Book Title: Ambalalji Maharaj Abhinandan Granth
Author(s): Saubhagyamuni
Publisher: Ambalalji Maharaj Abhinandan Granth Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/012038/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pajya pravanaka gi ambAlAjI mahArAja Amanandana pantha parasparopagrahojIvAnAm / | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja ke bhAgavatI dIkSA ke garimAmaya pacAsa varSa kI sampannatA para prakAzita pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja abhinandana grantha saMpAdaka - saubhAgya muni 'kumuda' Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdana samAyojana pradhAna sampAdaka 0 parAmarzadAtA maNDala BAR zrI saubhAgya muni 'kumuda' AcArya zrI Ananda RSi jI rASTrasaMta upAdhyAya amaramuni jI marudharakesarI pra0 muni zrI mizrImala jI mAlavakesarI muni zrI saubhAgyamala jI bahuzruta zrI madhukara muni jI adhyAtmayogI zrI puSkara muni jI paM0 muni zrI jinavijaya jI - prabandha sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' 0 sampAdaka maNDala 11 sampreraka zrI madanamuni 'pathika' mahAsatI zrI premavatI jI zrI devendra munijI zAstrI DaoN. narendra bhAnAvata zrI agaracanda jI nAhaTA zrI balabantasiMha mehatA zrI brajamohana jAvaliyA [ saMyojaka prakAzaka zrI bhUrAlAla jI sUryA zrI madanalAla jI pItalyA zrI U~kAralAla jI seThiyA pUjya gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja abhinandana grantha prakAzana samiti lakSmI mArkeTa, AmeTa (cArabhujA roDa) vanastAnamA 0 mudraka D prakAzana N zrIcanda surAnA ke lie durgA priMTiMga varksa, AgarA-4 2 aprela 1676, caitra zuklA 3 vi0 saM0 2033 mUlya : pacAsa rupaye mAtra prApti kendra : 0 dharma jyoti pariSad, 157, rAjendra nagara, bhIlavAr3A (rAjasthAna) - mevAr3abhUSaNa zrAvaka samiti, sojatyA bhavana, siMghaTa bAr3iyoM kI saharI, udayapura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama - sumeru ke uttuMga zikhara para avasthita ho AtmA ke ananta sauMdarya rasa ke anupAna ko utsuka, ata: -- REE 75 tad - prerita ardha - zataka saMvatsara paryanta avirAma virAga yAtrA ke pathika AcaraNa - nirata caraNa yugala ko mAnasa - mAnasarovara ke taTa para nirbAdha - pallavita zraddhA - vallarI sa - patra sa - puSpa apita samarpita ----'kumuda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAisaMghaziromaNI TUTIleas asiaoseleafaHRIST MUNNE Pkvaa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdeza upa-rASTrapati, bhArata naI dillI VICE-PRESIDENT INDIA NEW DELHI 25, navambara 1975 priya mahodaya, ApakA patra dinAMka 10 navambara, 1975 kA prApta huA, dhanyavAda / mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki Apa muni zrI ambAlAla jI ke (saMyama jIvana ke) ikAvanaveM varSa ke praveza ke upalakSa meM sArvajanika abhinandana karane jA rahe haiM aura isa avasara para unheM eka abhinandana grantha bhI bheMTa kiyA jaayegaa| maiM abhinandana samAroha kI saphalatA ke liye apanI hArdika zubha kAmanAyeM bhejatA huuN| ApakA, -ba0 dA. jattI RAJ BHAVAN BANGLORE 22 navambara, 1975 mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja ke saMyama paryAya ke pacAsa varSa ke pUrNa hone ke upalakSa meM unakI sevAoM ke liye unakA abhinandana kiyA jA rahA hai aura usa avasara para eka abhinandana grantha bhI samarpita kiyA jA rahA hai| isa avasara para maiM unako apanI zraddhAMjali arpita karatA hU~ aura abhinandana samAroha kI saphalatA ke liye apanI zubha kAmanAyeM bhejatA huuN| --mohanalAla sukhAr3iyA [rAjyapAla, karnATaka] Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdeza (5) ( 6 ) kRSi tathA siMcAI maMtrI, bhArata sarakAra naI dillI 4 sitambara, 1975 priya mahodaya, pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja apane dIkSA jIvana ke pacAsa varSa pUrNakara ikyAvanave varSa meM praveza kara rahe haiN| unake sammAna meM isa avasara para unheM eka abhinandana grantha bheMTa kiyA jA rahA hai, yaha Apake patra dinAMka 25-8-1974 se mAnanIya kRSi evaM siMcAI mantrI, zrI jagajIvana rAmajI ko jJAta huA / mAnanIya mantrI jI kI zubha kAmanA hai ki samAroha saphala ho evaM muni zrI ambAlAla jI dIrghAyu hoM aura samAja va rASTra kI sevA karate rheN| bhavadIya dharmacandra goyala vizeSa sahAyaka mukhyamantrI, rAjasthAna jayapura 15-6-1675 mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki jaina zvetAmbara sthAnakavAsI zramaNa saMgha ke pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja ke dIkSA jIvana ke 51 veM varSa meM praveza karane ke avasara para abhinandana grantha ko eka sArvajanika samAroha meM unheM bheMTa kiyA jAyegA / mujhe batAyA gayA hai ki muni zrI ambAlAla jI mevAr3a hI nahIM bhArata ke aneka pradezoM meM pada yAtrA kara dharmopadeza karate rahe haiN| maiM prArambha se hI jaina santoM ke tyAgamaya jIvana kA prazaMsaka rahA hai| merI mAnyatA hai ki vartamAna meM jaina dharma ke pracArakoM kA jIvana eka Adarza karmaniSTha jIvana hotA hai / parantu yaha prazna avazya vicAraNIya hai| ki jaina dharmAvalambI apane jIvana meM kisa sImA taka ina upadezoM ko utAra sake haiN| maiM zrI ambAlAla jI mahArAja ke dIrgha evaM svastha jIvana kI kAmanA karatA hU~ tathA Apake abhinandana grantha kI saphalatA cAhatA hU~ / -harideva jozI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdeza sva0 niraMjananAtha AcArya bI-6, ema. ela. e. kvATarsa, ___ ema. AI. roDa-jayapura dinAMka 28 akTUbara, 1974 pUjya gurudeva zraddheya zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba ke saMyamI jIvana ke pacAsa varSa sampanna hone ke upalakSa meM abhinandana grantha prakAzita kiyA jA rahA hai, isakI prasannatA hai| ___gata cAturmAsa meM pUjya gurudeva kA kaI bAra mujhako snehila aura AdhyAtmika sAnnidhya milaa| unake vyaktitva meM naitikatA kI mahaka aura varcasva meM saralatA kI saurabha hai| pAsa baiThane para sahasA hI zAnti evaM pAvanatA kI anubhUti hotI rahI hai| lagatA thA jaise thake pathika ko vizrAma sadhana AmravRkSa kI chAMha meM mila gaI ho| Apa loga dhanya haiM jinake hAthoM pUjya gurudeva kI garimA, tejasvitA, sAdhanA, tapa aura tyAga ko ujAgara karane kA dAyitva AyA hai| ___isa zubhAvasara para maiM pUjya gurudeva kA abhinandana karatA hU~-vizvAsa hai ki unakA dIrgha jIvana saMtapta mAnava ko mArgadarzana karegA; pUjya gurudeva kA sabase priya iloka jisase ve sadA preraNA lete rahe haiM yahA~ udhRta karatA hU~ "jIvantu me zatrugaNA sadaiva, yeSAM prayatnena nirAkuloham yadA yadA mAM bhajate pramAdastadA stadA mAM pratibodhayanti / " - bhavanniSTha -niraMjananAtha AcArya oMkAralAla boharA bhUtapUrva sadasya-lokasabhA udayapura, pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba se bAlyAvasthA se hI merA ghaniSTha samparka rahA hai| unake sad-samparka meM maiMne sadaiva AtmIya vAtAvaraNa kI anubhUti kI hai| ___ maiM unake abhinandana ke bAre meM kyA likhU , merA sArA parivAra hI zraddhA aura bhakti ke sAtha unake prati anurakta hai| maiM unake dIrghAyu aura svastha jIvana kI maMgala kAmanA karatA huuN| isa avasara para merA zata-zata abhinandana ! - oMkAralAla boharA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdeza yazapAla jaina dillI (8) mujhe yaha jAnakara hArdika prasannatA huI ki pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja kI bhAgavatI dIkSA ke pacAsa varSa pUrNa hone para unheM eka abhinandana grantha samarpita kiyA jA rahA hai| maiM isa AyojanA kA svAgata karatA hU~ aura usakI saphalatA ke liye apanI maMgala kAmanAe~ arpita karatA hU~ / nirmala AtmAoM ke prati mere mana meM gaharI zraddhA rahatI hai / svAmI zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba aise hI santa puruSa haiN| saralatA, saumyatA Adi guNoM se Apa ota-prota haiN| unhoMne samAja kI evaM zikSA kSetra meM jo sevAe~ kI haiM, ve nissaMdeha abhinandanIya haiM / maiM svAmI zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba kA hArdika abhinandana karatA hU~ aura prabhu se kAmanA karatA hU~ ki ve dIrghAyu hoM, svastha raheM aura apane sAdhucaritra se samAja aura rASTra kA mArgadarzana karate raheM / javAharalAla muNota bambaI - - yazapAla jaina zramaNa saMgha ke pravartaka santa ratna paM0 gurudeva zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba kI sevA meM unake tapasvI jIvana ke 51 veM varSa meM praveza para, abhinandanagrantha kA Ayojana nitAnta spRhaNIya aura prazaMsanIya hai| prakaTa hai ki svayaM santa ziromaNi isa prakAra ke abhinandana meM koI ruci nahIM rakhate / saMbhavataH ve isakA virodha bhI karate hoMge, parantu ye abhinandana jaina samAja ko naI preraNA, nava sphUrti aura nava udbodhana ke liye atyanta upayogI siddha hote haiM / dinAMka 18 janavarI, 1675 isa dIrgha - tapaHpUta sAdhaka ko dIrghatara saMyama jIvana kI zraddhAyukta prArthanAoM ke sAtha mere sAdhuvAda ! -javArahalAla muNota Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rvaiki pAThakoM ke hAthoM meM abhinandana grantha soMpate hue hameM bar3I harSAnubhUti ho rahI hai / jaba kArya prArambha kiyA, to hamAre sAmane lakSya ko chor3akara koI sAdhaka sAmagrI upalabdha nahIM thI / hameM sarvaprathama artha - prabandha karanA thA / hamane jyoM hI samAja ke sAmane yaha prazna rakhA to sahayoga ke lie saikar3oM hAtha hamArI tarapha bar3ha gaye, kintu ve kucha sampanna logoM ke hAtha the| samAja kA sAmAnya varga bhI isa kArya meM apanA yathAzakti sahayoga denA cAhatA thA / yaha zraddhA kA prazna thA aura hama kisI kA jI nahIM duHkhAnA cAhate the| to hamane vyaktizaH artha -prApti kA lakSya chor3akara zrAvaka saMghoM ko sadasya banAnA prArambha kiyA aura kucha hI samaya meM hameM yatheSTha artha prApti ho gii| sAdhana sulabha ho gaye / eka kArya pUrA hone para hameM bar3A santoSa huA / jahA~ taka abhinandana grantha ke nirmANa aura prakAzana kA prazna thA hama lagabhaga nizcita the / sampAdana kA kArya muni zrI 'kumuda' jI ke samartha evaM suyogya hAthoM meM soMpakara hameM bar3I khuzI huI / kAntadRSTA vidvadaratna zrI saubhAgya muni jI "kumuda" sampUrNa mevAr3a saMgha kI AzAoM ke kendra haiM, inhIM kI maulika preraNA ne isa sAre Ayojana ko aMkurita kara pallavita, puSpita aura phalita kiyA / hameM prasannatA hai ki muni zrI ne apane vyasta samaya meM se samaya nikAla kara prastuta kArya ko bar3I su-yogyatA ke sAtha sampanna kiyA / vyasta evaM asvastha hote hue bhI ve dina-rAta isa kArya meM juTe rahe / prakAzana vyavasthA kA bhAra hamane AgarA nivAsI prasiddha sAhitya sevI zrI zrIcandajI surAnA para DAla diyA / zrI surAnA jI ne bar3I hArdikatA, niSThA aura lagana ke sAtha grantha prakAzana ke kArya ko dekhA - lekhoM kA vargIkaraNa, saMzodhana, sampAdana se lekara grantha kalAtmaka surucipUrNa, AkarSaka evaM zuddha rUpeNa prakAzita karane kA zreya ekamAtra zrI surAnA jI ko hI hai / sAtha hI hama una samasta zrAvaka saMgha, sAmAjika kAryakarttA, vijJajana evaM lekhakoM, sampAdakoM ke prati hArdika AbhAra jJApita karate haiM, jinhoMne hameM pratyakSa yA parokSa yatkicita bhI sahakAra kiyA hai aura isa mahanIya kArya meM sahayogI bane / vinIta abhinandana grantha prakAzana samiti Pprnre 000000000000 000000000000 200 www ww.jamiel Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 - 000000000000 sampAdakIya abhinandana, svarUpa aura vizleSaNa pratyeka sthUla kA maulika satya kucha sUkSma huA karatA hai| sUkSma to phira sUkSma hI hai, use tatkAla pA lenA saMbhava hI nahIM; aura yaha asaMbhavatA hI sthUla kI jananI hai / sUkSma ko DhU~r3hanA hotA hai, phira vaha cAhe vastuparaka ho yA bhAva-paraka / sUkSma taka pahu~cane kI prakriyA ne vijJAna ko janma diyA, jo Aja jana-jIvana ke bhautika pakSa kA eka Avazyaka aMga bana cukA hai| mAnava antarbhedI dRSTi rakhane vAlA eka vilakSaNa prANI hai| ananta kAla se vaha sthUla ke AdhArabhUta sUkSma ko DhU~r3hatA khojatA calA A rahA hai / hamAre zAstra isa bAta ke sAkSI haiM ki mAnava kI zodha pradhAna dRSTi ne aneka parokSa tathyoM ko udghATita hI nahIM kiyA, apitu unake antaHsthala meM pahu~cakara unheM ThIka-ThIka pahacAnA bhI / zrI gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se hajAroM prazna pUche, ve unakI sthUla se sUkSma taka pahu~cane kI cirantana mAnavIya AkAMkSA ke paricAyaka haiN| pAThakoM ke hAthoM meM eka abhinandana grantha hai / yoM abhinandana grantha kucha sau pRSThoM kA saMgaThana mAtra hai / kintu phalita sthUla mAtra ke AdhArabhUta kisI sUkSma kI taraha isakI taha meM bhI kucha sUkSma chupA huA hai / jahA~ taka padArthAtmaka sUkSmatva kA prazna hai, anya padArthoM kI taraha isameM bhI koI vizeSatA nahIM milatI, kintu isake sAtha jo bhAvAtmaka cetanA jur3I huI hai vaha avazya indriyagamya nahIM hokara saMvedanAtmaka mAnasa prApya eka sUkSma tattva hai / pAThaka usa sUkSma taka pahuMceM, mAtra yahI abhipreta hai| abhinandana ke kisI bhI samAyojana kA mUla vaha zraddhA hotI hai jo kisI zraddheya ke prati cupacApa kisI mAnasa meM sthAna banA liyA karatI hai / mAnava-mana loka jIvana ke sAmAnya saMskAroM meM jaisA ki usakA nirmANa hotA hai, adhikatara spardhAtmaka, vidrohAtmaka tathA saMzayAtmaka hotA hai / anAyAsa hI mana kisI ko svIkAra karale, prAyaH mana kI aisI taiyArI nahIM huA karatI / sAmAnya evaM asAmAnya aise kaI kAraNa prAyaH upasthita hI rahate haiM ki mana kabhI-kabhI apane ati naikaTya meM bhI vidrohAtmaka ho uThatA hai; aisI sthiti meM koI kisI ko svIkAra kare use zraddheya aura vandanIya kahe, yaha eka vilakSaNa bAta hogI / aisI vilakSaNatAe~ kabhI-kabhI hotI haiM / sata Tha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) prastuta abhinandana grantha bhI eka aisI vilakSaNatA kA mUrta svarUpa hai jisake pIche amUrta cetanA kA parama ramaNIya rUpa sakriya hai / zraddheya abhinandanIya ho jAtA hai kintu kyoM ? kyoMki vaha zraddheya hai / zraddhA jise grahaNa karatI hai vaha avazya AkarSaka hotA hai / mana kI guNAtmaka yogyatA hI apane se adhika saundaryAtmaka vizeSatAoM kA aMkana kara zraddheya kI sthApanA kara pAtI hai| yaha maiM isalie kaha rahA hU~ ki aisA mere mana ne kiyA / vyaktizaH aisA aneka bAra hotA hai, kintu yahI krama eka se aneka taka vyApaka ho ubharane lagatA hai to vaha zraddheya vyaktitva sArvajanika abhinandana kA pAtra bana jAtA hai / sUkSmatattva kI sArvajanika abhivyakti hai, jo antaH kI taraMgAyamAna samAroha yA samUhagata abhinandana usa tarala spandanAoM para saMcaraNa vicaraNa karatA hai / abhinandana kyoM ? abhinandana kyoM ? yaha eka prazna haiN| jIvana kI sarjanAtmaka UrjA kI kisI bhI sphuraNA para "kyoM" to Akara khar3A ho hI sakatA hai aura yaha bhI satya hai ki "kyoM" kahIM bhI anarthaka nahIM hotA; yahA~ bhI nahIM hai / "kyoM" apane ApameM eka samIkaraNa hai, kintu usakA samAdhAna kabhI-kabhI bar3A vikaTa ho jAyA karatA hai / kAraNa spaSTa hai / 'kyoM' dhanAtmaka nahIM hokara RNAtmaka hai| prazna apane Apa meM RNa svarUpa hokara bhI usakA samAdhAna dhana meM hai / dhana yaugika prakriyA hai| jur3akara jo kucha bana jAtA hai vaha samAdhAna hotA hai / eka nahIM, aneka mana kisI zraddhaya se zraddhAtmaka tAdAtmya sthApita kara jI rahe hoM aura ve yaugika ho ( jur3akara ) abhivyakti dede, to, vaha sArvajanika abhinandana bana jAtA hai / abhinandana ko kabhI-kabhI sArvajanInatA denI par3atI hai| vibhinna phUloM ko eka dhAge meM DAlakara mAlA racane kI taraha / zraddhA ko vyApaka rUpa dene para usakA ghanatva apanI saghanatA kI spaSTa pratIti karAtA hai / aura azraddhA para zraddhA kI vijaya kA udghoSa bhI karatA hai / vartamAna loka-jIvana ke hrAsonmukhI pariNamana ke aneka kAraNa ho sakate haiM kintu eka prabalatama kAraNa anyAya kA Adara bhI spaSTa hai / anaya-sammAna ne bhautika AgrahoM ko yoM dabA diyA hai ki Aja usake nIce zIla-saujanya, nIti dharma aura rASTrIyatA Adi sabhI sisaka rahe haiM / anaya-sammAna ne sampUrNa mAnavatA ko vizvayuddha ke kagAra para lAkara khar3A kara diyA hai, aisA lagatA hai mAnoM lapaTeM uThane hI vAlI haiM aura vizva svAhA: kA grAsa hone ko hai, vAraNa asambhava lagatA hai phira bhI prayAsa Avazyaka hai / abhI samaya hai, saba kucha bacA lene kA / yadi vizva cetanA meM eka naI lahara A jAe "anaya kA pratikAra aura naya kA sammAna / bhoga kA anAdara tyAga kA Adara aura pratiSThA / " sammAna una vAstavikatAoM kA jo vizva cetanA ke dIpa ko sneha se pUratI hai / sammAna una sphuraNAoM kA, jo antaH ke kisI kone se prasphuTita hokara samasta vizva-jIvana ko apane se AplAvita karade | sammAna una kRtiyoM kA, jinase mAnavatA kA saundarya samalaMkRta hotA hai / this 000000000000 pohos 000000000000 40000000 5.Bhash:1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 141444400) 12) ( sammAna jaba vyakti ke kisI bhautikavAdI pakSa ko ujAgara karatA sAmane AtA hai, to yaha mAnavatA kA hI nahIM, usa vyakti ke maulika svarUpa kA bhI apamAna hai jo usameM sthita hokara bhI kabhI ubhara nahIM sakA / isake viparIta yadi mAnava ke kisI Atmika saundarya kA abhinandana kiyA jAya to vaha sammAna kisI vyakti kA nahIM hokara mAnavatA ke una cirantana-mUlyoM kA hotA hai jinase vizva sarvadA dIptivanta huA hai / Urjasvila rahA hai / pUjya gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja kA abhinandana, uparyukta cintana ke sandarbha meM anaya-pUjA ke viruddha naya-pUjA kA eka vinamra prayAsa hai / bhogavAda ke viruddha tyAga pratiSThA kA sabala upakrama haiM / pUjya gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja, jinhoMne vigata pacAsa varSoM ke sudIrgha samaya se saMyama, sneha, sAralya sahAnubhUti Adi va vizvazAnti ke una AdhArabhUta tathyoM ko AtmasAt kara rakhA hai, jina para abhI taka vizva jIvita rhaa| tyAga, tapa aura karuNA ko Aja vizva ko sarvAdhika AvazyakatA hai / pUjya gurudeva zrI meM ye tattva eka rUpa ho uThe haiM / ambA (ammA) karuNA, vatsalatA, sneha-saujanya kA paryAya bana cukA hai / maiM vigata paccIsa varSa se inake sAtha hU~, nikaTa se maiMne adhyayana kiyA, inheM dekhA, parakhA inakI maulika zreSThatA meM mujhe kahIM khoTa dikhAI nahIM dI / maiM mAnatA hU~ -- gurudeva zrI bahuta bar3e vidvAn nahIM haiM, kintu saralatA aura samatA ke kSetra meM bar3e-bar3e vidvAn bhI inake samakSa nagaNya ho jAyeMge / gata pandraha varSa se ye mevAr3a ke sthAnakavAsI dharmasaMgha kA saMcAlana kara rahe haiN| zramaNa saMgha ke pravartaka pada ko nibhA rahe haiM / ina aura aise hI kaI anya kAraNoM se kaI viparIta prasaMga inake sAmane ubhara Aye hoMge / kintu ye nahIM ulajhe ye svastha rahe, Aja bhI haiN| sabake bhI aura sabase alaga bhI / yahA~ meM jIvana paricaya nahIM de rahA huuN| maiM usa kyoM, ko samAdhAna de rahA hU~ jo abhI sAmane thA / samagra mAnavatA kA sambala una vyaktiyoM meM mI to rahA huA jo jala-kamalavat bhautikatA ke viSa se nirlipta hai / yadi hama aise bhI kisI nirlipta puSpa ko uThAkara zISa car3hAe~ to yaha usa puSpa kA sammAna bhale hI kahalAe hamArA apanA alaMkaraNa bhI usI meM rahA huA hai / abhinandana grantha AvazyakatA aura upAdeyatA zraddhA eka hotI hai-jhAr3a-phAnUsa meM dIpa eka hotA hai kintu dIpa kI jyoti kaI pahaluoM se camakatI hai / zraddhA kI abhivyakti bhI kaI taraha se hotI hai / dhArmikoM meM bhakti ke aneka rUpa vikhyAta haiM hI / abhinandana grantha kA nirmANa abhinandana kI vaha sAhityika vidhA hai, jo kucha varSoM pUrva calI, kintu upayogI aura sazakta prakriyA hone se nirantara vikAsa pAtI jA rahI hai / sAmUhika abhinandana ke upakrama ko sthAyitva dene ke prayAsa ne mandira maTha samAdhiyA~, stambha, chatriyoM Adi ke nirmANa kI preraNA dI, ye sabhI sthApita smAraka evaM kIrti niketana jo haiM, so hai ve mAnava ko smRti de sakate haiM / kintu kisI vyakti ke virATa vyaktitva aura usake jIvana darzana kA bodha vahA~ durlabha hai| inake sthAna para abhinandana grantha jahA~ abhinandanIya ke itivRta kA bodha to detA hI hai, sAtha hI apane meM itanI vistRta jJAna rAzi sameTe rahatA hai ki yuga-yuga taka mAnava usakA avagAhana kara apanI vRtti aura kRti ko UrdhvamukhI banA sake / idhara Aye dina dharma-darzana nIti evaM saMskRti ke kSetra meM bar3A vistRta zodhakArya huA / zodhaprabandha ke rUpa meM prativarSa jo virAT sAhitya taiyAra hotA hai, abhinandana grantha tathA smRti granthoM ne aise zodhaprabandhoM kA Ama janatA ke nikaTa lAne meM tathA unheM cirakAla sthAyitva dene meM bar3A yoga diyA / isa dRSTi se bhI abhinandana grantha kI upayogitA kisI anya prayatna se adhika mahattvapUrNa ho jAtI hai / FOK eta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 pAmA PRESS naCHAL ......D LTD TAINMETHAN AMRINIK bhAratavarSa kA vaha bhAga jise 'rAjasthAna' kahate haiM tathA rAjasthAna kA bhI vaha bhAga jise 'mevAr3a' kahate haiN| zaurya-makti aura saMyama ke kSetra meM apanA advitIya gaurava rakhatA hai| eka ora zaurya aura vIratA ke amara pratIka cittaur3a aura haldIghATI mevAr3a ke gaurava kI zrIvRddhi kara rahe haiM to dUsarI tarapha jaina aura vaiSNavoM ke sarvocca kahalAne vAle dhArmika tIrthoM se mevAr3a maMDita haiN| kSetrIya mahattva ke ina pArthiva upAdAnoM se bhI adhika mevAr3a kA gaurava una purakhAoM para iThalAtA hai, jinhoMne canda varSoM ke bhoga aura vaibhava pUrNa jIvana bitAne ke sthAna para AdhyAtmika-naitika tathA rASTrIya mUlyoM kI rakSA karate hue ha~sate-ha~sate mRtyu taka kA varaNa kara liyaa| ve hajAroM sannAriyA~, jo apane zIla gaurava kI vaijayantI laharAtI huI ha~satI-ha~satI citAoM meM utara gaI kevala mevAr3a kI thiiN| tyAga-vairAgya aura vIratA kI yahA~ paramparAe~ calatI rahI haiN| koI Aye aura dekheM, mevAr3a ke itihAsa ko ki vAstava meM mevAr3a kyA hai ? mevAr3a ke zaurya-tyAga aura balidAna kA itihAsa kevala rANAvaMza ke canda vizra ta rANAoM ke itivRtta ke sAtha hI pUrA nahIM ho sktaa| mevAr3a kA itihAsa pratyeka mevAr3I kI paramparA meM samAyA huA hai, yaha alaga bAta hai ki kevala rANA yA canda rajavAr3oM ke kucha viziSTa vyaktiyoM ko chor3akara anya vaMzAnuvaMzoM ko na sunA gayA, na zodhA gayA aura na samajhA gyaa| mevAr3a kI dhArmika paramparAeM bhI sAmAjika rAjanaitika paramparAoM ke samAna bar3I samRddha hai / yahA~ kA rAja dharma "zava" hone para bhI mevAr3a meM dharma-sahiSNutA aura samanvaya kA Adarza sarvadA mAnya rahA / anya paramparAoM ke samAna jainadharma bhI mevAr3a meM aneka saphalatAoM ke sAtha na kevala phalatA-phUlatA rahA, apitu mevAr3a ke sAMskRtika evaM sAhityika unnayana meM bhI sadA agrahasta rahA hai| mevAr3a meM aneka 'jaina mandira' aura tIrthoM kI sthApanA ke sAtha zuddha vItarAga mArgIya AtmArAdhaka sAdhumArgIya paramparA bhI barAbara vikasita hotI rahI / itanA hI nahIM, pUjya zrI dharmadAsajI mahArAja ke ziSyAnuvaMza se pallavita huI mevAr3a sampradAya kA isa pradeza meM itanA bar3A prAbalya rahA ki yatra-tatra-sarvatra unakI garimA kA gAna anugaMjita ho rahA he, Aja bhI mevAr3a meM isa sampradAya ke hajAroM anuyAyI dUra-dUra taka gAvoM kasboM meM phaile hue haiN| mevAr3a ke jaina jagata meM yaha sampradAya apanA pramukhatama sthAna rakhatA hai| maiMne anubhava kiyA ki itane bar3e bhUkhaNDa para vistRta itane bar3e samudAya kA netRtva jina mahAn santoM ne kiyA, nizcaya hI unameM kucha apratima vizeSatAe~ hoNgii| maiM svayaM isa paramparA meM dIkSita hU~ to merA socanA ahaituka nahIM thaa| maiMne aitihAsika mahAn santoM para zodha karanA prArambha kiyA to vastutaH kaI aise tyAgI-tapasvI aura tejasvI caritra mile ki maiM cakita raha gyaa| maiM kaI dinoM se icchuka thA ki ina mahApuruSoM kA, jinakA paricaya milA hai vyavasthita rUpa se kahIM prakAzita kara diyA jAye, kintu koI avasara nahIM mila rahA thaa| acAnaka gata varSa gurudeva kI dIkSA svarNa jayantI kA vicAra upasthita huA / maiMne dekhA ki saikar3oM gurubhakta kAryakartA bhI isa utsava ke lie utsuka haiM to maiMne socA ki kyoM nahIM isa utsAha ko sAhityika dizA meM mor3a diyA jAye / vicAra kAryakartAoM taka pahuMce aura sabhI ne svAgata kiyA aura abhinandana grantha kA kArya prArambha ho gyaa| cirantana upAdeyatA tathA sAmayika AvazyakatA hI abhinandana grantha ke niSpAdana ke mUla haiN| abhinandana grantha : eka paricaya - prastuta abhinandana grantha meM chaha khaNDa haiM / abhinandanIya vRtta ke rUpa meM gurudeva zrI kA jIvana paricaya hai| aura usake pazcAt haiM, zraddhArcana evaM vandanAe~ sneha sikta bhAvanAzIla mAnasa kA zabda sAkSya ! gurudeva zrI kA jIvana krama koI adhika ghaTanA-pradhAna nahIM rahA, aura jIvana ke jo kucha vizeSa anubhava haiM bhI, to unake pIche pUjya zrI motIlAla jI mahArAja, jinakI pavitra chatrachAyA meM pravartaka zrI kA nirmANa huA unhIM kA sarvAdhika prabhAva rhaa| rAja MARCISI . TAS Jaranormananthate ::S.BRat/ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 HTTRAIL INCLEA ( 14 ) pUjya zrI motIlAlajI mahArAja bar3e tejasvI vaktA aura prabhAvazAlI AcArya the aura gurudeva zrI barAbara unhIM kI sevA meM bane rhe| rAma kI taraha pUjya zrI the to gurudeva hanumAna kI taraha kevala sevA meM rahe / jaise sevA hI hanumAna kA paricaya hai| aise hI gurudeva kA bhI jIvana paricaya kA zabda kevala 'sevA' hai| ghaTanAe~ jo banatI haiM ve sIdhI svAmI ke sAtha jur3atI jAtI haiM, sevaka kA to kevala sevA hI kartavya banA rahatA hai| ghaTanAoM kI vividhatA nahIM hone para bhI mujhe mere samparka meM Ane se pUrva kI tathA bAda kI jitanI bAteM milIM binA kisI atizayokti ke yathAsaMbhava taTastha bhAva se likha dene kA prayAsa kiyA hai| mujhase pUrva kI jo ghaTanAe~ haiM, unheM pAnA bar3A kaThina rhaa| pravartaka zrI ne kabhI bhI eka sAtha baiThakara apanA paricaya dene kA prayAsa hI nahIM kiyA / kaI bAra pUchane para aura kaI taraha ke prasaMga calAkara kucha bAteM nikalavA paayaa| ___ina sAre kAraNoM se jIvanavRtta meM vaividhya aura vaicitrya kI kamI avazya hai| kintu jitanA paricaya de pAyA yadi pAThaka usa para bhI ThIka-ThIka manana kareM to usase gurudeva zrI ke antara vyaktitva kA paricaya mila sakatA hai| prastuta grantha meM 'mevAr3a aura usake damakate hIre' nAmaka jo dvitIya khaNDa hai, usameM mevAr3a ke sarvAMgINa svarUpa kA paricaya dete hue mevAr3a sampradAya ke pUrvAcAryoM aura viziSTa muniyoM kA paricaya dene kA prayAsa hai| pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja ke ziSya zrI choTe pRthvIrAja jI mahArAja se isa paramparA kA sambandha hai / maiMne bahuta prayAsa kiyA ki kramazaH jitane 'muni hue' unakA ThIka-ThIka paricaya mile, kintu pUjya zrI roDIdAsa jI mahArAja (ror3ajI svAmI) se pUrva ke kevala nAma mAtra upalabdha haiM aura kucha bhI paricaya nahIM mila paayaa| zrI ror3ajI svAmI ke bAda se aba taka kA jitanA paricaya paTTAvaliyoM, stavanoM aura anuzrutiyoM ke AdhAra para milA, vaha jyoM kA tyoM diyA / jisake jitane pramANa mila pAye unheM bhI grantha meM uddhRta kara diyA hai / itihAsa rakhane kI paripATI nahIM hone se Aja hameM aitihAsika tathyoM ke lie bahuta bhaTakanA par3a rahA hai / mevAr3a khaNDa meM mevAr3a ke anya gauravazAlI vyaktitvoM kA vistRta paricaya AnA cAhie thA kintu mevAr3a meM eka to isa dizA meM bahuta kama zodha huii| dUsarA, jo isa viSaya meM thor3A kAma karate bhI haiM, to aise vyaktiyoM ne utanI ruci nahIM lI jitanI maiM cAhatA thaa| phira bhI jitanA navIna mila pAyA utanA liyA hai| . tIsarA khaMDa 'jaina tattva vidyA' se sambandhita hai / sAgara kI bhA~ti asIma jaina tattva vidyA (jainolojI) kA jitanA AloDana kiyA jAya utanA hI amRta aura amUlya maNiyA~ milane kI nizcita sambhAvanA hai| vidvAn lekhakoM ne vividha viSayoM kA AloDana kara jo vidyAmRta hameM diyA hai, usase bahuAyAmI jaina vidyA kA eka paricaya prApta ho jAtA hai, jo rucikara bhI hai, jJAnavardhaka bhii| caturtha khaMDa meM, "jaina sAdhanA, sAhitya aura saMskRti" para 17 ucca koTi ke lekha haiM / 'sAdhanA aura sAhitya' viSaya para paryApta sAmagrI milI hai, para jaina saMskRti para anuzIlanAtmaka evaM cintana pradhAna lekha nahIM prAyaH Aye / jo Aye ve kucha 'stara' ke nahIM lage, isalie sAMskRtika lekhoM kA abhAva svayaM mujhe bhI khaTakatA rahA / grantha ke itihAsa aura paramparA nAmaka pA~caveM khaNDa meM bhagavAna RSabhadeva se bhagavAna mahAvIra taka aura unake bAda gaNadhara, zrutakevalI aura sthaviraparamparA para kramagata dRSTi se likhA gayA hai / isa sAre lekhana kArya meM sarvAdhika upayoga zrI hastimala jI mahArAja (mAravAr3I) dvArA likhita "jainadharma kA maulika itihAsa" prathama aura dvitIya bhAga kA kiyA gayA / / ye donoM prakAzana jainadharma ke itihAsa ko prAmANika rUpa se prastuta karane meM bar3e sArthaka siddha hue haiM, aisA merA vizvAsa hai| kucha nibandha viSaya, bhASA aura zailI kI dRSTi se nizcaya hI bar3e uttama aura vidvadgamya hai to kucha nibandha bhASA-zailI aura viSaya-vastu kI dRSTi se sAmAnya bhI haiN| LAB a HOR TO Private Personal use only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinama samAja sevI, pragatizIla vicAraka, karmaTha kAryakartA dAnavIra seTha zrI UMkAralAla jI seThiyA GGGGGGGGG sana vA r3a rararararara adhyakSa zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, sanavAr3a manonIta adhyakSa : ambAguru abhinandana samAroha, kozIyala Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 NOTATD LAVEISS ( 15 ) gambhIra tAttvika nibandhoM ke sAtha sAmAnya viSaya-vastu kA saMyojana hameM jAna bUjhakara karanA pdd'aa| hama yaha acchI taraha samajhate haiM ki jisa dharatI para isa grantha kA vimocana hone jA rahA hai vahA~ ke dharAputroM meM se adhika to sAmAnya grAhI hI haiN| grantha kA sarvAdhika sadupayoga ho, isa dRSTi se isameM vaiziSTya aura sAmAnya kA samanvita prayAsa hai| chaThe 'kAvya-kusuma' khaNDa meM kucha purAnI DhAleM, kucha anya aisI sAmagrI hai jinakA aitihAsika mahattva hai / gurudeva zrI ke nitya smaraNIya pada bhI haiM / mere sahayogI maiM bahuta hI vyasta vAtAvaraNa or3akara calane vAloM meM se huuN| pravacana, vihAra, sAdhvAcAra sambandhI kAryoM ke uparAnta jo samaya mila pAyA hai usameM bhI aneka bAdhAe~ prAyaH banI rahatI haiM / aisI sthiti meM grantha sampAdana, lekhana jaise kArya ko sampanna karanA mere lie to kama se kama bar3A kaThina thA, kintu phira bhI kArya huA to yaha zreya mere samasta sahayogiyoM kA hai| zrI pUjya muni zrI mahArAja jo pichale eka varSa se gurudeva zrI kI sevA meM haiM mujhe barAbara prerita karate rahe / zrI indramuni jI, zrI magana munijI kA avismaraNIya sahayoga rahA / __ zrI madana munijI kI prArambha se hI bar3I joradAra preraNA rhii| sAmagrI upalabdha karAne meM bhI inhoMne sahayoga kiyaa| zrI darzana munijI ne sevA-sambandhI kArya kara sahayoga diyaa| parama viduSI mahAsatI jI zrI premavatI jI ke . preraNAtmaka sahayoga ko maiM vismRta nahIM kara sktaa| yaha likhate hue barAbara mujhe yAda A rahI hai pUjya marudhara kesarI mizrImala jI mahArAja kI, jinake preraNAtmaka AzIrvAda se merI sakriyatA banI rhii|| snehI sAthI tapasvI zrI rajata munijI ko maiM nahIM bhUla sakatA, jo barAbara pragati ke viSaya meM jAnakArI lete rahe aura preraNA dete rahe / sampAdaka maNDala meM se jinakA mujhe bharapUra sahayoga milA, unameM samartha vidvAna zrI devendra munijI zAstrI, zrI zrIcandrajI surANA 'sarasa' aura DA0 zrI narendra jI bhAnAvata haiM / zrI devendra munijI ne "jitanA sahyoga cAhie utanA lIjiye" likhakara merI preraNAoM meM navIna sphuraNAe~ bhara dii| DA0 bhAnAvata ne acchI sAmagrI upalabdha karAkara sahayoga diyA to zrI 'sarasa' jI ko to Apa isa sAre kArya meM 'sarvesarvA' hI mAna lIjiye, sAmagrI upalabdha karAne se lekara saMyojana evaM mudraNa sAja-sajjA taka unakA sahayoga pUrI taraha mere sAtha rahA / anta meM maiM abhinandana grantha prakAzana samiti tathA abhinandana samAroha samiti ke padAdhikAriyoM, kAryakartAoM ko sAdhuvAda detA hU~ jinhoMne samaya-samaya para upasthita ho, yathA samaya kArya sampanna ho jAye isa lakSya se bhAvapUrNa Agraha kiye / aura yaha grantha abhinandana samAroha kI zobhA bar3hAne yogya bana sakA...AzA hai vidyA-rasika pAThakoM ke mana ko bhI cira kAlika paritRpti milatI rahegI, basa yahI shubhaashaa...| -muni 'kumuda C ... PRINTRE - - -.-.-..'SB S / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SRBRO 000000000000 25 000000000000 10000% anukramaNikA abhinandanIya vRtta nakSatroM kI bhASA meM jIvana kI antaryAtrA gurudeva zrI ke suvacana gurudeva ke gurubhrAtA, ziSya parivAra eka paricaya zramaNa saMgha kI mahAn vibhUti : pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja mevAr3a pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja racanAtmaka pravRttiyoM ke dhanI : AcArya samrATa zrI Ananda RSi marudhara kesarI munizrI mizrImala jI rASTra saMta upAdhyAya amara muni jI adhyAtma yogI zrI puSkara munijI pravartaka zrI sUryamunijI zrI hIrA muni 'himakara' madana muni 'pathika' sAdhvI zrI cAritra prabhA prathama khaNDa abhinandanIya vRtta evaM zraddhAcana sAdhvI zrI kusumavatI sAdhvI zrI umarAva kaMvara 'arcanA' zrI raMga muni zrI Izvara muni pUjya pravartaka gurudeva zrI abhinandana: eka jyotivAhI sAdhaka kA AzIrvacana evaM zubhakAmanA zrI saubhAgya muni 'kumuda' madanamohana jaina 'pavi saubhAgya muni 'kumuda' saubhAgya muni 'kumuda' 44 44 45 46 46 zrI devendra muni, zAstrI zrI zAnti muni madanalAla jaina bI0 e0 ela0 ela0 bI0 DA0 narendra bhAnAvata, ema0 e0, pI-eca0 DI0 pravartaka zrI vinaya RSi jI mAlavakesarI zrI saubhAgyamala jI mahArAja paM0 muni zrI kastUracanda jI mahArAja zAsanasevI zrI vRjalAla jI mahArAja mevAr3a bhUSaNa zrI pratApamala jI mahArAja zraddhArcana evaM vandanA [ gadya bhAga ] 48 muni zrI sumeracanda jI 48 muni zrI udayacanda jI 48 48 sAdhvI zrI vimalavatI jI rAjendra muni zAstrI sAdhvI zrI candrAvatI jI 1 16 21 24 30 36 36 41 43 x x x x x 46 47 47 47 47 52 52 52 53 54 50 50 mahAsatI zrI zIlavatI jI 51 sAdhvI zrI puSpavatI jI SAKC 54 54 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni zrI indramala jI sAdhvI zrI premavatI jI AryA zrI ugamavatI jI zrI darzana rAya jI mahArAja goTUlAla mAMDota 'nirmala' delavAr3A sthAnakavAsI zrI saMgha zaMkaralAla koThArI sAgaramala kAvaDiyA devendra kumAra hiraNa 55 bhaMvaralAla pagAriyA 55 bhagavatIlAla tAteDa 57 rozanalAla siMghavI 57 dharmajyoti pariSada 58 raNajItasiMha sojetyA 58 sohanalAla sUriyA 58 U~kAralAla seThiyA 56 harakhalAla loDhA 56 0 0 0 0 0Mmm 000000000000 000000000000 SPEEDOD HEESENTEYA guru prazasti : (kAvya) -saubhAgya muni 'kumuda' pUjya pravartaka paMcakam -paM0 zrIdhara zAstrI abhinandana -marudharakesarI mizrImala jI mahArAja zraddhA sumana --candrasiMha caudharI, ema.e. ' baMdAmi -umeza muni 'aNu' virala vibhUti - muni zrI mahendra kumAra 'kamala' zraddhA ke sumana -sukuna muni paramala ambeza -ghora tapasvI rajata muni gurudeva zrI ko vandanA --candrasiMha caudharI ema0 e0 jagabhUSaNa zrI ambamuni -vijaya muni 'vizArada' zrI amba muktASTaka - --abhaya muni ho koTizaH vandana --bAlakavi subhASa muni dekhA, aisA saMta nahIM -zrI gaNeza muni zAstrI [padya bhAga] guNa-ratnAkara 63 -prakAza muni 'prema' madhura Amra-sama jIvana jinakA 68 -jinendra muni do kavitta 66 -bhakta 'rAva' bhakti sumanArcanA -kaviratna zrI candana muni gaurava-gIta -magana muni 'rasika' guNa-sAgara sadguru -ziromaNicandra jaina jana-jana kI haranA saba pIra -muni sureza 'priyadarzI' caraNa vandanA karo -zrI Ananda muni zraddhA-sumana-paMcaka -muni narendra 'vizArada' abhivandanA 74 -vinaya muni 'vidhu' zrI ambAlAla jI mahArAja sAhiba 75 -bahuzruta zrI madhukara muni bhAvAMjali -muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' avasara abhinandana kA -sau0 lIlA surAnA 'AgarA' SEX Jain sxesa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 000000000000 000000000000 jA WADUN Jii PAPE dvitIya khaNDa mevAr3a aura usake damakate hore 1. mevAr3a : eka bhaugolika vizeSaNa -DA. basantasiMha 2. mevAr3a kI loka-saMskRti meM dhArmikatA ke svara -DA. mahendra bhAnAvata 3. vIroM, santoM aura bhaktoM kI bhUmi-mevAr3a -zrI hIrA muni 'himakara' 4. mevAr3a meM jaina dharma kI prAcInatA -rAmavallabha somAnI 5. mevAr3a aura jaina dharma -zrI balavantasiMha mehatA 6. mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kA yogadAna -DA0 deva koThArI paramparA kA itihAsa 7. mevAr3a sampradAya ke jyotirmaya nakSatra -zrI saubhAgya muni 'kumuda' 1 ghora tapasvI pUjya zrI ror3a jI svAmI 126 2 AcArya pravara zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja 138 3 pUjya AcArya zrI mAnajI svAmI 144 4 tapasvIrAja zrI sUrajamala jI mahArAja 151 5 kavirAja zrI riSamadAsa jI mahArAja 6 zrI bAlakRSNa jI mahArAja 7 kalAkAra zrI gulAbacandra jI mahArAja 8 AtmArthI zrI veNIcanda jI mahArAja . AcArya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja 10 pUjya zrI motIlAla jI mahArAja 11 paramazraddheya zrI jodharAja jI mahArAja 12 sarala hRdaya zrI bhAramala jI mahArAja 181 13 parama zraddheya zrI mAMgIlAla jI mahArAja 14 mevADa-sampradAya kI sAdhvI paramparA . 187 15 pravartinI zrI sarUpAM jI aura unakA parivAra 160 8. jaina sAhitya aura saMskRti kI bhUmi : mevAr3a -DA0 kastUracanda kAsalIvAla 6. mevAr3a kA prAkRta, saMskRta evaM apabhraMza sAhitya -DaoN0 prema sumana jaina 10. prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mevAr3a kI dena -DA0 ratnacandra agravAla 11. mevAr3a kA eka jaina bhIla netA : motIlAla tejAvata -zrI zobhAlAla gupta 12. mevAr3a meM vIravAla pravRtti -zrI nAthUlAla caNDAliyA 13. svatantratA saMgrAma meM mevAr3a ke jainiyoM kA yogadAna -DA0 bhaMvara surANA 153 180 arrNNN >>4uurom tRtIya khaNDa jaina tattva vidyA Atmatattva : eka vivecana -DA0 hukumacanda saMgave karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA -sAdhvI zrI saMghamitrA lezyA : eka vivecana -DA0 mahAvIra rAja gelar3A guNasthAna-vizleSaNa -zrI himmatasiMha sarUpariyA 225 230 241 442 - UN dateaRED Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 256 -AP 270 277 287 000000000000 000000000000 286 268 321 CCC 336 348 360 381 ( 16 ) jinazAsana kA hArda -zrI sUrajacanda zAha 'satyapremI' 'DAMgIjI' bhAratIya cintana meM-mokSa aura mokSa mArga -zrI devendra muni zAstrI bhagavAna mahAvIra kA tattvavAda -muni zrI nathamala jI Adhunika vijJAna aura jaina mAnyatAe~ -DA0 nandalAla jaina syAdvAda kA sahI artha -pro0 dalamukha mAlavaNiyA anekAnta darzana-ahiMsA kI paramopalabdhi -DA0 amaranAtha pANDeya AgamakAlIna naya-nirUpaNa -zrIcanda golecA : kanhaiyAlAla loDhA ema0 e0 jainAgamoM meM mukti-mArga aura svarUpa - muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' brAhmaNa va zramaNa paramparA ke sandarbha meM sthitaprajJa aura vItarAga -zrI bhaMvaralAla seThiyA ema0 e0 jainadarzana meM ajIva dravya -AcArya zrI Ananda RSijI caturtha khaNDa jaina sAdhanA, sAhitya aura saMskRti jaina sAdhanA-paddhati -DA0 muktAprasAda paTairiyA jaina yoga; udgama, vikAsa, vizleSaNa, tulanA -DA0 chaganalAla zAstrI zramaNAcAra : eka anuzIlana -AryA candrAvatI jaina-sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa ---goTUlAla mAMDota 'nirmala' janazramaNa : vezabhUSA-eka tAttvika vivecana -oMkAralAla seThiyA vizva dharmoM ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA-- sAdhanA pathaH eka tulanAtmaka vivecana -vasantakumAra jaina zAstrI saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA -mAlavakezarI muni zrI saubhAgyamala jI jaina paramparA meM upAdhyAya pada -muni zrI rUpacandra jI 'rajata' jaina Agama aura prAkRta : bhASA vijJAna ke pariprekSya meM eka parizIlana -zrImatI zAntidevI jaina jaina nyAya ke samartha puraskartA : siddhasena divAkara -devendramuni zAstrI jaina yoga ke mahAna vyAkhyAtA : haribhadra sUri -pro0 sohanalAla paTanI ema0 e0 jaina AgamoM ke bhASya aura bhASyakAra -adhyAtma yogI zrI puSkara munijI AcArya hemacandra : jIvana, vyaktitva evaM kRtitva -abhayakumAra jaina ema0 e0, bI0 eDa0 rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra -devendra muni zAstrI rAjasthAnI jaina sAhityakAra -rameza kumAra jaina jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA -kavirAja rAjendra prasAda bhaTanAgara jaina saMskRti ke pramukha parvo kA vivecana -zrI goTUlAla mAMDAvata paMcama khaNDa itihAsa aura paramparA jaMna paramparA : eka aitihAsika yAtrA ___ magavAna ariSTanemi yogalika yuga 485 bhagavAna neminAtha ke dharmazAsana ke kucha divyaratna tIrthakara yuga 485 gajasukumAra, DhaMDhaNamuni, thAvaccAputra bhagavAna RSabhadeva, 486 bhagavAna pArzvanAtha bhagavAna zAntinAtha 486 bhagavAna mahAvIra 386 416 443 452 456 460 462 463 464 Jale Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) 512 000000000000 000000000000 516 520 kevalikAla pradhAna ziSya zrI indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ke prathama paTTadhara 'Arya sudharmA' vairAgya ratnAkara zrI jambUsvAmI pUrvadhara kAla zrI prabhava svAmI AcArya zayyaMbhava AcArya zrI yazobhadrasvAmI AcArya zrI saMbhUtivijaya AcArya zrI bhadrabAhu AcArya zrI sthUlabhadra AcArya mahAgiri AcArya suhasti AcArya balissaha Arya indradinna Arya Arya dina Arya vajrasvAmI Arya vajrasena Arya ratha Arya mukhagiri digambara mata kA udaya Arya phalgamitra AcArya rakSita Arya nAgasvAmI Arya saDhIla aNagAra caityavAsa : AcAra zaithilya kA paryAya 521 AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa 521 avakramaNa yuga 521 utkrAMti yuga lokAzAha kA Aloka sthAnakavAsI (sAdhumArgI) paramparA kA abhyudaya 523 zrI jIvarAja jI mahArAja 523 zrI dharmasiMha jI mahArAja pUjya zrI lavajI RSijI 523 pUjya zrI dharmadAsajI mahArAja 524 dharmadAsa jI mahArAja aura mevAr3a-paramparA ccccccxccccccccxxx UnuaWWWWWWWWWWWW KUNWANUmmMGMARCK 523 SaSTha khaNDa kAvya-kusuma nr 543 pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja ke smaraNIya pada pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja kI kucha racanAeM pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja racita-zrI ror3ajI svAmI kA guNa pUjya zrI mAnajI svAmI viracita-pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke guNa zrAvaka caturbhuja dvArA racita-pUjya zrI mAnajI svAmI ke guNa kavirAja zrI riSabadAsa jI mahArAja ke kucha pada riSabadAsa jI mahArAja-kRta-tAttvika carcA choTI paTTAvalI cccccccx . om. no BHOSAR COACORRO S 690% 0000 Lain Education International anelinary.om Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya pravartaka gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja abhinandanagrantha prakAzana samiti ko Arthika sahayoga dene vAle zrI saMgha aura zrImAnoM kI svarNima nAmAvalI zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha 501) 501) 501) 501) 501) 501) 501) zrImAn DAlacanda jI jaina zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha 1001) 1001) 101) 501) 501) 501) zrImAn hIrAlAlajI mahatA zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha 501) 501) 501) 501) 501) 501) pATana cainapurA zambhugar3ha sagareva kAlesariyA cilezvara mIMTA rAyapura badanora kozIthala borANA lasANI tAla badanora bhIma zambhugar3ha AsIMda zivapura thANA cAndarAsa nAthaDyAsa jhaDola sahAr3A mokhuNadA nAndazA DelAnA lAkholA AraNI rAzamI 501) 501) 501) 501) 501) 501) 1001) 501) 501) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501) 501) 501 ) 101) 201) 201) 501) 501 ) 501) 501) 501) 501 ) 501 ) 501) 101) 501) 1001) 201) 501) 1001) 501) 501 ) 501 ) 501) (501) (501) ( 2 ) zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha " 501) 501) " 33 33 73 " zrImAn bhairUlAlajI IzvaralAlajI sAMkhalA zrImAn milApacandajI sampatalAlajI mahatA zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha "1 , 33 37 zrImAn chaganalAla jI osavAla zrI va sthA. jaina zrAvaka saMgha 13 21 zrImAn bhImarAja jI pRthvIrAja jI koThArI zrI va sthA. jaina zrAvaka saMgha zrImAn bhagavatI lAla jI tAter3a zrI va sthA. jaina zrAvaka saMgha <" 17 "1 501) Akar3a sAdA 501) DUMgalA keriyA 501 ) 501) sAMgAvAsa 501) zrImAn madanalAla jI pItalyA devagar3ha 10001) zrI dharma jyotipariSad molelA zAkhA kAryAlaya se sambandhita zrI saMgha zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha 1001) rAjAjI kA karer3A relamagarA 501) 501) 501) 501 ) 501 ) " " " " 33 " " 23 "1 " "1 11 33 " 37 37 11 33 33 " 23 11 17 bhImagar3ha DiNDolI lAMgaca siMghapura gilUNDa AmeTa rAmathalI relamagarA gaNezapurA bhagavAnapurA karajAliyA jUNadA jItAvAsa tArAvaTa jetagar3ha mar3I dovaDa thAmalA saradAragar3ha kuMvAriyA mohI kAMkarolI dhoindA maNora gar3avAr3A palANA kalA sindU delavAr3A khemalI candesarA debArI vo Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 ) 602) 1001) 551) (501) 1001) 651) 501) 601) 501 ) (501 ) 501 ) 501 ) 501) 501 ) 501 ) 1001) 501) 501) 501) 501) 501) 501) (501) 751) 1001) 501 ) 501) 501) 501) 501 ) 501) 501 ) 501 ) 501) 501) ( 3 ) zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha " 33 33 " 22 33 " " "" " zrImAn nAthUnAna jI bola zrI va sthA0 jaina zrAvaka saMgha 11 " " 17 "1 17 17 37 23 33 " " "2 33 23 " 33 31 33 "1 11 " zrImAn tulasIrAma jI samadANI zrI va sthA0 jaina zrAvaka saMgha 39 13 33 31 zrI va. sthA0 jaina zrAvaka saMgha 19 33 "1 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha zrI va sthA0 jaina zrAvaka saMgha DUMgalA maMgalavAr3a bhAdasor3A maMDapiyA vAnasena sanavAr3a phataha nagara jAsamA AkolA mAvalI sTezana ghA~sA Ayar3a kAbarI jora galavA biNola nAthadvArA rAjyAvAsa baneDiyA pAkhaNDa phalIcA (kujolI jevANA mAserA laDapacA gavArar3I ( carANA) phatahanagara darolI mahArAja kI kher3I ruNDer3A inTolI sUrapura karUMkar3A kilA cittaur3a cittaur3agar3ha panotiyA khAMkhalA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI maganabAI dharmapatni saradAramalajI sarrApha zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha 501) 501) 501) 501) 501) 501) 501) 806) 301) 501) 501) jodhapura kherodA mAvalI navANiyA jabarakiyA semA poTalA ballabha nagara soniyANA bhUpAlagaMja zrImAn gerIlAla jI ghAsIlAla jI koThArI zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha zrImAn seTha motIlAla jI hukmIcanda jI coraDiyA cakkI vAlA indaura noTa-jisa krama se rasIdeM kaTIM usI krama se nAmAvalI dI gaI hai| ukta sabhI sahayogadAtA zrI saMghoM, evaM dharmapremI udAra mahAnubhAvoM ko hama hArdika dhanyavAda ke sAtha unake sadasahayoga kA Adara karate haiN| maMtrI ---abhinandana grantha prakAzana samiti, AmeTa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama zradhdeya mevAr3a saMgha ziromaNi pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja kA Adarza jIvana vRtta evaM zrabdArcana, zubhakAmanAeM, vandanAeM prathama khaNDa MEAVE E Eve IALISEAAAEASEARS UAEIAELANAL SANELAND abhinandanI RA8 . ** dArcana MER Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI saubhAgya muni 'kumuda' [ kavi, lekhaka evaM rAjasthAna ke prabhAvazAlI vidvAna saMta ] 000000000000 000000000000 abhinandanIya vRtta [pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja kI garimA maMDita jIvanarekhA] 0 VIBRAR Jimind PATRA .. .. JITY KRE jIvana kI Antarika gaharAI meM jAnA samudra ke antarAla meM praveza karane ke samAna hai / samudra kI thAha pAnA kaThina hai, aise hI kisI jIvana ko sampUrNa rUpa se parakha pAnA kaThina hI nahIM, lagabhaga asambhava hai| anekAneka choTI-bar3I ghaTanAoM, kadAcit paraspara virodhI upakramoM se nirmita jIvana vastuta: eka pahelI hai / use samajha pAnA apane Apa meM eka pecIdA kArya hai aura vaha bhI eka aise vyakti ke liye bar3A kaThina hai jo usa Alocya jIvana ke prati nitAnta snehAspada ho / eka ziSya guru ke jIvana ko ImAnadArI pUrvaka aMkita kara sake, isameM prAyaH sandeha rahatA hai| kintu ziSya yadi apanI ziSyatva kI bhUmikA se haTakara taTastha sattA ke pariprekSya meM guru ko dekhane kA yatna kare to isameM koI sandeha nahIM ki saikar3oM anya lekhakoM kI apekSA vaha guru ko adhika acchI taraha spaSTa pA sakatA hai| maiM apanI isa dUsarI sattA ko acchI taraha samajhane meM prayatnarata hU~ kintu sAphalya kitanA pA sakU~gA, yaha abhI kahane kI sthiti meM nahIM hU~ / garimA maya mevAr3a vizva ke aneka deza bhArata ke prati asUyAgrasta haiM / isakA kAraNa mAtra pravartamAna rAjanaitika paristhitiyA~ hI nahIM haiM, bhArata kI bhaugolika, sAMskRtika evaM sAmAjika upalabdhiyA~ hI itanI vividha, vizAla tathA gauravAspada haiM ki isake prati koI sahiSNu raha pAe to sacamuca Azcarya hogA / eka tarapha himAcchAdita vistRta uttuMga zikharAvalI to dUsarI ora asIma jala-rAzi kA umar3atA sailAba / ina donoM ke madhya nadiyoM, nagaroM, maidAnoM, vanoM va pahAr3oM-parvatamAlAoM, lahalahAte khetoM Adi vividhatAoM se paripUrNa yaha bhAratavarSa devatAoM ko bhI apane bIca khIMca le to kyA Azcarya ! sacamuca bhArata apane Apa meM sundara suhAvanA evaM paripUrNa vyavasthita bhUkhaNDa hai, jisakI tulanA kisI anya sthAna se kevala AMzika rUpa se hI ho sakatI hai, sampUrNa tayA nhiiN| rAjasthAna bhArata kA kalejA hai| bhArata jo hai, usako sabase adhika banAne kA zreya rAjasthAna ko hai| rAjasthAna kI miTTI meM eka teja damakatA hai, jo dillI ke siMhAsana ko naI AmA de sakatA hai, rASTra ke liye nyauchAvara ho sakatA hai, dharma rASTra aura saMskRti kI rakSA meM prANapaNa se juTa sakatA hai| - mevAr3a rAjasthAna ke hI eka pradeza kA nAma hai / udayapura, bhIlavAr3A, cittaur3a ina tIna maNDaloM meM adhikatara mevAr3a kA hissA A jAtA hai| svatantratA se pUrva mevAr3a kI apanI alaga rAjyasattA thii| saMskRti, bhASA, pahanAvA, sikkA, paimAnA, nApa-taula Adi isake apane the| yahA~ bahuta pahale se gahalota vaMzIya vIra kSatriyoM kA rAjya calA A rahA thA, jo apane gaurava meM bhArata ke sabhI kSatriyoM meM sarvadA zreSTha rahe haiN| yahA~ ke zAsaka mahArANA kahalAte the| mahArANA apanI Ana-bAna-zAna ke pakke, dilera aura jabaradasta lar3AkA hote the| ..... al -- 4.SExamAE/ Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja abhinandana grantha 000000000000 000000000000 SAE READS ziSTa LINICLE rANA vaMza meM mahArANA sAMgA, mahArANA pratApa, mahArAjA rAjasiMha Adi kucha aise jabaradasta vyaktitva ho cuke haiM, jo sacamuca bejor3a haiN| rANA-paramparA meM kucha vIrAMganAe~ bhI aisI ho cukI haiM, jina para mevAr3a hI nahIM vizva kA nArI varga garva kara sakatA hai / aisI sannAriyoM meM padminI aura mIrA kA nAma sarvopari hai| prAkRtika dRSTi se mevAr3a eka sampanna pradeza hai / arAvalI parvatamAlA mevAr3a kI sImA banAtI huI dUra taka nikala gaI hai / mevAr3a ke cAroM tarapha aura kahIM-kahIM madhya meM bhI pahAr3oM kI chaTA bar3I suhAvanI hai| pahAr3oM ke AsapAsa dUra-dUra taka lambe-caur3e pradeza meM prAyaH sabhI taraha kI khetI hotI hai| khetI mevAr3a kA mukhya vyavasAya hai| mevAr3a adhikatama gA~voM meM basA haA hai| zahara bhI haiM, kintu kama / mevAr3a meM vikAsa Adhunika yuga kI dena hai| mugaloM ke nirantara AkramaNoM se mevAr3a sadiyoM taka ujar3atA rahA / phalata: isakA samucita vikAsa nahIM ho skaa| Ana-zAna kI rakSA meM mevAr3a ne gaurava to pAyA kintu khuzahAlI nahIM pA sakA / aMgrejoM ke zAsana meM mevAr3a kucha jama skaa| usake bAda sukhAr3iyA sarakAra ke hAthoM yaha vikAsa ke patha para bddh'aa| dharmapriyatA mevAr3a kI raga-raga meM hai / mevAr3a saMgharSa kI chAyA meM palA, talavAroM meM rahA, barcI-bhAloM meM isane jIvana bitAyA, kintu adharma ke lie nahIM, dharma ke lie| mugaloM se lambe saMgharSa ke pIche kisI bhUmi ke Tukar3e kA prazna nahIM thA / prazna thA dhArmikatA aura sAmAjikatA kA / mugaloM ko beTiyA~ denA hindU adharma samajhate haiM, sabhI hinduoM kA yaha nizcaya hai| kintu mugaloM kI jabaradasta zakti se koI TakarAnA nahIM cAhate the, lekina mevAr3I TakarA gaye aura TakarAte hI rahe / antima samaya taka lohA lete rahe / kintu mugaloM ko DolA nahIM bhejA / yaha inake dharma kA prazna thA / dharma mevAr3a ke jana-jIvana kA prANa-tattva hai / mevAr3I isakI upekSA nahIM kara sktaa| vaha ghAsa kI roTI khA sakatA hai / vizAla senAoM se Takkara le sakatA hai / kintu vRndAvana se Aye zrInAtha-vigraha ko vApasa nahIM bheja sktaa| kisI caMcala kumArI kI lAja rakhane se mukha nahIM mor3a sktaa| mevAr3a kaTakara yA luTakara bhI muskurAne vAlA tattva hai, bazarte ki vaha kevala dharma ke nAma se ho / dharma ke maulika saMskAroM ke tIvrAgraha ne hI yahA~ kaI dhArmika pratibhAoM kA sRjana kiyA jo vizvavizruta hai / jisa mahAna muni-vyaktitva kA paricaya dene meM baiThA hU~, yaha bhI mevAr3a kI eka maulika kRti hai| udayapura jile meM thAmalA eka grAma hai, jo mAvalI jaMkzana se lagabhaga 6 mIla pUrvottara meM hai| pUjya zrI ambAlAlajI mahArAja kA yahI janmasthAna hai / maidAnI ilAke meM basA huA thAmalA na bahuta bar3A aura na choTA kintu eka majhalA acchA-sA gA~va hai| mevAr3a rAjya ke samaya yahA~ cauhAna kSatriya rAjya karate the| cauhAna apanI adbhuta vIratA ke liye sadA hI prasiddha rahe haiM / janma aura bAlyakAla thAmalA ke jaina osavAla mahAjana samAja meM sonI gotrIya sajjanoM kA bahuta pahale se pramukha sthAna rahA hai| apane vyavasAya meM to ye sajjana bar3he-car3he the hI, rAjyasattA meM bhI inakA agragaNya sthAna thaa| Arthika dRSTi se yaha varga prAyaH sampanna hI rahA / Aja bhI vaha sampannatA parilakSita hotI hai| AmnAya kI dRSTi se ye sabhI sthAnakavAsI jaina mevAr3a sampradAya ke anuyAyI the| kintu jaba mevAr3a meM terApaMtha ke udbhava ke sAtha hI dharma-parivartana kA daura calA to usameM adhikatara sonI-parivAra terApaMtha ke anuyAyI ho gaye, kintu kucha aise bhI the, jinhoMne isa dharma-parivartana ke pravAha kA dRr3hatApUrvaka mukAbalA kara apanI sthiratA-dRr3hatA kA paricaya diyaa| pUjya zrI ambAlAlajI mahArAja kA aise hI eka sonI-parivAra meM janma huA, jo apanI sudRr3ha dhArmikatA ke liye prasiddha thaa| Asa-pAsa ke adhikatara viparIta prabhAvoM, virodhI pArivArika-janoM ke madhya bhI apanI svIkRti ko sthAyI rakhanA AsAna bAta na thii| kintu dharmapriya zrI kizorIlAlajI tathA zrImatI pyAravAI ke liye yaha sahaja ho gyaa| kyoMki ve dharma ke mAmale meM kisI ke hastakSepa aura pravAha ko anAvazyaka hI nahIM, anupayogI bhI samajhate the| VATION Jan Education international , Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya vRtta : saubhAgya muni 'kumuda' | 3 000000000000 000000000000 zrI kizorIlAlajI aura zrI pyArabAI ko hamane pratyakSa nahIM dekhA / ataH unake jIvana kI maulika vizeSatAoM kA sAdhikAra varNana karane kI sthiti to nahIM hai, kintu phala se vRkSa kA anumAna lagAye jAne ke samAna putra se mAtA-pitA ko kucha-na-kucha to pahacAnA hI jA sakatA hai| jinakI santAna pUjya jI ambAlAlajI mahArAja jaisI pavitra caritra-sampanna santAna ho, una mAtA-pitA kA caritra avazya hI uttama hogA, yaha sahaja vizvAsa hai / viparIta dhArmika paristhitiyoM meM bhI svadharma ke prati unakI pragAr3hatA unake dRr3ha caritra ko prakaTa karatI hai / sAtha hI pArivArika melajola ko isa kAraNa bigar3ane nahIM denA eka alaga vizeSatA hai jo inheM vyavahArakuzala aura madhura svabhAvI honA siddha karatI hai| vyAvasAyika cAturya to thA hI, jo unheM saMskAroM se milA thaa| kula milAkara mAtA-pitA dharmaniSTha, caritravAna, dRr3ha Astika aura catura the| vikrama samvat 1962 jyeSTha zuklA tRtIyA maMgalavAra ko pyArabAI ne eka putra-ratna ko janma diyaa| prathama putra kA svAgata to hArdikatA ke sAtha hotA hI hai| bacce kA nAma hammIramala rakhA gayA / yaha nAma kevala chaha varSa rahA / thAmalA se mAvalI seTha kizorIlAlajI sonI ke eka aura bhAI the gmermljii| unhoMne apanA nivAsa sthAna mAvalI banAyA thaa| unakA niHsantAna hI dehAvasAna ho gyaa| unakI patnI rAmIbAI ekAkI raha gii| vaha eka bAra thAmalA gii| unako apanA ekAkIpana khala rahA thaa| chaha varSa ke choTe se hammIramala ko dekhA to mAvalI le jAne kI haTha karane lgiiN| mAtA-pitA choTe se bacce ko bhejane ke lie rAjI nahIM the, kintu jida ke kAraNa vaha unako uThA lAI aura putravat pyAra barasAne lgiiN| hammIramala kA ambAlAla ke rUpa meM nayA nAma-saMskaraNa kara diyaa| hammIramala nAma bhulA diyA gyaa| usake sAtha hI thAmalA lagabhaga dUra par3a gyaa| kabhI-kabhAra jAnA ho jAtA, vaha bhI prasaMgavaza, anyathA mAvalI hI aba jIvana-nirmANa kA sthala bana gyaa| pAThazAlA meM bhI bhartI hue| teraha varSa kI umra meM usa samaya kI ucca kakSA 'apara' uttIrNa kara ambAlAla jI ne apanI zikSA sampUrNa kara lii| dAdI ke pyAra bhare netRtva, lAlana-pAlana meM ambAlAla kA yaha samaya bar3A sukhamaya biitaa| saMskAroM kI khAda jIvana-paudhe kA nirmANa karane meM bar3A upayogI hissA adA karatI hai / baccA kaisA banegA? isa prazna kA uttara usake saMskAroM meM mila sakatA hai / anyatra nahIM / ambAlAla jahA~ skUla meM sAkSaratA prApta kara rahA thA, sAtha hI usako kucha aise saMskAra bhI mila rahe the, jo kisI bahuta bar3e sabhAgya ke binA sambhava nahIM ho sakate / ambAlAla ke rizte meM eka mAmI thI, bar3I dharmapriya aura zraddhAlu / vaha yadyapi gRhastha thI kintu sAdhvAcArasI sthiti meM rahatI thii| varSa meM do bAra apane hAthoM se luMcana karatI, cAroM skandha kA pAlana karatI, kevala darI para sotI, bahuta tyAgavRtti se rahatI thI vaha / usakA bhI isa bacce se bar3A hI pyAra thA / ambAlAla bhI samaya milate hI usake pAsa calA jaataa| mAmI use barAbara tyAga-vairAgya kA sandeza detI rhtii| jIvana kA mahattva tyAga meM hai, bhoga meM nhiiN| yaha bAta mAmI kaI taraha me use batAyA karatI thii| ambAlAla dhIre-dhIre aise saMskAra pAne lagA, jinameM zraddhA aura saMyama kA bIja pala sake / bhaviSyavANI hastarekhA yA deha-cihna bhAvI kA kucha paricaya de sakate haiM, yaha vivAdAspada ho sakatA hai, kintu inheM AdhAra banAkara kahI gaI bAteM kAkatAlIya nyAyavat hI sahI siddha ho jAe~ to kama se kama yaha to siddha kara hI detI haiM ki yaha viSaya ekadama to nissAra nahIM hai / eka cAraNa vRddha ko ambAlAla kA acAnaka hAtha yA deha-cihna vizeSa dikhAI diyaa| tadanusAra usane jo kucha kahA-usa para Aja avazya Azcarya hai| usane ambAlAla ko lagabhaga bAraha varSa kI vaya meM MPANNA HERaye SExt/ Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 . TOES THEATRE K HOLITA usakI dAdI ko yaha bAta kahI ki yaha baccA santa yA zAsaka-do meM se eka hoke rahegA / taba isa bAta ko koI satya mAnane ke lie taiyAra nahIM thaa| itanA hI nahIM, isa kathana ko manoraMjana kA viSaya banAkara vismRta-sA kara diyA gyaa| rAjya-sevA meM ambAlAla jaba 'apara' par3ha cukA to kisI samucita kArya meM laga jAnA cAhatA thaa| dAdI cAhatI thIM ki yahIM koI dhandhA zurU kiyA jaae| kintu ambAlAla kahIM bAhara kisI suyogya netRtva meM kAma karanA cAhatA thaa| sadbhAgya se lakSmIcandajI depurA mila gye| ye zreSTha rAjya karmacArI the| bacce kI yogyatA aura icchA ko parakha kara apane sAtha le gaye aura rAmapurA meM dANI ke rUpa meM niyukta kara diyaa| rAmapurA mevAr3a kA byAvara kI tarapha kA antima nAkA hai| vaha mahattvapUrNa caukI thii| acchI mustaidI se vahA~ kA kArya sNbhaalaa| lakSmIcandajI depurA, jo inspekTara the, bar3e khuza the| rAjavargIya logoM meM ambAlAlajI prazaMsA pAne lage to. motIlAlajI depurA inheM bAgaura le gaye / vahA~ muharira ke pada para kAma kiyaa| hIrAlAlajI cicANI 'zizuhitakAriNI sabhA', mevAr3a meM giradAvala ke pada para the, bar3e hI khyAti prApta kAryakartA the| ambAlAla jI ko suyogya samajhakara unhoMne apane pAsa bulA liyA aura apane nirdezana meM kArya diyA / isa kArya ke antargata bhIlavAr3A, jahAjapura, maoNDalagar3ha, cittaur3a Adi paraganoM ke kaI ThikAnoM meM bar3I samajhadArIpUrvaka kAma kiyaa| durghaTanA se bace jIvana kabhI-kabhI mRtyu ke mukha meM pahuMcakara Azcaryajanaka DhaMga se baca jAyA karatA hai| aisI ghaTanAe~ ambAlAlajI ke jIvana meM bhI banIM / tairanA AtA nahIM thaa| kintu baccoM ke sAtha pIcholA cale gaye / unake sAtha pAnI meM utara gaye / gaharAI meM jAte hI DUbane-ubarane lge| jIvana aura mRtyu jur3ane hI vAle the ki kucha vyakti, jo snAna kara rahe the, ne dekha liyA aura unhoMne bAhara nikAla kara eka taraha se inheM nayA jIvana pradAna kiyaa| eka bAra thAmalA meM ambAlAla jI tIna maMjila kI U~cAI se gira gaye, bacanA kaThina thA, kintu sabhAgya kI bAta thI ki ye eka vyakti ke Upara jA gire| use bhI coTa lagI, kintu ye baca gaye / kucha dina vyApAra bhI pahale mAtAjI kI aura bAda meM pitAjI kI mRtyu ne eka aisI sthiti paidA kara dI ki inakA rAjya sevA meM rahanA asambhava ho gayA / phalasvarUpa inheM saba kucha chor3akara mAholI A jAnA par3A / thAmalA kI jimmedAriyoM kA vahana karanA bhI eka AvazyakatA thii| eka choTA bhAI thA-raMgalAla, use sakSama banAne kA bhI prazna thA / ambAlAla jI mAvalI-thAmalA meM rahakara apane sabhI taraha ke uttaradAyitva ko nibhA rahe the| phira bhI Arthika dRSTi se kucha na kucha karate rahane ko jI cAhatA thA / suyoga bhI mila gayA / bhAdasor3A vAle zrI khUbacanda jI vhorA ne inheM apanI dukAna phatahanagara bulA liyaa| ImAnadArI inheM janmajAta milI thii| vyAvahArika pratibhA bhI ThIka thii| thor3e samaya meM vahA~ inhoMne apanI vizvAsapAtratA kA acchA paricaya diyaa| khUbacanda jI apane gharelU evaM vyAvasAyika prAyaH sabhI kAryoM meM ina para hI nirbhara karate the / sadvyavahAra aura cAturya se prAyaH sabhI prabhAvita the| yadyapi vyAvasAyika kSetra meM inakA adhika TikAva nahIM huA, kintu vaha thor3A samaya bhI naitikatApUrNa aura caritraniSTha rahA / guru-samAgama . jaba kucha nayA hone ko hotA hai to acAnaka anapekSita saMyoga mila jAyA karate haiN| hathiyAnA bhAdasor3A se cAra mIla para gA~va hai / vahA~ koI zAdI thii| jAnA to kAnamalajI ko thA jo khUbacandajI ke bar3e putra the, kintu unhoMne sahaja hI Agraha kara liyA sAtha meM calane kA / ambAlAlajI cAhate hue bhI inkAra nahIM kara sake / donoM hathiyAnA pahu~ca gye| saMyoga kI bAta thii| usI dina mevAr3a prasiddha santa-rala pUjya zrI motIlAlajI mahArAja sAhaba apane ziSya Tu Tu Tu Tu Tu SUNDROR Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya vRtta : saubhAgya muni 'kumuda' | 5 000000000000 000000000000 ....." zrI bhAramala jI mahArAja sahita hathiyAnA padhAre the / unheM bhI bahuta acche zakuna ho rahe the| kintu rahasya rahasya hI thaa| zrI bhAramala jI mahArAja zrI ambAlAla jI ke mamere bhAI hote the| yaha bahuta hI saMkSipta riztA thA aura vahA~ avakAza meM the / ataH isI choTe-se rizte ko yAda kara ambAlAlajI zrI bhAramalajI mahArAja ke pAsa pahuMca gye| bAteM calIM, bhAramalajI mahArAja ne pUjya zrI motIlAlajI mahArAja ko batAyA ki yaha merA mamerA bhAI hai| pUjyazrI ne sahaja hI kaha diyA- "to, ambAlAlajI ! sacce bhAI bana jAiye !" basa isI eka vAkya ne ambAlAlajI ke mana para jAdU-sA asara kara diyaa| ambAlAlajI aba eka anajAnI naI dizA meM socane lge| dina bhara manomaMthana calatA rahA / antatogatvA eka dRr3ha nizcaya uttara AyA-saMyama lenaa| pUjyazrI ke sAmane mana ko spaSTa kholate hue ambAlAlajI ne apane vicAra prakaTa kiye| pUjyazrI ko yaha kalpanA taka na thI ki merA eka vAkya isako yoM mor3a degaa| pUjyazrI ne saMyama kI kaThoratA, pariSahoM kI bhISaNatA aura saMyama meM Ane vAlI vighna-bAdhAoM kA vistRta varNana karate hue Agraha kiyA ki jo kucha nizcaya kiyA jAe vaha kisI lahara meM bahakara na ho| nizcaya ke pUrva bahumukhI cintana se vastusthiti kA, sAdhana aura sAmarthya kA vistRta vicAra kara lenA caahie| pUjyazrI jina bAtoM kI tarapha socane ko kaha rahe the, ambAlAlajI pahale hI saba kucha soca cuke the| maMthana to pahale ho cukA thA, aba to kevala taiyAra makkhana thA, jo pUjyazrI ke sammukha rakhA gayA thaa| bAta aba kevala bAta nahIM thI, dRr3ha nizcaya thA / vaha chupa bhI nahIM sakatA thA aura na chupAnA thaa| tejI se cAroM tarapha yaha havA phaila gii| kAnamalajI ne punaH bhAdasor3A calane kA Agraha kiyA kintu dRr3ha nizcayI ambAlAlajI Tasa se masa nahIM hue| kAnamalajI voharA ne sAre samAcAra mAholI dAdI ko likha bheje| bhAI raMgalAlajI aura kucha sajjana hathiyAnA pahu~ce / ghara le jAne ke kaI yatna kiye, kintu unheM bhI saphalatA nahIM milI / eka bAra bhAdasor3A bhI kaI loga Aye aura inheM jabarana uThA le jAne kA prayatna karane lage, kintu ve saphala na ho ske| tyAga ke mArga para jaina muni kA jIvana tyAga kI parAkASThA kA jIvaMta pratIka hotA hai| usameM pUrNatA pAnA ekAeka sambhava nahIM hotA / dIrgha abhyAsa va sudRr3ha mAnasika saMbala ke binA jaina munitva kI sAdhanA sadha jAe, yaha sambhava nhiiN| vairAgyamUrti ambAlAlajI ko sAdhutva kA saMpuSTa avalambana milanA abhI kaThina laga rahA thaa| kintu sAdhanA kA sambandha kevala veza se to hai nhiiN| sacitta jala kA tyAga karake anya ArambhAdi ke tyAga kara diye| pratidina dayAvrata karanA aura bhikSA se AhAra lAnA prArambha kara diyaa| tyAga ke isa prakaTa svarUpa se jaina samAja to prabhAvita thA hI, saikar3oM ajaina bhI bahuta prabhAvita hokara dhanya-dhanya kahate the| bAvIsa mIla kA saphara "zreyAMsi bahuvidhnAni bhavanti mahatAmapi" zreSTha kAryoM meM prAyaH vighna AyA hI karate haiN| vairAgI ambAlAla jI ke prakhara tyAga kI sarvatra carcA phaila cukI thii| mAholI meM dAdI ne sunA to choTe bhAI raMgalAla ko prerita kara sAtha meM kucha aura sambandhiyoM ko bhejakara ambAlAlajI ko ghara lAne kI bAta banA lii| taba ambAlAlajI AkolA the / yahIM para saba dala banAkara pahuMce aura ambAlAlajI ko jabaradastI uThAkara chakar3e meM DAlakara mAholI le aaye| mAholI meM ambAlAlajI aba inake pUrNa zikaMje meM the| vairAgya ke lie kaI andhavizvAsapUrNa ToTake kiye jAne lge| una ajJAniyoM ko yaha vizvAsa kaise ho gayA ki bAla kaTAne se yA anya bAhya kriyA se mAnasika stara para panapane vAlA vairAgya bhI haTa sakatA hai ? samajhadAroM kI buddhi meM to yaha baiThatA hI nahIM / bhramita logoM ne saba kucha kiyA, kintu vaha nahIM ho sakA, jo unhoMne socA / ambAlAlajI apanA nizcaya nahIM badala sake / khamanaura (haldIghATI) meM koI nikaTa ke sambandhI haiM, unhoMne samajhAne kA dAyitva liyA aura ambAlAlajI - .. . Short Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja abhinandana grantha 000000000000 000000000000 UTTA jA ko khamanaura le gaye / kintu haldIghATI to vIrabhUmi tthhrii| vahA~ kisI kA vIratva haTa pAe, yaha to sambhava nahIM thA, phira cAhe vaha vIratva tyAga kA ho yA raNa kA ! eka dina ambAlAlajI ne eka sudRr3ha nizcaya kiyA aura kisI ko binA batAye hI khamanaura chor3a diyA / bAvIsa mIla cale hoMge, sanavAr3a pahu~ca gye| pUjyazrI motIlAlajI mahArAja vahIM virAjamAna the| jahA~ cAha vahA~ rAha ! utsAha hotA hai to zakti aura sAdhana A juTate haiM / mahArANA ke caMgula meM ___ambAlAlajI khamanaura se nadArada ho gaye / mAholI khabara phuNcii| adhika DhUMr3hane kI AvazyakatA na thI, ambAlAlajI ke gantavya