa hovAnA kAraNe brahmaajJAnanI nivRtti mATe je vedAntIo ema kahe che ke "sAmAnyataH nAzya-nAzaka bhAva nita na thaI zakato hovAthI anya vizeSa sthaLamAM ghaTAjJAnatva rUpe ghaTAjJAnamAM nAzyatA ane ghaTaprakArakapramavarUpe ghaTajJAnamAM nAzakatA bhale manAtI hoya paraMtu prastuta vizeSa sthaLamAM brahmAjJAna nivRttirUpe brahmAjJAnamAM nAzyatA ane brahmaprabhAvarUpe brahmajJAnamAM nAzakatA, A rIte nAzya -nAzaka bhAva mAnI zakAya che. brahmacprakAraka pramAtvarUpe brahmajJAnane nAzaka mAnavAnI jarUra nathI. te chatAM paNa je brahmavaprakAraka evuM vizeSaNa karIe te nAhakanuM gaurava thAya che. tathA brahma nirdhaka hovAthI temAM prakArakatA mAnavAmAM virogha Avaze. mATe brahmasvaprakAraka evA vizeSaNanI jarUra rahetI nathI."--te A vAta paNa nirasta thaI jAya che kAraNa ke, zuddhabrahmaviSayaka saMzaya saMbhavate ja nathI. sattvAdi dharmaviziSTarUpe ja brahmanA vize saMzaya thato dekhAya che eTale viziSTa ajJAnanI nivRtti mATe satyAdi vizeSa dharmathI uparakta paNe ja brahmajJAnane ajJAnanivartaka mAnavuM paDaze. paNa pUrve kahyA mujaba brahmamAM sattvAdi dharmathI uparakta paNuM saMbhavatuM na hovAthI ajJAnanivRtti vedAntI mane ghaTI zakaze nahi. vaLI, zuktimAM 24tanA bhrama sthaLe paNa viziSTa ajJAnanA arthAt zuktitva prakAraka ajJAnanA viSayabhUta zaktine ja adhiSThAnarUpe mAnavAmAM Ave che tethI ahIM paNa e ja nyAye brahmamAM "viSayaka ajJAnanI viSayatA rUpa dharma mAnIe to ja brahmane adhiSThAnarUpe mAnI zakAze. ane te ja rUpe brahmapamAthI ajJAnanI nivRtti thaI zakaze. [ nirdhAmaka brahmamAM viSayatA paNa asaMgata] (82) vaLI, vedAntI mate brahma nirdhaka padArtha hovAthI brahmamAM pramAviSayatva paNa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA tadviSayajJAnAjanakatve ca tatra vedAntAnAM prAmANyAnupapattiH / na ca tadajJAna nivartakatAmAtreNa tadviSayatvopacAraH, anyonyAzrayAt / na ca kalpitA viSayatA karmatvA'prayojikA vAstavaviSayatAyAH kutrApi anaGgIkArAt vyAvahArikyAca tulyatvAt / (83) na ca 'brahmaNi jJAnaviSayatA'sambhave'pi jJAne brahmaviSayatA ta bimbagrAhakatvarUpA'nyA vA kAcidanirvacanIyA sambhavatIti nAnupapattiH / viSayataivAkAraH prativiSayaM vilakSaNaH, ata eva brahmAkArA'parokSapramAyA eva ajJAnanivartakatvam, ajJAnaviSayasvarUpAkArAparokSapramAtvasya srvaprasiddha che. teA pachI brahmaviSayakajJAnatva atyaMta asabhavita heAvAthI brahmaviSayakapramAtmarUpe ajJAnanAzakatA paNa brahmajJAnamAM ghaTI zakaze nahi. viSayatA e kA~tA rUpa che ane katA kriyAjanyaLavaiziSTraya rUpa che ke je vedAMtI mate ghaTAda jaDapadArthomAM ja ghaTI zake tema che. have praznamAM jo viSayatA mAnavAmAM Ave tA praznane paNa ghaTAdinI jema jaDa mAnavAnI Apatti Avaze. vaLI vedAntavAkaya sa dha vinimukta zuddha caitanyanu jJAna utpanna karatA heAvAthI ja pramANabhUta manAya che. jo brahma jaDa khanI jaze te pachI zuddha caitanyanu jJAna tenAthI utpanna thaze nahi. tethI e vedAntavAkaya paNu apramANu banI jaze. e ema kaho ke "brahmajJAnamAM brahmAjJAnaniva`katva hakIkata rUpa hovAthI brahmamAM jJAnaviSayatvane ame upacArathI mAnI laIzuM', jethI kAI Apatti na Ave" tA e paNa kharAkhara nathI, kAraNa ke brahmamAM upacArathI jJAnaviSayatA mAnIe tyAre brahmajJAnamAM ajJAnaniva katva siddha thAya, ane e siddha thAya tyAre ja brahmamAM upacArathI jJAnaviSayatA mAnI zakAya. A rIte anyAnyAzraya doSa hAvAthI bannemAMthI ekanI paN siddhi zakaya nathI. pariNAme vedAMta vAkAmAM prAmANyanu upapAdana nahi thaI zake 105 vaLI, tame ema mAnatA hai! ke brahmamAM kAlpanika viSayatA mAnazu' eTale katva ane tammUlaka jaDatvanI Apatti nahi Ave." tA A mAnyatA paNa kharAkhara nathI. kAraNa ke tamArA mate vAstavika viSayatA tA kAMce paNu mAnelI nathI, saghaLAye prapa`camAM vyAvahArika arthAt aupacArika viSayatA ja mAnelI che. A aupacArika viSayatAthI ghaTAdimAM jo kava ane tammUlaka jaDatva svIkArA tA pachI brahmamAM te svIkAravAnI Apatti ubhI raheze. [jJAnamAM brahmaviSayatA mAnavAmAM doSamukti ] (83) pUrva pakSa :- tame brahmamAM jJAnaviSayatAnA asaMbhava bhale dekhADaye, temAM amAre kAMI vAMdhA nathI. paNa enAthI ulaTu, jJAnamAM brahmaviSayatA mAnavAmAM tA koI vAMdhA nathI. ( brahmaviSayatA zabdathI jJAnaniSTa brahmaviSayitA samajavI.) A brahmaviSayatA "jJAnamAM brahmarUpa bimbanI grAhakatA" rUpa mAnIe athavA te anya kAI anirvacanIya svarUpavALI mAnIe temAM kazu na ghaTe evuM nathI kAraNa ke viSayatA (arthAt jJAnagata viSayatA) te te viSayanA AkAra svarUpa hAya che. ane te viSayaledathI bhinna bhinna heAya che. have amArA mate brahmaviSayaka eTale ke brahmAkAra aparAkSa 14 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jJAnakhaTuM trAnugatatvAt / na ca idamityAkAra ghaTAkAramiti - zaGkitumapi zakyam, AkArabhedasya sphuTatarasAkSipratyakSasiddhatvAt' iti vAcyam, jJAnaniSThAyA api brahmaviSayatAyA brahmanirUpitatvasyAvazya katvena brahmaNi tannirUpakatvadharmasattve nirdharmakatvavyAghAtAt, ubhayanirUpyasya vipayaviSavibhAva'syaikadharmatvena nirvAhAyogAt / na ca ' brahmaNyapi kalpitaviSayatopagame karmatvena na jaDatvApAtaH svasamAnasattAkaviSayatAyA eva karmatvApAdakatvAt ghaTAdau hi viSayatA svasamAnaarat dvayorapi vyAvahArikatvAt, brahmaNi tu paramArthasati vyAvahArikI viSayatA na tatheti sphuTameva vaiSamyAd' iti vAcyam, sattAyA iva viSayatAyA api brahmaNi pAramArthikatvoktAvapi pramAtmaka jJAna, brahmaviSayaka ajJAnanuM nivartaka mAnI zakAze. sarvatra dekhAya che ke ajJAnanA je viSaya hAya, tattsvarUpa AkAravALA aparAkSa pramAtmaka jJAnathI taviSayaka ajJAnanI nivRtti thAya che. eTale brahmaviSayaka ajJAnanI nivRtti paNa brahmAkAra apareAkSa pramAthI mAnI zakAya che. kadAca kAi ema zaMkA kare ke ghaTanuM phakta idam' ItyAkAraka jJAna thaze. tyAre iAkAra ane ghaTAkAra banne eka hAvAthI IdamaviSayaka ajJAnanA nAza sAthe ghaviSayaka ajJAnanA pagu nAza thai jaze. tA A zakAne lezamAtra paNa avakAza nathI kAraNa ke 'idam' AkAra ane ghaTAkAra e bannene bheda atyaMta spaSTa sAkSipratyakSathI siddha che. eTale abhedyanI zakAthI kalpita ukta Apattine avakAza nathI, [ brahmamAM nidhatvanA bhaMganI Apatti ] uttarapakSa :- pUrvapakSInu` kathana barAbara nathI. jJAnanI aMdara brahmanI viyitA tyAre ja kahevAya jyAre e brahmathI nirUpita hAya ane brAnirUpita viSayatA jJAnamAM tyAre ja manAya ke jyAre jJAnaniSThaviyitAnu nirUpakava brahmamAM hoya, je A badhu... mAnIe te brahmamAM nirUpavarUpa dharmanuM astiva svIkRta thaI javAthI brahmamAM nimakatvanI mAnyatAnA bhaMga thaze. je tame ema kaheA ke jJAniviyitAmAM brahmanirU pitatva mAnazuM paNa brahmamAM viyitAnirUpakava nahi mAnIe te! A mAnyatA azakaya che. kAraNa ke viSaya-viSayibhAva ubhayanirUpya arthAt ubhayasApekSa ja hoya che. eTale ekalA nirUpitatva dharmane mAnatrAthI jJAna ane brahmamAM viSaya-viSayabhAvanI sagati thaI zakaze nahi. [ brahmamAM viSayatAprayukta jaDatvanI Apatti TALavA pUrva pakSa ] pUrva pakSa:- ame brahmamAM kalpita viSayatA mAnazu. A kapita viSayatA karmava -ApAdaka na heAvAthI brahmane jaDa mAnavAnI Apatti nahi Ave. je viSayatA viSayathI samAna prakAranI sattAvALI hAya te ja katvanI ApAdaka heAya che. ghaTADhimAM rahelI viSayatA ghaTanI jema ja vyAvahArika sattAvALI che kAraNa ke nyAyamate ghaTamAM vyAva 1. syaikaniSThatvena nirvAta 2. TAdau viSa a ba / 3. viSatAyA brahma ta / * vRttipariNAma vinA ja antaHkaraNunA dharmAM sukha-duHkha-jJAna vagerenuM je pratyakSa thAya che te sAkSi pratyakSa kahevAya che, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA 2016 bAdhakAbhAvAt , paramArthanirUpitadharmasya vyAvahArike vyAvahArikatvavad vyAvahArikanirUpitasya dharmasya pAramArthika pAramArthikatAyA api nyAyaprAptatvAt / 'sattAdhupalakSaNabhede'pi upalakSyamekameveti na doSa' iti cet ? viSayatAyAmapi epa nyAyaH / evaJca anantadharmAtmakadharmyabhede'pi brahmaNi kauTasthya dravyArthAdezAt avyAhatameva / tathA ca anyUnAnatiriktadharmAtma dravyasvabhAvalAbhalakSaNamokSaguNena bhagavanta tuSTAva stutikAraH " bhavabIjamanantamujjhitaM vimalajJAnamanantamarjitam / na ca hInakalo'si nAdhikaH samatAM cApyanivRttya vattase // (dvA0 4 / 29) iti / . hArika sattA che ane ghaniSThaviSayatAmAM paNa vyAvahArika sattA che. jyAre brahAmAM pAramArthika sattA che ane temAM rahelI viSayatA kApanika sattAvALI che. A rIte viSayatAmAM ekRkhuM vaiSamya hovAthI keI jaDatAnI Apattine deSa nathI. [ brahmamAM pAramArthika viSayatAnI prakti ] uttarapakSa -pUrvapakSInI A vAta paNa barAbara nathI. kAraNa ke brahmamAM je pAramArthika sattAne svIkAra karavAmAM vadhe na hoya to pachI brahmamAM pAramArthika viSayatA mAnavAmAM paNa kaI vAMdho na hovAthI kApanika viSayatA mAnavAnI jarUra nathI. tathA eka vAta te tadana nyAyapUrNa che ke paramArtharUpa brahmathI nirUpita viSayitArUpa dharmanuM AdhArabhUta vRttirUpa jJAna vyAvahArika padArtharUpa hovAthI, emAM rahelI brahmaviSayatAne paNa je vyAvahArika mAnIe; te pachI, jJAnarUpa vyAvahArika padArthathI nirUpita viSayatArUpa dharmane AdhArabhUta brahmapadArtha pAramArthika hevAthI emAM rahelI jJAnanirUpita viSayatA paNa pAramArthika ja mAnavI joIe nahIM ke kAlpanika (jema vadhyAputra kAlpanika che te emAM raheluM manuSyatva paNa kAlpanika che, ane dazarathaputra vAstavika che te temAM raheluM manuSyatva paNa vAstavika manAya che.) je ema kaho ke "sattva, citva vagere upalakSaNe brahmamAM bhinna bhinna hovA chatAM upalakSya brahma padArtha ekane eka ja rahe che to enI sAme ema paNa kahI zakAya che ke viSayatA paNa brahmamAM sattA vagerenI jema upalakSaNa rUpa ja mAnI laIne brahmAne eka mAnI zakAya che te pachI viSayatAne kAlpanika mAnavAnI zuM jarura? uparokta rIte utpatti-vinAzazIla dharmo anaMta hoya te paNa anetadharmAtmaka dharmi eka hoI zake che arthAt eka ghamine utpatti-vinAzazIla anaMtadharmothI abhinna mAnIe te paNa brahmarUpa dharminuM kuTasthapaNuM dravyArthika nayanI apekSAe saMpUrNapaNe surakSita rAkhI zakAya che, pachI brahmaniSTha viSayatvAdi dharmone kAlpanika mAnavAnI zI jarUra ?! stutikArazrI siddhasena divAkara mahArAjAe paNa batrIzI nAmanA stuti graMthamAM, je mokSaguNane AgaLa karIne bhagavAnanI stuti karI che te mokSane anyUna-anatirikta dharmAtmadravyasvabhAvalAbha rUpa kahyo che. (arthAt muktAtmAmAM jeTalA dharmo hovA joIe emane eka paNa ocho nahi ane je dharmo na hovA joIe temane eka paNa vadhArAne nahi evA anyUna-anatirikta anaH dharmAtmaka je Atmadravyane 1. tvavat tannirUpitasya tasya pAra ta / 2. veti cet viSaya ta / 3. kauTasthyamavyAhatameva t| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 108 jJAnaMndu brahmAkAzayA brahmaviSayAyAzca vRtternissAratvoktiH (84) etena 'caitanyaviSayataiva jaDatvApAdikA na tu vRttiviSayatApi, 'yato vAco nivartante' (taittirI. 2.4.) tta cakSuSA gRhane nApi vAva' (mu40rU.6.8.), 'te sthaunivat puruSaM icchAmi" (dhruvA0 rU.1.26) / navevinmanute te vRnta' (te trA0 rUArAyA) velenaiva yadveditavyam" (bRha0 5 | 1 ) ityAdyubhayavidhazrutyanusAreNa itthaM kalpanAt / "phalavyApyatvamevAsya zAstrakRdbhirnivAritam / " ( paMcadazI 7/90 ) svabhAva tenI prApti te ja mAkSa che) te leAkamAM A rIte kahyuM che ke "tame ananta bhavakhIjonA tyAga karyA che, ane anaMta vamaLajJAnanu. upArjana karyuM' che. eTale tamArAmAM kAI paNa kaLA vadhAre ke echI nathI. e rIte samabhAvane cheDayA vinA tame vatI rahyA che.." [ viSayatAnI bAbatamAM madhusUdananI vicAraNA ] (84) brahmamAM viSayatArUpa dharma, vedAMtImate kAi paNa rIte ghaTI zake tema na heAvAthI madhusUdana nAmanA vidvAne A viSayamAM je kAMi kahyu che te paNa parAsta thaI jAya che. madhusudananuM thana A pramANe che-- caitanyaviSayatA e ja jaDatva prayAjaka che, nahi ke vRttiviSayatA. arthAt brahmamAM brahmasAkSAtkArajanaka vRttiviSayatA mAnavAmAM kAI vAMdhA nathI. A kalpanA be prakAranA zrRtivAkayAthI puSTa thAya che. pahelA prakAranA zrRtivAkayeA (1) "yatA vAcA nivartate=je brahmathI vANI (tathA mana paNa) pAchA phare che." (2) "na azruSA zudghate, vi vAcA=brahma padAtha cakSu ke vAcAthI gRhIta thatA nathI." A zruti vAkayAthI brahmamAM indriya, mana ke vAkayajanya jJAna arthAt vRttipratibicchita caitanyanI viSayatAno niSedha anvayasukhe phalita thAya che. tathA bIjA prakAranA zrutivAkayA (1) "tuM svauniSanuM purUM nRcchAmi"=te upaniSadmAtrathI gamya puruSane puchu chuM (2) "nAvaivinmanute ta vRnta'=vekane na jANanAra te vizALa tattvanuM manana karatA nathI. (3) velenaiva cat vRtticam'=eka mAtra vedathI ja je jANI zakAya che" A badhA zrutivAkayeAthI vyatirekamukhe e phalita thAya che ke brahmamAM ekamAtra "tattvamasi'' ItyAdi zrutijanya vRttiviSayatA ja hAya che. [vidyAraNyanI phaLavyApyatvaniSedha uktinI mImAMsA] zakA H- vidyAraNyamunie pa`cadazImAM kahyu che ke brahmamAM zAstrakArAe phaLavyApyatvanA niSedha karyo che. ane brahmamAM (arthAt brahmaviSayaka) ajJAnanA nAza thAya te mATe vRttivyApyatva apekSita che" e kathanathI teA e phalita thAya che ke mULavyApyatva e ja jaDatva ApAdaka che. brahmamAM e prasakta na thaI jAya mATe enA niSedha karelA che' -tA pachI rautanyaviSayatAne jaDatvaApAdaka zI rIte kahevAya ? samAdhAna :- paMcadazImAM mULa zabda mAtra caitanyanA arthamAM ja prayeAjeleA che. jo ene badale zAstramAM jenA phaLa tarIke vyavahAra thAya che te pramANujanya aMtaHkaraNa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA 10: "brahmaNyajJAnanAzAya vRttivyAptirapekSitA // " (paMcadazI 7 / 92) iti kArikAyAmapi phalapadaM caitanyamAtraparameva draSTavyam , pramANajanyAntaHkaraNavRttyabhivyaktacaitanyasya zAm phalatvena vyavahiyamANasya grahaNe tadvyApyatAyA anvayavyatirekA yAM jaDatvApAdakatve brahmaNa iva sAkSibhAsyAnAmapi jaDatvAnApattaH, caitanyakarmatA tu cinijatvAvacchedena sarvatraiveti saiva jaDatvaprayojikA / na ca 'vRttivipayatve'pi caitanyaviSayatvaM niyataM vRttezcidAkAragarbhiNyA evotpatteH / taduktam "vicaDhatuvamavanuroghAva 'kArAtU I viyatsampUrNatotpattau kumbha syaivaM dRzA dhiyAm // ghadu viparva dhiyo dharmAdritutaH " (dRDha) saM varU, dha44) vataHsaddhArtha dhayA tathanurodhaH " (dRDha) saM. 142) rUti che tathA ja jaDatvaM durnivAram iti vAcyam , vRttyuparaktacaitanyasya svata eva caitanyarUpatvena tadvyApyatvAbhAvAta vRttithI abhivyakta rItanyane paMcadazInI kArikAmAM phaLapadathI grahaNa karavAmAM Ave ane anvaya ane vyatirekathI tathAvidha phaLanI vyApyatAne jaDatva ApAdaka mAnIe te jema sAkSibhAsya brAmAM tathAvidha phaLavyApyatva nathI rahetuM tevI rIte sAkSIbhAsya sukha-duHkhAdimAM paNa tathAvidhaphaLavyApyatva na hovAthI brahmanI jema sukha-duHkhamAM paNa jaDatvano abhAva thaI jaze. A Apattine TALavA mATe te kArikAmAM phaLa padathI mAtra ratanyane grahaNa karIne (cItanyakarmatAne ja arthAt tanyaviSayatAne) jaDatva prayojaka mAnIe te cibhinna tamAma padArthomAM rauta karyatA hovAthI te Apatti nahi Ave sArAMza, ratanyaviSayatA jaDatvanI prAjaka che. [ brahmamAM cita viSayatAnI zaMkAnuM nirasana ] zaMkA - brahmAmAM je vRttiviSayatA mAnaze te tanyaviSayatva paNa tenuM vyApaka hovAthI mAnavuM ja paDaze kAraNa ke vRtti paNa cidAkArathI garbhitapaNe ja utpanna thAya che. eTale vRttiviSayatAthI rautaviSayatA paNa AvI jaze. kahyuM che ke "jema AkAzamAM vyApaka varUpa vastusvabhAva hovAthI ghaTa upanna thatAMnI sAthe ja temAM AkAzathI pUrNatA prApta thaI jAya che. nahi ke AkAza kriyAzIla che te mATe. te e ja rIte buddhiomAM (tathA tenI vRtti, ane tenA dharmomAM) rautanyanI vyApti paNa thaI jAya che. keLA" buddhi vaDe dharma-adharma Adi hetunA prabhAve ghaTa-duHkha AdirUpa vikAra dhAraNa karAya che. jyAre svataH siddha artharUpa rautanyanI vyApti vastusvabhAvathI ja thAya che. (nahi ke dharmAdharmAdithI) ra" A be kArikAthI phalita thAya che ke jyAM vRttiviSayatA hoya tyAM rIta viSayatA avazya hoya eTale brahmamAM paNa vRttiviyatAmUlaka rIta viSayatAnI Apatti dvArA jaDatAnI Apatti paNa durnivAra che. 1. #Ara nAta 2. vaiva TAdhi | AT II . . / rU. du:svAdidetua vi ta. 4. viyAM vRA . . Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jJAnabiMdu phale phalAntarAnutpattestadbhinnAnAM tu svato bhAnarahitAnAM tadvyApteravazyAzrayaNIyatvAt' ityAdi ___ madhusUdanoktamapi apAstam , vRttiviSayatAyA api nirdharmake brahmaNyasambhavAt , kalpitaviSaya. tAyAH svIkAre ca kalpitaprakAratAyA api svIkArApatteH, ubhayorapi jJAnabhAsakasAkSibhAsyatvena caitanyAnuparajakatvA'vizeSAt jJAnasya svaviSayA'nivartakatvena prakArA'nivRttiprasaGgabhayasya ca viSayatAdyanivRttipakSa iva dharmadharmiNorjAtyantarAtmakabhedAbhedasambandhAzrayaNenaiva supariharatvAt , kRtAntakopastvekAntavAdinAmupari kadApi na nivartata iti tatra kaH pratikAraH ? samAdhAna :- A zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke phaLarUpa vRttithI uparakta caitanya pite rItanyasvarUpa ja hovAthI temAM rIta viSayatA rUpa navA phaLanI kalpanA thaI zake nahi. Ama mAnavAne kAraNa e che ke phaLamAM anyaphaLanI utpatti kayAreya thatI nathI. bIjI bAju rautanyabhinna padArtha svataH prakAzI na hovAthI temAM caitanyanI vyApti avazyameva mAnyA vinA chUTako nathI. [madhusUdanamatanuM nirasana] uttarapakSa - uparokta madhusUdanamata paNa nirasta thaI jAya che, kAraNa ke vedAMtImate brahma sarvathA nidharmaka padArtha che. to temAM vRttiviSayatArU5 dharma kaI rIte saMbhave? je ema kahe ke brahmamAM vRttiviSayatA kApanika che vAstavika nathI. te pachI brahmaviSayaka pramAjhAnIya prakAratA paNa kAlpanika rUpe mAnavAmAM zuM vAMdho che? arthAt brAviSayaka ajJAnanI nivRtti pratye brahmavaprakAraka jJAnane nAzaka mAnavAmAM koI vAMdho laI zakAze nahi. je evI zaMkA hoya ke "brahmamAM kAlpanika prakAratA mAnIe te rItanyamAM tene uparAga mAnavAnI paNa Apatti Ave to e zaMkA paNa barobara nathI. kAraNa ke tanyaniSThavRttiviSayatA jema ra nabhAsasAkSIthI bhAsya rIta nI uparaMjaka banatI nathI tema prakAratA paNa jJAnabhAsakasAkSIthI bhAsya hevAthI rIta uparajaka banaze nahi. te pachI rautanyamAM tenA uparAganI Apatti kaI rIte TakI zake? arthAt e Apatti nahi rahe. have jo ema kahe ke "prakAratA te bhAsamAna vaiziSTranI pratiyogitArUpa che. ane tethI tenuM paNa vizeSaNa rUpe jJAna thavuM Avazyaka che. have A rIte je prakAratA paNa jJAnane viSaya banI jAya te brahmamAM ka9pelI prakAratA nivRtta na thavAno bhaya satAvaze. kAraNa ke jJAna te svaviSayaka ajJAnanuM nirtaka hoya che nahi ke pitAnA viSayanuM (arthAt prakAratAnuM) to A bhaya viSayatAnI anivRtti thavAnA pakSe paNa Ubhe ja che. ane te syAdavAdanA AzrayathI ja TALI zakAya ema che. syAdavAdIonA matamAM dharma ane dharmino, bheda ke abhedathI sarvathA vilakSaNa bhedA dAtmaka saMbaMdha svIkAravAmAM Ave che. je ahIM paNa brahma rUpa dharmi ane temAM rahelA prakAratA ke viSayatArUpa dharmo, be vacce bhedAbhadAtmaka saMbaMdha mAnI levAmAM Ave to prakAratA vagere dharmanI nivRtti thavAthI kathaMcit brahAnI nivRtti bhale thAya paNa zuddha dhamiMrUpe brahmanI nivRtti nahi thAya. jo ema kaho ke AvuM mAnIe to amArA upara amArA siddhAntarUpI yamarAja kepe bharAya, to enA uttaramAM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmAryavAda (85) yadi ca dRgviSayatvaM brahmaNi na vAstavam, tadA sakRdarzanamAtreNa Atmani ghaTAdAdhiva dRgapagame'pi 'dRSTatvaM kadApi nApaitI tyAdyukta na yujyate / tathA ca "sakRtpratyayamAtreNa ghaTazced bhAsate' sadA / svaprakAzo'yamAtmA kiM ghaTavacca na bhAsate / / svaprakAzatayA kiM te tadbuddhistattvavedanam / buddhizca kSaNanAzyeti codyaM tulyaM ghaTAdiSu // ghaTAdau nizcite buddhirnazyatyeva yadA ghaTaH / "dRSTo netu tadA zakya iti cetsamamAtmani // nizcitya sakRdAtmAnaM yadApekSA tadeva tam / vaktuM mantu tathA dhyAtu zaknotyeva hi tattvavit / / upAsaka iva dhyAyallaukika vismaredyadi / vismaratyeva sA dhyAnAdvismRtirna tu vedanAt // " (paJcadazIdhyAna zlo. 92-96) ityAdi dhyAnadIpavacana' viplaveteti kimativistareNa // tasmAt brahmavipayA brahmAkArA vA vRttiravivecitasAraiva // vRttestatkAraNAzAnasya ca nAzAsaMbhavakathanam - (86) kathaM cAsyA nivRttiriti vaktavyam / svakAraNAjJAnanAzAditi cet , ajJAnanAzakSaNa ivAvasthitasya vinazyavasthAjJAnajanitasya vA dRzyasya ciramapyanuvRttau muktAvanAzvAsaH / jANavuM ke ekAMtavAdIe upara potAnA siddhAMtane kepa kyAre ya TALI zakAya tema nathI. e Dagale ane pagale AvavAne ja. to enI sAme tamArI pAse syAdavAdanA avalaMbana sivAya bhAna ye pAya cha 1 !! [vRttinI kSamatA 52 vidyAra] (85) vRtti upara vadhu eka vicAraNIya vAta e che ke vRtti svarUpa jJAnAtmaka daganI viSayatA brahmanI aMdara vAstavika nahi mAnatAM, kAlpanika mAnavI hoya te pachI vedAMtIo je kahe che ke ghaTane ekavAra joI lIdhA pachI ghaTAkAra kSaNika vRttine vinAza thayA pachI paNa ghaTamAM jema hRSTapaNuM ubhuM rahe che, evI rIte ekavAra tatvajJAna svarU5 vRttithI brahmane sAkSAtkAra thaI gayA pachI kSaNika vRttine nAza thaI jAya to paNa brahmamAM hRSTapaNuM TakI rahe che. arthAt punaH punaH vRttinuM avasthAna mAnavAnI jarUra rahetI nathI. A badhuM vedAMtIonuM kathana nahi ghaTI zake. kAraNa ke ghaTamAM te daviSayatA vAstavika (vyAvahArika) che jyAre brahmamAM to sarvathA kalipata che. te ghaTanA daSTAMtathI brAmAM daSTapaNAnI ghaTanA kaI rIte thaI zakaze? paMcadazImAM dhyAnadIpa prakaraNamAM tame je A pramANe kahyuM che ke - ekavAra pratIti thaI gayA pachI ghaTa sadI mATe bhAsita (jJAta) rahI zakato hoya 1. draSTatvaM ca / draSTuvaMmu / 2. tItyukta na mu a ba / 3. te tadA mu a ba / 4. kiM tenabuddhiM ta / 5. iSTo netu pnycdshii| 6. cana virudhyeteti ta / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jJAnabindu ' uktapramANavizeSatvena nivartakatA dRzyatvena ca nivartyateti dRzyatvena rUpeNa avidyayA saha svanivartyatve'pi na doSaH nivartyatA nivartakatayoH avacchedakaikya eva kSaNabhaGgApatteriti cet ? tA pachI AtmA teA svaprakAza che teA ghaTanI jema te paNa (ekavAra pratyakSa thaI gayA pachI) sadA mATe bhAsita kema na rahe ? (arthAt rahe che.) jo tamArA evA prazna hAya ke AtmA svaprakAza hAvA chatAM tattvajJAna AtmaviSayaka buddhinI vRttirUpa che ane buddhi te kSaNika che (mATe AtmAnA dRSTapaNA mATe punaH punaH buddhi vRttinuM avasthAna mAnavu paDaze.) teA A bAbata ghaTane mATeya samAna che. (arthAt ghaTanA dRSTapaNA mATe paNavRttinu punaH punaH atrasthAna mAnavuM paDaze.) jo ema kahe! ke ghaTAddhinA nizcaya thayA pachI jayAre buddhine nAza thaI jAya tyAre paNa ghaTanA vyavahAra karI zakAya che. teA A bAbata AtmA mATe paNa samAna che arthAt emAM paNa dRSTapaNAnA vyavahAra karI zakAya che. te A rIte ke ekavAra AtmAnA nizcaya thaI gayA pachI jyAre apekSA hAya tyAre tattvajJAnI AtmaviSayaka vANI vyavahAra, manana ane yAna karI zake che. (tattvajJAnI tA upAsakanI jema satata AtmAnA anusaMdhAnamAM hAya che eTale ene jagatanu` koi anusanmAna hAtu nathI. eTale keAI vANI vyavahAranI paNu zakyatA nathI. jo AtmajJAna satata na rahetu hoya teA e kevI rIte bane ? tenA javAbamAM kahe che ke) dhyAnI AtmA upAsakanI jema laukika padArthone visarI jatA hAya tA bhale visarI jAya, paNa e vismRti dhyAnanA prabhAve hAya che, nahi ke tattvajJAnAtmaka vRttinA prabhAve.--- A badhu paMcaDhazInA dhyAnadIpa prakAraNanu' kathana jo AtmAmAM vAstavika vRttiviSayatA mAnavI na heAya tA mRtaprAyaH banI jaze. vadhAre vistAra karavAthI sa sArAMza-brahmAkAra brahmaviSayaka vRttinI vAtA jayAM sudhI enu' uparokata prakA2e vizleSaNa na karIe tyAM sudhI ja ramaNIya lAge evI che. bAkI emAM kAMI sAra nathI. [brahmAkAra vRttinI nivRtti durghaTa] (86) advaitavAda upara A paNa eka prazna che ke brahmAka!ra vRttinI nivRtti paNa kaI rIte thaI zake? ne ema kaheA ke vRttinA kAraNabhUta ajJAnanA nAzathI vRttinI nivRtti zakaya che, te e barAbara nathI. kAraNa ke jyAM sudhI ajJAnaneA nAza nahi thAya tyAM sudhI teA vRttineA nAza mAnI nahi zakAya, have jo vRttirUpa dezya padArtha, ajJAnanA nAza kSaNe TakI rahetA hoya athavA teA naSTa thaI rahelA ajJAnathI je tenI utpatti thatI haiAya te pachI cirakALa sudhI te TakI paNa zake che, kAraNa ke have tenuM kaiAI nAzaka rahyuM nathI. eTale muktinA ja uccheda thaI jaze. arthAt muktinA pratipAdanamAM keAI vizvAsa karaze nahi. pUrva pakSa :-brahmaviSayakapramAvizeSarUpe caramavRttine peAtAnuM ja nivartIka mAnIe ane dRzyatvarUpe caramavRttine nivastya mAnIe tA kAMI vAMdhA nathI. have caramavRtti, avidyAnI sAthe sAthe pAtAnI paNa nivartaka hAvAthI peAte paNa avidyAnI sAthe nivRtta Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA 113 na, pramAyA apramA pratyeva nivartakatvadarzanena dRzyatvasya nivartyatAnavacchedakatvAt / na ca jJAnasya ajJAnanAzakatApi pramANasiddhA, anyathA svapnAdya dhyAsakAraNIbhUtasyAjJAnasya jAgarAdipramANajJAnena nivRttau punaHsvapnAdyanupapattiH / tatra anekA'jJAnasvIkAre tu Atmanyapi tathAsambhavena muktaavnaashvaasH| " mUlAjJAnasyaiva vicitrAnekazaktisvIkArAd ekazaktinAze'pi zaktyantareNa svapnAntarAdInAM punarAvRttiH sambhavati, sarvazaktimato mUlAjJAnasyaiva nivRttau tu kAraNAntarA'sambhavAt , dvitIyasya ca tAdRzasyAnaGgIkArAt na prapaJcasya punarutpatti"riti tu svavAsanAmAtram caramajJAnaM vA mUlAjJAnanAzaka kSaNavizeSo veti atra vinigamakAbhAvAt , anantottarottarazaktikAryeSu anantapUrvapUrvazaktInAM pratibandhakatvasya, caramazaktikArye caramazakteH tannAze ca thaI jaze. prazna - vRtti poteja pitAnI nAzaka hoya to kSaNikavAdanI jema utpanna thayA pachI tarata ja tene nAza thaI jaze. to avidyAnI sAthe teno nAza thavAnI vAta kyAM rahI ? uttara :-kSaNikavAdamAM nAzyatA ane nAzaktA banenA avachedaka ekaja hovAthI kSaNabhaMga hoya che jyAre ahIM nAzyatA ane nAzakatAnA avacchedaka kramazaH dezya ane pramAvizeSatva judA judA hovAthI kSaNabhaMgavAdane avakAza ja nathI. eTale utpanna thayelI caramavRtti jyAM sudhI avidyA raheze tyAM sudhI raheze ane avidyAnA nAza sAthe naSTa thaI jaze. uttarapakSa :-A vAta barobara nathI. kAraNa ke pramAtmaka jJAnathI apramAnI nivRtti suprasiddha che. paNa dazya mAtranI nivRtti pramAthI thatI nathI. mATe nivAryatAnuM avachedaka dazya va nahi banI zake, mAtra apramAtva ja ghaTI zakaze, te pachI dazyasvarUpe caramavRttimAM nivAryatA nahi mAnI zakAya ane apramAva te emAM che nahi ke jethI apramAtvarUpe svanivarlava ghaTI zake. [ jJAnathI ajJAnanA nAzanI anupatti] vaLI, bIjI vAta e che ke jJAnathI bhAvarUpa ajJAnano nAza thAya che-e vAta kaI pramANathI siddha thatI nathI. arthAt jJAnathI ajJAnano nAza mAnI zakAya nahi. je jJAnathI ajJAnane nAza thato hota to jAgRtikAlIna pramAmaka jJAnathI svapna Adi adhyAsa utpAdaka ajJAnane nAza thaI javo joIe. ane te pachI vAraMvAra svapnarUpa adhyAsanI utpatti thavI na joIe, paraMtu thAya che e hakikata che. je ema kaho ke svapnajanaka ajJAna eka, be nahi paNa aneka che. tethI vAraMvAra paNa svapna utpanna thaI zakaze. te A jAtanI ka9panA AtmaviSayaka ajJAna mATe paNa zakya hovAthI tattvajJAnarUpa vRttithI eka ajJAnane nAza thavA chatAM bIjA aneka ajJAna UbhA raheze pachI mukti asAdhya banI jaze. arthAt muktinI vAtamAM koI vizvAsa karaze nahi. pUrvapakSa -AtmaviSayaka mUlAjJAna aneka nahi paNa eka ja che temAM jAta jAtanI aneka zakti, ame mAnIe chIe. eka zaktithI eka svapna utpanna thayA pachI jAgRtikAlIna jJAnathI te zaktine nAza thaI jaze. paNa bIjI aneka zaktio vidyamAna 1. svAdhyAsA#iAM tA 2. ra4 varamALo ti tA rU. tamAro vara to 15 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jJAnabiMdu caramajJAnasya hetutvakalpane mahAgauravAt , pUrvazaktinAza iva caramazaktinAze'pi' paNDamUlAjJAnAnuvRttyApatyanuddhArAcceti na kizcidetat / (87) etena jAgarAdibhrameNa svapnAdibhramatirodhAnamAtraM kriyate sarpabhrameNa rajjvA dhArAbhramatirodhAnavat , ajJAnanivRttistu brahmAtmaikyavijJAnAdeva ityapi nirastam / evaM sati jJAnasyAjJAnanivartakatAyAM pramANAnupalabdhe stannivRttimUlamokSAnAzvAsAt / hevAthI vAraMvAra svapna vagere adhyAsanI utpatti thaI zakaze. tathA sakaLa zaktimAna mUlAjJAnanI jyAre caramavRttithI nivRtti thaze tyAre prapaMcasarjaka anya koI kAraNa bAkI na hovAthI ane prapaMcasarjaka dvitIya ajJAna paNa na hovAthI prapaMcanI punarupatti thavAne avakAza ja nathI, uttarapakSa tamArAne tamArA graMthanA atiabhyAsathI tamane je saMskAro ubhA thayA che tenuM A badhuM pariNAma che. arthAt madhyastha puruSane vizvAsa utpanna kare evuM nathI. kAraNa ke ahIM vinigamanA viraha ane mahAgaurava vagere aneka doSe che. te A rIte ke caramajJAnathI jo tame mUlAjJAnane nAza mAnaze to caramakSaNane ja mUlAjJAnanAzaka kema na mAnavI? A vinigamanAviraha thaze. tathA svapna Adi adhyAsa utpAdaka sakaLa zaktionA kamazaH utpana thanArA anaMta kAryone eka sAthe utpanna thatA rokavA mATe tamAre evI kalpanA karavI paDaze. ke uttarottara zaktithI utpanna thanArA anaMta kAryo pratye anaMta pUrva pUrva zakti pratibaMdhaka che. taduparAMta, caramazaktija kAryamAM carama zaktine ane tenA nAzamAM caramajJAnane hetu mAnavAnI kalapanA paNa navI karavI paDaze, jemAM spaSTa gaurava che. taduparAMta, pUrva pUrva zaktine nAza thavA chatAM paNa jema tat tat zaktivALA ajJAnane nAza thato nathI tema caramazaktine nAza thayA pachI paNa nAma puruSanI jema sarvazaktizUnya ajJAnane nAza nahi thAya, arthAt enuM astitva TakI raheze te paNa eka Apatti che, jene tamArAthI bacAva thaI zake tema nathI. [ bhramathI bramano tibhAva avizvasanIya ] (87) aneka zaktipakSamAM lAgatA doSenA jevA ja doSathI tirobhAvapakSa paNa khaMDita thaI jAya che. tirobhAvavAdI ema kahe che ke jAgRtikAlIna jJAna e pramAtmaka nahi paraMtu bhramarUpa ja che. ane enAthI svapnakAlIna bhrama amuka kALa mATe tirobhUta arthAt gupta banI jAya che. dAta. :- rajajumAM "A rajaju che A rajaju che' evuM dhArAvAhI bhramAtmaka jJAna sapanA bhramathI tirobhUta thaI jAya che. tAtparya, jJAnathI ajJAnanI nivRtti thatI nathI, kintu jIva ane brahma bannemAM advaitapanA vijJAnathI 1 ze'pi mUlAjJAnAnuvRttiprasaGgAcceti ta, ze'pi mUlA mu / vedAntakAlatA-pRTa 116 taH dRSavyam / 2. tannivarttakajJAnAnAzvAsAt ta / * pUve kahyuM che tema rajamAM rajajunuM jJAna paNa adaitavAdI mata bhramItmaka ja che. eka mAtra brahmasAkSAtkArarUpa jJAna e ja pramAM che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 brahmajJAnasamIkSA zrutibhya eva jaineSTa karmavAda-brahmabhAvasamarthanam (88) "mA bhUd udAharaNopalambhaH, zrutiH zrutArthApattizca etadarthe pramANatAmavagAhete eva / tatra zrutisttAvat "tameva viditvA'timRtyumeti" (zvetA0 3/8) 'mRtyuravidyA' iti zAstre prasiddham | tathar taramAvATu mUAnta vizvamArAnivRtti" (tA. /10) smRtizca-'daivI hyeSA guNamayo mama mAyA duratyayA / mAmeva ye prapadyante mAyAmetAM taranti te // - (bhagavadgItA 7/14) 'jJAnena tu tadajJAnaM yeSAM nAzitamAtmanaH / / teSAmAdityavajjJAna prakAzayati tatparam // (bhagavadgItA 5/16) ityAdi / evmtravid trAva mavati' (mu. rU. 2. 6) "tAtti zomAbhavita' (chA 7 2.3) 'taratyavidyAM vitatAM hRdi yasminnivezite / yogI mAyAmameyAya tasmai jJAnAtmane namaH' / / iti / vicAra | parva tArathasi (zno ddoDha) rAri ja ajJAnanI nivRtti thAya che. A tirobhAvavAdIno mata eTalA mATe khaMDita thaI jAya che ke jyAre saMsAra dazAmAM jJAnathI ajJAnanI nivRtti thatI ja nathI ane eka jIvavAdamAM te viSayamAM keI daSTAMta paNa saMbhavatuM nathI te pachI "jIva-brahma aya jJAnathI ajJAnanI nivRtti thAya che ema mAnavAmAM kaI pramANa rahetuM nathI, ke jethI muktinI vAtomAM vizvAsa thaI zake [ zrutivAthI avidyAnivRttinuM samarthana ] (88) pUrvapakSI - eka jIvavAdamAM, bhale kaI pUrvakAlIna daSTAMta na hoya paNa (1) vedavAkaya tathA (2) veda prasiddha arthanI anyathAnupapatti, A be pramANathI, jIvabrahma tAdAonuM jJAna avidyAnuM nivaka hovAnI vAta siddha thAya che. (1) vedavAkya A pramANe che:-"tameva vidrivAtimRtyuti" arthAta te brahmane ja jANIne mRtyune (avidyAne) oLaMgI jAya che" AmAM mRtyu eTale avidyA e zAstra prasiddha vAta che. tathA "tamAthAt mUyAzcAtte vizvamAM yAnivRtti"=brahmabhAvathI prArabdhanA aMte vizvamAyA (=avidyA)nI nivRtti thAya che. smRtivAya paNa A viSayamAM pramANa che. jene artha A pramANe che. -A sattvAdi guNavALI devI mAyA duladhya che, jeo mAruM zaraNa le che teo te mAyA(avidyA)ne tarI jAya che. tathA jeoe jJAna vaDe potAnA arAnane nAza karyo che teone sUryanI jema zreSThajJAna prakAzita thAya che. taduparAMta, "travidra traNa mati" arthAt brahmavettA brahmasvarUpa thaI jAya che. "tati jJAtmivi' AmavettA zAkane tarI jAya che. tathA "taravivAM....je hRdayamAM praviSTa thavAthI yogI mAyArUpa avidyAne tarI jAya che te ameya jJAnAtmAne namaskAra" tathA vidyArthI paraM tArasa tuM avidyAnI pelI pAra utAre che. A badhA zruti ane smRtinA vAkyothI, brahmajJAnathI ajJAnanI nivRtti siddha thAya che. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jJAnabiMdu zrutArthApattizca-brahmajJAnAd brahmabhAvaH a'yamANastavyavadhAyakAjJAnanivRttimantareNa nopapadyata iti jJAnAdajJAnanivRttiM gamayati / "nRte di pravra' (chAno. dArUA2) "nAdAna prAkRtA' (tradaH. 201827) "anya #manaram" 'ajJAnenAvRtaM jJAnaM tena muhyanti jantavaH' (bhagavadgItA 5 / 15) ityAdi zrutismRtizatebhyo'jJAnameva ca mokSavyavadhAyakatvenAvagatam , ekasyai(1 )va tattvajJAnenA'jJAnanitya bhyupagamAcca nAnyatra vyabhicAradarzanena jJAnasyAjJAnanivartakatvabAdho'pi' iti cet ? na, etaskajIdhamuktivAdasya zraddhAmAtrazaraNatvAt , anyathA jIvAntarapratibhAsasya svApnikajIvAntara pratibhAsavat vibhramatve jIvapratibhAsamAtrasva tathAtvaM syAditi cAvAkramatasAmrAjyameva vedAntinAM prApta syAt / [ zratAtha anyathA anupapattithI ajJAna nivRttinuM samarthana ] (2) kRtArthI patti (arthAt ke zrutArthanI anyathAnu papatti) A rIte che. brahmajJAnathI brahmabhAva prApta thavAnuM kRtimAM prasiddha che. paNa brahmabhAvanI prAptimAM vidanakartA ajJAna che. tenI nivRtti vinA brahmabhAvanI prApti zakaya ja nathI. tethI anyathA anupa panna brahmabhAvanI upapatti karavA mATe brahmajJAnathI ajJAnanI nivRtti paNa siddha thAya che. bIjA paNa kRtivALe A rIte che "amRte huM pracUDhAH"--arthAt ajJAnathI AvRta prajA brahmane jANatI nathI tathA "nI pravRtA" arthAt nIhAra tulya ajJAnathI AvRta thayelI prajA brahmane jANatI nathI. tathA "bApuEAvamanta" arthAt tamArI amArI vacce ke anya vyavadhAna che. tathA ajJAna...jJAna ajJAnathI AvRta thayeluM che tethI ja mehane pAme che. vagere vagere seMkaDo zruti ane smRti vAkathI ajJAna ja mokSadazAnuM vyavadhAna che. A vAta siddha thAya che. ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavAnI ke jJAnathI ajJAnanI nivRtti thavAnuM mAtra eka ja sthaLamAM arthAt ekSaprApti thaLe ja ame mAnIe chIe nahIM ke sarvadha. eTale anyatra saMsAradazAmAM jJAnamAM ajJAnanivartakasvAbhAva rU5 vyabhicAra bhale dekhAya, paraMtu enAthI mokSaprApti sthaLe jJAnamAM ajJAnanivakatvanI mAnyatAne koI bAdha pahoMce ema nathI. vedAntamata upara cArvAkamataprazApatti ] uttarapakSa - A badhI vAta ekajIvavAda pramANasiddha hoya to te thaI zake paraMtu eka jIvavAdamAM kaI puSTa pramANa nathI tethI te mAtra zraddhALuo mATe ja zaraNya che. je ekajIvavAkIne mata svIkArI laIe te cAkamata svIkAravAnuM paNa AvIne UbhuM rahe te A rIte ke svapnamAM jema aneka jIvane pratibhAsa vibhramarUpa hoya che tema jAgRtikALamAM paNa aneka jIvane pratimAsa (arthAt jIvanamAM anekatvane prati bhAsa) paNa vibhrama svarUpa ja che, ema ekajIvavAdI vedAMtInuM kahevuM che. tenI sAme cArvAkavAdI kahI zake che ke svapnamAM thanArA jIvane pratibhAsa paNa vibhramarUpa ja hoya 1. anyadayuSmA aba ta / 2. meva mokSa mu ab| 3. tyupaga aba / 4. ca mAnya aba / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA 117 (89) uktazrutayastu karmaNa eva vyavadhAyakatvam, kSINakarmAtmana eva ca brahmabhUyaM pratipAdayitumutsahata iti kiM zazazRGgasahodarAjJAnAdikalpanayA tadabhiprAyaviDambanena ? | nirvikalpabodhe zuddhadravyanayAdezatvoktiH (90-91) nirvikalpakabrahmabodho'pi zuddhadravyanayAdezatAmevAvalambatAm, sarva paryAyanaya viSayavyutkrama eva tatpravRtteH, na tu sarvathA jagadabhAvapakSapAtitAmiti samyagdRzAM vacanodgAraH / 'zabda eva sa' ityatra tu nAgrahaH yAvatparyAyoparAgA'sambhavavicAra ' sahakRtena manayaiva tadgrahasambhavAt / na kevalamAtmani kiMntu sarvatraiva dravye paryAyeAparAgAnupapattiprasUta vicAre manasA nirvikalpaka eva pratyayo'nubhUyate / uktaM ca sammatau - che teA e ja rIte jAgRtikALamAM jIvamAtranA pratibhAsane vizvama rUpe kalpI laie ta zuM vAMdhA ?-khA cArvAkamatanu' sAmrAjya jo vedAMtamatamAM chavAi jAya tA pachI eka jIva paNa mAnI zakAze nahi. ane jo svapnanu' udAharaNa na laie ane bhinna bhinna dehamAM aneka jIvana je pratibhAsa thAya che tene satya mAnI laIe teA pachI ekajIvavAda ApeAApa ja samApta thaI jAya che. (89) bhAvAtmaka ajJAnarUpa vyavadhAna siddha karavA mATe je aneka zrutivAkayonu uddharaNa karyuM' che te zrutivAkayo vAstavamAM te ema kahI rahyA che ke paulikabhAvAtmaka karma ja brahmasvarUpaprAptimAM aMtarAyabhUta che. je AtmAnA karmo kSINa thaI jAya che. te brahmabhAvane prApta kare che. jyAre AvI sIdhIsAdI vAtathI patI jatuM haiAya tyAre zazazRMgatulya bhAvAtmaka ajJAna vagerenI kalpanA karIne pelA zrutivAkayonA abhiprAyanI viDambanA karavAnI zI jarUra ? [ zudravyanayathI nivikalpadhanu' upapAdana ] (90-91) samyagdRSTienA samanvayakAraka vacananA udgArA A pramANe che--sAmAnya rIte brahmaviSayaka nirvikalpa beAdha paryAyanayavAdI mate koI paNa rIte ghaTI zake ema nathI. mATe vedAMtamatamAM nirvikalpapraznakhAdhanI upapatti karavA mATe zudra drazyanayanA Adezanu (apekSAnu') avalambana karavu joie. kAraNa ke zuddhadravyanayanA mata ja evA che ke je sa paryAye nu` avalaMbana karanAra paryAyanayanA viSayanA tyAgamAM arthAt paryAyavinimukta zuddha AtmadravyanA grahaNamAM pravRtta thAya che. tApa, zuddhadravyAkinaya, paryAyagrahaNathI sarvathA vimukha-udAsIna haiAya che paraMtu vedAMtInI jema jagA sathA abhAva dekhADavAmAM tene koi pakSapAta ke Agraha nathI. temaja, samaSTiene eve kAI Agraha hotA nathI ke nivikalpabrahmajJAna mAtra tattvamasi,..ityAdri" zabdothI ja thAya. ulaTuM, ahI'A u`DANathI vicArIe to jaNAya che ke brahmajJAnavAstavamAM manathI ja thAya che. ane emAM zuddhadravyamAM bhAsita thatA paryAyAnA uparAga tAttvika hAvAnA koi saMbhava nathI' A jAtanA vicArenA prakhala sahakAra hoya che. vaLI ekamAtra AtmAnI ja vAta zA mATe ? bIjA paNa tamAma prasiddha dravyAnA sabadhamAM 2. vArasada ta|2. cAre hi ma ta rU. ''ttva te| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu "pajjavaNayavuktaM vatthu davvadiThayarasa vattavyaM / jAva daviovaogo apacchimaviyapani yaNo / / " (sanmati. 1/8) iti / paryAyanayena vyutkrAnta-gRhItyA vicAreNa muktaM vastu dravyArthikasya vaktavyam / yathA 'ghaTo dravyam' ityatra ghaTatvaviziSTasya paricchinnasya dravyatvaviziSTenA'paricchinnena saha bhedAnvayA'sambhava iti mRdeva dravyamiti dravyArthikapravRttistatrApi sUkSmekSikAyAmaparAparadravyArthikapravRttiH yAvad dravyopayogaH / na vidyate pazcime uttare vikalpanirvacane savikalpakadhIvyavahArau yatra sa tathA, zuddhasaGgrahAvasAna iti yAvat / tataH pAM vikalpavacanA'pravRtteH ityetasyAH arthaH / savikalpAvikalpayoranekAntasya samarthanam (2) "taravamasi" (cho. du8i/0) rUrathApi gAmanAtattacazvaparyAyAsmbhvvicaarshtprvRttaavedh zuddhadravyaviSayaM nirvikalpakamiti zuddhaSTau ghaTajJAnAd brahmajJAnasya ko bhedaH / ekatra sadadvaitamaparatra ca jJAnAdvaita viSaya ityetAvati bhede tvauttarakAlikaM savikalpakameva sAkSIti savikalpakA'vikalpakatvayorapyanekAnta eva zreyAn / taduktam jyAre e vicAra pravate ke paryAne uparAga asaMbhavita che tyAre te te dravya saMbaMdhi nirvikalpa zuddhadravyaviSayaka bodha utpanna thato anubhavAya che. saMmatigraMthamAM paNa kahyuM che ke-vAya...ItyAdi. A gAthAne artha A pramANe che-paryAyanayathI vyutkrAnta arthAt paryAyanayAnusArI vicAra vaDe grahaNa karIne (arthAt vicArIne) choDI devAyelI dravyarUpa vastu te dravyArthikanayano grAhya viSaya banI jAya che. paryAyArthikanaya, dravya upara vicAra karatA Akhare ene choDI devAno nirNaya kare che tyAre dravyArthikanaya tenA grahaNamAM kaI rIte pravRtta thAya che te have udAharaNarUpe darzAve che-"ghara dayama=ghaTa e dravya che" A badhamAM mATI vagere drazyane dravyarUpe nahi paNa ghaTa rUpe bhAsa thAya che. eTale ema kahI zakAya ke mATIrUpa dravyatva viziSTa padArtha te ahIM avijJAta ja che. ane ghaTavaviziSTa padArtha jJAta che. dravyArthikanaya vicAra kare che ke avijJAta padArthanI sAthe vijJAta padArthane abhedAnvaya saMbhave nahi. mATe "mATI e ja dravya che evo bedha yathArtha kahevAya. AnA karatA paNa vadhAre sUkama sUthama dRSTi doDAvanArA upara uparanA vyArthika nAnI pravRtti chehele zuddha dravyanA grahaNamAM AvIne aTake che. arthAt e dravyaviSayaka je aMtima upayoga te evo hoya che ke jenI uparamAM kaI vi695buddhi athavA vANavyavahAra pravRtta thatA nathI. tAtparya te dravyopayoga zuddhasaMgrahanayaparyavasAyI hoya che. kAraNa ke enA pachI vika9pa ke vacananI pravRtti hotI nathI. (92) "taravamasi" vagere vedAMtavAkyanAM zravaNamAM paNa seMkaDo vAra "zuddha AtmadravyamAM Atmabhina keI paNa dravya ke paryAyano uparAga saMbhavi zakato nathI." evo vicAra pravRtta thayA pachI ja zuddhadravyaviSayaka nirvikalpabodha utpanna thAya che. e badhamAM nathI te Atmatva bhAsatuM ke nathI ghaTava bhAsatuM. te pachI e bedhane zuddhadaSTimAM ghaTajJAna kahIe ke brahmajJAna kahIe, zuM pharaka paDe? je uttarakALamAM sattvanuM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 ann. brahmajJAnasamIkSA "saviappaNivviappaM iya purisaM jo bhaNejja avi appaM / vimeva vA pAchaLa na ra Lio samag " (ramata. 2/3) ti | (93) na ca nirvikalpako dravyopayogo'vagraha eveti tatra vicArasahakRtamanojanyatvAnupapattiH, vicArasya IhAtmakatvena IhAjanyasya vyuSaratA kAGkSastha tasya naizcayikApAyarUpasdaiva abhyupagamAt , apAye nAmajAtyAdiyojanAniyamastu zuddhadravyAdeza rUpazruta nizritAtirikta eveti vibhAvanIya svasamayaniSNAtaiH / zrutyaiva brahmabodhasya zAbdatvavad mAnasatvokti : (14) trAjavIdha mInasarave "nAvinmanune vaM vRnta (jJATavA. 4) ja tas veritadartha (u. '6) " svani pui gchAmi" (vRA. 3/9/ra6) rUcArike brahmanuM savikalpaka jJAna thatuM hoya te enI sASie ema kahI zakAya ke nirvika95 ghaTajJAnamAM mAtra advitIya sat padArtha viSaya che ane brahmajJAnamAM advitIya brahmasvarUpa jJAna mAtra viSaya che. paNa e mATe brahmaviSayaka savika9pa jJAnane paNa svIkAra karavo paDaze. sArAMza, brA ekamAtra nirvikalpaka athavA savika95ka bedhane ja viSaya che e ekAMta cheDIne anekAntavAdano Azraya levAmAM ja kalyANa che. saMmatigraMthamAM paNa kahyuM che ke-puruSa (AtmA) savikalpa-nirvikalpa ubhayane viSaya che. je loko nizcayathI (=ekAMte) tene nirvikalpa ke savika9pa ja mAne che teo AgamanA niSNAta nathI. [ vicArasahakRta manathI nivikalpa bodha kaI rIte ? . (93) kadAca kaI evI zaMkA kare ke-"dravyaviSayaka nirvikalpaka upayoga te janamatamAM avagraharUpa che. ane IhAtmaka vicAra to avagraha pachI pravarte che. to pachI avagraha svarUpa nirvikapa bodha vicAra sahakRta manathI utpanna thAya che ema zI rIte kahI zakAya ?"-paNa A zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke pahelAM kahI gayA che ke uttarottara apAyamAM pUrva pUrva apAya-avagraha Adi rUpa hoya che. ethI IhAtmaka vicAranI pravRtti dvArA sarva paryAnA uparAganA asaMbhavane vicAra karyA pachI, sarva AkAMkSA zamI jAya tyAre pUrvakAlIna IhAthI zuddhasaMgrahAtmaka nizcayanayane zuddhadravyagrAhI apAyarUpa upayoga pravartavAnuM ame mAnIe chIe. kaI evo prazna kare ke-apAyamAM te nAma-jAti vagerenI yojanA arthAt tat tat vizeSarUpe bedha hevAno niyama che. te pachI nirvika95ka zuddhadravyagrAhI apAya kaI rIte saMbhavi zake ? -te ene javAba e che ke uparokta niyama sarvavyApaka nathI. eTale ke zAstramAM kRtanizrita ati upayoga je kahyo che te jyAre zuddhadravyanayanA Adeza rUpa hoya tyAre apAyamAM nAma, jAtinI 6. 'ratAvitrA+A' tA 2. 'aa' tA rU. kRtanizci(f) tA' 4. 'yaM tava" ta ga gha | traH zuddhadravyArthika upagane mRtanizrita jaNAvavAnuM kAraNa sapaSTa che ke zuddhadravyArthika nayane u paNa lokikavyavahArapradhAna vyaktine nahi, paNa jenI mati saMgrahanava pratipAdaka zAstrathI parikata thaI hoya tene ja tevo upayoga pravarte che. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jJAnabiMdu tividhi" rUti ? za s "caDhAvALurita, (jeno. 1/4) "vadhuNI Jhya nA vAvA(Tog. 3/1/8) "vato vAvo niva" (tti. ra/ka 2) rUstrAbritivirodhstuly eva / ___ (95) atha vAggamyatvaniSedhaka zrutInAM mukhyavRttyaviSayatvAvagAhitvenopapattiH jahabajahallakSaNathaiva brahmaNi mahAvAkyagamyatvapratipAdanAt / manasi tu mukhyAmukhyabhedAbhAvAt "yanmanasA manu" (no. 2) phuraNAvivirodha havA "sarva verA rAtre mavati (ciravuM. (27/6) sa mAnavIna zarmA (vivuM. 22 2) mauvAnua" (vR. 4/4/22) rUAzrito mAsInatva tu manasyupAdhAvupala yamAnatvam , na tu manojanyasAkSAtkAratvam / manasaveti tu kartari tRtIyA Atmano'kartRtvapratipAdanArthA manaso darzanakartatAmAha na karaNatAm aupaniSadasamAkhyAvirodhAt / yojanAno niyama lAgu paDato nathI. te sivAyanA apAyarUpa matiupayogamAM te niyama lAgu paDe che, tema ja zAstranA niSNAtoe samajavuM joIe. (94) pUrvapakSa :- brahmaviSayaka bedhane mAnasa (mane janya) mAnavAmAM Ave te "vedanI jANakArI vinA brahmane bedha azakya che, brahma ekamAtra vedathI ja gamya che. ame te upaniSaddagamya puruSane puchIe chIe." ItyAdi arthavALA nAvikanute. ityAdi traNa zruti vA sAthe virodha thaze. uttarapakSa :- brahmabaMdhane zabdajanya mAnavAmAM je vAcAne gamya nathI, cahyuM ke vANIthI agrAhya che, vANI jyAMthI nivRtta thAya che....ItyAdi arthaka davAnamyutti... vagere zruti vAka sAthe paNa virodha AvavAnI vAta eka sarakhI che. [jahada-ajahaMdu lakSaNathI brahmajJAnanuM upapAdana] (5) pUrvapakSa -je zrutivAkamAM brAmAM zabdabedhyatAne niSedha karAyela che tene bhAvArtha e che ke zabda vaDe mukhyavRtti dvArA arthAt AgarUpa, rUDhirUpa, garUDhirUpa zakti ke abhidhA nAmanI vRtti dvArA brahmane bedhano viSaya banAvI zakAtuM nathI. tyAre ame to brahmane jaha-ajahaka lakSaNa nAmanI jaghanyavRtti dvArA brahmane mahAvAkyagamya mAnIe chIe. "tatvamasi" mahAvAkayamAM tatpada sarvajJAdiviziSTa brahmanuM vAcaka che. ane "vama" pada apagratA Adi viziSTa brahmanuM vAcaka che. A be padArthamAM vizeSaNa aMzamAM paraspara virodha hovAthI tene tyAga karavAmAM Ave che. mAtra vizeSyarUpa artha nirvizeSa brahmanuM grahaNa thAya che. A rIte ja ha6-ajaha6 lakSaNarUpa jaghanya vRttithI brahmanuM mahAvAkaya dvArA aparokSa jJAna thAya che. A rIte brahmano zabdajanya bodha mAnavAmAM zruti sAthe keI virodha nathI. mananA viSayamAM mukhya -jaghanya vagere koI jAtano vibhAga na hovAthI managamya vaniSedhaka "camana ja manu'... ItyAdi zuti sAtheno virodha TALI nahi zakAya. [mane gamyatvaniSedhaka zrutimAM virodhane parihAra ] keIema pUche ke-"mane gamyatvaniSedhaka kRti sAthe je virodha mAnIe te pachI 2. "niSeghaNu' ra rA 2. sarvavedrA tA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA 121 "Ama saMpa vicivisA zraddhAzraddhA dhRtiraskRtimaritatsarva mana ava" (lU. 2/3) iti zruto mRd ghaTa itivadupAdAnakAraNatvena manaHsAmAnAdhikaraNyapratipAdanAt tasya nimittakAraNatvavirodhAcceti cet ? na, kAmAdinAM manodharmatvapratipAdikAyAH zruteH manaHpariNatAtmalakSaNabhAvamanoviSayatAyA eva nyAyayatvAt / "manasA hyeva pazyati manasA zruNoti" (bRhadA. 15/3) ityAdau manaHkaraNa' tvasyApi zrutedardIrghakAlikasaMjJAnarUpadarzanagrahaNena cakSurAdikaraNasattve'pi badhA vedo jemAM ekamata che "AtmA mAnasIna (mAnasabedhya) che, manathI ja enuM darzana thAya cheItyAdi-arthaka "sarve verA caruM mavati..ItyAdi traNa zruti vAkyo kaI rIte saMgata thaze ?"--te eno javAba e che ke mAnasIna zabdano artha mAnasa bedhya evo nathI. paraMtu "mana (=aMtaHkaraNa) rUma upAdhimAM jenI upalabdhi (sAkSAtkAra) thAya che te e che tathA "manamai" e zabdamAM tRtIyA vibhakti karaNa arthamAM nahi paraMtu kartA arthamAM che. tenAthI phalita e thAya che ke darzana kartA AtmA nahi, kintu mana che. mane e darzananuM kAraNa nathI. je karaNa mAnIe to aunig.. ityAdi zrutimAM brahmanI je "aupaniSada evI samardazA yAne saMjJA sUcavI che ke je ekamAtra upaniSaddagamyatAnuM pratipAdana kare che e samAkhyA pramANe sAthe virodha AvIne Ubho raheze. vImaItyAdi zrutithI paNa jJAnAdikartA rUpe mana ja siddha thAya che, nahi ke manabhinna AtmA. kAraNa ke A kRtimAM kAma, saMkalpa, jJAna vagerenA mana sAthenA sAmAnAdhikaraNyanuM arthAt abhedasUcaka samAnavibhaktinuM pratipAdana karAyeluM che. jJAnAdi dharmanuM upAdAnakAraNa manane mAnIe to ja A sAmAnAdhikaraNya ghaTI zake. dA. ta. -dalDa ghaTanuM nimitta kAraNa che eTale "gharaH' evo sAmAnAdhikaraNya garbhita nirdeza karAta nathI paraMtu mRdu ghara" A sAmAnAdhikaraNyagarbhita nirdeza thaI zake che, kAraNa ke mATI e ghaTanuM upAdAnakAraNa che. jJAnanuM je upAdAnakAraNa hoya te ja tyAM kartA paNa che. je manamAM jJAnatRtvane badale jJAnanimittakAraNutA mAnIe te sAmAnAdhikaraNyapratipAdaka "Ama:..." ItyAdi kRti sAthe virodha paNa Avaze. brahmajJAnamAM mana:karaNanI siddhi] uttarapakSa-kAma, saMka95 vagere mananA dharma hovAnuM pratipAdana karanArI kRtimAM mana padathI banArUpe pariNata thayelo AtmA ke jene janamatamAM bhAvamana kahevAmAM Ave che, tenuM ja prahaNa karavuM nyAyocita che. kAraNa ke janamatamAM dravyamanathI jyAre kAmAdi utpanna thAya che tyAre AtmA kAmAdi svarUpa bhAvamanarUpe pariNata thaI jAya che. tenuM ja sUcana "Ama..." ItyAdi zrutithI thaI rahyuM che. eTale have "manalaivAnudraSTA e zrutimAM tRtIyAvibhaktithI karaNatva artha levAmAM koI virodhane avakAza nathI. vaLI, "manA ...rUti, manasI chULoti" ItyAdi kRtimAM ka-vAcaka "ti" pratyayathI kartAnuM pratipAdana thayeluM hovAthI, tRtIyA vibhaktino karaNa artha karyA vinA cAlaze nahi, tethI jJAna pratye mananI karaNatA siddha thAya che. 1. vAlsA | I Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu tatraivakArArthAnvayopapatteH, tvanmate'pi brahmaNi mAnasatvavidhiniSedhayoH vRttiviSayatvataduparaktacaitanyA'viSayatvAbhyAmupapattezca / zabdasya tvaparokSajJAnajanakatve svabhAvabhaGgaprasaGga eva spaSTaM dUSaNam / (96) na ca 'prathamaM parokSajJAnaM janayato'pi zabdasya vicArasahakAreNa pazcAdaparokSajJAnajanakatvamiti na doSaH' iti vAcyam ardhajaratIyanyAyApAtAt / na svalu zabdasya parokSajJAna zakA-"manA ghera jAti" temAM "daza dhAtu cAkSuSadarzanane vAcaka hovAthI emAM cakSuAdi indriya kAraNa che nahi ke mana, to pachI mAtaidya..e pragamAM cakSukaraNatAne vyavacheda karanArA "gvakAranI saMgati kaI rIte thaze? [evakAra ane pazyatipadanI saMgati] samAdhAna :- "qyati' padamAM daza dhAtu cAkSuSadarzanane vAcaka nathI paNa jainamata prasiddha dIrghakAlika saMjJA rUpa darzanane vAcaka che. tenA pratye mananI karaNatA prasiddha che. eTale cakSukaraNatAnA vyavacchedarUpa "'kAranA arthano anvaya ghaTI zake tema che tamArA matathI vicAra karIe to paNa kaI anu55tti nathI. kAraNa ke brahmasAkSAtkAramAM mAnasatvanuM vidhAna karanArI zrutine artha manojanyavRttiviSayatA e laI zakAya che. ke je brahmamAM aghaTita nathI. mAnasatvane niSedha karanArI kRtine artha "aMtaHkaraNavRttithI uparakta caitanyanI viSayatAne abhAva e laI zakAya che ane e paNa brahmamAM saMgata che. kAraNa ke brahma aMtaHkaraNanI vRttine viSaya che paraMtu brahma pote citanyAtmaka hevAthI vRttiuparakta citanyane viSaya banano nathI. manane aparokSajJAnajanaka mAnavAne badale zabdane aparokSajJAnajanaka mAnavo te ucita nathI. kAraNa ke temAM eka spaSTa dUSaNa che, te e che ke sarvatra zabdamAM parokSajJAnajanakavarUpa svabhAva siddha thayela che, have zabdane aparokSajJAnajanaka paNa mAnavAthI tenA mULasvabhAvane bhaMga thaze. [ zabdathI aparokSajJAnanA udbhavanI zaMkAnuM samAdhAna] (96) pUvapakSa :- yadyapi, zabdathI zarU zarUmAM parokSa jJAna upanna thAya che paraMtu zravaNa-manana AdithI garbhita vicAranA sahakArathI AgaLa jaIne zabda dvArA aparokSa jJAna utpana thAya che. AvuM mAnIe to zuM vAMdho che ? uttarapakSa -evuM mAnavuM te ardhajaratIya nyAyanuM anukaraNa che. kAraNa ke bIjAo vicArAnvita manathI ja aparokSa jJAnanI utpatti mAne che. e vAtane ardhAze svIkAra karIne tame vicAranA sahakArathI zabda dvArA aparokSa jJAnanI utpatti mAne che. paNa A rIte adhuM svIkAravuM ane badhuM na svIkAravuM te bhAspada nathI. dA. ta. keI yuvatInuM uparanuM adhuM aMga yuvAnadazAvALuM hovAthI eTaluM gamatuM hoya, ane nIcenuM adhuM aMga lakavA vagere roganA kAraNe gharaDA mANasanI jema gharaDuM banI gayuM hoya te sthitimAM keI yuvAna tenA ardhA aMgane cAhe ane ardhA aMgane dhikkAre te tenA mATe te zAbhAspada nathI. bIjI vAta e che ke parokSajJAnajanakatA te je zabdano svabhAva hoya te pachI bhale hajAra sahakArI sAthe hoya te paNa parokSajJAnajanakavarUpa svabhAvane badalI zakAto nathI. sahakArInA sAMnidhyathI kadAca zabdamAM koI aparokSajJAnajanakanvarUpa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA 123 jananasvAbhAvyaM sahakArisahasraNApi anyathAkata zakyam , Agantukasya svabhAvatvAnupapatteH / na ca saMskArasahakAreNa cakSupA pratyabhijJAnAtmakapratyakSajananavadupapattiH, yadaMze saMskArasApekSatvaM tadeze smRtitvApAto yadaMze ca cakSuHsApekSatvaM tadaMze pratyakSatvApAta iti bhiyaiva pratyabhijJAnasya pramANAntaratvamiti jainaH svIkArAt / sve sve viSaye yugapajjJAnaM janayatozcakSuHsaMskArayorArthasamAjenaikajJAnajanakatvameva paryavasyati, anyathA rajatasaMskArasahakAreNa asannikRSTe'pi rajate caakssussAgatuka dharma upasI Avela dekhAya te paNa te kAMI tene svabhAva banI ja nathI. zaMkA - jema vartamAnakAlIna vastunuM ja bhAna karAvanAra cakSuIndriyane jyAre pUrvAnubhUta vastunA saMskArano sahakAra prApta thAya che tyAre tenAthI pUrvakAlIna vastune viSaya karanAra pratyabhijJA nAmanuM pratyakSa jJAna utpanna thAya che te e ja rIte parokSa jJAna utpanna karavAnA svabhAvavALo zabada, vicAranA sahakArathI brahmaviSayaka pratyakSa jJAnane utpana kare-evuM mAnavAmAM kaI asaMgati nathI. samAdhAna - sAMkayenI Apatti lAgatI hovAthI tame kahyuM te mAnI zakAya tema nathI. sAMye e rIte che ke pratyabhijJAtmaka eka jJAnamAM be aMza che. eka aMzamAM pUrvakAlIna vastunuM bhAna che ane te aMge saMskArajanyatva paNa che. saMskArajanya jJAnane smRti kahevAmAM Ave che. eTale pratyabhijJAnA pahelA aMzamAM smRtitva prasakta che. ane bIjA vartamAnakAlIna vastune sparzanArA aMzamAM cakSujanyatva hevAthI pratyakSatva paNa prasakta che. A rIte tadana bhinna AzrayamAM rahenArA smRtitva ane pratyakSa tvanuM, pratyabhijJA rUpa jJAnamAM sAMka TALI zakAya tema nathI. A sAMkaya daSanA bhayane TALavA mATe janoe pratyabhijJAnane pratyakSa karatA judA ja pakSa pramANamAM samAvyuM che. [ smaraNa-anubhavaubhayAtmaka eka jJAna-madhusUdana] madhusUdana tapasvIe vedAMtakapalatikAmAM (pR-144) je kahyuM che ke-cakSu ane saMsakAra eka bIjAnA sahakArathI keI navI jAtanuM jJAna upanna karatA nathI, paraMtu cakSu ane saMskAra ane pota potAnA pRthak pRthapha sahakArIonA sAMnidhyathI potapitAnA viSayanuM svataMtrapaNe ekasAthe jyAre jJAna utpanna karatA hoya tyAre bane tulya baLavALA hovAthI ekabIjAno pratibaMdha karatA nathI, (temaja ekasAthe be jJAnanI utpatti zakaya na hovAthI) bane viSayanuM pota potAnA kAraNasamUhathI anubhava ane smaraNa, ubhayAtmaka eka ja jJAna utpanna thAya che. je AvuM mAnavAne badale ema kahIe ke "saMskArane sahakArathI cakSu pote asaMnikRSTa viSayamAM (pUrvakAlIna tattA aMzamAM) jANe ke e saMnikRSTa ja na hoya evuM jJAna utpanna karI zake che" to rajatabhrama sthaLamAM rajatanA saMskAranA sahakArathI asannikRSTa (anya dezastha) rajatamAM, cakSu dvArA jANe ke e sanikRSTa hoya evuM cAkSuSabramAtmaka jJAna mAnavAnI Apatti Avaze. tAtparya e che ke (brama sthaLe je anirvacanIya pratibhAsika rajata utpanna thAya che tenuM bhAna=khyAti, eTale ke anirvacanIya khyAti vedAMtasiddhAMta pramANe mAnavI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakhidu jJAnApatteranyathAkhyAtyasvIkArabhaGgaprasaGga iti vadaMstapasvI tUjhyAtma kaikajJAnAnanuvyavasAyAdeva nirAkartavyaH, anyathA rajatabhrame'pi ubhayAtmakatApatteH, 'parvato vahnimAn' ityanumitAvapi ubhayasamAjAdaMze pratyakSAnumityAtmakatApattezca / 124 (97) atha manasa iva zabdasya parokSA'parokSajJAnajananasvabhAvAGgIkArAdadoSa: / ' manastvena parokSajJAnajanakatA, indriyatvena cAparokSajJAnajanakatA ityasti manasyavacchedakabhedaH' iti cet ? zabdasyApi viSayA'janyajJAnajanakatvena vA jJAnajanakatvena vA parokSajJAnajanakatA yogypdaarthjoI e ene badale) anyathAkhyAti mAnavAnI Apatti Avaze. arthAt enA asvIkAranI pratijJAneA bhaMga thavAnI Apatti Avaze-- [ubhayAtmaka eka jJAna mAnavAmAM muzkelI te A madhusUdana tapasvInuM vacana paNa barAbara nathI. kAraNa ke enA kahevA mujaba pratyabhijJA sthaLe anumatra ane smaraNa ubhayAtmaka je eka jJAna utpanna thayu hAya tA enA ubhayAtmakarUpe anuvyavasAya mhe' anubhavyu' ane sAthe sAthe yAda karyuM" A jAtanA thavA joIe paNa tevA anuvyavasAya thate nathI. chatAM paNu je pratyabhijJA sthaLe ubhayAtmaka eka jJAna mAnavAnA Agraha hAya ! pachI rajatabhrama sthaLe paNa anubhava ane smaraNAtmaka eka jJAna mAnI levu joie, anivacanIya khyAti mAnavAnI jarUra zI ? tathA parvata agnivALA che" evA anumiti sthaLamAM paNa pratyakSanA hetubhUta cakSu AdinA kAraNasamUhathI paryaMtanu' pratyakSAtmaka ane vyAptijJAna Adi kAraNasamUhathI agninuM anumityAtmaka, A rIte be prakAranA kAraNusamUhathI pata ane agni rUpa bhinna bhinna azamAM pratyakSa ane anumiti-ubhayAtmaka eka jJAna mAnavAnI Apatti Avaze. [ mananA dRSTAntathI ubhayasvabhAvanuM samarthana ] (97) pUrva pakSa -zabdathI paNa apareAkSa brahmajJAna mAnanArA vedAMtI upara je doSArApaNu karavAmAM Avyu che ke zabdamAM parAkSajJAnajanaka svamAva ane aparAkSa jJAnajanaka svabhAva-A be virUddha svabhAva kaI rIte ghaTI zake ? te vAta kharAbara nathI. kAraNa ke mananI jema zabdamAM paNa virAdhAbhAsI e svabhAva mAnI zakAya che. manathI smRti-anumati vagere parAkSajJAnanI ane sukhaduHkhAdinA aparAkSajJAnanI utpatti thAya che e vAta suprasiddha che mATe kAI doSa nathI. prazna :- manathI manasvarUpe sarvatra parAkSajJAnanI ja utpatti thAya che. paNa sukha duHkhanI bAbatamAM mana mAtra manasvarUpe nahi, kiMtu indriyavarUpe aparAkSajJAnajanaka ane che. A rIte manava ane Indriyava e bhinna bhinna avacchedyakathI manamAM e virAdhAbhAsI svabhAva saMgata thaI zake che zabdamAM evA avacchedyakabheda kayAM che? ke jethI temAM vireAdhAbhAsI e svabhAva sa`gata thaI zake ? uttara H- zabdamAM paNa evA avacchedaka rIte-viSayathI anya jJAna (zAda bedha) nA janakatvarUpe zabda hamezA parAkSajJAnane ja bhai kema nathI ? arthAt che- te A janakavarUpe athavA te jJAnasAmAnya utpanna kare che paNa pratyakSayAgyapadA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA nirUpitatvam padArthAbhedaparazabdatvena cAparokSajJAnajanakateti kathaM nAvacchedakabhedaH ? 'dhArmikastvamasi' ityAdau vyabhicAravAraNAya nirUpitAntaM vizeSaNam, itaratryAvartya tu spaSTameva / etacca 'duzamattvamasi' 'rAjJAtvamasi' ciAt 'modasmi''rAjJAi' rUtyAdsiAkSAtkrAradrshnaatklpyte, 'nAhaM dazamaH' ityAdibhramanivRtteH ata itthameva sambhavAt / sAkSAtkAra nirUpita je vapadA niSTha abheda, taodhakazabdavarUpe zabda aparAkSajJAnanA janaka hAya che. ahIM yeAgya padya nirUpita-ema je kahyuM ke "tuM dhArmika che" evA zabdathI aparAkSajJAnanI utpatti thaI javAnI ApattinuM vAraNu karavA mATe kahyu` che. yAgya padArthAMne badale yatkiMcitpannA kahyuM hoya teA dhArmikapadAtha yaki cin padathI grahaNa karI zakAya tema che. paNa dhArmika padArtha nirUpita tvampakAryaniSTha abhedanA beAdhaka "tuM dhArmika che" evA zabdaprayAgathI aparAkSajJAna thavAnI Apatti AvI zake che. yakacitne badale ceAgyapadArtha ema kahevAthI A Apatti TaLI jAya che. kAraNa ke dhArmikatva e kai pratyakSayAgya padArtha nathI eTale dhArmikapadArtha nirUpita tva padArthaniSThaabhedanA meAdhaka zabdaprayAgathI aparAkSajJAna thavAnI Apatti AvatI nathI. tvam padmA vagere padAthI jenA jenA vyavaccheda (bAdabAkI) karavA che te spaSTa ja che. dA. ta. :-vapadAne badale yat ke cit padArtha lakhyuM hoya te tyAM game te padArtha laI zakAya che. paNa tyAM abhedanuM aparAkSajJAna thAya che evA niyama nathI. ['dazamastvamasi' ityAdi zabdathI aparAkSa jJAna ] prazna :-zabdathI abhedapratyakSa thAya evI kalpanAnA AdhArabhUta dRSTAMta kayu che ? uttara H- dazamA tu che' 'tuM rAjA che' ItyAdi sAmI vyaktinA vAkayathI 'dazame| huM chuM" athavA 'huM rAjA chu"--evA pratyakSa anubhava peAtAnu bhAna bhUlI gayA hoya tevAne thAya che, ahIM dazama padArtha ane rAjapadmA pratyakSayAgya padArtha - rUpa che ane tannirUpita abhedya vapadArthamAM rahelA che. e abhedane bedhaka zabdaprayAga--AmaH dhvati' ityAdi che. ane enAthI tra...padArthomAM dazamapadArthanA abhedyane sAkSAtkAra thAya che. mATe uparAkta niyamanI kalpanA thaI zake che. jo ahI` zabdathI abhedanuM pratyakSa jJAna mAnavAne badale parAkSa jJAna mAnIe tA huM dazameA nathI' evA aparAkSa bhramanI nivRtti kaI rIte thaze ? (aparAkSa bhramanI nivRtti satyavastunA aparAkSa jJAnathI ja thAya evA niyama che,) mATe ahI' zabdaprayAgathI abhedanu aparAkSa jJAna ja utpanna thavAneA sabhava che. zuktimAM 24tanA pratyakSazramanI nivRtti zuktirUpe zuktinA pratyakSathI ja thatI dekhAya che. mATe evA niyamanI kalpanA thai zake che ke vidhirUpe abhipreta jJAna jo sAkSAtkArAtmaka hoya tA ja sAkSAtkArAtmaka bhramanuM * je vastu mATe jo te ahIM vidyamAna hAya tA jarUra enuM pratyakSajJAna thAya ja,' AvA prakAranuM khApAna thai zake te vastune pratyakSayAgya kahevAya. dA. ta. ghaTa Adi. (pizAca Adi vastu tA hoya ta! paNa te indriyagrAhya na hovAthI tenI upalabdhinuM ApAdana thaI zake tema na hAvAthI te pizAcAdi vastu pratyakSane ayogya che.) 125 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu sAkSAtkArivirodhijJAnatvenaiva virodhitvakalpanAt / na ca 'tatra vAkyAt padArthamAtropasthito mAnasaH sasagabodhaH' iti vAcyam sarvatra vAkye tathA vastuM zakyatvena zabdapramANamAtrocchedaprasaGgAt iti cet ? maivam , 'dazamastvamasi' ityAdau vAkyAt parokSajJAnAnantaraM mAnasajJAnAntarasyaiva bhramanivartakatvakalpanAt , 'dhArmikastvamasi' ityAdau vizeSyAMzasya yogyatvAdeva yogyapadArthanirUpitetyatra yogyapadArthatAvacchedakaviziSTetyasyA'vazyavAcyatvena mahAvAkyAdapi tatpadArthatAvacchedakasya virodhI arthAt enuM nivaka banI zake che. kadAca kaI ema kahe ke-"dazame tuM che e vAkyathI sau prathama te dazama padArtha, vaM padArtha ane astitvanI pRthaka pRthaka upasthiti thAya che. e pachI je abhedasaMsargaghaTita vAgyAthe bedha thAya che te zabdathI nahi, kintu manathI thAya che. te pachI zabdathI aparokSa jJAnanI utpatti thavAnI vAta kayAM rahI?- ema kahevuM barobara nathI. kAraNa ke te pachI kaMI paNa vAkyathI thatA vAkyArthadhamAM "vAkayathI te mAtra padArtho ja upasthita thaze ane te padArthonA saMsargane bAdha manathI thaze tema kahI zakAya che. ane jo AvuM kahIe te samasta vAkSArtha bodhane samAveza mAnasa jJAnamAM thaI javAthI zabdapramANamAtrane viccheda thavAnI Apatti Avaze. kahevAnuM tAtparya e che ke je pramANathI anya pramANujanya pramAnI utpatti thAya te svataMtra pramANarUpe siddha thAya. vAyArthe bedha je manathI utapanna thAya te tenA pratye zabdane svataMtra pramANa mAnI zakAya nahi. [ dazamaratvamasi-ItyAdivAkayathI aparokSajJAnane asaMbhava ] uttarapakSa:- A vistRta pUrva pakSane niSedha karavA graMthakAra kahe che ke pUrvapakSInI vAta vAjabI nathI. "dazame tuM che ItyAdi vAkyathI pahelAM te vAkyAthe bedha rUpa parokSajJAna ja upanna thAya che. paNa pachI samAnaviSayaka je mAnasa jJAna utpanna thAya che tenAthI ja sAkSAtakAri bhramanI nivRtti thAya che - khAvuM ame mAnatA hovAthI zabdathI apakSajJAnanI utpatti thAya che evuM mAnavAnI jarUra rahetI nathI. vaLI bIjI vAta e che ke "dhArmikasavamasi ItyAdi sthaLamAM dhArmikatva pratyakSane ayogya hovA chatAM paNa vizeSanA aMzabhUta dhArmika vyakti to pratyakSane yogya ja che eTale 'huM dhArmika chuM" evA sAkSAtkAranI Apatti "gya' pada lagADayA pachI paNa ubhI ja raheze e TALavA mATe tamAre ema avazya kahevuM paDaze ke padArthatAvarachedakaviziSTathI nirUpita vaMpadArthanA abhedanA bodhaka zabdathI aparokSa jJAna utpana thAya che. ahIM eTalo pharaka thaye ke pahelA "gya padArthanuM vizeSaNa hatuM, jyAre have padArtha tAva chedakanuM vizeSaNa karyuM. dhArmika e padAthanAvacchedaka che, paNa pratyakSane ayogya che. tethI dhAmiraravamasi" A sthaLe tvama padArthaniSThaabheda, gya evA padArtha tAva chedakathI viziSTa dhArmika padArthathI nirUpita nathI, paNa ayogya evA dhArmikavarUpa padArtha tAva chedakathI viziSTa dhArmika padArthathI nirUpita che; mATe evA abhedanA bAdhaka zabdathI aparokSa jJAnanI Apatti TaLI jAya che A to tamAre paNa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA ayogyatvena aparokSajJAnA'sambhavAcca, ayogyAMzatyAgena yogyAMzopAdAnAbhimukhalakSaNAvattvameva yogyapadArthatvamityuktau ca 'dhArmikastvamasi' ityAdAvapi zuddhAparokSaviSayatve tadvayAvartakavizeSaNadAnAnupapattiH / tathA ca yogyalakSyaparatva he udAharaNasthAnadaulabhyam / ayaM ca viSayo'smAkaM paryAyavinirmANa zuddhadravyaviSayatAparyavasAyakasya dravyanayasya ityalaM brahmA / mAnavuM ja paDaze kAraNake enA vinA uparAkta Apatti TaLI zake tema nathI. paNa Ama karavA jatAM tamAre bIjI musIbata e ubhI thaze ke 'tattvamasi' A mahAvAkayamAM tat padArtha sarvAMgavAdi viziSTa brahma che. ane sarvajJatva je padmA tAvacchedaka che te pratyakSane ayeAgya che eTale pratyakSane ayeAgya evA sajJatvaAdarUpa padAtAvaracchedakathI viziSTa je tapadA, tenAthI nirUpita va padArthanA abhedanA medhaka zabdaprayAga aparAkSa brahmajJAnane utpanna karI zakaze nahi 117 [ lakSaNAthI aparAkSajJAnanI utpatti karavAmAM Apatti ] pUrva pakSa :- cAgya padArtha eTale padanA zakayAmAMthI ayeAgya aMzanA yAga karIne, ceAgya aMzanA grahaNamAM abhimukha lakSaNA karavA dvArA je arthe bhAsita thAya te. prastutamAM tat panA zakavA sajJaviziSTa brahma che. temAM satva pratyakSane ayeAgya aMza che. brahma pratyakSane yAgya che. mATe emAM tat padmanI lakSaNA karIne tat padmathI ceAgya padArtharUpe brahmarUpa zuddha ane grahaNa karIe tA brahmarUpa yAgyapadArthanirUpita (va" padArthanA abhedane jaNAvanAra 'tattvasi' e mahAvAkayathI zuddha brahmanA viSayamAM aparAkSa jJAnanI utpatti thavAmAM kei Apatti nahi Ave. uttarapakSa :- Apatti te! e Avaze ke tamArA kahyA mujaba zuddha ane lakSaNA dvArA grahaNa karIne 'dhArmivRtti' e vAkayathI aparAkSa jJAnanI utpatti thaI jaze ! kAraNa ke ahIM dhArmikatva rUpa ayeAgya a'zatru... grahaNa lakSaNA dvArA thaI zake che. eTale tame A sthaLe aparAkSajJAnanI ApattinuM nivAraNa karavA mATe dhyeAgya' evuM je vizeSaNa karyu. hAvAnu dekhADeluM te niraka thaI jaze. taduparAMta, bIjI vAta e che ke ceAgya padArtha" e zabdathI lakSaNA dvArA, pratyakSayAgya mAtra lakSyapadArtha ja grahaNa karavAnA hoya te tamArA niyamane ghaTAvavA mATe koi laukika udAharaNa paNa maLaze nahi. kAraNa ke 'dazamatvamasi' ItyAdimAM te dazama padathI lakSyAnA abhedane nahi, kintu zakayA nA abhedanA ja sAkSAtakAra thavAnuM tamane mAnya che. kharI rIte te A badhA viSaya jainadarzana samata dravyAkinayanA che, ke je paryAyAnA sarvathA tiraskAra karatA nadhI, kintu kramazaH paryAyeA taraphathI potAnI dRSTi ekadama kheMcI laine zuddha draSya upara kendrita kare che, eTale dravyAkinayanI dRSTithI atyaMta bhAvita thayelI dazAmAM 'tattvamasi' ityAdithI zuddhaAtmasvabhAvanA aparAkSajJAnanI upapatti karI zakAya che. te pachI paryAyAnA tathA brahmaItara vastunA sathA tiraskAra karanAra brahmAdvaitavAda pakaDI rAkhavAnI jarUra zuM? ! 2. cAyogyAM mu tra 5 | 2, grahoddA ta / rU. ya na dravya haiM / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jJAnabiMdu (98) kiJca, tvampadArthAbhedaparazabdatvena aparokSajJAnajanakatvoktau 'yUyaM rAjAnaH' ityato''khilasaMbodhyavizeSyakarAjatvaprakArakA'parokSazAbdApattiH, tatra tAdRzamAnasAbhyupagamere cAnyatrako'parAdhaH ? ! etena ekavacanAntatvaMpadArthagrahaNe'pi na nistAra ekasminneva yUyamiti prayoge'gatezca / ekAbhiprAyakatvaMpadagrahaNe ca tattaibhiprAyakazabdatvena tattacchAbdabodhahetutvameva yuktam / ata eva vAkyAdapi dravyArthA dezAdakhaNDaH, padAdapi ca paryAyArthAdezAt sakhaNDaH zabdabodha iti jainI zAstravyavasthA / tasmAnna zabdasya aparokSajJAnajanakatvam / | [ caMpAme." e aMzanI samIkSA ] (98) vaLI, A paNa eka vicAraNIya bAbata che ke "vama" padArtha abhedanA sUcaka zabdathI aparokSa jJAna utpanna thAya che. ema kahevAmAM Ave to Apatti e Avaze ke "jU raSiAna'=(tame rAjAo po) A abhedasUcaka zabdaprayogathI saMbaMdhananA viSayabhUta saghaLA rAjAone vizeSya karanAruM rAjatvaprakAraka aparokSa zAbdajJAna, sAMbhaLanAra dareka rAjAne thavAnI Apatti Avaze. kharI rIte, koI eka rAjAne "saghaLAe rAjAo huM ja chuM" evuM apakSa jJAna thaI zake nahi je A sthaLamAM aparokSa zAdajJAna mAnavAne badale apakSa mAnasa jJAna mAnI lezo to pachI "taravamAM' ityAdi mahAvAkyae zuM evo aparAdha karyo che ke jenA dvArA aparokSa mAnasa jJAna na manAya ? have je ema kaho ke "nU' e bahuvacanAnta pada che tenI bAdabAkI karavA mATe ekavacanAna hoya evA "svam'padArtha abhedasUcaka zabdathI ame aparokSa zAbdajJAna utpanna thavAnuM mAnazuM. te Ama kahevAthI paNa muzkelI TaLatI nathI kAraNa ke eka ja vyaktine uddezIne bahumAna mATe "zU rAjAnA (tame rAjA cho) A zabdaprayoga thayo haze tyAM tamArAthI aparokSa zAbdajJAnanI utpatti nahi mAnI zakAya. have jo ema kaho ke eka ja vyaktinA abhiprAyamAM prayojAyela vima'padArtha abhedasUcaka zabdathI (cAhe te zabda "vamara pada hoya ke "jU' pada hoya) aparokSa zAdajJAna utpanna thAya che."--te e paNa barAbara nathI. kAraNa ke tevA tevA prakAranA vizeSa abhiprAyathI prayojAnArA zabdothI sarvatra zAbdabodhanI ja utpatti thAya che nahi ke aparokSa jJAnanI. (kAraNa ke aparokSajJAnamAM tAtparyajJAna heturUpa hotuM nathI, mATe tevA tevA abhiprAyavALA zabdathI tevA tevA arthaviSayaka zAkhAnI (nahIM ke pratyakSanI) utpatti mAnavI te ja yuktisaMgata che. [ nayabhedathI vAkaya dvArA akhaMDa brahma bodhanI upapatti] zakA : jo tame "tarAmasi' ItyAdi vAkyathI zAbdabedha ja thavAnuM mAnaze te tenAthI brahmaviSayaka akhaMDa zAbAdha kaI rIte thaze? zaMkAnuM tAtparya e che ke ke eka padathI kaI eka padArthanuM akhaMDapaNe jJAna thAya che. vAkaya te padasamUharUpa che tenAthI kaMI paNa padArthanuM akhaMDapaNe nahi, kintu sakhaMDapaNe ja jJAna thatuM hoya che. dA. ta.:- "brahma' padathI "brahma' padArthane akhaMDa baMdha thAya che. paraMtu "tuM brahmarUpa che" 6. vivi ta 2. ame vAtra ta | Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 brahmajJAnasamIkSA - (99) etena-aparokSapadArthAbhedaparazabdatvena aparokSajJAnajanakatvam , ata eva 'zuktiriyam' iti vAkyAdAhatya rjtbhrmnivRttiH| evaM ca caitanyasya vAstavAparokSatvAt aparokSajJAnajanakatvaM mahAvAkyasya-ityapi nirastam, vAstavAparokSasvarUpaviSayatvasya tvannItyA 'tattvamasi' AdivAkye sambhave'pi 'dazamastvamasI'tyAdAvasambhavAt , nivRttajJAnaviSayatvasya ca zAbdabodhAtpUrvamabhAvAt , yahA kadAcinnivRttA'jJAnatvagrahaNe 'parvato vahinamAn' ityAdivAkyAnAmapi aparokSasvarUpaviSayatayA aparokSajJAnajanakatvaprasaGgAt , "yato vA imAni bhUtAni jAyante" (taittirI. rU 2.2) "varya jJAnamanattama" (taitti. 2.2.2.) rUcArivAthAnA rakSAviSayanA 'aparokSajJAnajanakatve mahAvAkyavaiyarthyApAtAcca / / tevA vAkayathI "tuM"padArthanA abhedathI viziSTapaNe brahma padArthano khaMDa khaMDa baMdha prApta thAya che. samAdhAna AvI zaMkA upasthita na thAya eTalA mATe ja te amArA jainazAstronI vyavasthA nayabhedathI judA judA prakAre karavAmAM AvI che. te A pramANe - paryAyArthikanayanI dRSTimAM vAkayathI bhale akhaMDa zAbdadha thatuM hoya paraMtu dravyArthikanaya paryAyonI upekSA karIne zuddhadravyanA grahaNamAM abhimukha hoya che eTale "tuM brahma che ItyAdi vAkayothI akhaMDapaNe zuddha Atmadravyano zApa thAya che. e ja rIte dravyArthikanayanI dRSTimAM, padathI bhale akhaMDa zAkhadha thato hoya, paraMtu paryAyArthikanaya sUma sUkama paryAyagrAhI hovAthI "Atma zabdathI paNa "(tarittAM chatta" ti bAramA e vyutpattithI) satata gamana paryAyazIla Atma padArthane sakhaMDapaNe zAbdabedha thavAnuM mAne che A prakAranI vyavasthA yuktiyukta hovAthI vedAntamatanI jema zabdane aparokSajJAnajanaka mAnavAnI jarUra rahetI nathI. [apakSa padArthabhedapara zabdathI apakSajJAna-asaMgata ] (99) jema cagya padArthanirUpita "tvamapadArtha ItyAdi kathanamAM yogya padanA arthanI mImAMsA karavA dvArA tenuM nirasana karI dekhADayuM che te ja rIte je leke aparokSapadArthabhedaparazabdanaItyAdi kahe che temAM paNa aparokSapadanA arthanI mImAMsA karIe te te mata paNa nirasta thaI jAya che. zabdaniSTha apakSajJAna janatAnA avacchedakanuM nidarzana karatA pUrvapakSI aparokSapadArthabhedaparazakhtatvane nirdeza kare che. arthAt pUrva pakSI kahe che ke-aparokSapadArthanI sAthe abhedanuM sUcana karanAra je zabdaprayoga te aparokSa jJAnano janaka hoya che. dA. ta.-"zuktiH Iyama' (=A chIpa che) A vAkyamAM zuktirUpa aparokSa padArthanI sAthe abhedanuM sUcana karanArA "Iyama' padathI zuktinuM aparokSa jJAna utpana thAya che ane A rIte vAkyathI zuktinuM apakSa jJAna thAya che eTale ja khAsa karIne rajataviSayaka bhrama ke je apakSa che tenI nivRtti 2. jana mahA ta * pUrvapakSanI vizeSa samajuti mATe juo vedAMtaka5latikA pR. 147 thI 148, tathA 168 thI 170, Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jJAnami du cAya che. tApa, zabda ane aparAkSajJAnanA amArA darzAvele kArya kAraNabhAva zuktipratyakSanA udAharaNathI puSTa thAya che. vaLI, mahAvAkayanI bAbatamAM tA caitanya pAte vAstavika aparAkSa hAvAthI, caitanyarUpa apareAkSapadArthanI sAthe sekane sUcavanAra 'tattvamasi' vagere mahAvAkayathI aparAkSajJAna utpanna thavAmAM kAi bAdha rahetA nathI." A pUrva pakSanuM paNa sahelAithI nirasana thaI jAya che. kAraNa ke padArtha gata aparAkSatva duCca che. jo ema kaheA ke vAstavika aparAkSa svarUpa (caitanyanI) viSayatA je padArthoMmAM rahe te aparAkSa,' te AvI viSayatA 'tattvamasi' ityAdi mahAvAkayathI thanArA edhamAM te ghaTI zakaze, paraMtu 'rAmasvamasi'ityAdi vAkaya sthaLamAM dazama vagere padAmAM tevI vAstavika aparAkSasvarUpa caitanyanI viSayatA rahetI na heAvAthI tyAM tamArA mate apareAkSa jJAna utpanna thaze nahi. teA pachI enA udAharaNathI mahAvAkaya dvArA aparAkSa jJAnanI utpattinu' samana pUrve karyuM' che te ghaTaze nahi. 'zuktiH yama' e vAkacanuM udAharaNa paNa kharAkhara nathI, kAraNa ke tyAM zuktimAM vAstava aparIkSatA ghaTI zake tema nathI. (te upalakSaNathI samajI levu'.) [ nivRttaajJAnaviSayatArUpa aparAkSatA asaMgata ] have jo ema kahe ke aparAkSa eTale nivRtta-ajJAnanI viSayatA.'te e paNa nirdoSa nathI. kAraNa ke tamArI prakriyA evI che ke vAkayathI je viSayanu zAbdadharUpa jJAna thAya tyAre e jJAnathI te viSayanA ajJAnanI nivRtti thAya. eTale zAbtAdha pAte, je viSayanuM ajJAna nivrutta thaI cukayuM che taviSayaka na thayA, kintu je viSayanuM ajJAna hajI nivRtta thayuM nathI taviSayaka thayA. eTale te zabdoAdhanA viSayamAM zAbda bAdhanI pUrve nivRtta ajJAna viSayatArUpa aparAkSatA ghaTI zakaze nahi. eTale 'tattvamasi' ItyAdi vAkaya nivRtta ajJAnaviSayatA rUpa aparAkSatAzAli padArthanI sAthe abhedanuM sUcana karanAra na heAvAthI te aparokSa brahmajJAna utpanna karaze nahi' have jo ema kaheA ke-"bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna, kAIpaNa jAtanI nivRtta ajJAna viSayatA te aparAkSatA che. vAkacathI thanArA zAbdaedhanI pUrve yadyapi bhUtakAlIna nivRtta ajJAna viSayatA ghaTI zake tema nathI chatAM paNa bhaviSyamAM tatak viSayaka ajJAna nivRtti avazya thavAnI hAvAthI bhaviSyakAlIna nivRtta ajJAna viSayatA rUpa aparAkSatA mAnI zakAya che. eTale jyAre zAbdadha thAya tyAre tenI pUrve ajJAna nivRtti na rahetI hAya tA paNa vAMdhA rahetA nathI" te A vAta paNa kharAkhara nathI. kAraNa ke jo A rIte ya icittkAlIna nivRtta ajJAna viSayatA aparAkSatA rUpe tamane mAnya hAya tA parA anumAnamAM 'paryaMta agnivALA che' ityAdi vAkacathI paNa agninu' aparAkSa jJAna utpanna thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke agniviSayaka ajJA nanI, bhUtakALamAM rasAIghara vageremAM kathAreka avazya nivRtti thaI cukelI che, athavA bhaviSyamAM koIkavAra agninu pratyakSa jeNe avazya thavAnu che tenA agniviSayaka ajJAnanI nivRtti avazya thavAnI che. eTale nivRttaajJAnaviSayatA rUpa aparAkSatA arthAt aparAkSasvarUpa viSayatA e ahIM paNa akhAdhita che, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasamIkSA 131 (100) kiJca, evaM ghaTo'stIti zAbde cAkSuSatvamapyApatet, aparokSapadArthAbhedaparazabdA diva aparokSapakSasAdhyakAnumitisAmagrIto'parokSAnumitirapi ca prasajyeta / evaM ca bhinnaviSayatvAdyapravezenaiva anumitisAmagryA lAghavAt balavattvamiti vizeSadarzanakAlIna bhramasaMzayottarapratyakSamAtroccheda iti bahuta durghaTam / taduparAMta, mahAvAkaya vyartha thavAnI paNa Apatti Avaze. kahevAnA bhAvArtha e che ke vedAMtamatamAM brahmapadmAsUcaka mAtra mahAvAkaya dvArA ja brahmanA aparAkSa jJAnanI utpatti thavAnu` manAya che, "cato vA mAni mUni nAyamse", 'saptya jJAnamananta' (mahA)" ityAdi vAkayo brahmanA ja khAdhaka hAvA chatAM paNa tenAthI aparAkSa brahmajJAnanI utpatti mAnavAmAM AvatI nathI, paraMtu have yaka'citkAlIna nivRtta ajJAna viSayatA rUpa aparAkSatA cato vA....ItyAdi vAkacomAM abAdhitapaNe rahe che. eTale tenAthI paNa apAkSa brahmajJAna utpanna thai zakaze. eTale mahAvAkayanI nirarthakatA AvIne ubhI raheze. [ zAbdajJAnamAM cAkSuSatva tathA aparAkSa anumitinI Apatti ] (100) vaLI, parAkSa padA abhedyavAcaka zabdathI aparAkSa jJAnanI utpatti mAnIe tA 'ghaTo'sta evA vAkayathI thanArA zAbdAdhamAM cAkSuSatvanI Apatti Avaze. kahevAnA bhAvArtha e che ke ekabAjI aparAkSajJAnajanaka cakSusa"niSa Adi sAmagrI vidyamAna che ane bIjIbAju sat pA sAthe abhedanA vAcaka ghaTa zabdanA prayAga ( ke je aparlRAkSajJAna sAmagrI rUpa che te) paNa vidyamAna che. te! A zabdaprayAgathI thanArA zAbdoSa aparAkSajJAnarUpa hAvAthI, ane bIjImAjI cakSusa'nika paNa hAjara hAvAthI, zAbdaedhamAM cAkSuSatva mAnavAmAM koi khAdhaka rahetuM nathI. taduparAMta, aparAkSa pakSasAdhyaka anumitinI sAmagrIthI aparAkSa anumiti paNa mAnavAnI Apatti Avaze. kahevAnA bhAvArtha e che ke aparAkSa padArtha sAthe abhedanA vAcaka zabdathI jo aparAkSa zAbdakhAdha thaI zakatA hAya tA 'parvato vadUttamAna evI anumitinI sAmagrI paNa parvatarUpa apakSa padArthanI sAthe agnimat padAnA abhedanI edhaka hAvAthI, e sAmagrIthI aparAkSa anumatinI utpatti kema na thaI zake? tApa, zabdarUpa sAmagrIthI je aparAza jJAna (zA meAdha) thatu hoya tA anumitinI sAmagrIthI aparokSa (anumitirUpa) jJAna pakSapAta vinA svIkAravAnI Apatti Avaze. [ pratyakSanA uccheda vagere aniSTa ] have jo temAM iSTApatti karI laIe te aparAkSa jJAna pratye anumiti sAmagrIne bhinnaviSayaDvena pratibaMdhaka mAnelI che tene badale anumiti sAmagrIvena rUpeNa prati "dhaka mAnI zakAze. kahevAnu' tAtparya e che ke samAnaviSayaka ke bhinnaviSayaka kAI paNu aparAkSa jJAna pratye je anumitisAmagrIne pratibadhaka mAnIe te samAnavayaka aparAkSa jJAnanI utpatti ruMdhAI javAnI Apatti ubhI rahe che. ene TALavA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jJAnabindu (101) etena-pramAtrabhedaviSayatvena aparokSajJAnajanakatvam-ityapi nirastam , 'sarvajJatvAdi. viziSTo'si' ityAdivAkyAdapi tathA prasaGgAt , Izvaro madabhinnazcetanatvAt madvaditi anumAnAdapi tathAprasaGgAcceti / mahAvAkyajanyamaparokSa zuddhabrahmaviSayameva kevalajJAnamiti vedAntinAM mahAneva mithyAtvAbhiniveza iti vibhAvanIyaM sUribhiH / / mATe arthAt (sAmAnaviSayaka aparokSa jJAnanI utpatti karavA mATe pratibadhya-pratibaMdhaka bhAvamAM saMkoca karIne ema kahevAmAM Ave che ke binaviSayaka aparokSa jJAna pratye bhinnaviSayaka anumitinI sAmagrI pratibaMdhaka che. eTale have samAviSayaka aparokSa jJAnanI utpattine vadhe nahi Ave, (A rIte mAnavAnuM kAraNa e che ke samAnaviSayaka aparokSa jJAnanI sAmagrI karatAM samAviSayaka parokSajJAnanI sAmagrI durbala hoya che.) paNa have je uparokta rIte anumitinI sAmagrIthI aparokSa jJAnanI utpatti thavAnuM zakya hoya to pratibadhdha-pratibaMdhakabhAvamAM saMkeca karavAnI arthAt bhinnaviSayatvane praveza karavAnI jarUra rahetI nathI. kAraNa ke samAnaviSayaka anumitinI sAmagrIthI je anumiti utpanna thavAnI che te aparokSa jJAna rUpa ja che. eTale aparokSa jJAnanI utpatti rUMdhAI javAnI koI zakyatA na hovAthI jinavidhyatvane praveza karavAnI jarUra rahetI nathI ane lAghava thAya che. A rIte samAnaviSayaka aparokSa anumitinI sAmagrI vadhu baLavAna puravAra thAya che. paNa have e je mAnIe te navI eka Apatti ubhI thAya che. te e che ke ekavAra bhrama ke saMzaya thayA pachI vizeSadarzananA kALamAM thanArA tamAma pratyakSa jJAnanI utpattine ucheda thaI jaze dA. ta. dUra dUra eka UMce puruSa ubhe che. paNa phuratvanA kAraNe temAM rahelI koI vizeSatAnuM spaSTa darzana na thatuM hovAthI "e jhADanuM ThuMThuM che' e bhrama, athavA "huThuM che ke mANasa che' e saMzaya pedA thAya che. pachI jema jema najIka jAya tema tema enA hAtha paga vagererUpa kaI eka vizeSatA spaSTa dekhAya che. te samaye manuSyapaNAno pratyakSa baMdha karAvanArI ekabAju cakSusaMnikarSa Adi rUpa sAmagrI che, paNa bIjI bAju tamArA mate manuSyatvanI aparokSa anumiti karAvanArI, "manuSyatvavyApya hastapAdAdimattAnA parAmarza rUpa" baLavAna sAmagrI vidyamAna che. pariNAma e Avaze ke ahIM manuSyanuM pratyakSAtmaka aparokSa jJAna thavAne badale potAnI baLavAna sAmagrInA prabhAve anumiti svarUpa aparokSa jJAnanI utpatti thaIne ubhI raheze. tAtparya, AvA sthaLemAM thanArA pratyakSajJAnamAtrane uccheda vagere rUpa ghaNuM ghaNuM asamasjasatA ubhI thaze. [ pramAtAnA abhedanA bodhaka zabdathI apakSajJAna asaMgata ] (101) jema apakSa padArtha abheda...ItyAdinuM khaMDana thaI gayuM te rIte pramAtAnI sAthe abhedane bedhaka zabdathI aparokSa jJAnanI utpatti thavAnI mAnyatAnuM paNa khaMDana thaI jAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke aparokSapadArthabhedabedhaka ema kahevAmAM te ToDarita' evA zabdaprayogathI ane "to jUinamAna evI anumitinI sAmagrIthI aparokSa jJAna thavAnI Apatti Ave che. pramAtAnI sAthe abhedabedhaka ema kahIe te Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7 varajJAnavazarAme ) (102) idamidAnIM nirUpyate-kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNakevaladarzanasamAnakAlInaM na vA ? kevalajJAnakSaNatvaM svasamAnAdhikaraNadarzana' kSaNAvyavahitottaratvavyApyaM na2 vA ? evamAdyAH kramo payogavAdinAM jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdAnAm , yugapadupayogavAdinAM ca mallavAdiprabhRtI. nAm ; yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamiti vAdinAM ca mahAvAdizrIsiddhasenadivAkarANAm sAdhAraNyo vipratipattayaH / yattu yugapadupayogavAditvaM siddhasenAcAryANAM nandivRttAvuktam tadabhyupagamavAdAbhiprAyeNa, na tu svatantrasiddhAntAbhiprAyeNa, kramAkramopayogadvayaparyanuyogAnantarameva svapakSasya sammatI udbhAvitatvAditi draSTam / e Apatti TaLI jAya che. kAraNa ke ghaTa zabda athavA agnivALA parvataviSayaka anumitinI sAmagrI ghaTa athavA parvatanA abhedanI bAdhaka che, nahi ke pramAtAnI sAthe abhedanI bedhaka, bIjI bAju 'tavamasi" ityAdi vAkya pramAtAnI sAthe abhedano bedhaka hovAthI, e mahAvAkayathI apakSa brahmajJAnanI utpatti thaI zakaze. AvuM kahenAra pUrvapakSInuM khaMDana eTalA mATe thaI jAya che ke "tuM sarvajJAdi viziSTa che." A vAkya prayoga pramAtAnI sAthe abhedano bedhaka che. tethI A vAkyathI paNa aparokSa zAbdabedha=thavAnI Apatti Avaze. bIjI Apatti e Avaze ke "Izvara mArAthI abhinna che kAraNa ke cetana che, jema huM pote " A anumAna paNa pramAtAnI sAthe abhedadhaka sAmagrIrUpa hovAthI "Izvara mArAthI amina che" evI anumitine paNa aparokSa mAnavI paDaze. A vistRta carcAno upasaMhAra karatAM upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke "aparokSa kevaLajJAna ekamAtra zuddhabrahmaviSayaka ja che ane te mAtra mahAvAkyathI ja utpana thAya che, evI vedAMtIonI mAnyatA mithyAtvanA prabala abhinivezarUpa ja che. A vAta vidvAnoe UMDANathI vicAravI. [ kevaLajJAna-kevaLadarzana vize prAcIna matabheda ] (12) vedAnta darzananI carcA pUrNa karI ane have jaina darzanamAM kevaLajJAna ane kevaLadarzana viSe kamikatA ane abhinatA saMbaMdhi prAcInakALathI cAlyA AvatA matabhedanI prarUpaNuM zarU kare che-- (1) pUjyapAda zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa (tathA temanI pUrve thayelA Agamika pUrvAcAryono mata evo che ke kevaLajJAna ane kevaLadarzana bhinna che ane kemika che. (2) zrI malavAdI AcArya vagerene mata evo che ke kevaLajJAna ane kevaLadarzana yadyapi bhinna che paraMtu gugapadra=(samAnakAlIna) vartatA hoya che. (3) tyAre zrI siddhasena divAkarajI mahArAja vagereno mata evo che ke "je kevaLajJAna che te ja kevaLada che." arthAt banne eka ja vastu che. (eka ja hovAthI kamikatA ApoApa niSedha thaI 2. kSaSyi e ya | 2. naveyAdA: ta | Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. jJAnabiMdu jAya che.) je ke nadisUtranI vRttimAM siddhasena divAkara mahArAjane mata yugapaTTa upa gavAra hovAnuM kahyuM che. paraMtu te mAtra abhyapagamavAdathI jANavuM, nahi ke siddhasenA divAkara mahArAjanA maulika abhiprAyathI. kAraNa ke siddhasena divAkarajI mahArAje sammatigraMthamAM yugapad upayogavAdane abhyAgama karIne arthAt (potAne abhipreta na hovA chatAM) jANe ke pote mAnI lIdhelo hoya te rIte kamika upayogavAdanuM nirasana karyuM che. paNa e pachI yugapaTTa upagavAda tyajIne pote pitAnA abhedavAdanuM uddabhAvana karyuM che. tAtparya, nantisUtrane vRttikAra malayagiri mahArAje potAnI vRttimAM (pR. 134-2) abhyapagamavAdane anusarIne yugapaTTa upayogavAda divAkarasUrijI mahArAjane hevAnuM jaNAvyuM che tema samajavuM. - have A mahApuruSa vacce je matabheda che (matabhedane saMskRta bhASAmAM vipratipatti kahevAmAM Ave che, tene spaSTa nirdeza karyo che. kaI paNa vAda zarU karatAM pahelA paraspara vidhi evA matabhedanuM svarUpa atyaMta spaSTa jANI levuM joIe. kAraNa ke tenA vinA ekabIjAnI khaMDana-maMDananI yuktio, keNa kenuM khaMDana ke samarthana karI rahyuM che te samajI zakAya nahi. ahIM je vipratipatti darzAvavAmAM AvI che te mAtra kamikavAda ane yugapa6 upagavAda-A benI vacce ja darzAvAyelI che eTale kevaLajJAna ke kevaLadarzana, cAhe bhinna hoya ke abhinna hoya paraMtu kamika te na ja hoya e mata malavAdI ane divAkarajI sUrine sAdhAraNa thayo tyAre bIjI bAju kamika ja hoya e mata jinabhadragaNikSamAzramaNane thayo. eTale vAdI traNa che paraMtu eka pakSe be vAdI ane eka pakSe eka vAdI che. have te traNe vAdImAM je sAdhAraNa vipratipatti che te darzAvAya che- [traNe vAdIonI sAdhAraNa vipratipatti ]. (1) kevaLajJAna potAnA samAnAdhikaraNa kevaLadarzananuM samakAlIna heya che-ke nathI hatuM? ahI vidhi kaTi malavAdI ane divAkarasUrinI sAdhAraNa che ane niSedhakeTi jinabhadramaNikSamAzramaNanI jANavI. AmAM jo svasAmAnAdhikaraNa pada na lakhIe te vivAda ja na rahe. kAraNa ke eka kevalInuM kevaLajJAna ane bIjA kevalInuM kevaladarzana (paraspara vyadhikaraNa hovAthI) bane samAnakAlIna hovAnuM jinabhadragaNi mahArAja paNa mAne che. paraMtu teo, eka ja AtmAmAM samAnAdhikaraNa evA kevaLajJAna ane kevaLa darzanane samAnakAla na mAnatA nathI. mATe emanI niSedha koTinI spaSTa abhivyakti mATe "samAnAdhikaraNa" evuM vizeSaNa karyuM che. (2) athavA vipratipattine spaSTa AkAra nimnakta rIte paNa darzAvI zakAya che. kevaLajJAnakSaNava svasamAnAdhikaraNadarzanakSaNanA avyavahita utaratvanI vyApya che, -ke nahi ?