Page Text
________________
બ્રહ્મજ્ઞાનસમીક્ષા त्वेन प्रतीयतां तत्त्वज्ञानिनामत्यन्तभ्रान्तत्वं दुर्निवारमेव । अथ व्यावहारिकस्यापि प्रपञ्चस्य तत्त्वज्ञानेन बाधितस्यापि प्रारब्धवशेन बाधितानुवृत्त्या प्रतिभासः तृतीयस्याः शक्तेः कार्यम् , तेन बाधितानुवृत्त्या प्रतिभासानु'कूला तृतीया शक्तिः प्रातिभासिकसत्त्वसम्पादनपटीयसी शक्तिरुच्यते सा च अन्तिमतत्त्वबोधेन निवर्तत इत्येवमदोष इति चेत् ? न, बाधितं हि त्वन्मते नाशितम् , तस्यानुवृत्तिरिति वदतो व्याघातात् । 'बाधितत्वेन बाधितत्वावच्छिन्नसत्तया वा प्रतिभासः तत्त्वज्ञप्रारब्धकार्यमिति चेत् ? तृतीया शक्तिर्व्यर्था, यावद्विशेषाणां बाधितत्वे तेषां तथाप्रतिभासस्य 'सार्वयं विनानुपत्तेश्च । 'द्वितीयशक्तिविशिष्टाज्ञाननाशात् सञ्चितकर्म तत्कार्य च . नश्यति, ततस्तृतीयशक्त्या प्रारब्धकार्ये दग्धरज्जुस्थानीया बाधितावस्था जन्यते, इयमेव बाधितानुवृत्तिः' इति चेत् ? न, एवं सति घटपटादौ तत्त्वज्ञस्य न बाधितसत्त्वधीः, न वा व्यावहारिकपारमार्थिकसत्त्वधीरित तत्र किञ्चिदन्यदेव कल्पनीयं स्यात् , तथा च लोकशास्त्रविरोध इति सुष्ठूक्तं हरिभद्राचार्यैःવેદાંતીઓએ કરેલું છે. પણ એમાં બૌદ્ધમતને અભિમત અસખ્યાતિવાદની આપત્તિ હવાથી નવિન વેદાંતીઓએ આ વાદની ઉપેક્ષા કરી છે અને વ્યવહારવાદને જતે એાએ આદર કર્યો છે. એટલે આ નવિન વ્યવહાવાદમાં વ્યાવહારિક પ્રપંચને અન્યથા એટલે કે પ્રતિભાસિક સ્વરૂપે જેનારા તત્ત્વજ્ઞાનીઓને અત્યન્ત ભ્રમ હેવાની આપત્તિ ટાળી ટળે તેમ નથી.
પૂર્વ પક્ષી :-- પ્રપંચ જે કે વ્યાવહારિક સત્ છે. અને તત્વજ્ઞાનથી તે બાધિત છે છતાં પ્રારબ્ધકર્મના પ્રભાવે બાધિત એ પણ પ્રપંચ અનુવર્તમાન રહેતો હોવાથી તૃતીય શક્તિને કાર્યરૂપે તેને પણ પ્રતિભાસ થાય છે. બાધિતરૂપે અનુવર્તમાન રહેવાના કારણે તેનો પ્રતિભાસ કરાવવામાં તૃતીયશક્તિ સફળતાને વરે છે માટે જ એને પ્રતિભાસિકસત્ત્વનું સંપાદન કરવામાં કુશળ એવી શક્તિરૂપે ઓળખવામાં આવે છે. અન્તિમ તત્વજ્ઞાનથી એની નિવૃત્તિ થાય છે. આ પ્રક્રિયામાં તત્વજ્ઞાની ભ્રાતા હોવાની આપત્તિને કઈ દેષ નથી. કારણ કે તૃતીયશક્તિથી પ્રપંચમાં પ્રતિભાસિક સત્ત્વ સંપન્ન થયું હોવાથી તે રૂપે તેની અભ્રાન્ત પ્રતીતિ થઈ શકે છે.
[બાધિત અને અનુવર્તમાનમાં વિરોધ ] ઉત્તરપક્ષી :- આ પણ બરોબર નથી. કારણ કે વેદાંતમતે “પ્રપંચ બાધિત થયો એનો અર્થ છે કે નષ્ટ થઈ ગયો. છતાં પણ એને અનુવર્તમાન કહેવો તેમાં સ્પષ્ટ વદત વ્યાઘાત છે. અર્થાત્ “બાધિત” અને “અનુવર્તમાન” આ બે વચનમાં પરસ્પર વિરોધ છે.
પૂવપક્ષી - અમે એમ કહેતા નથી કે બાધિત રૂપે વિદ્યમાન છે. પણ અમે કહીએ છીએ કે પ્રપંચને બાધિત રૂપે અથવા તે બાઘાવચ્છિન્નસવરૂપે પ્રતિભાસ થાય છે. અને એ તત્ત્વજ્ઞાનીના અવશિષ્ટ પ્રારબ્ધ કર્મનું ફળ છે.
ઉત્તરપક્ષી - જે એને પ્રારબ્ધનું ફળ માનશો તે તૃતીય શક્તિ વ્યર્થ થઈ १. कूलतृतीया अब। २. सार्वज्याभ्युपगम विना मु त। ३ च सर्वलोक त ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005269 |
| Book Title | Gyanbindu |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Bhuvanbhanusuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | |
| Total Pages | 350 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 20 MB |