ko sabhI jAnate the / sanavAr3a pUjyazrI kI sevA meM ve pAye gaye / pArivArika-janoM meM phira naI hairAnI vyApta ho gii| hAtha Aye ambAlAlajI phira cale gye| kucha logoM ne socA-ambAlAlajI saMsAra meM raha pAe~, yaha sambhava nahIM, kintu dAdI kA moha abhI thamanA nahIM cAhatA thaa| usane aba eka nayA hI rAstA DhUMr3ha liyA, ambAlAlajI ko rakhane kA / do bhAiyoM ko sAtha lekara bur3hiyA udayapura phuNcii| tatkAlIna mahArANA phatahasiMha jI bagghI meM baiTha-ghamane ko nikale hI the ki vaha bagghI ke sAmane jAkara khar3I ho gii| mahArANA ke pUchane para ekamAtra sahArA ambAlAlajI ke saMyama lene ke Agraha ko usane prakaTa batA diyA / bur3hiyA ne kahA-ambAlAla sAdhu bana jAegA to merA koI sahArA na rahegA, vahI merA ekamAtra AdhAra hai| Apa bacAe~ ! mahArANA ne karmacAriyoM ko ambAlAlajI ko udayapura le Ane kA Adeza de diyA / Adeza svayaM mahArANA kA thaa| ataH pUrNa hone meM aba koI saMzaya nahIM rahA / mAholI thAne meM Adeza pahu~cate hI pulisa ke dala ne 'hindU' gA~va meM, jahA~ pUjyazrI virAja rahe the aura ambAlAlajI tyAga-vairAgyapUrvaka jJAnAbhyAsa kara rahe the, ambAlAlajI ko hastagata kara liyA aura mAholI lekara cale aaye| mAholI meM thAnA hI ambAlAlajI kA nivAsa thaa| bhojana dAdI ke vahA~ pahu~cakara lete, vahA~ bhI pulisa kA kar3A paharA rahatA thaa| lagabhaga eka mAha mAholI thAne meM ambAlAlajI ko ThaharAyA gyaa| isa bIca kaI taraha ke pariSaha pulisa vAloM ne diye / ve yaha cAhate the ki likha do ki dIkSA nahIM lUMgA / kintu ambAlAlajI isake lie bilkula taiyAra nahIM the| kabhI dhovana pAnI nahIM milatA to pyAse hI raha jAte / mAholI thAne meM rahate hue inheM sAmAyika karane meM bhI kaThinAI kA sAmanA karanA par3atA thA / kisI se bAta karanA to dUra, milane taka kI sakhta manAI thii| eka mAha ke bAda udayapura pahuMcane kA Adeza pAkara pulisa inheM udayapura le gaI aura mahArANA ke sAmane prastuta kara diyaa| mahArANA se sIdhI bAtacIta mahArANA phatahasiMhajI bar3e jabaradasta vyaktitva ke dhanI, ojasvI aura spaSTavaktA the| unake AsapAsa eka AtaMkapUrNa vAtAvaraNa chAyA rahatA thaa| bar3e se bar3e prakhara vyakti bhI unake sAmane Ane meM kAMpate the| kahate haiM, eka bAra lArDa karjana udayapura AyA aura usake pAsa kaI zikAyatoM kA pulindA thA jo mahArANA ke sAmane bar3e joradAra DhaMga se peza karanA cAhate the| kintu mahArANA ke prabhAvazAlI vyaktitva kA usake mana para aisA asara huA ki vaha pulindA kevala sahAyaka ke baste meM hI banda raha gayA / aise prabhAvazAlI nara-nAhara mahArANA phatahasiMhajI ke sAmane ambAlAlajI ko prastuta kiyA gayA to sabhI ko vizvAsa thA ki mahArANA kI eka hI hu~kAra se yaha apanA vicAra badala deNge| kintu aisA kucha huA nhiiN| mahArANA ne ambAlAlajI se kaI dhArmika prazna kiye / saMyama kA hetu puchA, gRhasthAzrama kI vizeSatA prakaTa kii| ambAlAlajI ne nirbhayatApUrvaka sabhI praznoM kA yathocita uttara dekara dIkSita hone kA dRr3ha nizcaya prakaTa kiyA to mahArANA ne eka nayA prasaMga rakhA / vyApAra ke liye yathAvazyaka dhana aura kucha vizeSa adhikAra dene kA lAlaca bhI diyA / kintu ambAlAlajI dRr3hatApUrvaka inkAra kara gaye / anta meM mahArANA ne kahA- "hama tumheM yadi dIkSA lene kI AjJA hI na deM to ?" isa para Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya vRtta : saubhAgya muni 'kumuda' | 7 000000000000 000000000000 / / dRr3ha nizcayI ambAlAlajI ne kahA ki maiM bhojana kA parityAga kara dUMgA / mahArANA ambAlAlajI ke dRr3ha nizcaya ko dekha kara bar3e prabhAvita hue aura apanI roka haTA dii| sAmpradAyikoM kA Agraha udayapura ke kucha sAmpradAyika tattvoM ko jaba ambAlAlajI ke dRr3ha nizcaya kA patA calA to unhoMne kucha aura hI yojanA banA ddaalii| mahArANA ke pratibandha ke uThate hI, ve ambAlAlajI ko apane mAnya gurujI ke pAsa pahuMcAne kA bharapUra prayatna karane lage / isI uddezya se unhoMne inheM eka sAmpradAyika pAThazAlA meM bhartI karA diyA / kintu ambAlAlajI to apanI guru-dhAraNA meM ekAnta dRr3ha the, avasara milate hI binA hI koI sUcanA diye sanavAr3a, jahA~ pUjya zrI motIlAlajI mahArAja virAjamAna the, pahu~ca gye| svIkRti aura dIkSA aba yaha lagabhaga nizcaya ho cukA thA ki ambAlAlajI dIkSita hoMge hii| mahArANA se mukti milane para pArivArika pratibandha bhI DhIlA ho cukA thaa| samAja ke samajhadAra varga ne bhI parivAra ko aura mukhyatayA dAdI ko samajhAne meM aba pramukha hissA liyaa| phalata: rukAvaTa hala ho gii| svIkRti milate hI ambAlAlajI meM eka naye utsAha kA saMcAra ho gyaa| saMyama ke lie utsuka mana ko nirbAdha yoga milane para prasannatA honA to svAbhAvika hI thaa| hamAre caritranAyaka kA vairAgya nakalI aura kaccA vairAgya nahIM hai| AtmA ke dharAtala se uThI huI eka lau thI jo apane lie samucita mArga DhUMr3ha rahI thii| jyoMhI samucita mArga milA, vaha tIvratA se jagamagAne lgii| bhAdasor3A meM hI dIkSA-mahotsava hone vAlA thaa| kintu tatkAlIna bhIDara rAvajI (ThAkura), jo bhAdasor3A para apanA dakhala rakhate the, ke asahayoga se vahA~ dIkSA honA asambhava dekhaa| maMgalavAr3a, jo bhAdasor3A se dasa mIla para sthita acchA-sA kasbA hai, kA saMgha bhI AgrahazIla thA / ataH dIkSA-mahotsava vahIM karanA nizcita kiyA gayA / vairAgI ambAlAla jI eka dina bhI vyartha khonA nahIM cAhate the| na ve kisI bar3e ADambara ke AkAMkSI the| phira bhI saMgha ne apane sAmarthyAnusAra samAyojana kiyA hii| saMvat 1982 meM mArgazIrSa mAsa ke zuklapakSa kI aSTamI somavAra ko ambAlAlajI kA abhISTa manoratha saphala ho gyaa| pAnI tIkhA hai jaina muni kI caryA eka aisI adbhuta caryA hai, jise dekhakara pratyeka vyakti Azcaryacakita hotA hai| saMyama aura parISaha donoM hI usako tejasvI evaM prabhAvazAlI banAte haiM / koI mumukSa saMyamI rahe aura use parISaha nahIM hoM, aisA to ho nahIM sktaa| kaba kyA parISaha A jAe, saMyamI jIvana ke lie koI anumAna nahIM kiyA jA sktaa| pUjya zrI dharmadAsajI mahArAja prathama bAra bhikSA (gocarI) ko gaye to kisI ne unheM rAkha baharA dii| jAe~ bhojana ke lie aura baharAde rAkha to kyA yaha kama apamAna hai ? kintu muni aise avasara para samabhAva rahA karate haiN| yadi mana meM dveSa A jAe to unhoMne bhikSA-parISaha ko jItA hI nhiiN| zrI ambAlAlajI mahArAja bhI jaba muni banane ke bAda pahalI vAra gocarI gaye to kisI ne mircI milA pAnI baharA diyaa| sthAna para lAkara usI kA anupAna karane lge| pAnI dekhakara pUjyazrI ne kahA-"kaho amba muni ! pAnI tIkhA hai ? tumheM burA to nahIM laga rahA hai ? saMyama meM sAdhanA hai to 'sama' rahanA, abhI to parISaha kA prArambha hai|" "gurudeva ! pAnI to tIkhA hai, para mana to merA mIThA hI rahA ! maiM bar3e se bar3e parISaha ko sahane ke lie taiyAra hU~, ApakI kRpA se saba saha jaauuNgaa|" naye munijI ne kahA / bar3I dIkSA bhAdasor3A meM nava dIkSita muni jaghanya sAta dina, madhyama cAra mAsa, utkRSTa chaha mAsa saMyama kI laghu bhUmikA meM rahA karate Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ...... ANINTMAL haiM / yaha laghu bhUmikA jainendrIya saMyama-sAdhanA kA prArambhika rUpa rahatA hai| tatpara saMyamArthI prAyaH sAtaveM dina hI saMyama kI paripUrNa bhUmikA svarUpa chedopasthAnIya meM sthita ho jAte haiN| zrI ambAlAlajI mahArAja bhI sAtaveM dina saMyama kI isa unnata bhUmikA ko pA gaye / yaha samAyojana bhAdasor3A meM huaa| eka aitihAsika smRti mevAr3a kA gaurava jaise bhArata meM sarvopari hai, jaina-jagata meM mevAr3a kA jaina sampradAya bhI usI yaza ke anurUpa sarvadA zreSTha rahA hai| yaha nirvivAda satya hai ki sampradAya ke tatkAlIna sAdhu-samudAya meM pUjya zrI motIlAlajI ma. jo usa samaya AcArya pada para to the nahIM phira bhI sampradAya meM inakA sthAna mahattvapUrNa thaa| ve mevAr3a kI gauravAspada sthiti ke anurUpa apanI sudRr3ha saMyama-sAdhanA ke prati pUrNa sajaga the / mevAr3a sampradAya ke hI kucha muniyoM ke sAtha pUjya zrI motIlAlajI mahArAja kA kucha bAtoM ko lekara matabheda ho gayA thaa| muni-mArga ke pathikoM kA anaikya ahaituka yA tucchAdhArita to ho nahIM sakatA, usake pIche kucha gambhIra kAraNa the| pUjyazrI kI zAstrasammata eka spaSTa vicAradhArA thii| ve saMyama kI pavitratA ke jabardasta pakSadhara the / jahA~ kahIM unheM usa pavitratA kI upekSA najara AI, ve cupa nahIM raha sakate the| matabhedoM kA mUla kAraNa yaha bhI thA / matabheda manabheda taka pahuMca rahA thA / pArasparika kalaha mevAr3a ke dharmopAsakoM ke liye bar3A hAniprada hone lgaa| mevAr3a kA jaina saMgha tathA usake agragaNya bar3I cintA meM the| muniyoM kA pArasparika anakya samAja ke vikAsa meM saikar3oM bAdhAoM ko janma de rahA thaa| pradhAna hitacintaka zrAvaka-zrAvikA isa anaikya kA koI samAdhAna cAhate the / bahuta vistRta vicAra-vimarza huaa| pradhAna zrAvakoM ne isa anaikya ko samApta karane kA dRr3ha nizcaya kara samucita kadama utthaayaa| phalataH Ayar3a meM mevAr3a ke zrAvakoM kI eka mahattvapUrNa baiThaka huii| donoM pakSa ke munirAja bhI vahA~ upasthita the| saMgha ne apanI pIr3A santoM ke sAmane rakhI / gutthiyAM gaharI thiiN| kintu sulajhAnA usase bhI jyAdA Avazyaka thaa| zrI phojamalajI koThArI, zrI gaharIlAla jI khimesarA kI upasthiti meM vicAroM kA AdAna-pradAna haa| lambe samaya se vicAroM meM jo darAreM thIM unako pATanA AsAna na thA / kintu bAtAvaraNa kA aisA asara thA ki munivRnda ko samAdhAna ke nikaTa pahu~canA hI pdd'aa| samAdhAna kevala aise hI nahIM karanA thA ki saba kI cupa; samAdhAna yuktiyukta Avazyaka thaa| pUjya motIlAlajI mahArAja satya ko spaSTatA to denA cAhate hI the, sAtha hI muni-jIvana apanI zAstrasammata maryAdA ke adhIna barate, yaha unakA apanA Agraha thA / harSa kA viSaya hai ki yuktiyukta zAstrasammata samAdhAna siddha huA aura saMgha meM harSa chA gyaa| gurudeva kahA karate haiM ki Ayar3a kI yaha baiThaka mevAr3a ke zrAvakasaMgha kI adbhuta zakti kA mUrtarUpa thaa| catuvidha saMgha meM zrAvaka samAja kitanA aura kaisA mahattva rakhatA hai, isakA paricaya mujhe isa baiThaka se milA / jahA~ se milA vahIM se liyA jijJAsA vyakti ke vikAsa kA manovaijJAnika upAdAna hai / jisameM yaha jAgRta hai, usameM nimitta mila hI jAyA karate haiN| nimitta kI khoja se adhika upAdAna kI jAgRti Avazyaka hotI hai| jisakA upAdAna jAgA hai, use nimitta milA hai / yaha anubhava siddha tathya hai / nava-dIkSita muni zrI ambAlAlajI ma. dIkSita hokara adhyayana kI ora pravRtta hue| . pUjya zrI motIlAlajI ma. ne munizrI kI hArdika AkAMkSA ko pahacAna kara zAstrAbhyAsa kI tarapha prerita kiyaa| prArambha meM stoka (thokar3A) jJAna kA Alambana liyaa| jaina siddhAnta ke adhyayana ke liye stoka jJAna eka aisI sar3aka hai jo abhyAsI ko gambhIra tattvajJAna taka pahu~cA detI hai| alpa buddhi vAle sAdhAraNa abhyAsI bhI stoka-jJAna dvArA siddhAntavAdI ho jAyA karate haiN| zAstra rUpI tAle ko kholane meM stoka jJAna cAbI kA kAma karatA hai| 0000 SUNO 0000 ka Jain Education memuona For Private & Personal use only DO Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya vRtta : saubhAgya muni 'kumuda' | 6 000000000000 000000000000 ja SON vara UMITRA AARAK stoka jJAna sAdhanA ke sAtha munizrI ne pUjyazrI ke sAnnidhya meM zAstravAcana bhI prArambha kara diyaa| saM0 1983 kA pUjya zrI kA cAturmAsa arthAt navadIkSita munizrI kA prathama cAturmAsa jayapura huaa| dIkSA ko kevala nau mAha hue the, pUjyazrI ne AjJA dI-"madhyAhna ko sabhA meM zAstravAcana karo !" jayapura kI pariSad koI tuccha pariSad to thI nahIM ! bhaMvarIlAlajI mUsala, gaTTa lAlajI, gulAbacandajI jaise zAstrajJa zrAvaka tathA gumAnabAI, sirebAI jaisI viduSI zrAvikAe~ jahA~ upasthita rahatI hoM, vaisI pariSad meM nirdoSa zAstravAcana karanA kasauTI para car3hane jaisA thA kevala nau mAha se dIkSita muni ke liye to aura kaThina parIkSA kI ghar3I thii| kintu munizrI anuttIrNa nahIM hue| bar3e cAturya tathA sAhasa ke sAtha zAstra-vAcana karate rhe| zrI bhaMvarIlAlajI se zAstroM kI vAcanA bhI liyA karate / mUsalajI kitanI bhakti aura prema se vAcanI dete the, usakA varNana karate hue Aja bhI gurudeva unake prati kRtajJa ho uThate haiN| saM0 1984 kA cAturmAsa jodhapura thA / vahA~ lacchIrAmajI sAMDa acche zAstrajJa the| munizrI ne unase bhI zAstra jJAna prApta kiyaa| isI taraha munizrI ne zrI bhairoMdAnajI seThiyA Adi kaI vidvAn zAstrajJa zrAvakoM se zAstrajJAna prApta kiyaa| jijJAsA jaba balavatI hotI hai to choTe-bar3e U~ca-nIca ke sAre bheda gauNa ho jAyA karate haiN| yaha tIvra jijJAsA kA hI pariNAma thA ki zrAvakoM se bhI zAstravAcana lene meM kabhI saMkoca nahIM kiyaa| vaha anekatA bhI madhura thI gurudeva ne batAyA ki jaba hamArA jodhapura cAturmAsa thA usI varSa jaina divAkarajI mahArAja tathA pUjyazrI kAnamala jI mahArAja (mAravAr3I) ke bhI cAturmAsa vahIM the| tInoM na kevala alaga-alaga sthAnoM meM Thahare the, vyAkhyAna bhI tInoM ke bhinna-bhinna sthAnoM meM hote the| kintu paraspara aisA adbhuta prema thA ki dekhate hI banatA / jaba paraspara milate to sage bhAiyoM se bhI adhika sneha prakaTa hotA / koI kidhara bhI vyAkhyAna meM jAe, koI TokATokI nahIM thI, na nindA vikathA thii| na Aropa-pratyAropa, cAroM mAha santoM aura saMgha meM bar3e prema kI gaMgA bhii| usI varSa zrI AnandarAjajI surANA ke zrama tathA sabhI munirAjoM ke sadupadeza se jodhapura kI janatA ne prativarSa paySaNa meM bAjAra banda rakhane kA krAntikArI aitihAsika nizcaya kiyA, jo aba taka cala rahA hai| yadyapi usa samaya alaga-alaga sampradAyeM thIM, AcArya bhI apane alaga-alaga the| kintu paraspara jo AtmIyatA rahI, vaha Aja bhI yAda AtI hai| sacamuca vaha anekatA bhI madhura thii| bIkAnera meM bhArata meM jaise vArANasI, ujjaina, kazmIra Adi sarasvatI ke kendra mAne jAte haiM, usI taraha bIkAnera jaina vidyA kA sarasvatI-kendra rahA hai / vidyA aura lakSmI ke supAtra seTha agaracanda bhairUdAna seThiyA jaise zAsana-sevI ne bIkAnera ke gaurava ko pallavita karane meM bar3A yoga diyA / pUjyazrI ke jodhapura ke saphala cAturmAsa kI kItti-suvAsa bIkAnera pahuMca cukI thii| bIkAnera saMgha sAgraha vinaya kara pUjyazrI ko bIkAnera le gayA, gurudeva zrI bhI sAtha the| gurudeva batAyA karate haiM ki vahA~ jJAnAbhyAsa kA bar3A acchA suyoga milA / seThiyAjI ke vizAla pustakAlaya meM zAstroM kA sundara saMkalana dekhaa| vahA~ paM0 zrI cAMdamalajI mahArAja (bar3e) virAja rahe the / bar3A premamaya madhura-milana rahA / saMgharSa Tala gayA saM0 1985 veM varSa kA cAturmAsa sAdar3I (mAravAr3a) thaa| mAravAr3a-sAdar3I goDavAr3a prAnta kA pramukha kSetra hai| eka hajAra ke lagabhaga mUrtipUjaka samAja ke ghara hoMge / sthA0 jaina samAja ke tIna sau ghara haiN| pUre goDavAr3a prAnta meM Mummy JUPIT Somaln c Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 LAB A ...... ........ mUrtipUjaka-samAja kA bAhulya hai / sthAnakavAsI samAja alpatA meM hai| kintu mUrtipUjaka-samAja ke kucha kaTTara tattvoM ko sthAnakavAsiyoM kA thor3A astitva bhI khaTakatA thaa| ve yena-kena-prakAreNa upadrava para utArU the| saMvatsarI kA pavitra dina thA / sAyaM pratikramaNa kA samaya, mUrtipUjakoM ke kucha zarAratI tattva sthAnaka ke bAhara kaNiyAM caukar3I macAne lage, cillAne lage / pratikramaNa meM Aye zrAvakoM meM uttejanA kI lahara phaila gii| ve pratIkAra ko utArU ho gye| paristhiti kI gambhIratA ko dekha pUjyazrI ne zrAvakoM ko sambodhita karate hue kahA---'saMvatsarI kA pavitra dina hai, isakA sandeza hai-'kSamA', Aja yaha parIkSA kI ghar3I hai, kahIM phela nahIM ho jaaeN|" gurudeva batAyA karate haiM ki pUjyazrI ke isa sandeza se zrAvakoM ne bar3e dhairya kA paricaya diyaa| zarAratI thakakara cale gye| kintu unheM unhIM ke samAja ke samajhadAra, sabhya vyaktiyoM se jabaradasta upAlambha milaa| pratikramaNa tuma sunAo - pUjyazrI ekaliMgadAsajI mahArAja U~ThAlA (vallabhanagara) meM asvastha ho gaye the| sabhI ziSya-samudAya sevA meM thA / sAyaM pratikramaNa ke samaya pUjyazrI, muni zrI ambAlAlajI mahArAja ko hI pratikramaNa karAne kI AjJA dete / pUjyazrI kahate-ambAlAlajI pUrNa vidhi ke sAtha spaSTa uccAraNa karate hue pratikramaNa karAte haiN| inakI vANI meM miThAsa bhI hai| munizrI apanI sAdhanA meM apramatta bhAva se pravRtta hote / yahI inakI sarvadA vizeSatA rahI hai| sabala Azraya meM samucita vikAsa pUjya zrI motIlAlajI mahArAja jinake pavitra sAnnidhya meM jIvana-yAtrA cala rahI thI, sabala vyaktitva ke dhanI, saphala pravaktA tathA ugra vihArI the| bhramaNa unake jIvana kA pramukha aMga thA / yahI kAraNa hai ki munizrI kA prArambhika jIvana hI dIrgha vicaraNa se zurU huA aura vaha nirantara bar3hatA hI gayA / pUjyazrI ke pavitra sahavAsa meM bambaI, manamADa, jayapura, jodhapura, bIkAnera, ahamadAbAda, Adi kaI kSetroM kA vistRta pravAsa kiyA / isa vistRta pravAsa ke kaI khaTTe-mIThe anubhava haiM aura jaba ve unheM sunAne lagate haiM to eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki sacamuca 'sahI dizA meM jIvana kA sahI nirmANa' itanA AsAna nahIM hai, jitanA ki kahA sunA jAtA hai| vastutaH jIvana-nirmANa eka aisI lambI prakriyA hai, jo upayukta dizA meM satata jAgarUkatA ke sAtha bar3hane se hI saphala ho sakatI hai| patthara ke badale pyAra saM0 1987 zrAvaNa kRSNA 2 ko pUjya AcArya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja kA svargavAsa ho cukA thaa| varSa bhara mevAr3a bhramaNa kara saM0 1988 kA cAturmAsa pUjya zrI motIlAlajI mahArAja (jo caritanAyaka ke guru haiM) ke sAtha bhAdasor3A kiyA / bambaI ke seTha vIracanda thobaNa, amRtalAla bhAI, jIvanalAla koThArI Adi agragaNya zrAvakoM kA atyAgraha thA / ataH pUjyazrI ne bambaI kI tarapha vihAra kI svIkRti de dii| apane gurudeva ke sAtha munizrI bhI bambaI kI ora cala par3e / bhAdasor3A se kramazaH vihAra kara nimbAher3A (nabAba) Aye, eka zarAratI muslima chokare ne munizrI ke sira meM patthara kI de mArI / raktasrAva hone lagA, ghAva gaharA thaa| (choTA-sA nizAna abhI bhI maujUda hai)| patthara-prahAra ko sunate hI samAja meM sannATA chA gyaa| nagara meM sanasanI phaila gii| agragaNya kAryakartA jinameM gaurIlAlajI pramukha the, aparAdhI ko pakar3ane meM saphala ho gaye / aparAdhI ko ve pulisa ke supurda karane hI vAle the, kintu pahacAna ke liye use pahale munizrI ke sAmane lAye / chokarA kA~pa rahA thaa| munizrI ne kahA-baccA to yahI hai, kintu Apa ise kyA karanA cAhate haiM ? janatA ne kahA-"pulisa ke havAle !" munizrI bole-"nahIM, aisA nahIM hogA ! Apa ise mukta kara dIjiye !" munizrI ne dRr3hatA ke sAtha kahA-"yadi Apane ise kisI taraha kaSTa diyA to mujhe upavAsa karanA hogaa|" nA ACOBAR YSOON COO Ow www.iainelibrary.org - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya vRtta : saubhAgya muni 'kumuda' | 11 2 000000000000 000000000000 munizrI kA yaha adbhuta sandeza sunakara kAryakartA aura janatA daMga raha gye| unake sAmane usa bAlaka ko mukta karane ke alAvA aura koI cArA nahIM thaa| bAlaka jyoMhI mukta huA, munizrI ke pA~va pakar3akara apane kukarma para rone lgaa| munizrI ne use pyAra dekara vidA kiyaa| isI ko to kahate haiM kavi kI bhASA meM-"jindagI hara marahale para muskurAtI hI rahI hai|" mevAr3a se bAhara pAThaka jAna hI cuke haiM, ki pUjyazrI ke sAtha munizrI kA bambaI kI tarapha prasthAna huaa| usa varSa kA cAturmAsa bambaI hI rahA / isake bAda kA varSAvAsa ahamadanagara thaa| gurudeva batAyA karate haiM ki vahA~ zrI zAntAku varajI jaisI viduSI mahAsatIjI tathA kaI vidvAna zrAvakoM se prAyaH tattva-carcA hotI rahatI aura yoM cAturmAsa vyatIta ho gyaa| saM0 1961 kA cAturmAsa manamADa rahA / eka bhAI (cunnIlAlajI loDhA) ne apanI sArI sampatti saMgha ko samarpita kara dii| pUjyazrI abhI aura dUra-dUra vicaraNa karanA cAhate the| kintu hamAre caritanAyaka ke gurudeva pUjya zrI motIlAlajI mahArAja ko mevAr3a ke caturvidha saMgha ne AcArya pada denA nizcita kara liyA thaa| saMgha kA Agraha aparihArya thaa| phalataH manamADa ke bAda phira mevAr3a AnA huaa| eka yaha bhI dRzya dekhA gurudeva batAyA karate haiM ki manamADa se jaba hama mevAr3a meM Aye to ghAsA meM mevAr3a sampradAya kA caturvidha saMgha ekatrita hokara pUjya zrI motIlAlajI mahArAja se AcArya pada svIkAra karane kA Agraha karane lgaa| kintu gurudeva ne niHsaMkoca spaSTa inkAra kara diyaa| eka tarapha saMgha pada dene ko Atura thA, dUsarI tarapha gurudeva barAbara manAhI kara rahe the| pUjyazrI kI yaha adbhuta nispRhatA dekhakara maiM daMga raha gayA / usa anubhava ke sAtha Aja ke padAgraha ke vAtAvaraNa kI tulanA karatA hU~ to mana ko eka coTa-sI lagatI hai / kahA~ Aja kA padAgraha aura kahA~ vaha nispRhatA ! usa varSa kA cAturmAsa sanavAr3a rahA / saM0 1963 jyeSTha zuklA 2 ko saradAragar3ha meM pUjyazrI ko vivaza kara AcArya pada de diyA gayA thaa| saMgha meM ekatA ke sundara vAtAvaraNa kI sRSTi huii| hamAre caritanAyaka ne isa sAre kAryakrama meM pramukha bhUmikA adA kii| . samarpita jIvana kisI yuga meM meghakumAra muni ne pratijJA kI thI-"maiM ina do A~khoM kI dekhabhAla kruugaa| zeSa sArA zarIra sevA meM samarpita hai|" AgamoM ke pramANa se ise hama jAna paaye| kintu zrI ambAlAlajI ke rUpa meM isa Adarza ko hama dekha pAye haiM / isameM tanika bhI atizayokti nahIM hai / jisane bhI inase sAkSAtkAra kiyA hai, pratyeka vyakti niHsaMkoca kahegA-"zrI ambAlAlajI ke rUpa meM hama sevA ko mUrtimanta dekha rahe haiN|" apane Apake sampUrNa vyaktitva ko kisI ArAdhya meM vilIna kara denA, samarpaNa kI parAkASThA hai| tathA vaha munizrI meM spaSTa pAI gii| apanA alaga kucha nahIM, saba kucha unhIM kA aura unhIM ke liye, jinako 'guru' svIkAra kara liyaa| chAyA kI taraha pUjyazrI ke nirantara sAtha rahane vAle zrI ambAlAlajI mahArAja pUjyazrI kI upasthiti meM hI nahIM, unake svargastha hone ke bAda taka bhI jo bhI mahattva kA kArya sampanna huA, use guru kA hI mAnate rahe, Aja bhI aisA hI mAnate haiN| jahA~ pUjyazrI motIlAlajI mahArAja vahIM zrI ambAlAlajI mahArAja, mevAr3a hI nahIM bhArata bhara ke hajAroM paricitoM bhaktoM meM se kisI ne kabhI bhI yaha jAnane kA prayAsa nahIM kiyA ki ambAlAlajI mahArAja kahA~ haiM ? sabhI kA dRr3ha nizcaya thA- jahA~ guru vahIM ziSya / jahA~ pUjyazrI motIlAlajI mahArAja vahIM ambAlAlajI mahArAja sahabhAvI paryAya kI taraha sarvadA pUjyazrI kI sevA meM bane rhe| MORN Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 - 00008 oooooooooooo OCOOOO F 12 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha delavAr3A, AkolA, badanaura, kauzIthala, rAjakarer3A, ajamera, mohI, vallabhanagara, kherIdA, rAjakarer3A, govindagar3ha, jar3aula, rAzamI, AkolA, bhAdasaur3A aura kapAsana pUjyazrI ke sAtha cAturmAsa hote rahe / sAdar3I sammelana meM sAmAjika anekatA samAja ko varSoM se khokhalA banA rahI thI / sAmpradAyika kalaha vAtAvaraNa ko viSAkta banA rahe the / aise samaya meM saMgha meM aikya kA nArA bulanda huA / varSoM ke zrama ke uparAnta sAdar3I sammelana nizcita huA / dUra-dUra se santa munirAja pratinidhigaNa padhAre the isa sammelana meM mevAr3a sampradAya kA jo pratinidhi maNDala sammelana meM pahuMcA, usakA netRtva zrI ambAlAlajI mahArAja kara rahe the| sammelana meM sAmAjika samasyAoM para gaharAI taka vicAravimarza huaa| aikya ke mArga meM anekoM bAdhAe~ thiiN| kintu prabuddha munirAjoM ne eka-eka kara samasta bAdhAoM para vijaya pAI aura zramaNa saMgha sthApita kara saMgha aikya kI patAkA laharA dii| vizAla saMgha kI aikya saMracanA meM zrI ambAlAlajI mahArAja kA Adi se anta taka bharapUra sahayoga rhaa| jIvana kA bahuta bar3A hissA sampradAya ke adhIna vyatIta karane ke bAvajUda bhI gurudeva zrI ekatA ke sacce upAsaka hai| isakA pramANa inakA aba taka bhI zramaNa saMgha meM sammilita rahanA hai / sAdar3I sammelana ke avasara para saMgha meM sammilita kaI sampradAyeM Aja phira se apane ghere meM pahu~ca cukI haiM, kintu gurudeva Aja bhI dRr3hatA ke sAtha saMgha meM haiM aura sampUrNa ekatA kI bAta kiyA karate haiM / sAmpradAyika sAthiyoM ne alaga hone kA Agraha bhI kiyA hogA, kintu ye tilamAtra nahIM hile / ye kahA karate haiM ki sAdhu kahakara bhI nahIM badala sakatA to hamane to hastAkSara kiye haiM, unase kaise haTeM ? saMgha meM kucha samasyAe~ ho sakatI haiN| unakA samAdhAna saMgha meM rahakara karane kA yatna kareM, yaha ucita hai| usa varSa kA cAturmAsa khamaNaura kiyA aura usake bAda molelA / pUjyazrI sthAnApanna molelA cAturmAsa taka pUjyazrI kA vicaraNa claa| tadanantara pUjyazrI pA~ca varSa delavAr3A sthAnApanna virAje / zrI ambAlAlajI mahArAja uparyukta sAre cAturmAsa aura madhya va caraNakAla meM to sAtha the hI, delavAr3A bhI pUjyazrI kI sevA meM pAMcoM varSa sevA kI aDiga AsthA liye Tike rahe / zrAvaka saMgha to yaha jAna hI cuke the ki ambAlAlajI mahArAja kA alaga se vicaraNa na huA, na hogA, phira bhI yadi koI saMgha apane kSetra ke liye gurudeva hetu vizeSa prArthanA bhI karatA to use nirAzA hI milatI, kyoMki guru aura ziSya meM se na koI bhejanA hI cAhate the, na jAnA hI / saMvat 2015 zrAvaNa zuklA caturdazI ko pUjyazrI motIlAlajI mahArAja kA svargavAsa ho gayA / zrI ambAlAlajI mahArAja ke liye yaha vajrapAta-sI ghaTanA thii| aise kaThina samaya meM zrI ambAlAlajI mahArAja ne na kevala apane ko hI sambhAlA apitu guru-viyoga se pIr3ita mevAr3a kI hajAroM janatA ko Atmika sambala pradAna kiyaa| delavAr3A se prasthAna lagAtAra pA~ca varSa delavAr3A meM guru sevA kA amRta pAna kara apane gurudeva zrI bhAramalajI mahArAja sahita zrI ambAlAlajI mahArAja aura anya ziSya gaNa kula ThANA ne prasthAna kiyA to delavAr3A ke bhaktimAna AbAla vRddha naranAriyoM kI A~kheM chalachalA aaiiN| usa varSa kozIthala varSAvAsa huA aura usake bAda devagar3ha / musalamAnoM kI pratijJA sevA hI jinake jIvana kA mantra ho, unheM to kevala sevA caahie| pUjyazrI ke svargavAsa ke bAda gurudeva zrI bhAramalajI mahArAja kA netRtva pA gaye / munizrI unhIM kI sevA meM tallIna ho gaye / "kabahu~ - kabahu~ ina jaga ma~ha, anahonI ghaTi jaayeN|" - kabhI-kabhI apratyAzita ghaTanAeM ghaTa jAyA karatI hai| badanaura meM AgAmI cAturmAsa ke liye kaI Agraha cala rahe the / vayovRddha gurudeva zrI bhAramalajI mahArAja ne rAjakarer3A ko FO KFKX For Private & Personal Le Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya vRtta : saubhAgya muni 'kumuda' | 13 000000000000 svIkRti pradAna kii| vaha nagara dhanya ho gayA / idhara badanaura ke muslima samAja ne masjida meM ekatrita hokara eka pratijJA patra likhA jisa para saboM ne hastAkSara kiye / usameM, bakarA Ida para jaba muslima samAja meM Amataura para hiMsA hotI hai, hiMsA na karane kI pratijJA thI aura vaha pratijJA-patra gurudeva ke caraNoM meM prastuta kara diyA tathA cAturmAsa kI mAMga rakhI / bar3A upakAra dekha gurudeva ne cAturmAsa kI svIkRti badanaura saMgha ko dI / gurudeva zrI bhAramalajI mahArAja se alaga cAturmAsa kA yaha prasaMga AyA aura usI varSa zrAvaNa kRSNA amAvasyA ko rAjakarer3A meM bhadramanA gurudeva zrI bhAramalajI mahArAja kA svargavAsa ho gyaa| jIvana bhara sevA meM rahane ke uparAnta antima samaya kI yaha dUrI Aja bhI munizrI ke komala mana meM kasaka paidA kara diyA karatI hai| badanaura cAturmAsa ke usa mahAn upakAra ke samakSa yaha kasaka yadyapi koI mahattva nahIM rakhatI, kintu guru ke sAtha ananya bhAva se ramane vAle ke liye use bhulAnA AsAna nahIM hotaa| usa samaya saM0 2018 cala rahA thaa| agale varSa kA cAturmAsa rAyapura tathA usake bAda delavAr3A varSAvAsa huaa| ajamera ko sAdar3I meM athaka zrama kara jisa saMgha rUpI kalpavRkSa ko khar3A kiyA thA, vaha kinhIM sAmpradAyika kAraNoM se aba taka jarjara-sA hone laga gayA thA / sAdar3I meM bar3I umaMgoM ke sAtha saMgha meM mile kucha sAthI bichur3a gaye, kaI Antarika asantoSa jatA rahe the / kucha samasyAe~ vAstava meM thiiN| kucha khar3I karadI gaI thiiN| aisI sthiti meM saMgha ke navInIkaraNa kI mahatI AvazyakatA pratIta hone lgii| usa AvazyakatA kI dena ajamera sammelana (dvitIya) thaa| pratinidhi munirAjoM kA samAgama huA / gurudeva mantrIpada para the, ve bhI ajamera phuNce| __ bar3I vistRta carcAeM calIM, gaNa-vyavasthA prArambha kI gaI / mantrIpada pravartaka ke rUpa meM parivartita kiyA / kaI aura bhI mahattvapUrNa nirNaya liye gaye / kintu aisA lagA, vAtAvaraNa meM aikya ke prati jaisI umaMga cAhie, vaisI nahIM thii| manovRtti kucha aisI laga rahI thI ki saMgha meM aura bikharAva nahIM Ane pAye, aisA kucha kArya ho jAnA caahie| kevala rakSAtmaka ruci hI vahA~ dekhane meM AI, jo kisI bhI saMgha ke liye paripUrNa nahIM ho sktii| gurudeva bhI jo mantrI the, yahIM se pravartaka kahalAne lge| pUre sammelana ke kAryakramoM meM pravartaka zrI kA Atmika sahayoga rhaa| usa varSa byAvara cAturmAsa kiyaa| abhaya gaMgA vItarAga satpuruSoM kA upadeza "savva jaga jIvajoNI rakkhaNaTTAe dytttthaaye|"-sbhii jIvoM kI rakSA aura 1. pratijJA-patra kI pratilipi zrI anunaya patra di. 13-4-65 parama pUjya mahAmahima zraddheya zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba pravAsa badanaura hama muslima dharmAvalambI nagaravAsI badanaura kI hArdika AkAMkSA hai ki Aja hamAre mahAn dhArmika parva Ida ke dina prativarSa kI bhAMti Aja kA dina manAyA hai isa avasara para bhagavAna mahAvIra kA janma-divasa jo ki Aja hai isa avasara ko manAne ke liye hamane hiMsA nahIM karake jayanti manAne kA saMkalpa kiyaa| isI prakAra yadi zrImAn ne badanaura isa varSa cAturmAsa pharamAyA to hama vizvAsa dilAkara pratijJA karate haiM ki bakarA Ida ke dina kabhI hiMsA nahIM kara Aja ke saMkalpa ko barAbara nibhAyeMge / dastakhata-dilAvarakhA~, ramajUkhA~, akabarakhA~, alikhA~, ramajAnaalI, sulemAna, nUrakhA~, gaphUra mohammada, mAMgukhA~, ramajuddIna alAbakSa, imAmuddIna, ajAbakSa, ramajAnakhA~, najIrakhA~, khAjUkhA~, khAju, basIrakhAM, amarAva, mahabUba, lAlakhA~, smsuddiin| noTa-kucha hastAkSaroM ko par3ha nahIM ske| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 COM 000000000 = dayA ke liye hotA hai| jaina muni unhIM ke anucara haiN| unake upadezoM meM dayA aura karuNA kI dhArA bahe to Azcarya hI kyA? byAvara cAturmAsa meM pravartaka zrI vividha avasaroM para karuNA kA aisA sandeza diyA ki nAgarikoM meM jIva dayA kA nayA vAtAvaraNa taiyAra ho gyaa| paryuSaNa aura dIrgha tapa ke avasara para katlAlaya nitAnta banda hI nahIM rahe, katla ko lAye gaye pazuoM ko bacAkara unheM abhayAlaya meM pahuMcA diyA / cAturmAsa bhara meM lagabhaga cAra sau jIvoM ko abhayagaMgA meM nahalA diyA gayA / byAvara ke itihAsa meM jIva dayA kA yaha prasaMga anupama thaa| isake bAda vAlA cAturmAsa badanaura huaa| saMgha aikya banA rahA saM0 2023 meM do zrAvaNa the| cAturmAsa meM jaba adhika mAsa ho to saMvatsarI kaba karanA ? isa viSaya para sAdar3I sammelana meM acchI taraha nirNaya liyA jA cukA thA / kintu Agraha bar3e bhayaMkara huA karate haiM / sAdar3I meM saMvatsarI para jitanA spaSTa aura sarvasammata nirNaya liyA utanA hI jaba-jaba isake vidhivat pAlana kA avasara AyA, yaha aspaSTa aura ulajhAvapUrNa banAyA jAtA rahA / jodhapura cAturmAsa ke avasara para bhI aise prayatna cala rahe the kintu saMgha ne bahuta hI spaSTatA ke sAtha zramaNa saMgha ke niyamAnusAra bhAdrapada mAsa meM saMvatsarI manAI / usa avasara para jodhapura saMgha ne jo saMgha-prema prakaTa kiyA, vaha sarvadA yAda rhegaa| zrI mAdhomalajI loDhA (mantrI zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha) jaise karmaTha kAryakartA saMgha-aikya ke prabala pakSadhara bane rhe| unhoMne zramaNa-saMgha ke nirNaya kA samarthana hI nahIM kiyA, apitu sAre saMgha ko eka sAtha rakhakara ekatA aura prazAsana kA sundara udAharaNa prastuta kiyaa| sakheda likhanA par3a rahA hai ki abhI kucha dinoM pUrva hI zrI loDhAjI kA dehAvasAna ho gayA / aba unakI aura adhika AvazyakatA thii| kintu kAla ko kauna TAla sakatA hai ? loDhAjI jaise dasa-bIsa vyaktitva samAja ke maMca para A jAe to Aja bhI samAja kI nirAzA kaTa sakatI hai| kalpavRkSodgama jodhapura se nAgaura taka vicaraNa kara gurudeva mevAr3a kI ora mudd'e| bhUpAlagaMja (bhIlavAr3A) saMgha kA cAturmAsa hetu tIvra Agraha thA / sojata hokara sAdar3I padhAre / vahA~ eka makAna ko lekara saMgha meM kar3A saMgharSa thA / mukadame cala rahe the| gurudeva ke sadupadeza se TaMTA TUTa gayA / cAturmAsa bhUpAlagaMja rhaa| samAja meM kisI sevA-saMsthA kI bar3I kamI anubhava kI jAtI rahI thii| bhUpAlagaMja meM gurudeva zrI ke sAnnidhya meM dharma jyoti pariSad ke rUpa meM isa kamI kI pUrti karane kA prayAsa saphala huaa| dharmajyoti pariSad mevAr3a prAnta kI eka aisI sevA-saMsthA hai, jise kalpavRkSa kaha sakate haiN| pichale kaI varSoM se yaha saMsthA sevArata hai| lokapriya santa eka kahAvata hai jAta pA~ta kA jAnai na koii| hari ko bhaje so hari kA hoI / / jo dharmAnurAgI hai, vahI dharmI hai; jo santa-premI hai, vahI bhakta hai; isameM jAti-bheda kahIM nhiiN| relamagarAzrAvaka saMgha, jahA~ kevala ATha sthAnakavAsI parivAra haiM, cAturmAsa kA bharapUra Agraha lekara AyA / sAmAnyatayA unakI jo bhI vinatI sunatA muskurAkara raha jAtA / gharoM kI alpatA, sImita sAdhanoM ko dekha kise bhI cAturmAsa kI svIkRti kI sambhAvanA nahIM ho pAtI thii| kintu gurudeva, joki sthUla se haTakara sUkSma ke draSTA haiM, ki bhAvomiyoM ko dekhakara svIkRti pradAna karane meM tanika bhI nahIM hickicaaye| relamagarA-cAturmAsa kI sArvajanInatA ko Apa isase AMka sakate haiM ki anuyAyiyoM ke itane kama ghara hone para bhI vyAkhyAnoM meM saikar3oM kI bhIr3a banI rahatI thii| hajAroM darzanArthiyoM ke AvAgamana ko relamagarA kI janatA ne hArdika sneha ke sAtha sNbhaalaa| dharmajyoti pariSad ke vizAla adhivezana ke avasara para saikar3oM ajaina svayaMsevaka apanI hArdika sevAeM de rahe the| bali baMdI ke kAryakramoM meM jainoM se adhika ajainoM kA utsAha hdl 00008 BOAcool BH83881 FOI Private Resonal use only www.ajalinelibrary.org Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya vRta : saubhAgya muni 'kumuda' | 15 000000000000 000000000000 FFER SEE dikhAI diyaa| vihAra ke avasara para mIloM taka jaina hI nahIM ajaina bhI sAtha the| bichur3ane kA gama unheM adhika satA rahA thA / dharma kriyAoM meM jainoM ke sAtha ajanoM ne bhI bhAga liyaa| upavAsa, tele, pAMca aura aThAI taka kI tapazcaryAeM ajainoM meM bhI huii| dharma kI yaha sArvabhauma dRSTi bar3I AhlAdadAyinI thii| abhinandana eka karmaTha santa kA marudharakesarI zrI mizrIlAlajI mahArAja bhArata-vizruta eka karmaTha santa haiN| mAravAr3a kI aneka zikSaNa tathA sevA saMsthAe~ inakI dena haiM / vyavahAra meM bar3e prakhara hokara bhI kesarIjI hRdaya se madhura tathA buddhi se bar3e dUradraSTA haiN| mAravAr3I bhASA ke acche kavi aura AlA darje ke sAhityakAra haiM / kesarIjI kA gurudeva ke prati bar3A hAdika sneha, donoM kI maitrI agAdha hai| unakI dIkSA-svarNajayantI para caturvidha saMgha ne unake abhinandana kA samAyojana kiyA aura pravartaka zrI ko nimantraNa milA to muni-maNDala sahita gurudeva ne sojata pahu~cakara apane parama mitra tathA agraja kA hArdika abhinandana kiyA / vahA~ marudharA ke kaI santa satIjI se milane kA sundara suyoga mila gyaa| usa varSa puna: mevAr3a pahu~cakara bhAdasaur3A cAturmAsa kiyaa| vigraha bhaMga aura cAturmAsa bhAdasaur3A se DUMgalA kI tarapha pravAsa huA / vahA~ sAmAjika ekatA bhaMga thii| tar3a thI aura vaha bhI bhyNkr| gurudeva zrI ke sadupadeza se ekatA banI aura usI varSa vahA~ cAturmAsa bhI ho gyaa| saMgha ne sevA kA acchA lAbha utthaayaa| isake bAda kA cAturmAsa kozIthala huaa| saMskAra nirmANa kI tarapha DUMgalA cAturmAsa ke bAda sAMDerAva sammelana kA samAyojana thaa| udhara hokara gurudeva zrI mevAr3a padhAre aura molelA cAturmAsa kiyA / magarA prAnta meM sAMskArika parivartana kI bar3I AvazyakatA ko svIkAra kara usa tarapha kucha karane kA gurudeva kA izArA huaa| dharmajyoti pariSad ne apanA zAkhA kAryAlaya sthApita kara pUre pradeza meM pandraha jaina zAlAoM kI sthApanA kara dii| eka bahuta sundara pustakAlaya bhI molelA meM sthApita huaa| anekoM upakAroM ke sAtha gurudeva ne pUre magarA prAnta kA prabhAvazAlI vicaraNa kiyaa| munidvaya abhinandana-samAroha meM mAravAr3a meM jayamallajI mahArAja kI sampradAya kA apanA viziSTa sthAna hai| samAja ko isa sampradAya se kaI ratna mile / vartamAna meM yaha sampradAya saMgha meM sammilita hai| svAmIjI zrI vrajalAlajI mahArAja, paNDita ratna zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' isI sampradAya kI dena haiM / donoM munirAja marudharA ke ratna aura jaina samAja ke sitAre haiN| gurudeva zrI se inakA bhI pragAr3ha prema vyavahAra calA AyA hai| inake abhinandana kI yojanA para nimantraNa milaa| taba svAsthya barAbara nahIM thaa| phira bhI AtmIyatA kA samAdara kara gurudeva byAvara padhAre aura apane AtmIya-janoM kA abhinandana kara harSita hue| usa varSa Amera cAturmAsa kiyaa| sAmpradAyika sauhArda __mevAr3a ke terApaMthI kSetroM meM AmeTa kA apanA mahattvapUrNa sthAna hai| terApaMtha samAja ke 250 se adhika parivAra rahate haiN| sthAnakavAsI lagabhaga 30-40 hoNge| kisI jamAne meM AmeTa sAmpradAyikatA kA bar3A gar3ha thA / isakA pramANa pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja kI DhAla se lagatA hai| DhAla roDajI svAmI ke jIvana para banI hai| padya hai : AmeTa svAmI padhAriyA jI utaryA hATAM ke mAya / Jain Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana prantha 000000000000 MEDIAS CD DI JITAIN SA RASA parISo to dIdo ati gaNo pAraNo kodo lAve lAya jii| zrI ror3ajI svAmI meM guNa gANAM / pAThaka isase samajha sakate haiM ki AmeTa meM kaisA vAtAvaraNa thA ! jaba AmeTa saMgha cAturmAsa ke liye AyA to kaI hitacintaka virodhoM kI AzaMkA se cAturmAsa ke liye asahamata the, kintu gurudeva ne svIkRti dii| kahanA hogA ki prastuta cAturmAsa meM AzaMkAe~ hI vyartha siddha nahIM huI, apitu sAmpradAyika sauhArda kA eka nayA vAtAvaraNa bnaa| sthAnIya ajaina samAja ne bhI isa cAturmAsa ko bar3I bhaktibhAvanA ke sAtha liyaa| jainazAlA sthApanA, pustakAlaya sthApanA jaise racanAtmaka kAryoM ke sAtha cAturmAsa bar3A saphala sampanna huaa| cAturmAsa ke antima mAsa-kArtika-meM hI sanavAr3a saMgha cAturmAsa kI vinatI lekara upasthita ho gayA aura yathAsamaya use svIkRti bhI mila gii| bheda miTate hI gaye banAsa nadI ke kinAre basA pahuMnA eka sundara kSetra hai| eka makAna ko lekara boharA parivAra meM samAja ke bIca vivAda khar3A ho gyaa| vivAda pahunA taka hI nahIM rahA, 100 kSetroM taka vyApta ho gyaa| sambandha-viccheda kI sthiti cala rahI thii| isa sthiti ko tIna varSa ho gaye the| bar3A ghuTanapUrNa vAtAvaraNa thaa| gurudeva zrI kA cAturmAsa uThate hI udhara dhyAna gayA aura ubhaya-pakSa ke Agraha se gurudeva pahu~nA pdhaare| lagabhaga 20 dina Thaharakara prastuta vivAda kI kaI ulajhanoM ko sulajhAne meM apanA amUlya sAnnidhya pradAna kiyaa| phalataH sArA vivAda nyAyocita tarIke se sulajhAkara ekatA sthApita ho gii| jAsamA meM bhI kaI varSoM kA vivAda thaa| isI taraha giluMDa meM bhI tar3a thii| AkolA meM bhI bheda cala rahA thA / gurudeva zrI ke puNya pratApa aura inakA pavitra sAnnidhya pAkara sAre vivAda miTakara sarvatra prema kI gaMgA bahane lgii| yaha cAturmAsa sanavAr3a huaa| virodha kA sAmanA vinoda se lagabhaga vigata eka sadI se sAmpradAyikatA ke viSa ne sthAnakavAsI jaina samAja ko bar3I kaThina sthiti meM DAla rakhA hai| duHkha kI bAta to yaha hai ki jyoM-jyoM sAmpradAyikatA kA virodha hotA jA rahA hai, tyoM-tyoM yaha vikarAla rUpa lie bar3hatI jA rahI hai / sAmpradAyikatA kA paricAyaka mUla lakSaNa yaha hai ki apane mAnya sAdhuoM ke doSoM ko DhaMkanA tathA jo apane liye amAnya sAdhu haiM unameM yadi koI doSa haiM to usakI ghoSaNAe~ karate phiranA aura yadi unameM koI doSa nahIM hoM to una para doSAropaNa kara unheM jalIla karane kI sAjiza karanA / sampradAya ke pakSa meM yaha bAta svIkAra karate haiM ki inakA astitva pichalI kaI sadiyoM se thA, kintu sAtha hI yaha bhI mAnanA hogA ki aisA rAgadveSa una vigata kaI sadiyoM meM hagija nahIM thaa| prAyaH sabhI tarapha ke sAdhu vibhinna sAmpradAyika kSetroM meM vicarA bhI karate the aura varSAvAsa bhI kiyA karate the, kintu apanA pakSa banAne kI tuccha lAlasA prAyaH unameM nahIM thI / sAmpradAyika sauhArda kA eka sundara vAtAvaraNa vyApta thA taba, kintu aba vaisI sthiti nahIM rhii| prAyaH dekhane meM AtA hai ki paramparAgata kisI anya kSetra meM cAturmAsa kA avasara milate hI prAya: svAgrahI sAdhu apanI U~cAI tathA anya kI burAI karane meM laga jAte haiN| gaharAI taka zrama karane ke kAraNa prAyaH kucha tattva sAtha ho hI jAyA karate haiM / phalataH kSetra kI zAnti bhaMga ho jAtI hai| eka hI kSetra meM kaI pakSa khar3e hokara TakarAne lagate haiN| sampradAyoM ke sAtha sAdhuoM kA ba~TavArA kara liyA jAtA hai / phUTaphajItI kA sAmrAjya chA jAyA karatA hai tIvra sAmpradAyikatA kI isa bImArI se kaI kSetra karAha rahe haiM, kintu koI upacAra karanA nahIM caahtaa| ENA 2 GuawedAAR 9886. Jan Education international For Private & Personal use only - - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya vRtta : saubhAgya muni 'kumuda' | 17 000000000000 000000000000 wimmy S...... sanavAr3a mevAr3a sampradAya kA eka purAtana mAnya kSetra rahA tathA Aja bhI hai| kintu mevADa ke samasta kSetroM ke samAna bhArata bhara ke santa satI samAja meM se jo bhI idhara Ate rahe, mevAr3a kI Ama janatA ke samAna sanavAr3a bhI sarvadA svAgata karatA rahA / lAbha uThAtA rahA / vigata kucha varSoM se sanavAr3a ke zuddha vAtAvaraNa meM sAmpradAyikatA kI eka jaharIlI havA praveza pAne lgii| phalataH bAtAvaraNa itanA zuddha nahIM rahA, jaisA cAhie / vigata kucha varSoM meM kucha aise udAharaNa bhI sAmane Ane lage, jo sanavAr3a aura mevAr3a kI garimA ke anukUla nahIM the| gar3abar3a bar3hatI jA rahI thI, aisA lagA to gurudeva zrI ne cAturmAsa kara sthiti sudhAranA ucita smjhaa| canda virodhI tattva, cAturmAsa prArambha nahIM huA usake pahale se sakriya ho utthe| AropoM kA vAk-jAla phailAne lage aura yaha krama cAturmAsa meM bahuta dUra taka calA bhii| kintu gurudeva kI zAntipriyatA, samAja ke karmaTha kAryakartAoM kI sajagatA se ve eka-eka kara apane sAre kAryakramoM meM asaphala hote gye| ___ sanavAr3a bar3A garimAmaya kSetra hai| isakI zAnadAra paramparA rahI hai| dharmasAdhanA aura sevA meM isakA apanA eka alaga kIrtimAna hai / kucha zarAratI tattvoM ke uparAnta kSetra kA jana-sAmAnya dharmapriya, guNAnurAgI tathA sahanazIla aura zAntivAdI hai / saMgha meM kaI aise karmaTha aura utsAhI kAryakartA haiM, jo ochepana se kosoM dUra haiN| prastuta cAturmAsa meM paisaTha aThAiyoM kI rikArDa sAdhanA to huI hI, paccIsa sau vyaktiyoM ko madirA-mAMsa chur3Ane kI mahAna yojanA ko mUrtarUpa hI nahIM milA, ise kAphI pragati bhI milI / balidAna-virodhI bila kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM yahA~ kArya huaa| mahAvIra svAdhyAya kendra kA bIjAropaNa haa| pravacanoM meM sarvadharmAnuyAyI kevala sanavADa ke hI nahIM, phatahanagara taka ke bhI vizAla saMkhyA meM lAbha uThAte the| vihAra ke samaya hajAroM nAgarikoM ne jaba Ardra hRdaya se gurudeva zrI ko vidAI dI taba vaha dRzya avarNanIya bana gyaa| prastuta cAturmAsa meM gurudeva zrI ke upadezoM kA jaina samAja para hI kyA, ajaina varga para bhI bar3A sundara prabhAva rahA / yahA~ bar3I saMkhyA meM khaTIka samAja rahatA hai / prAyaH ve vyAkhyAna zravaNa kA lAbha uThAyA karate the / dAnavIra seTha zrI UMkAralAlajI seThiyA ke zubha prayatnoM ke phalasvarUpa samasta khaTIka samAja ke paMcoM ne sthAnaka meM ekatrita hokara varSa bhara meM caurAsI dina jIvahiMsA ke tyAga kiye| isa mahAna upakAra ke upalakSa meM zrImAn seThiyA jI kI tarapha se khaTIkoM ke zmazAna meM caddareM lagAI gaI tathA vahA~ nimna lekha aMkita kara diyA gayA "samasta khaTIka samAja dvArA varSa ke 84 dinoM (gyArasa, caturdazI, amAvasyA, pUrNimA, rAmanavamI, mahAvIra jayanti, janmASTamI, nirjalA gyArasa, pardUSaNa) meM jIva hiMsA banda karane ke upalakSa meM zA0 bhairUlAla U~kAralAla seThiyA dvArA zmazAna nirmANa / saMvat 2031, zrAvaNa vadI 1 / udayapura cAturmAsa sanavAr3a ke yazasvI cAturmAsa ke bAda, AsapAsa ke kaI kSetroM meM gurudeva zrI kA prabhAvazAlI vicaraNa huA, kaI upakAra bhI sampanna hue / ghAsA meM prAntIya yuvakoM ko samAja sudhAra ke viSaya meM eka baiThaka huI jisameM samAja sudhAra sambandhI uttama vicAraNA huii| sAre prAnta meM eka nayA vAtAvaraNa banAne meM yaha baiThaka bar3I saphala rhii| isa varSa holI cAturmAsa udayapura rahA / rAjasthAna balibandI bila isa avasara para vidhAnasabhA meM peza hone vAlA thA, usameM kucha ar3acaneM khar3I ho rahI thiiN| kAryakartA yahA~ sevA meM pahu~ce, gurudeva zrI ne apane viziSTa sandeza dvArA ar3acaneM samApta karavA dIM; phalata: balibandI bila nirvivAda rUpa se vidhAnasabhA meM saphala ho gyaa| holIcaumAsI ke avasara para hI udayapura saMgha ne apane cAturmAsa ke hetu tIvra Agraha prastuta kara diyA, delavAr3A saMgha usase pahale hI cAturmAsa K........ / D ---MPSHRS.2 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 COCOFFEEDE 18 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha kI vinatI lekara A pahu~cA thA, antatogatvA Ayar3a meM udayapura saMgha kI vinatI svIkAra huI / udayapura saMgha isa saphalatA se naye ullAsa se bhara gayA / gurudeva zrI ne AsapAsa ke kSetroM meM apanA vicaraNa prArambha rakhA / emnational DUMgalA meM jaina zikSaNa zivira kA samAyojana ho rahA thaa| janatA kI hArdika icchA ko mahattva dekara gurudeva zrI DUMgalA padhAre | yahAM Aye hue baccoM aura adhyApakoM ko apanI maMgala vANI dvArA prabodha diyA / gurudeva zrI ke sAnnidhya meM yaha zivira kaI vizeSatAoM ke sAtha sampanna huA / yathAsamaya gurudeva zrI apane ziSyoM sahita udayapura nagara meM cAturmAsArthaM praviSTa hue / udayapura kI dharmapriya janatA ne bar3e utsAhapUrvaka bhAvabhInA svAgata kiyA / udayapura kA yaha cAturmAsa kaI dRSTiyoM se bar3A mahattvapUrNa rahA / paryuSaNa meM katlakhAne banda rahe / navarAtri ke avasara para hone vAle balidAna banda rahe / rAjasthAna sarakAra dvArA pArita prastAva kI kAryAnviti kA kArya sthAnIya kAryakartAoM ne bar3I mustaidI ke sAtha kiyA / itanA hI nahIM, dUravartI kaI gA~voM meM kAryakartAoM ne pahu~ca kara balibandI ke kArya ko mUrta svarUpa dene kA bhagIratha prayatna kiyA / sAMvatsarika mahAparva para paccIsa sau pauSadha kI abhUtapUrva sAdhanA sampanna huii| pUre cAturmAsa bhara meM kaI taraha se sundara tapArAdhanA calatI rahI / yaha cAturmAsa janasamparka tathA dharmapracAra kI dRSTi se bar3A prazaMsanIya rahA / gurudeva zrI ko vidAI dI, usa avasara para daza sahasra se adhika jaina jainetara janatA kA samUha upasthita thA / udayapura ke liye itanA bar3A cala samAroha aisA kahA jAtA hai ki 'abhUtapUrva' thA / jo Aga ko na bujhA sake vaha nIra kyA ? jo lakSya ko na bheda sake vaha tIra kyA ? jo kSudhA ko tRpta na kara sake vaha kSIra kyA ? jo svayaM ko na jIta sake vaha vIra kyA ? - 'ambAguru-suvacana' SK F Tha (A Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain madana mohana jaina 'pavi' kAnor3a [ rAjasthAna ke prasiddha jyotirvida ] mevAr3a saMgha ziromaNi pU. zrI ambAlAla jI mahArAja kA phalita cakram // janmAMka cakrama // 6 4 9. w 5 rA0 D paricaya janma rAjasthAna meM udayapura jilA, grAma thAmalA meM huA / mAtA pyArabAI, pitA zrI kizorajI sonI, ausavAla kula meM bar3e sAjana mAnyatA prApta ke yahA~ avatIrNa huye / 13 varSa kI avasthA meM preta lagane se eka bhrAtA kI mRtyu / pitA va bhrAtA kI eka hI dina mRtyu huii| pitA ne putraviyoga meM prANa de diye / eka bhrAtA vartamAna meM maujUda haiM / bhAramalajI mahArAja kI preraNA se saMsAra-mukti kI bhAvanA jAgRta huI / zikSA 10 12 mAvalI meM huI / 6 varSa kI umra taka thAmalA hI rahe / kAna meM motI va motiyoM kI mAlA pahanane kA zauka thA / bAlyakAla meM pitR-nidhana ho gyaa| naukarI kii| moharira, giradAvara bhI rhe| dIkSA kI bhAvanA balavatI dekhakara mevAr3a mahArANA sva0 phatahasiMha jI ke pAsa bhAvanA meM vighna pahu~cAne kA bharasaka prayatna kiyaa| darabAra ne eka mAha taka jela meM rkhaa| pratibandha lagA diyA gyaa| mu~hapatti sipAhI ne phAr3a dI / pakkA nizcaya pAkara mahArANA ne chor3a diyA / saMvat 1982 mRgasira, zuklA aSTamI ko mevAr3a pUjya sva0 zrI motIlAla jI mahArAja ke pAsa dIkSA grahaNa kI / dIkSAsthala maMgalavAr3a, jilA cittaur3a rahA / phalita sU0 2 bu0 vR. zu. (za. 11 ke. nakSatroM kI bhASA meM janma saMvat 1962 jyeSTha zuklA tRtIyA punarvasu nakSatra rAzi mithuna, svAmI budha 62 - parivAra vAle pahu~ce / dIkSA jainiyoM se vArtA para bhI siMha lagna meM ApakA janma huA hai| isI zubha lagna meM jainAcArya zrI tulasI, guru nAnaka, janarala mAnekazAha kA bhI janma huA hai / isa lagna vAle krAntikArI, zAntikArI rahe haiM / sva0 zAstrI jI, pRthvIrAja parAkrama zrI AcArya tulasI ke kendra meM budha rAjyastha hone se sarvAriSTa yoga bhaMga huA hai| budha kendravartI zrI cauhAna, subhASacandra bosa, "pavi" sikkha dharma saMsthApaka guru nAnaka ke thaa| tulA kA maMgala bhI haiM / DA0 dArzanika rAdhAkRSNana, sikandara ke bhI vibhinna rAziyoM meM sthita thA / saptama meM zani Apake kumbha rAzi kA hai / yudhiSThira, henarI phorDa ke bhI saptamastha thA / zukra bhAgya meM paM0 zrI udaya jaina, mAnekazAha, yudhiSThira, kaineDI ke haiM / sUrya rAjya meM "jyotiSa mihira " devadhara pANDeya, bI0 jI0 tivArI ke hai / lAbha meM mithuna kA candra vapuji ooooooooo0000 oooooooooooo 40000CCEED Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 ALL LINILI .....2 mA ARTHANILE 20 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha janarala mAnekazAha ke bhI hai / Apake ziSyoM meM santa zrI sobhAgya muni "kumuda", mahendra muni "kamala", magana muni, satI premakuMvara jI lekhaka, kavi va suvyAkhyAtA ratna haiN| 20 ke karIba ziSya-ziSyAeM haiN| dIkSA vighna yoga eka cAraNa sAdhu ne bhikSA vRtti ke samaya inake lie bhaviSya vANI kI, ki "yaha sAdhu mahAtmA bnegaa|" meSa kA vRhaspati va zukra bhAgya bhavanastha hone se zvetAmbara jaina sAdhu banane kA yoga banA hai / maMgala kI pUrNa dRSTi bhAgyabhavana para hone se dIkSA meM vighna AyA va netRtva kA yoga (mevAr3a pUjya hone kA ) bnaa| yahI zatrupakSa ko rokatA hai / ziSyoM se bhAgyodaya yoga candra lAmastha hokara ziSya bhavana ko pUrNa dRSTi se dekha rahA hai / candra strI graha hone se ziSyAeM adhika haiN| ziSyeza vRhaspati bhAgya bhavana meM jAne se, puruSa ziSyoM se jyAdA bhAgyodaya rhegaa| jIvana meM bhAgyodaya 25 se 28 . taka zreSTha rhaa| dharma-netRtva yoga mevAr3a pUjya haiM / maMtrI pravartaka bhI rhe| maMgala kI rAjya bhavana para pUrNa dRSTi va rAjyastha sUrya, budha se yaha yoga banA / "kendra sUrye netRtva kartA" budha ke sAtha sUrya kI saMgati meM "dharma netRtva" yoga banA / bhAgya bhavana para maMgala kI pUrNa dRSTi hone se viparIta dharma meM sadaiva anAsthA rahI hai| jelayAtrA yoga bhAgya meM zubha graha sthita hai| bhAgya ko zani, maMgala pUrNa dRSTi se dekha rahe haiN| ataH dharma kArya meM bar3hane se rokane hetu sAdI kaida tatkAlIna sAmantoM ne dii| prasannavadana yoga SaSTheza zani saptamastha hokara svagRhI huA hai / zatru bhavana para maMgala kI pUrNa dRSTi hone se uparokta yoga banA hai| prabala mastiSka yoga siMha lagna para rAhu sthita hai| ata: "dharma-krAnti" karane kA yoga banA hai / lagneza sUrya rAjyastha hone se divya lalATa va prabala mastiSka yoga banA hai| zAstravettA yoga vRhaspati vidyAdhipati hai / bhAgya meM zukra rAjyeza hokara gayA hai / isane uparokta yoga banAyA hai / zukra bhAgya meM jAne se dharmanItijJa, vyAkhyAtA banatA hai| zukra bhAgya meM jAne se lAkhoM logoM ke sAmane vyAkhyAna dene kI kSamatA, dakSatA hotI hai| Apa abhayadAnI haiN| Apa AtmAnanda, vivekAnanda, nityAnanda, dayAnanda, satyAnanda svarUpa haiN| hRdaya vyApaka mahAna hai / karuNArdra haiM, kalApUrNa, sodAharaNa vyAkhyA karane kI pUrNa kSamatA hai| tyAgI, adbhuta sAhasI, lakSya siddhArtha aTUTa zraddhAvAn, kartavyAdhikAra samyak jJAna, darzana, cAritra, tapayukta haiN| AkAza ke samAna vizAla, sAgaravat gambhIra, candra se bhI nirmala, karuNA nidhAna, mAnava-jIvana naukA khevaiyA, sarasvatI ke apUrva bhaNDAra, muktipatha gAmI, jijJAsu, kRtajJa, dUradarzI, nirahaMkArI haiN| nItijJa, zAstrapAraMgata, jJAna va karma samanvaya sone meM sugandhavat, zAstravAcana rasa kI picakAriyA~ haiN| usase zrotAgaNa rasasikta ho jAte haiN| A~khoM ke tAre, zramaNavRnda ke sitAre, manISIvara kI ziSya vRddhi hotI jaaygii| sitArA camakatA huA, 77 yA 78 varSa avasthA meM divaMgatakArI hogaa| varSa 71 va 72vA~ jIvana kA sarvazreSTha varSa hogA / tIrthasthala meM saMthArA grahaNa karake ihaloka ko chor3a deMge / lambe vyAdhigrasta nahIM raheMge / jIvana va jagata meM jaya zrI pAte hue, muktAtmA, mahAtmA rheNge| . . NANT.. SHERBER Main Education International ELPrivate&Personalise.Only womjainelibraries Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI saubhAgya muni 'kumuda' [ kavi, lekhaka evaM rAjasthAna ke prabhAvazAlI vidvAna saMta ] antakAla meM kucha isameM koI sandeha nahIM ki sAmAnya jana-jIvana kI eka sama bhUmikA se Upara uThakara damakane vAle jIvana ke aisI anyatama vizeSatAe~ avazya hotI haiM jinakA sahaja hI anyatra pAyA jAnA kaThina hai / pUjya gurudeva zrI ke damakate jIvana ke antara meM kyA-kyA vizeSatAe~ haiM / unheM sarvatobhAvena samajha pAnA to AsAna hai nahIM, kintu hA~, yadi usa tarapha ati nikaTatA se lagAtAra gaharAI taka dekhate jAyeM to ve vizeSatAe~ kisI svaccha jala se bhare gahare pAtra ke tale par3I maNiyoM kI taraha damakatI huI avazya dikhAI de sakatI haiM / maiM pichale chabbIsa varSoM se gurudeva zrI ke nikaTa hU~ aura gaharAI taka inheM dekhatA bhI rahA hU~ / itane dIrghamujhe inameM jo kucha milA usameM "madhuram" hI adhika hai| kAlIna ataH jIvana kI antaryAtrA [pUjya zrI ambAlAla jI mahArAja ke jIvana kI virala vizeSatAe~] cAhatA hU~, mujhe jo kucha milA vaha saba pAThakoM ke sAmane kholakara rakha dUM, kintu yaha mujhase saMbhava nahIM hogA / kyoMki jo kucha pAyA vaha ati vizAla hai / yahA~ kucheka antartattva sAmane lAne kA prayAsa hai, pAThaka inhIM kucha vizeSatAoM se samagra jIvana ke antadarzana ko samajhane kA yatna kareM / zAstra-paraka gurudeva zrI ko saMyamaratna pAne meM bar3I kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| anekoM parISaha sahe taba kahIM muni bana pAye, phalasvarUpa muni bana jAne para bhI ratna ko jaise saheja kara rakhA jAtA hai, gurudeva saMyama ko bhI aise hI saheja kara rakhane lage / zAstra jJAna hI saMyama kA saMbala hai / isa tattva ko caritArthaM karate hue, gurudeva kevala zAstra ( Agama ) par3hane lage aura aba taka bhI kevala yahI karate haiM / zAstroM se bhinna anya pustakeM kabhI-kabhI saMyama ko coTa bhI pahu~cA jAtI haiM ataH unakA saMyamI jIvana ke lie koI upayoga nahIM, kucha aisI hI dhAraNA ke AdhAra para anya granthoM se lagabhaga asaMpRkta rahe / yahI kAraNa hai ki Aja bhI gurudeva zrI kA zAstra - jJAnAbhyAsa bahuta U~cA va gaharA hai / inake pravacana meM bhI zAstrIya AkhyAna kI hI pramukhatA rahatI hai| bAtacIta, carcA, anya sAre vyavahAroM meM zAstrIyatA kA itanA gaharA asara parilakSita hotA hai, mAno mahArAja zrI zAstra paraka hI ho gaye / zAstrIyatA kA AdhAra kevala vyavahAra hI nahIM hai, bauddhika stara para bhI zAstra kA bar3A asara hai| gurudeva zrI kA zAstrajJAna bar3A gambhIra evaM vistRta hai / kisI bhI samasyA kA zAstroM ke AdhAra se samAdhAna karanA inakA dainika upakrama hai, yahI kAraNa hai ki varSa bhara meM hajAroM praznoM kA yatra-tatra samAdhAna karate rahate haiM / pii:tteaa Goo 000000000000 Jeha 000000000000 100000100 'S.BA st/ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 00000000 98060 22 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha sevA - parAyaNatA gurudeva zrI sarvAdhika kisI bAta ke lie carcita evaM prazaMsita huye haiM to vaha hai " sevA" / sevA inake antara kA svIkRta dharma hai, inakI zreSThatA kA marma hai / samasta mevAr3a isa bAta kA sAkSI hai ki svargIya pUjyazrI motIlAla jI mahArAja kI gurudevazrI ne sarvotkRSTa sevAe~ kIM / abhI kucha varSoM pUrva taka gocarI svayaM lAkara sabhI munirAjoM kI sevA karate the / pratyeka munirAja kI choTIbar3I sabhI taraha kI AvazyakatAoM kA dhyAna pravartaka zrI barAbara rakhate haiM aura kalpAnusAra sevA karane meM sadA Age rahe / yahI kAraNa hai ki hamAre munirAja mahAsatiyoM meM ambA ke sthAna para ammA (mAtA) kahakara sevA ke sarvocca pada mAtRtva se inheM abhiSikta karate haiM / apramatta gautama ko bhagavAna mahAvIra ne kahA thA 'samaya mAtra kA pramAda mata karo' / bhagavAna ke isa upadeza ko isa yuga meM mUrtasvarUpa dekhanA hai to gurudeva ke pAsa cale Aiye / prAta: bahuta jaldI lagabhaga rAtri ke antima prahara ke prArambha meM uThakara dhyAna, smaraNa meM magna ho jAyeMge / dainika caryA meM pravacana, dharmacarcA, svAdhyAya pramukha haiM / dina bAraha ghaNTe kA ho yA caudaha kA, gurudeva zrI dina meM zayana nahIM kareMge / kaI bAra dIrgha vihAra kA prasaMga bhI AyA, yuvaka saMta bhI thakakara vizrAma karane lage, usa sthiti meM gurudeva zrI ko Agraha bhI kiyA ki thor3I dera leTa leM kintu nahIM / eka kSaNa bhI nahIM / vahI rAtri ke dvitIya prahara ke prArambha ke Asa-pAsa zayana karate haiN| isase pUrva, sArA samaya svAdhyAya smaraNa aura dharmacarcA yA upadeza meM hI jAtA hai / tIna-cAra ghaNTA eka Asana para baiTha kara carcA dhyAna aura svAdhyAya karate hue to inheM koI bhI lagabhaga pratidina dekha sakatA hai / saMvatsarI Adi vizeSa avasara para inheM ATha-ATha ghaNTA eka Asana para dRr3hatA se baiThe Aja bhI hajAroM vyakti dekhate haiM / aise sudRr3ha Asana ke pIche apramattattva kA sphUrta Adarza rahA huA hai jo bhagavAna mahAvIra ke dvArA gautama ko pradAna kiyA gayA / akRtrima vyavahAra pravartaka zrI nitAnta sahaja haiN| Apa kahIM bhI, kabhI bhI aura kaise bhI mileM ye bilakula akRtrima mileMge / vahI ha~satA muskurAtA ceharA, vahI sIdhI sAdI bAtacIta, vahI sAmAnya baiThanA calanA Adi / sampradAya ke aguA, zramaNa saMgha ke mantrI aura pravartaka jaise padoM para kAma karate hue bhI aisA kabhI anubhava nahIM kiyA karate ki maiM pUjya pada para hU~ to mujhe vaise ThATha se rahanA cAhie / hamane dekhA kaI bAra baccoM se dhArmika vArtAlApa aura vinoda karate huye unheM sAmane biThAkara svayaM bhI nIce hI baiTha jAyeMge aura unheM prabodha dete raheMge / Asana paTTa Adi koI munirAja lAkara lagA de, vaha alaga bAta, kintu svayaM kabhI usakI apekSA nahIM kareMge / garIba-amIra, bAlaka, buDDe sabhI ke sAtha eka samAna sahaja vyavahAra / AcArAMga kI usa ukti ko caritArtha karatA hai jisameM kahA gayA hai ki- "jahA puNNassa katthai tahA tucchassa katthaI / svayaM meM nUtana sRjana apane Apa meM nava sRjana, arthAt vicAra-ciMtana tathA jIvana prakriyA ke kSetra meM svayaM ko Urdhvodaya kI tarapha phaka THX WWW.SEINIGELY VINNA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI antaryAtrA : muni 'kumuda' | 23 DhAlate rahanA jIvana kI eka mahAnatama vizeSatA hai jo bahuta kama vyaktiyoM meM pAI jAtI hai| pravartaka zrI unhI canda vyaktiyoM meM se eka hai / vigata pacAsa varSa kI saMyama paryAya para dRSTipAta karane para yaha tathya sahaja hI ujAgara ho jAtA hai ki pravartaka zrI ne apane Apako "samaya ke anurUpa bahuta mor3A / " kevala do dazaka pahale kI aisI anekoM ghaTanAe~ haiM jinakA adhyayana karane se spaSTa jJAna ho jAtA hai ki pravartaka zrI jainadharma kI hI vibhinna sampradAya jaise terApanthI, mUrtipUjaka Adi ke prati kataI udAra nahIM the / saradAragar3ha, motIpura, borANA, kherodA, ghuliyA, delabAr3A, kuvAriyA Adi sthAnoM para vibhinna sampradAyoM ke sAdhuoM se bar3I carcAe~ kIM / carcAoM ke lie chape hue khule celenja patra bhI maiMne chape huye dekhe ! mevAr3a meM yatra-tatra sAmpradAyika vivAda hote hI rahate aura pravartaka zrI sthAnakavAsI saMgha ko jabardasta saiddhAntika sambala pradAna karate / aba jabaki samaya ne palaTA khaayaa| deza meM caturdika pArasparika sAMmajasya kA vAtAvaraNa calA / sthAnakavAsI samAja meM saMgha aikya kA bigula bajA aura zramaNa saMgha kA gaThana huA / vibhinna sampradAyoM meM bhAvAtmaka aikya ko svIkAra kiyA jAne lagA / meM pArasparika kaTutA ko miTAne kA caturdika prayAsa hone lgaa| eka-dUsare ke nikaTa Ane lage aura sabhI pravartaka zrI ne bhI yuga ke AhvAna ko samajhA / thI, vaha bhISaNa thI, use miTAnA AsAna nahIM thA kintu unhoMne vidveSa ko kama karane aura miTAne ko Age ko milakara rahane meM hI bhalAI najara Ane lagI, aisI sthiti pArasparika kaTutA jo bar3I dUra se calI A rahI pravartaka zrI ne sarvaprathama apane vicAroM ko naI dizA dii| kadama bar3hAyA / yatra-tatra vibhinna sampradAya ke sAdhu-sAdhviyoM se milanA, saha-pravacana karanA, sAMpradAyika vivAda kahIM khar3A ho jAye to use mela-jola pUrvaka miTAnA Adi pravRttiyoM se, mevAr3a meM sAMpradAyika vidveSa ko naSTaprAyaH kara diyA / Aja pravartaka zrI mevAr3a meM, prema kI gaMgA bahA rahe haiN| sAMpradAyika sauhArda kA Aja jo vAtAvaraNa mevAr3a meM vyApta hai, usakA bahuta kucha zreya pUjya gurudeva zrI ko hai / do dazaka pahale ke sAmpradAyika carcAoM ke agradUta mahArAja zrI ko Aja sneha aura sAmaJjasya kI bAta karate dekhatA hU~ to mana kaha uThatA hai ki yahI to kisI viziSTa vyaktitva kA Antarika saundarya hai jo sAmayika AvazyakatA ke anusAra DhalatA hai / Bahinabaig 000000 jaise kIcar3a jala se paidA hotA hai aura jala se hI sApha hotA hai / vaise hI jo pApa dila se paidA hotA hai vaha dila se hI sApha hotA hai / - 'ambAguru- suvacana' 00000000000000 000000000000 - 000000000000 Jaa AUDPURIBUNEK Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / saMkalana saubhAgya muni 'kumuda' 000000000000 000000000000 gurudeva zrI ke suvacana . MAV UNRELI HAIL AMITTER saddhA parama dullahA apane pUrva bhava meM bhagavAna zAntinAtha jaba megharatha the, idhara-udhara mata bhaTako, bhagavAna vItarAga ke tattvajJAna unhoMne eka bhayAtura kabUtara ko bacAne ko apanA tana taka nyauchAvara kara diyaa| jo, bhayAtura anya prANI para dayA kara para vizvAsa kro| kisI ko Upara car3hanA hai to use nisainI use zAnti pradAna karatA hai vahI zAntisvarUpa bana sakatA yA sIr3hiyoM kA sahArA cAhie / isI taraha yadi jIvana ko U~cA uThAnA hai to zraddhA kI nisanI lgaao| nisanI phaika kara Upara car3hane kI kalpanA mUrkhatA hai, aise hI zraddhA saphalatA kI kasauTI ke binA kucha bhI karanA vyartha-sA hai| vizvAsa se hI jA jA vaccai rayaNI, na sA pddiniyttttii| Atmabala paidA hotA hai| navatattva, SaDdravya, devaguru dharma para dhammaM ca kuNamANassa, saphalA jaMti raaio| vivekapUrvaka dRr3ha vizvAsa rakho ber3A pAra ho jaaegaa| samaya to vyatIta hotA hI hai, dina AtA hai calA appAceva dameyanvo jAtA hai, rAta AtI hai calI jAtI hai| isa taraha umra kA ratha mRtyu ke nikaTa pahu~ca rahA hai / __ jo apanI AtmA ko vaza meM kara letA hai, usake lie kucha soca lIjiye, samaya sArthaka ho rahA hai yA vizva meM kahIM ulajhana nahIM hai / eka roTI kA Tukar3A kaI zvAnoM ke madhya par3A hai, ve sabhI Apasa meM khIMcatAna kara adharma ke Avartta, tumheM pApa meM garka kara sakate haiM rahe haiN| isa mArA-mArI meM kaI zvAna lahU-luhAna ho rahe hAna hA raha kintu, vaha samaya vyartha, karmavardhaka ho jaaegaa| dharma ke haiM / yaha pazutA hai, esI pazutA Aja mAnava ma cala rahA nikaTa AjA. vItarAga ke tatva jJAna kA amata pI le, samaya hai| vizva kA vaibhava to kama hai kintu insAna kA tRSNA hai va jIvana saba kucha sArthaka ho jAyegA / dharmayukta jIvana hI jyAdA, aisI sthiti meM chInA-jhapaTI cala rahI hai| agara saphalatA kI kasauTI hai| apane Apako surakSita aura zAnta rakhanA ho to apanI dhana ke prati nispRhA tRSNA ko roka lo / AtmA kA damana kara lo| dhannA-zAlibhadra ke pAsa itanI vizAla riddhi thI, ki dayAmaya bano samrATa zreNika bhI usa vaibhava ko dekhakara cakita raha caittA bhArahaM vAsaM cakkavaTTo mhiddddhio| gayA, kintu unako usa dhana kA koI abhimAna nahIM thaa| santi santikare loe, patto gaimaNuttaraM // ve dhana ko dhUla aura kacare ke barAbara samajhate the / zAlIbhadra solahaveM tIrthakara bhagavAna zAntinAtha kA smaraNa karane ko itanA-sA jJAta huA ki usake bhI Upara 'nAtha' hai| ke sAtha yaha bhI sociye ki unhoMne apane jIvana meM zAnti- basa, isa bAta se unheM vairAgya kA tattva mila gayA / dhannA svarUpa kaise paayaa| jI ko subhadrA ne kucha jAgrata kiyA ki ve bhI tyAga mArga (EPARD STER) OO MERamanana nAm arTAMIRSINHain WWWEPOEIN Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva zrI ke suvacana | 25 000000000000 000000000000 SED para bar3ha gaye / donoM ne dhana ke Dhera ko sA~pa jaise kA~calI upakAra tInoM kA hai, kintu tIsarI rAnI kI tulanA meM utAratA hai, isa taraha utAra kara pheMka diyaa| donoM rAniyoM kA upakAra thor3A hai / Aja ke gRhasthoM ke pAsa dhana to thor3A kintu ghamaNDa do dina vaha bacA, kintu mRtyu kA bhaya to tha jyAdA / dhana to raja jitanA hai kintu ahaM meru jitanA hai, tIsarI rAnI ne 'abhaya' dekara nizcinta kara diyA / vAstava / isalie unase tyAga bhI muzkila se hotA hai| meM "abhaya" pradAna karane ke barAbara koI dAna nahIM / sacce mahAvIra lAbha se lobha bhagavAna mahAvIra kA sArA mahattva unakI vItarAgatA bhogopabhoga kI tRSNA kI bar3I vicitra sthiti hai| se hai / dhana vaibhava, sattA se unako dekhanA hI nahIM cAhie, nahIM milate haiM taba taka thor3A bhI pAne ke lie prANI chaTa - ye to unake pAsa jo thor3e se the unako bhI unhoMne parityAga paTAte haiM kintu, jyoMhI kucha milane lagate haiM ki unakI Age kara diyA / athaka kaSTa sahiSNutA aura samabhAva se hI ve se Age asIma tRSNA bar3hatI jAtI hai| bhagavAna ne ThIka hI sacce mahAvIra bne| kahA haisvasthatA ke lie svAda-saMyama jahA lAho tahA loho| lAhA loho pavaDDhaI // pahalA sukha "nirogI kAyA" / rogI zarIra se dharma kI sAdhanA honA kaThina hai| ata: zarIra niroga rahe isakA pAtheya lekara calo! dhyAna rakhanA cAhie / svAda ko jIte binA zarIra niroga jo musAphira apane sAtha bhojana lekara calatA hai, use nahIM rhtaa| kama khAnA aura svAda ko jItanA apane ko cintA nahIM, rahatI kintu jo khAlI hI ravAnA hotA hai svastha rakhane kA saccA mArga hai| use mArga meM kaSTa uThAnA par3atA hai| isa sAmAnya siddhAnta svastha rahane ke lie jIvana ko saMyama meM rakhanA se apane bhaviSya para svayaM vicAra kara lo| sAtha meM kucha cAhie / indriyoM para vijaya karane para hI svAsthya acchA lekara cala rahe ho yA khAlI hI ravAnA ho rahe ho|| raha sakatA hai| saMvara nirjarA rUpa khAdya sAtha meM lekara