- ahIM vidhikeTi jinabhadragaNi mahArAjanI ane niSedhakoTi bAkInA be vAdInI jANavI. A vipratipattinuM tAtparya A pramANe che. jinabhadragaNi mahArAjanA mate kevaLajJAnanI kSaNa te niyama svasamAnAdhikaraNa dazanakSaNanI avyavahita uttarakALa Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna-darzanacarcA (103) etacca tattvaM sayuktikaM sammatigAthAbhireva pradarzayAmaH / "maNapajjavanANato nANassa ya darisaNarasa ya viseso / chAdmasthikajJAnadarzanayoreva kramavartitvam - kevalanANaM puNa daMsaNaMti nANaMti ya samANaM || " ( sammati0 2 / 3) (104) yugapaduyogadvayAbhyupagamavAdo'yam - manaHparyAyajJAnamantaH = paryavasAnaM yasya sa tathA, jJAnasya darzanasya ca vizleSaH = pRthagbhAva iti sAdhyam / atra ca chadmasthopayogatvaM heturdraSTavyaH / tathA ca prayogaH cakSuracakSuravadhijJAnAni cakSuracakSuravadhidarzanebhyaH pRthakkAlAni, chadmarathopayogAtmakajJAnatvAt zrutamanaHparyAyajJAnavat / vAkyArthaviSaye zrutajJAne, manodravyavizeSAlambane 'manaHparyAyajJAne cA'darzanasvabhAve ramatyavadhijAddarzanopayogAd bhinnakAlatvaM prasiddhameveti TIkAkRtaH / ji hAya che. eTale kevaLajJAnakSatva e vyApya thayu ane svasamAnAdhikaraNadarzanakSaNAvyavahitAttaratva e vyApaka thayu... jinabhadragaNi mahArAja Ave vyApya-vyApakabhAva mAne che. paraMtu bAkInA be vAdIe te svIkAratA nathI. prazna : ahIM svasamAnAdhikaraNa kevaLadarzana ema nahI' kahetAM mAtra svasamAnA dhikaraNa dana ema kema kahyuM ? ma uttara : prathamakSaNanuM' kevaLajJAna, chadmasthapaNAnI caramakSaNamAM je keAI chAmasthika darzana upayAga vidyamAna hoya, tenuM uttaravati avazya haiAya che. paraMtu kevaLa darzananuM avyavahita uttaravati` hatu` nathI. (kAraNa ke kevalI avasthAnI prathamakSaNe hu'mezAM kevaLajJAna utpanna thAya che. ane tenI pUrve chadmasthapaNAmAM kevaLadana heAtuM nathI.) eTale vyApya--vyApakabhAva khaDita thAya che. te na thAya eTalA mATe svasamAnAdhikaraNa kevaLadarzIna ema kahevAne badale svasamAnAdhikaraNa darzIna eTaluM ja kahyuM' che. (103) have A vipratipattiomAM yuktisa`gata tathya zuM che te upAdhyAyajI mahArAja sammatigraMthanI khIjA kAMDanI traNa thI tetrIsa gAthAo dvArA ja yuktie sahita jaNAve che. gAthA 3 jI-artha-jJAna ane darzananA vizleSa mana:paryAvajJAna sudhI hAya che. kevaLajJAna teA danarUpa ke jJAnarUpa eka ja che. [eka sAthe e upayAga pratipAdaka mata] (14) yugapadR e upayeAganA svIkAra karanArA vAdIonA mata A pramANe che--jJAna ane darzInanA vizleSa arthAt pRthabhAva mana:paryAyajJAnAnta eTale ke mana:paryAyajJAna e che anta (eTale ke) pa`vasAna (=cheDA) jeneA evA che. tApa, jJAna ane dananA pRthabhAva (bhinnakAlInatA) mana:paryAyajJAna sudhI hoya che. A sAdhyanA nirdeza thayA. ahI. chadmasthaupayAgatva te hetu jANavA. anumAnanA prayAga A pramANe che.----cAkSuSajJAna, acAkSuSajJAna, (cakSubhinna indriyAdithI thatuM matijJAna) ane avadhijJAna A traNe cakSudana acakSudaCna ane avadhidarzanathI bhinna kALamAM hAya che kAraNa ke e traNa jJAna chadmasthanA jJAnApayeAga rUpa che. dA. ta. zrutajJAna ke 6. yAye vArtA 7 | 2. dhijJAno amaiM / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu (105) darzanatrayapRthakkAlavasya kutrApi ekasminnasisAdhayiSitatvAt , svadarzanapRthakkAlatvasya ca sisAdhayiSitasya uktadRSTAntayorabhAvAt-sAvaraNatvaM hetuH, vyatirekI ca prayogaH, tajjanyatvaM vA hetuH, yadyajjanyaM tattataH pRthakkAlamiti sAmAnyavyAptau yathA daNDAt ghaTa iti ca dRSTAnta iti tu yuktam / / . (106) kevalajJAnaM punadarzanaM darzanopayoga iti vA jJAna-jJAnopayoga iti vA samAnaM, tulyakAlaM tulyakAlInopayogadvayAtmakamityarthaH / prayogazca-kevalino jJAnadarzanopayogAvekakAlInau, yugapadAvirbhUtasvabhAvatvAt , yAvevaM tAvevam , yathA raveH prakAzatApau / mana:paryAya jJAna." vAkyarthaviSayaka zrutajJAna ane manodravya vizeSa viSayaka mana:paryAya jJAna ke je darzana svabhAva rUpa nahi kinu jJAnAtmaka ja hoya che temAM arthAt duSTAtamAM, matijanya cakSu, acakSu darzana ane avadhijJAnajanya avadhidarzanarUpa upayogathI bhinnakAlInatA rUpa sAdhya te prasiddha ja che. ane chadmasthapagAtmakajJAnatva rUpa hetu paNa tyAM che Ama sammatiTIkAkAranuM kahevuM che. . (105) te aMge upAdhyAyajI mahArAja vizeSamAM jaNAve che ke traNe dazananuM pRthaka kAlava te kAMI ahIM siddha karavAnuM abhISTa nathI. phakta potapotAnA (sajAtIya) darzananA pRthaphakAlAvanI ja siddhi abhISTa che. paNa svasvadarzanapRthakAlasvarUpa sAdhya, zratajJAna ane mana:paryavajJAna rUpa daSTAMtamAM saMbhavi zakatuM nathI. kAraNa ke cakSa acakSa darzana yugala matijJAnanuM, avadhidarzana avadhi jJAnanuM, ane kevaLadazana kevaLa jJAnanuM sajAtIya che. zruta ane mana:paryAya jJAnanuM koI sajAtIya darzana prasiddha nathI. te pachI enuM pRthakAlava paNa kaI rIte ghaTe? mATe abhipreta sAdhya svadarzanapRthapha kAlavanI siddhi mATe sAvaraNatva e hetu samAja ane kevaLajJAna rUpa vyatirekI daSTAMtano prayoga jANa. kevaLajJAnamAM yugapadda upayogavAdI mata svadarzana pRthakvakAlavana vyatireka ane sAvaraNatvane vyatireka baMne prasiddha che. jo ke kevaLajJAnamAM svadazana pRthakAlano vyatireka paravAdInA matamAM prasiddha nathI. paraMtu AgaLa upara anya hetathI vAdI tenI siddhi karI dekhADaze. mATe kevaLa jJAnane vyatirekidaSTAMta tarIke raju karavAmAM kazo vAMdho nathI. te chatAM saMtoSa na thatuM hoya to upAdhyAyajI mahArAja bIjA heta ane dRSTAMta raju kare che. (sAdhya to enuM e ja che.) hetu tajajanya (tenAthI eTale ke sarvasva darzanathI utpanna thavApaNuM) ane daDajanya ghaTa e daSTAMta samajavuM. ahIM sAmAnya vyApita A rIte laI zakAya ke je jenAthI utpanna thAya te tenAthI bhinnakAlIna hoya." dA. ta. ghaTa daNDathI utpanna thAya che to ghaTa darDathI bhinna kAlIna (uttarakAlIna) hoya che. prastutamAM paNa, cakSu acakSu ane avadhi jJAna svasvadarzanathI janya che mATe svasvadarzanathI pRthakkAlamAM hovA joIe. ke " (16) have gAthAnA uttarArdhanI vyAkhyA karatA kahe che-kevaLajJAna to darzana eTale ke dazana upaga rUpa, ane jJAna eTale ke jJAnapagarUpa samAna eTale ke tulyakALa hoya che. bhAvArtha e thayo ke kevaLajJAna sAmAnakAlIna evA je jJAna-darzanabhaya upaga Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalayabhedAbhedacarcA kevalajJAnadarzanayoH kramavAdasya khaNDanam - (107) ayamabhiprAya AgamavirodhIti keSAJcinmatam, tAnavikSipannAha - 66 keI bhagati jaiyA jANai taiyA Na pAsai jiNoti / muttamatrajaivamALA tilthacarAsAya'mIra / / " (sanmati. 2/4) (108) kecijjinabhadrAnuyAyino bhaNanti - 'yadA jAnAti tadA na pazyati jina:' iti / sUtram - "kevalI NaM bhaMte imaM rayaNaHpa puDhaviM AyArehiM pamANehiM UhiM saThANehi parivArehiM dga samaya gALaOM no te samaye pAmara ? daMtA goyamA ! cevalI ...'' (prajJAvanA para 20 sU. 324) cAriAvavamAnAH| (109 - a) asya ca sUtrasya kilAyamarthasteSAmabhimataH kevalI = sampUrNabodhaH / ma vAkyAlaGkAre / te iti bhagavan ! imAM ratnaprabhAmanvarthAbhidhAnAM pRthvImAkAraiH samanignonnatAdibhiH, pramANairderdhyAdibhiH, hetubhiH anantAnantapradezikaiH skandhaH, saMsthAnaiH parimaNDalAdibhiH, tarUpa che. sArAMza, kevaLajJAna ane kevaLadana rUpa e upayoga jIdA nathI paNa abhinna ja che ane mATe ja samakAlIna che. ahIM' anumAnanA prayAga A pramANe che--kevalInA jJAna-dana che upayeAge! samAnakAlIna heAya che. kAraNa ke te banne eka sAthe pragaTa thanArA svabhAvavALA hAya che. je anne vastunA svabhAva eka sAthe pragaTa thAya te e vastu samakAlIna heAya che. dA. ta. sUryanA udaya thatAM prakAza ane garamI bannene svabhAva eka sAthe pragaTa thAya che, ane te banne ekakAlIna paNa hAya che. [kevaLajJAna ane kevaladarzana-kramavAda] (107, 108) kevaLajJAna ane kevaLadaCna samAnakAlIna heAvAnA A abhiprAya AgamathI viruddha che tevu. keTalAkeAnuM mAnavuM che, temanA pratikAramAM sammatikAra kahe che ke tIrthaMkaranI AzAtanAnA bhaya rAkhyA vinA, sUtrane pakaDI besanArA keTalAkA mAMDe che ke jina jyAre jANe che tyAre darzana karatA nathI" ahI' 'keTalAka' eTale, jinabhadragaNi jemanA anuyAyI che tevA temanA pUja Agamika AcArya jANavA. teonA A mata che ke jina yAre jANe che tyAre darzana karatA nathI.' je sUtrane avala'khIne tee A pramANe kahe che te prajJApanosUtra A pramANe che-- 137 "kevalI Na bhaMte imaM rayaNappa puDhatriM AyArehiM pamANehiM heuhiM saMThANehiM parivArehiM jaM samaya gALa no te samaye pAsa'' ? hU~tA zocamA ! jevahI ...ityAHi (prajJApanA 56 30 sU0 314)' [kramavAdamAM prajJApanA sUtranI sAkSi] (109-a) A sUtranA artha te sUtramAM na" pada phakta vAkayanI nAmavALI A ratnaprabhA nAmanI 18 A pramANe mAne che. 'kevalI' eTale sa`pUrNa jJAnI zAbhA mATe che. mate eTale he bhagavata !, sAka pRthvIne sarakhA athavA tA UMcAnIcA AkArAthI, Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAAma du parivArairghanodadhivalayAdibhiH / 'jaM samayaM No taM samayamiti' ca " kAlAdhvanoratyantasaMyoge " (pA. 2 |3|5|) iti dvitIyA saptamIbAdhikA, tena yadA jAnAti na tadA pazyati iti bhAvaH / vizeSopayogaH sAmAnyopayogAntaritaH, sAmAnyopa yogazca vizeSopayogAntaritaH, tatsvAbhAvyAditi praznArthaH / uttaraM punaH haMtA goyametyAdikaM praznAnumodakam / gautameti goNAmaMtraNa, praznAnumodanArthaM punastadeva sUtramuccAraNIyam / hetupraznasya cAtra sUtre uttaram - " sAgAre se nANe Tas aNagAre se daMsaNe" (prajJApanA pada 30 sU. 314 ) iti / sAkAra vizeSAvalambi asya kevalino jJAnaM bhavati, anAkAramatikrAntavizeSa sAmAnyAlambi darzanam / (02-3) na cAne pracayottiSThA niAvacApi, tavAmayAt / |i (6 ?) cakSurjJAnakAle zrotrajJAnotpattirupalabhyate / na ca AvRtatvAttadA tadanutpattiH, svasamaye'pi anutpattiH kI tA vagere pramANeAthI, anaMta ana Mta pradezAvALA skandhArUpI hetuothI, parimaGaLa (vrutta) vagere sasthAnAthI, temaja ghanAvilaya vagere piravAreAthI je samaye jANe che. te samaye darzana karatA nathI ? A praznamAM 'jJa samaya" ane 'jJa' samaca' nA je samaye te samaye evA je saptamI vibhaktigarbhita artha karyo che temAM e savAla thAya ke sUtramAM saptamI vibhaktine badale bIjI vibhaktinA prayAga kema thayA che ? tenA javAkha ApatA graMthakAra kahe che ke-vyAkaraNanA 'hAhAdhdhano tyanta coLe' (pA02-3-5) e sUtramAM atyanta sayAga rUpa arthanI abhivyakti karavA mATe kALa athavA pathavAci zabdane (sAtamIne badale) khIjI vibhakti lAge ahI. kevaLajJAna ane kevaLardezanamAM kALa sAthe atyantasAga che ke nahi e jANavA mATe prazna karAyeA heAvAthI kALavAcaka zabdane 'na' samaya, to samaya" te rIte dvitIyA vibhakti karI che. praznanu' tAtpa e che ke svabhAvathI ja jIvamAM vizeSa paryeAga sAmAnya pacAganA AntarAvALA hoya che. jIvanA o AvA svabhAva ja che teA pachI kevalI paNa ratnaprabhAnu jJAna ane darzIna eka sAthe kaI rIte karI zake ? praznane anumeAdana ApavA sAthe tenA uttara ApatA bhagavAna 'dUta geAyamA'...ityAdi kahe che. bhagavAne geAtranA ullekhapUrNAMka gautama' evu sa'edhana karela che. praznanu anumeAdana sUcavavA mATejo ke ahI. uttararUpe sa'pUrNa sUtra lakhyuM nathI, paNa te praznanI jema ja svaya' ucarI levAnu` che. A javAba upara jijJAsA thAya ke kayA hetuthI kevalIne eka sAthe jJAna, darzIna heAtA nathI ? teA tenA uttara paNa Aja sUtramAM AgaLa ApelA che ke savAre se nALe varU, abare sai kuMpaLe" (prajJAvanA paT-20 sU. 24) arthAt kaivalInu` jJAna sAkAra eTale ke vizeSaspazI hAya che jyAre temanuM darzana anAkAra eTale ke sAmAnyaviSayaka he|ya che, jemAM vizeSanA keAI ullekha hAtA nathI. 138 [ kramavAda svabhAvamUlaka ] (109-ba) kahevAnu tAtparya e che ke jJAna ane dana bhinna bhinna pratIti svarUpa che. ane jIvanA evA svabhAva che ke AvaraNa na hAya tA paNa, eka sAthe aneka 1. " hantavyandinanatrArena gauta 4 5 2, nALe mavak ta / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ kevaladdhabhedabhedacarcA 138 prasaGgAt / na ca aNunA manasA yadA yadindriyasaMyogastadA tajjJAnamiti kramaH paravAdyabhimato'pi yuktimAn , sarvAGgINasukhopalambhAdyupapattaye manovargaNApudgalAnAM zarIravyApakatva'kalpanAt , suSuptau jJAnAnutpattaye tvaGmanAyogasya jJAnasAmAnye hetutvena rAsanakAle tyAca-rAsanobhayotpatti vAraNasya itthamapyasambhavAcca / tato yugapadanekapratyayAnutpattau svabhAva eva kAraNaM nAnyat / sannihite'pi ca dvayAtmake vipaye sarvavizeSAneva kevalajJAnaM gRhNAti, sarvasAmAnyAni ca kevaladarzanamiti svabhAva evAnayoriti / pratIti uddabhavI zake nahi. jema ke cAkSuSa jJAna thAya tyAre zrotrajJAnano uddabhava thavAnuM kayAMya dekhAtuM nathI. je ahIM ema mAno ke cAkSuSa jJAnakALe zrotrajJAna AvRta havAthI uddabhavatuM nathI, te te barAbara nathI. kAraNa ke zrotrajJAna je AvRta hevAthI cAkSuSa jJAnakALe utpanna na thavAnuM kahIe to pachI pitAne utpanna thavAnA samaye 'paNa te utpanna thaI zakaze nahi. kemake te samaye paNa te AvRta ja che. anya naiyAyika vagere vAdIo ahIM ema kahe che ke "mana aNu che eTale jyAre je Indriya sAthe saMyoga thAya tyAre te te IndriyothI kramazaH te te jJAna utpanna thAya." paNa A rIte anyavAdIoe karela kramanuM samarthana paNa yuktisaMgata nathI. sUryanA atyaMta tApathI pIDAyele manuSya jyAre ThaMDA pANInA jharAmAM DubakI mAre tyAre tene sarvAlgaNa sukhane anubhava thAya che. manane aNu mAnIe te eka sAthe sarvANa sukhanA anubhavanuM samarthana thaI zake nahi. tethI janamatamAM sarvANa sukhanA anubhavane ghaTAvavA mATe mane vargaNAnA pudgalathI utpanna thayelA manane saMpUrNa zarIramAM vyApeluM mAnyuM che. bIjI vAta e che ke jJAnamAM kamanI u5patti karavA mATe manane aNu mAnavAmAM Ave te paNa niyAyikane ekasAthe be jJAna utpanna thavAnI Apatti UbhI ja rahe che. te A rIte-suSuptimAM niyAyikanA mate jJAna utpanna thatuM nathI. eTale suSuptimAM jJAnanI 1 utpatti rokavA mATe niyAcike jJAnamAtra pratye tvacA sAthe mananA saMyogane heta mAnya che. (suSuptimAM mana puritam nADImAM pesI jatuM hovAthI tvacA sAthe manane saMga raheto nathI eTale jJAna paNa utpanna thatuM nathI.) have jyAre rasanendriyajanya rAsanapratyakSa thavAnuM hoya tyAre rasanendriya sAthe jema manane saMyoga che tema spazendriya sAthe paNa mAnavo paDaze. (kAraNa ke enA vinA te kaI paNa jJAna utpanna thatuM nathI.) pariNAme rAsana pratyakSa ane tvAcapratyakSa banenI ekasAthe utpatti thavAnI ApattinuM vAraNa asaMbhavita banI jAya che. tethI kopayogavAdI kahe che ke ekasAthe aneka pratIti utpanna nahi thavAnuM kAraNa "mana aNu che" e nathI, kintu svabhAva ja kAraNa che. jJAna ane darzanano svabhAva ja e che ke sAmAnya -vizeSe bhayAtmaka viSaya sannihita hovA chatAM kevaLajJAna phakta sakaLa vizeSone ja sparze che, ane kevaLadarzana phakta sakaLa sAmAnyane ja sparze che. tAtparya e che ke jema jJAna ane darzanane A svabhAva che (ke sAmAnya-vizeSe bhayarUpa vastu sannihita hovA chatAM paNa jJAna mAtra 2. svasthava to Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna: du (60) te ca vyAkhyAtArastIrthakarAzAtanAyA abhIvaH = tIrthakaramAzAtayanto na vibhyatIti yAvat / evaM hi niHsAmAnyasya nirvizeSasya vA vastuno'bhAvena na kiJcijjAnAti kevalI na kiJcitpazyati ityadhikSepasyaiva paryavasAnAt / na ca anyatara mukhyopasarjanaviSayatAmapekSyobhayagrAhitve'pi upayogakramA'virodhaH, mukhyopasarjanabhAvena ubhayagrahaNasya kSayopazamavizeSaprayojyatvAt, kevalajJAne chadmasthajJAnIyayAvadviSaya topagame avagrahAdisaGkIrNarUpaprasaGgAt / uktasUtrasya tu na bhavadukta evArthaH kintu ayaM - kevalImAM ratnaprabhAM pRthivIM yairAkArAdibhiH vizeSane sparze che ane dana sAmAnyane) te ja rIte pratItionA paNu A svabhAva che ke eka sAthe anekasaMkhyAmAM utpanna thavuM nahi. arthAt kramazaH utpanna thavuM. [ kramavAdanA niSedha-divAkarasUri] (110) divAkarasUrijI mahArAjanu kahevu che ke mika upayAgavAdanuM uparAkta rIte pratipAdana karanArA vyAkhyAtAe tIrthaMkaranI AzAtanAthI abhIru che. arthAt tIrthaMkaranI AzAtanA karatA teo DaratA nathI. tee AzAtanA karI rahyA che tema mAnavAnu kAraNa e che ke kramika upayAgavAdanuM pa vasAna, 'kevalI kazuM ja jANatA nathI ane kazuM ja dekhatA nathI' evA AzapamAM thAya che. AvA AreApa eTalA mATe ke--kramika upayAgavAdI kahe che ke kevaLajJAna phakta vizeSagrAhI che, ane kevaLa dana phakta sAmAnyagrAhI che. paNa AvuM tA ja kahI zakAya je sAmAnya ane vizeSa banne svataMtrapaNe pRthak pRthak prasiddha hAya, jaina darzanamAM te vastumAtra sAmAnyavizeSaubhayAtmaka che. arthAt sAmAnyavinimukta evA vizeSa paTTA, ane vizeSavinimukta evA sAmAnya paTTAtha jaina darzananA mate che ja nahi. teA pachI kevalI zu' jANe, ane zuM dekhe ? jo ema kaheA ke- kevaLajJAna mAtra vizeSagrAhI ane kevaLadana mAtra sAmAnyagrAhI che evu... ame mAnatA nathI kintu ame te bannene ubhayagrAhI mAnIe chIe. paNa te e rIte ke kevaLajJAnamAM mukhyarUpe vizeSAtmaka viSaya ane gauNurUpe sAmAnyAtmaka viSaya bhAse che jayAre kevaLadarzInamAM enAthI ulaTu' che. have A rIte ulaTasulaTapaNe ubhayagrAhitva mAnIe tA paNa kramika upayeAgavAda sAthe kAI virAdha AvatA nathI. temaja pUrvokta AreApanuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che."--tA A vAta paNa kharAbara nathI. kAraNa ke gauNu-mukhya bhAve sAmAnyavizeSa ubhayanA grahaNamAM viziSTa prakAranA kSayeApazama kAraNIbhUta che. tAtparya e che ke vizeSaniSTha mukhyaviSayatAzAlitya ane sAmAnyaniSTha mukhya viSayatAzAliva anukrame kSAyeApamika jJAna ane darzanamAM ja heAya che, kevaLajJAna tA kSAyika che. chadmastha jJAnamAM je je prakAranI viSayatA hoya te badhI ja jo kevaLa jJAnamAM paNa mAnavAnI hAya teA kevaLajJAnamAM avagrahanI jema avyaktaviSayatA, IhAnI jema sAdhyAya viSayatA, apAyanI jema siddhavAviSayatA ane dhAraNAnI jema dRDhatvAkhyaviSayatA vagere aneka viSayatAo mAnavI paDaze. eTale kevaLajJAnamAM avagraharUpatA, ihArUpatA vagere anekarUpatAnu saMkINuM paNuM (sAMkaya) prasakta thaze. 140 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladrayabhedAbhedacarcA 6 samakaM tulyaM jAnAti na taira kAdibhistulyaM pazyatIti kimeva grAhyam 1 ( hantA ) evamityanumodanA / tato hetau pRSTe sati tatprativacanaM bhinnAlambanapradarzakaM tajjJAna sAkAraM bhavati yato darzanaM punaranAkAramityato bhinnAlambanAvetau pratyayAviti pratyapAdIti TIkAkRtaH / atra yadyapi 'jaM samayaM ' ityatra 'jaM' iti amnAvaH prAkRtalakSaNAt, yatkRtamityatra 'jaMkya' iti prayogasya loke'pi darzanAditi vaktuM zakyate, tathApi tRtIyAntapadavAcyairAkArAdibhiH luptatRtIyAntasamAsasthayatpadArthasya samakapadArthasya ca anyUnAnatiriktadharmaviziSTasya ratnaprabhAyAM bhinnaliGgatvA [cugapAdamAM prajJApanAnA sagata a] prazna : jo kramika upayAga nahi mAnA te pUrve jaNAvela prajJApanA sUtro artha zu karazeA ? uttara : prajJApanA sUtrano artha tame kahyo evA che ja nahi. paNuM te A pramANe che.--kevaLajJAnI A ratnaprabhA pRthvIne je AkAra vagerethI samaka eTale ke tulya jANe che te ja AkAra vagerethI tulya jotA nathI. A pramANe zA mATe (kayA hetuthI) mAnavu' joI e ? A praznanA uttaramAM 'haMtA' ityAdi je pharIvAra kahyu che te praznakAranI jijJAsAnuM anumAdana karavA mATe kahyuM che. A praznamAM hetu pUchavAmAM AvyA tenA uttararUpe sAre...ityAdi sUtrathI heturUpe bhinna AlaMbana sUcavavAmAM AvyuM che. arthAt uttara A pramANe che ke jJAna sAkAra hAya che (eTale ke jJAnanA Alambana bhUta AkAra, sasthAna vagere vizeSA hAya che.) jyAre dana nirAkAra hAya che. (arthAt AkAra Adi darzananA AlambanabhUta nathI.) jJAna ane darzana ane pratIti A rIte bhinna bhinna AlambanavALI (viSayavALI) heAya che. A pramANe sammati graMthanA TIkAkAra abhayadevasUrijIe kahyu che. upA. yazeAvijayajI mahArAja tenA upara OM samaya ne lagatI traNa anupapattinI sadabhAvanA joI ne capithI...... pahelI anupapattinuM nirAkaraNa darzAve che. pachI tathAnithI khIjI e anupapattinu' vAraNa azakaya darzAvI = samaya nA atha judI rIte karatA kahe che ke-- pahelI anupatti e che ke caiH samaruM ne mATe prAkRtamAM nahiM samaya ema thavu joIe teA enA khadale maiM samaruM Avu... kema thayu' ? te enA uttaramAM teA ema kahI zakAya che ke la' padmamAM prAkRtanI zailIthI gam pratyaya lAgyA che ane lekamAM paNa cai kRtam iti caskRtanuM ne badale 'baca' evA prayAga dekhAya che. eTale ahI'A nairdUi samaya ne badale 'tuM samaya' evA sAmAsika prayAga thaI zake che. chatAM paNa khIjI anupapatti e che ke sUtramAM tRtIyAnta padmavAcca AkAra Adi padArthonA anvayanI AkAMkSA samAsamAM rahelA luptatRtIyAvibhaktivAlA yat padanA arthanI sAthe che paNa 'yat' pada 'sama' padanI sAthe samAsamAM lIdhelu. hAvAthI AkAra Adi tRtIyAnta padonA arthanA yaMt' padArtha sAthe anvaya thai zake tema nathI. kAraNa ke vizeSavAcaka padma sAthe sAkAMkSa vizeSyapadanA anyapada sAthe samAsa avyutpanna che. dA. ta. rAjArUpa vizeSyapada, ddha Jut Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu dunanvaya iti 'yat sanakam' ityAdi kriyAvizeSaNa vena vyAkhyeyam / ratnaprabhAkarmakAkArAdinirUpitayAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkajJAnavAn na tAdRzata vdnyuunaantiriktvissytaakdrshnvaan| kevalIti phalito'rthaH / yadi ca tAdRzasya viziSTadarzanasya niSedhyasyA'prasiddhena tanniSedhaH "asato Nasthi Niseho" (vizeSA. gA. 1574) ityAdivacanAditi sUkSmamIkSyate, tadA kriyApradhAnamAkhyAtamiti vaiyAkaraNanayAzrayaNena ratnaprabhAkarmakAkArAdinirUpitayAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkaM jJAna na tAdRzaM kevalikartR ke darzanabhityeva bodhaH sarvanayAtmake bhagavatpravacane yathopapannAnyataranayagrahaNe doSA'bhAvAditi tu vayamAlocayAmaH / evA vizeSaNa sAthe sAkAMkSa hovAthI "Rya rAnamAtAH A samAsa thaI zakta nathI. tathA trIjI anupapatti e che ke ratnaprabhA zabda strIliMga che jyAre "sama' zabda napuMsakaliMgamAM che mATe liMga bhinna bhinna hovAthI ratanaprabhA padArtha sAthe anyUnAnatiriktadharmaviziSTa evA samaja padArthane anvaya thaI zake tema nathI. - A chellI be anupapattinA kAraNe samartha A pada kriyAvizeSaNa che ema mAnIne sUtranI vyAkhyA karavI joIe. kriyAvizeSaNa havAthI cA tamane anvaya jJAnAti ane pazyati kiyAmAM thaze. tethI saMpUrNasUtrane phalitArtha kADhavA mATe anvaya A pramANe prApta thaze-dvitIyA vibhaktivALA ratnaprabhA padane artha ratnaprabhAkarmakatva ane tene anvaya jJAnamAM, tRtIyAnta AkAra Adi padane artha AkAra Adi nirUpitatva ane tene anvaya samaka padArtha viSayatAmAM, yata padano artha che yAvat ane tene paNa avaya viSayatAmAM, samarka padane artha anyUnAnatirikta viSayatA ane tene anvaya jJAnamAM samajavAne. zAbedhane AkAra A pramANe kevaLajJAnI ratnaprabhAkarmaka, AkArAdi nirUpita jeTalI anyUnAnatirikta viSayatA nirUpaka jJAnane Azraya che-ratnaprabhAkarmaka, AkArAdinirUpita teTalI anyUnAnatirikta viSayatA nirUpaka darzanane Azraya nathI. sArAMza, jJAnamAM AkAra Adi jeTalA vizeSe bhAse che te darzanamAM bhAsatA nathI. darzanamAM jJAnasamAna viSayanA nirUpakatvane niSedha ] have A phalitArtha upara ja sUma vicAraNA karavAmAM Ave te jaNAze ke "jJAna jeTalI viSayatAonuM nirUpaka che teTalI viSayatAonuM nirUpaka darzana, ke jene ahIM niSedha karavo che, te kayAMye prasiddha ja nathI. (darzana te prasiddha che paNa tAva6 viSayatA nirUpaka darzana prasiddha nathI.) je vastu kayAMye prasiddha na hoya tene niSedha paNa hoI zake nahi. jema ke vizeSAvazyamAM kahyuM che ke "asata padArthano niSedha hoI zake nahi" mATe, niSedhanuM upapAdana karavA, "AkhyAta eTale ke kriyApada kriyApradhAna hoya che A vaiyAkaraNanA matane Azraya levo joIe. (naiyAyike tevattaH jAti e vAkyane gamanakriyAnukulavyApArano Azraya devadatta che-A pramANe prathamAnArtha mukhya - vizeSarUpe bhAse te zAbdabedha mAne che. jyAre vaiyAkaraNe Teva jamana-Avo. 1. gAniti 4i tA 2. vi itA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalabhedabhedacarcA 14? " kevalajJAnadarzanayoyauMgapadye'numAnam---- (111) hetuyogapadyAdapi calena upayogayogapadyamApatati ityAha" kevalanANAvaraNakkhayajAya kevalaM jahA nANaM / taha dasaNaM pi jujjai NiyaAvaraNakkhayassaMte / / " (sanmati0 2/5) (112) spaSTA, navaraM nijAvaraNakSayasyAnta iti 'darzanAvaraNakSayasyAnantarakSaNa ityarthaH / na ca ekadobhayAvaraNakSaye'pi svabhAvahetuka eva upayogakrama ityuktamapi sAmpratam , evaM sati svabhAvenaiva sarvatra nirvAhe kAraNAntarocchedaprasaGgAta , kAryotpattisvabhAvasya kAraNeneva tatkramasvabhAvasya tatkrameNava nirvAhyatvAcca / kiyA mukhya vizeSyarUpe bhAse e artha mAne che.) eTale ke phalita zAbdabodha A pramANe mAnave joIe ke ratnaprabhAkarmaka kevalikatRkajJAna AkArAdithI nirUpita jeTalI anyUnAnatirikta viSayatAnuM nirUpaka che, ratnaprabhAkarmaka kevalikatRkadarzana teTalI viSayatAenuM nirUpaka nathI. (A vAkayArthamAM, jJAnamAM prasiddha viSayatAnirUpakatvane darzanamAM niSedha karAya che.) bhagavAnanuM pravacana sarvanayasamUhamaya che, eTale jyAM je kaMI nayanuM avalambana karavAthI padArtha barobara ghaTato hoya tyAM te nayanuM avalambana karavAmAM kaI doSa nathI-tema upAdhyAyajI mahArAjanuM samAlocane rUpe kahevuM che (tAtparya, sUtrakAra jJAna ane darzananI samAnakAlInatAno niSedha karatA nathI paraMtu darzanamAM jJAnasamAnaviSayatAnirUpakatvane niSedha sUcave che.) [ samAnakAlIna sAmagrIthI kAryo paNa samAnakAlIna] . (111 ane 112) vaLI kAraNe jo samAnakAlIna hoya te enA bale upayogarUpa kArya paNa samAnakAlIna mAnavuM ja paDe, te vAta have sammatigraMthakAra jaNAve che kevaLajJAnAvaraNanA kSayathI jema kevaLajJAnanI utpatti thAya che tema pitAnA AvaraNanA kSayanA aMte darzananI utpatti paNa yuktiyukta che." gAthAne artha spaSTa che. phakta, "patAnA AvaraNanA kSayanA aMte" eTale "darzanAvaraNanA kSayanI pachInA kSaNe tema samajavuM. je ema kaho ke-"AvaraNakSaya bhale, eka sAthe thatuM hoya paraMtu bane upayoganI utpatti te kramika thAya che, ane temAM kamikapaNe utpanna thavA rU5 svabhAva ja ekamAtra hetu che. te A vAta barAbara nathI. je e rIte ahIM svabhAvathI ja utpattinA kamane nirvAha karI levAmAM Ave te anyatra badhe ThekANe paNa svabhAvAtmaka ekamAtra kAraNathI ja kAryotpattine nirvAha karI zakAya che. pariNAme svabhAvabhinna saghaLA kAraNonA ucheranI Apatti Avaze. vaLI, bIjI vAta e che ke kAryamAM utpatti thavA rU5 svabhAva jema potapotAnA kAraNene AdhIna hoya che tema kAryomAM kramazaH utpanna thavAnA svabhAvano nirvAha paNa tene kAraNenI kramikatAne AdhIna mAnavAthI ja thaI zake. sArAMza, kevaLajJAna ane kevaLa darzananI kramazaH utpatti mAnavA mATe tamAre AvaraNakSaya rU5 kAraNa paNa kamika hevAnuM 1, kSayAnantara tA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu (113) etena sarvavyaktiviSayakatvasarvajAtiviSayakatvayoH pRthagevAvaraNakSayakAryatAvacchedakasvAdarthatastadavacchinnopayogadvayasiddhiH ityapi apAstam / tatsiddhAvapi tatkramA'siddharAvaraNadvayakSayakAryayoH samaprAdhAnyena arthagateraprasarAcca / na ca 'matizrutajJAnAvaraNayoH ekadA kSayopazame'pi yathA tadupayogakramastathA jJAnadarzanAvaraNa yoryugapatkSaye'pi kevalinyupayogakramaH syAt' iti zaGkanIyam, tatra zrutopayoge matijJAnasya hetutvena, zAbdAdau pratyakSAdisAmagrathAH pratibandhakatvena ca tatsambhavAt ; atra tu kSINAvaraNatvena parasparakAryakAraNabhAvapratibandhakabhAvAdyabhAvena vizeSAt / mAnavAnI Apatti Avaze. [upayogadvayanI siddhi paNa bhinakAlatA asiddha) (113) uparokta rIte, kamika upayoganuM samarthana jyAre zakaya ja nathI tyAre je loko kramikatAnA samarthanamAM ema kahe che ke "jJAnAvaraNakSaya rU5 kAraNathI nirUpita kAryatAnuM avachedaka sarvavyakti(vizeSa)viSayakatva che ane darzanAvaraNakSayarUpa kAraNathI nirUpita kAryatAnuM avacchedaka sarva jAti (sAmAnya) viSayakatva che. A rIte bane kAraNonA kAryatAvarachedaka jayAre bhinna bhinna che, tyAre arthapatti pramANathI e siddha thAya che ke upayogarUpa be kArya paNa bhinna che. kAraNa ke kAryamAM bheda mAnyA vinA kAryatAvahaidaka bheda ghaTI zake nahi. tethI jJAne paga ane dazano pagarUpa be bhinna kAryonI siddhi thAya che."--e vAta paNa nirasta thaI jAya che. kAraNa ke pUrvapakSInA kahyA mujaba be upaganI siddhi thAya to paNa e bane bhinakAlIna hovAnuM siddha thatuM nathI. jo ema kaho ke "jJAnAvaraNanA kSayanuM kArya mukhya che ane darzanAvaraNanA kSayanuM kArya gauNa che. A mukhyagauNa bhAva banne kAryamAM kRmikatA mAnyA vinA ghaTI zake nahi. A rIte arthapattithI kamikatAnI siddhi thAya che te Ama kahevuM paNa barAbara nathI. kAraNa ke jJAnadarzanamAM koI mukhya-INa bhAva che nahi. bane samAna pradhAnatAvALA che. eTale tame darzAvelA arthapatti pramANane ahI avakAza nathI. (kevalIne jJAna paga jeTalo mahatvano che, darzane paga paNa teTalo ja mahattavane che) [kSAyopathamika ane kSAyika upayogamAM taphAvata] zaMkA - matijJAnAvaraNane kSaye pazama ane zrutajJAnAvaraNane kSaye pazama bane eka sAthe pravarte che chatAM paNa matiupayoga ane zrataupaga bhinakAlIna hoya che, te hakIkata che. te e ja rIte jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNano kSaya bhale ekasAthe thato hoya paraMtu kevaLajJAna ane kevaladarzanane upayoga kamika ja pravarta joIe. che samAdhAna :- A zaMkA paNa barAbara nathI. kAraNa ke daSTAMta ane dArjInitakamAM bheda che. zruta upayogamAM matijJAna hetu che eTale hetu ane kAryamAM kamikatA hoI zake che. bIjuM zAbdabodhAtmaka thatajJAnamAM pratyakSAtmaka matijJAnanI sAmagrI prabaLa hovAthI pratibaMdhaka che. eTale matijJAnanI sAmagrI hoya tyAre zrutanI sAmagrI hevA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 kevaladvayabhedabhedacarcA sarvajJe zAnadarzanayobhinnakAlatvasya nirAsa : (24) ddevA" bhaNNai khINAvaraNe, jaha mainANaM jiNe Na saMbhavai / taha khINAvaraNijje visesao dasaNaM Nasthi / / (sammati. 2/6) (115) bhaNyate nizcityocyate, kSINAvaraNe jine yathA matijJAnaM matyAdijJAnaM avagrahAdi-' catuSTayarUpaM vA jJAnaM na sambhavati, tathA kSINAvaraNIye vizleSato jJAnopayogakAlAnyakAle darzanaM nAsti, kramopayogatvasya matyAdyAtmakatvavyApyatvAt saamaanyvishessobhyaalmbnkrmopyogchatAM tenI utpatti na thAya te mAnI zakAya che. tyAre ahIM kevaLajJAna ane kevaLadarzanamAM eka mAtra potapotAnA AvaraNane kSaya e ja hetu che. tethI kevaLajJAna ane darzanamAM kaI hetuhetuma bhAva che nahi. tathA AvaraNakSayarUpa banenI sAmagrI sarakhA baLavALI hovAthI kevaLajJAnanI sAmagrI ane kevaLadarzananI, benI vacamAM kaI pratibadhya-pratibaMdhaka bhAva paNa che nahi. te pachI be vacce kamikatA kaI rIte mAnI zakAya? [matijJAnanI jema bhinnakAlIna dazanane abhAva) (114-115) kevaLajJAna ane kevaLadarzana bhinnakAlIna nathI te vAta have sametikAra piote kahe che- "bhaNNai khINAvaraNe, jaha mainANaM jiNe Na saMbhavai / taha khINAvaraNijje visesao desaNaM Nasthi // " bhaNyate eTale ke nizcayapUrvaka kahevAya che ke naSTa thayelA AvaraNane kSaya thayA pachI jinamAM jema matijJAna eTale mati Adi cAra jJAnane athavA avagraha Adi catuSTayAtmaka jJAnane jinamAM saMbhava raheto nathI, tevI ja rIte AvaraNano kSaya thaI gayA bAda jinamAM pRthapaNe arthAt jJAnopayogakALathI bhinakALamAM dazanopayoga paNa hoto nathI. tenA hetu tarIke kahe che ke kamapayoga matyAdijJAnacatuSTayAtmakatvanuM vyApya che. mATe kevaLajJAna kevaLadanamAM je kama paga mAnavAmAM Ave te kevaLajJAnadarzanamAM matyAdijJAnacatuSTayAtmaka mAnavAnI Apatti Ave. athavA bIjI rIte ema paNa kahevAya ke sAmAnyavizeSa ubhayaviSayaka kamika upayogatva e avagrahAdirpatvanuM vyApya che. eTale je kevaLajJAna kevaLadarzanamAM sAmAnya-vizeSa ubhayaviSayaka kramikaupayogatva mAnaze te kevaLajJAna-darzanamAM avagrahAdirUpatA mAnavAnI paNa Apatti Avaze. TuMkamAM mArU ItyAdi gAthA krame pagapakSamAM aniSTaprasajjananA tAtparya vALI che. (jo ke gAthAmAM sAkSAt aniSTa prasaMgane badale tene viparyaya jaNAvyuM che te have pachI spaSTa thaze.) [ kramavAdamAM aniSTa prasaMga ane viparyaya] pUrvapakSIne kamogatva ISTa che. paNa kamopayogatva jyAM hoya tyAM matyAdi rUpatA avazya hoya che. eTale je pUrvapakSI kevaLajJAna-darzanamAM kopagatva mAne te matyAdirUpatA mAnavAnI Apatti Avaze. A rIte vyAkhyAnA AropathI vyA19 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu tvasya ca avagrahAdyAtmakatvavyApyatvAt , kevalayoH kramopayogatve tattvApattirityApAdanaparo'yaM granthaH / pramANaM tu kevaladarzanaM kevalajJAnatulyakAlotpattikam , tadekakAlInasAmagrIkatvAt , tAdRzakAryAntaravat , ityuktatarkAnugRhItamanumAnameveti draSTavyam / kevalajJAnadarzanayoH kramavAde AgamavirodhaH (116) na kevala kramavAdino'numAnavirodhaH api tvAgamavirodho'pItyAha. "suttami ceva 'sAI-apajjavasiyaM' ti kevalaM vuttaM / kuttAnA mIDuiM 2 vaye hor II" (sanmati rAka) (117-a) sAdyaparyavasite kevalajJAnadarzane sUtre prokte kramopayoge tu dvitIyasamaye tayoH paryavasAnamiti kuto'paryavasitatA ? / tena sUtrAzAtanAbhIrubhiH kramopayogavAdibhiH tadapi draSTavyam / pakane Aropa te aniSTaprasajana thayuM. have ene viparyaya gAthAmAM sAkSAt koTa che ke kevalImAM mati Adi cAra jJAna hotA nathI mATe jJAne paga-bhinnakAlIna darzana arthAt kime paga paNa hetuM nathI. A rIte vyApakanI nivRttithI vyAyanA abhAvanuM pratipAdana karavuM te viparyaya kahevAya. A rIte prasaMga-viparyaya jaNAvyA. have kevalImAM krame pagatyane niSedha karavA mATe arthAt yugapaTTa upayogane siddha karavA mATe svataMtra pramANa paNa darzAve che-kevaLadarzana (pakSa) kevaLajJAnanA samAnakAlamAM utpattivALuM hoya che. (sAdhya) kAraNa ke kevaLajJAna sAmagrInI samAnakAlIna pitAnI sAmagrIthI utpanna thAya che. (hetu) dA. ta. samakAlIna sAmagrIvALA rUparasAdi kAryayugala. tAtparya e che ke jema rUpa ane rasanI sAmagrI samakAlIna hovAthI banenI utpatti paNa eka sAthe ja thAya che, te ja rIte kevaLajJAnAvaraNakSayarUpa sAmagrI ane kevaLadarzanAvaraNa kSayarUpa sAmagrI ane samAnakAlIna hovAthI kevalajJAna kevaLadazanarUpa pitapotAnA kAryo paNa eka sAthe ja utpanna thAya che. A anumAna pUrvokta aniSTaprasajanarUpa tarkathI puSTa che. te A pramANe-je ahIM zaMkA karavAmAM Ave ke bhale sAmagrI samakAlIna hoya paNa kevaLajJAna kevaLadarzana samakAlIna na hoya arthAt kamika hoya te zuM vadhe? to A vyabhicArazaMkAnuM nivAraNa pUrvokta tarka dvArA thAya che, ke je kevaLajJAna kevaLadarzana be kamika upayoga mAnIe te atyAdijJAnacatuSTayAtmakatA paNa mAnavI paDaze. (11) krame pagavATIne mAtra uparokta anumAna sAthe ja virodha Avaze eTaluM ja nahi, paraMtu Agama graMtha sAthe paNa virodha Ave che te suttami...ityAdi gAthAthI kahe che-"sUtramAM kevaLajJAnadarzanane sAdi-aparya vasita (sAdi-anaMta) kahyA che. sUtranI AzAtanAthI DaratA hoya teoe (kramavAdIoe) A sUtra upara paNa vicAra karavo joIe." [ kamavAdamAM sAdi-aparyAvasitapaNunI anupatti ] (117 1) sUtramAM kevaLajJAna kevaLadarzanane sAdi-aparyavasita kahyA che. kropa1. vai i ta * "vaDhaorrLI purA " "mA | sAtig vavavavala" (prajJApanA pada-18 sa. 241) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jatuM kevalabhedabhedacarcA co'yarthaH / na kevalaM 'kevalI NaM bhaMte imaM rayaNappamaM puDhaviM' ityAguktasUtrayathAzrutArthAnupapattimAtramiti bhAvaH / na ca dravyApekSayA'paryavasitatvam', dravyaviSayapraznottarAzruteH / na ca "arpitAnarpitasiddheH" (tattvArtha sU0 5/31) iti tattvArtha sUtrAnurodhena dravyArpaNayA'zrutayorapi tayoH kalpanaM yuktam anyathA paryAyANAmutpAdavigamAtmakatvAt bhavato'pi katha tayoraparyavasAnatA ? iti paryanuyojyam ; yaddharmAvacchinne kramikatvaprasiddhiH, taddharmAvacchinne aparyava. yegavAdamAM te prathama samaye utpatti, bIjA samaye kSaya, vaLI trIjA samaye utpatti, cothA samaye kSaya,- A krama cAlI rahyo che te pachI kevaLajJAnadarzananuM aparyavasitapaNuM rahyuM kayAM? tethI kopagavAdIo je sUtra AzAtanAthI DaratA hoya te teoe "sAdi-aparyavasita pratipAdaka sUtra upara lakSa ApavuM joIe. gAthAmAM ja zabda bapi zabdanA arthamAM jANavo. kahevAne bhAva evo che ke kopagavAdIoe "garI jo te racaTEqmaM puva.....ItyAdi pUrvokta sUtrane je artha karyo che temAM je anupatti rahelI che mAtra tenA upara ja nahi, kintu sAdi-aparyavasitatA pratipAdaka sUtra upara paNa lakSa devAnI jarUra che. pUrvapakSI jo ema kahe ke dravyanI apekSAe aparyavasitapaNuM mAnavAthI mUtra sAthe koI virodha rahetuM nathI-to e bahu ThIka nathI. kAraNa ke sUtrakAre sAkSAt dravyanI apekSAe sAdi-aparyAvasitapaNAne prazna ane uttara kahyA nathI. pUrvapakSa - sAkSAt bhale na kahyuM hoya paraMtu tatvArthasUtramAM je kahyuM che ke "karSitAnarvirasiddha (arthAta padArthanI je nayathI u5patti thatI hoya te nathI arpaNA=vivakSA, ane je nayathI upapatti na thatI hoya te nayathI anapaNA=avivakSA karavAthI abhISTa arthanI siddhi thAya che.) tene anusarIne ahIM dravyanayanI apaNAthI praznottara na kahyA hoya te paNa tenI te rIte kalpanA karavI vAjabI che. je tame ahIM dravyanayanI arpaNane vAjabI nahi mAne te paryAya rUpa kevaLajJAna ane kevaLadarzana te utpAda-vinAzazIla hovAthI, tamArA mate paNa aparyAvasitapaNuM kaI rIte ghaTaze? uttarapakSa:- Avo prazna karavAnI jarUra nathI. kAraNa ke kevaLajJAna ane kevaLa darzanane kramika mAnaze te temAM aparyAvasitatvane anvaya karavA mATe je prakAranI AkAMkSA hovI joIe e ja radabAtala thaI jaze. kAraNa ke A niyama che ke je dharmathI avacchinna vastumAM kamikatA prasiddha hoya, te dharmathI avacchinna vastumAM aparyAvasitatvanA anvayanI AkAMkSA rahetI nathI. dA. ta. Rjutva-vakratva, A bane vastumAM kramikatA prasiddha che. (kAraNa ke vastumAM saraLatA hoya tyAre vakratA na hoya, ane jyAre vakatA hoya tyAre saraLatA na hoya.) tethI Rjutva-vakRtvamAM aparyavasitatvane avaya karavA egya AkAMkSA rahetI nathI, je te rahetI hoya evuM mAnIe te ju-vakatva aparyavasita che' AvA prayoganI Apatti Avaze. (arthAt AvA , 1, taravuM nA Dha tAM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jJAnabindu sitatvAnvayasya nirAkAGkSatvAt anyathA Rjutvavakratve aparyavasite iti prayogasyApi prasaGgAt / mama tu rUparasAtmakaikadravyavadakramabhAvibhinnopAdhikotpAdavigamAtmakatve'pi' kevalidravyAdavyatirekataH tayoraparyavasitatvaM nAnupapannam / (117-ba) atha paryAyatvAvacchedakadharmavinirmokeNa zuddhadravyArthAdezapravRtteH kramaikAnte'pi kevalayoraparyavasitatatvamupapatsyate, ata eva paryAyadravyayorAdiSTadravyaparyAyatvaM siddhAnte gIyate tattadavacchedakavinirmokasya vivakSAdhInatvAditi cet ? kimayamuktadharmavinirmokaratattatpadArthatAvacchedakaviziSTayoH abhedAnvayAnupapattyA zuddhadravyalakSaNayA, uta uktadharmasya vizeSaNatvaparityAgena upalakSaNatvamAtravivakSayA ? / Adhe Adyapada eva lakSaNAyAM 'zuddhadravyaM zuddhAtmadravya vA aparyavasitam' ityeva bodhaH syAt / sAditvasyApa tatra andhayapraveze tu kevalidravyaM sAdyaparyavasitam' prayogane paNa prAmANika gaNa paDaze, ke je ITa nathI.) vaLI amArA yugapavAdamAM aparyavasitatvanI anupatti je tame kahI che te paNa barAbara nathI kAraNa ke amArA mate dvitIyakSaNamAM pUrvakSaNano nAza ane dvitIyakSaNanA utpAda, A rIte bhinna bhinna kSaNarUpa upAdhithI amika arthAt sahabhAva utpAdavinA zAtmakatva kevaLajJAna kevaLadarzanamAM hovA chatAM paNa rUpa-rasAtmaka eka dravyanI jema kevalI dravyathI avyatiriktapaNuM jJAnadarzanamAM rahyuM hovAthI koI anupatti nathI. kahevuM ema che ke jema eka ja dravyamAM sahabhAvI rUpa ane rasa paryAya pratikANa upATha-vinAzAtmaka hovA chatAM paNa sadA mATe dravyathI pravAharUpe pratyeka kSaNamAM apRthabhAve rahelA hovAthI rUpa ane rasa paryA thAvat dravyabhAvi kahevAya che. to e ja rIte sahabhAvI kevaLajJAna ane kevaLadarzana kevalInA AtmadravyathI pravAharUpe pratyekakSaNamAM apRthabhAve rahetA hovAthI yAvat kevalIdravyabhAvI eTale ke aparyavasita hovAnuM ghaTI zake che. [dravyArthikanayathI aparyavasitatvanI AzaMkA ] An kramavAdI -vastrajJA ( naM vAM) arthavarjita" | A vAkayArthIne ghaTAvavA mATe, ame paryAyatAva chedaka dharma jJAnatva (ke darzanatva)ne dRSTi bahAra rAkhIne zuddha dravyArthika nayanA abhiprAyane pravartamAna banAvIe to phalitArtha e nIkaLaze ke jJAnathI abhina kevali Atmadravya aparyavasita che. A rIte amArA kamika ekAntavAdamAM kevalajJAnadarzananuM aparyavasitatva sArI rIte ghaTI zakaze. paryAyamAM paNa dravyatvanI vivakSA ane dravyamAM paryAyatvanI vivakSA pramANabhUta che ane eTale ja zrI siddhAMtamAM paryAyane AdiSTadravyarUpe arthAt upacArathI dravyarUpe, ane dravyane AdiSTaparyAyarUpe arthAta upacArathI paryAyarUpe darzAvAyelA che. tenuM kAraNa paNa e che ke jJAnatva, darzana- Adi avacchedaka dharmane dRSTimAM levA ke na levA te vaktAnA abhiprAya para avalaMbe che [ kevaLajJAnamAM aparyAvasitatvabodhanI anupatti tadavastha-uttara ] - yugapaduvAdI - tamArI A vAta upara prazna che ke paryAyatAvarachedaka dharmane daSTi bahAra rAkhavAnuM kAraNa zuM che? be kAraNa keI zake che. eka vijJAnaM arthivasi" Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 kevalajyabhedabhedacarcA ityAkAraka eva / ubhayapadalakSaNAyAM tu zuddhadravyaviSayako nirvikalpaka eva bodha iti 'kevalajJAnadarzane sAdyaparyavasite' iti bodhasya kathamapi anupapattiH / antye ya kevalatvopalakSitAtmadravyamAtragrahaNe tatra sAditvAnvayAnupapattiH, kevaliparyAyagrahaNe ca navavidhopacAramadhye paryAye paryAyopacAra evAzrayaNIyaH syAditi samIcInaM dravyArthAdezasamarthanam !! niyatopalakSyatAvacchedakarUpAbhAve'pi saMmugdhopalakSyaviSayakatAdRzabodhasvIkAre' ca 'paryAyo'paryavasitaH' ityAderapi prasaktiH / dravyArthatayA kevalajJAnakevaladarzanayoH aparyavasitatvAbhyupagame dvitIyakSaNe'pi tayoH sadbhAvaprasaktiH anyathA dravyArthatvAyogAta / A prayogamAM padArtha tAvacchedaka jJAnatva dharmathI viziSTa jJAna padArthano aparyavasita padArtha sAthe abhedAnvaya kamavAdamAM ghaTI zake nahi. te abhedAnvaya ghaTAvavA mATe dravyArthika nayane abhiprAyanuM AlaMbana karIne kevaLajJAna padanI zuddhadravyartha mAM lakSaNa karavI paDe. ane te mATe padArthatAvachedaka dharma jJAnatva vagerene draSTi bahAra rAkhavo paDe. athavA bIjuM kAraNa e ke padArthatAvachedaka dharmane vizeSaNarUpa mAnIe te vidheyamAM tene anvaye zakya na hovAthI te dharmane upalakSaNarUpe mAnavo paDe. arthAta abhedAnvaya mATe tene daSTi bahAra rAkhavo paDe. paNa A baMne vikalpomAM tamArA ISTanI siddhi thAya tema nathI. TuMkamA, kevaLa jJAna-darzana sAdi-aparyavasita che' evA arthabaMdhanI upa patti nahi thaI zake. kAraNa ke pahelA vikala5mAM lakSaNo te mAtra kevaLajJAna padanI ja zuddhadravyarUpa arthamAM athavA zuddhAtmArUpa arthamAM karAI che. eTale artha bedha "zuddhadravya aparyavasita che athavA "zuddhAtmA aparyavasita che."--A ja phalita thaze. nahi ke "kevaLajJAna aparyavasita che', e. vaLI vidheyamAM sAhityane paNa anvaya karavAnuM hoya to 'kevalidravya sAdi-aparyavasita che' evA AkArane ja arthadha phalita thaze. ekamAtra kevaLajJAna padane badale kevaLajJAna ane aparyavasitaema bane padanI zuddhadravyarUpa artha mAM lakSaNe karIe te ekamAtra zuddhadravyano nirvi. kalpa bedha phalita thaze. tAtparya, "kevaLajJAnadarzana sAdi-aparyavasita che" e bedha kamavAdamAM koI paNa rIte phalita karI zakAtuM nathI. [ upalakSaNa vikapamAM sAdi-aparyAvasitatva nahI ghaTe ]. - bIjA vika95mAM kevaLajJAnatvathI upalakSita ekamAtra Atmadravyane ja grahaNa karaze te "Atmadravya sAdi-aparyavasita che te artha phalita thaze paNa te nahi ghaTI zake. kAraNa ke Atmadravya anAdi hovAthI temAM sAdivane anvaya ghaTe tema nathI. je sAdiva ghaTAvavA mATe kevaLajJAnatvathI upalakSita tarIke kevaliparyAyane grahaNa karavuM hoya te tamAre nava prakAranA upacAromAMthI "paryAyamAM paryAyApacAra" e trIjA upacAranayanuM AlaMbana karavuM paDaze. kAraNa ke tame ahIM kevaliparyAyamAM sAdi-aparyavasitatva paryo ne upacAra karavA mAMge che. (paryAya te haMmeza sAta hoya temAM aparyAvasitatva 1. kAre vApata Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pao jJAnabiMdu (118) tadevaM kramAbhyupagame tayorAgamavirodha ityupasaMharannAha "saMtaMmi kevale dasaNammi nANasta saMbhavo Nasthi / vaDhanAmi 2 raNa ta nihAruM II(sati, 2/8) (119) svarUpato dvayoH kramikatve'nyatarakAle'nyatarAbhAvaprasaGgaH, tathA ca uktavakSyamANadUSaNagaNopanipAtaH, tasmAt dvAvapyupayogau kevalinaH svarUpato'nidhanAvityarthaH / granthakRtA'bhedapakSasyopanyAsaH 3 (120) ittha. granthakRdakramopayogadvayAbhyupagamena kramopayogavAdinaM paryanuyujya svapakSa drshyitumaahupacArathI ja ghaTI zake.) have tapAse ke tame dravyArthikanayAdezanuM samarthana keTaluM sarasa karyuM?!! arthAta dravyArthikanayAdezathI aparyavasitatvanuM samarthana karavA beThelA tame e nayAdezane choDIne aupacArika paryAyanayane pakaDI beThA, te jarA dhyAnamAM lo ! 5. bIjI vAta e che ke jJAnatvane je upalakSaNa mAne tyAre "upalaya padArtha koNa che, te nizcitapaNe jaNAya e mATe cokkasa prakArane upalayAvacchedaka dharma darzAve joIe. (ke jethI khyAla Ave ke ahIM kevaLI paryAya ja upalakSita che). tene badale saMmugdhapaNe arthAt niyatalakyatAvarachedakanA bhAna vinA, emane ema ja upalayaviSayaka bAdha je tame mAnaze te "kevaLajJAna aparyAvasita che e vAkayathI "paryAya aparya vasita che e aprAmANika artha paNa phalita thaI zakaze. have upacArane choDIne sIdhe sIdhI rIte dravyArthikanayane anusarIne kevaLajJAna ane kevaLadarzanamAM aparyavasitatva mAnavuM hoya te pitA potAnI bIjakSaNamAM paNa te banenuM astitva svIkAravuM paDaze. kAraNa ke e pote bIjakSaNamAM hoya ja nahi te dravyArthikanayathI dravyathI abhedapaNe kone pakaDIne aparyavasitapaNuM ghaTAvaze ? tAtparya, pratyeka kSaNamAM kevaLajJAna kevaLadarzana na hoya te dravyArthapaNuM paNa ghaTI zakaze nahi. (118 ane 119) kevaLajJAna ane kevaLadarzananI bAbatamAM kramavAdane mAnavAmAM upara batAvyA pramANe aparyAvasitavasUcaka Agama sAthe virodha UbhuM thAya che te vAtane upasaMhAra karatAM sammatikAra kahe che ke kevaLadarzana hete chate jJAnane saMbhava rahetuM nathI. ane kevaLajJAna hoya tyAre darzanano saMbhava raheto nathI. tethI (A rIte kamavAdamAM virodha hovAthI) bane a5ryavasita siddha thAya che." upAdhyAyajI mahArAjA kahe che ke svabhAvathI ja banene kramika mAnIe te jyAre bemAMthI eka hoya tyAre bIjAne abhAva prasiddha thAya che. ane tethI pUrve kahelAM (kevaLajJAna-darzanamAM matyAdi-AtmakatvanI athavA avagrahAdiAtmakatvanI Apatti vagere) dUSaNe tathA AgaLa upara kahevAnArA dUSaNonuM ToLuM dAkhala thaI jAya che tethI ema ja mAnavuM joIe ke kevalinA ane upayago svabhAvathI ja anidhana=aparya vasita heya che. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara kevaladvayabhedabhedacarcA "dasaNanANAvaraNakkhae samANammi kassa puvayaro / ' phom a regro, hRti tuve kaaojA !" (mati, 2/6)* __ (121) sAmAnyavizeSaparicchedAvaraNApagame kasya prathamataramutpAdo bhavet ? anyatarotpAde taditarasyApyutpAdaprasaGgAt , anyatarasAmagrathA anyatarapratibandhakatve ca ubhayorapyabhAvaprasaGgAt / "savvAo laddhIo sAgArovaogovauttassa' iti vacanaprAmANyAt prathama kevalajJAnasya pazcAt kevaladarzanasyotpAda iti cet ? na, etadvacanasya labdhiyogapadya eva sAkSitvAt , upayogakramAkramayogadAsInyAta yogapadyenApi nirvAhe'rthAharzane'nantarotpattyasiddheH, ekakSaNotpattikakevalajJAnayorekakSaNanyUnAdhikAyuSkayoH kevalinoH kramikopayogadvayadhArAyA nirvAhayitumazakyatvAca / [ kevalajJAna-darzanamAMthI prathama utpatti konI? ] (120 ane 121) pahelAM kahyuM che e rIte saMmatigraMthakAra yugapadupayoga yugalavAdane ekavAra mAnI laIne kamapagavAdanuM khaMDana karyA pachI pitAnI vAstavika mAnyatAvALA pakSane darzAve che- "darzanAvaraNa ane jJAnAvaraNano kSaya samakAlIna hoya te bemAMthI konI pahelA utpatti thAya? (je ema kaho ke) banenI sAthe utpatti thAya che (te enI sAme A vAta che ke, be upayoga sAthe te hotA nathI." upAdhyAyajI mahArAja AnuM paSTIkaraNa karatA kahe che ke sAmAnya ane vizeSa e bane tanA avabedhanuM AvaraNa eka sAthe kSINa thaI gayA pachI bemAMthI kenI u5tti pahelA thAya? vinigamaka keI na hovAthI bemAMthI ekanI je samaye utpatti thaze te ja samaye bIjAnI paNa utpatti thaIne ja raheze. je ema mAnIe ke bemAMthI ekanI sAmagrI bIjAnI utpattimAM pratibaMdhaka banaze te bannenI utpatti aTakI javAnI muzkelI Avaze. kAraNa ke AvaraNakSayarUpa bannenI sAmagrI tulyabaLavALI havAthI ane ekabIjAnuM kArya aTakAvaze. pUrvapakSa - "sAro strI nA virodhovattarasa"=tamAma labdhio sAkAra upagamAM upayukta hoya tyAre prApta thAya che." A sUtravacana pramANabhUta hovAthI pahelA kevaLajJAnanI utpatti ane pachI kevaLadarzananI utpatti thAya che tema mAnavuM joIe. (tAtparya, uktasUtra kevaLajJAnanI utpatti prathama che tema mAnavAmAM vinigamaka che) uttarapakSa - tamArI vAta barobara nathI kAraNa ke (1) upara kaheluM sUtravacana to mAtra labdhine prAdurbhAva ane sAkAra- uga, A benI samakAlInatAmAM ja sAkSI che. tAtparya, kaI paNa labdhi jyAre prApta thAya tyAre te ja kALe sAkAra-upayoga avazya pravartamAna hoya (2) kevaLajJAna-darzanane upayoga samakAlIna hoya che ke viSamakAlIna A bAbatamAM upara kaheluM sUtra te udAsIna che arthAt e sUtra A bAbatane sparzatuM nathI. (3) banane upagane ekasAthe mAnavAmAM uparokta 1. puvAra-sameti. . 2, maMqgo-samiti. 3. iMDaza tA * Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara jJAnabindu * (22-34) tha jJAnayojamaje nona hetuti nirvisamAdhi - chadmasthakAlInadarzanAt prathamaM kelajJAnotpattiH, kevaladarzane kevalajJAnatvena 'viziSya hetutvAcca dvitIyakSaNe kevaladarzanotpattiH, tatazca kramikasAmagrIdvayasampattyA kramikopayogadvayadhArAnirvAha iti ekakSaNanyUnAdhikAyuSkayostvekakSaNe kevalajJAnotpattyasvIkAra eva gatiriti cet ? na, "dasaNapuvvaM nANaM' (sanmati 2/22) ityAdinA tathAhetutvasya pramANAbhAvena nirasanIyatvAt , utpannasya kevalajJAnasya mAthikabhAvatvena nAzA'yogAcca / na ca muktisamaye kSAyikacAritranAzavadupapattiH, kSAyikatve'pi tasya yogasthaya nimittakatvena nimittanAzanAzyatvAt , kevalajJAnasya cA'naimittakatvAt utpattI jJaptau cAvaraNakSayAtiriktanimittAnapekSa venaiva tasya svatantrapramANatvavyavasthiteH, anyathA 'sApekSamasamartham' itinyAyAttatrA'prAmANyaprasaGgAt / sUtrane kaI vAMdho Ave tema na hovAthI ene nirvAha barAbara thAya che eTale sUtranirvAhA thAnu55tti rUpa arthApapattine avakAza na hovAthI tenA dvArA-pahelA kevaLajJAnanI ane pachI kevaLadarzananI utpatti siddha nahi thaI zake. (4) be kevalI che. banene eka sAthe kevaLajJAna utapana thayuM che. paNa eka kevalI karatA bIjA kevalInuM avaziSTa AyuSya eka kSaNa nyUna ke adhika che. kamavAdamAM AvA be kevalimAM kamika upayoga yugalanI dhArAne nirvAha thaI zakaze nahi kAraNa ke kamavAdamAM eka kevaline siddhirUpa labdhinI prApti kevaLajJAna kSaNamAM mAnaze te enAthI eka kSaNa pUnAdhika AyuSyavALA bIjA kevaline kevaLadarzananI kSaNamAM siddhinI labdhi prApta thavAnI muzkelI ubhI thaze. A cAra hetuothI pUrvapakSInI vAta barobara nathI e siddha thAya che. fjJAna-darzana upagamAM hetu-hetumabhAva nathI.] (122-1) pUrvapakSaH-darzane paga e jJAne pagamAM hetu che. banne vacce sAmAnyata: hetuhetuma-bhAva rahelo che. tethI ema kahI zakAya ke cha6mastha avasthAnI chellI kSaNamAM je nirvikalpasamAdhirUpa darzanopayoga hoya tenAthI kevali-avasthAnI prathama kSaNamAM kevaLajJAnanI ja upatti thaze, nahi ke kevaLadarzananI, kAraNa ke darzanopayoga pratye sAmAnyata: jJAnapaga hetu nathI, paraMtu kevaLadarzana pratye vizeSe karIne kevaLajJAna hetu che. A sthitimAM kevalI avasthAnI pahelI kSaNamAM kevaLadananI utpattinI zakatA nathI. kAraNa ke tenI pUrva kSaNamAM kevaLajJAna rUpa hetu vidyamAna nathI, prathama kSaNamAM kevaLajJAnanI utpatti thaI javAthI dvitIyakSaNamAM kevaLadarzana upanna thaI zakaze. A banane upayoganI sAmagrI kamazaH upasthita thatI hovAthI ane upayogamAM paNa kramikatAne nirvAha thaI zake che. vaLI, pUrve je Apatti darzAvI che ke eka kSaNa jUnAdhika kevalI paryAyavALA be kevalImAM kamika upayogadvayadhArA nahI ghaTI zake, tenA uttaramAM kahevAnuM che ke ekakSaNanyUnAdhika AyuSyavALA be kevaline eka sAthe kevaLa jJAnanI utpatti thavAnuM na mAnIe e ja ucita gati (tramArga) che. 1 uttarapakSa :-e vAta barAbara nathI. tene be kAraNa che. (1) AgaLa jaIne 1. virobdha de mA viroghadde mu. 2. nirvAha + ma =aa 3. tatra va tA. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladrabhedAbhedacarcA 113 ( 122 - ba ) etena kevaladarzana sAmagrItvena svasyaiva svanAzakatvamiti kevalajJAnakSaNikatvam ; ityapi apAntam anaimittike kSaNikatvA'yogAt, anyathA tatkSaNa eva tatkSaNavRttikArye nAzaka iti sarvatraiva sUkSmarjusUtranayasAmrAjyasya durnivAratvAditi kimatipallavitena ? nanviyamanupapattiH kramopayogapakSa evetyakramau dvAvupayogau stAmityAzaGkate ' mallavAdI - 'bhavedvA samayamekakAlamutpAdastayeAH" iti / tatraikopayogavAdI granthakRt siddhAntayati 'handi ' jJAyatAM dvAvupayogau naikadeti, sAmAnyavizeSaparicchedAtmakatvAt kevalajJAnasya yadeva jJAnaM tadeva darzanamityatraiva nirbharaH, ubhayahetusamAje samUhAlamba 'notpAdasyaiva anyatra dRSTatvAt nAtra aparidRSTakalpanAkleza iti bhAvaH / t saLavuththuM nALa... e gAthA dvArA kevaLadunamAM tame mAnelI kevaLajJAnanI pramANazUnya hetutAnuM khaMDana thaI javAnuM che. (2) khIju` kAraNa e che ke kevaLajJAna kSAyikabhAvarUpa hAvAthI ekavAra utpanna thayA bAda tenA nAza thavA zakaya nathI. (arthAta dvitIyacatu aMdikSaNamAM kramazaH kevaLajJAnanA uccheda zakaya nathI. [nimittanirapekSa kSAyika bhAvanA nAza azakaya] za'kA :- jema siddhigatinI prAptinA samaye kSAyikabhAvarUpa cAritra heAvA chatAM tenA nAza thAya che, tA eja rIte kevaLajJAnanA paNa dvitIyacaturthAM Adi kSaNAmAM nAza mAnI zakAya che. samAdhAna - kevalImAM je kSAyikacAritra hAya che temAM yAgasthiratA paNa nimitta che. siddhinI prApti thatA kAyAkriyAgarUpa nimittanI sarvathA nivRtti thaI jAya che. tethI cAgIya mUlaka kSAyikacAritranA nAza thaI jAya te yukta che. jyAre kevaLajJAnanI utpatti ke jJaptimAM eka mAtra AvaraNakSaya e ja nimitta che. ane khIju kAi tevu... nimitta nathI ke jenA nAzathI dvitIyacaturthAdikSaNamAM kevaLajJAnanA nAza sa'bhavI zake. kevaLajJAnane utpatti ke jJaptimAM AvaraNakSaya sivAya bIjA kei nimittanI apekSA nathI eTale te te svataMtra pramANu hAvAnu' zAstramAM kahyu che, jo bIjA keAi nimittanI apekSA mAnazuM teA kevaLajJAna asamartha banI jaze. kAraNa ke je nimittasApekSa hAya te svataH asama hoya che, eveA nyAya satra pravarte che tethI nimittasApekSa kevaLajJAnamAM svataH prAmANyanA bhaMga thavAnI Apatti Avaze. (122-kha) kevaLajJAna nimitta sApekSa nathI. ane 'je nimittasApekSa na heAya te kSaNika paNa hAya nahi' evA niyama pravarte che, tethI have kevaLajJAnanu kSaNikatva siddha karavA mATe evI kalpanA karavAmAM Ave ke "kevaLadarzananI sAmagrIrUpa hAvAthI kevaLajJAna pAte ja peAtAnuM nAzaka che" te e kalpanA pazu nirasta thaI jAya che. jo kevaLajJAnane kevaLadarzInanI sAmagrIrUpa hAvAthI peAtAnuM nAzaka mAnIe ane e rIte kSaNikatAnI upapatti mATe RsUtranayane avakAza ApIe te pachI sUkSma RjusUtranayavAdI ema paNa kahI zakaze ke te te kSaNamAM rahelA kAryAnA nAza pratye te te kSaNa ja pAte hetu che. A rIte da'DaprahAra vagerenI nAzakatAnA leApa karanArA sUkSmajusUtranayanA sAmrAjayanA pratikAra thaI zakaze nahi. bahu vistAra karavAthI saryuM.. 1. tei mave haiM // 2. sayostadvaita|3. svanacaiva ta / 20 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jJAnabiMdu amedapakSe eva sarvazatAsaMbhavasya samarthanam -- (123) asminneva vAde kevalinaH sarvajJatAsambhava ityAha"jai savvaM sAyAraM jANai ekkasamaeNa savvaNNU / jujjai sayAvi evaM ahavA savvaM na jANAi // " (sanmati0 2/10) (124) yadi sarva sAmAnyavizeSAtmakaM jagat sAkAraM tattajjAtivyaktivRttidharmaviziSTam , sAkAramiti kriyAvizeSaNaM vA-niravacchinnatattajjAtiprakAratAnirUpitatattadvyaktivizeSyatAsahitaM [ yugapa6 upagaDhayavAdanI samAlocanA ] sammati gAthAnA uttarArdhanI avataraNikA rUpe upAdhyAyajI, malavAdI mahArAjanI AzaMkA raju karatA kahe che ke AzaMkA - upara je badhI muzkelI darzAvI te kamikopayoga pakSamAM lAgu thAya che. te pachI eka sAthe be upayoga mAnI laIe to zuM vAMdhe? gAthAnI tRtIyapAdamAM graMthakAre pote ja A (malavAdinI) AzaMkA raju karatA kahyuM che ke "banenI utpatti ekasAthe ja thatI hevI joIe. samAdhAna :- abhinepagavAdI saMmatigraMthakAra siddhAMtarUpe javAba ApatA kahe che ke-eTaluM jANuM rAkhe ke be upaga ekasAthe hotA nathI. kAraNa ke kevaLajJAna pate ja sAmAnya ane vizeSa sakaLa padArthanA bodharUpa che. kahevAnuM tAtparya e ja che ke je jJAna che te ja darzana che. (kevaLajJAna ane kevaLadarzana be judA to nathI.) anya sthaLe paNa dekhAya che ke jyAre be viSayanA jJAnanI sAmagrI ekasAthe upasthita thAya tyAre e banene viSaya karanAruM eka ja samUhAlambanAtmaka jJAna utpanna thAya che. to pachI kevaLa-avasthAmAM, anyatra adaSTa evI kalpanA karavAnI jarUra zuM? tAtparya, sAmAnyarUpa viSaya ane vizeSarUpa viSaya, bannenA bedhanI svasvAvaraNakSayarUpa sAmagrI ekasAthe upasthita thatI hovAthI sAmAnya vizeSa-ubhayaviSayaka eka ja upaga kevali-avasthAmAM mAnave joIe. [ abhedapakSamAM ja sarvajJatAnI upapatti ] (123 ane 124) abhedapakSamAM ja kevalI saMpUrNa paNe sarvajJa hovAnuM ghaTI zake che. te have darzAve che. "zarU na sAcA'...." ItyAdi, artha - A gAthAmAM nAnAri' pachI "vRtti ra' eTaluM adhyAhAra samajavuM. sarvajJa puruSa ekasamaye badhuM ja eTale ke sAmAnya-vizeSAtmaka AkhuM jagata sAkArapaNe jANe ane jue te sadAkALa temanAmAM sarvajJatA ane sarvadarzitA ghaTe. ahIM sAkAra zabdane eka artha e che ke sAmAnya -vizeSAtmaka AkhA jagane sakaLa jAtithI viziSTa ane te te vyaktimAM rahelA sakaLa dharmathI viziSTa jANe. (sAkAra pada sarvanA vizeSaNarUpe grahaNa karyuM) bIjA . arthamAM sAkArapadane kriyAvizeSaNarUpe grahaNa karyuM che. kevalI AkhA jagatanuM, pRthapha pRthapha sakaLajAtiniSThaniravacchinnaprakAratAthI nirUpita pRthapha pRthapha sakaLa vyaktiniSTha vizeSatAzAlI jJAna kare te sarvajJa kahevAya. tAtparya e che ke kevalinuM jJAna ghaTatva Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladrayabhedAbhedacarcA parasparaM yAvaddravyaparyAyanirUpitaviSayatA sahitaM vA yathA syAt tathetyarthaH / *jAnAtyekasamayena sarvajJa: 'pati pa' kRti roSaH, tatA sAtti=sarvazAruM yuyate, vaM=sarvajJatya sarvazitva cetyayaMH 1 athavA ityetadvaiparItye 'sarva' na jAnAti 'sarva' na jAnIyAdekadezopayogavartitvAt ' matijJAnivadityarthaH tathA ca kevalajJAnameva kevaladarzanamiti sthitam / avyaktadarzanasya kevalinyasaMbhavopadarzanam (125) avyaktatvAdapi pRthagdarzanaM kevalini na sambhavatItyAha" parisuddhaM sAyAra aviattaM daMsaNaM aNAyAra / vINAvara Nijje jujjai suviyattamaviyattaM || " ( sammati0 2 / 11) niSThaprakAratA nirUpitaghaTaniSTha vizeSyatA, rUpaniSThaprakAratA nirUpitapaniSThavizeSyatA ItyAdi jeTalI jeTalI prakAratAthI nirUpita jeTalI jeTalI vizeSyatA hAya te sakaLa vizeSyatAnirUpaka eka jJAna=sarvajJatA. ahI' niravacchinna prakAratA kahevAnuM kAraNa e che ke prameyavada ItyAkAraka jJAnamAM prameyaDvena rUpeNu tatAtiniprakAratAthI nirUpita, tadna tadna jAtimat sakaLa vyaktiniSTha viSayatA nirUpakava rahelu che. (kAraNa ke ahIM' prameyatvarUpeNa sakaLajAti prakAra banI che ane prameyava6 rUpe sakaLa vyakti vizeSya khanI che.) paNa ATalA jJAnamAtrathI keAI sajJa kahevAtuM nathI. sattu tA tyAre kahevAya ke jyAre tad tarphe sakaLa jAtinuM prameyatna, vAcyatva Adi sAmAnya dharUpe nahi, kintu pAtapeAtAnA asAdhAGga svarUpe jJAna hAya. enuM ja nAma niravacchinnaprakAratAzAlI jJAna. prIyavRk evA jJAnamAM teA jAtiniSTha prakAratA prameyavathI avacchinna che. mATe evA jJAnane sajJatA kahevAya nahi. enI bADhamAkI karavA mATe ja ahI niravacchinna evu' vizeSaNa lagADayuM che. (3) kriyAvizeSaNa rUpa sAkArapadanA khIje atha e che ke drazya ane paryAyamAM rahelI paraspara ekabIjAthI nirUpita jeTalI paNa viSayatA hAya te sakaLa viSayatAnuM dhAraka jJAna te keline hAya. tApa, sakaLa tak tad paryAyaviziSTa sakaLa tadna tadna dravyanu jJAna=sajJatA. athavA' karIne graMthakAra Apatti rUpe kahe che ke jo kevalinu' jJAna upara kahyAmujaba sakaLa sAmAnya vizeSa avagAhana hAya tA enA artha e thaze ke kevala kha' jANatA nathI. kAraNa ke jema matijJAnI sakaLa jJeya padArthAMmAMthI amuka ja jJeya padArthAne jANatA hAvAthI sarvajJa kahevAtA nathI te ja rIte tamane abhimata kevaLajJAnI paNa sAmAnya vizeSAtmaka sakaLa jJeya padArthanA ekabhAgarUpa sakaLa vizeSanA upayogamAM vartatA hAvAthI sarvajJa kahI zakAze nahi. A Apatti TALavI hoya tA mAnavu* ja joie ke kevaLajJAna ane kevaLadarzana banne abhinna rUpe siddha thAya che. (krameApayeAgavAdI mate ane eka sAthe upayAgaDhayavAdI mate, bannenA mate jJAna mAtra vizeSaspezi ja che ane dana mAtra sAmAnyasparzi ja che tethI upara kahyA mujakhanI sajJatAnA asa'bhavanI Apatti anemAM samAna che.) 1. jJAnavAdi mu a ba / ** cihnadvayAntargatapATho nAsIt pUrvamudrite siMghIsaMskaraNe / 55 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu (126) jJAnasya hi vyaktatA rUpam darzanasya punaravyaktatA / na ca kSINAvaraNe'rhati vyaktatA'vyaktate yujyete, tataH sAmAnyavizeSajJeyasaMspazyubhabaikasvabhAva evAyaM kevalipratyayaH / na ca grAhyadvitvAt grAhakadvitvamiti sambhAvanApi yuktA, kevalajJAnasya grAdyAnantyenAnantatApatteH / viSayabhedakRto na jJAnabheda ityabhyupagame tu darzanapArthakye kA pratyAzA ? AvaraNadvayakSayAnubhayakasvabhAvasyaiva kAryasya sambhavAt / na ca ekasvabhAvapratyayasya zItoSNasparzavat parasparavibhinnasvabhAvadvayavirodhaH, darzanasparzanazaktidvayAtmakaikadevadattavatsvabhAvadvayAtmakaikapratyayasya kevalinyavirodhAt / jJAnatvadarzanatvadharmAbhyAM jJAnadarzanayormedaH, na tu dharmibhedeneti paramArthaH / ata eva tadAvaraNabhede'pi syAdvAda eva / tadukta stutau granthakRtaiva vAranavijJAna apamADyaguraudmavat !. tavAvALa'maLe na vA vArthavizeSataH (nizcaya0 grA8) rUti . (125 ane 126) darzana avyakta svabhAvarUpa che-e paNa eka hetu che jenAthI e siddha thAya che ke kevalImAM jJAnathI pRthak darzana hotuM nathI. A vAta "parizuddha sAyAra........"ityAdi gAthAthI kahI che. vyaktatA e jJAnanuM svarUpa che. jemanA sarva AvaraNa kSINa thaI gayA hoya evA arihaMta kevalimAM spaSTa che ke saMpUrNa paNe vyaktatA ja ghaTI zake, nahi ke vyaktatA ane avyaktatA bane. eTale phalita thAya che ke kevalinI pratIti sAmAnyayaspazi ane vizeSayaspazi evA yugmathI garbhita ekasvabhAva-vALI hoya che. griAhyabhedathI grAhaka bheda asiddha) zaMkA grAhya padArtha to sAmAnya ane vizeSa ema be prakAranA hovAthI tenA grAhakarUpe paNa jJAna ane darzana evA be upayoganI saMbhAvanA zuM yuktiyukta nathI? samAdhAna -nA. je grAhyanA jeTalA prakAra hoya teTalA grAhakanA paNa hoya tevI kalpanA karIe te eka kevaline eka samaye anaMta kevaLajJAna mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke kevaLajJAnathI grAhya padArtho paNa anaMta prakAranA che. jo ema mAne ke "viSayo bhale bhinna bhinna anaMta hoya paraMtu eTalA mAtrathI tenA grAhakajJAnamAM bheda hota nathI, (arthAt jJAna eka ja hoI zake che.) to pachI have jJAna bhinna darzanane mAnavAne avakAza paNa kayAM rahyo ? sAmAnya-vizeSa viSayarUpa bheda hovA chatAM paNa tenI ekajJAnAtmaka pratIti mAnI zakAya che. kAraNa ke jJAna ane darzana ubhayanA AvaraNano jyAre eka samaye kSaya thAya tyAre jJAnatva darzanatva ubhayathI garbhita eka savabhAvAtmaka pratItirUpa kArya ja utpanna thavAno saMbhava che, nahi ke jJAna-zanarUpa judA-judA kAryA. [vagara vidhe dharmi-aikya saMgati] ' zake ka-eka svabhAvavALA dravyamAM jema bhinna svabhAvavALA zIta ane uSNa bane sparzI sAthe rahetA nathI te enI je ekasvabhAvavALI kevalinI pratItimAM 1. vAmAvauthazava7 ()-nizcaya | 2. nitye nizcaya | Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalaDhayabhedAbhedacarcA 157 (127) paramANAvuSNarukSasparzadvayasamAvezavaccAkSuSe jJAnatvadarzanatvayoH samAveza ityarthaH / itthaM ca cAkSuSajJAnadarzanAvaraNa karmApi paramArthata ekam, kAryavizeSata upAdhibhedato vA naimiti siddham / evamavadhikevalasthale'pi draSTavyam / tadAha "cakSurvadviSayA'khyAtiravadhijJAnakevale / zeSavRttivizeSAttu te mate jJAnadarzane || " ( dvA. 10 / 30) iti / (128) cakSurvaccAkSuSavadviSayA'khyAtiH spRSTajJAnAbhAvaH aspRSTajJAne iti yAvat, bhAvAbhAvarUpe vastu abhAvatvAbhidhAnamapi doSAnAvaham / zeSA vRtta yo'sTa (?yaH spRSTajJAnAni tAbhyo vizeSaH (? SoDa) spRSTatAvizeSeNa vakSyamANarItyA'spRSTA'viSayavRttitvavyaGgyena, tasmAtte avadhikevale jJAnapadena darzanapadena ca vAcye ityetadarthaH / bhinna bhinna svabhAvavALA jJAna ane darzana ane mAnavAmAM virAdha UbhA nahi thAya ? samAdhAna :-nA. jema ekasvabhAvavALA devavruttamAM bhinna svabhAvavALI darzana ane sparzana kha"ne zaktie eka sAthe rahI zake che, temAM keAi virAdha AvatA nathI, eja rIte kelimAM eka svabhAvavALI pratItimAM jJAna ane dana, ane svabhAvane samAveza mAnavAmAM paNa kAI virAdha nathI. paramA e phalita thAya che ke jJAna ane darzana banne eka ja che. eTale ke kevaLa upayeAgarUpa dhima mAM koI bheda nathI je kAMi bheda che te temAM rahelA jJAnatva ane darzanatva dharmAmAM che. A rIte ahIM kacit bhedAbheda che. ane ethI ja tenA AvaraNu bhedanI bAbatamAM paNa syAdvAda jANuvA. arthAt khanne AvaraNA dhirUpe eka ja che, jJAna-AvArakatva ane dana-AvArakatva A e dharmanA bhedathI jJAnAvaraNa ane danAvaraNamAM katha'cit bheda pazu che. samati graMthakAre pAte ja peAtAnA (nizcaya) batrIzI nAmanA stutigraMthamAM kahyuM che ke "paramANu eka hAvA chatAM temAM rahelA uSNatA ane rUkSatA, e bhinna bhinna aviruddha dharmathI kathaMcit anekatA che. te ja rIte cAkSuSa dana ane cAkSuSa jJAna tathA tenA AvaraNeAmAM paNa kathAcita ekatva che ane kArya - bhedanI apekSAe nathI paNa." [jJAnAvaraNa-daza nAvaraNa karyAmAM aya (17) batrIzInI gAthAnA a karatA upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke jema paramANumAM uSNu sparzI ane rukSapa banne bhegA rahI zake che tema cAkSuSodhamAM jJAnatva ane danatva ane upAdhio bhegI rahI zake che. A rIte vicArIe te e siddha thAya che ke cAkSuSajJAnAvaraNa karyuM ane cakSunAvaraNu kama A banne paramAthI eka paNa che athavA kArya bhedathI ke upAdhibhedathI ekarUpa nathI. (kAryabheda eTale ke jJAnanA pratirAdha ane darzanano pratirodha Ama be kAryAmAM bheda tathA upAdhibheda eTale jJAnAvArakatva ane ghanAvArakatva-A be bhinna bhinna upAdhi ema samajavu'.) avadhijJAna ane kevaLajJAna sthaLamAM paNa A rIte ja samajavAnu che. jema ke dvAtrizikAkAre kahyuM 1. raLamAMva varta| 2. miti prAptamU | v haiM 3. mA mAtrA ta / 4. yeDaHijJA AvatA 5. spaSTatA mAtra mu Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jJAnabiMdu amerapakSAtra jJAti-ramaviravAmA - (129) kramA'kramopayogadvayapakSe bhagavato yadApadyate tadAha'addiDha aNNAya ca kevalI eva bhAsai sayA vi / egasamayammi haMdI varaNavigappo Na saMbhavai // ' (sanmati0 2/12) iti / / (130) AdyapakSe jJAnakAle'dRSTam , darzanakAle cAjJAtam , dvitIyapakSe ca saamaanyaaNche ke cakSunI jema avadhi ane kevaLajJAna viSayAkhyAtirUpa che, zeSavRttivizeSathI te bane jJAna-darzanarUpa manAya che(128) vizeSArtha darzAvatA upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke cakSunI jema eTale ke cAkSuSa jJAnanI jema, tathA viSaya-akhyAti eTale ke pUchajJAnAbhAva. tAtparya e che ke avadhi ane kevaLajJAna, cAkSuSajJAnanI jema apRSTapadArtha viSayaka hoya che. cakSu-Indriya aprApya kAri che eTale viSayane spardhyA vinA ja viSayanuM jJAna thaI jAya che. avadhijJAna, kevaLajJAnamAM paNa evuM ja che. zaMkA thAya ke "avadhi-kevaLajJAna askRSTajJAnarUpa kahevAne badale pRSTajJAnAbhAvarUpa zA mATe kahyAM ?" tene javAba e che ke vastu mAtra jaina matamAM bhAva-abhAva ubhayAmaka ja che tethI kaIvAra bhAvarUpe ane keIvAra abhAvarUpe nirdeza karavAmAM kaI doSa lAgato nathI. badhuM ja matijJAna jJAna-darzana ubhayarUpa hatuM nathI. jyAre badhuM ja avadhijJAna ane kevaLajJAna jJAna-darzana ubhayarUpa hoya che. AvI bhinnatA zA mATe te darzAvatA have kahe che ke, zeSa vRttio (arthAt aspRSNajJAnathI zeSa eTale bIjA jJAne ke je) pRSThajJAna rUpa che te spaSTajJAnathI bhinnatA avadhi-kevaLamAM rahelI che. e bhinnatA zenAthI che? te ke askRSTatA vizeSathI che. A apRSTatA vizeSa eTale AgaLa (gAthA 25 thI) kahevAze te mujaba askRSTa aviSayavRttittvathI vyaMgya je vizeSatA. A askRSTatAvizeSathI avadhi ane kevaLa upayogane jJAna ane darzana ubhaya padathI vyavahAra thAya che. spaSTatA : sammatinA bIja kAMDanI 25 mI gAthA AgaLa Avaze. tene sArAMza e che ke cakSuthI je apRSTa viSayanuM jJAna thAya che te cAkSuSa jJAna uparAMta cakSu darzana paNa kahevAya che ane manathI IndriyAtIta paramANu Adi viSayaka je bodha thAya che te jJAna uparAMta acakSudarzana paNa kahevAya che. (AmAM anumiti Adi parokSa jJAna apavAdarUpa samajavA.) TUMkamAM, vyaMjanAvagrahane viSaya na hoya evA padArthanuM pratyakSa jJAna te ja darzanarUpa che. A vyAkhyA cakSu acakSu, avadhi ane kevaLa badhAmAM ghaTe evI che. [ajJAta-aTavastubhASaNanI bhedavAdamAM prasakti]. (12-130) ane upayogane abhina mAnavAne badale, bhinna viSamakAlIna athavA bhinna samakAlIna mAnIe to bIjI paNa je Apatti Ave che te have saMmatikAra kahe che - gAthArtha - "kevalI sadAya adaSTa ane ajJAta ja vastu bhAkhe che, tethI eka samayamAM vacana-vikalpanI saMbhAvanA rahetI nathI" * aviSaya eTale ke IndriyAtIta viSaya. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladvayabhedabhedacarcA ze'jJAtaM vizeSAMze cA'dRSTam , evamuktaprakAreNa kevalI sadA bhASate tataH 'ekasmin samaye jJAtaM dRSTa' ca bhagavAn bhASate' ityeSa vacanasya vikalpo-vizeSo bhavadarzane na sambhavatIti gRhyatAm / na cAnyatarakAle'nyataropalakSaNAt upasarjanatayA viSayAntaragrahaNAt uktavacanavikalpo. papattiH, evaM sati bhrAntacchadmasthe'pi tathAprayogaprasaGgAt / yadA kadAcit zaGgagrAhikayA jJAnadarzanaviSayasyaiva padArthasya tabuddhAvanupravezAditi smartavyam / / A gAthAne vizeSArtha e che ke kAmaka-upayogadvaya pakSamAM kevalI sadAya evuM bhAkhe che ke je jJAnakSaNamAM adaSTa hoya che ane darzanakSaNamAM je ajJAta hoya che. eTale ke kaI paNa kSaNamAM kevalI je padArthonuM pratipAdana kare che te kyAM te, badhA adaSTa hoya che, ane kyAM to badhA ajJAta hoya che. bIjA samakAlIna bhinna pakSamAM kevalI sadAne mATe je kAMI bhAkhe che te badhuM ja sAmAnya aMzamAM ajJAta hoya che ane vizeSAMzamAM adaSTa hoya che. tAtparya, kevalInuM jJAna mAtra vizeSagrAhI hoya che eTale enAthI sAmAnya padArtha ajJAta rahI jAya che te ja rIte darzana mAtra sAmAnyagrAhI hoya che tethI tenA vaDe vizeSa padArtho adaSTa rahI jAya che. A rIte bane pakSamAM "kevalI bhagavAna eka ja samayamAM (samasta) rAta ane dRSTa vastune bhAkhe che." evA vacana-vizeSane jarAye avakAza rahetuM nathI. A Apatti tamAre svIkAravI paDaze. prazna -je kSaNe jJAna ke darzanane upaga vatI rahyo che te kSaNe upalakSaNathI svabhine paga paNa grahaNa karI levAmAM kaI vAMdho nathI. eTale ke jJAnakSaNamAM ke jJAnapayogamAM gauNapaNe sAmAnyarUpa viSayAMtaranuM grahaNa ane darzana kSaNamAM ke darzanepayogamAM gauNapaNe vizeSAtmaka viSayAMtaranuM grahaNa paNa samAviSTa thaI javAthI, "kevalI bhagavAna, eka ja samaye jJAta ane daSTa vastune bhAkhe che." evA vacana-vizeSanuM upapAdana bhedavAdInA pakSamAM paNa kema nahi thaI zake? uttara :- nahi thaI zake enuM kAraNa e che ke kevalImAM "jJAta ane daSTa vastune bhAkhe che." e vacananuM tamArA kahyA mujaba upapAdana karavA jaIe te brAnta chadmastha puruSa mATe paNa evA prayoganI Apatti Avaze. zuktimAM rajatanuM bhAna karanAra brAnta-chadmastha puruSa vAstavamAM "jue che zuktine paNa jANe che rajatarUpe eTale kharekhara te e jJAta ane daSTa vastune kahe che-ema manAya nahi. paNa have tamArA kahyA mujaba ja zuktinA darzanamAM zaktivizeSanuM jJAna gauNapaNe samAviSTa mAnI laIe, temaja rajatanA jJAnamAM gauNapaNe rajanasAmAnyanuM darzana mAnI laIe te koI vAMdho nathI. eTale brAntapuruSa paNa eka samaye jJAta ane daSTa vastu bhAkhe che. ema kahevAnI Apatti Avaze. jo tame ema kahe ke "brAnta chadmasthanI buddhimAM je padArtha jJAnane viSaya che te darzanane viSaya nathI ane je padArtha darzanano viSaya che te jJAna viSaya nathI. mATe uparokta Apatti niravakAza che." te e paNa barAbara nathI. kAraNa ke zaMga Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakhadu (32) tA 2 sarvajJatva jJa samavatIyA - 6 'aNNAyaM pAsaMto aTThi ca arahA viyANato / kiM jANai kiM pAsai kaha savvaNNu tti vA hoi || ' ( sammati0 2 / 13) (132) ajJAtaM pazyan adRSTa ca jAnAnaH kiM jAnAti kiM vA pazyati ? | na kiJcidityarthaH / kathaM vA tasya sarvajJatA bhavet ? / na kathamapItyarthaH / samasaMkhyaka viSayakatvenApi kevalayeoraikyam - sa (133) jJAnadarzanayorviSayavidhayeka saMkhyAzAlitvAdapi ekatvamityAha-'kevalanANamata java taha daMsaNaM pi paNNatta' / . sAgAraggahaNAhi yaNiyamaparitta anAgAraM // ' ( sanmati 0 2 / 14 ) ' (134) yadyekatva jJAnadarzanayorna syAt tadA'lpaviSayatvAddarzanamanantaM syAditi " anaMte hamar rid kevaladaMsaNe " ityAgamavirodhaH prasajyeta / darzanasya hi jJAnAd bhede sAkAra grAhikAthI eTale ke spaSTa a'gulinirdeza dvArA bhrAnta chadmasthanI buddhimAM je kAI padArthonA praveza haiAya te padArtha jayAre ane tyAre game te kALamAM jJAna-dana ubhayanA viSaya thaI cukelA hAya ja che eTale tamArA bhedapakSamAM uparAkta Apatti jemanI tema ubhI rahe che. (131-132) tethI have bhepakSamAM sajJatA sa'bhavI zake tema nathI evu' darzAvavA samatikAra kahe che ke H-- gAthA :- ajJAtanu darzana karanArA ane adRSTanu jJAna karanArA evA arihata (vAstavamAM) zu' jANe che? ane zu' jue che? athavA teA e sarvajJa zI rIte hoya ? tApa, kevalI bhagavAna, jo tamArA mate ajJAtanuM darzana karatA hAya ane adRSTanu jJAna karatA hAya to tenA upara svAbhAvika prazna thaze ke emAM emaNe jANyuM zu? ane joyu... zuM? enA javAkha paNa eTaleA ja ke kAMi jANyuM nathI ane kAMi joyu* nathI. teA pachI emanAmAM sajJapaNu' paNa kai rIte ghaTaze e prazna thaze. tAtparya e ja ke temanAmAM koI paNa rIte sava paNuM ghaTI zakaze nahi. [bhedavAdamAM kevaladanamAM anantatvanI anupapatti] (133-134) 'jJAna ane dana svasvaviSayAnI apekSAe samAna saMkhyAvALA hoya che mATe manemAM akaya hAvu joie' tema darzAvatA abhedavAdI saMmatikAra kahe che ke-- "jema (sUtramAM) kevalajJAnane anaMta hovAnu` kahyuM che, tema kevaladarzanane paNa anaMta hovAnu` kahyuM che. (ne kha'ne bhinna hoya teA) sAkAragrahaNAtmaka kevalajJAna karatA nirAkAragrahaNurUpa kevaLadarzIna niyamA alpa saMkhyAvALuM hoya." granthakAranu kahevAnuM tAtparya evu che ke jJAna ane darzanane jo eka na mAnIe tA vizeSasakhyAnI apekSAe sAmAnyanI sakhyA alpa hAvAthI jJAna karatAM dazananA nizciIti mAva: | %0 ta / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalabhedabhedacarcA grahaNAdanantavizeSavartijJAnAdanAkAra sAmAnyamAtrAvalambi kevaladarzana yato niyamena-ekAntenaiva parItamalpaM bhavatIti kuto viSayAbhAvAdanantatA / na ca 'ubhayostulyaviSayatvA'vizeSe'pi mukhyopasarjanabhAvakRto vizeSaH' iti vAcyam , vizeSaNavizeSyabhAvena tattannayajanitavaijJAnika sambandhAvacchinnaviSayatayA vA tatra kAmacArAt / ApekSikasya ca tasyAsmadAdibuddhAvevAdhirohAt / etacca nirUpita' tattvam 'jaM jaM je je bhAve' (Ava0 282) ityAdiniyuktigAthAyA nayabhedena vyAkhyAdvaye anekAntavyavasthAyAm asmAbhiH / akramopayogadvayavAdI tu prakRtagAthAyAM sAkAre yad grahaNa-darzana tasya niyamo-avazyaMbhAvo yAvanto vizeSAstAvantyakhaNDasakhaNDopAdhirUpANi jAtirUpANi vA sAmAnyAnIti hetostenA'parIta anantamityakAraprazleSeNa vyAcaSTe / viSaye kharekhara, ghaNA ochA mAnavA paDaze. tethI darzanamAM anaMtatA nahi mAnI zakAya. jyAre AgamamAM te "jaLane va ne.." ema kahIne kevaLadarzanamAM anaMtatAnuM nirUpaNa karyuM che. A AgamasUtra sAthe kevaLadarzana alpa saMkhyAvALuM hovAnI mAnyAtAne virodha prasakta thaze. vAta paNa barAbara che ke pUrvapakSI darzanane je jJAnathI bhinna mAnate hoya te, jJAna sAkAragrahaNAtmaka ane darzana nirAkAragrahaNAtmaka, A bheda paNa avazya mAnave paDaze. have jJAna sAkAragrAhI eTale vizeSagrAhI thayuM ane vizeSa padArtho anaMta che eTale jJAna anaMta vizvamAM vyApIne raheze. bIjI bAju darzana nirAkAragrAhI eTale sAmAnyamAtragrAhI rahyuM, ane sAmAnya padArtho vizeSa karatAM niyamo apasaMkhyAvALA hoya che. dA. ta. eka dravyavarUpa sAmAnyane AzrayIne ghaTa, vastra, kASTa vagere vize aneka hoya che. tene artha e thayo ke vizeSagrAhI jJAna karatA sAmAnyagrAhI kevaLadarzanano viSaya ghaNo ja a9pa che (darzananA viSayarUpe nIce nIce utaratA ekamAtra mahAsattA rUpa para sAmAnya zeSa rahI jAya che. mahAsattA sivAya bIjuM kaMI darzananA viSayarUpe bAkI rahetuM nathI. te pachI darzananA viSayo anaMta che ema kaI rIte kahI zakAya? A eka moTI Apatti bhedavAdamAM prasiddha thAya che. bhedavAdInI zaMkA-amArA mate paNa jJAna ane darzanamAM tulyaviSayatA eka sarakhI ja che. mATe anaMtatAnI anupatti jevuM kAMI nathI. to pachI jJAna ane darzanamAM zuM bheda rahyo ?