caloge to, vacana-badala na bano pachatAnA nahIM pdd'egaa| soca-samajhakara koI vacana denA cAhie, jo vacana kadAgraha nahIM, satyAgraha diyA jAye usakA ImAnadArIpUrvaka pAlana karanA caahie| tIna vyakti kamAne ko cale, unheM lohe kI khAna milI vacana dekara badalanA dhokhA denA hai| aura unhoMne lohe kA bhAra uThA liyA / mArga meM cA~dI bA~ha badala bArI badala, vacana badala be shur| (rajata) kI khAna milI, una tIna meM se do ne lohe ko pheMka vacana dekara badale usake mukha para, dhobA dhobA dhUra // kara rajata kA bhAra uThA liyA / tIsarA lohe ko hI DhotA rahA / Age unheM sone kI khAna milI, lohe vAlA to abhayadAna lohA hI DhotA rahA, rajata Dhone vAloM meM eka ne rajata pheMka dANANa seThTha abhayappayANaM kara svarNa uThA liyaa| eka rajata hI DhotA rahA, eka eka aparAdhI ko mRtyu daNDa milA / lohA hii| rAjA kI tIna rAniyA~ thIM, unameM se eka ne, eka dina spaSTa hai tInoM meM se svarNa lAne vAlA hI zreSTha rahA, zUlI TAla kara, karuNA kA paricaya diyA / dUsarI rAnI ne, rajata aura lohe vAlA kramazaH nukasAna meM rhe| Apako eka dina zUlI aura rukavA kara use bhojana bhI diyA aura nukasAna meM nahIM rahanA hai| purAnI galata bAtoM ko isalie sundara vastrAbhUSaNa bhI phnaaye| mata uThAe rakho ki ve purAnI haiN| koI usase acchI bAta ___ tIsarI rAnI ne, usa aparAdhI kI sarvadA ke lie mRtyu mila jAye to, purAnI bAta kA tyAga kara acchI bAta ko daNDa se bacAkara use nirbhaya kara diyA / le lenA caahie| mithyAtva ko chor3ane se hI to samyaktva AIN APCEMMEANING A - ~ ::Saherit Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ... ...... D zra svarUpa ratna kI prApti ho sakatI hai / samyaktvI kabhI kadA- yAda rakho, eka bAra jarUratoM ko bar3hA dene para phira graha nahIM karatA, vaha satyAgrahI athavA satya-grAhI hotA hai| kama karanA bar3A kaThina hogaa| jarUrateM bar3hAne se lAlasAe~ jJAna nahIM to dayA kaise ? bar3hatI rahatI haiN| lAlasAe~ hI saMsAra kA mUla kAraNa haiN| eka sAdhaka ne kahA hai-- jAta na jANe jIva kI dharma kaNAM sU hoya / cAha cUr3I cAha camArI, cAha nIcana meM noca / loga ahiMsA kI bAta karate haiN| kintu kyA bAtoM se jIva sadA hI brahma hai, eka cAhana na hove bIca // ahiMsA kA pAlana ho sakatA hai, jIva dayA ke binA ahiMsA kaise hogI? jIvoM kI utpatti ke sthAna kauna-kauna se haiM ? dhIrA so gambhIrA kina-kina kAraNoM se jIva vadha hotA hai ina bAtoM ko acchI gambhIratA, mAnava-jIvana ko mahAn banAne vAlA guNa taraha nahIM samajhe vahA~ taka ahiMsA kA pAlana kaise ho sakatA hai| jaise pratidina khAye jAne vAle bhojana ko hama pacAte hai ? pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspati haiM isa taraha jIvana meM kaI bAteM aisI bhI hotI haiM jinheM kAya, trasakAya / ye jIvoM ke chaha vibhAga haiM inheM ThIka-ThIka pacAnA caahiye| yaha jarUrI nahIM ki hara bAta kA badalA samajhanA cAhie aura anAvazyaka hiMsA se bacakara maryAdita liyA hI jAye yA vaha kahI hI jaaye| kaI bAra caJcalatA jIvana bitAyA jAye ! tabhI ahiMsA kI kucha sAdhanA ho meM kahI gaI bAta yA kiye gaye kArya para phira pazcAttApa sakatI hai| karanA par3atA hai| caJcalatA meM anTa-sanTa baka denA adharAmAnasika hisA se bhI baco pana hai eka rAjasthAnI kavi ne kahA haimana, vacana aura kAyA ina tInoM yogoM se hiMsA hotI "bhariyA so jhalake nahIM, jo jhalake so addA / " hai| kevala kAyika hiMsA se hI nahIM, mAnasika aura vAcika krodha, zaitAna hai hiMsA se bhI bacanA cAhie / mana se aniSTakArI socanA krodha para saMyama rkho| krodha mAnava ko zaitAna banA tathA aniSTakArI vANI kA prayoga karanA hiMsA hai| detA hai / jitane kukRtya saMsAra meM huye ve adhikAMza krodha ke bar3A kaise baneM ? kAraNa hI huye haiM / krodhI ke jIvana meM sarpa se bhI bhayaMkara bar3A, dAla kA banatA hai, dAla gala kara, pisakara, pAnI viSa kAma karatA hai| bhagavAna mahAvIra ne krodha ko prIti meM milAkara tela meM talA jAye taba kahIM bar3A hotA hai| kA vinAzaka aura jIvana kA zatru btaayaa| unhoMne to mAnava ko bhI bar3A banane ke pahale kSamAzIla, guNavAna sarpa ke Dasane para bhI krodha nahIM kiyaa| krodha se koI aura sahiSNu bananA caahie| burAI miTatI nahIM, na krodha se koI sudhAra hI hotA hai / acchI bAta bhI krodhapUrvaka nahIM kahanA caahie| krodha bakarA aura ghor3A meM kahI gaI acchI bAta bhI burI ho jAtI hai| bakarA maiM-maiM karatA hai, vaha talavAra ke nIce kaTatA hai| saMbhAlo aura banAo! ghor3A hai-hai karatA hai, vaha sammAnita hotA hai / mAnava bhI maiM-maiM karatA hai, vaha ghamaNDI hai / guNavAna to dhannA seTha ne apanI cAra bahuoM ko, pA~ca dAne dekara ghor3e kI taraha kahate haiM maiM kucha nahIM, mujha se bar3hakara aura unakI parIkSA kii| eka bahu ne pheMka diye, eka khA gaI, kaI vyakti haiN| eka ne sammAla kara rakhe aura eka ne unheM bahuta bar3hAye / jisane bar3hAye aura sambhAlakara rakhe ve donoM prazaMsita huI cAha se hI Aha kintu jisane pheMka diye yA khA gaI ve nindanIya rhiiN| apanI icchAoM ko sImita rakhanA caahie| atya- sAdhu sAdhviyoM ko bhI pA~ca mahAvrata mile haiM unheM dhika lAlasAoM se mAnava du:khI ho jAtA hai| cAha se sambhAla kara rakhanA hai / unheM naSTa karane para do bahuoM Aha paidA hotI hai| jIvana meM kama se kama jarUrateM raheM, isa ke samAna ve bhI nindanIya haiN| jo vrata niyamazIla kA tarapha pUrA dhyAna denA cAhie / vistAra karatA hai vaha sarvatra sammAnita hotA hai| - - nara - - COMMERROR dowe3800 - PrivalunarraisuTutoriye anebryty Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 gurudeva zrI ke suvacana | 27 bahuyaM mA ya Alave kharAbiyoM se Aja hindustAna kI yuvA pIr3hI DUba rahI hai / bahuta mata bolo / bahuta bolane se anekoM kalaha khar3e bhAvI pIr3hI ko ina do burAiyoM se bacAnA ho to ina donoM ho jAte haiN| kaI bAra bahuta adhika bolane vAlA akathanIya ke vyApAra ko bilakula banda kara denA cAhie / bhI kaha jAtA hai jisakA pariNAma bhayaMkara nikalatA hai| samyaktva zuddha rakho ! adhika bolane se Ayu kA kSaya bhI jaldI hotA hai| thor3A samyaktva ratna ko saMbhAla kara rakho kudeva, kuguru, kudharma bolo aura vaha bhI socakara / se apane ko bcaao| upavAsa meM TaMTA laga jAye to upazoka ko roka vAsa bhaMga ho jAye, pauSadha meM TaMTA lage to pauSadha bhaMga ho zoka mata karo, zoka karanA ArtadhyAna hai, ArtadhyAna jAye kintu samyaktva se bhraSTa ho jAye to ananta janmapApa hai / jo huA, ho rahA hai yA hogA, vaha sarvajJoM ke dvArA maraNa bar3ha jAye / ataH suguru sudeva aura sudharma kI upAsanA saba dekhA huA hai / kama-jyAdA nahIM hotA / apanI bhAvanA kro| ko zoka kI Aga meM mata jlaao| kahA hai saMga-varjana jIva re tUM, dhyAna Arata kima dhyAve / jo samyaktva se bhraSTa hai, usakA saMga dUra se tyAga jo jo bhagavaMta bhAva dekhiyA, so so hI varatAve / do / darzana-bhraSTa kA saMga chor3o ! ghaTe vadhe nahIM raMca mAtra kAhe ko mana DulAve // lAkha aura sAkha guru kA upakAra jJAna kA prakAza dene vAle guru hote haiN| guru kA upa "jAjyo lAkha para rIjyo sAkha" isa rAjasthAnI kahAkAra ananta hai| mAtA-pitA to kevala janmadAtA haiM, ve vata ke anusAra bhale hI hAni sahana kara lo, kintu apanI tana kI rakSA karate haiM kintu jIvana ko, sArthakatA pradAna paiTha (sAkha) mata jAne do| karane vAle to guru hI hai / ananta mAtA-pitA bhI AtmA hRdaya madhura rakho kA janma-maraNa nahIM miTA sakate kintu eka satya-guru kA kabhI kisI jagaha kar3aka bolane se koI acchA kArya ho diyA tattvajJAna ananta bhava bhramaNa ko samApta kara detA hai| sakatA ho to usakA prayoga sajjana vyakti karate haiM kintu vinaya lAbha kA saudA unakA hRdaya kar3aka nahIM hotaa| vinayavAna ko sabhI cAhate haiM / ataH vinayavAna bno| tyakta kI kAmanA mata karo uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai ki avinayI, sar3e kAna kI jisakA tyAga kara diyA, usa tarapha phira kabhI lAlasA kutiyA kI taraha sabhI jagaha dutkArA jAtA hai| mata kro| rahanemI ko rAjula satI ne kyA kahA vaha yAda vinayavAna, gaNiyoM se to lAbha uThAtA hI hai, abhi- kro| mAnI aura beparavAha logoM se bhI lAbha uThA letA hai| rAjula ne kahApAkhaNDa kauna karatA hai ? dhIratthu te'jaso kAmI jo taM jiiviykaarnnaa| pAkhaNDa to mulammA hai| pItala para car3hA sone kA vaMtaM icchasi AveDaM, seyaM te maraNaM bhave // mulammA kucha hI dina camakatA hai anta meM to pItala ko kaThinAI to AyegI hI sAmane AnA par3atA hai / jinameM asaliyata kI kamI hotI hai ve hI vyakti pAkhaNDa karate haiN| sacce ko dikhAvaTa kI jIvana meM kaThinAiyA~ to AtI hI haiM, jo apane lakSya koI jarUrata nhiiN| para dRr3ha rahatA hai usI kI balihArI hai| jambU ko usakI AThoM nAriyoM ne vicalita karane kA do bImArI bar3A prayAsa kiyA kintu ve vairAgya meM avicala raha gaye to sinemA dekhanA aura gandA sAhitya par3hanA ina do svayaM bhI tira gaye aura anekoM ko tAra diyA / 1 ....:58 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 daheja kA daitya zreSTha bhAvanA samAja ko daheja kA daitya khA rahA hai / jarUrata hai aise zreSTha bhAvanA se alpa kriyA bhI mahAna phaladAyaka ho sAmAjika vIroM kI jo apane putroM kI zAdI ke avasara jAtI hai| jIraNa seTha zreSTha bhAvanA se tira gayA / candanapara prApta daheja ko tyAga kara kevala kanyA lekara apane ghara bAlA ne ur3ada ke bAkule baharAye, kintu zreSTha bhAvanA se A jaaye| mahAn lAbha uThA skii| __ apUrva udAharaNa zravaNa karo! dharmaruci aNagAra ko dhanya ho, jo apane saMyama kI vItarAga vANI kA zravaNa karane kA avasara DhUMr3hanA rakSA ke lie jahara bhI pI gaye / aisA udAharaNa jisa para- cAhiye / aura jaba avasara mile to tanmaya hokara vANI mparA meM maujUda ho usa paramparA ke sAdhaka dharmabhraSTa ho sunanA cAhiye kyoMki zravaNa karane se hI jJAna vijJAna prApta jAyeM to yaha bar3e duHkha kI bAta hai| hotA hai / zAstroM meM kahA haiyaha ghora ajJAna "savaNe nANe vinANe" bar3e-bar3e cakravartI samrAToM ne, dhanADhya vyaktiyoM ne jisa asatya mata kaho dhana-vaibhava rUpa mela ko utAra kara pheMka diyA, Aja ke rAta ko rAta kaho, dina ko dina / kisI bhI lAlaca zrAvaka loga usa mela ko prApta karane ke lie kukRtya kareM meM par3a kara rAta ko dina mata kho| dharma ko dharma aura to yaha ghora ajJAnatA hai| adharma ko adharma kaho / kisI bhI dabAva meM Akara adharma choToM kA sammAna ko dharma mata kaho, kuguru ko guru mata kaho / jo apane se choTe haiM unakA bhI sammAna karanA pApa para pazcAttApa cAhie / unakI sukha-suvidhA kA apane se jyAdA dhyAna pUrva meM kiye gaye pApoM ko kevala pazcAttApa karane ke rakhanA cAhiye / kArya svayaM kareM kintu yaza choToM ko denA lie yA unakA prAyazcita karane ke lie yAda kro| caahiye| lAlaca kI dRSTi se pahale ke pApoM ko yAda karoge to vinaya jinarakSa kI taraha patana prApta kroge| bhakti, bhAva aura vinaya karane vAlA sadpuruSa svayaM zaMkA samAdhAna meM saMkoca kyoM ? tiratA hai aura auroM ko bhI tirA detA hai| paMthaka ne zaMkA hone para usakA nirNaya karanA caahie| nirNaya zithilAcArI guru ko jAgrata kara saMyama mArga meM sthita kara karane se hI samAdhAna hotA hai| apanI bAta pUchane meM diyaa| kisI taraha kA saMkoca nahIM honA cAhiye / gautama svAmI samaya kA sadupayoga ne bhagavAna mahAvIra se hajAroM prazna pUche tabhI to tattvajJAna spaSTa huaa| rAta aura dina kA krama cala rahA hai, isa krama meM mAsa aura varSa nikalate cale jAte haiM / banane vAle isameM bana kasauTI karo jAyA karate haiM aura bigar3ane vAle bigar3a jAte haiN| kisI durAgraha meM to nahIM par3anA cAhiye kintu kisI .. sAvadhAnIpUrvaka samaya kA sadupayoga kariye / bhI bAta ko svIkAra karane ke pahale use vItarAga-vijJAna nyAya ko svIkAra karo kI kasauTI para kasa lenA cAhiye / bhagavAna kI AjJA ke viruddha kucha bhI svIkAra nahIM karanA cAhiye / nyAya kI bAta karanA AsAna hai kintu nyAya ko svIkAra karanA kaThina hai| parastrIgAmI durAcAriyoM ko sabhI sthitiyoM meM samAna raho ! daNDa dene vAlA rAvaNa svayaM jaba sItA ko curA kara apa- sarvadA eka samAna sthiti nahIM rahatI hai| eka kahArAdhI ho gayA to daNDa kI bAta bhUla gyaa| vata hai, "kabhI ghI ghaNAM, kabhI muTThI caNAM, kabhI ve bhI Tu Tu Guan Tu Tu Jian Janmatmeationnamreme Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva zrI ke suvacana | 26 000000000000 000000000000 zalya .....2 manA" / ataH daulata ke Dhera meM aMdhe hokara phUlo mata / hara apanI mahanata se kiyA huA kArya hIsArthaka hotA hai| sthiti meM apane Apa ko DhAlane kI koziza kro| kaI ziSya yA sevaka bhI sAmane hoM to bhI jIvana ko parAmana ke mate na cAliye zrita nahIM DAlanA caahiye| acche-acche jJAniyoM kA bhI mana kabhI-kabhI avrata, mUrkhatA pramAda kaSAya aura azubha yoga meM calA jAtA hai| kintu kama par3ha pAnA mUrkhatA nahIM hai, samajhanA nahIM yA ulTA vyavahAra meM ve azubha AcaraNa nahIM karate / isa taraha azubha samajhanA hI mUrkhatA hai| meM gayA mana bhI phira zubha meM sthira ho jAtA hai / sAdhAraNa vyaktiyoM ke lie bhI yaha AdaraNIya bAta hai| kabhI mana meM mokSa kA mArga burAI A jAye to apane AcaraNa ko burA mata hone do| deto bhAve bhAvanA, leto dhare sntoss| mana vApasa mArga para A jaayegaa| eka kavi ne kahA haimana lobhI mana lAlacI, mana kapaTI mana cora / vIra kahe re goyasA, donoM jAsI mokSa / mana ke mate na cAliye, mana palaka palaka meM aura // dAnI kI bhAvanA, utkRSTa honI cAhiye kintu munirAja bolI bola vicAra kara jo le rahe haiM unheM dAna ke avasara aura apanI jarUrata kA dhyAna rakhanA cAhiye / lete hue Atma-santoSa dhAraNa karake rAjasthAnI meM eka kahAvata hai "bolyA ne lAdA" vANI , le to denA aura lenA donoM sArthaka ho jAtA hai| se mAnava kA paricaya milatA hai isalie vacana soca-samajhakara bolanA cAhiye / kaThora, karkaza, chedana-bhedanakArI marma dRSTi saMyama kArI, mRSA Adi kubhASA nahIM bolanI cAhiye / bahaneM yadi bhUSaNa pahanakara bhaisa ko bA~TA (khAdya) rakkhe samatA to maiMsa bA~TA dekhatI hai / bahana ke AbhUSaNa aura sajAvaTa bahuta pustakeM par3ha lene vAlA aura kaI DigriyA~ le lene ko nahIM dekhatI / aise hI munirAja gharoM meM gocarI jAye to vAlA vidvAna nahIM / saccA vidvAna to vaha hai jisane unakA dhyAna, AhAra ke kalpAkalpa kI tarapha rahanA cAhiye, jIvana meM "samatA" rakhanA sIkha liyA hai| baharAne vAle kI sajAvaTa yA ghara kI sajAvaTa kI tarapha dekhane kI AvazyakatA nhiiN| tRSNA rokane kA upAya mahaloM aura haveliyoM meM rahane vAloM ko jhoMpar3I meM dhana, rakSA nahIM karatA rahane vAloM kI tarapha dekhanA cAhiye / aisA karane se unakI anAthI muni jaba gRhastha the unake pAsa bahuta vaibhava tRSNA ruka sakatI hai| thA kintu vaha vaibhava unakI rogAdi se rakSA nahIM kara sakA, svayaM zrama karo aise hI bhAiyo ! tuma bhI anAtha ho, dhana-vaibhava, parivAra "kAma sudhAro to DIlAM padhAro" jo kArya apane hAtha tumhArI rakSA nahIM kara sakate haiN| se ho sakatA hai vaha apane hAthoM se kara lenA cAhiye / saccI rakSA to dharma se hotI hai| raka Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 gurudeva ke gurubhrAtA, ziSya-parivAra : eka paricaya ANS/ p3 TRAM Co... EPORENA UFIN .... . vAya THIMATIL zraddheya gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja ke divya jIvana kA saMkSipta paricaya pAThaka pichale pRSThoM para par3ha cuke haiM / unake jIvana kI antaryAtrA evaM zikSA vacanoM kA svAdhyAya karane ke pazcAt jIvana kA AcAra evaM vicAra pakSa svata: ujAgara ho uThatA hai / vyaktitva kA zAbdika paricaya lambA na kara jIvaMta guNoM kA nidarzana evaM unake svataH anubhava se niHsRta vANI kA saMcayana svayaM hI gurudeva ke samagra vyaktitva ko prakaTa kara dete haiN| guruvarya ke jIvana-darzana ke pazcAt unake gurubhrAtA evaM ziSya parivAra Adi kA saMkSipta paricaya yahA~ prastuta kiyA jAtA hai| pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja ke-eka gIta kA padya hai ki 'jyoti se jyoti jagAte raho' isake anusAra jyoti se jyoti jagAte rahanA yahI to hai, kisI sadpuruSa kA prazastopakrama / pratyeka vyaktitva meM eka sampreSaNa tattva hotA hai, vaha yatra-tatra saMpreSita hotA rahatA hai| patanonmukha jIvana kA sampreSaNa kaluSita hotA hai jabaki UrdhvamukhI jIvana kA saMpreSaNa jyotirmaya / pUjya gurudeva zrI apanI jIvanayAtrA meM kevala svayaM ko banAne meM hI nahIM lage rahe, apane sAtha kaI aise virala vyaktitva bhI inase taiyAra hue jo apanI kSamatA ke anusAra guru-patha para agrasara haiN| zrI zAnti muni jI mahArAja 'jeThANA' mAlave meM koI acchA-sA gAMva hai| zrI zAnti muni jI kA vahI janmasthala hai| zrI jasarAja jI, phUlAMbAI, inake mAtA-pitA the| janma samaya vi0 saM0 1674 kA kArtika mAsa hai| solaha varSa kI umra meM apane pitA ke sAtha RSi saMpradAya meM saMyama grahaNa kiyA kintu kinhIM kAraNoM se RSi saMpradAya meM donoM munirAjoM kA nibhAva nahIM ho skaa| saMvat 1961 meM donoM muniyoM kA pUjya zrI motIlAla jI mahArAja, pUjya pravartaka zrI Adi se daloTa meM paricaya huaa| donoM muni, yadyapi saMyama patha para agrasara the kintu sahakAra ke abhAva meM unakI saMyama naiyA majhadhAra meM DagamagA rahI thii| unheM tatkAla sabala sahayoga kI AvazyakatA thI aura vaha AvazyakatA pUrI huI, pUjya gurudeva zrI dvArA / sAMpradAyika paraMparA ke anurUpa sailAnA meM akSayatRtIyA ke dina punarAropaNa ke sAtha donoM muniyoM ko mevAr3a munisaMgha meM sammilita kara liyA gayA / ... guru kA nAma to muni zrI ke pitA-muni zrI jasavanta rAya jI kA hI dharA, kintu zrI zAnti muni jI pUjya zrI ko hI guru-svarUpa mAnate rahe tathA varate rhe| pUjya zrI ke sAnidhya meM zrI zAnti muni jI kI jIvana-yAtrA ke pramukha sahayogI, pUjya pravartaka zrI bhI the / zrI zAnti muni jI ke jIvana-nirmANa meM pUjya zrI kA to pramukha hissA thA hI, pravartaka zrI kA kama asara nahIM thaa| ...... sava 90000 OMCOM Jain Education-intermational -For- rate-personaldesiOnly Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva ke gurubhrAtA, ziSya-parivAra : eka paricaya | 31 / madhura vaktA zrI zAnti muni jI kI sarvAdhika prasiddhi kA kAraNa unakI vaktRtva kalA thA / vANI meM eka vizeSa 'rasa' thA ki zrotAjana jhUma uThate / maiMne dekhA, dina kI apekSA rAtri meM muni zrI kA pravacana bar3e joroM se khilatA / unake pravacanoM meM hajAroM kI upasthiti maiMne svayaM dekhii| pravacana kathA pradhAna, geyAtmakatA liye hotA, kintu sAtha hI eka laya calatI jo zrotAoM ko vibhora karatI rhtii| 000000000000 000000000000 sukavi WATI mummy zrI zAnti muni jI 'kavi' haiM / unakI saikar3oM racanAe~ haiM kintu prakAzita bahuta kama / abhI kucha dinoM pUrva zrI indra muni jI kI preraNA se "zrI zAnti gItAmata" nAmaka pustikA prakAza meM AI hai| zrI zAnti muni jI kI racanAe~, vairAgya bhakti tathA varNana pradhAna haiM / abhivyakti sIdhI, sarala aura asara kAraka hai / zabda yojanA sundara aura madhura hai / vIra janmotsava para likhi gItikA kI kucha paMktiyA~ dekhiye tIna loka ke nAyaka, sahAyaka, haiM jaga ke sukha kanda / bhavadadhi se bhavijana ko tAraNa, prakaTe trizalAnanda / / jaya jayakAra gagana meM karale, sura vara koTika vRnda / siddhAratha pura khila uThA hai, indrapurI mAninda // ajJAna timira ko nAza karana, prabhu prakaTe sUrajacanda / dharma naiyA ke sacce khivaiyA, prakathata santa mahanta // zrI zAnti muni jI kA kavitva mRta nahIM, jIvanta hai| usameM AzA kA sambala aura utsAha kI garjanA hai| kasa kamara akhaNDa bhUmaNDala meM, yaha jaina dhvajA laharA duuNgaa| ajJAniyoM ne phailAye haiM, ve saba pAkhaNDa haTA dUMgA / abhivyakti kI spaSTatA dekhiye yaha kAyA megha kI chAyA, kaTorA kAMca kA sundara / cheha pala meM dikhAegA, to isa pe vyartha ghumarAnA / javAnI hogI dhUla dhAnI, utara jAegA yaha pAnI / / havelI raMga se relI, nIlama se hai jar3I kaMThI / bagIcA ramya bhI saMga meM, na AtA A~kha mica jAnA / / muni zrI kA kavi 'jaina' hai, jainatva ke gaurava se otaprota eka svara se saba pukAreM, jaina jayati zAsanam / yaha zAsana hai pApa vinAzaka, mokSa kA dAtAra hai| zraddhA dhara lIje sahArA, jainaM jayati zAsanam / / w owillielmitividad Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 munibAra kavi anya dharmoM ke upAsya ke prati bhI sahiSNu aura guNAnurAgI hai more mana basiyA ghanazyAma, ho nanda jI ke lAlA / mora mukuTa zira sAMvaro, tana jaga meM sohe / madhurI bajAve kAno bAMsurI, saba ke mana mohe / / vidyAnurAgI munizrI bahuta acche vidyAnurAgI haiN| adhyayana aura svAdhyAya inake rucikara upakrama hai| pravartaka zrI ke sAnidhya se, zAstra-jJAna bhI acchA upAjita kiyaa| vidyAnurAga kA paricaya isase mila jAtA hai ki jaba maiM 'jaina siddhAnta' kI parIkSAoM meM sammilita haA, taba merA to zaizavakAla jo mukhyatayA adhyayana ke lie hI hotA hai, thA, kintu munizrI to praur3hatA ke nikaTa the, phira bhI vidyAnurAga itanA gaharA thA ki mere sAtha adhyayana meM barAbara calate rahe, aura jaina siddhAntAcArya aura anya kaI parIkSAe~ hamane sAtha-sAtha sampanna kii| munizrI svabhAva se sarala, milanasAra tathA madhura haiM, idhara mevAr3a meM unakA pUjya zrI aura zraddheya zrI bhAramala jI mahArAja tathA pravartaka zrI ke sAtha bahuta saghana vicaraNa rahA bahuta adhika jana samudAya unheM Aja mI saprema yAda karatA hai / vigata kucha varSoM se, munizrI sakAraNa mAlavA ke gAMva hAtoda meM Thahare hue haiN| zrI indramuni jI mahArAja ye zrI bhAramalajI mahArAja ke ziSya aura pravartaka zrI ke guru bhrAtA haiM / padarAr3A (serA-prAnta-mevAr3a) nivAsI, sakarIMga jI suthAra pitA tathA kaMkUbAI mAtA thiiN| saMvat 1683 ke baisAkha mAsa meM janma huaa| teraha varSa kI laghuvaya meM hI viduSI mahAsatIjI zrI sajjana ku~varajI ke samparka meM Aye aura vairAgya mArga kI tarapha unmukha hue| saMvat 1666 ASAr3ha kRSNA trayodazI guruvAra ke dina vallabhanagara (UThAlA) meM, pUjya zrI motIlAlajI mahArAja ke pavitra sAnnidhya meM dIkSA sampanna huI / isa avasara para zrI magana munijI kI dIkSA bhI sAtha hI sampanna huii| vigata chattIsa varSa se munizrI saMyama mArga meM pravRtta hai| svabhAva se vinodapriya zrI indramunijI zarIra se sthUla kintu vANI se madhura hai / vyAkhyAna kI inakI apanI chaTA hai / sampUrNa vyAkhyAna meM eka sarasatA calatI rahatI hai| Adarza tapasvI inhoMne sarvAdhika pragati tapa ke kSetra meM kii| eka mAha, ikavIsa dina, pandraha dina aThAI Adi tapa kaI bAra kiye / abhI bhI tapa ke kSetra meM Age bar3hane kA prayAsa prAya: kiyA hI karate haiN| zrI magana munijI 'rasika' __ zrI magana muni jI jhAMkarA (madAriyA) meM zrI nAthUsiMhajI rAThaur3a ke yahA~ janma pAye / mAtA kA nAma geMdAbAI thaa| janma samaya saMvat 1985 kA mAnA jAtA hai| lagabhaga gyAraha varSa kI vaya meM ThIkaravAsa nivAsI zrI chogAlAlajI bambakI kI preraNA se jainadharma kA nikaTa se paricaya huaa| zraddheya zrI jodharAjajI mahArAja, sambandha meM 'kAkA' lagate the ata: jainatva ke saMskAroM kA nitAnta abhAva to nahIM thA kintu zrI bambakIjI kI preraNA se unheM phalavAna banane kA avasara mila gyaa| zrI magana munijI kI dIkSA UMThAlA (vallabha nagara) meM saMvat 1666 ASAr3ha kRSNA trayodazI, guruvAra ko zrI indramunijI ke sAtha hI sampanna huI / CO (DARA ESO Boss - - - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva ke gurubhrAtA, ziSya parivAra : eka paricaya | 33 000000000000 000000000000 pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja ke ziSya sthApita kiye gaye / dIkSA ke samaya, gyAraha varSa ke lagabhaga vaya thii| sAdagI priya-madhura bhASI evaM kavi zrI magana munijI svabhAva se mRdula evaM madhura bhASI hai| sAdagI inake jIvana kA pramukha aMga hai| paridhAna Adi meM sAdagI ke kSetra meM sau varSa prAcIna mevAr3I jIvana kA pratinidhitva Apako munizrI ke jIvana meM milegaa| munizrI bahuta acche gItakAra haiN| rAjasthAnI, mukhyatayA mevAr3I zailI kI inakI racanAe~ AkarSaka aura bar3I upayogI haiM / gItoM kI bhASA ekadama sarala aura mevAr3I zailI ke ThIka anurUpa hai| yahI kAraNa hai ki inake gItoM kA pracAra kevala jaina hI nahIM ajainoM meM bhI bar3A vyApaka hai| abhivyakti kI sahajatA aura bhASA kA tAdAtmya inake gItoM kA prANa tattva hai| eka prasiddha gIta kI paMkti dekhie : Ao e sakhI rI, dhImI dhImI caalo| janamyo janamyo re, gokula meM kAnoM baMzI vAlo / / munizrI ke gItoM meM, lokagIta ke rUpa Dhalane kI bar3I yogyatA hai kyoMki ve loka rAga ke AdhAra para ThIka-ThIka gAye jA sakate haiN| prasiddha lokagIta ghUmara kI anurUpatA kA eka udAharaNa dekhiye e mhArA, raghuvara levA kada AsI e morI mAya / siyAjI laMkA meM ghaNoM rudana kare / paMcavaTI meM bA~dhI, jhupdd'lii| ai maiM to phala phUla khAi ne dana kADyA e mhArI mAya....." gaNagaura bhI rAjasthAna kA eka prasiddha lokagIta hai, zrI nema-janma para, munizrI kI gItikA kI tadanurUpatA kA eka udAharaNa aura upasthita kiyA jAtA hai nema nagInA janamyA sakhi mhArI, darzana cAlAM Aja / ajI mhAre hivar3e haraSa bharAya sakhi mhArI, bAvIsavA~ jinarAja // munijI kI racanAoM ke nimna saMgraha prakAzita ho cuke haiM-rasIle gIta, anamola gIta, gIta maMjarI, gItalatA, gItoM kA ghUma-dhar3AkA, gItoM kI phulavArI, candanA jIta gaI, sajjana saMgIta, sajjana gItAMjalI Adi / munizrI ke gIta "rasika" nAmaka upanAma se pahacAne jA sakate haiM / saubhAgya muni 'kumuda' gurudeva zrI kA eka ziSya maiM bhI huuN| maiM apanA kyA paricaya dUM / "dharma zAsana evaM gurudeva zrI ke caraNoM meM samarpita eka jIvanta puSpa" basa merA itanA paricaya hI bahuta hai| 1 zrI saubhAgya munijI eka adhyayanazIla, bhAvuka kavi, tejasvI lekhaka aura ojasvI vaktA haiN| dhArA pravAha kavitA karate jAnA, saMgIta kI laya meM naye stavana bhajana gunagunAte hI racate jAnA inakA sahaja svabhAva bana gayA hai / jaba likhane baiThate haiM, to basa eka hI pravAha meM jamakara itanA likha jAte haiM ki use bhAva-bhASA-zailI kI dRSTi se use punaH sudhArane kI bhI AvazyakatA nahIM rhtii| Apake aneka kAvya chapa cuke haiN| "dharma jyoti' patrikA ke prANa pratiSThApaka Apa hI haiM / yuvaka saMgaThana aura jana-jIvana se AtmIya sambandha banAnA ApakI ruci hai| prastuta abhinandana grantha ke aneka khaNDoM kA lekhana evaM sundara sampAdana Apake kRtitva kA spaSTa pramANa hai| -prabandha sampAdaka Y : UE Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 4000000FDD 34 | pajya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha zrI madana muni 'pathika' zrI madana muni apane gArhasthya-jIvana meM, lakSmIlAlajI hIMgar3a kahalAte the| saradAra gar3ha inakA janmasthala hai / vi0 saM0 1986 janma samaya hai / zrI gameramalajI hIMgar3a inake pUjya pitA haiM zrI sundarabAI mAtAjI thiiN| unakA dIkSA lene se pUrva hI dehAvasAna ho cukA thA / WONINGENE vi0 saMvat 2006 ke varSa kA parama viduSI mahAsatIjI zrI rUpavatI jI madhura vaktR viduSI mahAsatIjI zrI premavatI mahArAja Adi kA cAturmAsa saradAragar3ha thA / zrI lakSmIlAlajI hIMga ko usI cAturmAsa meM ukta mahAsatIjI kA dharma samparka milA aura tabhI me saMyama kI tarapha unmukha ho gaye / varSa bhara dIkSA ke liye anumati nahIM milI, antatogatvA anekoM kaThinAiyoM ke bAda pArivArika svIkRti milI aura saMvat 2010 kArtika kRSNA navamI ko molelA meM dIkSA sampanna ho gaI / dIkSA pUjyazrI motIlAlajI mahArAja ke sAnnidhya meM sampanna huI / pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja ko guru rUpa meM dhAraNa kiyA / svabhAva se sarala zrI madana muni sevA kA vizeSa guNa rakhate haiM / saMyama lene ke sAtha jJAnArAdhanA kA Alambana bhI liyA aura adhyayana kI tarapha agrasara hue, phalataH " jaina siddhAnta zAstrI" taka parIkSAeM pAsa kIM / sAhitya sRjana kI bhI vizeSa ruci inameM lagAtAra kArya karatI hai / phalataH "jIvana kaNa" "preraNA ke pradIpa" Adi do-tIna inake nibandha saMgraha nikala cuke haiM aura bhI nibandhoM ke sRjana kA pravAha cala rahA hai| abhI-abhI jJAta huA hai ki zrI madana munijI ne aJjanA para eka "nATaka" bhI likhA hai jo zIghra hI prakAza meM AegA / nATaka jaisI vivAdAspada aura jaTila sAhityika vidhA para calane vAlI kalama sAhitya prema kA jIvita paricaya hai / AzA hai, mere laghu guru bhrAtA madana muni jI sAhitya ke aura navIna 'kusuma' khilAte raheMge / darzana muni darzana muni kA janma sthAna naMgAvalI (mevAr3a) hai / devakizanajI nAhara aura cAMdabAI inake mAtA-pitA haiM / jaina dharma ke saMskAra TheTha bacapana se pAye haiN| janma saMvat 1988 caitra zuklA caturthI zanivAra kA kahA jAtA hai / inheM 41 varSa kI vaya meM svataH hI saMsAra se uparati ho gaI aura sabhI kucha chor3akara gurudeva zrI kI sevA meM pahu~ca gaye / avivAhita hone se inheM virakta hone meM jyAdA kaThinAI kA sAmanA nahIM karanA pdd'aa| sAMsArastha bhrAtA Adi ko svIkRti dene ke lie inheM manAnA par3A anta meM saMvat 2026 mAgha zuklA tRtIyA ko 'choTA bhANUMjA' nAmaka gA~va meM inakI dIkSA pUjya gurudeva zrI ke hAthoM sampanna huI / darzana muni dhuna ke pakke aura sevAbhAvI santa haiM / tapazcaryA kI bhI acchI lagana hai / paramazraddhaya zrI mAMgIlAla jI mahArAja ke ziSyAdi kA paricaya paM0 pravara zrI hastimala jI mahArAja paMDita pravara zrI hastimala jI mahArAja kA janma sthAna palAnA kalA~ hai / saMvat 1676 kI caitra zuklA trayodazI (mahAvIra jayanti ) inakA janma dina hai| zrI nAnAlAla jI duggar3a evaM jar3AvabAI inake mAtA-pitA the / parama zraddheya zrI mAMgIlAla jI mahArAja sAhaba ke sadsamparka se inameM vairAgyabhAva kA abhyudaya huA / jaba ye saMyama lene ko utsuka hue to bAdhAoM ke pahAr3a khar3e ho gaye / sambandhita sAMsArika janoM ne kaI kaSTa diye kintu ye lagAtAra sudRr3ha bane rahe / antatogatvA dRr3ha nizcaya kI hI vijaya rahI aura saMvat 1666 mAgha kRSNA pratipadA ke dina palAnA meM dIkSA sampanna ho gaI / RK R For Pr Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva ke gurubhrAtA, ziSya parivAra : eka paricaya | 35 paM0 ratna zrI hastimala jI mahArAja, jJAnAnurAgI evaM svAdhyAyazIla rahe ataH zAstrIya jJAna bhI acchA arjita kiyA / gurusevA kA lakSya prArambha se hI zreSTha thA vaha anta taka kiyA / paramazraddheya zrI mAMgIlAla jI mahArAja kI sevA meM rahate hue bhI tathA unake svargavAsa ke bAda bhI inakA vicaraNa bhAratavarSa ke sudUra prAntoM meM prAyaH hotA rahA / bhArata ke dakSiNa prAnta ko chor3akara zeSa bhArata ke adhikAMza hissoM meM muni zrI kA prabhAvazAlI vicaraNa hotA rahA / itane vyApaka vicaraNa ke kAraNa aneka santa mahAsatI jI evaM anekoM vicArakoM, sAhityakAroM, rAjanetAoM se milanA hotA rahA phalataH inake pAsa anubhavoM kA sundara khajAnA hai / sAhityakAra muni zrI bar3e sAhityapriya haiN| inakI preraNAsvarUpa kuvAriyA pIpalI meM sAhitya ke bhaNDAra upasthita haiM / ye svayaM bhI sAhitya sRjana kiyA karate haiM / Agama ke anamola ratna, divya jIvana, tIna kiraNeM, ror3a jI svAmI kA jIvana Adi kaI pustakeM aba taka prakAzita ho cukI haiN| aura bhI prakAzana ke patha para Ane kI sambhAvanA hai| muni zrI nirantara jina zAsana ke sAhitya bhaNDAra ko mare aisI hamArI kAmanA hai / muni zrI ke do ziSya haiM / zrI puSkara muni jI --ye rAyapura ke kSatriya vaMzAvataMza hai| inheM kavitA karane kI gIta racane kI vizeSa ruci hai| zrI kanhaiyA muni, jhAr3ola prAnta ke haiM / nvnvnvnvnvnvnvnvnv sAdhu ko vastra ke samAna sahanazIla bananA cAhie / vastra ko sApha karane ke lie Aga para car3hAyA jAtA hai| kSAra meM ghulAyA jAtA hai pITA jAtA hai| dhUpa meM sukhAyA jAtA hai| garma istrI se use sekA jAtA hai, phira taha karake dabA dabA kara baMda karake rakhA jAtA hai / itanA saba kucha karane para bhI jaba manuSya use zarIra para dhAraNa karatA hai to vaha usakI zobhA hI bar3hAtA hai| yahI sahiSNutA sAdhu ko aura hara mahattvAkAMkSI vyakti ko sIkhanI hai / - 'ammAgura - suvacana' 0000000 ZAM 000000000 Mult 000000000000 Hine ooooooooo000 *FOODOODPE Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 980601 ooooooooo000 40000DOELD pha geee zrI devendra muni, zAstrI, sAhityaratna [jaina darzana ke prasiddha vidvAna, lekhaka evaM anusaMdhAtA ] zramaNa saMgha kI mahAna vibhUti : pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja [ vyaktitva-darzana ] 0 maMjhalAkada, gehUMA varNa, vizAla bhavya - mAla, antarmana taka paiThane vAlI tejasvI netra yugala, muskarAtA saumya ceharA, sIdhA-sAdA zveta paridhAna aura jana-jana ke kalyANa ke lie nirantara prayatnazIla, gambhIra vyaktitva ko loga muni pravara pravartaka ambAlAla jI mahArAja ke nAma se jAnate - pahacAnate haiN| unakA bAhya vyaktitva jitanA AkarSaka aura lubhAvanA hai usase bhI kahIM adhika gaharA aura rahasyamaya hai unakA antara vyaktitva jisameM sAgara ke samAna gambhIratA hai, sUrya ke samAna teja hai, sudhAkara ke samAna zItalatA hai, himAlaya ke samAna acalatA hai, vasundharA ke samAna sarva sahanatA hai, dhruva ke samAna dhairya hai, bAlaka ke samAna saralatA hai, yuvaka ke samAna utsAha hai, aura vRddha ke samAna anubhava sampadA hai / aisA vilakSaNa aura raMgIlA vyaktitva eka abUjha pahelI nahIM to phira kyA hai ? mujhe Apake darzanoM kA sarvaprathama saubhAgya san 1950 meM nAI grAma meM milA thaa| usa samaya Apa apane ArAdhyadeva pUjya motIlAla jI mahArAja ke sAtha the| usa yuga meM sampradAyavAda kA bolabAlA thA, eka dUsare se vArtA - lApa karane meM bhI loga katarAte the aura dharma ko khatare meM samajhate the / eka sAtha meM, eka makAna meM ThaharanA sambhava nahIM thA ataH pRthak-pRthak makAnoM meM hama Thahare hue the| maiM pUjya gurudeva mahAsthavira zrI tArAcanda jI mahArAja va pUjya gurudeva zrI puSkara muni jI mahArAja ke sAtha thaa| jahA~ taka mujhe smaraNa hai ki zauca ke lie jaba bAhara jAte taba donoM mahArathiyoM meM paraspara vArtAlApa hotA thA / para darzana hone para bhI merA unase vyaktigata paricaya na ho skaa| maiMne itanA hI sunA ki ambAlAla jI mahArAja thokar3e va zAstroM ke eka acche jAnakAra santa haiM / san 1957 meM pUjya gurudeva zrI puSkara muni jI mahArAja jayapura kA zAnadAra varSAvAsa pUrNakara udayapura varSAvAsa ke lie padhAra rahe the / usa samaya Apa zrI apane gurudeva ke sAtha delavAr3A gA~va meM sthAnApanna the / zramaNa saMgha bana cukA thA / pahale ke samAna alagAva va durAva nahIM rahA thaa| eka hI makAna meM eka hI sAtha Thahare / isa samaya Apako jarA gaharAI se dekhane kA avasara milA / mujhe anubhava huA ki Apa kevala zAstroM ke jAnakAra hI nahIM pakke sevAniSTha santa bhI haiM / maMtrI muni zrI motIlAla jI mahArAja kA zarIra atyadhika sthUla thA, ve apanA Avazyaka kArya bhI apane hAthoM se usa samaya nahIM kara sakate the| Apa binA kisI bhI saMkoca ke dina rAta unakI sevA meM lage rahate the / maiMne sahaja rUpa se Apako kahA - yaha kArya laghu santa bhI kara sakate haiM Apa zrI ko anya Avazyaka kArya karanA caahie| Apane kahA -- devendra ! prathama kArya guruoM kI sevA kA hai / guruoM kI sevA se jI curAnA Atma - vaMcanA hai / hama baiThe-baiThe Tugara-mugara dekhate rahe, aura anya choTe santa sevA karate rahe yaha kyA hamAre lie ucita hai| hameM sevA kA upadeza dekara nahIM apitu sevA kA AcaraNa kara vaha Adarza upasthita karanA cAhie jisase ve svayaM bhI usa kArya meM pravRtta hoM / anya unake ziSyoM ke rahate hue bhI maiMne unheM apane gurudeva kI zaucAdi ko paraThate aura unase kharAba hue vastroM ko KKM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 zramaNa-saMgha kI mahAna vibhUti : pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja | 37 sApha karate dekhA hai / Apa zrI kI prastuta sevA niSThA ko dekhakara merI smRti paTala para nandISeNa muni kI kathA camakane lagI / vastutaH lacchedAra bhASaNa denA sarala va sahaja hai para sevA karanA atIva kaThina hai| jijJAsA kI dRSTi se Agama sAhitya ke sambandha meM maiMne kucha jijJAsAeM prastuta kI, unhoMne jo samAdhAna kiyA usase mujhe yaha pratIta huA ki unake mana ke kaNa-kaNa meM Agama ke prati gaharI niSThA hai| unameM tarka kI nahIM kintu zraddhA kI pramukhatA hai| unhoMne kahA-hama santa haiM, hamAre cintana, manana kA mUla srota Agama hai| Agama kI isa punIta dharohara ke kAraNa hI hama sAdhu bane haiM, chadmastha hone ke kAraNa Agama ke guru-gambhIra rahasya yadi hamArI samajha meM na Aye to bhI hameM usake prati pUrNa zraddhA rakhanI hai / paNDitoM kI bhA~ti Agama kI zalya-cikitsA karanA hamArA kAma nahIM hai| mujhe unakI yaha bAta bahuta hI pasanda aaii| san 1964 meM ajarAmarapurI ajamera meM zikhara sammelana kA bhavya Ayojana thaa| usa Ayojana meM sammilita hone ke lie pUjya gurudeva zrI jAlora kA varSAvAsa pUrNakara cainapurA padhAre / usa samaya Apa bhI apane ziSyoM sahita vahIM para virAja rahe the / vahA~ se zikhara sammelana meM sammilita hone ke lie Apa zrI ne pUjya gurudeva zrI ke sAtha hI vihAra kiyaa| isa samaya lambe samaya taka paM0 pravara zrI ambAlAla jI mahArAja ke sAtha rahane kA avasara milA / atyanta nikaTatA ke sAtha Apake jIvana ko gaharAI se dekhA, parakhA, eka sampradAya kA netRtva karane para bhI Apa meM vinaya guNa paryApta mAtrA meM dekhane ko milA / pUjya gurudeva zrI Apase dIkSA meM bar3e haiM ataH hara prakAra se unakA anunaya-vinaya karanA Apa apanA kartavya samajhate the / jaba taka sAtha meM rahe taba taka koI bhI kArya binA pUjya gurudeva zrI kI anumati ke nahIM kiyaa| jaba maiMne isa bAta kA rahasya jAnanA cAhA taba Apane madhura zabdoM meM kahA-dharma kA mUla vinaya hai| mUla ke abhAva meM zAkhA, prazAkhA kA astitva kisa prakAra raha skegaa| dekho sAmane vRkSa para madhumakkhI kA chattA hai| isameM zatAdhika makkhiyA~ haiN| para isameM eka makkhI jisakA nAma rAnI makkhI hai jaba taka vaha chatte meM baiThI rahatI hai taba taka ye hajAroM makkhiyA~ bhI usameM Akara baiThatI haiM, jyoM hI yaha makkhI ur3akara anya sthAna para calI jAtI hai tyoM hI ye sArI makkhiyA~ bhI ur3akara calI jAtI haiN| maiMne pratiprazna kiyA --- isase ApakA kyA tAtparya hai ? unhoMne kahA-rAnI makkhI ke samAna vinaya hai / jIvana rUpI chatte meM jaba taka vinaya rUpI rAnI makkhI rahegI taba taka hajAroM anya sadguNa khIMce cale AyeMge, para jyoM hI vinaya guNa naSTa huA nahIM ki anya guNa bhI miTa jAyeMge ataH abhimAna ko santa tulasIdAsa ne pApa kA mUla kahA hai| Trena sTezana para AtI hai kintu jaba taka signala nIce na gire taba taka vaha sTezana meM praveza nahIM karatI, vaha bAhara hI khar3I rahatI hai| abhimAna kA siMgnala jaba taka nahIM giratA hai taba taka jJAna rUpI Trena bhI jIvana rUpI sTezana meM praveza nahIM kara skegii| bAhubalI kA prasaMga to tumheM mAlUma hI hai / bAraha mahIne taka ugra dhyAna kI sAdhanA karane para bhI unheM abhimAna ke kAraNa kevala jJAna nahIM huaa| kintu brAhmI aura sundarI ke udbodhana se apane laghu bhrAtAoM ko namana ke lie kadama uThAyA tyoMhI kevala jJAna ho gayA, yaha hai jIvana meM vinaya kA camatkAra / dhvani-vistAraka yaMtra ke prayoga ke sambandha meM maiMne unake vicAra jAnane cAhe unhoMne spaSTa zabdoM meM kahAmerA svayaM kA vicAra isa jIvana meM upayoga karane kA nahIM hai| jo apavAda meM isakA upayoga karate haiM unheM jAhirAta meM prAyazcita lenA caahiye| jo svacchanda rUpa se isakA upayoga karate haiM maiM usa zramaNa maryAdA kI dRSTi se ucita nahIM maantaa| san 1971 kA bambaI kAMdAvADI kA aitihAsika varSAvAsa pUrNa kara pUjya gurudeva zrI sANDerAva santa-sammelana meM padhAre / varSoM ke pazcAt punaH Apase vahA~ para milana huA / aneka sAmAjika viSayoM meM Apase khulakara vicAra-carcA huii| pUjya gurudeva san 1973 kA ajamera varSAvAsa pUrNakara ahamadAbAda varSAvAsa ke lie padhAra rahe the, Apa zrI bhopAla sAgara (mevAr3a) meM pUjya gurudeva zrI se milane ke lie padhAre / samvatsarI kI ekatA kisa prakAra ho isa prazna Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 para gambhIra vicAra kiyA gayA / maiMne isa carcA meM yaha anubhava kiyA ki Apako apanI paramparA prANa se bhI adhika pyArI hai, use kisI bhI paristhiti meM chor3ane ke lie Apa taiyAra nahIM hai, aMgada ke paira kI taraha Apa usa para dRr3ha haiN| isa sambandha meM merA Apake vicAroM se matabheda avazya rahA para mana bheda nhiiN| merA vicAra thA ki saMgaThana ke lie yadi paramparA chor3anI par3e to bhI usake lie sadA tatpara rahanA cAhie / para, mahArAja zrI usake lie svapna meM bhI taiyAra nahIM the| mujhe unakI paramparA-priyatA ko dekhakara hArdika AhlAda huaa| ise kitane hI vyakti unakI haThavAditA mAnate haiM, para maiM use unakA durguNa nahIM, sadguNa hI mAnatA huuN| Apake jIvana ke aneka madhura saMsmaraNa smRti-paTala para Aja bhI nAca rahe haiM una sabhI ko uTTaGkita kiyA jAya to eka virATkAya grantha bana sakatA hai / para abhinandana grantha kI apanI eka sImA hai / usa sImA ko lakSya meM rakhakara maiM spaSTa zabdoM meM sAdhikAra kaha sakatA hU~ ki parama zraddheya ambAlAla jI mahArAja zramaNa saMgha kI eka mahAna vibhUti hai jo svayaM zaMkara kI bhA~ti jahara kA cUMTa pIkara saMsAra ko amRta bA~TanA cAhate haiM / svayaM nukIle zUloM para calakara dUsaroM ke patha meM phUla bichAnA cAhate haiM / svayaM agarabattI va momabattI kI taraha jalakara dUsaroM ko sugandha va prakAza denA cAhate haiM / svayaM candana ke vRkSa kI bhAMti viSele bhujaMgoM se lipaTe rahakara bhI dUsaroM ko apanI madhura suvAsa se suvAsita karanA cAhate haiM / ataH maiM unakA hArdika abhinandana karatA huuN| aura yaha maMgala kAmanA karatA hU~ ki yuga-yuga taka jIkara apane jJAna darzana aura cAritra kI nirantara abhivRddhi karate hue jana-jana kA patha-pradarzana karate rheN| RECENER: T ...... A Tum HARSTIO 000-00-00000 000000000 apane mana ke pyAle meM yadi amRta na ghola sakate ho to viSa kyoM gholate ho! apane tana kI tulA para yadi hIre na tola sakate ho to patthara kyoM tolate ho! apanI jIbha se yadi mIThA aura hRdayahArI vacana na bola sakate ho to hRdaya ko jalAne bAlA bacana kyoM bolate ho! -'ambAguru-suvacana' 000000000 0000 00000 - For Private Personal use only nel NORD Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrI zAnti muni [madhura vyAkhyAtA tathA Agama abhyAsI saMta] mevAr3a pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja 000000000000 000000000000 vairAgya .....2 vikrama saM0 1982 kI bAta hai| mevAr3a mahArANA ke tatkAlIna hAkima sAhiba zrI raNajItasiMha jI khivesarA kA daurA mAlavI jaMkzana kI kacaharI meM huaa| taba unhoMne eka jAne-pahacAne vizvasanIya vyakti ko jela ke sIMkhacoM meM banda dekhA aura unakA hRdaya tilamilA uThA / samIpa pahu~cakara tatkAla hI pUcha liyA ki kyoM hamIra! isa sthAna para tuma kaise? maiM to Aja taka tumheM eka sabhya evaM suzIla nAgarika samajhatA A rahA thA, kyA merA vizvAsa asatya siddha ho gayA hai ? acchA to batAo, tumane kisa suzIlatA ko kalaMkita kiyA hai, jisake phalasvarUpa isa kArAgRha ke mahamAna bana baiThe ho? hamIra ne kahA- "sAhaba ! yadyapi Apa mujhe jAnate haiM, tathApi merI jAnakArI duharA detA hU~ / thAmalA merA janmasthAna hai, ausavaMzIya zrI kizorIlAla jI sonI kA maiM kizora hU~, dharmaniSThA zrI pyAra devI mAtA kA maiM lAla hU~, aura, ApakI dekharekha meM kAma karane vAlA rAjya karmacArI maiM amIna huuN| mujhe mere pUrva puNyodaya se mevAr3a bhUSaNa sadratna muni zrI (pUjya zrI) motIlAla jI mahArAja evaM zrI bhAramala jI mahArAja ke darzana kA lAbha milA hai aura sAtha hI unhIM ke jJAnAmRtopadeza se sAMsArika vyavahAroM ke prati uparati-sI A gaI hai / maiMne mere sambandhiyoM ke sAmane apane ye sadvicAra rakhe aura unase dIkSA kI anumati cAhI / sambandhiyoM ne isa zubha bhAvanA se DigAne ke lie aneka pralobhana dikhAye / jaba maiM apane vicAroM se vicalita nahIM huA to mere ladhu bhaiyA zrI raMgalAla jI sonI (Ajakala candesarA meM rahate haiM) evaM dAdIjI sAhaba ne zAsana ke samakSa pukAra karake dIkSA se vaMcita karane ke lie yahA~ para banda karavA diyA hai| aba Apa hI soca sakate haiM ki maiM yahA~ bandI kyoM haiM !" hAkima sAhaba ne kahA- "hamIra ! cintA na karo, apane pAvana vicAroM para dRr3ha raho, zreya kAmoM meM vighna Ate hI haiM / mahAtmA gA~dhI kA udAharaNa sAmane hai; kintu yAda rahe, udayapura pahu~cate hI tumheM AjAda na karavA dUM to mujhe raNajIta na khnaa|" tIna dina ke bAda hI udayapura ke rAjamahala meM eka kauMsila baiThI thii| tatkAlIna mahArAjakumAra zrI bhopAla siMha jI (mahArANA bhopAla) usa kauMsila ke adhyakSa the-sAmane hI hamIramala ko bulavAyA gayA / dIkSA se vicalita karane ke lie aneka anukUla-pratikUla praznottara hone ke bAda rAjakIya anujJA pradAna kara dI gaI ki hamIra, tuma svatantra ho, apane jIvana kA nirmANa karane meM icchita patha apanA sakate ho ! ___ tadanusAra zrI hamIramala jI kI dIkSAvidhi mahAmahima pAvana gurudeva ke karakamaloM se 'maMgalavAr3a' meM samAroha pUrvaka sampanna huI aura aba zrI hamIramala jI hI zrI ambAlAla jI mahArAja ke nAmakaraNa se jaina samAja meM prasiddha hue / zraddhA ke sAtha dRr3ha vairAgyAtmA ko zatazaH vandana ! zAstra-jJAtA vairAgya-dhArA ko balavatI evaM akSuNNa banAye rakhane ke lie zAstrajJAna kI pUrNa AvazyakatA rahatI hai / isI lakSya se Apa zrI ne zraddheya gurudeva se savinaya zAstroM kA paThana gaharAI se karake pUrNa saphalatA prApta kara lii| HPAla Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja--abhinandana grantha 000000000000 000000000000 isI kAraNa Apako gurudeva evaM sAthI munimaNDala-mahAsatI-vRnda zrAvaka aura zrAvikAe~ zAstrajJAtA evaM paMDita jI mahArAja ke nAma se sambodhita karane lge| ___ mahArAja zrI ko zAstrIya jJAna itanA priya hai ki anya kathAnakoM kI apekSA zAstrIya pramANa hI apane vyAkhyAna meM dete rahate haiN| maiMne saikar3oM vyaktiyoM ke muMha se sunA hai ki zAstrIya vyAkhyAna yA to mahAmanA pUjya zrI bhannAlAla jI mahArAja ke muMha se sunA hai yA phira Apa zrI jI ke muMha se / zAstra-snehI janatA ApakA vyAkhyAna atIva umaMga evaM ekAgratA se rasapAna karake apane ko dhanya samajhatI hai / aneka santa-satI-vRnda Apase zAstra-vAcanA adhunApi kiyA karate haiM / svayaM maiMne bhI Apa dhI se 100/125 thokar3e kA jJAna prApta kiyA hai| carcAkAra Apa zrI kA zAstrIya jJAna kevala Upara-Upara kA hI nahIM hai, jaisAki bahudhA dekhane meM AtA hai; ApakA jJAna . to zAstroM ke rahasyoM taka pahu~cA huA hai aura isI rahasya ke AdhAra bala para mevAr3a meM sthAnakavAsI samAja para AkSepa karane vAloM ko Apa sacoTa pratyuttara pradAna karate haiN| kaI sthAnoM kA to mujhe bhI anubhava hai ki kaI uddAma vicAraka evaM AkSepI loga Apase carcA karane ko Ate aura ApazrI se samAdhAna sunakara niruttara hokara lauTate hue dekhe gye| kabhI-kabhI to Apa apane cAlU vyAkhyAna meM AkSepiyoM ko carcA ke lie siMha-garjanA se AhvAna bhI karate haiM / sevAzIla zAstrajJAna ke sAtha hI sAtha Apake sundara jIvana meM sevA-bhAvanA to sAkAra hI ho gaI hai| isa sevA ke kSetra meM bhale phira gurudeva hoM, yA anya koI bhI santa-satI / pratyeka kI sevA Apa praphullita citta se karate haiN| merA nijI anubhava to yahA~ taka hai ki sevA ke lie hAtha kA kaura bhI muMha meM nahIM lekara vahIM chor3akara sevA ko prathama Adara dete hue Apako dekhA hai| ApazrI ko sevArata dekhakara kabhI-kabhI mevAr3a AcArya zrI jI bhI pharamA dete the ki ambA to mAno eka ammA hI hai| mevAr3a mantrI (AcArya zrI) jI mahArAja jaba delavAr3A meM 5 varSa sthAnApanna virAje to Apa zrI ko nirantara apanI sevA meM banAye rakhA / kabhI-kabhI koI muni AcArya zrI se vinoda meM nivedana karate ki prabho ! anya muniyoM kI taraha paMDita jI mahArAja ko bhI vicarane kI AjJA pradAna kyoM nahIM karate ? to mevAr3a gaNanAyaka zrI kA uttara hotA"paMDita sI sevA anya muni nahIM kara paaoge|" zraddhayatva sevA guNa ke sAtha-sAtha namratA-saralatA-karttavyadakSatA ke sadguNa bhI Apake jIvana meM bar3hate hI jA rahe haiM / pramAda se Apa sadaiva dUra rahate haiM / dina meM binA kAraNa Apa zayana nahIM karate / rAtri ke prathama aura antima prahara meM bhI Apa cintana-manana-bhajana-smaraNa abAdha rUpa se karate haiM / isa prakAra ApakI AtmasAdhanA kevala prazaMsanIya nahIM, apitu AdaraNIya-AcaraNIya bhI hai| isa AtmasAdhanA se Apa zrI kA prabhAva bhI anya para par3e binA nahIM rahatA / kaI grAmoM ke, kuTumbiyoM ke ApasI vaimanasya Apake prabhAva se samApta ho gaye haiM aura hote rahate haiM / pravartaka isa guNa-puja AtmA ko zramaNa saMgha ke AcArya samrATa ne pahale to mevAr3a mantrI kA pada aura bAda meM mevAr3a pravartaka kA pada dekara sammAnita kiyA hai| isa prakAra Apa pravartaka-maNDala ke sammAnita sadasya haiN| bhUtapUrva mevAr3a sampradAya ke nAte to Apako mevAr3a-saMgha-ziromaNi, mevAr3a-mukuTa, mevAr3a ke mUrdhanya santa, mevAr3a ratna, mevAr3a gacchamaNi, mevAr3a mArtaNDa Adi mevAr3a se sambandhita saba kucha padaviyA~ samarpita haiN| ApakI isa dIkSA svarNajayantI kI maMgalamaya velA meM ApakI dIrghAyu ke sAtha-sAtha Apa zrI kA yaza-saurabha dina dUnA rAta caugunA cAroM ora vistRta ho, isI maMgalamaya kAmanA ke sAtha savinaya koTi-koTi vandana svIkRta ho ! .... Main Education International ... Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 madanalAla jaina [B. A., LL. B., 'sAhityaratna' R. J. S.] 000000000000 000000000000 racanAtmaka pravRttiyoM ke dhanI : pUjya pravartaka gurudeva zrI yUSNA ALLY JITHIK ....... SWER ....... saralatA, mRdutA evaM saumyatA ke dhanI pUjya pravartaka gurudeva zrI kA jIvana nirmala gaMgA kA pravAha-sA hai jisake kinAre zAnta lahalahAte upavana se pratIta hote haiN| vaise santoM kA jIvana sarita pravAha-sA hotA hai parantu yadi pUjya pravartaka gurudeva zrI ke liye mevAr3a kA gaurava bhI kaha diyA jAve to atizayokti nahIM hogii| unakA zAMta, nizchala evaM pavitra jIvana bhagavAna mahAvIra kI usa zramaNa paramparA kI yAda dilAtA hai jisake mAdhyama se vizva meM bhArata ne jagadguru kA pada prApta kiyA ! satya-ahiMsA kA mUla mantra phaMkane vAlI yaha zramaNa paramparA sadA sarvadA janatA kA upakAra karatI AI hai| mevAr3a bhUSaNa pUjya zrI kI paramparA kA bhAra nibhAne vAle pUjya gurudeva zrI zAstroM ke prakANDa paNDita evaM jyotiSa vidyA-vizArada haiN| unakA jIvana sadA sarvadA mevAr3a kI bholI janatA kA mArga prazasta karane meM bItA hai aura unake hRdaya meM samAja meM vyApta kurur3hiyoM ke prati tar3apha hai| mevAr3a-kSetra rAjasthAna kA kAphI pichar3A hissA hai| isakA gaurava arAvalI kI kandarAoM va bIhar3a vanoM meM chipA par3A hai; jahA~ para svatantratA ke upAsaka evaM rakSaka mahArANA pratApa ne apanI vIratA kA paricaya diyA thaa| ghAsa kI roTiyA~ khAkara bhI jisane AdhInatA svIkAra nahIM kI va antima kSaNoM taka priya 'cetaka' kI cetanA se jhUjhatA rahA / isI kSetra meM bhAmAzAha jaise lohapuruSa ne 25000 sainikoM ke 25 varSoM ke jIvana nirvAha kI rAzi ko mahArANA ke caraNoM meM rakha dI evaM pannA dhAya ne apane kartavya kA pAlana apane hI lAla kA balidAna karake kiyA ! yaha vahI kSetra haiM jahA~ para sAdhanoM kI kamI se mAnava majadUrI ke liye bhaTakatA hai| zikSA ke abhAva amiyoga se pUrita hamArA yaha mevAr3a kurur3hiyoM se grasta hai / hamAre samAja meM racanAtmaka pravRttiyoM kI bhI kamI rahI hai / mevAr3a ke aMcala meM to aisI koI bhI saMsthA nahIM thI jo samAja ko naI dizA de ske| yahA~ para aisA saMgaThita prayAsa kabhI nahIM huA ki jisase sAmayika prakAzana ke sAtha dhArmika skUloM kA saMcAlana ho sake evaM garIba vidhavAoM evaM chAtroM ko bhI madada dekara unheM Age bar3hAyA jA sake / yahA~ para aise kAphI yuvaka evaM vicAraka haiM jo racanAtmaka kArya karanA cAhate haiM parantu binA mArgadarzana unheM gati nahIM milI aura isI kAraNa samAja meM aneka aise honahAra chAtra arthAbhAva ke vikAsa se maharUma rahe evaM vidhavAe~ ro-ro kara apanA jIvana pUrA karane meM lagI rahIM aura hamArA samAja mRtyubhoja, vivAha, daheja evaM hor3a ke hathauDoM kI mAra khAkara bhI jItA rhaa| kahA jAtA hai ki jaba prakAza kI prathama kiraNa bhI phUTatI hai tabhI aMdhakAra vilIna hotA hai aura yahI bAta pUjya pravartaka gurudeva zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba kA bhIlavAr3A cAturmAsa siddha kara baiThA ! unake yogya ziSya vyAkhyAna vizArada muni zrI saubhAgya jI se merI vArtAe~ cliiN| pUjya gurudeva zrI se bhI vicAra huA aura prakAza ke mAninda san 1667 meM mevAr3a ke aMcala meM daidipyamAna saMsthA "dharma jyoti pariSada" kA sUrya jagamagA uThA / kauna jAnatA thA ki ..- .:.BE Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 (REAT KAL Saur ORITESH yaha bAlaka apane zaizava kAla meM hI bahuta kucha kara legA parantu maiM to yaha mAnatA hU~ ki pUjya zrI kA varada hasta evaM unake suziSya zrI saubhAgya munijI kA mArgadarzana hameM utsAhita karane meM nirantara Age rahA varanA bahuta-sI saMsthAe~ kucha samaya ke bAda jisa prakAra lupta hotI haiM vaisI yaha bhI lupta ho jAtI / isa 8 varSa ke mAmUlI se samaya meM bhI pariSada ne dharma jyoti mAsika prakAzana ko nirantara cAlU rakhakara bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM ko jana-jana taka pahuMcAyA hai| Aja isake 625 se adhika AjIvana grAhaka haiM evaM yaha patra bhArata ke saba hissoM meM pahu~catA hai| vArSika grAhaka bhI haiM parantu AjIvana grAhakoM kA mApadaNDa hI patrikA kA sthAyitva hotA hai / san 1667 ke navambara kA prathama aMka se prArambha hone vAlA "dharma jyoti" mAsika Aja mevAr3a kSetra kA preraNA srota hai jisameM pUjyazrI kA mArgadarzana Aja isakI kAyApalaTa kara cukA hai| dharma jyoti kA prakAzana hI dharma jyoti pariSada kA prathama caraNa hai| 1667 kA lokAzAha jayanti kA vaha punIta dina Aja bhI hameM smaraNa hai jisa dina pUjya zrI ke mArgadarzana se isa punIta saMsthA "dharma jyoti pariSada" kA janma huaa| taba pUjya zrI ne samAja kI sthiti kA digdarzana karAkara sadkArya kA sandeza diyA thaa| dharma jyoti pariSada ne sarvaprathama 'dharma jyoti' mAsika patrikA kA prArambha kiyA thA aura yaha eka bahuta bar3I upalabdhi hai ki isa 8 varSa ke samaya meM kabhI koI aka banda nahIM rhaa| pUjya zrI ke mArgadarzana se kAryakartAoM kI sajagatA banI rhii| isI prakAra dharma jyoti pariSada ne vidhavA, anAtha evaM jarUratamaMda chAtroM ko bhI sahayoga diyaa| vidhavA sahAyatA hamAre samAja meM atyanta jarUrI hai kyoMki aisI aneka bahineM sahAyatA ke abhAva meM do samaya kA khAnA bhI juTA nahIM paatiiN| yadyapi kAphI kAma bAkI hai phira bhI jo kArya aba taka huA hai vaha bhI hama pUjya zrI kI dena hI mAnate haiM / molelA meM pUjya zrI ke cAturmAsa ke phalasvarUpa 1972 meM eka upakendra kI sthApanA huI evaM phira zAkhA ke rUpa meM kArya phaila gyaa| Aja usa kSetra meM molelA kendra ke mAdhyama se bhI kAphI skUla cala rahe haiM va baccoM meM dhArmika adhyayana ho rahA hai| udhara bhI baccoM kI sahAyatA evaM vidhavAoM ko sahAyatA ke sAtha-sAtha pUjya zrI ke upadeza se sAmAjika abhyudaya ko preraNA milI evaM udhara samAja ne aise niyama banAye jisase kurItiyoM kA anta hokara navanirmANa ko cetanA milii| san 1967 ke varSa se hI isa racanAtmaka kArya ko aisI cetanA milI ki gA~va-gA~va meM nava nirmANa kA bigula baja uThA / bhIlavAr3A meM svAdhyAyazAlA kA kArya, pahUnA meM sAmAjika phUTa kA svAhA, udayapura meM bhI racanAtmaka pravRttiyoM kA zrI gaNeza evaM sanavAr3a meM mUka pazuoM kI bali kA anta bhI pUjya zrI ke mArgadarzana evaM upadeza kA hI phala hai / AmeTa meM sAhitya prakAzana samiti ke mAdhyama se bhagavAna mahAvIra ke upadeza pracAra kA kArya bhI pUjya zrI ke hI AhvAna kA hI pratiphala hai / sanavAr3a meM bhagavAna mahAvIra ke 25veM nirvANa zatAbdI ke avasara para 2500 vyaktiyoM kA dArUmAMsa tyAga kA bhI nizcaya kiyA gayA so pUrNa huA tathA svAdhyAya kI kamI ko pUrA karane ke liye svAdhyAya zivira evaM svAdhyAyI taiyAra karane ke liye mahAvIra svAdhyAya kendra kI sanavAr3a phatahanagara meM sthApanA bhI pUjya zrI ke racanAtmaka sneha kA hI pratiphala hai / pUjya zrI kA grAma-grAma meM cala rahI tamAma hI jana-hitopayogI saMsthAoM ko AzIrvAda milA hai / AzA kI jAtI hai ki dharma jyoti pariSada mevAr3a kA eka vaTavRkSa bana jAvegA jisakI chAMva meM baiThakara pratyeka mahAvIra-putra usa mahAvIra ke mArga para bar3hakara AtmA se mahAtmA evaM guru separamAtmA kI sIr3hI taka pahuMcane ko gati karane meM samartha hogaa| pUjya zrI ko jisane bhI najadIka se dekhA hai, usane eka navasphUrtI va cetanA pAyI hai| cAhe bUr3hA, yuvaka yA bAlaka ho, strI yA puruSa kisI bhI paristhiti meM kyoM na ho pUjya zrI se hara samaya sIkhA hai| ghanaghora andhakAra meM bhI prakAza dene vAle pUjya zrI kA saba sampradAya evaM dharmoM ke prati samAna bhAva hai| unheM kisI patha yA sampradAya ke prati moha nahIM hai| unhoMne sarvajanahitAya kI paramparA ko hamezA nibhAI hai| thAmalA jaise choTe se grAma meM janme pUjyazrI Aja mevAr3a hI nahIM bhArata ke koTi-koTi logoM kI AzAoM ke kendra haiN| samAja ko gaurava hai ki aise pUjya zrI ke sAnnidhya meM mevAr3a racanAtmaka pravRttiyoM ke lie jagA hai| pUjya zrI kA jIvana jana-jana ke liye preraNAdAyI sAbita huA hai aura unakA 50 varSoM kA dIkSA kAla bhI sthAnakavAsI samAja hI nahIM samasta jaina dharma ke liye bhI gaurava kI bAta hai| pUjya zrI kA abhinandana karate hue hama unake cirAyu hone kI prabhu se prArthanA karate haiM jisase ki racanAtmaka kArya gatimAna raha ske| SHOBAR kAka malamATIERMIER DINAMATAIlasRITAMAN Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - DaoN0 narendra bhAnAvata ema. e. pI-eca. DI [vizruta lekhaka evaM vicAraka : prAdhyApaka, hindI vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura 000000000000 000000000000 abhinandana : eka jyotivAhI sAdhaka kA praNaya ...DO PARSA ATION AHITION pravartaka pUjya zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba zramaNa saMskRti ke Adarza santa, tattvadraSTA aura prabhAvI vyAkhyAtA haiN| rAjasthAna kA mevAr3a pradeza tyAga, balidAna, sAhitya, saMgIta aura kalA kA pramukha kendra rahA hai / zakti aura bhakti kA adbhuta samanvaya sthala hai yaha mevAr3a pradeza / yahA~ anekAneka santoM, zUravIroM, deza-bhaktoM aura satI-sAdhviyoM ne janma lekara apane sAdhanArata, taponiSTha, udAtta jIvana se yahA~ ke kaNa-kaNa ko Alokita aura gauravAnvita kiyA hai| isI gauravamayI paramparA ke jAjvalyamAna ratna haiM-pUjya zrI ambA guru / Apa saralatA, tyAga, sevA aura sAdhanA ke mUrtarUpa haiN| bhautika cakAcauMdha aura prabhutA-pradarzana se dUra rahakara eka zAMta svabhAvI, AdhyAtmika sAdhaka ke rUpa meM Apa Atma-kalyANa ke sAtha-sAtha loka-kalyANa meM gata 50 varSoM se sevArata haiN| Apane dharma ko jAgarUka cetanA aura pragatizIlatA kA lakSaNa mAnA hai| jaba-jaba dharma kA yaha pragatizIla tattva manda par3a jAtA hai taba-taba samAja kI gati ruka jAtI hai / usakI tejasvitA dhUmila par3a jAtI hai| dharma ke tejasvI rUpa ko satata banAye rakhane kI dRSTi se hI Apane 'dharma jyoti pariSada' jaise saMsthAna ko sthApita karane kI preraNA dii| kahanA na hogA ki Apake prabhAvakArI upadezoM se prerita hokara pariSada dharma ke jyoti svarUpa ko jIvana ke vividha pakSoM meM parAvartita karane kA puNya kArya lagAtAra kaI varSoM se kara rahI haiN| sambhavataH san 1970 ke dazaharA-avakAza meM mujhe DUMgalA-cAturmAsa meM Apake darzana karane kA saubhAgya milaa| usa samaya mere sAtha choTI sAdar3I ke paM0 zomAcandra jI vayA va zrImatI zAMtA bhAnAvata bhI sAtha thiiN| hameM ApakA pravacana sunane kA avasara milaa| Apake pravacanoM meM tattva mImAMsA ke sAtha-sAtha samAja ko aMdha-vizvAsoM aura kurItiyoM se mukta karane kI mArmika apIla rahA karatI hai / paraspara bAtacIta meM Apane isa bAta para bala diyA ki vartamAna pAzyakrama meM dhArmika zikSA arthAt sadAcAra kI zikSA kA samAveza kiyA jAnA jarUrI hai| usa thor3e se sAnnidhya meM maiMne dekhA ki Apa sarasamanA, AtmAnuzAsI, saMyamaniSTha santa haiN| Apa pArasparika mUlyoM ko nayI dRSTi dekara, unheM gatizIla banAne ke pakSadhara haiM / ApakA mAnanA hai ki yuvA pIr3hI jJAna-vijJAna ke kSetra meM agrasara, naye bodha se paricita ho, yaha acchI bAta hai; para bhAratIya udAtta paramparAoM kI jIvaMta saMskRti se vaha kaTakara alaga-thalaga ho jAye, yaha apane deza ke liye hI nahIM sampUrNa mAnavatA ke liye hAnikAraka hai ata: samAja ko cAhie ki yuvakoM ko apanI mahAna saMskRti aura usakI paramparAoM kA jJAna karAne ke liye sthAna-sthAna para zikSaNa saMsthAoM, pustakAlayoM Adi kI vyavasthA kraayeN| isI avasara para mujhe Apake prabuddha ziSya zrI saubhAgya munijI 'kumuda' ke darzanoM kA bhI saubhAgya milA, jo sahaja kavi aura madhura vyAkhyAtA hone ke sAtha-sAtha udAra cintaka aura vicAraka bhI haiN| yaha bar3e harSa aura gaurava kA viSaya hai ki aise mahAn santa ke dIkSAkAla ke 50 varSa ke samApana aura 51veM varSa ke praveza para samAja meM unakA sArvajanika abhinandana kara, eka abhinandana-grantha samarpita karane kA nizcaya kiyA hai / yaha abhinandana vastutaH usa dharma jyoti vAhaka kA abhinandana hai jisake prakAza aura teja kI vizva ko Aja sabase bar3I AvazyakatA hai / yaha jyotivAhI sAdhaka zatAyu hoM aura apanI sahasra amRta kiraNoM se jana-jana kA patha Alokita karatA rahe :-isI bhAvanA ke sAtha sAdara vaMdanAjaMli / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 oooooooooooo 4000000DEC AcArya samrATa zrI Ananda RSi jI [ zrI va0 sthA0 zramaNa saMgha ke prabhAvaka AcArya ] sahasra - razmi sUrya jaba dharA para camakatA hai to rAta bhara murjhAye huye kamala khila uThate haiM, pakSI cahakane lagate haiM / nIla gagana meM jaba sudhA-srAvI rAzi apanI zubhra jyotsnA bikheratA hai to kamalinI vihaMsa-vihaMsa jAtI hai / cakora nAcane lagatA hai / isI prakAra saMsAra meM jaba kahIM bhI, kabhI bhI, zramaNa saMtoM kA tyAgI-tapasvI Atma dhyAnI muniyoM aura RSiyoM kA adhyudaya hotA hai, unakA guNotkIrtana hotA hai| jina zAsana ke prabhAvaka aura satya ke lie prANotsarga karane vAle satya-ahiMsA ke jIvita tapodhanoM kI mahimA- garimA bar3hatI hai to bhavya hRdayoM meM harSa kA jvAra umar3ane lagatA hai, pramoda aura dharmAnurAga kI rasa dhArA bahane lagatI hai / mevAr3a saMgha ke parama AdarAspada zAMtamUrti AtmalIna zrI ambAlAla jI mahArAja hamAre zramaNa saMgha kI eka divya vibhUti hai / unake hRdaya meM saralatA saujanyatA evaM sAdhutA kI triveNI baha rahI hai| mevAr3a meM jina zAsana kI prabhAvanA karate huye ve jana-jIvana kI kaluSatA ko dho rahe haiN| mevAr3a kI bhavya dharma prANa janatA ne unakA abhinandana karane kA jo nizcaya kiyA hai vaha parama AlhAda kA viSaya hai| tyAga tapa sAdhanA kI mahimA kA yaha virala prasaMga kisako AlhAdita nahIM karegA ? jaba-jaba maiM sAdhu-saMtoM evaM AtmArthI muniyoM kA abhinandana hotA dekhatA hU~ to merA mana unakI tapaHpUrNa sAdhanA aura AtmAbhimukha udAtta vRttiyoM kA koTi-koTi kya phaka AzIrvacana evaM zubha kAmanA abhinandana karane lagatA hai| zrI ambAlAla jI mahArAja apanI udAtta sAdhanA ke bala para dIrghakAla taka jina zAsana kI prabhAvanA karate raheM, yahI maMgalakAmanA ! marudhara kesarI muni zrI mizrImala jI mahArAja [ zramaNa saMgha ke pravartaka, Azukavi, prabhAvazAlI saMta ] svAmIjI ro svabhAva gaNo Acho ne raliyAmaNo hai, iNarI meM AchI taraha su keI vAra bAnagI dekhI hU~ / svAmI jI meM bar3A~ ro Adara to aNUtohIja hai / melamilApa ro to pUcho ija kyU ? bolI meM mIThApaNo airo hai ke jAne imarata Ija goliyoro hai| sAdagI sarAbola bhagatA~ re cita rA cora, AcAra-vicAra rA siramora aura sevA bhagati rA jhakajaura meM to khANo pINoi bhUla jAve / mAlA smaraNa sajjAya to prANa suM bato jANeM / jJAna-dhyAna ro kor3a to itaro hai ke kaiyor3o hI purave nahIM / bakhANa meM bhagavAna rI bANI re sivAya aura bAtAM suNAvaNa ro to sUMsa hIja liyoDo hai / bolaNa meM, cAlaNa meM, palevaNa meM, pUjaNa meM aura sAdhurI mariyAdA meM to mAravAr3a rA dhorIyA~ rAjisA majabUta hai| kapar3A kAThA pere ve pINa sAdagI rA-joreM Aja rA jamAnA rI kiNI taraha kI havA lAgIja koinI pINa vAMrA baratAva suM purA purANA sAdhu hIja loga keve / punavAnI cokhI, sAtAvedanI ro udaya Acho, bolI meM leNIyo / celA bhagatI vAle--bIcaraNa meM moTA-moTA DuMgara ne nAlA, cAroi saMgha rA vAlhA / mevAr3a re dharama rA rkhvaalaa| mevAr3a rA kesarI kevo- siromaNI kevo ne Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana evaM zubhakAmanA | 45 000000000000 000000000000 bhalei bhUSaNa kevo jI ko kevo jIkoi chAje hai-o hA / puja zrI ekaliMgadAsajI mahArAja sAheba sA~ta muratI bAbo ne camatkArI ne gudar3I meM garaka hai| ora poMcIyoDA puruSa hA / celArI sampadA pINa cokhI hii| mevAr3a bhUSaNa pUja zrI motIlAla jI mahArAja ne to vIyAeka bAra maiM kusAlapurA mAravAr3a meM nIco paDagayo khIyAna rA mAsaTara ke devA to kI aNUMtI bAta nhiiN| svAmIjI suNatAM pANa karaDo bIhAra karane jaitAraNa desa dIsAvaroM meM gaNA ghumIyA ne Aparo nAma Acho dIsusAtA puchaNa ne padAryA baThAsaM sAtha meM vIhAra kara paayo| bhArI khImA muni zrI bhAramalajI mahArAja sAhaba cAvaMDIyA AhAra pANI kara baThAsu AthaNa rA vIhAra bhI avalIyA jogI hA / sadA cerA Upara khusI chAyoDI karane rAmapurA re bAre pIADa meM rAtarayA-bhAyA retii| mIThI-mIThI vANI rI ga~gA ija betI hI jIkArA sAthai hA / rAta ro mauko ho| eka bhAI vIradIcaMdajI airA airA baDerA giyAna-kriyA meM TaNaMkA huvA hA so pache ro sAmAyaka meM peTa dukhaNo Ayo to ero Ayo ke uNArA vaMsaja zrI ambAlAla jI svAmI pINa Upara likhI kabUDA rI nAMI lUTaNa laagaa| hAtha paga ThaMDA paDagyAne yA mujaba nIvaDIyA to kAI navI bAta hai-uNa adabhuta behosI AvaNa lAgI-zarIra meM pasIno chuTo to yogIrAja rI pacAsavA~ barasa rI dIkSA jayantI mevAr3a iNa bhAMta ko chUTo ke puche jIkoi kapar3o tara ho jAve vartamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha manAvaNa ro vicAra mAMye mAMye bhAyA bAtAM karavA lAgA ke mAmalo to abako kara riyA hai| uNa upara maiM mArI tarapha suM prema rI parahai-jare eka mabhUto kuvAra bolIyo ke seThAM ! theM kevonI sAdI bhejU hU~ ne hiradaya saM cAhU~ hU~ ke svAmI jI zrI ke mArA mArAja to bar3A karAmAtI hai-pache A karAmAtakadI ambAlAlajI ghaNA barasa saMyama meM jhaje ne jasarI jAlAM kAma AvelA-rAjI ho cAhe berAjI ho-mane to kAgada bhare ne jina mAraga ne dIpAvatAM jayavanta barate / koija dIsIyo-o suNatAMI ambAlAlajI svAmI bharaDake detI maMgalIka suNAyI / jIsaM ekadama peTa rI pIDA mITa gaI ne vIradIcaMdajI Apare gA~va page page ravAne vegIyA- 0 rASTrasaMta upAdhyAya zrI amara muni logoM ne gaNo acaMbho Ayo ne kuMbAraDo pINa pagA~ paDIyo [vizruta vidvAna, siddhahasta lekhaka, cintaka manISI] ne kevA lAgo ke bAbo paraco jabaro btaayo| dUje dina caMDAvala poMcIyA to 12 bajIyAM ambAlAla jI svAmI zrI ambAlAla jI mahArAja kA mevAr3a ke jana-jIvana kayo ke mArAja Ajaija sojata padAro to ThIka hai, nahIM para para adbhuta prabhAva hai / unake prati janatA kI bahuta gaharI to aThe rukaNo paDelA / maiM kayo kiyU sA? to pAcho kayo ke zraddhA hai, bhAvanA hai aura vaha unake dvArA pradarzita mArga para barasAda joradAra hovaNa vAlI hai aura nadIyA~ nAlA Ave calane ko prayatnazIla hai| muni zrI jI ne mevAr3a kI bholI mAlI janatA ko varSoM ke dIrgha prayatna se aMdhavizvAsoM jero parasaMga hai-jarA uThA suM bIhAra kara dorA sorA aura azikSA ke kuhare se mukta kiyA hai, usameM dhArmika sojata poMca gayA ne ghanTA bhara suM barasAda bhI surU ho gii| cetanA ke naye svara ke haiM, naye vicAra aura naye saMkalpoM tIna dina thor3I gaNI barasatI Ija rii| tAla talIyA kI zabha dhArA bahAne meM athaka prayatna kiye haiM-yaha jAnakara marIja gayA ne nadI nAlA bhI A gayA / iNa do bAtAMsu mAlama par3I ke o gupata tapasvI hai ne mAla chAne bhelo kare kise prasannatA nahIM hogii| unakA kartRtva mevAr3a-jAgaraNa __ kA sAkSIbhUta hai| hai Age bhI mevADI samparadAya meM puja zrI mAnamalajI mahArAja kAkarAbhUta tapasvI ne vacanasiddhI hI-rAja unakI dIkSA ke 50 varSa kI sampannatA para zraddhAlu rANA sArA saMko mAnatA ne jagAM jagAM vAMne jANatA hA aura janatA unakI sAdhanA, saralatA aura unakI tapasyA kA sArI mevAr3a meM vAMro DaMko bAjato ho-vINAMrA celA zrI abhinandana kara bhagavAna mahAvIra kI satya-dRSTi kA anubAlakRSNa munijI aNutA paDIyor3A hA ne vakhANa bhI nAmI gamana aura anumodana kara rahI hai| mahAvIra ke samatAgIrAmI ho, pherU kavIvarya zrI rIkhabadAsajI mahArAja bhI pradhAna dharma kI garimA meM cAra cA~da lagA rahI hai| maiM tapokavitA karaNa meM bhI kamI raakhiinii| vArA baNAyor3A gaNA dhana zrI kA abhinandana kara hRdaya kI asIma maMgala sArA grantha maujUda hai-mahA bhadarIka puruSa ne camatakArI kAmanAe~ saMpreSita karatA huuN| IPAT - - .... VOINMAIMIMAMIRMIRAMCE __Jala ra-..'.NSBSPAAACH Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 MIAMI Cop yUpmANa Cur... kama Army PARAN ..... EDIA 0 adhyAtmayogI zrI puSkara muni jI uddezya meM pUrNa rUpa se saphala bhI hue haiM, unhoMne mevAr3a ke [ojasvI vaktA, zAstravettA tathA dhyAna-sAdhanA rata aise prAnta meM jahA~ para dhArmika-saMskAra kA pUrNa abhAva thA. variSTha saMta] svAdhyAya kisa cir3iyA kA nAma hai ? yaha bhI loga nahIM jAnate the vahA~ para dhAmika pAThazAlAe~ sthApita kara aura muni pravara pravartaka ambAlAla jI mahArAja mere snehI yuvakoM meM svAdhyAya kI bhAvanA paidA kara mahAna krAnti sAthI muni haiM / ve mere sAtha lambe samaya taka rahe haiM, maiM kI hai| unheM Aja se nahIM apitu varSoM se jAnatA hU~-khUba acchI yaha mevAr3a kA lokapriya mahAna santa yuga-yuga taka taraha se jAnatA hU~ / unakA abhinandana grantha nikalane jA jIvita rahakara jaina dharma kI divya va bhavya jyoti ko rahA hai, yaha eka AhlAda kA viSaya hai| jagAtA rahe / unakA ziSya parivAra bhI jJAna-darzana aura __ abhinandana grantha unhIM vyaktiyoM kA nikalatA hai jinake cAritra meM nirantara pragati karatA rahe yahI merI hArdika zubha jIvana meM tyAga-vairAgya kI sumadhura saurabha hotI hai, jo kAmanA hai| samAja aura rASTra ke lie apane jIvana kA balidAna detA hai| yoM to pratidina hajAroM-lAkhoM vyakti janma lete haiM aura 0 pravartaka zrI sUrya muni jI marate haiN| unakA jIvana vikAra aura vAsanA se rAga-dveSa . se kaluSita hotA hai| jo jIvana bhara ardhadagdha kaNDe kI [jaina AgamoM ke gahana abhyAsI, vaktA evaM kavi | taraha vikAroM kA dhuMA chor3ate hue jalate rahate haiM, unakA paM0 zrI ambAlAla jI mahArAja apanI dIkSA-paryAya abhinandana athavA smRti grantha nahIM nikltaa| kI ardhazatI pUrI kara rahe haiM-yaha jAnakara prasannatA huii| Ama phaloM kA rAjA hai, vaha ucca padAdhikArI se viziSTa cAritrAtmA sadaiva abhinandanIya hote hai| Apa lekara garIba vyakti ko priya hai / vaha apanI bhInI-bhInI unakA abhinandana kara rahe haiM-yaha acchI bAta hai| ve saurabha aura madhuratA se jana-jana ke mana ko AkarSita karatA apanI cAritra paryAya meM lambI avadhi taka bhavyAtmAoM ke hai| vaise hI ambAlAla jI mahArAja dhanavAna se lekara avalambana bane raheM aura unakI bhakti ke bhAjana banakara, garIba sabhI ko priya haiN| yadi kisI ko unakI loka cAritra-nirmANa meM asAdhAraNa nimitta bane-yahI zubha priyatA pratyakSa dekhanI hai to mevAr3a ke una nanheM-nanheM gAMvoM kAmanA hai| meM jAkara dekheM ki eka kisAna se lekara gAMva ke seTha taka unase kisa prakAra pyAra karate haiM aura ve unheM kisa prakAra pravartaka zrI vinaya RSi jI sneha pradAna karate haiN| vahA~ kI pArivArika, sAmAjika, prasiddha vaktA. vicAraka tathA yoganiSTha zramaNa] dhArmika Adi samasyAoM ko kisa prakAra sulajhAte haiM / ve mevAr3a ke eka lokapriya santa haiM, sabhI kI jabAna para unakA jisa vyakti ne apane jIvana meM sva-para kalyANa kiyA nAma camaka rahA hai| unhoMne mevAr3a kI grAmya-janatA ke ho vaha vyakti abhinandana ke yogya mAnA jAtA hai / hRdaya para zAsana kiyA hai| ve mevAr3a meM jahA~ bhI jAte haiM pravartaka paM0 muni zrI ambAlAla jI mahArAja una vahA~ para bhAvaka-bhaktoM kI TolI usa prakAra A jAtI hai vyaktiyoM meM se eka haiN| Apa zAstrajJa, suvaktA, samAjajaise kamala kI sugandha ko lene ke lie bhaMvare A jAte haiN| hitaiSI, karmaTha-sevAbhAvI santa haiM / Apane mevAr3a-rAjasthAna maiMne unake aneka bAra pravacana sane haiM. unake pravacanoM Adi kSetroM meM vicaraNa karake janatA kI sAmAjika, dhArmika, meM joza nahIM hai kintu hoza kI mAtrA paryApta hai / bhASA kA AdhyAtmika, zaikSaNika Adi pragati karane meM acchA yoga lAlitya va camatkAra nahIM hai, para bhAvoM kA gAmbhIrya avazya diyA hai| Apa apanI sAdhanA karate hae dhAmika saMskAroM hai| tarka kI pradhAnatA nahIM kintu zraddhA kI pramakhatA hai| ve kA siMcana, pracAra evaM prasAra kara rahe haiM / prAyaH rAjasthAnI bhASA meM Agama para yA usase sambandhita Apane apane guruvaryoM ke sAtha rAjasthAna, paMjAba, viSayoM para pravacana karate haiM / unake pravacana kA uddezya hai madhyapradeza, mahArASTra Adi kSetroM meM vicaraNa kiyA hai / jana-jIvana meM dhArmika-bhAvanA jAgrata karanA aura ve apane ApakI dIkSA ke 50 varSa pUrNa hue haiM / ata: zAsana RSA ma Tu Tu Tu Tu Chuang Jain Education Intamational Berivate Personal use only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana evaM zubhakAmanA | 47 000000000000 000000000000 MIRL .... BOARD .. PRE deva se prArthanA hai ki Apa Arogyamaya dIrghAyuSya prApta kareM haiN| isake sAtha hI Apa sumadhura bhASI, sarala, saumya tathA aura zAsana tathA samAja kI adhikAdhika sevA kreN| yahI milanasAra evaM mahAna sevAbhAvI muni haiN| maMgala kAmanA hai| . ina vigata 50 varSoM meM muni zrI ne gauravamayI vIrabhUmi mevAr3a meM tathA sampUrNa rAjasthAna meM bhagavAna mahAvIra kA pavitra sandeza sunAkara janamAnasa ko eka apUrva AdhyA0 mAlava kesarI zrI saubhAgyamala jI mahArAja tmika preraNA dI aura unakA mArga-darzana kiyA hai| [vidvAna, prasiddha vaktA tathA aneka zikSaNa saMsthAoM vizvAsa hai, AgAmI kaI varSoM taka Apa nirantara dharma ke saMpreraka] kArya karate hue vizva zAnti meM sahAyaka hoNge| maiM Apake mAnava jIvana kI saphalatA usake carama lakSya mokSa yazasvI sudIrgha svastha jIvana kI maMgala kAmanA karatA haiN| kI prApti hai| mokSa-prApti ke hetu aneka prayatna kiye jAte haiM, kintu sAdhu-jIvana hI eka aisA sAdhana hai jo mokSa ko 0 zAsanasevI muni zrI vRjalAla jI prApta karAtA hai| mahAna Rddhi vAle, sarvasampadA se yukta [upapravartaka, stoka jJAna ke gaMbhIravettA, jyotirvida saMta] tIrthaMkara bhagavAna ne bhI apane jIvana meM sAdhu vRtti apanAkara sAdhanA dvArA mokSa prApta kiyaa| mevAr3a kI jaina janatA santa ziromaNi pravartaka zrI pra0 paM0 muni zrI ambAlAla jI mahArAja eka tape ambAlAla jI mahArAja kA abhinandana-samAroha manA rahI hue santa haiM / saMgaThanAtmaka zakti paryApta hai aura pracArAtmaka hai, yaha jAnakara atIva prasannatA hai, mujhe| zakti bhii| choTe-choTe kSetroM ko bhI pAvana karake dharma kA muni zrI jI ke prati merI satat zubha kAmanA hai-ve zaMkhanAda phUkate rahe haiN| unakA jIvana Adarza aura anu- cirAyu baneM aura jina-zAsana kI zobhA bar3hAveM / karaNIya hai| ukta munivara ke dIrgha jIvana kI kAmanA karatA hU~ / mevADa bhUSaNa zrI pratApamala jI mahArAja tAki ve adhika se adhika saMyamI jIvana vyatIta kara bhavyajIvoM ko saMsAra rUpI samudra se tirane kA prazasta mArga-darzana [sudakSa dharma pracAraka, pravaktA evaM vidvAna zramaNa] karate rheN| mevAr3a saMgha ziromaNi pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba se merA kAphI samaya se sneha samparka rahA evaM sAtha rahane kA bhI mujhe suavasara milatA rahA hai| ] paM0 muni zrI kastUracanda jI mahArAja Apa pUjya pravara zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja ke [prasiddha jyotirvida, sthaviraratna prabhAvaka zramaNa] paramparA meM dhairya-gAmbhIrya guNoM se yukta sva0 zrI bhAramala yaha jAnakara atyanta harSa huA hai ki mevAr3akezarI, priya jI mahArAja ke ziSya ratna haiM / laghuvaya meM dIkSA svIkAra dharmopadezaka, vIra vANI evaM ahiMsA ke prabala pracAraka, kara ratna-traya kI ArAdhanA karate hue jina zAsana kI tapodhanI pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba kI ilAghanIya sevA meM maya ziSya parivAra se saMlagna haiN|| arddhazatAbdI bhagavatI dIkSA ke upalakSa meM eka abhinandana Apa sarala-svabhAvI, vimala AcAra-vicArI evaM grantha kA prakAzana kiyA jA rahA hai| sampradAyavAda se nirlepa rahe haiN| pravartaka jI karmayogI, hI nahIM kintu dRr3ha dharmayogI bhI Apa dIrghAyu raheM, yahI merI zata-zata zubha kAmanA hai| C .. RENTara VITHILITY PRASHTHIK . ITTEliD DihaKARTAMADHere 3G8K Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 ra 000000000000 COOOOOODED zraddhArcana evaM vandanA [] zrI hIrA muni 'himakara' [ kavi, gAyaka evaM sarala AtmA] zraddheya parama pUjya pravarttaka zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba saMyama sAdhanA ke kSetra meM ciraMjIvI ho / jaina jIvana prApta hone para ar3atIsa varSoM se maiM ApazrI kI guNa garimA suna rahA thA, tathA varSa bhara se sevA meM rahakara dekhA hai, dUra kI apekSA samIpa rahakara satsaMga karane kA bahuta Ananda AtA hai / kevala jIva ke pariNAma hI apaudgalika kSAyika samyaktva hai / veyavI muni vahI haiM jo una pariNAmoM ko samyak prakAra se pahacAna skeN| Apa zrI veyavI arthAt AgamavettA hone se apanI sAdhanA meM nirantara sAvadhAna rahate haiN| Apa zrI kI dinacaryA meM Ane vAle aneka sadguNoM meM se eka vizeSatA hai ki dina meM abhI taka sukhe samAdhe zayana nahIM karate haiN| isI taraha se Apa zrI kI saralatA, namratA AdaraNIya hai| unake sadguNoM ke prati maiM apanI zraddhA ke puSpa arpita karatA hU~ / madana muni 'pathika' [ lekhaka evaM kavi, gurudeva zrI ke ziSya ] bhAratIya samAja ke jIvana meM gaMgA nadI ko jo mahattva hai use kauna nahIM jAnatA ? pUjya gurudeva zrI bhI svayaM meM eka aisI hI jJAna gaMgA hai, jisake tIra para pahu~ca kara aura mAtra eka ghU~Ta bhara jJAna-vAri kA Acamana karake hI ajJAnI jana apane samasta jIvana ke ajJAna kaluSa ko dho sakate haiN| vandanA jo megha kI ora nirnimeSa dRSTi se tAkate rahate haiM ki. jAne kisa kSaNa svAti - bindu prApta ho jAya / kyA yaha vismaya kI tathA sAtha hI parama saubhAgya kI bAta nahIM hai ki Aja 72 varSa kI Ayu meM bhI Apa sadaiva kI bhA~ti samAja kI sevA meM saMlagna haiM ? saca hai / " paropakArAya satAM vibhUtayaH / " aise mahAjJAnI, dhyAnI, tapasvI, tyAgI mahAnAtmA ke puNya caraNoM meM bhAgavatI dIkSA ke pacAsa varSa sampanna hone ke punIta avasara para hama vizuddha antaHkaraNa se apane hArdika abhinandana evaM zraddhA-sumana sAdara arpita karate haiM / sAdhvI zrI cAritraprabhA [viduSI lekhikA ] unakA vyaktitva himAlaya kI taraha mahAna hai aura kRtitva ananta sAgara kI taraha virAT haiN| unake virAT vyaktitva aura kRtitva ko zabdoM kI sImA meM Abaddha karanA kyA sarala kArya hai ? sahiSNutA kI mUrti, sarala svabhAvI, zAnta mUrti, zrI 1008 zrI ambAlAla jI mahArAja ke abhinandana grantha kA sandarbha sAmane AyA to maiM apanI vicAradhArA ko roka na sakI / zraddheya guruvara zramaNa saMgha ke eka viziSTa sAdhaka haiM, unake sabase prathama darzana mujhe delavAr3A meM hue unakA sugaThita zarIra, unnata lalATa, unnata vakSa, prabala mAMsala bhujAeM, tejayukta gaura mukhamaNDala, unake Antarika saundarya ko prakaTa kara rahA thA / maiM unakI manamohana chavi ko nihAra kara mana meM vicAra kiyA karatI thI, ki prakRti ne sArA saundarya sameTa kara inako de DAlA hai / jaina zramaNa saMgha tathA tyAga sAdhanA ke Apa amara kalAkAra rahe haiN| vANI kA mAdhurya, vyaktitva kA oja, satya kA saundarya tathA saMyama kI niSThA, Apake vyaktitva ke apUrva guNa rahe haiN| ApakI dRr3ha niSThA, saMgaThana zakti, racanAtmaka kArya ko saphala banA dene kI apUrva sUjha Apane jaina zAstroM kA gambhIra adhyayana kiyA hai| jyotiSa zAstra tathA itihAsa ke Apa prakANDa vidvAna haiM / apane isa samasta jJAna ko Apa jisa prabhAvazAlI madhura vANI meM upadeza ke rUpa meM pravAhita karate haiM, use sunakara zrotA vismaya vimugdha raha jAte haiM, phira cAhe ve zrotA jaina hoM athavA ajaina, bAlaka ho yA vRddha, puruSa ho yA deviyA~, jJAnI ho yA ajJAnI / yahI kAraNa hai ki saikar3oM vyakti Apako sadaiva ghere rahate haiM--jana cAtakoM ke samAna phaka MAK Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bUjha aura satya ko janatA ke gale utAra dene kA vAgvedagadya sacamuca apratihata rahA hai / mujhe yaha likhate hue prasannatA aura gaurava kA anubhava hotA hai ki unakA jIvana aisA hI samarpita jIvana hai / unake abhinandana grantha ke prasaMga ko maiM eka mahAn prasaMga mAnatI hU~, mujhe kahanA cAhiye ki isa suavasara para yaha paMktiyA~ likhate hue merA hRdaya kRtArthatA kA anubhava kara rahA hai / jitendriya sAdhaka ! Apa zrI jI kI dhIratA, vIratA, namratA, gambhIratA, zAMti-priyatA, nirbhIkatA, niSpakSatA, dayAlutA, sevA bhAvanA, dUradarzitA, vAkpaTutA, vyavahArakuzalatA, saMyama-sAdhanA evaM jJAnArAdhanA ityAdi guNoM kI jyotsanA bhU-maNDala meM jagamagA rahI hai| ApakI madhuratA kI smRti hote hI mujhe saMskRta kAvya kI ye paMktiyA~ yAda A jAtI hai- adharaM madhuraM vadanaM madhuraM, nayanaM madhuraM hasita madhuraM, hRdayaM madhuraM gamanaM madhuraM, mathurAdhipaterakhilaM madhuram vacanaM madhuraM caritaM madhuraM, vasanaM madhuraM madhuraM, calitaM madhuraM bhramitaM madhuraM mathurAdhipaterakhilaM madhuram // ThIka isI prakAra ApakA bolanA, ha~sanA, calanA saba kucha madhura hai| Apake nayanoM meM cAturya, mAdhurya dAyeM aura sAtha hI sAtha divya evaM bhavya jIvana kA satya bharA huA hai | Apake cetanAmaya vacana murjhAye hue mAnava phUloM ko nava cetanA aura nava sphuraNA pradAna karate haiM / sacamuca ApakI vANI meM eka alaukika prakAra kA jAdU hai jo sunane vAloM ke samagra jIvana ko Alokita kara detA hai / parama zraddheya jI ke punita jIvana se kauna paricita nahIM hogA / unake viSaya meM eka pAzcAtya dArzanika hegela kI yukti mujhe yAda A rahI hai| "What is well-known is not necessarily known merely because it is well-known." vyApAka evaM virAT hai unakI paricaya prazasti ko zabda zrRMkhalA kI kar3iyoM meM Abaddha karanA sUrya ko dIpaka dikhAne ke samAna hai / zraddheya zrI gurudeva jaina samAja ke upavana meM eka phUla zraddhAna evaM vandanA | 46 banakara mahake / ApakI chatrachAyA meM jo bhI AtA hai vaha Atma-vibhora ho jAtA hai| unake abhinandana grantha ke prakAzana ke isa avasara para yadyapi maiM isa zarIra dvArA nikaTa meM nahIM hU~, tathApi zabdoM ke dvArA sannikaTa hokara apanI taraha se unakA hArdika abhinandana karatI hU~ aura unake dIrgha jIvana aura ArogyatA kI kAmanA karatI hU~ / "gulAba banakara mahaka tujhako jamAnA jAne, terI bhInI-bhInI mahaka apanA begAnA jAne / " "zera kI phUla cune khUba phire dila zAda rahe, ai bAgavA~ " cAritra" cAhatI hai gulazana sadA AbAda rhe|" sAdhvI zrI kusumavatI mahApuruSoM kA jIvana jyoti stambha sadRza hotA hai / inakA jIvana saMsAra bhUle-bhaTake prANiyoM kA patha-pradarzaka hotA hai / unhIM mahApuruSoM meM zraddhaya 1008 zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba kA nAma bhI ullekhanIya hai / jIvana saurabhamaya, puSpa sadRza hai, jisakI mahaka samasta mevAr3a ko mahakA rahI hai / satyaniSThA, saralatA, nirbhikatA, zAnti aura kSamA jinake mahAn guNa haiN| inakA jIvana nirAlA jIvana hai, sAdhanA kI jyoti se inakA jIvana jyortimaya hai / saMyama kI sAdhanA, mAnavatA kI sAdhanA, jJAna kI sAdhanA se inakA jIvana ota-prota hai / sAdhanA patha ke pathika banakara yaha usa patha ko prazasta aura ujjvala banA rahe haiN| jIvana meM Aye hue vikaTa saMkaToM tathA ulajhI huI samasyAoM ko sulajhAne ke lie yaha divya vibhUti svayaM mI dhairya se kArya karate huye vizva ke mAnavoM ko bhI zAnta dhIra-gambhIra banane kA sandeza cahu~ ora prasArita kara rahe haiM / maiMne inake jIvana ko kA srota hI prApta huaa| nimajjita hokara AtmA gaharAI se dekhA, sadA madhuratA unakI vairAgya pIyUSa dhArA meM Ananda se gadgad ho gaI / virodhitA kI pracaNDa AMdhI, kaSToM ke, andhar3a-jhaMjhAvAta unako apane gantavya patha se kabhI nahIM DigA skii| prema kA jharanA to pravAhita hai hI isake sAtha-sAtha Apa Agama ke jJAtA bhI haiN| zraddheya zrI ambAlAla jI mahArAja kA AgamoM kA adhyayana bahuta gahana hai| Apane jaina dharma, jaina darzana evaM Agama sAhitya kA tala-sparzI adhyayana kiyA, aura usake M R... * Ganes 000000000000 000000000000 4000DTCDDD Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50-pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 rA ....... Upara unakA gambhIra cintana bhI rahA hai| unake pravacanoM sAdhvI zrI umarAvakavara 'arcanA' ko sunane para unakI vizAla dRSTi, unake virAT vyaktitva, [prakhyAta viduSI, vaktRtva kalA kI dhanI, cintanazIla gambhIra cintana evaM saba dharmoM tathA dharma puruSoM ke prati lekhikA] Adara bhAva ke spaSTa darzana hote haiN| unake jIvana kI parama zraddhaya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja ke sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki jJAna ke sAtha abhimAna darzanoM kA saubhAgya majhe bahadhA milA hai| jaba bhI dekhA, evaM ahaMbhAva kI kAlimA nahIM hai| maiMne unheM apane jJAna-dhyAna meM masta paayaa| kizorAvasthA meM dIkSA lekara sUrya ke samAna prakAza, ve mevAr3a deza meM hI adhikatara apanI vihAra yAtrA candramA ke samAna zItalatA evaM puSpa ke samAna sugandhi karate rahate haiM / udhara unakA gauravapUrNa varcasva hai| prApta kI / Apake mahAna pAMDitya evaM vicAra zakti ke saMyama-sAdhanA meM unake caraNa satata bar3hate caleM / unake samakSa mahAna se mahAna vicAraka evaM tArkika sahasA apanI zrI caraNoM meM merA zata-zata vandana-abhinandana ho| tarka zakti ko bhUla jAte haiM, aura pUrNa rUpeNa apanI zaMkAoM kA samAdhAna pAkara santuSTa ho jAte haiN| ApakA jIvana ketakI kI taraha surabhita haiN| drAkSA kI taraha vikasita hai| 0 zrI raga muni zramaNasaMgha kA hI nahIM, sampUrNa sthAnakavAsI samAja kA vizva ke virAT puSpodyAna meM lAkhoM puSpa apanI parama saubhAgya hai jo isa prakAra kI vibhUti prApta huI surabhi ke dvArA janamAnasa ko Anandita evaM praphullita karate hue jIvana yAtrA vyatIta karate haiN| unhIM puSpoM "tuma salAmata raho hajAra varSa, kA jIvana dhanya hai jo vikAsazIla banakara apanI komalatA hara varSa ke dina ho pacAsa hajAra / " ke dvArA janamAnasa ke hRdayapaTala para apanI amiTa chApa merI jar3a lekhanI inakI ananta guNAvalI ko zabdoM aMkita kara dete haiN| puSpa meM tIna guNa hote haiM-komalatA, kI sImA meM nahIM bAMdha sktii| inakI mahimA aparimita sugandhi evaM kmniiytaa| inhIM tIna guNoM ke dvArA puSpa hai| merI sImita buddhi ina vizAla guNoM kA aMkana karane meM samAdaraNIya hotA hai| asamartha hai| to bhI bhakti-bhAvanA se nimajjita hokara mevAr3a saMgha ziromaNi pUjya pravartaka zAntamUrti paM0 ratna Apake isa abhinandana grantha meM apanI tarapha se yahI maMgala gala zrI ambAlAlajI mahArAja apanI zAnta-dAnta komala kI kAmanA karatI hU~ ki Apa dIrghAyu hoM, Arogya hoM aura / prakRti ke dvArA janamAnasa ko dhArmika saMskAroM ke dvArA jaina samAja kI yaha patAkA isI prakAra U~cI uThI rahe AplAvita karate hue mevAr3a prAnta meM vicaraNa kara rahe aura maiM inase sanmArga para calane kI preraNA grahaNa kara apane haiM / ApakI sahaja pratibhA evaM sAgara sama gambhIratA se jIvana ko Adarzamaya banA skuu| mevAr3a prAntIya dhArmika zraddhAlu janatA paricita hai| "Let your knowledge be as wide as the ApakA Thosa zAstrIya jJAna bhautikavAdI cakAcauMdha meM horizon, your understanding as deep as the pathabhrAnta mAnava ke lie prakAza pUja ke samAna mArgaoceans and your ideas high as the heavens above." darzaka hai| "zraddhA ke adhakhile phUla ye, amabiMdhe motii| AcArAMga sUtra ke anusAra-"jahA anto nahA bAhi" inameM mahaka rahI hai jhilamila 'kusuma' hRdaya kI jyoti / " ApakA jIvana jaisA bhItara vaisA hI bAhara hai| Apa se abhinandana kaI bAra sAkSAt darzanoM kA svaNima lAbha milA / ApakI sahaja niHsRta nizchala vANI evaM navanIta sama samatA-zucitA-satya samanvita komala zAnta prakRti pratyeka mAnava mana ko balAt pAvana jIvana darzana / dhArmika kSetra meM AkarSita karatI rahatI hai| kaI bAra Agama vicAraka ! nispRha sAdhaka / vivAdAspada viSayoM para gambhIra carcAyeM karate hue dekheM / lo zata-zata "kusuma" abhinandana / Apake netroM meM kabhI roSa-mizrita lAlimA nahIM dekhI / XXAM AUTANIY DBR IM GAARO - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana evaM vandanA | 51 0000-0-00 ApakA jIvana sahaja evaM ADambara rahita hai| jaina zAstroM ko janma dene meM tU asamartha hai to isase terA bAMjha rahanA ke Apa prakANDa vidvAna haiN| AcAraniSThA ke sAtha hI acchA hai kintu tU apanI Ana bAna ko mata gaMvAnA / apanA yazasvI jIvana vyatIta kara rahe haiN| gRhasthAzrama kA tyAga karanA koI AsAna nahIM hai ____ Apa mevAr3a prAnta ke durgama parvatoM evaM kaMkarIle kintu jo prANI gRhasthAzrama se vimukta hokara vizva kalyANa hetu apanA sarvasva apita karatA huA vidhiyukta viSama mArga meM aneka pariSaha sahana karate hue dharma-pracAra SaT-karma karatA hai vaha nizcita rUpa se prazaMsA kA pAtra meM saMlagna haiN| hai / jisa mevAr3a ke gaurava kI rakSA hetu yahA~ kI rANI ApakI dIkSA svarNa jayantI ke pAvana prasaMga para zraddhAlu- padminI ne jalatI huI citA meM saharSa praveza kara apanI bhaktoM ke dvArA zraddhA sumana arpita karane hetu abhinandana- Ahuti dedI usI vIra bhUmi meM thAmalA grAma meM savata grantha kA prakAzana kiyA jA rahA hai, usI abhiprAya se 1662 meM eka mAtA kI kokha se aise putra kA janma huA maiM bhI preraNA prApta kara zraddhA sumana samarpita kara jo Aja pratyeka zrAvaka ke antaHkaraNa meM birAje hue haiM / rahA huuN| yaha bhavyamUrti 'pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba' ke nAma se vikhyAta hai, jinhoMne alpa Ayu meM hI 1 zrI Izvara muni mevAr3abhUSaNa pUjya zrI motIlAla jI mahArAja sAhaba ke kara-kamaloM se dIkSA aMgIkAra kara gRhasthAzrama se vimukta jananI janmadAtA ko 'mAtA' kI saMjJA dI gaI hai| hue / vizva meM putroM ko janma dene vAlI asaMkhya mAtAe~ haiM / __Apa zrI ne guru ke sAnidhya meM rahakara jaina evaM jo putra janma para apane Apa meM gaurava kA anubhava karatI jyotiSazAstroM kA gahana adhyayana kiyA / guru kI AjJAnusAra haiM / tattvajJoM kA kahanA hai ki kevala janma dene se hI usake tapa-saMyama kI ArAdhanA karate hue Apa dharma-pracAra meM sArthakatA kI pUrti nahIM ho sktii| apanI sArthakatA kI saMlagna ho gaye / ApakA vyaktitva sarala, saumya evaM pUrti hetu, use putra ko janma dene ke bAda usakA pAlana madhura hai| janasAdhAraNa Apake samparka meM Akara bahuta poSaNa isa prakAra se karanA hogA tAki usameM sadguNa prasanna hote haiN| Apa janasAdhAraNa kI bhASA meM hI apane ke bIja utpanna hoN| isa prakAra kA bAlaka bar3A hone upadezAtmaka pravacana pharamAte haiN| gahana se gahana tattva ke bAda apane sukAryoM dvArA na kevala apanA hI yaza / bhI Apa bar3e mArmika kintu sarala DhaMga se samajhAte haiM / ajara-amara karegA, kintu apane mAtA-pitA kI smRti ApakA jIvana ADambara evaM chalakapaTa se rahita hai| cirasthAyI banAe rakha skegaa| jo santAna apanI mAtA Apa apanI amRtavANI se janatA meM dharma ke bIja aMkurita ke dUdha ko lajAtA hai vaha AtmaghAtakI samajhA gayA karate haiM, isase sahaja hI meM janasAdhAraNa ApakI ora hai / kahA bhI hai AkarSita ho dharma lAbha prApta karate haiN| jananI jaNe to aisA jaNa, ke dAtA ke zUra / mevAr3a meM ApakI sukhyAti ke kAraNa bhAvuka janatA nahIM to rahije bAMjha hI, matI gamAje nUra // ne Apako 'mevAr3I-pUjya' kI saMjJA se vibhUSita kiyA arthAta he ! janma dene vAlI mAtA ! tujhe yadi hai / janamAnasa Apako apanA guru mAnatI hai / yaha sabhI kisI santAna ko utpanna karanA hai to aisI susaMskArI ApakI amRtavANI kA hI pariNAma hai| ApakI amRtasantAnoM ko janma de jo prathama dAtAra hRdaya kI ho vANI kA zravaNa kara janatA para bhava ke lie bhI sAmagrI arthAt samaya Ane para garIba, anAtha evaM asahAya kI saMcaya karatI hai, isI kAraNa Apa janatA meM parokArI AdhArabhUta banakara dAnI ke nAma se prasiddha hove; yA haiN| kisI kavi ne kahA haiphira aise zUravIra ko janma denA jo saMkaTa ke samaya "saravara taravara saMtajana cauthA varase meha / anyAyI evaM atyAcAriyoM kA mukAbalA kara sake tathA para upakAra ke kAraNe cAroM dhArA deha / / " samaya Ane para nyAya-dharma kI rakSA hetu apane prANoM kI Apa bhI isI prakAra se avirala gati se vicaraNa Ahuti bhI samarpita kara de| yadi isa prakAra ke putroM kara rahe haiN| saMta jIvana kA jo prakAza puJja Apane / COM ..',' G. 8: Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 AS HIMIL ..... BOOKS MOVIE HAR TIONS upalabdha kiyA usakA atyadhika prakAza Apa sarvatra svaNima avasara para maiM apanI hArdika zraddhAMjali samarpita phailAte rheN| vizva ke ajJAnI jIvoM ko Apa dina dUnI karatA huuN| evaM rAta caugunI gati se lAbhAnvita karate rahe tathA Apake jJAna-darzana cAritrya se jinazAsana udyotita hotA rhe| - muni zrI udayacanda jI 'jaina siddhAntAcArya' ___ApakI dIkSA ko 50 varSa pUrNa ho cuke haiN| isa isa parama pAvana bhArata bhUtala para aneka mahApuruSa maMgalamaya avasara para maiM apanI ora se zraddhA kusuma apita hue haiM jinameM se adbhuta pratibhA sampanna krAntikArI karatA huA hArdika abhilASA karatA hU~ ki Apa ahiMsA, dharma patha pradarzaka pravartaka paNDita zrI ambAlAla jI satya, aparigraha ke siddhAntoM kA avirala gati se pracAra mahArAja sAhaba hai| jinhoMne apanA adhika amUlya samaya kareM tathA jinazAsana kI nIMva majabUta banAte hae dIrgha guru-sevA, suzrUSA evaM jJAna sAdhanA tathA dharmodyota meM hI jIvana prApta kreN| vyatIta karake Atma kalyANa kara rahe haiM / sarvadA se hI vizva meM santoM kA sthAna sarvopari rahA hai, kyoMki santoM ne sevA evaM tapasyA se vizva ko - muni zrI sumeracandajI Alokita kiyA hai| saMsAra meM mAtRtva-bhAva kA bahuta bar3A mahattva hai| mahApuruSoM ke abhinandana grantha ko mAnava par3hakara mAtA mAtRtva bhAva ke kAraNa hI DheroM sAre kaSToM ko evaM manana-cintana karake svakIya jIvana ko saphala banA sahana karatI hai eka nanheM abodha bacce ke lie| abodha sakate haiN| baccA mAtA kI goda meM nibhaya banaka rahatA hai, kyoki pravartaka jI mahArAja sAhaba jaba gRhasthAvasthA meM the vaha usakI surakSA karatI hai| isIlie usake upakAroM tabhI se Apako dhArmika jJAna prApti kI bar3I jijJAsA rahatI se uRNa honA atyanta kaThina hai| thI kyoMki Apa gRhasthI meM rahate hue bhI parama udAsIna "jananI janmabhUmizca svargAdapi garIyasI" eka rahakara kavi kI kavitAabodha bacce ko surakSA ke kAraNa usakA itanA bar3A "gehI pe gRha meM na raceM jyoM jalateM bhinna kamala hai|" upakAra mAnA gyaa| sArthaka karate the| nimitta milate hI mevAr3a-bhUSaNa pUjya jisane saMsAra ke samasta prANiyoM ko AtmIya buddhi zrI motIlAla jI mahArAja sAhaba se bhAgavatI dIkSA se dekhA, samasta prANiyoM ko nirbhaya banAyA arthAt grahaNa kii| dIkSA lekara Apane pUjya mahArAja sAhaba kI jinakI tarapha se samasta prANI nirbhaya bana gaye unakI tathA apane gurudeva vyAkhyAnadAtA zrI bhAramala jI mahArAja mahimA-garimA kaisI va kitanI hai isakA mApa lenA, sAhaba kI bahuta sevA-sutha SA kii| isakI thAha lenA nAmumakina hai| dIkSA lene ke samaya se adyAvadhi Apane cAroM saralAtmA zraddhaya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja anuyogoM-zAstroM kA gahana jJAna prApta kiyaa| ApakI eka aise hI mahAna bhavya manA haiM / "ambA" zabda mAtA zAstroM, jainAgamoM dvArA hone vAlI tattva vivecanA, kA sUcaka hai| Apa eka dina, do dina nahIM, kintu vyAkhyAna-zailI bahuta hI AkarSaka evaM rucivardhaka hai| paccAsa-paccAsa varSa se isa pada kA nirvAha kara rahe haiN| Apa vidvAnoM kI saMgati meM rahakara tattva nirNaya karate ApakA svabhAva bar3A hI sarala aura milanasAra rahane ke hamezA icchuka rahe haiN| hai| Apane saMyama-sAdhanA meM jo kucha prApta kiyA use Apane kevala mevAr3a deza meM hI vihAra nahIM kiyA 'bahujana hitAya bahujana sukhAya' samarpita kara diyA / apitu bambaI, mahArASTra, khAnadeza, rAjasthAna Adi mevAr3a, mAravAr3a, gujarAta, mahArASTra va mAlavA Adi pradezoM meM pAda vihAra karake dharmodyota kiyaa| aneka prAntoM meM viharaNa kara janasamAja ko bhagavAna yadyapi zraddheya pravartaka zrI kI sevA kA lAma mujhe mahAvIra ke vItarAga-dharma kA pratibodha diyaa| ataH isa adhika prApta nahIM ho sakA, phira bhI ajamera sammelana PAN .. ..... _ . . . anFair telwell Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM samAja ke vighaTana ko dekhakara Apa atyanta santapta dekhe jAte the / usa samaya maiMne alpAvadhi meM hI Apake sadvicAroM kA sannikaTa se anubhava kiyA / Apake jIvana ke viSaya meM jitanA bhI kucha likhA jAya kiMcit mAtra hI rhegaa| ataH maiM zraddheya pravartaka jI mahArAja sAhaba ke guNAnuvAda karane meM asamartha hote hue ApakI lekhanI ko virAma detA hU~ / sAdhvI zrI vimalavatIjI bhAratavarSa mahApuruSoM kA deza hai / yaha avatAroM kI janmabhUmi aura santoM kI puNya bhUmi hai| mIroM kI karmabhUmi aura vicArakoM kI pracAra bhUmi rahI hai / yahA~ para aneka nava ratna, deza ratna aura samAja-ratna paidA hue haiN| jinhoMne mAnava mana kI zuSka bhUmi para sneha kI sarasa saritA pravAhita kI jana-jana ke mana-mana meM abhinava jAgRti kA saMcAra kiyA aura saMyama kI ujjvala, nirmala jyoti jagAI / saMyama kyA hai ? indriyoM para roka lagAnA hI saMyama hai / jo madhya mana aura indriyoM para niyantraNa karatA hai vahI zreSTha aura jyeSTha sAdhaka hai| samasta saMsAra indriyoM kA dAsa banA huA hai| AtmA ke ananta parAkrama ko indriyoM kI dAsatA chIna letI hai| ananta parAkrama ko akSuNNa rakhane ke lie indriya-nigraha ( saMyamaniSThA) karanA anivArya haiM / mahApuruSoM kA indriya nigraha apUrva hI hotA hai / ve apane jIvana ko saMyamita banAte hue dUsaroM ke jIvana ko bhI saMyamita banAte haiM / indriya-vijetA hI Atma-sAdhanA kara sakatA hai| Atma-sAdhanA ke dvArA sadguNoM kA vikAsa karanA hI unakA parama dhyeya hotA hai / indriya-nigraha aura manonigraha para bhagavAna mahAvIra ne bar3e hI sundara DhaMga se pharamAyA hai "jahA kumme sa aMgAI sae dehe samAhare, evaM navAI mehAvI ajjheppeNa samAhare / " vikAsa kI ora bar3hane kI bhAvanA rakhane vAle mAnava ke lie saMyamIvRtti kA vikAsa karanA anivArya hai / aindrika, zArIrika aura mAnasika zaktiyoM kA sahaka zraddhAna evaM vandanA | 53 sukAryoM aura paropakAra meM vyaya karanA hI saMyama hai / yaha hI sukha kA rAjamArga hai / isI mukha ke rAjamArga para calane vAle mevAr3a-bhUSaNa, paNDitaratna, tyAgI, tapodhanI, tattvajJa zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba kA hama hArdika abhinandana karate haiM / Apa zrI udAra vicAra ke dhanI aura ucca koTi ke karmaTha sAdhaka haiN| mAdhuryapUrita bhASA namravRttimaya jIvana aura samanvaya siddhAnta ke mAdhyama se saMgaThana aura sneha kI saritA pravAhita karane meM Apa atyanta dakSa haiM / Apane isa dIrgha dIkSAvadhi meM lAkhoM zrotAoM ko apanI mAdhurya pUrNa vANI dvArA abhibhUta evaM abhisiMcita kiyA hai / aisI parama pavitra vibhuti ke pAda-padmoM meM bhakti bharI puSpAJjali ke sAtha zAsana deva se yaha prArthanA karatI hU~ ki Apa zrI ko dIrghAyu banAveM / rAjendra muni zAstrI, kAvyatIrtha [udIyamAna lekhaka ] paramAdaraNIya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja kA abhinandana grantha prakAzita hone jA rahA hai / mujhe unake sambandha meM likhane ke lie kahA gayA hai| maiM socatA hU~, kyA likhUM ? mahApuruSoM ke sambandha meM likhanA Ter3hI khIra hai / paM0 muni zrI ambAlAla jI mahArAja ke gRhasthAzrama meM maiMne darzana bhI kiye hoMge para mujhe smaraNa nahIM / zramaNa banane ke pazcAt sarvaprathama maiMne unake darzana sANDerAva sammelana meM kiye| maiMne unake sambandha meM pUjya gurudeva rAjasthAna kesarI puSkara muni jI mahArAja va samartha sAhityakAra zrI devendra munijI mahArAja se bahuta kucha suna rakhA thA / jaisA sunA thA vaisA hI maiMne unako pAyA / svabhAva se sarala, milanasAra aura vicAroM se udAra / unake jIvana meM hajAra-hajAra vizeSatAe~ haiM para sabase bar3I vizeSatA jo maiMne unameM pAI vaha unakI dRr3ha saMkalpa zakti sthAnakavAsI paramparA mukhya rUpa se ASAr3hI pUrNimA se unapacAsa yA pacAsaveM dina saMvatsarI mahAparva manAtI rahI hai| gatavarSa san 1974 meM do bhAdrapada hone se yaha prazna sAmane aayaa| samAja meM bahumata 49-50 veM ke pakSa meM / phalataH eka tUphAna paidA ho gayA / zramaNa saMgha ke AcArya samrAT Ananda RSijI mahArAja evaM zramaNa saMgha --- For Policy rate con The * Minim 000000000000 000000 000000000000 ww sanchord 5/ Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ke mUrdhanya va karmaTha kAryakartA, marudhara kesarI jI mahArAja - mahAsatI zrI zIlavatI jI bhI 46-50 dina ko mAnane vAle the para Apa zrI kI vItarAga bhagavAna mahAvIra ke ziSya paramparA kI cunauti ke kAraNa unheM ghuTane Tekane par3e aura apane vicAroM satat nirmaladhArA cirAvadhi se pravAhita ho rahI hai| ko saMgaThana kI dRSTi se badalanA pdd'aa| yaha hai Apake satyA jisameM anekAneka AtmAoM ne majjana kara sva va parAtmA graha aura saMkalpa kI mahAn zakti kA camatkAra jisake ko parama rUpa diyA hai| ve mahAnatA ke ucca zRga para kAraNa alpamata kI bahumata para vijaya huii| Aja bhI jyotipuMja ke rUpa meM samasta jagata kA patha-pradarzana maiM aise dRr3ha saMkalpa ke dhanI-muni ke caraNoM meM zataza: vandana ke sAtha yahI prArthanA karatA hU~ ki Apa yuga-yuga kara rahe haiN| isI paramparA meM pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba ko bhI ginA jAtA hai| jinhoMne atyanta taka jIte raheM aura apanI saMkalpa zakti ke camatkAra se alpAyu meM hI apane lie sAdhanA evaM saMyama kA kaThora vizva ko satya kA rAstA dikhAte rheN| mArga apanAyA aura usa mArga para gat 50 varSoM se avirala svAtmA va parAtmA ke kalyANa hetu prayatnazIla haiN| sAdhvI zrI candrAvatI isa dIrghAvadhi meM pUjya pravartaka zrI ne na kevala jaina [cintanazIla lekhikA, kaviyitrI] jagata varan sampUrNa mAnava-jIvana ko samprati-kAla kI saphalatA kA mUla-mantra hai-dhyeya siddhi / jo vyakti bhautikavAdI viSamatAoM se mukti dilAne kA bharasaka apane dhyeya kI prApti karate haiM unase sArA vizva AkRSTa prayatna kiyA hai| ve vinaya ke bhaNDAra haiM, gAmbhIrya ke samudra hotA hai, jaise vana meM khile kamala para lAkha-lAkha madhupa haiM, jJAna-vijJAna ke AgAra haiM, saMyama ke kancana haiM, tapa ke nichAvara hote haiM / mevAr3a ke mahAgha santa ratna pUjya zrI aTala himAlaya haiM aura puNya ke nirmala srota haiM / ambAlAla jI mahArAja eka aise hI adhyAtma yogI haiN| aisI nirmala AtmA kA abhinandana svata: prazaMsanIya hai| Atma-sAdhanA hI unake jIvana kA lakSya hai / usa lakSya para maiM parama pUjanIya pravartaka zrI ke isa abhinandana-grantha prakAve jIvana ke prathama caraNa arthAt apanI nanhIM sI Ayu meM hI zana ke zubhAvasara para kAmanA karatI hU~ ki pUjya pravartaka cala par3e aura aba 50 varSa kI dIrgha Ayu taka eka hI zrI kA jIvana cirAyu hokara vizva kI saMtapta mAnavatA ko lakSya para eka lagana se nirantara bar3ha rahe haiN| vastutaH aise zAnti pradAna kareM; hamArA patha-pradarzana karatA rahe aura pAraMgata Atma-sAdhaka koTi-koTi badhAI ke pAtra haiM / unakI sva-kalyANa tathA parahita ke parama lakSya kA prApta kreN| sAdhanA stutya hai, prazaMsanIya hai| pUjya pravartaka zrI ke 50 veM varSa kI saphalatA meM prakAzita abhinandana grantha unake tyAga, sAdhanA va saMyama-maya sAdhvI zrI puSpavatI, 'sAhityaratna' jIvana kA samucita sammAna hai / jo isa bhautika yuga ke paNDita pravara santa-mAnasa pravartaka zrI ambAlAla jI andhakAra meM AdhyAtmika jyoti kI svarNa razmiyA~ vikIrNa kregaa| aura yuga-yuga ke Atma-sAdhakoM ke lie prakAza mahArAja sthAnakavAsI jaina samAja ke eka jAne mAne aura pahacAne huye santa ratna haiN| unakA vyaktitva evaM kRtitva stambha banakara patha-pradarzana karatA rhegaa| isI abhilASA pUrvaka maiM ina tuccha zabda sumanoM kI zraddhA surabhita mAlA se indradhanuSa ke samAna manamohaka hai| jisameM jJAna-darzana, cAritra, tapa aura tyAga ke vividha raMga jagamagA rahe haiM, zraddhArcana karatI huuN| ve yuga-yuga jIe~ aura adhyAtma kA jinheM dekhate hue A~kheM aghAtI nahIM, mana maratA nahIM / Aloka pradAna karake svapara ke hita sAdhaka bneN| unake bhagavAna mahAvIra ke Adarza siddhAnta unake jIvana ke kaNadvArA yaha medapATha gauravAnvita hai| eka saMskRta sUkti ke kaNa meM mukharita ho rahe haiM / ve sAdhutA ke zRgAra haiM, mAnaanusAra vatA ke divyahAra haiN| aise santa kA abhinandana grantha "kulaM pavitra jananI kRtArthA, vasundharA puNyavatI ca tena / prakAzita hone jA rahA hai, yaha eka prasannatA kI bAta hai| apAre saMsAre lInaM jahA~ taka mujhe smaraNa hai ki ambAlAla jI mahArAja pare brahmaNi yasya cetaH / / " ke sadgurudeva kA nAma paM0 bhAramala jI mahArAja hai| LA wwsarjanemuraryay Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana evaM vandanA | 55 000000000000 000000000000 SO... ka AMITUN HTTE paM0 bhAramala jI mahArAja ko saMsArAvasthA meM pratibodha dene mAna, mAyA, parigraha, strI Adi doSoM kA parityAga kara vAlI tyAga-vairAgya kI jItI-jAgatI pratimUrti parama viduSI vikAroM kA damana karate huye vicarate haiN| merI sadguruNI zrI sohanakuvara jI mahArAja thii| unake jaba-jaba maiM isa gAthA kI svAdhyAya karatA hU~, isa para prastuta upakAra ko ve jIvana bhara vismRta nahIM hue the| manana karatA hU~ to mere pUjya bhrAtA parama zraddheya zrI ambAzrI ambAlAla jI mahArAja se jaba bhI hama mile vahI lAla jI mahArAja kA tapaHpUta pavitra jIvana mere antara sneha sadbhAvanA hameM dekhane ko milii| paTa para ubhara AtA hai| zAstrokta, isa garimA kA mUrta muni zrI ambAlAla jI mahArAja ko thokar3e, bolacAla svarUpa isa yuga meM mila pAnA eka kaThinAI hai kintu ApakI adhika priya haiM, merI mAtezvarI mahAsatI prabhAvatI jI upasthiti hI merA tatkAla samAdhAna kara detI hai| mahArAja ko bhI bahuta thokar3e kaNThastha haiN| jaba praznottara sarala, sAttvika tathA sudRr3ha saMyamAnurAgI mere pUjya guru calate haiM to unakI pratibhA kA camatkAra dekhate hI banatA bhrAtA ke dIrgha jIvana kI maMgala kAmanA ke sAtha zreSTha hai| mAtA jI mahArAja ke sAtha ApakI aneka bAra carcAe~ saMyama jIvana kA hArdika abhinandana karatA huuN| vicAraNAe~ huI hai / Apa sacce jijJAsu kI bhA~ti carcA karate haiM, aura satya-tathya ko binA kisI saMkoca ke svI sAdhvI zrI premavatI jI kAra kara lete haiN| ___mujhe pravartaka munizrI se aneka bAra vArtAlApa karane kA parama pUjya gurudeva zrI ke prati zraddhArpaNa ke lie, avasara milA hai| kabhI-kabhI tAttvika rahasya ko batAne ke muni zrI kumudajI mahArAja ne mujhe do zabda likhane ko lie Apa rAjasthAnI choTI-choTI kathAoM kA prayoga karate kahA to maiM mana hI mana bhAvanA ke eka aise stara para pahu~ca haiM aura usake mAdhyama se una gambhIra tathyoM ko prakaTa gaI jise abhibhUta honA kahA jA sakatA hai| karate haiN| mana kI abhibhUtAvasthA meM harSa aura prema ke mizrita Aja kA zramaNa bar3e-bar3e zaharoM meM rahanA pasanda karatA mAvoM kA saMcAra rahatA hai aura usI tanyayatA meM eka hai / jahA~ para hara prakAra kI suvidhAe~ haiM para Apako mevAr3a sudUravartI atIta mere antara nayana meM ghUma gyaa| ke choTe-choTe gA~va pasanda haiM, Apa unameM vicaraNa karanA atIta meM jaba maiM bahuta choTI thii| merI mA~ ke sAtha adhika pasanda karate haiN| yahI kAraNa hai ki mevAr3a kI prAya: munirAja mahAsatIjI ke darzana karane ko jA AyA grAmya janatA Apako hRdaya se pyAra karatI hai, Apa mevAr3a karatI thii| ke gA~voM meM jahA~ bhI jAte haiM vahA~ para nava cetanA, navI mevAr3a sampradAya ke AcArya pravara pUjya zrI motIlAla jAgRti kA saMcAra ho jAtA hai| jI mahArAja ko hama hI nahIM hamArA parivAra gA~va yahA~ merI tathA mAtezvarI prabhAvatI jI mahArAja kI yaha taka ki hamAre AsapAsa ke sAre gA~voM ke nara-nArI bar3I hArdika maMgala kAmanA hai ki Apa dIrghakAla taka svastha va zraddhA se mAnyatA dete the| prasanna rahakara khUba jinazAsana kI sevA kareM / jJAna-darzana unakA vyaktitva prabhAva bhI bar3A jabaradasta thA / cAritra kI abhivRddhi karate hue dharma kI prabhAvanA kreN| vANI meM jAdU thA aura sampradAya ke AcArya bhI the, ina sabhI kAraNoM se jaba AcArya zrI apanI ziSya maNDalI muni zrI indramala jI sahita hamAre gA~va kozIthala kI tarapha padhArate to kaI [gurudeva zrI ke gurubhrAtA] dinoM pahale hamAre yahA~ bar3I halacala maca jaatii| kaI mIla dUra hote, vahIM, hamAre vahA~ se bahuta se bhAI-bahana chajjIvakAe a samArabhaMtA, vinatI karane ko pahu~ca jAte, yaha krama kaI dinoM taka mosaM adattaM ca asevmaannaa| cltaa| pariggahaM ithio mANa mAyaM, aisI kaI vinatiyoM meM mA~ ke sAtha maiM bhI gaI, to mujhe evaM pariNNAya, caraMti dNtaa|| hara bAra bar3I khuzI hotii| aisI khuzI jaise kisI bacce -satpuruSa chahakAya jIvoM kI rakSA karate hue mRSA, adatta ko kisI mele meM jAne para hotii| vAstava meM vaha dharma kA - -.'.USUBE Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana granya 000000000000 000000000000 melA hI hotA thaa| maiMne hara bAra ThaTTha ke ThaThTha nara- kucha hI dinoM meM gurudeva zrI ke upadeza mere jIvana ke nAriyoM ko pUjya zrI ke yahA~ dekhe / sabhI loga apane-apane aMga bana gaye / maiM anAyAsa hI udhara Dhalane lgii| gA~voM kI vinati rakhate, hamAre bhAI bhI arjI karate aura gurudeva zrI ke tyAga, tapa, sevA aura jJAnAtmaka maiM socatI, gurudeva hamArI vinati manjUra kara leM to bar3A vyaktitva kA vaha asara huA ki maiM mA~ kA anusaraNa karane Ananda aaye| ko utsuka ho uThI-itanA hI nahIM, merA saMyama ke prati itanA aura kaI bAra vinati manjUra huI / AcArya zrI kozI- adhika AkarSaNa jaga uThA ki eka-eka dina kI derI mujhe thala padhAre hara bAra hama phUle nahIM smaaye| varSa jaisI lagane lgii| mujhe yAda AyA, pUjya zrI kI muni maNDalI meM eka umaMgoM ke sAtha kaI avarodha bhI khar3e ho jAyA karate aise tejasvI aura sakriya munirAja the jo sevA, jJAnArA- haiM, mere sAtha bhI yahI huA kintu gurukRpA se sAre avadhanA tathA saMgha saMcAlana jaise kaThina kAryoM ko eka sAtha rodha haTe aura hama devariyA gAMva meM eka sundara samArohanibhA rahe the / pAThaka asamaMjasa meM na raheM ve tejasvI santa pUrvaka saMyama ke patha para bar3ha cliiN| yaha saMvat 1666 kI ratna hamAre parama ArAdhya pUjya gurudeva zrI ambAlAla jI bAta hai| mahArAja hI the| maiM bahuta dUra atIta meM calI gaI / maiM apanI AtmakathA ___ munimaNDalI ke lie AhArAdi lAkara sevA karanA, nahIM likha rahI hU~-maiM merI usa abhibhUtAvasthA kA saghana pravacana karanA, dina meM mahAsatI jI ko zAstroM kI bA~canI kAraNa batA rahI hU~ ki jIvana nirmAtA sampreraka, isa addenA, bahanoM ko bola thokar3e sikhAnA rAtri ko zrAvakoM bhuta vyaktitva ko kina upAdhiyoM se manDita karU kina ko jJAna dhyAna denA, AcArya zrI ke netRtva meM catuvidha saMgha zabdoM se vyakta karUM? kucha sUjha bhI nahIM par3a rahA hai| ko AcArya zrI kI bhAvanA ke anurUpa maryAdAnusAra nirde- merI saMyama yAtrA ke 36 varSa vyatIta ho cuke haiN| zana denA Adi aneka kArya bar3I tatparatA ke sAtha karate Aja saMyama merA jIvana hai| maiM aura merA saMyama hama do maiMne inheM dekhaa| nahIM hokara eka haiN| maiM dekha rahI hU~, dIpa zikhA kI taraha pUjya AcArya zrI ke dharmopadeza tathA paramaviduSI mahA- merI adhyAtma jyoti UrdhvagAmI banI aura banatI jA rahI satI jI zrI kerakuvara jI mahArAja ke pavitra sAnidhya se hai, yaha saba isa divya vyaktitva kA jAdU hai, jisakA saMgha merI mAtA ke mana meM vairAgyAMkura aMkurita huA aura sAtha abhinandana karane jA rahA hai| hI, vaha yaha bhI cAhatI thIM ki maiM bhI dIkSita hoU~ to yaha taila na ho to dIpaka bujha jaae| mere saMyama ke dIpa eka kaThina prazna thA / kaThina isalie ki maiM merI mAM ko ko tela cAhie thA aura vaha mujhe barAbara milA / saMyama bhI saMyama nahIM lene denA cAhatI thI, to merA usake sAtha ke lie jJAna hI to tela hai| Aja merA kahA huA pratyeka ho jAnA to bar3A kaThina thaa| isa bAta ko merI mA~ zabda isa divya cetanA kA diyA huA hai| merI to kevala acchI taraha jAna cukI thI, usane eka nayA prayoga kiyaa| ve truTiyA~ haiM jo jahA~-tahA~ merI skhalanA se prakaTa ho jAyA vaha mujhe apane sAtha muni darzana ko le jAtIM aura hara bAra karatI hai / jIvana kA satyaM zivaM sundaram jitanA bhI upavaha mujhe gurudeva zrI ke sAmane khar3I rakhatI aura upadeza sthita ho pAyA yaha saba inhIM zraddheya kI kRpA kA prasAda hai| sunane kA Agraha krtii| maiM vivaza khar3I to rahatI kintu maiM apanI skhalanAoM va truTiyoM ko jAnatI hUM-ve ghanI dIkSA lU isa viSayaka koI upadeza mujhe nahIM cAhie thaa| haiM, kintu antazcetanA kI gaharAI ke sAtha abhibhAvanA ke kintu mere anacAhe se kyA honA gurudeva zrI kucha na ina kSaNoM meM kSamA yAcanA kI abhilASA pUrvaka mere paramAkucha pratibodhAtmaka kaha hI jAte / rAdhya kA eka bAra punaH abhinandana vandana karatI huI zarakucha dina to upekSA hI karatI rahI kintu na mAlUma NApita ho rahI huuN| kyoM, kucha hI dinoM meM mere antara meM eka nayA parivartana netRtva kI saghana chAMha jo aba taka milI, agale zeSa Ane lgaa| jIvana ko bhI yahI netRtva milatA rahe, AzA ke isa maMgala maiM mahArAja zrI kI bAta dhyAna se sunane lagI / itanA dIpa ko saMjo kara abhivandanA ke ina adbhuta kSaNoM se hI nahIM, ve bAteM mujhe priya bhI lagane lgiiN| bAhara A rahI huuN| PA Ano ka lcomOOO AR in Education Interational For-Bihate.posonaodol mAnAmARINTRO Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana evaM vandanA | 57 000000000000 000000000000 para INNI MITHS C... WATI - AryA zrI ugamavatI jI inake padArpaNa se hameM mAnoM eka naI madada mila gii| Ananda kA amRta sarovara yadi kahIM laharAtA huA nahIM dekhA ho to mere pUjya gurudeva zrI ke darzana kara koI munirAjoM kA zrama sArthaka huA, zrI mAtAjI mahAbhI use pratyakSa dekha sakatA hai| rAja kA svAsthya kramazaH sudharane lgaa| gurudeva zrI kI kRpA dekhie ki muniyoM ko sandeza bhejA ki zrI mAtAjI pratipala muskarAtA, haMsatA ceharA mizrI sI mIThI vANI mahArAja ke svAsthya ke lie adhika rukanA par3e to bhI AtmIyatApUrNa sajIva vyavahAra, kula milAkara gurudeva zrI rukeN| ke vyaktitva ko Ananda ke amRta sarovara kI upamA se upamita karate hue eka sahaja vAstavikatA kA bodha dayA karuNA samatA aura zreSThatA ke amara pratIka hotA hai| pUjya gurudeva zrI kA maiM hArdika abhinandana karatI huuN| merI saMyama yAtrA kA prArambha gurudeva zrI kI hI sadpreraNA kA phala hai / vigata chabbIsa varSa se maiM saMyama meM huuN| D zrI darzanarAma jI mahArAja isa bIca aneka bAra pUjya gurudeva zrI kI sevA kA saubhAgya [akhila bhAratIya snehI sampradAya ke bhUtapUrva AcArya mujhe milA / isa dIrgha sAnnidhyatA ke saikar3oM anubhava haiM ve rAma dvArA, kelavAr3A] preraka saMsmaraNa banakara Aja bhI mere jIvana meM kAma A mujhe yaha sunakara atyanta harSa huA ki pUjya ambA rahe haiN| maiM unheM ginAne bailUM to maiM likhate thaka jAU~gI guru abhinandana nAmaka grantha prakAzita kiyA jA rahI hai| aura pAThaka par3hate thaka jaayeNge| una anekoM saMsmaraNoM meM se vastutaH yaha eka susupta jana-samAja ko jAgRta karane kA ekAdha yahA~ aMkita karanA cAhU~gI / suprayAsa hai / isameM guru-abhinandana zabda kA prayoga to bahuta lagabhaga bAraha varSa pUrva kI bAta hai| zrI mAtAjI hI mahattvapUrNa hai| "guH zabda stvandha kAraH kaH zabda mahArAja (zrI saubhAgya munijI aura merI mAtA zrI) stannivArakaH" isa vyAkaraNa vyutpatti labhyArtha se gurudeva sUrya kisI mAnasika vyAdhi se grasta ho gaye the| hama inakI kI bhA~ti hRdaya kA andhakAra dUra kara dete haiN| isa asAra isa sthiti se bar3e cintita the| mAtAjI mahArAja kucha bhI saMsAra-sAgara se pAra jAne ke lie guru hI ekamAtra bAta mAnane ko taiyAra nahIM the, ilAja bhI nahIM le rahe the| avalambana hai| koI bhI sampradAya kyoM na ho yaha nirvivAda jo ilAja inheM vivaza kara kiyA usameM saphalatA bhI nahIM satya hai ki guru kA Azraya to sarva ko grahaNa karanA hI milI thii| usa samaya mujhe gurudeva zrI tathA bhAI mahArAja par3atA hai| guru kI mahimA Izvara se bhI jyAdA hai (guru sAhaba kI bar3I yAda AI, kintu gurudeva zrI bhIlavAr3A ke miliyAM govinda paave)| guru kA stavana saMsAra ke pAsa the| hama gogundA the| itanI lambI dUrI thI hamAre tridevoM kI upamA se kiyA jAtA hai| yadi guru meM tAmasabIca meM / mujhe koI sambhAvanA nahIM thI ki hameM guru darzana pana AtA hai to zaMkara rUpa samajhanA caahie| rajoguNa mila paayeNge| usa samaya eka aura kaThinAI yaha thI ki Ane para brahmA kA rUpa hai| tathA vaise hI sattvaguNa rUpa meM gurudeva zrI kula cAra ThANA hI the| aisI sthiti meM kinhIM viSNu rUpa kI upamA dI hai| muniyoM ke padhArane kI sambhAvanA bhI nahIM thI, phira bhI yuga-yuga meM samaya-samaya para hone vAle avatAroM va mAtAjI mahArAja kI bImArI ke samAcAra to hamane tIrthaMkaroM ne bhI sadguru kI mahAmahimA kA mukta kaMTha se bheje hii| guNagAna kiyA hai / guru-ziSya saMvAda paramparA se hI saMsAra gurudeva zrI ke asIma dayAlu hRdaya kA paricaya mujhe meM jJAna vRddhi huI hai| upaniSad, purANAdi granthoM meM bhI taba anAyAsa mila gayA jaba svayaM kaThinAI sahakara bhI zrI guru-ziSya saMvAda rUpa jJAna kA hI saMgraha hai| ata: ajJAna bhAI mahArAja aura madana munijI ina donoM munirAjoM ko dhvAnta vinAzaka prabhAkara guru kA abhinandana ucita va hameM darzana dene ko turanta bheje / kUla cAra-pA~ca dina meM hI sarvamAnya evam sarva pUjya hai / munirAja gogundA pahuMca gye| ....... . . 1/1A - SP. ptinelibrary A .......... . Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 AM mi 0 goTUlAla mAMDota 'nirmala' rAyapura svargIya mevAr3a-bhUSaNa gurudeva zrI motIlAlajI mahArAja [vicAraka evaM sAmAjika kAryakartA] sAhaba kI asAdhya bImArI kI vajaha se unakI sevArtha vi.saM.2028 kA pUjya gurudeva zrI ambAlAlajI mahA munizrI kA hamAre gA~va delavAr3e meM pAMca sAla taka lagAtAra rAja kA varSAvAsa kozIthala (mevAr3a) meM thaa| svAdhyAyI cAturmAsa hotA rhaa| ataH unake vyAkhyAnoM kA lAbha saMgha gulAbapurA ke samparka meM rahane se mujhe pratikramaNa sthAnIya sthAnakavAsI zrAvaka saMgha ne jI bharakara utthaayaa| kaNThastha thA tathA pratidina sAyaMkAla ko pratikramaNa sunAne / unakI prakharavANI, akhaNDa-jJAna aura pavitra cAritrya kA jitanA lAbha isa saMgha ne uThAyA zAyada hI utanA kinhIM kA avasara bhI mujhe hI milatA thaa| eka dina pratikramaNa karate samaya mujhe kucha aisA AbhAsa aura logoM ne uThAyA hogaa| huA ki zrotAoM kI vizAla janamedinI meM Apasa meM carcA saMgha ko yaha jAnakara atyanta prasannatA kI anubhUti huIcala rahI hai aura nIravatA meM kucha kamI A rahI hai| prati- hai ki parama pUjya munizrI ke tapasvI jIvana ke 50 varSa kramaNa ke liye zAnta sthAna adhika upayukta rahatA hai, aisA sampUrNa ho jAne ke upalakSa meM unheM abhinandana-grantha samarpita socakara maiMne sthAna parivartana kara diyaa| vAtAvaraNa isase kiyA jA rahA hai| ekadama zAnta ho gayA aura mere dUra baiThane para bhI AvAja etadartha, gurudeva ke caraNa kamaloM meM delavAr3A sthAnaka dUra taka sApha suna lI gii| pratikramaNa ke ThIka bAda kSamA- vAsI zrAvaka saMgha apanI hArdika zraddhAJjali arpita yAcanA kA daura prAramma haA aura maiM gurudeva zrI ke samIpa karatA hai| devasI aparAdhoM kI kSamA mAMgane lgaa| gurudeva mujhe udAsa lage, lagA unakA antara mere aparAdha se vyathita huA hai, bhAvoM ko pUjya zrI roka nahIM sake aura kahA-"Aja 0 zaMkaralAla koThArI tumane saMgha kI azAtanA kI hai, saMgha kI azAtanA ghora [mantrI-molelA maNDala, phorTa (bambaI) aparAdha hai, tumheM aisA nahIM karanA cAhie.....!" yaha ati prasannatA kA viSaya hai ki mevAr3a bhUmi meM nandI sUtra meM varNita saMgha kI stuti kA varNana karate eka mahAnatama santa kA unakI 50 varSa kI dIkSA jIvana hae gurudeva zrI ne saMgha kI mahimA mujhe samajhAI, mere aMtara kI saphalatA para abhinandana hone jA rahA hai| Aja hamAre meM prakAza kI kiraNa utpanna ho gaI aura zraddhA aura bhakti " se maiMne gurudeva zrI se apane aparAdha kI Alo canA kii| samAja kA isase bar3hakara aura gauravapUrNa viSaya kyA ho sakatA hai ? isa mahAnatama santa ko mevAr3a ziromaNI pUjya prasaMga purAnA hai, kintu mujhe lagatA hai jaise gurudeva zrI pravartaka gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba ke nAma Aja bhI mere hRdaya meM virAjita haiM aura mujhe saMgha sevA kI se Aja sampUrNa samAja jAnatA hai| preraNA de rahe haiN| yaha satya hai ki jIvana ke satya, saralatA, samatA, mRdulatA, santoSa, vinaya, viveka, sahiSNutA Adi amara 0 delavAr3A sthAnakavAsI zrAvaka saMgha, delavAr3A phala haiM / ina amara phaloM kA rasAsvAdana santa ke jIvana [maMtrI-ratanalAla mehatA] kI pavitra preraNAoM se hI kara sakate haiM / ye sabhI jIvana parama pUjya prAtaH smaraNIya 'mevADa-bhUSaNa' gurudeva zrI ke amara phala gurudevazrI meM vidyamAna haiN| ve eka mahAna ambAlAla jI mahArAja sAhaba ko Aja kauna nahIM jAnatA? santa haiM, bhakta haiM, sAdhaka haiM, vidvAna haiM tathA samAja unake jJAna-darzana aura cAritra meM kisI ko sandeha nhiiN| saMgaThaka haiN| unakI jJAna-darzana aura cAritra kI mahimA hI hai ki Aja molelA maNDala phorTa ke sarva sadasyagaNa zuddha hRdaya se unako aisI ziSya-maMDalI upalabdha hai-jinakI prakhara aise mahimAvAna santa munizrI kA abhinandana karate haiN| vANI se udayapura hI nahIM varan dUra-dUra ke jaina-ajaina ApakA tyAgamaya tapasvI jIvana uccatama zikhara para pahu~ca samudAya ko apane jIvana ko UMcA uThAne aura sahI mArga- kara sampUrNa samAja ko Alokita kare / yahI hamArI hArdika darzana pAne kA maukA milA hai| zubhakAmanA hai| maaxmana ra (OROR 6880 educationinemation maineliomasaram Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana evaM vandanA | 56 000000000000 000000000000 D gayA LATILI C...2 Amy / sAgaramala kAvaDiyA sAmAyika ke mArga se vItarAgatA kI maMjila taka - devendrakumAra 'hiraNa' pahuMcane kI athaka sAdhanA meM Apa lage haiM yahI hai mokSa [adhyakSa evaM maMtrI-zrI mevAr3a jaina zvetAmbara terApaMthI gAmI mArga / kAnphreMsa, rAja samanda, udayapura (rAja.)] yaha jAnakara atIva prasannatA huI ki sthavira tapodhana 0 bhagavatIlAla tAter3a, DUMgalA pUjya zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba ke dIkSA jIvana ke .. kahate haiM-pArasa hotA hai jo lohe ko sonA banA detA pacAsa varSa kI sAnanda saphalatA para mevAr3a kI dharmaprANa hai| maiMne dekhA nahIM, zAyada Aja ke yuga meM kisI ne bhI zraddhAlu janatA ne svAmIjI ke abhinandana svarUpa zraddhA pArasa ko nahIM dekhA hogaa| kintu yaha maiM satya kahatA hU~ sumana ke rUpa meM "abhinandana-grantha" bheMTa karane kA nizcaya ki mevAr3a saMgha ziromaNi pUjya pravartaka gurudeva zrI 1008 kiyA hai| isake lie mevAr3a jaina zvetAmbara terApaMthI zrI ambAlAlajI mahArAja sacamuca pArasa haiM jo mujhe mile / kAnphreMsa hArdika zubha kAmanA prakaTa karatI hai| maiM sonA banA yA nahIM banA yaha alaga bAta hai / yadi sonA svAmIjI santa kalpa-taru ke rUpa meM sAdhanArata rahe haiN| maiM bana nahIM pAyA to yaha merI apanI hI kamI hai / pArasa mevAr3a-samAja ke nirmANa evaM AdhyAtmikatA ke vikAsa meM kI nhiiN| maiM sonA nahIM huA na sahI, dhanya avazya hogyaa| ApakA bar3A yoga rahA hai| pUjya gurudeva zrI kA DUMgalA cAturmAsa mere jIvana ke lie aise punIta avasara para mevAr3a kAnphreMsa parivAra ApakA svarNa saberA lekara aayaa| usa cAturmAsa meM maiM eka aise hArdika abhinandana karatA hai| vyaktitva se sambandhita ho gayA hU~ jo mujhe barAbara bhaTakAva se bacAe hue haiN| bhaMvaralAla pagAriyA pUjya gurudeva zrI sarala zAnta tathA saMyama ke sajaga sAdhaka haiN| inake pavitra darzana prApta hone para antara meM [sahamantrI-zrI va0 sthA0 jaina zrAvakA saMgha, eka vilakSaNa bhAva-dhArA kA udaya hotA hai, use maiM zabdoM kAMkarolI] dvArA vyakta nahIM kara sakatA, kyoMki tulasIdAsajI ne kahA Apa jaise vyakti darpaNa kI taraha jIte haiM, samAdhistha hI hai-"girA anayana, nayana binu vANI" / vyakti darpaNa kI taraha hI jItA hai / koI gAlI detA hai to gurudeva cirAyu hokara hameM dhArmika netRtva pradAna karate vaha sunatA hai-koI sammAna karatA hai to vaha sunatA hai- raheM. isI zubhakAmanA ke sAtha / lekina jaise sammAna vidA ho jAtA hai aise gAlI bhI vidA ho jAtI hai bhItara kucha pakar3A nahIM jAtA-isalie Apake citta kI alaga-alaga sthitiyA~ nahIM haiN| itanA kahanA hI 0 rozanalAla siMghavI, darolI kAphI hai ki darpaNa ke sAmane jo bhI AtA hai vaha jhalakatA mevAr3a kevala karmavIroM kA hI nahIM dharmavIroM kA bhI hai, jo calA jAtA hai-jhalaka banda ho jAtI hai / aisI hI samatAmaya sthiti gurudeva zrI ke citta kI hai| vandanA pramukha janmasthala rahA hai| karane vAle bhI Ate haiM aura niMdA karane vAle bhii| para mevAr3a ke raNa-vIroM kA eka itihAsa hai to dharmavIroM ApazrI donoM ke prati samacitta rahate haiN| kI bhI yahA~ vizAla gaurava gAthAe~ haiM / mevAr3a ko apane eka samatA AgaI hai citta kii| ApakI pUrI sAdhanA donoM vIroM para garva hai| saMkalpa kI, zrama kI sAdhanA hai ki jise satya pAnA hai use mevAr3a saMgha ziromaNi pUjya pravartaka gurudeva zrI 1008 yAtrA para nikalanA hogA, use khoja meM jAnA hogA, use zrI ambAlAlajI mahArAja dharmavIroM ke paMkti kA eka jUjhanA par3egA, use cunautI, sAhasa, saMgharSa meM utaranA jIvanta Adarza hai| pdd'egaa| aise baiThakara satya nahIM mila jAyagA / saMyama patha para Ane se pUrva hI jo jIvana parIkSA kI kA AMAIEVAR nahaiMathemamline -MS.SXst. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 4000DDDDDD pha 60 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha kaThina kasauTI para car3hA aura kharA utarA vaha vigata pacAsa varSo meM adhika nikharA hI hai / gurudeva zrI ke saMyamI jIvana ke pacAsa vasanta bIte mausama ke vasanta Aye aura cale gaye kintu gurudeva kA saMyama vasanta sadA bahAra khilA hI rahA / sadA abhinandita gurudeva ke abhinandana ke isa zubhAvasara para hRdaya kI samasta zraddhA ke sAtha " matthaeNa vandAmi" karatA hU~ / dharma jyoti pariSada ( kAryakartAgaNa ) jana-jana vareNya prAtaH smaraNIya sad guruvarya pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja ko unake samparka meM Ane vAle bhaktoM ne aneka rUpa se pahacAnA aura anekoM taraha se ve unakI stutiyA~ karate haiN| kisI ke lie ye azaraNa zaraNya hai, to kisI ke lie patha-pradarzaka / kisI ke lie mAtA-pitA tulya hai to kisI ke lie guru / koI inheM patita pAvana kahatA hai to koI dharmopadezaka / jahA~ taka hamAre prAnta kI janatA kA prazna hai vaha to inheM apane lie eka mAtra 'prakAza stambha' samajhatI hai / andhere meM bhaTakate jahAjoM ko prakAza stambha hI kinAre taka pahu~cA sakatA hai / hama bhI andhere meM bhaTaka rahe the| hameM dharmaM, khAsakara jaina dharma jo hameM paramparAgata rUpa se upalabdha hai, ke viSaya meM hamArA jIvana nitAnta andhere meM thA hama bhaTaka rahe the kidhara jAyeM ? tabhI molelA meM pUjya gurudeva zrI kA cAturmAsa huA, hama nihAla ho gaye, hamArI maTakatI jIvana naukAoM ko sabodha kA aba kinArA mila pAegA aisA hameM antara meM vizvAsa ho calA / usa cAturmAsa meM magarA prAnta kI janatA ne apane eka mAtra isa saMyama devatA ke caraNoM meM apane zraddhA sumana sama pita karate hue inake iMgitoM para calane kA nizcaya kiyA / gurudeva zrI kI kRpA svarUpa tathA gurudeva zrI ke antevAsI vidvAna ziSya ratna zrI saubhAgya muni jI 'kumuda' kI saMpreraNA evaM kRtitva se 'dharmajyotipariSad' se hamArA sambandha banA kucha hI samaya meM magarA prAnta ke grAma-grAma meM jaina zAlAeM mUrta rUpa lene lgiiN| phalasvarUpa hamAre saikar3oM bacce dhArmika jJAnArjana meM laga gye| sAtha hI svadharmI sahAyatA kA kAryakrama bhI sAmane aayaa| pUjya zrI motI guru granthAlaya kI sthApanA ne jAgRti ke eka kadama ke rUpa mUrta rUpa liyA / molelA meM zAkhA kAryAlaya kAryarata hai| gurudeva zrI kI sampreraNA se magarA prAnta kI cokhalA kameTI (52 gA~va) se samAjotthAna kI eka nayI rUpa-rekhA banI, kaI anAvazyaka kurUr3hiyA~ daphanA dI gii| isa taraha magarA prAnta meM jAgRti kA jo bhI vAtAvaraNa banA yaha saba gurudeva zrI kI hI kRpA kA prasAra hai ataH gurudeva hamAre lie 'prakAza stambha' svarUpa hI hai / abhinandana ke zubhAvasara para koTizaH vandana / gurucaraNAnugAmI - motIlAla koThArI 'adhyakSa' -- nemIcanda lor3hA 'upAdhyakSa' - maganalAla iMTodyA 'mantrI' - khemarAja boharA 'koSAdhyakSa' dharma jyoti pariSada zAkhA kAryAlaya - molelA raNajItasiMha sojatyA, ema0 e0, ema0 kaoNma0, bI0 eDa0 [maMtrI - mevAr3a bhUSaNa zrAvaka samiti, udayapura] zramaNa saMskRti ke ajasra amara srota kI pAvana paramparA meM parama zraddhaya zAnta mUrti, adhyAtmaniSTha, ahiMsA aura saralatA ke mUrtimAna pratIka, pUjya pravartaka zrI zrI 1008 zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba jaise divya aura mahAn puruSa hameM prApta haiM hamArA AdhyAtmika patha-darzana kara rahe haiM yaha vAstava meM hamArA parama saubhAgya hai / mevAr3a kI yaha pAvanadharA, jisakA bhArata ke itihAsa meM atyanta gauravapUrNa sthAna hai, Apake upadezoM kI pavitra surasarI se nirantara siMcita hotI A rahI hai / yaha isa bhUmikA, mevAr3a kI dharmaprANa janatA kA sadbhAgya hai / mevAr3a pUjya ke rUpa meM parama prazasta pada para adhiSThita jaina zAstroM ke mahAn vettA - adhyAtmarata sAdhaka - itanI saba vizeSatAoM ke hote hue jo sahajatA, RjutA Apake jIvana meM dRSTigata hotI hai vaha hama sabhI ke lie preraNAspada hai / hama sabako atyanta sarala aura sAttvika jIvana apanAne kI preraNA lenI cAhie / For Private & Personal Lise Only Hu Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana evaM vandanA | 61 / 000000000000 000000000000 mahArAja sAhaba ke pavitra tathA udAra jIvana kI jo suavasara hameM prApta ho rahA hai, yaha hamAre lie jIvita jhalaka hameM unake antevAsI zramaNoM ke jIvana meM atyanta harSa aura Ananda kA viSaya hai| bhI spaSTa dikhAI detI hai| yaha svAbhAvika hI hai / gurujanoM hamArI yaha hArdika zubhakAmanA hai ki parama pUjya kA, mAtA-pitA kA apane choToM para jaise unakA (bar3oM kA) gurudeva kI pAvana chatrachAyA hameM zata-zata varSa paryanta prApta jIvana hotA hai, nizcaya hI prabhAva par3atA hai| rahe / parama zraddhAspada pUjya gurudeva kA jo AdhyAtmika pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba upakAra hama saba para, jaina samAja para, mAnava-samudAya adhyAtma jagat kI eka mahAna vibhUti hai| adhyAtma utkarSa para hai, vaha sadA smaraNIya rhegaa| ke pavitra mArga para calane vAle upAsakoM ke lie ve eka prakAza-stambha kI taraha haiM jisase apanI manjila para pahu~cane meM unheM spharaNA va cetanA prApta hotI hai| hamArI UUkAralAla sAvyA samagra samAja kI, yaha antarbhAvanA hai ki pUjya pravartaka [adhyakSa-zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, sanavAr3a] mahArAja sAhaba kI zatazata varSAvadhika chatrachAyA hameM prApta vIra bhUmi mevAr3a kI isa pAvana dharA para, mevAr3a rahe tAki hama apane samasyA saMkula evaM vibhrAnta jIvana pUjya pravartaka gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba meM abhinava-zakti kA saMcaya karate raha skeN| una mahAn puruSoM meM se haiM jinakI Aloka kiraNeM janamAnasa meM gahare andhakAra ko dUra kara prakAzamayI banA rahI hai| [ sohanalAla sUriyA ApakA jIvana bAlyakAla meM gRhasthAvasthA se lekara [adhyakSa-abhinandana grantha prakAzana samiti, 50 barSa kI saMyamAvasthA taka bAlabrahmacArI atyanta nirmala cAra bhujA roDa, AmeTa (rAjasthAna)] evaM preraNAspada Adarzamaya rahA hai| mahAn zAstravettA, adhyAtma-jagat ke pAvana prakAza- mevADa kA jaina sthAnakavAsI samAja hRdaya Apako stambha, ujjvala cAritra ke dhanI, pUjya pravartaka, parama apane bIca pAkara ullAsa aura Ananda kI taraMgoM se prasanna zraddheya guruvarya zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba ne hotA hai| mevAr3a kI isa pAvana dharA meM dharma-prasAra kA jo mahAn ataH ApakA sArvajanika abhinandana kiyA jA rahA kArya kiyA hai tathA kara rahe haiM, vaha vAstava meM unakI hai-maiM isake lie atyanta harSa evaM gaurava kA anubhava mevAr3avAsiyoM para asIma kRpA hai| mevAr3a ke kone-kone karatA hU~ aura jinadeva se prArthanA karatA hU~ ki Apako meM pAda-vihAra karate hue jana-jana ko sadAcAra, saMyama uttama svAsthya va dIrgha jIvana pradAna kre| tathA sadbhAvanA kI jo preraNA Apa dete A rahe haiM, hama kina zabdoM meM ApakA AbhAra maaneN| ApakI sarvatra atyanta pratiSThA hai| jaharakhalAla lor3hA ___Apake pUrvavartI mahAn AcAryoM ne isa mevAr3a-bhUmi [maMtrI-zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, sindu] ko apane sadupadezoM se pAvana banAyA tathA bar3e-bar3e ratna prasUH mevAr3a, aneka maulika tathA AdhyAtmika AdhyAtmika camatkAra dikhaaye| ratnoM kI khAna hai| ratna prAyaH pahAr3oM meM milA karate santa aura sAdhaka ke jIvana meM jo saralatA, komalatA, haiN| mahApuruSa bhI prAyaH gA~voM meM paidA huA karate haiN| sahajatA evaM pavitratA hotI hai, Apa usake sAkSAt thAmalA eka gA~va hai udayapura jile kA / mA~ pyArA devI pratIka haiN| hamArA parama saubhAgya hai ki Apa jaise mahAn / kI kukSI meM eka adbhuta ratna AyA, jo jana-jIvana cAritryazIla gurudeva hameM prApta hue haiN| ke lie kalpa vRkSa siddha huaa| gurudeva ke saMyama-jIvana ke pacAsa varSoM kI sampUrti "zreyAMsi bahu vighnAni" acche kAryoM meM prAyaH vighna ke upalakSya meM dIkSA-svarNa-jayantI mahotsava mAnane kA AyA hI karate haiN| " . " . Jain Educatom intemattona 's.83 FOE Prvare Personal use only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 bAlyakAla ke sadsaMskAroM meM pale kizorI-putra apitu unake praznoM kA ThIka-ThIka uttara bhI diyA aura Amraza ko jaba vairAgyAnubhUti huI to vighnoM ke pahAr3a usase prabhAvita ho mahArANA ne apanA bandhana haTA mArga meM A khar3e hue| dAdI mAM ne Amraza ko vairAgya diyA / mArga se vicalita karane meM koI kasara nahIM uThA rkkhii| "satyameva jayate" isa siddhAnta ke anusAra sacce usane mahArANA sAhaba zrIphatahasiMha jI ke sAmane jAkara vairAgya kI vijaya huI aura samvat 1982 mRgazIrSa mAsa apanA duHkhar3A royaa| mahArANA bar3e dayAlu the, unhoMne meM zrI AnaMza munipada pA gye| Ameza ko rokane kA Adeza de diyaa| dRr3ha nizcayI zrI ambAlAla jI mahArAja jJAnAdi usa samaya pUjya zrI motIlAla jI mahArAja hamAre guNoM meM niSThApUrvaka laga gye| guru sevA kA inakA guNa gA~va sindu meM hI virAjita the| sarakArI Adeza se bhI sarva vidita hai| mumukSu Aneza ko rAjyAdhikArI pUjya zrI ke pAsa se pUjya zrI ke sAtha saMgha saMcAlana kA kArya, prAyaH haTA kara le gye| rAjyAdhikAra ke sAmane kisI kA Apake hI hAthoM hotA thaa| vaza nahIM thA, kintu mere pitA zrI motIlAla jI ne pUjya zrI ke svargavAsa ke bAda mevAr3a saMgha kI rAjyAdhikAriyoM ko sArI sthiti samajhAte hue mumukSa, bAgaDora Apake sudRr3ha hAthoM meM surakSita hai| eka divya AtmA hai isakA bodha diyaa| bhArata kI daidIpyamAna muni ratnamAlA ke camakate ____mahArANA phatahasiMha jI bar3e tejasvI mahArANA the unake ratna pUjya guru deva zrI zatAyu hokara hamArA dharma netRtva sAmane upasthita honA hI kaMpA dene vAlI bAta hotI phira kareM / abhinandana ke zubha-Ayojana ke avasara para ananta bhI zrI Aneza niDara ho, sAmane upasthita hI nahIM hue zubha kAmanAoM ke sAtha hamArA hArdika vandana ! yANa LITHIL Q PRAANA MAMAN ....... JITTTTTTI agara mana meM prabhU kA vizvAsa hai to, satya kI sar3aka para koI ghumAva nahIM hai| agara mana meM saralatA kA vAsa hai, to, prema ke patha para koI TakarAva nahIM hai| agara mana meM utsAha kA nivAsa hai to, jIvana kI yAtrA meM kahIM koI abhAva nahIM hai| -ambAguru-suvacana Tu Tu Tu Tu Tu HOC8 eduo Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrI saubhAgya muni 'kumuda' [ kavi, lekhaka evaM rAjasthAna ke prabhAvazAlI vidvAna saMta ] 000000000000 000000000000 guru-prazastiH ng PiO HAITI RADIVAN jinendrapAdAvatikomalI yau, vidhAyabhaktyA hRdyaalvaale| ahaM hi saubhAgyamuniH karomi, mAlAM gurorgumphitavRttapuSpAm // 1 // sA kutra yA karkazavRttapuSpA, jinendrapAdAvatikomalI kva / kSataM vidadhyAnnahi zaGkamAna:, namaH kSamAyAcanapUrvakaM me // 2 // - upendravajrAchanda bhavAbdhipotI caraNau jinasya, muuniishdevendrjnaativndyau| bhavanti bhaktA avalambya pAraM, namo'stu saubhAgyamunehi bhaktyA // 3 // avarNanIyA tava nAtha kAntiryayA jitA sUryasahasrakAntiH / dadAti sApIndusamAna zaityaM namo'stu tasmai jagadIzvarAya / / 4 // praNamya pAdAvabhinandanaJca, gurohiM dIkSAgrahaNe dRr3hasya / prakAzitaM tatsahajanmavRttaM, karomi saubhAgyamunirjanebhyaH // 5 // vIrAgraNI ratabhUmibhAge, dezo'sti mevAr3a iti prsiddhH| yatrAsti zauryaM dRr3habaddhamUlaM, cakre sthiti mUrtatanu vidhAya // 6 // vihAya dezaM yadi bhAratasya, pUrvetihAso'pi bhvennirrthH| asaMkhya vIrainijajanmabhUme, kRtAsti rakSA balidAnapUrvam / / 7 / / vizve samaste'pi na ko'pi dezaH, lakSeSuvarSeSvitihAsagamyaH / sahasravarSAdhika yAtakAlaM, dezAdhipaM yo vidadhIta zatram // 8 // jAnanti sarve'pi ca nAthamUrti gosvAmipAdA avalambya yatra / cakra nivAsaM nagaraM suramyaM, dvAraM hi nAthaprathitaM tu pUrvam // 6 // astyatra grAmo nikaTe hi tasya, abhUtapUrvovara thAmalAkhyaH / suzobhito'yaM gurujanmanaiva kRtArthatA bhUtamalena yasya // 10 // ekonaviMzatyadhike zate yaH, dviSaSTivarSe nRpavikramasya / jyeSThasya mAsasya ca zuklapakSe, dine tRtIye samajAyatAyam // 11 // -:' Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 JUNT pyArI yadIyA jananI suzIlA, kizoralAlo'sti pitA yadIyaH / hammIra nAmA zubhaputra ratnaM, sa eva cAmbottaralAla pUjyaH // 12 // vAtsalyamaMbApadato gRhItvA bAlena, zabdena ca bAlabhAvam / lAbhena caivaM munivRttilAbhaM, hammIranAmnA parivartitaH saH / / 13 / / zrI osavAlAbhidhajanaratne, kizoralAlasya gRhe hi jAtaH / hammIramalla: zubhaputraratnaM, bhUtazca yaH saMyamamallaratnam // 14 / / hammIramallo gatabAlakeli:, yAvatpraviSTo nijasaptamAbdam / tadA hi nAmAntaramApa yo'sau, pitRvyapatnyA parivartitaM yat // 15 / / yadaikadA dvAdazavArSika: sa:, snAtuM tar3AgaM gatavAn samitraH / agAdhanIre sahasA nimagnaH, AkRSya rakSA vihitAsya lokaH // 16 / / anyAsti jAtA ghaTanA samAnA, mRtyormukhAdeSa hi nirgato'bhUt / uttuGgagehAtpatito'pi gupta:, bhAgyena lokA adRzanvicitram // 17 / / asmAkamevaM guruvaryanAma, vRttaM pravRttaM parivartitaJca / anantaraM mAtuladharmapatnyA, sahaiva vAsAnmanaso viraktiH // 18 / / tadA sa dIkSAgrahaNe'bhilASa, vidhAya yogyaM gurumAptukAmaH / itastatonveSaNadattacittaH, motItilAlaM gurumAsasAda / / 16 / / yathA hi haMso cinute ca muktAM, tathA sa motIM gurumAsasAda / taM yogyaziSyaM pravilokya so'pi, prasannacetA: prazazaMsa taM tu // 20 // vilokya dIkSAgrahaNotsukaM taM, gururbu bhUSa, nivRttidAne / zIghra pravRtto manaso'nukUlaM, tathApi bhAgyena kRto hi vighnaH / / 21 / / dIkSAniSedho'pi kRto hi patyA, zrI bhINDarasyAdhipatezcavAkyAt / yato hi bhAdor3a iti prasiddhaH, grAmo'sti tasyaiva ca zAsane yaH / / 22 // mAtApi naicchanmunivRttimasya, didRkSamANA nijavaMzavRddhim / tRNAya matvA sa gRhasthadharma, palAyito'sau nizi janmabhUmeH / / 23 / / mohena mAtA parivartituM taM, pUrNa prayatnaM vidadhIta zIghram / mevAr3anAthaM prati sA gatAbhUt, sAhAyyamaicchadvinivedya sarvam / / 24 / / zrutvA ca sarvaM jananIsakAzAt, nRpo mahArANa phatehasiMhaH / narAnsvakIyAnpratibodhituM taM, saMpreSayattatra sa yatra saMghaH / / 25 / / rAjAjJayAsau sanavAr3anAmno, grAmAddhi rAjAnucaraiH sa nItaH / sthAnaM samIpe bhavatIti yatra, sammelanaM vAhana vASpamanyAH / / 26 / / vidhAya yatnaM nahi rAjadUtAH, ka gRhasthaM prati sAbhilASam / nairAzya ruSTana pakiMkarastu, balaprayogo'pi tadA kRto'bhUt / / 27 / / tadodayAkhye nagare sa nItaH, zIghra mahArANanRpasya pArve / sthairya na tatrApi munizca bhAvI, tatyAja dRSTaM hi janavicitram / / 28 / / KOD Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 jIvanaM yanti surA stiSThanti Mini guru-prazastiH | 65 prabhAvayuktasya napasya vAkyaM, nAyaM niSeddha purataH samarthaH / iti sma jAnanti janA dRDhaM hi, paraJca jAtaM viparItamatra // 26 / / yatrAsti mayoM dRDhanizcayo yo, tatraiva sAphalyamupaiti so'pi / ato manuSyanitarAM vidheyo prayatnapUrva dRDhanizcayo'pi // 30 // zrImedapATezvarasammukhe'sau, siddho dRDho dhArmikayogyatAyAm / praznottarANi sthiramAnasena, nivedya rANAM samatoSayatsaH // 31 // kathaM tvayA tyajyata eSa lokaH, nAnAvidhaM bhogasukhaM hi yatra / AjIvanaM yadgrahaNAya yatnaM, vidhAya mA na bhajanti tRptim / / 32 / / agre'pi vAJchanti surAGganAbhiH, svarge'pi saGgaM sukRtaM vidhAya / yatratyabhogAnanubhUya devA-stiSThanti lAlAyitakAtarAzca / / 33 / / zratvA sukhaM bhogaviSasya bhAvI, duHkhaM muni zavato'nvabhUcca / vijJAya lipsAM prati lokasaukhyamuvAca mevAr3amahImahendram / / 34 / / zRNotu rAjanvacanaM madIyaM, bhavanti bhUtA manujA jagatyAm / dRzyanta ete na mayA na dRSTAH, ye kepi bhogAnanubhUya tRptAH // 35 / / bhogeSu tRptirbhavatIti mithyA, no cetkathaM no adhunApi muktAH / vayaM bhajAmo mativibhramaM hi tenaiva bhUtA bhava-bhogino'pi / / 36 / / bhogA ime bho nRpa nAzavanta-syAjyA: sadA duHkhakarA ihApi / sarvatra duHkhaM na sukhaM paratra, ko mUDha icchenmRgatRSNikAbhAn // 37 / / vAtAbhratulyaM vasudhAdhipatya, mApAtamiSTA viSayopabhogAH / prANA narANAM jalabindu tulyA, dharmohi mitraM prlokmaarge|| 38 / / rAjastaveyaM gatarAjadhAnI, AsIcca naanaavidhrtnyuktaa| tRNAya mene nagarI surANAM, kimadya sA zIrNatanurna jAtA // 36 // yatrAnizaM cittaharAGganAnAM, gIti: sudhAM karNapuTebhyaSiJcat / hA tatra dRSTAni dine'pi ghUka, ghutkArakArINi gRhANi tAni // 40 // tasmAcchiyaM padmadalAmbulolAM, vidyuccalaM jIvanamAkalayya / dRzyaM tu sarva calitaM ca dRSTvA -pyAsthA kathaM syAjjagata: sthiratve // 41 // na yatra duHkhaM na bhayaM na rogaH, vyAdhirjarAdhirna mado na mohaH / zazvanmahAsAgaravatprazAnta-mAdIzvarAMghri satataM bhajasva / / 42 // kuryAmahaM ki kimahaM na kuryA tvayeti zaGkA na kadApi kaaryaa| yathaiva bhASAsti ca taNDulasya, cokhA tathA cA~valamekameva / / 43 // dharmeNa kenApi bhavAbdhipAraM, gacchenmanuSyo nitarAM vicArya / milanti nadyaH saralAzca vakrA: yathArNavaM dUratare vahantyaH / / 44 / / jIveSa bho bhUpa dayA sadaiva, tvayA tu pAlyA bhavasaMyamI tvam / dehasya lAbho'yamabhUtapUrva-stasmAdvidheyo'sya ca suprayogaH // 45 // DISC JITURMI ND AX H AMATota CLES Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 4 000000000000 4000DFEEDE 66 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha prabhAvayukta vacanaM nizamya bhUpasya, cittaM parivartitaM tu / prasAritAjJA nijarAjyamadhye, vadho na catvAri dinAni mAse / / 46 / / bhavedamAyAM na ca pUrNimAyA - mekAdazIkAla dine niSiddhaH / kRtvA dayApAlanakarma zIghra, saMghe munInAM militaH sa bhUyaH // 47 // rANA prasanno nitarAM babhUva, svakIyadoSeNa ca lajjito'bhUt / utthApya dIkSA grahaNeniSedhaM prAdarzayadbhAvimuneH kSamAM saH // 48 // saMskAradA sa gato hi bhUyaH, guru tamevAhita jainabodham / anantaraM maMgalavAr3anAmni, grAme'sya dIkSA gurunizcitAbhUt / / 46 / / ekonaviMzatyadhikadvayazItau, some site vaikramamArgazIrSe / dIkSASTamI zreSThadine kRtAsti, mAnyena motI guruNaiva tatra // 50 // gRhItadIkSeNa kRtAsti yena satyA bhaviSyoktirabhUcca bAlye / haste hi rekhAM vigaNayya pUrvam dRSTA ca yA cAraNavRddhapuMsA / / 51 / / dhanyo jano jainamatAvalambI, prAptaM vicitraM muniratnametat / cittaM yadIyaM ripuSaTkazUnyaM vadanti mAnyA narajanmavittam / / 52 / / pradarzya dIkSAgrahaNe haThaM saH, hammIrarANA samatAmavApnot / sva janmanAmnazcaritArthatAM yaH prAdarzayatsvaM dRDhamAnasaM ca // 53 // dIkSAM gRhItvA munayo navInAstiSThanti varSAvadhi sAdhanAyAm / evaM muniH saMyamatatparobhU--cchIghra gataH saMyamabhUmikAM saH / / 54 / / lAlAnta motIguravo hi pUjyAH, spaSTA ca satyekSaNalagnacittAH / zAstrAnusAraM niyame dRDhAste caturvidhazrAvakasaMghamAnyAH / / 55 / samAdadhuste ca mitho vivAdam sAmAjikAnAM dRDhabaddhamUlam / cAturya mUlaM gurukArya jAtaM, prabhAvito vIkSya munirnavInaH // 56 / / adhyetukAmaM munivRttilInaM, stokena kAlena kRtaprayatnam / ziSyaM gururyo vyadadhAcca yogyaM vilokya dhairyAnvitasaMyamI tam / / 57 / / yadA gato'mbAbhidhajAtadIkSo, bhikSAM gRhItuM prathamaM munIndraH / tiktAmbu kenApi nareNa dattaM pItaM prasannana dhiyaiva tena // 58 // krodhena rakhate nayane na jAte, na dveSalezo munimAnasebhUt / parIkSaNe saMyamavAn sa dRSTaH, prArambhakAlo'pi zubhAvaho'bhUt / / 56 / / gurohi pUjyasya samakSameva prArabdhavAJchAstrasuvAcanaM yaH / ekonaviMzatyadhike tryazItau pure jayAkhyenyavasanmunIndraH // 60 // sAmAjikAnAM viduSAM samakSa, mazaGkamAno jinadharmatatvam / vivecayansUkSmadhiyA sadaiva caturSu mAseSvabhavatprabhAvI // 61 // jijJAsurAsInnavajAtadIkSo, yaM zrAvakebhyo'pi gRhItavidyaH / agre hi varSe kRtavAnnivAsaM caturSu mAseSu tu jodhapuryAm / / 62 / / Bao Mi Tuan Chang Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru-prazastiH | 67 1 = 000000000000 000000000000 SANS NEET sammelanaM jAtamabhUtapUrva, zrI kAnamallasya divAkarasya / paryuSaNe parvaNi nizcayo'bhU-dudghATanaM haTTaniruddhamatra / 63 / / saMjAyate'dyApi pAlanaM tat, premNA gurUNAM kRtanizcayasya / zakyA na vismartamabhUtapUrvA, yAtmIyatAdRzyata tatra pUrNA / / 64 / / sarvatra kIrtiprasRtAgurUNAM, ninAya yA taM nagare bikaakhye| tatrApi yogo madhuro hi jAtaH, sammelanaM cA~damalena sArddham / / 65 / / paMcAdhikezItitame hi varSe, pUjyasya varSAsamayo vyatItaH / zrI sAdar3I grAmamato gataH saH, yatrAbhavadhairyaparIkSaNaJca / / 66 / / pUjya kaligasya gurozca rogaH, vRddhiMgato vallabhapattane hi| pUjyastadAmbAbhidhalAla eSaH, pratikramaM kAritavAstadAnIm / / 67 / / uccAraNasyAsya ca zuddhatAM hi, vANyAM ca mAdhuryamabhUtapUrvam / nizamya lokAH prazasanti yogyAH, muktana kaNThena tadaiva zIghram / / 68 / / bhinna Su varSeSu tu vRSTikAle, grAmeSu bhinna Su kRto nivAsaH / zrI medapATe ca marusthale'pi dharmapracAraM kRtavAn munIndraH / / 66 / / AcAryasevA gurugauraveNA, bhavazca mugdhA hi mhmmdiiyaa:| vidhAya saMghaM likhitA pratijJA na te vidhAsyanti ca jIvahiMsAm / / 70 / / na te kariSyanti ca jIvahiMsAmapIha te Ida mahotsave'pi / dhanyAnavacchI badanora bhUmiH, yatredazA: bhinnamatAvalambAH / / 71 / / AcAryapAdA: saralAzca pUjyAH, sadaiva vAJchanti samAja sevAm / nAnA prakAreNa samAjadoSAH, dUre kRtAstajinapAdabhakta: / / 72 / / motIha lAlAbhidhapUjya saMgA-dahamadAbAda purI ca mumbAm / ayaJca yAto manavAr3a deze, nAnAvidhAna bhAratabhUmibhAgAn / / 73 / / mumbApurI yo guruNA tu sArddham, yadA gato'yaM pathi durjanena / zIrSe'pidhArA kSatajA hi dRSTA, pASANakhaNDena sa Ahato'bhUt / / 74 / / doSI gRhIto manujaistadAsau, kSamA pradattA muninA ca tasmai / kSamAprabhAveNa sa krandito'bhUta, tApena cittaM parivartitaM tat / / 75 // zlAghyo munerasya guNaprakarSaH, kopasya jetA nitarAM prazasyaH / dRSTvA muni saMyamazaramenaM, dhanyasya vAdo na ca kasya jAtaH / / 76 / / gurozcapAdAn hRdayAlavAle, nidhAya yatnAtkumuda: karomi / samAjadoSAnapanIya zIghra, rakSantu te saMgaThanasya bhaGgam / / 77 / / janaizca saubhAgyamuniH sadaivA'bhidhIyate'yaM kuumdopnaamaa| granthe prazaMsA kriyate'bhinande, prakAzyate jIvanavRttametat / / 78 / / KUTITATIO -- - ........ - :5 Tuispitarfary.one Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 zrIdhara zAstrI [jyotiSa Ayurveda sAhityAcArya, ajamera 000000000000 000000000000 pUjya pravartaka-paMcakam [mandAkrAntA] HAN EMASEAN PRABISH AMITNIK ....... UTIFILM ...... zika '..... MORE MEAN ambAlAlo mRdula muditaH medapATe prasiddhaH / jJAnAdhIzaH sukRta-suzama: saMghasvAmI vizeSaH / / sAdhvAdhIno'malachaviyutaH shaantjainaagmsy| jIyAlloke rasikasumaNi: jainazAstrArthadRSTiH // 1 // ziSyAstasya 'magana' rasiko yogya saubhAgya dRSTi: / lekhye sAdhye saphala likhane "manmatho" modayuktaH / / ziSyAH sarvetrayaitivarAH ekatazcekazreSThaH / satyAcAraH "puruhuta" matirbandhuguroragraNI // 2 // saumyosatirmadhuravacana: dezasevA vicAraH / jJAnAndhAnAM vikalamanasAM tatvadarzI varISThaH / / dInArtAnAM zaraNasukhado maMjuvAk yogasiddhaH / nityAnaMdaH parasukha-sukhI zAntivAk dhIravIraH // 3 // zraddhA bhaktyA satatasaphalodhyAnayogImahAtmA / vidyAdeze kathayati sadA sarvasAdhUzca chAtrAn / / nityAbhyAse mananamathanAt jJAnazakti vicintyuH / jAyante'smin nikhilabhuvane bhavya devA supUjyA // 4 / / vidyA prANaH prathitavinayaH satkRtiH sArvabhaumaH / jJAnAbhyAsI jayatimuditaH hAsyamAno vivekI // dhairyAd brUte prathitavikaTa: sAdhu hetau sthito'sau / sarveSAM vai sukhapathajuSAM sAdhunA~ satyasnehI // 5 // KEDD MEANJABISHITAmareIRRI E vermaCRETARIANDHI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / marudhara kesarI, pravartaka muni zrI mizrImala jI mahArAja 000000000000 000000000000 abhinaMdana . > UTTANa manahara-chaMda caukhI citavanavAro SaTkAya rakSanAro, prANI mAtra pyAro vAMro hRdaya vizAla hai| nijAtamA sAdhanAro, anekoM ko tAra nAro, sarala svabhAva jAMro, kriyA bhI kamAla hai| hiya hAra sumatAro kiyo kumatA ko TAro, yogI matavAro sAro, dhyeya jo rasAla hai / campA ko dulAro, zrI harSa ujiyAro mahA, pUjya motI ziSya guni muni ambAlAla hai // 1 // dRga rasa graha vidhu' jyeSTha zuklA tRtIyA ko, thAMvalA mevAr3a janma lino jayakAra hai| cakha vasu nidhi dhArA, agahana sudi pAkha, aSTamI ko chor3I agha, bhaye aNAgAra hai| karama karana asta, vyasta hue sAdhanA meM, tyAga ke samastavAda, syAdvAda dhAra hai| jJAna meM magana lagI, lagana amara hona, dezanA sudivya deta, leta bhavya sAra hai // 2 // dohA pRthvI para par3hiyA pravara, mile ghanA munirAja / iso sarala milano kaThina, ambA jisar3o Aja // 1 vi0 saM0 1962 . 2 vi0 saM0 1982 "IAS Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 400000FFED zraddhA-sumana 0 vande pUjya padAravindayugalaM sAralya-zIla kSamA mUrti paJcamahAvratAnatidayA tauSezca saMbhAsuram / sadvidyA zucitA svadharma paratA nAsakti mUrti parAm, ambAlAla guru mahAvratadharaM zrIjaina dharmAgraNIm // 1 // zraddhAbhakti bharo'bhinandana paro'sminna utsave sotsavaH, zrImaddivya guNa- pramugdha matimAn zrImatkRpakaspRhaH / vidvan ! snehanidhe guNAkara kRpA sindho'Gghri cArin guro ! ambAlAla munIndra zrI caraNayozcandro mudA styAnataH // 2 // dIkSA svarNa jayantyAM zrI ambAlAla padAmbuje / caudharI candrasiMhasya, zraddhA sumana santatiH // 3 // [ zrI umeza muni 'aNu' [citanazIla lekhaka evaM saMskRta prAkRta ke adhikArI vidvAn ] [D] candrasiMha caudharI ema0 e0, ema0 eDa0 abhiggahe daDho dhIro, 'roDaji'- tti tavodhaNo / saritA tagguNANaM tu dhamme uppajjae raI // 4 // pahuvIrassa titthami, 'dhammadAso' jaIsaro dhamma- pabhAvago AsI, kivAlU bhattavacchalo ||1|| tappaya-puMDarIgANaM, mahuyaro guNava lahU so 'puhavIrAo', khAo guNANa sAhago || 2 || sAhAe tassa jAyA khu, bahavo ya muNIvarA / ArAhagA sudhammassa, tavasiNo ya pANiNo // 3 // takkule saMpaI atthi, "aMbAlAlo" pavattago / paNNAsaM varisA jAyA carite tassa sohaNe ||5|| vaMdAmi . bhattajaNehi NaM tassa kAyabbA ahiNaMdayA / puNo ahaMpi vaMdAmi taM jaNa uvagAriNaM // 6 // . Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virala - vibhUti guru ambA abhinandana ambA guruvara kA zramaNa abhinandana ambA guruvara kA sakala jaMgama kalpa phalada vasudhA ke santa dene ke hita jIvita rahanA saMgha kA abhinandana hai / saMgha kA abhinandana hai | amara phala dete Ae isIlie kucha lete Ae / / lene meM bhI denA hI hai| uttama haricandana hai ati gambhIra jJAnamaya / samaya meM ambA nirbhaya || bar3I alaukika mahimA vAle / .. baMdhe hue saMyama se phira bhI jIvana jIte nirbandhana hai." eka karmayogI jItA hai isa vRddhAvasthA meM saccA, ambAguru kI paricaryA se paricita hI hai baccA baccA // jaya ho, jaya ho ambAguru kI / 'muni mahendra' taru kalpa Apa haiM zrI jinazAsana vana nandana haiM vRtti bhrAmarI ko bhagavan ne mAnA virala vibhUti tapodhana sacce jIvana brahmacarya kA prakhara teja hai sabhI zrI sukana muni ( sevAbhAvI saMta rAjasthAnI ke kavi ) muni mahendrakumAra 'kamala' [[kavi aura lekhaka ] zraddhA ke sumana jainana jagata bIca nAnA latAna sIMca, avani udyAna mAMhI, amarAI chAI hai / phUle haiM sukUla raMga saMga nAnA vidhi nIke, hari-bharI manohArI zobhA adhikAI hai / bAgana bahAra tAko naina hU nihAra sAre, juryo hai jagata jaina, devana badhAI hai / syAdvAda sarasa ahA salaune 'sukana kavi', vimala vikAsa aura ambeza agavAI hai // 1 // vAnI vinoda viSada vidyuta-sI vegavAna, maru aru mAlava bhaura kIrata bagarAI hai / zrAvaka sujAna matimAna o mahAna jAna, gunana hirAno tAki khoja khabara pAI hai / ati anurAga aura atula pula jAnI sabai, abhinandana Ayojana meM deta badhAI hai / 'sukana' sukavi sujasa kahalo bakhAne hama, muni agavAnI dhyAnI ambeza chavi chAI hai // 2 // 000000000000 da 000000000000 40000000 . Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 oooooooooooo 000 8000 paramala ambeza 1 gaDhakoTa, kilA thAmalA [ chanda - seNora - cosara ] ugaNI se bAsaTe - amba muni ota, mevAr3a meM jota jAgI / muktA muni-Ayane opa ujavAya ne, jJAnI pAyane vairAga guru pAgI // / 1 / / saMvat bayAsiye magasara zuda zreSThavana saMyamI - kAja saMgha rA zrAvakA bhAvanA bhAva kA samaya kA dAvakA, mato kIno / "abhinandana" Adaryo sujaga vandana ro, santa doSa daza dUra kara-karma cakacUra kara bhAva bhavapUra bhara, moha mAriyo // 2 // maru-mevAr3a meM mAlava-majhAra meM, dhAyo / puhumi pahAr3a meM siMha tape jyu tAvar3A palaka rA zahara au pAvar3A, 'gAmar3A' 'amba' Ayo // 3 // nara ara nAriyA~ suNe upadeza jotAriyA jAriyA karma- jAlA / jhukyA nara nAharA guNa dekha tAharA ghara ara bAharA phera bhagata jina bhAvarA bhayA yU~ bAvarA, nivyA nara nAvarA amba Age / caraNa raja dhUra sUM karma bhaka bhUra, sUra nara pUra rA bhAga jAge / / 5 / / mAlA / / 4 / jaina ajaina jo samajha lI saina jojhukyA neNa guNAne dekha dUNA / kIrata rI belar3I rahI nA nenar3IgaDhA-koTo aguNA zira mor3aro sva pada dIno // 7 // magana-madana sArA hI 'rajata kavi' paramala 2 pUrva phaka [] ghora tapasvI 'rajata muni' aSTamI, sAriyo / jI ziSya sobhAga jI, harakhe hai manA mAhI / rAjarA- kA~I vakhANa kareambeza nA jugA 3 pazcima meM athUNA / / 6 / / jAhI // 8 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 candrasiMha caudharI, ema0 e0, ema0 eDa0 000000000000 000000000000 gurudeva zrI ko vandanA phaOD MINNEL pa MUNIL zraddheya munIzvara, he vidvadva, ambA guruvara upakArI, sacce sAdhaka, pUrNa ArAdhaka, dharma pracAraka hitkaarii| jJAna-bhaNDArI, dayA-prasArI pAdavihArI sukhakArI, santa AtmA, bane mahAtmA, bhaja paramAtmA hiyadhArI / / A ZAVAROO saba kucha tyAgI, bana berAgI, prabhU anurAgI he jJAnI, anAsakta, jaga se virakta, prabhu bhakta bane he dhyAnI / dRr3ha vizvAsI, prema prakAzI, bhaja avinAsI, mRdU bhASI, prema dikhAte, nema nibhAte, kSema phailAte, guNadAsI / / AINIA ati mRduvANI, hiya harSANI phailAte ho jina vANI, sRjaka sAdhanA maNDala ke tuma, pustaka Alaya laasaanii| he karuNAkara, jJAna ujAgara, dharma divAkara vratadhArI, darzana pAveM, guNa-guNa gAveM, citta harSAveM nrnaarii|| ....... satya-zIla-santoSa triveNI, sUkhadA varadA vANI, sAralya saumyatA samatA kA hiya bahatA hai nirmala paanii| viSaya vivecana meM ati udbhaTa, he vidvadva muni jJAnI, sadA baso zrAvaka mana-mandira, hama atizaya ajJAnI / / ati chabi nyArI, satavratadhArI, he munizvara avikArI, mevAr3a ziromaNi, caritra cUr3AmaNi, prItaghaNI saba nrnaarii| zaraNa tihArI ati sukhakArI he subAla-brahmacArI, paramajJAna se lAbhAnvita kara satya-ahiMsA vrtdhaarii|| ".'.:5874-- wwmanelay - Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 40000 F zrI vijaya muni, vizArada jaga bhUSaNa zrI amba muni jaya zramaNa pravarttaka amba muni, jaya zAsana ke ujiyAre ho / jaya " bhAra muni jI" ke pyAre, mevAr3a gharA ke tAre ho // Tera // hai janma bhUmi mevAr3a "thAmalA" sundara aru sukhakArI hai / hai janma bhUmi janani pyArI, jahA~ janma liyA guNadhArI hai // mahAbhAgyavAn pUjya zramaNa ziromaNi, muni maNDala ke sahAre ho // 1 // ye bIsa varSa kI Ayu meM, nirmala saMyama ko dhArA hai| paidala vihAra kara gA~va-gA~va ko pilAI amRta dhArA hai / / mevAr3a, mAlavA, mahArASTra, saurASTra meM Apa padhAre haiM // 2 // kiyA jaina zAstra, jyotiSa jJAna bhI ujjvala aura suhAnA hai / AcAra-niSThatA ke himAyatI sevA guNa ko bakhAnA hai | hai milanasAra aru bhadramanA jagati ke jaina sitAre haiM // 3 // hai madhura girA jo maMtrI bhAva kI maMdAkinI bahAtI hai / hai Atmadharma mana mandira meM sahAnubhUti suhAtI hai // sarvatra mAna-sammAna mile, khuziyoM ke chAye phavvAre haiM // 4 // ye maMgalamaya zubha abhinandana hama prema bhAva se karate haiM / zubha lakSya saphalatApUrNa mile, yoM pavitra bhAvanA varate haiM / / "vijaya" vimala Ananda mile, jaga bhUSaNa zauryatA dhAre haiM // 5 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 taruNa tapasvI abhaya muni 000000000000 000000000000 zrI amba muktASTaka eka [1] jIvana sumana suhAnA hai ye, amba muni surabhita hotaa| mevAr3a dharA kA hara jana mAnava, dekha-dekha harSita hotA / / [2] saMskAra mile haiM mAta-pitA se, jo Age vRddhi paaye| mahA pratApI "bhAramuni jI", sacce guru ko tuma pAye / / C bacapana se hI zAstra jJAna se, samujjvala prakAza kiyaa| camaka rahe mevAr3a dharA meM, satyaM-zivaM vikAsa kiyA / ....... saMyama meM rata rahate munizvara, varSa pacAsa kiye pUre / pravartaka haiM Apa guNivara, dharma vIra aru haiM shuure|| tapodhanI haiM jaina jagata kI, saca meM virala-vibhUti haiN| madhura girA hai prasanna Anana, brahmacarya maya jyoti haiN| [6] sarala hRdaya, saMgaThana kI munivara satata bhAvanA rakhate haiN| jJAna-bhakti kI avirala sAdhanA, nirmala karate rahate haiN| milanasAra hai, rucizIla, svAdhyAyI, saMgha ke saMcAlaka / dIptimAna raho sadA tuma, zramaNa yAma ke ho pAlaka / [8] ina zabdoM se sukhada kAmanA, karate haiM harSita zatavAra / 'abhaya' bane mevAr3a ziromaNi, dhanya-dhanya ambA aNagAra / / C andida FOF PTIVE & Person Userny 8- Pain Education international ::SBxA www.jamelibrary.org Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bAlakavi subhASa muni 'sumana' ho koTizaH abhinandana ! the 000000000000 000000000000 ho to the tic dharAtala mevAr3a pe, eka jIva janmA AI, virala vibhUti yaha, santoSa bhaNDAra hai| dhanya huA grAma vaha, dhanya haI mAtezvarI, priyadharmI pitAjI bhI, kula siNagAra hai| 'indu tattva SaTakAya, yugala meM jyeSTha zuklA, tRtIyA kA zubha dina, thAmalA mujhAra hai| kahata "subhASa muni" sarala-sarala mahA, tapodhanI ambA guru, vinaya apAra hai| . [2] mAnavatA kI pratibhA bhI, samujjvala pradarzita, mahAna virATa mUrti, jJAna guNadhArI hai| sarovara sama Apa, jIvana pavitra mahA, nahIM hai kaTutA tava, vANI priya bhArI hai| zuddha motI motIlAla, saMgha meM rasAla mahA, bhadramanA bhAramala, guru upakArI hai| kahata "subhASa muni" sukhakArI hitakArI, aise mahA yogIrAja, vandanA hamArI hai| [3] khUba kiyA jJAna-dhyAna, guru sevA khUba bharI, viveka se ota-prota, jIvana tumhArA hai| dRr3hatA tyAga maya, milanasAra prakRti bhI, karuNA ke ratnAkara, bhikSuka hamArA hai| mukhAkRti damake sadA, camakatA teja ati, jIvana meM koSa bharA, dayA se apArA hai| kahata "subhASa muni" anukampA zIla muni, / bhakta hai aTalabhArI, mahimA ko vistArA hai| dohA yaza kIrti camake sadA, rahe hameza avicala / dIrghAyu ho munIndra jI, upakArI avirala / / 1 / / jIvana terA dhanya hai, dhana terA avatAra / saphala karI hai kUkha ko, saphala have kiratAra / / 2 / / mAravAr3a-mevAr3a meM, kiyA dharma utthAna / mAlava ne mahArASTra meM, gujarAta deza mahAna / / 3 / / guNa garimA phaila rahI, cAroM hI dizI mAya / bane yazasvI jayavanta, pravartaka sukhadAya / / 4 / / saMyama sAdhanA saphalakArI, pUre pacAsa varSa / abhinandana koTizaH 'sumana', ho rahA janamana harSa / / 5 / / to the to PA TOON Tu Tu Tu Tu www.janellorary.org Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNeza muni zAstrI [prasiddha sAhityakAra evaM batA] ambA guru ko nija jIvana sama, jaga kA jIvana hai pyArA / isIlie ahaM udaghoSita mahApratoM ko svIkArA // bhadramanA gurudeva bhAramala, sUrya- razmiyoM ke sparzana se darzana kA adhyayana gahana kara par3ha mahanIya liyA saccA / aparigraha vratadhArI kA hai, jJAna-nidhAna yahI acchA // ruci svAdhyAya dhyAna meM rakhate, milanasAra haiM Apa mahAna / saralAtmA ko milatA hI hai, uccastarIya sadA sammAna // zramaNa saMgha ke pUjya pravartaka, pada ko gatamada saMcAlaka mevAr3a saMgha ke sevaka bana kara virala vibhUti dIpta mukhamudrA, gaMbhIrimA kA anta nahIM / vartamAna yuga ke svara haiM ye, dekhA aisA santa nahIM // 'dharma jyoti' pariSada ke preraka, saMsthApaka zAlAoM ke / jyotimAna motI hote haiM, kaMThasthita mAlAoM ke // saMgha saMgaThana sevA zraddhA, zikSA, dIkSA satsAhitya | ambA guru kI puNya dRSTi se, pUrNa pallavana pAte nitya / / jahA~ jahA~ bhI ghUme munivara, abhaya cAhane vAloM ko ye abhinandana ambA guruvara kA, sthAnakavAsI jaina saMgha kA 'muni gaNeza zAstrI' kA vandana, santoM ke abhinandana ko bhI D prakAza muni 'prema' bhAgyodaya se inheM mile / sUrya vikAsI kyoM na sile / guNaratnAkara bhUme dhAvaka lete Aye bahate haiM / rahate haiM / caraNoM meM zaraNoM meM / / karanA hai kartavya mahAna / samajhA jAye yaha sammAna // abhinandana svIkArA jAya / mAnA jAtA mokSopAya // dekhA aisA saMta nahIM ! mevAr3a ziromaNi pUjya pravartaka, munivara ambAlAla mahAna / terI gaurava garimA se avagata haiM, sunie sakala jahAna | zramaNa zreSTha tyAgI bairAgI, zramaNa saMgha ke ho zrRMgAra / tere parama punIta caraNa meM vandana hai, merA zata bAra // gahare jJAtA Agama ke, ratnAkara sA jIvana gambhIra / tere darzana karake svAmI, kare palAyana antara pIra // cahu~ diza meM taba gaurava garimA, phaila rahI hai aparampAra / guNa gAte haiM sAdara guruvara, duniyA~ ke lAkhoM nara-nAra // ziSya samajhakara mujhako apanA rahe kRpA mujha para darabAra / zubhAzISa pAkara svAmI kA, ho jAU~ bhavasAgara pAra // ersonal Use Only gmpul ooooooooo000 dara 000000000000 40000000 --- S.BRaste/ Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ooooooooo000 000000000000 |10000000044 [] jinendra muni 'kAvyatIrtha' madhura grAmra-sama jIvana jinakA muni guNI guNa gAne se abhinandana unakA karane se, pAvana banatI svayaM AtmA, tire sindhu kali harane se / mevAr3a saMgha ziromaNi haiM ye - aura pravartaka jJAnI haiM / guNI bar3e ratnAkara jaise ambAlAla jI svAmI haiM // yathA nAma guNa tathA Apa meM, sahaja rUpa se pAte haiM / madhura Amra sama jIvana jinakA, dekhA mahimA gAte haiM | divya sAdhanA jIvana pAvana, satata preraNAprada jaga meN| jJAna jyoti ko lekara inase, calo pragati ke sumaga meM // jainAgama itihAsa sindhu meM, gote gahana lagAte haiM / anveSaNa kara bhAva ratna, jIvana ko Apa sajAte haiM / / maMgalamaya upadeza ApakA, jJAnAmRta barasAtA hai / samyak zraddhA zravaNa grahaNa se, hRdaya-kamala vikasAtA hai / saumya candra dhavala cAMdanI ko lakha kamalinI khilatI hai / darzana se tattva guNa garimA se, jana-mana-zAMti milatI hai / / zAsana sAdhaka ! sajaga pathika tava caraNa meM ho vandana / dIkSA-svarNa jayantI AI, karatA 'jinendra' abhinandana || [ bhakta 'rAva' ( sonyANA ) [ 1 ] kAma aru krodha lobha tRSNA se rahita sadA, vAke hI meM saMta dhArI haiM / ajJAnika jIva baMdhana meM, unake chur3Aive meM Apa upakArI haiM | zItala subhAva aru jJAna ke samudra ati, sarva ritu candra sama kiratI tumArI hai / pUjya zrI mevAr3a huke jJAnI guru ambAlAla, Apa haiki bhakti tAko, koTi balihArI hai // [ 2 ] mAta pyAra bAI hu~ ki kokha se janama bhayo, pitA zrI kizora candra jI ke Apa jAye haiM / sonI baMsa Apa huM ko ujjvala vikhyAta sadA, vAMke kula huM meM Apa dIpaka bani Aye haiM // muni hoya Apa phira ravi jyuM prakAza kInoM, pUjya zrI mevAra huMko yAte pada pAye haiM / ajJAnIka aMdhakAra dUra kari ve eka, vidhanA ne Apa huMku maNi jyu~ banAye haiM / #Ling Yu Dou guna Apa tana kehi pare bhava do kavitta Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaviratna zrI candana muni (paMjAbI) (lagabhaga pacAsa hindI kAvyoM ke racayitA] 000000000000 000000000000 bhakti-sumanArcanA manobhilASA pUrI karate, bhakta jinhoM se sAre / paMcama Are ke ve pyAre, kalpa-vRkSa haiM nyaare|| na samatA / eka divasa kyA eka ghar3I ke, saMyama kI bane abhI ke sAdhU ko hai, svayaM indra bhI namatA / / rAjya udayapura ke antargata, gA~va thAmalA pyArA / uganI sau bAsaTha meM usameM, camakA eka sitArA // (2) usako hI 'ambA guru' kahakara, Adara karatI duniyA / unake pAvana caraNa-kamala meM, sira hai dharatI duniyA // PSWARA arddhazatI phira bItI jinako, saMyama ko apnaae| kyoM na duniyA caraNa-kamala meM, sAdara zIza jhukaae|| (8) dekha tyAga vairAgya ApakA, vismita duniyA vAle / hara ika ke na vaza meM aisA, nirmala saMyama pAle // (6) jyotiSa ke jainAgama ke haiM, bhArI jJAtA jnyaanii| isase bar3hakara sabase car3hakara, mizrI jaisI vaanii|| (10) kaheM sadA mithyAtva taje bina, karanI niSphala saarii| tiranA ho to samakita ke basa, baniye parama pujArI / / 'bhAramallajI jJAnI guru se, ___ saMyama ko kyA paayaa| ika Adarza zramaNa bana karake, duniyA ko dikhalAyA / varSa bayAsI magasira zuklA, tithi AThoM bar3a bhaagii| saMyama ko apanAte hI basa, kismata jaga kI jaagii|| SMS - ":.::Kirt-/- - Remiefreemerge Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha ghUme / cUme // 000000000000 000000000000 (11) mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA, mahArASTra bhI gurjara aura saurASTra dezane, caraNa Apake (12) zramaNa saMgha ke bane pravartaka, zobhA mArI mukta kaMTha se bhakta loga haiM, karate bahuta paaii| bdd'aaii| D Kan saMgha saMgaThana ke matavAle, sAdhaka santa nirAle / mAna, bar3AI, ahaMbhAva se, chala se bacane vAle / / (14) bAhya aura antara meM antara, nahIM Apake dekhaa| krodha-kleza kI rAga-dveSa kI, nahIM kahIM para rekhA // (15) . sthAnaka vAsI jaina jagata kI, durlabha hai ika thaatii| dekha ApakI tyAga tapasyA, gaja para hotI chaatii|| (18) maMgalamaya svAdhyAya zAstra kA, karate hI haiM rahate / zAstra paThana bina saMyama sUnA, zera babara vana kahate // (16) zAstroM ke svAdhyAya-yoga kA, jisane liyA sahArA / pApa use hara khArA lagatA, lagatA saMyama pyArA // (20) binA bhAgya na zAstroM meM ruci, kabhI kisI ko hotii| zAstra sindhu meM gote se hI, milate ma~hage motI / / (21) svayaM rahe tira sAtha vizva kA, ber3A tAra rahe haiN| bhakta janoM para anaginatI hI, kara upakAra rahe haiN| (22) aise parama munIzvara hita saba, yahI kAmanA krte| raheM vizva kA maMgala karate, lAkhoM varSa vicarate // (23) saMyama unakA sadA savAI, damaka dikhAtA jaaye| parama punIta prakAza jagata yaha, jisase pAtA jAye // (24) jahA~ kareM mevAr3I unake, saMyama kA abhinandana / karatA hai abhinandana yaha bhI, paMjAbI "muni candana" // varSa bahattara ke haiM phira bhI, kahA~ Apa meM sustii| jIvana meM bhI saMyama meM bhI, pahale jaisI custI // batalAve / pA~ca sAta hoM taba to koI, gaNanA kara nahIM Apake pAra guNoM kA, koI kaise gAve // .. 5600 Tu Tu Tu Tu Jian Hal Education intem Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - guru guNa gaurava gIta [ tarja : holI rI motI maMgarI mAthe ceTaka ....] : saMgha ziromaNi nAtha AparI, gaurava gAthA gAU~ ho / pada kamaloM meM phUla zraddhA rA, bheMTa car3hAOM ho / celo caraNA ro, bAbA, celo caraNA ro mhane bhava sAgara suM pAra utAro ho / kizoracanda jI pyAra bAI rA, lAlA Apa kahAvo ho / gA~va thAmalA sonI kula meM, ghaNA suhAvo ho / celo // 1 // vikrama saMvata ugaNIso ne sAla bAsaTha ro Ayo ho / jeTha mahinoM pakSa ujAlo, jaga meM janamyA guruvara tIja re dana, maMgala velAM mAhI ho / ghara-ghara meM jana-jana meM bA~TI, haraSa badhAI ho / celo ||3|| duniyA~ meM parakAza phailAvA jyU sUrajar3o Ave ho / sataguru lAyA jJAna ujAlo, jaga camakAve ho || celo ||4|| chAyo ho || celo || 2 || bAla avasthA mAhIM bhaNiyA, niramala buddhi pAyA ho / dharma- dhyAna viveka guNA meM, citta lagAyA ho || celo ||5|| mevAr3I pUjya rAja pratApI, motIlAla jI pyArA ho / sarala svabhAvI bhAra munIzvara, ziSya sitArA ho // calo ||6|| gAva nagarI vicaraNa karatA, pUjya thAmale AyA ho / darasana karatA Aparo hivase itapAyo ho / celo // 7 // vANI suNatA ghaTa-ghaTa mAhI, vairAga ro raMga chAyo ho / saMjama leNo duniyA~ suM, yU~ mana palaTAyo ho // celo ||8|| magana muni 'rasika' vairAgI vaNa ghara suM nikalyA, guru sevA meM 'ghUmyA ho / saMkaTa jhelyA ghaNA vaNA su Apa jhuMjhyA ho / celo ||6|| nI levA dA~ saMjama thAne, bhAI sagA yU~ bolyA ho / " tAlA meM jhar3a dIdA paNanI, tala bhara DolyA ho / celo // 10 // pu - 000000000000 jihis 2 000000000000 HOODFOLDED 5.37 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 TENABINHA CATE ugaNI sau bariyAsI mAhI, magasara mahino lAgo ho| maMgalavAr3a meM saMjama lIdo, bhAga jAgo ho / celo // 11 // jJAna dhyAna su bharyo khajAno, vinayazIla niramAnI ho / Agama aratha tattva ne jANyo, vaNyA sujJAnI ho // celo // 12 // delavAr3A meM pUjya gururI, sevA khUba hI kInI ho / antevAsI vaNiyA pUrI, mahimA lInI ho // celA // 13 // pUjya pravartaka Apa dIpatA, Atama kAraja sAre ho| ambA guruvara-ambA guruvara, sabhI pukAre ho / celo // 14 // vIra bhUmi rA vIra dhIra ho, nita uTha pagalyA pUjU ho| guruvara rI su kirapA su, mhU~ nirabhaya gUMjU ho| celo / / 15 / / mAravAr3a, mevAr3a, mAlavo, gurjara bambaI vicaryA ho / jJAna suNAyo bhava jIvA~ rA, kAraja sudhar2yA ho / celo // 16 // komala hirado ghaNo Aparo, bole miThI vANI ho| mana lubhAvaNI sUrata pyArI, jJAnI ghyAnI ho / celo // 17 // tapa saMjama meM zUrA pUrA, pA~ca mahAvrata pAle ho / brahmacarya ro teja anokho, dUSaNa TAle ho / celo // 18 // ugara vihArI Apa batAvo, magata parI ro gelo ho| bhIr3a par3e bhaktArI bhArI, lAge melo ho / celo // 16 // tArA bica meM cando sauve, nabha maNDala re mAhI ho| jyU celArI maNDalI meM sove, Apa sadA hI ho / celo // 20 // divya jIvana kI jagamaga jyotI, sAgara jyU gaMbhIrA ho / mevAr3a deza rA asalI ho anamola hIrA ho / celo // 20 // paccAsa varSa ro niramala saMjama, bar3a bhAgI hI pAve ho / hivar3e haraSa hilaurI uThe, pAra na Ave ho| celo // 22 // dhanya dharatI dhanya jananI guruvara, sabane dhanya baNAyA ho| zramaNa saMgha meM jaina divAkara, saba mana bhAyA ho / celo // 23 // jala saiM bhariyA sAgara moTA, gAgara meM nI mAve ho| ghaNA guNArI khAna guru, guNa gAyA na jAve ho / celo // 24 // sau sau bAra karUM' abhinandana, maMgala moda manAU~ ho| juga juga rahijo amara bhAvanA pala-pala mAU~ ho / celo // 25 // malA bhAga suM sataguru miliyA, darazana kara hulaSAU~ ho| 'rasika' AparA zaraNA meM, balihArI jAU~ ho / celo // 26 // 800BAR Jain Education intensitoma Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 HER ziromaNicandra jaina, indora guNa sAgara sadguru ! prabho, vandana karUM aneka / tuma sA rakSaka jagata meM, milA na koU eka // 1 // vizva vinAyaka deva ho, kRpA sindhu karuNeza / koTi koTi mama vandanA, he vizveza ! maheza !!2 // caraNa-yugala gurudeva ke, Rddhi-siddhi dAtAra / ati komala bhava-maya haraNa, bhakti-mukti-bhaNDAra // 3 // kAla vyAla hai Dasa rahA, bAla-taruNa aru vRddha / ho azAnta saba Dolate, RSi-muni tApasa siddha // 4 // saba jaga rakSaka Apa haiM, haiM anAtha ke nAtha / mujha pApI ke sIsa para, dharo dayA kA hAtha // 5 // vimala patAkA bhakti kI, phaharAye brahmANDa / rAga-dveSa chala-chidrake, aMta karo saba kANDa // 6 // je guru-pada kU nita bhaje, seve kari kari dhyAna / jAne Attama tattva kU, pAve mokSa nidAna // 7 // dIna rahu~ nisa-dina sadA, karU nahIM abhimAna / dhyAna rahe zrI caraNa meM, pAU~ pada nirvAna // 8 // guNa gAU~ kisa vidha pramo, mahA mUr3ha ati choTa / karuNA kara apanAiye, rAkho apanI oTa ||6|| guNa-sAgara sadguru prabho! ... POOR KHOON MARAHTIO 0 muni sureza 'priyadarzI dhanya dhanya hai Arya bhUmi, aru dhanya dhanya mevAr3a dharA / dhanya dhanya mevAr3a ziromaNi, pUjya amba muni nikharA / / jana-jana kI mevAr3a mAlavA mahArASTra meM, kiyA Apane dharma pracAra / ghara ghara meM phailAyA Apane, zAnta-sukhada pyArA "jina sAra" / KAND haranA saba pIra sarala svabhAvI bhadramanA ho, samatAvaMta muni jnyaanii| ratna traya kI vRddhi karate, satya satya tuma ho dhyAnI // dhIra vIra haiM Apa muni jI, dharma dhurandhara aru gambhIra / zraddhA-sumana yaha rahe caraNa meM, jana jana kI haranA saba pIra / / EMAI MIM 15 - :: :. mariBatti Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI Ananda muni 000000000000 000000000000 caraNa vandanA karo ! sudRDha vairAgI vaNa diikssaadhaarii| lInI parIkSA mevAr3I rANA thArI // 1 // pUjya ror3IdAsa jI ro zAsana bhlo| jiNameM camako svAmIjI the divalo // 2 // jJAnarA piTArA saumyamUrtirA dhnnii| deza deza meM chAI haiM thArI kIrti ghaNI // 3 // zAstrIya bakhANa suNe zAstra rsiyaa| mukha meM bole dhanya vacana hiyA meM vasiyA // 4 // yukti yukta AparI madhura vaannii| keI gAMvA rA kusaMpa meTyA hita ANI // 5 / / sarala svabhAvI sama dama vaalaa| niramAnI zubha dhyAnI bahu yaza vAlA // 6 // pUjya motIlAla jI ro pATa di paayo| zramaNa saMghIya pravartaka pada Apa pAyo // 7 // zraddheya guru jI jAMvAM blihaarii| Apa mevAr3I susaMgha rA chattaradhArI / / 8 / / juga juga jIo jI andAtA tumhaaraa| karo dharma udyota paga pUjAM thAMrA / / 6 / / kizorI-kizora pyAra devI nandanA / jhelo jhelo muni zAMti rI caraNa vandanA // 10 // nAma ambAlAla jI suhAvaNo laage| AparAsumaraNa suhiyA meM Atma jyoti jAge // 11 // 1. Apake vairAgya kI parIkSA mahArANA bhUpAlasiMha jI ne kI thii| Jan Education international Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 muni narendra 'vizArada' zraddhA-sumana paMcaka 000000000000 000000000000 (1) mahAmuni pUjya "ambAlAla jI" zramaNa pravartaka haiM pyAre / nagara thAmalA meM janmeM haiM, jiyeM juga juga jaina sitAre / / SO M ummy mevAr3a dharA ke sacce sapUta haiM, "bhAramuni" guru ko dhAre / mevAr3a ke haiM saMgha ziromaNi, zramaNa saMskRti ke sahAre // PAN UITML dharmavIra haiM Apa dhurandhara' mevAr3a bhUmi kI rakhatI zAna / abhinandana karatA hU~ ApakA, zraddhA se sundara sanmAna / / samaya samaya para mujhe Apake, darzana kA saubhAgya mile / nizcaya mere hRdaya sarovara meM, aparimita Ananda puSpa khile / / zraddhA ke zuma paMca sumana, caraNoM meM arpaNa karatA huuN| bhakti-vibhora ina bhAvoM se, maiM sukhada kAmanA gharatA hU~ / abhivandanA 0 zrI vinaya muni vidhu' (madhukara-ziSya) merI ho abhivandanA, tava caraNoM meM nitya / munivara "ambAlAla !" tuma, bano jagata Aditya / / MARI- M EEN 5.8xerci A Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * oooooooooooo 4000DEFEED zrI madhukara muni jI [ bahuzruta vidvAna aneka pustakoM ke lekhaka saMskRta- prAkRta Adi bhASAvijJa ] zrI ambAlAla jI mahArAja sAhiba aM taraMga bA lakavata lA bha jinakA ati sadA dete lakSya banA kara jI vana-yaza-saurabha hRdaya, zuddha / phaka zubhaga, zuddha // satata, ma haka rahA sarvatra | hA sya madhura jinakA vadana, rAjita zobhita atra // ja na priya vaha mevAr3a ke, sA dhaka 'amba' | sacce hi ta vaha bhUSaNa jagata ke, bane sadA avilamba || - me dapATasya dezasya, yohi netA jana-priyaH / ambAlAla munirjIyAt, sahi sarvatra bhArate // jassatthi jIvaNaM suddhaM / vANI jassatthi sohiyA // ambAlAla muNI so kassa Natthi suvallaho || wwwwwww.jainendrary.org Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' [Agama anuyoga pravartaka gaMbhIra vidvAna] bhAvAMjalI 000000000000 000000000000 MINS KOo paNa ALL pANTHS LATNITY zrI jagadambA pravacana mAtA ke prajJA-putra zrI ambAlAlajI mahArAja medapATa ke mahAn zramaNa sAdhaka haiN| [1] Apa amita adhyAtmAmRta ke anupama Akara, saralatA sahRdayatA ke prazAnta mahAsAgara / parama prajJA ke pracaNDa prabhAkara aura, satya, zIla, saMyama ke haiM zAnta sudhAkara // [2] Apa ratnatraya kI ArAdhanA meM avicala anurakta, ziva pada kI sAdhanA meM satata prasakta / arhanta kI upAsanA meM anavarata Asakta, aise muni puGgava kA hai "muni kamala" zraddhAyuta bhakta / [3] ApaH prakRti se prazAnta, AkRti se utkrAnta / vikRti se virakta, aura haiM saMskRti se saMsakta / / [4] aba dIkSA ardhazati ke su avasara para, zikSA vikAsa ke ho prayatna nagara-nagara / samIkSA ho saMgha saMgaThana ke gaThana kI, pratIkSA ho Apake zatAbdi abhinaMdana kii| hamAre ArAdhya haiM arhanta abhinandana, hamAre Adarza haiM "amba" mahA zramaNa / jaya abhinandana, jaya abhinandana, ho abhinandana, ho abhivandana // .. ORAT NAR Find COMAMKAR mala .. 52 JACEBUSTEM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 sau. lIlA surAnA, AgarA 000000000000 avasara abhinaMdana kA tuma Aye jaba isa dharatI para zAnta zubhra nirmala nabhatala thaa| kala-kala karate nirjhara jinameM bahatA zItala svaccha salila thA / giri zikharoM para jIvana-dAyI auSadhiyoM kI viTapa ltaaeN| pavana sparza pA pulaka-pulaka kara jhUma rahI bahatI sritaaeN| zubhra cA~danI chiTaka rahI thI jaise cA~dI bikharI ghara-ghara / nandanavana meM nAca rahI thI kinnariyA~ surabAlAeM sura / / usI rAta meM janma diyA thA eka zukti ne ujjvala muktaa| eka mAnavI kI kukSi se prakaTA tejas puja damakatA / / dharma jyoti kA puMja rUpa thA mAnavatA kA mahA masIhA / zucita samatA karuNA-rasa kA vaha cira pyAsA eka papIhA / / prakaTA jaba Aloka dharA para usakI mamatA jaba muskAI / 'ambA'-'ambA' nAma zravaNa kara mujhe mAnavatA harSAI / / ambA Aja banA jagadambA prANi-mAtra kA hit-sukh-kaamii| parama santa vaha bhakta tapasvI apane indriya-mana kA svAmI / / vatsalatA usakI A~khoM meM chalaka rahI hai pratipala mRdutara / aura damakatA teja sAtha hI brahmacarya kA divya bhAla para / / sevA kA asidhArA vrata le sevA kA Adarza sikhaayaa| dhyAna-yoga ke patha para bar3hakara Atma-vijaya kA pATha par3hAyA // bahatI antara mana meM tere samatA-karuNA kI rasa dhaaraa| detA hai kartavya bodha tU vANI ke saMpreSaNa dvArA / / vandana abhivandana hama karate, tere tapa:pUta jIvana kaa| Aja cetanA pulaka rahI hai, avasara pAkara abhinandana kA / / OOT ao SENEGITEN Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa zrasya guruvara kI janmabhUmi mevAr3a kI sAMskRtika evaM aitihAsika garimA tathA mevADa, sampradAya ke jyotiSmAna munivaroM kI dharma-paramparA ' kA aitihAsika avalokana / saMcAI aura usake damarkate Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 DaoN0 basanta siMha [prAdhyApaka-bhUgola vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura] M-0--0--0--0--0--0--0- No----------------------------------- gurudeva zrI kI janmabhUmi evaM sAdhanA-bhUmi mevAr3a kA Antarika AdhyAtmika svarUpa samajhane ke pUrva usakI mahattvapUrNa bhaugolika saMracanA evaM upalabdhiyoM kA eka lokhA-jokhA vidvAn / lekhaka dvArA prastuta hai| 4-0-0--------------------------0-0-0-0--0--0--0-15 000000000000 000000000000 mevAr3a : eka bhaugolika vizleSaNa pUNa SED PRASA sthiti arAvalI parvata zRkhalA kI goda meM sthita yaha sakarA evaM ekAkI bhUbhAga apanI viziSTa prakAra kI bhautika saMracanA ke kAraNa rAjasthAna ke rAjapUtoM ke gauravamaya itihAsa kA janaka banA rahA / 23deg046' se 250.58' uttarI akSAMzoM tathA 730.15 se 750.46' pUrvI dezAntaroM ke madhya 47372 vargamIla kA yaha sthalakhaNDa rAjasthAna rAjya ke dakSiNa meM sthita hai| uttara-dakSiNa 120 mIla tathA pUrva-pazcima isakA adhikatama vistAra 60 mIla hai / atyanta prAcIna kAla se yaha eka rAjanaitika ikAI ke rUpa meM vikasita rahA hai jisake pazcima meM arAvalI pahAr3iyA~, dakSiNa meM gujarAta rAjya ke banAsakAMThA tathA sAvarakAMThA janapadoM ke hisse, pUrva meM cambala evaM hAr3autI pradeza tathA uttara meM aMgrejoM ke samaya meM gaThita evaM vizeSAdhikAra prApta ajamera janapada isakI sImAyeM banAte haiN| yaha mevAr3a pradeza, udayapura DivIjana ke nAma se bhI jAnA jAtA hai / jisameM rAjasthAna ke pAMca jile-udayapura (17267 va. mI.), cittaur3agar3ha (10858 va. mI.) bhIlavAr3A (10450 va. mI.), DUMgarapura (3770 ba. mI.) tathA bA~savAr3A (5037 va. mI.) sammilita haiN| S.... UCTION DAINITIANER uccAvacana isa pradeza ke bhautika svarUpa kI saMracanA mukhya rUpa se arAvalI pahAr3iyoM se hotI hai| ye parvata zreNiyA~ TarasIyarI yuga kI banI evaM lagAtAra parvata zRMkhalA ke rUpa meM pAI jAtI haiN| isameM paratadAra evaM parivartita caTTAnoM kI adhikatA hai| inakI adhikatama U~cAI mAuNTa AbU (1727 mITara) meM hai| sthAnIya rUpa se yaha bhUbhAga bhoraTa paThAra (1225 mITara) ke nAma se prasiddha hai| dakSiNa-pUrva meM udayapura ke AsapAsa ina pahAr3iyoM meM aneka parvata prakSepAta evaM vakrAkAra kaTaka sthita haiM / katipaya coTiyoM kI U~cAI 1225 mITara se bhI adhika hai aura dekhane meM dIvAra kI bhA~ti pratIta hote haiM / arAvalI kI bhaumikI Dakana Traipa se milatI hai / udayapura, DUMgarapura tathA bA~savAr3A meM arAvalI krama se sambandhita ziSTa caTTAneM pAI jAtI haiM / cittaur3agar3ha evaM bhIlavAr3A meM Dakana TraMpa kI caTTAneM, zeSa bhAgoM meM bundelakhaNDa kI nIsa, tathA dillI krama kI caTTAneM pAI jAtI haiM / kucha bhAgoM meM vindhyana caTTAneM bhI pAI jAtI hai / mevAr3a kI pahAr3iyA~ mAvalI, rAjasanda tathA ballabhanagara ko chor3akara sampUrNa udayapura janapada, dakSiNa-pUrvI pAlI evaM gujarAta rAjya ke kucha bhAgoM meM phailI huI haiM / bhaugolika dRSTi se bicAra karane para sampUrNa parvata zreNiyA~ eka prakAra ke samatala zikhara evaM samaprAya bhUmi ke avaziSTa pratIta hotI haiM / isa pradeza ke sataha nirmANa meM anAcchAdana, dainika tApAntara evaM bAlUbharI havAoM kA adhika hAtha rahA hai| isa parvata zRkhalA se nikalane vAlI nadiyoM meM se banAsa mAhI tathA khArI sabase mahattvapUrNa haiN| banAsa madhyavartI maidAna se dakSiNa kI tarapha pravAhita hotI huI adhikAMza bhAga ke lie lAbhaprada hai| paratantratA ke virodha meM lar3A gayA aitihAsika haldI ghATI kA yuddha isI nadI ke kinAre para huA thaa| khArI nadI ...... 1015 MIS Ta wwwajaimstonaryorg Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Umming 6 . . . UITHI mevAr3a aura ajamera mevAr3a kI sImA banAtI hai| inake atirikta mAhI, gambhIrI, berAva, cambala, gejAlI, bAmAnI kAldI, begona, bAkala, candrabhAgA, gomatI tathA kusumbI nadiyAM sthAnIya mahattva kI hotI huI bhI ullekhanIya haiM / prAkRtika jalasrotoM ke atirikta yaha sampUrNa pradeza kRtrima jalAzayoM ke lie bhI mahattvapUrNa hai| aisI jhIloM meM jayasamanda, rAjasamanda tathA udayasAgara vizeSa ullekhanIya haiM / vizva kI kRtrima jhIloM meM jayasamanda ko sabase bar3A mAnA jAtA hai / jalavAyu pUrva meM Ardra tathA pazcima meM zuSka jalavAyu ke pradezoM ke madhya sthita isa pradeza kI jalavAyu yahA~ ke mUlanivAsiyoM ke lie mahattvapUrNa evaM lAbhaprada hai, jabaki videziyoM ke lie apekSAkRta pratikUla par3atI hai| isa prakAra yahA~ kI jalavAyu ko ardha zuSka kahA jA sakatA hai| yahAM kA ausata tApamAna 15deg se0 gre0 se 20deg se. gre0 tathA sAmAnya vArSika varSA 60 se0 mI0 taka hotI hai / janavarI meM sabase adhika ThaNDaka (uttara meM 11deg se0 gre0 tathA dakSiNa meM 16 se0 gre. tApamAna) par3atI hai| jabaki maI tathA jUna meM sabase adhika garmI par3atI hai| aura kabhI-kabhI tApamAna 44deg se0 gre taka pahuMca jAtA hai| jAr3e ke dinoM meM kabhI-kabhI zIta laharI tathA grISma meM 'lU' yahA~ kI jalavAyu ke ullekhanIya kAraka haiN| pUre deza kI bhAMti yahA~ bhI sampUrNa varSA kA 60% mAga tIna mahInoM (julAI-sitambara) meM hI ho jAtI hai / aura yaha mAtrA bhI, jo mukhya rUpa se dakSiNa-pazcima kI araba sAgara vAlI mAnasUna zAkhA se prApta hotI hai, pUrva tathA uttara-pUrva se pazcima tathA dakSiNa-pazcima kI tarapha kama hotI jAtI hai| mAunTa AbU meM sabase adhika varSA hotI hai| varSA kI mAtrA evaM do prakAra kI jalavAyu ke madhya meM sthita hone ke kAraNa prAkRtika vanaspati meM paryAya vividhatAyeM pAI jAtI haiM, phalasvarUpa yahA~ ke vanoM meM patajhar3a tathA ardha uSNakaTibandhIya sadAbahAra ke mizrita vRkSoM kI bAhulyatA hai vRkSoM ke nirantara kaTAva, carAgAhI tathA calatI-phiratI kRSika (balarA kRSi) ne prAkRtika vanaspati ko sabase adhika nukasAna pahu~cAyA hai / mAunTa AbU meM aba bhI vana sampadA saMrakSita hai| mevAr3a pradeza ke vanoM meM pAye jAne vAle vRkSoM meM Ama, babUla, bera, ghAka, gUlara, pIpala, mahuA, nIma, sAgauna, baragada, jAmuna vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| ina vRkSoM se goMda, mahuA, zahada tathA moma Adi paidA kie jAte haiM, jaMgalI jAnavaroM meM cIte, tendue, sUara tathA hirana Adi pAye jAte haiN| isa pradeza meM mukhya rUpa se lauhamaya lAla, mizrita lAla aura kAlI miTTiyA~ pAI jAtI haiM / yahA~ kI adhikAMza miTTiyA~ miTTI kaTAva ke abhizApa se pIr3ita haiN| rAjasthAna ke khanija mAnacitra para isa pradeza kA bahuta mahattvapUrNa sthAna rahA hai| arAvalI kSetra samasta rAjasthAna ke lagabhaga 75% khanija utpAdana karatA hai| pramukha khanija padArthoM meM lauha ayaza, sopa sTona, esbesTsa, maiMganIja, abhraka, cUnA, patthara, berIla, jastA, zIzA, cA~dI, tAMbA tathA baoNksAiTa Adi pAye jAte haiM / udayapura, DUMgarapura tathA cittaur3agar3ha khanija padArthoM ke utpAdana ke liye sabase pramukha kendra haiN| dharAtalIya banAvaTa, miTTI tathA jalavAyu kA kisI pradeza kI kRSi dazA evaM kRSi utpAdanoM para sIdhA prabhAva par3atA hai| isa pradeza kA caTTAnI svarUpa, lAla tathA lauhamaya miTTI evaM mAnasUna pradhAna jalavAyu milakara eka vizeSa prakAra kI kRSi vizeSatA utpanna karatI hai| mevAr3a kSetra meM mukhya rUpa se varSa meM do (kharIpha evaM rabI) phasaleM paidA kI jAtI haiN| makkA mukhya khAdyAnna ke rUpa meM lagabhaga sarvatra paidA kiyA jAtA hai| choTe-moTe kRtrima tAlAboM se siMcAI kI suvidhAyeM prApta hone ke kAraNa gannA bhI paryApta mAtrA meM paidA kiyA jAtA hai| gannA cittaur3a kSetra kI prathama zreNI kI phasala hai| kharIpha kI phasaloM meM cAvala tathA mUgaphalI bhI paidA kiye jAte haiN| rabI kI phasaloM meM gehU~ kA sthAna mahattvapUrNa hai / eka kheta meM gehU~ kI eka hI (mAnasUna paratI) phasala paidA kI jAtI hai / parantu siMcAI saMsAdhanoM (kue~, nahareM evaM tAlAboM) ke vikasita hone ke sAtha-sAtha gehU~ aura bhI lokapriya phasala tathA jamIna do phasalI (7% phasalI jamIna kA) banatI jA rahI hai| mukhya rUpa se khAdyAnna hI paidA karanA isa pradeza kI kRSi kI sabase bar3I vizeSatA hai| uparyukta siMcAI saMsAdhanoM kA vitaraNa sthala rUpa ke anusAra arthAt maidAnI bhAgoM meM nahareM tathA kue~ aura paThArI bhAgoM meM tAlAba pAye jAte haiN| isa samaya sampUrNa pradeza meM laghu siMcAI pariyojanAoM kA jAla-sA bichA huA hai aura pradeza kI lagabhaga sabhI nadiyoM ke jala ke lAbhaprada upayoga kI vyavasthA kI jA rahI hai| mAhI yojanA isa pradeza kI sabase pradhAna pariyojanAoM meM se eka hai| PLES PAR NEROKAR 000 INEducatioMILAIMERI OPEL SPEISINOM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 mevAr3a : eka bhaugolika vizleSaNa | 61 yaha pradeza atyanta prAcIna kAla se kRSi aura kuTIra udyogoM ke rUpa meM prAcIna dastakArI ke lie prasiddha rahA hai / parantu svatantratA prApti ke pazcAt rAjya ke vartamAna prazAsana kI pragatizIla nItiyoM evaM protsAhanoM ke kAraNa pradeza meM anekAneka khanijoM para AdhArita vividha udyogoM kA udaya ho rahA hai| udayapura audyogika pradeza meM jika smelTara, sImeNTa phaikTarI, sUtI vastra, glAsa phaikTarI tathA zarAba evaM auSadhi banAne ke udyoga sabase adhika ullekhanIya haiN| inake atirikta lakar3I kA kAma, kapar3oM kI priMTiMga, raMga Adi ke udyoga bhI kAphI pragati kara rahe haiN| isake sAthasAtha bhIlavAr3A-cittaur3agar3ha audyogika kAmpleksa, sUtI vastra, vanaspati tela, abhraka tathA lakar3I kaTAI evaM cirAI ke lie prasiddha hai| isa pradeza kI parivahana vyavasthA meM hareka prakAra kI sar3akeM, relamArga tathA bAyumArga sammilita haiN| phalasvarUpa pradeza ke adhikAMza nagara-bhIlavAr3A, cittaur3agar3ha, mAvalI, udayapura tathA DUMgarapura relamArga se jur3e hue haiM, isa pradeza ke madhyavartI bhAga ko rela, sar3aka evaM vAyuyAnoM kI acchI suvidhAyeM prApta haiN| dillI, ahamadAbAda ko milAne vAlI choTI lAina isa pradeza ke bhItara se hokara gujaratI hai / isa pradeza ko bambaI, udayapura, dillI kI dainika vAyu sevAyeM bhI sulabha haiM / isa pradeza meM sar3aka sevAyeM adhika ullekhanIya haiM / sabhI pramukha zahara aba sar3aka mArga se jur3a cuke haiN| ina mArgoM meM bhIlavAr3A-udayapura (208 ki0 mI0) ajamera-bhIlavAr3A (133 ki0 mI0) bhIlavAr3A-cittaur3agar3ha (115 ki0 mI0) vizeSa mahattvapUrNa haiN| rASTrIya sar3aka mArga na0 8 isa pradeza meM uttara-dakSiNa banAI gaI hai / grAmINa ilAkoM evaM pichar3e hue Antarika kSetroM ko aba pakkI sar3akoM se milAne kI eka vRhada yojanA rAjasthAna sarakAra ke vicArAdhIna hai / parantu abhI yahA~ kacce mArga hI AvAgamana ke sAdhana bane hue haiN| utpAdana evaM vitaraNa karane vAle kendroM ke bIca AvAgamana kI uccakoTi ko vyavasthA abhI bhI nahIM ho pAI hai| mevAr3a pradeza kI kula janasaMkhyA lagabhaga 50 lAkha hai tathA ausata ghanatva pra0 va0 ki0 mI0 lagabhaga 112 hai| jilA stara para janasaMkhyA ke vitaraNa, ghanatva, laiMgika anupAta tathA zaharIkaraNa ke pratizata ko nimna tAlikA meM dikhAyA gayA hai : S jilA kA nAma kSetraphala (00) va0 ki0 mI0 zaharI janasaMkhyA (000) bhIlavAr3A udayapura cittaur3agar3ha DUMgarapura bA~savAr3A 221 janasaMkhyA zikSita ghanatva laiMgika anupAta (000) pratizata (hajAra) puruSoM para 1055 101 610 1804 17 104 657 6451887630 1015 655 130 c006. 0110K 141 W.01. amr uparyukta bhaugolika kArakoM kI sahAyatA prApta karate hue eka samaya kA yaha sAmarika evaM aitihAsika pradeza aba umar3akara saMsAdhanopayoga pratirUpa kI dRSTi se AmUla parivartana kI karavaTeM badala rahA hai / cambala upa-griDa sTezana, pracura jala kI sulabhatA, vividha prakAra ke khanijoM kI upalabdhatA, parivahana kI bar3hatI huI suvidhAyeM tathA sarvopayogI rAjanaitika saMrakSaNa ke kAraNa yaha eka sabala kRSi-audyogika kSetra ke rUpa meM badalatA jA rahA hai| isake atirikta pradeza meM aneka, prakAra kI zikSaNa saMsthAyeM jaise vizvavidyAlaya, meDikala kAleja, kRSi kAleja, kanyA mahAvidyAlaya, Ayurveda mahAvidyAlaya tathA pramukha nagaroM, tahasIla pradhAna kAryAlayoM evaM bar3e-bar3e gA~voM meM nAnA prakAra ke mAdhyamika vidyAlaya bhaviSya kI sambhAvanAoM ko uttarottara samRddhizAlI evaM AzAnvita banAne meM dina-rAta jI-tor3a prayAsa kara rahe haiN| SAMKAthree-OTHER M 'S.SXX . - - - Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------------- M-0-0--------------- ---------------- mevAr3a ke kaNa-kaNa meM dhArmika bhAvanA, zraddhA, 8 sadupadeza, samarpaNa evaM balidAna ke svara mukharita ho / / rahe haiN| loka jIvana ke nikaTatama pArakhI DA0 bhAnAvata dvArA prastuta ye zabda-citra mevADa kI / 3 dhArmikatA kI akhaNDa pratimA ko anAvRta kara D DaoN. mahendra bhAnAvata [upanidezaka-bhAratIya lokakalA maMDala, udayapura] 000000000000 000000000000 Two-0--0--0--0-0-0---0--0--0-0--0-0--0--0--0--0--S Movo-~~-~~~-~~~-~~-~-~~-~~~-~~~3 mevADa kI lokasaMskati meM dhArmikatA ke svara AARA RERNANA DUTTA loka saMskRti kI dRSTi se mebAr3a kA apanA gauravamaya itihAsa rahA hai, yahA~ ke raNa bA~kuroM ne jahA~ isakI vIra saMskRti ko yazomaya banAyA vahA~ yahA~ kI loka saMskRti bhI sadaiva samRddha aura rAga-raMga se rasapUrita rahI hai / jisa sthAna kI saMskRti adhika pAramparika hotI hai vahA~ kA janamAnasa utanA hI adhika dharmapriya tathA AdhyAtmika hotA hai, isalie usakA jIvana zAMta, gambhIra tathA gaharAI lie hotA hai, usameM uthalA-chichalApana utanA nahIM rahatA / yahI kAraNa hai ki aise logoM meM adhika pArivArikatA, bhAIcArA, rizte-nAte, sauhArda sahakAra tathA prema sambandha kI jar3e adhika gaharI tathA ghaniSTa hotI haiM, janma se lekara mRtyu paryaMta taka samagra jIvana rAga-raMgoM tathA Ananda ullAsoM se ota-prota rahatA hai| paramparA se poSita evaM pallavita hone ke kAraNa aisI saMskRti meM apane jIvana ke prati pUrNa AsthA hotI hai isalie aisA manuSya apane vartamAna se prati pUrNa AsthAvAna rahate huye agale janma ko bhI sukhada, supathagAmI banAne ke lie kalyANakarma karane ko utsuka rahatA hai / suvidhA kI dRSTi se yahA~ hama nimnalikhita binduoM meM isakA vargIkaraNa kara rahe haiM tAki lokasaMskRti ke vyApaka pariveza meM jo vividhatA vidhAe~ haiM unakA samagra adhyayana-ciMtana kiyA jA ske| ye bindu hai (ka) vratotsavoM tathA anuSThAnoM meM dhArmikatA ke svara (kha) lokanRtya nATyoM meM dhArmikatA ke svara (ga) maMDanoM, godanoM tathA vividha citrAMkanoM meM dhArmikatA ke svara (gha) lokakathA, gAthA evaM bhArata meM dhArmikatA ke svara (ca) dharmasthAnoM ke lokasAhitya meM dhArmikatA ke svara (ka) vratotsavoM tathA anuSThAnoM meM dhArmikatA ke svara vratotsava tathA anuSThAna yahA~ ke lokajana ke ve AdhAra haiM jina para unake janma-jIvana kI dRr3ha mittiyA~ Azrita haiN| inakI zaraNa pakar3akara yaha loka apane isa bhava ke sAtha-sAtha agale bhava-bhava-bhava ko sarva pApoM se mukta niSkalaMkamaya banAtA hai inakA mUla svara mAnava-jIvana ko mokSagAmI banAne kA hotA hai isalie pratyeka karma meM vaha manavacana-karma kI aisI bhUmikA nibhAtA hai ki bhale hI svayaM ko vaha kaSToM meM DAla de para unake kAraNa koI anya prANI du:khI na ho apane svayaM ke gRhastha-parivAra, pAsa-par3osa, guvAr3a-gA~va tathA samAja kI sukha samRddhi cAhatA huA sampUrNa vizva ko vaha apane kuTumba-parivAra meM dekhatA bhAlatA huA sabakA kSema-kuzala-kalyANa cAhatA hai, sAre ke sAre vrata, utsava aura anuSThAna inhIM bhAvanAoM se bhare-pUre haiM, vyaSTi se prArambha huA yaha manoratha samaSTi kI aura bar3hatA hai aura ekatA meM anekatA ko varaNa karatA huA anekatA ko ekatA meM le calatA hai| caitra meM zItalA saptamI ko cecaka se baccoM ko bacAne ke lie zItalA mAtA kI pUjA kI jAtI hai / zItalA ke rUpa meM cecaka ke hI raMgAkAra ke patthara pUje jAte hai / cecaka kA eka nAma idhara bodarI bhI hai ataH zItalA mAtA ko bodarImAtA kahate haiN| chaTha kI rAta ko mAtA sambandhI jo gIta gAye jAte haiM unameM bAlUr3A kI rakSaka mA~ ko prArthanA kI A 798ON NP ONOCO in duettonational EPISODEO wwwjaimaharary.org Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a kI loka saMskRti meM dhArmikatA ke svara | 63 000000000000 000000000000 5 jAtI hai ki vaha use bar3e yatnapUrvaka khuzahAla rakhe / yaha zItalA kisI eka jAti kI nahIM hokara sampUrNa gAMva kI cecaka rakSikA hai| isa dina pratyeka gAMva meM zItalA ko zItalAyA jAtA hai / isa dina ThaMDA khAyA jAtA hai| gaNagaura ko jahA~ sadhavAe~ apane suhAga ke lie pUjatI haiM vahA~ bAlikAe~ zreSTha pati kI prApti hetu prati-dina prAtaH holI ke bAda se hI ise pUjanA prArambha kara detI haiM / gaNagaura ke vrata ke dina dIvAla para mahilAe~ thApe kA jo aMkana karatI hai usameM mAtA gaNagaura taka pahuMcane kI jo sir3hiyA~ hotI haiM unako pArakara dharmAtmA mahilA hI una taka pahu~ca sakatI hai, isalie gaNagaura ke mAdhyama se nAriyA~ apane dharmamaya jIvana ko sarala, sAdagIpUrNa evaM saMyamita karatI huI suphaladAyinI hotI haiN| zrAvaNa meM choTI tIja se lekara bar3I tIja taka mandiroM meM jhUlotsava kI deva jhAMkiyoM ko chavi dekhane pratirAtri ko vizAla janasamUha umar3a par3atA hai / ina jhUloM kI adbhuta chaTA tathA dhArmika dRzyAvaliyA~, bhajana-kIrtana tathA dharma saMgIta pratyeka jana-mana ko dharma-karma kI ora prerita karatA hai, isI zrAvaNa meM zukla paMcamI ko jaharIle jIvoM se mukta hone ke lie sA~pa kI vividhAkRtiyAM banAkara nAgapaMcamI kA vratAnuSThAna kiyA jAtA haiM, hamAre yahA~ sarpa pUjA kA paurANika dRSTi se bhI bar3A dhArmika mahattva hai| yoM sarpa hI sarvAdhika jaharIlA jAnavara samajhA gayA hai isalie dIvAloM para aipana ke nAgoM kI pUjA tathA cA~dI ke nAgoM kA dAna bar3A mahattvakArI mAnA gayA hai / rakSAbandhana kA mahattva jahA~ mAI-bahana kA agAr3ha sneha vyakta karatA hai vahA~ zravaNa ke pAThoM dvArA usakI mAtR-pitRbhakti kA Adarza svIkArate huye use Acarita karane kI sIkha prApta kI jAtI hai / zravaNa hamArI saMskRti kA eka AdarzamAna udAharaNa hai zravaNa sambandhI gIta-AkhyAna nimna se nimna jAtiyoM taka meM bar3I zraddhA-niSThA lie pracalita haiM, nImar3I kI pUjA kA bhI hamAre yahA~ svatantra vidhAna hai| bar3I tIja ko miTTI kA kuDa va talAI banAkara usameM nIma-Aka kI DAla lagAI jAtI hai ye dono hI vRkSa-paudha kaDuve haiM parantu anekAneka bImAriyoM ke lie inakA upayoga rAmabANa hai| nImar3I ke vrata ke lie suhAgina kA pati usake pAsa honA Avazyaka hai / ise solaha varSa bAda ujhamAyA jAtA hai| bhAdrakRSNA ekAdazI, ogar3A gyArasa ko mAtAeM apane putra se sAr3I kA pallA pakar3Akara gobara ke bane kuNDa se rupaye nAriyala se pAnI nikAlane kA rAstA banAkara ogar3a pUjatI haiM isI prakAra vatsa dvAdazI, vachabArasa ko mAtAe~ apane putroM ke tilakakara unheM eka-eka rupayA tathA nAriyala detI haiM / mA~-beTe ke pAvana pavitra riztenAte ke pratIka ye vrata hamArI dharmajIvI paramparA ke kitane bar3e saMbala aura sabaka prerita haiN| ekama se dazamI taka kA samaya vizeSa dharma-karma kA rahatA hai / yaha 'agatA' kahalAtA hai| ina dinoM aurateM khA~Dane, pIsane, sIne, kAtane tathA nahAne-dhone sambandhI koI kArya nahIM kara dazAmAtA kI bhakti, pUjA-pATha tathA vratakathAoM meM hI vyatIta karatI haiM yaha dazAmAtA gRhadazA kI sUcaka hotI haiM, mevAr3a meM isako vyApakatA dekhate hI banatI hai maiMne U~ca se UMca aura nIca se nIca gharoM meM dazAmAtA ko pUjate-pratiSThAte-thApate dekhA hai / ina dinoM jo kahAniyAM kahI jAtI haiM ve saba dhAmikatA se otaprota asat para sat kI vijaya liye hotI haiM / sabhI kahAniyoM meM Adarza-jIvana, ghara-parivAra, samAja-saMsAra kI mUrta bhAvanAoM kI maMgala-kAmanAyeM saMjoI huI milatI haiM / varSabhara mahilAe~ dazAmAtA kI bela apane galoM meM dhAraNakara apane ko avadazA se mukta mAnatI hai| yahA~ kA mAnava apane svayaM ke uddhAra-utthAna ke sAtha-sAtha anyoM ke kalyANa-maMgala kA kAmI rahA hai, pazupakSI tathA per3a-paudhAdi samasta carAcara ko vaha apanA mAnatA rahA hai isalie ina sabakI pUjA kA vidhAna bhI usane svIkArA hai| dazAmAtA kI pUjA meM vaha pIpala pUjakara usakI chAla ko sone kI taraha mUlyavAna mAnakara use apanI kaniSThikA se kharoMcatA huA bar3e yatnapUrvaka ratnoM-javAharAtoM kI taraha ghara meM samhAle rahatA hai| dIyAr3I nama ko hAmA, nAmA, khejar3I, bobar3I, Ama, bar3a Adi vRkSoM kI DAliyA~ pUjakara mAMgalika hotA hai, yoM ina vRkSoM ko bar3A hI pAvana pUjya mAnA gayA hai| deva-deviyoM kA ina para nivAsa mAnane ke kAraNa inakI pUjA kara vaha apane ko nAnA darda-dukhoM se halkA kara harSamagna hotA hai| zrAvaNa kRSNA dvitIyA ko bAlikAe~ ghalyA ghAla kara vrata karatI haiM, hariyAlI amAvasyA ke bAda Ane vAle ravivAra ko bhAI kI phUlI bahinoM dvArA bA~dhI jAtI hai| isa dina vrata kiyA jAtA hai aura phUlI kI kathA kahI jAtI hai| newr.sarati Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 propD AMAND ONA TITET bhAdrazuklA caturthI ko gaNeza jI ke laDDU tathA cauthamAtA ko pIDiyA~ car3hAkara dIvAla para sindUra kI cautha mAMr3I jAtI haiM / oMkAra aSTamI ko kumArikAe~ manavAMchita vara prApti hetu nIra tathA oMkAra deva kA vrata rakhatI haiN| yaha lagAtAra ATha varSa taka kiyA jAtA hai| inhIM dinoM zrAddhapakSa meM bAlikAe~ pUre pakhavAr3e pratidina saMdhyA ko gobara kI nAnA mA~ti kI sAMjhI kI parikalpanAeM banAkara unheM vividha phUloM se sajAtI-siMgAratI haiM, prati saMdhyA ko saMjhyAmAtA kI AratI kara unakI pUjA karatI haiM aura nAnA prakAra ke saMjhyA gIta gAtI haiM / devajhulaNI ekAdazI ko pratyeka mandira se deva julUsa-rAmarevAr3I nikAlI jAtI hai / ananta caturdazI ko khIra-kajAkar3e banAkara vrata kiyA jAtA hai / kArtika kRSNA caturthI ko karavAcautha kA vrata kara geru kA thApA banAyA jAtA hai| dIvAlI ke dUsare dina kheMkare ko gobara ke govarddhana jI banAkara dehalI para unakI pUjA kI jAtI hai / AmalA gyArasa ko imalI kI pUjA, tulasA gyArasa ko tulasI kI pUjA kA vidhAna bhI bar3A mAMgalika mAnA gayA hai| tulasA kI pUjA ke samaya dAlabhAta kA jImaNa, baiMkUTha kA vAsa, sItAjIsA cAlacalAvA aura rAma lachamaNa kI khAMda prApta karane kI vAMchA kI jAtI hai / ___ kArtika kA pUrA mahInA, kyA aurateM aura kyA puruSa, nahAte haiM / prAta: uThate hI sarovara athavA nadI kinAre nahA-dhokara bhakti-dhArmika gItoM se sArA samudAya bhaktimaya ho uThatA hai| pratidina kahI jAne vAlI kArtika kahAniyA~ sad AcaraNa, sad vicAra, sad gRhastha aura sad jIvana-maraNa ke vividha ghaTanA-prasaMgoM se pUrita hotI haiM / ye sabhI dhArmika kahAniyA~ devI-devatAoM tathA una mahApuruSoM se sambandhita hotI haiM jo hamAre bhAratIya sAMskRtika jIvana meM eka Adarza ke rUpa meM pratiSThita haiM / ina kahAniyoM ke atirikta aneka kahAniyA~ una sAdhAraNa se sAdhAraNa sAmAjika-pArivArika jIvana kI ghaTanAoM ko uccarita karatI haiM jo hamAre pratidina ke jIvana kI mukhya ghaTaka ke rUpa meM rahatI haiM sAsa-bahU, pati-patnI, ar3osa-par3osa, sage-sambandhI Adi ko lekara jo lar3AI-jhagar3e Aye dina choTe-choTe bhArata khar3e karate haiM, unake kupariNAmoM ko lekara usa nArakIya jIvana ko kaise sukhada vAtAvaraNa diyA jA sakatA hai, isakA prAyogika pariNAma inameM nihita rahatA hai tAki pratyeka vyakti apanA Atma parIkSaNa karatA huA svayaM apane ko khoje aura yadi kahIM galata kucha kiyA jA rahA ho to use tyAga kara svayaM sahI mArga kA anusaraNa karatA huA anyoM ko supatha dikhAye aura eka Adarza jIvana jiiye| vrata karanA apane Apa meM Atma-saMyama kA sUcaka hai| AtmA ko saMyamita karane vAlA kabhI bhaTakatA nahIM, bhUlatA nahIM, vaha svayaM prakAzamAna hotA hai aura anyoM ko bhI prakAzita karatA hai vrata, kathAoM aura thApoM ke citrAMkanoM se vratArthI svayaM apane iSTaphala kI prApti huA dekhA jAtA hai aisA mana kabhI bhI uccha khala aura alaTappU nahIM ho sakatA ina vratAnuSThAnoM se caritra ko bala milatA hai, AtmA anuzAsita hotI hai, zarIra sarala, saumya aura jIvana sAtvika aura sadAcArI banatA hai inakA asara sugandha kI taraha phailatA, phalatA huA pratyeka manuja ko mAnavIyatA ke ujjvala pakSa kA sAkSAtkAra detA hai / dharma, puNya, dayA, karuNA, ahiMsA, satya jaise bhAvoM kA prasAraNa hI inakA mukhya dhyeya rahA hai jo hamArI virAT paramparAoM ke sudRr3ha pAyoM kI taraha gatimAna nizcala haiN| (kha) lokanRtya nATyoM meM dhArmikatA ke svara dhArmika tyauhAroM, anuSThAnoM tathA anyAnya avasaroM para nRtyoM, gItanRtyoM, nATyoM tathA nRtya-nATyoM kA pradarzana sAmUhika ullAsa tathA ArAdhya ke prati zraddhAbhAva pragaTa karane ke sukha-bhAva rahe haiM mAtA zItalA kI pUjAkara aurateM use rijhAne-prasanna karane ke lie usake sAmane nRtya karatI hai| mAtA gaNagaura ke sAmane bhI isI prakAra sarovara ke kinAre ghUmara gItoM ke sAtha bar3e bhAvapUrNa nRtya karatI haiM, AdivAsiyoM ke sAre hI nRtya dhArmika anuSThAnoM kI pUrti meM kiye jAte haiM, bhIloM kA gavarI nAca apane samagra rUpa meM dhArmika hai / gA~va kI khuzahAlI, phasala kI surakSA tathA vyAdhiyoM se mukta hone ke lie sArA bhIla gAva apanI devI gaurajyA kI zaraNa jAkara gavarI lene kI bhAvanA vyakta karatA hai| pUre savA mahIne taka mAtA gaurajyA kI mAna-manautI meM bhIla loga gavarI nAcate rahate haiN| isa bIca ye pUrNa saMyamI tathA sAdagI kA jIvana vyatIta karate haiM eka samaya bhojana karate haiM, harI sAga-sabjI se paraheja rakhate haiM, aravANe pA~va rahate haiM, pUrNa brahmacarya kA pAlana karate haiM / nahAte-dhote nahIM haiM aura na apane ghara hI jAte haiM / gavarI kA sampUrNa kathAnaka ziva-pArvatI .. . 