- e praznane javAba e che ke kevaLadarzana vizeSane gauNapaNe grahaNa karatuM hovAthI svayaM kevaLajJAnanuM vizeSaNa banI javAthI gaNu che. jyAre kevaLa jJAna vizeSane mukhya paNe grahaNa karatuM hovAthI kevaLadarzananA vizeSyarUpa banavAthI te mukhya che. A rIte te bannemAM spaSTapaNe gaNa-mukhyabhAvakRta vizeSatA upasI Ave che. (laukika vyavahAramAM paNa "pANIvALo ghaDo' evA prayogathI vizeSyarUpa ghaDo mukhyarUpe ane vizeSaNarUpa pANI gauNapaNe bhAse che e vAta prasiddha che.) samAdhAna :-bhedavAdInI A zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke vizeSaNa-vizeSyabhAvathI mukhya-gaNubhAvanI prasiddhi IcchAdhIna che. tethI tame je rIte vizeSaNa-vizeSya 21 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jJAnabiMdu bhAva darzAvyo che tenAthI viparIta paNe nIce mujaba vizeSaNa-vizeSyabhAva (ane taskRta gauNa-mukhyabhAva) darzAvI zakAya che. te A rIte-sAmAnyane gauNa paNe grahaNa karatuM hovAthI kevaLajJAna vizeSaNarUpa che tethI gauNa che ane sAmAnyane mukhyarUpe grahaNa karatuM hovAthI kevaLadarzana vizeSyarUpa che tethI mukhya che. phalataH baMne rIte gauNamukhyabhAva chavAsthanI IcchAne sApekSa hovAthI amArI ke tamArI arthAt chadmasthanI buddhimAM te bhale bhAsato hoya paraMtu vAstavamAM kevaLInI daSTie kevaLajJAna-darzanamAM mukhya upasarjanabhAvakRta vizeSatA che nahi. tathA je tame bhinna bhinna nayathI upajAvelI je vaijJAnika saMbaMdha(ekajJAnaviSayatArUpa saMbaMdha)thI avacchinna mukhyatA ke gaNatva nAmanI viSayatAnA AropathI, jJAna-darzanamAM mukhya-upasarjanabhAva tamAre mAna hoya te e paNa IcchAdhIna ja che. te A rIte-vizeSagrAhI nayathI ekajJAnaviyatArUpa saMbaMdhadvArA jJAnamAM mukhyatve nAmanI ane darzanamAM gauNatva nAmanI viSayatA mAnazo te, sAmAnyagrAhI nayathI ekajJAnaviSayanArUpa saMbaMdha dvArA darzanamAM mukhyatA nAmanI ane jJAnamAM gaNatva nAmanI vidhyatA paNa mAnI zakAze. ane A jAtanI gaNatva-mukhyatva rUpa vizeSatA chadmasthadaSTisApekSa hovAthI chadmastha buddhimAM bhale bhAse paraMtu vAstavamAM kevaLInI daSTimAM mukhya-upasarjanabhAvakRta vizeSatA che nahi. kharekhara to nizcayathI kevaLInI draSTimAM je padArtha bhAsate hoya te ja vAstavika pramANabhUta gaNAya jyAre chadmasthajJAna te saMvAda Adi sApekSa hovAthI te te padArtha viSe vyavahAranayathI ja pramANabhUta gaNI zakAya. A rahasyanuM nirUpaNa anekAntavyavasthA nAmanA pajJa graMthamAM ame "= ne meM mA........" ItyAdi niyukti gAthAnI nayabhedathI karAyelI be vyAkhyAmAM cheka chelle karyuM che. (have pachI, je akamApagaDhayavAdI-ItyAdi je kahyuM che tene saMdarbha kaMka A pramANe lAge che. - bhedavAdIomAM eka kamivAdI che ane bIje yugapavAdI che. kramikavAdIe saMmatigraMtha upara kaI vyAkhyA karI hoya tevuM jANavAmAM nathI. yuga5dUvAdI zrI malavAdIsUri mahArAje saMmati-graMtha upara TIkA racelI che. je Aje upalabdha thatI nathI paNa temAM malavAdI mahArAje pUrvapakSarUpe kamikavAdanuM ane uttarapakSarUpe yugapabhedavAdanuM samarthana jarUra karyuM haze. eTale saMmatigraMthanI svaracita vyAkhyAmAM uttarapakSanI gAthAonuM paNa teoe yugapabhedavAdane anukuLa ja vyAkhyAna karyuM haze. je abhayadevasUri mahArAje joyuM paNa haze paraMtu abhayadevasUri mahArAja saMmatikArane abhedavAdanA puraskartA mAnatA hoI saMmatinI gAthAonI vyAkhyA paNa abhedavAdane anukuLa ja karI che. eTale emanA mate banne bhedavAdI pUrvapakSarUpe hovAthI te banne vAdIo sAme alpasaMkhyAvALI ApattinuM prasaMjana ISTa che tethI temaNe "niyamamritna" e zabdanI vyAkhyA "niyamA alpa saMkhyAvALuM' evI karI che. jyAre malavAdI mahArAje mAtra kamivAdI sAme, kevaLadarzana ane kevaLajJAnamAM tulya saMkhyAnI upapatti thAya te rIte uttarArdhanI vyAkhyA karavA mATe niyamapatti" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalabhedabhedacarcA kramavAdikRtAgamavirodhAdiparihArasya dUSaNam (135) kramavAde jJAnadarzanayoraparyavasitatvAdikaM nopapadyata iti yaduktaM tatrAkSepamuTTaGkaya samAdhaje- 'bhagNai jaha caunANI jujjai NiyamA taheva ethaM pi / mArU ja paMcana deva bara tahevaM pi" (matirAza1) zabdamAM niyamAvaparitta A rIte avagrahanI kalpanAthI "patti' zabdanuM grahaNa karIne je rIte vyAkhyA karI che tenuM uddharaNa abhayadevasUri mahArAje potAnI TIkAmAM karyuM che te ja vAta upAdhyAyajI mahArAja raju karatAM kahe che ke - [ akramabhedavAdImate dazanamAM anaMtatvanuM upapAdana ]. akramike pagaDhayavAdI A gAthAnA uttarArdhamAM "'kArane umero karI paratta e zabda laI potAnI vyAkhyA A rIte raju kare che, ke- darzana anaMta hovAnuM (pUrvArdhamAM) kahyuM te amArI pratijJA che. tene hetu A che ke sAkAre eTale ke vizepagAmi je sAmAnya tenuM je grahaNa te darzana, A darzanane eka niyama che ke jeTalA vizeSa padArtho che teTalA ja sAmAnya che. e sAmAnya cAhe jAtirUpa hoya, akhaMDa upAdhirUpa hoya ke pachI sakhaMDa upAdhirUpa hoya (sakaLa ghaTamAM ghaTavarUpa sAmAnyane jAtirUpa mAnavAmAM koI vAMdho nathI. paNa sakaLa mUrta padArthomAM rahelA mUrtarUpa sAmAnyane jAtirUpa mAnavAmAM sAMkaryadeSa bAdhaka che. mATe mUrtavane sakhaMDa upAdhirUpa sAmAnya mAnavuM joIe. je sAmAnya aneka padArthanA saMyojanarUpa hoya tene sakhaMDa upAdhi kahevAya dA. ta. kriyAvizva eTale kriyA ane ene kiyAvAna sAtheno saMbaMdha ema anekatA che. sakaLa bhAvapadArthamAM bhAvava ane sakaLa abhAvamAM abhAvatva te akhaMDa upAdhirUpa sAmAnya che, ke je jAti AdimAM paNa rahetuM hovAthI jAtirUpa mAnI zakAya tema nathI.) kahevAnuM tAtparya e che ke jJAnanA viSayabhUta jeTalA vize che teTalA ja darzananA viSayabhUta sAmAnya che. A ja sAkAramAM darzanano niyama thaye. A niyamarUpa hetuthI siddha thAya che ke kevaLajJAnanI jema kevaLadarzana paNa aparitta arthAt anaMta che. (ahIM je niyama darzAvyo ke jeTalA vizeSa che teTalA sAmAnya che tenI spaSTatA e che ke dravya, guNa, karma vagere jeTalA vizeSa to che teTalA ja dravyatva, guNatva, karmatva vagere sAmAnya to che ja.). (135) pUrve je kahyuM che ke kemavAdapakSamAM bhinna bhinna jJAna darzanamAM aparyavasitatva, jJAtadaSTabhASitra, vagere ghaTatuM nathI. tenI sAme kamavAdI je pratipakSanI rajuAta kare che tene have pachInI gAthAmAM, pUrvArdhathI ulekha karIne uttarArdhamAM tenA prati kArarUpe samAdhAna karatA saMmatikAra kahe che ke- (kramavAdI taraphathI) "kahevAmAM Ave che ke caturNAnIpaNuM jema avazyameva ghaTe che tema A paNa. (aparyavasitatva vagere paNa ghaTI zake che) - (abhedavAdI taraphathI) kahevAya che ke paMcajJAnIpaNuM jema arihaMtamAM ghaTatuM nathI tema A paNa (aparyavasitatva vagere paNa ghaTatuM nathI." Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu (36) makhyate=AkSite yathA joyovRttoDa mAripatunI taRttima nvayodaparyavasitacatursAno jJAtadRSTabhASI jJAtA dRSTA ca niyamena yujyate; tathaitadapi ekatvavAdinA yadaparyavasitatvAdi kramopayoge kevalini' preyate tadapi sArvadikakevalajJAnadarzanazaktisamanvayAt' upapadyata ityarthaH / bhaNyate-atrottara dIyateyathaivAhanna paJcajJAnI tathaivaitadapi-kamavAdinA yaducyate bhedato jJAnavAn darzanavAMzca tadapi, na bhavatItyarthaH / matyAyAvaraNakSaye'pi ekadezagrAhiNo matijJAnAderiva darzanAvaraNakSaye'pi tAdRzadarzanasya kevalini bhedenAnupapatteriti bhAvaH / iyAMstu vizeSaH yadabhedenApi kevalajJAne darzanasaMjJA siddhAntasammatA, na tu matijJAnAdisaMjJeti, tatra hetU anvarthopapattyanupapattI eva draSTavye / ayaM ca prauDhivAdaH / vastutaH kramavAde yadA jAnAti [ chaghasthanI jema kevalimAM zaktinA AdhAre aparyAvasitatvAda?] (136) mULagAthAmAM mArU zabdanuM saMskRtamAM rUpAMtara "makhyate" evuM thAya che. ene artha "AkSepa karAya che evo karavAne che. arthAt pUrvapakSI potAnA pakSanA bacAvarUpe ema kahevA mAMge che ke "matijJAna Adi cAre jJAnano upayoga ekasAthe kyAreya hetuM nathI, paNa kramazaH hoya che, chatAM paNa "cArejJAnanA dhaNa" ema kahevAya che. kAraNa ke eka jJAnane upayoga pravartI rahyo hoya tyAre anyajJAna zaktirUpe vidyamAna hoya che. cAre jJAna kamika hovA chatAM paNa amuka mahAtmA aparyavasita cAra jJAnAvALA che ema kahI zakAya che. (ahIM aparya vasita eTale dIrghakAlIna sthitivALA e artha samaja, nahi ke anaMtasthitivALA kAraNa ke kevaLajJAna thatAM cAre jJAnane aMta AvI jAya che.) taduparAMta, jJAtadaSTabhASitva paNa temanAmAM manAya che. tathA jJAtRtva ane daSTa va paNa badhAne mAnya che. cAre jJAna kamika hovA chatAM zaktinA AdhAre chadmasthamAM je A badhuM ghaTI zakatuM hoya to e ja rIte abhedavAdI dvArA kamivAdamAM kevalImAM je aparyavasitatva AdinI anupatti pUrve darzAvI che, tenuM paNa nirAkaraNa kramikavAdapakSamAM kevalImAM sarvakAlIna kevaLajJAna kevaLadarzananI zakti mAnI levAthI thaI zake che." [paMcajJAnanI jema upayoga yugalane niSedha ] AnI sAme abhedavAdI graMthakAra javAba ApatAM kahe che ke arihaMta (arthAt kevalI) jema paMcajJAnI nathI hotA eja rIte kramavAdIe kahyA che tevA bhinna bhinna jJAnadarzanavALA paNa hotA nathI. tAtparya e che ke matijJAnAvaraNa Adine kSaya thaI jAya to paNa kevalImAM jema apAzagrAhI matijJAnAdi hovAnuM manAtuM nathI, e ja rIte darzanAvaraNane kSaya thayA pachI paNa kevalImAM svataMtrapaNe a9pAMza (=sAmAnyamAtra) grAhI darzana manAtuM nathI. arthAt kevalImAM svataMtrapaNe mati Adi cAra jJAna ke darzana hotA nathI. chatAM paNa kaMIka taphAvata che te eTalo che ke kevaLajJAnamAM abhinnapaNe kevaLadarzanano vyavahAra karAvanAra darzanasaMjJA zAstra saMmata che paNa e ja rIte kaI abhinapaNe matijJAnAdine vyavahAra karavA mATe matijJAna Adi zabdaprayoga kare te . sini miti to 2. vA yughata rati aa ma to 3. tAdaza huM to Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalabhedabhe carcA tAM pati rUATenuvpattiva, asvasthavAdyArthavAnuM ! stravetartha tu ghaTADA velAyAmapi 'ghaTa' pazyati' iti prayogaprasaGgAt , ghaTadarzanalabdheH tadAnImapi vidyamAnatvAt / 'cakSuSmAn sarva pazyati na tvandhaH' ityAdau tvagatyA labdheryogyatAyA vAkhyAtArthatvamabhyupagamyata eva, na tu sarvatrApyayaM nyAyaH atiprasaGgAt / na ca siddhAnte vinA nikSepavizeSamaprasiddhArthe padavRtti vidhAryate / paTSaSTisAgaropamasthitikatvAdikamapi matijJAnAderlabdhyapekSayaiveti 'durvacam , ekasyA eva kSayopazamarUpalabdhestAvatkAlamanavasthAnAta , dravyAdyapekSa yA vicitrAparA. parakSayopazamasantAnasyaiva pravRttyupagamAt / kintu, ekajIvAvacchedena ajJAnAtiriktavirodhisAmaprayasamavahitapaTSaSTisAgaropamakSaNatvavyApyasvajAtIyotpattikatve sati tadadhikakSaNAnutpatti karavasajAtIyatvarUpa tat pAribhASikameva vaktavyam , evamanyadapyUhyam / e zAstrasaMmata nathI. enuM kAraNa e che ke darzana padano je vyutpatti artha che - sAmAnyaviSayaka bedha, te kevaLajJAnamAM ghaTI zake che. jyAre matiAdine je vyutpatti artha che--manana karavuM vagere, te kevaLajJAnamAM ghaTI zake tema nathI. [ labdhipakSe e jJAti nA paracatti-A preganI anupatti ]. jo ke A te eka prakAranA prauDhivAda ja che. prauDhivAda eTale potAne A rIte ja mAnavuM che mATe enuM e rIte ja samarthana karyA karavuM. kamavAdIne kamavAda ubho rAkha che mATe zaktinA AdhAre jJAtRva dRSyatva vagerenI saMgati karavI paDe che. kharI rIte to zAstramAM je kahyuM che ke kevalI "ca nAnAti tathA pati' A vAta kamavAdamAM zaktine laIne ghaTI zake tema nathI. kAraNa ke jJAnAri-rUti pragamAM 'tti e AkhyAta pratyayane artha je sarva sAdhAraNapaNe AzrayatArUpe levAmAM Ave che te kamavAdamAM nahi ghaTI zake. kAraNa ke kevalImAM kamikavAdI mane ekasAthe jJAna-darzane ubhayanI AzrayatA hotI nathI. tipU pratyayane labdhirUpa artha karIe te kevalI jyAre jJAnano Azraya hoya tyAre darzananI labdhivALA hAya" e artha ghaTI zake kharo, paNa emAM eka atiprasaMga Avaze. te A pramANe-apajJapuruSa jyAre ghaTane jeteM na hoya tyAre paNa temAM ghaTadarzananI labdhi nibaMdhapaNe vidyamAna hoya che tethI te vakhate "pracatti (=ghaTane jue che) evA prayoganI Apatti Avaze. pUrvapakSI - 'pakSamAna sarva prakRta, tu " (AMkhavALe badhuM e jue che nahi ke AMdhaLo.) A prayogamAM tipU AkhyAta pratyaya labdhi ke yogyatA arthamAM prasiddha ja che. kAraNa ke AMkhavALe puruSa badhuM joI zakavAnI labdhi ke yogyatAvALo hoya che, paNa ke badhuM ekasAthe jatA nathI. to e ja rIte kevaLajJAna ane kevaLadarzanamAM paNa mAnI zakAya che. uttarapakSa - cazmAna. ItyAdi prayogamAM bIjI rIte arthasaMgati zakaya na hevAthI, nAchuTake ame paNa labdhi ke yogyatA artha mAnIe chIe. nahi ke sarvatra, 1. durvacaM kSayopazamarUpAyA ekasyA eva labdhe ta / 2. kasvasvasajA t| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , jJAnabiMdu badhe ja je A nyAya lAgu pADavA jaIe te pahelAM kahyuM tema ghaNe ThekANe atiprasaMga thavAno saMbhava che. jaina siddhAMtanI A ja khubI che ke kyAM ka artha grahaNa kare e mATe nikSepa paddhati apanAvavAmAM AvI che. enA vinA AgamamAM aneka ThekANe aprasiddha arthamAM cAlu zabdonI padavRttinuM avadhAraNa zakya nathI. kahevuM e che ke keIpaNa padanA prasiddha ke aprasiddha aneka arthe hoI zake che. eTalA mATe zAstra padonA artha karatI vakhate sauthI pahelAM te A pada kaye kaye ThekANe kayA kayA arthamAM vaparAya che tene vicAra prathama kare paDe che. tenuM ja nAma nikSepa. A vicAra karavAthI ja te jANI zakAya che ke prastuta prakaraNamAM amuka pada amuka arthamAM vaparAyeluM che. mATe ja prAcIna graMthomAM kahyuM che ke aprastuta arthane dUra karIne prastuta arthane grahaNa karIne nikSepa phaLavAna thAya che. [matijJAnAdinI 66 sAgaropamasthitino pAribhASika artha ]. upAdhyAyajI mahArAja prasaMgathI eka bIjI vAta kare che ke labdhinI apekSAe jema cA nAnAti ItyAdi prayoga ghaTI zake nahi te ja rIte labdhinI apekSAe matijJAna-zrutajJAna 66 sAgaropamanI sthitivALA che ema kahevuM e paNa saheluM nathI. kAraNa ke labdhi eTale kSayopazama ane e kAMI 66 sAgaropama sudhI ekano eka rahetuM nathI paraMtu badalAyA ja kare che. ekano eka nahi rahevAnuM kAraNa e che ke kSapazama haMmezA dravya, kSetra, kAla ane bhAvane sApekSa hoya che. A dravya, kSetrAdi 66 sAgaropama sudhI ekanA eka rahetA nathI paNa badalAyA kare che, tethI navA navA kSapazamanI paraMparA cAlu rahetI hovAnuM badhAne mAnya che mATe 66 sAgaropamanI sthitine pAribhASika artha nIce pramANe samajavo. eka jIvanI apekSAe, ajJAna sivAyanI bIjI kaI virodhI sAmagrInuM samavaghAna (vyavadhAna) na hoya evI 66 sAgaropamanI pratyeka kSaNomAM jenA sajAtIyanI utpatti cAlu hoya ane 66 sAgaropamathI vadhu eka paNa kSaNamAM jenA sajAtIyanI utpatti na hoya tevA kSapazamavALuM matijJAna ke samyagadarzana te 66 sAgaropamanI rithativALuM kahevAya. A vyAkhyAmAM "eka jIvanI apekSAe" ema kahevuM ja joIe, nahi to judA judA jIvonI apekSAe te matijJAnAdi anAdi-anaMta hovAthI 66 sAgaropamanI sthiti ghaTe nahi. "66 sAgaropamanI pratyeka kSaNamAM ema kIdhuM eTale chuTaka chuTaka eka be sAgaropamanA kALanA saravALAthI je 66 sAgaropamasthiti thAya te ahIM levAnI nathI tema sUcavyuM, kAraNa ke e te avadhijJAnAdimAM paNa ghaTI zake. vacamAM je mithyAtvanA udayarUpa virodhI sAmagrI AvI jAya te matijJAna AdinA kSayopazamamAM paNa 66 sAgaropamanI sthiti ghaTe nahi. mATe virodhI sAmagrInuM samavadhAna na hoya ema kIdhuM che. arthAt niraMtarapaNe 66 sAgaropamapaNe utpatti cAlu hoya tenuM ja grahaNa thaI zake. jo ke samyagadarzananI hAjarImAM paNa zaktimAM rajatano bhrama athavA rajajamAM sapane bhrama saMbhavI zake che. ane e mithyAtvanA udayakALamAM virodhI paNa che. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalayabhedAbhedacarcA AvaraNakSayajatvAdinA kevalajJAnadarzanayoraikyam- ( 137) krameNa yugapadvA parasparanirapekSasva viSaya paryavasitajJAnadarzanopayogau kevalinyasarvArthatvAd matyAdijJAnacatuSTayavanna sta iti dRSTAntabhAvanApUrvamAha' paNNavaNijA bhAvA samattasuanANadaMsaNAvisao / ohama pajjavANa ya aNNoSNavilakkhaNA visao || ' tamhA cauvvibhAgo jujjai Na u nANadaMsaNa jiNANaM / sacarumaLAvaLamAMtamavayaMvaruM nanhA / ' (sanmati. rA6, 27) kRtti / ( 138) prajJApanIyA: = zabdAbhilApyA bhAvA dravyAdayaH samastazrutajJAnasya dvAdazAGgavAkyAtmakasya darzanAyAH = darzanaprayojikAyAstadupajAtAyA buddheH viSayaH = Alambanam, materapi ta eva zabdAvasitA viSayA draSTavyAH, zabdaparikarmaNAhitakSayopazamajanitasya jJAnasya yathoktabhAvaviSayasya matitvAt matizrutayora sarva paryAya sarvadravyaviSayatayA tulyArthatvapratipAdanAcca, avadhimanaHparyAyayoH punaranyonyavilakSaNAbhAvA viSayaH avadhe rUpidravyamAtram, manaHparyAyasya ca manyamAnAni dravyamanAMsI tyasarvArthAnyetAni / tasmAt caturNAM matyAdInAM vibhAgo yujyate tattatkSayopazamapratyayabhedAt, na tu jinAnAM jJAnadarzanayoH / 'nANadaMsaNa tti' avibhaktiko nirdezaH sUtratvAt / paraMtu samyagdarzananI hAjarImAM matijJAnAdinA kSApazamane tenAthI kAMI AMca AvatI nathI, tethI 'ajJAna sivAyanI virAdhI sAmagrInu' samavadhAna na hAya" ema kIdhuM. A rIte jaina zAstranI maryAdAne anurUpa ghaNuM' ghaNuM ciMtana karI zakAya che. (137) paraspara ekabIjAthI nirapekSapaNe pAtapAtAnA viSayane grahaNa karavAmAM tapara evA jJAna ane dana e bhinna upayAga, kramazaH athavA eka sAthe kevalImAM sa`bhavI zakatA nathI, kAraNa ke tamArA mate te banne sarvAgrAhI rahetA nathI. dA. ta. sarvagrAhI na hAya evA mati Adi cAra jJAna kevalImAM hAtA nathI, A rIte dRSTAMtabhAvanA sAthe saMmatikAra have e gAthAthI je jaNAve che. tenA artha A pramANe che.-sa pUrNa zrutajJAna ane danAnA viSaya phakta prajJApanIya bhAveA che ane avadhi tathA manaHpavajJAnane viSaya paNa anyAnya vilakSaNa (maryAdita) che. tethI tyAM cAra prakAranA vibhAga cAgya che paraMtu jinAnA jJAna darzanamAM te yukta nathI, kAraNa ke kevaLApayeAga sakaLa, nirAvaraNa, anata, akSaya che. 167 [asarvAgrAhI na heAya te jJAna nivibhAga=eka ja hAya ] (138) prajJApanIya bhAva eTale zabdathI jenA abhilApa thai zake tevA dravya, guNADhi bhAveA jANavA. samasta zrutajJAna eTale dvAdazAMgInA samasta vAkayeA. darzAnA eTale dvAdazAMgIthI utpanna thayelI buddhi ke je zAstrIya viSayanA bhAna svarUpa darzInanI pratyeAjaka hAya che. dvAdazAMga ane tenAthI utpanna thayelI buddhi, bannenA viSaya phakta prajJApanIya bhAvA ja hAI zake che. ane matijJAnanA viSaya paNa te ja jANavA ke je zabdathI khAdhya hAya che. kAraNa ke zabdAtmakazAsranA parizIlanathI pragaTelA kSace|pazamavaDe zabdakhAdhya padArtha viSayaka je jJAna thAya che te matijJAnarUpa hAya che. tathA matijJAna Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabiMdu kutaH punaretadityAha-yasmAt kevala sakala paripUrNam / tadapi kutaH ? yato'nAvaraNam , na hi anAvRtamasakalaviSayaM bhavati / na ca pradIpena vyabhicAraH yato'nantam-anantArthagrahaNapravRttam / tadapi kutaH ? / yato'kSayam , kSayo hi virodhisajAtIyena' guNena syAt , tadabhAve tasyA'kSayatvam tatazca ananta vamanavadyamiti bhAvaH / tasmAt akramopayogadvayAtmaka eka eva kevalopayogaH / tatraikA vyaktyA, dvayAtmakatvaM ca nRsiMhatvavadAMzikajAtyantararUpatvamityeke / mANe snigdhoSNatvavadvayapyavRtti jAtidvayarUpatvamityapare / kevalatyamAvaraNakSayAt , jJAnatvaM jAtivizeSaH, darzanatvaM ca viSayatAvizeSaH dopakSayajanyatAvacchedaka iti ta vym| ane zrutajJAna ane sarvadravya-asarvaparyAyaviSayaka hovAthI tattvAtha Adi sUtramAM paNa te bannene tulya padArthagra hI kahyA che, (jIva, pudagala vagere cha dravya mati-zrutajJAnanA viSya che. mATe te bane sarvadravyaviSayaka che. paraMtu A bannemAMthI ekeya jJAna keIpaNa dravyanA sarva payane sparzatuM na hovAthI, sarva paryAyaviSayaka hotuM nathI.) avadhijJAna ane manaHparyAyajJAnano viSaya anya vilakSaNa che. te A rIte-avadhijJAna phakta rUpIdravyaviSayaka ja hoya che. manaH paryajJAna te phakta mananakriyAmAM saMlagna evA dravyamanone ja grahaNa karI zake che. A rIte A cAreya sAne asarvArthagrAhI che. tethI mati Adi cAra jJAnamAM potapotAnA kSeyopazamamUlaka bhedathI bhera ghaTI zake che. paraMtu kevalIne kSAyikabhAvanA jJAna-darzana hovAthI temAM bheda ghaTI zakato nathI. mULa gAthA sUvarUpa hovAthI "nA " padano vibhakti vinA prayoga karyo che. paNa artha karatI vakhate chaThThI vibhakti samajI levAnI che. kevaLajJAna-darzanamAM bheda zA mATe nathI ? te darzAvatA graMthakAra kahe che ke kevaLajJAna sakaLa eTale ke paripUrNa che. e paNa zA mATe, te ke nirAvaraNa che eTalA mATe, je AvaraNa hita hoya te kayAre paNa apUrNaviSayaka hoya nahi. prazna :- dIpaka anAvRta hoya tyAre paNa sakalaviSayaka hotuM nathI. te pachI tamArA kahelA niyamane bhaMga kema nahi thAya ? uttara :- dIpaka te parimitaravarUpavALo hovAthI te bhale paripUrNa artha grahaNa karate na hoya, paraMtu kevaLajJAna te anaMta che arthAt anaMta arthanA grahaNamAM pravRtta che. tethI e sarvArthagrAhI ja hoI zake. anaMta zA mATe, te ke akSaya che eTalA mATe. jJAnana rUpeNa sajAtIya paNa bhinaviSayakana virodhI evA uttarakAlIna jJAnathI pUrvajJAnano nAza thAya che. dareka kevaLajJAnane uttarakSaNamAM jJAnane sajAtIya kevaLajJAna avazya utpanna thAya che paraMtu te samAnaviSayaka hovAthI virodhI hotuM nathI, ke jethI kevaLajJAnane niranvaya nAza thaI zake, mATe kevaLajJAna akSaya che. akSaya hovAthI anaMtapaNe niravadya eTale ke nirbAdha che. jyAre A rIte kevaLapayogamAM sarvArtha grAhitA siddha thAya che te enAthI e paNa siddha thAya che ke kevaLapayoga kamika athavA samakAlIna upagaDhayAmaka nathI. kintu eka ja che. (je eka upayogAtmaka na hoya 2. tIvakuLe to 2. jJAtidravarAgiitvAmi mu ga gha . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalabhedabhedacarcA abhedapakSe AgamavirodhaparihAra: ___ (139) nanu-"bhavaduktapakSe 'kevalI NaM' ityAdi sUtre 'ja samayaM' ityAdau yatsamakamityAdhartho na sarvasvarasasiddhaH, tAdRzaprayogAntare tathAvivaraNabhAvAt , tathA nANadaMsapaTTayAe duve ahaM' (bhaga0 18 / 10) ityAdyAgamavirogho'pi, yaddharmaviziSTa viSayAvacchedena bhedanayArpaNa taddharmaviziSTApekSayaiva dvitvAdeH sAkSAGkSatvAt , anyathA'tiprasaGgAt-"ityAzaGkaya yuktisiddhaH sUtrArtho grAhyaH, teSAM svasamayaparasamayAdiviSayabhedena vicitratvAt ityabhiprAyavAnAha 'paravattavvayapakkhA avisuddhA tesu tesu atthesu / kAphalo jha tela biMga kALo kuLarU ' (ti rA18) te sarvArthagrAhI paNa na hoya, dA. ta. mati Adi cAra jJAna-evI vyatireka vyApti ahIM samajI levI.) [ eka upagamAM dvirUpatAnI saMgati ] have A eka ja kevaLe paga jJAna-darzana ubhayarUpa kaI rIte che te aMge judA judA traNa maTe che. (1) kevala upayoga vyaktirUpe eka ja che paraMtu temAM jAyantara (vilakSaNa jAti) svarUpa tirUpatA che. jema ke nRsiMha avatAramAM eka ja dehanA vyaktimAM amuka aMze nRtva, ane amuka aMze siMha rUpe bhAse evI nRsiMhatvanAmanI vilakSaNa svataMtra jAtinI kalpanA anya dArzanike e paNa karI che tevI rIte ahIMA paNa ekaja upayoga vyaktimAM amuka aMze jJAnatvano ane amuka aMze darzanavane baMdha karAve evI jJAna-darzanatvanAmanI vilakSaNa jAti mAnI laie te e vilakSaNa jAti ja dvirUpatA svarUpa che tema samajavuM. (2) kevaLa upayoga vyaktirUpe eka che paraMtu temAM saMpUrNapaNe vyApIne rahenArI evI vyAkhyavRtti jJAnatva ane darzanatva nAmanI be jAtio rahetI hovAthI dvirUpatA che. dA. ta. aDada nAmanA dhAnyamAM Ayurvedika daSTie snigdhatva ane uSNatva ane vyApyavRtti jAtio rahetI hoya che (3) trIjA mate upAdhyAyajI mahArAja svayaM potAne mata jaNAve che -ke kevalIno upayoga, AvaraNa saMpUrNapaNe kSINa thaI javAthI kevalAtmaka arthAt paripUrNa hoya che. ane temAM jAtirUpe ekamAtra jJAnatva ja hoya che. (mATe ja tenI kevaLajJAnarUpe vyavahAramAM vadhu prasiddhi che.) jyAre darzanatva e kAMI jAtirUpa nathI kintu kevaLajJAnagataviSayatAvizeSarUpa che ke je doSAyaniSThajanakatA nirUpita kevaLajJAna niSTha janyatAnuM avacchedaka che. tAtparya meha ane AvaraNanA saMpUrNa kSayathI sarvArtha hItArUpa athavA atyaMta spaSTatA Adi svarUpa viSayatA vizeSathI avachinna evA kevaLajJAnanI utpatti thAya che. [ abhedavAdamAM sUtravirodhanI zaMkA ] (139) AzaMkA - tamArA yugapaTTa-abhedavAdInA mate jevI gaM maMte ! rUma'... A sUtramAM "vuM samartha'..ItyAdi padomAM ca7 samar.ItyAdi rUpe tame je artha karyo che te badhA ja vidvAnone rUce e rIte karyo nathI. badhAne na rUcavAnuM kAraNa e che 2. pu. 23 paM. 76 / 2. vAtu na tathA tA 3. mere nAuna tA 22 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnami (140) pareSAM = vaizeSikAdInAM yAni vaktavyAni teSAM pakSA avizuddhAH teSu teSvartheSu sUtre tannayaparikarmaNAdihetornibaddhAH | arthagatyaiva = sAmarthyenaiva teSAmarthAnAM vyakti sarvapravAdamUla dvAdazAGgA'virodhena jJako jJAtA karoti / tathA ca 'ja' samaya' ityAderyathAzrutArthe kevalI zrutAvadhimanaHparyAya kevalyanyataro grAhyaH paramAvadhikAdhovadhika' cchadmasthAtiriktaviSaye snAtakAdiviSaye vA tAdRzasUtra pravRttau tatra paratIrthika vaktavyatApratibaddhatvaM vAcyam, evamanyatrApIti dik / ke AgamAmAM bIje ThekANe jyAM jyAM evA sUtreA AvyA che tyAM madhe jJa samaya.... padonA artha zamman samaye (=je samayamAM) e pramANe karyAM che, nahi ke tame je rIte vivaraNa karyu che te rIte khIjI vAta e che ke tamArA abhedavAdamAM 'nALAMmacA dhruve haiM' A bhagavatIsUtranI sAthe virAdha paNa prasakta thAya che. vireAdha e rIte che ke abhedavAdamAM dU' paDhA mAM dvityanA anvaya nirAkAMkSa banI jAya che. sUtranA artha e che ke bhagavAna, peAtAne uddezIne kahe che ke nAnA ane danA rUpe hu e (dvirUpa) chuM. niyama che ke je je dharma thI viziSTa viSayane avala'bIne tame bhedanI vivakSA karA te te dhama thI viziSTane avalakhIne ja dviva Adisa`khyA anvayamAM sAkAMkSA heAya che. have prastutamAM jJAnadharma viziSTa ane danadhaviziSTane avala'khIne eka ja bhagavatsvarUpavyaktimAM bhedanI vikSA karI hAvAthI bhagavatsvarUpa vyaktimAM dvityanA anvaya bhinna bhinna jJAna-darzana dharmanA vaiziSTrayanI apekSAe ja thai zake. paNa tamArA mate jJAna-darzana eka ja hAvAthI medanI vivakSAnu khIja ja UMDI jAya che teA pachI dvityanA anvaya kaI rIte thaze? jo bhinnA vAcakapadane badale ami nA vAcakapado sAthe paNa dvityanA anvayamAM sAkAMkSatA mAnavAmAM Ave te mauau ghaTavumAAM (=A e ghaTa ane kuMbha che.) A prayAgamAM paNa eka ja vyaktivAcaka ghaTakubha padonI sAthe dvityanA anvayamAM sAkAMkSatA mAnavAnI Apatti Avaze. 70 [ sUtranA atha yuktithI bAdhita na hoi zake-mA. ] samAdhAna :- A Aza'kAnI sAme saMmatikAranA abhiprAya evA che ke phAI paNa AgamasUtranA atha evA karavA joie ke je yuktisa Mgata hAya, nahi ke yuktibAdhita, kemake sUtranA ardhAM viSayabhedathI vicitra hoya che. koika sUtramAM peAtAnA dananA siddhAMta mujabanA arthAnuM pratipAdana hAya che teA keika sUtramAM anyadaza nAnA siddhAMta mujakhanA arthAnu paNa pratipAdana heAya che. (eTalA mAtrathI ema nahi samajI levAnu ke sUtramAM kahelA badhA artha ApaNA siddhAMta mujabanA ja che.) A abhiprAyane manamAM rAkhIne sa'matikAra uparakta AzakAnA javAbamAM kahe che ke 1. adhaH guNIbhUtaH avadhiH yasya sa iti vyutpattyA adhAvadhikapadena zrutakevalimanaHparyAyakevalinau grAdyau yataH zrutasya manaHparyAyasya vA pUrNatAyAM satyAM avadhessattve'pi tasya guNIbhUtatvena zrutakevalena manaHparyAyakevalena vA vyapadezasya samucitatvAt prAdhAnyena hi vyapadezA bhavanti iti nyAyAt - [iti sukhalAla : ] / * je eka pada khIjA padanA virahamAM vAkayAnA khAdha ta karAvI zake tevA be pado paraspara sAkAMkSa kahevAya che. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladrayabhedabhedacarcA 171 kevalajJAnakevaladarzanarUpanirdezabhede'pyaikyam - . (141) 'kevalanANe kevalaisaNe' ityAdi bhedena sUtra nirdezasyaikArthikaparataivetyabhiprAyeNa patramatte - 'jeNa maNovisayagayANa dasaNaM Natthi davvajAdANaM / to maNapajjavanANa niyamA nANa tu NiTThi' / / (sanmati0 2/19) (142) yato manaHparyAyajJAnaviSayagatAnAM tadviSayasamUhAnupraviSTAnAM paramanodravyavizeSANAM bAhyacintyamAnArthagamakataupayikavizeSarUpasyaiva sadbhAvAt darzanaM 2sAmAnyarUpa nAsti, tasmAt manaHparyAyajJAna jJAnamevA''game nirdiSTam , grAhyasAmAnyAbhAve mukhyatayA tadgrahaNonmukhadarzanAbhAvAt / kevala tu sAmAnyavizeSobhayopayogarUpatvAt ubhayarUpaikameveti bhaavH| te te ane viSe avizuddha evA paravaktavyatA pakSe hoya che. jANakAra artha. gatithI te arthone vyakta kare che." (140) AnuM spaSTIkaraNa A pramANe che ke-sUtramAM te te arthone viSe avizuddha eTale ke asaMgata evA vaizeSika vagere anyadarzana saMbaMdhi vaktavyo (mAnyatAo) gUMthavAmAM AvelA hoya che. tenuM zuM prayojana ? evA praznano uttara e che ke adhyayana karanArane te vaizeSika Adi nAnuM paNa bhAna thAya. tAtparya, sUtranI aMdara ane anya dArzanikenA judA judA none avalaMbIne aneka prakAranuM pratipAdana hoya che. kayA arthanuM pratipAdana kayA nayanA AdhAre kayA dArzanikanA abhiprAyane avalaMbIne che- A arthanuM pragaTIkaraNa te te viSayane vidvAne, sarvapravAdanA mULabhUta dvAdazAMganI sAthe virodha na Ave te rIte agatya eTale ke je rIte artha saMgata thAya te prakAranA sAmarthyathI kare che. have prastutamAM = sanathaM.ItyAdi sUtrane sIdhe sIdho je artha bhAse che te rIte saMgati karavI hoya to kevalI zabdathI zrutakevalI, avadhi kevalI ke manaH paryAya kevalI AmAMthI game te ekanuM grahaNa karavuM joIe ke jethI temane AzracIne kramika jJAna-darzana arthanI saMgati thAya. paNa je sUtramAM rahelA zabdathI parama avadhijJAnI adhaHavadhijJAnI ke chadmastha A traNethI bhinna snAtakarUpa kevalInuM ja grahaNa karavAnuM hoya te kahevuM ja joIe ke A sUtra paratIrthika vaktavyatAnuM (=anya darzananI mAnyatAnuM) sUcana karanAruM che. (ahIM pa2mAvadhi, adhevadhika ane chadmasthathI bhinna kevalInuM grahaNa karavAnuM prayojana tathA enA artha jANavA mATe vizeSAvazyakanI 3113 thI 3121 sudhInI gAthAonI TIkA jevI) A rIte jyAM jyAM virodhAbhAsa dekhAya tyAM te te sUtramAM te te arthanI guMthaNI anyadarzananA siddhAMta mujaba che tema jANavuM. ahIM te mAtra dizAsUcana che. (141 ane 142) saMmatikArano abhiprAya evo che ke sUtramAM kevaLajJAna ane kevaLadarzana evA bhinna bhinna zabdathI je arthano nirdeza karyo che te eka ja che. 1. sautranideM ab| sUtranirdezasya vyapadezavizeSAyaikArthika ta 2. sAmAnya rUpa ab| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jJAna du nirdezabhedenaiva kathaJcittayeAranaikyaM nAnyathA (143) sUtre ubhayarUpatvena paripaThitatvAdapyubhayarUpa kevala na tu kramayo' gAdityAha - (dviSayamevAatyamitrAcavAnA.) 'cakkhu acakkhuavadhi kevalANa samayammi daMsaNaviappA | pariSajhibA' vanALaiLA tene vica bA / '(sanmati ra0) ( 144 ) spaSTA / cakSurAdijJAnavadeva kevala jJAnamadhye pAThAt jJAnamapi, darzanamadhye pAThAcca darzanamapIti paribhASAmAtrametaditi granthakRtastAtparyam / TUMkamAM kevaLajJAna ane kevalana zabdo ekA ka che, A vAtanuM samarthana karavA mATe have kahe che ke-~~ [ manaHpa vamAM dana kema nahi ?] "je mATe mane viSayagata dravyasamUhanuM dRzyUna nathI, te mATe mana:paryavajJAnane niyamA jJAnarUpe prarUpavAmAM Avyu che." 2 tAtpaya e che ke manaHpavajJAnathI mananakriyAmAM salagna evA manAdravyanu ja grahaNa thAya che. have A mana:paryAvajJAnanA viSayakSetramAM atabhUta evA je manAdrazya gRhIta thAya che temAM yadyapi sAmAnya-vizeSa ubhayarUpA rahelA che. paraMtu te maneAdravya vaDe je khAdyapadArthanuM ciMtana karavAmAM AvyuM haiAya te bAhyapadArthanA medha (manaH paya vajJAnIne) karavAmAM, sAmAnyarUpa kAMIpaNa upayAgI banatuM nathI. vizeSarUpa ja upayegI mane che. Tu'kamAM kahIe tA ci'tananA viSayabhUta khAdya anu` sacATa bhAna (anumAna) karAve evA je kAI dhama gRhIta karelA maneAdravyamAM hAya tA te vizeSarUpa ja che, nahi ke sAmAnyarUpa tathA mana:paryaMtrajJAnathI te vizeSarUpanuM ja grahaNa thAya che tethI AgamamAM paNa manaHpavajJAnanA jJAnarUpe ja nirdeza karavAmAM AvyeA che. tenA hetu e ja che ke ci'tananA viSayabhUta khAdyamanuM jJAna karavAmAM upayAgI evA sAmAnyarUpa grAhyanuM astitva ja na heAvAthI, mukhyapaNe tenu' grahaNa karavAmAM tatpara evuM darzana paNa hAI zake nahi. kevaLAyAganI vAta judI che. kaivaLApayeAganA grAhya, mAtra vizeSa nahi paraMtu sAmAnya--vizeSa ubhaya che. sAmAnya-vizeSa ubhayaviSayaka upayAgarUpa hAvAthI eka hAvA chatAM e kevaLApayeAga jJAna-darzana ubhayarUpa hAi zake che. (143 ane 144) sUtramAM kevaLanA ullekha jJAna ane dana bannenA bhedomAM karAyelA hAvAthI ja kevaLajJAna eka hAvA chatAM kathaMcit ubhayarUpa mAnelu` che. je leAkA kramikatAnA kAraNe athavA tA viSayabhedanA kAraNe kevaLajJAna-darzanamAM bheka heAvAnuM kahe che te khareAkhara nathI, ema darzAvavA have sa'matikAra kahe che ke "AgamanI aMdara cakSu-acakSu-avadhi ane kevaLa evA darzananA prakArA kahyAM che tethI ja kevaLajJAnadarzana bhinna bhinna che. (nahi ke kramikatAthI athavA viSayabhedathI.) 6. gADhiviyAyamevADhamitrAyavAnArha ta / 2. 'vaDhiyA'-sanmati. / teLa te aLA-sammati . | Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalabhedabheda carcA matyupayogavatkevalopayogasya dvirUpatvamityekadezinaH (14.5) matijJAnAdeH krama iva kevalasyA'krame'pi sAmAnyavizeSA'jahadvRttye kopayogarUpatayA jJAnadarzanatvamityekadezimatamupanyasyati 'dasaNamuggahametta' ghaDotti nivvannaNA havai nANa / jaha ittha kevalANa vi visesaNaM ittiyaM ceva' / / (sanmati0 2 21) / (146) avagrahamAtra matirUpe vodhe darzanam , ida tadityavyapadezyam , ghaTa iti nizcayena varNanA tadAkArAbhilApa' iti yAvata , kAraNe kAryopacArAca ghaTAkArAbhilApajanaka ghaTe matijJAnamityarthaH / yathA'traivaM tathA kevalayorapyetAvanmANa vizeSaH / ekameva kevala sAmAnyAMze darzanaM vizeSAMze ca jJAnamityarthaH / ahIM graMthakAranuM tAtparya jaNAvatA upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke jema jJAnamAM cAkSuSajJAna, zrutajJAna vagerenI gaNanA karI che te ja rIte kevaLanI paNa jJAnamathe gaNanA karI hovAthI te jJAnarUpa che. temaja darzanamabe paNa gaNanA karAyelI hovAthI darzanarUpa paNa che. sArAMza jJAna ane darzana ma mAtra paribhASAnA bhedathI bheda che. paribhASA eTale gaNanA (=vivakSA). [avagraharavarUpa dazanavAdI ekadezI mata ] (145 ane 146) have saMmati thakAre darzAvelA ekadezInA matanuM nirUpaNa cAlu thAya che. teno mata e che ke matijJAnAdi upayoga jema kamika che tema kevaLopAgamAM kaI kamikatA che nahi paraMtu kevalIne eka ja upayoga sAmAnyathI ajahadavRtti rUpa hovAthI darzanAtmaka, ane "vizeSazrI ajahadavRtti rUpa hovAthI jJAnAtmaka che. ajahavRtti eTale kevalIne upaga sAmAnya ke vizeSathI sarvathA askRSTa hete nathI sadAne mATe sAmAnya -vizeSa ubhayathI saMkIrNa ja hoya che. A ekAdazImatanuM svarUpa che. have saMmatikAra tenuM nirUpaNa kare che- darzana avagrahamAtra ravarUpa che, jyAre jJAna "ghara" evA nizcayathI garbhita varNanA svarUpa che. ahI jema A pramANe che, kevaLamAM paNa eTalI ja vizeSatA che." AnI spaSTatA karatA upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke matirUpa bedhamAM darzana te mAtra avaharavarUpa che. "A ke "peluM" e jAtano zabdaprayoga tyAM thaI zake tema hoto nathI. matijJAna "ghaTaka' evA nizcayapUrvaka thatI varNanA svarUpa che. varNanA eTale te te AkArano abhilA5 arthAt zabdoccAra. jo ke matijJAnanuM kArya zabdoccAra che paraMtu kAraNamAM kAryane upacAra thaI zake che mATe ahIM phalitArtha e che ke ghaTAkAra evA abhilApano janaka je upaga te ja ghaTasaMbaMdhi matijJAna che. sArAMza je matirU pAdhi sAmAnya pazi che te darzanarUpa che ane je vizeSaspazi che te jJAnarUpa che. je rIte matijJAnamAM, te ja rIte bane kevaLa upayogamAM ATalA mAtrathI ja bheda che ke eka ja kevaLopayoga sAmAnya darzanarUpa che ane vizeSAMze jJAnarUpa che. 2. dro 2. zrAva rUcaH zrA tA rU. atra "rAtre tathA rUti sAdhu mAti(rUti sulaDhADha:) ! Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jJAnabiMdu kurinira jJAnano tamenA: (147) ekadezyeva kramikabhedapakSa dUSayati"dasaNapuvvaM nANa, nANanimittaM tu dasaNa Nasthi / teja suvichiyAmo saMsAnAnA cha maumtta che" (sanmati rAparU) (148) darzanapUrva jJAnamiti chadmasthopayogadazAyAM prasiddham / sAmAnyamupalabhya hi pazcAt sarvo vizeSamupalabhata iti, jJAnanimitta tu darzana nAsti kutrApi, tathA'prasiddheH / tena suvinizcinumaH 'dasaNanANA' iti darzanajJAne nA'nyatvaM=na kramApAditabheda kevalini 'bhajata' iti zeSaH / kramAbhyupagame hi kevalini niyamAjjJAnottara' darzana vAcyaM, sarvAsAM labdhInAM sAkAropayogaprApyatvena pUrva jJAnotpattyupagamaucityAt / tathA ca jJAnahetukameva kevalini darzanamabhyupagantavyaM, taccAtyantA'darzanavyAhatamiti bhAvaH / yattu kSayopazamanibandhanakramasya kevalinyabhAve'pi pUrva' kramadarzanAttajjAtIyatayA jJAnadarzanayoranyatvamiti TIkAkRvyAkhyAnaM, tat svabhAvabhedatAtparyeNa' sambhavadapi darzane jJAnanimittatvaniSedhAnatiprayojanatayA katha zobhata iti vicAraNIyam / [ mikabhedavAdamAM deSAropaNa (146 ane 148) A ekadezImatavAdIne viSayabhedathI kathaMcita bheda iSTa hovA chatAM paNa kamabhedathI bheda ISTa nathI, tethI kRmikabhedavAdanA pakSane dUSita karatAM kahe - "jJAna darzanapUrvaka hoya che paraMtu darzana jJAnamUlaka hotuM nathI. tethI ame sArI rIte nizcaya karIe chIe ke darzana ane jJAnamAM anyatva nathI." tenI vyAkhyA karatA jJAnabiMdukAra kahe che ke chaghapayogadazAmAM prasiddha vAta e che ke jJAna haMmezA darzanapUrvaka thAya che. sAmAnyanI upalabdhi karIne pachI ja badhA loke vizeSanI upalabdhi kare che. paraMtu kyAMya paNa evuM nathI ke jJAna e darzananuM nimitta banatuM hoya. kAraNa ke evI prasiddhi chadmasthapaNAmAM kya e che nahi. tethI ame barAbara nizcaya karIne kahIe chIe ke kevalI mAM darzana ane jJAna kemamUlakabhedane sparzatA nathI. mULagAthamAM "maH' evuM dvivacanAnta kriyApada adhyAhAra che tema jANavuM, tene ja ahIM sparzavuM e artha karyo che. je kevalImAM kama mAnI e te kahevuM ja paDe ke pahelAM jJAna ane pachI darzana upana thAya che. tenuM kAraNa e che ke tamAma labdhio sAkAro pagavALI dazAmAM ja prApta thAya che. tethI kevalImAM paNa sau prathama jJAnanI utpatti mAnavAmAM aucitya che. je pahelAM darzananI utpatti mAnIe te aMtarAyakSayathI - prApta thanArI labdhio nirAkAropayogavALI dazAmAM prApta thatI hovAnuM mAnavAnI Apatti Ave. sArAMza, krama mAnIe te kevalimAM dvitIyakSaNe utapanna thanArA darzana pratye jJAnanI hetutA mAnavI paDe. ane e hetutA atyaMta adarzanathI vyAhata che arthAt chadmastha avasthAmAM kyAMye paNa evuM dIThuM nathI ke jJAna e darzanano hetu hoya. tethI kramavAda nirasta thaI jAya che. 2. "tAryakramapi ' to Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajyabhedabheda carcA (149) nanu yathA pareSAM kalpitaH kramo varNaniSTho buddhivizeSajanakatAvacchedako'smAkaM ca bhinnAbhinnaparyAyavizeSarUpaH, tathA kevalijJAnadarzananiSThastAdRzaH krama evAvaraNakSayajanyatAvacchedakaH syAditi noktAnupapattiriti cet ? na, kramavatprayatnaprayojyasya suvacatve'pyakramikAvaraNakSayaprayojyasya kevalyupayogakramasya durvacatvAdananyagatyA'kramikAdapyAvaraNadvayakSayAt kramavadupayogotpattyabhyupagame ca tannAzakAraNAbhAvAdavikalakAraNAttAdRzopayogAntaradhArAyA avicchedAcca "jugavaM do Natthi uvaogA" (Ava0 979) iti vacanAnupapattiH / na ca 'jJAnasya darzanamevA ahIM eka samajavA jevI vAta che ke upAdhyAyajI mahArAje chellA pAdamAM sALA La annatta' A rIte bane chuTe pADIne darzana jJAna bhedane sparzatA nathI evo artha karyo che. paraMtu TIkAkAra abhayadevasUrijI mahArAje La ne chuTo pADayA vinA darzana-jJAnamAM bheda hovAnuM jaNAvyuM che. tenI namrabhAve samIkSA karatA upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke, TIkAkAre vyAkhyAmAM ema jaNAvyuM che ke "kSayo pazamabhUlakakama yadyapi kevalimAM nathI paraMtu chadmastha avasthAmAM dekhavA maLatAM kamika jJAna-darzanathI sajAtIya jJAna-darzana kevalI avasthAmAM che mATe temAM kathaMcit bheda che."- paraMtu A vyAkhyAna kaI rIte zobhe te vicAraNIya che. kAraNake kevali avasthAmAM jJAnadarzanamAM bheda che ema kahevAnuM tAtparya evuM hoya ke eka ja kevala upayogamAM svabhAva bheda che te yadyapi e ghaTI zake che, na ghaTI zake tema nathI, chatAM paNa kevaLa avarathAmAM darzanamAM jJAnanA nimittapaNAno niSedha kare che te mATe jJAna-darzanane bheda dekhADavAnuM koI prayajana rahetuM nathI. ulaTuM, jJAnanA nimittapaNAne darzanamAM niSedha karavA mATe jJAnadarzanamAM abheda dekhADavAnI jarUra che. tethI ja upAdhyAyajI mahArAje "annatyaM na mAtara e artha karyo che. [ jJAnadarzana niSkajanyatAvacchedakarUpe kamasiddhi-pUrva ] (149) kramavAdI - zAkhA prakaraNamAM buddhivizeSaniSThajanyatA nirUpita varNaniSTha janakatAnA avacchedakarUpe varNa samudAyatva, ke tat tat varNava nahi. kintu vagata kramane avacchedakarUpe kahyo che. varNa pite kSaNika hevAthI eka kSaNamAM tene samudAya saMbhavi zakto nathI. tethI varNakSaNikavAdInA mate viziSTa prakAranA varNa samudAyane buddhivizeSajanaka mAnavAmAM Avato nathI. kintu pUrvAparabhAvasvarUpa kramamAM goThavAyelA vargone ja buddhivizeSajanaka mAnavAmAM Ave che. ekAMtavAdI dazamAM A * TIkAkAra maharSie to eTaluM ja kahyuM che ke " chastha avasthAmAM jJAnadarzanamAM heta hetumabhAvamUlaka krama che. tethI jJAna ane darzanamAM bheda che" upAdhyAyajI mahArAja A kathanane e artha kare che ke jJAnadarzanamAM bheda che eTale ke kevali avasthAmAM bheda che. have chadmastha avasthAnA kramathI kevalImAM bheda kaI rIte dhaTI zake? e savAla thAya tenuM nirAkaraNa karavA mATe madarzanAttaja jAtIyatayA...ItyAdi kahyuM che. ane pachI tenA upara potAnI samIkSA raju karI che. * janakatA=kAraNatA, ene ava chedaka eTale ke tenuM hArda. hArda eTale enA vinA te padArtha kAraNarUpe saMbhave nahi, sarvatra avachedaka zabdane Avo artha samajavo, ke je jene avacchedaka te tenuM hA. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnazmi'du rthAntarapariNAmalakSaNo dhvaMsa ityupayogA'yaugapadyam' sAmpratam, sAdyanantaparyAya vizeSarUpadhvaMsasyaivAvasthitiviro dhetvAdarthAntara pariNAmalakSaNavvaMsasyAttathAtvAt anyathA tattatsaMyogavibhAgAdimANAnubhUyamAnaghaTAvasthityucchedApatteH / na ca 'jugavaM do Natthi uogA' ityasyopayogayoryugapadutpattiniSedha eva tAtparyam, na tu yugapadevasthAne'pItyupayogadvayadhArANAM nAzakAraNAbhAvena sahAvasthAne'pi na doSa iti sAmpratam, akramavAdinopyevaM kramAvacchinnopayogadvayayaugapadyaniSedhaparatvasya vaktuM zakyatvAt sUtrA'saMkocasvArasyAdare yadeva jJAnaM tadeva darzanamityaramaduktasyaiva yuktatvAditi dik / brq` , krama kalpita (=buddhi ArAti) manAya che. paraMtu jainanamAM bhedabhedavAda hAvAthI, bhASAvAnA dravyeAmAM pUrvAparabhAvarUpa krama e katha'cit bhinnAbhinna paryAyarUpa ja manAya che. TuMkamAM, banne mate vagata krama buddhivizeSajanakatAavacchedaka che. kramane janakatAvacchedakanI jema janyatAvaccheda rUpa mAnavAmAM paNa kAI vAMdhA nathI eTale ema kahI zakAya ke AvaraNakSayaniSThajanakatA nirUpita kelinA jJAnadarzananiSThajanyatAnA avacchedaka krama ja che. tApa, kamAvacchinna kelinA jJAna-dana pratye AvaraNakSaya hetu che. eTale kevalI avasthAmAM utpanna thanArA jJAna-darzanamAM ApoApa kramanI siddhi thaze. ane krama siddha thAya te pachI ekadezIe makabhedyapakSa upara jJAnane darzananuM nimitta mAnavAnI je Apatti ApelI te dUra thai jAya che. [akramika AvaraNakSayathI kramika upayAganA asa'bhava] ekadezI taraphathI AnA uttara ApatAM jJAnami'dugraMthakAra kahe che ke buddhivizeSa sthaLamAM vakramane janakatAvaDhaka mAnavAnu sugama che kAraNa ke tyAM kramika prayatnothI kramika vaNunI utpatti thAya che jyAre ahI kramika AvaraNakSayathI kramika jJAna-darzananI utpatti kahI zakAya tema nathI, kAraNa ke bannenA AvaraNanA kSaya eka sAthe ja thAya che. tethI kevalinA upayeAgamAM kramanuM pratipAdana durgama che. kadAca bIjo kAI upAya na sujhavAthI tame ema kahA ke akramika paNa AvaraNudreyanA kSayathI kramika ja upayeAgaDhacanI utpatti thAya che' te tenA upara bIjI Apatti e che ke AvaraNakSaya rUpa kAraNa sAdi-anaMta hAvAthI tenA nAzanu kAi kAraNa nathI. eTale anatakALa sudhI kramika upayeAgaDhayanI paripUrNa kAraNasAmagrIrUpa AvaraNakSaya surakSita rahe che. tethI dvitIyAdikSaNe darzananI utpatti dhArAnI sAthe jJAnApayeAganI utpattinI dhArA cAlu ja raheze. e ja rIte daneApayeAganI utpattidhArA paNa cAlu raheze. phUlataH prathama samayane cheDIne pachInA badhA samayeAmAM che e upayega mAnavA paDaze. ane ekasAthe e upayAga hAya nahi A niyukti vacana sAthe virAdha ubhe thaze. kramavAdI:- sAdi-anaMta dhvaMsa mAnavAne badale danane ja jJAnanA sarUpe mAna. arthAt dvitIya Adi pratyeka kSaNamAM navA navA jJAnanI utpatti ane pUrva pU jJAnanA sAdi-anaMta dhvaMsa ame mAnatA nathI. paraMtu jJAna pachInI kSaNamAM danarUpa pariNAma, enA pachInI kSamAM jJAnarUpa NiAma A rIte kramika ekabIjAnA vasa svarUpa pariNAma mAnavAthI ekasAthe e upayAganI Apatti Avaze nahi. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladvayabhedabhe carcA ekadezIyamatasya nirAsa: (150) matijJAnamevAvagrahAtmanA darzanam, apAyAtmanA ca jJAnamiti' yadukta' dRSTAntAH vaSTambhArthamekadezinA tardUSayannAha "jai uggahamitta dasaNa ti bhaNNasi visesiyA nANaM / marUnAme haMsAmevaM sarU doru niSaoor I(samati rAparU) ekadezI taraphathI javAbamAM jANavAnuM ke arthAntara pariNAmasvarUpa davaMsa e kAMI pariNAmInI avasthitino virodhI hotuM nathI. dA. ta.-barapharUpa arthAtara pari. NAmAM maka vaMsa te jaLarUpa pariNAmInI avasthitine virodhI hotuM nathI. kAraNa ke barapha pANIrUpa ja che. je davaMsa sAdi-anaMta paryAyavizeSarUpa che te pratiyegInI avasthitino virodhI che. eTale dvitIya Adi darzanAtmaka pariNAma mAnavA chatAM jJAnanI avasthiti aviruddha hovAthI, ekasAthe be upagane niSedha karanArA vacana sAthe virodha UbhuM raheze. yugapa6 upagadvaya niSedhavacananuM tAtparya ] je ema mAne ke "arthAntara pariNAma svarUpa dhvasa paNa pariNAmInI avasthitine virodhI che." te saMyukta avasthA, vibhakta avasthA vagere judI judI avasthAnA kALamAM anubhavAtI ghaTanI avasthitino ucheda thaI jaze. kAraNa ke saMyuktAdi avasthA athatara pariNAmAtmaka asarUpa ja che. have je ema kaho ke-ekasAthe be upayoga hoya nahi evA vacananuM tAtparya e che ke ekasAthe be upayoganI utpatti hoya nahi, avasthiti hoI zake che. tethI nAzanuM kAraNa na hovAthI be upaganI dhArAnA sahAvasthAnamAM kaI sUtravirodha raheto nathI." te A vAta barobara nathI. kAraNa ke AnI sAme akramavAdI ema paNa kahI zake che ke "ekasAthe be upayoga hoya nahi" e vacananuM tAtparya, ekasAthe kramAvacchinna be upayogane niSedha karavAmAM che. te have koNa sAcuM ane kaNa khoTuM tenI carcAmAM utaravuM paDaze. - have je ema kaho ke "tame darzAvelA tAtparyamAM eka to sUtranA arthamAM sakeca karavo paDaze. arthAt upayoganA drayavyApakapaNe niSedhane badale kramAvacchinna upagaDhayanA sahAvasthAnamAM niSedhano saMkoca kare paDaze. ane bIjuM tamAre karelo artha gaLe utare evo nathI."--to A vAta barAbara nathI kAraNa ke A bane doSa kramikavAdInA pakSamAM paNa che ja, kAraNa ke kamikavAdI paNa saMpUrNa paNe be upagane niSedha mAnavAne badale enI utpattino niSedha mAnavAmAM taNAya che ane e paNa gaLe utare tema nathI. have je kharekhara sUtramAM saMkeca TALavo hoya to ema kahevuM joIe ke je jJAna che e ja darzana che." ane A amAruM kathana badhAne gaLe utarI jAya evuM hovAthI gya che. 1. ti dRSTantAvaSTambhAya yaduktamekadezinA tadUSayannAha-ta / 23 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabindu (151) yadi matirevAvagraharUpA darzanam vizeSitA jJAnamiti manyase tadA matijJAnameva InamityevaM sati prAptam| na caitayuttam, "sadvividhoTacaturma:' (tattvArtha. rA1) ti sUtravirodhAt matijJAnasyASTAviMzatibhedoktivirodhAcca / 179 66 evaM sesindiyadaMsaNammi niyameNa hoi Na ya jutta / aha tattha nANamittaM gheppas cakkhummi vi taheva || " ( sanmati 0 2 / 24) ( 152) evaM zeSendriyadarzaneSvapyavagraha eva darzanamityabhyupagamena matijJAnameva taditi syAt, tacca na yuktam, pUrvoktadoSAnativRtteH / atha teSu zrotrAdiSvindriyeSu darzanamapi bhajjJAnameva gRhyate, mAtra zabdasya darzanavyavacchedakatvAt tadvyavacchedazca tathAvyavahArAbhAvAt, zrotrajJAnaM ghrANajJAnamityAdivyapadeza eva hi tatropalabhyate, na tu zrotradarzana prANadarzanamityAdivyapadezaH kvacidAgame prasiddhaH; tarhi cakSuSyapi tathaiva gRhyatAM cakSurjJAnamiti na tu cakSudarzanamiti / atha tatra darzanam, itaratrA'pi tathaiva gRhyatAM yuktestulyatvAt / " [ avagraha-darzanavAdI ekadezImatanuM nirasana ] (150, 151 ane 152) dRSTAMta dvArA peAtAnA matanI puSTi mATe ekadezae je kahyuM che ke "avagrahAtmaka matijJAna e ja darzana che ane apAyAtmaka mati (ihA, dhAraNAtmaka mati paNa) jJAnarUpa che" te kharekhara nathI tema jaNAvavA mATe samatikAra kahe che ke "jo avagrahamAtra dana ane vizeSita haiAya te jJAna, ema tu' kahetA hAya tA emAM matijJAna e ja dana che- ema kulita thayu'." (2-23) tAtpa jaNAvatA jJAnaniSTha dukAra kahe che ke ekadezI mata o ema mAnatA hAya ke 'avagraharUpa mati e dana che ane vizeSitamati e jJAna che' tA teA pachI e ja AvIne UbhuM rahyuM ke matijJAna e ja darzana che. paraMtu A vAta kharI nathI. kAraNa ke tattvArtha-sUtramAM jJAnApayeAganA AThaprakArathI daAApayoganA cAra prakAra pRthak kahyAM che. tenI sAthe virAdha Avaze. ane bIju` matijJAnamAM aThThAvIza bheda kahyAM che tenI sAthe paNa virAdha Avaze, kAraNa ke darzanarUpa avagrahanA bhedo matijJAnamAM gaNI zakAze nahi. vaLI, saMmatikAra kahe che ke "zeSa indriyAmAM paNa niyamA ema ja mAnavuM paDaze, ane te yukta nathI. jo tyAM jJAnamAtranu' grahaNa karAya tA cakSunA sthaLe paNa tema ja grahaNa karAvu joIe." (2-24) vizeSA e che ke cakSu iMdriyanI jema anya iMdreyAmAM paNa avagrahane ja darzana mAnavu' paDaze. tethI tyAM paNa darzIna matijJAna rUpa ja thaI jaze. ane e nahi ghaTI zake kAraNa ke tattvA sUtranA virodha ane matijJAnanA aThThAvIsa bhedanA virAdha e e dASa emanA ema rahe che. tenu [zrotrAdi indriyanA avagraha darzanarUpa kema nahi ?] ekadezI :- zrotrAdi iMdriyasthaLamAM avagraha danarUpa heAvA chatAM paNu ame jJAnarUpe ja grahaNa karIe chIe. eTalA mATe ame saLamukSmatta" ema - Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~~ kevalabhedabhedacarcA darzanapadasya paribhASaNam (153) kathaM tarhi zAstre cakSurdarzanAdipravAda ityata Aha" nANamapuTe (jo) avisae a atthammi daMsaNa hoi / muhULa &io cAvAkuM !" (sanmati rAva) (154) aspRSTe'rthe cakSuSA ya udeti pratyayaH sa jJAnameva sat cakSurdarzanamityucyate, indriyANAmaviSaye ca paramAvAdAvartha manasA ca udeti pratyayaH sa jJAnameva sadacakSurdarzanamityucyate / anumityAdirUpe manojanyajJAne'tiprasaGgamAzaGkayAha-anAgatAtItaviSayeSu yalliGgato jJAnamudeti 'ayaM kAla AsannabhaviSyadRSTikastathAvidhameghonnatimattvAt , ayaM pradeza Asanna: vRSTameghaH puravizeSavattvAt' ityAdirUpa tanmuktvA / idamupalakSaNa bhAvanAjanyajJAnAtirikta. parokSajJAnamAtrasya, tasyA'spRSTAviSayArthasyA'pi darzanatvenA'vyavahArAt / / zarUAtamAM je kahyuM che tyAM zeSa idriyasthaLamAM darzanano niSedha karavA mATe ja mAtra zabdano prayoga karyo che. eTale tyAM ja eno e artha phalita thaI jAya che ke cakSuiMdriyane avagraha ja darzanarUpa che. tyAM zeSaI driyasthaLamAM darzanane niSedha karavAnuM kAraNa e che ke tyAM tevA prakArano vyavahAra thato nathI. tAtparya e che ke zrotrAdi iMdriya sthaLamAM "zrotrajJAna, ghANajJAna...." ItyAdi jJAnarUpe ja vyavahAra thato dekhAya che. koIpaNu AgamamAM zrotradazana ke prANadarzana ItyAdi vyavahAra prasiddha nathI. A ekadezinA kathananA virodhamAM saMmatikAra kahe che ke cakSunA vize paNa ema ja samajI lo ke cakSajJAnarUpe ja ene vyavahAra thAya che nahi ke cakSudarzana rUpe. je ahIM ema kahe ke "cakSudarzanano vyavahAra thAya che, te pachI anya iMdriyenA vize zrotradarzana Adino vyavahAra paNa mAnI lo ! zuM vAMdho che? yukti te bane sthaLe samAna paNe upalabdha thAya che. [cakSudarzana ane acakSu (mAnasa) dazananI upapatti ] (153 ane 154) upara tame cakSune aMge jJAnamAtranA grahaNane ane darzananA niSedhane "vuMfma vi taheva.." ema kahIne je atideza karyo, tenA upara prazna che ke zAstramAM cakSudarzane Adi saMbaMdhi je pravAho pracalita che tenI kaI rIte upapatti karaze? AnA javAbamAM saMmatikAra kahe che ke - "apRSTa ane aviSaya arthamAM je jJAna te ja darzana che. sivAya ke je liMgadvArA anAgata-atItaviSayaka jJAna thayuM hoya." (2-25) tAtparyArtha:- netra dvArA je aspRSTaarthaviSayaka pratIti utpanna thAya che te jJAnarUpa paNa che ane jJAnarUpa hevA sAthe cakSudarzana rUpa paNa che. uparAMta indriyAtIta paramANu Adi artha viSayaka je pratIti manadvArA utpanna thAya che te jJAna havA sAthe acakSudarzana kahevAya che. kadAca evI zaMkA thAya ke mana dvArA indriyAtIta padArthanI anumiti thAya che, te te paNa zuM darzana che? tenA javAbamAM kahyuM ke liMga dvArA je anAgata-ke atItaviSayaka anumitirUpa jJAna thAya che tene ahIM choDI devuM. anAgata viSayanI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ war jJAnabiMdu manaHparyAye darzanatvasyAtiprasaGgAbhAvaH (155) yadyaspRSTAviSayArthajJAna' darzanamabhimataM tarhi manaHparyAra jJAne'tiprasaGga ityAzakya samAdhatte "maNapajjavanANaM dasaNa ti teNeha hoi Na ya juttam / mana nA vimA ghI " (tti rA26) (156) etena lakSaNena manaHparyAyajJAnamapi darzana prAptam , parakIyamanogatAnAM ghaTAdI. nAmAlambyAnAM tatrA'sattvenA'spRSTe'viSaye ca ghaTAdAvarthe tasyabhAvAt / na caitadyu tam , Agame tasya darzanatvenA'pAThAt / bhaNyate'trottaram-noindriye manovargaNAkhye manovizeSe pravartamAna anumiti A rIte- "A kAla najIkanA bhaviSyamAM thanArI vRSTivALe che, kAraNa ke e rIte AkAzamAM vAdaLo gherAyelA che. A anumAnathI bhaviSyakAlIna vRSTinI anumiti thAya che. atItaviSayaka anumAna A rIte-"A pradeza najIkanA bhUtakALamAM varasI gayelA meghavALe che kAraNa ke A pradezamAM bhAre pUra dekhAya che. A anumAnathI bhUtakAlIna vRSTinI anumiti thAya che. ahIM anumiti uparAMta, eka bhAvanA janya jJAnane choDIne bIjAM paNa je mane janya parokSajJAne che te darzanArUpa nathI tema upalakSaNathI samajI levuM. bhAvanAjanya te yadyapi manojanya che paraMtu parokSa nahi paNa pratyakSa che, mATe tene darzanasvarUpa mAnavAmAM koI vAMdho nathI. jyAre bIjA zabda bedha Adi parokSajJAna appaSTa ane aviSaya arthagrAhI hovA chatAM paNa tene darzana tarIke vyavahAra prasiddha na hovAthI te dazanarUpa nathI. darzana tarIke vyavahAra na hovAnuM kAraNe paNa e ja che ke te parokSa che. [mana paryAvajJAna darzanarUpa kema nahi?]. (155 ane 156) zaMkA - je tamane askRSTa ane aviSaya jJAna darzanarUpe mAnya hoya to mana:paryavajJAnane paNa tamAre darzanarUpa mAnavuM paDaze. kAraNa ke bAhyapadArtho tene mATe aspRSTa paNa hoya che ane aviSaya paNa hoya che. A zaMkA raju karIne tenA samAdhAna rUpe saMmatikAra kahe che ke - zaMkA - "tethI (askRSTa ane aviSaya arthajJAnarUpa hovAthI) manaHparyaya jJAna paNa darzana banI jaze. ane te yukta nathI. uttaramAM jaNAvavAnuM ke A jJAna neidriyaviSayaka che tethI ghaTAdi tene viSaya nathI." (227) saspaSTatA - zaMkAkAra ema kahe che ke tame darzananuM je lakSaNa karyuM te mujaba manaH paryAyajJAna paNa darzanarUpa thaI jaze. kAraNa ke parakIya manathI vicArita tevA ghaTAdi viSayo te kALe tyAM vidyamAna na hovAthI, askRSTa ane aviSaya evA ghaTAdi padArtha e ja enA viSayabhUta che. bIjI bAju mana:paryava darzana AgamamAM kahyuM nathI. tethI tamAruM badhuM kathana anucita Tharaze. Ane samAdhAnamAM saMmatikAranuM ema kahevuM che ke mana paryava dharUpa je jJAna che teno viSaya neidriya che. indriya eTale 2. madhI te taddA manaH tA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalabhedabhedacarcA 181 manaHparyAyabodharUpa jJAnameva na darzanam, yasmA spRSTA ghaTAdayo 'nA'sya viSaya' iti zeSaH, nityaM teSAM liGgAnumeyatvAt / tathAcA''gamaH "jANai bajhe'Nu mANAo" (vizeSA. gA. 814) tti / manovargaNAstu parAtmagatA api svAzrayAtmaspRSTajAtIyA eveti na tadaMze'pi darzanatvaprasaGgaH / parakIyamanogatArthAkAravikalpa evA'sya grAhyaH, tasya cobhayarUpatve'pi chAnasthiko. payogasyA'paripUrNArthagrAhitvAnna manaHparyAyajJAne darzanasambhava ityapyAhuH / aspRSTAviSayakajJAnAddarzanasyApRthaktvam (27) vizva "maisuanANaNimitto cha umatthe hoi atthauvalambho / egayarambhi vi tesiM Na dasaNaM dasaNa katto // " (sanmati0 2 / 27) viziSTa manarUpe pariNameluM anAvargaNa nAmanuM pudagala dravya, e tene viSaya hovAthI te jJAnarUpa ja che paNa darzanarUpa nathI. aspRSTa evA bAhya ghaTAdi enA viSaye ja nathI. kAraNa ke manaparyavajJAnathI ghaTAdinA ciMtanamAM saMlagna madravyanuM grahaNa thayA pachI te mananA AkAra Adi liMgathI manaH paryAvajJAnI bAhya padArthone harahamezA anumAnathI jANI zake. AgamamAM paNa kahyuM che ke "manaH5rthayajJAnI anumAnathI bAhya padArthone jANe che." zaMkA - bIjA AtmAnA mananuM jayAre jJAna thAya tyAre bIjI AtmAnuM mane dravya pitAne AmAthI dehathI ke iMdriyathI askRSTa che ane indriyone agocara che. te bIjA AtmAnA manane grahaNa karanAra mana:paryavajJAnane darzanarUpa mAnavAnI Apatti Avaze. samAdhAna - nahi Ave. kAraNa ke bIjA AtmAnuM mane dravya aspRSTa hovA chatAM potAnA AtmAmAM rahelA pRSTa madravyanuM sajAtIya arthAt aspRSTa hovA chatAM pUchajAtIya che tethI temAM darzananuM lakSaNa praveza pAmI zake tema nathI. je vidvAne ema mAne che ke parakIyamanogatAthakAravikalpa e ja mana:paryavajJAnane viSaya che. temanA mate te ki65 a pRSTha kane aviSaya hovAthI darzanapaNAnI Apattine avakAza che. tene TALavA mATe teo ema kahe che ke chama puruSano upayoga paripUrNa arthagrAhI na hovAthI, manaH paryAvajJAna darzanarUpa hovAnuM saMbhava nathI. upAdhyAyajI mahArAje sAdu: ema kahIne asvara ane sUcita karyo hoya temAM Azcarya nathI. kAraNa ke A mata mujaba kevaLajJAna ja kevaLadarzanarUpa mAnI zakAze. cakSu acakSu avadhi darzana te aparipUrNa artha yAhI chadmastha upayAgarUpa hovAthI darzanarUpe mAnI zakAze nahi. [ darzana-jJAna bhedavAdI mate Apatti ] (157 ane 158) je vAdIo darzana ane jJAnane ekarUpa mAnavA taiyAra nathI teonI sAme saMmatikAra kahe che ke - 2. nALa-viraSA | Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jJAnabiMdu (158) matizrutajJAnanimittaH chadmasthAnAmarthopalambha ukta Agame / tayorekatarasminnapi na darzana sambhavati / na cA'vagraho darzanam, tasya jJAnAtmakatvAt / tataH kuto darzanam ? nAratIrthaH | zrutajJAnasya darzanatvabhAvaH (159) nanu zrutamaspRSTe'rthe kimiti darzana na bhavet ? tatrAha"jaM paJcakkhAhaNa' Na inti suanANasammiyA atthA / tA sAsaMdo ja ho sakke viyubanALe" (sanmati rA28) chadmastha puruSane mati ke zruta jJAnanA nimitte vastuno upalaMbha thAya che. je e bemAMthI eka paNa jJAnamAM darzanano aMta AMva na hoya te darzana jevuM rahyuM kayAM ? kahevAne bhAva ema che ke darzanane apalabhakAraka te mAnavuM ja paDe, nahi te tenuM upagAtmaka svarU5 ghaTI zake nahI. have AgamamAM chadmasthanA viSayamAM kahyuM che ke damasthane vastumAtrane upalaMbha kyAM te matijJAnanA nimitte athavA te zratajJAnanA nimitta thAya che. (avadhijJAna ane manaH paryAyajJAna kadAcitka hovAthI tathA sarvasAdhAraNa na hovAthI ahIM tenI vivakSA karI nathI) have A be jJAnamAMthI ekamAM paNa je darzanano samAveza na hoya te (jeone avadhijJAna nathI evA) tamAma chadramasthajI darzanapayAgazUnya banI jaze. - zakA:- ame avagrahane darzanAtmaka kahyuM ja che. saMmatinI 2-21 gAthAmAM darzana ane jJAna kaI rIte pRthaka che te ame jaNAvyuM ja che. uttara:- tame te jaNAvyuM hovA chatAM barAbara nathI jaNAvyuM. kAraNa ke zAstrakAra bhagavaMtoe avagrahanI gaNatarI jJAnanA ja prabhedomAM karelI che ane tame to avagrahane jJAnarUpa mAnavA taiyAra ja nathI. te pachI zAstrathI je jJAnarUpa siddha hoya te tamArA mate dazarU5 kaI rIte mAnI zakAya? pariNAme tamArA matamAM chadmasthAne darzana jevuM kAMI rahetuM ja nathI. [zrutajJAnamAM darzanano antarbhAva duSkara] (159 ane 160) prazna :- matijJAnamAM bhale darzanano samAveza na thAya paraMtu zrutajJAna to aspRSTArthaviSayaka hovAthI temAM darzanano samAveza karIe to zuM vAMdho che? uttara - "zrutajJAnathI upalabdha arthe pratyakSagrahaNane yogya nathI. tethI saghaLAye zrutajJAna mATe darzana zabda prayoga thaI zakato nathI." (2-28). uttara bhAva e che ke zrutajJAnarUpa pramANathI jANelA artho svaviSayaka zrutajJAnakALe pratyakSagrahaNane yogya hotA nathI. eTale ke zrutajJAna parokSa che, Indriyajanya nathI IndriyarUpa karaNathI utpanna thatuM jJAna te ja vyavahArathI pratyakSa kahevAya che. zrutajJAna evuM nathI, tethI saghaLAye zrutajJAna mATe darzana zabdano prayoga thato nathI. * zru jJAna saMketa jJAnAtmaka karaNathI utpanna thAya che. nahi ke indriyarUpa karaNathI. paraMparAe IndriyathI utpanna thatuM hoya te indriya karaNathI janya evuM kahevAtuM nathI. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladvayabhedAbhedacarcA 183 (160) yasmAcchrutajJAnapramitA arthAH pratyakSagrahaNaM na yAnti akSajasyaiva vyavahArataH pratyakSatvAt, tasmAt sakale'pi zrutajJAne darzanazabdo na bhavati / tathA ca vyaJjanAvagrahAviSayArthapratyakSatvameva darzanatvamiti paryavasannam / pratyakSapadAdeva zrutajJAnAdanumityAdervyAvRttau parokSabhinnatve satIti vizeSaNa na deyam, 'muttaNa liGgao jaM' ' ityukasyApyatraiva' tAtparya draSTavyam / itthaM cA'cakSurdarzanamityatra namaH paryudAsArthakatvAdacakSurdarzanapadena mAnasa darzanameva grAhyam, aprApyakAritvena manasa eva cakSuH sadRzatvAnna prANadarzanAdIti sarvamupapadyate / avadhijJAnamevAvadhidarzanam - (161) tathA ca ' avadhidarzanamapi kathaM saGgacchate ? tasya vyaJjanAvagrahAviSayArthagrAhitve'pi vyavahArataH pratyakSatvAbhAvAt - iti zaGkAyAH pratyakSapadasya vyavahAranizcaya sAdhAraNapratyakSArthatvAt, avadhijJAnasya ca naizcayikapratyakSatvA'vyAhRteH parihAramabhiprayannAha " je apuTThA bhAvA ohiSNANassa honti paccaktrA / taddA boLiAne phaMsaLasaddo vidyatto !" (sanmati. 2Ara) anA uparathI e phalita thAya che ke darzana zabda parAkSajJAna mATe vaparAtA nathI. temaja sRSTA viSayakajJAna mATe paNa vaparAtA nathI. A e vAta uparathI darzananuM kulita lakSaNa A pramANe che-- vyaMjanAvagraha aviSayIbhUta aMnuM pratyakSa e ja darzIna che. zrutajJAnanI jema anumiti Adi jJAna paNa pratyakSarUpa na heAvAthI, lakSaNa gata 'pratyakSa' padathI ja tenI bAdakhAkI thaI jAya che. tethI pahelAM je kahyuM hatuM ke aspRSTA viSayaka, je parAkSabhinna arthAt anumiti Adi bhinna jJAna te dana che. evuM kahevAnI have jarUra rahetI nathI. samatinI 2-25mI gAthAmAM, kahyuM hatu ke "murttaLa hitamo na" (liMgajanya jJAnane cheADIna) tenuM A tApa jANavu ke pratyakSa bhinna kAI paNa jJAna, aspRSTA viSayaka hoya teA paNa te darzanarUpa kahevAtuM nathI. eTale tyAM 'gilo' e zabdathI mAtra liMga ja nahi kintu liMgatulya hAya evA parAkSajJAna janaka zabda Adi badhA ja ajahalakSaNAthI samajI levA. A chellA lakSaNa mujaba acakSudana patramAM nak panA atha padAsa samajavA. payu dAsa eTale tulyA vidhAnAbhimukhaniSedha, cakSunA niSedha karIne cakSutulya mananuM ahIM grahaNu karavAnuM che kAraNa ke e banne aprApyakArI che. eTale acakSudananA a thayA manAjanya pratyakSajJAnarUpa mAnasadana. prANAdi indriya aprApyakArI na heAvAthI 'prANada na' ItyAdi prayAgane avakAza rahetA nathI. [ avadhijJAnamAM darzanazabdaprayAga nirmAdha ] (161 ane 162) zaMkA :- pUrve tame kahyuM ke zrutajJAna vyavahArathI pratyakSarupa na heAvAthI tenA mATe darzana zabdanA prayAga thAya nahi. tA pachI avadhidarzana eve prayAga paNa kaI rIte sa'gata thaze ? je ke avadhijJAna vyaMjanAvagrahaviSayIbhUta agrAhI jarUra che, pratyakSarUpa paNa che, paNa vyAvahArika pratyakSarUpa nathI pAramArthika pratyakSarUpa che. 2, pR. 276 1'0 4 | 2. tra varyavAna tyAM ta Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184: jJAnabiMdu (62) | nimittAvAra | ekasyaiba kevalopayogasya dvayAtmakatvam (163) kevalajJAne'pIdaM lakSaNamavyAhatamityAha"jaM appuDhe bhAve jANai pAsai ca kevalI niymaa| taNA tuM " sana 2 vizeno siddha che" (mati, rASTra) (164) yato'pRSTAn bhAvAnniyamenA='vazyatayA kevalI cakSuSmAniva puraHsthitaM jAnAti pazyati cobhayaprAdhAnyena, tasmAttatkevalajJAna darzana cAvizeSataH ubhayAbhidhAnanimittasyA vizeSAt siddham / manaHparyAyajJAnasya tu vyaJjanAvagrahA'viSayArthakapratyakSatve'pi bAhyaviSaye vyabhicAreNa svagrAhyatAvacchedakAvacchedena pratyakSavAbhAvAnna darzanatvamiti nisskrssH|| uttara :- zrutarAna paramArthathI to pratyakSarUpa nathI ja, paNa indriyajanya na hovAthI vyavahArathI paNa pratyakSarUpa nathI, eTaluM ja tyAM jaNAvavAno uddeza hartA. chelA lakSaNamAM je pratyakSa zabda che te mAtra vyavahArika pratyakSa mATe ja nathI kintu vyAvahArika, pAramArthika ane pratyakSano saMgraha karanAro che. avadhijJAnamAM pAramArthika pratyakSa te che ja tethI tenA mATe avadhidarzana evo zabdaprayoga nyAyasaMgata che. A abhiprAyane jaNAvatAM saMmatikAra kahe che ke "askRSTa padArtho avadhijJAnathI pratyakSa thAya che tethI avadhijJAna mATe paNa darzana zabdane prayoga upayukta che." (2-29) bhAvArtha spaSTa che. khAsa te upayukta zabdano artha samajavAno che. upayukta eTale pravRttinimittamUlaka avakAzavALo. jema ke ghaTasvarUpa pravRttinimittavALA kabugrIvAdimAna padArtha vize ghaTa' zabdano prayoga sAvakAza che. e ja rAte avadhi jJAnamAM paNa aspRSTArthaviSayaka pratyakSavarUpa pravRttinimitta vidyamAna hovAthI darzana zabdaprayoga sAvakAza che. [kevaLajJAnamAM darzananA lakSaNanI saMgati ] (163 ane 164) kevaLajJAnamAM paNa darzananA lakSaNane nirbAghapaNe avakAza che te have kahe che - kevalI avazyameva asapRSTa padArthone jANe che ane jue che tethI te ekasarakhI rIte jJAna ane darzana ubhayarUpa siddha thAya che." (2-30) tAtparya e che ke kevalI hamezA, ApaNe AMkhanI sAme rahelo padArtha joIe e rIte ja tamAma padArthone potAnI indriyethI ra5ryA vinA jue che ane jANe che. vaLI, e paNa sAmAnya ane vizeSa badhA padArthone pradhAnapaNe jANe che ane jue che. tethI koIpaNa jAtanA bhedabhAva vinA te kevalajJAna ane kevaladarzana ubhayarUpe siddha thAya che. koIpaNa jAtanA bhedabhAva vinA eTale jJAna ane darzana ane padanA pravRttinimitte tyAM vidyamAna hovAthI samAnarUpe jJAna ane darzana ane padothI vyavahArya che. mana:paryava jJAna darzanarUpa nathI eno khulAse pahelAM ekavAra (saMmatigAthA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladvayabhedabhedacarcA 185 (165) atra yaTTIkAkRtA- 'pramANaprameyayoH sAmAnyavizeSAtmakatve'pyapanItAvaraNe yuga. padubhayasvabhAvo bodhaH, chadmasthA'vasthAyAM tvanapagatAvaraNatvena darzanopayogasamaye jJAnopayogA. bhAvAdaprApyakArinayanamanaHprabhavA'rthAvagrahAdimatijJAnopayogaprAkkAle cakSuracakSurdarzane avadhijJAnopayogaprAkkAle cAvadhidarzanamAvirbhavati'-iti vyAkhyAta tadardhajaratIyanyAyamanuharati, prAcInapraNayamAtrAnurodhe zrotrAdijJAnAd prAgapi darzanA'bhyupagamasyA'varjanIyatvAt, vyaJjanAvagrahArthAvagrahAntarAle darzanAnupalambhAt , tadanidezAcca, asaGkhyeyasAmayikavyaJjanAvagrahAntyakSaNe "tAhe hunti' kare" (nandI0 sU0 35) ityAgamenArthAvagrahotpattereva bhaNanAt , vyaJjanAvagrahaprAkkAle darzanaparikalpanasya cAtyantA'nucitatvAt / tathA sati tasyendriyArthasannikarSAdapi nikRSTatvenAnupayogatvaprasaGgAcca / prApyakArIndriyajajJAnasthale darzanAnupagame cAnyatrApi bhinnatatkalpane na kizcitpramANam, 'nANamapuDhe" ityAdinA jJAnAdabhedenaiva darzanamvabhAvapratipAdanAt 'cakSurvadviSayAkhyAtiH'5 ityAdistuti granthaikavAkyatayA'pi tathaiva svArasyAcca / chadmasthajJAnopayoge drshno22thI) karela che te paNa ahI bIjI rIte karatAM kahe che ke yadyapi mana:paryavajJAna vyaMjanAvagraha aviSayabhUta arthagrAhI pratyakSarUpa che, paraMtu tene viSaya bAhya-abhyattara be prakArano che. abhyantara mavargaNarUpa dravya viSe pratyakSAtmaka che, paraMtu bAdA ciMtita ghaTAdarUpa padArthone viSe pratyakSatvane abhAva che tethI sva=mana:paryavajJAna nirUpita je grAhyatA (=bAhya-abhyantara ubhayapadArthaniSThagrAhyatA)ne avachedaka je dharmavizeSa (=bAhya-abhyatara banne prakAranA viSayomAM rahenAra eka sAdhAraNadhama ke je anyatra na hoya) tadava chedena eTale ke tathAvidha dharmavizeSavALA bAhya-abhyattara tamAma viSayane viSe pratyakSasvarUpa na hovAthI mana:paryavajJAnamAM darzanatvane avakAza nathI. (kAraNa ke anumAnanA sahakArathI mana:paryavajJAnamAM bAhya viSayonuM bhAna thAya che. paNa e aMzamAM manaHparyava jJAna pratyakSAtmaka hetuM nathI evuM tAtparya che ) [chadmasthadazAmAM jJAna-darzanabheda-vAdInA matanI samIkSA ] (165) saMdarbha :- saMmati 2-30 gAthAnI TIkAmAM TIkAkArazrI abhayadevasUrijIe jJAna ane darzananA vibhAgonuM (pR. 620-21) pratipAdana karyuM che. tene zabda zabda ahIM upAdhyAyajI mahArAje lIdho nathI, paraMtu tenA sArabhUta aMzane darzAvIne tenI samIkSA raju karI che. TIkAkAra kevalInA jJAna-darzanane ekarUpa darzAve che, paNa chadmasthapaNAmAM jJAnathI darzanane pRthapha darzAve che. te mATe TIkAkAra je kAMI kahe che teno sArAMza A pramANe che - "pramANu ane prameya A banne yadyapi sAmAnya vizeSa ubhayAtmaka che. chatAM paNa jyAre sarva AvaraNane kSaya thAya tyAre ekasAthe be svabhAvavALA eka bedhane AvirbhAva thAya che. AvaraNavALI avasthAmAM vAta karI che. tyAM AvaraNa vidyamAna hovAthI darzane paganA samayamAM jJAnepaga hote nathI. kintu aprApyakAri netra ane manathI utpanna thanArA arthAvagrahAdisvarUpa matijJAne payogathI 2. "tti re' 4 thI 2. yonA rU. vijJAnaM tA 4. variSTha-263 6 . 157 6.4 / 6. granthenApi tathaiva ta 24. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jJAnabiMdu payogatvena hetutve tu cakSuSyeva darzanaM nAnyatreti kathaM zraddheyam 1 / tasmAcchrIsiddhasenopajJanavyamate na kutrA'pi jJAnAdarzanasya kaalbhedH| kintu svagrAhyatAvacchedakAvacchedena vyaJjanAvagrahA'viSayIkRtArthapratyakSatvameva darzanamiti' phalitam / pUrvekSaNamAM cakSuthI cakSudarzana ane manathI acakSudarzanano AvirbhAva thAya che. e ja rIte avadhijJAnapayoganI pUrva kSaNamAM avadhidarzanane AvirbhAva thAya che." TIkAkAranI A vyAkhyA vize upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke A vyAkhyA ardhajaratIyanyAyanuM anukaraNa karI rahI che. mULagraMthakArane sarva avasthAmAM jJAna ane darzanane abheda Ibda che tyAre kevalI avasthAmAM ja jJAna-darzanano abheda mAnavo ane chadmastha avasthAmAM na mAnavo e ja ardhajaratIyapaNuM che. je TIkAkArane prAcInonA matamAM eTale ke jJAna-darzananI bhinnatAnA matamAM theDI paNa kuNI lAgaNI hoya ane eTalA mAtrathI chadmastha avasthAmAM cakSu Adi matijJAnanI pUrvakSaNamAM svataMtrapaNe darzananuM astitva svIkAravAne rasa hoya to pachI zrotrAdijJAnanA vyaMjanAvagrahanI pUrve paNa darzanano svIkAra karyA vinA chuTake nathI. vyaMjanAvagraha ane arthAvagrahanI vacamAM nathI te darzanane anubhava thato ke nathI evo zAstrakAroe nirdeza karyo. zrI naMdisUtrakAra to asaMkhya samayabhAvi vyaMjanAvagrahanI chellI kSaNamAM "he "duri re ItyAdi sUtrathI arthAvagrahanI utpattine ja nirdeza karyo che, nahi ke darzanano. tathA vyaMjanAvagrahanI pUrvekSaNamAM darzananI kalpanA karavI te atyaMta anucita che. kAraNa ke e jAtanuM darzana Indriya-artha saMnnikarSa karatAM paNa atyaMta tuccha koTinuM banI jAya che. IndriyArthasaMnnikarSane to upacArathI jJAna kahyuM che, vAstavamAM to e jaDa che. have enAthI paNa utaratI kakSAmAM darzana mAnIe to temAM upayogarUpatA kaI rIte manAya? taduparAMta e paNa vicAraNIya che ke keIpaNa pramANa vinA je aprApyakAriindriyajanyanAnasthaLamAM darzananI kalpanA thai zake te pramANa vinA ja prAkAriinidrayajanyajJAna pUrve paNa darzananI kalpanA thai zake che. chatAM paNa e na karavI hoya te pachI aprApyakAristhaLamAM evI kalpanA pramANabAhya banI jAya che. uparAMta saMmatigAthA 2-25 "nAma"nI sAthe virodha paNa thaze. kAraNa ke e gAthAmAM jJAnathI abhinnapaNe ja darzananuM nirUpaNa karAyeluM che. tathA graMthakArane svarasa paNa emAMja che, kAraNa ke survadripADyAtiH (juo pRSTha 258) ItyAdi stutigraMthamAM paNa A ja mUlagraMthakAre jJAna ane darzanane chadmasthapaNAmAM paNa abhinna jaNAvyuM che. je "nALAmapu e zlokathI mAtra kevalInA upayogamAM ja abhinna paNa samajavAnuM hoya te A stutigraMtha sAthe ekavAkyatA jaLavAI rahe nahi. bane graMtha ekakatRka hovAthI temAM ekavAkayatA jALavavI Avazyaka che. tethI e sAbita thAya che ke nAnary..ityAdi gAthAthI chadmastha avasthAmAM paNa jJAnathI abhinapaNe darzananA nirUpaNamAM saMmatikArane potAne rasa che. je ema kahe ke "chadmasthanA jJAna payagamAM darzanopayoga heta hovAno niyama che. te 1. niti yu vare ja thA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladvayabhedabhedacarcA 187 (166) yadi ca cAkSuSAdAvapi jJAnasAmagrIsAmarthyagrAhyavartamAnakAlAyaMze mitimAtrAdyaze ca na darzanatvavyavahArastadAviSayatAvizeSa eva darzanatvam / sa ca kvacidaMze yogyatAvizeSajanyatA'vacchedakaH, kvacicca bhAvanAvizeSajanyatA'vacchedakaH, kevale ca sarvAze AvaraNakSayajanyatA'vacchedaka iti pratipattavyam / na ca 'arthenaiva dhiyAM vizeSa iti (nyA0ku0 4-4) nyAyAdarthA'vizeSa jJAne viSayatAvizeSA'siddhiH' iti zaGkanIyam , arthe'pi jJAnAnurUpasvabhAvaparikalpanAt , arthA'vizeSe'pi paraiH samUhAlambanAdviviziSTajJAnasya vyAvRttaye prakAritAvizeSa. e barAbara nathI. je evo niyama mAnIe to pachI cakSu ane mananA ja arthAvagrahanI pUrve darzane paga hoya ane zrotrAdi idriyonA avagraha pUrve na hoya Avo bheda kaI rIte zraddhA pAtra bane? sArAMza--upara darzAvelA kAraNathI e siddha thAya che ke zrI siddhasena divAkarasUri mahArAje prarUpelA navInamatamAM keIpaNa avasthAmAM jJAna karatA darzanane kALabheda nathI. eTale darzananI e vyAkhyA phalita thAya che ke svagrAhyatAva chedakAva chedena vyaMjanAvagrahaaviSayakRta arthanuM pratyakSa e ja darzana che. pahelA te "vyaMjanAvagraha. pratyakSa eTaluM ja kaheluM, paNa mana:paryavajJAnamAM ativyApti na thAya te mATe have "svagrAhyatAvacchedana" eTaluM vadhArAmAM jeDayuM che. [ darzanatva viSayatAvizeSarUpa ] (166) pUrve ekavAra upAdhyAyajI mahArAja kahI gayA che ke jJAnagata viSayatAvizeSa e ja darzanatvarUpa che. tenuM vizeSa spaSTIkaraNa karavA mATe kahe che ke je cAkSuSa Adi jJAnamAM paNa jJAnajanaka sAmagrInA sAmarthyathI gRhIta thanArA vartamAnakAla Adi aMzamAM athavA jJAnamAtra aMzamAM darzanatvano vyavahAra mAnya na hoya te chevaTe viSayatAvizeSarUpa ja darzanatva mAnI levuM joIe. spaSTatA - cAkSuSa Adi jJAnanI sAmagrIthI jyAre "puna ghaTaH' evuM jJAna thAya tyAre ghaTa cakSuIndriyano viSaya hovAthI ghaTAzamAM e jJAnane darzanAtmaka mAnavAmAM kaI vAMdho nathI, paraMtu vartamAnakAla vagere padArtho-ke je cakSuIndriyanA viSayabhUta nathI tevA viSenA aMzamAM cAkSuSadarzana kaI rIte mAnI zakAya? te savAla che. bIju, jJAna svaprakAzaka che te vAdamAM cakSuIndriyagrAhya bAhyaviSayonI sAthe sAthe te viSayanA jJAnanuM paNa bhAna thaI jAya che. kintu jJAna cakSuIndriyano viSaya na hovAthI temAM cAkSuSadarzanane vyavahAra kaI rIte thaI zake ? A paNa savAla che. A be savAlanA kAraNe cAkSuSajJAnamAM vartamAnakAla Adi aMze cakSudanavano vyavahAra svIkArapAtra thaI zake tema na hovAthI viSayatAvizeSarUpe darzana mAnavuM te ucita che. [viSayatAvizeSanA bhinna bhinna avacchedya ] A viSayatAvizeSa judA judA jJAnamAM judo judo che. cAkSuSajJAnamAM je viSayatAvizeSa che, te gyatAvizeSathI avachinna janakatAthI viziSTa evA bAhya ghaTapaTAdi padArthothI nirUpita je cAkSuSajJAnaniSTha janyatA, tene avacchedaka che. Ama kahevAthI mAtra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jJAnabindu syA'bhyupagamAJca / 'na hi tasya tatra bhAsamAnavaiziSTyapratiyogitAjJAnatvameva vizi(STya 1) STajJAnatvaM vaktuM zakyam , daNDapuruSasaMyogA iti samUhAlambane'tiprasaGgAt / na ca bhAsamAnaM yadvaiziSTyapratiyogitvaM' (tannirUpakAta(1paka) jJAnatvameva tathA, 'daNDapuruSasaMyogapratiyogitvAnuyogitvAnI ti jJAne daNDaviziSTa jJAnatvApatteH / na ca svarUpato bhAsamAnamityAdyuktAvapi nistAraH, pratiyogitvAderatiriktatve prakAritvAderjJAnaniSThasya kalpanAyA eva laghutvAt / anatireke tu daNDadaNDatvAnirvikalpake'pi daNDAdiviziSTajJAnatvApatteH / cakSuthI grahaNagya evA ghaTapaTAdi vinA aMzamAM ja darzanano vyavahAra phalita thaze, vartamAnakALAdi padArtho cakSugrahaNayogya na hovAthI te te aMzamAM darzanatvane vyavahAra thavAnI Apatti rahetI nathI. mAnasazAnamAM je viSayatAvizeSa che te bhAvanAvizeSathI avaricchanna janakatAthI viziSTa evA mane grAhya padArthathI nirUpita je mAnasajJAnaniSTha janyatA, tene avacchedaka che. tethI je aMzamAM mAnasajJAna bhAvanAjanya nahi hoya te te aMzamAM mAnasadarzana ke mAnasa sAkSAtkAra thavAnI Apatti nahi Ave. kevaLajJAnamAM je viSayatAvizeSa che te sarvAza AvaraNakSayamAM rahelI janakatAthI nirUpita janyatAno avarachedaka che. tethI kevaLajJAnanA viSayabhUta tamAma aMzemAM darzanatvane vyavahAra saraLatAthI thaI zakaze. avadhijJAnamAM yogyatAvizeSajanyatAvacchedakarUpa viSayatAvizeSa che. tethI avadhijJAnane yogya tamAma padArthonA viSayamAM avadhidarzanane vyavahAra thaI zakaze. [ svataH vizeSatAzUnya jJAnamAM viSayatAvizeSa hoI zake?] zaMkA - eka nyAya prasiddha che ke buddhiemAM svataH keI vizeSatA hotI nathI, kintu viSayabhUta arthanA prabhAve ja buddhiomAM vizeSatA hoya che. te have jJAna ane dazananA viSayabhUta arthamAM je samAnatA hoya te pachI jJAnamAM viSayatAvizeSanI siddhi kaI rIte thaze? uttara :- AvI zaMkA karavAnI jarUra nathI. kAraNa ke jJAnamAM arthanurUpa AkAranI kalpanAnI jema arthamAM paNa jJAnAnurUpa svabhAvanI kalpanAne saMpUrNa avakAza che. tathA keTalAka yAyika vidvAno artha ekasarakhA hovA chatAM samUhAlambana jJAna karatAM viziSTajJAnane juduM pADavA mATe jJAnamAM prakAritA nAmanI vizeSatAno svIkAra kare che, tethI cAkSuSajJAna AdimAM viSayatAvizeSarUpa darzanatva mAnavAmAM kaI kSati nathI. [viziSTajJAnanA lakSaNa para UhApoha] pUrvapakSI :- amAre viziSTa jJAnamAM prakAritA vizeSa mAnavAnI koI jarUra nathI. daDa AdinuM puruSa AdimAM viziSTraya bhAsatuM hoya tevA bhAsamAna vaiziTsanA prativegIbhUta daska Adine viSaya karanAruM je jJAna, te ja viziSTajJAna che. "daTha ane puruSa" AvA samUhAlambanajJAnamAM saMyogarUpa viziSTraya bhAsatuM na hovAthI viziSTajJAnamAM alagatA jaLavAI raheze. 1. na hi bhAsa a ba / 2. yogino jJA t| 3. meva nirUpakaviziSTajJAna iti pAThAntaram / 4. tata jJAnarAmeti pAThAntaram | 6. jJAnAvattaH 4 6. zalpa ier 1 thI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladvayabhedabhedacarcA (167) etena svarUpato bhAsamAnena vaiziSTayena garbhitalakSaNamapyapAstama, saMyuktasamavAyAdeH sambandhatve svarUpata ityasya durvacatvAcca / tasmAt parAbhyugataprakAritAvizeSavadAkAra. vizeSaH myAdvAdamudrayA'rthAnuruddhastadananuruddho vA jJAne darzanazabdavyapadezaheturanAvilastatsamaya evA'rthajJAnayAravinigamenA''kArAkAribhAvasvabhAvAvirbhAvAdityeSa punarasmAkaM manISonmeSaH / uttarapakSI :- ema kahevuM zakya nathI. kAraNa ke "daNDa, puruSa ane saMyoga" A samUhAlambana jJAnamAM saMga rUpa vaizirya bhAse che ane tenA pratiyegIbhUta danDanuM avagAhana thAya che tethI A samUhAlambana jJAnamAM tamArA kahelA viziSTarUA. nanA lakSaNanI ativyApti thaze. pUrvapakSI - je jJAnamAM vaiziryanI pratiyogitA bhAsatI hoya tevI bhAsamAna vaiziryApratigitAnuM nirUpaka je jJAna te viziSTajJAna che, Ama kahIe te "da8, puruSa ane saMga"--A samUhAlambana jJAnamAM viziyanuM pratiyogiva bhAsatuM na hovAthI viziSTajJAnanA lakSaNanI ativyApti nahi thAya. uttarapakSI :- e vAta barAbara nathI. kAraNa ke "daDa, puruSa ane saMyoga" e jJAnamAM bhale ativyApti na thAya, paraMtu "daDa, purUSa , saMyoga, pratiyogitva, ane anucitva" AvA AkAranA samUhAlambanA jJAnamAM saMgarUpaviziSTayanI pratiyogitA paNa bhAsatI hovAthI, temAM jarUra ativyApti thaze. pUrvapakSI :- emAM je pratiyogitva bhAse che te pratiyogitAvarUpe bhAse che, paNa svarUpataH bhAsatuM nathI. je jJAna mAM pratigitAtva Adi kiMcida dharmarUpe nahi, kintu svarUpataH pratiyogiva bhAsatuM hoya te jJAnane ame viziSTajJAna kahIzuM, tethI kaI ativyApti nahi Ave. uttarapakSI :- ema kahevAthI tamAro chuTakAro thAya tevuM nathI kAraNa ke pratigitA mATe be vikalpa che, ke te pratithiI Abhinna che ke Babhina. Aje bhinna hoya te judA judA aneka pratigimAM pratigibhede aneka pratiyogitAnI kalpanA karavI enA karatAM eka ja jJAnamAM prakAritA, vizeSyitA Adi viSayatAvizeSanI kalpanA karavI, temAM ghaNuM lAghava che. Bhave je abhinna mAne te te pratiyogitA daDa, daNDatva AdinA svarUpAtmaka hovAthI daSTha, daNDatva Adi viSayaka nirvikalpaka jJAnamAM paNa bhAyamAna thaze. tethI te nirvikalpaka jJAnamAM "daDaviziSTajJAnatva" mAnavAnI Apatti Avaze. (67) pratiyogitAne badale vaiziSTraya svarUpataH bhAsamAna hovuM joIe evuM je lakSaNa banAvIe to te paNa upara kahelI yuktiothI nirasta thaI jAya che. temaja jyAM vaiziSTraya saMyukta samavAya Adi saMbaMdha rUpe bhAsatuM hoya tyAM te saMyuktatva ke samavAyatava rUpe bhAsatuM hovAthI, svarUpataH bhAse che tema kahevuM duSkara che. tethI jema bIjAe e viziSTajJAnamAM prakAritAvizeSane svIkAra karyo che, tema cAkSuSa Adi jJAnamAM rahelA AkAravizeSane "darzana" evA zAbdika vyavahArano hetu mAnIe te emAM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190. jJAnabiMdu ramavAnotpatti tarthiAmiura (168) tasmAd dvyAtmaka' eka eva kevalAvabodha iti phalitaM svamatamupadarzayati"sAI apajjavasiya ti do vi te sasamayaM havai evaM / pattivicAravuM pUrataqo (sanmati rArU2) (169) sAdyaparyavasitaM kevalamiti hetoRs api jJAnadarzane te ubhayazabdavAcyaM taditi yAvat / ayaM ca svasamayaH svasiddhAntaH / yastvekasamayAntarotpAdastayobhaNyate tatparatIrthikazAstram , nAIdvacanam , nayA'bhiprAyeNa pravRttatvAditi bhAvaH / rucirUpaM darzanamapi samyagjJAnameva (170) evambhUtavastutattvazraddhAnarUpa' samyagdarzanamapi samyagjJAnavizeSa eva / samyagdarzanatvasyA'pi samyagjJAnatvavyApyajAtivizeSarUpatvAt , vissytaavishessruuptvaadvetyaahkaI doSa nathI. jainadarzanamAM syAdvAdanI mudrA pramANa che. tene anusarIne jJAna gata te AkAravizeSane arthanurudva athavA arthathI ananuddha mAnI zakAya che. kAraNa ke je samaye jJAna upana thAya che te ja samaye AkAra AkAribhAva (arthamAM AkAra ane jJAnamAM AkAribhAva) nAmanA svabhAvane AvirbhAva thAya che. tethI jJAnamAM jJAnagata AkAribhAva arthanuruddha kahIe te arthagata AkArabhAva paNa jJAnAnuruddha kahI zakAya che. bemAMthI kayuM mAnavuM temAM keI vinigamanA=nirNAyaka yukti nathI. upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke A amArI buddhino umeSa che. - [samayAntaretpAda te parasamaya vaktavyatA] (168 ane 169) uparokta carcAnA phalitArtharUpe, kevalabodha jJAnadarzana ubhayAtmaka che e potAno abhiprAya darzAvatA saMmatikAra kahe che kesAdi-aparyavasita hovAthI te jJAna-darzana ubhayarUpa che. A rIte svasiddhAMta che. eka samayanA aMtare utpattivALo mata te paratIthikanuM vaktavya che." (2-31) upAdhyAyajI mahArAja AnuM spaSTIkaraNa A rIte kare che ke kevaLabodha sAdiaparyavasita che e hetuthI te jJAna-darzana ane rUpe che. arthAt jJAna-darzana ema bane zabdothI vAcyuM che. A svasamaya eTale ke jana siddhAMta che. tyAre kaI kaI sUtramAM je eka samayanA aMtare te banneno utpAda jaNAvyo che te anyatIthikanuM zAstra che. nahi ke arihaMtanuM vacana kAraNa ke te eka nayanA abhiprAyathI pravarteluM che jenazAstramAM paNa keTalAka vacane evA hoya che ke je mAtra anyatIthikanA abhiprAyanuM vyutpAdana karavA mATe ja kahevAyelA hoya che. 1. tmaka eva aba mu| 2. ayaM sva ta / * pU. abhayadevasUri mahArAjanI TIkamAM A gAthAne artha A pramANe karyo che "je te bane jJAna ane darzana eka ja samaye ane abhinna hoya te je janasiddhAMta che ke te be sAdiaparvavasita hoya che te ghaTI zake che "jayAre jJAna hoya che tyAre darzana hotuM nathI" e rIte te bene je eka samayanA aMtare utpAda kahyo che te anyatIthiM kAnuM zAstra che. paNa jinavacana nathI. kAraNa ke te nayanA abhiprAyathI pravarteluM che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladvayabhedabhedacarcA 1ii 'evaM jiNapaNNatte saddahamANassa bhAvao bhAve / purisarAmiLavo saMtaLo Tuva6 kuttA (samati, 2/32) (171) jinaprajJaptabhAvaviSayaM samUhAlambanaM rucirUpa jJAnaM mukhyaM samyagdarzanam , tadvAsanopanItArthaviSayaM ghaTAdijJAnamapi bhAkta taditi tAtparyArthaH / samyagdarzanasya viziSTajJAnatvam (172) nanu samyagjJAne samyagdarzananiyamavadarzane'pi samyagjJAnaniyamaH kathaM na 'syAt , ityatrAha "sammannANe NiyameNa dasaNaM, dasaNe u bhynnijj| samajALa ja rUma ti gayo hor vavava ." (sanmati 2/33) (173) samyagjJAne niyamena samyadarzanam, darzane punarbhajanIya vikalpanIyam , samyagjJAnaM ekAntarucau na sambhavati, anekAntarucau tu samaratIti / ataH samyagjJAnaM cedaM samyagdarzana acetyarthataH sAmarthyAdekamevopapanna bhavati / tathA ca samyaktvamiva darzana jJAnavizeSarUpameveti nigRham | ( [ samyagdarzana paNa samyajJAnarUpa ja che] (170-171) bhagavAne je vastutatvanuM je rIte nirUpaNa karyuM che te rIte te vastutatvanI zraddhA, ke je samyagadarzana kahevAya che te paNa eka prakAranuM samyaga jJAna ja che. temAM be hetu che. eka te samyagadarzana e samyagujJAnatvanI ja vyApya jAti che. jema ghaTava te dravyatvanI. (samyadarzanatvane samyagajJAnatvane badale jJAnatvanI vyApya jAti paNa kahI zakAya che. samyaga zabda paricAyaka samaja arthAt jJAnatvanI vyApya jAti samya-darzana te mAtra samyagujJAnamAM ja hoya che.) athavA bIje heta e che ke te samyagajJAnagata viSayatAvizeSarUpa che. tethI saMmatigraMthakAra kahe che ke A rIte kevalI bhagavAnanA bhAkhelA bhAvo upara bhAvathI zraddhA karanAra purU SanA Abhinidhika jJAna mATe darzana-zabda prayoga ucita che." (2-32) tAtparyArtha e che ke bhagavAne bhAkhelA sakaLa bhAvane viSaya karanAruM rUcisvarUpa, samUhAlambana jJAna te mukhya samyaggadarzana che. samUhAlambana eTalA mATe kahyuM che ke mAtra bhagavAnanA bhAkhelA koI ekAda bhAva upara paNa jene zraddhA na hoya tenuM A Abhinidhika jJAna samyagdarzanarUpa kahevAya nahi. A mukhya samyagadarzananI vAsanA (= bhAvanA) thI vAsita thanAra anekAtarUpa arthaviSayaka je ghaTAdinuM jJAna te gauNa samyagadarzanarUpa che. (172-173) prazna :-rAmyam jJAna hoya tyAre rAmyam darzana hoya ja evo niyama che te darzana heya tyAre samya jJAna avazya hoya evo niyama kema nathI? 