900 AO .... Jan Education meme Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ko lokasaMskRti meM dhArmikatA ke svara | 65 ke usa paurANika dhArmika AkhyAna para saMghaTita hai jisameM bhasmAsura apanI tapasyA dvArA zivajI se bhasmI kar3A prAptakara zivajI ko hI bhasma karanA cAhatA hai taba viSNu mohinI kA rUpa dhAraNa kara svayaM bhasmAsura ko hI bhasmIbhUta kara dete haiM / gavarI kA nAyaka bUr3iyA isI bhasmAsura aura ziva kA saMyukta rUpa hai aura do rAiyAM zivajI kI do patniyA~ zakti aura pArvatI hai| gavarI kI yahI kathA zrImad bhAgavata ke dazama skaMdha meM bhI thor3e bhinna rUpa meM dekhane ko milatI hai, gavarI ke sAre pAtra zivajI ke gaNa ke rUpa meM haiN| dhArmikatA se otaprota AdivAsiyoM kA aisA nATyarUpa vizva meM anyatra kahIM dekhane ko nahIM miltaa| 000000000000 000000000000 SAREEWANA Urmy AMLILAN .. .... DITOTTOM EARN unnasavIM zatAbdI meM turrA-kalaMgI ke rUpa meM ziva-zakti kI pratIka eka mAnyadhArA kI lahara idhara bar3I vega rUpa meM calI / alaga-alaga sthAnoM meM isake akhAr3e sthApita hue aura inake mAnane vAle Apasa meM loka chandoM kI vividha gAyakiyoM evaM viSayoM ko lekara pratispardhA kI hor3a meM apane-apane daMgaloM meM utara Aye / hAra-jIta kI isa bhAvanA ne eka naI cetanA ko ubhaaraa| donoM pakSa purANoM, upaniSadoM, veda-vedAntoM, kurAna kI AyatoM se anekAneka udAharaNa lekara eka chanda-viSaya meM zAstrArtha para ar3a jAte, ghanToM bahasabAjI hotI, savAla-jabAva hote aura hAra-jIta kI hor3A-hor3I meM kaI dina saptAha taka ye baiThakeM calatI rahatIM, yahI baiThakI daMgala Age jAkara turrA kalaMgI ke khyAloM ke rUpa meM pariNata huaa| lAvaNIbAjI ke ye khyAla loka jIvana meM itane lokapriya huye ki inhIM kI lAvaNI-toM para aneka dhArmika khyAloM kI racanAe~ honI prArambha huI / sAdhu-saMtoM ne bhI ina loka chandoM-dhunoM ko apanA kara dhArmika caritra-vyAkhyAna likhe jinakA vAcana-adhyayana dharmasthAnoM meM bar3A prazaMsita aura asarakArI rahA / prasiddha vaktA muni zrI cauthamalajI ne mAtra, khyAla, kAjaliyoM, dhUMso, jalA, kAMgasiyA, tarakArI lelo jaisI ati cacita-pratiSThita dhunoM meM ha~sa-vaccha-caritra jaisI kRtiyA~ likhakara dhArmikatA ke svaroM ko jo gahana-saundarya aura janAsthA pradAna kI usakA asara Aja bhI yahA~ ke jana-jIvana meM gaharAyA huA hai / inakI dekhAdekha muni zrI nAthUlAla jI, rAmalAla jI ne bhI canda caritrAdi likhakara isa dhArmika bela ko Age bar3hAne meM bhArI yoga diyaa| gandharva loga dharmasthAnoM meM apane dhArmika khyAloM ko pradarzita kara dhArmika saMskAroM ko jamAne-jagAne kA mahattvapUrNa prayAsa karate haiM / paryuSaNoM meM jahA~-jahA~ jainiyoM kI bastI hotI haiM vahA~ inakA par3Ava rahatA hai, jainiyoM ke alAvA ye kahIM nahIM jAte / ye loga sAtvika tathA vrata niyama ke bar3e pakke hote haiM / inake khyAloM meM mukhyataH zrIpAla-mainA sundarI, sura-sundarI, candanabAlA, saumAsatI, anjanA, satyavAna-sAvitrI, rAjA harizcandra jaise dhArmika, zikSAprada khyAla mukhya haiM / ina khyAloM ke mAdhyama se jana-jIvana meM dhArmika zikSaNa kA vyApaka pracAra-prasAra hotA dekhA gayA hai| rAmalIlA-rAsalIlAoM ke bhI idhara kaI zaukiyA dala haiM jo apane pradarzanoM se gA~voM kI janatA meM rAma-kRSNa kA jIvana-sandeza dekara svastha dharmajIvana ko jAgRta karate haiM, Azvina meM trayodazI se pUrNimA taka gho-suDA meM sanakAdikoM kI lIlAe~ pradarzita kI jAtI haiM / kArtika zuklA pUrNimA ko basI meM gaNeza, brahmA, kAlikA, kAlA-gorA tathA nRsiMhAvatAra kI dhArmika jhAMkiyAM nikAlI jAtI haiM / navarAtrA meM rAvala loga devI ke sammukha kher3A nacAkara usakA svA~ga prastuta karate haiM / mIla loga bhI isI prakAra mAtA ke sammukha kAlakA va haThiyA kA svA~ga lAte haiM / rAsalIlA kI hI taraha rAsadhArI nAmaka khyAla rUpoM meM bhagavAna rAma kA sItAharaNa kA dRzya abhinIta kiyA jAtA hai, ise prArambha karane kA zreya mevAr3a ke baror3iyA gAMva ke zrI motIlAla brAhmaNa ko haiM / yaha acchA khilAr3I evaM khyAla lekhaka thA / isake race rAmalIlA, candrAvala lIlA, harizcandra lIlA Adi khyAloM kI kabhI bar3I ghUma thii| (ga) mAMDanoM, godanoM tathA vividha citrAMkanoM meM dhArmikatA ke svara hamAre yahA~ mAMDanoM, godanoM tathA citrAMkanoM meM adhikatara rUpa dhArmika bhAvanAoM kI abhivRddhi ke dyotaka haiM, vivAha-zAdiyoM tathA anya prasaMgoM para gharoM meM lakSmI, gaNeza tathA kRSNalIlAoM ke vividha citroM meM dhArmika saMskRti ke divya rUpa dekhane ko milate haiM / daravAjoM para phUlapattiyA~, beleM, pakSiyoM ke aMkana tathA kela pattoM ke jhAr3a, zubha zakuna ke pratIka hote haiM, per3oM pichavAiyoM meM bhI yahI bhAvanA ubharI huI milatI hai| pichavAiyA~ vaiSNava mandiroM meM bhagavAna kI : www.jailbelibrart.org :. B E /- - - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 YMAIL mUrti ke pIche lagAI jAtI haiM, inameM kRSNa jIvana kI aneka ghaTanAe~ citrita kI huI milatI haiN| nAthadvArA kI pichavAiyA~ videzoM meM bar3e zauka se kharIdI jAtI haiM / par3oM meM pAbUjI, rAmadalA, kRSNadalA, devanArAyaNa, rAmadeva tathA mAtAjI kI par3e bar3I prakhyAta haiM, ina par3oM meM citrita loka devatA viSayaka udAtta caritroM kI mahimA lokajIvana kI Adarza thAtI hai| ye par3eM cUMki lokajIvana meM pratiSThita-pUjita devatAoM kI jIvana-citrAvaliyAM hotI haiM isalie inakI mahattA sAkSAt devatulya svIkArI huI haiM, isalie kisI bhI prakAra kA saMkaTa Ane para loga par3a baMcavAne kI bolamA bolate haiM aura jaba rogasaMkaTa se mukta ho jAte haiM to bar3I zraddhAbhAvanA se ina par3oM ke opoM ko apane gRha-AMgana meM AmaMtrita kara rAta-rAta bhara par3a vAcana karavAte haiM / vividha tyauhAroM tathA zubha avasaroM para gRha-A~gana ke mAMDanoM meM dhArmika abhivyakti ke aneka udAharaNa dekhane ko milate haiN| gaNagaura para gora kA besaNa, dIvAlI para solaha dIpaka, hor3a sAtiyA, gAya ke khura, kalakala pUjana para kalakala aura puSkara kI per3I, lhor3I dIvAlI para lakSmI jI ke pagalye, holI para kalaza kUDe jaise mAMDaneM aura navarAtrA para pathavArI aura mAtA zItalA sAtamA para mAtA zItalA evaM bAlajanma para chaThI ke mAMDane hamAre sampUrNa dharmajIvI AcaraNoM kI mAMgalika khuzahAlI aura abhivRddhi ke pUraka rahe haiM / inase hamArA jIvana zuddha aura A~gana pavitra hotA hai aise hI jIvana A~gana meM devatAoM kA praveza mAnA gayA hai, isalie deva nimantraNa ke ye mAMDaneM vizeSa rUpaka haiN| rAtri meM inake jagamagAhaTa aura bhInI sugandhI se devadeviyoM kA padArpaNa hotA hai| meMhadI ke mAMDaneM bhI isI tathya ke dyotaka haiM, javArA, morakalaza, supArI, ghevara, bAjoTa, tArApatAsA, cA~datArA, cUMdar3I Adi mAMgalika bhAvanAoM ke pratIka haiM, javArA khuzahAlI ke pratIka, supArI gaNeza kI pratIka, ghevara bhoga ke pratIka, bAjoTa thAla rakhane kA pratIka, cA~datArA, cUMdar3I sukhI-suhAgI jIvana ke pratIka haiM / godane bhI suhAga cinhoM meM se eka haiM / marane para zarIra ke sAtha kucha nahIM jAtA, vizvAsa hai ki godaneM hI jAte haiN| ina godanoM se agalA janma pavitra banatA haiM isalie aurateM apane hAthoM, pA~voM, vakSasthala, pIDaliyoM, gAla, lalATa tathA samagra zarIra para taraha-taraha ke godane gUdavAtI haiM, ina godanoM meM vividha devI-devatA, pakSI, bela-bUMTe, sAtiyA, biMdI tathA AbhUSaNa mukhya haiN| jainacitroM meM dhArmika zikSaNaparaka kaI dRSTAnta citroM kI svastha paramparA rahI hai, inameM nArakIya jIvana kI yAtanA paraka citroM kI bahulatA milatI hai tAki unako dekhakara pratyeka vyakti apane jIvana ko acchA banAne kA prayatna kare aura acchA phala aura acchI gati prApta kare / naraka jIvana ke citroM meM mukhyatayA pApa, anyAya, atyAcAra, chala, kapaTa, IrSyA, dveSa, corI, kalaha tathA anaitika kAryoM ke phalasvarUpa bhugate jAne vAle kaSToM ke citra kore hue milate haiN| manoraMjana ke mAdhyama se bhI dhArmika zikSaNa ke bodha karAne ke kaI tarIke hamAre yahA~ pracalita rahe haiM, unameM sAMpa-sIr3hI kA khela liyA jA sakatA hai| isa khela-citra meM sAMpa-sIr3hI ke sAtha-sAtha vividha khAnoM ke alaga-alaga nAma diye milate haiM jo sukarma aura kukarma ke pratIka haiM, inameM tapasyA, dayAbhAva, paramArtha, dharma, udAratA, gaMgAsnAna, devapUjA, ziva evaM mAtApitA bhakti, dhyAna samAdhi, godAna tathA haribhakti se candraloka, sUryaloka, amarApura, tapa, dharma, brahma, ziva, gau, indra, svarga dharmaloka ke sAtha-sAtha sIr3hiyoM ke mAdhyama se baikuNTha kI prApti batAI gaI hai| dUsarI ora jhUTha, corI, bAlahatyA-paranArIgamana, vizvAsaghAta, mithyAvacana, gauhatyA, adharma Adi bure karmoM ke sarpa kATane se krodha-rauravanaraka, mohajAla kumbhI pAka naraka, palItayoni, bAlahatyA-talAtala, rasAtala meM par3akara jaghanya kaSToM ko sahanA par3atA hai| siDhiyAM car3hanA jIvana ke unnayana aura vikAsa kA pratIka tathA sarpa kATane se nIce utaranA hamAre dudina, durgati tathA patitAvasthA kA bodhaka hai / jaina pAMDulipiyoM, tAr3apatroM tathA mandiroM meM dIvAloM para jo citra milate haiM unameM naMdIzvaradvIpa, aDhAIdvIpa, lokasvarUpa, tIrthaMkaroM ke jIvanAkhyAna, vividha barAta, svapna, upasarga, samavasaraNa, AhAra dAna tathA karma siddhAMta jaise citra bahulatA lie hote haiN| (gha) loka-kathA, gAthA evaM bhArata meM dhArmikatA ke svara loka devI devatAoM tathA dhArmika mahApuruSoM se sambandhita kathA, gAthAoM, pavAr3oM, vyAvaloM bhajanoM tathA bhAratoM kA isa pradeza meM bar3A jora rahA hai| gAMvoM meM dinabhara kArya vyasta rahane ke pazcAt rAtri ko jaba manovinoda ke STAURANTALE OOOGONDO nITa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a kI lokasaMskRti meM dhArmikatA ke svara | 97 000000000000 000000000000 LARIAL kA sva WALA TAIL SO.. ....... 2 AUTHTTAILS MALTIME koI sAdhana nahIM hote haiM to samasta janatA sAmuhika baiThaka ke rUpa meM nAnA kathA-gAthAoM dvArA Ananda-rasa prApta karatI hai| inameM loka devatAoM tathA bhaktoM sambandhI kathAoM ke vAcana karAye jAte haiM / bhajaniyoM kI saMgata meM rAta-rAta bhara bhajanoM ke daura calate rahate haiM / ina bhajanoM meM mIrA, candrasakhI, harajI, kabIra, tolAdeM Adi ke bhajana AdhyAtmika bhAvanAoM kI dRr3habhitti lie hote haiM / loka devatA tejAjI kI kathAoM ko rAta bhara janatA bar3I bhaktiniSThA se sunatI hai tejAjI ke alAvA rAmadevI jI, harizcandra rAmalIlA, kRSNalIlA, satyanArAyaNa kI kathA gAthAoM meM janatA kA sahaja umar3atA bhaktibhAva, kaI abhAvoM, duHkhadardo ko halkA kara sukha aura zAMti kI zvAMsa letA hai isI prakAra pAbUjI ke pavAr3e, rAmadevajI ke byAvale tathA jAgaraNa ke gItoM meM ina camatkArI puruSoM ke zaurya-carita tathA paramArtha kAryoM se apane kSudra svArthoM ko tyAgakara paramArtha hita kalyANa ke sabaka sunane ko milate haiM / gAne sunane vAloM para inakA bar3A asara hotA hai jo jindagI bhara Adarza banakara neka insAna kI asalIyata ko banAye rakhate haiN| lokadevI devatAoM se sambandhita gIta gAthAoM kA to kahanA hI kyA jIvana ke pratyeka saMskAra, vAra-tyauhAra utsava, roga, aniSTa kI AzaMkA, bhAvI jIvana kI khuzahAlI, rakSA-surakSA, naukarI, cAkarI, vANijya-vyApAra, phasala Adi saikar3oM prasaMga haiM jinameM pahale bAda meM ina devI-devatAoM kI zaraNa lenI par3atI hai| inheM rijhAne ke lie nAnA prakAra ke gIta gAye jAte haiM / sarpa kaToM ko jaba tejAjI gogAjI kI bA~bI para le jAte haiM to ina devatAoM ke gAthA-bhArata uccarita kiye jAte haiM phalataH bhope ke zarIra meM inakA Agamana hotA hai aura jahara cUsakara usa vyakti ko caMgA kara diyA jAtA hai / loka jIvana meM inake prati itanI gUr3ha zraddhA-AsthA bhakti rahI hai ki unake lie anya sAre sAdhana upayoga nirarthaka se haiM / nava rAtrA meM ina devatAoM kI pUre nau hI dina caukiyAM lagatI haiM / aMkhaDa dIpa-dhUpa rahatI hai, bhajanabhAva bhaktimaya sArA vAtAvaraNa rahatA hai| inakI pUjA-pratiSThA meM sArA gA~va umar3a-par3atA hai| DerU-DhAka-thAlI ke sahAre inake yazabhArata rAta-rAta bhara gAye jAte haiM, ina dinoM koI gAMva aisA nahIM milegA jahA~ inakA devarA na gAjabAja uThatA ho, rebArI, rADArUpaNa, mAtAjI, cAvaMDA, lAlAMphUlAM, bherU, kAlakA, rAmadeva, nArasiMghI, mAsImAM, vAsaka, pUravaja, deva nArAyaNa tAkhA, bhUNAmeMdU, Amaja, haThiyA, ratanA, nAthU, rAMgaDyA, kezariyA jI, kaurava, pAMDava, mAmAdeva Adi kitane hI deva-deviyA~ haiM jo sampUrNa loka kI rakSA karate haiM, dharmabhAvanA, jagAte haiM aura khuzahAlI bA~Tate haiM / ina sabake bhArata, vidhi vidhAna, mope aura devare haiM alaga-alaga rUpoM meM inakI pUjA ke vidhAna haiM / gA~va kA hara jana-mana inakA jAnA-pahacAnA hotA hai| binA pragaTAye, pratyakSa hae, ye deva aparAdhiyoM ko sajA dete haiM, coriyoM kA patA lagAte haiN| vaidya-hakIma bana hara prakAra kI manuSya-jAnavaroM kI bImAriyA~ dUra karate haiM, Age Ane vAle samaya kA atA-patA dete haiM, prAkRtika prakopoM se jana-dhana kI rakSA karate haiN| ye hI gAMva ke saMtarI, pulisa, DAkTara, adhyApaka, dharmaguru, Izvara tathA sadgati dene vAle hote hai| (ca) dharmasthAnoM ke loka-sAhitya meM dhArmikatA ke svara dharmasthAnoM kA lokasAhitya apane Apa meM bar3A vividha, vipula tathA vyApaka hai / vividha sapaneM, cauvIsiyA~, pakhI gIta, sAdhu-sAdhvI sambandhI gIta-badhAve, vividha thokar3e, garabhaciMtAraNiyA~, mRtyupUrva sunAye jAne vAle gIta, tapasyA gIta, vividha cauka, DhAleM, tavana, bhajana, kathAe~, kahAniyA~, vyAvale, barAta, saravaNa tIthaMkaroM, gaNadharoM tathA satiyoM sambandhI gIta dhArmika saMskRti ke kaI rUpa udghATita karate haiM / sAdhu sAdhviyoM kA kisI gA~va meM padArpaNa hara sabake lie bar3A AlhAdakArI hotA hai, isa ullAsa meM jo gIta phUTa par3ate hai unase lagatA hai ki jaise sAre gA~va kA hI bhAgyodaya huA hai, sonA ratnoM kA sUrya udita ho AyA hai| sAdhujI mahArAja dIpita huye se laga rahe haiM / sAkSAt meM jaise jinavANI sUrya hI pragaTa ho AyA hai| yaha saca bhI hai, sAdhu mahArAja hI to jainiyoM ke sarvasva haiM / inakA padhAranA jaise kukum kesara ke pagalyoM kA padArpaNa hai / SUDHINIUDA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 zA SIL RECOEXISE HARH kaMkUre pagalye mArAsA padhAriyA / kesara re pagalye mArAsA padhAriyA / / orA gAmAM hIrA motI nipajejI, mhAMNe gAmAM ratanAM rI khAna / / thor3I araja ghaNI vinatIjI, lulalula lAgUlI pA~vajI / / sthAnaka meM padhArane para jo badhAve gAye jAte haiM unameM zrAvaka-zrAvikAoM ke janama-janama ke bhAga jaga gaye haiM aura pUrva janma ke antarAya TUTate hue najara Ate haiM / isa avasara para khuziyoM kA koI pAra nahIM, kaMkU kesara ghoTakara motiyoM ke cauka purAye jA rahe haiM / hRdaya meM itanI umaMga ki samA nahIM rahI hai / saiyA gAvo e badhAvo hagemage, Aja ro dIyAr3o jI bhaloI sUraja ugiyo / harakhe hiyA meM jI umAbo mhArA aMga meM karU mhArA mArAsA rI sevA / / darasaNa pAU~jI guNa AparA, gAU~jI parabhave bAMdhyAjI sAmIjI aNI bhave / Aja TUTo chai antarAya ubar2yA saiyA gAvo e badhAvo .............. karma ko lekara jIvana kI jar3e bahuta khaMkherI gaI haiM 'jaisA karma vaisA phala' jaise AcAra ko lekara AcaraNa ke mAMta-mA~ta ke murabbe tathA khaTTI-mIThI caTaniyoM ke svAda hamArA yaha jIva cakhatA rahatA hai / viSaya vAsanA ke vAsaMtIkunja ise itara-phUlela kI phunagiyA~ de-dekara bAvalA kiye rahate haiN| karmoM kA jAla-jaMjAla baDA hI vicitra aura vaividhya lie hai apane-apane karma aura apane-apane dharma hI to antatogatvA mAnava kI mUla pUMjI banate haiM karmoM kI isa dArzanikatA ke kaI cauka dharma-sthAnoM kI zobhA bane hue haiM jinameM jIva ko bure kArya tajakara sadaiva acche kArya kI ora pravRtta karane ko bAdhya kiyA jAtA hai / karma cauka kI eka chaTA draSTavya hai 'karama nacAbe jyUM hI nAce, U~cA hovaNa ne saba karatA / nIcA hovaNa ne koI nA rAjI nandyA virathA kyUM karatA / moya cAkha moTo mada pIvai ogaNa pArakA yU~ kyU giNa thArA, ogaNa thane nahIM dIsa, aneka ogaNa hai mAre re AtamA gyAnI vacana pakar3o raastaa|' thokar3oM ke nirAle ThAThoM meM AtmanindA evaM AtmabhartsanA ke sAtha-sAtha sAMsArika mohamAyA, rAgadveSa, mAnApamAna Adi ko tilAMjali de jIva ke sadkArya kI ora lagAyA jAtA hai / maraNAsanna vyakti ko mRtyu se pUrva bhI ye thokar3e sunAye jAte haiM / ina thokar3oM meM jIvana ke zyAmapakSa ko hI adhika vaNita kiyA gayA hai AtmAlocana ke rUpa meM jahA~ eka ora ina thokar3oM ne Atma-nindA bhartsanA kI amAnavIya vRttiyoM kA pardAphAza kiyA vahA~ jarajare jIvana ko jhakajhorate huye bIte jIvana kI kAragujAriyoM kA lekhA-jokhA kara usakA prAyazcitta karate hue jIva ko AsthAvAna-AzAvAna banAyA hai| supArI, pA~cabaTAU tathA AtmanindA ke thokar3oM meM isa bhAvanA kI gaharAI dekhane ko milatI hai| udAharaNa ke lie AtmanindA ke thokar3e kA yaha aMza liyA jA sakatA hai| ATha karamAM rI ekaso ne ar3atAlIsa prakRti UThesaNa thAnaka thArA jIva dorA lAgarayA cha re bApar3A sIlavarata, gAMjo, bhAMga, tamAkhu, dAkharo tajAro harI lIlotI rA sogana leine bhAMgasI to thArA jIvarI garaja kaThAtUM sarasI re bApar3A thArI jar3a katarIka chere bApar3A, mhArA mhArA karIrayochai mhArA mAtA, mhArA pitA, mhArA sagA, mhArA soI, mhArA nyAtI, mhArA gotI, mhArA mAI, mhArA bandhava, mhArA bharatAra, mhArA putara, mhArA dAsa, mhArA dAsI, mhArI hATa, mhArI havelI, mhArA-mhArA karIyo chai thArA kUNa che ne yUM kaMDo chere bApar3A?' nAnA jIva-yoniyoM meM bhaTakate-bhaTakate jIva jaba mAnavIya garbha dhAraNa karatA hai, taba eka ora to yaha lagatA haiM ki jova ne sarvazreSTha yoni dhAraNa kI hai parantu dUsarI ora garbhAvAsa meM use jo yAtanAe~ sahanI par3atI haiM usase yaha udbhAsita hotA hai ki jIva janma hI na le to acchA / garbhaciMtAraNiyoM meM garbhastha zizu kI citanA ke sAtha-sAtha mAnavIya jIvana ko samyak dRSTi se samatAvAna banAne kI sIkha bhI milatI hai / ATha karmoM kI kAlikha se bacate hue pAMca mahAvrata dhAraNakara jIvana ko sArthaka banAne kI kalA ina citAraNiyoM meM dekhane ko milatI hai| 0.00 www.jalnellorary.org Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a kI lokasaMskRti meM dhArmikatA ke svara | 66 000000000000 000000000000 sapA ..... IITTITTITY garbhavatI auratoM ko inheM sunAne ke pIche yahI mUla bhAvanA rahI hai ki garbha meM hI zizu jIvayoni kA itihAsa, karmaphala siddhAnta, rAga-dveSa, moha-mAyA, IrSyA-aMha, pApa-puNya, roga-moga, samatA-saMyama Adi ko jAnatA huA deha dhAraNa karane ke bAda apane jIvana ko mAnavIya uccAdarzoM kI kasauTI para kasatA huA apanA bhava saphala sArthaka kare / eka namUnA dekhiye'ratanAM rA pyAlA ne sonA rI thAla, muMga miThAI ne cAvala-dAla, bhojana bhala-bhala bhaaNtraa| gaMgAjala pANI dIdho re ThAra, vastu ma~gAvo ne turata tyAra, kamI e nahIM kiNI vAtarI / bar3A-bar3A hotA jI rANA ne rAva, seTha senApati ne umarAva, khAtara meM nahIM rAkhatA, jI nara bhogatA sukha bharapUra, dekhatA-dekhatA hoigyA dhUra, dekho re gata saMsAra rii| kare garava jasI hosI jI vAsa, dekhatAM dekhatAM gayA re vinAsa, yUM cete ucete to maanvii|' , 'saMyama gyAna batAvegA saMta, AlI elAda meM rahiyo ananta, bhava-bhava mAMya yU~ bhaTakiyo / nava-nava ghATI ulAMgI Aya, dukha bhava bhaya navaro re pAya, U~ca nIca ghara upanyo / sUtarameM ghaNI cAlI cha bAta, yo thAro bApa ne yA thArI mAMta, mo mAyA bhAMya phaMsarayo / mAMDI melI ghaNI sukI ne bAta, dhAro re dhAro dayA ghrama sAra thacete ucete to maanvii|' sapanoM meM vizeSa rUpa se tIrthaMkaroM se sambandhita gIta milate haiM / vyAha-zAdiyoM meM cAka nUtane se lekara zAdI hone ke dina taka pratidina prAtaHkAla ye sapane gAye jAte haiM, parantu paryuSaNa ke dinoM meM ye vizeSa rUpa se gAye jAte haiM inameM tIrthakaroM ke bAlyajIvana ke kaI sundara sajIva citra milate haiN| ina sapanoM ke anta meM inake gAne kA phala baikuTha kI prApti tathA nahIM gAnevAliyoM ko ajagara kA avatAra honA batalAyA gayA hai| yahI nahIM sapane gAne vAlI ko suhAga kA phala tathA jor3ane vAlI ko jhUlatA-phalatA putra prApta hone jaise mAMgalika bhAvanAe~ piroI huI sunI jAtI haiM yathA jo re mahAvIra ro sapano jo gAve jyAro baikuNTha vAso jI nahIM re gAve nI sAme jyAMro ajagara ro avatArojI mhai re gAvAM jI sAMbhalAMjI mhAro baikuMThavAso jI gAvAM vAlI ne cUr3o cUdar3a jor3aNavAlI ne jholaNa pUtojI / sapanoM ke atirikta vivAha para siloke bolane kI prathA rahI hai, pahale ye siloke vara dvArA bole jAte the parantu aba jAnI loga bolate haiM jaba jAnI-mAnI eka sthAna para ekatra hote haiM / ina silokoM meM mukhyataH RSabhadeva, pArzvanAtha, neminAtha, zAMtinAtha, mahAvIra svAmI ke siloke adhika pracalita haiM, kezariyAjI, bAlAjI, gaNapati, sItA rAmalakhana, kRSNa, sUrajadeva, rAmadeva ke siloke bhI sunane ko milate haiM / ina silokoM ke sAtha-sAtha DhAloM kA bhI hamAre yahA~ bar3A pracalana rahA hai / ina DhAloM kI rAga laya bar3I hI madhura aura apanI vizeSa gAyakI lie hotI hai / ina DhAloM meM rAvaNa kI DhAla, gajasukumAra kI DhAla, geMda rAjA kI DhAla bar3I lokapriya hai| jIvana meM bur3hApA acchA nahIM samajhA gayA jIvana kA yaha eka aisA rUpa hai jaba indriyA~ zithila ho jAtI haiM aura AdamI parAye para Azrita ho jAtA hai, taba vaha apane ko kosatA hai, bur3hApA viSayaka gItoM meM bur3hApe ko vairI batAkara usase jaldI se jaldI chuTakArA prApta karane kI bhAvanAe~ pAI jAtI haiM / jIvana se mukta honA mRtyu hai / yaha eka atyanta hI romAMcakArI, kAruNika tathA viyogajanya-prasaMga hai / marane ke bAda jo badhAve gAye jAte haiM unameM AtmA kA paramAtmA se milana honA aura jIvana kI asAratA ke saMketa milate haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki mevAr3a kI sampUrNa lokasaMskRti dharma aura adhyAtma kI aisI dRr3ha bhittiyoM para khar3I huI hai jahA~ manuSya kA pratyeka saMskAra dhArmikatA ke sAnnidhya meM sampUrNa hotA huA mRtyu kA amaratva prApta karatA hai| isa pradeza meM yadi loka dharma kI buniyAda itanI gaharI, paramparA poSita nahIM hotI to yahA~ kA jIvana saMyama, dharma aura adhyAtma kA itanA udAtta rUpa nahIM detaa| PHYADMUMMA Pond . . A C -.-- - . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI hIrAmuni 'himakara' (tAraka guru ziSya) 000000000000 ---0-0--0--0--0-0-0--0----0--0-0-0--0----2 hai mevAr3a sacamuca meM hI ratnagarbhA hai| vIroM 1 kI raNabhUmi ke rUpa meM to vaha vizva prasiddha hai hI kintu saMtoM kI sAdhanA bhUmi, kaviyoM I kI karma bhUmi tathA bhaktoM kI ArAdhanA bhUmi ke rUpa meM bhI gaurava-maMDita hai| par3hie prastuta 000000000000 --0-0--0----0--0--0-0-0--0--0-0---------- vIroM, santoM aura bhaktoM kI bhUmi- . EEN mevAr3a : eka paricaya ...: ..... MRI VUNTRIES SMETIME ..... JIUNIA jA mevAr3a bahuratnA prasavinI vasundharA hai| bhAratamAtA kA uttamA~ga pradeza hai| arAvalI parvata kI zreNiyoM se ghirI huI yaha suramya sthalI jahA~ eka ora prAkRtika evaM aitihAsika dRSTi se sundaram kI varSA karatI hai vahA~ dUsarI aura santa aura bhaktajanoM kI sauramamayI madhura kala-kala karatI vANI se isake kaNa-kaNa meM satyaM aura zivam kI pAvana bhAvanA mukharita ho uThI hai|| satyaM, zivaM aura sundaram se paripUrita isa mevAr3a kI dharatI ne na kevala rAjasthAna, varan sampUrNa bhArata bhUmi ke gaurava ko cAra cA~da lagA diye haiN| jaina AgamAnusAra mAnava-jagata ke ar3hAI dvIpa haiN| ina dvIpoM meM pA~ca meruparvata haiN| jambUdvIpa sarva dvIpoM meM zreSTha mAnA gayA hai / pA~ca meruparvatoM meM bhI sabase bar3A aura suramya parvata jambU-dvIpa kA meruparvata mAnA gayA hai| yaha prakRti kI dena hai| prakRti svabhAvajanya vastu hai| usakI saMracanA koI nahIM karatA varan vaha svata: banane vAlA mahAn tattva hai| sundaram kA nirmANa karane aura use vikasita karane vAlA zubha karma ke atirikta aura koI nahIM hai| jaina niyamAnusAra zubha aura azubha do prakAra ke karma haiN| yahI do karma prAkRtika saundarya aura asaundarya meM sadA kriyAzIla rahate haiN| una karmoM ke kartA aura koI nahIM, hama jagata-jIva hI haiN| pA~ca meruparvatoM se suzobhita yaha ar3hAI dvIpa hI hamArI karmabhUmi mAnI jAtI hai| ina sabhI dvIpoM ke madhyabhAga meM jambU dvIpa hai| vaha yahI jambUdvIpa hai jisake eka bhU-mAga kA nAma-"bharata-kSetra" hai| usI ko bhAratavarSa bhI kahate haiM / isI bhAratavarSa ke madhya-mAga meM mevAr3a kI urvarA bhUmi hai| bhaugolika sthiti aura prAkRtika sampadA vartamAna rAjasthAna prAnta kA udayapura, cittaur3a va bhIlavAr3A jilA mevADa-kSetra ke antargata mAnA jA sakatA hai / prAkRtika banAvaTa kI dRSTi se udayapura aura cittaur3a jile kA adhikAMza bhAga pahAr3I hai aura bhIlavAr3e kA bhAga maidAnI / arAvalI parvata mevAr3a kA sabase bar3A parvata hai / aura kahIM-kahIM yahI pahAr3a mevADa kI prAkRtika sImA kA nirdhAraNa karatA hai| arAvalI parvata ke madhya bhAga meM jaragA kI zreNI hai| arAvalI parvata samudra kI sataha se ausatana 2383' U~cA hai| jaragA kI zreNI taka to yaha parvata 4315' taka UMcA ho gayA hai| mevAr3a ke adhikAMza loga makkA, gehU~, gannA, jau Adi kI khetI karate haiN| yahA~ kA mukhya bhojana makkA hai| yahA~ kI mukhya sampadA vibhinna prakAra ke khanija dravya haiN| udayapura aura usake AsapAsa kA kSetra khanija udyoga kI dRSTi se na kevala bhArata kA varan sampUrNa vizva ke AkarSaNa kA kendra bana rahA hai| isake AsapAsa jika, A 16068 POOR Guan Tu Jian ka Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIroM, santoM aura bhaktoM kI bhUmi-mevAr3a : eka paricaya | 101 cittaur3a hita se lA naharoM ke ke pAnI 000000000000 000000000000 EAVES pUNa ... . RUITHILY cA~dI, jastA, sopa sTona, pannA, raoNka phAspheTa Adi aneka bahumUlya khanija padArtha kI khAne haiN| anveSaka vaijJAnikoM kA mata hai ki nAthadvArA-haldIghATI se ajamera ke samIpa tArAgar3ha taka panne kI khAna kI sambhAvanA hai| bhIlavAr3A mAIkA khanija dravya ke lie prasiddha hai| ina khanija-dravyoM ke kAraNa bahuta se loga khAnoM meM kArya kara apanA jIvana yApana karate haiN| udayapura, cittaur3a, bhIlavAr3A ina tInoM hI jiloM meM ina khanija-dravyoM ke kAraNa kaI choTe-moTe kArakhAne, phaikTriyAM zurU ho gaI haiM jisameM bahuta se loga kAryarata haiN| siMcAI ke lie yahA~ kuoM aura naharoM ke sAdhana haiN| itihAsakAroM kI mAnyatA hai ki Aja se 300 varSa pUrva yahA~ kue aura nahareM nahIM thIM apitu pahAr3I jharanoM ke pAnI se siMcAI kI jAtI thii| isa prakAra mevAr3a kI bhUmi sAmAnyatayA Ubar3a-khAbar3a hai| isa sambandha meM eka satya-kathA pracalita hai ! eka bAra mahArANA phatahasiMha jI se kisI aMgreja ne mevAr3a ke mAnacitra (map) kI mAMga kI thii| taba mahArANAjI ne eka cane kA pApar3a banavAkara aura use agni para seka kara dillI bheja diyA aura usa pApar3a ke sAtha yaha sandeza bheja diyA gayA ki yahI hamAre mevAr3a kI rUparekhA hai| aitihAsika pRSThabhUmi yadyapi mevAr3a ke itihAsa kA viSaya apane Apa meM zodha kA viSaya hai, lekina aba taka kI jAnakArI ke AdhAra para itihAsakAroM kI aisI mAnyatA hai ki mevAr3a rAjya kI nIMva chaThI zatAbdI meM guhila ne DAlI thii| isI vaMza meM Age jAkara bappArAvala, jo kAlamoja bhI kahe jAte haiM, hue haiN| inhoMne san 734 I0 meM citaur3a meM morI vaMza ke tatkAlIna rAjA mAnasiMha ko parAjita kara mevAr3a ko hamezA ke lie apane adhikAra meM kara liyaa| isake bAda kA itihAsa bhI bahuta adhika spaSTa nahIM hai, eka taraha se koI bhI pramANita sAmagrI kI abhI taka zodha nahIM ho sakI hai / san 1303 meM alAuddIna khilajI ne cittaur3a para AkramaNa kiyA usa samaya cittaur3a para rAvala ratanasiMha kA rAjya thA / kintu ve parAjita ho gaye aura cittaur3a guhilavaMza ke hAtha se nikala gyaa| san 1326 I0 meM hamIra ne jo sisodiyA vaMza kA pramukha thA cittaur3a ko vApasa apane adhikAra meM liyA tathA unheM mahArANA kahA jAne lgaa| tabhI se Aja taka mevAr3a para sisodiyA-vaMza kA zAsana calA A rahA hai| isI vaMza meM rANA sAMgA, udayasiMha, mahArANA pratApa, mahArANA phatahasiMha, mahArANA bhUpAlasiMha jaise tejasvI mahArANA ho cuke haiN| san 1556 I0 meM mahArANA udayasiMha ne udayapura kI nIMva DAlI aura tabhI se mevAr3a kI rAjadhAnI udayapura ho gii| mevAr3a kI aitihAsika pRSTha bhUmi ke sandarbha meM eka bAta ullekhanIya hai ki yahA~ ke mahArANAoM ke ArAdhya deva zrI ekaliMga jI ko mAnate haiM jinakA bhavya evaM kalAtmaka mandira udayapura se lagabhaga 13 mIla kI dUrI para sthita hai| ve apane ArAdhya deva zrI ekaliMga jI ko hI apanA rAjA mAnate haiM aura ve apane ko unakA dIvAna mAnate haiN| dharma-vIra prasavinI mevAr3a-bhU isa dharmavIra prasavinI mevAr3a-bhU ne anekAneka dharmavIroM ko janma diyA hai| jinhoMne dharma-rakSA ke lie apane prANoM taka kI Ahuti de dii| tapasvI rAja zrI mAnabhala jI mahArAja pUjya zrI motIlAla jI ma0, sva0 guruvara zrItArAcanda jI mahArAja jaise eka se eka bar3hakara jaina muni rAja ne isI mevAr3a bhUmi para janma liyA / vahA~ dUsarI ora aneka itihAsa puruSa va naravIroM se yaha bhUmi gauravAnvita huI hai| jinakI gaurava gAthAe~ Aja mevAr3a kI bhUmi ke kaNakaNa se mukharita hotI hai| (1) padminI kA agni praveza-jaisA ki Upara likhA jA cukA hai ki san 1303 meM alAuddIna khilajI ne cittaur3a para AkramaNa kiyaa| usa samaya rAvala ratanasiMha cittaur3a ke rAjA thaa| unhoMne pUrI zakti se auraMgajeba kA mukAbalA kiyA, anta meM rAvala kI hAra huI aura unakI vizva prasiddha sundara patnI ne apane satItva evaM deza kI mAnamaryAdA ke lie apane ko hajAroM rAjapUta vIrAMganAoM sahita agni praveza karA diyaa| saMsAra ke itihAsa meM yahI PAGALI PAINIK 5.87 Jamudvation internationa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 HERE E NABE ghaTanA cittaur3a ke prathama jauhara ke nAma se pukArA jAtA hai| padminI kA yaha jauhara hamAre bhAratIya nArI samAja kI uccacAritrika vizeSatA kA jItA-jAgatA udAharaNa hai| mahArANA sAMgA-mevAr3a ke itihAsa meM mahArANA sAMgA urpha mahArANA saMgrAmasiMha kA nAma bhI bahuta hI Adara aura sammAna ke sAtha liyA jAtA hai| mevAr3a kI rakSArtha inhoMne apane jIvana kA sampUrNa samaya yuddhabhUmi meM bitAyA aura 18 yuddha lar3e / ina yuddhoM meM inakI eka A~kha calI gaI aura eka hAtha kaTa gyaa| kahate haiM-unake zarIra para 80 ghAva par3a gaye / antima yuddha meM bAbara se lar3ate hue sAMgA ghAyala hokara gira par3e aura mUcchita ho gaye, taba unheM saradAra uThAkara le aaye| jaba hoza AyA to ve lar3ane ko udyata ho uThe, saradAroM, parivAra ke logoM ne unheM bahuta samajhAyA kintu ve apanI haTha nahIM chor3ate, anta meM unheM burI gati se bacAne ke lie hI parivAra vAloM ne unheM jahara de diyaa| mahArANA sAMgA kI dezabhakti aura dharma-parAyaNatA itihAsa kI ujjvala ghaTanA ke rUpa meM ajara- . amara ho gii| dUsarA jauhara-mevAr3a meM cittaur3a kA dUsarA jauhara bhI bahuta prasiddha hai| mahArANA vikramasiMha cittaur3a kA zAsaka thA / taba gujarAta ke bAdazAha bahAdurazAha ne mevAr3a para car3hAI kara dii| rAjamAtA hAr3ArAnI aura rAjamAtA karmavatI ne apanI rakSArtha dillI ke samrATa humAyu se sahAyatA cAhI jo usa samaya mAlavA kI ora zerazAha se ulajhA huA thaa| sahAyatA denA svIkAra bhI kara liyA kintu humAyuM ThIka samaya cittaur3a nahIM pahu~ca sakA phalataH rAjapUtI-senA ke sabhI vijaya ke prayatna niSphala ho gye| taba hAr3I rAnI aura karmavatI ne kaI rAjapUta striyoM sahita agni-praveza kiyaa| mevAr3a ke itihAsa meM yaha dUsarA jauhara kahA gayA / mahArANA pratApa-deza-videza meM pratApa ke nAma se hI mevAr3a ko jAnA-mAnA jAtA hai| dharma rakSA, dezabhakti aura svatantratA kI rakSArtha unhoMne apane jIvana kI Ahuti dedii| vikrama saMvat 1567 kI jyeSTha zuklA tRtIyA ko mahArANA pratApa kA janma huA / mahArANA udayasiMha kI mRtyu ke bAda ve 32 varSa kI Ayu meM mebAr3a ke zAsaka bane / usa samaya dillI kA zAsaka akabara thaa| akabara ke sAmane rAjasthAna ke sabhI narezoM ne sira jhukA liyA / mevADa kI sthiti bhI acchI nahIM thii| yadyapi mevAr3a ne dillI kI adhInatA svIkAra nahIM kI kintu mevAr3a kA adhikAMza bhU-bhAga akabara ke adhikAra meM thaa| mahArANA pratApa ne rAjya gaddI para AsIna hote hI mevAr3a ko pUrNa rUpa se svatantra karAne kI pratijJA kii| aura isa prayAsa meM unheM bahuta kaSTa uThAnA par3A, rAjamahala kyA unheM jaMgala-jaMgala bhaTakanA par3A, ghAsa-vRkSa ke bichaune para sonA par3A aura phala-phUda-kanda Adi khAkara gujArA karanA par3A, kintu ve svatantratA ke lie jhUjhate rhe| akabara ne jayapura ke rAjA mAnasiMha ko pratApa ke pAsa unheM samajhAne ko bhejaa| itihAsa prasiddha udaya sAgara kI pAla para pratApa unheM mile, kintu pratApa ne adhInatA svIkAra nahIM kI, varan unhoMne mAnasiMha ke sAtha baiThakara bhojana karanA bhI apanA apamAna samajhA! mAnasiMha dillI gayA aura vahA~ se zAhI phauja ko lekara usane vikrama saMvata 1632 kI jyeSTha zuklA dvitIyA ko mevAr3a para AkramaNa kara diyaa| yaha yuddha haldIghATI ke yuddha ke nAma se prasiddha huaa| haldIghATI udayapura ke pAsa nAthadvArA ke samIpa sthita hai jo Aja yuddha ke smAraka ke rUpa meM zobhita hai| yadyapi haldIghATI ke yuddha meM mevAr3a kI hAra huii| aneka rAjapUta sainika yoddhA, saradAra mAre gaye / pratApa kA svAmIbhakta ghor3A ceTaka bhI mArA gayA aura mannAjI jaise svAmIbhakta saradAra ne apane svAmI ke prANoM kI rakSA ke liye apane prANoM kI Ahuti bhI dedii| kintu mahArANA pratApa ne akabara kI adhInatA svIkAra nahIM kii| yuddha meM hAra jAne ke bAda mahArANA ke pAsa na senA rahI na dhana ! eka bAra to ve mevAr3a chor3akara bhI jAne lage kintu dhanakubera jaina zrAvaka bhAmAzAha ne unheM roka kara apanI sampUrNa dhana aura sampatti ko mahArANA kI sevA meM bheMTa kara dii| mahArANA pratApa ne isa dhana se punaH senA ekatrita kI aura kaI lar3AiyA~ lar3I aura kucha anya kiloM ko chor3akara sAre mevAr3a prAnta ko unhoMne svatantra kara liyaa| isI bIca ve bImAra ho gye| marate samaya mevAr3a ke sAmanta saradAroM ne pUrNa svatantratA prApta karane kI pratijJA kI tabhI unake prANa nikala sake ! mahArANA pratApa ke sandarbha meM yaha bAta ullekhanIya hai ki mahArANA pratApa dvArA calAye gaye svatantratA abhiyAna meM yahAM ke mUla AdivAsI bhIla jAti ne inakA bahuta sAtha diyaa| Aja bhI mahArANA kA vaMza isa bhIla jAti kA upakAra mAnatA hai / ORMER Forabineteeneo AvaIVRATRIOSINME Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIroM, santoM aura bhaktoM kI bhUmi-mevAr3a : eka paricaya | 103 000000000000 000000000000 ka UDY .. isa prasaMga meM yaha dohA bahuta prasiddha hai akabara jAsI Apa dillI pAsI dUsarA / puNya rAsI pratApa suyaza na jAsI sUramA / / mahArANA pratApa ke bAda mevAr3a ke siMhAsana para rAjasiMha, sajjanasiMha, phatahasiMha, bhUpAlasiMha jaise pratibhAsampanna mahArANA ho cuke haiN| santa aura bhakta prasavinI-bhU mevAr3a kI bhU dravya ratna, vIra ratna ke sAtha santa aura bhakta prasavinI bhUmi bhI hai| yahA~ kI bhUmi usa satInAra baDabhAgana lakSmI ke samAna hai jisake viSaya meM eka kavitA meM kahA gayA hai "sati nAra sUrA jaNe bar3a bhAgana dAtAra / bhAgyavAna lakSmI jaNe so sAraNa meM saar|| so sAraNa meM sAra eka pApana kI puudd'ii| cora, juArI, cugalakhora jane nara bhaDasUrI / / rAmacaraNa sA~cI kahe yA meM phera na phAra / satI nAra sUrA jaNe baDa bhAgana dAtAra / / bhakta ziromaNi mIrAM-prAtaH smaraNIya mahArANA pratApa ke nAma ke sAtha bhakta ziromaNi mIrAM kA nAma bhI utanA hI gauravazIla aura lokapriya hai mIrAM mevAr3a kI rAjarAnI thI, usakA sAMsArika vivAha mevAr3a ke yuvarAja bhoja ke sAtha huaa| mIrAM kRSNa kI parama bhakta thii| mIrAM ke bhakti gItoM ne mevAr3a kI bhUmi ko pAvana kara diyaa| unakI saguNa dAmpatya bhakti pUrNa viyoga zRgAra ke pada hindI kAvya kI nidhi hai / munirAja ror3IdAsa jI ma0 sAhaba-munirAja ror3IdAsa jI mahArAja sAhaba mevAr3a ke agraNI santa hue haiN| unakI tapazakti bahuta hI bar3hI-car3hI thii| unake tapa-bala kI eka loka-kathA bahuta prasiddha hai-eka bAra munirAja roDIdAsa jI ne hAthI se AhAra grahaNa karane kA abhigraha dhAraNA kiyA jaba ve AhAra grahaNa karane ke lie bAhara nikale to mArga meM unheM eka hAthI mila gyaa| hAthI ne munirAja kI tarapha dekhA, kucha samajhA aura pAsa kI eka miThAI kI dukAna se miThAI uThAkara usane AhAra munirAja kI jholI meM DAla diyaa| santa mAnamala jI mahArAja-bhakta aura santoM kI paramparA meM mevAr3I santa mAnamalajI mahArAja kA nAma bhI bahuta Adara se liyA jAtA hai| unake viSaya meM eka AkhyAna prasiddha hai| eka bAra nAthadvArA ke pAsa grAma khamanora ke eka bherU ke mandira meM inhoMne rAtri vizrAma kiyA hai| kahA jAtA hai usI rAta bherUdevatA aura isTApaka devI munirAja se bahuta prasanna evaM prabhAvita hue aura tabhI se unakI sevA meM rahane lge| yaha AkhyAna Aja bhI vahAM kI janatA meM bahuta lokaprasiddha hai| bAvajI catarasiMha jI udayapura ke isa sisodiyA vaMza meM kavirAja zrI catarasiMha jI ho gaye haiM inakA mevAr3I bhASA para apanA adhikAra thA / usa yuga kI calane vAlI pratyeka acchAiyoM-burAiyoM para racanAe~ kiyA karate the, hindU evaM musalamAnoM ke bIca zAnti cAhane vAle the / bhagavAna para pUrNa vizvAsa thA / jaise apane ka i kaNI ro leNo, saba sampa karI ne rhno| rAma diyo jo likha lalATa meM, vI meM rAjI rhno| halako-bhArI khama leno paNa kar3avo kabahu na keha no|| ____ isI prakAra apane hI bhAI-bandhuoM meM zarAba pIne kI burAiyA~ dekhIM, taba tIkhe aura sIdhe zabdoM meM . sunAte the| %All Particianointernation Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja--abhinandana grantha 000000000000 000000000000 andAtA ne AcchA boyA / thArA kaTe phUTa gayA koyA / / keka nAza se nazA karAyo, ke rADA meM royaa| khamA khamA pelA pe, vI ne lage lage ghara khoyA / / isI taraha se usa yuga kI zikSA praNAlI para bhI khulakara likhate the| kAraNa vinaya, namratA, saralatA, kSamatA kI maryAdA ojhala hotI dekha ve boleN| bhaNa ne kidhI kazI bhlaaii| gA~Tha rI sAmI samajha gamAI / / paramAratha ro pATha bhUla kisI yAda tthgaaii| avalI gheDo melamAla pe kidhI kaNI kamAI // vilAsI jIvana meM dabate hue jAgIradAroM ko dekhakara jAgRti kA saMdeza diyaa| jaise jAgo jAgo re bhArata rA vIro jAgo, thAro kaTe kesariyo vAgo / the ho vaNoM rA jAyA yaza suragoM taka lAgo / abe esa ArAma vAsate mata kukara jyoM bhaago|| mevAr3a ke cAraNa bhATa kaviyoM ne bhI isa dharatI kA pAnI pIkara zUra vIratA kI bigula bajAne meM kamI nahIM rakhI / cittaur3a ko dhA~ya-dhAya jalatI huI dekhakara vIra sainikoM ko AhvAna kiyA thA rAtri ke nirava prahara meM, cittaur3a tihArI chAtI para / jalatI thIM jauhara jvAlAe~ mevAr3a tihArI chAtI para / / dhuM dhuM karate zmasAna mile, paga paga para balidAna mile| dhAnI aMcala meM hare-bhare, mA~-bahinoM ke aramAna mile / mevAr3a bhUmi hamezA ke lie vIratA kA paricaya detI A rahI hai| jaba kabhI kAyara kA putra paidA ho jAya, . mAno yA vIra bhUmi pukAratI ki merI rakSA karane vAle kahA~ gaye / mA~ jove thArI Aja bATa, dharatI rA dhaNiyA jAgo re, rajapUtaNa jAyo bhUla gayo, cittauDI jauhara jvAloM ne| the bhUla gayA raNa rAThaur3I, aridala rA bhukhA bhAloM ne, jagarA muradA bhI jAga gayA, jujhArA aba to jAgo re / isa prakAra hamArI mevAr3a bhUmi hamezA ke lie AdaraNIya mAtA janmabhUmi priya bhUmi banakara rahI hai / isa deza kI veSa-bhUSA, bhASA svatantra calI A rahI hai / yahA~ ke santa mahAtmA tathA deva darzana loka prasiddha ho cuke haiM / mevAr3a kA pUrA paricaya de denA kaThina hai, phira bhI maiMne isa choTe se nibandha meM thor3A-sA paricaya dene kA prayAsa kiyA hai| WITTER N E HEHRUARHICHRISHAILEE Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAmavallabha somAnI, [ prasiddha itihAsa anveSaka ] jayapura vIra bhUmi mevAr3a meM dharma ke bIja saMskAra rUpa meM janmajAta hI hai| bhale hI vahAM kA rAjadharma 'bhAgavatadharma' rahA ho, kintu jainadharma ke bIja bhI usa bhUmi meM atyaMta prAcIna hai| prastuta meM pramANoM ke AdhAra para mevAr3a meM jaina dharma ke prAcInatama astitva kA varNana hai| mevAr3a meM jainadharma kI prAcInatA mevAr3a se jainadharma kA sambandha bar3A prAcIna rahA hai| bar3alI ke vIra saM0 84 ke lekha meM, jisakI tithi ke sambandha meM abhI mataikya nahIM hai, madhyamikA nagarI kA ullekha hai / agara yaha lekha vIra saMvata kA hI hai to mevAr3a meM bhagavAna mahAvIra ke jIvanakAla meM hI jaina dharma ke astittva kA patA calatA hai| maurya rAjA samprati dvArA bhI nAgadA va kumbhalagar3ha ke pAsa jaina mandira banAne kI janazruti pracalita hai| bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA meM hue devagupta sUri kA sambandha mevAr3a kSetra se hI thA / jaina dharma kA yahA~ vyApaka pracAra pUvIM chaThIM zatAbdI meM huaa| usa samaya rAjasthAna meM sAMskRtika gatividhiyoM meM vizeSa cetanA AI / dhIre-dhIre jAlora, bhInamAla, maMDora, pAlI, cittaur3a, nAgaura, nAgadA Adi zikSA aura vyApAra ke pramukha kendroM ke rUpa meM vikasita hone lage / siddhasena divAkara mevAr3a meM cittaur3a kSetra meM dIrghaM kAla taka rahe the / inakI tithi ke sambandha meM vivAda hai| jinavijayajI ne inheM 533 I0 ke AsapAsa huA mAnA hai / inake dvArA viracita granthoM meM nyAyAvatAra pramukha hai| yaha saMskRta meM padyabaddha hai aura tarkazAstra kA yaha prasiddha grantha hai / isameM kI gaI tarkazAstra sambandhI kaI vyAkhyAyeM Aja bhI khaMDita hai| inheM jaina tarkazAstra kA jAdipuruSa kahA gayA hai| inake anya granthoM meM kalyANamandira stotra aura dvAtriMzikAeM pramukha hai / haribhadrasUri bhI cittaur3a se sambandhita hai / ye bahuta vidvAna the| inakI tithi meM bhI vivAda rahA hai| muni jinavijayajI ne sArI sAmagrI ko dRSTigata rakhate huye inheM vikrama kI AThavIM zatAbdI meM mAnA jo ThIka pratIta hotA hai / inake dvArA viracita granthoM meM samarAicca kahA aura dhUrttAkhyAna kathA sAhitya ke rUpa meM bar3e prasiddha haiM / darzana aura yoga ke kSetra meM bhI inakI dena advitIya hai / inameM SaDadarzana 'samuccaya, zAstravArtA samuccaya, anekAnta jayapatAkA, dharma-saMgrahiNI, yoga zataka, yogaviMzikA yoga dRSTi samuccaya Adi mukhya haiM / inakI kRtiyoM meM aspaSTatA nahIM hai / ye apane samaya ke bar3e prasiddha vidvAna rahe haiN| usa samaya cittor3a para maurya zAsakoM kA adhikAra thA aura pazcimI mevAr3a meM guhila vaMzI zAsakoM kA / bauddha itihAsakAra tArAnAtha ke anusAra zIlAditya rAja ke samaya marukSetra meM mUMgadhara dvArA meM kalA kI pazcimI zailI kA vikAsa huaa| zIlAditya rAjA kaula thaa| isa sambandha meM matabheda rahate haiM, kArla khAMDalavAla ise harSa zIlAditya (606-647 I0) se artha mAnate haiM, jabaki yU. pI. zAha maMtraka rAjA zIlAditya mAnate haiM kintu ina donoM zAsakoM kA mevAr3a aura marupradeza para adhikAra nahIM thA / ataeva yaha mevAr3a kA rAjA zIlAditya thA / isake samaya meM vi. saM. 703 ke zilAlekha ke anusAra jainaka mahattara ne jAvara meM araNyavAsinI devI kA mandira banAyA thA / kalyANapura sAmalA jI, RSabhadevajI, nAgadA Adi kSetra para usa samaya nizcita rUpa se guhiloM kA adhikAra thA / ataeva kalA kA adbhuta vikAsa usa samaya yahA~ huA / cittaur3a aura mevAr3a kA dakSiNI bhArata se bhI nikaTa sambandha rahA thaa| kaI digambara vidvAna usa samaya cittaur3a meM kannar3a kSetra se Ate rahate the / indranandikRta zru tAvatAra se patA calatA hai ki prasiddha digambara vidvAna ailAcAryaM yahA~ durgaM para rahate the / inake pAsa zikSA prApta karane ke liye TIkA pUrNa kI thI / SaTkhaMgama kI kula 6 TIkAyeM huI thIM, inameM vIra senAcArya ne 'kaSAya prAbhRta' kI 'jaya dhavalA TIkA' bhI prArambha kI thii| jise ye pUrNa nahIM kara pAye aura inake bAda vIrasenAcArya Aye the aura yahA~ se bar3audA jAkara dhavalA dhavalA antima hai| isameM lagabhaga 72,000 zloka haiM / K thi 000000000000 000000000000 4000DDEDDD -----". "S.BR/ Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106-pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha - 000000000000 000000000000 inake ziSya jinasenAcArya ne pUrNa kI thii| digambara granthoM meM cittaur3a kA kaI bAra ullekha AyA hai| 'pauma cariaM' meM tIna bAra ullekha huA hai / dakSiNa bhArata meM bhI kaI zilAlekha mile haiM jinameM citrakUTAnvaya sAdhuoM kA ullekha hai| ye sUrasthagaNa ke the| jaina kI tristambha cittaur3a se sambandhita eka khaMDita prazasti hAla hI meM maiMne 'anekAnta' meM prakAzita kI hai| isameM zreSThi jIjA ke putra pUrNasiMha dvArA ukta kIrti stambha kI pratiSThA karAne kA ullekha hai| isa lekha meM jaina sAdhu vizAla kIrti, zubha kIrti, dharmacandra Adi kA ullekha hai jinheM dakSiNa bhArata ke rAjA nArasiMha kA sanmAna prApta thaa| ataeva patA calatA hai ki ye sAdhu bhI dakSiNI bhArata se sambandhita the| kannar3a kA eka aprakAzita zilAlekha bhI hAla hI meM mujhe cittaur3a ke eka jaina mandira meM lagA huA milA thA jise maiMne zraddheya bhujabalI zAstrIjI se par3havAyA thaa| yaha lekha unake mata se 15vIM zatAbdI kA hai| kevala jinezvara kI stuti hai / mahAkavi hariSeNa ne apane grantha 'dhammaparikkhA' meM mahAkavi "puSpadaMta caturmukha aura svayaM bhU ko smaraNa kiyA hai, ataeva patA calatA hai ki ina kaviyoM kI kRtiyoM ko yahA~ bar3e Adara se par3hA jAtA thaa| isI samaya mevAr3a meM mahA- . kavi DaDDhA ke putra zrIpAla huye / inakA likhA prAkRta grantha 'paMtha saMgraha' bar3A prasiddha hai| mevAr3a meM RSabhadevajI kA mandira bar3A prasiddha aura prAcIna hai| ise digambara, zvetAmbara aura vaiSNava saba hI bar3I zraddhA se mAnate haiM / isa mandira meM zilAlekha adhika prAcIna nahIM mile haiN| maNDapa meM lage zilAlekhoM meM eka vi0sa0 1431 kA hai / isameM kASTa saMva ke bhaTTAraka dharmakIti ke upadeza se zAha bIjA ke beTe haradAna dvArA jinAlaya ke jIrNoddhAra kA ullekha hai / alAuddIna khilajI gujarAta ke AkramaNa ke samaya isI mArga se gayA thaa| aisA pratIta hotA hai ki usane isa mandira ko khaMDita kara diyA ho jise kAlAntara meM mahArANA khetA ke samaya meM jIrNoddhAra karAyA thaa| isI maNDapa meM eka anya lekha vi0saM0 1572 kA hai jisameM bhI kASTA saMgha ke bhaTTAraka yazakIti ke samaya kAchala gotra ke zreSTha kaDiyA poiyA Adi dvArA kucha jIrNoddhAra karAne kA ullekha hai| vi0sa01572 meM hI mahAdeva kulikAoM ke madhya sthita RSabhanAtha kA mandira kASTA saMgha ke nandi taTa gaccha ke vidyAgaNa ke bhaTTAraka surendra kIrti ke samaya bagheravAla zreSThi saMghI AlhA ne banAyA thaa| isI Age kI deva kulikAyeM vi0saM0 1574 meM ukta surendra kIrti ke samaya huba~DajAti ke bhaTTAraka surendrakIti ke upadeza se banAI thiiN| mUrtiyoM meM adhikAMza para lekha haiM jo visaM0 1611 se 1863 taka ke haiM / lekha vAlI mUrtiyoM meM 38 digambara sampradAya kI aura 18 zvetAmbaroM kI hai| mahArANA javAnasiMha ke eka bahuta bar3A mahotsava huA jisameM zvetAmbaroM ne vahA~ vizAla dhvaja daNDa lagAyA thA, mandira marAThoM kI lUTa se bhI prabhAvita huA thaa| nAgadA mevAr3a meM prAcIna nagara hai / yahA~ Aloka pArzvanAtha kA digambara jainamandira 10vIM zatAbdI kA hai / yaha mandira U~cI pahAr3I para banA hai| isake Asa-pAsa pahale digambaroM kI bastI thii| 'munisundara kI gurvAvalI' se patA calatA hai ki isa tIrtha ko samudrasUri nAmaka zvetAmbara sAdhu ne digambaroM se liyA thaa| zIlavijaya aura megha ne apane tIrthamAlAoM meM isa tIrtha kI bar3I prazaMsA likhI hai| yahA~ ke pArzvanAtha mandira kA prAcInatama ullekha vi0saM0 1226 ke bijoliyA ke zilAlekha meM hai / isa pArzvanAtha mandira meM vi0saM01356 aura 1357 ke zilAlekha bhI lage hue haiM jo digambara sAdhuoM ke haiM / madhyakAlIna mandiroM meM visaM0 1331 ke AsapAsa banA deva kulikAoM sahita zvetAmbara mandira jisameM vi0saM0 1487 kA mahArANA mokala ke rAjyakAla kA eka aprakAzita zilAlekha bhI lagA huA hai| isI mandira ke pAsa mahArANA kubhA ke rAjyakAla meM banA adbhuta kA mandira hai| yaha mandira adbhuta jI kI vizAla kAya 6 phITa kI padmAsana kAle patthara kI pratimA ke lie bahuta hI prasiddha hai| yaha pratimA zreSThI sAMraga ne banavAI thI jo delavAr3A kA rahane vAlA thA / yahA~ aura bhI kaI khaMDita mandira haiM / ekaliMga mandira ke vi0saM0 1028 ke lakulIza ziva mandira ke lekha meM varNita hai ki usa samaya eka zAstrArtha zaivoM-bauddhoM aura jainoM ke madhya huA thA / saubhAgya se isa ghaTanA kA ullekha kASTa-saMgha kI lATa bAgar3a kI garvAvalI meM bhI hai jisameM varNita kiyA gayA hai ki rAjA naravAhana ke rAjya meM cittaur3a meM prabhAcanda nAmaka sAdhu ne vikaTa zaivoM ko harAyA thaa| ye pramAcanda nAmaka sAdhu kahAM ke the, patA nahIM calA hai, kintu ekaliMga jI ke pAsa nAgadA hone se vahA~ se bhI sambandhita hone kI kalpanA kI jA sakatI hai| madhyakAlIna prAcIna nagaroM meM delavAr3A (mevAr3a) bar3A prasiddha hai| ise jaina granthoM meM devakulapATaka likhA gayA hai / yaha bar3A samRddha nagara thA aura nAgadA ke khaMDita hone para adhikAMza lekha yA to Ahar3a cale gaye yA yahA~ A base / isakI samRddhi kA varNana sauma saubhAgya kAvya, guru guNa ratnAkara Adi madhyakAlIna kAvyoM meM hai| prasiddha AcArya soma sundara sUri yahA~ kaI vAra padhAre the| sabase pahale vi0saM0 1450 meM Aye the| usa samaya rANA lASA ke mantrI rAmadeva OUmeeRLD Aya MUSIITIDEOSTORE Tor rerako URTEROWN WWWVAURIOFINAL Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a meM jaina dharma kI prAcInatA | 107 aura rAjakumAra cu~DA ne inakA svAgata kiyA thaa| isake bAda zreSThi nImbA dvArA prArthanA karane para AcArya soma sundara sUri yahA~ Aye the / usa samaya dIkSA mahotsava kiyA evaM bhuvanasundara ko vAcaka kI upAdhi dI gaI / yahA~ sahaNapAla nAmaka zreSThi bahuta hI prasiddha huA hai / yaha mahArANA mokala aura kuMmA ke samaya taka maMtrI thA / isakI mAtA melAdevI bar3I prasiddha zrAvikA thI jisane kaI grantha likhAye the / ye kharataragaccha ke zrAvaka the / isa parivAra kA sabase prAcInatama ullekha vi.saM. 1431 kA karer3A jaina mandira kA vijJapti lekha hai / isa lekha ke anusAra bahA~ bar3A pratiSThA mahotsava kiyA gayA thA / ukta vijJapti kI pratilipi vi0saM0 1466 meM merunandana upAdhyAya dvArA likhI huI milI hai| isI merunandana upAdhyAya kI mUrti 1469 meM melAdevI ne banavAI thI jisakI pratiSThA jinavarddhana sUri se karAI thii| jina varddhana sUri kI pratimA vi0saM0 1476 meM ukta parivAra ne dolavAdya meM sthApita karAI thI jisakI pratiSThA jinacandra sUri se karAI thI / vi0saM0 1486 meM saMdeha delavAr3A nAmaka grantha bhI isa parivAra ne likhavAyA thA / vi0saM0 1491 meM Avazyaka vRddha vRtti grantha likhavAyA thA / vi0saM0 1491 ke delavAr3A ke yati jI ke lekha ke anusAra dharmacintamaNi pUjA ke nimitta 14 Take dAma dene kA ullekha hai / sahaNapAla kI bahina khImAI kA vivAha zreSThi vIsala ke sAtha huA thaa| yaha Idara kA rahane vAlA thA / soma saubhAgya kAvya aura guru guNa ratnAkara kAvyoM meM isake susarAla pakSa kA vistAra se ullekha milatA hai / vIsala kA pitA vatsarAja thA jo Idara ke rAjA raNamala kA mantrI thaa| isake 4 putra the (1) govinda (2) bIsa (3) arasiMha aura (4) hIrA govinda ne somasundara sUri AcArya ke nidezana meM saMgha nikAlA thA / vIsala sthAyI rUpa se mahArAjA lAkhA ke kahane para mevAr3a meM hI rahane laga gayA thA / yahA~ kA picholiyA parivAra bar3A prasiddha thA / inake vi0saM0 1493 aura 1503 ke zilAlekha mile haiN| paM0 lakSmaNasiMha bhI yahIM hue the / yahA~ kaI grantha likhe gaye the / prasiddha " supAsanAha cariyaM" vi0saM0 1450 meM mahArANA mokala ke rAjya meM yahI pUrNa huA thA jisameM pazcimI citra zailI ke kaI utkRSTa citra hai / karaher3A mevAr3a ke prAcIna jaina tIrthoM meM se haiN| yahA~ kI eka mUrti para vi0saM0 1036 kA kA zilAlekha hai jisameM saDera gaccha ke yazobhadrasUri ke ziSTha zyAmAcArya kA ullekha hai / yazobhadra kA ullekha vi0saM0 966 ke eka saMdarbha meM pAlI nagara meM huA hai| karer3A ke kaI mUrtiyoM ke lekha mile haiM jo 13vIM se 14vIM zatAbdI ke haiM / isa vizAlakAya mandira kI bar3I mAnyatA madhyakAlIna sAhitya meM rahI hai| zreSThi rAmadeva navalakhAne vi0saM0 1431 meM kharataragaccha ke AcArya jinodaya sUri se karAyA thA / isa samaya dIkSA mahotsava bhI karAyA gayA / isameM kaI anya parivAra kI lar3akiyAM aura lar3akoM ko dIkSA dI gaI / mandira kA jIrNoddhAra rAmadeva mantrI dvArA karAyA gayA / aura pratiSThA mahotsava bhI usI samaya karAyA gyaa| isI samaya likhA vijJapti lekha meM isakA vistAra se ullekha hai / isI mandira meM vi0 saM0 1506 meM mahArANA kuMbhA ke zAsanakAla meM bhI kaI mUrtiyAM sthApita karAI gaIM / udayapura nagara meM saMbhavata: kucha mandira isa nagara kI sthApanA ke pUrva ke rahe hoNge| Ahar3a eka susampanna nagara thaa| yahAM ke jaina mandiroM meM lage lekhoM se patA calatA hai ki ye mandira saMbhavata: prArambha meM 10vIM zatAbdI ke AsapAsa bane hoMge / mahArANA sAMgA aura ratanasiMha ke samaya yahAM ke jaina mandiroM kA jIrNoddhAra huA / AhaDa ke digambara jaina mandira ke zilAlekha aura mIlavADe ke eka mandira meM rakhI ke lekha ke anusAra usa samaya bar3A pratiSThA mahotsava huA / mahArANA jagatasiMha ke samaya udayapura nagara meM kaI jaina mandira bane / mahArANA rAjasiMha ke samaya bar3e bAjAra kA digambara jaina mandira banA / caugAna kA suprasiddha mandira mahArANA arisiMha ke samaya banA thaa| mevAr3a meM jaina zvetAmbara zreSThi dIrghakAla se zAsana tantra meM sakriya bhAga lete A rahe the / ataeva unake prabhAva se kaI mandira banAye jAte rahe haiM / sabase ullekhanIya ghaTanA mandira kI pUjA ke virodha ke rUpa meM prakaTa bAIsa sampradAya hai / mevAr3a meM isakA ullekhanIya pracAra bhAmAzAha ke parivAra dvArA karAyA gayA thaa| isakA itanA adhika prabhAva huA hai ki kendrIya mevAr3a meM Aja mandira mAnane vAle alpa mAtrA meM raha gaye / isI sampradAya se pRthaka hokara AcArya bhikSu ne terApaMtha kI sthApanA mevAr3a meM rAjanagara nAmaka sthAna se kI thI / vartamAna meM ina donoM sampradAyoM kA yahAM bar3A prabhAva hai / Lady hai use as pul * pat 000000000000 000000000000 40000DDDDE Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI balavantasiMha mehatA [raina baserA, udayapura mevAr3a kI sAMskRtika saMpadA ke unnayana meM jainadharma kA apUrva yogadAna rahA hai| zilpa, sthApatya, sAhitya rAjanIti evaM vyApAra-udyoga Adi kSetroM meM / jainadharma kI bhUmikA kA aitihAsika vihaMgAvalokana yahA~ prastuta hai| 000000000000 000000000000 mevAr3a aura jainadharma mevAr3a meM jaina dharma utanA hI prAcIna hai jitanA ki usakA itihAsa / mevAr3a aura jaina dharma kA maNikAJcana kA saMyoga hai / mevAr3a Arambha hI se jaina dharma kA eka pramukha kendra rahA hai / mevAr3a bhArata varSa ke prAcInatama sthAnoM meM se hai aura Arambha se hI zaurya pradhAna rahA hai / bhAratavarSa meM sindhughATI sabhyatA kAla ke aura pUrva aitihAsika kAla ke yadi kahIM nagara mileMge to mevAr3a meM hI pAye jAyeMge aura unake nAmakaraNa bhI jaina dharma kI mUla bhASA ardhamAgadhI meM aura ve bhI sundara rUpa meM / Ayar3a kI sabhyatA mahenjAdorA ke samAna prAcIna aura cittaur3a ke pAsa majjhimikA mahAbhArata kAlIna nagara pAye gaye haiM jo jaina dharma ke bar3e kendra rahe haiM / zAradApITha basantagar3ha jainiyoM kA prAcIna sAMskRtika zAstrIya nagara rahA hai / saMsAra ke prathama sahakAra evaM udyoga kendra jAvara kA nirmANa aura usake saMcAlana kA zreya prathama jainiyoM ko hI mevAr3a meM milA hai / dazArNapura jahA~ bhagavAna mahAvIra ke padArpaNa, Arya rakSita kI janma bhUmi aura AcArya mahAgirI ke tapasyA karane ke zAstrIya pramANa haiM aura nANAdiyANA aura nAdiyoM meM bhagavAna mahAvIra kI jIvanta pratimAeM mAnI gaI haiM ve saba isI mevAr3a kI bhUmi ke aMga rahe haiM / Aja bhI RSabhadeva kesariyAjI jaisA tIrtha bhAratavarSa meM anyatra kahIM nahIM milegA / aura rANakapura jaisA goThavaNa zilpayojanA kA bhavya vizAla va kalApUrNa mandira anyatra kahIM nahIM milegaa| cittaur3agar3ha jo bhAratavarSa kA ekamAtra kSAtradharma kA tIrtha mAnA jAtA hai maurya jaina rAjA citrAMga kA basAyA huA hai aura bauddho aura jainiyoM kA samAna rUpa se vandanIya tIrtha sthAna hI nahIM rahA kintu prAyaH saba hI jainAcAryoM kI karmabhUmi, dharmabhUmi aura unakI vikAsa bhUmi bhI rahI hai| bhArata ke mahAnatattva vicAraka, samanvaya ke Adi puraskartA, advitIya sAhityakAra evaM mahAna zAstrakAra haribhadra sUri aura antarrASTrIya khyAti kI ekamAtra viduSI evaM tapasvinI sAdhvI yAkinI mahattarA kI yaha janma bhUmi hai / jaina jagata ke mArtaNDa siddhasena cittaur3a kI sAdhanA ke bAda hI divAkara ke rUpa meM pragaTa hue| jaina dharma meM phaile hue anAcAra ko miTA use zuddha rUpa meM prakaTa karane ke lie jina vallabha sUri ne gujarAta se Akara yahIM se Andolana Arambha kiyA jo saphala ho, deza meM sarvatra phaila gayA hai / haribhadrasUri aura jinadatta sUri ne lAkhoM vyaktiyoM ko prati bodhita kara unheM ahiMsaka banAyA, usakA Arambha bhI yahIM se huaa| azoka ke samAna bauddha dharma kA pracAra karane vAlA yadi jaina dharma meM koI haA to vaha thA usakA pautra saMprati / mevADa, mAlavA aura sampUrNa pazcimI bhArata usake hisse meM hone se pUrNa rUpa se jIva hiMsA kA niSedha thA aura cittaur3a meM 7vIM zatAbdI taka usI ke vaMzaja mauryoM kA hI rAjya rahA hai| kintu mevAr3a ke zaiva rAjAoM para bhI jaina dharma kA prabhAva bar3hate-bar3hate itanA bar3ha gayA thA ki cittaur3a ke rAvala tejasiMha ne to parama bhaTTAraka kI jaina padavI dhAraNa kI aura usake putra samarasiMha ne, aMcala gaccha ke amitasiMha sUri ke upadeza se sampUrNa mevAr3a rAjya meM jIva hiMsA niSedha kI AjJA isI cittaur3a bhUmi se nikAlI gaI / Ayar3a meM ghora tapasyA karane vAle jagatacandra sUri ko tapA kA viruda de, tapAgaccha kI sthApanA karane vAle, mahApratApI cittaur3a ke hI rAjA jaitrasiMha the| sisodiyA sADaiyarA, caudasiyA, cauhAna / caityavAsiyA cAvar3A, kulaguru eha pramANa // www.janellorary.org -lain Education Intentional Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a aura jainadharma | 106 000000000000 000000000000 ....... 2 seDaragaccha ko apanA kula guru hI nahIM mAnA kintu isake bahuta kAla pahale isa rAjavaMza ke kaI rAjaputra jaina dharma meM pravajita ho dharma pracAra meM nikala par3e jinameM chaThI zatAbdI ke samudravijaya bahuta hI prabhAvakArI sAdhu hue| chaThI zatAbdI se 13 zatAbdI taka kA kAla jaina dharma kA svarNakAla mAnA jA sakatA hai| kubhA ke samaya jaina sthApatya kalA carama vikAsa para pahuMca cukI thii| rANakapura kA trilokya dIpaka ke samAna kalA aura goThavaNa kA mandira bhArata meM anyatra kahIM nahIM milegA / cittaur3a tathA nAgadA aura ekaliMgajI Adi sthAnoM meM jitane bhI bhavya aura vizAla hindU maMdira dikhAI par3eMge unameM jaina mUrti aMkita milegii| kuMbhA ke samaya kucha aise mandiroM aura sthAnoM ke nirmANa hue haiM jinake nirmANa karAne meM bar3e-bar3e rAjya bhI karnala TADa ke anusAra hicakate the| dazavIM zatAbdI kA jaina kIrti stambha to bhAratavarSa meM apane DhaMga kI eka hI kalA kRti hai / mevAr3a meM Aja bhI jitane jaina mandira haiM usa parimANa meM saba dharmoM ke milAkara bhI nahIM mileNge| kalA aura bhavyatA meM to inake sAnI ke bahuta hI kama mileMge / kuMbhA ne to apane jaina kulaguru ke atirikta eka aura jaina sAdhu ko apanA guru bnaayaa| bhArata ke antima samrATa sAMgA kA dharmaguru ratnasUri kI agavAnI ke lie apane pUre lavAjameM ke sAtha kaI kosoM dUra jAnA itihAsa prasiddha ghaTanA hai / kSAtra dharma kI pratimUrti mahArANA phatahasiMha kA RSamadeva ko hIroM kI, lAkhoM rupayoM kI AMgI car3hAnA aitihAsika tathya hai| bijauliyA kA car3hAna kA unnata zikhara pramANa bhI bhArata meM eka hI hai / mevAr3a mAnava sabhyatA ke AdikAla se hI zaurya pradhAna rahA hai jise jainadharma ne ahiMsA kI garimA se anuprANita kara apanI mUla mAnyatA kammesUrA so dhammesUrA ke anukUla banA liyA / yahI kAraNa hai ki mevAr3a meM jaina dharma ke utkarSa kA jo vasaMta khilA, vaisA anyatra muzkila se milegaa| yahAM jaina ke saba hI saMpradAyoM ne pura jora se ahiMsA va dharma-pracAra meM hAtha bNttaayaa| tapAgaccha aura terApaMtha sampradAya kA to udgama sthAna hI mevAr3a rahA / sthAnakavAsI samAja kA Arambha se hI prabhAva pAyA jAtA hai| zvetAmbara samAja meM Aja bhI sabase adhika saMkhyA unhIM kI hai| unakI mevAr3a zAkhA alaga hI eka zAkhA rUpa meM kArya kara rahI hai| pUjya zrI ror3a jI svAmI (tapasvIrAja) pUjya zrI mAna jI svAmI, pUjya zrI motIlAla jI mahArAja isI zAkhA ke jyotirmaya saMta ratna the / mevAr3a meM sthAnakavAsI sampradAya ko pallavita puSpita karane kA sarvAdhika zreya isa .. zAkhA ko hI hai| jaina muni AcArya zrI javAharalAja jI va unake ziSya paM0 ratna zrI ghAsIlAla jI dvArA yahA~ kAphI sAhitya kA nirmANa huA aura ahiMsA dharma kA pAlana rhaa| jaina divAkara muni zrI cauthamala jI mahArAja ne hajAroM vyaktiyoM ko mAMsa madirA kA tyAga karA unake jIvana ko unnata kiyA / bhAmAzAha aura tArAcaMda loMkAmata ke anuyAyI hone se unhoMne hajAroM vyaktiyoM ko ahiMsA meM pravRtta kiyaa| digambara sampradAya kA AThavIM zatAbdI se 13vIM taka bar3A prAbalya rahA / elAcArya Adi bar3e-bar3e muniyoM ke yahA~ cittaur3a A ahiMsA va sAhitya sAdhanA ke ullekha pAye jAte haiN| isake bAda inakA prabhAva kSetra bAgar3a bana gyaa| aura bAgar3a ko pUrA ahiMsaka kSetra banA ddaalaa| jaba zaiva aura jaina, bauddha dharma ke bIca itanA viSama vaimanasya vyApta ho gayA ki dakSiNa meM zaiva bauddhoM ke sAtha jainiyoM kI bhI hatyA kara rahe the vahA~ mevAr3a meM zaiva aura jaina dharma meM itanA Azcaryajanaka saumanasya thA ki rAjA zaiva the to unake hAtha jainI the arthAt zAsana prabandha ke sabhI padoM kA saMcAlana jainiyoM dvArA hotA thaa| yahI nahIM rAjA kI AtmA zaiva thI to deha jaina thii| mevAr3a meM jaina dharma kA itanA varcasva bar3hA ki rAjadrohI, cora, DAkU aura baMdIgRha se bhAge kaidI bhI yadi jaina upAzraya meM zaraNa le lete to unheM baMdI nahIM kara sakane kI rAjAjJA thii| vadha ke liye le jAyA jA rahA pazu yadi jaina upAzraya ke sAmane A jAtA to use abhayadAna de diyA jAtA thaa| mevAr3a kI bhUmi aisI saubhAgyazAlinI bhUmi rahI hai jahA~ jaina dharma ke tIna-tIna tIrthakaroM, neminAtha, pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra ke pada padmoM se isa bhUmi ke pAvana hone kI sambhAvanA zodha se phalavatI ho sakatI hai| Avazyaka cUNikA ke anusAra mahAvIra ke paTTadhara gautama svAmI kA apanI ziSya maMDalI sahita mevAr3a meM Ane kA ullekha hai / jaina dharma kI dUsarI saMgati ke adhyakSa skaNDilAcArya ke paTTadhara siddhasena divAkara ne to avantikA kA tyAga kara mevAr3a ko hI ahiMsA dharma prasAra kI karmabhUmi banAyA / dUsarI zatAbdI pUrva ke 'bhUtAnAm dayArtha' ke jaina zilAlekha se isa mevAr3a bhUmi Wiuliat ION ::: . 