6. hADhillAha-tA 2, na sa ne-a ya rU. 4rthaH sAmanaivopanna mA * A samyaga zabda koMgresamAM samajavAthI praznanuM hArda barAbara samajAze. kAraNa ke samatinI mULa gAthAmAM samyaga zabda nathI. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakhiMdu prAcAM vAcAM vimukhaviSayonmeSasUkSmekSikAyAM, supasaMhAra :-- yeNyAnIbhayamadhigatA navyamArgA'nabhijJAH / teSAmeSA samayavaNijAM sanmatigranthagAthA, vizvAsAya svanayavipraNiprAjyavANijyavIthI ||1|| uttara :-samyaga jJAna hoya tyAre samyagdarzana avazya hAya, paraMtu dana hAya tyAre sabhya-jJAnamAM vikalpa che. tethI samyagUjJAna e ja arthAtaH samyag dana che te ghaTe che." bhAvArtha e che ke samyag jJAna hoya tyAre dana avazya hoya ja ane te darzIna sabhyarUpa ja hAya; kintu darzInamAM be vikalpa che. (samyagajJAna tA eka ja prakAranu che. jayAre darzana samyag ke mithyA ema be prakAranu che tethI) ekAMtarUcirUpa darzana hAya tyAre jJAna samyag hAvAno saMbhava ja nathI, ane anekAntarUcigatidana hAya tyAre jJAna samyag ja hAya che. A rIte arthataH = samyag jJAna ane samyag darzananI samavyAsirUpa sAmarthyathI e vAta phalita thAya che ke samyagdarzana ane samyagrajJAna ekarUpa ja che have A rIte samyaphatva jo jJAnavizeSarUpa hAya tA pachI darzana upayAgane paNa jJAnavizeSarUpa mAnavAmAM kAI vAMdhe rahetA nathI. te vAta sunizcita che. (upasa'hAra) zloka 1-a :- prAcIna vacanAthI kaika sAmI bAjunA viSayanI utprekSArUpa sUkSma vicAraNAmAM, navIna vicAra mAthI anabhijJa evA je leAkeA araNyantulya bhayane anubhave che, te zAstravyApAranimagna leAkeA mATe, pAtapAtAnA nayAtmaka abhiprAyA rUpI dukAneAthI alaMkRta vyApAra khajAra jevI Asa'matigraMthanI gAthA vizvAsa karAvanArI che. 515 [anabhijJajanone AzvAsana] kahevAnu tAtparya e che pUrvAcAryAMnA vyAkhyAtmaka vacanA sau kAIne AdaraNIya hAya che. paraMtu jema jema navIna tarkamA AgaLa vadhatA jAya che tema tema pUrvAcAryAnI vyAkhyAmAM karAyelA aMthI judA ja prakAranA arthanI sUkSma vicAraNA karavAnI hi'mata ghaNA kare che. have. navIna tamAga nahi jANanArA leAkAne emAM dhaNu okhama dekhAya che. paNa jyAre zAstranA arthanI vicAraNA karavA besIe tyAre amuka ja (prAcIna ja) artha kharAbara che ane khIje (arvAcIna a) kheATA ja che evA Agraha zAstranA arthanI carcAmAM tatpara hoya tevAothI rAkhI zakAya nahi. tethI je leAkeA upara kahyA mujabanA jokhamanA bhaya sevatA heya teAne mATe samatigraMthanI A gAthA AzvAsanarUpa che, arthAt e kAlpanika bhayamAMthI cheADAvanAra che, jema aneka prakAranA kariyANAethI ubharAtA bajAramAM judA judA kALe eka ja Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Awwww - - upasaMhAra bhedagrAhivyavahRtinayaM saMzrito mallavAdI, ___pUjyAH prAyaH karaNaphalayoH sImni zuddharjusUtram / bhedocchedonmukhamadhigataH saGgraha siddhasena stasmAdete na khalu viSamAH sUripakSAlayo'pi // 2 // citsAmAnya puruSapadabhAkkeghalAkhye vizeSe, tadrUpeNa sphuTamabhihitaM sAdyananta yadeva / sUkSmairaMzaH kramavadidamapyucyamAna na duSTam tatsUrINAmiyamabhimatA mukhyagauNavyavasthA // 3 // kariyANAne bhAva judA judA hoI zake che te ja rIte judA judA kALe thayelA bhinna bhinna vidvAne eka ja sUtrane potapotAnA cuktisaMgata nirmaLa abhiprAya mujaba judo judo artha karatA hoya te te paraspara virodhI bhAsatA hovA chatAM nabheda para avalaMbita hovAthI doSarahita mAnavAmAM kaI vAMdho nathI. (zarata eTalI ja ke (1) pote karelo artha yuktisaMgata hovo joIe, (2) anyasUtrathI aviruddha have joIe ane (3) temAM pitAne kaI kadAgraha hovo joIe nahi) 1 zloka 2-artha- malavAdasUri mahArAje bhedagrAhI vyavahAra nayane Azraya karyo che tethI teo jJAna-darzanamAM kALabhede bheda mAnatA nathI, paraMtu varUpabheda avazaya mAne che. pUjya zrI jinabhadragaNi mahArAjAe kArya-kAraNa bhAvanI maryAdA are hAjara ha jusUtra nayanuM avalaMbana karyuM che tethI teo kSaNabhedathI paNa jJAnanA tAM mAnIne kramavAdanuM nirUpaNa kare che. jyAre siddhasenasUri mahArAja, kSaNabheda ke svabheda banene ura cheda karavAmAM abhimukha evA saMgrahanAne Azaro le che. tethI teo darzanane jJAnathI abhinna mAne che. A traNe AcAryonA matamAM paraspara vimukhya bhAsatuM hovA chatAM paNa nayabhedanA kAraNe temAM keI vaiSamya nathI, vireAdha nathI. mArA zloka 3 athara- advaitavAdamAM puruSa zabdathI saMbodhavAmAM AvelI zuddha cipatA e sAmAnya padArtha che. kevala nAmanA tenA be vizeSa paryAya che. (jJAna ane darzana) te bane paryAye sAmAnya cidarUpathI abhinna hovAthI, zAstramAM pragaTapaNe tene sAtianaMta kahyA che. (kevala svarUpa cisAmAnya te sAdi anaMta che ja, paNa jyAre temAM kSaNAtmaka sUkSama aMzathI bhedanI virakSA karavAmAM Ave tyAre te banene kramika kahe. vAmAM paNa kaI doSa nathI. A rIte te te AcAryone potapotAnI vivakSA mujaba mukhya-gauNa vyavasthA abhipreta che. tAtparya e che ke siddhasenasUrinA mate sAmAnyanI mukhyatA hovAthI svarUpabheda athavA kamikatA gauNa che. matalavAdisUri mahArAjanA mate svarUpabheda mukhya che ane kama gauNa che, tyAre zrI jinabhadragaNanA mate kama sukhya che ane abheda gauNa che. 3aaaa 25 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jJAnakhadu tamo'pagamacijjanuHkSaNabhidAnidAnodbhavAH, zrutA bahutarAH zrute nayavivAdapakSA yathA / tathA ka iva vismayo bhavatu sUripakSatraye, pradhAnapadavI dhiyAM kva nu davIyasI dRzyate ||4|| prasahya sadasattvayorna hi virodhanirNAyakaM vizeSaNavizeSyayorapi niyAmakaM yatra na / guNaguNavibhedato' matirapekSayA svAtpadAt, kimatra bhajanorjite svasamaye na saGgacchate ! ||5|| pramANanayasaGgatA svasamaye'pyanekAntadhI rnayasmayataTastha tollasa dupAdhikirmIritA / kadAcana na bAdhate sugurusampradAyakrama, samaJjasapadaM vadantyurudhiyo hi saddarzanam ||6|| zlA 4 aH- AvaraNakSayanI kSaNa ane jJAnAtpattikSaNamAM bheda heAvAnI mAnyatAnA kAraNe zAsranI aMdara nizrcaya-vyavahAranayanA vivAdarUpa pakSeA aneka che. nizcayanaya AvaraNakSaya ane jJAnAtpatti ekasAthe eka ja kSaNe mAne che. jayAre vyavahAranaya AvaraNakSaya pachInI kSaNamAM jJAnAtpatti mAne che. tethI zAstramAM A viSayamAM aneka nayanA vivAdA (=carcAo) prasiddha che. te e ja rIte ahIM paNa judA judA AcAryAMnA traNa judA judA pakSamAM zuM Azcarya karavAnu... hAya? chadmastha buddhimAM petapeAtAnA abhiprAyamAM pradhAnapadavI arthAt prAdhAnyanu avalaMbana te kayAM dUra dekhAya che ? arthAt prAdhAnyane avala khIne pravatatA abhiprAyA prasiddha che. 54nA zlo-5 arthAH- je syAdvAdarUpa jaina siddhAMtamAM sattva ane asattvanA virodhane siddha karI ApanAra kAI balavat sAdhana ja nathI tathA jemAM vizeSaNa-vizeSya bhAvamAM paNa kai niyAmaka manAyeluM nathI, tathA jemAM syu t padane avala'khIne apekSAe gauNumukhyabhede buddhi pravarte che tevA anekAntavAdathI jhaLahaLatA jainasiddhAMtamAM kaI vAta evI che ke je asa gata hAya pA zlA 6 artha - jainasaddhAMtamAM paNa judA judA nayAnA abhiprAyAmAM taTasthabhAvarUpI uchaLatAM tara'gAthI ala'kRta evI anekAMtabuddhi e pramANa ane naya ubhayathI saMgata hAvAthI sadgurunA sa pradAyanA abhiprAyane kayAre paNa dhAkhA pahAMcADanArI hAtI nathI. kAraNa ke vizALabuddhivALA zAstrakArAe sadanane samajasapadasvarUpe kahyuM che. tApa, judA judA nayAnA abhiprAyamAM taTastha bhAva rAkhIne sAma Mjasya nihALava te ja sadarzana che. ghoghA 1. mete ma a ya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra rahasya jAnante kimapi na nayAnAM hatadhiyo _ virodha bhASante vividhabudhapakSe bata khalAH / amI candrA''dityaprakRtivikRtivyatyayagiraH,' nirAtaGkAH kutrA'pyahaha na guNAnveSaNaparAH // 7 // svAdAdasya jJAnabindoramandAnmandAradroH kaH phalAsvAdagarvaH / / drAkSAsAkSAtkArapIyUSadhArAdArAdInAM ko vilAsazca ramyaH // 8 // prazasti gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM gaNaiH, prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayAH prAjJAH parAmaiyaruH / , tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizu ___ stattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn // 9 // blo07 artha-buddhi upahata thaI gaI hoya tevA duSTa loke kAMIpaNa nAnuM rahasya jANatA nathI, ane emane ema ja judA judA paMDitonA matomAM "virodha..virodhanI buma mAre che. kharekhara kayAMya paNa jeone guNa ja jovA nathI, tevA te nirakuza vANIvALA loke caMdrane sUrya, sUryane caMdra, prakRtine vikRti, ane vikRtine prakRti- AvuM ulaTuM belanArA hoya che. AvA bla0 8 artha - ekavAra A jJAnabiMdune ugra rasa cAkhyA pachI kaha5vRkSanA phaLanA AsvAdane zuM garva dharAya?! ane drAkSane rasAsvAda, amRtadhArA tathA patnI vigerenA vilAsa paNa zuM ramya hoya ?!! 8 [aMtima prazasti] ple 9 artha - guNonA samUhathI ujajavala evA, sadaguru zrI vijayadevasUrinA DahApaNanA bhaMDAra jevA gacchamAM jitavijaya nAmanA paMDita utkRSTa DahApaNane dhAraNa karatA hatA. temanuM satIrtha paNa eka ja gurunuM ziSyatva) dhAraNa karatA evA, paMDitemAM zreSTha nayavijayanA "yazavajaya evuM nAma dhAraNa karanArA bALake A kaMIka tatva kahyuM che. palA pa. pU. upAdhyAya zrI yazovijayagaNIe raceluM jJAnabiMdu prakaraNa samApta pU. mahopAdhyAyajInA trizatAbdI varSa nimitte suzrAvaka harSadabhAI maNIlAla saMghavInI sahAyathI muni jayasuMdaravijayajIe racela jJAnabiMdu-gujarAtI vivecana samApta. vi. saM. 2042 vaizAkha vada 0)) zanivAra -malADa 2, jarA jivAtA tA. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha/pa kti azuddha/zuddha 2/22 vaMdayelA/vaMdAyelA 6/29 yandra / bhancha 7/5 tvAdaH /tvAdeH rUpatve / rUpatve nAni/na zraSayaM / zrayaM viyaM / viSayaM puure|/pure| " 8/5 10/2 " 11/16 / 33 15/1 16 / 3 22/8 26/13 zrutAna/zrutAna 31/31 206 / zA 32/4 raNaupa/raNopa 33/4 / 10 tu/ta zeSAnI / zeSANA zeSAstu / zeSAstu ke'ntaH/astrH hiMsAmA / hiMsA sAmA / dhitu 26/11 yopala/yopala 37/7 Na miNami 15 muktavA / muktavA 38/18 pRtha3 / pRthaI 40 / 21 44/5 46/3 47/6 /23 (38-/(32 bathaha / vagraha vijJA/vijJA payima / payikena jhAnA / jJAnA /104 ke /* 3 196 jJAnabiMdu - zuddhiprakAza pRSTha/paMkti azuddha/zuddha / 18 117/17/ rahelI/rahelA thAya che. / thAya che ) prAmANyavAda/matijJAna pa2/29 59/24 11/0 62/8 $3/0 /12 64/4 69 / 35 ,, /,, 70/3 72/2 75/25 78/7 zabda / zAbda vahyate / vahniyate /8-31 (55-59)/(15) 81/4 82/7 97/2 hAmI prAmANyavAha / zrutajJAna 204 / : / (48) za 4 : mindriya / mindriya dadhikaraNa / dadhika mu ta / siMghI * /25 /27 99/10 /13 nA--sa/tA sa pUrvApU /pU pU yAja / yoga utpA /upapA kteH ta/ktaH ta patya / pattya zruti / zruti - smRti pRSThApaMkti azuddha/zuddha 116/1 bahma / brahma 119/8 brahmA / "brahmA nyAyaya / nyAyya 121/4 122/17 matA/banatA 131/26rAza/rAkSa zakA/zaktyA ekale/eTale 174/4 yathI. / nathI. 177/25 dhIrita / dhIriti / 33 jate ee/ja teo e 179/25 109/7 stuva / stusva 111/33 draSTRva / draSTRtva 113/8 114/2 115/19 133/8 134/28 141/1 144/6 148/9 153/11 163 / 10 164/4 / 19 168/6 169/5 /34 172 / 34 draSTam / draSTavyam kAlAta/kAlIna tairAkAdi / tairAkArAdi vapra / vapratibadhyapra tvasyApa/tvasyApi nathI./nathI.) aparatta / aparita kama / krama dRSTava / dRSTva yaya / cApya sAkSA/ sAkA paM. 76 / 7 6 teNa / 3. teNa 23/22 nA ca/yanA dRSTantA / dRSTAntA pravAheA/pravAdA 182/17 avagraha/avagraha 185/12 226/2-26 188/3 (tanni / tanni /6 tvAni / khAdini samyada/samyagda 191/18 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 jJAnabiMdu-granthasampAdana meM upayuktapatiyoM kA paricaya - (bhUtapUrvasampAdaka tripuTI kI ora se ) (1) 'mu'-mudrita nakala, jo jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara se prakAzita huI hai use 'mu' saMjJA se nirdiSTa kiyA hai| sAmAnya rUpa se vaha mudrita nakala zuddha hai| phira bhI usa meM kucha khAsa truTiyA~ hameM uuNcii| kahIM kahIM aisA bhI usa meM hai ki zuddha pATha koSTaka meM rakhA gayA hai| usa meM mukhya aura gauNa viSaya ke koI bhI zIrSaka to haiM hI nhiiN| viSaya vibhAga bhI mudraNa meM nahIM kiyA gayA hai| phira bhI usa mudrita nakala se hameM bahuta kucha madada milI hai| yaha prati adhikAMza a, ba saMjJaka donoM pratiyoM ke samAna hai| (2-3) 'a, ba' a aura ba saMjJaka donoM pratiyA~ sva. muni mahArAja zrI haMsavijayajI ke baDodA sthita jJAna-saMgraha meM kI kramazaH 35 aura 635 nambara kI hai| prAyaH donoM pratiyA~ samAna haiM / pAThoM meM pharka AyA hai vaha lekhakoM kI anabhijJatA kA pariNAma jAna paDatA hai / sambhava hai ina donoM pratiyoM kA AdhArabhUta Adarza asala meM eka hI ho / 'a' saMjJaka prati ke patra 51 haiM / pratyeka patra meM paMktiyA~ 10 aura akSarasaMkhyA lagabhaga 41 hai / isa kI laMbAI 123 Ica aura cauDAI 5 Ica hai| patra ke donoM pAva meM karIba eka eka Ica kA hA~ziyA hai| prati ke Adi meM 'zrI sarvajJAya namaH' aisA likhA huA hai| bi saMjJaka prati ke 33 patra haiN| pratyeka patra meM paMktiyA~ 13 haiM aura pratyeka paMkti meM lagabhaga akSara 40 haiM / isa kI laMbAI 103 I ca cauDAI 43 Ica hai| patra ke donoM pAzca meM karIba eka eka Ica kA hA~ziyA hai| prati ke anta meM eka saMskRta padya likhA huA hai jisa se jJAta hotA hai ki mahAmuni zrI vijayAnandasUri ke ziSya lakSmIvijaya ke ziSya zrI haMsavijayajI ke upadeza se yaha prati likhI gaI hai| tadanantara prati kA lekhana kAla bhI aMta meM diyA hai, jo isa prakAra hai___'saMvati 1955 varSe zAke 1820 pravarttamAne mArgazIrSa zukladale 6 tithau arkavAre' ityaadi......| (4) 'ta' ta saMjJaka prati pATaNa ke tapAgaccha bhANDAra kI hai| vaha ukta donoM pratiyoM se prAcIna bhI hai, aura adhika zuddha bhii| isa meM kucha aisI bhI paMktiyA~ haiM jo a, ba saMjJaka pratiyoM meM bilakula nahIM hai / phira bhI ye paMktiyA~ saMdarbha kI dRSTi se saMgata hai| ___'ta' prati ke patra 32 haiN| pratyeka patra meM paMktiyAM 13 aura pratyeka paMkti meM akSara karIba 58 haiN| isa kI laMbAI 10 Ica aura cauDAI 41 I ca haiN| pratyeka patra ke donoM pArzva meM eka eka Ica kA hA~ziyA hai| isa prati ke anta meM prazasti ke 9 zloka pUrNa hone ke bAda isa prakAra kA ullekha hai Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ' iti zrI jJAnabindu prakaraNaM / saMvat yuga rasa zailazazIvatsare zAkeMkanetra rasacandra pravarttamAne phAlgunamAse kRSNapakSe dazamItithau bhRguvAsare saMpUrNa kRta / zrIrastu | kalyANa mastu / zubhaM bhavatu lekhaka - pAThakayorbhadravatI-bhavatAt / cha / zrI zrI zrI / ' isa lekha ke anusAra yaha prati zaka saMvat 1629 aura vikrama saMvat 1764 meM likhI gaI haiN| jo upAdhyAyajI ke svargavAsa (vikrama saMvat 1743) ke 21 varSa bAda kI likhI huI hai / yahI kAraNa hai ki isa prati ke pahale AdarzoM kA vaMza vistRta na huA thA / ata eva isa kA sambandha mUla Adarza se adhika hone ke kAraNa isa meM azuddhi bhI bahuta kama haiM / 000 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 pRSThAMka 142 cakSudazanAvajJAna ise jJAnabiMdugranthAntargatA'nyagranthAvataraNasUciH * avataraNAMzaH pRSThAMka avataraNAMzaH anRtena hi pratyUDhAH (chAndo0 8.3 2) 116 ghaTa-dukhAdirUpatvaM (bRhadA0 sa0 544) 109 avidyAyAH paraM pAra (prazno 68) 115 ghaTAdau nizcite (paJcadazIdhyAna0 zlo094) 111 asato patthi Niseho (vizeSA0 gA0 cakkhu-acakkhu-avadhi (sanmati0 2.20) 172 1574) . cakSurdarzanavijJAna (nizcaya08) 156 akkhaglaMbheNa samA (vizeSA0 gA0 143) 34 cakSurvadviSayAkhyAti (dvA0 10.30) 157 agnijalabhUmayo (SoDazaka 16.8) 100 jai uggamittaM daMsaNa (sanmati0 2.23) 177 ajJAnenAvRtaM jJAna (bha0 gI0 5.15) 116 jai savvaM sAyAra' (sanmati0 2.10) 154 aNate kevalaNANe [ 160 jANai bajhe NumANeNaM (vizeSA0 814)71-181 aNNAyaM pAsaMto (sanmati0 2.13) 160 jugavaM do Natthi0 (Ava0ni0 979) 175.176 ahiTuM aNNAyaM ( , 2.12) je ega jANai se (AcA0 1.3.4 122) 54 158 jeNa maNovisaya (sanmati0 2.19) 171 anyayuSmAkamantara [ 116 jaM appuTThA bhAvA ( , 2-29) apramApi prametyeva (ta0ci0pra0khaMDe 183 - pR. 174) 53-56 jaM appuDhe bhAve (, 230) 184 arthApattau neha deva0 [ jaM jaM je je bhAve (Ava0 ni0 282) 161 arpitAnarpitasiddheH (tattvArtha 5.31) 147 je paJcakkhagahaNaM (sanmati0 2.28) Asatti-pATavA0 (adhyAtmasAra 6.30) 55 jhAnena tu tadajJAna (bhagI0 5.16) 115 Nihaesu savvaghAi (pazca0 dvA0 3.30) 18 upAsaka iva dhyAyan (paJcadazI dhyAna096) tatto'NataramIhA (vizeSA0 gA0 284) 62 ukosaThiI ajjhavasA0 (paMca0 3-54) 18 tattvamasi (chAndo0 6.8.7) 118 ekAdInyekasmin (tattvArtha0 1.31) 64 tattvabhAvAdbhUya (zvetA0 1.10) / evaM jiNapaNNatte (sanmati0 2.32) 191 tadubhayamutpattau (pra0 naya0 1.21) 43 tadeva satyaM niHzaGka [ evaM sesindiya0 ( ,, 2.24) 178 tameva viditvAtimRtyu0 (zvetA0 kAmaH saMkalpo0 (bRhadA0 15.3) 121 9.10) kAlAdhvanoratyanta (pA0 2.3.5) 138 taratamajogAbhAve (vizeSA0 gA0 286) 62 keI bhaNati jaiyA (sanmati0 2.4) 137 tarati zokamAtmavit (chAndo0 7 1.3) 115 kevalaNANamaNataM ( ,, 2.14) 160 taratyavidyAM vitatAM [ ke ,, ,, ,, jIva0 (vi0 vi0 tasmAd bodhAtmaka (zlo0vA0sU02 zlo053) kevalanANAvaraNa (sanmati0 2.5) 143 tasyAbhidhyAnAd (zvetA0 1.10) 96 kevalI NaM bhaMte (prajJApanA pada 30 sU0 tamhA cauvibhAgo (sanmati0 2.17) 167 . 137 tAhe 'hu' tti kare (nandI0 sU0 35) 185 guNadarzI paritRpya0 (pra0 vA0 2.218) 87 tu samuccayavayaNAo (vizeSA0 123). 36 115 115 78 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 taM tvaupaniSadaM puruSa (bRhadA0 3.9.26) yadvAcAnabhyuditaM (keno0 1.4) 120 108-119 yanmanasA na manute (, 1.5) 120 devI hyeSA guNamayI (bhagI0 7.14) 115 yasya ca duSTa kAraNaM (zAbara0 1.1.5) 78 doSAvaraNayorhAniH (Apta0 kA0 4) 82 yaH pazyatyAtmAnaM (pramANavA0 2.217) 87 dasaNanANAvaraNa-(sanmati0 2-5) 151 rUvagayaM lahai savvaM (Ava0 ni0 gA044) 67 ,, punvaM nANaM ( ,, 2.22) 174 vaDDhato puNa bAhiM (vizeSA0 gA0 606) 68 ,, muggahamettaM (,, 2-21) 173 vAsyavAsakayozcaivama (zlo0vA0nirA0zlo0 dvividhamAvaraNam (si0 biM0 pR0 291) 93 182) na cakSuSA gRhyate (muNDa0 3.18) 108-120 viyadvastusvabhAvA (bRhadA0 sa0 543) 109 na maI suapubviyA (nandI024) 24 / / vedenaiva yadveditavyaM (bRha0 5.1) 108-119 nANadasaNaTThayAe (bhaga0 sU0 18.10) 169 vaiyarthyAtiprasaMgAA (nizcaya019) 66 nANamapuDhe jo (sanmati0 2.25) 179 zikSAgamopadezazravaNA (prazama0kA0223) 66 nAvedavinmanute (zATyA04) 108-119 sakRtpratyayamAtreNa (paJcadazIdhyAna0 92) 111 nizcitya sakRdAtmAna [ 111 satyaM jJAnamanantam (taittirI0 2.1.1) 129 nIhAreNa prAvRtAH (RksaM0 10.82.7) 116 sa dvividho'STacaturbhedaH (tattvArtha0 2.9) 178 pajjavaNayavukataM (sanmati0 1.8) 118 paNNavaNijjA bhAvA ( ,, 2.16) __ saprakAzatayA kiM te (paJcadazIdhyAna0 zlo093)111 167 sa mAnasIna AtmA (cittyu0 1931.2) 120 paravattavvayapakkhA (, 2.28) 169 parikalpitA yadi (SoDazaka 16.9) 100 sammannANe NiyameNa (sanmati0 2.33) 191 parizuddhaM sAyAraM (sanmati0 2.11) 155 saviappaNivviappa (,, 1.35) 119 puvvi suaparikammiya (vizeSA0 169) 26 sarve vedA yatraika bhavanti (cittyu0 11.1) 120 prAmANyA'prAmANyayoH / 58 savva jIvANaM pi ya NaM (nandI042) 4 prArthanApratighAtAbhyAM (nizcaya dvA0 17) 73 savvatthehAvAyA (vizeSA0 gA0 285) 62 phalavyApyatvamevA (paJcadazI 7.90) 108 savvAo laddhio sAgaro0 [ 151 brahmaNyajJAnanAzAya (., 7.92) 109 savve pANA savve bhUA [ 29 brahmavid brahmaiva bhavati (muNDa0 3.2.9) 115 sAi apajjavasiya ti (sanmati0 2.31) 190 bhaNNai khINAvaraNe (sanmati0 2.6) 145 sAgAre se nANe (prajJApanA pada 30 ,, jaha caunANI (sanmati0 2.15) 163 sU0 314) 138 bhavabIjamanantamujjhitaM (dvA0 4.29) 107 sAmannabhittaggahaNaM (vizeSA0 gA0 282) 62 maipuvvaM suaM (nandI0 24) 24 suThuvi meghasamudae (nandI0 42) 6 maisuanANanimitto (sanmatiH 2.27) 181 suttami ceva sAI (sanmati0 2.7) / 146 maNapajjavanANaMto (,, 2.3) 135 soiMdiovaladdhI ceva (vizeSA0 gA0 ,,, ,, desaNaM (, 226) 180 manasA hyeva pazyati (bRhadA0 1.5.3) 121 , , hoi (, 110) 35 manasaivAnudRSTavyaH (bRha0 4 / 4 / 19) 120 so puNa IhA'vAyA (, 283) 62 yato vA imAni (taittirI0 3.1.1) 129 satami kevale dasaNammi (sanmati0 2.8) 150 , vAco nivartante (,, 2.4.1) 108-120 svataH siddhArthasambodha (bRhadA0 sa0 542)109 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtapUrva sampAdakavargAlekhita jJAnavindu paricaya | granthakAra prastuta grantha 'jJAnavindu' ke praNetA ve hI vAcakapuGgava zrImad yazovijayajI haiM jinakI eka kRti 'jainatarkabhASA' itaH pUrva isI 'siMghI jaina pranthamAlA' meM, aSTama maNi ke rUpa meM, prakAzita ho cukI hai| usa jainatarkabhASA ke prArambha' meM upAdhyAyajI kA sapramANa paricaya diyA gayA hai| yoM to unake jIvana sambandha meM, khAsa kara unakI nAnA prakAra kI kRtiyoM ke sambandha meM, bahuta kucha vicAra karane tathA likhane kA avakAza hai, phira bhI isa jagaha sirpha utane hI se santoSa mAna liyA jAtA hai, jitanA ki tarkabhASA ke prArambha meM kahA gayA hai / yadyapi pranthakArake bAre meM hameM abhI isa jagaha adhika kucha nahIM kahanA hai, tathApi prastuta jJAnabindu nAmaka unakI kRtikA savizeSa paricaya karAnA Avazyaka hai aura iSTa mI / isake dvArA granthakAra ke sarvAMgINa pANDitya tathA granthanirmANakauzala kA bhI thor3A bahuta paricaya pAThakoM ko avazya ho hI jAyagA / grantha kA bAhya svarUpa prantha ke bAhya svarUpa kA vicAra karate samaya mukhyatayA tIna bAtoM para kucha vicAra karanA avasaraprApta hai / 1 nAma, 2 viSaya aura 3 racanAzailI / 1. nAma pranthakAra ne svayaM hI prantha kA 'jJAnavindu' nAma, prantha racane kI pratijJA karate samaya prAraMbha' meM tathA usa kI samApti karate samaya anta' meM ullikhita kiyA hai| isa sAmAsika nAma meM 'jJAna' aura 'bindu' ye do pada haiN| jJAna pada kA sAmAnya artha prasiddha hI hai aura bindu kA artha hai bU~da / jo prantha jJAna kA bindu mAtra hai arthAt jisameM jJAna kI carcA bUMda jitanI ati alpa hai vaha jJAnabindu - aisA artha jJAnabindu zabda kA vivakSita hai / jaba pranthakAra apane isa gaMbhIra, sUkSma aura paripUrNa carcAvAle grantha ko bhI bindu kaha kara choTA sUcita karate haiM, taba yaha prazna sahaja hI meM hotA hai, ki kyA pranthakAra, pUrvAcAryoM kI tathA anya vidvAnoM kI jJAnaviSayaka ati vistRta carcA kI apekSA, apanI prastuta carcA ko choTI kaha kara vastusthiti prakaTa karate haiM, yA AtmalAghava prakaTa karate haiM; athavA apanI isI viSaya kI kisI anya bar3I kRti kA bhI sUcana karate haiM ? / isa tri-aMzI prazna kA jaba bhI sabhI aMzoM meM hA~ rUpa hI hai / unhoM ne jaba yaha kahA, ki maiM zrutasamudra' se 'jJAnadindu' kA samyag uddhAra karatA hU~, taba unhoM ne apane zrImukha se yaha to kaha hI diyA ki merA yaha prantha cAhe jaisA kyoM na ho phira bhI vaha zrutasamudra kA to eka bindu mAtra hai / 1 dekho, jainatarkabhASA gata 'paricaya' pR0 1-4 / 2 " jJAnabinduH zrutAmbhodheH samyaguddhiyate mayA"- 10 1 / 3 " khAdAdasya zAnabindoH " - pR0 49 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-1. grantha kA nAma niHsandeha yahA~ zruta zabda se granthakAra kA abhiprAya pUrvAcAryoM kI kRtiyoM se hai| yaha bhI spaSTa hai ki granthakAra ne apane grantha meM, pUrvazruta meM sAkSAt nahIM carcI gaI aisI kitanI hI bAteM nihita kyoM na kI hoM, phira bhI ve apane Apa ko pUrvAcAryoM ke samakSa laghu hI sUcita karate haiN| isa taraha prastuta grantha prAcIna zrutasamudra kA eka aMza mAtra hone se usa kI apekSA to ati alpa hai hI, para sAtha hI jJAnabindu nAma rakhane meM granthakAra kA aura bhI eka abhiprAya jAna par3atA hai| vaha abhiprAya yaha hai, ki ve isa prantha kI racanA ke pahale eka jJAnaviSayaka atyanta vistRta carcA karane vAlA bahuta bar3A grantha banA cuke the jisa kA yaha jJAnabindu eka aMza hai / yadyapi vaha bar3A grantha, Aja hameM upalabdha nahIM hai, tathApi pranthakAra ne khuda hI prastuta grantha meM usa kA ullekha kiyA hai| aura yaha ullekha bhI mAmUlI nAma se nahIM kintu 'jJAnArNava' jaise viziSTa nAma se / unhoM ne amuka carcA karate samaya, vizeSa vistAra ke sAtha jAnane ke lie svaracita 'jJAnArNava' prantha lI ora saMketa kiyA hai / 'jJAnabindu' meM kI gaI koI bhI carcA svayaM hI viziSTa aura pUrNa hai| phira bhI usa meM adhika gaharAI cAhane vAloM ke vAste jaba upAdhyAyajI 'jJAnArNava' jaisI apanI bar3I kRti kA sUcana karate haiM, taba isa meM koI sandeha hI nahIM hai ki ve apanI prastuta kRti ko apanI dUsarI usI viSaya kI bahuta bar3I kRti se bhI choTI sUcita karate haiN| sabhI deza ke vidvAnoM kI yaha paripATI rahI hai, aura Aja bhI hai, ki ve kisI viSaya para jaba bahuta bar3A prantha likheM taba usI viSaya para adhikArI vizeSa kI dRSTi se madhyama parimANa kA yA laghu parimANa kA athavA donoM parimANa kA grantha bhI raceM / hama bhAratavarSa ke sAhityika itihAsa ko dekheM to pratyeka viSaya ke sAhitya meM usa paripATI ke namUne dekheNge| upAdhyAyajI ne khuda bhI aneka viSayoM para likhate samaya usa paripATI kA anusaraNa kiyA hai| unhoM ne naya, saptabhaMgI Adi aneka viSayoM para choTe choTe prakaraNa bhI likhe haiM, aura unhIM viSayoM para bar3e bar3e prantha bhI likhe haiM / udAharaNArtha 'nayapradIpa', 'nayarahasya Adi jaba choTe choTe prakaraNa haiM, taba 'anekAntavyavasthA', 'nayAmRtataraMgiNI' Adi bar3e yA Akara prantha bhI haiN| jAna par3atA hai jJAna viSaya para likhate samaya bhI unhoM ne pahale 'jJAnArNava' nAma kA Akara grantha likhA aura pIche jJAnabindu nAma kA eka choTA para pravezaka prantha rcaa| 'jJAnArNava' upalabdha na hone se usa meM kyA kyA, kitanI kitanI aura kisa kisa prakAra kI carcAe~ kI gaI hoMgI yaha kahanA saMbhava nahIM, phira bhI upAdhyAyajI ke vyaktitvasUcaka sAhityarAzi ko dekhane se itanA to niHsandeha kahA jA sakatA hai ki unhoM ne usa arNavagrantha meM jJAna saMbaMdhI yacca yAvacca kaha DAlA hogaa| AryalogoM kI paraMparA meM, jIvana ko saMskRta banAnevAle jo saMskAra mAne gae haiM una meM eka nAmakaraNa saMskAra bhI hai / yadyapi yaha saMskAra sAmAnya rUpase mAnavavyaktiI hI hai, tathApi usa saMskAra kI mahattA aura anvarthatA kA vicAra AryaparaMparA meM bahuta 1 "adhika matkRtajJAnArNavAt avaseyam"-pR0 16 / tathA, pranthakAra ne zAstravArtAsamuccaya kI TIkA syAdvAdakalpalatA meM bhI khakRta jJAnArNava kA ullekha kiyA hai-"tattvamatratyaM matkRtajJAnArNavAdavaseyam"-pR0 20 / barAcArya zubhacandra kA bhI eka jJAnArNava nAmaka anya milatA hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya -2. viSaya vivecana vyApaka rahA hai, jisake phalasvarUpa AryagaNa nAmakaraNa karate samaya bahuta kucha soca vicAra karate Ae haiM / isa kI vyApti yahA~ taka bar3hI, ki phira to kisI bhI cIz2a kA jaba, nAma rakhanA hotA hai to, usa para khAsa vicAra kara liyA jAtA hai| pranthoM ke nAmakaraNa to racayitA vidvAnoM ke dvArA hI hote haiM, ataeva ve anvarthatA ke sAtha sAtha apane nAmakaraNa meM navInatA aura pUrvaparaMparA kA bhI yathAsaMbhava suyoga sAdhate haiM / 'jJAnabindu' nAma anvartha to hai hI, para usameM navInatA tathA pUrva paraMparA kA mela bhI hai / pUrva paraMparA isa meM anekamukhI vyakta huI hai / bauddha, brAhmaNa aura jaina paraMparA ke aneka viSayoM ke aise prAcIna prantha Aja bhI jJAta haiM, jina ke anta meM 'bindu'zabda AtA hai| dharmakIrti ke 'hetubindu' aura 'nyAyavindu' jaise prantha na kevala upAdhyAyajI ne nAma mAtra se sune hI the balki una kA una granthoM kA parizIlana bhI rahA / vAcaspati mizra ke 'tattvabindu' aura madhusUdana sarasvatI ke 'siddhAntavindu' Adi prantha suvizruta haiM- jinameM se 'siddhAntabindu' kA to upayoga prastuta 'jJAnabindu'meM upAdhyAyajIne kiyA bhI hai| AcArya haribhadra ke bindu antavAle 'yogabindu' aura 'dharmabindu' prasiddha haiM / ina bindu antavAle nAmoM kI sundara aura sArthaka pUrva paraMparA ko upAdhyAyajI ne prastuta prantha meM vyakta karake 'jJAnArNava' aura 'jJAnabindu' kI navIna jor3I ke dvArA navInatA bhI arpita kI hai| 2. viSaya pranthakAra ne pratipAdya rUpa se jisa viSaya ko pasanda kiyA hai vaha to prantha ke nAma se hI prasiddha hai| yoM to jJAna kI mahimA mAnavavaMza mAtra meM prasiddha hai, phira bhI Arya jAti kA vaha eka mAtra jIvana-sAdhya rahA hai / jaina paraMparA meM jJAna kI ArAdhanA aura pUjA kI vividha praNAliyA~ itanI pracalita hai ki kucha bhI nahIM jAnane vAlA jaina bhI itanA to prAyaH jAnatA hai ki jJAna pA~ca prakAra kA hotA hai| kaI aitihAsika pramANoM se aisA mAnanA par3atA hai ki jJAnake pA~ca prakAra, jo jaina paraMparA meM prasiddha haiM, ve bhagavAn mahA. vIra ke pahale se pracalita hone cAhie / pUrvazruta jo bhagavAna mahAvIra ke pahale kA mAnA jAtA hai aura jo bahuta pahale se naSTa huA samajhA jAtA hai, usa meM eka 'jJAnapravAda' nAma kA pUrva thA jisa meM zvetAmbara-digambara donoM paraMparA ke anusAra paMcavidha jJAna kA varNana thaa| upalabdha bhuta meM prAcIna samajhe jAne vAle kucha aMgoM meM bhI una kI spaSTa carcA hai| 'uttarAdhyayana' jaise prAcIna mUla sUtra meM bhI una kA varNana hai / 'nandisUtra' meM to kevala pA~ca jJAnoM kA hI varNana hai| 'Avazyakaniyukti' jaise prAcIna vyAkhyA prantha meM pA~ca sAnoM ko hI maMgala mAna kara zurU meM una kA varNana kiyA hai| karmaviSayaka sAhitya ke prAcIna se prAcIna samajhe jAne vAle pranthoM meM bhI paJcavidha jJAna ke AdhAra para hI karma 1 "ata eva khayamuktaM tapakhinA siddhAntabindau"-pR. 24 / 2 adhyayana 28, gA0 4,5 / 3 Avazyakaniyukti, gA.1 se bhaage| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavinduparicaya-2. viSaya vivecana prakRtiyoM kA vibhAjana hai, jo lupta hue 'karmapravAda' pUrva kI avaziSTa paraMparA mAtra hai| isa paJcavidha jJAna kA sArA svarUpa digambara-zvetAmbara jaise donoM hI prAcIna saMghoM meM eka sA rahA hai / yaha saba itanA sUcita karane ke lie paryApta hai ki pazcavidha jJAna vibhAga aura usa kA amuka varNana to bahuta hI prAcIna honA caahie| - prAcIna jaina sAhitya kI jo kArmagranthika paraMparA hai tadanusAra mati, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevala ye pA~ca nAma jJAnavibhAgasUcaka phalita hote haiN| jaba ki Agamika paraMparA ke anusAra mati ke sthAna meM 'abhinibodha nAma hai| bAkI ke anya cAroM nAma kArmapranthika paraMparA ke samAna hI haiN| isa taraha jaina paraMparAgata pazcavidha jJAnadarzaka nAmoM meM kArmagranthika aura Agamika paraMparA ke anusAra prathama jJAna ke bodhaka 'mati' aura 'abhinibodha' ye do nAma samAnArthaka yA paryAyarUpase phalita hote haiN| bAkI ke cAra zAna ke darzaka zruta, avadhi Adi cAra nAma ukta donoM paraMparAoM ke anusAra eka eka hI haiN| unake dUsare koI paryAya asalI nahIM haiN| smaraNa rakhane kI bAta yaha hai ki jaina paraMparA ke sampUrNa sAhitya ne, laukika aura lokottara saba prakAra ke jJAnoM kA samAveza ukta paJcavidha vibhAga meM se kisI na kisI vibhAga meM, kisI na kisI nAma se kiyA hai / samAveza kA yaha prayatna jaina paraMparA ke sAre itihAsa meM ekasA hai| jaba jaba jainAcAryoM ko apane Apa kisI naye jJAna ke bAre meM, yA kisI naye jJAna ke nAma ke bAre meM prazna paidA huA, athavA darzanAntaravAdiyoM ne una ke sAmane vaisA koI prazna upasthita kiyA, taba taba unhoM ne usa jJAna kA yA jJAna ke vizeSa nAma kA samAveza ukta pazcavidha vibhAga meM me, yathAsaMbhava kisI eka yA dUsare vibhAga meM, kara diyA hai / aba hameM Age yaha dekhanA hai ki ukta paJcavidha jJAna-vibhAga kI prAcIna jaina bhUmikA ke AdhAra para, kramaza:-kisa kisa taraha vicAroM kA vikAsa huaa| ___ jAna par3atA hai, jaina paraMparA meM jJAna saMbandhI vicAroM kA vikAsa do mArgoM se huA hai| eka mArga to hai svadarzanAbhyAsa kA aura dUsarA hai darzanAntarAbhyAsa kA / donoM mArga bahudhA paraspara saMbaddha dekhe jAte haiN| phira bhI una kA pArasparika bheda spaSTa hai, jisa ke mukhya lakSaNa ye haiM- svadarzanAbhyAsajanita vikAsa meM darzanAntarIya paribhASAoM ko apamAne kA prayatna nahIM hai| na paramatakhaNDana kA prayatna hai aura na jalpa evaM vitaNDA kathA kA kabhI avalambana hI hai| usa meM agara kathA hai to vaha ekamAtra tatvabubhutsu kathA arthAt vAda hI hai| jaba ki darzanAntarAbhyAsa ke dvArA hue jJAna vikAsa meM darzanAntarIya paribhASAoM ko AtmasAt karane kA prayatna avazya hai| usameM paramata khaNDana ke sAtha sAtha kabhI kabhI jalpakathA kA bhI avalambana avazya dekhA jAtA hai| ina lakSaNoM ko dhyAna meM rakha kara, mAnasaMbandhI jaina vicAra-vikAsakA jaba hama adhyayana karate haiM. taba usa kI aneka aitihAsika bhUmikAe~ hameM jaina sAhitya meM dekhane ko milatI haiN| 1paMcasaMgraha, pU. 108. gA0 3 / prathama karmaprantha, gA. 4 / gommaTasAra jIvakAMDa, gA0 299 / 2 nandI stra, gU0 1 / Avazyaka niyuki, gA0 11 SaTrakhaMDAgama, pu. 1. pR. 353 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnavinduparicaya - 2. viSaya vivecana jJAnavikAsa kI kisa bhUmikA kA Azraya le kara prastuta jJAnabindu grantha ko upAdhyAyajI ne racA hai ise ThIka ThIka samajhane ke lie hama yahA~ jJAnavikAsa kI kucha bhUmikAoM kA saMkSepa meM citraNa karate haiN| aisI jJAtavya bhUmikAeM nIce likhe anusAra sAta kahI jA sakatI haiM-(1) karmazAstrIya tathA Agamika / (2) niyuktigata / (3) anuyogagata / (4) tattvArthagata / (5) siddhasenIya / (6) jinabhadrIya, aura (7) akalaMkIya / (1)karmazAstrIya tathA Agamika bhUmikA vaha hai jisameM paJcavidha jJAna ke mati yA abhinibodha Adi pA~ca nAma milate haiM, aura inhIM pA~ca nAmoM ke AsapAsa svadarzanAbhyAsajanita thoDAbahuta gaharA tathA vistRta bheda-prabhedoM kA vicAra bhI pAyA jAtA hai| (2) dUsarI bhUmikA vaha hai jo prAcIna niyukti bhAga meM, karIba vikrama kI dUsarI zatAbdI taka meM, siddha huI jAna par3atI hai / isa meM darzanAntara ke abhyAsa kA thor3A sA asara avazya jAna par3atA hai / kyoM ki prAcIna niyukti meM matijJAna ke vAste mati aura abhinibodha zabda ke uparAnta saMjJA, prajJA, smRti Adi aneka paryAya' zabdoM kI jo vRddhi dekhI jAtI hai aura paJcavidha jJAna kA jo pratyakSa tathA parokSa rUpa se vibhAga dekhA jAtA hai vaha darzanAntarIya abhyAsa kA hI sUcaka hai / (3) tIsarI bhUmikA vaha hai jo 'anuyogadvAra' nAmaka sUtra meM pAyI jAtI hai, jo ki prAyaH vikramIya dUsarI zatAbdI kI kRti hai / isa meM akSapAdIya 'nyAyasUtra' ke cAra pramANoM kA' tathA usI ke anumAna pramANa saMbandhI bheda-prabhedoM kA saMgraha hai, jo darzanAntarIya abhyAsa kA asandigdha pariNAma hai / isa sUtra meM jaina paJcavidha jJAnavibhAga ko sAmane rakhate hue bhI usake kartA AryarakSita sUrine zAyada, nyAyadarzanameM prasiddha pramANavibhAga ko tathA usa kI paribhASAoM ko jaina vicAra kSetra meM lAne kA sarva prathama prayatna kiyA hai| (4) cauthI bhUmikA vaha hai jo vAcaka umAsvAti ke 'tattvArthasUtra' aura khAsa kara una ke svopajJa bhASya meM dekhI jAtI hai| yaha prAyaH vikramIya tIsarI zatAbdI ke bAda kI kRti hai / isa meM niyukti pratipAdita pratyakSa aura parokSa pramANa kA ullekha kara ke' vAcaka ne anuyogadvAra 1 niyuktisAhitya ko dekhane se patA calatA hai ki jitanA bhI niyukti ke nAma se sAhitya upalabdha hotA hai vaha saba na to eka hI AcArya kI kRti hai aura na vaha eka hI zatAbdI meM banA hai| phira bhI prastuta jJAna kI carcA karanevAlA Avazyaka niyukti kA bhAga prathama bhadrabAhukRta mAnane meM koI Apatti nahIM hai / ataeva usa ko yahA~ vikrama kI dUsarI zatAbdI taka meM siddha huA kahA gayA hai| 2 Avazyakaniyukti, gA0 12 / 3 bRhatkalpabhASyAntargata bhadrabAhukRta niyukti-gA0 3, 24, 25 / yadyapi TIkAkAra ne ina gAthAoM ko, bhadrabAhavIya niyuktigata hone kI sUcanA nahIM dI hai. phira bhI pUrvApara ke saMdarbha ko dekhane se, ina gAthAoM ko niyuktigata mAnane meM koI Apatti nahIM hai| TIkAkAra ne niyukti aura bhASya kA viveka sarvatra nahIM dikhAyA hai, yaha bAta to bRhatkalpa ke kisI pAThaka ko turaMta hI dhyAna meM A sakatI hai| aura khAsa bAta to yaha hai ki bhyAyAvatAra TIkA kI TippaNI ke racayitA devabhadra, 25 vI gAthA ki jisameM spaSTataH pratyakSa aura parokSa kA pakSaNa kiyA gayA hai, usa ko bhagavAn bhadrabAha kI hone kA spaSTatayA sUcana karate hai-nyAyAvatAra, pR0 15 / 5anuyogadvAra sUtra pU. 211 se| 5 tattvArthasUtra 1.9-13 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-2. viSaya vivecana meM svIkRta nyAyadarzanIya caturvidha pramANavibhAga kI ora udAsInatA dikhAte hue' niyuktigata dvividha pramANa vibhAga kA samarthana kiyA hai| vAcaka ke isa samarthana kA Age ke jJAna vikAsa para prabhAva yaha par3A hai ki phira kisI jaina tArkika ne apanI jJAna-vicAraNA meM ukta caturvidha pramANavibhAga ko bhUla kara bhI sthAna nahIM diyA / hA~, itanA to avazya huA ki AryarakSita sUri jaise pratiSThita anuyogadhara ke dvArA, eka bAra jaina zruta meM sthAna pAne ke kAraNa, phira nyAyadarzanIya vaha caturvidha pramANa vibhAga, hamezAM ke vAste 'bhagavatI 'Adi parama pramANa bhUta AgamoM meM bhI saMgRhIta ho gayA hai / vAcaka umAsvAti kA ukta caturvidha pramANavibhAga kI ora udAsIna rahane meM tAtparya yaha jAna par3atA hai, ki jaba jaina AcAryoM kA khopajJa pratyakSa-parokSa pramANa vibhAga hai taba usIko le kara jJAnoM kA vicAra kyoM na kiyA jAya ? aura darzanAntarIya caturvidha pramANavibhAga para kyoM mAra diyA jAya ? isa ke sivAya vAcakane mImAMsA Adi darzanAntara meM prasiddha anumAna, arthApatti Adi pramANoM kA samAveza bhI mati-zrutameM kiyA jo vAcaka ke pahale kisI ke dvArA kiyA huA dekhA nahIM jAtA / vAcaka ke prayatna kI do bAteM khAsa dhyAna khIMcatIM haiN| eka to vaha, jo niyuktisvIkRta pramANa vibhAga kI pratiSThA bar3hAne se saMbandha rakhatI hai aura dUsarI vaha, jo darzanAntarIya pramANa kI paribhASAoM kA apanI jJAna paribhASA ke sAtha mela baiThAtI hai, aura prAsaMgika rUpa se darzanAntarIya pramANavibhAga kA nirAkaraNa karatI hai| (5) pAMcavI bhUmikA, siddhasena divAkara ke dvArA kiye gaye jJAna ke vicAravikAsa kI hai| sikhasenane-jo anumAnataH vikramIya chaThI zatAbdI ke uttaravartI jJAta hote haiM-apanI vibhinna kRtiyoM meM, kucha aisI bAteM jJAna ke vicAra kSetra meM prastuta kI hai jo jaina paraMparA meM una ke pahale na kisI ne upasthita kI thIM aura zAyada na kisIne socI bhI thiiN| ye bAteM tarkadRSTi se samajhane meM jitanI sarala haiM utanI hI jaina paraMparAgata rUDha mAnasa ke lie kevala kaThina hI nahIM balki asamAdhAnakAraka bhI haiN| yahI vajaha hai ki divAkara ke una vicAroM para, karIba hajAra varSa taka, na kisI ne sahAnubhUtipUrvaka UhApoha kiyA aura na una kA samarthana hI kiyaa| upAdhyAyajI hI eka aise hue, jinhoM ne siddhasena ke navIna prastuta muddoM para sirpha sahAnubhUtipUrvaka vicAra hI nahIM kiyA, balki apanI sUkSma prajJA aura tarka se parimArjita jainadRSTi kA upayoga karake, una muddoM kA prastuta 'jJAnavindu' prantha meM, ati vizada aura anekAnta dRSTi ko zobhA denevAlA samarthana bhI kiyaa| ve mudde mukhyatayA cAra haiM1. mati aura zruta zAna kA vAstavika aikya / 2. aSadhi aura manaHparyAya jJAna kA tatvataH abhed| 3. kevala jJAna aura kevala darzana kA vAstavika abhed| 1"caturvidhamityeke nayavAdAntareNa"-tattvArthabhASya 1.6 / 2"se ki taM pamANe 1, pamANe caumvihe paNNate, taM jahA-paJcakkhe......"ahA aNuogadAre tahA NeyavvaM ||"bhgvtii, za0 5. u03. bhAga 2. pU. 211%8 sthAnAMgasUtra pR. 49 / 3 tattvArthabhASya 1.12 / 4 dekho, nizcayadvAtriMzikA kA. 19, tathA jJAnabindu pR. 11. 5dekho, nizcayadvA0 kA..17 aura jJAnabindu pR. 18 // 6 dekho, sanmati kANDa 2 saMpUrNa; aura jAmavindu pR. 33 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - 2. viSaya vivecana 4. zraddhAnarUpa darzana kA jJAna se abheda' / ina cAra muddoM ko prastuta karake siddhasena ne, jJAna ke bheda-prabheda kI purAnI rekhA para tArkika vicAra kA nayA prakAza DAlA hai, jisako koI bhI, purAtana rUDha saMskAroM tathA zAstroM ke pracalita vyAkhyAna ke kAraNa, pUrI taraha samajha na sakA / jaina vicArakoM meM siddhasena ke vicAroM ke prati pratikriyA zurU huI / aneka vidvAn to unakA prakaTa virodha karane lege, aura kucha vidvAn isa bAre meM udAsIna hI rahe / kSamAzramaNa jinabhadra gaNIne bar3e joroM se virodha kiyA / phira bhI hama dekhate haiM ki yaha virodha sirpha kevalajJAna aura kevaladarzana ke 1 avAle mudde para hI huA hai| bAkI ke muddoM para yA to kisIne vicAra hI nahIM kiyA yA sabhI ne upekSA dhAraNa kii| para jaba hama prastuta jJAnabindu meM unhIM muddoM para upAdhyAyajI kA UhApoha dekhate haiM, taba kahanA par3atA hai ki utane prAcIna yugameM bhI, siddhasena kI vaha tArkikatA aura sUkSma dRSTi jaina sAhitya ko adbhUta dena thI / divAkara ne ina cAra muddoM para ke apane vicAra 'nizcayadvAtriMzakA' tathA 'sanmatiprakaraNa' meM prakaTa kiye haiM / unhoM ne jJAna ke vicArakSetra meM eka aura bhI nayA prasthAna zurU kiyA / saMbhavataH divAkara ke pahale jaina paraMparA meM koI nyAya viSaya kA - arthAt parArthAnumAna aura tatsaMbandhI padArtha nirUpaka - viziSTa prantha na thA / jaba unhoMne isa abhAva kI pUrti ke lie 'nyAyAvatAra' banAyA taba unhoM ne jaina paraMparA meM pramANavibhAga para naye sire se punarvicAra prakaTa kiyaa| AryarakSitasvIkRta nyAyadarzanIya caturvidha pramANavibhAga ko jaina paraMparA meM gauNa sthAna de kara, niyuktikArasvIkRta dvividha pramANavibhAga ko pradhAnatA dene vAle vAcaka ke prayatna kA jikra hama Upara kara cuke haiN| siddhasena ne bhI usI dvividhai pramANa vibhAga kI bhUmikA ke Upara 'nyAyAvatAra' kI racanA kI aura usa pratyakSa aura parokSa-pramANadvaya dvArA tIna pramANoM ko jaina paraMparA meM sarva prathama sthAna diyA, jo unake pUrva bahuta samaya se, sAMkhya darzana tathA vaizeSika darzana meM suprasiddha the aura aba taka bhI haiM / sAMkhyai aura vaizeSikaM donoM darzana jina pratyakSa, anumAna, Agama- ina tIna pramANoM ko mAnate Aye haiM, unako bhI aba eka taraha se, jaina paraMparA meM sthAna milA, jo ki vAdakathA aura parArthAnumAna kI dRSTi se bahuta upayukta hai| isa prakAra jaina paraMparA meM nyAya, sAMkhya aura vaizeSika tInoM darzana sammata pramANavibhAga praviSTa huaa| yahAM para siddhasenasvIkRta isa trividha pramANavibhAga kI jaina 1 dekho, sanmati, 2.32; aura jJAnabindu, pR0 47 / 2 jaise, haribhadra - dekho, dharmasaMgrahaNI, gA0 1352 se tathA naMdIvRtti, pR. 55 / 3 dekho, nyAyAvatAra, cho0 1 4 yadyapi siddhasena ne pramANa kA pratyakSa-parokSa rUpase dvividha vibhAga kiyA hai kintu pratyakSa, anumAna, aura zabda ina tInoM kA pRthak pRthak lakSaNa kiyA hai / 5 sAMkhyakArikA, kA0 4 / 6 pramANa ke bheda ke viSaya meM sabhI vaizeSika ekamata nhiiN| koI usa ke do meda to koI usa ke tIna meda mAnate haiM / prazastapAdabhASya meM ( pR0 213 ) zAbda pramANa kA aMtarbhAva anumAna meM hai / usa ke TIkAkAra zrIdhara kA bhI vahI mata hai ( kaMdalI, pR0 213 ) kintu vyomaziva ko vaisA ekAntarUpa se iSTa nahIM - dekho vyomavatI, pR0 577,584 / ataH jahA~ kahIM vaizeSikasaMmata tIna pramANoM kA ullekha ho vaha vyomazciva kA samajhanA cAhie - dekho, nyAyAvatAra, TIkATippaNa, pR0 9 tathA pramANamImAMsA bhASATippaNa - pR0 23 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 jJAnavinduparicaya - 2. viSaya vivecana paraMparA meM, AryarakSitIya caturvidha vibhAga kI taraha, upekSA hI huI yA usa kA vizeSa Adara huA ? - yaha prazna avazya hotA hai, jisa para hama Age jA kara kucha kaheMge / (6) chaThI bhUmikA, vi0 7 vIM zatAbdI vAle jinabhadra gaNI kI hai| prAcIna samaya se karmazAstra tathA Agama kI paraMparA ke anusAra jo mati, zruta Adi pA~ca jJAnoM kA vicAra jaina paraMparA meM pracalita thA, aura jisa para niyuktikAra tathA prAcIna anya vyAkhyAkAroM ne evaM nandI jaise Agama ke praNetAoM ne, apanI apanI dRSTi va zakti ke anusAra, bahuta kucha koTikrama bhI bar3hAyA thA, usI vicAra bhUmikA kA Azraya le kara kSamAzramaNa jinabhadra ne apane vizAla prantha 'vizeSAvazyakabhASya' meM pavavidha jJAna kI AcUDAnta sAGgopAGga mImAMsA ' kI / aura usI Agama sammata pacavidha jJAnoM para tarkadRSTi se AgamapraNAlI kA samartha karane vAlA gaharA prakAza DAlA / 'tatvArthasUtra' para vyAkhyA likhate samaya, pUjyapAda devanandI aura bhaTTAraka akalaMka ne bhI pavavidha jJAna ke samarthana meM, mukhyatayA tarkapraNAlI kA hI avalambana liyA hai| kSamAzramaNa kI isa vikAsa bhUmikA ko tarkopajIvI AgamabhUmikA kahanI cAhie, kyoM ki unhoM ne kisI bhI jaina tArkika se kama tArkikatA nahIM dikhAI; phira bhI una kA sArA tarkabala Agamika sImAoM ke ghere meM hI ghirA rahA- jaisA ki kumArila tathA zaMkarAcArya kA sArA tarkabala zruti kI sImAoM ke ghere meM hI sImita rahA / kSamAzramaNa ne apane isa viziSTa Avazyaka bhASya meM jJAnoM ke bAre meM utanI adhika vicArasAmagrI vyavasthita kI hai ki jo Age ke sabhI zvetAmbara pranthapraNetAoM ke lie mukhya AdhArabhUta banI huI hai / upAdhyAyajI to jaba kabhI jisa kisI praNAlI se jJAnoM kA nirUpaNa karate haiM taba mAnoM kSamAzramaNa ke vizeSAvazyakabhASya ko apane mana meM pUrNarUpeNa pratiSThita kara chete haiM' / prastuta jJAnabindu meM bhI upAdhyAyajI ne vahI kiyA hai / (7) sAtavIM bhUmikA, bhaTTa akalaMka kI hai, jo vikramIya AThavIM zatAbdIke vidvAn haiM / jJAnavicArake vikAsakSetra meM bhaTTAraka akalaMka kA prayatna bahumukhI hai| isa bAre meM una ke tIna prayatna vizeSa ullekha yogya haiN| pahalA prayatna tatvArthasUtrAbalambI hone se pradhAnatayA parAzrita hai| dUsarA prayatna siddhasenIya 'nyAyAvatAra' kA pratibimbagrAhI kahA jA sakatA hai, phira mI usa meM unakI viziSTa svatantratA spaSTa hai| tIsarA prayatna 'laghIyastraya' aura khAsa kara 'pramANasaMgraha' meM hai, jise una kI ekamAtra nijI sUjha kahanA ThIka hai / umAsvAti ne, mImAMsaka Adi sammata aneka pramANoM kA samAveza mati aura zruta meM hotA hai-aisA sAmAnya hI kathana kiyA thA; aura pUjyapAda ne bhI vaisA hI sAmAnya kathana kiyA thA / parantu, akalaMka ne usa se Age bar3ha kara vizeSa vizleSaNa ke dvArA 'rAjavArttika' meM yaha batalAyA ki darzanAntarIya ve saba pramANa, kisa taraha anakSara aura akSarazruta meM samAviSTa 6 dekho, 1 vizeSa vazyaka bhASya meM jJAnapakAdhikArane hI 840 gAthAe~ jitanA baDA bhAga roka rakhA hai| koTyAcArya kI TIkA ke anusAra vizeSAvazyaka kI saba mila kara 4346 gAthAe~ haiM / 2 pAThakoM ko isa bAta kI pratIti, upAdhyAyajIkRta jainatarkabhASA ko, usakI TippaNI ke sAtha dekhane se ho jAyagI 3 dekho, jJAnabindu kI TippaNI pR0 61,68-73 ityAdi / 4 dekho, tattvArtha bhASya, 1.12 / 5 dekho, sarvArthasiddhi, 1.10 // rAjavArtika, 1.20.15 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavinduparicaya - 2. viSaya vivecana ho sakate haiN| 'rAjavArtika' sUtrAvalambI hone se usa meM itanA hI vizadIkaraNa paryApta hai| para una ko jaba dharmakIrti ke 'pramANavinizcaya' kA anukaraNa karane vAlA svatatra 'nyAyavinizcaya' grantha banAnA par3A, taba unheM parArthAnumAna tathA vAdagoSTI ko lakSya meM rakha kara vicAra karanA pdd'aa| usa samaya unhoM ne siddhasenasvIkRta vaizeSika-sAMkhyasammata trividha pramANavibhAga kI praNAlI kA avalambana karake apane sAre vicAra 'nyAyavinizcaya meM nibaddha kiye / eka taraha se vaha 'nyAyavinizcaya' siddhasenIya 'nyAyAvatAra' kA svatatra kintu vistRta vizadIkaraNa hI kevala nahIM hai balki aneka aMzoM meM pUraka bhI hai| isa taraha jaina paraMparA meM nyAyAvatAra ke sarva prathama samarthaka akalaMka hI haiN| ___ itanA hone para bhI, akalaMka ke sAmane kucha prazna aise the jo una se javAba cAhate the| pahalA prazna yaha thA, ki jaba Apa mImAMsakAdisammata anumAna prabhRti vividha pramANoM kA zruta meM samAveza karate haiM, taba umAsvAti ke isa kathana ke sAtha virodha AtA hai, ki ve pramANa mati aura zruta donoM meM samAviSTa hote haiN| dUsarA prazna una ke sAmane yaha thA, ki mati ke paryAya rUpa se jo smRti, saMjJA, cintA jaise zabda niyuktikAla se pracalita haiM aura jina ko umAsvAti ne bhI mUla sUtra meM saMgRhIta kiyA hai, una kA koI viziSTa tAtparya kiMvA upayoga hai yA nahIM ? / tadatirikta una ke sAmane khAsa prabha yaha bhI thA, ki jaba sabhI jainAcArya apane prAcIna pazcavidha jJAna vibhAga meM darzanAntarasammata pramANoM kA tathA una ke nAmoM kA samAveza karate Aye hai, taba kyA jaina paraMparA meM bhI pramANoM kI koI dArzanika paribhASAe~ yA dArzanika lakSaNa haiM yA nahIM ?; agara hai to ve kyA hai ? aura Apa yaha bhI batalAie ki ve saba pramANalakSaNa yA pramANaparibhASAe~ sirpha darzanAntara se udhAra lI huI hai yA prAcIna jaina pranthoM meM unakA koI mUla bhI hai / isake sivAya akalaMka ko eka par3A bhArI yaha bhI prazna parezAna kara rahA jAna par3atA hai, ki tuma jaina tArkikoM kI sArI pramANapraNAlI koI svatantra sthAna rakhatI hai yA nahIM ? agara vaha svatantra sthAna rakhatI hai to usakA sarvAMgINa nirUpaNa kIjie / ina tathA aise hI dUsare prabhoM kA javAba akalaMkane thor3e meM 'laghIyatraya' meM diyA hai, para 'pramANasaMgraha' meM vaha bahuta spaSTa hai / jainatArkikoM ke sAmane darzanAntara kI dRSTi se upasthita hone vAlI saba samasyAoM kA sulajhAva akalaMka ne sarva prathama svatatrabhAva se kiyA jAna par3atA hai| isa lie unakA vaha prayatna bilakula maulika hai| Uparake saMkSipta varNana se yaha sApha jAnA jA sakatA hai ki-AThavIM-navIM zatAbdI taka meM jaina paraMparA ne jJAna saMbandhI vicAra kSetra meM svadarzanAbhyAsa ke mArga se aura darzanAntarAbhyAsa ke mArga se kisa kisa prakAra vikAsa prApta kiyaa| aba taka meM darzanAntarIya Avazyaka paribhASAoM kA jaina paraMparA meM AtmasAtakaraNa tathA navIna svaparibhASAoM kA nirmANa paryApta rUpase ho cukA thaa| usa meM jalpa Adi kathA ke dvArA paramatoM kA nirasana 1nyAyavinikSaya ko akalaMkane tIna prastAvoM meM vibhakta kiyA hai-pratyakSa, anumAna aura pravacana / isa se itanA to spaSTa ho jAtA hai ki una ko pramANa ke ye tIna meda mukhyatayA nyAyavinizcaya kI racanA ke samaya iSTa hoNge| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - 2. viSaya vivecana bhI ThIka ThIka ho cukA thA aura pUrvakAla meM nahIM gharcita aise aneka navIna prameyoM kI carcA bhI ho cukI thii| isa pakkI dArzanika bhUmikA ke Upara agale hajAra varSoM meM jaina tArkikoM ne bahuta bar3e bar3e carcAjaTila grantha race jinakA itihAsa yahA~ prastuta nahIM hai / phira bhI prastuta jJAnabindu viSayaka upAdhyAyajI kA prayatna ThIka ThIka samajhA jA sake, etadartha bIca ke samaya ke jaina tArkikoM kI pravRtti kI dizA saMkSepa meM jAnanA jarUrI hai| AThavIM-navIM zatAbdI ke bAda jJAna ke pradeza meM mukhyatayA do dizAoM meM prayatna dekhA jAtA hai| eka prayatna aisA hai jo kSamAzramaNa jinabhadra ke dvArA vikasita bhUmikA kA Azraya le kara calatA hai, jo ki AcArya haribhadra kI 'dharmasaGgrahaNI' Adi kRtiyoM meM dekhA jAtA hai| dUsarA prayatna akalaMka ke dvArA vikasita bhUmikA kA avalambana karake zurU huaa| isa prayatna meM na kevala akalaMka ke vidyAziSya-praziSya vidyAnanda, mANikyanandI, anamtavIrya, prabhAcandra, vAdirAja Adi digambara AcArya hI jhuke; kintu abhayadeva, vAdidevasUri, hemacandrAcArya Adi aneka zvetAmbara AcAryoM ne bhI akalaMkIya tArkika bhUmikA ko vistRta kiyaa| isa tarkapradhAna jaina yuga ne jaina mAnasa meM eka aisA parivartana paidA kiyA jo pUrvakAlIna rUDhibaddhatA ko dekhate hue Azcaryajanaka kahA jA sakatA hai / saMbhavataH siddhasena divAkara ke bilakula navIna sUcanoM ke kAraNa unake viruddha jo jaina paraMparA meM pUrvagraha thA vaha dasavIM zatAbdI se spaSTa rUpa meM haTane aura ghaTane lagA / hama dekhate haiM ki siddhasena kI kRti rUpa jisa nyAyAvatAra para-jo ki sacamuca jaina paraMparA kA eka choTA kintu maulika grantha hai-karIba tIna zatAbdI taka kisIne TIkAdi nahIM racI thI, usa nyAyAvatAra kI ora jaina vidvAnoM kA dhyAna aba gayA / siddharSi ne dasavIM zatAbdI meM usa para vyAkhyA likha kara usakI pratiSThA bar3hAI aura gyArahavIM zatAbdI meM vAdivaitAla zAntisUri ne usa ko vaha sthAna diyA jo bhartRhari ne 'vyAkaraNamahAbhASya' ko, kumArila ne 'zAbarabhASya' ko, dharmakIrttine 'pramANasamuccaya' ko aura vidyAnanda ne 'tattvArthasUtra' Adi ko diyA thaa| zAntisUri ne nyAyAvatAra kI prathama kArikA para saTIka padyabandha 'vArtika' racA aura sAtha hI usa meM unhoM ne yatra tatra akalaMka ke vicAroM kA khaNDana bhI kiyaa| isa zAstra-racanApracura yuga meM nyAyAvatAra ne dUsare bhI eka jaina tArkika kA dhyAna apanI aura khiiNcaa| gyArahavIM zatAbdI ke jinezvarasUri ne nyAyAvatAra kI prathama hI kArikA ko le kara usapara eka padyabandha 'pramAlakSaNa' nAma kA grantha racA aura usa kI vyAkhyA bhI svayaM unhoM ne kI / yaha prayatna diGnAga ke 'pramANasamuccaya' kI prathama kArikA ke Upara dharmakIrti ke dvArA race gae saTIka padyabandha 'pramANavArtika' kA; tathA pUjyapAda kI 'sarvArthasiddhi' ke prathama maMgala zloka ke Upara vidyAnanda ke dvArA racI gaI saTIka 'AptaparIkSA' kA anukaraNa hai| aba taka meM tarka aura darzana ke abhyAsa ne jaina vicArakoM ke mAnasa para amuka aMza meM svatatra vicAra prakaTa karane ke bIja ThIka ThIka bo diye the| yahI kAraNa hai ki eka hI nyAyAvatAra para likhane vAle ukta tInoM vidvAna kI vicArapraNAlI aneka jagaha bhinna bhinna dekhI jAtI hai| 1 jainatarkavArtika, pR. 132; tathA dekho nyAyakumudacandra-prathamabhAga, prastAvanA pR0 82 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-3. racanAzailI .. abataka jaina paraMparA ne jJAna ke vicArakSetra meM jo anekamukhI vikAsa prApta kiyA thA aura jo vizAlapramANa grantharAzi paidA kI thI evaM jo mAnasika svAtavya kI ucca tArkika bhUmikA prApta kI thI, vaha saba to upAdhyAya yazovijayajI ko virAsata meM milI hI thI, para sAtha hI meM unheM eka aisI suvidhA bhI prApta huI thI jo unake pahale kisI jaina vidvAn ko na milI thii| vaha suvidhA hai udayana tathA gaMgezapraNIta navya nyAyazAstra ke abhyAsa kA sAkSAt vidyAdhAma kAzI meM avasara milanA / isa suvidhA kA upAdhyAyajI kI jijJAsA aura prajJA ne kaisA aura kitanA upayoga kiyA isa kA pUrA khayAla to usI ko A sakatA hai jisa ne una kI saba kRtiyoM kA thor3A sA mI adhyayana kiyA ho / navya nyAya ke uparAnta upAdhyAyajI ne usa samaya taka ke ati prasiddha aura vikasita pUrvamImAMsA tathA vedAnta Adi vaidika darzanoM ke mahattvapUrNa granthoM kA mI acchA parizIlana kiyA / Agamika aura dArzanika jJAna kI pUrvakAlIna tathA samakAlIna samasta vicAra sAmagrI ko AtmasAt karane ke bAda upAdhyAyajI ne jJAna ke nirUpaNakSetra meM padArpaNa kiyaa| - upAdhyAyajI kI mukhyatayA jJAnanirUpaka do kRtiyA~ haiM / eka 'jainatarkabhASA' aura dUsarI prastuta 'jnyaanbindu'| pahalI kRti kA viSaya yadyapi jJAna hI hai tathApi usa meM usa ke nAmAnusAra tarkapraNAlI yA pramANapaddhati mukhya hai / tarkabhASA kA mukhya upAdAna 'vizeSAvazyakabhASya' hai, para vaha akalaMka ke 'laghIyastraya' tathA 'pramANasaMgraha' kA pariSkRta kintu navIna anukaraNa saMspharaNe bhI hai / prastuta zAnabindu meM pratipAdya rUpase upAdhyAyajI ne paJcavidha jJAna vAlA Agamika viSaya hI dhunA hai jisa meM unhoM ne pUrvakAla meM vikasita pramANapaddhati ko kahIM bhI sthAna nahIM diyaa| phira bhI jisa yuga, jisa virAsata aura jisa pratibhA ke ve dhAraka the, vaha saba ati prAcIna paJcavidha jJAna kI carcA karane vAle una ke prastuta jJAnabindu prantha meM na Ave yaha asaMbhava hai / ata eva hama Age jA kara dekheMge ki pahale ke karIba do hajAra varSa ke jaina sAhitya meM paJcavidhajJAnasaMbandhI vicAra kSetra meM jo kucha siddha ho cukA thA vaha to karIba karIba saba, prastuta jJAnabindu meM AyA hI hai, para usa ke atirika jJAnasaMbandhI aneka nae vicAra bhI, isa jJAnabindu meM sanniviSTa hue haiM, jo pahale ke kisI jaina prastha meM nahIM dekhe jAte / eka taraha se prastuta jJAnabindu vizeSAvazyakabhASyagata prazvavidhajJAnavarNana kA nayA pariSkRta aura navIna dRSTi se sampanna saMskaraNa hai| 3. racanAzailI prastuta grantha jJAnabindu kI racanAzailI kisa prakAra kI hai ise spaSTa samajhane ke lie zAstroM kI mukhya mukhya zailiyoM kA saMkSipta paricaya Avazyaka hai / sAmAnya rUpase 1 dekho jainatarkabhASA kI prazasti-"pUrva nyAyavizAradakhabirudaM kAzyAM pradattaM budhaiH / " 2 laghIyatraya meM tRtIya pravacana praveza meM kramazaH pramANa, naya aura nikSepa kA varNana akalaMkana kiyA hai| vaise hI pramANasaMgraha ke aMtima navama prastAva meM bhI unhIM tIna viSayoM kA saMkSepa meM varNana hai| laghIyatraya aura pramANasaMgraha meM anyatra pramANa aura naya kA vistRta varNana to hai hI, phira bhI una donoM granthoM ke aMtima prastAva meM pramANa, naya aura nikSepa kI eka sAtha saMkSipta carcA unhoMne kara dI hai jisase spaSTatayA una tInoM viSayoM kA pArasparika bheda samajha meM A jAya / yazovijayajI ne apanI tarkabhASA ko, isI kA anukaraNa karake, pramANa, naya, aura nikSepa 3 // tIna paricchedoM meM vibhakta kiyA hai| .................. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-pranthakA Abhyantara svarUpa dArzanika paraMparA meM cAra zailiyA~ prasiddha haiM-1. sUtra zailI, 2. kArikA zailI, 3. vyAkhyA zailI, aura 4. varNana zailI / mUla rUpase sUtra zailI kA udAharaNa hai 'nyAyasUtra' Adi / mUla rUpase kArikA zailI kA udAharaNa hai 'sAMkhyakArikA' Adi / gadya padya yA ubhaya rUpameM jaba kisI mUla grantha para vyAkhyA racI jAtI hai taba vaha hai vyAkhyA zailIjaise 'bhASya' 'vArtikAdi' grantha / jisa meM svopajJa yA anyopajJa kisI mUla kA avalambana na ho; kintu jisa meM granthakAra apane pratipAdya viSaya kA svatantra bhAva se sIdhe taura para varNana hI varNana karatA jAtA hai aura prasaktAnuprasakta aneka mukhya viSaya saMbandhI viSayoM ko uThA kara unake nirUpaNa dvArA mukhya viSaya ke varNana ko hI puSTa karatA hai vaha hai varNana yA prakaraNa zailI / prastuta grantha kI racanA, isa varNana zailI se kI gaI hai| jaise vidyAnanda ne 'pramANaparIkSA' racI, jaise madhusUdana sarasvatI ne 'vedAntakalpalatikA' aura sadAnanda me 'vedAntasAra' varNana zailI se banAe, vaise hI upAdhyAyajI ne jJAnabindu kI racanA varNana zailI se kI hai / isa meM apane yA kisI anya ke racita gadya yA padya rUpa mUla kA avalambana nahIM hai| ata eva samUce rUpase jJAnabindu kisI mUla prantha kI vyAkhyA nahIM hai| yaha to sIdhe taura se pratipAdya rUpase pasanda kiye gaye jJAna aura usake paJcavidha prakAroM kA nirUpaNa apane DhaMga se karatA hai / isa nirUpaNa meM granthakAra ne apanI yogyatA aura maryAdA ke anusAra mukhya viSaya se saMbandha rakhane vAle aneka viSayoM kI carcA chAnabIna ke sAtha kI hai, jisa meM unhoM ne pakSa yA vipakSa rUpase aneka pranthakAroM ke mantavyoM ke avataraNa bhI die haiM / yadyapi pranthakAra ne Age jA kara 'sanmati' kI aneka gAthAoM ko le kara (10 33) unakA kramazaH svayaM vyAkhyAna bhI kiyA hai, phira bhI vastutaH una gAthAoM ko lenA tathA unakA vyAkhyAna karanA prAsaMgika mAtra hai / jaba kevalajJAna ke nirUpaNa kA prasaMga AyA aura usa saMbandha meM AcAryoM ke matabhedoM para kucha likhanA prApta huA, taba unhoM ne sanmatigata kucha mahattva kI gAthAoM ko le kara unake vyAkhyAna rUpase apanA vicAra prakaTa kara diyA hai / khuda upAdhyAyajI ne hI "etacca tattvaM sayuktikaM sammatigAthAbhireva pradarzayAmaH" (pR0 33) kaha kara vaha bhAva spaSTa kara diyA hai / upAdhyAyajI ne 'anekAntavyavasthA Adi aneka prakaraNa prantha likhe haiM jo jJAnabindu ke samAna varNana zailI ke haiN| isa zailI kA avalambana karane kI preraNA karanevAle vedAntakalpalatikA, vedAntasAra, 'nyAyadIpikA' Adi aneka vaise prantha the jinakA unhoMne upayoga bhI kiyA hai| grantha kA Abhyantara kharUpa pranthake Abhyantara svarUpa kA pUrA paricaya to tabhI saMbhava hai jaba usa kA adhyayanaarthagrahaNa aura jJAta artha kA manana-punaH punaH cintana kiyA jAya / phira bhI isa grantha ke jo adhikArI haiM una kI buddhi ko pravezayogya tathA rucisampanna banAne kI dRSTi se yahA~ usa ke viSaya kA kucha svarUpavarNana karanA jarUrI hai| pranthakAra ne jJAna ke svarUpa ko samajhAne ke lie jina mukhya mukhya muddoM para carcA kI hai aura pratyeka mukhya mudde kI carcA karate samaya prAsaMgika rUpase jina dUsare muddoM para bhI vicAra kiyA hai, una muddoM kA yathAsaMbhava digdarzana karAnA isa jagaha iSTa hai / hama aisA digdarzana karAte samaya yathAsaMbhava Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - jJAnakI sAmAnya carcA 13 tulanAtmaka aura aitihAsika dRSTi kA upayoga kareMge jisa se abhyAsIgaNa pranthakAra dvArA carcita muddoM ko aura bhI vizAlatA ke sAtha avagAhana kara sakeM tathA grantha ke anta meM jo TippaNa diye gaye haiM unakA hArda samajhane kI eka kuMjI bhI pA sakeM / prastuta varNana meM kAma meM lAI jAne vAlI tulanAtmaka tathA aitihAsika dRSTi yathAsaMbhava paribhASA, vicAra aura sAhitya ina tIna pradezoM taka hI sImita rhegii| 1. jJAna kI sAmAnya carcA pranthakAra ne prantha kI pIThikA racate samaya usa ke viSayabhUta jJAna kI hI sAmAnya rUpase pahale carcA kI hai, jisa meM unhoM ne dUsare aneka muddoM para zAstrIya prakAza DAlA hai| ve mure ye haiM 1. jJAna sAmAnya kA lakSaNa, 2. usa kI pUrNa-apUrNa avasthAeM tathA una avasthAoM ke kAraNa aura pratibandhaka karma kA vizleSaNa, 3. jJAnAdhAraka karma kA svarUpa, 4. eka tasva meM 'AvRtAnAvRtatva' ke virodha kA parihAra, 5. vedAntamata meM 'AvRtAnAvRtatva' kI anupapatti, 6. apUrNajJAnagata tAratamya tathA usa kI nivRttikA kAraNa, aura 7. kSayopazama kI prakriyA / 1.[11] pranthakAra ne zurU hI meM jJAnasAmAnya kA jainasammata aisA svarUpa batalAyA hai ki-jo eka mAtra AtmA kA guNa hai aura jo sva tathA para kA prakAzaka hai vaha jJAna hai / jainasammata isa jJAnasvarUpa kI darzanAntarIya jJAnasvarUpa ke sAtha tulanA karate samaya AryacintakoM kI mukhya do vicAradhArAe~ dhyAna meM AtI haiN| pahalI dhArA hai sAMkhya aura vedAnta mai, aura dUsarI hai bauddha, nyAya Adi darzanoM meM / prathama dhArA ke anusAra, jJAna guNa aura cit zakti ina donoM kA AdhAra eka nahIM hai; kyoM ki puruSa aura brahma hI usa meM cetana mAnA gayA hai, jaba ki puruSa aura brahma se atirikta antaHkaraNa ko hI usameM jJAna kA AdhAra mAnA gayA hai| isa taraha prathama dhArA ke anusAra cetanA aura jJAna donoM bhinna bhima bhAdhAragata haiN| dUsarI dhArA, caitanya aura jJAna kA AdhAra bhinna bhinna na mAna kara, una donoM ko eka AdhAragata ata eva kAraNa-kAryarUpa mAnatI hai| bauddhadarzana citta meM, jise vaha mAma bhI kahatA hai, caitanya aura jJAna kA astitva mAnatA hai| jaba ki nyAyAdi darzana kSaNika cittake bajAya sthira AtmA meM hI caitanya aura jJAna kA astitva mAnate haiN| jaina darzana dUsarI vicAradhArA kA avalambI hai| kyoM ki vaha eka hI Atmatatva meM kAraNa rUpase cetanA ko aura kArya rUpase usa ke pAna paryAya ko mAnatA hai| upAdhyAyajI ne usI bhAva jJAna ko AtmaguNa-dharma kaha kara prakaTa kiyA hai| 1isa taraha catuSkoNa koSTaka meM diye gae ye aMka jJAnabindu ke mUla pranthakI kaMDikA ke rAga hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jJAnabinduparicaya - jJAnakI sAmAnya carcA 2. upAdhyAyajI ne phira batalAyA hai ki jJAna pUrNa bhI hotA hai aura apUrNa bhI / yahAM yaha prazna svAbhAvika hai ki jaba AtmA cetanasvabhAva hai taba usa meM jJAna kI kabhI apUrNatA aura kabhI pUrNatA kyoM ? isakA uttara dete samaya upAdhyAyajI ne karmasvabhAva kA vizleSaNa kiyA hai| unhoMne kahA hai ki [ 2 ] AtmA para eka aisA bhI AvaraNa hai jo cetanA - zakti ko pUrNarUpa meM kArya karane nahIM detA / yahI AvaraNa pUrNa jJAna kA pratibandhaka hone se kevalajJAnAvaraNa kahalAtA hai| yaha AvaraNa jaise pUrNa jJAna kA pratibandha karatA hai vaise hI apUrNa jJAna kA janaka bhI banatA hai| eka hI kevalajJAnAvaraNako pUrNa jJAna kA to pratibandhaka aura usI samaya apUrNa jJAna kA janaka bhI mAnanA cAhie / apUrNa jJAna ke mati zruta Adi cAra prakAra haiM / aura una ke matijJAnAvaraNa Adi cAra AvaraNa bhI pRthaka pRthaka mAne gaye haiN| una cAra AvaraNoM ke kSayopazama se hI mati Adi cAra apUrNa jJAnoM kI utpatti mAnI jAtI hai| taba yahAM, una apUrNa jJAnoM kI utpatti kevalajJAnAvaraNa se kyoM mAnanA ? aisA prazna sahaja hai| usakA uttara upAdhyAyajI ne zAstrasammata [ 63 ] kaha kara hI diyA hai, phira bhI vaha uttara una kI spaSTa sUjha kA pariNAma hai; kyoM ki isa uttara ke dvArA upAdhyAyajI ne jaina zAstra meM cira pracalita eka pakSAntara kA sayuktika nirAsa kara diyA hai| vaha pakSAntara aisA hai ki - jaba kevalajJAnAvaraNa ke kSaya se mukta AtmA meM kevala jJAna prakaTa hotA hai, taba matijJAnAvaraNa Adi cAroM AvaraNa ke kSaya se kevalI meM mati Adi cAra jJAna bhI kyoM na mAne jAya~ ? isa prazna ke javAba meM, koI eka pakSa kahatA hai ki - kevalI meM mati Adi cAra jJAna utpanna to hote haiN| para ve kevala jJAna se abhibhUta hone ke kAraNa kAryakArI nahIM / isa cirapracalita pakSa ko niryuktika siddha karane ke lie upAdhyAyajI ne eka nayI yukti upasthita kI hai ki - apUrNa jJAna to kevalajJAnAvaraNa kA hI kArya hai, cAhe usa apUrNa jJAna kA tAratamya yA vaiviSya matijJAnAvaraNa Adi zeSa cAra AvaraNoM ke kSayopazama vaividhya kA kArya kyoM na ho, para apUrNa jJAnAvasthA mAtra pUrNa jJAnAvasthA ke pratibandhaka kevalajJAnAvaraNa ke sivAya kabhI saMbhava hI nahIM / ata eva kevalI meM jaba kevalajJAnAvaraNa nahIM hai taba tajjanya koI bhImati Adi apUrNa jJAna kevalI meM ho hI kaise sakate haiN| sacamuca upAdhyAyajI kI yaha yukti zAstrAnukUla hone para bhI unake pahale kisI ne isa taraha spaSTa rUpase sujhAI nahIM hai / 3. [ 64 ] saghana megha aura sUrya prakAza ke sAtha kevalajJAnAvaraNa aura cetanAzakti kI zAstraprasiddha tulanA ke dvArA upAdhyAyajI ne jJAnAvaraNa karma ke rUpa ke bAre meM do bAteM khAsa sUcita kI haiM / eka to yaha, ki AvaraNa karma eka prakAra kA dravya hai; aura dUsarI yaha ki vaha dravya kitanA hI nibiDa - utkaTa kyoM na ho, phira bhI vaha ati svaccha abhra jaisA hone se apane AvArya jJAna guNa ko sarvathA AvRta kara nahIM sakatA / karma ke svarUpa ke viSaya meM bhAratIya cintakoM kI do paraMparAeM haiN| bauddha, nyAya darzana Adi kI eka; aura sAMkhya, vedAnta Adi kI dUsarI hai / bauddha darzana klezAvaraNa, jJeyAvaraNa dekho, tattvasaMprahapaMjikA, pR0 869 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - jJAnakI sAmAnya carcA bhAdi aneka karmAvaraNoM ko mAnatA hai| para usa ke matAnusAra citta kA vaha AvaraNa mAtra saMskArarUpa' phalita hotA hai jo kI dravyasvarUpa nahIM hai| nyAya Adi darzanoM ke anusAra bhI kAnAvaraNa-ajJAna, jJAnaguNa kA prAgabhAva mAtra hone se abhAvarUpa hI phalita hotA hai, dravyarUpa nhiiN| jaba ki sAMkhya, vedAnta ke anusAra AvaraNa jar3a dravyarUpa avazya siddha hotA hai / sAMkhya ke anusAra buddhisatva kA AvAraka tamoguNa hai jo eka sUkSma jar3a dravyAMza mAtra hai| vedAnta ke anusAra bhI AvaraNa- ajJAna nAma se vastutaH eka prakAra kA jar3a dravya hI mAnA gayA hai jise sAMkhya-paribhASA ke anusAra prakRti yA antaHkaraNa kaha sakate haiN| vedAnta ne mUla-ajJAna aura avasthA ajJAna rUpa se yA mUlAvidyA' aura tulAvidyA rUpa se anekavidha AvaraNoM kI kalpanA kI hai jo jar3a dravyarUpa hI haiN| jaina paraMparA to jJAnAvaraNa karma ho yA dUsare karma-saba ko atyanta spaSTa rUpa se eka prakAra kA jar3a dravya batalAtI hai / para isa ke sAtha hI vaha ajJAna - rAgadveSAtmaka pariNAma, jo bhAtmagata hai aura jo paudgalika karmadravya kA kAraNa tathA kArya bhI hai, usa ko bhASakarma rUpa se bauddha Adi darzanoM kI taraha saMskArAtmaka mAnatI hai| jainadarzanaprasiddha jJAnAvaraNIya zabda ke sthAna meM nIce likhe zabda darzanAntaroM meM prasiddha hai| bauddhadarzana meM avidyA aura zeyAvaraNa / sAMkhya-yogadarzana meM avidyA aura prakAzAvaraNa / nyAya vaizeSika-vedAnta darzana meM avidyA aura ajJAna / .4.[pR0 2. paM0 3] AvRtatva aura anAvRtatva paraspara viruddha hone se kisI eka vastu meM eka sAtha raha nahIM sakate aura pUrvokta prakriyA ke anusAra to eka hI cetanA eka samaya meM kevalajJAnAvaraNa se AvRta bhI aura anAvRta bhI mAnI gaI hai, so kaise ghaTa sakegA ? isa kA javAba upAdhyAyajI ne anekAnta dRSTi se diyA hai| unhoM ne kahA hai ki yadyapi cetanA eka hI hai phira bhI pUrNa aura apUrNa prakAzarUpa nAnA jJAna usake paryAya hai jo ki cetanA se kathazcit bhinnAbhinna hai| kevalajJAnAvaraNa ke dvArA pUrNa prakAza ke Ata hone ke samaya hI usake dvArA apUrNa prakAza anAvRta bhI hai| isa taraha do bhinna paryAyoM meM hI AvRtatva aura anAvRtatva hai jo ki paryAyArthika dRSTi se sughaTa hai| phira bhI jaba dravyArthika dRSTi kI vivakSA ho, taba dravya kI pradhAnatA hone ke kAraNa, pUrNa aura apUrNa jJAnarUpa paryAya, dravyAtmaka cetanA se bhinna nhiiN| ata eva usa dRSTi se ukta do paryAyagata AvRtatva-anAvRtatva ko eka cetanAgata mAnane aura kahane meM koI virodha nahIM / upAdhyAyajI ne dravyArthika-paryAyArthika dRSTi kA viveka sUcita karake Atmatattva kA jaina darzana sammata pariNAmitva svarUpa prakaTa kiyA hai jo ki kevala nityatva yA kUTasthatvavAda se mila hai| . 5.[35] upAdhyAyajI ne jaina dRSTi ke anusAra 'AvRtAnAvRtatva' kA samarthana hI nahIM kiyA balki isa viSaya meM vedAnta mata ko ekAntavAdI mAna kara usa kA khaNDana bhI kiyA hai| jaise vedAnta brahma ko ekAnta kUTastha mAnatA hai vaise hI sAMkhya yoga bhI puruSa . 1ssAdvAdara,pR. 1101 / 2 dekho, syAdvAdara0, pR. 11.3 / 3 dekho, vivaraNaprane saMgraha, pR.21%8 tathA nyAyakumudacandra, pR.806| 4 vedAntaparibhASA, pR072| 5 gommaTasAra karmakANDa, gaa06|| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jJAna binduparicaya - jJAnakI sAmAnya carcA ko ekAnta kUTastha ata eva nirlepa, nirvikAra aura niraMza mAnatA hai| isI taraha nyAya Adi darzana bhI AtmA ko ekAnta nitya hI mAnate haiM / taba pranthakAra ne ekAntavAda meM 'AvRta nAvRtatva' kI anupapatti sirpha vedAnta mata kI samAlocanA ke dvArA hI kyoM dikhAI ? arthAt unhoMne sAMkhya-yoga Adi matoM kI bhI samAlocanA kyoM nahIM kI ? - yaha prazna avazya hotA hai| isa kA javAba yaha jAna paDatA hai ki kevalajJAnAvaraNa ke dvArA betanA kI 'AvRtAnAvRtatva' viSayaka prastuta carcA kA jitanA sAmya ( zabdataH aura arthataH ) vedAntadarzana ke sAtha pAyA jAtA hai utanA sAMkhya Adi darzanoM ke sAtha nahIM / jaina darzana zuddha cetanatattva ko mAna kara usa meM kevalajJAnAvaraNa kI sthiti mAnatA hai aura usa cetana ko usa kevala jJAnAvaraNa kA viSaya bhI mAnatA hai| jainamatAnusAra kevalajJAnAvaraNa cetanatatva meM hI raha kara anya padArthoM kI taraha svAzraya cetana ko bhI AvRta karatA hai jisa se ki sva- paraprakAzaka cetanA na to apanA pUrNa prakAza kara pAtI hai aura na anya padArthoM kA hI pUrNa prakAza kara sakatI hai| vedAnta mata kI prakriyA bhI vaisI hI hai / vaha bhI ajJAna ko zuddha cidrUpa brahma meM hI sthita mAna kara, use usa kA viSaya batalA kara, kahatI hai ki ajJAna brahmaniSTha ho kara hI use AvRta karatA hai jisa se ki usa kA 'akhaNDatva' Adi rUpa se to prakAza nahIM ho pAtA, taba bhI cidrUpa se prakAza hotA hI hai / jaina prakriyA ke zuddha cetana aura kevalajJAnAvaraNa tathA vedAnta prakriyA ke cidrUpa brahma aura ajJAna padArtha meM, jitanA adhika sAmya hai utanA zAbdika aura Arthika sAmya, jaina prakriyA kA anya sAMkhya Adi prakriyA ke sAtha nahIM hai / kyoM ki sAMkhya yA anya kisI darzana kI prakriyA meM ajJAna ke dvArA cetana yA AtmA ke AvRtAnAvRta hone kA vaisA spaSTa aura vistRta vicAra nahIM hai, jaisA vedAnta prakriyA meM hai| isI kAraNa se upAdhyAyajI ne jaina prakriyA kA samarthana karane ke bAda usake sAtha bahuta aMzoM meM milatI julatI vedAnta prakriyA kA khaNDana kiyA hai para darzanAntarIya prakriyA ke khaNDana kA prayatna nahIM kiyA / 1 upAdhyAyajI ne vedAnta mata kA nirAsa karate samaya usa ke do pakSoM kA pUrvapakSa rUpa se ullekha kiyA hai / unhoM ne pahalA pakSa vivaraNAcAryakA [ 65 ] aura dUsarA vAcaspati mizra kA [ 66 ] sUcita kiyA hai| vastutaH vedAnta darzana meM ve donoM pakSa bahuta pahale se pracalita haiM / brahma ko hI ajJAna kA Azraya aura viSaya mAnane vAlA prathama pakSa, surezvarAcArya kI 'naiSkarmyasiddhi' aura unake ziSya sarvajJAtmamuni ke 'saMkSepazArIrakavArttika' meM, savistara varNita hai / jIva ko ajJAna kA Azraya aura brahma ko usa kA viSaya mAnane vAlA dUsarA pakSa maNDana mizra kA kahA gayA hai| aisA hote hue bhI upAdhyAyajI ne pahale pakSa ko vivaraNAcArya - - prakAzAtma yati kA aura dUsareko vAcaspati mizra kA sUcita kiyA hai; isa kA kAraNa khuda vedAnta darzana kI vaisI prasiddhi hai / vivaraNAcAryane surezvarake mata kA samarthana kiyA aura vAcaspati mizra ne maNDana mizrake mata kA / isI se ve donoM pakSa kramazaH vivaraNAcArya aura vAcaspati mizra ke prasthAnarUpa se prasiddha hue / upAdhyAyajI ne isI prasiddhi ke anusAra ullekha kiyA hai / dekho, TippaNa pR0 55 paM0 25 se / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-jJAna kI sAmAnya carcA samAlocanA ke prastuta mudde ke bAre meM upAdhyAyajI kA kahanA itanA hI hai ki agara vedAnta darzana brahma ko sarvathA niraMza aura kUTastha svaprakAza mAnatA hai, taba vaha usa meM ajJAna ke dvArA kisI bhI taraha se 'AvRtAnAvRtatva' ghaTA nahIM sakatA; jaisA ki jaina darzana ghaTA sakatA hai| 6. [67 ] jaina dRSTi ke anusAra eka hI cetanA meM 'AvRtAnAvRtatva' kI upapatti karane ke bAda bhI upAdhyAyajI ke sAmane eka vicAraNIya prazna aayaa| vaha yaha ki kevalajJAnAvaraNa cetanA ke pUrNaprakAza ko AvRta karane ke sAtha hI jaba apUrNa prakAza ko paidA karatA hai, taba vaha apUrNa prakAza, eka mAtra kevalajJAnAvaraNarUpa kAraNa se janya hone ke kAraNa eka hI prakAra kA ho sakatA hai / kyoM ki kAraNavaividhya ke sivAya kArya kA vaividhya sambhava nhiiN| parantu jaina zAstra aura anubhava to kahatA hai ki apUrNa jJAna avazya tAratamyayukta hI hai| pUrNatA meM ekarUpatA kA honA saMgata hai para apUrNatA meM to ekarUpatA asaMgata hai| aisI dazA meM apUrNa jJAna ke tAratamya kA khulAsA kyA hai so Apa batalAie ? / isa kA javAba dete hue upAdhyAyajI ne asalI rahasya yahI batalAyA hai ki apUrNa jJAna kevalajJAnAvaraNajanita hone se sAmAnyatayA ekarUpa hI hai| phira bhI usa ke avAntara tAratamya kA kAraNa anyAvaraNasaMbandhI kSayopazamoM kA vaividhya hai / ghanameghAvRta sUrya kA apUrNa-manda prakAza bhI vastra, kaTa, bhitti Adi upAdhibheda se nAnArUpa dekhA hI jAtA hai / ataeva matijJAnAvaraNa Adi anya AvaraNoM ke vividha kSayopazamoM se-viralatA se manda prakAza kA tAratamya saMgata hai / jaba ekarUpa manda prakAza bhI upAdhibheda se citra-vicitra saMbhava hai, taba yaha arthAt hI siddha ho jAtA hai ki una upAdhiyoM ke haTane para vaha vaividhya bhI khatama ho jAtA hai / jaba kevalajJAnAvaraNa kSINa hotA hai taba bArahaveM guNasthAna ke anta meM anya mati Adi cAra AvaraNa aura una ke kSayopazama bhI nahIM rhte| isI se usa samaya apUrNa jJAna kI tathA tadgata tAratamya kI nivRtti bhI ho jAtI hai| jaise ki sAndra meghapaTala tathA vastra Adi upAdhiyoM ke na rahane para sUrya kA manda prakAza tathA usa kA vaividhya kucha bhI thAkI nahIM rahatA, ekamAtra pUrNa prakAza hI svataH prakaTa hotA hai; vaise hI usa samaya cetanA bhI svataH pUrNatayA prakAzamAna hotI hai jo kaivalyajJAnAvasthA hai| __ upAdhi kI nivRtti se upAdhikRta avasthAoM kI nivRtti batalAte samaya upAdhyAyajI ne AcArya haribhadra ke kathana kA havAlA de kara AdhyAtmika vikAsakrama ke svarUpa para jAnane lAyaka prakAza DAlA hai| una ke kathana kA sAra yaha hai ki AtmA ke aupAdhika paryAyadharma mI tIna prakAra ke haiN| jAti gati Adi paryAya to mAtra karmodayarUpa-upAdhikRta hai| ata eva ve apane kAraNabhUta aghAtI karmoM ke sarvathA haTa jAne para hI mukti ke samaya nivRtta hote haiM / kSamA, santoSa Adi tathA mati jJAna Adi aise paryAya haiM jo kSayopazamajanya haiM / tAttvika dharmasaMnyAsa kI prApti hone para AThaveM Adi guNasthAnoM meM jaise jaise karma ke kSayopazama kA sthAna usa kA kSaya prApta karatA jAtA hai vaise vaise kSayopazamarUpa upAdhi ke na rahane se una paryAyoM meM se tajanya vaividhya bhI calA jAtA hai| jo paryAya karmakSayajanya hone se kSAyika arthAt pUrNa aura ekarUpa hI haiM una Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparivaya-jJAna kI sAmAnya parcA paryAyoM kA bhI astitva agara dehavyApArAdirUpa upAdhisahita hai, to una pUrNa paryAyoM kA mI astitva mukti meM (jaba ki dehAdi upAdhi nahIM hai ) nahIM rahatA / arthAt usa samaya ve pUrNa paryAya hote to haiM, para sopAdhika nahIM; jaise ki sadeha kSAyikacAritra bhI mukti meM nahIM mAnA jAtA / upAdhyAyajI ne ukta carcA se yaha batalAyA hai ki AtmaparyAya vaibhAvika-udayajanya ho yA svAbhAvika para agara ve sopAdhika hai to apanI apanI upAdhi haTane para ve nahIM rahate / mukta dazA meM sabhI paryAya saba prakAra kI bAhya upAdhi se mukta hI mAne jAte haiN| ___ dArzanika paribhASAoM kI tulanA ___ upAdhyAyajI ne jainaprakriyA anusArI jo bhAva jaina paribhASA meM batalAyA hai vahI bhAva paribhASAbheda se itara bhAratIya darzanoM meM bhI yathAvat dekhA jAtA hai| samI darzana AdhyAtmika vikAsakrama batalAte hue saMkSepa meM utkaTa mumukSA, jIvanmukti aura videhamukti ina tIna avasthAoM ko samAna rUpa se mAnate haiM, aura ve jIvanmukta sthiti meM, jaba ki leza aura mohakA sarvathA abhAva rahatA hai tathA pUrNa jJAna pAyA jAtA hai, vipAkArambhI AyuSa Adi karma kI upAdhi se dehadhAraNa aura jIvana kA astitva mAnate haiM tathA jaba videha mukti prApta hotI hai saba ukta AyuSa Adi karma kI upAdhi sarvathA ma rahane se tanjanya dehadhAraNa Adi kArya kA abhAva mAnate haiM / ukta tIna avasthAoM ko spaSTa rUpa se jatAnevAlI dArzanika paribhASAoM kI tulanA isa prakAra hai1 utkaTa mumukSA 2jIvanmukti 3 videhamukti 1 jaina tAtvika dharmasaMnyAsa, sayogi-ayogi mukti, siddhatva / kSapaka shrennii| guNasthAna; sarvajJatva, arhatva / 2 sAMkhya-yoga paravairAgya, prasaMkhyAna, asaMprajJAta, dharmamegha / svarUpapratiSThaciti, saMprajJAta / kaivly| 3 bauddha kezAparaNahAmi, zeyAvaraNahAni, nirvANa, niraashrvnairaatmydrshn| sarvajJatva, mhttv| cittasaMtati / 4 nyAya-vaizeSika yuktayogI viyuktayogI apavarga 5 vedAnta nirvikalpaka samAdhi prahmasAkSAtkAra, kharUpalAma, prjhnisstthtv| mukti| dArzanika itihAsa se jAna paDatA hai ki hara eka darzana kI apanI apanI ukta paribhASA bahuta purAnI hai / ataeva una se bodhita hone vAlA vicArasrota to aura bhI purAnA samajhanA caahie| [8] upAdhyAyajI ne jhAna sAmAnya kI carcA kA upasaMhAra karate hue jJAnanirUpaNa meM bAra bAra Ane vAle kSayopazama zabda kA bhAva batalAyA hai| eka mAtra jaina sAhitya meM pAye jAne vAle kSayopazama zabda kA vivaraNa unhoM ne AIta mata ke rahasyajJAtAoM kI prakriyA ke anusAra usI kI paribhASA meM kiyA hai| unhoM ne ati vistRta aura ati vizada varNana ke dvArA jo rahasya prakaTa kiyA hai vaha digambara-zvetAmbara donoM paraMparAoM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-zAna kI sAmAnya carcA ko ekasA sammata hai| 'pUjyapAda ne apanI lAkSaNika zailI meM kSayopazama kA svarUpa ati saMkSepa meM hI spaSTa kiyA hai| rAjavArtikakAra ne usa para kucha aura vizeSa prakAza DAlA hai| paraMtu isa viSaya para jitanA aura jaisA vistRta tathA vizada varNana zvetAmbarIya pranthoM meM khAsa kara malayagirIya TIkAoM meM pAyA jAtA hai utanA aura vaisA vistRta va vizada varNana hamane abhI taka kisI bhI digambarIya prAcIna-arvAcIna grantha meM nahIM dekhA / jo kucha ho para zvetAmbara-digambara donoM paraMparAoM kA prastuta viSaya meM vicAra aura paribhASA kA aikya sUcita karatA hai ki kSayopazamaviSayaka prakriyA anya kaI prakriyAoM kI taraha bahuta purAnI hai aura usa ko jaina tattvajJoM ne hI isa rUpa meM itanA adhika vikasita kiyA hai| kSayopazama kI prakriyA kA mukhya vaktavya itanA hI hai ki adhyavasAya kI vividhatA hI karmagata vividhatA kA kAraNa hai| jaisI jaisI rAgadveSAdika kI tIvratA yA mandatA paisA vaisA hI karma kI vipAkajanaka zakti kA-rasa kA tIvratva yA mandatva / karma kI zubhAzubhatA ke tAratamya kA AdhAra eka mAtra adhyavasAya kI zuddhi tathA azuddhi kA tAratamya hI hai| japa adhyavasAya meM saMkleza kI mAtrA tIvra ho taba tajjanya azubha karma meM azubhatA tIvra hotI hai aura tajanya zubha karma meM zubhatA manda hotI hai / isa ke viparIta jaba adhyavasAya meM vizuddhi kI mAtrA bar3hane ke kAraNa saMkleza kI mAtrA manda ho jAtI hai taba tajanya zubha karma meM zubhatA kI mAtrA to tIvra hotI hai aura tajjanya azubha karma meM azubhatA manda ho jAtI hai| adhyavasAya kA aisA mI bala hai jisase ki kucha tIvratamavipAkI kAza kA to udaya ke dvArA hI nirmUla nAza ho jAtA hai aura kucha vaise hI kAMza vidyamAna hote hue bhI akizcitkara bana jAte haiM, tathA mandavipAkI kAza hI anubhava meM Ate haiN| yahI sthiti kSayopazama kI hai| Upara karmazakti aura usa ke kAraNa ke sambandha meM jo jaina siddhAnta batalAyA hai vaha zabdAntara se aura rUpAntara se (saMkSepa meM hI sahI) sabhI punarjanmavAdI darzanAntaroM meM pAyA jAtA hai| nyAya-vaizeSika, sAMkhya aura bauddhadarzanoM meM yaha spaSTa batalAyA hai ki jaisI rAga-dveSa-moharUpa kAraNa kI tIvratA-mandatA vaisI dharmAdharma yA karmasaMskAroM kI tIvratA-mandatA / vedAntadarzana bhI jainasammata karma kI tIvra-manda zakti kI taraha ajJAna gata nAnAvidha tIvra-manda zaktiyoM kA varNana karatA hai, jo tattvajJAna kI utpatti ke pahale se le kara tattvajJAna kI utpatti ke bAda bhI yathAsaMbhava kAma karatI rahatI haiN| itara saba darzanoM kI apekSA ukta viSaya meM jaina darzana ke sAtha yoga darzana kA adhika sAmya hai| yoga darzana meM chezoM kI jo prasupta, tanu, vicchinna aura udAra-ye cAra avasthAe~ batalAI hai ve jaina paribhASA ke anusAra karma kI sattAgata, kSAyopazAmika aura audAyika avasthAe~ haiM / ataeva khuda upAdhyAyajI ne pAtaJjalayogasUtroM ke Upara kI apanI saMkSipta vRtti meM pataJjali aura usake bhASyakAra kI karmaviSayaka vicArasaraNI tathA 1dekho, TippaNa pR. 69. paM0 8 se| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jJAnavinduparicaya- mati aura zruta jJAna kI carcA paribhASAoM ke sAtha jaina prakriyA kI tulanA kI hai, jo vizeSa rUpa se jJAtavya haiN| -dekho, yogadarzana yazo0 2.4 / - yaha saba hote hue bhI karmaviSayaka jainetara varNana aura jaina varNana meM khAsa antara bhI najara AtA hai| pahalA to yaha ki jitanA vistRta, jitanA vizada aura jitanA pRthakkaraNavAlA varNana jaina granthoM meM hai utanA vistRta, vizada aura pRthakkaraNayukta karmavarNana kisI anya jainetara sAhitya meM nahIM hai| dUsarA antara yaha hai ki jaina cintakoM ne amUrta adhyavasAyoM yA pariNAmoM kI tIvratA-mandatA tathA zuddhi-azuddhi ke durUha tAralamya ko paudgalika'- mUrta karmaracanAoM ke dvArA vyakta karane kA evaM samajhAne kA jo prayatna kiyA hai vaha kisI anya cintaka ne nahIM kiyA hai| yahI sababa hai ki jaina vArUmaya meM karmaviSayaka eka svatatra sAhityarAzi hI cirakAla se vikasita hai| 2. mati-zrutajJAna kI carcA zAna kI sAmAnya rUpa se vicAraNA karane ke bAda pranthakAra ne usa kI vizeSa vicAraNA karane kI dRSTi se usa ke pA~ca bhedoM meM se prathama mati aura bhuta kA nirUpaNa kiyA hai| yadyapi varNanakrama kI dRSTi se mati jJAna kA pUrNarUpeNa nirUpaNa karane ke bAda hI bhuta kA nirUpaNa prApta hai, phira bhI mati aura zruta kA svarUpa eka dUsare se itanA vivikta nahIM hai ki eka ke nirUpaNa ke samaya dUsare ke nirUpaNa ko TAlA jA sake isI se donoM kI carcA sAtha sAtha kara dI gaI hai [pR0 16. paM0 6] isa carcA ke AdhAra se tathA usa bhAga para saMgRhIta aneka TippaNoM ke AdhAra se jina khAsa khAsa muddoM para yahA~ vicAra karanA hai, ve mudde ye haiM.. (1) mati aura zruta kI bhedarekhA kA prayatna / (2) zutanizrita aura azrutanizrita mati kA prazna / (3) caturvidha vAkyArthajJAna kA itihAsa / (4) ahiMsA ke svarUpa kA vicAra tathA vikAsa / (5) SaTsthAnapatitatva aura pUrvagata gAthA; aura (6) mati jJAna ke vizeSa nirUpaNameM nayA UhApoha / (1) mati aura zruta kI bhedarekhA kA prayatna jaina karmazAstra ke prArambhika samaya se hI jJAnAvaraNa karma ke pA~ca bhedoM meM mati. 1nyAyasUtra ke vyAkhyAkAroM ne adRSTa ke kharUpa ke saMbandha meM pUrvapakSa rUpase eka mata kA nirdeza kiyA hai| jisa meM unhoM ne kahA hai ki koI adRSTa ko paramANuguNa mAnane vAle bhI haiM-nyAyabhASya 3.2.67 / vAcaspati mizra ne usa mata ko spaSTarUpeNa jainamata (tAtparya. pR0 584) kahA hai| jayanta ne (nyAyama* pramANa. pR0 255) bhI paudgalikaadRSTavAdI rUpase jaina mata ko hI batalAyA hai aura phira una sabhI vyAkhyAkAroM ne usa mata kI samAlocanA kI hai| jAna paDatA hai ki nyAyasUtra ke kisI vyAkhyAtA ne adRSTaviSayaka jaina mata ko ThIka ThIka nahIM samajhA hai| jaina darzana mukhya rUpa se adRSTa ko AtmapariNAma hI mAnatA hai| usane pudgaloM ko jo karma-adRSTa kahA hai vaha upacAra hai| jaina zAstroM meM Azravajanya yA Athavajanaka rUpa se paugalika karma kA jo vistRta vicAra hai aura karma ke sAtha pudgala zabda kA jo bAra bAra prayoya dekhA jAtA hai bhI se vAtsyAyana Adi sabhI vyAkhyAkAra bhrAnti yA adhUre jJAnavaza khaNDana meM pravRtta hue jAna par3ate hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya -mati aura zruta kI bhedarekhA kA prayana 21 jJAnAvaraNa aura zrutajJAnAvaraNa ye donoM uttara prakRtiyA~ bilakula judI mAnI gaI haiM / ataeva yaha bhI siddha hai ki una prakRtiyoM ke AvArya rUpase mAne gaye mati aura zruta jJAna bhI svarUpa meM eka dUsare se bhinna hI zAstrakAroM ko iSTa haiM / mati aura zruta ke pArasparika bheda ke viSaya meM to purAkAla se hI koI matabheda na thA aura Aja bhI usa meM koI matabheda dekhA nahIM jAtA; para ina donoM kA svarUpa itanA adhika saMmizrita hai yA eka dUsare ke itanA adhika nikaTa hai ki una donoM ke bIca bhedaka rekhA sthira karanA bahuta hI kaThina kArya hai; aura kabhI kabhI to vaha kArya asaMbhava sA bana jAtA hai / mati aura zruta ke bIca bheda hai yA nahIM, agara hai to usakI sImA kisa taraha nirdhArita karanA; isa bAre meM vicAra karane vAle tIna prayatna jaina vAGmaya meM dekhe jAte haiN| pahalA prayatna AgamAnusArI hai, dUsarA AgamamUlaka tArkika hai, aura tIsarA zuddha tArkika hai / [8 49 ] pahale prayatna ke anusAra mati jJAna vaha kahalAtA hai jo indriya- manojanya hai tathA avagraha Adi cAra vibhAgoM meM vibhakta hai / aura zruta jJAna vaha kahalAtA hai jo aMgapraviSTa evaM aMgabAhya rUpa se jaina paraMparA meM lokottara zAstra ke nAma se prasiddha hai, tathA jo jainetara vAGmaya laukika zAstrarUpa se kahA gayA hai| isa prayatna meM mati aura zruta kI bhedarekhA suspaSTa hai, kyoM ki isa meM zrutapada jaina paraMparA ke prAcIna evaM pavitraM mAne jAne vAle zAstra mAtra se pradhAnatayA sambandha rakhatA hai, jaisA ki usa kA sahodara zruti pada vaidika paraMparA ke prAcIna evaM pavitra mAne jAne vAle zAstroM se mukhyatayA sambandha rakhatA hai / yaha prayatna Agamika isa lie hai ki usa meM mukhyatayA AgamaparaMparA kAM hI anusaraNa hai| 'anuyogadvAra' tathA 'tattvArthAdhigama sUtra' meM pAyA jAne vAlA zruta kA varNana isI prayatna kA phala hai, jo bahuta purAnA jAna par3atA hai / - dekho, anuyogadvAra sUtra sU0 3 se aura tatvArtha0 1.20 / [15, 29 se ] dUsare prayatna meM mati aura zruta kI bhedarekhA to mAna hI lI gaI hai; para usa meM jo kaThinAI dekhI jAtI hai vaha hai bhedaka rekhA kA sthAna nizcita karane kI / pahale kI apekSA dUsarA prayatna vizeSa vyApaka hai; kyoM ki pahale prayatna ke anusAra zruta jJAna jaba zabda se hI sambandha rakhatA hai taba dUsare prayatna meM zabdAtIta jJAnavizeSa ko bhI ta mAna liyA gayA hai| dUsare prayatna ke sAmane jaba prazna huA ki mati jJAna meM bhI koI aMza sazabda aura koI aMza azabda hai, taba sazabda aura zabdAtIta mAne jAne vAle zruta jJAna se usa kA bheda kaise samajhanA ? / isakA javAba dUsare prayatna ne adhika gaharAI meM jA kara yaha diyA ki asala meM matilabdhi aura zrutalabdhi tathA matyupayoga aura topayoga paraspara bilakula pRthak haiM, bhale hI ve donoM jJAna sazabda tathA azabda rUpa se eka dUsare ke samAna hoN| dUsare prayatna ke anusAra donoM jJAnoM kA pArasparika bheda labdhi aura upayoga ke bheda kI mAnyatA para hI avalambita hai; jo ki jaina vatvajJAna meM cira pracalita rahI hai / akSara zruta aura anakSara zruta rUpa se jo zruta ke bheda jaina vAGmaya meM haiM- - vaha isa dUsare prayatna kA pariNAma hai / 'Avazyaka niryukti' ( gA0 19 ) aura 'nandrIsUtra' ( sU0 37) meM jo 'akkhara sannI sammaM' Adi caudaha zrutabheda sarva Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jJAnabinduparicaya - mati aura zruta kI bhedareyA kA prapatra prathama dekhe jAte haiM aura jo kisI prAcIna diganvarIya grantha meM hamAre dekhane meM nahIM Ae, una meM akSara aura anakSara zruta ye do bheda sarva prathama hI Ate haiN| bAkI ke bAraha bheda unhIM do bhedoM ke AdhAra para apekSAvizeSa se ginAye hue haiN| yahA~ taka ki prathama prayatna ke phala svarUpa mAnA jAne vAlA aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta bhI dUsare prayatna ke phalasvarUpa mukhya akSara aura anakSara zruta meM samA jAtA hai / yadyapi akSarazruta Adi caudaha prakAra ke zruta kA nirdeza 'Avazyakaniyukti' tathA 'nandI' ke pUrvavartI granthoM meM dekhA nahIM jAtA, phira bhI una caudaha bhedoM ke AdhArabhUta akSarA. nakSara zruta kI kalpanA to prAcIna hI jAna par3atI hai| kyoM ki 'vizeSAvazyakabhASya' (gA0 117) meM pUrvagatarUpa se jo gAthA lI gaI hai usa meM akSara kA nirdeza spaSTa hai| isI taraha digambara-zvetAmbara donoM paraMparA ke karma-sAhitya meM samAna rUpa se varNita zruta ke vIsa prakAroM meM bhI akSara zruta kA nirdeza hai / akSara aura anakSara zruta kA vistRta varNana tathA donoM kA bhedapradarzana niyukti' ke AdhAra para zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne kiyA hai / bhaTTa akalaMka ne bhI akSarAnakSara zruta kA ullekha evaM nirvacana 'rAjavArtika" meM kiyA hai-jo ki 'sarvArthasiddhi' meM nahIM pAyA jAtA / jinabhadra tathA akalaMka donoM ne akSarAnakSara zruta kA vyAkhyAna to kiyA hai, para donoM kA vyAkhyAna ekarUpa nahIM hai| jo kucha ho para itanA to nizcita hI hai ki mati aura zruta jJAna kI bhedarekhA sthira karane vAle dUsare prayatna ke vicAra meM akSarAnakSara zruta rUpa se sampUrNa mUka-vAcAla jJAna kA pradhAna sthAna rahA hai-jaba ki usa bheda rekhA ko sthira karane vAle prathama prayatna ke vicAra meM kevala zAstrajJAna hI zrutarUpa se rahA hai / dUsare prayatna ko AgamAnusArI nArkika isa lie kahA hai ki usa meM Agamika paraMparAsammata mati aura zruta ke bheda ko to mAna hI liyA hai| para usa bheda ke samarthana meM tathA usa kI rekhA oNkane ke prayatna meM, kyA digambara kyA zvetAmbara sabhI ne bahuna kucha tarka para daur3a lagAI hai| [650] tIsarA prayatna zuddha tArkika hai jo sirpha siddhasena divAkara kA hI jAna par3atA hai / unhoM ne mati aura zruta ke bheda ko hI mAnya nahIM rkkhaa'| ataeva unhoM ne bhedarekhA sthira karane kA payana bhI nahIM kiyaa| divAkara kA yaha prayatna AgamanirapekSa tarkAvalambI hai| aisA koI zuddha tArkika prayatna, digambara vAGamaya meM dekhA nahIM jAtA / mati aura zruta kA abheda darzAnevAlA yaha prayatra siddhasena divAkara kI khAsa vizeSatA sUcita karatA hai| vaha vizeSatA yaha ki una kI dRSTi vizeSatayA abhedagAminI rahI, jo ki usa yuga meM pradhAnatayA pratiSThita advaita bhAvanA kA phala jAna par3atA hai| kyoM ki unhoM ne na kevala mati aura zruta meM hI Agamasiddha bhedareNyA ke viruddha tarka kiyA, va'leka 'avadhi aura manaHparyAya meM tathA kevala jJAna aura kevala darzana meM mAne jAne vAle Agamasiddha bheda ko bhI tarka ke bala para amAnya kiyA hai| 1 dekho, vizeSAvazyakabhASya, gA. 464 se| 2dekhA, rAjavArtika 1.20.15 / 3 dekho, nizcayAtrizikA zlo. 19; jJAnabindu pR. 16 / 4 dekho, nikSayadvA* 15, jJAnabindu pR0 18 / 5 dekho, sanmati vitIyakANDa, tathA jJAnabindu pR. 33 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparipapa - mati aura zuta kI bhedarekhA kA prayatna upAdhyAgajI ne mana aura buna kI nI karate hue una ke bheda, bheda kI sImA aura abheda ke bAre meM, apane samaya taka ke jaina vAGmaya meM jo kucha ciMtana pAyA jAtA thA usa saba kA, apanI viziSTa zailI se upayoga karake, upayukta tInoM prayatna kA samarthana sUkSmatApUrvaka kiyA hai| upAdhyAyajI kI sUkSma dRSTi pratyeka prayatna ke AdhArabhUta iSTivindu taka pahu~ca jAtI hai / isalie ve paraspara virodhI dikhAI dene vAle pakSabhedoM kA bhI samarthana kara pAte haiM / jaina vidvAnoM meM upAdhyAyajI hI eka aise hue jinhoM ne mati aura zruta kI Agamasiddha bhedarekhAoM ko ThIka ThIka batalAte hue bhI siddhasena ke abhedagAmI pakSa ko 'navya' zabda ke [50 ] dvArA zeSa se navIna aura stutya sUcita karate hue, sUkSma aura hRdayaGgama tArkika zailo se samarthana kiyaa| mati aura zruna kI bheTanenyA sthira karane vAle tathA use miTAne vAle aise tIna prayanoM kA jo Upara varNana kiyA hai, usa kI darzanAntarIya jJAnamImAMsA ke sAtha jaba hama tulanA karate haiM, taba bhAratIya tattvajJoM ke cintana kA vikAsakrama tathA usa kA eka dUsare para par3A huA anara spaSTa dhyAna meM AtA hai| prAcInatama samaya se bhAratIya dArzanika paraMparAe~ Agama ko svatantra rUpa se alaga hI pramANa mAnatI rhiiN| saba se pahale zAyada tathAgata buddha ne hI Agama ke svatantra prAmANya para Apatti uThA kara spaSTa rUpa se yaha ghoSita kiyA ki - tuma loga mere vacana ko bhI anubhava aura tarka se jA~ca kara hI mAno' / pratyakSAnubhava aura tarka para buddha ke dvArA itanA adhika bhAra die jAne ke phalasvarUpa Agama ke svatantra prAmANya viruddha eka dUsarI mI vicAradhArA prasphuTita huI / Agama ko svataba aura atirikta pramANa mAnane vAlI vicAradhArA prAcInatama thI jo mImAMsA, nyAya aura sAMkhya-yoga darzana meM Aja mI akSuNNa hai| Agama ko atirikta pramANa na mAnane kI preraNA karane vAlI dUsarI vicAradhArA yadyapi apekSA kRta pIche kI hai, phira bhI usa kA svIkAra kevala bauddha sampradAya taka hI sImita na rahA / usa kA asara Age jA kara vaizeSika darzana ke vyAkhyAkAroM para bhI par3A jisa se unhoM ne Agama-zrutipramANa kA samAveza bauddhoM kI taraha anumAna' meM hI kiyaa| isa taraha Agama ko atirikta pramANa na mAnane ke viSaya meM bauddha aura vaizeSika donoM darzana mUla meM paraspara viruddha hote hue mI aviruddha sahodara bana gae / jaina paraMparA kI zAnamImAMsA meM ukta donoM vicAradhArAeM maujUda hai| mati aura bhrata kI mitratA mAnane vAle tathA usa kI rekhA sthira karane vAle apara varNana kiye gae Agamika tathA AgamAnusArI tArkika - ina donoM prayatroM ke mUla meM ve hI saMskAra haiM jo Agama ko svAya evaM atirikta pramANa mAnane vAlI prAcInatama vicAra dhArA ke poSaka rahe haiN| bhUta ko mati se alaga na mAna kara use usI kA eka prakAramAtra sthApita karane vAlA 1 "tApAcchedAca nikaSAtsuvarNamiva paNDitaH / parIkSya bhikSavo prama maco na tu gauravAt // " -tatvasaM0 kA0 3588 / 2dekho, prazastapAdabhASya pR. 576, vyomavatI pR. 577, kaMdalIpR. 213 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 * jJAnabinduparicaya-zrutanizrita aura azrutanizrita mati divAkarazrI kA tIsarA prayatna Agama ko atirikta pramANa na mAnanevAlI dUsarI vicAradhArA ke asara se achUtA nahIM hai| isa taraha hama dekha sakate haiM ki apanI sahodara anya dArzanika paraMparAoM ke bIca meM hI jIvanadhAraNa karane vAlI tathA phalane phulane vAlI jaina paraMparA ne kisa taraha ukta donoM vicAradhArAoM kA apane meM kAlakrama se samAveza kara liyaa| (2) zrutanizrita aura azrutanizrita mati [16] mati jJAna kI carcA ke prasaGga meM zrutanizrita aura azrutanizrita bheda kA prazna mI vicAraNIya hai| zrutanizrita mati jJAna vaha hai jisameM zrutajJAnajanya vAsanA ke udbodha se vizeSatA AtI hai / azruta-nizrita mati jJAna to zrutajJAnajanya vAsanA ke prabodha ke sivAya hI utpanna hotA hai / arthAt jisa viSaya meM zrutanizrita mati jJAna hotA hai vaha viSaya pahale kabhI upalabdha avazya hotA hai, jaba ki azrutanizrita mati jJAna kA viSaya pahale anupalabdha hotA hai / prazna yaha hai ki 'jJAnabindu' meM upAdhyAyajIne matijJAna rUpa se jina zrutanizrita aura azrutanizrita do bhedoM kA uparyukta spaSTIkaraNa kiyA hai una kA aitihAsika sthAna kyA hai / isa kA khulAsA yaha jAna par3atA hai ki ukta donoM bheda utane prAcIna nahIM jitane prAcIna mati jJAna ke avagraha Adi anya bheda haiN| kyoM ki mati jJAna ke avagraha Adi tathA bahu, bahuvidha Adi sabhI prakAra zvetAmbaradigambara vAGmaya meM samAna rUpa se varNita haiM, taba zrutanizrita aura azrutanizrita kA varNana eka mAtra zvetAmbarIya granthoM meM hai / zvetAmbara sAhitya meM bhI ina bhedoM kA varNana sarva prathama 'nandIsUtra meM hI dekhA jAtA hai / 'anuyogadvAra' meM tathA 'niyukti' taka meM zrutanizrita aura azrutanizrita ke ullekha kA na honA yaha sUcita karatA hai ki yaha bheda saMbhavataH 'nandI' kI racanA ke samaya se vizeSa prAcIna nahIM / ho sakatA hai ki vaha sUjha khuda nandIkAra kI hI ho / - 1 yadyapi divAkara zrI ne apanI battIsI (nizcaya. 19) meM mati aura zruta ke abheda ko sthApita kiyA hai phira bhI unhoM ne cira pracalita mati-zruta ke meda kI sarvathA avagaNanA nahIM kI hai| unhoM ne nyAyAvatAra meM Agama pramANa ko svatantra rUpa se nirdiSTa kiyA hai / jAna par3atA hai isa jagaha divAkarazrI ne prAcIna paraMparA kA anusaraNa kiyA aura ukta battIsI meM apanA khatantra mata vyakta kiyA / isa taraha divAkarazrI ke pranthoM meM bhAgama pramANa ko khatantra atirikta mAnane aura na mAnane vAlI donoM darzanAntarIya vicAradhArAe~ dekhI jAtI haiM jina kA svIkAra jJAnabindu meM upAdhyAyajI ne bhI kiyA hai| 2 dekho, TippaNa pR. 70 / 3 yadyapi azrutanidhitarUpa se mAnI jAne vAlI autpattikI Adi cAra buddhiyoM kA nAmanirdeza bhagavatI (12.5.) meM aura Avazyaka niyukti (gA. 938) meM hai, jo ki avazya naMdI ke pUrvavartI haiN| phira bhI vahA~ unheM azrutanizrita zabda se nirdiSTa nahIM kiyA hai aura na bhagavatI Adi meM anyatra kahIM zrutanizrita zabda se avagraha Adi matijJAna kA varNana hai| ataeva yaha kalpanA hotI hai ki avagrahAdi rUpa se prasiddha mati jJAna tathA autpattikI Adi rUpase prasiddha buddhiyoM kI kramazaH zrutanidhita aura azrutanizrita rUpase mati jJAna kI vibhAgavyavasthA nandi-kArane hI zAyada kI ho| 4 kho, nandIsUtra, sU. 26, tathA TippaNa pR070| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna binduparicaya - caturvidha vAkyArthajJAna kA itihAsa 25 yahA~ para vAcaka umAsvAti ke samaya ke viSaya meM vicAra karane vAloM ke liye dhyAna meM lene yogya eka vastu hai / vaha yaha ki vAcakazrI ne jaba mati jJAna ke anya saba prakAra varNita kiye haiM' taba unhoM ne zrutanizrita aura azrutanizrita kA apane bhASya taka meM ullekha nahIM kiyA / svayaM vAcakazrI, jaisA ki AcArya hemacandra kahate haiM, yathArtha meM utkRSTa saMgrAhake haiM / agara una ke sAmane maujUdA 'nandIsUtra' hotA to ve zrutanizrita auzra kA kahIM na kahIM saMgraha karane se zAyada hI cUkate / azrutanizrita ke autpattikI vainayikI Adi jina cAra buddhiyoM kA tathA una ke manoraMjaka dRSTAntoM kA varNana pahale se pAyA jAtA hai, una ko apane prantha meM kahIM na kahIM saMgRhIta karane ke lobha kA umAsvAti zAyada hI saMvaraNa krte| eka tarapha se, vAcakazrI ne kahIM bhI akSara-anakSara Adi niryuktinirdiSTa zrutabhedoM kA saMgraha nahIM kiyA hai; aura dUsarI tarapha se, kahIM bhI nandIvarNita zrutanizrita aura azrutanizrita matibheda kA saMgraha nahIM kiyA hai / jaba ki uttaravarttI vizeSAvazyakabhASya meM donoM prakAra kA saMgraha tathA varNana dekhA jAtA hai| yaha vastusthiti sUcita karatI hai ki zAyada vAcaka umAsvAti kA samaya, niryukti ke usa bhAga kI racanA ke samaya se tathA nandI kI racanA ke samaya se kucha na kucha pUrvavarttI ho / astu, jo kucha ho para upAdhyAyajI ne to jJAnabindu meM zruta se mati kA pArthakya batalAte samaya nandI meM varNita tathA vizeSAvazyakabhASya meM vyAkhyAta zrutanizrita aura azrutanizrita donoM bhedoM kI tAtvika samIkSA kara dI hai / (3) caturvidha vAkyArtha jJAna kA itihAsa [920-26 ] upAdhyAyajI ne eka dIrgha zrutopayoga kaise mAnanA yaha dikhAne ke lie cAra prakAra ke vAkyArtha jJAna kI manoraMjaka aura bodhaprada carcA' kI hai, aura use vizeSa rUpa se jAnane ke lie AcArya haribhadra kRta 'upadeza pada' Adi kA havAlA bhI diyA hai / yahA~ prazna yaha hai ki ye cAra prakAra ke vAkyArtha kyA haiM aura una kA vicAra kitanA purAnA hai aura vaha kisa prakAra se jaina vAGmaya meM pracalita rahA hai tathA vikAsa prApta karatA AyA hai / isa kA jabAba hameM prAcIna aura prAcInatara vAGmaya dekhane se mila jAtA hai / jaina paraMparA meM 'anugama' zabda prasiddha hai jisakA artha hai vyAkhyAnavidhi / anugama chaha prakAra AryarakSita sUri ne anuyogadvAra sUtra ( sUtra0 155 ) meM batalAe haiM / jinameM se do anugama sUtrasparzI aura cAra arthasparzI haiM / anugama zabda kA niyukti zabda ke sAtha sUtrasparzikaniryuktyanugama rUpase ullekha anuyogadvAra sUtra se prAcIna hai isa lie isa bAta maiM to koI saMdeha rahatA hI nahIM ki yaha anugamapaddhati yA vyAkhyAnazailI jaina vAGmaya meM anuyogadvArasUtra se purAnI aura niryukti ke prAcInatama stara kA hI bhAga hai jo saMbhavataH zrutakevalI bhadrabAhukartRka mAnI jAne vAlI niryukti kA hI bhAga honA cAhie / 1 dekho, tattvArtha 1.13-19 / 2 dekho, siddhahema 2.2.39 / 3 dRSTAntoM ke lie dekho nandI sUtra kI malayagiri kI TIkA, pR0 144 se / 4 dekho, vizeSA0 gA0 169 se, tathA gA0 454 se / 5 dekho, TippaNa pR0 73 se / 4 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jJAnavinduparicaya - caturvidha vAkyArthajJAna kA itihAsa niyukti meM anugama zabda se jo vyAkhyAnavidhi kA samAveza huA hai vaha vyAkhyAnavidhi bhI vastutaH bahuta purAne samaya kI eka zAstrIya prakriyA rahI hai / hama jaba Arya paraMparA ke upalabdha vividha vAGmaya tathA una kI pAThazailI ko dekhate haiM taba isa anugama kI prAcInatA aura bhI dhyAna meM A jAtI hai / Arya paraMparA kI eka zAkhA jarathosthiyana ko dekhate haiM taba usa meM bhI pavitra mAne jAnevAle avestA Adi pranthoM kA prathama vizuddha uccAra kaise karanA, kisa taraha pada Adi kA vibhAga karanA ityAdi krama se vyAkhyAvidhi dekhate haiN| bhAratIya Arya paraMparA kI vaidika zAkhA meM jo vaidika matroM kA pATha sikhAyA jAtA hai aura kramazaH jo usa kI arthavidhi batalAI gaI hai usa kI jaina paraMparA meM prasiddha anugama ke sAtha tulanA kareM to isa bAta meM koI saMdeha hI nahIM rahatA ki yaha anugamavidhi vastutaH vahI hai jo jarathosthiyana dharma meM tathA vaidika dharma meM bhI pracalita thI aura Aja bhI pracalita hai| jaina aura vaidika paraMparA kI pATha tathA arthavidhi viSayaka tulanA1. vaidika 2. jaina 1 saMhitApATha (maMtrapATha) 1 saMhitA (mULasUtrapATha) 1 2 padaccheda (jisameM pada, krama, jaTA 2 pada 2 Adi ATha prakAra kI vividhAnupUrvioM kA samAveza hai) 3 padArthajJAna 3 padArtha 3, padavigraha 4 4 vAkyArthajJAna 4 cAlanA 5 5 tAtparyArthanirNaya 5 pratyavasthAna 6 jaise vaidika paraMparA meM zurU meM mUla maMtra ko zuddha tathA askhalita rUpa meM sikhAyA jAtA hai; anantara una ke padoM kA vividha vizleSaNa; isa ke bAda jaba arthavicAraNA-mImAMsA kA samaya AtA hai taba kramazaH pratyeka pada ke artha kA jJAna; phira pUre vAkya kA artha jhAna aura anta meM sAdhaka-bAdhakacarcApUrvaka tAtparyArtha kA nirNaya karAyA jAtA haivaise hI jaina paraMparA meM bhI kamase kama niyukti ke prAcIna samaya meM sUtrapATha se arthanirNaya taka kA vahI krama pracalita thA jo anugama zabda se jaina paraMparA meM vyavahRta huA / anugama ke chaha vibhAga jo anuyogadvArasUtra meM haiM una kA paraMparAprApta varNana jinabhadra kSamAzramaNa ne vistAra se kiyA hai| saMghadAsa gaNine "bRhatkalpabhASya' meM una chaha vibhAgoM ke varNana ke alAvA matAntara se pA~ca vibhAgoM kA bhI nirdeza kiyA hai / jo kucha ho; itanA to nizcita hai ki jaina paraMparA meM sUtra aura artha sikhAne ke saMbandha meM eka nizcita vyAkhyAnavidhi cirakAla se pracalita rahI / isI vyAkhyAnavidhi ko AcArya haribhadra ne apane dArzanika jJAna ke naye prakAza meM kucha navIna zabdoM meM navInatA ke sAtha 1 dekho, anuyogadvArasUtra sU0 155 pR. 261 / 2 dekho, vizeSAvazyakabhASya gA0 1.02 se| 3 dekho, bRhatkalpabhASya gA0 301 se| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - jainadharma kI ahiMsA kA svarUpa vistAra se varNana kiyA hai / haribhadrasUri kI ukti meM kaI vizeSatAe~ haiM jinheM jaina vAGmaya ko sarva prathama unhIM kI dena kahanI caahie| unhoM ne upadezapada' meM arthAnugama ke cirapracalita cAra bhedoM ko kucha mImAMsA Adi darzanajJAna kA opa de kara naye cAra nAmoM ke dvArA nirUpaNa kiyA hai| donoM kI tulanA isa prakAra hai1. prAcIna paraMparA 2. haribhadrIya 1 padArtha 1 padArtha 2 padavigraha 2 vAkyArtha 3 cAlanA 3 mahAvAkyArtha 4 pratyavasthAna 4 aidamparyArtha haribhadrIya vizeSatA kevala naye nAma meM hI nahIM hai / una kI dhyAnadene yogya vizeSatA to cAroM prakAra ke arthabodha kA taratamabhAva samajhAne ke lie die gae laukika tathA zAstrIya udAharaNoM meM hai| jaina paraMparA meM ahiMsA, nirgranthatva, dAna aura tapa Adi kA dharmarUpa se sarvaprathama sthAna hai, ataeva jaba eka tarapha se una dharmoM ke AcaraNa para Atyantika bhAra diyA jAtA hai, taba dUsarI tarapha se usa meM kucha apavAdoM kA yA chUToM kA rakhanA bhI anivArya rUpase prApta ho jAtA hai / isa utsarga aura apavAda vidhi kI maryAdA ko le kara AcArya haribhadra ne ukta cAra prakAra ke arthabodhoM kA varNana kiyA hai| jainadharma kI ahiMsA kA svarUpa ahiMsA ke bAre meM jaina dharma kA sAmAnya niyama yaha hai ki kisI bhI prANI kA kisI bhI prakAra se ghAta na kiyA jAya / yaha 'padArtha' huaa| isa para prazna hotA hai ki agara sarvathA prANighAta varNya hai to dharmasthAna kA nirmANa tathA ziromuNDana Adi kArya bhI nahIM kie jA sakate jo ki kartavya samajhe jAte haiM / yaha zaMkAvicAra 'vAkyArtha' hai / avazya kartavya agara zAstravidhipUrvaka kiyA jAya to usa meM hone vAlA prANighAta doSAvaha nahIM, avidhikRta hI doSAvaha hai| yaha vicAra 'mahAvAkyArtha' hai / anta meM jo jinAjJA hai vahI eka mAtra upAdeya hai aisA tAtparya nikAlanA 'aidamparyArtha' hai / isa prakAra sarva prANihiMsA ke sarvathA niSedharUpa sAmAnya niyama meM jo vidhivihita apavAdoM ko sthAna dilAne vAlA aura utsarga-apavAdarUpa dharmamArga sthira karane vAlA vicAra-pravAha Upara dikhAyA gayA usa ko AcArya haribhadra ne laukika dRSTAntoM se samajhAne kA prayatna kiyA hai| ahiMsA kA prazna unhoM ne prathama uThAyA hai jo ki jaina paraMparA kI jaDa hai / yoM to ahiMsA samuccaya Arya paraMparA kA sAmAnya dharma rahA hai| phira bhI dharma, krIDA, bhojana Adi aneka nimittoM se jo vividha hiMsAe~ pracalita rahIM unakA Atyantika virodha jaina paraMparA ne kiyaa| isa virodha ke kAraNa hI usa ke sAmane prativAdiyoM kI tarapha se taraha taraha ke prazna hone lage ki agara jaina sarvathA hiMsA kA niSedha karate haiM ve khuda 1dekho, upadezapada mA0 859-885 / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-jainadharma kI ahiMsA kA svarUpa bhI na jIvita raha sakate haiM aura na dharmAcaraNa hI kara sakate haiN| ina praznoM kA javAba dene kI dRSTi se hI haribhadra ne jaina saMmata ahiMsAsvarUpa samajhAne ke lie cAra prakAra ke vAkyArtha bodha ke udAharaNa rUpa se sarva prathama ahiMsA ke prazna ko hI hAtha meM liyA hai / dasarA prazna ninthatva kA hai| jaina paraMparA meM grantha-vastrAdi parigraha rakhane na rakhane ke bAre meM dalabheda ho gayA thaa| haribhadra ke sAmane yaha prazna khAsa kara digambaratvapakSapAtioM kI tarapha se hI upasthita huA jAna paDatA hai / haribhadra ne jo dAna kA prazna uThAyA hai vaha karIba karIba Adhunika terApaMthI saMpradAya kI vicArasaraNI kA pratibimba hai / yadyapi usa samaya terApaMtha yA vaisA hI dUsarA koI spaSTa paMtha na thA; phira bhI jaina paraMparA kI nivRttipradhAna bhAvanA meM se usa samaya bhI dAna dene ke viruddha kisI kisI ko vicAra A jAnA svAbhAvika thA jisakA javAba haribhadra ne diyA hai| jainasaMmata tapa kA virodha bauddha paraMparA pahale se hI karatI AI hai| usI kA jabAba haribhadra ne diyA hai| isa taraha jaina dharma ke prANabhUta siddhAntoM kA svarUpa unhoM ne upadezapaTa meM cAra prakAra ke vAkyArthabodha kA nirUpaNa karane ke prasaMga meM spaSTa kiyA hai jo yAjJika vidvAnoM kI apanI hiMsA-ahiMsA viSayaka mImAMsA kA jaina dRSTi ke anusAra saMzodhita mArga hai| bhinna bhinna samaya ke aneka RSioM ke dvArA sarvabhUtadayA kA siddhAnta to Aryavarga meM bahuta pahale hI sthApita ho cukA thA; jisakA pratighoSa hai - 'mA hiMsyAt sarvA bhUtAni' - yaha zrutikalpa vAkya / yajJa Adi dharmoM meM prANivadha kA samarthana karanevAle mImAMsaka bhI usa ahiMsApratipAdaka pratighoSa ko pUrNatayA pramANa rUpa se mAnate Ae haiM / ataeva una ke sAmane bhI ahiMsA ke kSetra meM yaha prazna to apane Apa hI upasthita ho jAtA thaa| tathA sAMkhya Adi ardha vaidika paraMparAoM ke dvArA bhI vaisA prazna upasthita ho jAtA thA ki jaba hiMsA ko niSiddha ataeva aniSTajananI tuma mImAMsaka bhI mAnate ho taba yajJa Adi prasaMgoM meM, kI jAne vAlI hiMsA bhI, hiMsA hone ke kAraNa aniSTajanaka kyoM nahIM ? / aura jaba hiMsA ke nAte yajJIya hiMsA bhI aniSTa janaka siddha hotI hai taba use dharma kA - iSTakA nimitta mAna kara yajJa Adi karmoM meM kaise kartavya mAnA jA sakatA hai / isa prazna kA javAba binA die vyavahAra tathA zAstra meM kAma cala hI nahIM sakatA thA / ataeva purAne samaya se yAjJika vidvAn ahiMsA ko pUrNarUpeNa dharma mAnate hue bhI, bahujanasvIkRta aura cirapracalita yajJa Adi kamoM meM hone vAlI hiMsA kA dharma-kartavya rUpa se samarthana, anivArya apavAda ke nAma para karate A rahe the / mImAMsakoM kI ahiMsA-hiMsA ke utsarga-apavAdabhAvavAlI carcA ke prakAra tathA usa kA itihAsa hameM Aja bhI kumArila tathA prabhAkarake granthoM meM vispaSTa aura manoraMjaka rUpa se dekhane ko milatA hai| isa buddhipUrNa carcA ke dvArA mImAMsakoM ne sAMkhya, jaina, bauddha Adi ke sAmane yaha sthApita karane kA prayatna kiyA hai ki zAstravihita karma meM kI jAne vAlI hiMsA avazyakartavya hone se aniSTa - adharma kA nimitta nahIM ho sakatI / mImAMsakoM kA aMtima tAtparya 1dekho, majijhamanikAya sutta. 14 / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya -jainadharma kI ahiMsA kA svarUpa yahI hai ki zAstra-veda hI mukhya pramANa hai aura yajJa Adi karma vedavihita haiM / ataevaM jo yajJa Adi karma ko karanA cAhe yA jo veda ko mAnatA hai usa ke vAste vedAjJA kA pAlana hI parama dharma hai, cAhe usa ke pAlana meM jo kucha karanA paDe / mImAMsakoM kA yaha tAtparyanirNaya Aja bhI vaidika paraMparA meM eka Thosa siddhAnta hai / sAMkhya Adi jaise yajJIya hiMsA ke virodhI bhI veda kA prAmANya sarvathA na tyAga dene ke kAraNa aMta meM mImAMsakoM ke ukta tAtparyArtha nirNaya kA AtyaMtika virodha kara na sake / aisA virodha Akhira taka ve hI karate rahe jinhoM ne veda ke prAmANya kA sarvathA inkAra kara diyaa| aise virodhio meM jaina paraMparA mukhya hai / jaina paraMparA ne veda ke prAmANya ke sAtha vedavihita hiMsA kI dharmyatA kA bhI sarvatobhAvena niSedha kiyA / para jaina paraMparA kA bhI apanA eka uddezya hai jisa kI siddhi ke vAste usa ke anuyAyI gRhastha aura sAdhu kA jIvana Avazyaka hai / isI jIvanadhAraNa meM se jaina paraMparA ke sAmane bhI aise aneka prazna samaya samaya para Ate rahe jina kA ahiMsA ke Atyantika siddhAnta ke sAtha samanvaya karanA use prApta ho jAtA thaa| jaina paraMparA veda ke sthAna meM apane AgamoM ko hI eka mAtra pramANa mAnatI AI hai; aura apane uddeza kI siddhi ke vAste sthApita tathA pracArita vividha prakAra ke gRhastha aura sAdhu jIvanopayogI kartavyoM kA pAlana bhI karatI AI hai| ataeva anta meM usa ke vAste bhI una svIkRta kartavyoM meM anivArya rUpa se ho jAne vAlI hiMsA kA samarthana bhI eka mAtra Agama kI AjJA ke pAlana rUpa se hI karanA prApta hai / jaina AcArya isI dRSTi se apane ApavAdika hiMsA mArga kA samarthana karate rhe| AcArya haribhadra ne cAra prakAra ke vAkyArtha bodha ko darzAte samaya ahiMsAhiMsA ke utsarga-apavAdabhAva kA jo sUkSma vivecana kiyA hai vaha apane pUrvAcAryoM kI paraMparAprApta saMpatti to hai hI para usa meM una ke samaya taka kI vikasita mImAMsAzailI kA bhI kucha na kucha asara hai / isa taraha eka tarapha se cAra vAkyArthabodha ke bahAne unhoM ne upadezapada meM mImAMsA kI vikasita zailI kA, jaina dRSTi ke anusAra saMgraha kiyA; taba dUsarI tarapha se unhoM ne bauddha paribhASA ko bhI 'SoDazaka" meM apanAne kA sarva prathama prayatna kiyA / dharmakIrti ke 'pramANavArtika' ke pahale se bhI bauddha paraMparA meM vicAra vikAsa kI krama prApta tIna bhUmikAoM ko darzAnevAle zrutamaya, ciMtAmaya aura bhAvanAmaya aise tIna zabda bauddha vAGmaya meM prasiddha rahe / hama jahA~ taka jAna pAye haiM. kaha sakate haiM ki AcArya haribhadrane hI una tIna bauddhaprasiddha zabdoM ko le kara una kI vyAkhyA meM vAkyArthabodha ke prakAroM ko samAne kA sarvaprathama prayatna kiyaa| unhoM ne SoDazaka meM paribhASAe~ to bauddhoM kI lI para una kI vyAkhyA apanI dRSTi ke anusAra kI; aura zrutamaya ko vAkyArtha jJAnarUpa se, ciMtAmaya ko mahAvAkyArtha jJAnarUpa se aura bhAvanAmaya ko aidamparyArtha jJAnarUpa se ghttaayaa| svAmI vidyAnanda ne unhIM bauddha paribhASAoM kA 'tatvArtha 1 SoDazaka 1.10 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavinduparicaya-ahiMsA kA svarUpa aura vikAsa zlokavArtika' meM khaMDana kiyA, jaba ki haribhadra ne una paribhASAoM ko apane DhaMga se jaina vAGmaya meM apanA liyaa| ___ upAdhyAyajI ne jJAnabindu meM haribhadravarNita cAra prakAra kA vAkyArthabodha, jisa kA purAnA itihAsa, niyukti ke anugama meM tathA purAnI vaidika paraMparA Adi meM bhI milatA hai; usa para apanI painI naiyAyika dRSTi se bahuta hI mArmika prakAza DAlA hai, aura sthApita kiyA hai ki ye saba vAkyArtha bodha eka dIrgha zrutopayoga rUpa haiM jo mati upayoga se judA hai / upAdhyAyajI ne jJAnabindu meM jo vAkyArtha vicAra saMkSepa meM darasAyA hai vahI unhoM ne apanI 'upadeza rahasya' nAmaka dUsarI kRti meM vistAra se kintu 'upadezapada' ke sArarUpa se nirUpita kiyA hai jo Age saMskRta TippaNa meM uddhRta kiyA gayA hai| - dekho TippaNa, pR0 74. paM0 27 se| (4) ahiMsA kA svarUpa aura vikAsa [21] upAdhyAyajI ne caturvidha vAkyArtha kA vicAra karate samaya jJAnabindu meM jaina paraMparA ke eka mAtra aura parama siddhAnta ahiMsA ko le kara, utsarga-apavAdabhAva kI jo jaina zAstroM meM parApUrva se calI Ane vAlI carcA kI hai aura jisa ke upapAdana meM unhoM ne apane nyAya-mImAMsA Adi darzanAntara ke gaMbhIra abhyAsa kA upayoga kiyA hai, usa ko yathAsaMbhava vizeSa samajhAne ke lie, Age TippaNa meM [pR0 79 paM0 11 se ] jo vistRta avataraNasaMgraha kiyA hai usa ke AdhAra para, yahA~ ahiMsA saMbaMdhI kucha aitihAsika tathA tAttvika muddoM para prakAza DAlA jAtA hai| __ ahiMsA kA siddhAnta Arya paraMparA meM bahuta hI prAcIna hai / aura usa kA Adara sabhI AryazAkhAoM meM ekasA rahA hai / phira bhI prajAjIvana ke vistAra ke sAtha sAtha tathA vibhinna dhArmika paraMparAoM ke vikAsa ke sAtha sAtha, usa siddhAnta ke vicAra tathA vyavahAra meM bhI anekamukhI vikAsa huA dekhA jAtA hai| ahiMsA viSayaka vicAra ke mukhya do srota prAcIna kAla se hI Arya paraMparA meM bahane lage aisA jAna par3atA hai / eka srota to mukhyatayA zramaNa jIvana ke Azrayase bahane lagA, jaba ki dUsarA srota brAhmaNa paraMparAcaturvidha Azrama-ke jIvanavicAra ke sahAre pravAhita huaa| ahiMsA ke tAttvika vicAra meM ukta donoM srotoM meM koI matabheda dekhA nahIM jAtA / para usa ke vyAvahArika pahalU yA jIvanagata upayoga ke bAre meM ukta do srotoM meM hI nahIM balki pratyeka zramaNa evaM brAhmaNa srota kI choTI bar3I avAntara zAkhAoM meM bhI, nAnA prakAra ke matabheda tathA ApasI virodha dekhe jAte haiN| tAttvika rUpa se ahiMsA saba ko ekasI mAnya hone para bhI usa ke vyAvahArika upayoga meM tathA tadanusArI vyAkhyAoM meM jo matabheda aura virodha dekhA jAtA hai usa kA pradhAna kAraNa jIvanadaSTi kA bheda hai| zramaNa paraMparA kI jIvanadRSTi pradhAnatayA vaiyaktika aura AdhyAtmika rahI hai, jaba ki brAhmaNa paraMparA kI jIvanadRSTi pradhAnatayA sAmAjika yA lokasaMgrAhaka rahI hai / pahalI meM lokasaMgraha tabhI 1 dekho, tattvArthazlokavArtika pR0 21 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-ahiMsA kA svarUpa aura vikAsa 31 saka iSTa hai jaba taka vaha AdhyAtmikatAkA virodhI na ho / jahA~ usa kA AdhyAtmikatA se virodha dikhAI diyA vahA~ pahalI dRSTi lokasaMgraha kI ora udAsIna rahegI yA usa kA virodha kregii| jaba ki dUsarI dRSTi meM lokasaMgraha itane vizAla paimAne para kiyA gayA hai ki jisa se usa meM AdhyAtmikatA aura bhautikatA paraspara TakarAne nahIM paatii| zramaNa paraMparA kI ahiMsA saMbaMdhI vicAradhArA kA eka pravAha apane viziSTa rUpa se bahatA thA jo kAlakrama se Age jA kara dIrgha tapasvI bhagavAna mahAvIra ke jIvana meM udAtta rUpa meM vyakta huA / hama usa prakaTIkaraNa ko 'AcArAGga', 'sUtrakRtAGga Adi prAcIna jaina AgamoM meM spaSTa dekhate haiM / ahiMsA dharma kI pratiSThA to Atmaupamya kI dRSTi meM se hI huI thii| para ukta AgamoM meM usa kA nirUpaNa aura vizleSaNa isa prakAra huA hai 1. duHkha aura bhaya kA kAraNa hone se hiMsAmAtra varNya hai, yaha ahiMsA siddhAnta kI upapatti / 2. hiMsA kA artha yadyapi prANanAza karanA yA duHkha denA hai tathApi hiMsAjanya doSa kA AdhAra to mAtra pramAda arthAt rAgadveSAdi hI hai| agara pramAda yA Asakti na ho to kevala prANanAza hiMsA koTi meM A nahIM sakatA, yaha ahiMsA kA vizleSaNa / 3. vadhyajIvoM kA kada, una kI saMkhyA tathA una kI indriya Adi saMpatti ke tAratamya ke Upara hiMsA ke doSa kA tAratamya avalaMbita nahIM hai; kintu hiMsaka ke pariNAma yA vRtti kI tIvratA-maMdatA, sajJAnatA-ajJAnatA yA balaprayoga kI nyUnAdhikatA ke Upara avalaMbita hai, aisA koTikrama / uparyukti tInoM bAteM bhagavAna mahAvIra ke vicAra tathA AcAra meM se phalita ho kara AgamoM meM prathita huI haiN| koI eka vyakti yA vyaktisamUha kaisA hI AdhyAtmika kyoM na ho para jaba vaha saMyamalakSI jIvanadhAraNa kA bhI prazna socatA hai taba usa meM se upayuta vizleSaNa tathA koTikrama apane Apa hI phalita ho jAtA hai / isa dRSTi se dekhA jAya to kahanA par3atA hai ki Age ke jaina vAGmaya meM ahiMsA ke saMbaMdha meM jo vizeSa UhApoha huA hai usa kA mUla AdhAra to prAcIna AgamoM meM prathama se hI rahA / samUce jaina vAGmaya meM pAe jAne vAle ahiMsA ke UhApoha para jaba hama dRSTipAta karate haiM, taba hameM spaSTa dikhAI detA hai ki jaina vAGmaya kA ahiMsAsaMbaMdhI UhApoha mukhyatayA cAra baloM para avalaMbita hai| pahalA to yaha ki vaha pradhAnatayA sAdhu jIvana kA hI ataeva navakoTika - pUrNa ahiMsA kA hI vicAra karatA hai| dUsarA yaha ki vaha brAhmaNa paraMparA meM vihita mAnI jAne vAlI aura pratiSThita samajhI jAne vAlI yajJIya Adi anekavidha hiMsAoM kA virodha karatA hai| tIsarA yaha ki vaha anya zramaNa paraMparAoM ke tyAgI jIvana kI apekSA bhI jaina zramaNa kA tyAgI jIvana vizeSa niyatrita rakhane kA Agraha rakhatA hai| cauthA yaha ki vaha jaina paraMparA ke hI avAntara phirakoM meM utpanna hone vAle pArasparika virodha ke prabhoM ke nirAkaraNa kA bhI prayatna karatA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jJAnabinduparicaya-ahiMsA kA svarUpa aura vikAsa navakoTika - pUrNa ahiMsA ke pAlana kA Agraha bhI rakhanA aura saMyama yA sadguNavikAsa kI dRSTi se jIvananirvAha kA samarthana bhI karanA- isa virodha meM se hiMsA ke dravya, bhAva Adi bhedoM kA UhApoha phalita huA aura aMta meM eka mAtra nizcaya siddhAnta yahI sthApita huA ki Akhira ko pramAda hI hiMsA hai / apramatta jIvanavyavahAra dekhane meM hiMsAtmaka ho taba bhI vaha vastutaH ahiMsaka hI hai| jahA~ taka isa AkhirI natIje kA saMbaMdha hai vahA~ saka zvetAmbara-digambara Adi kisI bhI jaina phirake kA isa meM thor3A bhI matabheda nahIM hai| saba phirakoM kI vicArasaraNI paribhASA aura dalIleM ekasI haiM / yaha hama Age ke TippaNa gata zvetAmbarIya aura digambarIya vistRta avataraNoM se bhalI-bhAMti jAna sakate haiN| vaidika paraMparA meM yajJa, atithi zrAddha Adi aneka nimittoM se hone vAlI jo hiMsA dhArmika mAna kara pratiSThita karAra dI jAtI thI usa kA virodha sAMkhya, bauddha aura jaina paraMparA ne eka sA kiyA hai phira bhI Age jA kara isa virodha meM mukhya bhAga bauddha aura jaina kA hI rahA hai / jainavAGmayagata ahiMsA ke UhApoha meM ukta virodha kI gaharI chApa aura pratikriyA bhI hai| pada pada para jaina sAhitya meM vaidika hiMsA kA khaNDana dekhA jAtA hai| sAtha hI jaba vaidika loga jainoM ke prati yaha AzaMkA karate haiM ki agara dharmika hiMsA bhI akartavya hai to tuma jaina loga apanI samAja racanA meM maMdiranirmANa, devapUjA Adi dhArmika kRtyoM kA samAveza ahiMsaka rUpa se kaise kara sakoge ityAdi / isa prazna kA khulAsA bhI jaina vAGmaya ke ahiMsA saMbaMdhI UhApoha meM savistara pAyA jAtA hai| pramAda -mAnasika doSa hI mukhyatayA hiMsA hai aura usa doSa meM se janita hI prANanAza hiMsA hai| yaha vicAra jaina aura bauddha paraMparA meM ekasA mAnya hai| phira bhI hama dekhate haiM ki purAkAla se jaina aura bauddha paraMparA ke bIca ahiMsA ke saMbandha meM pArasparika khaNDana-maNDana bahuta kucha huA hai| 'sUtrakRtAGga' jaise prAcIna Agama meM bhI ahiMsA saMbaMdhI bauddha mantavya kA khaNDana hai| isI taraha 'majjhimanikAya' jaise piTaka granthoM meM bhI jainasaMmata ahiMsA kA saparihAsa khaNDana pAyA jAtA hai| uttaravartI niyukti Adi jaina granthoM meM tathA 'abhidharmakoSa' Adi bauddha granthoM meM bhI vahI purAnA khaNDana-maNDana nae rUpa meM dekhA jAtA hai / jaba jaina bauddha donoM paraMparAe~ vaidika hiMsA kI ekasI virodhinI haiM aura jaba donoM kI ahiMsAsaMbaMdhI vyAkhyA meM koI tAttvika matabheda nahIM taba pahale se hI donoM meM pArasparika khaNDana-maNDana kyoM zurU huA aura cala paDA yaha eka prazna hai / isa kA javAba jaba hama donoM paraMparAoM ke sAhitya ko dhyAna se par3hate haiM taba mila jAtA hai| khaNDana-maNDana ke aneka kAraNoM meM se pradhAna kAraNa to yahI hai ki jaina paraMparA ne navakoTika ahiMsA kI sUkSma vyAkhyA ko amala meM lAne ke lie jo bAhya pravRtti ko vizeSa niyatrita kiyA vaha bauddha paraMparA ne nahIM kiyA / jIvanasaMbaMdhI bAhya pravRttioM ke ati niyatraNa aura madhyamamArgIya zaithilya ke prabala bheda meM se hI bauddha aura jaina paraMparAe~ Apasa meM khaNDana-maNDana meM pravRtta huii| isa khaNDana-maNDana kA bhI jaina vAGamaya ke Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 jJAnabinduparicaya-ahiMsA kA svarUpa aura vikAsa ahiMsA saMbandhI UhApoha meM khAsA hissA hai jisa kA kucha namUnA Age ke TippaNoM meM die hue jaina aura bauddha avataraNoM se jAnA jA sakatA hai / jaba hama donoM paraMparAoM ke khaNDana-maNDana ko taTastha bhAvase dekhate haiM taba niHsaMkoca kahanA par3atA hai ki bahudhA donoM ne eka dUsare ko galatarUpa se hI samajhA hai| isa kA eka udAharaNa 'majjhimanikAya' kA upAlisutta aura dUsarA namUnA sUtrakRtAGga (1.1.2.24-32,2.6.26-28) jaise jaise jaina sAdhusaMgha kA vistAra hotA gayA aura jude jude deza tathA kAla meM naI naI paristhiti ke kAraNa nae nae prazna utpanna hote gae vaise vaise jaina tattvacintakoM ne ahiMsA kI vyAkhyA aura vizleSaNa meM se eka spaSTa nayA vicAra prakaTa kiyaa| vaha yaha ki agara apramatta bhAva se koI jIvavirAdhanA-hiMsA ho jAya yA karanI par3e to vaha mAtra ahiMsAkoTi kI ata eva nirdoSa hI nahIM hai balki vaha guNa (nirjarA) vardhaka bhI hai| isa vicAra ke anusAra, sAdhu pUrNa ahiMsA kA svIkAra kara lene ke bAda bhI, agara saMyata jIvana kI puSTi ke nimitta, vividha prakAra kI hiMsArUpa samajhI jAne vAlI pravRttiyA~ karatA hai to vaha saMyamavikAsa meM eka kadama Age bar3hatA hai / yahI jaina paribhASA ke anusAra nizcaya ahiMsA hai / jo tyAgI bilakula vastra Adi rakhane ke virodhI the ve maryAdita rUpa meM vastra Adi upakaraNa (sAdhana) rakhane vAle sAdhuoM ko jaba hiMsA ke nAma para kosane lage taba vastrAdi ke samarthaka tyAgiyoM ne usI nizcaya siddhAnta kA Azraya le kara javAba diyA, ki kevala saMyama ke dhAraNa aura nirvAha ke vAste hI, zarIra kI taraha maryA. vita upakaraNa Adi kA rakhanA ahiMsA kA bAdhaka nahIM / jaina sAdhusaMgha kI isa prakArakI pArasparika AcArabhedamUlaka carcA ke dvArA bhI ahiMsA ke UhApoha meM bahuta kucha vikAsa dekhA jAtA hai, jo opaniyukti Adi meM spaSTa hai / kabhI kabhI ahiMsA kI carcA zuSka tarkakI-sI huI jAna par3atI hai / eka vyakti prazna karatA hai, ki agara vastra rakhanA hI hai to vaha binA phAr3e akhaNDa hI kyoM na rakhA jAya; kyoM ki usa ke phAr3ane meM jo sUkSma aNu ur3eMge ve jIvaghAtaka jarUra hoNge| isa prabha kA javAba bhI usI DhaMga se diyA gayA hai| javAba denevAlA kahatA hai, ki agara vastra phAr3ane se phailane vAle sUkSma aNuoM ke dvArA jIvaghAta hotA hai; to tuma jo hameM vastra phAr3ane se rokane ke lie kucha kahate ho usa meM bhI to jIvaghAta hotA hai na ? - ityAdi / astu / jo kucha ho, para hama jinabhadragaNi kI spaSTa vANI meM jainaparaMparAsaMmata ahiMsA kA pUrNa svarUpa pAte haiM / ve kahate haiM ki sthAna sajIva ho yA nirjIva, usa meM koI jIva ghAtaka ho jAtA ho yA koI aghAtaka hI dekhA jAtA ho, para itane mAtrase hiMsA yA ahiMsA kA nirNaya nahIM ho sakatA / hiMsA sacamuca pramAda - ayatanA-asaMyama meM hI hai phira cAhe kisI jIvakA ghAta na bhI hotA ho / isI taraha agara apramAda yA yatanA-saMyama surakSita hai to jIvaghAta dikhAI dene para bhI vastuta: ahiMsA hI hai| uparyukta vivecana se ahiMsA saMbaMdhI jaina uhApoha kI nIce likhI kramika bhUmikAe~ phalita hotI haiN| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - ahiMsA kA svarUpa aura vikAsa (1) prANa kA nAza hiMsArUpa hone se usa ko rokanA hI ahiMsA hai| (2) jIvana dhAraNa kI samasyA meM se phalita huA ki jIvana-khAsa kara saMyamI jIvana ke lie anivArya samajhI jAne vAlI pravRttiyA~ karate rahane para agara jIvaghAta ho bhI jAya to bhI yadi pramAda nahIM hai to vaha jIvaghAta hiMsArUpa na ho kara ahiMsA hI hai| (3) agara pUrNarUpeNa ahiMsaka rahanA ho to vastutaH aura sarvaprathama cittagata keza (pramAda) kA hI tyAga karanA caahie| yaha huA to ahiMsA siddha huii| ahiMsA kA bAdha pravRttiyoM ke sAtha koI niyata saMbaMdha nahIM hai / usa kA niyata saMbaMdha mAnasika pravRttiyoM ke sAtha hai| . (1) vaiyaktika yA sAmUhika jIvana meM aise bhI apavAda sthAna Ate haiM jaba ki hiMsA mAtra ahiMsA hI nahIM rahatI pratyuta vaha guNavardhaka bhI bana jAtI hai| aise ApavAdika sthAnoM meM agara kahI jAne vAlI hiMsA se Dara kara use AcaraNa meM na lAyA jAya to ulaTA doSa lagatA hai| Upara hiMsA-ahiMsA saMbaMdhI jo vicAra saMkSepa meM batalAyA hai usa kI pUrI pUrI zAstrIya sAmagrI upAdhyAyajI ko prApta thI ata eva unhoM ne 'vAkyArtha vicAra' prasaMga meM jainasaMmata-khAsa kara sAdhu jIvanasaMmata- ahiMsA ko le kara utsarga-apavAdabhAva kI carcA kI hai / upAdhyAyajI ne jainazAstra meM pAe jAne vAle apavAdoM kA nirdeza kara ke spaSTa kahA hai ki ye apavAda dekhane meM kaise hI kyoM na ahiMsAvirodhI hoM, phira bhI una kA mUlya autsargika ahiMsA ke barAbara hI hai / apavAda aneka batalAe gae haiM, aura deza-kAla ke anusAra nae apavAdoM kI bhI sRSTi ho sakatI hai| phira bhI saba apavAdoM kI AtmA mukhyatayA do tattvoM meM samA jAtI hai| unameM eka to hai gItArthatva yAni pariNatazAstrajJAna kA aura dUsarA hai kRtayogitva arthAt cittasAmya yA sthitaprajJatva kaa| upAdhyAyajI ke dvArA batalAI gaI jaina ahiMsA ke utsarga-apavAda kI yaha carcA, ThIka akSarazaH mImAMsA aura smRti ke ahiMsA saMbaMdhI utsarga-apavAda kI vicArasaraNi se milatI hai / antara hai to yahI ki jahA~ jaina vicArasaraNi sAdhu yA pUrNa tyAgI ke jIvana ko lakSya meM rakha kara pratiSThita huI hai vahA~ mImAMsaka aura smAtoM kI vicArasaraNi gRhastha, tyAgI sabhI ke jIvana ko kendra sthAna meM rakha kara pracalita huI hai| donoM kA sAmya isa prakAra hai1 jaina 2 vaidika 1 savve pANA na haMtavvA 1 mA hiMsyAt sarvabhUtAni 2 sAdhujIvana kI azakyatA kA 2 cAroM Azrama ke sabhI prakAra ke adhikA riyoM ke jIvana kI tathA tatsaMbaMdhI kartavyoM kI azakyatA kA prazna 3 zAstravihita pravRttiyoM meM hiMsAdoSa 3 zAstravihita pravRttiyoM meM hiMsAdoSa kA kA abhAva arthAt niSiddhAcaraNa abhAva arthAt niSiddhAcAra hI hiMsA hai hI hiMsA prazna Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-padasthAnapatitatva aura pUrvagata gAthA yahA~ yaha dhyAna rahe ki jaina tattvajJa 'zAstra' zabda se jaina zAstra kokhAsa kara sAdhu-jIvana ke vidhi-niSedha pratipAdaka zAstra ko hI letA haijaba ki vaidika tattvacintaka, zAstra zabda se una sabhI zAstroM ko letA hai jinameM vaiyaktika, kauTumbika, sAmAjika, dhArmika aura rAjakIya Adi sabhI kartavyoM kA vidhAna hai| 4 antato gatvA ahiMsA kA marma jinAjJA 4 antato gatvA ahiMsA kA tAtparya veda ke-jaina zAstra ke yathAvat anu- tathA smRtiyoM kI AjJA ke saraNameM hI hai| pAlana meM hI hai| upAdhyAyajI ne uparyukta cAra bhUmikAvAlI ahiMsA kA caturvidha vAkyArtha ke dvArA nirUpaNa kara ke usa ke upasaMhAra meM jo kucha likhA hai vaha vedAnuyAyI mImAMsaka aura naiyAyika kI ahiMsAviSayaka vicAra-saraNi ke sAtha eka taraha kI jaina vicArasaraNi kI tulanA mAtra hai| athavA yoM kahanA cAhie ki vaidika vicArasaraNi ke dvArA jaina vicArasaraNi kA vizleSaNa hI unhoM ne kiyA hai / jaise mImAMsakoM ne vedavihita hiMsA ko choDa kara hI hiMsA meM aniSTajanakatva mAnA hai vaise hI upAdhyAyajI ne anta meM svarUpa hiMsA ko choDa kara hI mAtra hetu-pariNAma hiMsA meM hI aniSTajanakatva batalAyA hai| (5) SaTsthAnapatitatva aura pUrvagata gAthA [27] zrutacarcA ke prasaMga meM ahiMsA ke utsarga-apavAda kI vicAraNA karane ke bAda upAdhyAyajI ne zruta se saMbaMdha rakhanevAle aneka jJAtavya muddoM para vicAra prakaTa karate hue SaTsthAna' ke mudde kI bhI zAstrIya carcA kI hai jisa kA samarthana hamAre jIvanagata anubhava se hI hotA rahatA hai| eka hI adhyApaka se eka hI prantha paDhanevAle aneka vyaktiyoM meM, zabda evaM artha kA jJAna samAna hone para bhI usa ke bhAvoM va rahasyoM ke parijJAna kA jo tAratamya dekhA jAtA hai vaha una adhikAriyoM kI Antarika zakti ke tAratamya kA hI pariNAma hotA hai| isa anubhava ko caturdaza pUrvadharoM meM lAgU kara ke 'kalpabhASya ke AdhAra para upAdhyAyajI ne batalAyA hai ki caturdazapUrvarUpa zruta ko samAna rUpase par3he hue aneka vyaktiyoM meM bhI zrutagata bhAvoM ke socane kI zakti kA anekavidha tAratamya hotA hai jo una kI UhApoha zakti ke tAratamya kA hI pariNAma hai| isa tAratamya ko zAstrakAroM ne chaha vibhAgoM meM bA~TA hai jo SaTsthAna kahalAte haiN| bhAvoM ko jo saba se adhika jAna sakatA hai vaha zrutadhara utkRSTa kahalAtA hai| usa kI apekSA se hIna, hInatara, hInatama rUpa se chaha kakSAoM kA varNana hai / utkRSTa jJAtA kI apekSA-1 anantabhAgahIna, 2 asaMkhyAtabhAgahIna, 3 saMkhyAtabhAgahIna, 4 saMkhyAtaguNahIna, 5 asaMkhyAtaguNahIna aura 6 anantaguNahIna-ye kramazaH utaratI huI chaha kakSAe~ haiN| isI taraha saba se nyUna bhAvoM ko jAnanevAle kI apekSA-1 anantabhAgaadhika, 2 asaMkhyAtabhAgaadhika, 3 1 dekho, TippaNa pU. 19 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jJAnabinduparicaya-SaTsthAnapatitatva aura pUrvagata gAthA saMkhyAtabhAgaadhika, 4 saMkhyAtaguNaadhika, 5 asaMkhyAtaguNaadhika aura 6 anantaguNaadhika-ye kramazaH car3hatI huI kakSAe~ haiN| zruta kI samAnatA hone para bhI usa ke bhAvoM ke parijJAnagata tAratamya kA kAraNa jo UhApohasAmarthya hai use upAdhyAyajI ne zrutasAmarthya aura matisAmarthya ubhayarUpa kahA hai- phira bhI una kA vizeSa jhukAva use zrutasAmarthya mAnane kI aura spaSTa hai| ___ Age zruta ke dIrghopayoga viSayaka samarthana meM upAdhyAyajI ne eka pUrvagata gAthA kA [pR0 9. paM0 6 ] ullekha kiyA hai, jo 'vizeSAvazyakabhASya' [gA0 117 ] meM pAI jAtI hai / pUrvagata zabda kA artha hai pUrva-prAktana / usa gAthA ko pUrvagAthA rUpase mAnate Ane kI paraMparA jinabhadragaNi kSamAzramaNa jitanI to purAnI avazya jAna par3atI hai; kyoM ki koTyAcAryane bhI apanI vRtti meM usa kA pUrvagata gAthA rUpase hI vyAkhyAna kiyA hai / para yahAM para yaha bAta jarUra lakSya khIMcatI hai ki pUrvagata mAnI jAne vAlI vaha gAthA digambarIya granthoM meM kahIM nahIM pAI jAtI aura pAMca jJAnoM kA varNana karane vAlI 'Avazyakaniyukti' meM bhI vaha gAthA nahIM hai / hama pahale kaha Ae haiM ki akSara-anakSara rUpase zruta ke do bheda bahuta purAne haiM aura digambarIya-zvetAmbarIya donoM paraMparAoM meM pAe jAte haiM / para anakSara zruta kI donoM paraM. parAgata vyAkhyA eka nahIM hai / digambara paraMparA meM anakSarazruta zabda kA artha saba se pahale akalaMka ne hI spaSTa kiyA hai| unhoM ne svArthazruta ko anakSarazruta batalAyA hai| jaba ki zvetAmbarIya paraMparA meM niyukti ke samaya se hI anakSarabhuta kA dUsarA artha prasiddha hai| niyukti meM anakSarazruta rUpase ucchvasita, ni:zvasita Adi hI zruta liyA gayA hai| isI taraha akSarazruta ke artha meM bhI donoM paraMparAoM kA matabheda hai| akalaMka parArtha vacanAtmaka zruta ko hI akSarazruta kahate haiM jo ki kevala dravyazruta rUpa hai| taba, usa pUrvagata gAthA ke vyAkhyAna meM jinabhadra gaNi kSamAzramaNa trividha akSara batalAte hue akSarazruta ko dravya-bhAva rUpase do prakAra kA batalAte haiN| dravya aura bhAva rUpase zrutake do prakAra mAnane kI jaina paraMparA to purAnI hai aura zvetAmbara-digambara zAstroM meM eka-sI hI hai para akSaraznuta ke vyAkhyAna meM donoM paraMparAoM kA antara ho gayA hai / eka paraMparA ke anusAra dravyazruta hI akSarabhuta hai jaba ki dUsarI paraMparA ke anusAra dravya aura bhAva donoM prakAra kA akSarabhuta hai| dravyazruta zabda jaina vAGmaya meM purAnA hai para usa ke vyasanAkSara-saMjJAkSara nAma se pAe jAnavAle do prakAra digambara zAstroM meM nahIM hai| dravyazruta aura bhAvazruta rUpase zAstrajJAna saMbaMdhI jo vicAra jaina paraMparA meM pAyA jAtA hai aura jisa kA vizeSa rUpa se spaSTIkaraNa upAdhyAyajI ne pUrvagata gAthA kA vyAkhyAna karate hue kiyA hai, vaha sArA vicAra, Agama (zruti) prAmANyavAdI naiyAyikAdi sabhI vaidika darzanoM kI paraMparA meM eka-sA hai aura ati vistRta pAyA jAtA hai| isa kI zAbdika tulanA nIce likhe anusAra hai Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-matijJAna ke vizeSa nirUpaNa meM nayA UhApoha 1. jaina 2. jainetara -nyAyAdi Agama-zabdapramANa dravya bhAva zabda zAbdabodha vyaMjanAkSara saMjJAkSara labdhyakSara zabda lipi zakti vyakti -bodha (upayoga) padArthopasthiti, saMketajJAna, AkAMkSA, yogyatA, Asatti, tAtparyajJAna Adi zAbdabodha ke kAraNa jo naiyAyikAdi paraMparA meM prasiddha haiM, una saba ko upAdhyAyajI ne zAbdabodha-parikara rUpa se zAbdabodha meM hI samAyA hai / isa jagaha eka aitihAsika satya kI ora pAThakoM kA dhyAna khIMcanA jarUrI hai| vaha yaha ki jaba kabhI, kisI jaina AcAryane, kahIM bhI nayA prameya dekhA to usa kA jaina paraMparA kI paribhASA meM kyA sthAna hai yaha batalA kara, eka taraha se jaina zruta kI zrutAntara se tulanA kI hai / udAharaNArtha-bhartRharIya 'vAkyapadIya' meM vaikharI, madhyamA, pazyantI aura sUkSmA rUpase jo cAra prakAra kI bhASAoM kA bahuta hI vistRta aura talasparzI varNana hai, usa kA jaina paraMparA kI paribhASA meM kisa prakAra samAveza ho sakatA hai, yaha svAmI vidyAnandane bahuta hI spaSTatA aura yathArthatA se saba se pahale batalAyA hai, jisa se jaina jijJAsuoM ko jainetara vicAra kA aura jainetara jijJAsuoM ko jaina vicAra kA saralatA se bodha ho sake / vidyAnanda kA vahI samanvaya vAdidevasUri ne apane DhaMgase varNita kiyA hai / upAdhyAyajI ne bhI, nyAya Adi darzanoM ke prAcIna aura navIna nyAyAdi granthoM meM, jo zAbdabodha aura Agama pramANa saMbaMdhI vicAra dekhe aura paDhe una kA upayoga unhoM ne jJAnabindu meM jaina zruta kI una vicAroM ke sAtha tulanA karane meM kiyA hai, jo abhyAsI ko khAsa manana karane yogya hai| (6) matijJAna ke vizeSa nirUpaNa meM nayA UhApoha [634 ] prasaMgaprApta zruta kI kucha bAtoM para vicAra karane ke bAda phira pranthakArane prastuta matijJAna ke vizeSoM-bhedoM kA nirUpaNa zurU kiyA hai / jaina vAGmaya meM matijJAna ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA-ye cAra bheda tathA una kA paraspara kAryakAraNabhAva prasiddha hai| Agama aura tarkayuga meM una bhedoM para bahuta kucha vicAra kiyA gayA hai / para upAdhyAyajI ne jJAnabindu meM jo una bhedoM kI tathA una ke paraspara kAryakAraNabhAva kI vivecanA kI hai vaha pradhAnatayA vizeSAvazyakabhASyAnugAminI hai / isa vivecanA meM upAdhyAyajI ne pUrvavartI jaina sAhitya kA sAra to rakha hI diyA hai| 1dekho, vAkyapadIya 1.114 / 2 dekho, tattvArthazlo0, pR. 240,241 / 3 dekho, syAdvAdaratnAkara, pU. 97 / 4 dekho, vizeSAvazyakabhASya, gA0 296-299 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jJAnabinduparicaya- matijJAna ke vizeSa nirUpaNa meM nayA UhApoha sAthameM unhoM ne kucha nayA UhApoha bhI apanI ora se kiyA hai / yahA~ hama aisI tIna khAsa bAtoM kA nirdeza karate haiM jina para upAdhyAyajIne nayA UhApoha kiyA hai (1) pratyakSa jJAna kI prakriyA meM dArzanikoM kA aikamatya / (2) prAmANyanizcaya ke upAya kA prbh| (3) anekAnta dRSTi se prAmANya ke svatastva-paratastva kI vyavasthA / (1) pratyakSa jJAna kI prakriyA meM zabdabheda bhale hI ho para vicArabheda kisI kA nahIM hai / nyAya-vaizeSika Adi sabhI vaidika dArzanika tathA bauddha dArzanika bhI yahI mAnate haiM ki jahA~ indriyajanya aura manojanya pratyakSa jJAna hotA hai vahA~ saba se pahale viSaya Ara indriya kA sannikarSa hotA hai| phira nirvikalpaka jJAna, anantara savikalpaka jJAna utpanna hotA hai jo ki saMskAra dvArA smRti ko bhI paidA karatA hai| kabhI kabhI savikalpaka jJAna dhArArUpase punaH punaH huA karatA hai / pratyakSa jJAna kI prakriyA kA yaha sAmAnya krama hai| isI prakriyA ko jaina tattvajJoM ne apanI vyaJjanAvagraha, arthAvagraha, IhA, avAya aura dhAraNA kI khAsa paribhASA meM bahuta purAne samaya se batalAyA hai / upAdhyAyajI ne isa jJAnabindu meM, paraMparAgata jainaprakriyA meM khAsa kara ke do viSayoM para prakAza DAlA hai| pahalA hai kAryakAraNa-bhAva kA pariSkAra aura dUsarA hai darzanAntarIya paribhASA ke sAtha jaina paribhASAkI tulanA / arthAvagraha ke prati vyaJjanAvagraha kI, aura IhA ke prati arthAvapraha kI aura isI krama se Age dhAraNA ke prati avAya kI kAraNatA kA varNana to jaina vAGmaya meM purAnA hI hai, para navya nyAyazAstrIya parizIlana ne upAdhyAyajI se usa kAryakAraNa-bhAva kA prastuta jJAnabindu meM sapariSkAra varNana karAyA hai, jo ki anya kisI jainaprantha meM pAyA nahIM jAtA / nyAya Adi darzanoM meM pratyakSa jJAna kI prakriyA cAra aMzoM meM vibhakta hai| [636] pahalA kAraNAMza [pR0 1050 20] jo saMnikRSTa indriyarUpa hai| dUsarA vyApArAMza [646] jo sannikarSa evaM nirvikalpa jJAnarUpa hai| tIsarA phalAMza [pR0 15. paM0 16.] jo savikalpaka jJAna yA nizcayarUpa hai aura cauthA paripAkAMza [$47] jo dhArAvAhI jJAnarUpa tathA saMskAra, smaraNa Adi rUpa hai / upAdhyAyajI ne vyaJjanAvagraha, arthAvagraha Adi purAtana jaina paribhASAoM ko ukta cAra aMzoM meM vibhAjita kara ke spaSTarUpa se sUcanA kI hai ki jainetara darzanoM meM pratyakSa jJAna kI jo prakriyA hai vahI zabdAntara se jainadarzana meM bhI hai| upAdhyAyajI vyaJjanAvagrahako kAraNAMza, arthAvagraha tathA IhAko vyApArAMza, avAyako phalAMza aura dhAraNA ko paripAkAMza kahate hai, jo bilakula upayukta hai| bauddha darzana ke mahAyAnIya 'nyAyavindu' Adi jaise saMskRta pranthoM meM pAI jAnevAlI, pratyakSa jJAna kI prakriyAgata paribhASA, to nyAyadarzana jaisI hI hai| para hInayAnIya pAlI pranthoM kI paribhASA bhinna hai| yadyapi pAlI vAGmaya upAdhyAyajI ko sulabha na thA phira bhI unhoM ne jisa tulanA kI sUcanA kI hai, usa tulanA ko, isa samaya sulabha pAlI vAGmaya taka vistRta kara ke, hama yahAM sabhI bhAratIya darzanoM kI ukta paribhASAgata tulanA batalAte haiN| 1 dekho, pramANamImAMsA TippaNa, pR. 45 / ---- - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - matijJAna ke vizeSa nirUpaNa meM nayA UhApoha 39 1 nyAyavaizeSikAdi vaidika darzana 2 jaina darzana. 3 pAlI abhidharma. tathA mahAyAnIya bauddha darzana, 1 sannikRSyamANa indriya 1 vyajanAvagraha 1 ArammaNa kA indriyayA ApAthagamana-indriyaviSayendriyasannikarSa Alambana saMbaMdha tathA Avajana 2 nirvikalpaka 2 arthAvagraha 2 cakSurAdivijJAna 3 saMzaya tathA saMbhAvanA 3 saMpaTicchana, saMtIraNa 4 savikalpaka nirNaya 4 avAya 4 voTThapana 5 dhArAvAhi jJAna tathA 5 dhAraNA 5 javana tathA javanAnubandha saMskAra-smaraNa tadArammaNapAka (2)[638] prAmANyanizcaya ke upAya ke bAre meM UhApoha karate samaya upAdhyAyajI ne malayagiri sUri ke mata kI khAsa taura se samIkSA kI hai / malayagiri sUri kA' mantavya hai ki avAyagata prAmANya kA nirNaya avAya kI pUrvavartinI IhA se hI hotA hai, cAhe vaha IhA lakSita ho yA na ho| isa mata para upAdhyAyajI ne Apatti uThA kara kahA hai, [639] ki agara IhA se hI avAya ke prAmANya kA nirNaya mAnA jAya to vAdidevasUri kA prAmANyanirNayaviSayaka svatastva-paratastva kA pRthakkaraNa kabhI ghaTa nahIM sakegA / malayagiri ke mata kI samIkSA meM upAdhyAyajI ne bahuta sUkSma koTikrama upasthita kiyA hai| upAdhyAyajI jaisA vyakti, jo malayagiri sUri Adi jaise pUrvAcAryoM ke prati bahuta hI AdarazIla evaM una ke anugAmI haiM, ve una pUrvAcAryoM ke mata kI khule dila se samAlocanA karake sUcita karate haiM, ki vicAra ke zuddhIkaraNa evaM satyagaveSaNA ke patha meM avicArI anusaraNa bAdhaka hI hotA hai| (3) [40] upAdhyAyajI ko prasaMgavaza anekAnta dRSTi se prAmANya ke svatastva-para. tastva nirNaya kI vyavasthA karanI iSTa hai / isa uddeza kI siddhi ke lie unhoM ne do ekAntavAdI pakSakAroM ko cunA hai jo paraspara viruddha mantavya vAle haiM / mImAMsaka mAnatA hai ki prAmANya kI siddhi svataH hI hotI hai, taba naiyAyika kahatA hai ki prAmANya kI siddhi parataH hI hotI hai / upAdhyAyajI ne pahale to mImAMsaka ke mukha se svataHprAmANya kA hI sthApana karAyA hai aura pIche usa kA khaNDana naiyAyika ke mukha se karA kara usake dvArA sthApita karAyA hai ki prAmANya kI siddhi parataH hI hotI hai / mImAMsaka aura naiyAyika kI paraspara khaNDana-maNDana vAlI prastuta prAmANyasiddhiviSayaka carcA prAmANya ke khAsa 'tadvati tatprakArakatvarUpa' dArzanikasaMmata prakAra para hI karAI gaI hai / isa ke pahale upAdhyAyajI ne saiddhAntikasaMmata aura tArkikasaMmata aise anekavidha prAmANya ke prakAroM ko eka eka kara ke carcA ke lie cunA hai aura anta meM batalAyA hai, ki ye saba prakAra -- 1 The Psychological attitude of early Buddhist Philosophy : By Anagarika B. Govinda: P. 184. abhidhammatthasaMgaho, 4.8 / 2dekho, nandIsUtra kI TIkA, pR073| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - avadhi aura manaHparyAya kI carcA prastuta carcA ke lie upayukta nahIM / kevala 'tadvati tatprakArakatvarUpa' usa kA prakAra hI prastuta svataH-paratastva kI siddhi kI carcA ke lie upayukta hai / anupayogI kaha kara choDa die gae jina aura jitane prAmANya ke prakAroM kA, upAdhyAyajI ne vibhinna dRSTi se jaina zAstrAnusAra jJAnabindu meM nidarzana kiyA hai, una aura utane prakAroM kA vaisA nidarzana kisI eka jaina grantha meM dekhane meM nahIM aataa| mImAMsaka aura naiyAyika kI jJAna bindugata svata:-parataH prAmANya vAlI carcA navyanyAya ke pariSkAroM se jaTila bana gaI hai| upAdhyAyajI ne udayana, gaMgeza, raghunAtha, pakSadhara Adi navya naiyAyikoM ke tathA mImAMsakoM ke granthoM kA jo AkaMTha pAna kiyA thA usI kA udgAra prastuta carcA meM patha patha para hama pAte haiN| prAmANya kI siddhi svataH mAnanA yA parataH mAnanA yA ubhayarUpa mAnanA yaha prazna jaina paraMparA ke sAmane upasthita huaa| taba vidyAnandi' Adi ne bauddha mata ko apanA kara anekAnta dRSTi se yaha kaha diyA ki abhyAsa dazA meM prAmANya kI siddhi svataH hotI hai aura anabhyAsa dazA meM parataH / usa ke bAda to phira isa mudde para aneka jaina tArkikoM ne saMkSepa aura vistAra se anekamukhI carcA kI hai| para upAdhyAyajI kI carcA una pUrvAcAryoM se nirAlI hai| isa kA mukhya kAraNa hai upAdhyAyajI kA navya darzanazAstroM kA sarvAGgINa parizIlana / carcA kA upasaMhAra karate hue [642,43 ] upAdhyAyajI ne mImAMsaka ke pakSa meM aura naiyAyika ke pakSa meM Ane vAle doSoM kA anekAnta dRSTi se parihAra kara ke, donoM pakSoM ke samanvaya dvArA jaina mantavya sthApita kiyA hai| 3. avadhi aura manaHparyAya kI carcA mati aura zruta jJAna kI vicAraNA pUrNa kara ke pranthakAra ne kramazaH avadhi [951, 52] aura manaHparyAya [653,54 ] kI vicAraNA kI hai| Arya tattvacintaka do prakAra ke hue haiM, jo bhautika - laukika bhUmikA vAle the unhoM ne bhautika sAdhana arthAt indriya-mana ke dvArA hI utpanna hone vAle anubhava mAtra para vicAra kiyA hai / ve AdhyAtmika anubhava se paricita na the| para dUsare aise bhI tattvacintaka hue haiM jo AdhyAtmika bhUmikA vAle the| jina kI bhUmikA AdhyAtmika-lokottara thI una kA anubhava bhI AdhyAtmika rahA / AdhyAtmika anubhava mukhyatayA Atmazakti kI jAgRti para nirbhara hai| bhAratIya darzanoM kI sabhI pradhAna zAkhAoM meM aise AdhyAtmika anubhava kA varNana ekasA hai / AdhyAtmika anubhava kI pahuMca bhautika jagat ke usa pAra taka hotI hai / vaidika, bauddha aura jaina paraMparA ke prAcIna samajhe jAne vAle granthoM meM, vaise vividha AdhyAtmika anubhavoM kA, kahIM kahIM milate julate zabdoM meM aura kahIM dUsare zabdoM meM varNana milatA hai| jaina vAGmaya meM AdhyAtmika anubhava-sAkSAtkAra ke tIna prakAra varNita haiM-avadhi, manAparyAya aura kevala / avadhi pratyakSa vaha hai jo indriyoM ke dvArA agamya aise sUkSma, 1 dekho, pramANaparIkSA, pR. 63; tatvArthazlo., pR0 175, parIkSAmukha 1.13 / 2 dekho, tattvasaMgraha, pR. 811 / 3 dekho, pramANamImAMsA bhASATippaNa, pR. 16 paM0 18 se / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - avadhi aura manaHparyAya kI carcA 41 dhyavahita aura viprakRSTa mUrta padArthoM kA sAkSAtkAra kara sake / manaHparyAya pratyakSa yaha hai jo mAtra manogata vividha avasthAoM kA sAkSAtkAra kare / ina do pratyakSoM kA jaina vAramaya meM bahuta vistAra aura bheda-prabheda vAlA manoraJjaka varNana hai| vaidika darzana ke aneka granthoM meM-khAsa kara 'pAtaJjalayogasUtra' aura usa ke bhASya mAdi meM- uparyukta donoM prakAra ke pratyakSa kA yogavibhUtirUpa se spaSTa aura AkarSaka varNana hai' / 'vaizeSikasUtra' ke 'prazastapAdabhASya' meM bhI thoDA-sA kintu spaSTa varNana hai| bauddha darzana ke 'majjhimanikAya' jaise purAne pranthoM meM bhI vaise AdhyAtmika pratyakSa kA spaSTa varNana hai| jaina paraMparA meM pAyA jAne vAlA 'avadhijJAna' zabda to jainetara paraMparAoM meM dekhA nahIM jAtA para jaina paraMparA kA 'manAparyAya' zabda to 'paracittajJAna" yA "paracittavijAnanA' jaise sadRzarUpa meM anyatra dekhA jAtA hai| ukta do jJAnoM kI darzanAntarIya tulanA isa prakAra hai 2. vaidika 3. bauddha 1. jaina 2 manaHparyAya vaizeSika pAtaJjala 1 avadhi 1 viyuktayogipratyakSa 1bhuvanajJAna, athavA tArAvyUhajJAna, yukhAnayogipratyakSa dhruvagatijJAna Adi 2 paracittajJAna 2 paracittajJAna, cetaHparijJAna manAparyAya jJAna kA viSaya mana ke dvArA cintyamAna vastu hai yA cintanapravRtta manodravya kI avasthAe~ hai'- isa viSaya meM jaina paraMparA meM aikamatya nhiiN| niyukti aura tattvArthasUtra evaM tasvArthasUtrIya vyAkhyAoM meM pahalA pakSa varNita hai; jaba ki vizeSAvazyakabhASya meM dUsare pakSa kA samarthana kiyA gayA hai| paraMtu yogabhASya tathA majjhimanikAya meM jo paracitta jJAna kA varNana hai usa meM kevala dUsarA hI pakSa hai jisa kA samarthana jinabhadragaNikSamAzramaNa ne kiyA hai| yogabhASyakAra tathA majjhimanikAyakAra spaSTa zabdoM meM yahI kahate hai ki aise pratyakSa ke dvArA dUsaroM ke citta kA hI sAkSAtkAra hotA hai, citta ke Alambana kA nhiiN| yogabhASya meM to citta ke Alambana kA prahaNa ho na sakane ke pakSa meM dalIleM mI dI gaI haiN| ___ yahA~ vicAraNIya bAteM do hai- eka to yaha ki manAparyAya jJAna ke viSaya ke bAre meM jo jaina vAsmaya meM do pakSa dekhe jAte haiM, isa kA spaSTa artha kyA yaha nahIM hai ki pichale . 1dekho, yogasUtra vibhUtipAda, sUtra 19.26 ityAdi / 2 dekho, kaMdalITIkAsahita prazastapAdabhASya, pa. 187 // 3 dekho, majijhamanikAya, sutta / 4 "pratyayasa paracittazAnam"-yogasUtra. 3.19 / 5dekho, amiSammatvasaMgaho, 9.24 / dekho, pramANamImAMsA, bhASATippaNa pR.37 tathA zAnabindu,TipaNa pR.1.7|| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya- kevala jJAna ke astitva kI sAdhaka yukti efeat sAhityayuga meM pranthakAra purAnI AdhyAtmika bAtoM kA tArkika varNana to karate the para AdhyAtmika anubhava kA yuga bIta cukA thA / dUsarI bAta vicAraNIya yaha hai ki yogabhASya, majjhimanikAya aura vizeSAvazyakabhASya meM pAyA jAne vAlA aikamatya svataMtra cintana kA pariNAma hai yA kisI eka kA dUsare para asara bhI hai ? / 42 jaina vAGmaya meM avadhi aura manaH paryAya ke saMbandha meM jo kucha varNana hai usa maba kA upayoga kara ke upAdhyAyajI ne jJAnabindu meM una donoM jJAnoM kA aisA supariSkRta lakSaNa kiyA hai aura lakSaNagata pratyeka vizeSaNa kA aisA buddhigamya prayojana batalAyA hai jo anya kisI grantha meM pAyA nahIM jAtA / upAdhyAyajI ne lakSaNavicAra to ukta donoM jJAnoM ke bheda ko mAna kara hI kiyA hai, para sAtha hI unhoM ne ukta donoM jJAnoM kA bheda na mAnane vAlI siddhasena divAkara kI dRSTi kA samarthana mI [55-56 ] bar3e mArmika DhaMgase kiyA hai / 4. kevala jJAna kI carcA [ 57 ] avadhi aura manaHparyAya jJAna kI carcA samApta karane ke bAda upAdhyAyajI ne kevala jJAna kI carcA zurU kI hai, jo prantha ke anta taka calI jAtI hai aura prantha kI samApti ke sAtha hI pUrNa hotI hai| prastuta prantha meM anya jJAnoM kI apekSA kevaLa jJAna kI hI carcA adhika vistRta hai / mati Adi cAra pUrvavartI jJAnoM kI carcAne prantha kA jitanA bhAga rokA hai usa se kucha kama dUnA grantha-bhAga akele kevala jJAna kI carcAne rokA hai| isa carcA meM jina aneka premeyoM para upAdhyAyajI ne vicAra kiyA hai una meM se nIce likhe vicAroM para yahA~ kucha vicAra pradarzita karanA iSTa hai ( 1 ) kevala jJAna ke astitva kI sAdhaka yukti / ( 2 ) kevala jJAna ke svarUpa kA pariSkRta lakSaNa / (3) kevala jJAna ke utpAdaka kAraNoM kA prazna / (4) rAgAdi doSoM ke jJAnAvArakatva tathA karmajanyatva kA prabha / (5) nairAtmyabhAvanA kA nirAsa / (6) brahmajJAna kA nirAsa / (7) zruti aura smRtiyoM kA jaina matAnukUla vyAkhyAna / (8) kucha jJAtavya jaina mantavyoM kA kathana / ( 9 ) kevala jJAna aura kevala darzana ke krama tathA bhedAbheda ke saMbaMdha meM pUvAcAyoM pakSabheda / (10) pranthakAra kA tAtparya tathA una kI svopajJa vicAraNA / (1) kevala jJAna ke astitva kI sAdhaka yukti [ 58 ] bhAratIya tattvacintakoM meM jo AdhyAtmika zaktivAdI haiM, una meM bhI * AdhyAtmikazaktijanya jJAna ke bAre meM saMpUrNa aikamatya nahIM / AdhyAtmikazaktijanya Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-kevala jJAna ke astitva kI sAdhaka yukti 43 jJAna saMkSepa meM do prakAra kA mAnA gayA hai / eka to vaha jo indriyAgamya aise sUkSma mUrta padArthoM kA sAkSAtkAra kara ske| dUsarA vaha jo mUrta-amUrta sabhI traikAlika SastuoM kA eka sAtha sAkSAtkAra kare / ina meM se pahale prakAra kA sAkSAtkAra to sabhI AdhyAtmika tattvacintakoM ko mAnya hai, phira cAhe nAma Adi ke saMbandha meM bheda bhale hI ho| pUrva mImAMsaka jo AdhyAtmikazaktijanya pUrNa sAkSAtkAra yA sarvajJatva' kA virodhI hai use bhI pahale prakAra ke AdhyAtmikazaktijanya apUrNa sAkSAtkAra ko mAnane meM koI Apatti nahIM ho sakatI / matabheda hai to sirpha AdhyAtmikazaktijanya pUrNa sAkSAtkAra ke ho sakane na ho sakane ke viSaya meM / mImAMsaka ke sivAya dUmarA koI AdhyAtmika vAdI nahIM hai jo aise sArvajya - pUrNa sAkSAtkAra ko na mAnatA ho| sabhI sArvajyavAdI paraMparAoM ke zAstroMmeM pUrNa sAkSAtkAra ke astitva kA varNana to parApUrva se calA hI AtA hai; para prativAdI ke sAmane usa kI samarthaka yuktiyA~ hamezA eka-sI nahIM rahI haiN| ina meM samaya samaya para vikAsa hotA rahA hai| upAdhyAyajI ne prastuta grantha meM sarvajJatva kI samarthaka jisa yukti ko upasthita kiyA hai vaha yukti uddezataH prativAdI mImAMsakoM ke saMmukha hI rakhI gaI hai| mImAMsaka kA kahanA hai ki aisA koI zAstranirapekSa mAtra AdhyAtmikazaktijanya pUrNa jJAna ho nahIM sakatA jo dharmAdharma jaise atIndriya padArthoM kA mI sAkSAtkAra kara sake / usa ke sAmane sArvajyavAdiyoM kI eka yukti yaha rahI hai ki jo vastu' sAtizaya - taratamabhAvApanna hotI hai vaha bar3hate bar3hate kahIM na kahIM pUrNa pazAko prApta kara letI hai| jaise ki parimANa / parimANa choTA bhI hai aura taratamabhAvase bar3A bhI / ata eva vaha AkAza Adi meM pUrNa kASThAko prApta dekhA jAtA hai| yahI hAla zAna kA bhI hai| jJAna kahIM alpa to kahIM adhika - isa taraha taratamavAlA dekhA jAtA hai| ata eva vaha kahIM na kahIM saMpUrNa bhI honA cAhie / jahA~ vaha pUrNakalAprApta hogA vahI sarvajJa / isa yukti ke dvArA upAdhyAyajI ne bhI jJAnabindu meM kevala jJAna ke astitva kA samarthana kiyA hai| ___ yahA~ aitihAsika dRSTi se yaha prazna hai, ki prastuta yukti kA mUla kahA~ taka pAyA jAtA hai, aura vaha jaina paraMparA meM kaba se AI dekhI jAtI hai| abhI taka ke hamAre vAcana-cintanase hameM yahI jAna par3atA hai ki isa yukti kA purANatama ullekha yogasUtra ke alAvA anyatra nahIM hai| hama pAtaMjala yogasUtra ke prathamapAda meM 'tatra niratizayaM sarvajJavIjam [1.25.] aisA sUtra pAte haiM, jisa meM sApha taura se yaha batalAyA gayA hai ki jJAna kA tAratamya hI sarvajJa ke astitva kA bIja hai jo Izvara meM pUrNarUpeNa vikasita hai / isa sUtra ke Upara ke bhASya meM vyAsane to mAnoM sUtra ke vidhAna kA Azaya hastAmalakavat prakaTa kiyA hai| nyAya-vaizeSika paraMparA jo sArvajJavAdI hai usa ke sUtra bhASya Adi prAcIna granthoM meM isa sarvajJAstitva kI sAdhaka yukti kA ullekha nahIM hai| hA~, hama prazastapAda kI TIkA vyomavatI [pU0 560 ] meM usa kA ullekha pAte haiM / para aisA kahanA niyuktika nahIM hogA ki 1 sarvazAvAda ke tulanAtmaka itihAsa ke lie dekho, pramANamImAMsA bhASATippaNa, pR...