2 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ASTRA Sa ..... kA ahiMsA kI Adi bhUmi honA pramANita hai / dUsarI saMgati meM mevAr3a kA pratinidhitva karane vAle jainAcAryoM ko 'majjhaniyA zAkhA' se saMbodhita kara vizeSa sammAna pradAna karanA aura mahAvIra ke nirvANa ke kevala 84 varSa bAda kA zilAlekha majjhanikA meM pAyA jAnA bhI mevAr3a ke Adi jaina kendra hone ke pramANa haiM / tIrthaMkaroM ke pada padma ke pAvana parasa se upakRta hokara mevAr3a kI bhUmi ne apanI kokha se aisI-aisI jaina vibhUtiyoM ko janma diyA jinake kRtitva-vyaktitva ne samUce bhArata ke janajIvana ko prerita-prabhAvita kiyA aura jaina dharma kI mUla prANa zakti ahiMsA ke pracAra-prasAra ke sAtha apanI camatkAriNI dharmaparAyaNatA, darzana, sAhitya, kalA, kAvya, vyApAra, vANijya, vIratA, zaurya, sAhasa va karmaThatA kI aisI adbhuta dena dI jisase unakI kIti prAdezika sImAoM ke pAra pahu~ca kara bhAratIya itihAsa ke svarNima pRSThoM kI gaurava gAthAe~ bana gyiiN| jaina jagata ke mArtaNDa siddhasena ne vikramAditya kI rAja sabhA kA navaratna pada tyAga kara mevAr3a meM jIvana . paryanta ke kRtitva-vyaktitva se jaina jagata dvArA divAkara kI padavI prApta kii| Ayar3a meM bhArata bhara ke jaina vyApAriyoM ne ise vyApAra kA kendra banA kara kaI mandiroM ke nirmANa se jaina dharma ko loka dharma banAyA / pradyumnasUri ne Ayar3a ke rAjA allaTa se zvetAmbara saMmpradAya ko rAjyAzraya pradAna krvaayaa| allaTa ne sAre rAjya meM viziSTa dinoM meM jIva hiMsA tathA rAtri bhojana niSedha kara diyaa| usakI rAnI hUNa rAjakumArI hariyAdevI ne Ayar3a meM pArzvanAtha kA vizAla mandira banavAyA / allaTa ke bAda rAjA vIrasiMha ke samaya Ayar3a meM jaina dharma ke bar3e bar3e samAroha hue aura 500 pramukha jainAcAryoM kI eka mahattvapUrNa saMgati Ayojita huI / vairisiMha ke kAla meM asaMkhya logoM ko jaina dharma meM dIkSita kara ahiMsA jIvana kI zikSA dI tathA sahasroM videziyoM ko jaina dharma meM dIkSita kara unakA bhAratIyakaraNa kiyA gyaa| Ayar3a meM mahArAvala jaitrasiMha ke amAtya jagatasiMha ne aisI ghora tapasyA kI ki jaitrasiMha ne unheM tapAkI upAdhI dI aura yahIM se 'tapAgaccha' nikalA hai / jisake Aja bhI zvetAmbara mUrti pUjakoM ke sarvAdhika anuyAyI haiN| basaMtapura meM ArAdhanA ke lie Aye hemacandrAcArya aura vidyAnanda ne yahA~ siddhi prApta kI aura apane vyAkaraNa grantha likhe| majjhamikA, Ayar3a, basaMtapura ke sAtha hI jaina dharma kA pramukha kendra cittaur3a thA / yahA~ zvetAmbara aura digambara sampradAya ke bhArata prasiddha AcArya Aye aura isI bhUmi ko jainadharma ke pracAra-prasAra kA kendra banAkara kIrti ajita kii| jaina sAhitya sarva darzana samuccaya, zAstra vArtA samuccaya, samarAIccakahAM, dharmabindu, yoga bindu, anekAMtavAda-praveza, anekAMtajayapatAkA, prAkRta meM prakaraNa grantha evaM saMskRta ke anya grantha va lekha-haribhadrasUri kI mahAna sAhityika dena tathA jaina dharma ke pramukha grantha haiM / SaDazIti sArddhazataka, svapna saptati, praznottaraikaSaSTizataka, aSTa saptati Adi jinadatta sUri ke pramukha grantha haiM / pratyeka buddha caritra, vAgbhaTAlaMkAra vRtti tathA tIrthamAlA jinavarddhana sUri ke pramukha grantha haiM / dharma pracAraka sAhityAnurAgI zrAvaka lalliga, jisane haribhadrasUri ke kaI granthoM kA Alekhana kraayaa| AzAdhara zrAvaka bahuta bar3e vidvAna the| lollAka zrAvaka ne bijauliyA meM unnata zikhara purANa khudvaayaa| dharaNAzAha ne jivAbhigama sUtrAvalI, oghaniyukti saTIka, sUrya prajJapti, saTIka aMga vidyA, kalpa bhASya, sarva siddhAnta viSama pada paryAya va chaMdonuzAsana kI TIkA krvaayii| cittaur3a nivAsI zrAvaka AzA ne 'karma stava vipAka' likhA / DUMgarasiMha (zrIkaraNa) ne Ayar3a meM "oghaniyukti" pustikA likhI / uddharasuna hemacandra ne "dazavakAlika pAkSikA sUtra" va oghaniyukti likhii| vayajala ne Ayar3a meM pAkSika vRtti likhii| jaina vIra alavara nivAsI bhAramala jaina kAvar3iyA ko rANA sAMgA ne raNathambhaura kA kiledAra va apane putra SAT: 0 CARITATEMEDEL Island SAMOA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a aura jainadharma | 111 / 000000000000 000000000000 AND AUTORILE . vikramAditya tathA udayasiMha kA abhibhAvaka niyukta kiyaa| inhoMne bAbara kI kUTanIti se mevAr3a rAjya ke praveza dvAra raNathambhaura kI rakSA kI tathA cittaur3a ke tIsare sAphe meM vIragati prApta kI / inake putra bhAmAzAha rANA pratApa ke sakhA, sAmaMta, senApati va pradhAnamantrI the| inhoMne mevAr3a ke svatantratA saMgrAma meM tana, mana, dhana sarvasva samarpaNa kara diyA / ye haldI ghATI va divera ke yuddhoM meM mevAr3a ke senApati rahe tathA mAlavA va gujarAta kI lUTa se inhoMne pratApa ke yuddhoM kA Arthika saMcAlana kiyaa| bhAmAzAha ke bhAI tArAcanda haldIghATI ke yuddha kI bA~yI harAvala ke mevAr3a senApati the| inhoMne jaina grAma ke rUpa meM vartamAna bhIMDara kI sthApanA kI tathA hemaratnasUri se padmaNi caritra kI kathA ko padya meM likhavAyA aura saMgIta kA unnayana kiyaa| dayAladAsa anya jaina vIra hue jinhoMne apanI hI zakti se mevAr3a kI svatantratA ke zatruoM kA itihAsa meM anupama pratizodha liyA / mehatA jalasiMha ne alAuddIna ke samaya cittaur3a hastagata karane meM mahArANA hammIra kI sahAyatA kii| mehatA cihala ne balavIra se cittaur3a kA kilA lene meM mahArANA udayasiMha kI sahAyatA kI / koThArI bhImasiMha ne mahArANA saMgrAmasiMha dvitIya dvArA mugala senApati raNabAja khAM ke viruddha lar3e gaye yuddha meM vIratA ke udbhuta johara dikhAkara vIragati prApta kii| mahatA lakSmIcanda ne apane pitA mevAr3I dIvAnanAthajI mehatA ke sAtha kaI yuddhoM meM bhAga lekara vIratA dikhAyI aura khAcarola ke ghATe ke yuddha meM vIragati prApta kii| mAMDalagar3ha ke kiledAra mahatA agaracanda ne mevAr3a rAjya ke salAhakAra va pradhAnamantrI ke rUpa meM sevA kI tathA marAThoM ke viruddha hue yuddha meM senApati ke rUpa meM vIratA ke jauhara dikhAye aura mahArANA arisiMha ke viSama Arthika kAla meM mevAr3a kI suvyavasthA kii| inake putra mehatA devIcanda ne mevAr3a ko marAThoM ke AtaMka se mukta kara mAMDalagar3ha meM unheM apanI vIratA se karArA javAba diyaa| bAda meM ye bhI apane pitA kI bhA~ti mevAr3a ke dIvAna banAye gaye aura unhoMne bhI Arthika saMkaTa kI sthiti meM rAjya kI suvyavasthA kii| tolAzAha mahArANA sAMgA ke parama mitra the| inhoMne mevAr3a ke pradhAnamantrI pada ke sAMgA ke prastAva ko vinamratA se asvIkAra kiyA kintu apane nyAya, vinaya, dAna, jJAna se bahuta kIrti ajita kii| inheM apane kAla kA kalpavRkSa kahA gayA hai| inake putra karmAzAha sAMgA ke pradhAnamantrI the| inhoMne zahajAde kI avasthA meM bahAdurazAha ko upakRta kara zatruJjaya ke jIrNoddhAra kI AjJA prApta kI aura karor3oM rupayA vyaya kara zatruJjaya mandiroM kA jIrNoddhAra kraayaa| inake atirikta aura kaI jaina pradhAnamantrI hue jinhoMne mevAr3a rAjya kI avismaraNIya sevAe~ kI / mahArANA lAkhA ke samaya navalAkhA gotra ke rAmadeva jainI pradhAnamantrI the| mahArANA kumbhA ke samaya belA bhaNDArI tathA guNarAja pramukha dharmadhurINa vyApArI va jaina vIra the / isI samaya ratnasiMha ne rANapura kA prasiddha mandira bnvaayaa| mahArANA vikramAditya ke samaya kumbhalagar3ha ke kiledAra AzAzAha ne bAlya avasthA meM rANA udayasiMha ko saMrakSaNa diyA / mehatA jayamala bacchAvata va mehatA ratanacanda khetAvata ne haldIghATI ke yuddha meM vIratA dikhAkara vIragati prApta kii| mahArANA amarasiMha kA mantrI bhAmAzAha kA putra jItAzAha thA aura mahArANA karmasiMha kA mantrI jIvAzAha kA putra akSayarAja thaa| mahArANA rAjasiMha kA mantrI dayAlazAha thA / mahArANA bhImasiMha ke mantrI somadAsa gA~dhI va mehatA mAlada mAladAsa the| somadAsa ke bAda usake bhAI satIdAsa va zivadAsa mevAr3a rAjya ke pradhAnamantrI rhe| mahArANA bhImasiMha ke bAda riyAsata ke antima rAjA mahArANA bhUpAlasiMha taka sabhI pradhAnamantrI jainI rhe| isa prakAra hama dekhate haiM ki mevAr3a rAjya ke Arambha se anta taka sabhI pradhAnamantrI jainI the| ina mantriyoM ne na kevala mevAr3a rAjya kI sImA kI kAryavAhiyoM ke saMcAlana taka apane ko sImita kara rAjya kI suvyavasthA kI balki apane kRtitva-vyaktitva se jana-jIvana kI gatividhiyoM ko bhI atyadhika prabhAvita kiyA aura isa rAjya meM jaina mandiroM ke nirmANa va ahiMsA ke pracAra prasAra ke bharasaka prayatna kiye / hama pAte haiM ki jina thor3e kAloM meM do-cAra anya pradhAnamantrI rahe una kAloM meM mevAr3a rAjya meM vyavasthA ke nAma para bar3I viSama sthitiyA~ utpanna huiiN| isaliye mevAr3a ke itihAsa meM svarNakAla meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhAne vAle jaina amAtyoM ke vaMzadharoM ko mahArANAoM ne isa pada ke liye punaH Amantrita kiyA aura bAda meM yaha paramparA hI bana gaI ki pradhAnamantrI jainI hI ho / yahA~ jaina logoM ne itihAsa ke nirmANa meM bhI bar3I sahI bhUmikA nibhaayii| rAjapUtAne ke muNahota naiNasi ke sAtha karnalaTADa ke guru yati jJAnacanda, naiNasi ke itihAsa ke anuvAdaka DUMgarasiMha va mehatA pRthvIsiMha kA nAma itihAsajJoM meM ullekhanIya hai, to antarrASTrIya khyAti prApta purAtattvavettA muni jinavijayI ne aitihAsika satyoM-tathyoM ke saMgraha se ASS PmM ----::SBA.int/rahar Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 000000000000 4000DDDDDD F 112 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha itihAsa ke mUlyoM kA surakSAtmaka bhaMDAraNa kara zodhArthiyoM ke liye varadAna svarUpa mahAna kArya kiyaa| Apako gAMdhIjI ne sAgraha gujarAta vidyApITha kA prathama kulapati bnaayaa| Apa jarmana akAdamI ke akele bhAratIya phelo haiM / ApakI sevAoM ke upalakSya meM Apako rASTrapatijI ne padmazrI pradAna kara samAhata kiyaa| vijJAna ke kSetra meM zrI daulatasiMha koThArI antarrASTrIya khyAti prApta vaijJAnika hai / Apane svecchA se bhArata ke zikSAmantrI kA pada nahIM svIkAra kiyA / Apa bhArata kI sainika akAdamI ke prathama adhyakSa banAye gaye aura vizvavidyAlaya anudAna Ayoga ke adhyakSa pada se Apane avakAza prApta kiyaa| Apako rASTrapatijI ne padmavibhUSaNa pradAna kara samAhata kiyaa| DA0 mohanasiMha mehatA ko bhI videzoM meM bhAratIya prazAsanika sevA va zikSA meM sevAoM ke upalakSya meM padvibhUSaNa se samAhata kiyA gayA hai / zrI devIlAla sAMbhara ne bhAratIya loka kalAoM ke unnayana meM mahAna kArya kiyA hai / Apane antarrASTrIya kaThaputalI pratiyogitA meM bhArata kA pratinidhitva kara vizva kA prathama puraskAra prApta kiyaa| Apa bhAratIya lokakalA maMDala ke saMcAlaka evaM rAjasthAna saMgIta nATaka akAdamI ke adhyakSa haiM / isa prakAra hama pAte haiM ki mevAr3a ke itihAsa va jaina dharma tathA mevAr3a ke jIvana kSetroM va jainiyoM kI kRSi, vANijya, vIratA va prazAsana kuzalatA kI caturmukhI gatividhiyoM meM itanA sagumphana hai ki inheM hama pRthaka kara hI nahIM pAte / jainiyoM meM mevAr3a ke dharma, artha, karma, jJAna, bhakti, zakti sabhI ko carama sImA taka prabhAvita kiyA hai aura apane ahiMsAjIvI jaina dharma ke pracAra-prasAra meM ye loga pUrNa parAkASThA para pahu~ce haiN| mevAr3a hI deza bhara meM eka aisA rAjya kahA jA sakatA hai jo pUrNa ahiMsA rAjya rahA hai| yahA~ ke rAjAoMmahArANA kumbhA, mahArANA sAMgA, mahArANA pratApa, mahArANA jagatasiMha, mahArANA rAjasiMha ne apane zAsanakAla meM ahiMsA ke pracAra-prasAra va hiMsA kI rokathAma kI jaina dharmAnukUla rAjAjJAyeM prasArita kI haiN| yahI nahIM rAjasthAna zAsana taka ne viziSTa dinoM meM jIva hatyA va hiMsA kA niSedha tathA ahiMsA ke sammAna ke rAjAjJAyeM svarAjya ke lAgU hote hI san 1650 meM hI prasArita kI haiN| ata: hama kaha sakate haiM ki mevAr3a rAjya pUrNa ahiMsA rAjya thA / isake mUla svara zaurya ko jaina dharma ne ahiMsA kI vyAvahArika abhivyakti dI / mevAr3a na kevala jaina dharma ke kaI matoM, paMthoM, mArgoM va gacchoM kA janaka hai balki mevAr3a meM jaina dharma ke cAroM hI sampradAya isake samAna rUpa se sudRr3ha stambha haiM / tuma svAda ko nahIM, pathya ko dekho| tuma vAda ko nahIM, satya ko dekho tuma nAda ko nahIM, kathya ko dekho, tuma tAdAda ko nahIM, tathya ko dekho / ha - 'ambAguru- suvacana' Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 deva koThArI [upanidezaka-sAhityasaMsthAna, rAjasthAna vidyApITha, udayapura -------------------- --------------- 1 mevAr3a kI rAjanIti meM jainoM kA yogadAna / avismaraNIya hai| bhAmAzAha kA vizvavizruta sama paNa tathA anya aneka jaina mahAmaMtriyoM, vIroM aura dAniyoM kA balidAna mevAr3a kI gauravagAthA meM / vaise hI jur3e haiM jaise phUla meM saurabha / h-o--------------------------0--0--0-0-0--S ------ 8-0 000000000000 000000000000 mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA PAIRTIC mevAr3a meM jainadharma ke prAdurbhAva kA prathama ullekha IsA kI pAMcavIM zatAbdI pUrva se milatA hai| bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 84 varSa pazcAt hI utkIrNa bar3alI ke zilAlekha meM mevAr3a pradeza kI 'majjhamikA'2 nagarI kA sandarbha hai| maurya samrATa azoka ke pautra evaM avanti ke zAsaka samprati ke samakAlIna AcArya Arya suhastI ke dvitIya ziSya priyagrantha ne IsA pUrva tIsarI zatAbdI meM 'kalpasUtra sthavirAvalI' ke anusAra jaina zramaNa saMgha kI 'majjhamiA' zAkhA kI yahIM sthApanA kI thii| mathurA se prApta prastara lekhoM meM bhI 'majjhamiAzAkhA' ke sAdhuoM ke ullekha upalabdha hote haiN| mauryakAla meM jaina saMskRti ke suprasiddha kendra ke rUpa meM pratiSThita yaha majjhamikA nagarI kAlAntara meM videzI AkramaNoM se kramaza: dhvasta hotI gaI, kintu jainadharma apane astitva kI rakSA evaM prasAra ke prayAsa meM nirantara saMgharSazIla rahA, pariNAmasvarUpa nAgarika se lekara zAsaka varga taka vaha vikAsa aura zrI-vRddhi kI zreNiyoM ko pAra karatA gayA / nAgadA, AhAr3a, cittaur3agar3ha, delavAr3A, kuMbhalagar3ha, jAvara, dhuleva, rANakapura, udayapura Adi sthAna jaina dharma aura saMskRti ke prasiddha pratIka bana gaye / yahA~ kA choTA se choTeA gA~va bhI tIrtha sadRza pUjanIya bana gayA tathA manISI jaina santoM tathA nispRhI zrAvakoM ne apane vyaktitva aura kRtitva ke dvArA mevAr3a ko jaina dharma, samAja evaM saMskRti kA agraNI kendra prasthApita kara diyA / vibhinna sthAnoM se prApta purAtAttvika evaM purAbhilekhIya sAmagrI isakA puSTa pramANa hai| mevAr3a ke dhArmika, sAmAjika, sAMskRtika evaM Arthika vikAsa meM jainadharma ke amUlya aura atula yogadAna kA taTastha sarvekSaNa evaM vizleSaNAtmaka mUlyAMkana zodha kA eka alaga viSaya hai, kintu jainadharmAnuyAyI zrAvakoM ke rAjanItika yogadAna ko hI ekIkRta kara agara lipibaddha kiyA jAya to mevAr3a ke itihAsa kI aneka vilupta zRkhalAeM jur3a sakatI haiN| mevAr3a rAjya ke zAsakoM ke samparka meM jainadharma kaba AyA, isa bAre meM vidvAnoM meM mataikya nahIM hai| vikrama saMvat 76 meM jainAcArya devaguptasUri tathA vikrama saMvat 215 meM pU0 yajJadevasUri kA isa kSetra meM vicaraNa karane kA ullekha upalabdha hotA hai| tatpazcAt siddhasenadivAkara evaM AcArya haribhadrasUri ke vyApaka prabhAva ke pramANa kramazaH DIWWALI CAPSH NAMANCE 1 draSTavya-nAhara jaina lekhasaMgraha, bhAga-1, pRSTha 67, lekha saMkhyA 402 / 2 vartamAna meM cittaur3agar3ha se sAta mIla uttara meM sthita hai| ise aba 'nagarI' nAma se abhihita kiyA jAtA hai / . 3 (1) sekrIDa buksa Ava da IsTa, vA0 22, pRSTha 263 / (2) samadarzI AcArya haribhadra sUri, pRSTha 6 / 4 vijayamUrti jaina lekhasaMgraha, bhAga-2, lekha saMkhyA 66 / 5 (1) draSTavya-pataMjali kRta mahAbhASya 3 / 2 / (2) majjhamikA (patrikA) pRSTha 2 (pravezAMka) / 6 somAnI-vIrabhUmi cittaur3agar3ha, pRSTha 152 / 1M 10 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 vikrama ko chaThI aura AThavIM zatAbdI meM milate haiN| kintu jainadharma ke mevAr3a ke zAsakoM ke samparka meM Ane kA sarvAdhika puSTa pramANa rANA bhartR bhaTTa ke kAla meM milatA hai, jaba vikrama saMvat 1000 meM caitrapurIya gaccha ke bUdagaNi ke dvArA guhila vihAra meM AdinAtha bhagavAna kI mUrti kI pratiSThA karAI gii| usake bAda to martRbhaTTa ke putra allaTa, mahArAvala jaitrasiMha, mahArANA tejasiMha, samarasiMha Adi ke kAla meM jainadharma yahA~ ke zAsakoM ke sIdhe samparka meM aayaa| rAjagharAne ke samparka meM Ane ke pazcAt jainadharma ko vyApaka saMrakSaNa prApta huA, phalasvarUpa jainadharmAnuyAyiyoM ne bhI apane bAhubala, dUradarzitA, kUTanIti aura prazAsana-yogyatA ke dvArA mevAr3a rAjya ko surakSA aura sthAyitva diyA aise bhI avasara Aye jaba mevAr3a ke sUryavaMzI guhila arthAt sisodiyA zAsakoM ke hAtha se zAsana kI bAgaDora muslima zAsakoM ke hAtha meM calI gaI athavA anya rAjanItika kAraNoM se zAsana para unakA prabhutva nahIM rahA kintu jainamatAvalambI sapUtoM ne khoye hue zAsana-sUtra apane kUTanItika dAMva-peca evaM bAhubala ke mAdhyama se unheM punaH dilaaye| ve cAhate to paristhitiyoM kA lAbha uThAkara mevAr3a rAjya kI sattA ko svayaM hastagata kara aura bIra vasundharA mevAr3a kI gauravazAlI ya kI sattA mAdhyama se unheM punaH / rAjagaddI para ArUr3ha ho, apanA rAjya sthApita kara lete kintu sacce dezabhakta, svAmibhakta tathA saccaritra jaina narapuMgavoM ne aisA nahIM kiyaa| apane rakta kI nadiyA~ bahAkara bhI ve mevAr3a ke paramparAgata rAjya ko surakSA, sthAyitva evaM ekatA ke sUtra meM Abaddha karane ke lie prANa-praNa se saMgharSazIla rhe| ahiMsA ke pujArI hone ke kAraNa yadyapi jainiyoM para kAyara va dharmabhIru hone ke lAMchana lagAye jAte rahe haiN| eka vyApArika, sUdakhora tathA sainika guNoM se rikta hone kA Aropa una para mar3hA jAtA rahA hai, kintu yaha saba nitAnta ekapakSIya aura ajJAnatA se yukta hai| samaya-samaya para tatkAlIna zAsakoM dvArA unheM diye gaye paTTa-paravAne, rukke, tAmrapatra isake pramANa haiN| zilAlekha, kAvya-grantha, khyAta, vAta, vaMzAvaliyA~, DiMgala gIta Adi isa tathya va satya ke prabala sandarbha haiN| - mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM ne zAsana-prabandha ke vibhinna padoM para rahakara apane dAyitvoM kA nirvAha kiyA / inameM pradhAna, dIvAna, phaujabakSI, mutsaddI, hAkima, kAmadAra evaM ahalakAra pada pramukha haiN| ina padoM para jaina samAja kI vibhinna jAtiyoM ke vyakti kAryarata the, jinameM mehatA, kAvar3iyA, gAMdhI, boliyA, galUMDiyA, koThArI Adi sammilita haiN| mevAr3a rAjya kI rakSArtha inameM se aneka jainiyoM ne apane prANoM kA utsarga kiyaa| pratyeka kA vivaraNa prastuta karanA nibandha kI kalevara sImA ke kAraNa sambhava nahIM hai| yahA~ katipaya pramukha jaina vibhUtiyoM kA atyanta saMkSipta varNana hI diyA jA rahA hai jAlasI mehatA-alAuddIna khilajI se hue yuddha aura mahArAnI padminI ke jauhara ke pazcAt guhilavaMzI zAsakoM ke hAtha se cittaur3a nikala gayA aura usa para alAuddIna kA adhikAra ho gyaa| usane pahale khijrakhA~ ko cittaur3a para niyukta kiyA kintu bAda meM jAlaura ke mAladeva sonagarA ko cittaur3a kA durga supurda kara diyA / aisI viSama sthiti meM vikrama kI caudahavIM zatAbdI meM jAlasI mehatA mevAr3a rAjya ke prathama uddhAraka evaM ananya svAmIbhakta ke rUpa meM prakaTa hotA hai / alAuddIna se hue isa bhayaMkara yuddha meM sisode gA~va kA svAmI hamIra hI guhilavaMzI zAsakoM kA ekamAtra pratinidhi jIvita baca gayA thaa| hamIra apane paitRka durga cittaur3a ko puna: hastagata karane ke lie lAlAyita thA, isI uddezya se vaha mAladeva ke adhInastha pradeza ko lUTane va ujAr3ane lgaa| alAuddIna kI mRtyu ke pazcAt jaba dillI ... MPIRITE ....... 4 ....... HAUTTAR LAMANTA 1 (1) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha 127-28 / (2) vIrabhUmi cittaur3agar3ha, pRSTha 112-15 / 2 jaina satyaprakAza, varSa 7, (dIpotsavAMka), pRSTha 146-47 / 3 DA0 kailAzacandra jaina (jainijma ina rAjasthAna), pRSTha 26 / 4 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pRSTha 163 / 5 enyuala riporTa Apha di rAjapUtAnA myujiyama, ajamera (1922-23), pRSTha 8 / 6 vahI, pRSTha 6 / PHAR phA COMEORAR COOROO 289 Oadeo MainEducation-internml teaspersonalisonly Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 115 000000000000 000000000000 saltanata kI sattA kamajora hone lagI to mAladeva ne udhara se kisI bhI prakAra kI sainika madada kI AzA na dekha, usane apanI putrI kA vivAha hamIra se kara diyA tAki vaha usake adhInastha mevAr3a ko lUTanA va ujAr3anA banda kara de| hamIra ne apanI navavivAhitA patnI kI salAha se vivAha ke isa zubha avasara para koI jAgIra yA dravya nahIM mAMga kara mAladeva se usake dUradarzI kAmadAra jAlasI mehatA ko mAMga liyA, tAki jAlasI ke sahayoga se hamIra kI manokAmanA pUrI hI sake / ' hamIra kI isa rANI se kSetrasiMha nAmaka putra huaa| jyotiSiyoM kI salAha ke anusAra cittaur3agar3ha ke kSetrapAla kI pUjA (bolavAM) ke nimitta mahArANI ko apane putra kSetrasiMha ke sAtha cittaur3a jAnA pdd'aa| isa avasara para jAlasI mehatA bhI sAtha meM thaa| mAladeva kI mRtyu ke pazcAt usakA putra jaisA sonagarA cittaur3a kA zAsaka thaa| jAlasI mehatA ne sampUrNa sthiti kA avalokana karake kUTanIti evaM dUradarzitA se vahA~ ke sAmanta-saradAroM ko jaisA sonagarA ke viruddha ubhAranA Aramma kiyaa| jaba use vizvAsa ho gayA ki cittaur3a kA vAtAvaraNa hamIra ke pakSa meM hai to hamIra ko gupta sandeza bhejakara vizvasta sainikoM ke sAtha use cittaur3a bulaayaa| yojanAnusAra kile kA daravAjA khola diyA gayA aura ghamAsAna yuddha ke pazcAt hamIra kA cittaur3a para adhikAra ho gyaa| isa prakAra jAlasI ke sampUrNa sahayoga se hamIra vi0 saM0 1383 meM mevAr3a kA mahArANA banA aura usake bAda deza ke svatantra hone taka mevAr3a para sisode5 ke isa hamIra ke vaMzajoM kA hI Adhipatya rahA, jisameM mahArANA kumA, sAMgA, pratApa aura rAjasiMha jaise mahAna pratApI va itihAsa prasiddha zAsaka hue| jAlasI mehatA kI isa svAmImakti, kUTanIti evaM dUradarzitA se prabhAvita hokara mahArANA hamIra ne use acchI jAgIra dI, sammAna diyA tathA usakI pratiSThA bddh'aaii| rAmadeva evaM sahanapAla mahArANA hamIra ke bAda kramaza: kSetrasiMha (vi0 saM0 1421-1436) evaM lakSasiMha arthAt lAkhA (vi0 saM0 1436-1454) mevAr3a ke mahArANA bane / inake rAjyakAla meM devakulapATaka (delavAr3A) nivAsI navalakhA lAdhu kA putra rAmadeva mevAr3a kA rAjyamantrI thaa| isakI patnI kA nAma melAdevI thA, jisake do putra kramazaH sahaNa evaM sAraMga the / mahArANA maukala (saM0 1454-1460) evaM mahArANA kumbhA ke rAjyakAla (vi0 1460-1525) meM isakA putra sahaNapAla rAjyamantrI thaa| ise zilAlekhoM meM 'rAjamantrI dhurAdhaurayaH' ke sambodhana se sambodhita kiyA gayA hai| tatkAlIna jainAcArya jJAnahaMsagaNi kRta 'sandeha dohAvalI' kI prazasti meM isakI prazaMsA kI gaI hai| rAmadeva evaM sahaNapAla kA lambe samaya taka mevAr3a kA rAjyamantrI rahanA nizcita hI unake dUradarzI va kuzala vyaktitva ke kAraNa sambhava huA hogaa| mevAr3a meM jainadharma ke utthAna meM donoM ne mahattvapUrNa yoga diyA thaa| jisakA ullekha kaI zilAlekhoM evaM hastalikhita granthoM meM milatA hai| 1 (ka) karnala jemsa TADa-enalsa eNDa eNTikviTIja Ava rAjasthAna (hi0 saM0) pRSTha 156 / (kha) kavirAjA zyAmaladAsa ne vIravinoda, prathama bhAga, pRSTha 295 para jAlasI kA nAma maujIrAma mehatA diyA hai, jise go0 hI0 ojhA ne azuddha batAyA hai, draSTavya-ojhA kRta 'rAjapUtAne kA itihAsa', prathama bhAga, pRSTha 506 / 2 jo hamIra ke bAda mevAr3a kA zAsaka banA aura mahArANA khetA ke nAma ne prasiddha huaa| 3 bAbU rAmanArAyaNa dUgar3a-mevAr3a kA itihAsa, prakaraNa cauthA, pRSTha 68 / 4 enalsa eNDa enTikviTIja Ava rAjasthAna (hindI), pRSTha 159-60 / 5 hamIra, sisode gA~va kA rahane vAlA thA, isI kAraNa guhilavaMzI zAsaka hamIra ke samaya se hI sisodiyA khlaae| ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pRSTha 1324 / 7 zrI rAmavallabha somAnI kRta (a) mahArANA ku'bhA, pRSTha 305 / (ba) vIrabhUmi cittaur3a, pRSTha 161 / 8 (a) vahI, pRSTha 158, 156 va 305 evaM (ba) vahI, pRSTha 162 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 tolAzAha evaM karmAzAha tolAzAha mahArANA sAMgA (vi0 saM01566-1584) ke samaya mevAr3a kA dIvAna thaa|' isa para mahArANA sAMgA kA pUrNa vizvAsa thA aura vaha usakA mitra bhI thaa|2 mahArANA sAMgA dvArA kiye gaye mevAr3a rAjya ke vistAra meM tolAzAha ke avismaraNIya yogadAna ko bhulAyA nahIM jA sakatA / tolAzAha kA putra karmAzAha mahArANA ratnasiMha dvitIya (vi0 saM 1584-1588) kA mantrI thaa| ratnasiMha ke alpa zAsanakAla meM karmAzAha ke kAryoM kA saMkSipta paricaya zatrujaya tIrtha ke zilAlekha meM milatA hai| mehatA cIlajI jAlasI mehatA kA vaMzaja mehatA cIlajI mahArANA sAMgA ke samaya se hI cittaur3agar3ha kA kiledAra thA / . usa kAla meM svAmIbhakta evaM vIra prakRti ke dUradarzI yoddhA ko hI kiledAra banAyA jAtA thaa| banavIra (vi0 saM0 1563-1567) ke samaya meM bhI yahI kiledAra thA, kintu ise banavIra kA cittaur3a para Adhipatya khaTaka rahA thaa| udhara mahArANA udayasiMha (vi0 saM0 1564-1628) apane paitRka adhikAroM evaM durga ko prApta karane ke lie taiyArI kara rahe the| avasara dekhakara cIlajI mehatA evaM kumbhalagar3ha kA kiledAra AzA depurA ke madhya udayasiMha ko cittaur3a vApasa dilAne kA gupta samajhautA ho gayA / yojanAnusAra cIlajI ne banavIra ko sujhAva diyA ki "kile meM khAdya-sAmagrI kama hai, rAtri meM kile kA daravAjA kholakara ma~gAnA caahie|" banavIra ne svIkRti de dI / eka dina rAtri ko kile kA daravAjA khola diyA gayA, kucha bailoM evaM bhaiMsoM para sAmAna lAdakara udayasiMha kucha sainikoM ke sAtha kile meM ghusa AyA / chuTapuTa lar3AI ke bAda mahArANA udayasiMha kA kile para adhikAra ho gyaa| cI lajI mehatA kI isa sUjha-bUjha evaM kUTanIti ke pariNAmasvarUpa hI cittaur3a arthAt mevAr3a para usake vAstavika adhikArI udayasiMha kA adhikAra ho skaa| kAvar3iyA bhAramala 1564-15lagar3ha kA kiledAra ko sujhAva diyA eka dina ka S... JUDO RUPONS LITITITUALM S NARITA prasiddha yoddhA kAvar3iyA bhAramala va usake pUrvaja alavara ke rahane vAle the| mahArANA sAMgA bhAramala kI sainika yogyatA evaM rAjanItika dUradarzitA se kAphI prasanna the| isI kAraNa use tatkAlIna sainika dRSTi se mahattvapUrNa raNathambhaura ke kile kA kiledAra niyukta kiyaa| bAda meM jaba bUMdI ke hAr3A sUrajamala ko raNathaMbhaura kI kiledArI milI, usa samaya bhI bhAramala ke hAtha meM etabArI naukarI aura kile kA kula kArobAra rahA / ' yaha mahArANA kI usa para vizvasanIyatA kA dyotaka thaa| mahArANA udayasiMha ne bhAramala kI sevAoM se prasanna hokara vi0 saM0 1610 meM use -1 osavAla jAti kA itihAsa, pRSTha 70 / / 2 rAjasthAna bhAratI (traimAsika) bhAga-12, aMka-1, pRSTha 53-54 para zrI rAmavallabha somAnI kA lekha 'zatru'jaya tIrthoddhAra prabandha meM aitihAsika sAmagrI' / 3 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, bhAga-2, pRSTha 703 / 4 epigrAphiyA inDikA, mAga-2, pRSTha 42-47 / 5 kavirAjA zyAmaladAsa-vIra vinoda, dvitIya bhAga, pRSTha 64 / 6 AzA depurA mAhezvarI jAti kA thA evaM mahArANA sAMgA ke samaya se hI kubhalagar3ha kA kiledAra thaa| (draSTavya vIra vinoda, dvitIya bhAga, pRSTha 62) / 7 vIra vinoda, dvitIya bhAga, pRSTha 64 / 8 vahI, pRSTha 252 / 6 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, bhAga-2, pRSTha 672 evaM 1302 / vIra vinoda, dvitIya bhAga, pRSTha 252 / VIOBO ka 000 - Jan Education International For Private Personal use only www.jamenbrary.org Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 117 000000000000 000000000000 kA apanA pramukha sAmanta banAyA aura eka lAkha kA paTTA diyaa| isa prakAra eka kiledAra ke pada se sAmanta ke ucca pada para pahuMcanA bhAramala kI sainika yogyatA, cAturya evaM svAmibhakti kA pramANa thA / bhAmAzAha evaM tArAcanda ye donoM bhAI kAvar3iyA bhAramala ke putra the / haldIghATI ke yuddha meM mahArANA pratApa (vi0 saM0 16281653) kI senA ke harAvala ke dAhine bhAga kI senA kA netRtva karate hue lar3e the evaM akabara kI senA ko zikasta dI thii| bhAmAzAha kI rAjanaitika evaM sainika yogyatA ko dekhakara mahArANA pratApa ne use apanA pradhAna bnaayaa| isane pratApa kI sainika Tukar3iyoM kA netRtva karate hue gujarAta, mAlavA, mAlapurA Adi ilAkoM para AkramaNa kiye evaM lUTapATa kara pratApa ko Arthika sahAyatA kii| lUTapATa ke prApta dhana kA byaurA vaha eka bahI meM rakhatA thA aura usa dhana se rAjya kharca calAtA thaa| usake isa dUradarzI evaM kuzala Arthika prabandha ke kAraNa hI pratApa itane lambe samaya taka akabara ke zaktizAlI sAmrAjya se saMgharSa kara sake the / mahArANA amarasiMha (vi0 saM0 1653-1676) ke rAjyakAla meM bhAmAzAha tIta varSa taka pradhAna pada para rahA aura anta meM pradhAna pada para rahate hue hI isakI mRtyu huii| __ tArAcanda bhI eka kuzala sainika evaM acchA prazAsaka thaa| yaha bhI mAlavA kI ora pratApa kI senA lekara zatruoM ko dabAne evaM lUTapATa kara AtaMka paidA karane ke lie gayA thA / punaH mevAr3a kI ora lauTate hue use va usake sAtha ke sainikoM ko akabara ke senApati zAhabAja khAM va usakI senA ne ghera liyaa| tArAcanda inase lar3atA huA bassI (cittaur3a ke pAsa) taka AyA kintu yahA~ vaha ghAyala hokara gira par3A / bassI kA svAmI devar3A sAIdAsa ise apane kile meM le gayA, vahA~ ghAvoM kI marahama paTTI kI evaM ilAja kiyaa| pratApa ne tArAcanda ko gor3avAr3a paragane meM sthita sAdar3I gA~va kA hAkima niyukta kiyA, jahAM rahakara isane nagara ko aisI vyavasthA kI ki zAhabAja khA~ jaisA khUkhAra yoddhA bhI nagara para kabjA na kara sakA / isI taraha nADola kI ora se hone vAle akabara kI senA ke AkramaNoM kA bhI vaha barAbara mukAbalA karatA rahA / ' sAdar3I meM isane aneka nirmANa kArya karAye evaM prasiddha jaina muni hemaratnasUri se 'gorA bAdala padminI caupaI' kI racanA kraaii| jIvAzAha bhAmAzAha kI mRtyu ke bAda usake putra kAvar3iyA jIvAzAha ko mahArANA amarasiMha (vi0 saM0 16531676) ne pradhAna pada para niyukta kiyA / yaha bhAmAzAha dvArA likhI huI bahI ke anusAra gupta sthAnoM se dhana nikAlanikAla kara senA kA va rAjya kA kharca calAtA thA / ' bAdazAha jahA~gIra se jaba amarasiMha kI sulaha ho gaI, usake bAda Ji .....DA pa 1 (a) 'mahArANA pratApa smRti grantha' meM zrI balavantasiMha mehatA kA lekha-'karmavIra bhAmAzAha', pRSTha 114 / (ba) 'osavAla jAti kA itihAsa' meM pRSTha 72 para bhAramala ko mahArANA udayasiMha dvArA pradhAna banAne kA ullekha hai| bhAramala ko yogyatA evaM mahattA kA pramANa isa bAta se bhI milatA hai ki usa samaya cittaur3a kile kI pADanapola ke sAmane usakI hastIzAlA thI evaM kile para bahuta bar3I havelI thii| (draSTavya-pratApa smRti grantha pRSTha 114) / 3 'mahArANA pratApa smRti grantha' meM zrI balavantasiMha mehatA kA lekha-'karmavIra bhAmAzAha', pR0 114 / 4 vahI, pR0 115 / * 5 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga, pR0 1303 / 6 marUdhara kesarI abhinandana grantha meM zrI rAmavallama somAnI kA lekha-'dAnavIra bhAmAzAha kA parivAra, pR0 175-76 / 7 draSTavya-hemaratnasUri kRta-'gorA bAdala padminI caupaI' kI prazasti / 8 vIra vinoda, bhAga-2, pR0 251 / 6 (a) vIra vinoda, bhAga-2, pR0 251 / (ba) ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, mAga-2, pR0 133 / PANORM Sam Education international Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 kuMvara karNasiMha ke sAtha jIvAzAha ko bhI bAdazAha ke pAsa ajamera bhejA gayA / ' tAki vaha mevAr3a ke svAbhimAna va rAjanItika sthiti kA dhyAna rakha kara tadnukUla ku~vara karNasiMha kA mArgadarzana kara ske| raMgojI boliyA mahArANA amarasiMha kI rAjya sevA meM niyukta raMgojI boliyA ne amarasiMha evaM bAdazAha jahA~gIra ke madhya prasiddha sandhi karAne meM pramukha bhUmikA nibhAI tathA mevAr3a evaM mugala sAmrAjya ke bIca cala rahe lambe saMgharSa ko sammAnajanaka DhaMga se banda kraayaa| sandhi sampanna ho jAne ke bAda mahArANA amarasiMha ne prasanna hokara raMgojI ko cAra gAMva, hAthI, pAlakI Adi bheMTa diye va maMtrI pada para AsIna kiyA / isa pada para rahate hue isane mevAr3a ke gAMvoM kA sImAMkana karAyA aura jAgIradAroM ke gAMvoM kI rekha bhI nizcita kii| jahA~gIra ne bhI prasanna hokara raMgojI ko 53 bIghA jamIna dekara sammAnita kiyaa| raMgojI ne mevAr3a evaM mUgala sAmrAjya ke madhya saMdhi karAne meM jo bhUmikA nibhAI, usa sandarbha meM DiMgala gIta tathA hastalikhita sAmagrI DaoN0 brajamohana jAvaliyA (udayapura) ke nijI saMgraha meM vidyamAna hai| akSayarAja bhAmAzAha ke putra jIvAzAha kI mRtyu ke bAda jIvAzAha ke putra kAvar3iyA akSayarAja ko mahArANA karNasiMha (vi0 saM01676-1684) ne mevAr3a rAjya kA pradhAna banAyA / mahArANA jagatasiMha (vi0 saM0 1684-1706) ke zAsanakAla meM akSayarAja ke netRtva meM senA dekara DUMgarapura ke svAmI rAvala pUjA ko mevAr3a kI adhInatA svIkAra karAne ke lie bhejA gayA, kyoMki DUMgarapura ke svAmI mahArANA pratApa ke samaya se hI zAhI adhInatA meM cale gaye the / akSayarAja kA sasainya DUMgarapura pahuMcane para rAvala pUMjA pahAr3oM meM bhAga gayA / akSayarAja kI AjJA se senA ne DUMgarapura zahara ko lUTA, naSTa-bhraSTa kiyA evaM rAvala pUMjA ke mahaloM ko girA diyaa| siMghavI dayAladAsa yaha mevAr3a ke prasiddha vyApArI saMghavI rAjAjI evaM mAtA rayaNAde kA caturtha putra thA / eka bAra mahArANA rAjasiMha (vi0 saM0 1706-1737) kI eka rANI ne apane pati (mahArANA rAjasiMha) kI hatyA karavA kara apane putra ko mevAr3a kA mahArANA banAne kA Sar3ayantra racA / Sar3ayantra kA eka kAgaja dayAladAsa ko mila gyaa| usane tatkAla mahArANA rAjasiMha se samparka kara unakI jAna bcaaii| dayAladAsa kI isa vaphAdArI se prasanna hokara mahArANA ne ise apanI sevA meM rakhA tathA apanI yogyatA se bar3hate-bar3hate yaha mevAr3a kA pradhAna bana gayA / jaba auraMgajeba ne vi0 saM0 1736 meM mevAr3a para car3hAI kara saikar3oM mandira tur3avA diye aura bahuta Arthika nukasAna pahuMcAyA to isa ghaTanA ke kucha samaya pazcAt mahArANA rAjasiMha ne isako bahuta-sI senA dekara badalA lene ke lie mAlavA kI ora bhejA, dayAladAsa ne acAnaka dhAra nagara para AkramaNa kara use lUTA, mAlave ke aneka zAhI thAnoM ko naSTa kiyA, Aga lagAI aura unake sthAna para mevAr3a ke thAne biThA diye / lUTa se prApta dhana ko prajA meM bA~TA evaM bahuta-sI sAmagrI U~ToM para lAda kara sakuzala mevAr3a lauTa AyA tathA mahArANA ko najara kii| AUTTARY 1 (a) vIra vinoda, bhAga-2, pRSTha 251 / (ba) ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa bhAga-2, pRSTha 133 / 2 varadA (traimAsika) bhAga-12, aMka 3, pRSTha 41-47 para prakAzita DA0 brajamohana jAvaliyA kA lekha-'bAdazAha . jahA~gIra aura mahArANA amarasiMha kI sandhi ke pramukha sUtradhAra-raMgojI boliyaa|' 3 (a) vIra vinoda, bhAga-2, pRSTha 251 (ba) ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa bhAga-2, pRSTha 133 / 4 (a) raNachor3abhaTTa kRta rAjaprazasti : mahAkAvyam, sarga 5, zloka 1816 / (ba) jagadIza mandira kI prazasti, zloka saM0 54 / 5 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, bhAga-2, pRSTha 1305 / 6 vahI, pRSTha 870-71 / 7 jatI mAna-kRta rAjavilAsa (mahAkAvya), vilAsa-7, chanda 38 / 00066 MORE DOMETROD Sammeducationeinter memorya Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM ko bhUmikA | 116 mahArANA jayasiMha (vi0 saM0 1737-1755) ke zAsanakAla meM vi0 saM0 1737 meM cittaur3agar3ha ke pAsa zAhajAdA Ajama evaM mugala senApati dilAvara khA~ kI senA para rAtri ke samaya dayAladAsa ne bhISaNa AkramaNa kiyA, kintu mugala senA saMkhyA meM adhika thI, dayAladAsa bar3I bahAdurI se lar3A parantu jaba usane dekhA ki usakI vijaya sambhava nahIM hai to musalamAnoM ke hAtha par3ane se bacAne ke lie apanI patnI ko apane hI hAthoM talavAra se mauta ke ghATa utAra diyA aura udayapura lauTa AyA, phira bhI usakI eka lar3akI, kucha rAjapUta tathA bahuta-sA sAmAna musalamAnoM ke hAtha laga gyaa| mevAr3a kI rakSA ke khAtira apane parivAra ko hI zahIda kara dene vAle aise vIra parAkramI, mahAna dezabhakta, svAmibhakta tathA kuzala prazAsaka dayAladAsa kI yogyatA, vIratA evaM kUTanItijJatA kA vistRta varNana rAjapUta itihAsa ke granthoM ke atirikta phArasI bhASA ke samakAlIna granthoM, yathA-'vAkayA sarakAra raNathambhaura' evaM 'auraMgajebanAmA' meM bhI milatA hai / jainadharma ke utthAna meM bhI dayAladAsa dvArA sampanna kiye gaye mahAn kAryoM kA vizAla varNana jaina hastalikhita granthoM va zilAlekhoM meM upalabdha hotA hai| 000000000000 000000000000 LETIKI ......2 zAha devakaraNa mahArANA saMgrAmasiMha dvitIya (vi0 saM0 1767-60) ke zAsanakAla meM devakaraNa Arthika mAmaloM kA mutsaddI thaa| isake pUrvaja bIkAnera ke rahane vAle DAgA jAti ke mahAjana the| eka bAra mahArANA ne IDara ke paragane meM tathA DUMgarapura va bAMsavAr3A ke ilAke ke bhIla va mevAsI logoM meM phaila rahI azAnti ko dabAne ke lie senA ke sAtha ise bhejA / devakaraNa ne IDara para AkramaNa kara usa para kabjA kara liyA tathA vahA~ se paune pA~ca lAkha rupaye kA khajAnA mahArANA saMgrAmasiMha dvitIya ke pAsa bhejA / mevAsI va bhIla logoM ko bhI dabAyA / DUMgarapura, bA~savAr3A, devaliyA evaM rAmapurA ke zAsakoM ko bhI mevAr3a kI adhInatA mevAr3a ke tatkAlIna pradhAna paMcolI bihArIdAsa ke sAtha rahakara svIkAra krvaaii| vi0 saM0 1775 meM mevAr3a meM bhayaMkara akAla par3A, usa samaya bhI devakaraNa evaM usake bhAiyoM ne mahArANA kA kAphI sahayoga kiyA / 5 UTTITILAS mehatA agaracanda mahArANA arisiMha dvitIya (vi0 saM0 1817-26) kA zAsanakAla mevAr3a ke itihAsa meM gRhakalaha tathA saMgharSa kA kAla mAnA jAtA hai / aise saMkaTamaya samaya meM mehatA pRthvIrAja ke sabase bar3e putra mehatA agaracanda ne mevAr3a rAjya kI jo sevAe~ kIM, ve advitIya haiN| agaracanda kI dUradarzitA, kAryakuzalatA tathA sainika guNoM se prabhAvita hokara mahArANA arisiMha ne ise mAMDalagar3ha (jilA bhIlavAr3A) jaise sAmarika mahattva ke kile kA kiledAra evaM usa jile kA hAkima niyukta kiyaa| isakI yogyatA ko dekhakara ise mahArANA ne apanA salAhakAra tathA tatpazcAt dIvAna ke pada para ArUr3ha kiyA aura bahuta bar3I jAgIra dekara sammAnita kiyaa| mevAr3a isa samaya marAThoM ke AkramaNoM se trasta tathA viSama Arthika sthiti se grasta thA / agaracanda ne apanI prazAsanika yogyatA va kUTanIti ke bAla para ina vikaTa paristhi 1 (a) vIra vinoda, dvitIya bhAga, pR0 650 / (ba) ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura), pR0 865 / 2 (a) rAjasamanda kI pahAr3I para isane AdinAtha kA vizAla jaina mandira banavAyA thA / dayAlazAha ke kile ke nAma se vaha Aja bhI prasiddha hai| (ba) draSTavya-bar3odA ke pAsa chANI gA~va ke jinAlaya kA zilAlekha / (sa) jatI mAna ko bhI mahArANA rAjasiMha se isane kucha gA~va dAna meM dilavAye / 3 draSTavya-zodha patrikA, varSa 16, aMka 2, pR0 26-35 para prakAzita merA lekha-guNamAla zAha devakaraNa rI' / 4 (a) vahI, pR0 26-35 (ba) vIra vinoda, bhAga-2, pR0 1010 / 5 zodha patrikA, varSa 16, aMka 2, pR0 26-35 para prakAzita uparyukta lekha / 6 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura), pR0 1314 / pasA - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 abbto 000000000000 #0000CEDES 120 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha tiyoM para bahuta kucha saphalatA prApta kI / mahArANA arisiMha kI mAdhavarAva sindhiyA ke sAtha ujjaina meM huI lar3AI meM agaracanda vIratApUrvaka lar3atA huA ghAyala huA evaM kaida kara liyA gyaa| bAda meM rUpAhelI ke ThAkura zivasiMha dvArA bheje gaye bAvariyoM ne use chur3avAyA / mAdhavarAva sindhiyA dvArA udayapura ko gherane ke samaya tathA TopalamagarI va gaMgAra kI lar3AiyoM meM bhI agaracanda mahArANA ke sAtha rhaa| arisiMha kI mRtyu ke pazcAt mahArANA hamIrasiMha dvitIya ( vi0 saM 1826-34) ke samaya mevAr3a kI vikaTa sthiti saMbhAlane meM yaha bar3avA agaracanda ke sAtha rahA / mahArANA bhImasiMha ( vi0 saM0 1834-85 ) ne ise pradhAna ke pada para niyukta kiyA / ambAjI iMgaliyA ke pratinidhi gaNezapanta ke sAtha mevAr3a kI huI vibhinna lar3AiyoM meM bhI agaracanda ne bhAga liyA / amaracanda dvArA mevAr3a ke mahArANAoM evaM lambe samaya taka mevAr3a rAjya ke lie kI gaI sevAoM se prasanna hokara uparyukta tInoM mahArANAoM ne samaya-samaya para agara canda ko vibhinna rukke pradAna kiye, unase evaM marAThoM, mevAr3a ke mahArANAoM evaM anya zAsakoM se hue usake patra vyavahAra se tathA 'mehatAoM kI tavArIkha' se agaracanda ke sainika va rAjanItika yogadAna aura mevAr3a rAjya kI rakSA hetu usakI kurbAnI kI puSTi hotI hai / somacanda gA~dhI mahArANA bhImasiMha (vi0 saM0 1834-65 ) kA zAsanakAla mevAr3a rAjya meM bhayaMkara uthala-puthala evaM arAjakatA ke kAla ke rUpa meM prasiddha hai / eka ora marAThoM ke AkramaNoM se mevAr3a trasta thA to dUsarI ora mevAr3a ke aneka sAmanta-saradAra mahArANA se bAgI ho gaye the| cUMDAvatoM evaM zaktAvatoM ke madhya bhI pArasparika vaimanasya carama sImA para pahu~ca gayA thA / rAjya kArya meM cUMDAvatoM kA prabhAvI dakhala thA / salUmbara kA rAvata bhImasiMha, kurAbar3a kA rAvata arjunasiMha tathA AmeTa kA rAvata pratApasiMha mahArANA bhImasiMha ke pAsa rahakara rAjakAja dekhate the / ina viSama paristhitiyoM meM rAjakoSa bhI ekadama rikta thaa| rAjya prabandha evaM anya sAdhAraNa kharca bhI karja lekara calAnA par3atA thA / vi0 saM0 1841 meM mahArANA ke janmotsava para rupayoM kI AvazyakatA huii| rAjamAtA ne uparyukta tInoM cUMDAvata saradAroM se isakA prabandha karane ke lie kahA kintu inhoMne TAlamaTUla kI, phalasvarUpa rAjamAtA kAphI aprasanna huiiN| somacanda gAMdhI isa samaya janAnI Dyor3hI para niyukta thaa| anukUta sthiti dekhakara rAmapyArI ke mAdhyama se usane rAjamAtA ko kahalAyA ki agara use rAjya kA pradhAna banA diyA jAya to vaha janmotsava ke lie rupayoM kA prabandha kara sakatA hai / rAjamAtA ne usake prastAva ko svIkAra kara liyA aura use pradhAna banA diyA / somacanda ne zaktAvata saradAroM se melajola bar3hAyA evaM rupayoM kA prabandha kara diyA / *. pradhAna banate hI somacanda kA dAyitva bar3ha gayA / vaha atyanta yogya, nIti-nipuNa evaM kAryakuzala vyakti thA / sabase pahale usane mevAr3a ke saradAroM ke madhya vyApta ApasI vaimanasya ko samApta karane kA nizcaya kiyaa| kaI asantuSTa saradAroM ko khilaata va siropAva Adi bhejakara unheM prasanna karane kA prayAsa kiyA / koTA kA jhAlA jAlimasiMha usa samaya rAjasthAna kI rAjanIti meM sarvAdhika prabhAvazAlI thA somacanda ne buddhimAnI se kAma lekara use apanI ora milA liyaa| bhINDara kA svAmI zaktAvata mohakamasiMha pichale bIsa varSoM se mevAr3a ke zAsakoM ke viruddha cala rahA thA, somacanda kI salAha para mahArANA svayaM bhINDara gaye, usa samaya jhAlA jAlimasiMha bhI pA~ca hajAra kI phauja lekara bhINDara pahu~ca gayA aura mohakamasiMha ko samajhAkara udayapura le Aye / mevAr3a ko zocanIya sthiti se ubArane ke lie 1 zodha patrikA, varSa 18, aMka 2, pR0 81-82 / 2 ojhA - rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga, (udayapura), pR0 1314-15 / 3 ojhA - rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0 683 / 4 vIra vinoda, bhAga 2, pR0 1706 / 5 oTA rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya mAga (udayapura) pR0 105 / 6 ojhA - rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura), pR0 105 / vIra vinoda, bhAga-do, pR0 1706 / 6 uu Lin Wu Guo Bian Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 121 000000000000 000000000000 somacanda dvArA kiye jA rahe ina prayAsoM se cUDAvata nArAja ho gaye kyoMki ina ghaTanAoM se unakA mevAr3a kI rAjanIti meM dakhala kama ho gayA thaa| marAThoM ke upadravoM ko rokane aura unake dvArA mevAr3a ke chIne gaye bhAga ko vApasa prApta karane ke lie somacanda ne eka yojanA banAI, kintu isakI pUrNa saphalatA ke lie cUDAvatoM kA sahayoga Avazyaka thA, ata: usane rAmapyArI ko bhejakara salUmbara se bhImasiMha ko udayapura bulvaayaa| idhara somacanda ne jayapura, jodhapura Adi ke mahArAjAoM ko marAThoM ke viruddha taiyAra kiyA / jayapura va jodhapura ke sammilita sahayoga se vi0 saM0 1844 kI lAlasoTa kI lar3AI meM marAThe parAjita ho gaye / isa avasara kA lAbha uThAkara somacanda ne mehatA mAladAsa kI adhyakSatA meM mevAr3a evaM koTA kI saMyukta senA marAThoM ke viruddha bhejI / isa taraha nimbAher3A, nikumbha, jIraNa, jAvada, rAmapurA Adi bhAgoM para punaH mevAr3a kA adhikAra ho gyaa| idhara somacanda kA dhyAna mevAr3a ke uddhAra meM vyasta thA to udhara mevAr3a kI rAjanIti meM zaktAvatoM kA prabhAva bar3ha jAne se cUDAvata, somacanda se andara hI andara nArAja the| Upara se be usake sAtha mitravat rahate the kintu antaHkaraNa se use mAra DAlane kA avasara dekha rahe the / vi0 saM0 1846 kI kArtika sudi 6 ko kurAvar3a kA rAvata arjunasiMha aura cAMvaDa kA rAvata saradArasiMha kisI kAraNavaza mahaloM meM gaye, somacanda usa samaya akelA thA, donoM ne bAta karane ke bahAne somacanda ke pAsa jAkara kaTAra ghoMpa kara usakI hatyA kara dii| isa prakAra aTala rAjabhakta, lokapriya, dUradarzI, nIti-nipuNa evaM mevAr3a rAjya kA saccA uddhAraka somacanda zahIda ho gyaa| bAda meM usake bhAI satIdAsa tathA zivadAsa gAMdhI ne apane bhAI kI hatyA kA badalA liyA / mehatA mAladAsa marAThoM ke viruddha mevAr3a kI senA kA netRtva karane ke sandarbha meM mehatA mAladAsa kA ullekha Upara A cukA hai| ise Dyor3hI vAle mehatA vaMza meM mehatA megharAja kI gyArahavIM pIr3hI meM eka kuzala yoddhA, vIra senApati evaM sAhasI puruSa ke rUpa meM mevAr3a ke itihAsa meM sadA smaraNa kiyA jaayegaa| mahArANA bhImasiMha ke rAjyakAla meM marAThoM ke AtaMka ko samApta karane ke lie pradhAna somacanda gAndhI ne jaba marAThoM para car3hAI karane kA nirNaya liyA to isa abhiyAna ke dUragAmI mahattva ko anubhava kara mevAr3a evaM koTA kI saMyukta senA kA senApatitva mehatA mAladAsa ko sauMpA gayA / udayapura se kUca kara yaha senA nimbAher3A, nikumbha, jIraNa Adi sthAnoM ko jItatI aura marAThoM ko parAsta karatI huI jAvada pahuMcI, jahA~ para nAnA sadAzivarAva ne pahale to isa saMyukta senA kA pratirodha kiyA kintu bAda meM kucha zartoM ke sAtha vaha jAvada chor3a kara calA gyaa| holkara rAjamAtA ahilyAbAI ko mevAr3a ke isa abhiyAna kA patA calA to usane tulAjI siMdhiyA evaM zrIbhAU ke adhIna pA~ca hajAra sainika jAvada kI ora bheje / nAnA sadAzivarAva ke sainika bhI ina sainikoM se A mile| mandasaura ke mArga se yaha sammilita senA mevAr3a kI ora bddh'ii| mehatA mAladAsa ke nirdezana meM bar3I sAdar3I kA rAjarANA sultAnasiMha, delavAr3e kA rAjarANA kalyANasiMha kAnor3a kA rAvata jAlimasiMha aura sanavAr3a kA bAbA daulatasiMha Adi rAjapUta yoddhA bhI mukAbalA karane ke lie Age bddh'e| vi0saM0 1844 ke mAgha mAha meM haDakyAkhAla ke pAsa bhISaNa bhiDanta huii| mAladAsa ne apanI senA sahita marAThoM ke sAtha ghamAsAna saMgharSa kiyA aura anta meM vIratApUrvaka lar3atA huA raNAMgaNa meM zahIda ho gyaa| mehatA mAladAsa ke isa HEEN AUTTOD MASTI 1 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga, (udayapura) pR0 686 / 2 vahI, pR0687| 3 vahI, pR0687 4 vIra vinoda, bhAga-2, pR0 1711 / 5 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0 1011 / 6 zodha patrikA, varSa 23, aMka 1, pR0 65-66 / 7 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura), pR0 187-88 / Si Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ooooooooo000 * 000000000000 *OOOOODEDN 122 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha parAkrama kI kathAe~ Aja bhI mevAr3a meM pracalita haiN| mAladAsa adamya yoddhA aura zreSTha senApati hI nahIM apitu yogya prazAsaka bhI thA / ' samakAlIna kavi kizanA Ar3hA kRta 'bhIma vilAsa 2 tathA pIcholI evaM sIsAramA sthita suraha va zilAlekha meM mehatA mAladAsa ke kAryoM kA ullekha upalabdha hotA hai / mehatA rAmasiMha itihAsa prasiddha jAlasI mehatA kI vaMzaparamparA meM mehatA RSabhadAsa huA, mehatA rAmasiMha usI kA putra thA / yaha apane samaya kA sarvAdhika prabhAvazAlI, kAryadakSa, svAmIbhakta, nItinipuNa, dUradarzI evaM buddhimAna thA / isake inhIM guNoM se prasanna hokara mahArANA bhImasiMha ne vi0saM0 1875 zrAvaNAdi meM ASAr3ha sudI 3 ko badanaura paragane kA AraNA gA~va use jAgIra meM diyA / bhImasiMha ke kAla meM mevAr3a meM aMgrejoM kA hastakSepa Arambha ho gayA thA aura vi0saM0 1874 meM aMgrejoM ke sAtha sandhi hone ke pazcAt to vahA~ dvedha zAsana kI sthiti paidA ho gaI, phalasvarUpa mevAr3a kI prajA parezAna ho gaI / mevAr3a ke tatkAlIna poliTikala ejenTa kaptAna kaoNba ne isa parezAnI kA mUla kAraNa usa samaya ke pradhAna ziva dayAla galUMDyA kI akuzala vyavasthA ko mAnA aura use isa pada se haTA kara vi0saM0 1885 ke bhAdrapada meM mehatA rAmasiMha ko mevAr3a rAjya kA pradhAna banA diyaa| rAmasiMha ne yogyatApUrvaka vyavasthA kI, jisake pariNAmasvarUpa mevAr3a kI Arthika sthiti kucha hI samaya meM sudhara gaI aura khirAja ke cAra lAkha rupaye evaM anya choTe-bar3e karja aMgrejoM ko cukA diye / rAmasiMha kI isa dakSatA se prasanna hokara mahArANA ne cAra gA~va kramazaH jayanagara, kakarola, daulatapurA aura baladarakhA use bakhzIsa meM diye / mahArANA javAnasiMha (vi0saM0 1885-65) ke samaya meM Arthika mAmaloM meM sandeha ke kAraNa kucha samaya ke lie ise pradhAna ke pada se haTA diyA, jisakA pariNAma yaha huA ki rAjya kI Arthika sthiti pahale se bhI adhika kharAba ho gaI, majabUra hokara ise punaH pradhAna banAyA gyaa| isane aMgreja sarakAra se likhA-par3hI karake karja ke do lAkha rupaye mApha karA diye aura car3hA huA khirAja bhI cukA diyaa| isa para isakI ImAnadArI kI kAphI prazaMsA huI aura mahArANA ne ise siropAva diyA, kintu rAmasiMha ke virodhI usake utkarSa ko sahana nahIM kara pA rahe the, ve mahArANA ke pAsa jAkara rAmasiMha ke viruddha kAna bharane lage / kaptAna kaoNba rAmasiMha kI yogyatA se kAphI prabhAvita thA, vaha jaba taka mevAr3a meM rahA, rAmasiMha pradhAna banA rahA lekina usake jAne ke bAda rAmasiMha ko istIphA dekara haTanA par3A / mahArANA javAnasiMha kI vi0saM0 1865 meM mRtyu hone ke bAda unake uttarAdhikArI ke prazna para usa samaya ke pradhAna mehatA zerasiMha ko eka SaDyantra ke Aropa meM apane pada se haTanA par3A aura punaH use mevAr3a kA pradhAna banAyA gyaa| mahArANA bhImasiMha ke samaya se hI mahArANAoM evaM sAmanta saradAroM ke madhma chachUMda va cAkarI ke sambandha meM vivAda cala rahA thA aura koI samajhautA nahIM ho pA rahA thA, rAmasiMha ne tatkAlIna poliTikala ejenTa raoNbinsana se eka nayA kaulanAmA vi0saM0 1866 meM taiyAra karA kara lAgU kraayaa| vi0saM0 1867 meM kheravAr3A meM bhIloM kI eka senA saMgaThita karane meM rAmasiMha ne kAphI udyoga kiyaa| isI varSa rAmasiMha kA putra bakhtAvarasiMha jaba bImAra huA to mahArANA saradArasiMha (vi0saM0 1865-66 ) usakI havelI para Aye evaM pUchatAcha kii| mahArANA sarUpasiMha (vi0saM0 1896-1918) bhI vi0saM0 1900 caitra vadI 2 ko rAmasiMha kI havelI para mehamAna hue, usako mAnavRddhi kI, tAjI dI tathA 'kAkAjI' kI upAdhi dekara use sammAnita kiyaa| itanA hote hue bhI vi0saM0 1601 meM usake virodhiyoM kI zikAyata para use pradhAna pada se punaH haTA diyA gayA aura 1903 meM to eka Sar3ayantra ke Aropa meM use mevAr3a chor3akara hI byAvara cale jAnA pdd'aa| usake jAne ke bAda usakI jAyadAda jabta kara lI gaI tathA usake bAla 1 TADa enalsa eNDa enTikviTIja Apha rAjasthAna, pR0 350 / 2 bhIma vilAsa, chanda saM0 262-67, sAhitya saMsthAna, rA0vi0 udayapura kI hasta prati saM0 123 / vIra vinoda, bhAga-2, pR0 1774-75 evaM 1777-78 / 3 4 udayapura sthita 'mAladAsa jI kI saharI' kA nAmakaraNa isI mAladAsa kI smRti meM rakhA gayA hai / 5 ojhA - rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0 1324 / 6 vahI, pR0 1028 / www.jaintelibrary.org Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 123 000000000000 000000000000 baccoM ko bhI nikAla diyA gayA, yadyapi bIkAnera mahArAjA ne use apane yahA~ sasammAna Akara basane kA nimantraNa diyA, bAda meM mahArANA sarUpasiMha ne bhI sahI sthiti jJAta hone para punaH mevAr3a meM Ane kA bulAvA bhejA, kintu usake pahale hI usakI mRtyu ho gii| seTha jorAvaramala bApanA paTavA gotra ke seTha jorAvaramala bApanA ke pUrvajoM kA mUla nivAsasthAna jaisalamera thA / inake pitA gumAnacanda the, jinake pA~ca putra the, jorAvaramala caturtha putra thaa| mevAr3a rAjya ke zAsana-prabandha meM jorAvaramala yadyapi kisI pada para nahIM rahA, yaha zuddha rUpa se vyApArika pravRtti kA puruSa thA kintu karnala TADa kI salAha se mahArANA bhImasiMha ne ise jaba indaura se vi0saM0 1875 meM udayapura bulAyA evaM yahA~ dukAna kholane kI svIkRti dI to usake pazcAt isake kAryoM se mevAr3a kI rakSA meM pUrNa yoga milaa| isakI dukAna se rAjya kA sArA kharca jAtA thA tathA rAjya kI Aya isake yahA~ Akara jamA hotI thii| dukAna kholane ke bAda isane naye kher3e basAe, kisAnoM ko Arthika sahAyatA pradAna kI evaM coroM va luTeroM ko rAjya se daNDa dilAkara mevAr3a meM zAMti va vyavasthA kAyama rakhane meM pUrNa sahayoga diyA / jorAvaramala kI ina sevAoM se prasanna hokara vi0 saM0 1883 kI jyeSTha sudI 1 ko mahArANA ne isako pAlakI va char3I kA sammAna diyA, badanora paragane kA pArasolI gA~va meMTa meM diyA evaM 'seTha' kI upAdhi pradAna kii| yaha dhanADhya hI nahIM apitu rAjanItijJa bhI thaa| tatkAlIna mevAr3a meM pradhAna se bhI adhika sammAna seTha jorAvaramala bApanA kA thaa| koThArI kesarIsiMha buddhi-cAturya evaM nIti-nipuNatA meM pravINa koThArI kesarIsiMha sarvaprathama vi0saM0 1602 meM mahArANA sarUpasiMha ke samaya meM 'rAvalI dukAna' kAyama hone para usakA hAkima niyukta huaa| isakI kAryadakSatA va caturatA se prasanna hokara vi0saM0 1608 meM mahakamA 'dANa' kA ise hAkima banAyA gayA aura mahArANAoM ke iSTadeva ekaliMgajI ke mandira kA sArA prabandha bhI ise supurda kiyA gayA / 2 kucha samaya pazcAt ise mahArANA kA vyaktigata salAhakAra bhI niyukta kiyaa| vi0saM0 1616 meM ise netAvala gA~va jAgIra meM pradAna kiyA, isakI havelI para mehamAna hokara mahArANA ne isakA sammAna bar3hAyA, mehatA gokulacanda ke sthAna para ise mevAr3a kA pradhAna banAyA, borAva gA~va bheMTa meM diyA aura pairoM meM pahanane ke sone ke tor3e pradAna kiye / / mahArANA zambhUsiMha (vi0saM0 1618-31) jaba taka nAbAliga thA, usa sthiti meM kAyama rIjensI kaunsila kA yaha bhI eka sadasya thaa| spaSTa vaktA evaM svAmIbhakta hone ke kAraNa isa kaunsila ke sadasya rahate hue isameM kisI bhI saradAra yA sAmanta ko kisI jAgIra para galata adhikAra nahIM karane diyaa| yaha tatkAlIna poliTikala ejenTa ko sahI salAha dekara zAsana sudhAra meM bhI ruci letA thaa| vi0saM0 1925 meM akAla par3ane para isane pUre rAjya meM anAja kA vyavasthita prabandha kiyaa| mahArANA ne vibhinna vibhAgoM kI vyavasthA va dekharekha kA jimmA bhI ise sauMpa rakhA thaa| isakA dattaka putra koThArI balavantasiMha ko bhI mahArANA sajjanasiMha ne vi0saM0 1938 meM devasthAna kA hAkima niyukta kiyaa| mahArANA phatahasiMha ne vi0saM0 1945 meM ise mahadrAjasabhA kA sadasya banAyA aura sone kA laMgara pradAna kiyaa| mevAr3a rAjya kI rakSA meM upayukta pramukha jaina vibhUtiyoM ke atirikta aneka anya mahApuruSoM ne bhI apane jIvana kA utsarga kiyA hai, yahA~ saba kA ullekha karanA sambhava nahIM hai, kintu uparilikhita varNana se hI spaSTa hai ki jainiyoM ne nispRha hokara kisa taraha mAtRbhUmi va apane rAjya kI anupama ba alaukika sevA kara jaina jAti ko gauravAnvita kiyA / 1 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0 1331-33 / 2 ekaliMgajI ke mandira kA kAma samhAlane ke bAda jainadharmAnuyAyI hote hue bhI kesarIsiMha va usake uttarAdhikArI ne ekaliMgajI ko apanA iSTa deva mAnanA Arambha kiyaa| ....- --.'.S INE Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. IIramparA 000000000000 000000000000 --- -----------------------0--- ---0--0--0--0--0-0--0-0-0--0--0--0-0--------- vIra bhUmi mevAr3a meM jaina saMtoM kI eka mahAna 1 paramparA lagabhaga cAra sau varSa se calI A rahI hai| isa saMta paramparA ne na kevala mevAr3a kI dhArmikatA ko ujAgara kiyA, kintu vahA~ ke loka-jIvana ko / bhI, sevA, samarpaNa, tyAga aura rASTra-nirmANa ke kSetra meM sadA prerita kiyA hai| mevAr3a meM sthAnakavAsI 1 zramaNoM kI isa garimAmayI paramparA ke aneka dIptimAna-nakSatra saMtoM kA aitihAsika paricaya yahA~ prastuta / hai-grantha ke pradhAna sampAdaka zrI saubhAgya muni / S 'kumuda' kI pravAhamayI-lekhinI se| anmo-------------------------------------- ---------------- puNyA JITATIL mevAr3a sampradAya ke jyotirmaya nakSatra 500 utsAnubandha-zramaNeza bhagavAna mahAvIra dvArA punaruddharita zramaNa paramparA svarUpa srotasvinI ne sahasra dhAra banakara-lagabhaga sampUrNa AryAvarta ko apane tattva nIra se siiNcaa| ___ bhagavAna mahAvIra ke bAda gaNadhara evaM sthaviroM kI eka sudIrgha sazakta paramparA lagabhaga eka hajAra varSa taka calI kintu usake turanta bAda hrAsa kA eka adhyAya bhI prArambha huaa| kucha samaya vaha bhI calA avazya kintu sAtha hI, kriyoddhAra kI eka nayI lahara de gyaa| kriyoddhArasvarUpa nava yuga ke pramukha prastotAoM meM krAMtikArI vIra loMkA zAha, pUjya zrI lava jI RSi, pUjya zrI jIvarAja jI mahArAja, pUjya zrI dharmasiMha jI, pUjya zrI harajI rAjajI, pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja gine jAte haiN| bhagavAna mahAvIra aura unake bAda pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja taka kA aitihAsika paryavekSaNa pAThaka isI grantha ke itihAsa evaM paramparA khaNDa meM par3ha sakate haiN| eka apriya AvaraNa pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja ke bhArata vizru ta ninyANaveM ziSyoM meM se pUjya zrI choTe pRthvIrAja jI mahArAja pAMcaveM yA chaThe ziSya the| pUjya zrI pRthvIrAja jI mahArAja (choTe) pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja ke hI ziSya the aisA, kaI pramANoM se siddha ho cukA hai| 2 1 pUjya zrI choTA pRthvIcanda jI mahArAja --AcArya caritAvalI, pR0 148 2 65, dharmadAsa jI, 66, prathvIrAja jI (choTI paTTAvalI) (kha) dharmadAsa jI // 10 // prathvIrAja jI (bar3I paTTAvalI) .... CODDD ... Delion.in Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a sampradAya ke jyotirmaya nakSatra | 125 -- 000000000000 000000000000 ra, pUjya zrI pRthvIrAya meM paTTAlaMkRta hue aisA, choTI aura nArAyaNadAsa jI mahArAja, pUjya zrA pUjya zrI pRthvIrAja jI mahArAja mevAr3a kI yazasvI santa paramparA ke mUla saMta ratna gine jAte haiM / mevAr3a pradeza meM jaina dharma kI mukulita kali ko vikasita karane kA zreya pUjya zrI pRthvIrAja jI mahArAja ko hI diyA jA sakatA hai / ye mevAr3a saMpradAya ke prathama AcArya the / inake bAda pUjya zrI durgAdAsa jI mahArAja, pUjya zrI harajI rAja jI mahArAja, pUjya zrI gAMgojI mahArAja, pUjya zrI rAmacandra jI mahArAja, pUjya zrI manojI mahArAja, pUjya zrI nArAyaNadAsa jI mahArAja, pUjya zrI pUraNamala jI mahArAja kramaza: mevAr3a sampradAya meM paTTAlaMkRta hue aisA, choTI aura bar3I donoM paTTAvaliyoM se siddha hai / eka anya paTTAvalI ke anusAra, pUjya zrI pRthvIrAja jI mahArAja ke bAda pUjya zrI durgAdAsa jI, pUjya zrI nArAyaNa jI, pUjya zrI pUraNamala jI, pUjya zrI rAmacandra jI mahArAja hue aisA krama hai| inameM pUrva mata choTI-bar3I paTTAvalI ke anurUpa hai, jo prAcIna hai, yaha paTTAvalI arvAcIna hai| ata: pahalI paramparA hI samIcIna lagatI hai / bar3e kheda kA viSaya hai ki uparyukta paramparAdhIna paTTAcAryoM, mahAmuniyoM ke viSaya meM hama kevala nAmamAtra kA paricaya hI de pA rahe haiN| bahuta zodha karane ke uparAnta bhI hameM ukta pUjyoM ke viSaya meM koI jAnakArI nahIM mila paayii| pUjya zrI pUraNamala jI mahArAja ke bAda paTTAnukrama se ghora tapasvI pUjyazrI roDajI svAmI kA nAma AtA hai| pUjyI zrI ror3a jI svAmI se hI, mevAr3a sampradAya ke mahAtmAoM kI aitihAsikatA ke kucha pramANa upalabdha hote haiM jinheM Age kramazaH dene kA prayAsa kiyA gayA hai| PAISA K I HUIRAHED ANTHIL IMIMITILY -----0-0--0--0-0--0 ---0--0-0-0--0--0-0 dUdha kA varNa to ujjvala hai, vyavahAra bhI kitanA ujjvala hai, jo mathane vAloM ke hAtha meM snigdha-ujjvala navanIta detA hai| candana kA tana hI nahIM antara mana bhI kitanA sugandhita hai, jo ghisane vAloM ke hAthoM ko madhura saurabha se sugandhita kara detA hai| ____ saMta kA rUpa hI nahIM, svarUpa bhI kitanA nirmala aura pAvana hai, jo usakI caraNa-vandanA karane vAle bhI vizva meM zIrSastha bana jAte haiN| -ambAguru-suvacana ----------------- -0-0-0--0-0-0--0--0-2 TAIN ar arrivinnn SBRat: Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 * 000000000000 000000000000 4000000DLE Education International 1 ghora tapasvI pUjyazrI ror3ajI svAmI paricaya rekhA mevAr3a kI puNya dharA para tyAga, tapa tathA saMyama svarUpa tripathagAminI gaMgA ko avatarita aura pravAhita karane vAle satpuruSoM meM pUjya zrI ror3IdAsajI mahArAja kA nAma sacamuca bhAgIratha jaisA hai / ghora tapasvIjI ke nAma se prasiddha zrI ror3ajI svAmI kA janma mAholI - nAthadvArA ke madhya sthita 'devara' nAmaka grAma meM huaa| lor3hA gotrIya zrI DUMgarajI tathA rAjIbAI inake pitA va mAtA the / janma samaya 1804 ke lagabhaga thA / mevAr3a meM kUr3A-karakaTa ke ikaTThe kiye Dhera ko 'ror3I' kahate haiN| mAtA-pitA ne bAlaka kA nAma ror3IlAla rakhA / mevAr3a meM aisA nAma kisI durlabha putra kA rakhane kI paddhati hai / kaI manautiyoM ke bAda kisI niHsantAna ko yadi putra mila jAe to usako kisI kI kudRSTi na lage, isa vicAra se usakA 'kacarAmala', 'ror3IlAla', isa taraha ke azobhana nAma rakhe jAte haiN| zrI ror3IlAlajI bhI apane mAtApitA kI durlabha santAna hoMge, tabhI unakA nAma 'ror3IlAla' rakhA gayA / isase yaha to siddha ho hI jAtA hai ki zrI ror3IlAlajI apane mAtA-pitA kI niHsandeha priya santAna the / lAlana-pAlana bhI usI stara se huA hogA / zrI ror3IlAlajI lagabhaga bIsa varSa ke hoNge| depura meM zrI hIrajI svAmI kA padArpaNa huA / zrI hIrajI svAmI bar3e tapasvI tathA prabhAvaka santa the / unakA yadyapi bahuta thor3A samparka zrI ror3ajI ko milA, kintu ravi- kiraNa se jaise kamala anAyAsa hI khila jAyA karate haiN| aise hI munizrI ke tanika samparka ne hI ror3ajI ke antara ko eka naI dizA meM prerita kara diyA, vaha naI dizA vairAgya kI thii| Agraha yadi satya hotA hai to usameM eka tejasvitA hotI hai / sAMsArikatA aura pralobhana usake samakSa tuccha ho kSINa ho jAyA karate haiM / mAtA-pitA aura pArivArikajanoM ne unheM sAMsArikatA meM bA~dhane kA prayatna kiyA hI hogA, kintu ve asaphala rahe / usI varSa arthAt aThAraha sau caubIsa meM zrI ror3ajI ne zrI hIra munijI ke pAsa saMyama grahaNa kiyA / 1 "preraka jIvanI" ke lekhaka ne hIrajI mahArAja ko ror3ajI svAmI kA guru mAnA / lekhaka ke pAsa isakA kyA pramANa hai, yaha to jJAta nahIM, kintu preraka jIvanI aura Agama ke anamola ratna meM zrI sukhajI svAmI kA ullekha hIrajI ke guru ke rUpa meM kiyA tathA hIrajI ko zrI ror3ajI svAmI kA guru btaayaa| paramparAgata paTTAvaliyoM meM kahIM bhI ukta donoM muniyoM kA nAma dekhane meM nahIM AyA / saMvat 1138 kI gulAbacandajI mahArAja dvArA likhita paTTAvalI meM bhI " purojI kA ror3IdAsa" aisA likhA hai / eka choTI paTTAvalI kA patra rikhabadAsajI mahArAja taka kA likhA milaa| usameM bhI paTTa- paramparA ke anusAra 103 para, pUrojI 104 para ror3IdAsajI / isa ullekha se bhI zrI ror3ajI svAmI ke guru pUraNamalajI mahArAja (pUrojI) honA siddha hotA hai| prastuta nibandha meM zrI sukhajI svAmI tathA hIrajI svAmI kA guru rUpa meM ullekha kevala preraka jIvanI ke AdhAra se aMkita kiyA gayA hai| EX Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora tapasvI pUjyazrI ror3ajI svAmI | 127 000000000000 000000000000 sAdhanA saMyama kI pAvana bhUmikA ko prApta kara zrI ror3ajI svAmI ko svayaM apane ko hI pAvana nahIM kara diyA apitu saMyama kI sarvotkRSTatA ko bhI mUrtarUpa pradAna kara diyaa| nitAnta titikSAvRtti meM vicarane vAle zrI ror3ajI svAmI bar3e pariSahajayI tathA dhIra munirAja the| pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja kRta 'zrI ror3ajI svAmI rA guNa' tapasvIjI kA jIvana paricaya dene vAlI eka sazakta aura prAcIna racanA hai| usake anusAra jJAta hotA hai ki zrI roDajI svAmI sacamuca bar3e kaSTa-sahiSNu the| unakI dhIrodAtta sAdhanA ke viSaya meM sunate-socate hI eka Azcarya kA anubhava hone lagatA hai| sardI meM ve kevala eka cAdara rakhate the| yadi sardI kucha adhika ho jAtI to ve usa cAdara ko bhI dUra rakhakara dhyAna kara lete| garmI meM tapIsvIjI kisI garma zilA para sUrya ko sAmane rakha donoM bAhuoM ko lambI kara AtApanA lete hue dhyAna kiyA krte| bhayaMkara se bhayaMkara viparIta paristhitiyoM meM bhI svAmIjI avicala saMyama-patha para dRr3hatApUrvaka calate rahe / bhayaMkara vighnoM ke rAhu bhI unake saMyama candra ko grasa nahIM ske| unameM sAMyamika zaithilya nahIM A pAyA, yaha unakI satata jAgarUkatA kA pramANa hai| nRsiMhadAsajI mahArAja kahate haiM ki paMca mahAvata pAlatAjI khamyA karI bharapUra / bAvIsa parISaha jItiyA jI doSa TAlyA biyAlIsa pUra / / Atma-gaveSaNA kI itanI unnata dazA meM ramakara rahane vAle zrI ror3ajI svAmI kI sAdhanA kA paricaya kucha zabdoM yA paMktiyoM meM A sake yaha sambhava nhiiN| tAtkAlika paristhitiyA~ zrI ror3ajI svAmI ne jaba 1824 meM dIkSA grahaNa kI taba mevAr3a meM sAdhumArgI bAvIsa sampradAya kA prabhAva vyApaka rUpa se phaila cukA thaa| yativAda, jo kaI varSoM se jamA thA, pUrvAcArya zrI pRthvIrAjajI mahArAja, zrI durgAdAsa jI, zrI rAmacandrajI mahArAja zrI nArAyaNajI svAmI Adi ke tyAga, tapa aura utkRSTa saMyama se mUla se ukhar3a cukA thaa| yativarga kevala upAzraya aura mandiroM taka sImita thA / Ama janatA jar3a pUjA ke AgrahoM se mukta ho cukI thii| cAroM tarapha muniyoM ke tyAga-tapa kA prabhAva thaa| caitanyopAsanA, svarUpa-sAdhanA, sAmAyika vrata, niyama, pauSadha svAdhyAya Adi dharma kriyAe~ utthAna para thiiN| dayAdharma kA cAroM tarapha DaMkA baja rahA thaa| aise vAtAvaraNa meM eka vikSepa bhI pragati pA rahA thaa| kelavA aura rAjanagara se AcArya zrI raghunAthajI ke ziSya zrI bhISaNajI ke dvArA jo zraddhA-bheda prArambha huA vaha dhIre-dhIre bar3ha rahA thaa| jaina dharma meM dayA dAna kA bar3A mahattva hai| kaSTa-pIr3ita kisI bhI prANI ko kaSTa-mukta karanA, mRtyu ke muMha meM pahuMce kisI tar3apate besahAre par3e prANI ko kisI upakrama se bacA lene kI bhAvanA AnA aura bacA lenA dayA hai, jo dharma kA mahattvapUrNa aMga hai| isI taraha abhAvagrasta kisI prANI ko deya vastu samarpita karanA anukampA dAna ke rUpa meM pratiSThita rahA hai| 1. siyAle eka pachevar3I jI, dhyAna dhare mahArAya / thor3o sI adhako par3e to, vIMne bhI deve TAla // 2. jeTha tape ravi Akaro jI, dhUpa par3e asarAla / svAmI leve AtApanA jI, ve to kara kara lambI bA~ya / / AMERA .. ... -..:58Raaame Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja- abhinandana grantha 000000000000 000000000000 MAP C..... e AUTCOIN santa zrI bhIkhaNajI kI zraddhAnusAra ye bAteM ekAnta pApa haiN| inakA dharma yA dharma se sambandhita kisI sAdhanA ke sAtha dUra taka bhI koI sambandha nhiiN| zrI bhIkhaNajI kI yaha zraddhA, prarUpaNA jaina dharma ke mAnya siddhAntoM ke ekadama pratikUla thii| AcArya zrI raghunAthajI mahArAja ne unheM apane vicAra badalane ko kahA / kintu ve apane vicAroM kI puSTi aura pracAra karate rahe / pariNAmasvarUpa zrI bhISaNajI ko pUjya zrI raghunAthajI mahArAja kI sampradAya se alaga honA pdd'aa| teraha vyaktiyoM ke prArambhika sahayoga se eka naye paMtha ko