| 2dekho, niSpaNa puu.1.8.pN.17| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jJAnabinduparicaya - kevalajJAna kA pariSkRta lakSaNa vyomavatI kA vaha ullekha yogasUtra tathA usa ke bhASya ke bAda kA hI hai| kAma kI kisI bhI acchI dalIla kA prayoga jaba eka bAra kisI ke dvArA carcAkSetra meM A jAtA hai taba phira Age vaha sarvasAdhAraNa ho jAtA hai / prastuta yukti ke bAre meM bhI yahI huA jAna par3atA hai| saMbhavataH sAMkhya-yoga paraMparAne usa yukti kA AviSkAra kiyA phira usane nyAya-vaizeSika tathA bauddha paraMparA ke anthoM meM bhI pratiSThita sthAna prApta kiyA aura isI taraha vaha jaina paraMparA meM bhI pratiSThita huii| jaina paraMparA ke Agama, niyukti, bhASya Adi prAcIna aneka grantha sarvajJatva ke varNana se bhare par3e haiM, para hameM uparyukta jJAnatAratamya vAlI sarvajJatvasAdhaka yukti kA sarva prathama prayoga mallavAdI kI kRti meM hI dekhane ko milatA hai| abhI yaha kahanA saMbhava nahIM ki mallavAdI ne kisa paraMparA se vaha yukti apanAI / para itanA to nizcita hai ki mallavAdI ke bAda ke sabhI digambara-zvetAmbara tArkikoM ne isa yukti kA udAratAse upayoga kiyA hai / upAdhyAyajI ne bhI jJAnabindu meM kevalajJAna ke astitva ko siddha karane ke vAste eka mAtra isI yukti kA prayoga tathA pallavana kiyA hai| (2) kevalajJAna kA pariSkRta lakSaNa [657 ] prAcIna Agama, niyukti Adi granthoM meM tathA pIche ke tArkika granthoM meM jahA~ kahIM kevala jJAna kA svarUpa jaina vidvAnoM ne batalAyA hai vahA~ sthUla zabdoM meM itanA hI kahA gayA hai ki jo AtmamAtrasApekSa yA bAhyasAdhananirapekSa sAkSAtkAra, saba padArthoM ko arthAt traikAlika dravya-paryAyoM ko viSaya karatA hai vahI kevala jJAna hai / upAdhyAyajI ne prastuta prantha meM kevala jJAna kA svarUpa to vahI mAnA hai para unhoM ne usa kA nirUpaNa aisI navIna zailI se kiyA hai jo una ke pahale ke kisI jaina grantha meM nahIM dekhI jaatii| upAdhyAyajI ne naiyAyika udayana tathA gaMgeza Adi kI pariSkRta paribhASA meM kevala jJAna ke svarUpa kA lakSaNa savistara spaSTa kiyA hai / isa jagaha ina ke lakSaNa se saMbaMdha rakhane vAle do muddoM para dArzanika tulanA karanI prApta hai, jinameM pahalA hai sAkSAtkAratva kA aura dUsarA hai sarvaviSayakatva kaa| ina donoM muddoM para mImAMsakabhinna sabhI dArzanikoM kA aikamatya hai / agara una ke kathana meM thor3A antara hai to vaha sirpha paraMparAbheda kA hI hai| nyAya-vaizeSika darzana jaba 'sarva'viSayaka sAkSAtkAra kA varNana karatA hai taba vaha 'sarva'zabdase apanI paraMparA meM prasiddha dravya, guNa Adi sAtoM padArthoM ko saMpUrNa bhAva se letA hai| sAMkhya-yoga jaba 'sarva' viSayaka sAkSAtkAra kA citraNa karatA hai taba vaha apanI paraMparA meM prasiddha prakRti, puruSa Adi 25 tattvoM ke pUrNa sAkSAtkAra kI bAta kahatA hai / bauddha darzana 'sarva'zabda se apanI paraMparA meM prasiddha paJca skandhoM ko saMpUrNa bhAva se letA hai / vedAnta darzana 'sarva'zabda se apanI paraMparA meM pAramArthika rUpa se prasiddha eka mAtra pUrNa brahma / ko hI letA hai / jaina darzana bhI 'sarva'zabda se apanI paraMparA meM prasiddha saparyAya SaD dravyoM ko 1 dekho, tattvasaMgraha, pR. 825 / 2 dekho, nayacakra, likhita prati, pR0 123 a / 3 dekho, tattvasaMgraha, kA0 3134, tathA usakI patrikA / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya- kevalajJAna kA pariSkRta lakSaNa pUrNarUpeNa letA hai / isa taraha uparyukta sabhI darzana apanI apanI paraMparA ke anusAra mAne jAne vAle saba padArthoM ko le kara una kA pUrNa sAkSAtkAra mAnate haiM, aura tadanusArI lakSaNa bhI karate haiM / para isa lakSaNagata ukta sarva viSayakatva tathA sAkSAtkAratva ke viruddha mImAMsaka kI sakhta Apatti hai| mImAMsaka sarvajJavAdiyoM se kahatA hai ki- agara sarvajJa kA tuma loga nIce likhe pAMca arthoM meM se koI bhI artha karo to tumhAre viruddha merI Apatti nahIM / agara tuma loga yaha kaho ki- sarvajJa kA mAnI hai 'sarva' zabda ko jAnane vAlA (1); yA yaha kaho ki- sarvajJa zabda se hamArA abhiprAya hai tela, pAnI Adi kisI eka cIja ko pUrNa rUpeNa jAnanA (2); yA yaha kaho ki- sarvajJa zabda se hamArA matalaba hai sAre jagata ko mAtra sAmAnya rUpeNa jAnanA (3); yA yaha kaho ki- sarvajJa zabda kA artha hai hamArI apanI apanI paraMparA meM jo jo tattva zAstrasiddha haiM una kA zAstra dvArA pUrNajJAna (4); yA yaha kaho kisarvajJa zabda se hamArA tAtparya kevala itanA hI hai ki jo jo vastu, jisa jisa pratyakSa, anumAnAdi pramANa gamya hai una saba vastuoM ko una ke grAhaka saba pramANoM ke dvArA yathAsaMbhava jAnanA (5); vahI sarvajJatva hai| ina pAMcoM meM se to kisI pakSa ke sAmane mImAMsaka kI Apatti nahIM; kyoM ki mImAMsaka ukta pAMcoM pakSoM ke svIkAra ke dvArA phalita hone vAlA sarvajJatva mAnatA hI hai / usa kI Apatti hai to isa para ki aisA koI sAkSAtkAra (pratyakSa ) ho nahIM sakatA jo jagat ke saMpUrNa padArthoM ko pUrNarUpeNa krama se yA yugapat jAna sake / mImAMsaka ko sAkSAtkAratva mAnya hai, para vaha asarva viSayaka jJAna meM / use sarvaviSayakatva bhI abhipreta hai, para vaha zAstrajanya parokSa jJAna hI meN| isa taraha kevala jJAna ke svarUpa ke viruddha saba se prabala aura purAnI Apatti uThAne vAlA hai mImAMsaka / usa ko sabhI sarvajJavAdiyoM ne apane apane DhaMgase javAba diyA hai| upAdhyAyajI ne bhI kevala jJAna ke svarUpa kA pariSkRta lakSaNa karake, usa viSaya meM mImAMsakasamata svarUpa ke viruddha hI jaina mantavya hai, yaha bAta batalAI hai| ___ yahA~ prasaMgavaza eka bAta aura bhI jAna lenI jarUrI hai| vaha yaha ki yadyapi vedAnta darzana bhI anya sarvajJavAdiyoM kI taraha sarva- pUrNa brahmaviSayaka sAkSAtkAra mAna kara apane ko sarvasAkSAtkArAtmaka kevala jJAna kA mAnane vAlA batalAtA hai aura mImAMsaka ke mantavya se judA paDatA hai| phira bhI eka mudde para mImAMsaka aura vedAnta kI ekavAkyatA hai| vaha muddA hai zAstrasApekSatA kaa| mImAMsaka kahatA hai ki sarvaviSayaka parokSa jJAna bhI zAkha ke sivAya ho nahIM sktaa| vedAnta brahmasAkSAtkArarUpa sarvasAkSAtkAra ko mAna kara bhI usI bAta ko kahatA hai| kyoM ki vedAnta kA mata hai ki brahmajJAna bhale hI sAkSAtkArarUpa ho, para usa kA saMbhava vedAntazAstra ke sivAya nahIM hai| isa taraha mUla meM eka hI vedapatha para prasthita mImAMsaka aura vedAnta kA kevala jJAna ke svarUpa ke viSaya meM matabheda 1dekho, tattvasaMgraha, kA. 3129 se| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jJAna vinduparicaya - kevalajJAna ke utpAdaka kAraNoM kA prazna hote hue bhI usa ke utpAdaka kAraNa rUpa se eka mAtra vedazAstra kA svIkAra karane meM koI bhI matabheda nahIM / (3) kevalajJAna ke utpAdaka kAraNoM kA prazna [ 59 ] kevala jJAna ke utpAdaka kAraNa aneka haiM, jaise- bhAvanA, adRSTa, viziSTa zabda aura AvaraNakSaya Adi / ina meM kisI eka ko prAdhAnya aura bAkI ko aprAdhAnya de kara vibhinna dArzanikoM ne kevala jJAna kI utpatti ke jude jur3e kAraNa sthApita kie haiM / udAharaNArtha - sAMkhyayoga aura bauddha darzana kevala jJAna ke janakarUpa se bhAvanA kA pratipAdana karate haiM, jaba ki nyAya-vaizeSika darzana yogaja adRSTa ko kevalajJAnajanaka batalAte haiM / vedAnta 'tattvamasi' jaise mahAvAkya ko kevala jJAna kA janaka mAnatA hai, jaba ki jaina darzana kevalajJAnajanakarUpa se AvaraNa-karma-kSaya kA hI sthApana karatA hai / upAdhyAyajI ne bhI prastuta grantha meM karmakSaya ko hI kevalajJAnajanaka sthApita karane ke lie anya pakSoM kA nirAsa kiyA hai / mImAMsA jo mUla meM kevala jJAna ke hI viruddha hai usa ne sarvajJatva kA asaMbhava dikhAne ke lie bhAvanAmUlaka' sarvajJatvavAdI ke sAmane yaha dalIla kI hai ki - bhAvanAjanya jJAna yathArtha ho hI nahIM sakatA; jaisA ki kAmuka vyakti kA bhAvanAmUlaka svAmika kAminIsAkSAtkAra / [ 161] dUsare yaha ki bhAvanAjJAna parokSa hone se aparokSa sArvazya kA janaka bhI nahIM ho sakatA / tIsare yaha ki agara bhAvanA ko sArvazyajanaka mAnA jAya to eka adhika pramANa bhI [ pR0 20. paM0 23 ] mAnanA par3egA / mImAMsA ke dvArA diye gae ukta tInoM doSoM meM se pahale do doSoM kA uddhAra to bauddha, sAMkhya-yoga Adi sabhI bhAvanAkAraNavAdI eka-sA karate haiM, jaba ki upAdhyAyajI ukta tInoM doSoM kA uddhAra apanA siddhAntabheda [ 962 ] batalA kara hI karate haiM / ve jJAnabindu meM karmakSaya pakSa para hI bhAra de kara kahate haiM ki vAstava meM to sArvajJaya kA kAraNa hai karmakSaya hI / karmakSaya ko pradhAna mAnane meM una kA abhiprAya yaha hai ki vahI kevala jJAna kI utpatti kA avyavahita kAraNa hai / unhoM ne bhAvanA ko kAraNa nahIM mAnA, so aprAdhAnya kI dRSTi se / ve spaSTa kahate haiM ki - bhAvanA jo zukudhyAna kA hI nAmAntara hai vaha kevala jJAna kI utpAdaka avazya hai; para karmakSaya ke dvArA hI / ata eva bhAvanA kevala jJAna kA avyavahita kAraNa na hone se karmakSaya kI apekSA apradhAna hI hai / jisa yukti se unhoM ne bhAvanAkAraNavAda kA nirAsa kiyA hai usI yukti se unhoM ne adRSTakAraNavAda kA bhI nirAsa [ 63 ] kiyA hai / ve kahate haiM ki agara yogajanya adRSTa sArvazya kA kAraNa ho taba bhI vaha karmarUpa pratibandhaka ke nAza ke sivAya sArvajJya paidA nahIM kara sakatA / aisI hAlata meM adRSTa kI apekSA karmakSaya hI kevala jJAna kI utpatti meM pradhAna kAraNa siddha hotA hai / zabdakAraNavAda kA nirAsa upAdhyAyajI ne yahI kaha kara kiyA hai ki-sahakArI kAraNa kaise hI kyoM na hoM, para parokSa jJAna kA janaka zabda kabhI una ke sahakAra se aparokSa jJAna kA janaka nahIM bana sakatA / 1 dekho, TippaNa, pR0 108 paM0 23 se / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnabinduparicaya-rAgAdi doSoM kA vicAra sArSaya kI utpatti kA krama saba darzanoM kA samAna hI hai / paribhASA bheda bhI nahIM-sA hai| isa bAta kI pratIti nIce kI gaI tulanA se ho jaaygii| 1 jaina 2 cauddha 3 sAMkhya-yoga 4 nyAya-vaizeSika 5 vedAnta samyagdarzana samyagdRSTi vivekaNyAti 1 samyagjJAna samyagdarzana 2kSapazreNIkA- 2 rAgAdi klezoM 2 prasaMkhyAna - 2rAgAdihAsa kA 2 rAgAdihAsakA rAgAdi ke hAsa ke hAsa kA saMprajJAta samAdhi prAraMbha prAraMbha kA-prAraMbha prAraMbha kA prAraMbha zuklaNyAna kebala bhAvanA ke bala 3 asaMprajJAta- asaMprajJAta-dharma- 3 bhAvanA-nidise mohanIya kA- se klezAvaraNa kA dharmamegha samAdhi megha samAdhi dhyAsana ke baha rAgAdidoSa kA bhAtyantika kSaya dvArA rAgAdi dvArA rAgAdi se klezoM kA kSaya Atyantika kSaya klezakarma kI klezakarma kI Atyantika nivRtti Atyantika nivRtti zAnAvaraNa ke bhAvanAke prakarSa prakAzAvaraNa ke samAdhijanya brahmasAkSAtkAra sarvathA mAza se jJeyAvaraNa ke nAza dvArA dharma dvArA sArvajya ke dvArA ajJAdvArA sarvajJatva sarvathA nAza ke sArvazya nAdikA vilaya dvArA sarvazasva (4) rAgAdi doSoM kA vicAra [665] sarvajJa jJAna kI utpatti ke krama ke saMbaMdha meM jo tulanA Upara kI gaI hai usa se spaSTa hai ki rAga, dveSa Adi klezoM ko hI saba dArzanika kevala jJAna kA AvAraka mAnate haiN| saba ke mata se kevala jJAna kI utpatti tabhI saMbhava hai jaba ki ukta doSoM kA sarvathA nAza ho / isa taraha upAdhyAyajI ne rAgAdi doSoM meM sarvasaMmata kevala-jJAnAvArakatva kA samarthana kiyA hai, aura pIche unhoM ne rAgAdi doSoM ko karmajanya sthApita kiyA hai| rAga, dveSa Adi jo cittagata yA Atmagata doSa haiM una kA mukhya kAraNa karma arthAt janma-janmAntara meM saMcita Atmagata doSa hI haiN| aisA sthApana karane meM upAdhyAyajI kA tAtparya punarjanmavAda kA svIkAra karanA hai / upAdhyAyajI AstikadarzanasaMmata punarjanmavAda kI prakriyA kA Azraya le kara hI kevala jJAna kI prakriyA kA vicAra karate haiN| ata eva isa prasaMga meM unhoM ne rAgAdi doSoM ko karmajanya yA punarjanmamUlaka na mAnane vAle matoM kI samIkSA bhI kI hai| aise mata tIna haiN| jina meM se eka masa [666] yaha hai, ki rAga kaphajanya hai, dveSa pittajanya hai aura moha vAtajanya hai| dUsarA mata [667] yaha hai, ki rAga zukropacayajanya hai ityAdi / tIsarA mata [668] yaha hai, ki zarIra meM pRthvI aura jala tattva kI vRddhi se rAga paidA hotA hai, tejo aura vAyu kI vRddhi se dveSa paidA hotA hai, jala aura vAyu kI vRddhi se moha paidA hotA hai / ina tInoM matoM meM rAga, dveSa aura moha kA kAraNa manogata yA Atmagata karma na mAna kara zarIragata vaiSamya hI mAnA gayA hai / yadyapi ukta tInoM matoM ke anusAra rAga, dveSa aura moha ke kAraNa bhinna bhinna haiN| phira bhI una tInoM mata kI mUla dRSTi eka hI hai aura vaha yaha hai ki punarjanma yA punarjanmasaMbaddha karma mAna kara rAga, dveSa Adi doSoM hI paci ghaTAne Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - nairAtmyabhAvanA kA nirAma kI koI jarUrata nahIM hai| zarIragata doSoM ke dvArA yA zarIragata vaiSamya ke dvArA hI rAgAdi kI upapatti ghaTAI jA sakatI hai| yadyapi ukta tInoM matoM meM se pahale hI ko upAdhyAyajI ne bArhaspatya arthAt cArvAka mata kahA hai; phira bhI vicAra karane se yaha spaSTa jAna par3atA hai ki ukta tInoM matoM kI AdhArabhUta mUla dRSTi, punarjanma binA mAne hI vartamAna zarIra kA Azraya le kara vicAra karane vAlI hone se, asala meM cArvAka dRSTi hI hai / isI dRSTi kA Azraya le kara cikitsAzAstra prathama mata ko upasthita karatA hai; jaba ki kAmazAstra dUsare mata ko upasthita karatA hai / tIsarA mata saMbhavataH haThayoga kA hai / ukta tInoM kI samAlocanA kara ke upAdhyAyajI ne yaha batalAyA hai ki rAga, dveSa aura moha ke upazamana tathA kSaya kA saccA va mukhya upAya AdhyAtmika arthAt jJAna-dhyAna dvArA Atmazuddhi karanA hI hai; nahIM ki ukta tInoM matoM ke dvArA pratipAdana kie jAne vAle mAtra bhautika upAya / prathama mata ke puraskartAoM ne vAta, pitta, kapha ina tIna dhAtuoM ke sAmya sampAdana ko hI rAgAdi doSoM ke zamana kA upAya mAnA hai| dUsare mata ke sthApakoM ne samucita kAmasevana Adi ko hI rAgAdi doSoM kA zamanopAya mAnA hai| tIsare mata ke samarthakoMne pRthivI, jala Adi tattvoM ke samIkaraNa ko hI rAgAdi doSoM kA upazamanopAya mAnA hai| upAdhyAyajI ne ukta tInoM matoM kI samAlocanA meM yahI batalAne kI koziza kI hai ki samAlocya tInoM matoM ke dvArA, jo jo rAgAdi ke zamana kA upAya batalAyA jAtA hai vaha vAstava meM rAga Adi doSoM kA zamana kara hI nahIM sktaa| ve kahate haiM ki vAta Adi dhAtuoM kA kitanA hI sAmya kyoM na sampAdita kiyA jAya, samucita kAmasevana Adi bhI kyoM na kiyA jAya, pRthivI Adi tattvoM kA samIkaraNa bhI kyoM na kiyA jAya, phira bhI jaba taka Atma zuddhi nahIM hotI taba taka rAga-dveSa Adi doSoM kA pravAha bhI sUkha nahIM sktaa| isa samAlocanA se upAdhyAyajI ne punarjanmavAdisammata AdhyAtmika mArga kA hI samarthana kiyA hai| upAdhyAyajI kI prastuta samAlocanA koI sarvathA nayI vastu nahIM hai / bhArata varSa meM AdhyAtmika dRSTi vAle bhautika dRSTi kA nirAsa hajAroM varSa pahale se karate Ae haiN| vahI upAdhyAyajIne bhI kiyA hai-para zailI unakI nayI hai| 'zAnabindu' meM upAdhyAyajI ne uparyukta tInoM matoM kI jo samAlocanA kI hai vaha dharmakIrti ke 'pramANavArtika' aura zAntarakSita ke 'tattvasaMgraha' meM bhI pAyI jAtI hai| (5) nairAtmyabhAvanA kA nirAsa [669] pahale tulanA dvArA yaha dikhAyA jA cukA hai ki sabhI AdhyAtmika darzana bhAvanA- dhyAna dvArA hI ajJAna kA sarvathA nAza aura kevala jJAna kI utpatti mAnate haiN| jaba sArvazya prApti ke lie bhAvanA Avazyaka hai taba yaha mI vicAra karanA prApta hai ki vaha bhAvanA kaisI arthAt kiMviSayaka 1 / bhAvanA ke svarUpa viSayaka prama kA javAba saba kA eka nahIM hai / dArzanika zAstroM meM pAI jAne vAlI bhAvanA saMkSepa meM tIna prakAra kI 1 no, nippaNa, pR. 109 paM0 26 se| . Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna binduparicaya - nairAtmyabhAvanA kA nirAsa 49 I hai - nairAtmyabhAvanA, brahmabhAvanA aura vivekabhAvanA | nairAtmyabhAvanA bauddhoM kI hai| brahmabhAvanA aupaniSada darzana kI hai| bAkI ke saba darzana vivekabhAvanA mAnate haiM / nairAtmyabhAvanA vaha hai - jisa meM yaha vizvAsa kiyA jAtA hai ki sthira AtmA jaisI yA dravya jaisI koI vastu hai hI nhiiN| jo kucha hai vaha saba kSaNika evaM asthira hI hai / isa ke viparIta brahmabhAvanA vaha hai - jisa meM yaha vizvAsa kiyA jAtA hai ki brahma arthAt Atma-tatva ke sivAya aura koI vastu pAramArthika nahIM hai; tathA Atma-tatva bhI bhinna bhinna nahIM hai / vivekabhAvanA vaha hai - jo AtmA aura jar3a donoM dravyoM kA pAramArthika aura svatantra astitva mAna kara calatI hai / vivekabhAvanA ko bhedabhAvanA bhI kaha sakate haiN| kyoM ki usa meM jar3a aura cetana ke pArasparika bheda kI taraha jaDa tatva meM tathA cetana tatva meM bhI bheda mAnane kA avakAza hai| ukta tInoM bhAvanAe~ svarUpa meM eka dUsare se bilakula viruddha haiM, phira bhI una ke dvArA uddezya siddhi meM koI antara nahIM par3atA / nairAtmya bhAvanA ke samarthaka bauddha kahate haiM ki agara AtmA jaisI koI sthira vastu ho to usa para sneha bhI zAzvata rahegA; jisa se tRSNAmUlaka sukha meM rAga aura duHkha meM dveSa hotA hai / jaba taka sukha- rAga aura duHkha-dveSa ho taba taka pravRtti nivRtti - saMsAra kA cakra bhI ruka nahIM sakatA / ata eva jise saMsAra ko chor3anA ho usa ke lie sarala va mukhya upAya AtmAbhiniveza chor3anA hI hai / bauddha dRSTi ke anusAra sAre doSoM kI jar3a kevala sthira Atma-tatva ke svIkAra meM hai| eka bAra usa abhiniveza kA sarvathA parityAga kiyA phira to na rahegA bAMsa aura na bajegI bA~surI - arthAt jar3a ke kaTa jAne se neha aura tRSNAmUlaka saMsAracakra apane Apa baMdha par3a jAyagA / 1 brahmabhAvanA ke samarthaka kahate haiM ki ajJAna hI duHkha va saMsAra kI jar3a hai / hama Atmabhinna vastuoM ko pAramArthika mAna kara una para ahaMtva- mamatva dhAraNa karate haiM, aura tabhI rAgadveSamUlaka pravRtti nivRtti kA cakra calatA hai / agara hama brahmabhinna vastuoM meM pAramArthikatva mAnanA chor3a deM aura eka mAtra brahmakA hI pAramArthikatva mAna leM taba ajJAnamUlaka ahaMtva - mamatva kI buddhi naSTa ho jAne se tanmUlaka rAga-dveSajanya pravRtti - nivRtti kA cakra apane Apa hI ruka jAyagA / vivekabhAvanA ke samarthaka kahate haiM ki AtmA aura jar3a donoM meM pAramArthikatva buddhi huI itane mAtra se ahaMtva -mamatva paidA nahIM hotA aura na AtmA ko sthira mAnane mAtra se rAgadveSAdi kI pravRtti hotI hai| una kA mantavya hai ki AtmA ko AtmarUpa na samajhanA aura anAtmA ko anAtmarUpa na samajhanA yaha ajJAna hai / ata eva jar3ameM Atmabuddhi aura AtmAmeM jar3atva kI yA zUnyatva kI buddhi karanA yahI ajJAna hai / isa ajJAna ko dUra karane ke lie vivekabhAvanA kI AvazyakatA hai / upAdhyAyajI jaina dRSTi ke anusAra vivekabhAvanA ke avalaMbI haiM / yadyapi vivekabhAvanA ke abalaMbI sAMkhya-yoga tathA nyAya-vaizeSika ke sAtha jaina darzana kA thor3A 1 dekho, TippaNa pR0 109 paM0 30 / 7 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya- brahmajJAna kA nirAsa matabheda avazya hai- phira bhI upAdhyAyajI ne prastuta grantha meM nairAtmyabhAvanA aura brahmabhAvanA ke Upara hI khAsa taura se prahAra karanA cAhA hai / isa kA sababa yaha hai ki sAMkhya-yogAdisaMmata vivekabhAvanA jainasaMmata vivekabhAvanA se utanI dUra yA viruddha nahIM jitanI ki nairAtmyabhAvanA aura brahmabhAvanA hai / nerAtmyabhAvanA ke khaNDana meM upAdhyAyajI ne khAsa kara bauddhasaMmata kSaNabhaMga vAda kA hI khaNDana kiyA hai / usa khaNDanameM unakI mukhya dalIla yaha rahI hai ki ekAnta kSaNikatva vAda ke sAtha bandha aura mokSakI vicArasaraNi mela nahIM khAtI hai / yadyapi upAdhyAyajI ne jaisA nairAtmyabhAvanA kA nAmollekha pUrvaka khaNDana kiyA hai vaisA brahmabhAvanA kA nAmollekha pUrvaka khaNDana nahIM kiyA hai, phira bhI unhoM ne Age jAkara ati vistAra se vedAntasaMmata sArI prakriyA kA jo khaNDana kiyA hai usa meM brahmabhAvanA kA nirAsa apane Apa hI samA jAtA hai| (6) brahmajJAna kA nirAsa / 73 ] kSaNabhaMga vAda kA nirAsa karane ke bAda upAdhyAyajI advaitavAdisaMmata brahmajJAna, jo jainadarzanasaMmata kevalajJAna sthAnIya hai, usa kA khaNDana zurU karate haiN| mukhyatayA madhusUdana sarasvatI ke granthoM ko hI sAmane rakha kara una meM pratipAdita brAhmajJAna kI prakriyA kA nirAsa karate haiM / madhusUdana sarasvatI zAGkara vedAnta ke asAdhAraNa navya vidvAn haiM, jo IsA kI solahavIM zatAbdI meM hue haiM / advaitasiddhi, siddhAntabindu, vedAntakalpalatikA Adi aneka gaMbhIra aura vidvanmAnya prantha una ke banAe hue haiN| una meM se mukhyatayA vedAntakalpalatikA kA upayoga prastuta prantha meM upAdhyAyajI ne kiyA hai| madhusUdana sarasvatI ne vedAntakalpalatikA meM jisa vistAra se aura jisa paribhASAmeM brahmajJAna kA varNana kiyA hai upAdhyAyajI ne bhI ThIka usI vistAra se usI paribhASA meM prastuta jJAnabindu meM khaNDana kiyA hai / zAGkarasaMmata advaita brahmajJAnaprakriyA kA virodha sabhI dvaitavAdI darzana eka sA karate haiM / upAdhyAyajI ne bhI vaisA hI virodha kiyA hai para paryavasAna meM thor3A sA antara hai / vaha yaha ki jaba dUsare dvaitavAdI advaitadarzana ke khaNDana ke bAda apanA apanA abhimata dvaita sthApana karate haiM, taba upAdhyAyajI brahmajJAna ke khaNDana ke dvArA jainadarzanasaMmata dvaitaprakriyA kA hI spaSTatayA sthApana karate haiM / ata eva yaha to kaha ne kI jarUrata hI nahIM ki upAdhyAyajI kI khaNDana yuktiyA~ prAyaH ve hI haiM jo anya dvaitavAdiyoM kI hotI haiN| prastuta khaNDana meM upAdhyAyajI ne mukhyatayA cAra muddoM para Apatti uThAI hai| (1)[73 ] akhaNDa brahma kA astitva / (2) [684] brahmAkAra aura brahmaviSayaka nirvikalpaka vRtti / (3) [694 ] aisI vRtti kA zabdamAtrajanyatva / (4)[679] brahmajJAna se ajJAnAdi kI nivRtti / ina cAroM muddoM para taraha taraha se bhApatti . uThA kara antameM yahI batalAyA hai ki advaitasaMmata brahmajJAna tathA usa ke 1 dekho, TippaNa pR0 109. paM0 6 tathA pR0 111. paM0 30 / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-brahmajJAna kA nirAsa dvArA ajJAnanivRtti kI prakriyA hI sadoSa aura truTipUrNa hai| isa khaNDana prasaMga unhoM ne eka vedAntasaMmata ati ramaNIya aura vicAraNIya prakriyA kA bhI savistara ullekha kara ke khaNDana kiyA hai / vaha prakriyA isa prakAra hai-[676] vedAnta pAra. mArthika, vyAvahArika aura prAtibhAsika aisI tIna sattAe~ mAnatA hai jo ajJAnagata tIna zaktiyoM kA kArya hai / ajJAna kI prathamA zakti brahmabhinna vastuoM meM pAramArthikatva buddhi paidA karatI hai jisa ke vazIbhUta ho kara loga bAhya vastuoMko pAramArthika mAnate aura kahate haiM / naiyAyikAdi darzana, jo Atmaminna vastuoM kA bhI pAramArthikatva mAnate hai, vaha ajJAnagata prathama zakti kA hI pariNAma hai arthAt Atmabhinna bAhya vastuoM ko pAramArthika samajhane vAle sabhI darzana prathamazaktigarbhita ajJAnajanita haiM / jaba vedAntavAkya se brahmaviSayaka zravaNAdi kA paripAka hotA hai taba vaha ajJAna kI prathama zakti nivRtta hotI hai jisa kA ki kArya thA prapazca meM pAramArthikatva buddhi karanA / prathama zakti ke nivRtta hote hI usa kI dUsarI zakti apanA kArya karatI hai| vaha kArya hai prapaJca meM vyAvahArikatva kI pratIti / jisa ne zravaNa, manana, nididhyAsana siddha kiyA ho vaha prapaJca meM pAramArthikatva kabhI jAna nahIM sakatA para dUsarI zakti dvArA use prapaJca meM vyAvahArikatva kI pratIti avazya hotI hai / brahmasAkSAtkAra se dUsarI zakti kA nAza hote hI tajanya vyAvahArikatva pratIti kA bhI nAza ho jAtA hai| jo brahmasAkSAtkAra* vAna ho vaha prapaJca ko vyAvahArika rUpa se nahIM jAnatA; para tIsarI zakti ke zeSa rahane se usa ke bala se vaha prapaJca ko prAtimAsika rUpa se pratIta karatA hai / vaha tIsarI zakti tathA usa kA prAtibhAsika pratItirUpa kArya ye donoM aMtima bodha ke sAtha nivRtta hote haiM aura tabhI bandha mokSa kI prakriyA bhI samApta hotI hai| upAdhyAyajI ne uparyukta vedAnta prakriyA kA balapUrvaka khaNDana kiyA hai| kyoM ki agara ve usa prakriyA kA khaNDana na kareM to isa kA phalitArtha yaha hotA hai ki vedAnta ke kathanAnusAra jaina darzana bhI prathamazaktiyukta ajJAna kA hI vilAsa hai ata eva asatya hai| upAdhyAyajI mauke mauke para jaina darzana kI yathArthatA hI sAbita karanA cAhate haiN| ata eva unhoM ne pUrvAcArya haribhadra kI prasiddha ukti [pR0 1.26] - jisa meM pRthvI Adi bAma tattvoM kI tathA rAgAdidoSarUpa Antarika vastuoM kI vAstavikatA kA citraNa haiusa kA havAlA de kara vedAnta kI uparyukta ajJAnazakti-prakriyA kA khaNDana kiyA hai| .. isa jagaha vedAnta kI uparyukta ajJAnagata trividha zakti kI trividha sRSTi vAlI prakriyA ke sAtha jainadarzana kI trividha AtmabhAva vAlI prakriyA kI tulanA kI jA sakatI hai| __ jaina darzana ke anusAra bahirAtmA, jo mithyAdRSTi hone ke kAraNa tIvratama kaSAya aura tInatama ajJAna ke udaya se yukta hai ata eva jo anAtmAko AtmA mAna kara sirpha usImeM pravRtta hotA hai, vaha vedAntAnusArI Adhazaktiyukta ajJAna ke bala se prapaJca meM pAramArthikatva kI pratIti karane vAle ke sthAna meM hai| jisa ko jaina darzana Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jJAnabinduparicaya - kucha jJAtavya jainamantavyoM kA kathana aMtarAtmA arthAt anya vastuoM ke ahatva-mamasva kI ora se udAsIna ho kara uttarottara zuddha AtmasvarUpa meM lIna hone kI ora bar3hane vAlA kahatA hai, vaha vedAntAnusArI ajJAnagata dUsarI zakti ke dvArA vyAvahArikasattvapratIti karane vAle vyakti ke sthAna meM hai| kyoM ki jainadarzana saMmata aMtarAtmA usI taraha AtmaviSayaka zravaNa-manana-nididhyAsana vAlA hotA hai, jisa taraha vedAnta saMmata vyAvahArikasavapratIti vAlA brahma ke zravaNa-manana-nididhyAsana meM / jainadarzanasaMmata paramAtmA jo terahave guNasthAna meM vartamAna hone ke kAraNa dravya manoyoga vAlA hai vaha vedAntasaMmata ajJAnagata tRtIyazaktijanya pratibhAsikasattvaMpratIti vAle vyakti ke sthAna meM hai| kyoM ki vaha ajJAna se sarvathA mukta hone para bhI dagdharajjukalpa bhavopaprahikarma ke saMbaMdha se pacana Adi meM pravRtti karatA hai| jaisA ki prAtibhAsikasavapratIti vAlA vyakti brahmasAkSAtkAra hone para bhI prapazca kA pratibhAsa mAtra karatA hai / jaina darzana, jisa ko zailezI avasthA prApta AtmA yA mukta AtmA kahatA hai vaha vedAnta saMmata ajJAnajanya trividha sRSTi se para aMtimabodha vAle vyakti ke sthAna meM hai / kyoM ki use aba mana, vacana, kAya kA koI vikalpaprasaMga nahIM rahatA, jaisA ki vedAntasaMmata aMtima brahmabodha vAle ko prapazca meM kisI bhI prakAra kI sattvapratIti nahIM rhtii| (7) zruti aura smRtiyoM kA jainamatAnukUla vyAkhyAna [688] vedAntaprakriyA kI samAlocanA karate samaya upAdhyAyajI ne vedAntasaMmata vAkyoM meM se hI jainasaMmata prakriyA phalita karane kA bhI prayatna kiyA hai| unhoM ne aise aneka zruti-smRti gata vAkya uddhRta kie haiM jo brahmajJAna, evaM usa ke dvArA ajJAna ke nAzakA, tathA aMta meM brahmabhAva prApti kA varNana karate haiN| unhIM vAkyoM meM se jainaprakriyA phalita karate hue upAdhyAyajI kahate haiM ki ye sabhI zruti-smRtiyA~ jainasaMmata karma ke vyavadhAyakatva kA tathA kSINakarmatvarUpa jainasaMmata brahmabhAva kA hI varNana karatI haiN| bhAratIya dArzanikoM kI yaha paripATI rahI hai ki pahale apane pakSa ke sayuktika samarthana ke dvArA prativAdI ke pakSa kA nirAsa karanA aura aMtameM saMbhava ho to prativAdI ke mAnya zAstravAkyoM meM se hI apane pakSako phalita kara ke batalAnA / upAdhyAyajI ne bhI yahI kiyA hai| (8) kucha jJAtavya jainamantavyoM kA kathana - brahmajJAna kI prakriyA meM Ane vAle jude jude muddoM kA nirAsa karate samaya upANyAthajI ne usa usa sthAna meM kucha jainadarzanasaMmata muddoM kA bhI spaSTIkaraNa kiyA hai| kahIM to vaha spaSTIkaraNa unhoM ne siddhasena kI sanmatigata gAthAoM ke AdhAra se kiyA hai aura kahIM yukti aura jainazAstrAbhyAsa ke bala se / jaina prakriyA ke abhyAsiyoM ke lie aise kucha mantavyoM kA nirdeza yahA~ kara denA jarUrI hai| (1) jaina dRSTi se nirvikalpaka bodha kA artha / (2) prama kI taraha brahmabhinna meM bhI nirvikalpaka bodha kA saMbhava / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - kucha jJAtavya jainamantavyoM kA kathana (3) nirvikalpaka aura savikalpaka bodha kA anekAnta / (4) nirvikalpaka bodha mI zAbda nahIM hai kintu mAnasika hai - aisA samarthana / . (5) nirvikalpaka bodha bhI avagraha rUpa nahIM kintu apAya rUpa hai - aisA prati pAdana / (1) [690] vedAntaprakriyA kahatI hai ki jaya brahmaviSayaka nirvikalpa bodha hotA hai taba vaha brahma mAtra ke astitva ko tathA bhinna jagat ke abhAva ko sUcita karatA hai| sAtha hI vedAntaprakriyA yaha bhI mAnatI hai ki aisA nirvikalpaka bodha sirpha brahmaviSayaka hI hotA hai anya kisI viSaya meM nahIM / usa kA yaha bhI mata hai ki nirvikalpaka bodha ho jAne para phira kabhI savikalpaka bodha utpanna hI nahIM hotA / ina tInoM mantavyoM ke viruddha upAdhyAyajI jaina mantavya batalAte hue kahate haiM ki nirvikalpaka bodha kA artha hai zuddha dravya kA upayoga, jisa meM kisI bhI paryAya ke vicAra kI chAyA taka na ho| arthAt jo jJAna samasta paryAyoM ke saMbaMdha kA asaMbhava vicAra kara kevala dravyako hI viSaya karatA hai, nahIM ki cintyamAna dravya se bhinna jagat ke abhAva ko bhI / vahI jJAna nirvikalpaka bodha hai; isa ko jaina paribhASA meM zuddhadravyanayAdeza bhI kahA jAtA hai / (2) aisA nirvikalpaka bodha kA artha batalA kara unhoM ne yaha bhI batalAyA hai ki nirvikalpaka bodha jaise cetana dravya meM pravRtta ho sakatA hai vaise hI ghaTAdi jar3a dravya meM bhI pravRtta ho sakatA hai| yaha niyama nahIM ki vaha cetanadravyaviSayaka hI ho| vicAraka, jisa jisa jaDa yA cetana dravya meM paryAyoM ke saMbaMdha kA asaMbhava vicAra kara kevala dravya svarUpa kA hI prahaNa karegA, usa usa jaha-cetana sabhI dravya meM nirvikalpaka bodha ho skegaa| (3)[692] upAdhyAyajI ne yaha bhI spaSTa kiyA hai ki jJAnasvarUpa AtmA kA svabhAva hI aisA hai ki jo eka mAtra nirvikalpaka jJAnasvarUpa nahIM rhtaa| vaha jaba zuddha dravya kA vicAra chor3a kara paryAyoM ke vicAra kI ora jhukatA hai taba vaha nirvikalpaka jJAna ke bAda bhI paryAyasApekSa savikalpaka jJAna bhI karatA hai / ata eva yaha mAnanA ThIka nahIM ki nirvikalpaka bodha ke bAda savikalpaka bodha kA saMbhava hI nhiiN| (4) vedAnta darzana kahatA hai ki brahma kA nirvikalpaka bodha 'tattvamasi' ityAdi zabda janya hI haiN| isa ke viruddha upAdhyAyajI kahate haiM [pR0 30, paM0 24 ] ki aisA nirvikalpaka bodha paryAyavinirmuktavicArasahakRta manase hI utpanna hone ke kAraNa manojanya mAnanA cAhie, nahIM ki zabdajanya / unhoM ne apane abhimata manojanyatva kA sthApana karane ke pakSa meM kucha anukUla zrutiyoMko bhI uddhRta kiyA hai [694,95] / (5) [693 ] sAmAnya rUpase jainaprakriyA meM prasiddhi aisI hai ki nirvikalpaka bodha to avagraha kA nAmAntara hai| aisI dazAmeM yaha prazna hotA hai ki taba upAdhyAyajI ne nirvikalpaka bodha ko mAnasika kaise kahA ? kyoM ki avagraha vicArasahakRtamanojanya Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jJAnavinduparicaya - kevalajJAna- darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA nahIM hai; jaba ki zuddha dravyopayogarUpa nirvikalpaka vodha vicAra sahakRtamanojanya hai / isa kA uttara unhoM ne yaha diyA hai ki jisa vicArasahakRtamanojanya zuddhadravyopayoga ko hamane nirvikalpaka kahA hai vaha IhAtmakavicArajanya apAyarUpa hai aura nAma-jAtyAdikalpanA se rahita bhI hai| ina saba jainAbhimata mantavyoM kA spaSTIkaraNa kara ke anta meM unhoM ne yahI sUcita kiyA hai ki sArI vedAntaprakriyA eka taraha se jainasaMmata zuddhadravyanayAdeza kI hI vicArasaraNi hai / phira bhI vedAntavAkyajanya brahmamAtra kA sAkSAtkAra hI kevala jJAna hai aisA vedAntamantavya to kisI taraha bhI jainasaMmata ho nahIM sakatA / (9) kevalajJAna - darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA [102 ] kevala jJAna kI carcA kA aMta karate hue upAdhyAyajI ne jJAnabindu meM kevala jJAna aura kevala darzana ke saMbaMdha meM tIna pakSabhedoM arthAt vipratipattiyoM ko na nyAya kI paribhASA meM upasthita kiyA hai, jo ki jaina paraMparA meM prAcIna samaya se pracalita rahe haiN| ve tIna pakSa isa prakAra haiM ( 1 ) kevala jJAna aura kevala darzana donoM upayoga bhinna haiM aura ve eka sAtha utpanna na ho kara kramazaH arthAt eka eka samaya ke aMtara se utpanna hote rahate haiM / (2) ukta donoM upayoga bhinna to haiM para una kI utpatti kramika na ho kara yugapat arthAt eka hI sAtha hotI rahatI hai / (3) ukta donoM upayoga vastutaH bhinna nahIM haiN| upayoga to eka hI hai para usa ke apekSA vizeSakRta kevala jJAna aura kevala darzana aise do nAma haiM / ata evaM nAma ke sivAya upayoga meM koI bheda jaisI vastu nahIM hai / ukta tIna pakSoMpara aitihAsika dRSTi se vicAra karanA jarUrI hai / vAcaka umAsvAti, jo vikrama kI tIsarI se pAMcavI zatAbdI ke bIca kabhI hue jAna paDate haiM, una ke pUrvavarti upalabdha jaina vAGmaya ko dekhane se jAna paDatA hai ki usa meM sirpha eka hI pakSa rahA hai aura vaha kevala jJAna aura kevala darzana ke kramavartitva kA / hama saba se pahale umAsvAti ke 'tattvArthabhASya' meM aisA ullekha' pAte haiM jo spaSTarUpeNa yugapat pakSa kA hI bodha karA sakatA hai / yadyapi tasvArtha bhASyagata ukta ullekha kI vyAkhyA karate hue vikramIya 8 - 9 vIM sadI ke vidvAn ve0 siddhasenagaNi ne use kramaparaka hI batalAyA hai aura sAtha hI apanI tattvArtha bhASya- vyAkhyA meM yugapat tathA kiyA hai; para isa para adhika UhApoha karane se yaha jAna ke pahale kisI ne tattvArthabhASya kI vyAkhyA karate hue ukta ullekha ko yugapat paraka mIM 1 dekho, TippaNa, pR0 114. paM0 25 se / 2 " matijJAnAdiSu caturSu paryAyeNopayogo bhavati, na yugapat / bhijJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapat sarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnu samayamupayogo bhavati / " - tattvArthabhA0 1.31 / 3 dekho, tatvArtha bhASyaDhIkA, pR0 111-112 // abheda pakSa kA khaNDana bhI paDatA hai ki siddhasena gaNi Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya - kevalajJAna-darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA 55 batalAyA hogA / agara hamarA yaha anumAna ThIka hai to aisA mAna kara calanA cAhie ki kisI ne tattvArthabhASya ke ukta ullekha kI yugapat paraka bhI vyAkhyA kI thI, jo Aja upalabdha nahIM hai| 'niyamasAra' prantha jo digambara AcArya kundakunda kI kRti samajhA jAtA hai usa meM spaSTa rUpa se eka mAtra yogapadya pakSakA (gA0 159) hI ullekha hai| pUjyapAda devanandI ne bhI tattvArtha sUtra kI vyAkhyA 'sarvArthasiddhi" maiM eka mAtra yugapat pakSakA hI nirdeza kiyA hai| zrIkuMdakuMda aura pUjyapAda donoM digaMbarIya paraMparA ke prAcIna vidvAna haiM aura donoM kI kRtiyoM meM ekamAtra yogapadya pakSa kA spaSTa ullekha hai| pUjyapAda ke uttaravarti digambarAcArya samantabhadrane bhI apanI 'AptamImAMsA' meM ekamAtra yaugapatha pakSa kA ullekha kiyA hai| yahA~ para yaha smaraNa rakhanA cAhie ki kundakunda, pUjyapAda aura samantabhadra - ina tInhoM ne apanA abhimata yogapadya pakSa batalAyA hai; para inameM se kisI ne yogapadhavirodhI kramika yA abheda pakSa kA khaNDana nahIM kiyA hai / isa taraha hameM zrIkandakunda se samantabhadra taka ke kisI bhI digaMbarAcArya kI, koI aisI kRti, abhI upalabdha nahIM hai jisameM kramika yA abheda pakSa kA khaNDana ho / aisA khaNDana hama saba se pahale akalaMka kI kRtiyoM meM pAte haiM / bhaTTa akalaMka ne samantabhadrIya AptamImAMsA kI 'aSTazatI vyAkhyA meM yogapadya pakSa kA sthApana karate hue kramika pakSa kA, saMkSepa meM para spaSTa rUpameM, khaNDana kiyA hai aura apane 'rAjavArtika" bhASya meM to krama pakSa mAnanevAloM ko sarvajJanindaka kaha kara usa pakSa kI agrAhyatA kI ora saMketa kiyA hai / tathA usI rAjavArtika meM dUsarI jagaha (6.10.14-16) unhoM ne abheda pakSa kI agrAhyatA kI ora bhI spaSTa IzArA kiyA hai| akalaMka ne abheda pakSa ke samarthaka siddhasena divAkara ke sanmatitake nAmaka prantha meM pAI jAnevAlI divAkara kI abhedaviSayaka navIna vyAkhyA (sanmati 2.25) kA zabdaza: ullekha kara ke usa kA javAba isa taraha diyA hai ki jisa se apane abhimata yugapat pakSa para koI doSa na Ave aura usa kA samarthana bhI ho / isa taraha hama samUce digambara vAGamaya ko lekara jaba dekhate haiM taba niSkarSa yahI nikalatA hai ki digambara paraMparA ekamAtra yogapadya pakSako hI mAnatI AI hai aura usa meM akalaMka ke pahale kisI ne kramika yA abheda pakSa kA khaNDana nahIM kiyA hai, kevala apane pakSa kA nirdeza mAtra kiyA hai| .. aba hama zvetAmbarIya pAAya kI ora dRSTipAta kreN| hama Upara kaha cuke haiM ki tattvArthabhASya ke pUrvavarti upalabdha Agamika sAhitya meM se to sIdhe taura se kevala kramapakSa hI phalita hotA hai / jaba ki tattvArthabhASya ke ullekha se yugapat pakSa kA bodha hotA hai| umAkhAti aura jinabhadra kSamAzramaNa- donoM ke bIca kama se kama do sau varSoM kA antara 1 "sAkAra jJAnamanAkAra darzanamiti / tat chadmastheSu krameNa vartate / nirAvaraNeSu yugapat / " sarvArtha0, 1. / 2 "tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // " AptamI0, kA. 1.1 / 3 "tajjJAnadarzanayoH kramavRttI hi sarvajJavaM kAdAviskaM syAt / kutastatsiddhiriti cet sAmAnyavizeSa. viSayayogitAvaraNayorayugapat pratibhAsAyogAt pratibandhakAntarAbhAvAt" - aSTazatI-aSTasahanI, pR. 201 / 4 rAjavArtika. 6.13.8 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jJAnabinduparicaya- kevalajJAna-darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA hai / itane baDe antara meM racA gayA koI aisA zvetAmbarIya prantha abhI upalabdha nahIM hai jisa meM ki yogapadya tathA abheda pakSa kI carcA yA paraspara khaNDana-maNDana ho| para hama jaba vikramIya sAtavIM sadI meM hue jinabhadra kSamAzramaNa kI upalabdha do kRtiyoM ko dekhate haiM taba aisA avazya mAnanA paDatA hai ki unake pahale zvetAmbara paraMparA meM yoga. padya pakSa kI tathA abheda pakSa kI, kevala sthApanA hI nahIM huI thI, balki ukta tInoM pakSoM kA paraspara khaNDana-maNDana vAlA sAhitya bhI paryApta mAtrA meM bana cukA thaa| jinabhadra gaNine apane ati vistRta 'vizepAvazyakabhASya' (gA03090 se) meM kramika pakSa kA AgamikoM kI ora se jo vistRta sa-tarka sthApana kiyA hai usa meM unhoMne yogapadya tathA abheda pakSakA AgamAnusaraNa karake vistRta khaNDana bhI kiyA hai / taduparAnta unhoM ne apane choTe se 'vizeSaNavatI' nAmaka grantha (gA0 184 se) meM to, vizeSAvazyakabhASya kI apekSA bhI atyanta vistAra se apane abhimata kramapakSa kA sthApana tathA anabhimata yogapadya tathA abheda pakSa kA khaNDana kiyA hai / bhamAzramaNa kI ukta donoM kRtiyoM meM pAe jAne vAle khaNDana-maNDanagata pUrvapakSa-uttarapakSa kI racanA tathA usameM pAI jAnevAlI anukUlapratikUla yuktiyoM kA dhyAnase nirIkSaNa karane para kisI ko yaha mAnane meM sandeha nahIM raha sakatA ki kSamAzramaNa ke pUrva lambe arse se zvetAmbara paraMparA meM ukta tInoM pakSoM ke mAnane vAle maujuda the aura ve apane apane pakSa kA samarthana karate hue virodhI pakSakA nirAsa bhI karate the| yaha krama kevala maukhika hI na calatA thA balki zAstrabaddha bhI hotA rahA / ve zAstra Aja bhale hI maujuda na hoM para kSamAzramaNa ke ukta donoM pranthoM meM una kA sAra dekhane ko Aja bhI milatA hai| isa para se hama isa natIje para pahU~cate haiM ki jinabhadra ke pahale bhI zvetAmbara paraMparA meM ukta tInoM pakSoM ko mAnane vAle tathA paraspara khaNDanamaNDana karane vAle AcArya hue haiM / jaba ki kama se kama jinabhadrake samaya taka meM aisA koI digambara vidvAna nahIM huA jAna paDatA ki jisa ne krama pakSa yA abheda pakSa kA khaNDana kiyA ho / aura digaMbara vidvAna kI aisI koI kRti to Aja taka bhI upalabdha nahIM hai jisa meM yogapatha pakSa ke alAvA dUsare kisI bhI pakSa kA samarthana ho / .. jo kucha ho para yahA~ yaha prabha to paidA hotA hI hai ki prAcIna AgamoM ke pATha sIdhe taura se jaba krama pakSa kA hI samarthana karate haiM taba jaina paraMparA meM yogapadya pakSa aura abheda pakSa kA vicAra kyoM kara dAkhila huA / isa kA. javAba hameM do taraha se sUjhatA hai| eka to yaha ki jaba asarvajJa vAdI mImAMsaka ne sabhI sarvajJa vAdiyoM ke sAmane - 1 niyukti meM "savvassa kevalissa vi (pAThAntara 'ssA') jugavaM do masthi udhogA"-gA. 979-yaha aMza pAyA jAtA hai jo spaSTarUpeNa kevali meM mAne jAnevAle yogapadya pakSa kA hI prativAda karatA hai| hamane pahale eka jagaha yaha saMbhAvanA prakaTa kI hai ki niyukti kA amuka bhAga tasvArthabhASyake bAda kA mI saMbhava hai| agara vaha saMbhAvanA ThIka hai to niyukti kA ukta bhaMza jo yogapadya pakSa kA prativAda karatA hai vaha bhI tattvArthabhASya ke yogapathapratipAdaka mantavya kA virodha karatA ho aisI saMbhAvanA kI jA sakatI hai| kucha bhI ho, para itanA to spaSTa hai ki zrIjinabhadra gaNi ke pahale yogapadya pakSa kA khaNDana hameM eka mAtra niyukti ke uka aMzake sivAya anyatra kahIM abhI upalabdha nahIM; aura niryuki meM ameva pakSa ke khaNDana kA to izArA bhI nahIM hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna binduparicaya- kevalajJAna- darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA I yaha AkSepa kiyA ki tumhAre sarvajJa agara krama se saba padArthoM ko jAnate haiM to ve sarvajJa hI kaise ? aura agara eka sAtha sabhI padArthoM ko jAnate haiM to eka sAtha saba jAna lene ke bAda Age ve kyA jAneMge ? kucha bhI to phira ajJAta nahIM hai / aisI dazA maiM bhI ve asarvajJa hI siddha hue / isa AkSepa kA javAba dUsare sarvajJa vAdiyoM kI taraha jainoM ko bhI denA prApta huA / isI taraha bauddha Adi sarvajJa vAdI bhI jainoM ke prati yaha AkSepa karate rahe hoMge ki tumhAre sarvajJa arhat to krama se jAnate dekhate haiM; ata eva ve pUrNa sarvajJa kaise ? / isa AkSepa kA javAba to eka mAtra jainoM ko hI denA prApta thA / isa taraha uparyukta tathA anya aise AkSepoM kA javAba dene kI vicAraNA meM se sarva prathama ative pakSa, krama pakSa ke viruddha jaina paraMparA meM praviSTa huaa| dUsarA yaha bhI saMbhava hai ki jaina paraMparA ke tarkazIla vicArakoM ko apane Apa hI krama pakSa meM truTi dikhAI dI aura usa truTi kI pUrti ke vicAra meM se unheM yaugapadya pakSa sarva prathama sUjha paDA / jo jaina vidvAna yaugapadya pakSa ko mAna kara usa kA samarthana karate the una ke sAmane krama pakSa mAnane vAloM kA baDA Agamika dala rahA jo Agama ke aneka vAkyoM ko le kara yaha batalAte the ki yaugapadya pakSa kA kabhI jaina Agama ke dvArA samarthana kiyA nahIM jA sakatA / yadyapi zurU meM yaugapadya pakSa tarkabala ke AdhAra para hI pratiSThita huA jAna paDatA hai, para saMpradAya kI sthiti aisI rahI, ki ve jaba taka apane yaugapadya pakSa kA Agamika vAkyoM ke dvArA samarthana na kareM aura Agamika vAkyoM se hI krama pakSa mAnane bAloM ko javAba na deM, taba taka una ke yaugapadya pakSa kA saMpradAya meM Adara honA saMbhava na thA / aisI sthiti dekha kara yaugapadya pakSa ke samarthaka tArkika vidvAna bhI Agamika vAkyoM kA AdhAra apane pakSa ke lie lene lage tathA apanI dalIloM ko Agamika vAkyoM meM se phalita karane lage / isa taraha zvetAmbara paraMparA meM krama pakSa tathA yaugapadya pakSa kA AgamAzrita khaNDana-maNDana calatA hI thA ki bIca meM kisI ko abheda pakSa kI suujhii| aisI sUjha vAlA tArkika yaugapadya pakSa vAloM ko yaha kahane lagA ki agara krama pakSa meM truTi hai to tuma yaugapadya pakSa vAle bhI usa truTi se baca nahIM skte| aisA kaha kara usa ne yaugapadya pakSa meM bhI asarvazatva Adi doSa dikhAe / aura apane abheda pakSa kA samarthana zurU kiyaa| isa meM to saMdeha hI nahIM ki eka bAra krama pakSa choDa kara jo yaugapadya pakSa mAnatA hai vaha agara sIdhe tarkabala kA Azraya le to use abheda pakSa para anivArya rUpa se AnA hI paDatA hai| abheda pakSa kI sUjha vAle ne sIdhe tarkabala se abheda pakSa ko upasthita kara ke krama pakSa tathA yaugapadya pakSa kA nirAsa to kiyA para zurU meM sAMpradAyika loga usa kI bAta Agamika vAkyoM ke sulajhAva ke sivAya svIkAra kaise karate ? | isa kaThinAI ko haTAne ke lie abheda pakSa vAloM ne Agamika paribhASAoM kA nayA artha bhI karanA zurU kara diyA aura unhoM ne apane abheda pakSa ko tarkavala se utpanna kara ke bhI aMta meM Agamika paribhASAoM ke DhAMce meM biThA diyaa| krama, yaugapadya aura abheda pakSa ke uparyukta vikAsa kI prakriyA kama se kama 150 varSa taka zvetAmbara 1 dekho, taravasaMgraha kA0 3248 se / 8 57 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zAnabinduparicaya - kevalajJAna-darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA paraMparA meM eka-sI calatI rahI / aura pratyeka pakSa ke samarthaka dhuraMdhara vidvAna hote rahe, aura ve prantha bhI racate rahe / cAhe krama vAda ke viruddha jainetara paraMparA kI ora se AkSepa hue hoM yA cAhe jaina paraMparA ke AMtarika cintana meM se hI AkSepa hone lage hoM, para isa kA pariNAma anta meM kramazaH yogapadya pakSa tathA abheda pakSa kI sthApanA meM hI AyA, jisa kI vyavasthita carcA jinabhadra kI upalabdha vizeSaNavatI aura vizeSAvazyakabhASya nAmaka donoM kRtiyoM meM hameM dekhane ko milatI hai| [6102] upAdhyAyajI ne jo tIna vipratipattiyA~ dikhAI haiM una kA aitihAsika vikAsa hama Upara dikhA cuke / aba ukta vipratipattioM ke puraskartA rUpa se upAdhyAyajI ke dvArA prastuta kie gae tIna AcAryoM ke bAre meM kucha vicAra karanA jarUrI hai| upAdhyAyajI ne krama pakSa ke puraskartArUpa se jinabhadra kSamAzramaNa ko, yugapat pakSa ke puraskartArUpa se mallavAdI ko aura abheda pakSa ke puraskartArUpa se siddhasena divAkara ko nirdiSTa kiyA hai| sAtha hI unhoM ne malayagiri ke kathana ke sAtha AnevAlI asaMgati kA tArkika dRSTi se parihAra bhI kiyA hai| asaMgati yoM AtI hai ki jaba upAdhyAyajI siddhasena divAkara ko abheda pakSa kA puraskartA batalAte haiM taba zrImalayagiri siddhasena divAkara ko yugapat pakSa kA puraskartA batalAte haiM / upAdhyAyajI ne asaMgati kA parihAra yaha kaha kara kiyA hai ki zrImalayagiri kA kathana abhyupagama vAda kI dRSTi se hai arthAt siddhasena divAkara vastutaH abheda pakSa ke puraskartA hai para thoDI dera ke lie krama pakSa kA khaNDana karane ke lie zurU meM yugapat pakSa kA Azraya kara lete haiM aura phira anta meM apanA abheda pakSa sthApita karate haiM / upAdhyAyajI ne asaMgati kA parihAra kisI bhI taraha kyoM na kiyA ho paraMtu hameM to yahA~ tInoM vipratipattiyoM ke pakSakAroM ko darsAne vAle sabhI ullekhoM para aitihAsika. dRSTi se vicAra karanA hai| hama yaha Upara batalA cuke haiM ki krama, yugapat aura abheda ina tInoM vAdoM kI parcAvAle saba se purAne do prantha isa samaya hamAre sAmane haiM jo donoM jinabhadragaNi kSamAzramaNa kI hI kRti haiN| una meM se, vizeSAvazyaka bhASya meM to carcA karate samaya jinabhane pakSakArarUpa se na to kisI kA vizeSa nAma diyA hai aura na kecit 'anya' Adi jaise zabda hI nirdiSTa kie haiN| paraMtu vizeSaNavatI meM tInoM pAdoM kI carcA zurU karane ke pahale jinabhadra ne 'kecit' zabda se yugapat pakSa prathama rakhA hai, isa ke bAda 'anye' kaha kara krama pakSa rakhA hai, aura aMta meM 'anye' kaha kara abheda pakSakA nirdeza kiyA hai| vizeSaNavatI kI una kI khopajJa vyAkhyA nahIM hai isa se hama yaha nahIM kaha sakate haiM ki jinabhadrako kecit' aura 'anye' zabda se usa usa vAda ke puraskartA rUpa se kauna kauna AcArya abhipreta the| 1 dekho, naMdI TIkA pR. 134 / 2."keI bhaNaMti juga jANai pAsai ya kevalI niyamA / aNNe egaMtariya icchati suovaeseNaM // 14 // aNNe Na ceva vImuM dasaNamicchaMti jiNavariMdarasa / ciya kevalaNANaM taM ciya se darisaNaM viti||185||" -vishessnnvtii| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-kevalajJAna-darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA 59 yadyapi vizeSaNavatI kI svopajJa vyAkhyA nahIM hai phira bhI usa meM pAI jAnevAlI prastuta tIna vAda saMbaMdhI kucha gAthAoM kI vyAkhyA saba se pahale hameM vikramIya AThavIM sadI ke AcArya jinadAsa gaNi kI 'nandIcUrNi' meM milatI hai| usa meM bhI hama dekhate haiM ki jinadAsa gaNi 'kecit' aura 'anye' zabda se kisI AcArya vizeSa kA nAma sUcita nahIM karate / ve sirpha itanA hI kahate haiM ki kevala jJAna aura kevala darzana upayoga ke bAre meM AcAryoM kI vipratipattiyA~ haiN| jinadAsa gaNi ke thor3e hI samaya bAda AcArya haribhadra ne usI nandI cUrNi ke AdhAra se 'nandIvRtti' likhI hai| unhoM ne bhI apanI isa nandI vRtti meM vizeSaNavatIgata prastuta carcAvAlI kucha gAthAoM ko le kara una kI vyAkhyA kI hai| jinadAsa gaNine jaba 'kecit' 'anya' zabda se kisI vizeSa AcArya kA nAma sUcita nahIM kiyA taba haribhadrasUri ne vizeSaNavatI kI unhIM gAthAoM meM pAe jAnevAle 'kecit' 'anye' zabda se vizeSa vizeSa AcAryoM kA nAma bhI sUcita kiyA hai / unhoM ne prathama 'kecit' zabda se thugapadvAda ke puraskartA rUpa se AcArya siddhasena kA nAma sUcita kiyA hai / isa ke bAda 'anya' zabda se jinabhadra kSamAzramaNako kramavAda ke puraskartA rUpa se sUcita kiyA hai aura dUsare 'anya' zabda se vRddhAcArya ko abheda vAda kA puraskartA batachAyA hai| haribhadrasUri ke bAda bArahavIM sadI ke malayagirisUri ne bhI nandIsUtra ke Upara TIkA likhI hai| usa (pR0134 ) meM unhoM ne vAdoM ke puraskartA ke nAma ke bAre meM haribhadrasUri ke kathana kA.hI anusaraNa kiyA hai| yahA~ smaraNa rakhane kI bAta yaha hai ki vizeSAvazyakabhASya kI upalabdha donoM TIkAoM meM-jinameM se pahalI AThavIM navIM sadI ke koTyAcArya kI hai aura dUsarI bArahavIM sadI ke maladhArI hemacandra kI hai- tInoM vAdoM ke puraskartA rUpa se kisI AcArya vizeSa kA nAma nirdiSTa nahIM hai| kama se kama koTyAcArya ke sAmane to vizeSAvazyaka bhASya kI jinabhadrIya svopajJa vyAkhyA maujUda thI hii| isa se yaha kahA jA sakatA hai ki usa meM bhI tInoM vAdoM ke puraskartA rUpa se kisI vizeSa AcArya kA nAma rahA na hogA; anyathA koTyAcArya usa jinabhadrIya khopakSa vyAkhyA meM se vizeSa nAma apanI vizeSAvazyaka bhASyavRtti meM jarUra lete / isa taraha hama dekhate haiM ki jinabhadra kI ekamAtra vizeSaNavatI gata gAthAoM kI vyAkhyA karate samaya sabase pahale AcArya haribhadra hI tInoM vAdoM ke puraskartAoM kA vizeSa nAmollekha karate haiN| pUsarI tarapha se hamAre sAmane prastuta tInoM vAdoM kI carcAvAlA dUsarA prantha 'sanmatitarka hai jo nirvivAda siddhasena divAkara kI kRti hai| usa meM divAkarazrI ne kramavAda kA : 1||"kecn' siddhasenAcAryAdayaH 'bhnntiki| 'yugapada' ekasmin kAle jAnAti pazyati c|kaa| kevalI, na khanyaH / 'niyamAt' niyamena // 'anye' jinbhdrgnnikssmaashrmnnprbhRtyH| 'ekAntaritam' jAnAti pazyati ca ityevaM 'icchanti' / 'zrutopadezena' yathAzrutAgamAnusAreNa ityarthaH / 'anye' tu vRddhAcAryA: 'ma va viSvak' pRthak ta 'darzanamicchanti' / 'jinavarendrasya' kevalina ityrthH| ki tarhi / / 'yadeva kevalajJAnaM tadeva' "se' tasya kevalino 'darzana' avate ||"-nndiivRtti hAribhadrI, pR0 52 / 2maladhArIne ameda pakSa kA samarthaka "evaM kalpitamedamapratihatam' ityAdi padya stutikArake mAmase ukhata kiyA hai aura kahA hai ki besA mAnanA yuktiyukta nahIM hai / isase itanA to spaSTa hai ki maladhArIne stutikAra ko abheda vAdI mAnA hai| dekho, vizeSA0.gA.3091 kI TIkA / usI padyako kovyAcAryane 'uktaMca' kaha karake ubta kiyA hai-pR.877 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jJAnavindu paricaya - kevalajJAna-darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA pUrvapakSa rUpa se ullekha karate samaya 'kecit ' itanA hI kahA hai| kisI vizeSa nAmakA nirdeza nahIM kiyA hai / yugapat aura abheda vAda ko rakhate samaya to unhoM ne 'kecit ' 'anye' jaise zabda kA prayoga bhI nahIM kiyA hai| para hama jaba vikramIya gyArahavIM sadI ke AcArya abhayadeva kI 'sanmatiTIkA' ko dekhate haiM, taba tInoM vAdoM ke puraskartAoM ke nAma usameM spaSTa pAte haiM [ pR0 608 ] abhayadeva haribhadra kI taraha krama vAdakA puraskartA to jinabhadra kSamAzramaNa ko hI batalAte haiM para Age una kA kathana haribhadra ke kathana se judA paDatA hai / haribhadra jaba yugapada vAda ke puraskartA rUpa se AcArya siddhasena kA nAma sUcita karate haiM taba abhayadeva usa ke puraskartA rUpa se AcArya mallavAdI kA nAma sUcita karate haiM / haribhadra jaba abheda vAda ke puraskartA rUpa se vRddhAcArya kA nAma sUcita karata haiM taba abhayadeva usa ke puraskartA rUpa se AcArya siddhasena kA nAma sUcita karate haiM / isa taraha donoM ke kathana meM jo bheda yA virodha haiM usa para vicAra karanA Avazyaka hai / Upara ke varNana se yaha to pAThakagaNa bhalI bhA~ti jAna sake hoMge ki haribhadra tathA abhayadeva ke kathana meM krama vAda ke puraskartA ke nAma ke saMbaMdha meM koI matabheda nahIM / unakA matabheda yugapad vAda aura abheda vAda ke puraskartAoM ke nAma ke saMbaMdha meM hai / aba prazna yaha hai ki haribhadra aura abhayadeva donoM ke puraskartA saMbaMdhI nAmasUcaka kathana kA kyA AdhAra hai ? / jahA~ taka hama jAna sake haiM vahA~ taka kaha sakate haiM ki ukta donoM sUri ke sAmane krama vAda kA samarthaka aura yugapat tathA abheda vAda kA prativAdaka sAhitya ekamAtra jinabhadra kA hI thA, jisa se ve donoM AcArya isa bAta meM ekamata hue, ki krama SAda zrIjinabhadra gaNi kSamAzramaNa kA hai| paraMtu AcArya haribhadra kA ullekha agara saba aMzoM meM abhrAnta hai to yaha mAnanA par3atA hai ki una ke sAmane yugapad vAda kA samarthaka koI svataMtra prantha rahA hogA jo siddhasena divAkara se bhinna kisI anya siddhasena kA banAyA hogA / tathA una ke sAmane abheda vAda kA samarthaka aisA bhI koI prantha rahA hogA jo sanmatitarka se bhinna hogA aura jo vRddhAcAryaracita mAnA jAtA hogA | agara aise koI prantha una sAmane na bhI rahe hoM tathApi kama se kama unheM aisI koI sAMpradAyika janazruti yA koI aisA ullekha milA hogA jisa ki AcArya siddhasena ko yugapad vAda kA tathA vRddhAcArya ko abheda vAda kA puraskartA mAnA gayA ho| jo kucha ho para hama sahasA yaha nahIM kaha sakate ki haribhadra jaisA bahuzruta AcArya yoM hI kucha AdhAra ke sivAya yugapad vAda tathA abheda vAda ke puraskartAoM ke vizeSa nAma kA ullekha kara deM / samAna nAmavAle aneka AcArya hote Ae haiM / isa lie asaMbhava nahIM ki siddhasena divAkara se bhinna koI dUsare bhI siddhasena hue hoM jo ki yugapad vAda ke samarthaka hue hoM yA mAne jAte hoM / yadyapi sanmatitarka meM siddhasena divAkara ne abheda pakSa kA hI sthApana kiyA hai ata eva isa viSaya meM sammatitarka ke haiM ki abhayadeva sUri kA abheda vAda ke puraskartA rUpa se kathana bilakula sahI hai aura haribhadra kA kathana vicAraNIya hai / para hama Upara kaha Ae haiM ki krama Adi tInoM vAdoM kI carcA bahuta pahale se zuru huI aura zatAbdiyoM taka AdhAra para hama kaha sakate siddhasena divAkara ke nAma kA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya- kevalajJAna-darzanopayoga ke bhedAbheda kI carcA 61 calI tathA usa meM aneka AcAryoM ne eka eka pakSa le kara samaya samaya para bhAga liyaa| jaba aisI sthiti hai taba yaha bhI kalpanA kI jA sakatI hai ki siddhasena divAkara ke pahale vRddhAcArya nAma ke AcArya bhI abheda vAda ke samarthaka hue hoMge yA paraMparA meM mAne jAte hoNge| siddhasena divAkara ke gururUpa se vRddhavAdi kA ullekha bhI kathAnakoM meM pAyA jAtA hai| Azcarya nahIM ki vRddhAcArya hI vRddhavAdI hoM aura guru vRddhavAdi ke dvArA samarthita abheda vAda kA hI vizeSa spaSTIkaraNa tathA samarthana ziSya siddhasena divAkara ne kiyA ho / siddhasena divAkara ke pahale bhI abheda vAda ke samarthaka niHsaMdeha rUpa se hue haiM yaha bAta to siddhasena ne kisI abheda vAda ke samarthaka ekadezIya mata [sanmati 2.21] kI jo samAlocanA kI hai usI se siddha hai / yaha to huI haribhadrIya kathana ke AdhAra kI baat| aba hama abhayadeva ke kathana ke AdhAra para vicAra karate haiM / abhayadeva sUri ke sAmane jinabhadra kSamAzramaNa kA kramavAdasamarthaka sAhitya rahA jo Aja bhI upalabdha hai| tathA unhoM ne siddhasena divAkara ke sanmatitarka para to ativistRta TIkA hI likhI hai ki jisa meM divAkara ne abheda vAda kA khayaM mArmika spaSTIkaraNa kiyA hai / isa taraha abhayadeva ke pAdoM ke puraskartAsaMbaMdhI nAma vAle kathana meM jo krama vAda ke puraskartA rUpa se jinabhadra kA tathA abheda vAda ke puraskartA rUpa se siddhasena divAkara kA ullekha hai vaha to sAdhAra hai hI; para yugapad vAda ke puraskartA rUpa se mallavAdi ko darasAne vAlA jo abhayadeva kA kathana hai usa kA AdhAra kyA hai ? - yaha prazna avazya hotA hai / jaina paraMparA meM mallavAdI nAma ke kaI AcArya hue mAne jAte haiM para yugapad vAda ke puraskartA rUpa se abhayadeva ke dvArA nirdiSTa mallavAdI vahI vAdimukhya saMbhava hai jina kA racA 'dvAdazAranayacakra' maujUda hai aura jinhoM ne divAkara ke sanmatitarka para bhI TIkA likhI thI jo ki upalabdha nahIM hai| yadyapi dvAdazAranayacakra akhaMDa rUpa se upalabdha nahIM hai para vaha siMhagaNi kSamAzramaNa kRta TIkA ke sAtha khaMDita pratIka rUpa meM upalabdha hai| abhI hamane usa sAre saTIka nayacakra kA avalokana kara ke dekhA to usa meM kahIM bhI kevala jJAna aura kevala darzana ke saMbaMdha meM pracalita uparyukta vAdoM para thor3I bhI carcA nahIM milii| yadyapi sanmatitarka kI mallavAdikRta TIkA upalabdha nahIM hai para jaba mallavAdi abheda samarthaka divAkara ke grantha para TIkA likheM taba yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki unhoM ne divAkara ke grantha kI vyAkhyA likhate samaya usI meM una ke viruddha apanA yugapat pakSa kisI taraha sthApita kiyA ho| isa taraha jaba hama socate haiM taba yaha nahIM kaha sakate haiM ki abhayadeva ke yugapad vAda ke puraskartA rUpa se mallavAdi ke ullekha kA AdhAra nayacakra yA una kI sanmatiTIkA meM se rahA hogaa| agara abhayadeva kA ukta ullekhAMza abhrAnta evaM sAdhAra hai to adhika se adhika hama yahI kalpanA kara sakate haiM ki mallavAdi kA koI anya yugapat pakSa samarthaka choTA bar3A pranthaH abhayadeva ke sAmane rahA hogA athavA aise mantavya vAlA koI ullekha unheM 1 "uktaM ca SAdimukhyaina zrImallavAdinA sanmatau" anekAntajayapatAkA TIkA, pR0 116 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jJAna vinduparicaya-pranthakAra kA tAtparya tathA una kI svopajJa vicAraNA milA hogaa| astu / jo kucha ho para isa samaya hamAre sAmane isanI vastu nizcita hai ki anya vAdoM kA khaNDana kara ke krama vAda kA samarthana karane vAlA tathA anya vAdoM kA khaNDana kara ke abheda vAda kA samarthana karane vAlA svataMtra sAhitya maujUda hai jo anukrama se jinabhadragaNi tathA siddhasena divAkara kA racA huA hai| anya pAdoM kA khaNDana kara ke eka mAtra yugapad vAda kA aMtameM sthApana karane vAlA koI svataMtra prantha agara hai to vaha zvetAmbarIya paraMparA meM nahIM para digaMbarIya paraMparA meM hai| (10) granthakAra kA tAtparya tathA una kI khopajJa vicAraNA upAdhyAyajI ke dvArA nirdiSTa vipratipattioM ke puraskartA ke bAre meM jo kucha kahanA thA use samApta karane ke bAda aMta meM do yAteM kahanA hai / (1) ukta tIna vAdoM ke rahasya ko batalAne ke lie upAdhyAyajI ne jinabhadragaNi ke kisI prantha ko le kara jJAnabindu meM usa kI vyAkhyA kyoM nahIM kI aura divAkara ke sanmatitarkagata ukta vAda vAle bhAga ko le kara usa kI vyAkhyA kyoM kI hai| hameM isa pasaMdagI kA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki upAdhyAyajI ko tInoM vAdoM ke rahasya ko apanI dRSTi se prakaTa karanA abhimata thA phira bhI una kI tArkika buddhi kA adhika jhukAva avazya abheda vAda kI ora rahA hai| jJAna bindu meM pahale bhI jahA~ mati-zruta, aura avadhi-mana:paryAya ke abheda kA prabha AyA vahA~ unhoM ne bar3I khUbI se viSAkara ke abheda mata kA samarthana kiyA hai| yaha sUcita karatA hai ki upAdhyAyajI kA mukhya nijI tAtparya abheda pakSa kA hI hai| yahA~ yaha bhI dhyAna meM rahe ki sanmati ke jJAnakANDa kI gAthAoM kI vyAkhyA karate samaya upAdhyAyajI ne kaI jagaha pUrva vyAkhyAkAra abhayadeva ke vivaraNa kI samAlocanA kI hai aura usa meM truTiyA~ batalA kara usa jagaha khuda naye DhaMga se vyAkhyAna bhI kiyA hai| (2) [6174 ] dUsarI bAta upAdhyAyajI kI viziSTa sUjha se saMbaMdha rakhatI hai, vaha yaha ki jJAnabindu ke anta meM upAdhyAyajI ne prastusa tInoM pAdoM kA nayabheda kI apekSA se samanvaya kiyA hai jaisA ki una ke pahale kisI ko sUjhA huA jAna nahIM pdd'taa| isa jagaha isa samanvaya ko batalAne vAle pacoM kA tathA isa ke bAda vie gae jJAnamahasvasUcaka padya kA sAra dene kA lobha hama saMvaraNa kara nahIM sakate / saba se aMta meM upAdhyAyajI ne apanI prazasti dI hai jisa meM khuda apanA tathA - apanI guru paraMparA kA bahI paricaya hai jo una kI anya kRtiyoM kI prazastiyoM meM bhI pAyA jAtA hai| sUcita poM kA sAra isa prakAra hai 1-jo loga gatAnugatika buddhighAle hone ke kAraNa prAcIna zAstroM kA akSarazaH artha karate haiM aura nayA tarkasaMgata bhI artha karane meM yA usakA svIkAra karane meM hicakicAte haiM una ko lakSya meM rakha kara upAdhyAyajI kahate haiM ki-zAstra ke purAne vAkyoM meM se 1 dekho, $ 104,105,10,11,148,165 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduparicaya-pranthakAra kA tAtparya unakI svopajJa vicAraNA 63 yuktisaMgata nayA artha nikAlane meM ve hI loga Dara sakate haiM jo tarkazAstra se anabhijJa hai| tarkazAstra ke jAna kAra to apanI prajJA se naye naye artha prakAzita karane meM kamI nahIM hicakicAte / isa bAta kA udAharaNa saMmati kA dUsarA kANDa hI hai| jisa meM kevalajJAna aura kevaladarzana ke viSaya meM krama, yogapadya tathA abheda pakSa kA khaNDana-maNDana karane vAlI carcA hai / jisa carcA meM purAne eka hI sUtravAkyoM meM se hara eka pakSakArane apane apane abhipreta pakSa ko siddha karane ke lie tarka dvArA jude jude artha phalita kie haiN| 2-mallavAdI jo eka hI samaya meM jJAna-darzana do upayoga mAnate haiM unhoM ne bhedasparzI vyavahAra naya kA Azraya liyA hai / arthAt mallavAdI kA yogapadya vAda vyavahAra naya ke abhiprAya se samajhanA cAhi / pUjya zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa jo krama vAda ke samarthaka haiM ve kAraNa aura phala kI sImA meM zuddha RjusUtra naya kA pratipAdana karate haiM / arthAt ve kAraNa aura phala rUpa se jJAna-darzana kA bheda to vyavahAranayasiddha mAnate hI haiM para usa bheda se Age baDha kara ve RjusUtra naya kI dRSTi se mAtra ekasamayAvacchinna vastu kA astitva mAna kara jJAna aura darzana ko bhinna bhinna samayabhAvI kAryakAraNarUpa se kramapartI pratipAdita karate haiM / siddhasena sUri jo abheda pakSa ke samarthaka haiM unhoM ne saMgraha naya kA Azraya kiyA hai jo ki kArya-kAraNa yA anya viSayaka bhedoM ke uccheda meM hI praSaNa hai / isa lie ye tInoM sUripakSa nayabheda kI apekSA se paraspara viruddha nahIM haiN| 3- kevala paryAya utpanna ho kara kabhI vicchinna nahIM hotA / ata eva usa sAvi anaMta paryAya ke sAtha usa kI upAdAnabhUta caitanyazakti kA abheda mAna kara hI caitanya ko zAstra meM sAdi-anaMta kahA hai| aura use jo kramavartI yA sAdisAnta kahA hai, so kevala paryAya ke bhinna bhinna samayAvacchinna aMzoM ke sAtha caitanya kI abheda vivakSAse / jaba kevalaparyAya eka mAna liyA taba tadgata sUkSma bheda vivakSita nahIM haiN| aura jaba kAlakata sUkSma aMza vidakSita haiM taba usa kevalaparyAya kI akhaNDatA gauNa hai| 4-bhinna bhinna kSaNabhAvI ajJAna ke nAza aura jJAnoM kI utpatti ke bheda AdhAra para pracalita aise bhinna bhinna nayAzrita aneka pakSa zAstra meM jaise sune jAte haiM vaise hI agara tInoM AcAryoM ke pakSoM meM nayAzrita matabheda ho to kyA Azcarya hai / eka hI viSaya meM jude jude vicAroM kI samAna rUpa se pradhAnatA jo dUra kI vastu hai vaha kahA~ dRSTigocara hotI hai / isa jagaha upAdhyAyajI ne zAstraprasiddha una nayAzrita pakSabhedoM kI sUcanA kI hai jo ajJAnanAza aura jJAnotpatti kA samaya judA judA mAna kara tathA eka mAna kara pracalita hai / eka pakSa to yahI kahatA hai ki AvaraNa kA nAza aura jJAna kI utpatti ye donoM, haiM to judA para utpanna hote haiM eka hI samaya meM / jaba ki dUsarA pakSa kahatA hai ki donoM kI utpatti samayabheda se hotI hai| prathama ajJAnanAza aura pIche jJAnotpatti / tIsarA pakSa kahatA hai ki ajJAna kA nAza aura jJAna kI utpatti ye koI jude jude bhAva nahIM haiM eka hI vastu ke bodhaka abhAvapradhAna aura bhAvapradhAna do bhinna zabda mAtra haiN| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jJAnabinduparicaya-pranthakAra kA tAtparya tathA una kI khopajJa vicAraNA 5-jisa jaina zAstra ne anekAnta ke bala se satva aura asatva jaise paraspara viruddha dhoM kA samanvaya kiyA hai aura jisa ne vizeSya ko kabhI vizeSaNa aura vizeSaNa ko kabhI vizeSya mAnane kA kAmacAra svIkAra kiyA hai, vaha jaina zAstra jJAna ke bAre meM pracalita tInoM pakSoM kI gauNa-pradhAna-bhAva se vyavasthA kare to vaha saMgata hI hai| 6-svasamaya meM bhI jo anekAnta jJAna hai vaha pramANa aura naya ubhaya dvArA siddha hai| anekAnta meM usa usa naya kA apane apane viSayaM meM Agraha avazya rahatA hai para dUsare naya ke viSaya meM taTasthA bhI rahatI hI hai| yahI anekAnta kI khUbI hai| aisA anekAnta kabhI suguruoM kI paraMparA ko mithyA nahIM ThaharAtA / vizAla buddhivAle vidvAn sadarzana usI ko kahate haiM jisa meM sAmaJjasya ko sthAna ho| 7- khala puruSa hatabuddhi hone ke kAraNa nayoM kA rahasya to kucha bhI nahIM jAnate paraMtu ulTA ve vidvAnoM ke vibhinna pakSoM meM virodha batalAte haiN| ye khala sacamuca candra aura sUrya tathA prakRti aura vikRti kA vyatyaya karane vAle haiN| arthAt ve rAta ko dina tathA vina ko rAta evaM kAraNa ko kArya tathA kArya ko kAraNa kahane meM bhI nahIM hicakicAte / dukha kI bAta hai ki ve khala kahIM bhI guNa ko khoja nahIM skte| -prastuta jJAnabindu prantha ke asAdhAraNa svAda ke sAmane kalpavRkSa kA phalakhAda kyA cIja hai| tathA isa jJAnabindu ke AsvAda ke sAmane drAkSAsvAda, amRtavarSA aura bIsaMpatti Adi ke AnaMda kI ramaNIyatA bhI kyA cIja hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduprakaraNasya bhUtapUrva saMpAdakakRtaTippaNAni / jJAna bindumadhIyAnAnupakartumalaM bhavet / tAdRgvicArasAmagrI TippaNairupanIyate // (50 1 20 2 paM. pR. 3 vizeSA0 gA0 1341 / 6 'khaparAvabhAsakaH' - - pra0 mI0 bhA0 pR0 130 / nyAyaku0 pR0 175-109 / 'kevala ' - tulanA - ' ubhayAvaraNAIo kevalavaraNANadaMsaNasahAvo' - [pR0 4 paM0 2. ] 'taM ca svabhAvam tulanA - " iha yadyapi kevalajJAnAvaraNIyaM karma jJAnalakSaNaM guNaM sarvAtmanA hantuM pravartate tathApi na tat tena samUlaM hantuM zakyate, tathAkhabhAvatvAt " - ityAdi - karmapra0 ma0 pU0 11A "iha kevalajJAnAvaraNIyaM karma jJAnalakSaNaM guNaM sarvAtmanA hanyuM pravartate tathApi na tema sa samUlaghAtaM hantuM zakyate tathAsvabhAvatvAt / yathA atibalenApi jImUtapaTalena dinakararajanikarakaranikaratiraskAre'pi sarvathA tatprabhA nAvarItuM zakyate / anyathA pratiprANiprasiddhadinarajanIvibhAgA'bhAvaprasaGgAt / uktaM ca "suSThu vi meghasamudae, hoi pahA candasUrANaM / " tataH kevalajJAnAvaraNIyenAvRte'pi sarvAtmanA kevalajJAne yaH ko'pi tadgatamandaviziSTabiziSTataraprabhArUpo jJAnaikadezo matijJAnAdisaMjJitaH, taM yathAyogaM matizrutAvadhimanaHparyAyakAmAvaraNAni nanti tatastAni dezaghAtIni / " pazvasaM0 ma0 pra0gA0 18 pR0 126 // [ 0 4 paM0 3] savvajIvANaM' - " iyamatra bhAvanA - nibir3ani biDatarameghapaTalairAcchAditayorapi sUryAcandramasornaikAntena tatprabhAnAzaH saMpadyate, sarvasya sarvathA svabhAvApanayanasva " kartumazakyatvAt / evamanantAnanterapi jJAnadarzanAvaraNa karma paramANubhire kaikasyAtmapradezasyAssveSTitapariveSTitasyApi naikAntena caitanyamAtrasyApyabhAvo bhavati tato yat sarvajaghanyaM tanmatithutAtmakam ataH siddho'kSarasyAnantatamo bhAgo nityodghATitaH / " nambI0 ma0 pR0 202 A / tulanA - " havadi hu savvajahaNNaM NicugdhADaM NirAvaraNaM / " - goma0 jI0 gA0 319 [ 40 5. paM0 [ 50 ] 'zAstrArthatvAt ' - " nanu kathamasaMbhavo yAvatA matijJAnAdIni svakhAvaraNakSayopazame'pi prAduSSyanti, tato nirmUlasvasvAvaraNavilaye tAni sutarAM bhaviSyanti, cAritrapariNAmavat / uktaM ca " AvaraNadesavigame jAi vi jAyaMti mahasuyAINi / AvaraNasavvavigame kaha tAi na hoMti jIvassa // " 00 8 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jhAnavinduprakaraNasya [pR0 550 5 ucyate-iha yathA jAtyasya marakatAdimaNermalopadigdhasya yAvamAcApi samUlamalApagamasAvad yathA yathA dezato malavilayA tathA tathA dezato'bhivyaktirupajAyate / sApa kacitkadAcit kathazcit bhavatItyanekaprakArA, tathA Atmano'pi sakalakAlakalApAvalambinikhilapadArthaparicchedakaraNakapAramArthikasvarUpasyApyAvaraNamalapaTalatirohitasvarUpasya yAvat nAcApi nikhilakarmamalApagamaH tAvadyathA yathA dezataH karmamalocchedaH tathA tathA dezataH tasya vijJaptirujjRmbhate / sA ca kacitkadAcit kathaJcivityanekaprakArA / uktaM ca - "mlviddhmnnervyktirythaanekprkaartH| krmviddhaatmvijnyptistthaa'nekprkaartH||" : sA pAnekaprakAratA matimutAdibhedenAvaseyA / tato yathA mrktaavimnnershessmlaapgm|| saMbhave samastAspaSTadezabyaktivyavacchedena parisphuTarUpaikAbhivyaktirupajAyate tadvadAtmano'pi zAnadarzanacAritraprabhAvato niHzeSAvaraNaprahANAdazeSajJAnavyavacchedenaikarUpA atisphuTA sarvaastuparyAyasAkSAtkAriNI vijJaptirullasati / tathAcoktam "yathA jAtyasya ratnasya niHshessmlhaanitH| sphuTakarUpAbhivyaktirvijJaptistadvadAtmanaH // " // - tato matyAdinirapekSaM kevalajJAnam / ..... nanu sakalamapi idaM jJAnaM jJaptyekakhabhAvaM tato jJaptyekasvabhAvatvAvizeSe kiMkRta eSa bhAbhiniSodhakAvibhedaH / zeyabhedakata iti cet-tathAhi-vArtamAnika vastu AbhiniyodhikamAnasya Ayam / trikAlasAdhAraNaH samAnapariNAmo dhvanirgocaraH zrutajJAnasya; rUpidravyANyavadhijJAnassa // manodravyANi manaHparyAyajJAnasya; samastaparyAyAnvitaM sarva vastu kevalajJAnasya / tadetadasamIcInam / evaM sati kevalajJAnasya bhedabAhulyaprasaktaH / tathAhi-jJeyabhedAt jJAnasya bhedaH / yAni ca jJeyAni pratyekamAbhinibodhikAvijJAnAnAmiSyante tAni sarvANyapi kevalajJAne'pi viyante, anyathA kevalajJAnena teSAmagrahaNaprasaGgAt , aviSayatvAt / tathA ca sati keva. lino'pyasarvajJatvaprasaGgA, AbhinibodhikAvijJAnacatuSTayaviSayajAtasa tenA'grahaNAt / na caitaviSTamiti - ayocyeta-pratipattiprakArabhedataH AbhiniSodhikAvibhedaH / tathAhi - na yArazI pratipattirAbhinibodhikajJAnasya tAdRzI zrutajJAnasya kintu anyAzI / evamavadhyAvijJAnAnAmapi pratipattavyam / tato bhavatyeva pratipattibhedato jJAnabhedaH / tadapyayuktam / evaM sati ekasmimapi jJAne'nekabhedaprasakteH / tathAhi - tattaddezakAlapuruSasvarUpabhedena vivicyamAnamekaikaM kAnaM pratipattiprakArAnantyaM pratipadyate / tannaiSo'pi pakSaH zreyAn / .. syAdetat - astyAvArakaM karma, taccAnekaprakAram / tataH tadbhedAt tadAvArya jJAnamayanekatAM pratipadyate / jJAnAvArakaM ca karma paJcadhA, prajJApanAdau tathAbhidhAnAt / tato jJAnamapi paJcadhA prarUpyate / tadetadatIva yuktyasaGgatam / yata AvAryApekSamAdhArakam , ata AvArya bhedAdeva tadbhedaH / AvArya ca jJaptirUpApekSayA sakalamapi ekarUpaM, tataH kathamAvArakassa * patrarUpatA ? / yena tadbhedAt jJAnasyApi pazcavidho bhedaH udgIryeta / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR05 maM05] TippaNAni / atha svabhAvata evAbhinibodhikAdiko jJAnasya bhedo, na ca svabhAvaH paryanuyogamaznute / na khalu kiM dahano dahati nAkAzamiti ko'pi paryanuyogamAcarati / aho ! mahatI mahIyaso bhavataH zemuSI / nanu yadi svabhAvata eva AbhinibodhAdiko jJAnasya bhedaH, tarhi bhagavataH sarvajJatvahAniprasaGgaH / tathAhi - jJAnamAtmano dharmaH / tasya cAbhinibodhAdiko bhedaH svabhAvata evaM vyavasthitaH kSINAvaraNasyApi tadbhAvaprasaGgaH / sati ca tadbhAve asmAdRzasyeva bhagavato'pi / asarvajJatvamApadyate / kevalajhAnabhAvataH samastavastuparicchedAnAsarvajJatvamiti cet / nanu yadA kevalopayogasaMbhavastadA tasya bhavatu bhagavataH sarvajJatvaM yadA tu AbhinibodhikAdizAnopayogasaMbhavaH tadA dezataH paricchedasaMbhavAt asmAdRzasyeva tasyApi balAdevAsarvajJatvamApadyate / na ca vAcyam - tasya tadupayoga eva na bhaviSyati, AtmakhabhAvatvena tasyApi krameNopayogasya nivArayitumazakyatvAt , kevalajJAnAntaraM kevaladarzanopayogavat / tataH // kevalajJAnakAle sarvajJatvaM zeSajJAnopayogakAle cAsarvajJatvamApadyate / taca viruddhamato'niSTamiti / Aha ca "nattegasahAvate AbhiNibohAi kiMkao bhedo| neyavisesAo ce na savvavisa jao carimaM // aha paDivattivisesA negaMmi annegmeybhaavaao| AvaraNavimeo vi hu sabhAvameyaM viNA na bhave // sammi ya sai savvesiM khINAvaraNassa pAvaI bhAvo / taddhammattAu ciya juttivirohA sa caanniddo|| arahAvi asavvabhU AmiNibohAibhAvao niymaa| kevalabhAvAo ce savvaNNU naNu viruddhamiNaM // " tasmAd idameva yuktiyuktaM pazyAmo yadutAvagrahajJAnAdArabhya yAvadutkarSaprAptaM paramAvadhijhAnaM tAvat sakalamapyekam , tacAsakalasaMjJitam , azeSavastuviSayatvAbhAvAt / aparaM ca kevalinaH / taca sakalasaMjJitamiti dvAveva bhedau / uktaM ca - "tamhA avaggahAo Arabbha ihegameva nANaM ti / - juttaM chaumassAsakalaM iyaraM ca kevaliNo // " . atra pratividhIyate / tatra yattAvaduktaM- 'sakalamapIdaM jJAnaM jJatye kasvabhAvatvAvizeSe. kiMkRta eSa AbhinibodhAdiko bheda iti tatra jJaptyekakhabhAvatA kiM sAmAnyato bhavatA abhyu. pagamyate vizeSato vA' / tatra na tAvadAyaH pakSaH kSitimAdhatte siddhasAdhyatayA tasya bAdha. katvAyogAt / bodhasvarUpasAmAnyApekSayA hi sakalamapi jJAnamasmAbhirekamabhyupagamyata eva / tataH kA no hAniriti / atha dvitIyapakSaH / tadayuktam / asiddhatvAt / na hi nAma vizeSato vijJAnamekamevopalabhyate pratiprANi svasaMvedanapratyakSeNotkarSApakarSadarzanAt, atha yAskarSApakarSamAtrabhedadarzanAt jJAnabhedaH tarhi tAvutkarSApakarSoM pratiprANi dezakAlAyapekSayA zatasahasrazo bhidyate / tataH kathaM pazcarUpatA ? / naiSa dossH| paristhUranimittabhedataH paJcadhAtvasya pratipAdanAt / tathAhi - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavinduprakaraNasya [ 505 sakaladhAtikSayo nimittaM kevalajJAnasya / manaH paryAyajJAnasya tu AmarSaiSadhyAdilabhyupetasya pramAdalezenApi akalaGkitasya viziSTo viziSTAdhyavasAyAnugato'pramAdaH 'taM saMjayassa sabvamAyarahitassa vivihariddhimato' iti vacanaprAmANyAt / avadhijJAnasya punaH tathAvidhAnindriyarUpidravyasAkSAdavagamanibandhanakSayopazamavizeSaH, matizrutajJAnayostu lakSaNabhedAdikaM * tacAme vakSyate / uktaM ca 10 1.3 54 25 "nattegasahAvattaM oheNa visesao puNa asiddhaM / etata sahAvattaNao kaha hANivuDDIo // jaM avicaliyasahAve tatte egaMtatassahAvattaM / na ya taM hovaladdhA ukkarisAva garisavisesA // tanhA paridhUrAo nimittabheyAo samayasiddhAo / aacisaMgao ciya AbhiNibohAio bheo // ghAikkhao nimittaM kevalanANassa vanio samae / maNapavanANassa u tahAviho appamAo ti // ohinANassa tahA aNidisuM pi jo khaovasamo / mahasuyanANANaM puNa lakkhaNabheyAdio bheo / / " yadapyuktam - 'jJeyabhedakRtamityAdi' tadapyanabhyupagamatiraskRtatvAdd dUrApAstaprasaram / na hi vayaM jJeyabhedamAtrato jJAnasya bhedamicchAmaH / ekenApyavagrahAdinA bahubahu vidhavastugrahaNopalambhAt / yadapi ca pratyapAdi -- 'pratipattiprakArabhedakRta' ityAdi tadapi na mo bAdhAmAdhAtumalam / 20 yataste pratipattiprakArAH dezakAlAdibhedenAnantyamapi pratipadyamAnA na paristhUranimittabhedena vyavasthApitAnAbhinibodhikAdIn jAtibhedAnatikrAmanti / tataH kathamekasmin anekabhedabhAva - prasaGgaH ? / uktaM ca - " na ya paDivattivisesA egaMmi ya NegabheyabhAve vi / jaM te tahA visiTTe na jAie vilaMghei ||" yadayavAdId - 'AvAryApekSaM hi AdhArakam' ityAdi tadapi na no manoSAdhAyai / yataH paristhUranimittabhedamadhikRtya vyavasthApito jJAnasya bhedaH tatastadapekSamAvArakamapi tathA bhidyamAnaM na yuSmAdRzadurjanavacanIyatAmAskandati / evamuttejito bhUyaH sAvaSTambhaM para praznayati - banu paristhUranimittabhedavyavasthApitA apyamI AbhinibodhikAdayo bhedA jJAnasmAnmabhUtA udyAnAtmabhUtAH / kicAtaH / ubhayathApi doSaH / tathAhi - yaccAzmabhUtAstataH kSINA20 maraNe'pi tadbhAvaprasaGgaH / tathA ca asarvajJatvaM prAguktanItyA tasyApadyate / athAnAtmabhUtAH, ni te pAramArthikAH, kathamAvAryApekSo vAstavaH AvArakabheda: ? / tadapi na manoramam / samyagvastutattvAparijJAnAd / iha hi sakalaghanapaTala vinirmuktazArada dinamaNiriva samantataH samasta vastustomaprakAza nai kasvabhAvo jIvaH / tasya ca tathAbhUtaH svabhAvaH kevalajJAnamiti padizyate / sa ca yadyapi sarvaghAtinA kevalajJAnAvaraNena Atriyate tathApi tasmAnastatamo * bhAgo nityodghATita eva "akkharassa aNaMto bhAgo nibugdhADio / jaha puNa so vi paM0 5 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ disaNAni / AvarijA teNaM jIvo ajIvatsagaM pAbiA" ityAdi vakSyamANapravacanaprAmANyAt / tataH hastha kevalajJAnAvaraNAvRtasya dhanapaTalAcchAditasyeva sUrvasva yo mandaH prakAzaH so'pAntarAkAvasthitamatijJAnAdyAvaraNazyopazamabhedasampAditaM nAnAtvaM bhajate / yathA dhanapaTalAvRtasUrya. mandaprakAzo'pAntarAlAvasthitakaTakuvyAdyAvaraNavivarapradezabhedataH / sa ca nAnAtvaM dhayo pazamAnurUpaM tathA tathA pratipadyamAnaH svaskhakSayopazamAnusAreNAbhidhAnabhedamante / yathA / matikSAnAvaraNakSayopazamajanitaH sa mandaprakAzo matijJAnaM, zrutajJAnAvaraNakSayopazcamajanika: zrutajJAnamityAdi / tataH AtmasvabhAvabhUnA jhAnasyAminibodhikAdayo bhedAH / te ca prakacanopadarzitaparisthUranimittabhedataH pazcasaGkhyAH / tatastadapekSamAvArakamapi paJcadhopavarNyamAnaM ma virudhyate / na caivamAtmasvabhAvabhUtatve kSINAvaraNasyApi tadbhAvaprasaGgaH / yata ete makhimAnAvaraNAdikSayopazcamarUpopAdhisampAditasattAkAH / yathA sUryasya dhanapaTalAvRdasya manda-. prakAzabhedAH kaTakukhyAdhAvaraNavivarabhedopAdhisampAditAH / tataH kathaM te tathArUpakSayopazamAbhAve bhavitumarhanti ? / na khalu sakalaghanapaTalakaTakukhyAdyAvaraNApagame sUryasya te avAramA mandaprakAzabhedAH bhavanti / uktaM ca "kaDavivagagayakiraNA mehaMtariyassa jaha diNesassa / te kaDamehAvagame na hoti jaha taha imAI pi // " tato yathA janmAdayo bhAvA jIvasyAtmabhUtAH api karmopAdhisampAditasattAkatvAt vada. bhAve na bhavanti, sadAbhiniyodhikAdayo'pi bhedA jJAnasyAtmamUtA api matijJAnAvaraNAdikarmakSayopazamasApekSatvAt vadabhAve kevalino na bhavanti, tato nAsarvajJatvadoSabhAvaH / "amiha chaumasthadhammA jammAIyA na hoti siddhANaM iya kevalINamAmiNibauhAmAvammi ko doso // iti / " dharmasaMgrahaNI pralo.528 lA nAhI. ma. pR. 66 A / paca0 ma0 pra0 pR. 18 A [pR0650 4] 'muhuvi' - tulanA- "mujhuvi mehasamudae hoti pamA candasUpaNaM / ' mahat.gA. 4 / 0702]ye tu cinmAtrAzraya' - vedAntapranyeSu ajJAnAzrayatvaviSayakaM mukhyatayA - matadayaM zyate / ajJAnaM brahmAzritameveti ekam , jIvAzritameva tat ityaparam / sarvajJAtmamunimA khakIye saMkSepazArIrakavArtike prathama mataM samarthitam / dvitIyaM tu maNDanamizrIyatvena nirdiSya venaiva tatraiva bArtike nirastam / samarthanaparA kArikA( 1.319)dheyam "AzrayatvaviSayatvabhAginI nirvibhAgavitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH // " nirAsaparA (2. 174 ) ceyam - "jIvanmuktigato yadAha bhagavAn stsNprdaayprbhuH| nIvAjJAnayacaH tadIgucitaM pUrvAparAlocanAt // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jJAna binduprakaraNasya anyatrApi tathA bahuzrutavacaH pUrvAparAlocanAt / netavyaM parihRtya maMDanavacaH taddhyanyathA prasthitam // " asyAH kArikAyASTIkAyAM spaSTameva maNDanamataM nirdiSTam / tathAhi "kathaM tarhi maNDanamizrAdayo jIvasyAjJAnAzrayatvamabhidadhuH ityAzaGkaya taddhi matAntaraM * bhASyakArIyamataM tannetyAha - 'parihRtyeti' - maNDanavaco noktAzayena varNanIyam / " [ pR0 7 paM0 2 25 prakAzAtmayatinAmnA vivaraNAcAryeNa sarvajJAtmamuni samarthito'jJAnasya brahmAzrayatvapakSa upapAditaH nirastazca tasya jIvAzritatvapakSaH / vAcaspatimizreNa tu maNDanamizrIyatvena sarvajJAtmamuninirasta eva ajJAnasya jIvAzrayatvapakSaH svakIyAyAM bhAmatyAM bhASyavyAkhyAprasaGgena varNitaH / ata eva ajJAnasya brahmAzrayatva10 pakSaH vivaraNAcArya prasthAnatvena, tasya ca jIvAzrayatvapakSaH vAcaspatiprasthAnatvena vedAntaparaMparAyAM vyavahiyamANo dRzyate / imameva vyavahAramAzritya granthakAreNa uktapakSadvayaM kramazaH vivaraNAcAryamatatvena vAcaspatimatatvena ca nirdizya atra pranthe samAlocitam - vivaraNAcAryakRtaM svamatopapAdanaM cettham - "tu kimAzrayeyamavidyA / na tAvadantaHkaraNaviziSTasvarUpAzrayA pramANAbhAvAt / nanu // ahamaza iti pratibhAsa eva viziSTAzrayatve pramANam nAhamanubhavAmItyanubhavasyApi caitanyaprakAzasya viziSTAzrayatvaprasaGgAt / nanu yathA ayo dahatIti dagdhRtvAyasorekAgnisaMbaMdhAt parasparasaMbaMdhAvabhAsaH tathAnubhavAntaHkaraNayorekAtmasaMbaMdhAttathAvabhAso nAntaHkaraNasyAnubhavAzrayatvAditi cet / evamajJAnAntaHkaraNayorekAtma saMbandhAdahamajJa ityavabhAso nAntaHkaraNasyAjJAnasaMbandhAditi tulyam / pratIteranyathAsiddhau parasparasaMbandhakalpanAyogAdAtmani avidyA20 saMbandhasya suSuptepi saMpratipannatvAcca / atha svarUpamAzrAzrayatvAnupapatterviziSTAzrayatvaM kalpyata iti cet / na / viziSTe'pi svarUpasaMbandhasya vidyamAnatvAjjaDasya cAjJAnAzrayatve bhrAntisamyajJAnayorapi tadAzrayatvaprasaMgAt / nanu svarUpe'pi brahmaNyanupapattistulyA / satyam / anupapannadvayAzrayatvakalpanAdvaraM saMpratipannasvarUpAzrayatvopAdAnam, mokSAvasthAsaMbandhina eva saMbandhAzrayatvAt / atra kazcidantaHkaraNasyaivAjJAnamiti jalpati / sa vaktavyaH kimAtmA sarvajJaH kiMcijzo veti / kiMcijjJatve kadAcit kiMcinna jAnAtIti viSayAnavabodhastvayaivAtmano darzitaH / athAprahaNamithyAjJAnayorAtmAzrayatvepi bhAvarUpAjJAnamantaHkaraNAzrayamiti / kiM tat / jJAnAdanyavedajJAnam / kAca kAmalAdInAmapyajJAnatvAnna vivAdaH / atha jJAnavirodhIti / na, bhinAzrayayorjJAnAjJAnayorekaviSayayorapi virodhitvAdarzanAt / karaNAzrayamajJAnaM karnAzraya10 jJAnena virudhyata iti cet / na / pramANAbhAvAt / puruSAntarasuSuptau ca tadIyenAntaHkaraNena lIyamAnena karaNabhUtena tanimittakarmAnumAnepi tadIyAntaH karaNAjJAna nivRntyadarzanAt / bhrAntinimittadoSatvAt kAcAdivat karaNAzrayamajJAnamiti cenna, cakSurAdAvapi prasaMgAt / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR07 paM0 2] TippaNAni / sAditvAtteSAmanAyajJAnAzrayatvAnupapattiriti cet / anta:karaNepi tulyam / satkAryavAdAzra. yaNAna sAdhantaHkaraNamiti cet / cakSurAdAvapi tulyam / ato na tainAyajJAnAzrayamiti / anRtanIhArAdizabdaizca prAptajJAnAnAmagrahaNavatAM cetanAnAmevAvRtatvAbhidhAnAnAnta:karaNAzrayamajJAnaM kintu caitanyAzrayamityalamativistareNa" - paMca0 viva0 pR0 45-46 vAcaspatikRtaM svamatopapAdanaM cettham - "anena antaHkaraNAcavacchinnaH pratyagAtmA idamanidarUpaH cetanaH kartA bhoktA kAryakAraNA'vidyAdvayAdhAraH ahaGkArAspadaM saMsArI sarvAnarthasaMbhArabhAjanaM jIvAtmA itaretarAdhyAsopAdAnaH tadupAdAnazca adhyAsaH ityanAditvAd bIjADaravat netaretarAzrayatvamityukta bhavati / " bhAmatI pR0 45 "nA'vidyA brahmAzrayA, kintu jIve / sA tu anirvacanIyA ityuktam , tena nityazuddhameva / / brahma / " bhAmatI pR0 126 vidyAraNyasvAminA svakIye vivaraNaprameyasaMgrahe maMDanamizrIyaM vAcaspatimizravarNitam ajJAnasya jIvAzrayatvapakSaM savistaraM nirasyatA prasaMgAt bhAskarasammatam ajJAnasya anta:karaNAzrayatvapakSamapi nirasya sarvajJAtmamunisammataH vivaraNAcAryophpAditazca ajJAnasya brahmAzrayatvapakSaH upodalitaH / tadyathA- "yadyapyasAvavidyA cinmAtrasaMbandhinI jIvabrahmaNI vibh-|| jate tathApi brahmasvarUpamupekSya jIvabhAga eva pakSapAtinI saMsAra janayed yathA mukhamAtrasaMbandhi darpaNAdikaM bimbapratibimbo vibhajya pratibimbabhAga evAtizayamAdadhAti tadvat / nanvahamaza ityahavAraviziSTAtmAzritamajJAnamavabhAsate na cinmAtrAzritamiti cet maivam / yatadayo dahatItyatra dagdhRtvAyasorekAmisaMbandhAt parasparasaMbandhAvabhAsaH tadvadajJAnAntaHkaraNayorekAtmasaMbandhAdeva sAmAnAdhikaraNyAvabhAso na tvantaHkaraNasyAjJAnAzrayatvAt / anyathA'viyAsaMbandhe satyantaHkaraNasiddhiranta:karaNaviziSTe cAvidyAsaMbandha iti syAdanyonyAzrayatA / na cAntaHkaraNamantareNAvidyAsaMbandho na dRSTacaraH suSupte saMmatatvAt / athAsaGgasya caitanyassA. zrayatvAnupapatterviziSTAzrayatvaM kalpyata iti cet, tadApyantaHkaraNacaitanyatatsaMbandhAnAmeva viziSTatve caitanyasyAzrayatvaM durvAram / anyadeva tebhyo viziSTamiti cet tathApi jaDasya tasya nAjJAnAzrayatvam / anyathA bhrAntisamyagjJAnamokSANAmapi jaDAzrayatvaprasaGgAt , ajJAnena / sahakAzrayatvaniyamAt / na ca caitanyasya kAlpanikenAzrayatvena vAstavaM asaGgatvaM vihanyate / atazcinmAtrAzritamajJAnaM jiivpksspaatitvaajjiivaashritmityucyte| yastu bhAskaro'ntaHkaraNasyaivAjJAnAzrayatvaM manyate tasya tAvadAtmanaH sadA sarvajJatvamanubhavaviruddham / asarvajJatve ca kadAcit kiMcinna jAnAtItyajJAnamAtmanyabhyupeyameva / athA- / prahaNamithyAjJAnayorAtmAzrayatve'pi bhAvarUpamazAnamantaHkaraNAzrayamiti manyase tadApi . sAnAdanyavedajJAnaM kAcakAmalAyeva tatsyAt / atha jJAnavirodhi tanna / AtmAzritajJAnenAnta:karaNAzritasyAjJAnasya virodhAsaMbhavAt / ekasminnapi viSaye devadattaniSThajhAnena yajJadattaniSThAmAnasyAnivRtteH / anyatra bhinnAzrayayoravirodhe'pi karaNagatamajJAnaM kartRgatajJAnena virudhyata Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jJAnabinduprakaraNasya [07 paM02. iti cela / yajJadatto'yam antaHkaraNalayahetvadRSTavAn suSuptau lIyamAnAntaHkaraNatvAdityanumAtari devadatte sthitenAnena jJAnenAnumitikaraNabhUte suSuptayajJadattAntaHkaraNe sthitasyAjJAnasyAnivRttaH / jJAtRsaMbandhinyantaHkaraNe sthitasya nivRttiratyeveti ced, na / ajJAnasyAnta:karaNagatatve mAnAbhAvAt / vimataM karaNagataM bhrAntinimittadoSatvAt kAcAdikavaditi cet ' tarhi cakSurAdiSu tatprasajyeta / sAditvAt teSAmanAdyajJAnAzrayatvAnupapattiriti cet, anta:karaNe'pi tulyam ato nAntaHkaraNAzrayamajJAnaM kiM tvAtmAzrayam / taduktamAkSepapUrvaka vizvarUpAcArya:-- "nanvavidyA svayaM jyotirAtmAnaM Dhaukate katham / kUTasthamadvitIyaM ca sahasrAMzuM yathA tmH|| prasiddhatvAdavidyAyAH sA'pahnotuM na zakyate / anAtmano na sA yuktA vinA tvAtmA tayA na hi // " iti / tasyAzvAvidyAyA jIvabrahmavibhAgahetutvaM purANe abhihitam / "vibhedajanake'jJAne nAzamAtyantikaM gate / Atmano brahmaNo bhedamasantaM kaH kariSyati // " iti / " viva0 pra0 pR. 48.49 madhusUdanasarasvatI tu advaitasiddhau uktaM pakSadvayamapi savistaraM samarthayate / tadyathA"avidyAyA Azrayastu zuddhaM brahmaiva / taduktam - "AzrayatvaviSayatvabhAginI nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasidbhutamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH // " iti / . darpaNasya mukhamAtrasaMbandhepi pratimukhe mAlinyavat pratibimbe jIve saMsAraH, na bimbe brahmaNi, upAdheH pratibimbapakSapAtitvAt / nanu kathaM caitanyamajJAnAzrayaH tasya prakAzasvarUpatvAt tayozca tamaHprakAzavadviruddhasvabhAvatvAditi cenna, ajJAnavirodhi jJAnaM hi na caitanyamAtram , kintu vRttipratibimbitam tazca nAvidyAzrayaH yaccAvidyAzrayaH taca nAjJAnavirodhi / na ca tarhi zuddhacito'jJAnavirodhitvAbhAve ghaTAdivadaprakAzatvApattiH vRttyava7 cchedena tasyA evAjJAnavirodhitvAt svatastRNatUlAdibhAsakasya saurAlokasya sUryakAntAvacchedena khabhAsyatRNatUlAdidAhakatvavat svato'vidyAtatkAryabhAsakasya caitanyasya vRttyavacchedena tadAhakatvAt / nanu ahamajJa iti dharmigrAhakeNa sAkSiNA ahaGkArAzritatvenAjJAnasya grahaNAt bAdhA, na ca sthaulyAzrayadehekyAdhyAsAdahaM sthUla itivadajJAnAzrayacidaikyAdhyAsAt dagdhRtvAyasorekAni* saMbandhAdayo dahatItivadajJAnAhaGkArayorekacidaikyAdhyAsAdvA ahamajJa iti dhI|nteti vAcyam , cito'jJAnAzrayatvAsiddhyA anyonyAzrayAditi cena, ahaGkArasyAvidyAdhInatvena tadanAzrayatayA cita evAjJAnAzrayatve siddhe ahamajJa iti pratIteraikyAdhyAsanibandhanatvenAbAdhakatvAt / na ca avidyAzrayatvAdevAhaGkAro'kalpito'stu, kalpita eva vA tadAzrayatvamastu avidyAyAmanupapatteralakAratvAviti vAcyam / ahamarthasya jJAnanivartyatvena dRzyatvenAkalpitatvAyogAt / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR07.502.] TippaNAni / cinmAtrAzritatvaM vinA tadgocaracaramavRttyanivartyatvApAtAt , svakalpitasya svAzritatvena svAzrayasvAyogAt / nacAvidyAyAmanupapattiralaGkAraH, anupapattimAtraM nAlaGkAraH, kintu sattvAdiprApakayuktApanupapattiH, anyathA vAdivacaso'navakAzApatteH / " advaita* pR0 577 / __"vAcaspatimitraistu jIvAzritaivA'vidyA nigadyate / nanu-jIvAzritAvidyA tatpratibimbitacaitanyaM vA tadavacchinnacaitanyaM vA, tatkalpitabhedaM vA jIvaH, tathA cAnyonyAzraya iti cenna, / kimayamanyonyAzraya utpattau zaptau sthitau vA / nAthaH, anaaditvaadubhyoH| na dvitIyaH, ajJAnasya cidbhAsyatve'pi citeH svaprakAzatvena tadabhAsyatvAt / na tRtIyaH, sa kiM parasparAzritatvena vA parasparasApekSasthitikatvena vA syAt / tanna, ubhayasyApyasiddheH ajJAnasya cidAzrayatve cidadhInasthitikatvepi citi avidyAzritatvatadadhInasthitikatvayorabhAvAt / na caivamanyonyAdhInatAkSatiH / samAnakAlInayorapi avacchedyAvacchedakabhAvamAtreNa tadupapatteH ghaTatavacchinnAkAza-" yoriva pramANaprameyayoriva ca / taduktam - "khenaiva kalpite deze vyogni yadvatghaTAdikam / tathA jIvAzrayAvidyAM manyante jJAnakovidAH // " iti / etena yadyutpattijJaptimAtrapratibandhakatvenAnyonyApekSatAyA adoSatvaM tadA caitramaitrAderanyonyArohaNAdyApattiriti nirastam , parasparamAzrayAzrayibhAvasyAnaGgIkArAt / na ceshvrjiiv-|| yorIzvarajIvakalpitatve AtmAzrayaH jIvezakalpitatve cAnyonyAzrayaH, na ca zuddhA cit kalpikA tasyA ajJAnAbhAvAditi vAcyam ; jIvAzritAyA avidyAyA eva jIvezakalpakatve. naitadvikalpAnavakAzAt tsmaajjiivaashrytve'pydossH|" advaita0 pR0 585 / / sarvajJAtmamunisamarthito'jJAnasya brahmAzrayatvapakSaH tadIyagurusurezvarAcAryapraNItAyAM naSkaHsiddhau sphuTaM dRzyate - "aikAtmyApratipattiryA khAtmAnubhavasaMzrayA / sA'vidyA saMsRterbIjaM tamAzo muktirAtmanaH // " naiSka0 1.7 / "eko'dvitIyaH AtmA ekAtmA tasya bhAvaH aikAtmyaM tadviSayA'pratipattirekAtmyApratipattirityavidyAviSayo darzitA, sAMpratamAzrayopi sa evetyAha - svAtmeti / svazcAsau AtmA ceti svAtmA / svazabdena AropitAtmabhAvAn ahaMkArAdIn vyAvartayati / svAtmA cAsAbanubhavazceti svAtmAnubhavaH sa eva Azrayo yasyAH sA tthoktaa|" naiSka0 TI0 1.. "tacAjJAnaM svAtmamAtranimittaM na saMbhavatIti kasyacit kasmiMzcidviSaye bhavatItyabhyuparA. ntavyam / iha ca padArthadvayaM nirdhAritam-AtmA anAtmA ca / tatrAnAtmanastAvat nAmAnenAbhisaMbandhaH / tasya hi svarUpamevA'jJAnaM / na hi svato'jJAnasyA'jJAnaM ghaTate / saMbhavadapi ajJAnasvabhAve'jJAnaM kamatizayaM janayet / na ca tatra jJAnaprAptirasti yena tatpratiSedhAtmakamasAnaM syAt / anAramanazcAjJAnaprasUtatvAt / na hi pUrvasiddhaM sat tato labdhAtmalAbhala setsthata AzrayasyAzrayi saMbhavati / tadanapekSasya ca tasya nissvabhAvatvAt / etebhya eva hetubhyo nA'nAtmaviSayamajJAnaM saMbhavatIti grAhyam / evaM tAvannA'nAtmano'jJAnitvaM nApi tadviSayamajhAnam / pArizeSyAdAtmana evAstvajJAnaM tasyAjJo'smItyanubhavadarzanAt / "soI Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. Aw maram jJAnabinduprakaraNasya [01603bhagaSo manavidevAsmi nAtmavit" iti zruteH / na cAtmano'jJAnasvarUpatA tasya caitanyamAtra. svAbhAvyAdatizayazca saMbhavati jJAnaviparilopo jJAnaprAptezca saMbhavastasya zAnakAritvAt / na cAjJAnakAryatvaM kUTasthAtmasvAbhAvyAd , ajJAnAnapekSasya cAtmanaH svata eva svarUpasiddheyuktamAtmana evAjJatvam / kiM viSayaM punastadAtmano'jJAnam / AtmaviSayamiti ghUmaH / nnvaatm| no'pi jJAnasvarUpatvAdananyatvAca jJAnaprakRtitvAdibhyazca hetubhyo naivAzAnaM ghaTate / ghaTata eva / katham / ajJAnamAtranimittatvAt tadvibhAgasya sarpAtmateva rajvAH / tasmAttadapanutto tAnarthAbhAvaH / tadapanodazca vAkyAdeva tatpadapadArthAbhijJasya / ' naiSka0 3.1 / [ pR010 paM0 3] 'tatraiva prapazcotpatti'-jagadupAdAnatvaviSaye matadvayaM vAcaspatimizrAbhyupagatatvena vyAvarNyamAnaM bhinnabhinnagrantheSu dRzyate - siddhAntabindau jIvasya prpnycopaa|| dAnatvaM vAcaspatimizramatatvena vyAvarNitam / siddhAntaleze tu Izvarasya prapaJcopAdAnatvaM vAca satimizreSTatvena nirUpitam / ___ ajJAnasya jIvAzrayatvaviSayaM vAcaspatimizrAbhyupagamaM nirasyatA pranthakAreNa kramaprAptAyAM koTau vAcaspatimizrapakSe jIve prapazcotpattiprasaGgarUpaM dUSaNaM dattam / idaM ca pranthakAradattaM khUSaNaM vAcaspatimizrAbhyupagatatvena siddhAntalezavarNitaM prapaJcasya IzvaropAdAnatvapakSamavalambyaiva // saMgacchate / na tu siddhAntabinduvarNitaM prapazvasya jIvopAdAnatvapakSamavalambya / siddhAntabinduvarNitapakSAzrayeNa hi vAcaspatimatAvalambinA jIve prapazcotpatteriSTatvenAniSTApAdanarUpasya pranthakAradattaprasaGgasya azakyAvakAzatvAt / siddhAntabindusiddhAntalezayoH prastutopayoginI pAThI ittham - "ajJAnaviSayIkRtaM caitanyamIzvaraH / ajJAnAzrayIbhUtaM ca jIva iti vAcaspatimizrA / . asmiMzca pakSe ajJAnanAnAtvAt jIvanAnAtvam / pratijIvazca prapaJcabhedaH / jIvasyaiva svAjJAnopahitatayA jagadupAdAnatvAt / pratyabhikSA cApi sAdRzyAt / Izvarasya ca saprapatrajIvAvidyAdhiSThAnatvena kAraNatvopacArAviti / ayameva dhaavcchedvaadH|" siddhAnta0 220-212 / "vAcaspatimizrAstu-jIvAbhitamAyAviSayIkRtaM brahma svata eva jAjyAbhayaprapanAkAreNa vivartamAnatayopAdAnamiti mAyAsahakArimAtram na kAryAnugataM dvArakAraNamityAhuH / " siddhAnta.leza 1.26 pR. 70 / "tasmAtsiddhaM jIvAzritamAyAviSayIkRtaM brahma prapazcAkAreNa vivartamAnatayA upAdAnamiti / ektaM pArambhaNAdhikaraNabhASye - mUlakAraNameva bhAntyAt kAryAt tena vena kAryAkAreNa maTavat sarvavyavahArAspadatvaM pratipadyate iti / bhAntyAt kAryAditi antyakAryaparyantamityarthaH / naTo hi draSTubhiravijJAtanijarUpa eva vadamineyAsatyalpatA pratipadyate, evaM jIvairavijJAtatasvaM sadprayAsatyaviyadAviprapannAkAratA vahArA vyavahAraviSayatA dha pratipadyate iti bhAjyArthaH / atra naTadRSTAntoktyA pAcaspatima bhAjyAbhimataM nizcIyate / taduktaM kalpatarau Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR013. paM03 ] TippaNAni / "ajJAnanaTavad brahma kAraNaM zaMkaro'pravIt / jIvAzAnaM jagadIjaM jagau vAcaspatistathA // " iti / " siddhAntalezaTIkA 1.26 pR0 78 / zAstravA0 ya0 sa0 8 / [pR016. paM0 5mahAbhASyakAra:' "sesabhANAvagame suddhayaraM kevalaM jahA nANaM"- vizeSA0 gA0 1322 / / "nANaM kevalavajaM sAI saMto khaovasamo" - vizeSA* gA0 2079 / "savvAvaraNAvagame so suddhayaro bhaveja sUro bva / tammayabhAvAbhAvAdaNNANi na juttaM se // evaM pagAsamaio jIvo chiddaavbhaasyttaao| kiMcimmettaM bhAsaha chiddAvaraNapaIvo vva // subahuyaraM viyANai mutto svvppihaannvigmaao| avaNIyagharo vva naro vigayAvaraNappaIvo vva // " vizeSA* gA0 1999-2001 // pR012 paM0 5. ata eva dvitIyA' __ "dvitIyApUrvakaraNe prathamastAviko bhavet / " yogaha0 10 / "prathamaH dharmasanyAsasaMjJitaH sAmarthyayogaH tAttvikaH pAramArthiko bhavet kSapakaNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAvidharmanivRtteH......" - yogada0 TI. 10 / yazo0 vA. 19. 11,12 / - pu093. paM0 3.7'muktAvanavasthAnam'-"siddhANaM pucchA / goyamA! simA no saMjatA, no asaMjatA, no saMjatAsaMjatA, nosNjt-noasNjt-nosNjtaasNjtaa|" prajJApanA . pada 32 "aupazamikAdibhavyatvAbhAvAcAnyatra kevlsmyktv-jnyaan-drshn-siddhtvebhyH|" tatvA. . 10.4 // "pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI nopacAritrI sidhyatIti / " tattvA* bhA0 10.7 / __ "cAritreNa kena sidhyati / / avyapadezena catuHpaJcavikalpacAritreNa vA sivi . sarvArtha0 10.1 / . "pratyutpanAca te hi nayavazAt ma cAritreNa vyapadezavirahitena bhAvena siddhiH|" rAjavA. 10.10.3 / "sammattacarittAI sAI saMto ya ovasamio'yaM / dANAiladdhipaNagaM caraNaM pi ya khAio bhaavo||" vizeSA* gA0 2058 / . "na kevalamaupazamikastathA (sAvisaparyavasitarUpaH) kSAyikopi bhAvaH kSINamoha-bhavasvakevalApavAyAM vAnalAbhabhogopabhogavIryalabdhipazcakaM cAritraM cApitya sAvisaparyavasitalakSaNe prathamabhane parvata iti / nanu cAritraM siddhasyApyatIti vadAmityAparyavasAna pavAvaM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduprakaraNasya [pR0 1450 2kimiti na bhavati ? iti cet / tadayuktam / 'siddhe no carittI no acarittI' iti vacanAt / kSAyikasamyaktva-kevalajJAna-kevala-darzana-siddhatvAni punaH siddhAvasthAyAmapi bhavanti, ataH tAnyAzritya kSAyiko bhAvaH sAdiraparyavasAna iti / anye tu dAnAdilabdhipaJcaka cAritraM ca siddhasyApIcchanti tadAvaraNasya tatrApyabhAvAt / AvaraNAbhAve'pi ca tadasattve kSINamohAdiSvapi tadasattvaprasaMgAt / tatastanmatena cAritrAdInAM siddhyavasthAyAmapi sadbhAvena aparyavasitatvAt ekasmin dvitIyabhaGga eva kSAyiko bhAvo na zeSeSu triSviti / " vizeSA0 TI0 gA0 2078 / jJAnasAra 3.8 / pR0 15 paM0 2. 'kSayopazama' - "ubhayAtmako mizraH / yathA tasminnevAmbhasi katakAvidravyasaMbandhAt paGkasya kSINAkSINavRttiH" - sarvArtha0 2.1 / // "sarvaghAtispardhakAnAmudayakSayAt teSAmeva sadupazamAd dezaghAtispardhakAnAmudaye kSAyopazamiko bhAvo bhavati" - sarvArtha0 2.5 / "ubhayAtmako mizraH kSINAkSINamadazaktikodravavat // 3 // yathA prakSAlanavizeSAt kSINAkSINamadazaktikasya kodravadravyasya dvidhA vRttiH tathA yathoktakSayahetusannidhAne sati karmaNa ekadezasya kSayAt ekadezasya ca vIryopazamAdAtmano bhAva ubhayAtmako mizra iti . // vyapadizyate // " rAjavA0 2.1 / / "sarvaghAtispardhakAnAmudayakSayAt teSAmeva sadupazamAddezaghAtispardhakAnAmudaye kSAyopazamiko bhAvaH // 2 // dvividhaM spardhakam - dezaghAtispardhakaM sarvaghAtispardhakaM ceti / tatra yadA sarvaghAtispardhakasyodayo bhavati tadeSadapi AtmaguNasyAbhivyaktirnAsti tasmAttadudayasyAbhAva: kSaya ityucyate / tasyaiva sarvaghAtispardhakasyAnudayaprAptasya sadavasthA upazama ityucyate / anu"tasvavIryavRttitvAdAtmasAdbhAvitasarvaghAtispardhakasyodayakSaye dezaghAtispardhakasya codaye sati sarvaghAtyabhAvAdupalabhyamAno bhAvaH kSAyopazamika ityucyate // " rAjavA0 2.5 / paJca0 ma0pra0 pR0 133-146 / karma* gA0 814 / pR04603. rasaspardhakAni' - "avibhAgaparicchinnakarmapradezarasabhAgapracayapatimavRddhiH kramahAniH spardhakam / / 3 // udayaprAptasya karmaNaH pradezA abhavyAnAmanantaguNA: siddhAnAmanantabhAgapramANAH / tatra sarvajaghanyaguNaH pradezaH parigRhItaH, tasyAnubhAgaH prajJAcchedena tAvadvAraparicchinnaH yAvatpunarvibhAgo na bhavati te avibhAgaparicchedAH sarvajIvAnAmanantaguNAH eko rAziH kRtaH [vrg:]| evaM tatpramANAH sarve tathaiva paricchinnAH paGkIkRtA vargAH vargaNA / apara ekAvibhAgaparicchedAdhikA pradezaH parigRhItastathaiva tasyAvibhAgaparicchedAH kRtAH sa eko rAzirvargaH / tathaiva samaguNAH paGgIkRtAH vargA vargaNAH / evaM patayaH "katA yAvadekAvibhAgaparicchedAdhikalAbham / tadalAbhe'nantaraM bhavatyevametAsAM paGkhInAM vizeSa. hInAnAM kramavRddhikramahAniyuktAnAM samudayaH spardhakamityucyate / tata upari dvitricatuHsaMkhyeyAsaMkhyeyaguNarasA na labhyante anantaguNarasA eva / tatraikapradezo jaghanyaguNaH parigRhItaH tasya pAnubhAgAvibhAgaparicchedAH pUrvavat kRtAH / evaM samaguNA vargAH samuditA vargaNA bhavati / ekAvibhAgaparicchedAdhikAH pUrvavadviralIkRtAH vargA vargaNAzca bhavanti yAvadantaraM bhavati sAvadekaspardhakaM bhavati / eSamanena krameNa vibhAge kriyamANe abhavyAnAmanantaguNAni siddhA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR015.50 1] . TippaNAni / nAmanantabhAgapramANAni sadhaikAni bhavanti / tadetatsamuditamekamudayasthAnaM bhavati / " rAjavA0 2.5 / __ "iha karmaprAyogyavargaNAntaHpAtinaH santaH karmaparamANavo na tathAvidhaviziSTarasopetA bhAsIran kintu prAyo nIrasA ekavarUpAzca / yadA tu jIvena gRhyante tadAnIM grahaNasamaye eSa teSAM kASAyikeNAdhyavasAyena sarvajIvebhyo'pi anantaguNA rasAvibhAgA Apadyante, / jJAnAvarakatvAdivicitrasvabhAvatA ca acintyatvAt jIvAnAM pudgalAnAM ca zakteH / na caitadanupapannam , tthaadrshnaat| tathAhi-zuSkatRNAdiparamANavo'tyantanIrasA api gavAdimirgRhItvA viziSTakSIrAdirasarUpatayA ca pariNamyante iti / " karmapra0 bandhana0 anu0 ma0 gA0 29 / "abhavyebhyo'nantaguNAH siddhAnAmanantabhAgakalpA anantA vargaNA eka spardhakam / ekena rasAvibhAgenAbhyadhikAH paramANavo na prApyante / nApi dvAbhyAm / nApi tribhiH / nApi / saMkhyeyaiH / nApyasaMkhyeyaiH / nApyanantaiH / kintu anantAnantaireva sarvajIvebhyo'nantaguNairabhyadhikAH prApyante / tataH teSAM samudAyo dvitIyasya spardhakasya prathamA vargaNA / tata ekena rasAvibhAgenAdhikAnAM paramANUnoM samudAyo dvitIyA vargaNA / dvAbhyAM rasAvibhAgAbhyAmadhikAnAM paramANUnAM samudAyastRtIyA vargaNA / evamekaikarasAvibhAgavRddhyA vargaNAstAvadvAcyA yAvadabhavyebhyo'nantaguNAH siddhAnAmanantabhAgakalpA bhavanti / tataH tAsAM samudAyo dvitIyaM / spardhakaM / tataH punarapyataH Urdhvamekena rasAvibhAgenAbhyadhikAH paramANavo na prApyante / nApi dvAbhyAM / nApi tribhiH / nApi saMkhyeyaiH / nApyasaMkhyeyaiH / nApyanantaiH / kintu anantAnantaireva sarvajIvebhyonantaguNaiH / tataH teSAM samudAyastRtIyasya spardhakasya prathamA vrgnnaa| tataH punarapyata Urdhva yathottaramekaikarasAvibhAgavRkhyA dvitIyAdikA vargaNAstAvadvAcyA yAvadabhavyebhyo'nantaguNAH siddhAnAmanantabhAgakalpA bhavanti / tatastAsAM samudAyastRtIyaM spardha-. kam / evaM spardhakAni tAvadvAcyAni yAvadabhavyebhyo'nantaguNAni siddhAnAmanantabhAgakalpAni bhavanti / teSAM samudAya ekamanubhAgabandhasthAnam / anubhAgabandhasthAnaM nAmaikena kASAyikeNAdhyavasAyena gRhItAnAM karmaparamANUnAM rasaspardhakasamudAyaparimANam / " karmapra. bandhana* anu0 ma0 gA0 31 / [pR0 1950 3.'tatra kevala' - paMca0 pra0 gA* 29 pR. 133 / pR015. paM04'vizate'-paMca0 pra* gA* 17 pR0 125 / F011 paM0 sarvaghAtinInAm' - "yAH sarvathA sarvaghAtirasaspardhakAnvitAH tA. sarvaghAtinyaH / yAstu dezaghAtirasaspardhakAnvitAstA dezaghAtinyaH / prakArAntareNa sarvaghAtitvaM dezaghAtitvaM ca pratipAdayati / svaviSayo jJAnAvilakSaNo guNaH, tasya yad ghAtanaM tasya yo bhedo dezakAtyaviSayA, tena dhAtitvaM - sarvaghAtitvaM dezaghAtitvaM ca jJeyam / sarvakhaviSaya.. ghAtinyaH sarvaghAtinyA / svaviSayaikadezaghAtinyo dezaghAtinyaH / " pakSa0 pra0 ma0 gA0 19 pU0 140 karmapra0 yazo0 pR0 11 / pU015 paM0 1.] 'sarvadhAtInyeva' - "ya: svaviSayaM jJAnAdikaM sakalamapi ghAtayati svakAryasAdhanaM prati asamartha karoti sa rasaH sarvaghAtI bhavati / sa ca tAmrabhAjanavanizchidro ghRtamivAtizayena migdhaH, drAkSAvacanukA-tanupradezopacitaH, sphaTikAbhrahAraSacAtISa / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduprakaraNasya [pR015 paM0 1nirmalA / iha rasaH kevalo na bhavati tato rasaspardhakasaMghAta evaMrUpo draSTavyaH / paJca0 ma0 pra. gA0 40 pR0 140 karmapra0 yazo0 pR0 12 / [pR015 paM0 1.]'uktazeSANAm' - paJca0 pra0 gA0 18 pR0 125 / pR015 paM0 1. dezaghAtIni' - "itaro dezaghAtI dezaghAtitvAt svvissyaikdeshghaati| svAd bhavati / sa ca vividhabahucchidrabhRtaH, tadyathA-kazcidvaMzadalanirmApitakaTa ivAtisthUracchidrazatasaMkulaH, kazcitkambala iva madhyamavivarazatasaMkulaH, ko'pi punastathAvidhamamRNavAsovadatIvasUkSma vivrsNvRtH| tathA svarUpato'lpasnehaH stokasnehAvibhAgasamudAyarUpaH / avimalazca nairmalyarahitazca / " paJca0 ma0pra0 gA* 41 pR0 141 / / pR015 paM0 2 ] 'catuHsthAnaka' - "iha zubhaprakRtInAM rasaH kSIrakhaNDAdirasopamA, * azubhaprakRtInAM tu nimbaghoSAtakyAdirasopamaH / vakSyate ca-"ghosADainimbuvamo, asubhANa subhANa khIrakhaNDuvamoM" / kSIrAdirasazca svAbhAvika ekasthAnaka ucyate vayostu karSayorAvartane kate sati yo'vaziSyate ekaH karSaH sa dvisthAnaka:, trayANAM karSANAmAvarttane kRte sati ya ekaH karSo'vaziSTaH sa tristhAnakaH, catuNAM karSANAmAvarttane kRte satyuddharito ya ekaH karSaH sa catuHsthAnakaH / ekasthAnako'pi ca raso jalalavabinduculukaprasRtyaJjali* karakakumbhadroNAdiprakSepAnmandamandatarAdibhedatvaM pratipadyate, evaM dvisthAnakAdayo'pi / tathA karmaNAmapi catuHsthAnakAdayo rasA bhAvanIyAH, pratyekamanantabhedabhinnAzca / karmaNAM caikasthAnakarasAd dvisthAnakAdayo rasA yathottaramanantaguNAH / " paJca0 ma0 pra0 gA0 29 pR0 133 / [pR0 1550 4.] 'tatra jJAnAvaraNa' - "saMprati yAsA prakRtInAM yAvanti bandhamadhikRtya rasaspardhakAni saMbhavanti tAsAM tAvanti nirdidikSurAha-AvaraNaM jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaM * ca, tat kathambhUtamityAha - asarvamam , sarva jJAnaM darzanaM vA hantIti sarvaghnaM sarvaghAti, tabeha prakramAt kevalajJAnAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM ca, na vidyate sarvapnaM yatra tadasarvaghnaM kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNarahitamityarthaH / etaduktaM bhavati- kevalajJAnAvaraNavarjAni zeSANi matibhutAvadhimanaHparyAyajJAnAvaraNalakSaNAni catvAri jJAnAvaraNAni, kevaladarzanAvaraNavarjAni zeSANi cakSuracakSuravadhidarzanAvaraNarUpANi trINi darzanAparaNAni, tathA 'puMsaMjalanaMtarAya'tti7 puruSavedaH, catvAraH saMjvalanAH krodhAdayaH, paJcavidhamantarAyaM dAnAntarAyAvi, sarpasaMkhyayA saptadazaprakRtayazcatu:sthAnapariNatAH ekadvitricatu:sthAnakarasapariNatAH prApyante, bandhamadhikatyAsAmekasthAnako dvisthAnakatristhAnakazcatuHsthAnako bA rasaH prApyate iti bhaavH| tatra yAvanAthApi zreNiM pratipadyante jantavastAvadAsAM saptadazAnAmapi prakRtInAM yathAdhyavasAyasambhavaM dvisthAnakaM tristhAnakaM catu:sthAnakaM vA rasaM badhnanti, zreNiM tu pratipanA anivRttibAda* rasamparAyAtAyAH saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu satsu, tataH prabhRtyetAsAM prakRtInAmazubhatvAvatyanta vizuddhAdhyavasAyayogata ekasthAnakaM rasaM bananti, tata eva bandhamadhikRtya catu:sthAnapariNatAH prApyante / zeSAstu saptadazavyatiriktAH zubhA azubhA vA 'duticauTThANAutti'- bandhamadhikatya visthAnakarasAlisthAnakarasAzcatu:sthAnakarasAzca, na tu kadAcanApyekasthAnakarasAH / kathametadabaseyamiti cet, iha dvidhA prakRtayastadyathA- zubhA azubhAzca / tatrAzubhaprakRtInAmekasthAnaka Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4016. 106.] TippaNAni / rasavandhasambhavo'nivRtivAdarasamparAyAddhAyAH saMkhyeyebhyo bhAgebhyaH parataH, nArvAka, 'tayogyAjyavasAyasthAnAsambhavAt, parato'pyuktarUpAH saptadazaprakRtIvyatiricya zeSA ' azubhaprakatayo pandhameva nAyAnti, tadbandhahetuvyavacchedAt / ye . api kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAparaNe bandhamAyAvA, tayorapi sarvaghAtitvAd dvisthAnaka evaM raso bandhamAgacchati, naikasthAnakA, sarvaghAtinInA jaghanyapade'pi. dvisthAnakarasabandhasambhavAt / yAstu zubhAH prakRtayastA.. sAmatsansavizuddhau parvamAnandhatu:sthAnakameva rasaM badhnAti, na tristhAnakaM dvisthAnakaM vA / mandamandataravizuddhau tu marcamAnalisthAnakaM vA panAti visthAnakaM vA, yadAtyantAvizuddhasaMzlezA. bAyAM varcate, tadA tasya zubhaprakRtayo bandhameva nAyAnti, kutstdgtrssthaancintaa| yA api narakagatiprAyogyaM banato'tisaMTiSTasyApi vaikriyataijasAdikAH prakRtayo bandhamAyAnti, tAsAmapi tavAkhAbhAvyAt dvisthAnakasyaiva rasasya bandhaH, naikasthAnakasya, etcaane| svayameva vakSyati, paramiha prastAvAdukam / tata itthaM zeSaprakRtInAmekasthAnakarasabandhAsambhapAt samIcInamukaM dvitricatu:sthAnapariNatAH zeSAH prakRtaya iti / " pazca0 ma0pra0 gA* " [016 paM03 zeSAstu' - "zeSAzubhAnAmapi prAguktamatijJAnAvaraNIyAvisaptadazaprakRtivyatiriktAnAmazubhaprakRtInAM naikasthAnakarasabandhasambhavo yat - yasmAt kAraNAt kSapa.. ketareSAM kSapakasyApUrvakaraNama itarayorapramattapramattasaMyatayorna tAdRzI zuddhiryata ekasthAnakarasabandho, yadA tu ekasthAnakarasapandhayogyA paramaprakarSaprAptA vizuddhiranivRttibAdarasaMparAyAbAyAH saMkhyeyebhyo bhAgebhyaH parato jAyate tadA bandhameva na tA AyAntIti na tAsAmekasthAnako rasaH / tathA zubhAnAmapi mithyAdRSTiH saMhiSTo hu nizcitaM naikasthAnakaM rasaM badhnAti, yasmAttAsAM zubhaprakRtInAmatisaMcchiSTe mithyAdRSTau bandho na bhavati kintu manAg vizuddhyamAne, saMklezo-. skarSe Sa zubhaprakRtInAmekasthAnakarasabandhasambhavo na tadabhAve, tatastAsAmapi jaghanyapade'pi dvisthAnaka eva rasA, naikasthAnakA, yAstvatisaMzliSTe'pi mithyAdRSTau narakagatiprAyogyA vaikriyatejasAvikA zubhaprakavayo bandhamAyAnti, tAsAmapi tathAsvAbhAvyAjaghanyato'pi dvisthAnaka eva raso bandhamadhigacchati naikasthAnakaH " pazca0 ma0pra0 gA0 53 pR0 146 / [ pR016. paM08.]'naca, yathA' - "nanu yathA zreNyArohe'nivRttibAdarasamparAyAtAyA: saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu satsu parato'tivizuddhisambhavAnmatijJAnAvaraNIyAdInAmazubhaprakRtInAmekasthAnakaM rasaM badhnAti, tathA kSapakaNyArohe sUkSmasamparAyazvaramadvicaramAdiSu samayeSu vargamAno'tIvavizuddhatvAtkevaladvikasya kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNarUpasya kiM naikasthAnakaM rasaM nirvayati ?, kevaladvikaM azubhamativizuddhakazca bandhakeSu kSapakazreNyArUDhA sUkSmasamparAyA, tato matijJAnAvaraNIyAderiva sambhavati kevaladvikasyApyekasthAnakarasabandhaH sa ki noktA 1. iti praSTurabhiprAyaH / tathA hAsyAviSu SaSThIsaptamyoratha pratyamevAt / hAsyAdInAM -hAsyaratibhayajugupsAnAmazubhatvAt apUrvo'pUrvakaraNo, hAsyAdibandhakAnAM madhye tasyAtivizuddhiprakarSaprAptatvAt / zubhAdInAM ca zubhaprakRtInAM mithyAdRSTiratisaMkliSTaH, saMklezaprakarSasambhave hi zubhaprakRtInAmekasthAnako'pi rasabandhaH sambhAvyate, iti kathamekasthAnakaM rasaM na badhnAti ?, yena Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 jJAnavinduprakaraNasya [pR020503pUrvokA eSa saptadaza prakRtayazcatuSiddhayekasthAnakarasAH ucyante, na zeSAH prkRtyH1|" para. ma.pra. gA0 51 pR. 145 / "anna sUrirAha-jalarekhAsame'pi jalarekhAtulye'pi kaSAye saMjvalanalakSaNa udayamAgate na kevaladvikasya kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNarUpasyaikasthAniko raso bhavati, kuta ? * ityAha - yat yasmAt 'se' tasya kevaladvikasya tanukamapi sarvajaghanyamapyAvaraNaM rasalakSaNaM hu nizcitaM sarvaghAti bhaNitaM tIrthakaragaNadharaiH, sarvajaghanyo'pi rasastasya sarvaghAtI bhaNita iti bhAvArthaH / sarvaghAtI ca raso jaghanyapade'pi dvisthAnaka eva bhavati naikasthAnakA, tato na kevaladvikasyaikasthAnarasabandhasambhavaH / paJca0 ma0pra0 gA0 52 pR0 145 / E pR020 paM0 3] paMcasaMgrahamUlaTIkAyAm' - mohanIyasyopazamabhAve sati aupazamika. samyaktvasarvaviratirUpau guNo jIvasya prAdurbhavataH / ghAtikarmaNAM kSayopazamabhAve mati: cAritrAdayo guNAH prAdurbhavanti / Aha -jJAnadarzane parityajya cAritrAdayo guNAH kimiti: abhidhIyante 1 / ucyate- jJAnadarzanayostadbhAve'vazyambhAvitvajJApanArtha ghAtikarmaprakRtiSu ca kAsucidapi kSayopazamabhAvAbhAvajJApanArtha ca cAritrAdayo guNA abhihitAH / tatra matibhAnAvaraNAdikSayopazame sati matyAdIni catvAri jJAnAni / cakSurdarzanAvaraNAdInAM kSayo" pazame sati darzanatrayam / evamantarAyakSayopazame sati dAnAdipaJcalabdhayo bhavanti / mithyAsvaprathamakaSAyakSayopazame vedakasamyaktvam / dvitIyakaSAyakSayopazame dezaviraticAritraM tRtIyakaSAyakSayopazame sarvaviraticAritramiti cAritrAdayo gunnaaH|" paMca0 kho* pra* gA0. 26 pR0 130 / "tathA dezAvaraNodaye satyapi yo hantavyaviSayasya dezaprAdurbhAvaH sa kSAyopazamiko " bhAvaH / Aha - yadyevaM tataH sarvaghAtipradezodaye mohanIyasya kathaM jhAyopazamiko bhAva iti ? / ucyate-te hi pradezA rasabhAvenApradhAnA yathAsambhavaM dezaghAtivedyamAnarasAntargatAH svarUpamaprakaTayanto dezaghAtirasaprAdhAnyAt kSAyopazamikabhAvaM janayanti / evaM manaHparyAyajJAnacakSuravadhidarzanAnAmapi bhAvanA kaaryaa| matizrutajJAnAcakSurdarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM sadevodayaM prati dezaghAtirasaspardhakAnAmevodayaH tato bhAvadvayaM bhAvitameva / " pazca* kho* pra. gA030pR. 133 / "samprati yathaudayiko bhAvaH zuddho bhavati, yathA ca kSayopazamAnuviddhastathopadarzayatiavadhijJAnAvaraNaprabhRtInAM dezaghAtinAM karmaNAM sambandhiSu sarvaghAtirasasparddhakeSu tathAvidhavizuddhAdhyavasAyavizeSabalena nihateSu dezaghAtirUpatayA pariNamiteSu dezaghAtirasasparddhakeSvapi cAtisnigdheSvalparasIkRteSu, teSAM madhye katipayarasasparddhakagatasyodayAvalikApraviSTasyAMzasya akSaye, zeSasya copazame vipAkodayaviSkambharUpe sati jIvasyAvadhimanaHparyAyajJAnacakSurdarzanAdayo guNAH kSAyopazamikA jAyante prAdurbhavanti / kimuktaM bhavati ? yadA avadhijJAnAvaraNIyAdInAM dezaghAtinAM karmaNAM sarvaghAtIni rasasparddhakAni vipAkodayamAgatAni vartante tadA tadviSaya audayika eka eva bhAvaH kevalo bhavati, yadA tu dezaghAtirasaspardhakAnAmudayastadA tadudayAdaudayiko bhAvaH katipayAnAM ca dezaghAtirasaspardhakAnAM sambandhina udayAva"likApraviSTasyAMzasya kSaye, zeSasya cAnuditasyopazame, kSAyopazamika iti bhayopazamAnuviddha Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR021. paM0 3.] TippaNAni / baudayikabhAvaH matibhutAvaraNAcakSurdarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM tu sadaiva dezaghAvinAmeva rasasarvakAnAmudayaH na sarvaghAtinAM tena sarvadApi tAsAmaudayikakSAyopazamiko bhAvau saMmizrI prApyete, na kevala audAyikaH / " pazca0 ma0 pra0 gA* 30 pR. 133 / . [ pR021 paM06] 'vipAkodaye'pi' - "Aha-kSAyopazamiko bhAvaH karmaNAmudaye sati bhavati anudaye vA / na tAvadudaye virodhAt / tathAhi-kSAyopazamiko bhAva uda-. yAvalikApraviSTasyAMzasya kSaye sati anuditasya copazame vipAkodayaviSkambhalakSaNe prAdubhavati nAnyathA tato yadhudayaH kathaM kSayopazamA, kSayopazamazcet kathamudayaH iti / athA. nudaya iti pakSaH tathA sati kiM tena kSAyopazamikena bhAvena 1, udayAbhAvAdeva vivkssitphlsiddheH| tathAhi matijJAnAdIni matijJAnAvaraNAdhudayAbhAvAdeva setsyanti kiM kSAyopazamikabhAvaparikalpanena ? / ucyate / udaye kSAyopazamiko bhAvaH / na ca tatra virodhaH / yata / Aha-iha jJAnAvaraNIyAdIni karmANi AsarvakSayAt dhruvodayAni, tatasteSAmudaye eva kSayopazamo ghaTate nAnudaye, udayAbhAve teSAmevAsambhavAt / tata udaya evAviruddhaH kSAyopazamiko bhAvaH / yadapi virodhodbhAvanaM kRtaM 'yAdayaH kathaM kSayopazamaH' ityAdi tadapyayuktam / dezapAtispardhakAnAmudaye'pi katipayadezaghAtispardhakA'pekSayA ythoktkssyopshmaavirodhaat|s ca kSayopazamo'nekabhedaH tattadravyakSetrakAlAdisAmaprIto vaicitryasambhavAdanekaprakAraH / udaya / evaM cAviruddha eSa kSAyopazamiko bhAvo yadi bhavati tarhi na sarvaprakRtInAM kintu trayANAmeva karmaNAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANAm / mohanIyasya tarhi kA vArtA ? iti cet / ava bhAha-mohanIyasya pradezodaye kSAyopazamiko bhAvo'viruddhaH na vipAkodaye / yato'nantAnubandhyAviprakRtayaH sarvaghAtinyaH, sarvaghAtinInAM ca rasaspardhakAni sarvANyapi sarvaghAtInyeva na dezaghAtIni / sarvaghAtIni ca rasaspardhakAni svaghAtyaM guNaM sarvAtmanA nanti na dezatA, tatasteSAM vipAkodaye na kSayopazamasaMbhava:, kintu pradezodaye / nanu pradezodaye'pi kathaM kSAyopazamikabhAvasambhavaH 1, sarvaghAtirasasparddhakapradezAnAM sarvaskhaghAtyaguNaghAtanasvabhAvatvAt / tadayuktam , SastutattvAparijJAnAt , te hi sarvaghAtirasasparddhakapradezAstathAvidhAdhyavasAyavizeSato manAgmandAnubhAvIkRtya viralaviralatayA vedyamAnadezaghAtirasasparddhakeSvantaHpravezitA na yathAvasthitamAtmamAhAtmyaM prakaTayituM samarthAH, tato na te kSayopazamahantAraH, iti na viruNyate / pradezodaye kSAyopazamiko bhAvaH / 'aNegabhedo' ti ityatretizabdasyAdhikasyAdhikArthasaMsUca-' nAnmithyAtvAthadvAdazakaSAyarahitAnAM zeSamohanIyaprakRtInAM pradezodaye vipAkodaye vA kSayopazamo'viruddha iti draSTavyam, tAsAM dezaghAtitvAt / tatrApyayaM vizeSaH-tAH zeSA mohanIyaprakRtayo'bhuvodayA:, tato vipAkodayAbhAve kSAyopazamike bhAve vijRmbhamANe pradezodayasambhave'pi na tA manAgapi dezavighAtinyo bhavanti / vipAkodaye tu pravarttamAne kSAyopamikabhAve manAgmAlinyamAtrakAritvAdezaghAtinyo bhavanti / " paJca0 ma0pra0 gA) 28 pR. 139 / [ pR023 paM0 6.] karmaprakRti' -pR. 13-14 / nandI* ma0 pR. 77-80 / [ 1024 paM03'zrutaM tu' "iMdiyamaNonimittaM jaM viNNANaM suyANusAreNa / niyapatthucisamatthaM taM bhAvasurya maI sesaM // " vizeSA* gA0 100 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T jJAnavinduprakaraNasya [ 5024 paM0 4 "indriyANi ca sparzanAdIni manazca indriya-manAMsi tAni nimittaM yasya tadindriyamanonimittam / indriya- manodvAreNa yadvijJAnaM jAyata ityarthaH / tat kim ?, ityAha- tad bhAvazrutaM zrutajJAnamityarthaH / indriyamanonimittaM ca matijJAnamapi bhavati atastavyavacchedArthamAha - zrutAnusAreNa iti / zrUyata iti zrutam - dravyazrutarUpaM zabda ityarthaH / sa ca saGketaviSayaparo* padezarUpaH zrutagranthAtmakaceha gRhyate / tadanusAreNaiva yadutpadyate tat zrutajJAnam, nAnyat / idamuktaM bhavati - saGketakAlapravRttaM zrutapranthasambandhinaM vA ghaTAdizabdamanusRtya vAcyavAcakabhAvena saMyojya 'ghaTo ghaTa:' ityAdyantarjalpAkAramantaH zabdollekhAnvitamindriyAdinimittaM yajjJAnamudeti tacchrutajJAnamiti / tazca kathaM bhUtam ? ityAha - nijakArthoktisamarthamiti / nijakaH svasmin pratibhAsamAno yo'sau ghaTAdirarthaH tasyoktiH - parasmai pratipAdanam, tatra samartha kSamaM - " nijakArthoktisamartham / ayamiha bhAvArtha: / zabdollekhasahitaM vijJAnamutpannaM svapratibhAsamAnArthapratipAdakaM zabdaM janayati / tena ca paraH pratyAyyate ityevaM nijakArthokti samarthamidaM bhavati abhilApyavastuviSayamiti yAvat / svarUpavizeSaNaM caitat zabdAnusAreNotpannajJAnasya nijakArthokti sAmarthyAvyabhicArAt / 'maI sesaMti' zeSam - indriyamanonimittamazrutAnusAreNa yadavagrahAdijJAnaM tat matijJAnamityarthaH / " vizeSA0 TI0 100 / - [ pR024 paM0 4 . ] 'tena na' - "atrAha kazcit - nanu yadi zabdollekhasahitaM zrutajJAnamiSyate zeSaM tu matijJAnaM tadA vakSyamANasvarUpo'vagraha eva matijJAnaM syAt na punarIhApAyAvayaH, teSAM zabdollekhasahitatvAt, matijJAnabhedatvena caite prasiddhAH, tat kathaM zrutajJAnalakSa'sya nAtivyAptidoSaH, kathaM ca na matijJAnasyAvyAptiprasaMga: ? / aparaM ca - - aGgAnaGgapravi'STAdiSu "akkhara sannI sammaM sAIaM khalu sapajjavasiyaM ca" ityAdiSu ca zrutabhedeSu matiOM jJAnabhedasvarUpANAmavagrahehAdInAM sadbhAvAt sarvasyApi tasya matijJAnatvaprasaGgAt, matijJAnabhedAnAM cehApAyAdInAM sAbhilApatvena zrutajJAnatvaprApterubhayalakSaNasaGkIrNatA doSazca syAt / atrocyate - yat tAvaduktam - avagraha eva matijJAnaM syAt na tvIhAdayaH, teSAM zabdollekhasahitvAt / tadayuktam / yato yadyapIhAdayaH sAbhilApAH, tathApi na teSAM zrutarUpatA, zrutAnusAriNa eva sAbhilApajJAnasya zrutatvAt / athAvaprahAdayaH zrutanizritA eva siddhAnte 23 proktAH, yuktito'pi cehAdiSu zabdAbhilApaH saGketakAlAdyAkarNitazabdAnusaraNamantareNa na saMgacchate ataH kathaM na teSAM zrutAnusAritvam ? / tadayuktam / pUrvaM zrutaparikarmitamatere vaile samupajAyanta iti zrutanizritA ucyante na punarvyavahArakAle zrutAnusAritvameteSvasti / yadapi yuktitopi cetyAdyuktam tadapi na samIcInam / saGketakAlAdyAkarNitazabdaparikarmitabuddhInAM vyavahArakAle tadanusaraNamantareNApi vikalpaparaMparApUrvakavividha vacanapravRttidarzanAt / na hi * pUrvapravRttasaGketAH adhItazrutamanthAzca vyavahArakAle prativikalpante etacchabda vAcyatvenaitatpUrva mayA'vagatamityevaMrUpaM saGketam, tathA'mukasmin pranthe etaditthamabhihitamityevaM zrutamanthaM cAnusaranto dRzyante, abhyAsapATavavazAt tadanusaraNamantareNA'pyanavarataM vikalpabhASaNapravRtteH / yatra tu zrutAnusAritvaM tatra zrutarUpatA'smAbhirapi na niSidhyate / tasmAt zrutAnusAritvAbhAvena zrutatvAbhAvAdIhAipAyadhAraNAnAM sAmastyena matijJAnatvAt na matijJAnalakSa Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2024 0 9 ] TippaNAni / NasyA'vyAptidoSaH, zrutarUpatAyAzca zrutAnusAriSveva sAmilApajJAnavizeSeSu bhAvAt na mutamAnalakSaNasyA'tivyAptikRto doSaH / aparaM cAGgA'naGgapraviSTAdizrutabhedeSu matipUrvameva bhutamiti vakSyamANavacanAt prathamaM zabdAcavagrahaNakAle'vamahAdayaH samupajAyante, ete cA'bhutAnusAritvAt matijJAnam, yastu teSvaGgA'naGgapraviSTabhutabhedeSu zrutAnusArI jJAnavizeSaH sa bhutakSAnam / tatazcAGgA'naGgapraviSTAvizrutabhedAnAM sAmatyena matijJAnatvAbhAvAt , IhAviSu c| matibhedeSu bhutAnusAritvAbhAvena bhutajJAnatvAsambhavAd nobhayalakSaNasaGkIrNatAdoSo'pyupapadyata iti sarva sustham / na ceha matizrutayoH paramANu-kariNorivA''tyantiko bhedaH samanveSaNIyaH, yataH prAgihevoktam - viziSTaH kazcid mativizeSa eva zrutam, purastAdapi ca vakSyatevalkasadRzaM matijJAnaM tajjanitadavarikArUpaM zrutajJAnam, na ca valkazumbayoH paramANukulara. vadAtyantiko bhedaH, kintu kAraNakAryabhAvakRta eSa, sa cehApi vidyate, mateH kAraNatvena, / bhutasya tu kAryatvenA'bhidhAsyamAnatvAt / na ca kAraNakAryayoraikAntiko bhedaH, kanakakuNDa lAdiSu, mRtpiNDakuNDAdiSu ca tathA'darzanAt / tasmAdavaprahApekSayA'nabhilApatvAt, IhApapekSayA tu sAmilApatvAt sAbhilApA'nabhilApaM matijJAnam azrutAnusAri ca, saGketakAlapravRttasa zrutagranthasambandhino vA zabdasya vyavahArakAle'nanusaraNAt / zrutajJAnaM tu sAmilApameva, bhutAnusAryeva ca, saGketakAlapravRttasya bhutapranthasambandhino vA zabdarUpasya bhutasya / vyavahArakAle'vazyamanusaraNAviti sthitam // " vizeSA* TI* gA0 100 / [ pR024 paM09]. 'ata eva dhAraNAtvena' - "matipuvvaM sutta" iti vacanAdAgame matiH pUrva yasya tad matipUrva zrutamuktam , na punarmatiH zrutapUrvikA iti anayorayaM vizeSaH / yadi karavaM matibhutayorbhavet tadevaMbhUto niyamena pUrvapazcAdbhAvo ghaTatatsvarUpayoriva na syAt / asti cAyam / tato bheda iti bhAvaH / kimiti matipUrvameva zrutamuktam ityAha-yasmAt / kAraNAt bhutasya matiH pUrva prathamamevotpadyate / kutaH 1 ityAha - 'pUraNetyAdi' pRdhAtuH pAlanapUraNayorarthayoH paThyate, tasya ca piparti iti pUrvam iti nipAtyate / tatazca zrutasya pUraNAt pAlanAca matiryasmAt pUrvameva yujyate tasmAt matipUrvameva zrutamuktam / pUrvazabdazcAyamiha kAraNaparyAyo draSTavyA, kAryAt pUrvameva kAraNasya bhAvAt "samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSAryasiddhiH" [nyAyavi0 1.1 ] ityAdau tathA darzanAca / tatazca matipUrva zrutamiti ko'rthaH / . zrutajJAnaM kArya matistu tatkAraNam / " vizeSA0 TI0 gA0 105 / ___"zrutajJAnasyaite pUraNAdayo'rthA viziSTAbhyUhadhAraNAdInantareNa kartuM na zakyante abhyUhA. dayazca matijJAnameva iti sarvathA zrutasya matireva kAraNaM, zrutaM tu kAryam / " vizeSA. TI. gA0 106 / "parastu materapi zrutapUrvatApAdanenAvizeSamudbhAvayannAha - parasmAt zabdaM zrutvA taviSayA. yA matirutpadyate sA zrutapUrvA-zrutakAraNaiva / tathA ca sati 'na maI suyapudhiyatti' yaduktaM prAka tayuktaM prAmoti / anottaramAha-parasmAcchabdamAkarNya yA matirutpadyate sA, zabdasya dravyazrutamAtratvAt dravyabhutaprabhavA, na bhAvavatakAraNA / etat tu na kenApi vAryate / kintu etadeva vayaM mo Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna binduprakaraNasya [ 4026. paM0 2 - bahuta bhAvazrutAt matirnAsti - bhAvazrutapUrvikA matirna bhavati / dravyazrutaprabhavA tu bhavatu ko doSa: ? / " vizeSA0 TI0 gA0 109 / "nanu bhAvazrutAdUrdhvaM matiH kiM sarvathA na bhavati ? / bhAvazrutAd matiH kAryatayaive nAstIti / kramazastu matirnAstItyevaM na / kintarhi ? kramazaH sA asti ityetat sarvo'pi * manyate anyathA AmaraNAvadhi zrutamAtropayogaprasaGgAt / matyA zrutopayogo janyate / taduparame tu nijakAraNakalApAt sadaiva pravRttA punarapi matiravatiSThate punastathaiva zrutam / tathaiva zca matiH / idamuktaM bhavati - yathA sAmAnyabhUtena suvarNena svavizeSarUpAH kaGkaNAlIyakAdayo janyante, ataste tatkAryavyapadezaM labhanta eva, suvarNa tvatajjanyatvAt tatkArya - tayA na vyavahriyate, tasya kAraNAntarebhyaH siddhatvAt, kaGkaNAdivizeSoparame tu suvarNAva" sthAnaM krameNa na nivAryate; evaM matyApi sAmAnyabhUtayA svavizeSarUpazrutopayogo janyate, atastatkArya sa ucyate, matistvatajjanyatvAt tatkAryatayA na vyapadizyate, tasyA hetvantarAt sadA siddhatvAt svavizeSabhUtazrutopayogopara me tu kramAyAtaM matyavasthAnaM na nivAryate, maraNAntaM kevalazrutopayogaprasaGgAt / " vizeSA0 TI0 gA0 110 / 190 [ pR026. paM0 2] 'kathaM tarhi zruta' - "AbhinibohiyanANaM duvihaM paNNattaM taM jahA suy|| nissiyaM ca asuyanissiyaM ca / " nandI 0 sU0 26 / 20 "tatra zAstraparikarmitamaterutpAdakAle zAstrArthaparyAlocanamanapekSyaiva yadupajAyate matijJAnaM tat zrutanizritam - avagrahAdi / yatpunaH sarvathA zAstrasaMsparzarahitasya tathAvidhakSayopazamabhAvata evameva yathAvasthitavastusaMsparza matijJAnamupajAyate tat azrutanizritamautpattikyAdi / " nandI0 ma0 pR0 144 A / "tadevaM zrutanizritavacanazravaNamAtrAd vibhrAntastat svarUpamajAnAnaH paro yuktibhirnirAkRto'pi vilakSIbhUtaH prAha - tarhi zrutanizritamevAvagrahAdikaM sUtre kena prakAreNa bhaNitam ? atrocyate zrutaM dvividhaM - paropadezaH Agamapranthazca / vyavahArakAlAt pUrvaM tena zrutena kRta upakAraH saMskArAdhAnarUpo yasya tat kRtazrutopakAram / yajjJAnamidAnIM tu vyavahArakAle tasya pUrvapravRttasya saMskArAdhAyakazrutasyAnapekSameva pravartate tat zrutanizritamucyate na tu akSarA - " bhilAbha yuktatvamAtreNa iti / " vizeSA0 TI0 gA0 168 / [ pR0 26 paM0 8 ] 'matijJAnamautpattikyAdi' - " asuanissimaM cauvihaM padmantaM, taMjA - uppattiA, veNaiA, kammayA, pariNAmiA / " nandI0 sU0 26 / "puvvaM adiTThamassuamaveiyatakkhaNavisuddhagahiatthA / avvAhayaphalajogA buddhI uppattiyA nAma // bharanittharaNasamatthA tivaggasuttatthagahiapeAlA / ubhaologaphalavaI viNayasamutthA havai buddhI // uvaogaTTisArA kammapasaMgaparigholaNavisAlA / sAhukAraphalavaI kammasamutthA havai buddhI // aNumA uditasAhiA vayavivAgapariNAmA / hianisse asaphalavaI buddhI pariNAmiA nAma ||" nandi0 sU0 27 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 028 paM0 1. ] TippaNAni / "azrutanizritaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA - utpattireva na zAstrAbhyAsakarmaparizIlanAdikaM prayojanaM - kAraNaM yasyAH sA autpattikI / nanu sarvasyA buddheH kAraNaM kSayopazamaH tatkathamucyate - utpattireva prayojanamasyA iti ? / ucyate - kSayopazamaH sarvabuddhisAdhAraNaH tato nAsau bhedena pratipattinibandhanaM bhavati, atha ca buddhyantarAdbhedena pratipattyarthaM vyapadezAntaraM kartumArabdham, tatra vyapadezAntaranimittamatra na kimapi vinayAdikaM vidyate kevalamevameva tatho - tpattiriti saiva sAkSAnnirdiSTA / tathA binayo - guruzuzrUSA sa prayojanamasyA iti vainayikI / tathA, anAcAryakaM karma, sAcAryakaM zilpam, athavA kAdAcitkaM zilpam, sarvakAlikaM karmakarmaNo jAtA karmajA // tathA parisamantAnnamanaM pariNAmaH sudIrghakAlapUrvAparaparyAlocanajanya Atmano dharmavizeSaH sa prayojanamasyAH sA pAriNAmikI / " nandI0 ma0 pR0 144 // "AsAM buddhInAM vizeSArthaH kathAnakAdavaseyaH" - nandI0 ma0 pR0 145 / [ 1026 paM0 10 ] ' purviva' - vyAkhyA - "vyavahArakAlAt pUrvaM yathoktarUpeNa zrutena parikarmitA AhitasaMskArA matiryasya sa tathA tasya sAdhvAderyat sAmprataM vyavahArakAle zrutAtItaM zrutanirapekSaM jJAnamupajAyate tat zrutanizritamavagrahAdikaM siddhAnte pratipAditam / itarat punaH azrutanizritam tacca autpattikyAdimaticatuSkaM draSTavyam" - vizeSA0 TI0 gA0 169 / 71 [ pR027. paM0 4 ] 'labdhiyaugapadye'pi ' - " dvividhe matizrute tadAvaraNakSayopazamarUpalabdhitaH, // upayogaca / tatreha labdhito ye matizrute te eva samakAlaM bhavataH / yastvanayorupayogaH sa yugapad na bhavatyeva, kintu kevalajJAna-darzanayoriva tathAsvAbhAvyAt krameNaiva pravartate / atra tarhi labdhimaGgIkRtya matipUrvatA zrutasyoktA bhaviSyatIti cet / naivam / iha tu zrutopayoga eva matiprabhavo'GgIkriyate, na labdhiriti bhAvaH / zrutopayogo hi viziSTamantarjalpAkAraM zrutAnusArijJAnamabhidhIyate tacca avagrahehAdInantareNa AkasmikaM na bhavati, avagrahAdayazdha 20 matireva iti tatpUrvatA zrutasya na virudhyate / " vizeSA0 TI0 gA0 108 / - [ 4028 paM0 1] 'dhAraNAdirahitAnAm ' - " iha tAvadekendriyANAmAhArAdisaMjJA vidyate tathA sUtre anekazo'bhidhAnAt / saMjJA ca abhilASa ucyate yata uktam AvazyakaTIkAyAm-AhArasaMjJA AhArAbhilASaH kSudvedanIyaprabhavaH khalvAtmapariNAmavizeSaH iti / abhilAca 'mamaivaMrUpaM vastu puSTikAri tadyadIdamavApyate tataH samIcInaM bhavati' evaM zabdArtho - lekhAnuviddhaH svapuSTinimitta bhUtapratiniyatavastuprApyadhyavasAyaH, sa ca zrutameva tasya zabdArthaparyAlocanAtmakatvAt / zabdArthaparyAlocanAtmakatvaM ca ' mamaivaMrUpaM vastu puSTikAri tadyadIdamavApyate' ityevamAdInAM zabdAnAmantarjalpAkArarUpANAmapi vivakSitArthavAcakatayA pravarttamAnatvAt / zrutasya caivaMlakSaNatvAt / zabdArthaparyAlocanaM ca nAma vAcyavAcakabhAvapurassarIkAreNa zabdasaMspRSTasya arthasya pratipattiH, kevalamekendriyANAmavyaktameva / " nandI0 ma0 20 pR0 140 / " yadyapi ekendriyANAM kAraNavaikalyAd dravyazrutaM nAsti, tathApi svApAdyavasthAyAM sAdhvAderivAzabdakAraNaM azabdakAryaM ca zrutAvaraNakSayopazamamAtrarUpaM bhAvazrutaM kevalidRSTamamISAM mantavyam / na hi svApAdyavasthAyAM sAdhvAdiH zabdaM na zRNoti na vikalpayati itye Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduprakaraNasya . [pR028 501 - tAvanmAtreNaM tasya zrutajJAnAbhAvo vyavasthApyate kintu svApAcavasthottarakAlaM vyaktIbhavad bhAvazrutaM dRSTvA payasi sarpiriva prAgapi tasya tadA''sIditi vyavahriyate, evamekendriyANAmapi sAmagrIvaikalyAd yadyapi dravyazrutAbhAvaH, tathApi AvaraNakSayopazamarUpaM bhAvazrutamavaseyam / paramayogibhidRSTatvAt , vahayAdiSvAhAra-bhayapariprahamaithunasaMjJAdestaliGgasya darzanAceti / / * Aha-nanu suptayatilakSaNadRSTAntepi tAvad bhAvabhutaM nAvagacchAmaH, tathAhi -zrutopayogapariNata AtmA zRNotIti zrutam , zrUyate taditi vA zrutamityanayormadhye kayA vyutpattyA suptasAdhoH zrutamabhyupagamyate / / tatrAyaH pakSo na yuktaH, suptasya zrutopayogA'sambhavAt / dvitIyo'pi na saGgataH, tatra zabdasya vAcyatvAt , tasyApi ca svapato'sambhavAviti / satyam , kintu zRNotyanena, asmAd, asmin veti vyutpattirihAzrIyate, evaM ca zrutajJAnAvaraNazyopazamo vAcyaH saMpadyate, sa ca suptayateH, ekendriyANAM cAstIti na kiMcit parihIyate / " vizeSA* TI* gaa.1.1| "yassa muptasAdhorbhASA-zrotralabdhirasti tasyotthitasya parapratipAdana-parodIritazabdazravaNAdilakSaNaM bhAvabhutakArya dRzyate, tadarzanAca suptAvasthAyAmapi tasya labdhirUpatayA tadA''sIditi anumIyate yasya tvekendriyasya bhASA-zrotralabdhirahitatvena kadAcidapi zrutakArya nopasabhyate, tassa kathaM tadastIti pratIyate / atrottaramAha-ekendriyANAM tAvacchrotrAdidravyendriyA'bhAve'pi bhAvendriyajJAnaM kiMcid zyata eva, vanaspatyAviSu spaSTataliGgopalambhAt, tathAhi-kalakaNThodgIrNamadhurapaJcamodgArabhavaNAta sacaH kusuma-pallavAdiprasavo virahakavRkSAdiSu zravaNendriyajJAnasya vyaktaM ligamavalokyate / tilakAditaruSu punaH kamanIyakAminIkamaladaladIrghazaradindudhavalalocanakaTAkSavikSepAt kusumAdyAvirbhAvazca cakSuridriyajJAnasya, campakAhipeSu tu vividhasugandhigandhavastunikarambonmizravimalazItalasalilasekAt tatprakaTanaM ghANendriyajJAnasya, bakulAvibhUraheSu tu rambhAtizAyipravararUpavarataruNabhAminImukhapradattasvacchasusvAdusurabhivAraNIgaNDuSAsvAdanAt vAviSkaraNaM rasanendriyajJAnasya, karavakAdiviTapidhvazokAviThThameSu ca dhanapInomatakaThimakucakumbhavibhramApabhAjitakumbhInakumbharaNanmaNivalayakvaNakaraNAbharaNabhUSitabhavyabhAminI* mujalatA'vagRhanasukhAt niSpiSTapaparAgacUrNazoNatalatatpAdakamalapANiprahArAca jhagiti prasUnapallavAdiprabhavaH sparzanendriyajJAnasya spaSTaM liGgamabhivIkSyate / tatazca yathaiteSu dravyendriyAsattve'pyetad bhAvendriyajanyaM jJAnaM sakalajanaprasiddhamasti, tathA dravyaztAbhAve bhAvabhutamapi bhaviSyati / dRzyate hi jalAyAhAropajIvanAd vanaspatyAdInAmAhArasaMkSA, sazeSanavazyAdInAM tu hastasparzAdimItyA'vayavasaMkocanAdibhyo bhayasaMjJA, virahakatilakapampakakezarA'zokAdInAM tu maithunasaMjJA darziteva, bilvapalAzAdInAM tu nidhAnIkRtadraviNoparipAdamocanAdibhyaH parigrahasaMjJA / na caitAH saMjJA bhASazrutamantareNopapadyante / tasmAd bhAvendriyapaJcakAvaraNakSayopazamAd bhAvendriyapaJcakajJAnavad bhAvabhutAvaraNakSayopazamasadAbAd dravyabhutAbhAve'pi yaca yAvara bhASazrutamastyevaikendriyANAm , ityalaM vistareNa / tarhi 'ja viSNANaM suyANusAreNaM' iti zrutajJAnalakSaNaM vyabhicAri prApnoti, zrutAnusAritvamanvareNA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 pR029 30 3.] TippaNAni / pyekendriyANAM bhAvazrutAbhyupagamAditi cet, naivam , abhiprAyA'parijJAnAt , zabdollekhasahitaM viziSTameva bhAvazrutamAzritya tallakSaNamuktam , yattvekendriyANAmaudhikamaviziSTabhAvazrutamAtra tadAvaraNakSayopazamasvarUpam , tacchrutAnusAritvamantareNApi yadi bhavati, tathApi na kazcid vybhicaarH|" vizeSA0 TI0 gA0 102-103,475-476 / [ pR029 30 3. 'padArtha' - tulanA - "muttaM payaM payattho saMbhavao viggaho viyAro ya / dRsiyasiddhI nayamayavisesao neyamaNusuttaM // " vizeSA0 gA0 1002 / "saMhitA ca padaM caiva padArthaH padavigrahaH / cAlanA pratyavasthAnaM vyAkhyA tatrasya SaDvidhA // " vizeSA0 TI0 pR. 470 / "saMhiyA ya payaM caiva payattho payaviggaho / cAlaNA ya pasiddhI ya chavvihaM viddhi lakkhaNaM // 302 // tatra saMhiteti ko'rthaH, ityAha - sanikariso paro hoi saMhiyA saMhiyA va jaM atthA / loguttara logammi ya havai jahA dhUmakeu tti // 303 // yo dvayorbahUnAM vA padAnAM 'paraH' askhalitAdiguNopeto viviktAkSaro jhaTiti medhA-, vinAmarthagadAyI 'sannikarSaH' saMparkaH sa saMhitA / athavA yad arthAH saMhitA eSA saMhitA / sA dvividhA-laukikI lokottarA ca / tatra laukikI 'yathA dhUmaketuH' iti / yathA iti padaM dhUma iti padaM keturiti padam // 303 // tipayaM jaha ovamme dhUma abhibhave keu ussae attho| ko su tti aggi utte kiM lakkhaNo dahaNapayaNAI // 304 // 'yathA dhUmaketuH' iti saMhitAsUtraM tripadam / samprati padArtha ucyate-yatheti aupamye / dhUma iti abhibhave, 'dhUvi dhUnane' iti vacanAt / keturiti ucchraye / eSa padArthaH / dhUmaH keturasya iti dhUmaketuriti padavigrahaH / ko'sau iti cet agniH / evamukte punarAha-sa kiMlakSaNaH ? / sUrirAha - dahana-pacanAdi / dahana-pacana-prakAzanasamartho'rciSmAn // 304 // atra cAlanAM pratyavasthAnaM cAha - jai eva sukka-sovIragAI vi hoti aggimakkhevo / na vi te aggi painnA kasiNaggiguNannio heU // 305 // diTuMto ghaDagAro na vi je ukkhevaNAi takkArI / jamhA jahuttaheUsamanio nigamaNaM aggI // 306 // yadi nAma dahana-pacanAdistahi zukla-sauvIrakAdayo'pi danti, karIpAdayo'pi pacanti, . khadyotamaNiprabhRtayo'pi prakAzayanti tataste'pi agnirbhavitumarhanti - eSa 'AkSepaH' caalnaa| atra pratyavasthAnamAha - 'naiva zuklAdayo'gnirbhavanti' iti pratijJA 'kRtsnaguNasamanvitatvAt' iti hetuH / 'dRSTAnto ghaTakAraH' / yathA hi ghaTakartA mRtpiNDadaNDacakrasUtrodakaprayatnahetukasya zA010 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavinduprakaraNasya [pR02950.. ghaTasa kAryenAbhinirvartakaH, abhinirvRttasya cotkSepaNodvahanasamarthaH, yathA'nye puruSA, na ca ye ghaTasyotkSepaNAdayaH tatkArI ghaTasyAbhinirvartakaH / evamatrApi yo dahati pacati prakAzayati ca yathA svagatena lakSaNenAsAdhAraNaH sa eva yathoktahetusamanvitaH paripUrNo'mirna zukhAdaya iti nigamanam // 305 // 306 // , samprati lokottare saMhitAdIni darzayati - uttarie jaha dumAI tadatthaheU aviggaho ceva / ko puNa dusu tti vutto bhaNNai pattAiuvaveo / / 307 // tadabhAve na dumu tti ya tadabhAve vi sa dumutti ya padamA / tagguNaladdhI heU diTuMto hoi rahakAro // 308 // // samprati mavAntareNAnyathA vyAkhyAlakSaNamAha - suttaM payaM payattho payanikkhevo ya nimayapasiddhI / paMca vigappA ee do sutte timi atthammi // 309 // prathamato'skhalitAtiguNopetaM sUtramuccAraNIyam, tataH 'pada' padacchedo vidheyaH / tadanantaraM padAryaH kathanIyaH / tataH 'padanikSepaH' padArthanodanA / tadanantaraM 'nirNayaprasiddhiH' nirnnyvi||dhaanm / padavigrahaH padArthe'ntarbhUtaH / evamete paJca 'vikalpA' prakArAH vyAkhyAyAM bhavanti / patra sUtraM padamiti dvau vikalpau sUtre praviSTau / 'trayaH' padArtha-tadAkSepa-nirNayaprasikSAtmakA artha iti // 309 // " - bRhat / anu.sU. 155/ [ pR029 paM04] 'upadezapadAdau' - upadezapada gA0 859-885 / SoDazaka 1.10 / "UhAdirahitamAdyaM tadyuktaM madhyamaM bhavejjJAnam / caramaM hitakaraNaphalaM viparyayo mohato'nya iti // vAkyArthamAtraviSayaM koSThakagatabIjasannibhaM jJAnam / zrutamayamiha vijJeyaM mithyAbhinivezarahitamalam // yattu mahAvAkyArthajamatisUkSmasuyukticintayopetam / udaka iva tailabindurvisarpi cintAmayaM tat syAt / / aidamparyagataM yadvidhyAdau yatnavattathaivoccaiH / etattu bhAvanAmayamazuddhasadraladIptisamam // " SoDazaka 11.6-9 / "mUaM kevalasuttaM jIhA puNa hoi pAyaDA attho| so puNa cauhA bhaNio haMdi payatthAimeeNa // 155 // 'makaM' mUkapuruSatulyaM kasyacidarthasyAvAcakam , 'kevalasUtra vyAkhyAnarahitasUtram / arthaH * punaH prakaTA jilA, parAvabodhahetutvAditi / tadevAnAha / haMdItyupadarzane / sa punararthaH padArthAvibhedena caturdA bhaNitaH / taduktam - "payavakamahAvakatthamaidaMpajaM ca ettha cattAri / ... suabhAvAvagamammi haMdi pagArA viNidivA // " [upadezapada gA0 859] Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR029504.] TippaNAni / tatra padArtho yathAzrutArthaH padyate gamyate'rthaH sAmAnyarUpo'cAlitApratyavasthApito yeneti vyutpatteH / tadAha "atthapadeNa hu jamhA ettha parya hoi siddhati // " [ upadezapada gA0 883] vAkyArthaH-cAlanAvAkyArthaH / mahAvAkyArthazca pratyavasthApanArtha(nAtma0)vAkyArthaH / aidamparyArthazca tAtparyArthaH iti // 155 // itthamarthacAturvidhyamanyeSAmapi sammatamityAha aNNehi vi paDivagnaM eaM sattuggahAu naTThassa / bhaTThassa ya maggAo magganANassa NAeNaM // 156 // anyairapi etatpUrvoktaM pratipannam aGgIkRtam / kathamityAha - zatrugrahAnnaSTasya pATaliputrAdau prasthitavataH puruSasya kAMcidviSamAM bhuvaM prAptasya zatrAvupasthite grahISyatyayamiti bhayAt plaayi-|| tasya tato mArgAddhaSTasya mArgajJAnasya mArgAvabodhasya jJAtena dRSTAntena / tasya hi mArgajijJAsArtha dUre puruSamAtramajJAtavizeSaM dRSTvA sahasA tatsamIpagamanaM na saMbhavati, kadAcit zatrurapi bhavedayamiti saMdehAt / nApi tasya parivrAjakAdivezadhAriNo'pi samIpe pathapRcchArtha gamanaM yuktam , zatrorapi pathikavizvAsanArtha tathAvidhavezapratipatteH saMbhAvyamAnatvAt / bAlavRddhAdibhyaH satyavAditayA'numatebhyaH pRcchAyogyaM puruSaM tu jJAtvA'nukUle manaHpavanazakunAdinA nirupa-10 pravamArgaparijJAnArtha tatsamIpagamanaM yujyate / evaM hi atra puruSamAtradarzanatulyaH padArthaH, zatruvezabhedadarzanatulyo vAkyArthaH, bAlAdibhyaH prAmANikapuruSAvagamanatulyo mahAvAkyArthI, aidamparyArthastu zuddho'dhikArI praSTavya iti draSTavyam // 156 // padArthAdInAmeva sambhUya kAryakAritvaM vyavasthApayati - ettha payatthAINaM miho avekkhA hu puNNabhAvaMgaM / loammi Agame vA jaha vakkatthe payatthANaM // 157 // atra padArthAdiSu arthabhedeSu, padArthAdInAM mithaH parasparamapekSA kramikotpAdarUpA pUrNabhASAGgaM ekopayogAzrayayAvatparyAyasiddhinibandhanam , loke Agame vA yathA vAkyArthe padArthAnAm / atha vAkyArthapratIto padArthapratItInAM hetutvAt tatra tadapekSA yujyate / prakRte tu padArthAdInAmaidamparyArthaparyavasannatvena kAryAntarAbhAvAt ka mitho'pekSAstviti cet / na / / yAvatpadArthapratItInAmeva vAkyArthapratItitvena teSAM parasparamapekSAvatpadArthAdInAM parasparamapekSopapatteH, sApekSapadArthAvisamudAyAtmakopayoga eva tadAvaraNakSayopazamahetutvAt // 157 // tatra loka eva tAvat padArthAdInAM mitho'pekSAM vyutpAdayati-- purao cidui rukkho iya vakkAo payatthabuddhIe / IhAvAyapaoyaNabuddhIo huMti iyarAo // 158 // 'puratastiSThati vRkSaH' iti bAkyAt padArthabuddhyA madabhimukhadezasthityAzrayo vRkSa ityAkArayA IhApAyaprayojanaviSayA itarA vAkyArthamahAvAkyAthai damparyArthadhIrUpA buddhayo bhavanti / tathAhi 'agre vRkSastiSThati' iti pratItyanantaraM 'vRkSo bhavanayaM kiM Amro vA syAnimbo vA' Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jJAnabinduprakaraNasya [pR029 504 . iti vAkyArthapratItiH prAdurbhavati / tataH prativiziSTAkArAvalokanena 'Amra evAyam' iti mahAvAkyArthadhIH syAt / tataH puraHsaram 'AmrArthinA pravartitavyam' ityaidamparyAyadhIriti / nahyevaM prakAraM vinA nirAkAMkSapratItiH siddhyet padArthamAtrajJAnAt padArthasmAritavizeSArthajijJAsArUpAyA AkAMkSAyA anucchedAt vAkyArthasyAparyavasitatvAt // 158 // / Agamepi tAmAha haMtavvA no bhUA savve iha pAyaDo ciya payattho / maNamAIhiM pIDaM savvesiM ceva Na karijA // 159 // 'sarvANi bhUtAni na haMtavyAni' iha prakaTa eva padArthaH / manaAdibhirmanovAzAyaiH pIDAM bAdhA sarveSAmeva samastAnAmapi jIvAnAM na kuryAt, na vidadhyAditi // 159 // AvannamakaraNijaM evaM ceihrlockrnnaaii|| iya vakattho a mahAvakattho puNa imo ettha // 16 // evaM sati caityagRhalocakaraNAdikamakaraNIyaM sAdhuzrAddhAnAM akartavyamApannam, tatrApi parapIDAnugamAt ityeSa vAkyArthazcAlanAgamyaH / mahAvAkyArthaH punaratrAyam // 16 // _avihikaraNaMmi doso to vihiNA ceva hoI jaiavvaM / __ aidaMpajattho puNa ANA dhammammi sAro ti // 161 // avidhipharaNe'nItividhAne caityagRhalocAdeH, doSo hiMsApattiH vidhikaraNanAntarIyakAsatpravRttinivRttipariNAmajanitasyAhiMsAnubandhasya pracyavAt / tat tasmAt vidhinaiva yativavyaM bhavati caityagRhalocAdyarthe / tadidamuktam - "avihikaraNaMmi ANAvirAhaNA duimeva eesi / tA vihiNA jaiavvaM ti"-[ upadezapada gA0 86.] caityagRhakaraNavidhizca "jinabhavanakaraNavidhiH zuddhA bhRmirdalaM ca kASThAdi / bhRtakAnatisandhAnaM khAzayavRddhiH samAsena / " ityAdipranthoktaH / locakarmavidhistu "dhuvaloo a jiNANaM vAsAvAsesu hoi therANaM / taruNANaM caumAse vuDDANa hoi chammAse // " ityAdhuktaH / aidamparyArthaH punaH 'AzA dharme sAraH' iti / tAmantareNa dharmabukhApi tasma niravacatvAbhimatasyApi kAryasya niSphalatvAditi // 161 // vAkyAntaramadhikRtyAha gaMthaM caema ettha vi saceaNAceaNaM cae batchu / esa payattho payaDo vakkattho puNa imo hoi // 162 // 'pranthaM tyajet' ityatrApi sacetanamacetanaM ca vastu tyajenna gRhIyAt iti eSa prakaTa padArthaH / bAkyArthaH punarayaM ca vakSyamANalakSaNo bhavati // 162 / / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 pR02950 4 ] TippaNAni / vatthAINa agahaNaM evaM pattaM muNINa avisesA / ANAcAe doso naNNaha vatthAigahaNe vi // 163 // evaM sati pranthamAtragrahaNaniSedhe munInAmavizeSAdvastrAdInAmagrahaNaM prAptaM / na hi svarNAdika pranyo vastrAdikaM ca na prantha iti vizeSo'sti / AjJAtyAge "jiNANa bArasarUvo " ityAdivacanollAne vanAdigrahaNe'pi doSo'tiriktopakaraNasyAdhikaraNarUpatvAt, naanythaa| AjJAyA atyAge vastrAdigrahaNe'pi doSaH // 163 // eyamagahaNaM bhAvA ahigaraNaJcAyao muNeavvaM / esa mahAvakattho aidaMpajaM tu puvvuttaM // 164 // yata etadvastrAdigrahaNaM bhAvAt tattvato'dhikaraNatyAgata ArtadhyAnAdiparihArAt agrahaNaM muNeavvaMti jJAtavyam / agrahaNapariNAmopaSTambhakaM prahaNamapi khalu agrahaNameva / eSa mahA- " vAkyArthaH / aidamparya tu pUrvoktaM AjJaiva sarvatra dharme sAra iti // 164 // vAkyAntaramadhikRtyAha tavajjhANAi kujA ettha payattho u savvahiM ohA / chahussaggAINaM karaNaM seyaM sivaDhaM ti // 165 // _ 'tapodhyAnAdi kuryAt' atra vAkye padArthastu sarvatra oghena samarthAsamarthAdiparihArasAmA-" nyena zivArtha mokSArtha SaSThotsargAdInAM karaNaM bheya iti // 165 // tucchAvattAINaM takaraNaM akaraNaM ao pattaM / bahudosapasaMgAo vakattho esa daduvo // 166 // tucchA asamarthAH bAlavRddhAdilakSaNAH, avyaktAzca agItArthAH, AdinAvazyakahAniyogyAvigrahasteSAmataH padArthAt tatkaraNaM SaSTotsargAdikaraNaM prAptaM bahudoSaprasaMgAt zaktyati- . krameNa tapodhyAnAdikaSTAnuSThAnasyArtadhyAnamayatvena tiryagAthazubhajanmAdyApatteH akaraNaM varakavo'karaNameva tat , eSa vAkyArtho draSTavyaH // 166 // esa mahAvakattho samayAvAheNa ettha jmdoso| samvattha samayaNII aidaMpajatthao iTTA // 167 // eSa mahAvAkyArthaH yatsamayAvAdhenAgamAnullabanena, atrAdoSaH / AgamazcAyamatravyavasthita: "to jaha na deha pIDA na yAvi vimaMsasoNiyattaM ca / jaha dhammajjhANabuDDhI tahA imaM hoha kAyavvaM // " aidamparthita aidamparyArthamAzritya sarvatra samayanItirAgamanItireva, iSTA'bhimatA / vasA eva sarvatrAdhikAryanadhikAryAdivibhAgapradarzanahetutvAt // 167 // pAkyAntaramapyadhikRtyAha dANapasaMsaNisehe pANavaho taya ca vittipaDiseho / ettha payattho eso jaM ee do mahApAvA // 168 / / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnavinduprakaraNasya [pR02904dAnaprazaMsAyAM prANavadhaH, taniSedhe ca vRttipratiSedhaH, etenedaM sUtrakRtAMgasUtra lakSyate - "je u dANaM pasaMsaMti vahamicchanti pANiNaM / je aNNaM paDisehati vitticcheyaM kuNanti te // " [sUtrakR0 1.11.20] patra padArtha eSaH yadeto dvau dAnaprazaMsAniSedhau mhaapaapaavshubhgtilaabhaantraayaaviprblpaap| prakRtibandhahetutvAditi // 168 // vakattho puNa evaM viccheo hoja desaNAINaM / evaM visesavisayaM jujai bhaNiaMtu vottuM je // 169 // vAkyArthaH punarevamabhyupagamyamAne dezanAdInAM pAtrApAtrAviviSayadAnavidhiniSedhAdidezanAdInAM vicchedaH syAt "dharmasyAdipadaM dAnaM dAnaM dAridyanAzanam / janapriyakaraM dAnaM dAnaM sarvArthasAdhanam // bIjaM yathopare kSiptaM na phalAya prakalpyate / tathA'pAtreSu yaddAnaM niSphalaM tadvidurbudhAH // " ityAdidezanApravRttau jIvahiMsAnumatilAbhAntarAyaprasaGgasya vatralepAyamAnatvAt / tasmAt // etagaNitaM tu vizeSaviSayaM vaktuM yujyate, je iti pAdapUraNArtho nipAtaH // 169 // AgamavihiaNisiddhe ahigica pasaMsaNe Nisehe / leseNa vi No doso esa mahAvakagammattho // 17 // Agame siddhAnte vihitaM niSiddhaM ca dAnamadhikRtya prazaMsane niSedhe ca lezenApi no doSaH / satpravRttirUpasya vihitadAnavyApArasya hiMsArUpasvAbhAvena tatprazaMsane hiMsAnumodanasA" prasaGgAt / pratyuta sukRtAnumodanasyaiva sambhavAt , niSiddhadAnavyApArasya ca asatpravRttirUpasa niSedhe vRtticchedapariNAmAbhAvenAntarAyAnarjanAt / pratyuta parahitArthapravRttyAntarAyakarmaviccheva eva / tadidamuktamupadezapade __"Agamavihi taMte paDisiddhaM cAhigica No doso ci"- [gA. 809] AgamavihitaM saMstaraNe supAtre zuddhabhaktAdidAnam / asaMstaraNe tvazuddhabhaktAdidAnamapi " saniSiddhaM ca kupAtradAnAdikamanukampAdAnaM tu kApi na niSiddhaM yavAha "mokkhatthaM jaM dANaM taM pada eso vihI smkkhaao| aNukampAdANaM puNa jiNehiM na kayAvi paDisiddhaM // " eSa mahAvAkyagamyorthaH // 170 // aidaMpajattho puNa mokkhaMga hoi AgamAvAhA / evaM paisuttaM ciya vakkhANaM pAyaso juttaM // 171 // aidampayarthaH punarmokSAGgaM bhavati, AgamAbAdhA AgamArthAnulAnam / atidezamAhaevamupadarzitaprakAreNa pratisUtraM yAvanti sUtrANyaGgIkRtya prAyazo vyAkhyAnaM yuktaM atisaMkSiptakacizrotrAthapekSayA prAyaza ityuktam / / 571 / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 29 paM0 5 ] kuta etadityata Aha [ 4029 paM0 5 ] 'savve pANA' evaM sammannANaM diTTheTThavirohanANaviraheNa / aNNayaragamA kAsaha suamiharA kAsaha anANaM // 172 // evaM pratisUtramuktakrameNa vyAkhyAne samyagjJAnaM vyutpannasya nirAkAMkSapratItirUpaM syAt / itthameva khalvetat zrutacintAbhAvanAtmakatvena paripUrNatAmAskandati / itarathA evaM vyAkhyAnA / bhAve anyataragamAdekataramartha mArga manantagamazrutamadhya patitamAzritya kasyacidviparItAbhinivezarahitasya zrotuH dRSTeSTavirodhajJAnaviraheNa zAkhetaramAnazAstrAnyataraviruddhatvajJAnAbhAvena zrutaM aprAmANyajJAnAnAskaMditazrutajJAnamAtraM bhavati, na tu cintAbhAvanAbhyAM paripUrNam, kasyacittu viparItAbhinivezavataH zrotuH ajJAnaM viruddhatvena aprAmANyajJAnAskaMditatvAt tattvato'jJAnameva tat syAt // 172 // / " - upadezarahasya / TippaNAni / "urAlaM jagato jogaM vivajAsaM paliMti ya / savve akaMtadukkhA ya ao savve ahiMsitA || eyaM khunANiNo sAraM janma hiMsaha kiMcaNa / ahiMsA samayaM caiva etAvantaM viyANiyA / / " sUtrakR0 1.1.4.9-10 / sUtrakR0 1.1.15 / 2.2.41 / 1.11.9-10 / " pramAyaM kammamAsu appamAyaM tahAdhvaraM " - sUtrakR0 1.8.3 / " se jahA nAma mama assAyaM daMDeNa vA. hammamANassa jAva lomukkhaNaNamAyamavi hiMsAkAragaM dukkhaM bhayaM paDisaMvedemi izvevaM jANa savve jIvA savve bhUtA savve pANA sabbe sattA daMDeNa vA... hammamANA jAva lomukkhaNaNamAyamavi hiMsAkAragaM dukkhaM bhayaM paDirsa - 20 vedenti, evaM nayA savve pANA jAva sattA Na haMtavvA Na ajjAveyavvA Na parighetavvA Na paritAveyavvA Na uddaveyavvA / se bemi je ya atItA je ya paDupannA je ya AgamissA arihaMtA bhagavantA sabve te evamAikkhanti jAva parUrveti - sabve pANA jAva sattA Na iMtavvA jAva Na uddaveyavvA - esa dhamme dhuve NItie sAsae samicca logaM kheyanehiM paveie... - i "je ke khudagA pANA ahavA saMti mahAlayA / sarisaM tehi veraMti asarisaMti ya no vae / " sUtrakR0 2.5.6 // 15 "ye kecana kSudrA ekendriyAdayo'lpakAyA vA prANino'thavA mahAlayA mahAkAyAsteSAM vyApAdane sadRzaM baM karma vairaM vA virodhalakSaNaM samAnatulya pradezatvAdityevaM na vadet / tathA visadRzaM tadindriyajJAnakAnAM visadRzatvAditi api na vadet / yataH AbhyAM dvAbhyAM 20 sthAnAbhyAM vyavahAro na vidyate / yato na vadhyAnurodhI karmabandhavizeSo'sti / api tu vadhakasya tIvrabhAvo mandabhAvo jJAnabhAvo'jJAnabhAvo mahAvIryatvamalpavIryatvaM ca tatra tatramiti sadanayoH sthAnayoH pravRttasyAnAcAraM vijAnIyAt, bhAvasavyapekSasyaiva karmabandhavizeSasyAbhyupagamaucityAt / nahi vaidyasyAgamasavyapekSasya samyak kriyAM kurvata Atura vipattAvapi vairAnuSaGgaH / sarpabuddhyA rajjumapi nato bhAvadoSAt karmabandhazceti / " upadezarahasya pR0 49 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnabinduprakaraNasya [pR029 605"kammaM cayaM na gacchai cauvvihaM bhikkhusamayammi // " sUtrakR* ni0 31 / "karma cayaM upacayaM caturvidhamapi na gacchati bhikSusamaye zAkyAgame / cAturvidhyaM tu pharmaNo'vijJopacitam - avijJAnamavijJA tayopacitam, anAbhogakRtamityarthaH / yathA mAtuH stanAdyAkramaNena putravyApattAvapyanAbhogAna karmopacIyate / tathA, parijJAnaM parikSA-kevalena 'manasA paryAlocanam / tenApi kasyacitprANino vyApAdanAbhAvAt karmopacayAbhAva iti / tathA, IraNamIryA- gamanam / tena janitamIryApratyayam / tadapi karma upacayaM na gacchati prANivyApAdanAbhisandherabhAvAditi / tathA, sthAnAntikaM - svabhapratyayaM karma nopacIyate yathA khamabhojane tRptybhaavH|" sUtrakR0 TI0 pR0 11 / "sAmprataM yaduktaM niyuktikAreNodezakArthAdhikAre - 'karma dhayaM na gacchati caturvidha "bhikSusamaye' iti tadadhikRtyAha ahAvaraM purakkhAyaM kiriyAvAidarisaNaM / / kammaciMtApaNaTThANaM saMsArassa pavaDaNam // 24 // 'artha' tyAnantaye, ajJAnavAdimatAnantaramidamanyat 'purA'-pUrvam , AkhyAtam - kathitam , kiM punastadityAha - 'kriyAvAdidarzanam' kriyaiva caityakarmAdikA pradhAnaM mokSAGgamityevaM vadituM // zIlameSAM te kiyAvAdinaH, teSAM darzanam - Agama:-kriyAvAdidarzanam / kiMbhUtAste kriyAvAdina ityAha - karmaNi- jJAnAvaraNAdike ciMtA- paryAlocanam - karmaciMtA, tasyAH pranaSTAH apagatAH karmacintApranaSTAH / yataste avijJAnAdyupacitaM caturvidha karmabandhaM necchanti ataH karmacintApranaSTAH / teSAM cedaM darzanaM saMsAravardhanamiti // 24 // yathA ca te karmacintAto naSTAstathA darzayitumAha - __ jANaM kAeNaNAuTTI abuho jaM ca hiMsati / puTTho saMvedai paraM aviyattaM khu sAvajaM // 25 // yo hi 'jAnan' avagacchan prANino hinasti, kAyena cAnAkuTTI, 'kuTTa chedane' AkaTTanamAkuTTaH sa vidyate yasyAsAvAkuTTI nAkuTTayanAkuTTI / idamuktaM bhavati-yo hi kopAdenimi tAt kevalaM manovyApAreNa prANino vyApAdayati, na ca kAyena prANyavayavAnAM chedanabheda* nAdike vyApAre vartate na tasyAvA, tasya karmopacayo na bhavatItyarthaH / tathA, abudhaH ajA nAnaH kAyavyApAramAtreNa yaM ca hinasti prANinaM tatrApi manovyApArAbhAvAna karmopacaya iti / anena ca zlokArthena yaduktaM niyuktikRtA yathA- 'caturvidhaM karma nopacIyate bhikSusamaye' iti tatra parijJopacitamavijJopacitAkhyaM bhedadvayaM sAkSAdupAtaM zeSa vIryApathasvamAnti. kabhedadvayaM ca zabdenopAttam / . kathaM tarhi teSAM karmopacayo bhavati iti ? / ucyate-yAsau hanyamAnaH prANI bhavati, intuzca yadi prANItyevaM jJAnamutpadyate tathainaM hanmi ityevaM ca yadi buddhiH prAduradhyAt, eteSu ca satsu yavi kAyaceSTA pravartate, tasyAmapi yadyasau prANI vyApAdyate tato hiMsA tatazca karmopacayo bhavatIti / eSAmanyatarAbhAve'pi na hiMsA, na ca karmacayaH / atra ca paJcAnAM padAnA dvAtriMzakA bhavanti / tatra prathamabhane hiMsako'parevekatriMzatsvahiMsakaH / tathA coktaM Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 2950 5.] TippaNAni / "prANI prANIjJAnaM ghAtakacittaM ca tadgatA ceSTA / prANaizca viprayogaH paJcabhirApadyate hiMsA // " kimekAntenaiva parijJopacitAdinA karmopacayo na bhavatyeva / bhavati kAcidavyaktamAtreti darzayituM zlokapazcArdhamAha - 'puTThoti' / tena kevalamanovyApArarUpaparijhopacitena kevalakAyakriyotthena vA'vijJopaciteneryApathena svapnAntikena ca caturvidhenApi karmaNA 'spRSTaH' / ISacchuptaH saMstatkarmA'sau sparzamAtreNaiva paramanubhavati / na tasyAdhiko vipAko'sti / kuDyApatitasikatAmuSTivatsparzAnantarameva parizaTatItyarthaH / ata eva tasya cayAbhAvo'bhidhIyate / na punaratyantAbhAva iti / evaM ca kRtvA tad 'avyaktam' aparisphuTam / khurada. dhAraNe / avyaktameva, spaSTavipAkAnubhavAbhAvAt / tadevamavyaktaM sahAvayena- garbheNa vartate tatparijhopacitAdikarmeti // 25 // nanu yadyanantaroktaM caturvidha karma nopacayaM yAti kathaM tarhi karmopacayo bhavatItyetadAzakayAha saMtime tau AyANA jehiM kIrai pAvagaM / abhikammA ya pesA ya maNasA aNujANiyA // 26 // 'santi' vidyante amUni trINi AdIyate svIkriyate amIbhiH karma ityAdAnAni / etadeva // darzayati-yairAdAnaiH kriyate' vidhIyate, niSpAdyate 'pApakaM' kalmaSaM tAni cAmUni / tadyathA'abhikramyeti' Abhimukhyena vadhyaM prANinaM krAntvA-taddhAtAbhimukhaM cittaM vidhAya, patra khata eva prANinaM vyApAdayati tadekaM karmAdAnam / tathA, aparaM ca prANighAtAya preSyaM samAdizya yatrANivyApAdanaM tahitIyaM karmAdAnam / tathA, aparaM vyApAdayantaM manasA'nujAnIta ityetat tRtIyaM karmAdAnam / parijJopacidAsyAyaM bhedaH - tatra kevalaM manasA cintanam, iha tvapareNa . vyApAdyamAne prANinyanumodanamiti // 26 // ___ tadevaM yatra svayaM kRtakAritAnumatayaH prANighAte kriyamANe vidyante chiSTAdhyaSasAyasya prANAtipAtazca tatraiva karmopacayo nAnyatra iti darzayitumAha - ete u tau AyANA jehiM kIrai pAvarga / evaM bhAvavisohIe nivvANamabhigacchati // 27 // __ turavadhAraNe / etAnyeva pUrvoktAni trINi vyastAni samastAni vA AdAnAni yairduSTAvyavasAyasavyapekSaiH pApakaM karma upacIyate iti / evaM ca sthite yatra katakAritAnumatayaH prANivyaparopaNaM prati na vidyante tathA bhAvavizuddhyA araktadviSTabuddhyA pravartamAnasya satyapi prANAvipAte kevalena manasA, kAyena vA manobhisandhirahitena, ubhayena vA vizukhyuTena karmopacayaH / tadabhAvAca nirvANaM sarvadvandvoparatisvabhAvaM abhigacchavi bhAbhimulyena . praamotiiti||27|| bhAvazukhyA pravartamAnasya karmabandho na bhavatItyatrArthe dRSTAntamAha - puttaM piyA samArambha AhAreja asaMjae / muMjamANo ya mehAvI kammaNA novalippaDa // 28 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jJAnabinduprakaraNasya [pR029505putra apatyaM pitA janakaH' 'samArabhya' vyApAdya AhArArtha kasyAzcittathAvidhAyAmApadi taduddharaNArtha araktadviSTaH 'asaMyato' gRhasthastatpizitaM bhuJjAnopi, pazabdasyApizabdArthatvAditi, tathA medhAvyapi saMyatopItyarthaH / tadevaM gRhastho bhikSurvA zuddhAzayaH pizitAzyapi karmaNA pApena nopalipyate nAzliSyata iti / yathA cAtra pituH putraM vyApAdayatastatrArakta* viSTamanasaH karmabandho na bhavati, tathAnyasyApi araktadviSTAntaHkaraNasya prANivaghe satyapi na karmabandho bhavatIti // 28 // sAMpratametaDUSaNAyAha - maNasA je paussanti cittaM tesiM Na vijaha / aNavaJjamatahaM tesiM Na te saMvuDacAriNo // 29 // icceyAhiM ya diTThIhi sAtAgAravaNissiyA / saraNaMti mannamANA sevatI pAvagaM jaNA // 30 // jahA assAviNiM nAvaM jAiaMdho duruuhiyaa| icchaI pAramAgaMtuM aMtarA ya visIyaI // 31 // evaM tu samaNA ege micchadiTThI annaariyaa| saMsArapArakaMkhI te saMsAraM aNupariyaTThati // 32 // ye hi kutazcinimittAt manasA antaHkaraNena 'praduSyanti' pradveSamupayAnti teSAM vadhapariNatAnAM zuddhaM cittaM na vidyate / tadevaM yattairabhihitam-yathA kevalamanApradveSe'pi anavacaM karmopacayAbhAva iti tat teSAM 'atathyam' asadAbhidhAyitvaM / yato na te saMvRtacAriNo manaso'zuddhatvAt tathAhi - karmopacaye kartavye mana eva pradhAnaM kAraNaM yataH tairapi manorahitakevalakAyavyApAre karmopacayAbhAvo'bhihitaH, tatazca yat yasmin sati bhavati asati tu na bhavati, tat tasya pradhAnaM kAraNamiti / nanu tasyApi kAyaceSTArahitasyAkAraNatvamuktam / satyam , uktam , ayuktaM tu uktam / yato bhavataiva evaM bhAvavizuddhyA nirvANamabhigacchatI'ti bhaNatA manasa evaikasya prAdhAnyamabhyadhAyI, tathAnyadapi abhihitam - "cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // " tathA'nyairapi abhihitam - "mativibhava ! namaste yat samatve'pi puMsAm , pariNamasi zubhAMzaiH kalmazAMzaistvameva / narakanagaravartmaprasthitAH kaSTameke, upacitazubhazaktyA sUryasambhedino'nye / " tadevaM bhavadabhyupagamenaiva kliSTamanovyApAraH karmabandhAyetyuktaM bhavati / tathA IryApayapi apanupayukto yAti tato'nupayuktataiva kliSTacittateti karmabandho bhavatyeva / athopayukto yAti vato'pramattatvAdabandhaka eva / tathA coktam - "uccAliyammi pAe iriyAsamiyassa saMkamaTThAe / vAvajeja kuliGgI mareja taM jogamAsaja // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR029 paM0 5 . ] TippaNAni / Noya tassa tanimitto bandho sumo vi desio samae / tear upayogeNa savvabhAveNa so jamhA ||" [ oghani0 748,749 ] svapnAntike'pyazuddhacittasadbhAvAdISadbandho bhavatyeva / sa ca bhavatApyabhyupagata eva 'avyaktaM tatsAdham' ityanena / tadevaM manaso'pi viSTasyaikasyaiva vyApAre bandhasadbhAvAt yaduktaM bhavatA prANI prANijJAnamityAdi tatsarvaM pravata iti / yadapyuktam - 'putraM pitA samA- ' rabhya' ityAdi tadapyanAlocitAbhidhAnam / yato mArayAmItyevaM yAvanna cittapariNAmo'bhUt tAvana kazcidvyApAdayati / evaMbhUtacittapariNatezca kathamasaMkliSTatA ? / cittasaMkeze cAvazyaM - bhAvI karmabandha ityubhayoH saMvAdo'treti / yadapi ca taiH kvaciducyate yathA - 'paravyApAditapizitabhakSaNe parahastAkRSTAGgAradAhAbhAvavana doSa:' iti - tadapi unmattapralapitavadanAkarNanIyam / yataH paravyApAdite pizita- 10 bhakSaNe'numatirapratihatA, tasyAzca karmabandha iti / tathA cAnyairapi abhihitam - "anumantA vizasitA saMhartA krayavikrayI / saMskartA copabhoktA ca ghAtakacASTa ghAtakAH / / " yaca kRtakAritAnumatirUpamAdAnatrayaM tairabhihitaM tajjainendramatalavAsvAdanameva tairakArIti / tadevaM karmacatuSTayaM nopacayaM yAtItyevaM tadabhidadhAnAH karmacintAto naSTA iti supratiSThitamidam " - sUtrakR0 1.1.2.24-32 / 2.4 / - "jJAkyaputrIyA bhikSava idamUcuH - pibhAgapiMDImavi viddha sUle kei parajA purise ime ti / alAuyaM vAvi kumAraetti sa lippati pANivaheNa amhaM || avAvi viddhUNa milakkhu sUle pinnAgabuddhIi naraM pajA / kumAragaM vAvi alAbuyaMti na lippaha pANivaheNa amhaM // purisaM ca viddhUNa kumAragaM vA sUlaMmi ke pae jAyatee / pinAyapiNDaM satimAruhettA buddhANa taM kappati pAraNAe / / " " hastitApasAH parivRtya tasthuridaM ca procurityAha - sUtrakR0 2.6.26-28 / saMvacchareNAvi ya egamegaM bANeNa mAreu mahAgayaM tu / sesANa jIvANa dayayAe vAsaM vayaM vitti pakappayAmo // " sUtraka0 2.6.52 / "ajayaM caramANo ya pANabhUyAi hiMsai / bandha pAvayaM kammaM taM se hoi kaDuaM phalaM // 1 // kacare, kahaM ciTThe, kahanAse, kahaM sae / kahaM bhuMjanto bhAsanto, pAvakammaM na bandhai 1 // 7 // jayaM care jayaM ciTTe jayamAse jayaM sae / jayaM bhuMjato mAsaMto pAvakammaM na bandhai // 8 // 18 20 28 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jJAnabinduprakaraNasya [pR029505 - savvabhUyappabhUyassa sammaM bhUyAi pAsao / pihiAsavassa daMtassa pAvakammaM na baMdhai // 9 // " daza0 a0 4 / "savve jIvA vi icchanti jIviuM na mrijiuN| tamhA pANivahaM ghoraM nigganthA vajayaMti NaM // 11 // " daza0 a0 5 / "hiMsAe paDivakkho hoi ahiMsA caunvihA sA u| davve bhAve a tahA ahiMsajIvAivAotti // " daza* ni. gA0 45 / ___"satrAyaM bhaGgakabhAvArthaH- dravyato bhAvatazca iti - jahA kei purise miavahapariNAmaparigae mizra pAsittA AyannAiDDiyakodaMDajIve saraM gisirijjA, se amie teNa sareNa vikhe bhae siyA, esA davvao hiMsA bhAvao vi / yA punardravyato na bhAvataH sA khalu iiryaadi|| samitasya sAdhoH kAraNe gacchata iti - uktaM ca-ucAliammi......."ityAdi / yA punarbhAvato na dravyataH seyam - jahA kevi purise maMdamaMdapagAsappadese saMThiyaM IsivaliyakAyaM rajuM pAsittA esa ahitti tavvahapariNAmapariNae NikaTThiyAsipatte duaM duaM chiMdijjA, esA bhAvao hiMsA na dvvo| caramabhaMgastu zUnya iti evaMbhUtAyAH hiMsAyAH pratipakSo'hiMseti // " dazavai. hA* pR. 24 / bhagavatI0 1.8 / 3.3 / 5.6 / 7.2,10 / 8.4 / 18.3,8 / daza0 0 pR. 20 / pR. 14 / __ "maradu vo jIyadu jIvo ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa natthi bandho hiMsAmitteNa samidassa // " pravaca* 3.17 // "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" - tattvArtha0 7.8 / "pramatto yaH kAyavAnoyogaiH prANavyaparopaNaM karoti sA hiMsA" - tattvA0 bhA0 5.8 / "pramatta eva hiMsako nApramatta iti pratipAdayati / pramatto hi AptapraNItAgamanirapekSo "dUrotsAritapAramarSasUtroddezaH svacchandaprabhAvitakAyAdivRttirajJAnabahula: prANiprANApahAramavazyaMtayA karoti / dravyabhAvabhedadvayAnupAtinI ca hiMsA / tatra kadAcit dravyataH prANAtipAtaH na bhAvataH / svapariNAmanimitte ca hiMsAhiMse / paramArthataH pariNAmo malImaso'vadAtazca / parastu kizcinnimittamAzritya kAraNIbhavati hiNsaayaaH| sa ca dravyato vyApano na dhyApanna iti nAtIvopayoginI cintaa| . tatra yadA jJAnavAnabhyupetajIvasvatattvaH zrAddhaH karmakSapaNAyaiva caraNasampadA pravRttaH kAzciddhamyA kriyAmadhitiSThan pravacanamAtRbhiranugRhItaH pAdanyAsamArgAvalokitapipIlikAdisattvaH samutkSiptaM caraNamAkSeptuM asamarthaH pipIlikAderupari pAdaM nyasyati, utkrAntaprANazca prANI bhavati tadAsya dravyaprANavyaropaNamAtrAdatyantazuddhAzayasya vAkyaparijihIrSAvimalacetaso nAsti hiMsakatvam / . kadAcit bhAvataH prANAtipAtaH, na dravyataH / kaSAyAdipramAdavazavartinaH khalu mRgayorAkaSTakaThinakodaNDasya zaragocaravartinamudizyaiNakaM visarjitazilImukhasya zarapAtasthAnAdapasRte sAraGge cetaso'zuddhatvAt akRte'pi prANApahAre dravyato'pradhvasteSvapi prANeSu bhavatyeva hiMsA, hiMsArUpeNa pariNatatvAt kANDakSepiNaH, svakRtahaDhAyuSyakarmazeSAdapasRto mRgaH puruSAkArAba, cetastu hanturatikliSTamevAto vyApAdakam / tathA tasyAnavadAtabhAvasya jighAMsoutkrAntajantu"prANakalApasya mAvato dravyatazca hiMsA iti / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 29 paM0 5.] TippaNAni / evamudite vikalpatraye pramattayogatvaM dvitIyatRtIyavikalpayoH, atastayoreva hiMsakatvaM, na prathamasyeti syAdetat-astu tRtIyavikalpe prANAtipAtaH, saMpUrNalakSaNatvAt / mAryamANaH prANI yadi bhavati, hantu prANIti yadi vijJAnaM jAtaM, hanmIti ca yadi vadhakacittotpAdaH, yadi ca vyApAditaH syAt sarvaM caitadupapannaM tRtIye / dvitIyavikalpe tu nAstyetat samastam ataH kathaM tatra hiMsakatvam ? / etadeva ca prANAtipAtalakSaNamaparaM spaSTataraM prapacitam - 85 "prANAtipAtaH saMcintya parasyAbhrAntamAraNam / " [ abhigha* 4.73 ] iti dvividhaM mAraNaM saMcintyAsaMcintya ca / saMcintyApi dvividham - bhrAntasyAbhrAntasya 1. " saMjJAya paricchidyetyarthaH / nAnyaM bhramiveti / na bhrAntyA'nyaM mArayati ityarthaH / kSaNikeSu skandheSviti / svarasenaiva vinazvarANAM skandhAnAM kathaM anyenaiSAM nirodhaH kriyata ityabhiprAyaH / prANo nAma vAyuH / kAyacittasaMnizrito vartata iti / kathaM cittasaMnizrito vAyuH pravartate ? / cittapratibaddhavRttitvAt / tathAhi nirodhAsaMzisamApattisamApanasya mRtasya ca na pravartate / zAlepyuktam - " ya ime AzvAsaprazvAsAH kiM te kAyasaMnidhitA vartanta iti vaktavyam ?, cittasaMnizritA vartanta iti vaktavyam ? naiva kAyazcittasaMnizritA vartanta iti vaktavyam 4 kAyacittasaMnizritA vartanta iti vaktavyam ? / Aha-kAyacittasaMnizritA vartanta iti vaktavyam iti vistaraH / " tamapi pAtayatIti / taM prANaM vinAzayatItyarthaH / utpannasya kharasanirodhAd anAgatasyotpattiM pratibadhnan niroSayatIsyucyate / yathA pradIpaM nirodhayati, ghaNTAkhanaM vA / kSaNikamapi santam kathaM ca sa nirodhayati ? / anAgatasyotpattipratibandhAt / jIvitendriyaM vA prANa iti / cittaviprayuktasvabhAvaM enaM darzayati / A. kasya tajjIvitam ? / yastavabhASAmmRta iti / yaH prANI jIvitasyAbhAvAnmRto bhavati / sa bauddhAnAM mAti nairAtmyAdikhAt / ata evaM pRcchati / kasyeti SaSThIm / puruvAde pudgalapratiSedhaprakaraNe / asatyAtmani kasyaivaM smRtiH / kimarthaiSA SaSThItyatra pradeze cintayiSyAmi / AstAM tAvadetat sAmAnyAsikam ityabhiprAyaH / tasmAt sendriyaH kAyo jIvatIti / sendriyasyaiva kAyasya tajjIvitam / nAtmana iti darzayati / sa eva vAnindriyo mRta iti / abuddhipUrvAditi vistaraH / asaMcintyakRtAd api prANAtipAtAt karturaghamoM yathA abhisaMsparzAdabuddhipUrvAt asaMcintyakRtAd dAha iti nirmanyA nagnATakAH / teSAM nirmanthAnAmevaMvAdinAmabuddhipUrve'pi parastrIdarzanasaMsparzana eSa prasaMga: / pApaprasaMga ityarthaH / abhidRSTAntAt / nirmanyazirolocane ca / nirmanthaziraH kezotpATane duHkhotpaadnbuddhybhaave'pydhrmprsNgH| abhidAhavat / kaSTatapodezane va / nirmanyazAsturadharmaprasaMgo buddhyanapekSAyAm / parasya duHkhotpAdanamadharmAya bhavatIti kRtvA / tadviSUcikAmaraNe ca / nirpranyAnAM viSUcikayA ajIraNena maraNe / dAtuH - ajadAtuH / adharmaprasaGgaH / akSadAnena maraNakAraNAt / avuddhipUrvo'pi hi prANivadhaH kAraNamadharmasyeti / mAtRgarbhasthayozca / mAturgarbhasthasya cAnyonyaduHkhanimittatvAt adharmaprasaGgaH / tata evAbhidRSTAntAt / vadhyasyApi tatkriyAsaMbandhAt / prANAtipAtakriyAsaMbandhAt / adharma prasaGgaH / vadhye hi sati prANAtipAtakriyA badhakasya bhavati / amikhAzrayadAhavat / abhirhi na kevalamanyajanaM dahati / kiM tarhi ? / khAzrayamapi indhanaM dahatIti / tadvat / na hiM teSAM vetanAvizeSo'pekSyate / kArayatazca pareNa vadhAdi adharmasyAprasaGgaH / pareNAmi sparzayataH sparzayitunAdAhabat / AmeyadharmAbhyupagamAt / acetanAnAM ca kASThAdInAm / kASThaLoSThavaMzAdInAm / gRhapAte tatrAntaH sthitAnAM prANinAM badhAt / pApaprasaGgaH / nahi buddhivizeSaH pramANIkriyate / na vA dRSTAntamAtrAdahetukAva siddhirasyArthasyeti / " sphuTArthA0 pR0 404 paM0 31 / 1 "anyatra saMzAvibhramAditi / yadi devadattadravyaM harAmItyabhiprAyamANo yajJadattadravyaM harati nAdattAdAnamiti abhiprAyaH / " - sphuTArthA0 pR0 406. paM0 5 / " prANAtipAtavaditi / yathA devadattaM mArayAmItyabhiprAyeNa yazadataM mArayato na prANAtipAto bhavati tadvat / ihAnyasmin vastuni prayogo'bhipreto'nyacca vastu paribhuktamiti na syAt kAmamithyAcAra ityapare / " sphuTArthAo pR0 406. paM0 13 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 "AyuSmAtha vijJAnaM yadA kAyAd vrajantyamI / apaviddhastadA zete yathA kASThamacetanam ||" iti / AItAH punarabuddhipUrvakamasaMcintyApi kRtaM prANAtipAtaM pratijAnate / abuddhipUrvAdapi prANabadhAt karturadharmo yathA'gnisparzAd dAhaH / teSAM caivamabhyupayatAM paradAradarzanasparzane ca kAmina iva sAdhoravadyaprasaGgaH / sAdhuzirolunane kaSTatapodezane ca zAstuH kruddhasyevAdharma1 prasaGgaH / viSUcikAmaraNe vAnnadAyinaH prANavadhaH / mAtRgarbhasthayozcAnyonyaduHkhanimittatvAt pApayogaH / vadhyasyApi ca vadhakriyAsaMbandhAt agninA svAzrayadAhavadadharmaprasaGgaH / pareNa ca kArayato nAdharmaprasaGgaH / na hi abhimanyena sparzayan prayojayitA dahyate / acetanAnAM ca kASTheSTakAdInAM gRhapAte prANivadhAt pApaprasaGgaH / na ca dRSTAntamAtrAt svapakSasiddhirityevamanekadoSasaMbhavAnnAbuddhipUrvakaM prANAtipAtAvathamastIti / ed jJAna binduprakaraNasya [ 1029 paM0 5 ca / abhrAntasyApi dvividham - AtmanaH parasya ceti / ato vizeSaNatrayamupAdIyate / etaduktaM bhavati - yadi 'bhArayiSyAmi enam' iti saMjJAya paraM mArayati, tameva mArayati nAnyaM bhramitvA / iyattA prANAtipAto bhavati / yastarhi saMzayito mArayati prANinaM prANI sa cAnyo beti sopa avazyameva nizcalaM labdhvA tatra praharati yo'stu so'stu iti kRtamevAnena tyAgacittaM na bhavatIti / tatazcAsaMcintya yo vadhaH kriyate bhrAntena vA Atmano vA sa na prANAtipAtaH / prANa vAyuH, kAyacittasaMmizritaH pravartate cittapratibaddhavRttitvAt tamatipAtayati vinAzayati jAtasya svarasasannirodhAdanAgatasyotpattiM pratibadhnAtIti / jIvitendriyaM vA prANAH / kAyasyaiva ca sendriyasya tajjIvitendriyaM vyapadizyate / na tvanyasya, Atmano'bhAvAt / na hyAtmanaH kizcit pratipAdakaM pramANamasti / anyastvAha 1 atrocyate jainaiH - prANAtipAtAdyavadyena pramatta eva yujyate / pramattazca niyamena rAgadveSamohavRttiH / pramAdapaJcake ca kaSAyapramAdasya prAdhAnyam / kaSAyagrahaNena mohanIya karmAzo mithyAdarzanamapi saMzayitAbhiprahitAdibhedaM pizunitaM, rAgadveSau ca vikathendriyAtravapramAdeSvapyanvayinau / nidrApramAdaH paJcavidho'pi darzanAvaraNakarmodayAdajJAnasvabhAva:, tadAkulitacitto mUDha ityucyate / rAgadveSamohAcAtmanaH pariNAma vizeSAH prANAtipAtAdyavadyahetavaH sarve24 rmokSavAvibhiravigAnenAbhyupeyante / siddhAntavihitavidhinA ca parityAgAkaraNaM zarIrAdermamatvIkRtasyAviratiH anivRttirAtmanaH pariNativizeSaH / sA'pi prANAtipAtAvayahetutayA nirdiSTA bhagavatA bhagavatyAdiSu / atItakAlaparimuktAni hi zarIrAdIni pudgalarUpatvAt samAsAditapariNAmAntarANi tadavasthAni vA yAvadapi yogakaraNakrameNa tyajante bhAvataH tAvadapi bhallitomarakarNikA dhanurjIvA snAyuzaravAjakI cakazalAkAdyAkAreNa pariNatAni prANinAM paritApa" mavadrAvaNaM vA vidadhati santi pUrvakasya karturavadyena yogamApAdayanti / pratItaM caitalloke - yo yasya parigrahe vartamAnaH paramAkrozati hanti vyApAdayati vA tatra parigrahIturdoSastamapakAriNaparityajataH / na cAnayaiva yuktyAvadyakSayahetavaH zarIrAdipudgalAH puNyahetavo vA pUrvakasya kartuH pAtracIvaradaNDakapratizrayAhArapariNatyA tapakhinAmupakArakatvAt prasajyante, naitadeva 20 1 bhagavatI0 za0 5. u0 6 / za0 16. u0 1 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 29505.] TippaNAni / mavadyamaviratihetukam / nirjarA tu viratihetukaiva / puNyaM ca viratihetukameva bhUyasA / nahi pApAzravAdanivRttaH puNyena karmanirjaraNena vA yujyata iti / eSA'pyaviratirmohamanekabhedamajahatI pramAdamevAskandati / - pramattayogAca prANAtipAtAcavadyamiti vyavasthite yaducyate pareNa -asaMcintya vA bhrAntyA vA maraNaM nAvadyahetukamiti / atra pratividhIyate- asaMcintya kurvato yadyavadyAsaMbhavastato midhyAdRSTerabhAvaH sugataziSyANAm / yasmAnna kazcinmithyA pratipadyate prekSApUrvakArI midhyeti saMcintya / athaivaM manyethAH-teSAmavadyena yogo mithyAbhinivezAt samasti, evaM tarhi rajjubukhyA dandazUkaM kalpayataH kathaM na hiMsA / athottarakAlabhAvinI prAptatattvajJAnasya saMcetanA syAt - 'mithyAdarzanametat' iti / tulyameva tat sarpacchede'pi / atha saMzayahetutvAt mithyAdarzanamavadyakAraNaM tarhi nizcitadhiyaH sAMkhyAderidameva tattvamiti nAvacaM syAt / / saMsAramocakagalakartakayAjJikaprabhRtInAM ca prANivadhakAriNAM dharma ityevaM saMcayatAmadharmo'yamiti evaM vA saMceyatAM nAvacaM syAt, anyAbhisaMdhitvAt / athaivaM manyethAH-saMcetayantyeva te prANino vayaM hanma iti / satyameva tat, kintu naivaM cittotpAdo hanyamAneSvadharmoM bhavatIti / saMvidrate ca sphuTamevaM saugatA:-pramAdArambhayoravazyaMbhAvI prANavadha iti / tathA buddhasya ye zoNitamAkarSayanti vapuSaH sugato'yamityevaM vijJAya tessaamviicinrkgtikaarnn-1|| mAnantaryakamabuddherabuddhitvAdeva na syAt / iSyate cAnantaryakam / atha buddho'yamityevaMvidhabuddherabhAve'pi saMzayitasyAzraddadhatazcAsaMcetayato bhavedAnantaryakam, evaM sati mAyAsUnavIyA. nAmapi avadhena yogaH syAt yataH te vidantyArhatAmavanidahanapavanajalavanaspatayaH prANinaH / athaivamArekayA buddhoyamiti saMjJAnamAtreNa sAMkhyAdirapi cintayatyeva / evaM tarhi saMjJAmAtreNa saMcetayataH kalpAkAramapi buddhanAmAnaM prata AnantaryakaM syAt / tathA mAtApitrahadvadhastUpa-. bhedAnantaryeSvapi yojyam / bAlasya kila pAMsUneva cetayato'nnamityevaM vA cetayato buddhAya bhikSAdAnodyatasya pazupuSTI rAjyaM phalata iti sugatazAsanavidA pratItameva / tadevamasaMcetitavadho bhrAntivadhazca prANAtipAtAdhavadyahetutayA grAhyau / anyathA bahu truTyati buddhabhASitamiti / tathA Atmavadho'pi jainAnAmavadyahetureva vihitamaraNopAyAhate zasrollambanAmijalapravezAdibhiH / tasmAdAtmano'pi avidhivadho'vayaheturiti yatkizcit paragrahaNamapi iti / 5 evaM sati kacit kacid bhAvata eva prANAtipAtAcavadyamapratiSThAnanarakagAmi / tandulamatsyasyeva / kacid dravyabhAvAbhyAM prANAtipAtAvacaM hiMsA mArakasyeveti / pramAdazca dvayorapi vikalpayoranvetyajJAnAdilakSaNaH / tatazca pramattavyApAreNa paradAradarzane vA bhavatyevAvayam / apramattasya tu AgamAnusAriNo na bhavati / tasmAdenaHpadametad vasubandhorAmiSagRddhasya gRdhrasyevAprekSAkAriNaH / ayaM punaraprasaMga eva. mUDhenopanyasta:-ziroluzvanAthupadeze zAstuH kruddhasyevAdharmaprasaMga iti yatastatrAjJAnAvipramAdAsaMbhavo'tyantameva zAsitari / dhvastarAgadveSamohenApi bhagavatA mumukSUNAM karmanirjaropAyatvena tapo dezitam / kuto'vayaprAptirapramattasyeti / annadAnamapi zraddhAzaktyAviguNasamanvito'- . Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.6. [ 4029 paM05 1 pramatto guNavate pAtrAya dadAti nyAyyam, sAdhUdezenAkRtAkAritAnanumataM prahItApyAgamAnuvRttyA gRhNAti, kutastatrAvadyena yogaH 1, annadAyino dAnakAla eva ca karmanirjaraNAdiphalAbhinirvRtteH / viSUcikA tu sutarAmavihitAcAraparimitAdibhojino'sya kRtakarmavipAka evAsAviti, nAstyaNIyAnapi dAturapramattatvAd doSaH / ajJAnaM viSUcikAyAH pramAda iti cet / * dAtustatra svAnnasya dAnakAla eva vyaktatvAt, paragRhItena hi paravyApattiH pramattasya doSavatIti / yaccAvAci- mAturgarbho duHkhaheturmAtApi garbhasya duHkhanimittamityubhayorduHkhahetutvAdavayena yoga iti, na, tadabhimatameva jainAnAm, tayoH pramattatvAt / na cAyamekAntaH paraduHkhotpAdAdavazyaMtayA'vadyena bhavitavyam / akaSAyasya hi munerapAsta sakalapramAdasya darzane sati pratyanIkasyAzarmotpadyate, tadvaghutsRSTazarIrasya vA vyapagatAsuno darzanena na tadduH khnimittm|| syApuNyamApatati sAdhoH / dravyamAtravadhe cAgamAnusAriNo bhiSagvarasyeva paraduHkhotpAde satyapi nAsti pApAgamaH, evaM parasukhotpAdenaikAnta ityanyAyyam / strIpuMsayoH saMgamApAdayataH sukhotpAdepi avadyena yogaH / kacit parasukhotpAde puNyalezo nirjarA vA - vihitAnuSThAyinaH sAdhoH kSutpipAsArtasyAdhAkarmAdidAnena eSaNAvizuddhena prAsukAnnapAnadAnena veti / yathoktam - abhidRSTAntasAmarthyAt vadhyopi avadyena, vadhakriyAsaMbandhAddhantuSat / yathA prabhiH pUrva svAzrayaM dahatIndhanAdikaM, evaM vadhakriyA vadhyasaMbandhinI prAkR tAvad vabhyamevAvadyena yojayati "karmasthA ca bhideH kriyA" iti vacanAt yathA bhinatti kusUlaM devadata ityevaM inti prANinamiti / tadetadasaditi / anayA kriyayA kartRsamavAyinyA kusUlabidAraNamutpAdyate sA tu bhidikriyA vivakSitA / tathA ca yayA kartRgatayA inanakriyayA prANiviyojanaM karmasthaM kriyate sA vivakSitA / jvalanopyetAvatA dRSTAntIkRto'pratibaddhadaddana khabhAvaH spRzyamAno buddhipUrvakamanyathA vA dahatyeva / evaM prANAtipAtopi hi pramattena prayatnarahitena kriyamANaH kartAramavazyaMtayA'vadyena yojayatyeveti dRSTAntArthaH / abuddhipUrvakatA va pramacatA / tatra kaH prasaGgo vadhyasyAdharmeNa 1 / vadhakasamavAyinI ca hananakriyA kartRphaladAyinyeva / pramattasyAdhyavasAyo bandhahetuH / na ca badhyasyAtmahanane pramattatAdhyavasAyaH / dRSTAntadharmI cAnekadharmA, tatra kalideva dharmamAzritya dRSTAnta upanyasyate / atha samastadharmavivakSayA # dRSTAntopAdAnaM tato na kazcidiSTArthasAdhanaM syAd dRSTAntaH / vikalpasamA ceyaM jAtipanyastA vasubandhuvaiSaiyena svAzrayadAhitvamagnervizeSadhamasti / na tu vadhakriyAyAH svAbhaye'vadyayoga iSTaH, tasmAnnAbhidRSTAntAt sAdhyasiddhiriti / etena etadapi pratyuktam- 'pareNa ca kArayato nAdharmaprasaGgaH / nahi abhimanyena sparzayam prayojayitA dAte' iti / yadapyabhihitam - 'acetanAnAM ca kASThAdInAM gRhapAte prANavadhAt pApaprasaGgaH' iti / iSTamevaitat / yato yeSAM * jIvAnAM kASThAdi zarIraM tadA cAvyutsRSTaM bhAvatasteSAmaviratipratyayamavadyamiSyata eveti na kAcid bAdhA / yathoktam- 'na ca dRSTAntamAtrAt svapakSasiddhiriti / etadapyayuktam / ajAnAnasyApi pramattasya prANAtipAtAdavadyamiti prastutyAbhirudAhRtaH / prayogastu - ajAnAnasya prANavadhakriyA abadyahetuH, pramattavyApAranirvRttatvAt, tRtIyavikalpaprANadadhakriyAvaditi / randurna bhavati sa pramattavyApAranirvRttopi na bhavati yathA prathamavikalpa iti / yaccAbhayoktam- kharasabhareSu bhAveSu kSaNikeSu parakIyaprayatnanirapekSeSu vAyuprANasyotkAntiH 1 15 20 38 jJAnabinduprakaraNasya Me Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR029 paM05.] TippaNAni / khayameva bhavati na paraprayatnena vinAzyate, vAyuprANAtipAtahetukatvAnnAzasya / kiM tarhi prayana karoti / anAgatasya kSaNasyotpattiM pratibadhnAtIti / etadapyatyantamayuktam - anAgatastvalabdhAtmalAbhaH kSaNo na tAvadutpadyate sa cAbhAvastasya kutaH pratibandhaH ?, asattvarUpatvAt kharazRGgasyeva / ato nAbhAvaH kartuM zakyaH / pratibandhApratibandhau ca bhAvaviSayau / smartavyaM ca prANAtipAtalakSaNaM svaM saugatena - prANI yadi bhavati prANivijJAnaM cotpadyate hantuH / / na cA'bhAvaH prANI na ca prANisaMjJA tatra heturiti / vainasikaprAyogikavinAzabhedAca na sarva eva niSkAraNo nAzaH prAgabhUtAtmalAbhAt aGkarAdivat, hetumattvAt , tarhi kisalayAdivad binAzopi vinAzavAnityaniSTaprasaMgaH / yadA vinAzazabdena avasthAntarapariNatirvastuno'midhIyate tadA kimaniSTam ? / atrApi pUrvAvasthopamardamAtraM vinAzazabdavAcyam / evamapi na vinAzasya vinAze kizcit kAraNamupalabhAmahe / praSTavyazca pUrvapakSavAdI-niSkAraNo vinAzaH. kimasannuta nitya iti / asattve vinAzasya sarvabhAvAnAM nityatAprasaGgaH / atha nityo vinAzaH; kAryotpAdAbhAvaH, sarvadA vinAzena pratibaddhatvAt / yaccoktaM- kAyasyaiva sendriyasya tajjIvitendriyaM vyapadizyate natvanyasyAtmano'bhAvAd iti / tadapyasamIcInam / yata ekasthitavastunibandhanAH sarvepyanubhavasmaraNapratyakSAnumAnArthAbhidhAnapratyayavyavahArAH / sa caikaH sthitazvAtmA / sati tasmin puruSArthapravRttipratipattiriti / nanu cAnubhavasmaraNAdayaH skandhamAtre " vijJAnamAtratAyAM vA na viruddhAH / tatra niranvayavinazvaratvAt skandhAnAM vijJAnasya ca santAnAbhyupagame sarvamupapannamiti / tanna, paramArthatastasyAsattvAt / na cAsatyAtmani tatpraNItamANAtipAtalakSaNaviSayAvadhAraNaM zakyaM kartum / sazcintya parasyAbhrAntimAraNamiti bhinAH saJcetanAdilakSaNAH mAraNAvasAnAstatra kasya prANAtipAtaH- kiM saMcetayituH, atha yasya paravijJAnamubhayasyAbhrAntiA, atha yena mArita iti ? / sarvathA gRhItazaraNatrayA apyazaraNA. eva saugatAH ityevaM vicAryamANaM sugatazAsanaM nissAratvAt na yukti kSamata iti / " tattvArtha. TI. 7.8 "pramAdaH sakaSAyatvaM, tadvAnAtmapariNAmaH pramattaH pramattasya yogaH pramattayogaH / tasmAt pramattayogAt / indriyAdayo dazaprANAH, teSAM yathAsaMbhavaM vyaparopaNaM viyogakaraNaM hiMsetyabhidhIyate / sA prANino duHkhahetutvAdadharmahetuH / pramattayogAditi vizeSaNaM kevalaM prANa-. vyaparopaNaM nAdharmAya iti jJApanArtham / uktaM ca- "viyojayati cAsubhirna ca vaSena . saMyujyate" iti / uktaM ca "uccAlidammi pAde .................." [oghani0 748,9] "mucchA pariggaho tti ya ajjhappapamANado bhaNido // " / nanu ca prANavyaparopaNAbhAvepi pramattayogamAtrAdeva hiMseSyate - uktaM ca "maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / / payadassa natthi bandho hiMsAmitteNa samidassa // " [pravaca0 3.17] iti / naiSa doSaH, atrApi prANavyaparopaNamasti bhAvalakSaNam / tathA coktam - "svayamevAtmanA''tmAnaM hinastyAtmA pramAdavAn / pUrva prANyantarANAM tu pazcAt syAdvA na vA vadhaH // " iti" - sarvArtha 0 5.13 / / sA012 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavinduprakaraNasya 2905 - samayavizeSaNopAdAnaM anyatarAbhAve hiMsA'bhAvajJApanAryam // 13 // ityevaM karavA yairupAlambhaH kriyate "jale jantuH sthale janturAkAze jantureva ca / antumAlAkule loke kathaM mikSurahiMsakaH // " iti sotrAvakAzaM na labhate / bhikSonidhyAnaparAyaNasya pramatsayogAbhAvAt / kipa sthUlasUkSmajIvAbhyupagamAt "sUkSmA na pratipIDyante prANinaH sthuulmuurtyH| the zakyAste vivaya'nte kA hiMsA saMyatAtmanaH // " iti" - rAjavA0 5,11,12, "manu pramattayoga eva hiMsA tadabhAve saMyatAtmano yateH prANavyaparopaNepi hiMsA'niriti // kazcit / prANavyaparopaNameva hiMsA mamattayogAbhAve tadvidhAne prAyazcittopadezAt / batA vanubhayopAdAnaM sUbe kimarthamityaparaH / atrocyate- ubhayavizeSopAdAnamanyatamAbhAve hiMsA. bhAvanApanArtham / hiMsA hi dvadhA / bhAvato dravyatazca / tatra bhAvato hiMsA pramattayogaH sam kavalA tatra bhAvaprANavyaparopaNasyAvazyaMbhAvitvAt / tataH pramattasyAtmanA khAtmaghAtisvAt pAgAputpattereva hiMsAtvena samaye prativarNanAt / dravyahiMsA tu paradravyaprANavyaparopaNaM " khAtmano vA, tadvidhAyinaH prAyazcittopadezo bhAvaprANavyaparopaNAbhAvAt tadasaMbhavAt pramattayogaH syAt / taddhi pUrvakasya yaterapyavazyaMbhAvAt / tataH pramattayogaH prANavyaparopaNaM ca hiMseti jhApanArtha tadubhayopAdAnaM kRtaM sUtre yuktameva / " ta0 zloka0 7.13 "pApaM bhuvaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / acetanAkaSAyau ca badhyeyAtAM nimitttH|| puNyaM bhuvaM khato duHkhAt pApaM ca sukhato yadi / vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yujhyAnimittataH // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAntepyukti vAcyamiti yujyate // vizuddhisaMklezAGgaM cet khaparasthaM sukhAsukham / puNyapApAsavo yukto na ced vyarthastavAhataH // " AptamI. 99-95 "ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramam , na sA tatrArambho'styaNurapi ca yatrAzramavidhau / tatastatsiddhyartha paramakaruNo granthamubhayam , bhavAnevAtyAkSInna ca vikRtaveSopadhirataH // " hatya. 119 "ajjhappavisohIe jIvanikAehi saMthaDe loe| desiyamahiMsagattaM jiNehiM telokadaMsIhi // 747 // uccAliyammi pAe IriyAsamiyassa saMkamaTThAe / vAvajeja kuliMgI marija taM jogamAsaja // 748 // na ya tassa tannimitto baMdho suhumovi desio samae / aNavajo u paogeNa savvabhAveNa so jamhA // 749 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / nANI kamma khaTThamuDioto ya hiMsAe / jaya asaDhaM ahiMsatthamuTThio avahao so u // 750 // tassa asaMo saMcepato ya jAI sattAiM / jogaM pappa viNassaMti natthi hiMsAphalaM tassa // 751 // jo ya pamo puriso tassa ya jogaM pahuca je sattA / vAvate niyamA tesiM so hiMsao hoI / / 752 // jevi na vAviti niyamA tetiM pahiMsao so u / sAvaja upaogeNa savvabhAveNa so jamhA // 753 // AyA caiva ahiMsA AyA hiMsa ttinicchao eso / jo hoi appamatto ahiMtao hiMsao iyaro || 754 // jo ya paoM juMja hiMsatthaM jo ya annabhAveNa / amaNo u jo pauMjara ittha viseso mahaM vRtto // 755 // hiMsatthaM juMjato sumahaM doso aNaMtaro iyaro / amaNo ya appadoso joganimittaM ca vineo // 756 // rato vA duTTho vA mUDho vA jaM pauMjada paogaM / hiMsA vi tattha jAya tamhA so hiMmao hoi // 757 // na ya hiMsAmitteNaM sAvajreNAvi hiMsao hoi / suddhassa u saMpattI aphalA bhaNiyA jiNavarehiM // 758 // jA jayamANassa bhave virAhaNA guttavihisamaggassa / sA hoi nijaraNaphalA ajjhatthavisohijuttassa // 759 // paramarahassamisINaM samattagaNipiDagajharitasArANaM / pariNAmiyaM pramANaM nicchayamavalaMvamANAgaM // 760 // nicchaya valaMbantA nicchayao vicchayaM ayANaMtA / nAsaMti varaNakaraNaM bAhirakaraNAlasA keha || 761 // evamiNaM vagaraNaM dhAremANo vihIsuparisuddhaM / havai guNANAyataNaM avihi asuddhe aNAyayaNaM / 762 / / " auSani* / " evamahiMsA'bhAvo jIvaghaNaM ti na ya taM jao'bhihiaM / satthovahayamajIvaM na ya jIvagha N ti to hiMso / 1762 // namvevaM sati lokasyAtIva prathivyAdijIva banatvAt ahiMsA'bhASaH / saMyatairapi ahiMsAtamitthaM nirvAhayitumazakyamiti bhAvaH / tadetad na, yato'nantaramevAbhihitamasmAbhi - zopahataM pRthivyAdikamajIvaM bhavati / tadajIvatve cAkRtAkAritA viparibhogena nirSaityeva yatInAM saMyamaH / na ca 'jIvaghano lokaH' ityetaavnmaatrennai| hiMsA saMbhavatIti // / 1761 // Aha- nanu jIvAkule loke'vazyameva jIvaghAtaH saMbhAvyate jIvAMzca an kathaM hiMsako na sthAt / ityAha 1029 paM0 5.] na ya ghAyau ti hiMso nAghAto ci nicchiyamahiMso / na viralajIvamahiMso na ya jIvaghaNaM ti to hiMso // / 1763 // 91 10 18 20 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnabinduprakaraNasya [pR029 paM05 - ahaNato vi hu hiMso duhRttaNao mao abhimaro vya / __ bAhiMto na vi hiMso suddhattaNao jahA vijo // 1764 // na hi 'ghAtakaH' ityetAvatA hiMsraH / na cAnannapi nishcynymtenaahiNsrH| nApi 'viralajIvam' ityetAvanmAtreNAhiMsraH, na cApi 'jIvadhanam' ityetAvatA ca hiMsra iti / kiM tarhi, 'abhimaro gajAdighAtakaH sa iva duSTAdhyavasAyo'nannapi hiMsro mataH / bAdhamAno'pi ca zuddhapariNAmo na hiMsro yathA vaidyaH / iti nannapyahiMsraH, anannapi ca hiMsra uktaH // 1763-1764 // __ sa iha kathaM bhUto grAhyaH ? ityAha - paMcasamio tigutto nANI avihiMsao na vivriio| hou va saMpattI se mA vA jIvovaroheNaM // 1765 // paJcabhiH samitibhiH samitaH, tisRbhirguptibhizca gupto jJAnI jIvasvarUpa-tadrakSAkriyAbhijJaH sarvathA jIvarakSApariNAmapariNataH tatprayatazca kathamapi hiMsannapyavihiMsako mataH / etadviparIvalakSaNastu nAhiMsakaH, kintu hiMsra evAyam, azubhapariNAmatvAt bAhmajIvahiMsAyAstu jIvoparodhena jIvasya kITAderuparodhenopaghAtena saMpattirbhavatu, mA bhUdU vA 'se' tasya sAvAde, ||hiNsktve tasyA anaikAntikatvAditi // 1765 / / kutaH tasyA anaikAntikatvamityAha - asubho jo pariNAmo sA hiMsA so u bAhiranimittaM / ko vi avekkheja na vA jamhA'NegaMtiyaM bajhaM // 1766 // yasmAdiha nizvayanayato yo'zubhapariNAmaH sa eva hiMsA ityAkhyAyate / sa ca bAtha* sattvAtipAtakriyAlakSaNaM nimittaM kopyapekSate kopi punastannirapekSo'pi bhavet, yathA tandulamatsyAdInAm , tasmAdanaikAntikameva bAhyanimittam , tatsadbhAvepyahiMsakatvAt , sadabhAve'pi ca hiMsakatvAt iti // 1766 // nanvevaM bAhyo jIvaghAtaH kiM sarvathaiva hiMsA na bhavati / ucyate kazcid bhavati, kazcittu na / katham ? ityAha - asumapariNAmaheU jIvAbAho tti to mayaM hiMsA / jassa u na so nimittaM saMto vi na tassa sA hiMsA // 1767 // tataH- tasmAt yo jIvAbAdho'zubhapariNAmasya hetuH athavA azubhapariNAmo hetuH kAraNaM yasyAsAvazubhapariNAmaheturjIvAbAdhaH jIvaghAtaH sa hiMsA iti mataM tIrthakaragaNadharANAm / yasya tu jIvAbAdhasya so'zubhapariNAmo na nimittaM sa jIvAbAdha: sannapi tasya sAdhorna * hiMseti // 1767 // amumevArtha dRSTAntena draDhayannAha - saddAdao raiphalA na vIyamohassa bhaavsuddhiio| jaha, taha jIvAbAho na suddhamaNaso vi hiMsAe // 1768 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR029 paM0 5.] TippaNAni / __ yatheha vItarAgadveSamohasya bhagavataH iSTAH zabdarUpAdayo bhAvavizuddhito na kadAcid ratiphalA ratijanakAH saMpadyante yathA veha zuddhAtmano rUpavatyAmapi mAtari na viSayAmilApa: saMjAyate, tathA zuddhapariNAmasya yatnavataH sAdhoH sasvopaghAto'pi na hiMsAya saMpadyate tato'zubhapariNAmajanakatve bAcaM nimittamanaikAntikameveti // 1768 // " vizeSA0 "hiMsAmi musaM bhAse harAmi paradAramAvisAmi tti / ciMteja koi naya ciMtiyANa kovAisaMbhUI // 3259 // tahavi ya dhammAdhammodayAi saMkappao tahehAvi / vIyakasAe savao'dhammo dhammo ya saMthuNao // 3260 // 'hinasmi hariNAdIn' 'mRSAM bhASe'ham' tadbhASaNAJca vaJcayAmi devadattAdIn , 'dhanamapaharAmi' 'teSAmeva paradArAnAvizAmi-niSeve'ham' ityAdi kazcit ciMtayet / na ca teSAM cintitAnAM // hiMsAdicintAviSayabhUtAnAM hariNAdInAM tatkAlaM kopAdisaMmUtiH-kopAdisaMbhavo'sti / tathApi hiMsAdicintakasyAdharmaH, dayAdisaMkalpatastu tadvato dharmo bhavati, ityAvayoravigAnena prasiddhameva / tathehApi prastute vItakaSAyAnapyahatsiddhAdIn zapamAnasyAdharmaH, saMstuvatastu dharma iti kiM neSyate ? // " vizeSA* "AyA ceva ahiMsA AyA hiMsa tti nicchao esa / jo hoha appamatto ahiMsao, hiMsao iyaro // 3536 // ihAtmA manaHprabhRtinA karaNena hananaghAtanA'numatilakSaNAM hiMsAM tannivRttirUpAmahiMsA karotIti vyavahAraH, asyAM ca gAthAyAM nizcayanayamatena Atmaiva hananAdilakSaNA hiMsA sa eva ca tabhivRttirUpA'hiMsetyuktam / tadanenAtmanaH karaNasya yogalakSaNasya karmaNazcaikatvamuktaM bhavatIti / " vizeSA0 / oghani0 gA0 754 / "yata eva karmakSayAt karmaprakRtInAM viziSTataro'karaNaniyamaH kSapakazreNyAmupapanno'taeva tajjanyagarhitapravRtterapi tata eva tathA'karaNaniyamAd vItarAgaH kSINamohAdiguNasthAnavartI muniH naiva kizcit karoti garhaNIyaM jIvahiMsAdi, dezonapUrvakoTikAlaM jIvanapi, gaINIyavyApArabIjabhUtakarmakSaye garhaNIyapravRtterayogAt / " upadezarahasya gA0 114 / / "nanu yadi sadA garhaNIpA'pravRttirvItarAgasyA'bhyupagatA tadA tasya gamanAgamanazabdAdivyApAro na yuktastasyAM tato'nyonyapudgalaprerakatvenApi paraprANavyaparopaNAnukUlatvena hiMsAntarbhUtatayA garhaNIyatvAt , hiMsAdayo doSA eva hi gaINIyA lokAnAmityAzaya samAdhatte Na ya tassa garahaNijo ceTTAraMbhotthi jogamitteNaM / jaM appamattAINaM sajogicaramANa No hiMsA // 115 // na tasya vItarAgasya, ceSTAraMbho gamanAgamanazabdAdivyApAraH garhaNIyo'sti, yad yasmAd , yogamAtreNa rAgadveSAsahacaritena kevalayogena, apramattAdInAM sayogicaramANAM jIvAnAm , no naiva, hiMsA, teSAM yogasya kadAcit prANyupamardopahitatvepi tatvato hiMsArUpasvAbhAvAt tasvato hiMsAyA eva garhaNIyatvAditi bhAvaH, vyaktIbhaviSyati cedamupariSTAt / " - upadezarAsya gA0 115 / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jJAnabinduprakaraNasya [pR02950 5- "nanvidaM svamanISikAmAtravijRmitaM kena pramANIkriyatAmiti AzayAha bhaNiyaM ca kappamAse vtthccheyaahigaarmuhiss| - eyaM suviseseuM paDivajegavvamiya sammaM // 116 / / bhaNitaM caitadanupadoktam , kalpabhASye vastracchedanavidhAnasamarthanaM hRdi nidhAya suvizeSya 'sapUrvottarapakSaM vitatya, iti hetau, samyakpratipattavyamadaH, kalpabhASyAmiprAyazvAyam -" upadezarahasya gA0 116 / "saddo tahiM mucchati chedaNA vA ghAvaMti te do vi jAva logo / vatthassa dehassa ya jo vikaMpo tato vi vAdAdi bhariti loga // bho! AcArya ! tatra vasne chidyamAne zabdaH saMmUrcchati chedanakA pA sUkSmapakSmAvayavA // uddIyante / ete ca dvayepi tato nirgatA lokAntaM yAvat prApnuvanti / tathA vastrasya dehasya ca yo vikaMpazcalanaM tatopi vinirgatA vAtAdayaH prasarantaH sakalamapi lokamApUraganti / ahicchasi jaMti Na te u daraM saMkhobhiyA teha'vare vayaMti / uDe ahe yAvi cauddisi pi pUriti logaM tu khaNeNa savvaM // athAcArya tvaM icchasi manyase, te ca vakhacchedanasamutthAH zabdapakSmavAtAdipudgalA, na "dUra lokAntaM yAnti tarhi taiH saMkSobhitAzcAlitAH santo'pare brajanti / evamaparAparapudralapreritAH pudgalAH prasarantaH kSaNenordhvamastiyazcatasRSvapi dikSu sarvamapi lokaM ApUrayanti / yata evamata: vinAya AraMbhamiNaM sadosaM tamhA jahAladdhamahihihijA / vRttaM saeo khalu jAva dehI Na hoi so aMtakarI tu tAva // - idamanantaroktaM sarvalokapUraNAtmakamAraMbha sadoSaM sUkSmajIvavirAdhanayA sAvadhaM vijJAya, tasmAt kAraNAt yathAlabdhaM vastraM adhitiSThet na chedanAdi kuryAt, yata uktaM bhaNitam , vyAkhyAprajJaptau-yAvadayaM dehI jIvaH, saijaH sakampaH ceSTAvAnityarthaH tAvadasau karmaNo bhavasya vA antakArI na bhavati / tathA ca tadAlApaka:-"jAvaNaM esa jIve sayA samiLa emai, veai, calai, phaMdai, ghaTTai, khubbhai, udIrai, taM taM bhAvaM pariNamaha tAva NaM vassa jIvassa aMte aMtakiriyA Na bhavai / " . arthatyaM bhaNiSyatha evaM tarhi bhikSAdinimittamapi ceSTA na vidheyeti / naivam , yataH jA yAvi ciTThA iriyAiAo saMpassahetAhiM viNA Na deho| saMciTThae nevamacchinnamANe vatthaMmi saMjAyai dehnnaaso|| yAzcApi ceSTA IryAdikAH saMpazyata toraNamIryA bhikSAsaMjJAbhUmyAdau gamanaM, Adi" zabdAd bhojanazayanAdayo gRhyante, etAbhirvinA dehaH paudgalikatvAt na saMtiSThate na nirvahati, dehamantareNa ca saMyamasyAni vyavacchedaH prApnoti, vane punaracchidyamAne naivaM dehanAzA saMjAyate ato na tacchedanIyam / kizca, jahA jahA appataro se jogo tahA tahA appataro se bNdho| niruddhajogissa va se Na hoi acchiddapotassa va aMbuNAhe // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1029 paM0 5.] TippaNAni / - yathA yathA se' tasya jIvasyAlpataro yogastathA 'se' vasya alpataro baMdho bhavati, yo vA niruddhayogI zailezyavasthAyAM sarvathA manovAkAyavyApAravirahitaH tasya karmabandho va bhavati / dRSTAntamAha - acchidrapotasyevAmbunAthe, yathA kila nizchidrapravahaNaM salilasaMcayasaMpUrNepi jaladhau vartamAnaM svalpamapi jalaM nAzravati, evaM niruddhayogyapi jantuH karmavargaNApudralairaJjanacUrNapUrNasamudrakavanirantaraM nicitepi loke vartamAnaH svalpIyopi krm| nopAdate'taH karmabandhasya yogAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA tatparijihIrSuNA vanacchedanAvivyApAro na vidheyaH / itthaM pareNa svapakSe sthApite sati sUrirAha AraMbhamiTTho jai AsavAya guttI ya seAya tahA nu saahuu| mA phaMda vArehi va chijamANaM patiNNahANI va atoNNahA te // AraMbhamiTThotti makAro'lAkSaNikaH, he nodaka yadyAraMbhastavAzravAya karmopAdAnAya isstto-|| 'bhipretA, guptizca tatparihArarUpA zreyase- karmAnupAdAnAya abhipretA tathA ca sati he sAdho mA spaMda, mA vA vastraM chidyamAnaM vAraya / kimuktaM bhavati / yadi vakhacchedanaM AraMbhatyA bhavatA karmabandhanibandhanamabhyupagamyate, tato yeyaM vanacchedanapratiSedhAya hastaspandamAtmikA ceSTA kriyate yo vA tatpratiSedhako dhvanirucAryate tAvapyArambhatayA bhavatA na kartabyau, ato maduktopadezAdanyathA cet karoSi tataH te pratijJAhAniH / svavacanavirodha- // lakSaNaM dUSaNamApadyata ityarthaH / atha bravIthA yo'yaM mayA vaSacchedanapratiSedhako dhvaniruvAryate sa ArambhapratiSedhakatvAnirdoSa iti / atrocyate adosavaM te jai esa saddo aNNo vi kamhA Na bhave adoso| __ ahicchayA tujjha sadosa eko evaM satI kassa bhave na siddhI // yayeSa tvadIyaH zabdo'doSavAn tato'nyo'pi varacchedanAdisamutthaH zabdaH kasmAdapoSo. na bhavet / tasyApi pramANAtiriktaparibhogavibhUSAdidoSaparihArahetutvAt / athecchayA khAbhiprAyeNa tavaiko vastracchedanazabdaH sadoSo'parastu nirdoSaH, evaM sati kasya na svapakSasiddhirbhavet / sarvasyApi vAgADambaramAtreNa bhavata iva svAbhipretArthasiddhirbhavediti bhAvaH / vavacAsmAbhirapi evaM vaktuM zakyam - yoyaM vanacchedanasamutthaH zabdaH sa nirdoSA, zabdatvAt , bhavatparikalpitanirdoSazabdavaditi / kiM ca- . taM chiMdao hoja saI tu doso khobhAi taM ceva jao kre| ... jaM pehato hoti diNe diNe tu saMpAuNaMte ya Nibujjha te vi // __ yatastadeva vastra chidyamAnaM pudgalAnAM kSomAdi karoti atastadvastraM chindataH sakadekavAra doSo bhavet , acchidyamAne tu vasne pramANAtiriktaM tatpratyupekSamANasya ye bhUmilolanAdayaH apratyupekSaNA doSA dine dine bhavanti, ye ca tadvataM saMprAvRNvato vibhUSAdayo bahavo doSA- . khAnapi nibudhyakha akSiNI nimIlya samyag nirUpaya iti bhAvaH / Aha-yadi vavacchedane , yuSmanmatenApi sakadoSaH saMbhavati tataH parihiyatAmasau gRhasthaiH skhayogenaiva yazimaM varSa vadeva gRhyatAm / ucyate ghetavvagaM bhinnamahicchiyaM te jA maggate hANi sutAdi tAva / appesa doso guNabhUtijutto pamANamevaM tu jato kariti / / .. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavinduprakaraNasya [pR029505 - . atha na taveSTaM mataM yathA ciramapi gaveSya bhinnaM gRhItavyam, tata ucyate-yAvat tat minnaM vastraM mArgayati tAvattasya zrutAdau sUtrArthapauruSyAdau hAnirbhavati / api ca ya eva vastracchedanalakSaNo doSaH sa pratyupekSaNazuddhivibhUSAparihAraprabhRtInAM guNAnAM bhUtyA saMpadA yuktaH bahuguNakalita iti bhAvaH / kuta ityAha / yataH pramANameva vastrasya tadAnIM sAdhavaH kurvanti na punastatrAdhikaM kimapi sUtrArthavyAghAtAdikaM dUSaNamastIti / atha 'jA yAvi ciTThA iriyAiyAoM ityAdi paroktaM pariharannAha - AhAraNIhAravihIsu jogo sabyo adosAya jahA jatassa / hiyAya sassaMmiva sassiyassa bhaMDassa evaM parikammaNaM tu // yathA yatasya prayatnaparasya sAdhorAhAranIhArAdividhiviSayaH sarvo'pi yogo bhavanmatenApi // adoSAya bhavati, tathA bhANDasyopakaraNasya parikarmaNamapi chedanAdikamevameva yatanayA kriyamANaM nirdoSaM draSTavyam / dRSTAntamAha - 'hiyAya sarasaMmiva sassiyassa tti' - zasyena parati zAsyikaH tasya, yathA tadviSayaM parikarmaNaM nihiNanAdikaM hitAya bhavati tathedamapi bhANDaparikarmaNam / tathA coktam - "yadvatzasyahitArtha zasyAkIrNe'pi vicarataH kSetre / yA bhavati zasyapIDA yatnavataH sAlpadoSAya // tadvajIvahitArtha jIvAkIrNe'pi vicarato loke / yA bhavati jIvapIDA yatnavataH sAlpadoSAya // " kiJca appeva siddhatamajANamANo taM hiMsagaM bhAsasi yogavaMtaM / davveNa bhAveNa ya saMvibhattA cattAri bhaMgA khalu hiMsagace // 'api' ityabhyuccaye, astyanyadapi vaktavyamiti bhAvaH / yadevaM yogavantaM vastracchedanAdivyApAravantaM jIvaM hiMsakaM tvaM bhASase, tat nizcIyate samyakasiddhAntamajAnAna evaM pralapasi / na hi siddhAnte yogamAtrapratyayAdeva hiMsopavayete, apramattasaMyatAdInAM sayogikevaliparyantAnAM yogavatAmapi tadabhAvAt / kathaM tarhi sA pravacane prarUpyate ityAha / dravyeNa " bhAvena ca saMvibhaktAzcatvAro bhaGgAH khalu hiMsakatve bhavanti / tathAhi / dravyato nAmaikA hiMsA na bhAvataH / bhAvato nAmaikA hiMsA na dravyataH / ekA dravyato'pi bhAvato'pi / ekA na dravyato nApi bhAvataH / athaiSAmeva yathAkramaM bhAvanAM kurvannAha - Ahacca hiMsA samiyassa jA tU sA davvao hoi Na bhAvato u / bhAveNa hiMsA tu asaMjatassA, je vA vi satte Na sadA vadheti // saMpatti tasseva jadA bhavijA sA davvahiMsA khalu bhAvao a| ajjhatthasuddhassa jadA Na hojA vadheNa jogo duhato vahiMsA // samitasperyAsamitAvupayuktasya yA''hacca kadAcidapi hiMsA bhavet sA dravyato hiMsA / iyaM ca pramAdayogAbhAvAt tattvato'hiMsaiva mantavyA / 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA' iti vacanAt, na bhAvata iti / bhAvena bhAvato yA hiMsA na tu dravyataH sA asaMyatasya prANAti Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR030. paM0 2.] TippaNAni / pAtAderanivRttasya, upalakSaNatvAt saMyatasya vA'nupayuktagamanAgamanAdi kurvataH / yAnapi sattvAn asau sadaiva na hunti tAnapyAzritya mntvyaa| 'je vi na vAvijantI niyamA tesiM pi hiMsao so u|' [oghani0 753 ] iti vacanAt / yadA tu tasyaiva prANavyaparopaNasaMprAptirbhavati tadA sA dravyato bhAvatopi hiMsA prtipttvyaa| yaH punaradhyAtmanA cetaHpraNidhAnena zuddha upayuktagamanAgamanAdikriyAkArItyarthaH / tasya yadA vadhena prANavyaparopaNena saha yogaH saMbandho na bhavati, / tadA dvidhApi dravyato bhAvato'pi ca hiMsA na bhavatIti bhAvaH / tadevaM bhagavatpraNItapravacane hiMsAviSayAzcatvAro bhaGgA upavarNyante / atra cAdhabhaGge hiMsAyAM vyApriyamANakAyayogopi bhAvata upayuktatayA bhagavadbhirahiMsaka evoktaH / tato yaduktaM bhavatA vastracchedanavyApAra kurvato hiMsA bhavatIti tatpravacanarahasyAnabhijJatAsUcakamiti / " bRhat0 gA0 3922-3949 / upadezarahasya gA0 116-118 / dharmaparIkSA. gA047-88 / puruSArtha. 42-86 / anagAra04. 22-36 / / sAgAra0 2.8-19,4.7-33 / suttanipAta 2.2.4,5,12,2.7.28,2.14.19,3.11.27 / dhammapada gA. 129,130,405 / majjhimanikAye jIvakasutta-55, upAlisutta-56 / vinayapiTake mahAvagga 6.4.2;6.4.6; cullavagga 7.2.7 / catuHzataka 12.23 / bodhicaryAvatAra pari08. kA. 90-108 / zikSAsamuccaya pR. 131-135,357 / bhagavadgItA 18.17 / mahAbhArata zAMtiparva a0 124. zlo. 65,66, a0104 zlo. 5; a. 313. zlo. 16-20S. B.E. VOL. 50-ahiMsAzabdo'tra draSTavyaH / [ pR036. paM0 2]. 'gItArtha - "gIyattho jayaNAe kaDajogI kAraNaMmi Nidoso / egesiM gIyakaDo arattaduddo ajayaNAe // " bRhat0 4946 / upadezarahasya gA0 131 // "iya dosA u agIe gIyammi u kAlahINakArimmi / gIyatthassa guNA puNa hoMti ime kAlakArissa // 950 // AyaM kAraNaM gADhaM vatthu juttaM sasatti jayaNaM ca / savvaM ca sapaDivakhaM phalaM ca vividhaM viyANAi // 951 // suMkAdIparisuddhe sai lAbhe kuNai vANio ciDhaM / emeva ya gIyattho AyaM daheM samAyarai // 952 // asivAIsuMkatthANiesu kiMcikhaliyassa to pcchaa| vAyaNaveyAvacce lAbho tavasaMjamajjhayaNe // 953 // nANAitigassaTTA kAraNa nikAraNaM tu tavvajaM / ahiDaka visa visUiya sajakkhayasUlamAgADhaM // 954 // AyariyAI vatthu tesiM ciya jutta hoi jaM joggaM / gIya pariNAmagA vA vatthu iyare puNa avatthu // 955 // dhii sArIrA sattI AyaparagatA u taM na hAveti / jayaNA khalu tiparirayA alaMbhe pacchA paNagahANI // 956 // iha paraloge ya phalaM iha AhArAi ikkamekaHssa / siddhI samga sukulatA phalaM tu paraloiyaM eyaM // 957 // jJA0 13 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduprakaraNasya [pR037. paM0 3 - khetto'yaM kAlo'yaM karaNamiNaM sAhao uvAo'yaM / katta ti ya jogi tti ya, iya kaDajegI viyANAhi // 958 // oyabhUto khitte kAle bhAve ya jaM samAyarai / kattA u so akoppo jogIva jahA mahAvejo // 959 // ahavaNa kattA satthA, na teNa kovijjatI kayaM kiMci / kattA iva so kattA evaM jogI vi nAyavvo // 960 // kiM gIyattho kevali caubihe jANaNe ya gahaNe ya / tulle rAgaddose aNaMtakAyassa vjnnyaa||961|| savvaM neyaM cauhA taM vei jiNo jahA tahA giito| cittamacittaM mIsaM parittaNaMtaM ca lakkhaNato // 962 // kAmaM khalu savvannU nANeNahio duvaalsNgiito| pannattIi u tullo kevalanANaM jao mUaM // 963 // " bRhat / r pR030 paM0 3], 'svarUpahiMsA' - "hetutastAvadayatanA'paraparyAyAt pramAdAt, svarUpa tazca prANavyaparopaNataH, anubandhatazvapApakarmabandhArjitaduHkhalakSaNAt-iha hiMsA pratIyate / / tathA ca sUtraM-ajayaM caramANo ya pANabhUyAI hiMsai / baMdhaI pAvayaM kammaM taM se hoi kaDuraM phalaM / " upadezarahasya-gA0 4 / / [ pR030 paM07] 'soyamipoH' - zlo0 vAkyA0 222-231,340-343 / "vaiyAkaraNAH vAkyasya vAkyArthe zaktiriti vadanti / anye tu muktazaranyAyena ekayaivAbhidhayA padArthasmRtiH vAkyArthabodhazca bhavatIti vadanti / pare tu vAkyasya vAkyArthe tAtparyarUpaM vRttyantara* miti svIkurvanti" - bhAddaciM0 pR. 27 / "ye tvabhidadhati soyamiSoriva dIrghataro vyApAra iti yatparaH zabdaH sa zabdArthaH" - kAvyapra0 a0 5 / "bhaTTamatopajIvinAM bhaTTalollaTAdInAmabhimataM pakSamAzaGkate- 'ye viti' / " kAvyapra. TI. pR. 225 // .[ pR031 paM0 1] 'etena'-yadyapi vyApakatAvacchedakatvena gRhItadharmAvagAhiparAmarzAt vyApakatAvacchedakataddharmAvacchinnaprakArikaiva anumitirjAyate na punavyApakatAnavacchedakadharmAntarAvacchinnaprakArikA iti nyAyamaryAdA tathApi ekavizeSabAdhakAlInaparAmarzAt vyApakavAnavacchedakadharmAvacchinnaprakArikA anumitiH prAmANikI yathA vahnitvAvacchinnavyApakatAvagAhinaH mahAnasIyetaravahibAdhakAlInaparAmarzAt parvato mahAnasIyavahimAm ityeva vyApa* katAnavacchedakamahAnasIyatvAvacchinnaprakArikA anumitirbhavati evaM lAghavajJAnasahakRtAdapi parAmarzAt vyApakatAnavacchedakadharmAvacchinnaprakArA anumitirjAyate yathA-vahnitvAvacchinnavyApakatAvagAhinaH mahAnasIyavahnau lAghavamitibuddhisahakRtAt parAmarzAt parvato mahAnasIya. vahimAn ityeva anumitirjAyate / taddharmAvacchinnavizeSyakatatpadanirUpitazaktiprakArakajJAnajanyathA taddharmAvacchinnopasthityA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 36 paM0 10] TippaNAni / taddharmAvacchinnaviSayaka eva zAbdabodho jAyate iti nyAyanayaH, yathA - ghaTatvAvacchinno ghaTapadazakyaH iti jJAnajanyaghaTatvAvacchinnopasthityA jAyamAne zAbdaboghe ghaTatvAvachinnasyaiva viSayatA tathApi kvacit bAdhapratisaMdhAne bAdhitetaratvena vRttyanavacchedakarUpeNApi tasya zAbdabodhaviSayatA yathA ghaTena jalamAnaya ityatra jalAnayane sacchidraghaTakaraNakatvaM bAdhitamiti pratisaMdhAne vRttyanavacchedakasacchidretaratvarUpeNaiva ghaTasya zAbdabodhaviSayatA / bhavati, tatra hi sacchidretaraghaTakaraNakaM jalAnayanamiti zAbdabodhAt / evaM mA hiMsyAt sarvA bhUtAni ityatra hiMsAtvasAmAnyAvacchedena aniSTasAdhanatvabodhajanakAdapi vidhivAkyAt abhiSomIyaM pazumAlabheta ityAdivizeSahiMsAviSayakeSTasAdhanatvabodhakApavAdasahakRtAt tattadapavAdetarahiMsAmAtra eva aniSTasAdhanatvaviSayakaH zAbdabodhassaMpadyate iti sApavAdotsargavidhivAkyasthale ekenaiva zAbdabodhena kAryasiddhau na autsargikApa- 10 vAdikavAkyajanyAnAM vibhinnAnAM zAbdabodhAnAM kalpanA samuciteti mImAMsakAdisaMmatazAbdabodhaprakriyAnugAminaH / [ 503450 5] 'SaTsthAnapatitatvaM' - "jaM codasavvadharA chaTTANagayA paropparaM hoMti / te u aNantabhAgo paNNavaNiANa jaM suttaM // 142 // 99 "yad yasmAt kAraNAt 'caturdazapUrvadharAH SaTsthAnapatitAH parasparaM bhavanti, hInAdhikyeneti zeSaH / tathA hi-sakalAbhilApyavastuveditayA ya utkRSTazcaturdazapUrvadharaH, tato'nyo tatatarAdiH Agame itthaM pratipAditaH - tadyathA - 'anaMtabhAgahINe vA, asaMkhejjabhAgahINe bA, saMkhejjabhAgahINe vA, saMkhejjaguNahINe vA, asaMkhejjaguNahINe vA, anaMtaguNahINe vA / yastu sarvastokAbhilApyavastujJApakatayA sarvajaghanyaH tato'nya utkRSTa utkRSTatarAvirapyevaM 24 proktaH / tadyathA - 'anaMtabhAganbhahie vA, asaMkhejjabhAgagbhahie vA, saMkhejjabhAganbhahie bA, saMkhejaguNagbhahie thA, asaMkhejjaguNabbhahie vA, anaMtaguNanbhahie vA' / tadevaM yataH parasparaM SaTsthAnapatitAzcaturdazapUrvavidaH, tasmAt kAraNAt yat sUtraM caturdazapUrvalakSaNaM tat prajJApanIyAnAM bhAvAnAmanantabhAga eveti / yadi punaryAvantaH prajJApanIyA bhAvAstAvantaH sarve'pi sUtre nibaddhA bhaveyuH, tadA tadvedinAM tulyataiva syAt, na SaTsthAnapatitatvamiti 2 bhAvaH || " - vizeSA * TI0 / [ 40 35paM0 4 ] 'zabdasaMspRSTArthaH ' - " zRNoti vAcyavAcakabhAvapurassaraM zravaNaviSayena zabdena saha saMspRSTamartha paricchinatyAtmA yena pariNAmavizeSeNa sa pariNAmavizeSaH zrutam / " mandI0 ma0 pR0 140 / [ 5035 paM0 6 ] 'nandivRtyAdau - nandI0 ma0 pu065 / -- - [ 40 35 paM0 9] ' pUrvagatagAthAyAm ' - "itipUrvagatagAthAsaMkSepArthaH " - vizeSA 0 TI0 gA0 117 / nanvI0 ma0 pR0 142 / [ 40 36 paM0 10]. 'apavAdamAha ' - " tadevaM sarvasyAzeSendriyopalabdheH utsargeNa matijJAnatve prApte sati apavAdamAha - motRNaM davvasuyaM muktatvA dravyazrutaM / kimuktaM bhavati - 18 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jJAnabinduprakaraNasya [pR036 paM0 11muktvA pustakapatrakAdinyastAkSaradravyazrutaviSayAM zabdArthaparyAlocanAtmikAM zeSopalabdhim , tasyAH zrutajJAnarUpatvAt / yacca dravyazrutavyatirekeNa anyo'pi zeSendriyeSu akSaralAbhaH zabdArthaparyAlocanAtmakaH so'pi zrutam na tu kevalo'kSaralAbhaH / kevalo hi akSaralAbhaH matAvapi IhAdirUpAyAM bhavati na ca sA zrutajJAnam / atrAha - nanu yadi zeSendriyeSvakSaralAbhaH zrutam tarhi yadavadhAraNamuktam - zrotrendriyeNa upalabdhireva zrutamiti tadvighaTate zeSendriyopalabdherapi saMprati zrutatvena pratipannatvAt ; naiSa doSaH, yataH zeSendriyAkSaralAbhaH sa iha gRhyate yaH zabdArthaparyAlocanAtmakaH, zabdArthaparyAlocanAnusArI ca akSaralAbha: zrotrendriyopalabdhikalpa iti na kshcidossH|" nandI0 ma0 pR0 142 / vizeSA0 TI0 gA0 123 / [pR036 paM0 11]. 'akSaralAbhazca ya "so vi hu suyakkharANaM jo lAbho taM suyaM maI sesA / jai vA akkharaciya sA savvA na ppavattejA // 126 // sopi ca zeSendriyAkSaralAbhaH sa eva zrutam / yaH kimityAha - yaH zrutAkSarANAM lAbhaH, na sarvaH,- yaH saMketaviSayazabdAnusArI, sarvajJavacanakAraNo vA viziSTaH zrutAkSaralAmA, sa zrutam, na tvazrutAnusArI- IhApAyAdiSu parisphuradakSaralAbhamAtranityarthaH / yadi punarakSara"lAbhasya sarvasyApi zrutena kroDIkaraNAdanakSaraiva matirabhyupagamyate, tadA sA yathA'vagrahAvAyadhAraNArUpA siddhAnte proktA, tathA sarvApi na pravarteta, sarvApi matitvaM nAnubhavedityarthaH, kintu anakSaratvAt avagrahamAtrameva matiH syAd na tvIhAdayaH, teSAmakSaralAbhAtmakatvAt / tasmAcchRtAnusAryevAkSaralAbhaH zrutam , zeSaM tu matijJAnam // "- vizeSA0 TI0 / [pR037 paM0 1]. 'nanvevaM zeSendri' - "atha paraH pUrvAparavirodhamudbhAvayannAha - jai suyamakkharalAbho na nAma soovaladdhireva suyaM / soovaladdhirevakkharAiM sui saMbhavAu ti // 125 // nanu yAktanyAyena zeSendriyAkSaralAbhopi zrutam , tarhi, 'zrotrendriyopalabdhireva zrutam' iti yadavadhAraNaM kRtaM tadasaMgatam , zeSendriyAkSaralAbhasyApi zrutatvAt" ityAdi - vizeSA* ttii.| [ pR037 paM0 3]. 'zrotrendriyopa0' - vizeSA* TI* gA0 127 / -[ pR037 paM0 3]. 'dravyazrutapadena' -vizeSA* gA0 467,468 / [pR037 paM067. 'trividhAkSarazruta' - "se kiM taM akkharasuaM ? akkharasuaM tivihaM pannattaM, taM jahA-sannakkharaM vaMjaNakkharaM laddhiakkharaM / "- nandI0 sU0 39 / vizeSA* gA. 464-466 / [ pR038. paM0 4] 'nAnavagRhIta' -- "Ihijai nAgahiyaM najai nANIhiyaM na yA'nAyaM / dhArijai jaM vatthu teNa kamo'vaggahAI u // " ityAdi - vizeSA0 gA0 296-299 / [pR040. paM02]. 'tatra vyaJjanena' - vizeSA* gA0 194 / jainatarkabhASA* pR0 35 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 45. paM0 6 . ] TippaNAni / 101 [ pR0 40: paM0 3]. 'mallakapratibodhaka' - " evaM aTThAvIsaivihassa AbhiNirbohianANassa vaMjaNuggahassa parUvaNaM karissAmi paDibohagadiTTaMteNa mallagaditeNa yaH / se kiM taM paDibohagadiTTaMteNaM ? / paDibohagadiTTaMtenaM se jahAnAmae kei purise kaMci purisaM muktaM paDibohijjA amugA amuganti, tattha coyage pannavagaM evaM vayAsI - kiM egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMta dusamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMta jAva dasasamayapaviTThA puggalA 4 gahaNa mAgacchaMti saMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti asaMkhijasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchati / evaM vadataM coagaM paNNavae evaM vayAsI - to egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchanti no dusamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchanti jAva no dasasamayapaviTThA puggalA gahamAgacchaMti no saMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti asaMkhijjasamayapaviTThA puggalA haNamAgacchaMti se taM paDibohagaditeNaM / se kiM taM mallagaditeNaM 1 / mallagadiTThateNaM se bha jahAnAmae kei purise avAgasIsAo mallagaM gahAya tatthegaM udgabiMdu pakkhevijjA, se nahe, aNe vipaktiM sevi naTTe, evaM pakkhippamANesu pakkhippamANesu hohI se udagabiMdU je NaM taM mallagaM rAvehi tti, hohI se udagabiMdU je NaM taM mallagaMsi ThAhi tti, hohI se udgabiMdU jeNaM taM mallagaM bharahi tti, hohI se udgabiMdU je NaM taM mallagaM pavAhehi tti / evAmeva pakkhippamANehiM aNatehiM puggalehiM jAhe taM vaMjaNaM pUriaM hoi tAhe huM tti karei, no ceva NaM jANai ke vi esa, saddAi ? tato IhaM pavisai, tao jANai amuge esa saddAi, tao avAyaM pavisai, tao se uvayaM havaI, tao NaM dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhijjaM vA kAlaM asaMkhijjaM vA kAlaM........ se taM mallagaditeNaM" / nandI0 sU0 36 / vizeSA0 gA0 250 / Bai [ pR0 40. paM0 4] . ' tasyAmapyavasthAyAM' - vizeSA0 gA0 200 / [ pR0 42. paM0 1]. 'arthAvagrahaH ' - vizeSA0 gA0 252 | jainatarkabhASA pR0 40 / [ pR0 42. paM0 2] . sa caikasAmayika : ' - vizeSA0 gA0 333 / [ pR0 42. paM0] ' malayagiri' - nandI0 ma0 pR0 73 // [ 40 45. paM02]. 'ekatra vastuni' - " vyabhicaratyavazyamiti vyabhicAriNI, soca ekanaya matAvalambinI - sAmAnyamevAsti na vizeSAH santi, vizeSamAtraM vA samasti na sAmAmyamityAdikA, yataH sA nayAntareNApakSipyate asatyatvAt, ato vyabhicAriNI, na vyabhi - # cAriNI avyabhicAriNI / kA ? yA sarvAnayavAdAn sAkalyena parigRhya pravRttA kathacit sAmAnyaM dravyAstikAjJAcchandataH satyam, vizeSAzca paryAyAvalambanamAtrasatyA ityAdiprapakhenAvyabhicAriNI" tasvArtha0 TI0 pR0 31 / [ 40 45 paM0 6 ]. 'tatvArthavRttyAdi' "apAya sadravyatayA matijJAnaM" - tattvArtha0 bhA0 1. 11. / "yanmatijJAnaM dharmitayopAntaM tat kIdRzaM parokSaM pramANaM vA sAdhyate ? ucyate - apAyasadravyatayA matijJAnam dharmitvena upanyastam, apAyo nizcaya IhAnantaravartI | sadravyamiti zobhanAni dravyANi samyaktvadalikAni, apAyazca sadravyANi ca teSAM bhAvaH svarUpAdapra cyutiH tayA itthaMbhUtayA matijJAnaM dharmi / etaduktaM bhavati - matijJAnasya avagrahAdibhedasya Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jJAna binduprakaraNasya [ 40 46. paM0 3 1 madhye yo'pAyoM'zaH tanmatijJAnaM parokSaM pramANamiti / avagrahehayoranizcitatvAnna samasti prAmANyam / sa cApAyaH saddravyAnugato yadi na bhavati tanmithyAdRSTeriva azuddhadalikakaluSitaH, ato tho'pAyaH saddravyAnuvartI sapramANaM matibhedaH / yadA tarhi darzanasaptakaM kSINaM bhavati sadA dravyabhAve kathaM pramANatA zreNikAdyapAyAMzasya 1 / ucyate - sadravyatayA ityanena arthata idaM kathyate --- samyagdRSTeryo'pAyAMzaH iti / bhavati cA'sau samyagdRSTerapAyaH / athavA ekazeSo'tra dRSTavyaH.... idamuktaM bhavati - apAyasaddravyAnugato yaH akSINadarzana saptakasya sa parigRhItaH ekena apAyadravyazabdena, tathA dvitIyena apAyo yaH sadravyaM zobhanaM dravyam, kacapAyaH savyam 1 yaH kSINadarzana saptakasya bhavati / etenaitaduktaM bhavati - samyagdarzananaH kSINAkSINadarzana saptakasya yo'pAyo matijJAnaM tat parokSaM pramANam / " tattvArtha0 TI0 111 / " tasvArtha0 yazo0 / J [ pR0 46. paM0 3] 'samyaktvAnugatatvena' - " sadasatoravizeSAd yadRcchorupalabdherammatavat" tattvArtha 1 / 33 // " " avisesiyA mai ciya sammaddiTThissa sA mahaNNANaM / annANaM micchaddiTThissa suyaM pi emeva // sadasadavisesaNAo bhavaheujadicchiovalambhAo / nANaphalAbhAvAo micchaddiTThissa aNNANaM / / " vizeSA0 114,115,329,330 // [ 40 46. paM0 5 ]. 'saMzayAdInAmapi ' - " nANaM ciya saMsayAIyA // 314 // nAsmAbhiH 'samIhitavastuprApakaM jJAnaM, itaradajJAnam' ityevaM vyavahAriNAM pramANApramANa* bhUte jJAnA'jJAne vicArayitumupakrAnte, kintu jJAyate yena kimapi tat samyagdRSTi saMbandhi jJAnam ityetAvanmAtrakameva vyAkhyAtumabhipretam ; vastuparijJAnamAtraM tu saMzayAdiSvapi vidyate iti na teSAmapi samagdRSTisaMbandhinAM jJAnatvahAni: / ts 20 kathaM punaH saMzayAdayo jJAnam 1 - ityAha vatthussa desagamagattabhAvao paramayapyamANaM va / hi vatthudesaviNNANaheyavo, suNasu taM vocchaM // 315 // vastvekadezagamakAca saMzayAdayaH tataste jJAnam / atra hetorasiddhatAM manyamAnaH paraH pRcchati kathaM bastvekadezavijJAnahetavaH saMzayAdaya: ? / vastuno niraMzatvena dezasyaivAbhAvAd na ta ekadezaprAhiNo ghaTanta iti parasyAbhiprAyaH / AcAryaH prAha - zRNu / yathApratijJAtamevAha - iha vatthumatthavayaNAipaJjayANaMtasacisaMpannaM / tassegadesaviccheyakAriNo saMsayAIyA / / 316 / / iha Sastuno ghaTAdermRnmayatva - pRthubudhnatva- vRttatva-kuNDalAyataprIvAyuktatvAdayo'rtharUpAH paryAyAH arthaparyAyA anantA bhavanti / ghaTa- kuTa-kumbha- kalazAdayastu vacanarUpAH paryAyA 'paryAyAste'pyanantA bhavanti / AdizabdAt paravyAvRttirUpA apyanantA gRhyante / na s vayaM niraMzavastuvAdinaH, kintu yathoktAnantadharmalakSaNavastuno'nantA eva dezAH Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 103 pR0 48 paM0 2 ] santIti vayaM manyAmahe tanmadhyAcaikaikadezagrAhiNaH saMzayAdayo'pi bhavantyeva iti kathaM na te jJAnam ? / je saMsayAdigammA dhammA vatthussa te vi pajAyA / tadahigamaNao te nANaM ciya saMsayAIyA || 321 // nanvanantaparyAyaM sarvamapi vastu iti bhavadbhiruktam / tasya ca ghaTAdivastuna ekasmin kAla ekameva kacit ghaTatvAdiparyAyaM samyagdRSTirapi gRhNAti / ato'nantaparyAyamapi vastvekaparyAyatayA gRhRtastasyApi kathaM jJAnaM syAt, anyathAsthitasyAnyathAgrahaNAt ityAzaGkayAha - pajAyamAsayanto eka pi tao payoyaNavasAo / tattiyapajAyaM cia taM giNhai bhAvao vatyuM // 322 // etaduktaM bhavati - bhASata AgamaprAmANyAbhyupagamAbhiprAyataH samyagdRSTinA yathAvasthi- " tamanantaparyAyaM vastu sadaiva gRhItamevAste, kevalaM prayojanavazAt ekaM paryAyamAzrayati / mithyAdRSTerapi evaM bhaviSyatIti cet na, ityAha - niNNayakAle vijao na tahArUvaM vidaMti te vatyuM / micchaddiTThI tamhA savvaM ciya tesimaNNANaM // 323 // athavA nAjJAnamAtrameva teSAm, kintu adyApyAdhikyaM kizcit iti darzayannAha - karaM nANaM vivaJjao caiva micchadiTThINa / micchAbhiNivesAo savvattha ghaDe vva paDabuddhI // 324 // atha prakArAntareNA'pi tat samarthayannAha - ahavA jahiMdanANovaogao tammayattaNaM hoI / taha saMsayAibhAve nANaM nANovaogAo / / 325 / / " vizeSA0 / nandI 0 sU0 95 / ma [4047. paM0 3 ] 'jIvAjIva / 0 ' - " tattvArthazraddhAnam samyagdarzanam / " tattvArtha0 1.1 / [1047. paM04]. 'satsaMkhyA' - "nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH / satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca / " tattvArthaM0 1,7,8 / [ 10 48 paM0 1. saMmatau mahAvAdinA - "caraNakaraNa pahANA sasamaya-parasamayamukkavAvArA / caraNa- karaNassa sAraM NicchayasuddhaM Na yANaMti" // sanmati 0 3.67 / [pR0 48 paM0 2 ] 'tadeva satyaM' - " se nUNaM bhaMte tameva sacaM NIsaMkaM, jaM jiNehiM pavezyaM ? / haMtA goyamA tameva sarva NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM // " - bhagavatI za0 1303 sU0 30 / AcA0 a0 5. u05 sU0 161 / -D [1048 paM0 2 ]. 'mApatupa' - "tataH sUrirazaktaM taM pAThe jJAtvA tapodhanam / sAmAyikazrutasyArthaM taM saMkSepAdapIpaTat // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jJAnabinduprakaraNasya [pR018 paM05 -- yathA mA ruSya mA tuSyetyevameva sa bhktitH| ghoSayAmAsa tatrApi vismRtistasya jAyate // tato mahAprayatnena saMsmRtya kila kizcana / tatrAsau ghoSayAmAsa tuSTo mApatuSetyalam // tatastadghoSaNAnnityaM mASatuSetyabhikhyayA / khyAtiM nIto mahAtmAsau bAlizaiH kriiddnaapraiH|| evaM sAmAyikAdyarthe'pyazakto gurubhktitH| .... jJAnakAryamasau lebhe kAlataH kevalazriyam // " upadezapadaTIkA gA0 193 / [ pR0 18. paM05]. 'khato grAhyatva' - "svakIyebhya eSa khajanakasAmagrI-svajanyasvapra" tyakSasAmagrI-svajanyajJAtatAliGgakAnumitisAmagryanyatamebhya iti yAvat / atra svasyaiva svaprAmANyaviSayakatayA vajanakasAmadhyeva svaniSThaprAmANyanizcAyikA iti guravaH / khottaravartisvaviSayakalaukikapratyakSasya svaniSThaprAmANyaviSayakatayA svajanyasvaviSayakapratyakSasAmagrI svaniSThaprAmANyanizcAyikA iti mizrAH / jJAnasyAtIndriyatayA pratyakSAsaMbhavena svajanyajJAtatAliGgakAnumitisAmagrI khaniSThaprAmANyanizcAyikA iti bhATTAH / " tattvaci0 pra0 pU0 126 / // tarkavI. nIlakaMThI pR0 364 / ... ... ... . . . .. . [ pR049: paM06]. "nyAyanayepi - "tathApi tadvati tatprakArakajJAnatvaM tadvati tadvaizidhyajJAnatvaM vA prAmANyaM tannizcayAdeva niSkampavyavahArAt lApavAt , nAnyad gauravAt / taba jJAnaprAhakasAmagrImAyameva; tathAhi-vizeSye taddharmavattvaM taddharmaprakArakatvaM ca vyavasAyasya anuvyavasAyena anumityA svaprakAzena vA gRhyate viSayanirUpyaM hi jJAnam ato "jJAnavittivedyo viSayaH iti vyavasAye bhAsamAne dharmadharmivat tadvaiziSTyamapi viSayavyavasAyarUpapratyAsatteH tulyatvAt sambandhitAvacchedakarUpavattayA jJAyamAne sambandhini sasambandhikapadArthanirUpaNam ityanuvyavasAyasya rajatatvAvacchinnatvena purovartiviSayatvAca / anyathA purovarttinaM rajataM ca jAnAmi iti tadAkAraH syAt, na tu rajatatvena purovartinamiti / " -- tattvandhi0 pra0 pR0 170 / kusumA0 vi0 sta. pR0 9 / "[ pR050 . paM04]. 'ata evedaM rajatamiti' - "etenedaM rajatamiti tAdAtmyAropaNyA varttanAya prAmANyazarIre mukhyavizeSyatA nivezyA, mukhyavizeSyatA ca prakAratAnavacchinna.. vizeSyatA tatra ca prakAratAnavacchinnatvaM na svato prAyamiti" - prAmANyavAda gAdAdharI pR0 160 / [pR052 . paM05] 'prAmANyamastu' - "vastutastu vizeSyitAsambandhena taddharmavadavacchinnaM prakAritAsambandhena taddharmavattvamapi prAmANyam" tattvaci0 pra0 mAdhurI0 pR0 175 / [ pR053. paM01]. 'aprAmANya - "tadabhAvavati tatprakArakajJAnatvamaprAmANyaM parato zAyate tadabhAvavattvasya bhramAnullikhitatvena anuvyavasAyAviSayatvAt" -- tattvaci0 pra0 pR0 106 / "[pR053. paM0 4.] tAtrikaH' - "prametyeveti evazabdastulyArthe prametyAkArakajJAnajanyo yo'nuvyavasAyastadviSaya ityarthaH / tulyatAmevopapAdayati anuvyavasAyasyeti-tathA ca tajzAne yathA viSayIbhUtavyavasAyavizeSye tatprakArIbhUtadharmavaiziSTayaM bhAsate tathA bhramAnuvyava Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR065. paM0 .] TippaNAni / sAye'pi bhramavizeSye tatprakArIbhUtavaiziSTyaM bhAsata iti tulyateti bhAvaH / prAvastu prameyeva gRhyate / pramAtvaprakAreNa gRhyate ityarthaH ityAhuH / tadasat anamAnuvyavasAyena pramAtvamahasyAzakyatvAt - tattvaci0 pra0 mAthurI* pR0 174 / [pR054. paM0]. 'je egaM jANaha' - tulanA-vizeSA0 gA0 320 / [pR061 : paM0 17. 'ghaTa ityapAyottaramapi' -vizeSA0 gA* 282-288 / jainatarkabhASA / pR.44,45| [pR0 6350 7 'aGgopAGga - "suyanANe duvihe paNNatte-taM jahA-aMgapaviDhaM veva aMgabAhiraM ceva // " sthA0 2.1.71 / nandI0 sU0 44 / tattvArtha0 1.20 / [pR0 64 paM0 1], 'ekAdIni' - tattvArthasUtre tu itthaM pAThaH- "ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturvyaH / " tattvArtha0 1.31. / __ "tadyathA-kasmiMzcijjIve matyAdInAmekaM bhavati kasmiMzcijjIve dve bhavataH / kasmiMzcit trINi bhavanti / kasmiMzcit catvAri bhavanti / zrutajJAnasya matijJAnena niyataH sahabhAvaH tatpUrvakatvAt / yasya zrutajJAnaM tasya niyataM matijJAnam / yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAd vA na veti / " tattvArtha. bhaa0| ___ 'ekAdIni bhAjyAni' ityAdisUtrIyA sarvArthasiddhirna bhASyamanudhAvati, / tatra matizrutayoH / niyatasAhacaryasyaiva pratipAditatvAt kadApi matijJAnasya zrutavirahiNo'saMbhavAt / [pR0 64 paM0 2]. 'zabdasaMspRSTArthamAtragrAhitvena' - "abe aNakkharakkharavisesao mai-suyAI bhiMdanti / jaM mainANamaNakkharamakkharamiyaraM ca suyanANaM // 162 // atrAcAryoM dUSaNamAha - jai mairaNakkharaciya bhaveja nehAdao nirabhilappe / thANupurisAipajAyavivego kiha Nu hojAhi // 163 // ___ yadi matiranakSaraiva syAt -akSarAbhilAparahitaiva bhavatA'bhyupagamyate, tarhi nirabhilApye'pratibhAsamAnA'bhilApe sthANvAdike vastuni IhAdayo na pravarteran / tataH kim ? ityucyate-tasyAM matAvanakSaratvena sthANvAdivikalpAbhAvAt - 'sthANurayaM puruSo vA' ityAdiparyAyANAM vastudharmANAM viveko vitarko'nvayavyatirekAdinA paricchedo na syAt / tathAhi yadanakSaraM jJAnaM na tatra sthANupuruSaparyAyAdivivekaH yathA'vagrahe, tathA cehAdayaH, tasmAt teSvapi nAsau prApnoti // " - vizeSA0 TI0 / [pR065 paM08]. 'ardhajaratIyanyAya' - "na cedAnImardhajaratIyaM labhyam... / tdythaa| ardha jaratyAH kAmayate'dha neti / " pAta* mahA0 4.1.78 / / "na cArdhajaratIyamucitam / na hi kukkuTyA eko bhAgaH pAkAyAparo bhAgaH prasavAya klpytaamiti|" sarvada0 bauddha0 pR. 14 / laukikanyA. 1 pR.8 jJA0 14 .. * Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnabinduprakaraNasya [pR0 66. paM06pR066. paM06] 'yadvAcaka:'-"nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanAntaram.. adhigamaH abhigama Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram |"tttvaarth bhA0 1.3 / [ pR066. paM0 9. gobalIvardanyAya- "valIvardasya govizeSatve'pi balIvardasya jhaTiti gotvena bodhanArthaM yathA prayogastathAnyayoH sAmAnyavizeSarUpayojhaTiti bodhanArtha yatra prayogastatrAsya prvRttiH|" laukikanyA0 1 pR0 25 / [ pR066. paM01] 'vaiyarthya' - vaiyarthyAtiprasaMgAbhyAM na matyabhyadhikaM zrutam / sarvebhyaH kevalaM cakSuH tamaH kramavivekavat // 12 // nizcayadvAtriM019. * [ pR067. paM0 4]. 'rUvagayaM lahai savyam' - "paramohi asaMkhejA logamittA samA asNkhijaa|| rUvagayaM lahai savvaM khettovamiyaM agaNijIvA // 44 // " Ava. ni. / vizeSA0 gA0 685 / [pR0688. paM07]. 'etenAsadbhAva' - "savvabahuagaNijIvA nirantaraM jattiyaM bharijAsu / khittaM savvAdisAgaM paramohI khitta nivittttho|" Adha ni031|| nndii-gaa049| "ayamiha sampradAyaH sarvabahvagmijIvAH prAyo'jitasvAmitIrthakRtkAle prApyante, tadArambhakamanuSyabAhulyasaMbhavAt , sUkSmAzcotkRSTapadavartinaH tatraiva vivakSyante tatazca sarvabahavosnalajIvA bhavanti, teSAM svabuddhyA SoDhAvasthAnaM parikalpyate - ekaikakSetrapradeze ekaikajIvAva* gAhanayA sarvatazcaturasro ghana iti prathama, sa eva ghano jIvaiH svAvagAhanAdibhiriti dvitIyam , evaM prataro'pi dvibhedaH, zreNirapi dvidhA, tatrAdyAH paJcaprakArA anAdezAH teSu kSetrasyAlpIyastayA prApyamANatvAt , SaSThastu prakAraH sUtrAdezaH |...svaavgaahnaasNsthaapitsklaanljiivaabliiruupaa avadhijJAninaH sarvAsu dikSu zarIraparyantena bhrAmyate, sA ca bhrAmyamANA asaMkhyeyAn lokamAtrAn vibhAgAnaloke vyApnoti, etAvatkSetramavadheratkRSTamiti,...idaM ca sAmarthyamAtramupavarNyate, etAvati kSetre yadi draSTavyaM bhavati tarhi pazyati, yAvatA tanna vidyate, aloke rUpidravyANAmasaMbhavAt , rUpidravyaviSayazvAvadhiH, kevalamayaM vizeSo-yAvazcApi paripUrNamapi lokaM pazyati tAvadiha skandhAneva pazyati, yadA punaraloke prasaramavadhiradhirohati tadA yathA yathA'bhivRddhimAsAdayati tathA tathA loke sUkSmAn sUkSmatarAn skandhAn pazyati, yAvadante paramANumapi, . . paramAvadhikalitazva niyamAdantarmuhUrtamAtreNa kevalAlokalakSmI" mAliGgati-" nandI* ma* gA0 49 / [ pR062. paM010] 'vaDaMto' - "anyakartRkeyaM prakSepagAthA sopayogeti vyAkhyAtA / " vizeSA0 ttii0606| [ pR071 . paM04] 'bAhyamapyartham' - Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 72 paM0 2.] TippaNAni / "maNapajavanANaM puNa jaNamaNaparicintiyatthapAyaDaNaM / mANusakhittanibaddhaM guNapaccaiyaM crittvo||" Ava0 vi076 / / "tadanantabhAge manaHparyAyasya // " tattvArtha0 1. 29 / "yAni rUpINi dravyANi avadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge manaHparyAyasya nibandho bhavati / avadhijJAnaviSayasya anantabhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte rUpidravyANi manorahasya-' vicAragatAni ca mAnuSakSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti / " tattvArtha0 bhA0 1.29 / atrArthe sarvArthasiddhyAdigatAsarvApi digambaraparamparA bhASyatulyaiva / [pR071 . paM07]. 'jANai bajjhe' - "davyamaNopajjAe jANai pAsai ya taggaeNate / teNAvabhAsie uNa jANai bajjheNumANeNaM " vizeSA0 gA0 814 / . . "muNiyatthaM puNa paJcakkhao na pekkhai, jeNa maNodavvAlaMbaNaM muttamamuttaM vA, soya chaumattho taM aNumANao peknai ato pAsaNiyA bhaNiyA / " naMdI0 ma0 pR0 109 A / [pR072. paM0 1]. 'mAnasamacakSu "so ya kira acakkhudaMsaNeNa pAsai jahA suyanANI / juttaM sue parokkhe paJcakkhe na u maNonANe // 815 // parasya ghATAdikamarthaM cintayataH sAkSAdeva manaHparyAyajJAnI manodravyANi sAvAnAti tAnyeva ca mAnasenAcakSudarzanena vikalpayati, ata: tadapekSayA pshytiityucyte| . atra kazcit prerakaH prAha-'matizrute parokSam' iti vacanAt parokSArthaviSayaM zrutajJAnam , acakSurdarzanamapi matibhedatvAt parokSArthaviSayameva ityato yuktaM zrutajJAnaviSayamUte mesvargAdike parokSerthe 'cakSurdarzanam , tasyApi sadAlambanatvena samAnaviSayatvAt / kiM punaH // sarhi na yuktam , ityAha - 'avadhimanaHparyAyakevalAni pratyakSam' iti vacanAt punaH pratyakSArthaviSayaM manaHparyAyajJAnaM, ataH parokSArthaviSayasyAcakSurdarzanasya kathaM saba pravRcirabhyupagamyate, minaviSayatvAt ? / atra sUrirAha - jai juJjae parokkhe pacakkhe naNu visesao ghaDai / / nANaM jaha paJcakkhaM na daMsaNaM tassa ko doso // 816 // yadi parokSe'rthe'cakSurdarzanasya pravRttirabhyupagamyate tarhi pratyakSe sutarAmasyeyamaGgIkartavyA vizeSeNa tasya tadanuprAhakatvAt , cakSuHpratyakSopalabdhaghaTAdivaditi / na hi avadhijJAninazcazuracakSurdarzanAbhyAM parokSamathaM pazyataH pratyakSajJAnitAyAH ko'pi virodhaH samApayate, tadvadihApi / " vizeSA0 TI0 / nandI0 ma0 pR0 109 / / [pR072. paM0 1]. 'sUtre' - "tattha davvao NaM ujumaI NaM aNaMte aNaMtapaesie vaSe . jANai pAsai / " nandI0 sU0 18 / pR072. paM0 27. 'ekarUpe'pi' - "tathA pAha-cUrNikRt - ahavA chaumatthassa egavihakhaovasamalaMbhevi vivihovaogasaMbhavo bhavai, jahA ettheva RjumaivipulamaINaM Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduprakaraNasya [pR074. paM02upaogo ao visesasAmannatthesu uvajujai jANai pAsaitti bhaNiyaM na doso iti"nandI0 ma0pR. 109 / / [ pR074. paM0 21 sarvaviSayam' - Ava. ni. 76 / vizeSA0 gA0 823-828,1341-45 / [pR074. paM0 5'pratItyasamutpAda' - "tatra katamaH pratItyasamutpAdo nAma / yadida'mavidyApratyayAH saMskArAH, saMskArapratyayaM vijJAnam , vijJAnapratyayaM nAmarUpam, nAmarUpapratyaya SaDAyatanam , SaDAyatanapratyayaH sparzaH, sparzapratyayA vedanA, vedanApratyayA tRSNA, tRSNApratyayamupAdAnam , upAdAnapratyayo bhavaH, bhavapratyayA jAti:, jAtipratyayAH jarAmaraNazokaparidevaduHkhadaurmanasyAdayaH / tatrAvidyA katamA-eteSAmeva SaNNAM dhAtUnAm yaikasaMjJA piNDasaMjJA nityasaMjJA dhruvasaMjJA zAzvatasaMjJA sukhasaMjJA AtmasaMjJA sattvasaMjJA jIvasaMjJA jantusaMjJA manuja" saMjJA mAnavasaMjJA ahaGkAramamakArasaMjJA evamAdivividhamajJAnamiyamucyate avidyA / evamavidyAyAM satyAM viSayeSu rAgadveSamohAH pravarttante, tatra ye rAgadveSamohA viSayeSu amI avidyApratyayA saMskArA ityucyante / vastuprativijJaptirvijJAnam , catvAri mahAbhUtAni ca upAdAnAni rUpam aikadhyarUpam , vijJAnasaMbhUtAzcatvAro'rUpiNaH skandhA nAma, tannAmarUpam / nAmarUpasanizritAni indriyANi paDAyatanam / trayANAM dharmANAM sannipAtaH sparzaH / sparzAnubhavo // vednaa| vedanAdhyavasAnaM tRSNA / tRSNAvaipulyamupAdAnam / upAdAnanirjAtaM punarbhavajanakaM karma bhavaH / bhavahetukaH skandhaprAdurbhAvo jAtiH / jAtyaminivRttAnAM skandhAnAM paripAko jarA / skandhavinAzo maraNamiti / " bodhica0 paM0 pR. 386 / zikSA0 pR0 222 / mUlamadhya0 pR0 594 / madhyAnta. pR. 42 / abhidharmakoSa 3.20-24 / [pR0766. paM04] 'pramANaM ca tatra' - "yadidamatItAnAgatapratyutpannapratyekasamuccayA" tIndriyagrahaNamalpaM bahiti sarvajJavIjam , etaddhi vardhamAnaM yatra niratizayaM sa sarvajJaH / asti kASThAprAptiH sarvajJavIjasya sAtizayatvAt parimANavaditi, yatra kASThAprAptiAnasya sa sarvajJaH / sa ca puruSavizeSa iti" / yogabhASya0 1.25 / tattvavai0 1.25 / tattvasaM0 paM0 kA0 3160 / [pR0 77. paM0 2 ] 'zAstrabhAvanA' - "manaHkaraNakaM jJAnaM bhAvanAbhyAsasambhavam / bhavati dhyAyatAM dharme kAntAdAviva kAminAm // ___ mano hi sarvaviSayam', na tasyA'viSayaH kazcidasti, abhyAsavazAcAtIndriyeSvapyartheSu parisphuTAH pratibhAsAH prAdurbhavanto dRzyante" ityAdi / nyAyama* pramANa* pR. 97 / nyAyavA. pR0 25 / nyAyavA0 tA. pR0 70 / naiSkarmyasiddhi pR0 38 / [ pR077. paM037 'sAmarthyayoga "shaastrsNdrshitopaaystdtikraantgocrH| zaktyudrekAdvizeSeNa sAmarthyAkhyo'yamuttamaH // " yogadRSTi* kA0 5 / [pR077.. paM09 ] 'prAtibhanAmadheye' - "AmnAyavidhAtRNAmRSINAmatItAnAgatavartamAneSvatIndriyeSvatheSu dharmAdiSu granthopanibaddheSvanupanibaddheSu cAtmamanasoH saMyogAd dharmavize ca yat prAtibhaM yathArthanivedanaM jJAnamutpadyate tadArpamityAcakSate / tat tu prastAreNa - "zAstrasadA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 86 paM0 9.] TippaNAni / 109 devarSINAM kadAcideva laukikAnAM yathA kanyakA bravIti zvo me bhrAtA Aganteti hRdayaM me kathayatIti // " prazasta0 pR0 258 | yogada0 3.33 / 3.36 / nyAyama0 pramANa0 pR0 98 / atrocyate - naitacchrutaM na kevalaM na ca jJAnAntaramiti, rAtrindivA'ruNodayavat / aruNodayo hi na rAtriMdivAtirikto, na ca tayorekopi vaktuM pAryate / evaM prAtibhamapyetat na ca tadatiriktaM na ca tayorekamapi vaktuM zakyate / " yogadRSTi0 kA 0 8 / jJAnasAra - 26. 1 / & [ pR0 77. paM0 6] 'nanvevaM bhAvanA' - 'tattvamasi' ityAdimahAvAkyajanye brahmajJAne aparokSatvaM sAdhayitukAmena zrImatA madhusUdanena svakIyavedAntakalpalatikAyAM pUrvapakSarUpatayA yA carcA savistaramAracitA saiva pranthakAreNa prastutakevalajJAnacarcAyAM pUrvapakSarUpeNa akSarazaH avatAritA - vedAntaka0 pR0 67-71 / [ 4079. paM05]. 'abhyasyamAnaM jJAnaM' - yogijJAnasya bhAvanAprakarSajanyatvaM dharmakIrtinA sUtritam, tadeva ca zAntirakSitena tattvasaMprahe zaGkAsamAdhAnapurassaraM prapacaya samarthitam / zrIdhareNa kandalyAM sa evArthaH saMkSipya pradarzitaH / sammatiTIkAkRtA abhayadevena sarvopi sapUrvottarapakSaH abhyupagamavAdena gRhItaH paryavasAne ca jainasaraNyaiva kevalarUpasya yogijJAnasya pUrNatvaM vyavasthApitam / tathAhi - nyAyabindu 1.11 / pramANavA0 1. 122-133 // tatvasaM0 kA0 3411-3443 / kandalI pR0 196 / sanmati0 TI0 pR0 60 / [ pR0 80. paM0 5]. 'mano yadasAdhAraNamiti' - " tadeva hi pramANAntaraM yat asAdhAraNa sahakAri samAsAdya mano bahirgocarAM pramAM janayati yathendriyAdi, saMzayasvapnau tu na prame iti na nidrAdeH pramANAntaratvam / " tattvaci 0 parAmarza pR0 463 / [ go. Cg. paM0 ]. 'abhyupagamavAdenaiva' - 'aparIkSitAbhyupagamAttadvizeSaparIkSaNamabhyupagamasiddhAntaH / " nyAya0 1.1.31 / [ pR0 85. paM0 4]. 'yogajadharma' - " Atmani AtmamanasoH saMyogavizeSAdAtmapratyakSam / " vaize0 9.1.11 / "yogajadharmAnugrahaH AtmamanasoH sannikarSe vizeSaH / vaize upa0 9.1.11 / [ 40 82. paM0 4 ] 'kevalam ' - vizeSA * gA0 84 / [ pR0 83. paM0 7]. 'rAgAdyAvaraNApAyeM' - sanmati pR0 51. paM0 36 - pR0 60. paM0 22 // [pR0 84. paM0 7] 'bArhaspatyAstu' - pramANavA0 1.150 - 159 / tattvasaM 0 kA 0 1960,1961 / [pR0 85. paM0 6] 'abhyAsa' - tattvasaM 0 kA 0 1948,1950 / [10. paM08 ] etena zukropacaya' - tattvasaM0 paM0 pR0 528 / nandI0 ma0 pR0 33 // [pR0 86. paM0 5]. 'pRthivyambubhUyastve' - [pR0 " . paM0 9]. 'nairAtmyAdi' - "zunyatAvAsanAdhAnAddhIyate bhAvavAsanA / kiMcinnAstIti cAbhyAsAt sApi pazcAtprahIyate // 33 // yadA na labhyate bhAvo yo nAstIti prakalpyate / tadA nirAzrayo'bhAvaH kathaM tiSThenmateH puraH || 34 // - pramANavA0 1.160,161 / nandI0 ma0 pR0 34 / 20 28 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabinduprakaraNasya pR087.507 - yadA na bhAvo nAbhAvo mateH saMtiSThate purH| tadAnyagatyabhAvena nirAlambA prazAmyati // 35 // klezajJeyAvRtitamaHpratipakSo hi zUnyatA / zIghaM sarvajJatAkAmo na bhAvayati tAM katham // 55 // yaduHkhajananaM vastu vAsastasmAtprajAyatAm / zUnyatA duHkhazamanI tataH kiM jAyate bhayam // 56 // thatastato vAstu bhayaM yadyahaM nAma kiMcana / ahameva na kiMcicedbhayaM kasya bhaviSyati // 57 // yathaiva kadalIstambho na kazcidbhAgazaH kRtH| tathAhamapyasadbhUto mRgyamANo vicArataH // 75 // yadi sattvo na vidyeta kasyopari kRpeti cet / kAryArthamabhyupetena yo mohena prakalpitaH // 75 / / kArya kasya na cet sattvaH satyamIhA tu mohataH / duHkhavyupazamArtha tu kAryamoho na vAryate // 77 / / duHkhaheturahaGkAra AtmamohAt tu vardhate / tato'pi na nivartyazcet varaM nairAtmyabhAvanA // 78 // " bodhica0 prajJA0 pri09| mUlamadhya. Atma0 kA0 18 // tattvasaM0 3338,3488-3492 / tAtparya0 pR0 84 / nandI0 ma.pR. 34-1 // [pR. 27 paM07]. 'nanu yadyevaM' - zloka0 Atma0 32-52 / tasvasa* kA. 476- nyAyama. 3. 15-16 / tattvArthazlo. pR0 21-23 / syAdvAdara0 pR0 / 1117 / syAdvAdama0 kA0 18 / " [pR05. paM0 4]. 'pUrvAhitakRpAvizeSa' - pramANavA0 1.196-200 / [.024. paM07]. 'santAnApekSayA' - kartRtvAdivyavasthA tu santAnakyavivakSayA / kalpanAropitaiveSTA nAGgaM sA tattvasaMsthiteH // 504 // mAnasAnAM guNAnAM tu cittasantatirAzrayaH / sA''dhArayogato vRttAnna kathaMcinna vartate // 3433 // tattvasaM. [pR0 89. paM01]. 'athAkliSTakSaNe'kliSTa' - tulanA- "vRttayaH pazcatayyaH liSTAsliyAH" - yogada0 1.5 / lezahetukAH karmAzayapracayakSetrIbhUtAH kliSTAH, khyAtiviSayA guNAdhikAravirodhinyo'liSTAra, liSTapravAhapatitA apyakchiSTAH, kliSTacchidreSvapyakliSTA bhavanti, akliSTacchidreSu liSTA iti / . tathAjAtIyakAH saMskArAH vRttibhireva kriyante, saMskAraizca vRttaya ityevaM dhRttisaMskArapakramanizamAvartate, tadevaMbhUtaM cittamavasitAdhikAra Atmakalpena, vyavatiSThate pralayaM vA gacchatIti / "- yogamA0 1.5 / . Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 pR0 92. paM0 2.] TippaNAni / [pR0 89. paM06] 'zaktivizeSeNa - "yadyAzrayavinAze'pi zaktyanAzo'bhyupeyate // 195 // kSaNikatvaM ca hIyeta na cArambho'nyathA bhavet / " zloka0 aatm0| ' [pR0 10. paM0 1]. 'kAryakAraNabhAvaH' - bhaGgure pUrvasAdRzyAd bhinnatvAcAsti vAsanA // 186 // naitadastyanurUpaM tu kSaNikatve dhiyAM tava / / pUrvajJAnaM tvanutpanna kArya nArabhate kvacit // 187 // .. na vinaSTaM na tasyA'sti niSpannasya kSaNaM sthitiH| .. tenotpannavinaSTatvAnnAstyArambhakSaNo'pi hi // 188 // niranvayaviziSTatvAdAnurUpyaM kutaH punH|| na tadIyo'sti kazcica dharma uttarabuddhiSu // 189 // niranvayavinAzinyaH kuryuH kArya kathaM kramAt / vinAze kAraNasyepTaH kAryArambhazca nAnyathA // 193 // tatraiva jJAnanAzena vinaSTAH srvvaasnaaH| tena sarvAbhya etAbhyaH sarvAkAraM yadutthitam // 194 // jJAnamekakSaNenaiva vinAzaM gantumarhati / zloka0 Atma0 / zloka0 zabdani0 428441 / tattvasaM0 482-500 / tattvArthazlo0 77-79 / [pR090. paM0 2] 'vAsyavAsakabhAvAt' - "kSaNikepu ca citteSu vinAze ca niranvaye // 181 // vAsyavAsakayozcaivamasAhityAnna vAsanA / pUrvakSaNairanutpanno vAsyate nottaraH kSaNaH // 182 // uttareNa vinaSTatvAnna ca pUrvasya vAsanA / sAhitye'pi tayo va sambandho'stItyavAsanA // 183 // kSaNikatvAd dvayasyApi vyApAro na parasparam / vinazyacca kathaM vastu vAsyate'nyena nazyatA // 184 // avasthitA hi vAsyante bhAvAbhAvairavasthitaiH / . avasthito hi pUrvasmAdbhidyate nottaro yadi // 185 // pUrvavadvAsanA tatra na syAdevA'vizeSataH / zloka0 Atma* / syAdvAdama0 10-15 / [ pR090. paM0 87. 'latAyAm - zAstravA0 yazo0 pR0 29-39 / / [pR090. paM0 27. 'etena akhaNDA-' itaH prabhRti pR. 33 yAvat pranthakAreNa . vedAntamatanirAsAya yA carcA kRtA tatratyaM khaNDanamaNDanaM vedAntakalpalatikAtaH eva svAnukUlyena gRhItam - vedAntaka0 pR. 6-52 / [pR0 92. paM0 2] 'anyathAsiddhatvena' - "yat kArya prati kAraNasya pUrvavRttitA yena rUpeNa gRhyate tatkArya prati tadrUpamanyathAsiddham - yathA ghaTaM prati daNDatvamiti"muktA. pratya. kA. 19 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jJAnabinduprakaraNasya [pR092 . paM06[pR092 paM0 6] 'mImAMsakaizca "na ca sthUlatvasUkSmatve lakSyete zabdavRttinI / dhuddhitIvratvamandatve mahattvAlpatvakalpanA // 219 // sA ca paTvI bhavatyeva mahAtejaHprakAzite / bhandaprakAzite mandA ghaTAdAvapi sarvadA // 220 // evaM dIrghAdayaH sarve dhvanidharmA iti sthitam / " zloka zabdani / mImAMsAda. 1.1.17 / zAbara0 1.1.17 / "vyabhicAriNApi liGgena sAdhyavati pakSe anumitiprabhAdarzanAt / dhvanidharmahasvatvadIrghatvAdiviziSTatvena mithyAbhUtairapi nityairvibhubhirvarNaiH satyA zAbdapramitiH kriyata iti 'mImAMsakairabhyupagamAt gandhaprAgabhAvAvacchinne ghaTe tAttvikavyAtyAdimatApi pRthivItvena atAttvikagandhAnumitidarzanAt pratibimbena ca bimbAnumitidarzanAt" advaita* pR0 365 / [pR0 13. paM0 5. saMmativRttau- pR. 272-80 / pR0 285-96 / [40 95. paM0 ]. 'etena' - citsukhAcArya-madhusUdanasarakhatIprabhRtibhirvarNitAyAH makSa mAnasya avidyAnAzakatvaprakriyAyAH granthakAreNa nirasanamitaH prArabdham / .' "evaM hi nyAyasudhAyAmArAdhyapAdairupapAditaM saMsAramUlakAraNabhUtA'vidyA yadyapyekaiva tathApi tasyAH santyeva bahava AkArAH / tatraikaH prapaJcasya paramArthasattvabhramahetuH, dvitIyA arthakriyAsamarthavastukalpakaH, tRtIyastvaparokSapratimAsaviSayAkArakalpakaH / tatrAdvaitasatyatvAdhyavasAyena samastadvaitasatyatvakalpakAkAro nivartate / arthakriyAsamarthaprapaJcopAdAnamAyAkAra: tattvasAkSAtkAreNa vinIyate aparokSapratibhAsayogyArthAbhAsajanakastu mAyAlezo jIvanmukta" syA'nivRttaH samAdhyavasthAyAM tirohitaH anyadA dehAbhAsajagadAbhAsahetutayAnuvartate prArabdhakarmaphalopabhogAvasAne tu nivarttate...." citsukhI pR0 393 / "tucchA'nirvacanIyA ca vAstavI cetyasau tridhA / jJeyA mAyA tribhiryodhaiH zrautagauktikalaukikaiH // 130 // " paJcadazI citra. .. 130 / advaita. pR0 612, 891 / advaitaratnarakSaNa pR. 45 / [ pR096. paM0] 'tasyAbhidhyAnAd' - "kSaraM pradhAnamamRtAkSaraM haraH kSarAtmAnAvIzate deva ekaH / tasyAbhidhyAnAd yojanAttattvabhAvAd bhUyazcAnte vizvamAyAnivRttiH / " zvetA. 1.1. / __ "tasya paragAtmano'bhidhyAnAt kathaM yojanAnjIvAnAM paramAtmasaMyojanAt tasvabhAvAd .. ahaM brahmAsmi iti bhUyazca asakRdante prArabdhakarmAnte yadvA svAtmajJAnaniSpattiH antaH // tasmin svAtmajJAnodayavelAyAM vizvamAyAnivRttiH sukhaduHkhamohAtmakAzeSaprapazvarUpamAyAnivRttiH" - zAGkarabhASya / saMkSepazA0 4.46 / / [ 5098.. paM01] 'dRSTisRSTi' -. "ajJAnopahitaM bimbacaitanyamIzvaraH, ajJAnapratibimbacaitanyaM jIva iti vA ajJAnAnupahitaM zuddhacaitanyamIzvaraH ajJAnopahitaM jIva iti vA mukhyo vedAntasiddhAntaH ekajIvavAdAkhyaH / ibhameva dRSTisRSTivAdamAcakSate asmiMzca pakSe Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0116. paM0 8.] TippaNAni / 113 jIva eva svAjJAnavazAt jagadupAdAnaM nimittaM ca / dRzyaM sarva prAtItikam / dehabhedAca jIvabhedabhrAntiH / ekasyaiva ca svakalpitaguruzAstrAdyupabRMhitazravaNamananAdidAAt AtmasAkSAtkAre sati mokSaH / zukAdInAM ca mokSazravaNaM arthavAdaH / mahAvAkye ca tatpadaM anantasatyAdivad ajJAnAnupahitacaitanyasya lakSaNayopasthApakam ityAdyavAntarabhedAH svayamUhanIyAH" - siddhAntabindu pR0 232 / advaita. pR0 533 / siddhAntaleza pR0 350-356 / / pR0100. paM08]. 'kiM ca saprakAram' - 'kizca saprakAram' ityArabhya 'anudbhAvanAhaH' iti yAvat pAThaH 'ta'pratAveva na 'a-ba'pratyoH / apretanazca 'kizca niSprakArakajJAnasya' ityArabhya 'ajJAnanivRttiH' iti yAvat pAThaH 'a-ba'pratyoreva na 'ta'pratau / tathApi arthadRSTyA dvayorapi samucitatvaM bhAti iti dvayorapi grahaNaM kRtam / paurvAparyagapi anayostathaiva samucitaM bhAti yathA asmAbhirupanyastam - vedAntaka0 pR0 29 / siddhAntaleza pR0 470 / . advaitasiddhi pR0 678 / [ pR0108. paM0 6] 'phalavyApyatvameva' - vyAkhyA - "phalavyApyatvamiti - phalaM vRttipratibimbitacidAbhAsaH tadvyApyatvameva asya pratyagAtmano nirAkRtaM svasyaiva sphuraNarUpa. tvAditi bhAvaH // 90 // idAnImAtmani tato vailakSaNyaM darzayati brahmaNIti pratyagbrahmaNorekatvasya ajJAnena AvRtatvAttasya ajJAnasya nivRttaye vAkyajanyayA ahaM brhmaasmiityevmaa-|| kArayA dhIvRttyA vyAptirapekSyate // 92 // " paJcadazI TIkA / advaita. pR. 239 / [pR0109.507]. 'viyadvastu' - vyAkhyA -- "prAmasya caitreNa vyAptI vyAptuzcaitrasya svagatavikAravad buddhyAdezcidAtmavyAptau Atmanopi vikAraprasaGgAt na vedAntavedyasya kUTasthatA ityAzaGkayAha - viyaditi / yathA kumbhasyotpattau viyatA pUrNatA viyataH sarvagatatvasvarUpAnurodhAdeva na kriyAvatvAt tathA dhiyAM tadvRttInAM taddharmANAM ca hagAtmanA vyAptiH tadgatakriyAM / vinA pUrNacitsvarUpAvezAdeva ato yuktA vedAntavedyasya kUTasthatA ityarthaH / " -- saMbaMdhavA0 543 / [pR0109. paM07]. 'ghaTaduHkhAdi' - vyAkhyA - "Atmano vikArAdRte buddhyAdivyAptau buddhyAderapi vinA vikAraM bAhyAntaraviSayAkArabhajanaM syAt boddhRtvAvizeSAt anyathA Atmano'pi vikAradvAraiva buddhyAdivyApterakUTasthatA iti cennetyAha - ghaTeti / buddhe DAkArabhajanam adRSTakRtaM na vArasikaM buddhibodhyayorubhayorapi paricchinnatvAt dharmAdezva sAbhAsabuddhivikriyAtvAt yuktaM buddhervikAradvArA vissyaakaartvmityrthH|" bRhadA0 saMbaMdha0 542 / [pR0116. paM08'ekajIvamukti' - "athAyaM jIva ekaH, utAnekaH ? / anupadoktapakSAvalambinaH kecidAhuH - 'eko jIvaH, tena caikameva zarIraM sajIvam / anyAni svapnadRSTazarIrANIva nirjIvAni / tadajJAnakalpitaM sarva jagat, tasya svapnadarzanavadyAvadavidyu sarvo vyavahAraH / baddhamuktavyavasthApi nAsti, jIvasyaikatvAt / zukamuktyAdikamapi svAnapuruSAntaramuktyAdikamiva kalpitam / atra ca saMbhAvitasakalazaGkApaGkaprakSAlanaM svapnadRSTAntasaliladhArayaiva kartavyam' iti / ___ anye tvasminnekazarIrakajIvavAde manaHpratyayamalabhamAnAH 'adhikaM tu bhedanirdezAt' 'lokavattu lIlAkaivalyam' ityAdisUtrairjIvAdhika Izvara eva jagataH sraSTA na jIvaH / tasyApta jJA0 15 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 114 jJAna binduprakaraNasya [ pR0122. paM0 2kAmatvena prayojanAbhAvena kevalaM lIlayaiva jagataH sRSTirityAdi pratipAdayadbhirvirodhaM ca manyamAnA hiraNyagarbha eko brahmapratibimbo mukhyo jIvaH / anye tu tatpratibimbabhUtAzcitrapaTalikhitamanuSyadehArpitapaTAbhAsakalpAH jIvAbhAsAH saMsArAdibhAja iti savizeSAnekazarIraikajIvavAdamAtiSThante / apare tu hiraNyagarbhasya pratikalpaM bhedena kasya hiraNyagarbhasya mukhyaM jIvatvamityatra niyAmakaM nAstIti manyamAnA eka eva jIvo'vizeSeNa sarvaM zarIramadhitiSThati / na caivaM zarIrAvayavabheda iva zarIrabhede'pi parasparasukhAdyanusandhAnaprasaGgaH / janmAntarIyasukhAdyanusandhAnAdarzanena zarIrabhedasya tadananusandhAnaprayojakatva klRpteH / yoginastu kAyavyUhasukhAdyanusandhAnaM vyavahitArthapraNavadyogaprabhAvanibandhanamiti na " tadudAharaNamiti avizeSAne kazarIraikajIvavAdaM rocayante / " siddhAntaleza pR0 123-127 / advaitasiddhi0 pR0 412 | siddhAntabindu - pR0 227,234 / [ pR0 122. paM0 2. ] 'zabdasya tvaparokSa' - " yadyapi mithyArUpo bandho jJAnabAdhyaH, tathApi bandhasyAparokSatvAt na parokSarUpeNa vAkyArthajJAnena sa bAdhyate, rajavAdAvaparokSasarpapratIta vartamAnAyAM 'nAyaM sarpo rajjureSA' ityAptopadezajanitaparokSasarpaviparItajJAnamAtreNa " bhayAnivRttidarzanAt / Aptopadezasya tu bhayanivRttihetutvaM vastuyAthAtmyAparokSa nimittapravRttihetutvena / tathAhi - rajjusarpadarzanabhayAt parAvRttaH puruSo 'nAyaM sarpo rajjureSA' ityAptopadezena tadvastuyAthAtmyadarzane pravRttastadeva pratyakSeNa dRSTvA bhayAnnivartate / na ca zabda eva pratyakSajJAnaM janayatIti vaktuM yuktam tasya anindriyatvAt / jJAnasAmagrISvindriyANyeva parokSasAdhanAni / na cAsyAnabhisaMhitaphala karmAnuSThAna mRditakaSAyasya zravaNamanananididhyAsana vimukhIkRta" bAhyaviSayasya puruSasya vAkyametrAparokSajJAnaM janayati, nivRtta pratibandhe tatpare'pi puruSe jJAnasAmagrI vizeSANAmindriyAdInAM svaviSayaniyamAtikramAdarzanena tadayogAt / " zrIbhASya pR0 147 / [ pR0 125 paM0 2 ]. 'etacca dazamastvamasi' - naiSka0 pR0 148 / pacadazI pra0 7 kA0 22 taH / " [ pR0133. paM0 2] 'idamidAnIM nirUpyate' - asmin viSaye sanmatiTIkAgataM vistRtaM [pR0 597 Ti0 2] TippaNaM draSTavyam / - [ 40933. paM0 6 '. 'nandivRttau ' - ' ' kecana siddhasenAcAryAdayo 'bhaNati' bruvate kimityAha - 'yugapad' ekasminkAle 'kevalI' kevalajJAnavAn na tvanyazchadmastho jAnAti pazyati ca 'niyamAt ' niyamena " - nandI0 ma0 pR0 134 B [ 40135. paM0 2 . 'sammatigAthA' - etA gAthA pranthakAro'bhayadevavRttimanusRtyaiva prAyazo vyAkhyAtavAniti tulanAM jijJAsubhirabhayadevIyA vRttirdraSTavyA / [ pR0 137 paM0 5] 'keciJjinabhadrAnuyAyinaH' - " bhaNiyaM piya pannattI - panavaNAIsu jaha jiNo samayaM / jAina vipAsa taM aNurayaNappabhAINi / / 3112 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0149. paM0 3 .] TippaNAni / 125 nanu prajJAyAM bhagavatyAm prajJApanAyAM ca sphuTaM bhaNitameva uktameva yathA jinaH phevalI paramANuramaprabhAdIni vastUni 'jaM samayaM jANaitti' yasmin samaye jAnAti 'na vi pAsai taMti' tasmin samaye naiva pazyati kintu anyasmin samaye jAnAti anyasmiMstu pazyati / iyamatra bhAvanA-iha bhagavatyAM tAvadaSTAdazazatasya aSTamoddezake sphuTamevoktam ; tadyathA- chaumatthe NaM bhaMte ! maNusse paramANupoggalaM kiM jANai na pAsai utAho na jANai na pAsai / goyamA,' atyaMgaie jANai na pAsai, atthegaie na jANai na pAsai evaM jAva asaMkhijapaesie khaMbhe (iha chaprastho niratizayo gRhyate tatra zrutajJAnI zrutajJAnena paramANuM jAnAti na tu pazyati bhute darzanAbhAvAt aparastu na jAnAti na pazyati) evaM ohie vi / paramohie NaM bhaMte ! maNUse paramANupoggalaM jaM samayaM jANai taM samayaM pAsai, jaM samayaM pAsai taM samayaM jANai ? no iNaDhe smhe| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai / goyamA ! sAgAre se nANaM bhavai aNAgAre / se daMsaNaM bhavai, teNaTeNaM evaM vuccai ityAdi / evaM prajJApanoktamapi draSTavyam / tadevaM siddhAnte sphuTAkSarairyugapadupayoge niSiddhe'pi kimiti sarvAnarthamUlaM tadabhimAnamutsRjya kramopayogo neSyate iti ? // 3112 // " vizeSA0 TI0 / [pR0139. paM03. 'suSuptau' - "atha jJAnamAtre tvakmanaHsaMyogasya yadi kAraNatvaM tadA rAsanacAkSuSAdipratyakSakAle tvAcapratyakSaM syAt viSayatvasaMyogasya tvamanAsaMyogasya c| sasthAt parasparapratibandhAdekamapi vA na syAditi" - muktAvalI kA0 57 / [ 0142. paM0 4 . 'asato Natthi' - "asao natthi niseho saMjogAipaDisehao siddhaM / ' saMjogAicaukkaM pi siddhamatthaMtare niyayaM // " vizeSA0 gA0 1574 / pR0943. paM06. 'svabhAvahetuka'-"kevalajJAnadarzanaviSaye satyapi tadAvaraNakSaye na" yugapattadupayogasambhavaH, tathAjIvasvAbhAvyAt" - nandI0 ma0 pR0 136 / vizeSA* gA0 3134 / "kSayopazamAvizeSe'pi matyAdInAmiva jIvasvAbhAvyAdeva kevalajJAnAvaraNakevaladarzanA. paraNakSayepi satataM tayoraprAdurbhAvAvirodhAt" - nandI0 ma0 pR. 138 / [ 0144 paM0 1. 'pRthagevAvaraNa' - vizeSA0 gA0 3055 / tattvArtha0 TI0 pR0 111 / [10146. paM08 . 'sAdyaparyavasite' - ___"jamapajaMtAI kevalAI teNobhaovaogotti / sAyaparyavasitatvAd yasmAdaparyante avinAzinI sadAvasthite kevalajJAnadarzane tena tasmAd yugapadupayoga iSyate asmAbhiH / iha hi yad bodhasvabhAvaM sadAvasthitaM ca tasyopayogenApi sadA bhavitavyameva, anyathA upalazakalakalpatvena bodhakhabhAvatvAnupapatteH / sadopayoge ca dvayoH yugapadupayogaH siddha eveti parasyAbhiprAyaH" - vizeSA0 TI0 gA* 31.. / [pR0149. paM03 . 'navavidhopacAramadhye - "asadbhUtavyavahAro dravyAderupacArataH / parapariNatizleSajanyo bhedo navAtmakaH // 4 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jJAnavinduprakaraNasya asadbhUtavyavahAraH sa kathyate yaH paradravyasya pariNatyA mizritaH / arthAt dravyAderdharmAdharmAderupacArata: upacaraNAt parapariNatizleSajanyaH parasya vastunaH pariNatiH pariNamanaM tasya zleSaH saMsargastena janyaH parapariNatizleSajanyo'sadbhUtavyavahAraH kathyate / sa navadhA navaprakAro bhavati / tathAhi - dravye dravyopacAraH 1, guNe guNopacAraH 2, paryAye paryAyopacAraH 3, dravye guNopacAraH 4, dravye paryAyopacAraH 5, guNe dravyopacAraH 6, guNe paryAyopacAraH 7, paryAye dravyopacAraH 8, paryAye guNopacAraH 9 / [ 40149. paM0 3 18 dravye dravyopacAro hi yathA pudgalajIvayoH / guNe guNopacArazca bhAvadravyAkhyalezyayoH // 5 // zrI jinasyAgame pudgalajIvayoraikyaM - jIvaH pudgalarUpaH pudgalAtmakaH / atra jIvo'pi " dravyam, pudgalo'pi dravyam / upacAreNa jIvaH pudgalamaya evAsadbhUtavyavahAreNa manyate / na tu paramArthataH / - guNe guNopacAro yathA -: - bhAvalezyAdravya lezyayorupacAraH / bhAvalezyA hi Atmano'rUpI guNaH, tasya hi yat kRSNanIlAdikathanaM vartate taddhi pugaladravyajaguNasyopacAro'sti / paryAye ki paryAyopacArazca yathA bhavet / skandhA yathAtmadravyasya gajavAjimukhAH same // 6 // paryAye paryAyasya yathA - AtmadravyaparyAyasya gajavAjimukhAH paryAyaskandhA upacArAdAtmadravyasya samAnajAtIyadravyaparyAyAsteSAM skandhAH kathyante / te cAtmaparyAyasyopari pudralaparyAyasyopacaraNAt skandhA vyapadizyante vyavahArAt / dravye guNopacAraca gauro'hamiti dravyake / paryAyasyopacArazca hyahaM dehIti nirNayaH // 7 // 'ahaM gaura:' iti bruvatA ahamiti Atmadravyam, tatra gaura iti pudgalasya ujjavalatAkhyo guNa upacaritaH / atha dravye paryAyopacAraH - 'ahaM dehI' ityatra ahamiti Atmadravyam, tatra AtmadravyaviSaye dehIti dehabhasya astIti dehI / dehamiti pudgaladravyasya samAnajAtIya dravyaparyAya 2 upacaritaH / guNe dravyopacArazca paryAye'pi tathaiva ca / gaura AtmA dehamAtmA dRSTAntau hi kramAttayoH // 8 // 'ayaM gauro dRzyate sa cAtmA' - atra gauramuddizya Atmano vidhAnaM kriyate yattaviha gauratarUpapudgalaguNopari AtmadravyasyopacArapaThanamiti / 30 paryAye dravyopacAro yathA - 'dehamityAtmA' atra hi dehamiti dehAkArapariNatAnA putalAnAM paryAyeSu viSayabhUteSu cAtmadravyasyopacAraH kRtaH / guNe paryAyacArazca matijJAnaM yathA tanuH / paryAye guNacArospi zarIraM matiriSyate // 9 // guNe paryAyopacAraH yathA - matijJAnaM tadeva zarIraM zarIrajanyaM vartate tataH kAraNAdatra * matijJAnarUpAtmaka guNa viSaye zarIrarUpapudgalaparyAyasyopacAraH kRtaH / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 117 paM0] pR08~* paryAye guNopacAro yathA hi pUrvaprayogajamanyathA kriyate / yataH zarIre tadeha matijJAnarUpo guNossti / atra hi zarIrarUpapudralaparyAyaviSaye matijJAnarUpAkhyasya guNasyopacAraH kriyate"dravyAnuyogatarkaNA - pR0 100-105 : dravyaguNaparyAyano rAsa pR0 63-65 / [ pR0 151 paM0 5. 'savvAo' - " savvAo laddhIo jaM sAgarovaogalAbhAo / seNeha siddhaladdhI uppaaha taduvauttassa ||" vizeSA0 3089 / [ 40154 paM0 2] 'asminneva vAde' - vizeSA0 3102,3103 / [40164 paM0 3] 'zaktisamanvayAt' - vizeSA * gA0 3100,3101 / [pR0 169. paM0 7] 'paravattavvaya' - vizeSA0 3113 / [40170. paM0 4] 'paramAvadhika' - vizeSA0 3114-3118 / [ 40170. paM0 4] 'snAtakAdi' - vizeSA0 3110-11 / [40178: paM0 3] ' matijJAnasyASTAviMzati' - "sodiyA meNa chavihA'vaggahAdao'bhihiA / te hoMti cauvvIsaM cauvvihaM vaMjaNoggahaNaM" // 300 // vizeSA0 / [4017 paM0. 'anAgatAtItaviSayeSu' - "smRtyA liGgadarzanena cA'pratyakSo'rtho'numIyate / pUrvavaditi yatra kAraNena kAryamanumIyate yathA meghonnatyA bhaviSyati vRSTiriti / zeSavattat-yatra kAryeNa kAraNamanumIyate pUrvodakaviparItamudakaM nadyAH pUrNatvaM zIghratvaca est strotaso'numIyate bhUtA vRSTiriti " - nyAyabhA0 1.1.5 / mAThara0 pR0 13 // 1 [ 40 18309 ' pratyakSapadasya ' - " tad dviprakAram- sAMvyavahArikaM pAramArthikaM pramANanaya0 2.4 / 10 16 [ 40185 paM0 1 'atra yaTTIkAkRtA' - "chadmasthAvasthAyAM tu pramANaprameyayoH sAmAnya vizeSAtmakatve'pyanapagatAvaraNasyAtmano darzanopayogasamaye jJAnopayogasyAsaMbhavAd aprApyakArinayanamanaHprabhavArthASamahAdimatijJAnopayogaprAktanI avasthA aspRSTAvabhAsiprAhmaprAhakatvapariNatyavasthA vyavasthitAtmaprabodharUpA cakSuracakSurdarzana vyapadezamAsAdayati / dravyabhAvendriyAloka matijJAnAvaraNakarmakSayopazamAdisAmagrIprabhavarUpAdiviSayagrahaNapariNati - " vAtmano'vaprahAdirUpA matijJAnazabdavAcyatAmakSute / zrutajJAnAvaraNakarmakSayopazamavAkyazravaNAdisAmagrIvizeSanimittaprAdurbhUto vAkyArthagrahaNapariNatisvabhAvo vAkyazravaNAnimitto yA AtmanaH zrutajJAnamiti zabdAbhidheyatAmApnoti / rUpidravyagrahaNapariNativizeSastu jIvasya bhavaguNapratyayAvadhijJAnAvaraNakarmakSayopazamaprAdurbhUto locanAdibAhya nimitta nirapekSaH avadhijJAnamiti vyapadizyate tajjJaiH avadhidarzanAvaraNakarmakSayopazamaprAdurbhUtastu sa eva taddravya- 10 sAmAnyaparyAlocanasvabhAvo'vadhidarzanavyapadezabhAk bhavati " - sanmaviTI kA 0 pR0 620 / [017 paM0 4 'arthenaiva' - 'syAdetat - anubhavasiddhameva prAkaTyam / tathA hi, jJAto'yamartha iti sAmAnyataH, sAkSAtkRto'yamarthaM iti vizeSato viSayavizeSaNameva kicit parisphurati iti cet / tadasat / yathA hi - arthenaiva vizeSo hi nirAkAratayA dhiyAm / " nyAyakulu0 4.4 / 20 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. mahAmahopAdhyAya - nyAyavizArada - zrImad yazovijaya- stutyaSTakaM ( vasantatilakAcchanda: ) . ( racayitA- pU. karnATaka kezarI A. zrI. bhadraMkarasUrijI ma. ) vande yazovijayavAcakavaryadhuryam, vidyA- sudhAvyasaninaM zaminaM sucaryam / zrImatkriyoddhRti-kRtau vidhRtaMkya- dhayam, vAdIbhakumbhadalane dhRtasiha - zauryam vAlye'pi buddhibalato nijamAtaraM yaH, bhaktAmarastavana-saMzravaNe vratasthAM / pArzve guroradhikavRSTi - kRtopavAsa, tad zrAvaNAd vihitapAraNakAM cakAra ||2|| eNkArajApamasakRt sukRtADhya - sAdhyam, gAGge taTe'tizucimAnasamAnasena / yo vizvasAramamitodRti - mukhyamUlyam zrI jainavAk- paramavistRtaye cakAra pAThe'titIvrarasamakSya guroH subhaktaH, // / 1 // f // 3 // proce guru guNaguru ca bhavAn suzaktaH / zrIhemacandra sadRzaM nija-ziSyamenaM, kAzI vihRtya navatarkayutaM vidhattAMm // 4 // kAza gato guruvaraH sahaziSya keNa, tarphe nave'dhyayanapAragateranu drAg / vAde'tha vAdijayato nipuNatvapUrvam, syAdvAda - nIti- nayamaNDana - satyapuSTyA // 5 // nyAye vizAradapadaM samabuddhavagaiH, kAzyAstadA jayabhRte samadAyi yasmai / vANyA varaM jayapadaM navatarka - siddhi, kAzyAH prapadya sa yazovijayo yazasvI // 6 // (tribhivizeSakam ) aSTottaraM zatamahI navatarkamizrAn. granthAstato'dhikaguNAn racayAJcakAra / yo'dhyAtmayoganaya kAvyamayAn samuccAn jIyAd yazovijaya vAcakapuGgavaH saH // 7 // vidvadyazovijayavAcaka - puGgavAya, nyAyaprasAdhakagaNe'tula- raGgadAya / nirmAnine varamanasvinRpUjitAya tasmai namaH pratidinaM kRta- bhUhitAya // 8 // ( prazastiH, anuSTubh ) bhuvanatilakAcArya-varya - paTTabhRtA mayA / kRtaM bhadraM kareNedaM zrI - yazovijayASTakam // 9 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________