janma diyA gayA, jisakA nAma saMkhyA ke AdhAra para 'teraha paMtha' (rAjasthAnI bhASA meM 'terA paMtha') rakha diyA / mevAr3a terApaMtha kA udgama-sthala hai| isa paMtha ke udgama meM jahA~ zrI bhIkhaNajI kI pramukha bhUmikA rahI, vahA~ rAjanagara ke katipaya zrAvakoM kA sahayoga bhI kama nahIM rahA / terApaMtha sammata zraddhA ke pracAra meM rAjanagara ke zrAvakoM ne bar3A kAma kiyaa| rAjanagara ke Asa-pAsa ke gAMvoM meM pracAra kI yaha lahara bar3hatI jA rahI thii| mevAr3a meM usa samaya mevAr3a sampradAya ke agraja munirAja zrI sukhajI svAmI, zrI hIrajI svAmI Adi munirAjoM kA saMgha vicaratA thaa| bar3hate hue zraddhA-bheda ke pravAha kA tatkAlIna muni-maNDala ne dRr3hatA ke sAtha pratIkAra kiyA hI hogA, tabhI vaha pravAha eka sImita pradeza meM phailakara raha gayA, Age nahIM bar3ha skaa| tathApi kula milAkara terApaMtha ko apane pracAra kA jo lAbha milA vaha kama nahIM thaa| pahAr3I pradeza ke lagabhaga pratyeka gAMva meM do vicAradhArA vana cukI thIM, jisase sAmAjika rAga-dveSa kA dAvAnala mabhaka uThA thaa| rAjanaitika dRSTi se yaha jamAnA mevAr3a ke liye koI acchA jamAnA nahIM thaa| AsapAsa ke hamalAvaroM se mevAr3a taMga thaa| mugaloM ke bhayaMkara AkramaNoM se jarjara mevAr3a bar3I kaThinAI meM apanA samaya bitA rahA thA, caina nahIM thaa| deza meM mugala sAmrAjya kA anta hokara aMgrejI zAsana kI sthApanA ho rahI thii| kendra kamajora thaa| ata: deza ke bhItara kaI vigraha cala rahe the / ApAdhApI ke usa yuga meM mevAr3a bar3I hAni uThA rahA thaa| mevAr3a ke rAjyasiMhAsana para jo mahArANA samAsIna the ve eka kamajora rAjya ke zAsaka the| unheM bAra-bAra chiTapuTa AkramaNoM kA sAmanA karanA par3atA thaa| rAjanaitika dRSTi se kamajora rAjya ke nAgarikoM kA manobala bhI prAyaH kamajora huA karatA hai| usa sthiti meM koI bhI pravAha unheM bahAkara le jA sakatA hai| mevAr3a ke janamAnasa kI bhI kucha aisI hI sthiti thii| tabhI zraddhA-bheda kA eka pravAha AyA, jisakA saMcAlana kucha dhanADhya gRhastha kara rahe the| mevAr3a ke pahAr3I pradeza kA bholA janamAnasa usameM bahane lgaa| tapasvI zrI ror3ajI svAmI apanI taposAdhanA meM nirata the| unhoMne dIkSita hote hI bele-bele pAraNA karane kI pratijJA lii| eka mAha meM do aThAI bhI kara liyA karate the| prativarSa do mAsa khamaNa (mahIne kI tapazcaryA varSa meM do bAra) karane kA nizcaya kiyaa| isa taraha unhoMne lagabhaga apane sampUrNa jIvana ko taposAdhanA meM samarpita kara diyaa| tapazcaryA meM rata rahate hue bhI samAja meM jo kucha ho rahA thA, usase ve anajAna nahIM the| zraddhA-bheda ke bar3hate pravAha ko ve bar3I dhIratA ke sAtha dekha rahe the| usa avasara para unhoMne sadbodha dekara kaI bhaTakate haoM ko sthira bhI kiyaa| kucha varSoM pahale udayapura meM purAtattvavettA sva. paM0 kAntisAgarajI se merA milanA huaa| unhoMne batAyA ki terApaMthI AcArya bhArImalajI tathA zrI ror3ajI svAmI kI carcA kI eka likhita pAMDulipi mere pAsa hai| maiM DhUMr3hakara Apako btaauuNgaa| maiMne use prApta karane kA punaH prayatna kiyA / unhoMne use DhUMr3hA bhI, kintu vaha prati milI nahIM / yadi vaha prati mila jAtI to kaI praznoM kA anAyAsa hI samAdhAna ho jAtA / ....... PA ACOR Jan Educaton internasona O vale ESO USE Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora tapasvI pUjyazrI ror3ajI svAmI | 126 prati na bhI milI, tathApi hama itanA to avazya mAna hI sakate haiM ki zraddhA-bheda kA bar3hatA pravAha ghora tapasvI zrI ror3ajI svAmI ke tyAgapUrNa tejasvI vyaktitva se avaruddha avazya ho gayA / usakA bar3hAva hI nahIM rukA, kahIM-kahIM punaruddhAra bhI huA / mahAnatA ke mUrtasvarUpa ghora tapasvI zrI ror3ajI svAmI tapazcaryA ke to sAkSAt mUrta svarUpa the hI, sahiSNutA bhI unameM adbhuta thI / pAThaka unake jIvana ke vizeSa prasaMgoM ko, jinheM Age uddhRta kiyA gayA hai, par3heMge to pAyeMge ki svAmIjI kA jIvana sahiSNutA kA aisA virAT samudra thA, jisakA kahIM kinArA hI nahIM / anekoM jagaha unheM pattharoM se mArA gayA, reta meM dabA diyA gayA, phira bhI ve nitAnta akSubdha rahe / hameM bhagavAna mahAvIra ke jIvana meM eka nirAlI kSamatA kA citra milatA hai jisakA udAharaNa vizva meM kahIM mI anyatra nahIM milatA / bhagavAna mahAvIra ke bAda sAdhakoM ke jIvana meM anekoM upasargoM kI lambI paramparA hai| kintu vikaTa upasargoM kI ghaTAoM ke madhya zrI ror3ajI svAmI kI adbhuta kSamatA kA jo muskurAtA svarUpa upalabdha hotA hai, sacamuca usakI hor3a vAlA caritra anyatra nahIM mila sakatA | pAThaka svayaM soceM ki kisI muni ke kaI dinoM kA tapa ho pAraNA karane kA avasara AyA huA ho aura use kaha diyA jAe ki vaha makAna chor3akara nikala jaae| usa sthiti meM jabaki anya sthAna upalabdha hone kI sambhAvanA na ho, muni ko kaisI sthiti bane / sacamuca aisI sthiti zrI ror3ajI svAmI meM banI thii| aise kaThina prasaMga meM bhI avicala dhairya banAe rakhanA, akaSAya bhAva meM lIna rahanA mahAnatA kI sarvocca sthiti nahIM to aura kyA hai ? zrI ror3ajI svAmI sahiSNu hI nahIM dayAlu bhI the| yoM to muni mAtra dayAlu hote haiM, kintu tapasvIrAja kI dayAlutA kI tulanA nahIM / kaI jagaha upasarga khar3e karane vAle mUDhajanoM ko adhikAriyoM ne pakar3akara daNDita karane kA prayAsa bhI kiyA, kintu jyoM hI svAmIjI ko jJAta hotA, ve tatkAla dayArdra ho uThate / ve apane aparAdhI ko mukta karAne ko becaina ho jAte / kaI bAra unhoMne apane aparAdhiyoM ko kArAgAra se mukta karAne ko AhAra taka tyAga diyaa| para duHkha kAtaratA kA aisA mUrta svarUpa bahuta kama dekhane meM AtA hai| svAmIjI "Atmavat sarvabhUteSu" ko caritArtha karane vAle samabhAva siddhAnta para calane vAle eka saphala pathika the| svAmIjI sAdhvAcAra kI sAdhanA meM prakhara the| nirantara Atma- gaveSaNA tathA tapa meM rata rahane vAle satpuruSa ke sAdhvAcAra kI ugratA ke kyA kahane ? unheM pramAda kA svalpAMza bhI svIkRta nahIM thA / sAmpradAyika dveSa ke eka vizeSa prasaMga meM kisI dveSI ne eka bAra svAmIjI ko kalaMkita karane kI asaphala kuceSTA bhI kI, kintu svAmIjI sampUrNa nirNaya hone taka AhAra tyAga kara baitthe| prazna unake jIvana kA hI nahIM, muni paramparA ke kalaMkita hone kA thA / svAmIjI anya upasargoM ke prati jahA~ atizaya namra tathA sahiSNu the, ukta prasaMga ke avasara para caTTAna se bhI adhika kaThora bana gye| AhAra tabhI grahaNa kiyA jaba saccAI janatA ke sAmane A gaI / eka hI vyakti meM itane vilakSaNa guNoM kA sammilita vikAsa sacamuca use mahAnatA ke zikhara para car3hA detA hai / svAmIjI advitIya ( = ekAkI) sthiti meM bhI kucha samaya vicare, aisA nRsiMhadAsajI mahArAja racita DhAla se jJAta hotA hai / " kaThinAiyoM ke usa yuga meM ekAkI vicaraNa karanA sAmAnya bAta nahIM thii| bahuta bar3e dhairya aura sAhasa ke binA ekAkI vicaraNa karanA sambhava nahIM thA / 1. kAla kitanA ika vicariyA jI ekala vihArI Apa / parIsA to khamyAM ati ghaNAM jAMrAM TalyA sarva santApa // dha oooooooo0000 parma * oooooooooooo 40000FCCCD Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 98060 000000000000 1900000000 000000000000 R 130 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha advitIya vicarane kA kAraNa anumAnata: paristhiti rahI hogI / anyathA svecchayA ekAkI vicaraNa zAstra dvArA niSiddha hai / aisA lagatA hai ki anya munirAjoM kA dehAvasAna ho gayA hogA aura koI yogya dIkSArthI upalabdha nahIM huA hogA / tabhI ve ekAkI rahe hoMge / ekAkI rahane kI sthiti meM adhikatara belagAma ghor3e kI taraha sAdhaka kA patana hotA dekhA gayA hai| kintu zrI ror3ajI svAmI ke liye yaha paddhati satya siddha nahIM ho sakI / svAmIjI ekAkI rahakara bhI utkRSTa saMyama kI sAdhanA meM pratipala rata rahe / zAstrokta "egao vA parisAgao vA" nAmaka ukti Apake liye avazya caritArtha ho gaI / aneka meM aura eka meM ApakA samAna saMyamotkarSa banA rahA / zrI nRsiMhadAsajI mahArAja racita DhAla dekhane se jJAta hotA hai ki svAmIjI ko dhyAna kA sabase bar3A sambala thA / ekAnta ApakA priya sthAna thA / prAyaH nagara aura bastI se dUra ekAnta meM svAmIjI ghaNToM dhyAna sAdhanA kiyA karate the / bhayaMkara sardI aura garmI meM bhI yaha krama nahIM TUTatA / prAtaH hI nahIM, madhyAnha aura rAtri meM bhI dhyAna sAdhanA calatI rahatI / kahate haiM, ror3ajI svAmI rAja karer3A ke pAsa kAlAjI kA sthAna hai| usake Asa-pAsa bhI dhyAna kiyA karate / vahA~ unakI A~kheM jo lagabhaga andhApana se grasta ho cukI thIM, khula gaIM, aisA DhAla se jJAta hotA hai / " rAyapura ke pAsa ghaNAM kI vAlI ko bhI svAmIjI ne dhyAna se pAvana kiyA / eka jagaha svAmIjI dhyAnastha the| vahIM eka bhayaMkara nAga nikala AyA / vaha pA~voM meM lipaTa gyaa| phira bhI tapasvIjI aDiga rahe / kahate haiM, nAga ne svAmIjI ke cAroM tarapha phirakara parikramA, vandanA, abhyarthanA kI aura sabhI ke dekhate hue yathAsthAna calA gayA / 2 Atma-sAdhanA ke samara kSetra meM utare senAnI kI taraha zrI ror3ajI svAmI apanI sAdhanA ke prati nirantara jAgarUka rahane vAlI anupama vibhUti the| ekakSaNa ke liye bhI unheM saMyama zaithilya svIkAra nahIM thA / rAjakarer3A ke rAjAjI jAnate the ki tapasvIjI kI dRSTi (najara) meM hrAsa ho gyaa| unhoMne apane yahA~ ke kAjala ke prayoga kA Agraha kiyaa| eka dina tapasvIjI rAjamahaloM meM gye| naukara loga kAjala dene lage / maryAdAnusAra mahArAja ne pUchA ki kAjala sUjatA (nirdoSa) hai ? eka naukara ne kahA mahArAja ! sArI rAta A~kheM phor3ate ho gaI aura Apa kahate ho sUjatA hai ? naukara ke itanA kahate hI tapasvIjI jAna gaye ki kAjala mere liye rAtoM rAta taiyAra kiyA gayA / yaha mere liye nirdoSa nahIM hai / unhoMne use tatkAla tyAga diyA / 3 mUrtimanta mahAnatA ke kucha adbhuta citra AMkheM khula gaI sadoSa samajhakara tapasvIjI ne rAjAjI kA kAjala nahIM liyA thA aura apane sthAna para pahuMca kara ve dhyAna ke lie ekAnta vipina meM cale gaye / Xie Ruo Ji Tang Kou 1. zahara sUM svAmI telo kara svAmI 2. AtApanA leve padhAriyAjI gayA viSama ujAr3a | virAjiyA vAMrI A~khyA khulI tatkAla || svAmI ror3ajI silA upara jAya / sarpa nikalyo tiNa avasare vo to kAlo DATaka nAga // prakramA dInI tiNaM avasare jI rAjA vAsaga nAga / pagAM bIca Ubho rahyo u to Ubho kare aradAsa || 3. rAjAjI jaba yU~ kahyo svAmI kAjala lo mahArAja / eka divasa gar3ha padhArajyo mhArA saphala karo kAja // svAmI to mana meM vicAriyojI sUjato kAjala nAMya / yo to kAjala leNo nahIM mhAre doSa lAge varatAM mAMya // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora tapasvI pUjyazrI ror3ajI svAmI | 131 tele kA tapa kara svAmIjI ne vahA~ akhaNDa dhyAna kiyaa| vahIM tapasvIjI kI A~kheM khula giiN| dRSTi loTa AI / zilA dhara dI rAyapura kI 'ghaNAM kI vAlI' meM tapasvIjI dhyAnastha the| eka gvAle ne tapasvIjI ke cAroM tarapha retI kA Dhera lagAkara Upara eka bar3A-sA patthara rakha diyaa| bar3A jabaradasta parISaha thA / kintu svAmIjI aDiga dhyAnastha baiThe rahe / eka bhAI prAyaH pratidina usa mArga se AyA-jAyA karatA thA / usane svAmIjI kI yaha sthiti dekhii| use bar3A duHkha huA / usane turanta upasarga uThA diyaa| kahate haiM, nagara meM carcA hone para gvAlA ko pakar3a bhI liyA gyaa| kintu svAmIjI ne AhAra tyAga kara use chur3A diyA / sanavAr3a meM upasarga sanavAr3a Aja to jaina samAja kA acchA kendra hai / kintu eka yuga meM vahA~ kisI jaina muni kA praveza hI kaThina thaa| jaina anuyAyiyoM kA nivAsa nahIM hogA athavA atyalpa saMkhyA meM rahA hogA / usa sthiti meM zrI ror3ajI svAmI sanavAr3a padhAre niyamAnusAra svAmIjI ne ekAnta vana meM dhyAna kiyA / gvAle, jo Dhora carA rahe the, muni ko dekhakara pahale to Dare, kintu muni kI zAnta mudrA se unakA bhaya jAtA rahA / ve krodha aura kautUhala ke mizrita bhAvoM meM baha kara svAmIjI ko donoM pA~voM se pakar3akara ghasITane lage / yaha bhayaMkara klezaprada upasargaM thA, kintu sahiSNutA ke mUrtimanta Adarza svAmIjI akSubdha bane rahe / kahate haiM, unheM bhI adhikArI daNDa dene lage to svAmIjI ne mukta karA diyA / 3 sarpa dvArA abhyarthanA svAmIjI ke apAra dhairya ke prasaMga meM pAThaka pahale par3ha cuke haiM ki udayapura meM nAga ne svAmIjI kA caraNavandana kiyA / zrI nRsiMhadAsajI ne isa prasaMga ko apanI DhAla meM isa taraha DhAlA hai - svAmI vaThA sU padhAriyAjI gayA udayapura mAMya / svAmI to deve dharma dezanA ve to bhAyA kare aradAsa // AtApanA leve svAmI roDajI silA Upara jAya / sarpa nikalyo tiNa avasare u to kAlo DATaka nAga // prakramA dInI tiNa avasare rAjA vAsaka nAga / pagAM vice Ubho rayo vo to Ubho kareM aradAsa / / kSamA kA Adarza kailAsapurI ( ekaliMgajI ) zaivamata ke pradhAna pIThoM meM se eka hai / eka yuga thA, jaba sAmpradAyika dveSa havA kI taraha janajIvana meM ghulA milA thA "hastinA tADyamAno'pi 1. svAmI zahara sU paghAriyA gayA vikhama telo kara svAmI virAjiyAjI vA~kI AMkhyA khulI 2. rAyapura svAmI AviyAjI ghaNAM kI vAlI tapasyA kare svAmI ror3ajI mUrakha silA melI mAthe Aya / / 3. sanavAr3a svAmI AviyA jI tapasyA kare bharapUra | caraNa pakar3a gvAlA dhIMsiyA vA~ to kSamA ANI manazUra // ujAr3a / tatkAla || meM jAya / fse 000000000000 000000000000 XOOOOOCEED CATIONAL Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * ooooooooo000 *COCCCCCES 132 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha na gacchejjainamandire" jaisI uktiyA~ cAroM tarapha phailI huI thiiN| zrI ror3ajI svAmI eka bAra kailAsapurI pdhaare| svAmIjI ko vahA~ tIvra sAmpradAyikatA kA sAmanA karanA par3A / tapasvIjI ke ekaliMgajI meM praveza karate hI eka tUphAna sA uTha khar3A huaa| mAno tIrthaM apavitra ho gayA ho / sAmpradAyika tattvoM ne chokaroM ko bahakAyA / eka TolI svAmIjI ke pIche laga gii| bacce to phira bacce hI Thahare / ThaTThA-khillI ghUla uchAlane se bhI Age bar3hakara baccoM ne patthara varSA zurU kara dI / tapasvIjI pattharoM se piTavAe jA rahe the aura sAmpradAyika tattva muskurA rahe the / upasarga sImAtIta thA / kintu tapasvIjI apanI dhuna meM Anandamagna the / unhoMne unake viruddha na koI zikAyata kI na zikavA | pUre pazcima ko AdhyAtmikatA kA sandeza dene vAle IsA kI bhI kabhI aisI sthiti huI thI / pattharoM kI varSA ke bIca muskurAte IsA ke caritra ne pazcima ko eka naI dizA pradAna kI thii| pUrva ne aise kaI caritra vizva ko diye, jo pattharoM kI mAra ke bIca khile rhe| zrI ror3ajI svAmI bhI taba aise hI caritra ke mUrta Adarza bane khar3e the / AtaMka samAropita hotA hai to usakA anta hai hI / karuNA, dayA, zAnti, sAmaJjasya dhruva haiN| mAnavatA dhruva tattva bhAvoM ke sahAre hI TikI hai / upasarga kA anta bhI AyA / aparAdhiyoM kI bhartsanA bhI huI, itanA hI nahIM, unheM daNDita bhI kiyA gayA / kintu karuNA ke puNya-puMja zrI svAmIjI ne unheM mukta karAne ko anazana kara diyA / aparAdhI arthAt AtaMka ke pratinidhi mukta hote hI svAmIjI ke mukta caraNoM meM natamastaka ho gaye / pahalI bAra zaiva saMskRti ke pradhAna pITha meM zramaNa saMskRti kI AdhyAtmikatA kI vijaya huii| yaha bhI sahanA par3A mevAr3a ke kaI kSetroM meM usa samaya jaina dharma pallavita nahIM ho pAyA thaa| zraddhA-bheda kA jo pravAha calA, vaha bhI kahIM-kahIM ati kaTu banakara upasthita ho rahA thA / svAmIjI nAthadvArA pdhaare| tapasvIjI ke tyAga tapa kI utkRSTa sAdhanA kA prabhAva to caturdik thA hii| kaI kAraNoM se kaI dinoM taka svAmIjI kA nAtha dvArA meM praveza nahIM ho sakA, aisI anuzra uti hai / nagara bAhara kisI chatrI meM kaI dinoM taka dhyAnastha khar3e raha gaye / kahate haiM, usa samaya siMghavIjI kI mAtA ko ror3ajI svAmI kA jJAta hote hI vaha bar3I cintita huii| usane siMghavIjI ko sthiti se avagata kraayaa| siMghavIjI ne ThikAne ko sahamata kara sattA ke sahayoga se svAmIjI kA nagara meM praveza karAyA to sAmpradAyika tattva baukhalA uThe / DhAla se jJAta hotA hai ki eka zobhA nAmaka baniye ne tapasvIjI se jhagar3A hI nahIM kiyA, usane una para bhayaMkara kalaMka bhI ghara diyaa| kahate haiM, tapasvIjI ne nirNaya taka anazana ThAna liyA / antatogatvA satva sAmane AyA / jhUTha kA bhaNDAphor3a ho gyaa| svAmIjI kI samujjvala yazapatAkA caturdika phaharAne lagI / 1 tapasyA kare svAmI ror3ajI jI ekaliMgajI meM jAya / jogI to AyA tiNa avasare vAM to chorA ne liyA bulAya // bhATA mAryA tiNa avasare jI ror3ajI ne tiNa vAra / ye bAtAM rAja meM suNI liyA jogI ne bulAya // jogyA~ ne darabAra bulAyane jI rokyA che tiNa vAra / svAmI ror3ajI ima kahe yAM ne chor3o to le sU AhAra // 2. nAthadvAre svAmI padhAriyAjI prati bodhyA kitanA ika grAma zrAvaka zrAvikA ati ghaNA ve to lura lura lAge pA~vajI / / sobhA vANyo Ayane jI bolyo vacana karUra / kUr3o Ala car3hAviyo vAM to kSamA karI bharapUra | FO Qiu Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora tapasvI pUjyazrI ror3ajI svAmI | 133 000000000000 000000000000 AdS yaa ...... vikaTa abhigraha abhigraha vikaTa tapa kI eka vidhA hai| bhagavAna mahAvIra ne teraha bola kA abhigraha grahaNa kara abhigraha ko tapa ke Upara mukuTa kI taraha use suzobhita kara diyA / kisI tapa ke bAda pAraNaka ke avasara para kisI vicitra prakAra kI gupta zarta nizcita karanA abhigraha kahalAtA hai / yaha abhigraha kI sAmAnya paribhASA hai / bhagavAna mahAvIra ne teraha bola kI gupta dhAraNA kara rakhI thI jisakI pUrti candanabAlA dvArA huii| yaha vizva kI kaI adbhuta bAtoM meM se eka hai| mahAvIra kI vaha pratijJA 'abhigraha khlaaii| zrI ror3a jI svAmI tapasvI hI nahIM, vikaTa abhigraha ke bhI bar3e premI the| abhigraha sarala bhI hote haiM aura kaThina bhii| svAmIjI ne kaI abhigraha liye hoMge apane jIvana meM, kintu unake do abhigraha bar3e vikaTa the, jo na kevala itihAsa meM amara hue, ror3ajI svAmI ko bhI jinhoMne amara kara diyaa| pahalA abhigraha hAthI kA thaa| unhoMne nirNaya kiyA ki hAthI baharAe to AhAra lUgA / anyathA jIvana bhara AhAra lene kA tyAga / yaha bar3I vikaTa pratijJA thI aura thI ekadama gupta / yadi ujAgara bhI hotI to aisI pratijJA kA pUrNa honA bilakula sambhava nahIM thaa| dRzya se adRzya adhika sazakta hotA hai| AdhyAtmika zakti bhI eka satya hai jise svIkAra karanA hI par3atA hai / svAmIjI pratidina AhAra ke liye zahara udayapura meM ghUma Ate, kintu AhAra lete nhiiN| dharmapremI bar3I cintA meM the / antataH unnIsaveM dina tapasvIjI madhya bAjAra meM hokara nikala rahe the, tabhI 'zivatilaka' nAmaka darabAra kA pradhAna gaja unmatta-sA bana bandhana tur3avAkara daur3atA huA bAjAra taka A gyaa| hAthI kI unmattatA se caturdika bhaya aura sannATA chA gyaa| sabhI vyakti bhayabhIta hokara apane bhavanoM meM jA chupe / kintu svAmIjI bar3I dhIratA se apane patha para agrasara the / dUra khar3I janatA sambhavataH yaha socakara ki abhI yaha unmatta gaja svAmIjI ko rauMda DAlegA, bar3I bhaya-vihvala ho cillA rahI thI, kintu svAmIjI eka iMca bhI pIche nahIM htte| baccA-baccA cakita thA ki hAthI svAmIjI ke nikaTa A apanI sUDa phailAkara tapasvIjI ko vandana kara rahA hai / pAsa hI halavAI kI dukAna para laDDU kI thAla meM se hAthI ne apanI sUDa meM eka laDDU uThAyA aura svAmIjI ke sAmane kara diyaa| halavAI kI anumati milate hI svAmIjI ne hAthI ke dvArA AhAra liyaa| yaha adbhuta bAta thii| isa para kaI tarkoM kI bauchAra ho sakatI haiN| kintu adhyAtma ke kSetra meM eka ati zakti kAma karatI hai| usakI tulanA hama kisI vyavahAra se nahIM biThA skte| eka aisA hI abhigraha svAmIjI ne sAMDa kA kiyA / yaha abhigraha bhI udayapura meM liyA gayA / ikattIsaveM dina yaha abhigraha maNDI kI nAla meM phlaa| AhAra ke nimitta Aye svAmIjI ke sAmane Akara eka sAMDa ne eka vyApArI ke gur3a ke kaTTe se apane sIMga meM gur3a kI eka DalI TikAkara svAmIjI ko baharAI / ina donoM abhigrahoM kI prAmANikatA kA AdhAra DhAla to hai hI, janazruti meM bhI ina abhigrahoM kI carcA itanI phailI huI hai, ki use jhuThalAyA nahIM jA sktaa| viSa bhI amRta banA svAmIjI ke samujjvala jIvana kI puNya prabhA se lagabhaga sArA prAnta jagamagA rahA thA / abhigrahoM kI asaMbhavita TWIST TWITTER ....... RINISHA ATANI .. ..... D bajasa eka etA MOIRAL 1 abhigraha kInoM hAthI taNo jI ANI mana ucchAya / phaliyo dina guNatIsame jyAro jasa phailyo jaga mAMya // sAMDa verAve to veraNo nahIMtara leNoM nAya / phaliyo dina ikatIsame jyAM jaina mAraga dIpAya jI // nAmA AMER RRY Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 siddhi ne usameM aura cAra cA~da lagA diye to sarvatra tapasvIjI ke yazasvI jIvana ke guNagAna hone lge| yaza sujJoM ke liye ullAsa kA viSaya hotA hai to vidveSiyoM ke liye kleza kA viSaya bhI bana jAyA karatA hai| nAthadvArA ke zobhA baniye kA Akroza lagabhaga aise hI kleza kA pariNAma thA, jo tIvra sAmpradAyikatA ke dharAtala para panapA thaa| "guNe khalaH bhayaM" kI ukti ke anusAra yazasviyoM ko duSToM kA sAmanA prAyaH karanA pdd'aa| hamArA itihAsa batAtA hai ki mIrAM ko bhI viSa ke pyAle kA sAmanA karanA pdd'aa| yaha bhI aitihAsika satya hai ki lokAzAha kI mRtyu viSa prayoga se hI huii| dayAnanda sarasvatI ko kA~ca pilAyA gayA thaa| mAnavatA kA lambA itihAsa aise kaI kukarmoM ke kAle dhabboM ko anacAhe hI uThAe calA A rahA hai, jo mAnava ke bhItara chupe rAkSasa kA pramANa dete A rahe haiN| tapasvIrAja zrI ror3ajI svAmI ko bhI viSa de diyA gyaa| muni ko viSa denA kisI anya kI apekSA bahuta hI AsAna hai| muni AhAra lekara bhogate hI haiN| viSa dene ke bAda usake Talane kI phira koI sambhAvanA nahIM rahatI / bazarte ki viSa bhojana meM prakaTa na ho jaae| zrI ror3ajI svAmI eka bAra phira vidveSa kI lapaTa meM A gaye / kintu adbhuta bAta huI ki viSa apanA kAma nahIM kara sakA / tapasvIjI kI pracaNDa tapa-agni meM viSa kahIM jalakara niHzeSa ho gayA jisakI kahIM sUcanA taka nahIM milii| itanA hI nahIM DhAla ke anusAra viSa ne amRta kA kAma kiyaa| yaha vAta asambhava nahIM hai| bhIma kA jIvana sAkSI hai ki use kauravoM dvArA viSa diyA gayA, kintu pariNAmasvarUpa bhIma kA bala usase dugunA ho gayA / svAmIjI ko viSa kisane diyA, kahA~ diyA, isakI koI jAnakArI nahIM mila pAI / viSa avazya diyA gayA, yaha DhAla se spaSTa hai| pAraNA bhI nahIM kara sake sAmpradAyikatA burI kyoM hai, yaha eka prazna hai| isakA saMkSipta uttara yaha hai ki sAmpradAyikatA viSa paidA karatI hai / viSa, vaha jo mAnavatA ko mArade, mahAnatA ko ThukarAde tathA saccAI ko nakAra de / pAThaka par3ha cuke haiM ki usa samaya jaba zrI ror3ajI svAmI kA abhyudaya kAla thA, mevAr3a meM zraddhA-bheda kI eka lahara calI thI / lahara meM eka viSa thaa| svAmIjI ko kaI jagaha aise viSapUrNa vyavahAra kA sAmanA karanA pdd'aa| AmeTa svAmIjI Aye / anajAna meM yA ana-pahacAna meM hATa para ThaharAne ko kisI vimati ne sthAna diyaa| kintu use jyoM hI jJAta huA ki ye to roDajI svAmI haiM, hamArI zraddhA ke nahIM haiM, usane unheM turanta cale jAne ko kaha diyaa| svAmIjI ko nikalane ko kahA / usa samaya rAta thI, aisA sunane meM AtA hai / jyoM-tyoM use samajhAkara rAta to Thahare, lekina sUryodaya hote hI, svAmIjI ne vahA~ se vihAra kara diyaa| vaha pAraNe kA dina thaa| pAraNA 'lAvA' (saradAragar3ha) Akara diyaa| isa ghaTanA ke sAtha kaI prazna paidA hote haiM / AmeTa jaise bar3e kSetra meM Tikane kI jagaha kA na milanA kama Azcarya kI bAta nahIM hai / isakA samAdhAna yaha ho sakatA hai ki AmeTa meM jaina samAja kA basAva jitanA Aja hai, utanA usa samaya nahIM rahA hogA / jo jaina the, ve viparIta ho gaye hoMge / bhayaMkara vidveSa ko dekhakara svAmIjI ne ThaharanA ucita nahIM samajhA hogaa| yaha nizcita hai ki svAmIjI ko vahA~ sthAna-kaSTa kA anubhava avazya karanA pdd'aa| sira para car3ha baiThA svAmIjI kahIM ekAnta meM dhyAna kara rahe the| koI mUrkha sira para patthara dhara kara usa para hI car3ha gyaa| aise kANDa prAyaH ajJAnatA, kautUhala yA duSTatA se ho jAyA karate haiN| 1. koI khoTo AhAra berAviyo jI nAkhyoM nahIM munirAja / viSa amRta hoi paragamyo vAMkI dayA mAtA kIdI sahAyajI / / 2. AmeTa svAmIjI padhAriyAjI utaryA hATAM ke mAya / parIso to dIdho ati ghaNo pAraNo kodho lAve jAya / / FOR SAC8 OR00 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora tapasvI pUjyazrI ror3ajI svAmI | 135 yaha ghaTanA kahA~ ghaTI, yaha to jJAta nahIM, kintu vaha aparAdhI chupa nahIM skaa| sajjanoM ke dvArA use daMDita karane kA upakrama bhI kiyA gyaa| kintu svAmIjI kI dayA-mayA yahA~ bhI DhAla banakara use bacAne ko sakriya ho gii| AhAra-tyAga kI ghoSaNA ke sAtha hI aparAdhI ko abhaya mila gyaa| mAnavatA ko apanI asIma karuNA se abhisiJcita karane vAle aise satpuruSoM ne hI bhArata ke gaurava ko maNDita kiyA hai| yaha saba kaise sahA? svAmIjI yaha saba kaise saha gaye ? isa prazna kA uttara pAne ko hameM jaina dharma kI sAdhvAcAra-paramparA ke itihAsa meM jAnA cAhie / bhagavAna mahAvIra jaba kaSTa saha rahe the, indra madada ko AyA / bhagavAna ne mana hI mana uttara diyA-"he indra ! merA karjA mujhe hI utAranA hai ! karma darzana ke anusAra kartA hI bhoktA hai| isa darzana ko samajha lene ke bAda vyakti meM sahanazIlatA kA eka nayA srota umar3a AtA hai| yahI eka sambala hotA hai, sAdhakoM kA, jo unheM tUphAnoM meM bhI aDiga rahane kI kSamatA pradAna karatA hai| zrI ror3ajI svAmI usa paramparA kI eka camakatI huI kar3I the jisane kevala sahanA siikhaa| svAmIjI sahate rahe, kaSTa bhI, prahAra bhI, viSa bhI, jo bhI AyA saba kucha sahA / 'hama viSa pAyI janama ke' yaha sAhityika ukti saMbhavataH aise muniyoM meM hI mUrta rUpa le paaii| svAmIjI karma siddhAnta ke AsthAvAna pratIka the / ve 'merA kiyA maiM bhogUM' isa sanAtana nizcaya ke sahAre saba kucha saha gye| pavitra sthAna zrI ror3ajI svAmI apane tyAga, tapa tathA samujjvala saMyama jyoti se jagamagAte jie| jaba taka jie, dainyarahita jie / nirdoSa jie, yathArtha jie| ___ kadamoM ne sAtha diyA, barAbara vicarate rahe / antima nau varSa udayapura meM sthAnApanna rahe / yaha ullekha zrImAnajI svAmI racita 'guruguNa' meM hai| 3 zrI ror3ajI svAmI ke jIvana kA car3hAva bezaka zAnadAra thA, kintu DhalAva usase bhI kahIM adhika camakadAra rhaa| jIvana kI saMdhyA AdhyAtmika jIvana kA paripAka kAla hotA hai| yadi yahA~ Akara sAdhaka thor3I bhUla kara baiThe to jIvana ke paripAka meM eka vid patA A jAyA karatI hai / svAmIjI isa dRSTi se bar3e sAvadhAna the / mRtyu se pUrva sAr3he cAra dina kA unheM saMthArA AyA / yaha ullekha mAnajI svAmI kI DhAla meM spaSTa hai / 1. bAlU reta meM kAussaga kare jI mAnavI Ayo tiNavAra / silA melI mAthA Upare pApI car3ha Ubho tiNavAra / / mAnavI ne rAvale bulAviyojI rokyo cha tiNavAra / svAmI to ror3ajI ima kahe iNa ne chor3o to lesU ahAra / / 2. svAmIjI mana meM vicAriyojI pUrvalA bhava nA pApa / . mhArA mane sahanA par3asI kiNape nahIM karano kopa / / 3. pUjya ror3IdAsajI thANe rahyA re nava vasoM laga joya / Atama kAraja sAriyA re rbhAvayaNa. upagAra vividha hoya / / 4. chelo avasara Aviyo re, bha0 saMthAro kiyo ullAsa / divasa sAr3hA cAra meM kiyo suraga meM vAsa / / . ... . ... .. -~-::SBRastle Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ..... RPAN SMADHAN ..... .. saMsthAraka sAdhaka jIvana kI zikhara prakriyA hai / mRtyu se pUrva mRtyu ko saphala banAne kI eka AdhyAtmika taiyArI hai| saMsthAraka meM sAdhaka sampUrNa rUpa se bAhya bhAvoM se apane Apa ko haTAkara apane Apako sampUrNa AdhyAtmikatA meM sthApita karatA hai / vaha jIvana aura mRtyu ke AgrahoM se mukta vizuddha rUpeNa apane meM pahuMca jAtA hai| svAmIjI aisA sAr3he cAra dina kara paaye| svAmIjI ke jIvana ke antima satra ke ye 108 ghaNTe sacamuca sampUrNa jIvana ke hajAroM ghaNToM meM sabase adhika behatara the| saca pUchA jAe to pratyeka saccA sAdhaka jIvana bhara aisI hI ghar3iyoM kI pratIkSA meM rahA karatA hai / antima saMyama kI maMgala sAdhanA ko siddha karane ko hI mAno pUre jIvana ko sAdhatA rahatA hai| samatva ke caramotkarSa kI sthiti meM AI mauta kevala tana ko chIna sakatI hai| sAdhaka kA mahAn satva to apanI AtmajyotsnA se Alokita sollAsa gantavya kI ora cala par3atA hai| .. zrI svAmIjI svargavAsa se pUrva nau varSa udayapura meM sthAnApanna rahe / ye nau varSa zrI nRsiMhadAsajI mahArAja, jinakI dIkSA 1852 meM sampanna huI, ke turanta bAda mAna leM to svAmIjI ke svargavAsa kA samaya 1861 baiThatA hai, kintu yaha bhI anumAna mAtra hai / nizcita samaya kA kahIM ullekha nahIM milane se isa viSaya meM nizcayapUrvaka kucha kahanA bilakula sambhava nhiiN| svAmIjI ke ziSya pAThaka yaha to jAna hI gaye ki zrI roDajI svAmI kucha samaya ekAkI bhI vicare / kAlAntara meM unake jo ziSya hue una meM zrI nRsiMhadAsajI mahArAja pramukha the| nRsiMhadAsajI mahArAja ke bAda anya ziSya bhI hue, aisA zrI mAnajI svAmI kI DhAla se jJAta hotA hai|' ____ isameM nRsiMhadAsajI mahArAja ke 'guru bhAyoM' kA ullekha hai / ataH ror3ajI svAmI ke kaI ziSya honA siddha hotA hai / kitane ziSya the, yaha spaSTa nahIM ho skaa| svAmIjI kA tapa svAmIjI ghora tapasvI the| dIkSA lekara antima samaya taka bele-bele to pAraNA kiyA hii| pratimAsa do-aThAI tathA varSa meM do mAsa khamaNa bhI tapasvIjI kiyA karate the| isa bIca kaI bAra tele aura cole bhI kara liyA karate the| tapa svAmIjI kA sabase bar3A sambala thA / vAstava meM tapa se svAmIjI vibhUSita to tapa svAmIjI jaise mahAna ko pAkara dhanya ho gyaa| svAmIjI kA vicaraNa-kSetra tapasvirAja mevAr3a se bAhara bhI padhAre hoM, aisA koI ullekha nhiiN| rAja karer3A, AmeTa, sanavAr3a, nAthadvArA, udayapura padhArane kA spaSTa ullekha hai / ata: mevAr3a ke adhikAMza kSetroM ko tapasvIjI ne pAvana kiyA / isameM koI sandeha nhiiN| udayapura ko tapasvIjI ne sarvAdhika lAbha pradAna kiyA / antima nau varSa tapasvIjI vahIM virAje / usase pahale bhI kaI bAra padhAre / tabhI abhigraha phle| kucha spaSTatAe~ bahuta varSoM se zrI ror3ajI svAmI ke cAturmAsa kI sUcI meM saiMtIsa caumAse ginAte Aye hai| preraka jIvanI Adi meM bhI vaisA hI ullekha kiyA gayA / kintu pUjya zrI mAnajI svAmI dvArA racita pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke guNa ATMANTILY EASE IMANTICL 1. sevA bhakti kIdI ghaNI guru gurubhAyAM rI joya / AtapanA lIdhI ghaNI kara lAmbA karI doya / / 2. bele bele svAmI pAraNA jI mAsa khamaNa doya bAra / telA to colA saheja hai ve to tapasyA rA bhaNDAra / / 0000 PAAROBAR Dool For Private & Personal Use Only . Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora tapasvI pUjyazrI ror3ajI svAmI | 137 000000000000 000000000000 DhAloM meM jo ullekha AyA, usase spaSTa nirNaya ho jAtA hai ki solaha cAturmAsa udayapura, nau cAturmAsa nAthadvArA Adi saitIsa caumAse zrI ror3ajI svAmI ke nahIM, nRsiMhadAsajI mahArAja ke the / DhAloM kI pratilipi Age zrI nRsiMhadAsajI mahArAja kI jIvanI ke sAtha saMlagna hai / usase pAThaka svayaM hI pA jAe~ge ki yaha saiMtIsa cAturmAsa kI sUcI pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke cAturmAsoM kI hai| pUjya zrI roDajI svAmI ne kahA~ kitane cAturmAsa kiye, isakA koI pramANa nahIM miltaa| inakA svargavAsa kaba huA, isake liye bhI koI nizcita prAmANika AdhAra upalabdha nahIM hai| zrI mAnajI mahArAja kRta DhAloM meM, jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, zrI nRsiMhadAsajI mahArAja kA dIkSAsamaya vi0 saM0 1852 vaNita hai| unameM eka jagaha zrI ror3ajI svAmI ke udayapura meM nau varSa sthAnApanna rahane kI bAta AI hai| isa taraha bAvana meM nau milAkara vi0 saM0 1861 meM zrI ror3a jI svAmI kA svargavAsa mAnA jA sakatA hai| kintu pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke dIkSita hote hI usI varSa zrI ror3ajI svAmI sthAnApanna raha gaye, isakA koI pramANa nhiiN| isI taraha pUjya zrI roDajI svAmI ke svargavAsa kI tithi 'preraka jIvanI' meM phAlguna kRSNA aSTamI aMkita kI gaI, isakA bhI koI prAmANika AdhAra nahIM milaa| pUjya zrI roDajI svAmI ke viSaya meM pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja kRta jo prasiddha DhAla hai, usake antima padya meM DhAla banAne kA samaya saMvat 1847 aisA prasiddha hai| kintu pUjya zrI mAnajI svAmI kRta DhAloM se yaha spaSTa ho gayA ki pUjya zrI siMhadAsajI mahArAja jo ror3ajI svAmI kI DhAla ke racayitA haiM, unakI dIkSA hI 1852 meM huI to saitAlIsa meM DhAla kaise banI ? vAstava meM zrI ror3ajI svAmI ke svargavAsa ke bAda banI DhAla kA samaya saMvat 1867 honA cAhie na ki 1847 / upasaMhAra tapasvirAja ke jIvana ke viSaya meM jitanA prAmANika AdhAra milA, tadanusAra jIvana-paricaya kI kucha rekhAe~ aMkita kI haiM / atIta kI kar3iyA~ bahuta vizRkhalita haiN| phira bhI pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja racita DhAla tathA zrI mAnajI svAmI viracita zrI nRsiMhadAsajI ke guNa kI DhAloM se acchA sahayoga mila gayA / 000000 ----- ---- eka bAra eka kRzakAya kauve ne eka baTera se pUchA-bandhu ! tuma itane moTe tAje ho rahe ho, Akhira tuma kyA khAte-pIte ho? baTera ne haMsakara kahA-gama khAtA hU~ aura krodha ko pItA huuN| --ambAguru-suvacana Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 AcAryapravara zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja S AN phakA JOINT .....2 NITION ..... ..... EASUR prAkkathana ghora tapaspI zrI ror3ajI svAmI kA udayapura meM svargavAsa huaa| tadanantara mevAr3a-sampradAya ke yazasvI AcArya pada para zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja ko samArUr3ha kiyA gayA / zrInRsiMhadAsa jI mahArAja ke sampUrNa jIvana-vRtta se to Aja bhI hama anajAna haiN| kintu pUjya zrImAnajI svAmI dvArA viracita guruguNa kI DhAleM upalabdha ho jAne se kucha aitihAsika andherA httaa| kucha anuzrutiyA~ tathA kucha DhAloM kI sUcanAe~ ina saba ko milAkara jo jAnakArI milI vaha nIce uddha ta kI jA rahI hai| janma zrI nRsiMhadAsajI mahArAja kA janma-sthAna rAyapura hai| bhIlavAr3A jile kA yaha gAMva Aja bhI jainadharma kA acchA kSetra hai| mevAr3a muni-paramparA ke cAturmAsa yahA~ prAyaH hote hI rahate haiN| nAgarikoM kA muniyoM ke prati bar3A sadbhAva tathA vAtsalya bhAva hai| zrI gulAbacanda jI khatrI aura unakI dharmapatnI gumAnabAI hamAre caritanAyaka ke mAtA-pitA the| pUjyazrI kA janma samaya kyA rahA, isakA kucha bhI patA nhii| hA~ itanA avazya jJAta hai ki saMvat 1852 meM jaba pUjyazrI kI dIkSA huI taba ve javAna hI nahIM vivAhita bhI the aura vyApAra karate the| itanI taiyArI ke lie usa samaya unakI umra bIsa-paccIsa varSa kI honI hI caahie| isase anumAna lagatA hai ki pUjyazrI kA janma 1827-1831 ke bIca kisI varSa kA honA caahie| adhyayana aura vivAha pUjya zrI gRhAvasthA meM bhI par3he-likhe the, aisA DhAla se jJAta hotA hai| vaha yuga lagabhaga ajJAnatA kA yuga thaa| brAhmaNoM aura mahAjanoM ke bacce avazya thor3e bahuta par3ha-likha liyA karate the| deza meM usa samaya bhI vidvAna avazya the, kintu ve mAtra amuka-amuka the| Ama nAgarikoM meM itanI anakSaratA thI ki hIMga ko haga, mirca ko maca tathA dohA ko duA likhakara kAma calA liyA karate the| isakA pramANa usa yuga kI bahiyA~ aura likhe-patra Adi haiN| aise usa yuga meM zrI nRsiMhadAsa jI kA acchA par3ha likha lenA sabhAgya aura bauddhika yogyatA kA pramANa hai| yogyAvasthA meM vivAha huaa| vivAha kahA~ huA, kanyA kA nAma kyA thA, usake mAtA-pitA kauna the, isakI koI jAnakArI nhiiN| 1 sera rAyapura sA~bhalo re gar3hamar3ha pola prakAra / seTha senApati tihA~ base re bahulA che sukhakAra / / 2 khatrIvaMza meM jANiye re gulAbacanda jI nAma / bhArajyA gumAnabAI dIpatI re rUpavaMta abhirAma / / 3 bhaNe guNe budhavanta thayA, jovana vaya meM Aya / vepAra vaNja kare ghaNo, rahyA parama sukhamAMya / / 4 paraNyA ekaja kAmaNI, sukha vilase saMsAra / dharma dhyAna hiye sIviyA, jANyo athira saMsAra / / R00 LD ____, Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryapravara zrI nRsihadAsa jI mahArAja | 136 000000000000 000000000000 dIkSA rAyapura meM dhArmika vAtAvaraNa kI pradhAnatA thii| pUjyazrI ror3ajI svAmI kA padArpaNa bhI prAyaH hotA rahatA thaa| zrI nRsiMhadAsa jI bhI sAttvika prakRti ke yuvaka the| bar3e dharmapremI the| Antarika lagana hone se bacapana meM bhI acchA dhArmika jJAna prApta kara liyA thaa| sAMsArikatA ke nAte vyApArika kAryoM meM bhI lge| buddhimAna hone ke kAraNa kucha hI samaya meM vyApAra acchA camaka gyaa| eka bAra kisI vyApArika kArya hetu zrI nRsiMhadAsa jI kA bhIlavAr3A jAnA huaa| vahA~ se Ate samaya mArga meM lAvA (saradAragar3ha) AtA hai| vahA~ pUjya zrI ror3a jI svAmI kA cAturmAsa thaa| dharmapremI nRsiMhadAsa jI mahArAja vahA~ pahu~ce / / darzana-lAbha lekara unheM atIva prasannatA huii| ve zIghra rAyapura AnA cAhate the| kintu zrI ror3ajI svAmI ke adbhuta tyAga-tapa tathA madhura upadezoM se ve itane prabhAvita hue ki vahIM Tika gaye / pratikramaNa, poSadha, sAmAyika Adi dharma-kriyAe~ karane lge| svAmIjI ke upadezoM kA itanA jabaradasta asara huA ki unhoMne saMyama lene kA nizcaya kara liyaa| ve vahIM Thaharakara jJAnAbhyAsa karane lge| unhoMne rAyapura jAne kI jarUrata taka nahIM smjhii| kucha hI dinoM meM nRsiMhadAsa jI kI Antarika bhAvanA kA pracAra dUra-dUra taka ho gyaa| rAyapura meM sUcanA pahuMcate hI bar3A Azcarya chA gayA / patnI ne sunate hI lAvA prasthAna kara diyaa| vaha lagAtAra rAyapura calane kA Agraha karatI rhii| zrI nRsiMhadAsa jI use barAbara saMsAra kI asAratA samajhAte rahe aura apane dRr3ha nizcaya kA paricaya dete rahe / DhAla se jJAta hotA hai ki nArI ne vahA~ bhaMyakara kleza bhI kiyaa|2 kintu mumukSu mahodaya ke prabala nizcaya ke sAmane usakA kleza vyartha hI rahA / ___antatogatvA vairAgIjI ke dRr3ha nizcaya kI hI vijaya huii| nArI ko svIkRti denI hI pdd'ii| satya-Agraha kI vijaya hotI hI hai| sabhI avarodha haTa jAne para arthAt sambandhita janoM kI anumati milane para saMvat 1852 mArga zIrSa kRSNa navamI ke dina sacce mumukSu nRsiMhadAsa jI kI dIkSA sampanna ho gii| cAturmAsa uThate hI navamI ko dIkSA huii| ata: anumAna yaha lagatA hai ki yaha kAryakrama lAvA meM hI sampanna huA hogaa| ___ vairAgya koI bhAvukatA kA pravAha nahIM hotaa| vairAgya AdhyAtmika dharAtala para uThA eka prakAza hotA hai, jisameM mumukSu apane pAramArthika dhyeya kA spaSTa sandarzana pAtA hai / sabhI prakAra ke AgrahoM se mukta, spaSTa nirNIta satya se phira yadi koI vicalita karanA cAhe to use saphalatA milanA kaThina hI nahIM lagabhaga asambhava hai| 1 pUjya zrI ror3IdAsajI llnno| sakala guNAM rI khAna / .."bheTyA pujajI nA pAya / 2 pAche AvI astrI kleza kIdho ANa / zrAvaka zrAvikA samajhAye taba vacana kiyo pramANa / 3 aSTAdaza bAvane re bhavikajana migasara mAsa bakhANa / sugaNa nara sAMbhalo re bhaviyaNa pUjya taNAM guNa bhArI / kRSNa pakSa dhura nama kahI re bhaviyaNa saMjamalIdho jANa / AjJA pAle niramalI re bhaviyaNa kare vacana pramANa / / IMA -RA NAML Ke - --M ASEZucket Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140-pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 UITMLILY zrI narasiMhadAsa jI ke satya vinizcaya ke acAJcalya ko pAThaka ukta vyAkhyA ke pariprekSya meM samajhane kA prayAsa kareMge to unheM ukta dRr3ha nizcaya para Azcarya nahIM hogaa| jJAnArAdhanA munizrI narasiMhadAsa jI jJAna ke sacce pipAsu the / saMyamI hote hI unhoMne apanA pUrA dhyAna adhyayana meM lagA diyA / tattva vinizcaya ke lie zAstroM kA adhyayana hI upayogI hotA hai| ata: munizrI usI adhyayana meM juTa gaye / paramparAgata anuzruti hai ki unheM sAta sUtra to kaNThastha the| . zAstroM ke itane sudRr3ha abhyAsI kA adhyayana kitanA vistRta hogA, pAThaka svayaM anumAna lagAe~ / tapasvI bhI munizrI bar3e tapasvI the| pUjya zrI ror3ajI svAmI ke viSaya meM to tapa ke viSaya meM bar3I vizruti hai| kintu zrI narasiMhadAsa mahArAja itane acche tapasvI the, isakI koI jAnakArI nahIM thii| mAnajI svAmI kRta DhAloM kA adhyayana karane se jJAta huA ki ghora tapasvI zrI roDajI svAmI ke ziSya ratna bhI tapa kI dRSTi se unakA anukaraNa karane vAle sacce arthoM meM anugAmI (ziSya) the|| DhAla ke anusAra munizrI ne mAsa khamaNa, teisa, ikavIsa, pandraha ke tapa to kiye hI, eka karmacUra tapa bhI kiyA / ' phuTakara tapasyA bhI prAyaH calatI rahatI thii| munizrI narasiMhadAsa jI mahArAja kA yaha tapasvI rUpa aba taka lagabhaga aprakaTa hI thaa| uparyukta vivecana se spaSTa ho gayA ki hamAre caritranAyaka zAstrajJa hI nahIM, acche tapasvI bhI the| AcArya-padArohaNa munizrI ne yauvanavaya meM saMyama lekara bhI jitanA aura jo kucha kiyA vaha anupama thA / eka zilpakAra kI taraha unhoMne apane jIvana ko pUjya zrI ror3a jI svAmI ke netRtva meM traashaa| vinaya, viveka, sevA aura jJAnArAdhanA kI ekAgropAsanA ne unheM muni hI nahIM, eka uccakoTi kA santa-ratna banA diyA / 2 pUjyazrI ror3ajI svAmI ke ekAkI raha jAne aura saMgha meM zraddhA vikSepa ke Aye pravAha Adi aneka kAraNoM se mevAr3a ke dharma-saMghoM meM jo eka anutsAha jaisA vAtAvaraNa chA rahA thA, aisI sthiti meM munizrI narasiMhadAsajI mevAr3a dharma-saMgha ke lie eka prabala AzA kI kiraNa siddha hue| munizrI ke abhyudaya ne bar3I tejI se dharma-zAsana ko navajIvana pradAna kara diyaa| munizrI jisa jJAnadIpti aura cAritrika oja se sampanna banate jA rahe the, use dekha mevAr3a kA jana-jana unake prati nyauchAvara thaa| jaba pUjyazrI ror3ajI svAmI udayapura meM nava varSa sthAnApanna rahane ke bAda sAr3he cAra dinoM kA saMthArA siddha kara svargavAsI hue to caturvidha saMgha ne svargIya svAmI jI ke saphala ziSya-ratna tathA caturvidha saMgha ke ekamAtra sambala muni zrI narasiMhadAsa jI mahArAja ko mevAr3a sampradAya ke yazasvI paTTa para virAjamAna kara diyA / HTTA H PARSA JHARIWAN 1 mAsa khamaNa dhura jANiye bhaviyaNa teisa ikabIsa jANa / karmacUra tapa Adaryo bhaviyaNa panarA taka tapa ANa / aura tapasyA kIdI ghaNI re bhaviyaNa kahatAM nAve pAra / / 2 bhaNe guNe paMDita thayAre vine viveka rasANa / + + lakhaNa par3hana upadeza no re aura na bIjo kAma / + + + sevA bhakti kIdhI ghaNI re guru gurumAyAM rI joya / / Rep ka OUUN memaducationnaismenonel Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya pravara zrI siMhadAsa jI mahArAja | 141 000000000000 000000000000 ART yaha kAryakrama udayapura meM hI sampanna huA kyoMki ror3ajI svAmI kA vahIM svargavAsa huA thaa| paTTArohaNa kaba huA, isakI tithi to spaSTa nahIM hai, kintu pUjya zrI ror3ajI svAmI kA svargavAsa yadi saM0 1861 svIkAra kareM (yadyapi yaha spaSTa nahIM hai, to usI varSa yA usake AsapAsa pATotsava honA saMgata lagatA hai / par3hotsava ke avasara para munizrI ke kaI gurubhAI muni avazya the| pujya zrI kA AcAryakAla mevAr3a jaina saMgha ke lie abhyudayapUrNa svarNakAla thaa| Apake netRtva meM jaina saMgha ne bahuta acchA vikAsa kiyaa| zraddhA bheda kA jo vikSepa thA, vaha rukA, itanA hI nahIM, kaI adharmI dharma-mArga meM pravRtta hue| paramparAgata anuzruti ke anusAra pUjya zrI ke sattAvIsa ziSya bane / sampradAya ko vyavasthita aura pallavita karane kA bahuta kucha zreya AcArya ko jAtA hai / AcAryazrI ke saphala aura zAnadAra netRtva ko pAkara mevAr3a kA jaina saMgha dhanya ho gayA / AcArya zrI kI suvyavasthA ke kAraNa tathA sampradAya ke bar3hate prabhAva se hI mevAr3a sampradAya 'pUjya zrI narasiMhadAsa jI mahArAja kI . sampradAya' ke nAma se prasiddha hone lgii| kavi bhI AcArya zrI saphala vaktA hI nahIM, acche kavi bhI the| AcArya zrI kI racanAe~ kaI rahI hoNgii| kintu vigata-paramparA meM sahejakara rakhane kI vRtti kA lagabhaga abhAva hone ke kAraNa kaI racanAe~ lupta ho gaI hoNgii| lekina jo kucha racanAe~ upalabdha ho sakI unake AdhAra se unakA kavitva prakaTa hue binA nahIM rhtaa| AcArya zrI kI eka racanA jo milI huI racanAoM meM sambhavataH sabase prAcIna hai, vaha hai-'ror3ajI svAmI rA gunn'| unatIsa gAthAoM kI isa racanA meM pUjya zrI ne apane guru zrI ror3ajI svAmI ke jIvana ke prasaMgoM ko bahuta hI sarala rAjasthAnI hI nahIM TheTha mevAr3I meM citrita kiyaa| sumadhura kisI prAcIna gIta rAga meM ranI huI yaha racanA mevAr3I bhASA kI eka prAcIna kRti hai, jo bhASAgaveSakoM ke lie tatkAlIna zailI kA pratinidhitva bhI karatI hai| binA kisI alaMkaraNa ke sIdhe bhAvoM ko vyakta karane vAlI yaha kRti geyAtmaka hone se bahanoM meM atyadhika lokapriya hai / varNanAtmaka racanA kA eka pada prastuta hai paMca mahAvrata pAlatAjI khamyA karI bharapUra / bAisa parIsA jItiyAjI doSa TAlyA biyAlIsa pUra / / saMkSipta meM kaI vizeSatAoM ko lokazailI meM vyakta kara denA, isa kRti kI vizeSatA hai| yahI kRti eka aisI AdhArabhUta kRti hai, jisameM tapasvI zrI ror3ajI svAmI kA jIvana-vRtta surakSita raha sakA / AcArya zrI kI eka dUsarI kRti 'bhagavAna mahAvIra rA tavana' nAmaka milii| isameM bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA saMkSipta paricaya prabhAtI rAga meM diyA gayA hai| isameM gyAraha gAthAe~ haiN| sahaja pravAha meM bhAvoM ko abhivyakta karate hue kavi ne thor3e meM bahuta kaha diyA hai| jaise bIra varasa chaTa masta rahIne kaThina karma prjaarii| ghanaghAtI cau karma khapAvI kevala kamalA dhaarii| AcArya zrI kI eka kRti sumatinAtha kA stavana hai| isameM teraha gAthAeM haiN| sumatinAtha ke guNa karate hue isameM eka dRSTAnta bhI gUMtha diyA hai| jinendra kA nAma 'sumati' kyoM diyA gayA, isa para dRSTAnta hai ki eka seTha ke do paliyA~ thiiN| unameM se eka ke eka putra thaa| donoM use apanA kara mAnatI thiiN| seThajI kA dehAvasAna ho gyaa| ...... Ja MINIK 1 grAma nagara pura vicariyA kIdo bhava jIvA upakAra / anArya Arya kiyA dharma dipAyo sudha sAra / / -.-." 'S/ST / y S Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 eka dina kisI bAta para donoM ke bIca anabana ho gii| unhoMne seThajI ke sAre vaibhava kA ba~TavArA kara liyaa| jaba putra para bAta AI to donoM usa para apanA adhikAra jatAne lgiiN| baccA eka thA, donoM ke pAsa to raha nahIM sakatA thaa| donoM bacce ko apane pAsa rakhane ke lie tulI thIM / antataH yaha prazna sthAnIya rAjA ke pAsa phuNcaa| kintu donoM striyA~ bacce ko apanA batA rahI thiiN| ataH rAjA koI nirNaya nahIM de skaa| mahArAnI ne jaba isa kaThina ulajhana ko sunA to usane nirNaya dene kA nizcaya kiyaa| rAnI ne donoM striyoM ko apane pAsa bulAyA aura usane bacce ko do bhAgoM meM bAMTakara usakA eka-eka Tukar3A donoM ko dene kA nirNaya diyaa| yaha sunakara jo mA~ nahIM thI vaha to prasanna ho gii| kyoMki usane socA-bacce kI mRtyu se yaha bhI niHsantAna ho jaayegii| kintu jo vAstava meM mA~ thI, vaha ro pdd'ii| usane kahA-baccA merI sAthina ke rahane diijiye| mujhe isakA eka Tukar3A nahIM caahie| donoM kI bAteM sunakara rAnI ne asalI mA~ ko pahacAna liyA aura baccA usako dilA diyaa| itanA sundara nyAya karane ke kAraNa rAnI kI bar3I prazaMsA huii| vaha rAnI usa samaya sagarbhA thii| kAlAntara meM usane jisa santAna ko janma diyA usakA 'sumati' arthAt 'acchI buddhivAlA' nAma rkhaa| vahI sumati nAmaka zizu pA~caveM tIrthakara bhagavAna sumatinAtha ke nAma se prasiddha huaa| AcArya zrI ne kevala teraha gAthAoM meM yaha saba aMkita kara diyaa| AcArya zrI kI eka kRti aura milI hai| isameM zrImatI satI kA AkhyAna hai / 18 gAthAoM meM kathA ke sabhI pakSoM ko ujAgara kara diyaa| isameM varNana-zailI kI sundara chaTA milatI hai| zrImatI kA paricaya dete hue kavi likhate haiM--- zrImatI nAme beTI chai / guNamaNI kerI peTI chi| sIla ratana karane sahI e|| upalabdha kRtiyoM ko dekhane para Azcarya hotA hai ki zrI ror3ajI svAmI kI DhAla ko chor3akara zeSa tInoM kRtiyA~ saM0 1885 kI miliiN| inameM do to rAyapura jahA~ usa varSa cAturmAsa thA, meM likhI gii| eka usI varSa gaMgApura meM likhii| gaMgApura rAyapura se kevala bAraha mIla para hai| __ AcArya zrI varNanAtmaka zailI ke acche kavi the| unakI aura bhI kaI kRtiyA~ rahI hoNgii| kintu khoja karane para bhI, aba taka nahIM milIM / sambhavataH bhaviSya meM mila skeN| AcArya zrI ke cAturmAsa AcArya zrI ne apane saMyamI jIvana meM kUla saitIsa varSa bitaae| tadanusAra kula cAturmAsa saiMtIsa hue| solaha cAturmAsa to kevala udayapura meM hI sampanna hue| inameM nau cAturmAsa pUjya zrI ror3ajI svAmI ke sAtha aura zeSa sAta cAturmAsa Apane svayaM kiye| inameM antima cAturmAsa bhI gina liyA gayA hai| zrI nAthadvArA meM nau cAturmAsa hue| eka sanavAr3a, eka poTalAM, eka gaMgApura, do lAvA (saradAragar3ha), eka devagar3ha, do rAyapura, eka koTA, do bhIlavAr3A aura eka cittaudd'| isa taraha kula saitIsa varSa AcArya zrI kA saMyamI jIvana rahA / isa bIca mevAr3a ke adhikAMza kSetroM meM vicaraNa hotA rahA / sAtha hI anekoM upakAra bhI hue|' 1 sole caumAsA udiyApura mAMya jI, pujajI kIdA Apa harSa uchAya / he mAraga dipAyo Apa jasa liyo ai, hAM e darzana Aparo e| nivAraNa pApa ro e, pujajI mahArAja // 1 // zrIjIduvAre nava kiyA caumAsa naranArI huA harSa hullAsa / he darzana karIne pApa dUrI kiyo e / / 2 / / sanavAr3a mAhe eka caumAso joyajI, poTalAM mAhe eka hIja hoya / he gaMgApura mAhe ekaja jANiye he / / 3 / / lAvA mAMhe doya caumAso kIdha jI, devagar3ha mAhe eka prasiddha / he rAyapura mAMhe doya vakhANiye he // 4 // koTA mAMhe comAso kiyo ekajI, bhIlor3A mAMhe paNa doya / he cittaur3a meM comAso kiyo mana raliye hai / / 5 / / ai caumAsA huA setrIsa, kIdhA Apa ANa jagIsa / he manarA manoratha sahu~ phali he // 6 // cauthI DhAla kahI che rasAlajI bhavyaka jana lahe ailAda / hai guNakArI dehI karI salI he // 7 // WATA KE Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya pravara zrI siMhadAsa jI mahArAja | 143 000000000000 000000000000 DhAla ke anusAra, pUjya zrI kI dIkSA mArgazIrSa kRSNA navamI, saM0 1852 ko huI / svargavAsa phAlguna kRSNA aSTamI, saM0 1886 ko huA / isa prakAra inake saiMtIsa cAturmAsoM kA honA nitAnta prAmANika hai / / AcArya zrI narasiMhadAsa jI mahArAja ke cAturmAsoM kI aisI vyavasthita sUcI mAnajI svAmI kRta DhAla ke dvArA mila jAne se aba taka jo ina cAturmAsoM kA sambandha zrI ror3ajI svAmI ke sAtha biThAe jAne kI jo bAta calI A rahI thI, vaha samApta ho jAtI hai| ye cAturmAsa pUjya zrI narasiMhadAsa jI mahArAja ke the, na ki zrI ror3ajI svAmI ke| pUjya zrI ror3ajI svAmI ke svargavAsa kI tithi kI adhikRta jAnakArI, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, aba taka mila nahIM paaii| mAnajI svAmI kRta DhAla se bhI unakA udayapura meM nau varSa thANApati rahanA aura sAr3he cAra dina ke saMthArA yukta svargavAsa honA itanA hI jAna paaye| saMvata aura tithi nahIM mila pAI to saiMtIsa caumAsoM kI unakI vigata kA AdhAra baiThatA hI nhiiN| prerakajIvanI kAra kI preraNA se prakAzita 'tIna kiraNeM' pustaka meM zrI rojI svAmI kI dIkSA honA saM0 1824 ke vaizAkha mAsa meM likhA hai| tadanusAra yadi saM0 1861 phAlguna kA svargavAsa mAna bhI leM to cAturmAsa saitIsa na hokara 38 hote haiM / jabaki 1861 ke svargavAsa kA prAmANika AdhAra upalabdha nahIM hai| vAstavika bAta yaha hai ki pUjya zrI ror3ajI svAmI ke saiMtIsa cAturmAsa kA AdhAra milatA nahIM haiN| pUjya zrI narasiMhadAsa jI mahArAja ke hI saitIsa cAturmAsoM kI vyavasthita sUcI hai / bhUla se usI sUcI ko zrIror3ajI svAmI kI sUcI mAna baiThe, jisakA nirAkaraNa mAnajI svAmI kRta DhAla se bhalIbhA~ti ho jAtA hai| svargArohaNa pUjyazrI kA antima cAturmAsa udayapura thaa| pUjya zrI cAturmAsa hetu padhAre, usa samaya usa cAturmAsa ko antima mAnane kA koI AdhAra nahIM thA / 2 . prApta pramANoM se aisA lagatA hai ki vaha cAturmAsa saM0 1886 kA thaa| cAturmAsa meM hI pUjya zrI ke svAsthya meM asvasthatA A gaI thii| phalasvarUpa vihAra nahIM ho skaa| usI varSa phAlguna kRSNA aSTamI ke dina pUjya zrI kA svargavAsa ho gayA / svargavAsa se pUrva pUjya zrI ne vyAdhi bar3hatI huI dekhakara saMthArA dhAraNa kara liyA jo eka dina claa| pUjya AcArya zrI narasiMhadAsa jI mahArAja kA svargavAsa mevAr3a janasaMgha ke lie bar3I cintA kA viSaya rahA / aisA lagA mAnoM, jagamagAtA nakSatra vilupta ho gyaa| pUjya zrI narasiMhadAsa jI mahArAja acche jJAnI, dhyAnI, tapasvI, vaktA kavi aura ojasvI AcArya ratna the / unhoMne mevAr3a sampradAya kA eka taraha se navInIkaraNa kiyA thaa| ve anekoM AdhyAtmika pratibhAoM ke dhanI the| pUjya zrI ke svargavAsa se kucha dina pUrva hI likhe mAnajI svAmI kRta stavana meM ullekha hai ki guru devana kA deva kahI je, guru sama avara na koya / ehavA guru mile jehane tehanA kAraja siddha hoya / / isase pAThaka samajha sakate haiM ki mAnajI svAmI jaisA tejasvI tathA prabuddha vyaktitva jisa vyaktitva ke prati itanA adhika anurakta huA ho, avazya hI vaha vyaktitva anUThA evaM pratibhA sampanna rahA hogA, isameM koI sandeha nahIM / sera udiyApura padhAriyA re kIdo carama caumAsa / 2 bihAra karaNa rI Asa / 3 phAlguna kRSNA aSTamI resuraloka meM vAsa / 4 cautha bhakta aNasaNa kiyo ANI mana ullAsa / JINNI - : : Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000088 000000000000 4000DDDLED ggg Jain Educa dhe g oooooooooooo & 88660 3 pUjya AcAryazrI mAnajI svAmI paricaya rekhAeM mevAr3a ke jaina-jagata meM sarvAdhika yadi kisI jaina saMta kA nAma liyA jAtA hai to vaha hai, 'pUjya zrI mAnajI svAmI / ' zrI mAnajI svAmI eka aise camatkArika mahApuruSoM meM gine jAte haiM ki jinake nAma kI yahA~ 'ANa' lagatI hai / mevAr3a kI janatA meM isa vyaktitva ke prati itanI AsthA hai ki unake nAmamAtra se yahA~ bandhana TUTate haiM aura vipadAe~ haTatI haiM / vyAdhigrasta unakA smaraNa kara svastha ho jAtA hai / aisI zraddhA kevala jainoM meM hI nahIM, hajAroM a-jainoM meM bhI vyApta hai / zraddhA kA yaha laukika svarUpa itanA gaharA hai ki arihanta, siddha yA rAmakRSNa ke sAtha mAnajI svAmI kI mAlAe~ pherI jAtI haiM, stavana gAye jAte haiM, unakI stutiyA~ kI jAtI haiM / zrImAnajI svAmI kA janma sthAna devagar3ha madAriyA hai| zrI dhannAdevI mAtA kA nAma thA pitAzrI tilokacandra jI gAMdhI the / janma samaya aThAraha sau tirasaTha kArtika zuklA paMcamI mAnA jAtA hai / aura yahI ThIka lagatA hai / Agama ke anamola ratna ke sampAdakajI ne janma aThAraha sau tiriyAsI kA mAnA aura kula umra assI varSa kI mAnI / isake anusAra unakA svargavAsa unnIsa sau tirasaTha kA AtA hai, jo bilakula asaMgata hai, kyoMki unnIsa sau saiMtAlIsa meM pUjya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja kI dIkSA huI to kyA usa samaya mAnajI svAmI upasthita the ? mAnajI svAmI kA svarga vAsa 1942 meM hI ho cukA thA / ataH unakI upasthiti kA prazna hI nahIM / ataH pUjya zrI kA janma samaya 1863 kA hI ThIka baiThatA hai / bahuta prAcIna samaya se hI devagar3ha jaina dharma kA acchA kSetra rahA hai| parivAra vahA~ haiM / gA~dhI parivAra eka bhI Aja acchA dharmapremI aura agragaNya hai / haiM / bacapana se hI dhArmika saMskAra pAne se jyoMhI kucha samajha kA vikAsa hone lagA, mAnajI kA jhukAva dharma kriyAoM kI tarapha bar3ha gayA / Aja bhI jainoM ke acchI saMkhyA meM mAnajI svAmI isI parivAra kI daina usa samaya mevAr3a sampradAya ke AcArya pada para pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja samAsIna the / ve bar3e AtmAnandI satpuruSa the / uccakoTi ke mahAtmA the| devagar3ha pdhaare| zrI mAnajI jo abhI bahuta choTe bacce the, pUjya zrI ke nikaTa Aye / AdhyAtmikatA ke bhI bar3e vilakSaNa siddhAnta hote haiM / unheM bhautika upAdAnoM se jAnanA saMbhava nahIM / na unheM isa taraha A~kanA hI caahie| atimuktakumAra kevala nau varSa ke the / bhagavAna mahAvIra ke nikaTa pahu~ce, yaha eka sAmAnya bAta thI, kintu atimukta meM jo AdhyAtmika parivartana AyA, vaha asAmAnya thA / kucha aisA hI parivartana AyA thA, zrI mAnajI meM, pUjya zrI nRsiMhAcArya ke samparka se / nau varSa kI umra meM yoM mAnasika vikAsa bahuta thor3A sA ho pAtA hai, kintu kucha cetanAoM kI AdhyAtmikatA aisI vilakSaNa hotI hai, jo gAgara meM sAgara ko caritArtha karatI hai / tana choTA hotA hai, kintu bhAvoM kI ur3Ana bahuta U~cI hotI hai / kucha aisA hI banA zrI mAnajI svAmI ke jIvana meM usa samaya / vaya to unakI choTI thI, kintu vicAra jo unake bane ve bar3e kAnti eka Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI narasiMhadAsa jI mahArAja kI hastalipi : vi0 saM0 1831 se 1889 devakA somAnejAdaimuhalAlasogarAtatAgArAgrahIyAjAghaDImAdeneghAlAmAghemakyApApIrajApalIbAdhIpAla sonApaka mAyAvAvyAjAnusogavAphAlAjAputrIyIkarIjAUnamatrAvAlAjasosabalaparIsamanIsahajaminamanamA sArA sAdhumakevasIvAna cttyaajmunaadhyaagdaassosaa||hkrmnniivglaamuniivrkevljnyaanaavyaagmkaajiilaapnoa|| nirabAraNAsA- kapuraruvAedezIpubaikamanaremarudolomyojiNasaMsArAramagAralAmArabIdoyamadanaavatArAArAjagatagurUkiMgA yaanjsudhmaalaauupnnkaaytenejaadhikrnnsvikkaaljnaa2||nemkh3032spoptonrbaapaasblaasbaaii miyAjAkAmasiMdhayojanAharalAgaNApavAjAcatanapAmpajAmAbolekAdiyAmaNojImaNasiranAmajanal kisimakAyAmpAjI ekAkahoDirAjAbhAyusimAkAIkarIjIjimakarasasabajAijApAnamnavAdazAtrAvA tAjAvAmane jinnAtanapaMgArakIdhoraloDahinIsAsyakAU janamunAnopagAzayojAbakAlejakaramA manonimoDemArAmakarasAkAIdharamajAAmekiMmahivateDopADIhanomAga harAnemakadaihivasAMsaloreja kaUvAcArajanA narakaneSanaretajaitedhAraNAtikasAImArIyAjI.esAcosehinAMzAjAlAsotalavAraNInamA. nIjavahAnasamAyAkamakisukAyopApaharejemakahAnajAyajAmAnesarIvAdajAAvainagamadhAma lAi mAtarajAprItasabalasesAra u bAU jogapneIpakastavanadevIkarIrAmAsvAUnajigasAdhAtatomutropA) pAyopAtrApakIyAphalalAdhIna rsrmkaamaaciinnovaayaadhndhaanaavraannaamuniighaatkjaaegaan-naa2|| uratabAvIrA) dosaDAjenAdhAnapAyAnagarIne bAhiregApharojesukAyana3phaladIvArUpAghAtanAmanakarecAlagikoTApA yApiNaradAya hAlAna ranadhAvAapmgiatIbajAdavaparavAlisIsajamatalAdhirajArajaNIsaMmAra nAyA|| jecArAvalevAmategAnelepovArAkaharamAdhavaMzmAmAka roTIlagAra manApAlAmapavAranAUkarase saMsAtapuSakAhIsenadAsaNaAbAlagopAlanAcanAsagIkasananocAritraleImeksamadobabana kareM-zAsvaviveka nAjAiniyAdevakArAgIkAcaupaI sergadayapuramadhaSanarasiMghadA sa || AcArya mAnamala jI mahArAja kI hasta likhita prati : vi0 saM0 1885 kivAratAnAjAvekadejIkokakarma joganArAjIjashI.jyArokiMmadharaparaloka cuna:16 dinarAmayajA korapuruSakaravalaSamApAzIdenebhAre mahA slIpirAdhaekIlaparayukirIUthavA nimArakI prAjakIhImanaparIghA sAmanyAbharAdhAvIrAgarA inndossaahiitiilmaascu12||shmputaakodhkrtaajyaanejaabmaabNglaaulttiikaavai naabiiyaa|jpaardiish moTIlacu124AjyArelapaka mAraughAnAkoprArajyAnadevettAdibodAttArajatAleilabAlA ragho sAdavAmIkAnakona pAMcamejAtrahAramIgAthAropATayAgyAne ki vaarkholojiishraamodekhkpaarcu| InAnIkalavArInyAyajIpilo pArameloe hAyAnIkalatAMkazIsAgapAjAkahoro ghrmaayy|27 mhaathaaNsdosslaa|| gainahIjI bolAvenahIegArAtirAne kara eropATa umApaeNapaerAbavavArat128mATochanaronasvAvIca jAmAyA tyAvanyAhArApalIlA gAMvaharenahIjIka kAhezyA vicAraNAtacaTaizihAMvaravAjAdhiDahInAsopae munIvara ekasaSaloharojIevIvahArarApaNazavAcasAnimahAyAMkivAra gholeshiijiidhiolaavnaahiisunaaraamaamumsaavkaavetraanaa| vivahanAbAyAnimItavavahArakonyAyagrAcAraMgamma55vArajAtrAkAphilojaDIyodeSAcAmpAlagholamAhA zamuDeughArImAvIrapatapAyeSay3zavalebIjAyATamakajhojI munIutarIyA gharamakAzapaepahAvarAtarAmunIjAvA bolamAMcA nepAlakinAracu13cAranonAmaleNepare jAniesavarajagayAnierAyAkimAurodoSAeponaha umejovAnAprapA mAtra yA ghAubuhapArUpAravibAvajIjAlAgIzabalodoSAko kivArajarazIvapAdhyakIjIhojI pApamo poSa134 zAaamAIIkivArajareta zAkAnahI|zarIkAdemuSacAyAnizvakArInASA nAdASAzamAhIyA ka mA jinarAyacA kiMmArajarejI nAvarabahalAyA thakAlepanaDIe kaligAyavalayAlimahInavIthamajIAmorabolacAla pAragamAyaga-navarejI tinA jIArakalpanevarajyAcyAre bolAniezejyAsaMthArojIeNadharmakathAnegholakidAracuchIvarakalyAnevagihAjAzavajyAA bolayArArAmenIgaithApanAihajovonI-zrIpaghArA30 komAladevayanA bIyAjItikobAdhavImAhanAtrA mAzitarakoDAkoDAgaralagAmahIpAMmazIjAnadharma cu342||liiuumaarvtriishiisiismnshpkaanaavaa salamata5jajIzrIzrIzrIzrI zrI.zrInarIghArAjItavamAnamalapapatArAmapuramA - - - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . AcArya zrI risabadAsa jI mahArAja kI hastalipi : samaya vi0 saM0 1911 sametraepadamuthapAdhyAnAtabhAjIprabhAvibhArikhavarIyo divasakalpayojItApaThanovIsAyambhAvidokAro-tAvapposamatAmozyora carapatavArI zaMkatA phalapravaregho:lAdhikADemeSoHputraenIcaritasapo.vimucAmumakkhiyoH:pApAAhAmAyAmApIrahakaMcAtAe:vilazAnIruvIvANI: jayavaMtaja jAe:6matsatarekyavistareHjAsamAsasajasasamItIyavAsepara:zrIsidhajImurakAjI zravaNayAjinavANIsapIje:kAtmakIje:datanisAvadhu epadajilAhonilavatigejI:ta:lukadhabanatAlAyakaHieyAnAyaka:zrIpujakuenAyakaHekAThamavAyakajI.eMtitalavadhatetAjI:gutIyonitamAkhIjI masTigarajeksajammahitvIrAje:pAsAdhatAnalIsiri.pATanAtApara:zrIparamamikorka svihitAzuvicAraHpAsaNavarita jisamAratIpadaghAvIyAnI dIpajetAtAmAtAjamahAyAbinatApanijIpeHcIkankiecIpAtrApAsacicityAnajIkAtyAreTacsakalAnArthaphalsejAH3H tAnyAnIcopaesa :pAtarajivithamaMgalavAra:GiERbaghabarAsa:gamAvarame devaprasAsavaMusakti:zrIstIkaMpAemAtAvalusanayan) AcArya zrI motIlAla jI mahArAja kI hastalipi : samaya vi0 saM0 1965 OPS hrktaasNgngaahaatkaarore||2||saalaapaasecyaar meraaypurmjaaromrprdesaashNynokaayodomaasokssaaro||2|| praasojsmpcmaanaamaagovsptvaaropaaNcmaattaanpuriithaashesriitaanesrvkaaro|| 2sAlApAkAlA 'sAkSasapatavArarAyapuramaIyAsasame pujjaamaahaaraajghraajsh||1008 zrIzrIrAkalAMgadAsajIpApAcaruvArajyAlA siimonaalaascaamaaprrthaakaartjjiikiidaajaapelii||haarrNjaakiidesii||12thvaaloptthaapaayaasrekaaraayj kopaaraashsNjmshnaaklesrgtaamaakrmaakaashdhdopkaarsmjraajaaaaknaamuniisrmaakaa||raajaaraajkrekaa RamajA mnmeasghraasmsaalsjaalnhaarraajkaalgaadhrmkaanaagh||2||maacaarsmjaavniisdiinaadaanaavr sNtaanaaraajpaattkaamclejaanaakaadhirjekiimaahaakaa||2||mgsetiighrjyaajaashykaamjogaamsaanttaalaap mAyAnoganIyAsaranogadApArAparaparAgaNIsagajAyAeumeraameNakarekareparatAvAlAnahAdekAneko Janupaaceb25miiraajaanaanaarkhoputsetaasrvkjaannshraalosre||kaannghrkoyosaathii|ekdaanaagoruddesshnaa roggncraacaarvaagregpuraavaaykrmaakaag||7||jsrjjyucemjtaakrmaakaasaalaasbhvnmaa devedanAdhara gadhara gayo sNsaa258||miiniilaaynesaashNjndesnmaaraataalkdaayoyraajvrnaaraaepdiismjaay| jodhyaangriitlaasrebomdyokeraajaadirsvjraajaanlaasshkrvaacyaasmkaaj||3||klrbaaraaiitjaasraaso komalarUyutAyAbhAvAmunisarusarAdezamaratakAsAsaMjamalAdojAvasAkAThoguvAhArAtapasvImAmAyAkaraNama Anmnkaardii||12|| gynmepaaguraakne|jypushvnaalaayaadhyaamaasiiyaapyjaakredermevaacaa||23||dink taashtresepaayaamaahaajseraamaasymnnkopaaropgocriiyaakiive||14aalrokojaagktaabettiimesjaa|| mnaavraattaandhaataavrcitaa||15||shaaspiisaadhu-shyaathaalijhaayaamunjrtaaraayaanrtaarsaadhuvaayo pun| lejaasaalaa||16||aayaayaaailaavnnjaaraamlevgaayoputaajiiyuleNjaavsiisshksaardevrstaa1jiiyaanh sermesejesjaaybrymenhaaraanmeshbhyaakenhaanyaay||18||hlkaaraahiikmdyosnnyaasaagvaajaashaane yukaidiijymnrhosehrmjaa2||paahaakaavaajvshaakrennddskaaraadeaacyaasoddaaykeyumuniinevaalaa maa2||20||dedevkaakaamebaaraamuni323myaanmaaraaraajaanetaambrmhaagrmemunikemaa||21||daasaakhbrdaadaarjaane nirgocriiyaayaapaataayaaekaakaartnjaaraatiisaabkmaayaad||2||3223raajiinlaasreyaayolaasn laakaamiinaasvittaamunikaas||22||jnmjraamrlmaattaavaademunivupdesaapaasnniivaishaayaavirosaadhuves 20 haatjomnkrevaaptaasaanjyaamuniraajsNsaarmeraagdhrekrlaagrhiilelaay||25||yosNsaarsmujaaraaaataa/ romuniraalaadsspaaleshgrunngelaagaatraataarnnkaajaamaa26||3iiraannniisshepurlaamosNtmtaaraamoshkrmaa kaabaajeshraamraamnmjaa||27||ptiiyopelaamnommrgyaahaajaabraarmnpaaekruvekhaakaaj||20|| Mitainm - Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya AcAryazrI mAnajI svAmI | 145 000000000000 000000000000 Pw '.... kArI the| ve pUjya zrI ke nikaTa apane ko arpita karanA cAhate the| saMyama kA Agraha unakA itanA tIna saccA, aura prabhAvazAlI thA ki anekoM yatnoM ke bAbajUda pArivArika-janoM ko anumati denI hI pdd'ii| saM0 1872 kI kArtika zuklA paMcamI ko dIkSA sampanna ho gii| dIkSAsthala kA paricaya DhUMr3hane para bhI nahIM mila skaa| pUjya zrI mAnajI svAmI eka vidvAn guru ke ziSya the| sunane meM AtA hai ki zrI nRsiMhAcArya jI ko aneka sUtra kaNThastha the| guru ke jJAnAmRta kA zrI mAna muni ne bhI bharapUra rasapAna kiyaa| pUjya AcArya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke svargavAsa ke bAda mevAr3a ke AcAryatva ke dharma takhta para zrI mAnajI svAmI ko samAsIna kiyA gayA / zrI mAnajI svAmI bar3e tejasvI AcArya the| unhoMne saMgha kI pratiSThA ko caturdika vyApta kara diyaa| unake pravacana bar3e ojasvI aura prabhAvaka hote the| unakA deha-vaibhava bhI bar3A vizAla aura tejasvI thaa| jevANA vAle zrI ambAlAlajI jaina kI mAtAjI, jinakA dehAvasAna abhI kucha samaya pUrva hI huA, kI umra navve varSa se adhika thii| una bUr3hI mAtAjI ne batAyA ki merI gurudhAraNA pUjya zrI mAnajI svAmI kI vANI se huI thii| zrI mAnajI svAmI kA zarIra puSTa aura camaka-camaka karatA thaa| isase jJAta hotA hai ki unakA vyaktitva vAstava meM prabhAvazAlI thaa| zrI mAnajI svAmI kavi bhI the| unakI adhika racanAe~ to upalabdha nahIM haiM, kintu jo upalabdha haiM, unase unakA kavitva prakaTa hotA hai / unake guru guNa stavana ke prArambhika dohoM meM se eka dohA hai guru hIrA guru kaMcaNAM, guru jJAna dAtAra / guru porasa citravela sama, lIjyo mana meM dhAra / sIdhI sAdI rAjasthAnI zailI meM kucha racanAe~ upalabdha haiN| kiMvadantiyoM-camatkAroM meM zrI mAnajI svAmI pUjya mAnajI svAmI, jisa eka bAta ke lie sarvAdhika vikhyAta hai, vaha haiM unakA camatkArika jIvana / mAnajI svAmI ke sAtha anaginata camatkArI ghaTanAe~ jur3I huI haiN| jisa taraha nAtha sampradAya meM gorakhanAtha jI kA jIvana camatkAra kA paryAya banA huA hai, isI taraha pUjya mAnajI svAmI mI jaina sampradAya meM camatkAra ke eka paryAya haiM / jaina muni camatkAroM ke sRjana ko heya mAnakara calatA hai| itanA hI nahIM camatkAra ko eka pramAda mAnakara usake sRjana para prAyazcitta kI vyavasthA bhI detA hai| aisI sthiti meM kisI jaina muni ke sAtha itane camatkAroM kA jur3a jAnA sacamuca Azcarya kI bAta hai / yoM jaina muni camatkAroM kA sRjana nahIM karatA, kintu usake Asa-pAsa bhI kabhI svataH hI camatkAroM kI sRSTi ho jAyA karatI hai| yaha Azcarya kI bAta hai / phira bhI jaina muni kI upasthiti meM camatkAra hue haiM Aja se nahIM, hajAroM varSa pahale bhI, isameM koI sandeha nhiiN| aprayogita camatkAra kyoM hue, isake uttara meM bhakta devatAoM kA Agamana aura unakI zakti hI isakA samAdhAna detI AI hai / aura, abhI bhI kevala isI vikalpa para tarkoM ko niSkriya karanA par3atA hai| AtmA aura jar3a kI ananta zakti hai| isake vividha sandarbho meM Azcaryajanaka pariNamana bhI eka samAdhAna hai, kintu yaha bahuta dUra kA hai / yaha samAdhAna apane Apa meM abhI taka aura anveSaNa kA AhvAna karatA hai| zrIyuta mAnajI svAmI kI sevA meM eka devI aura do bhairava upasthita rahate the| aisI bahuta pahale se calI AI dhAraNA hai| adbhuta nirbhayatA kahate haiM, eka bAra mAnajI svAmI, jaba navadIkSita hI the, apane guru ke sAtha sirohI padhAre the / eka lokA R Mirl.... PRATHAMROAhma RERY Jan Education International VIAD ETY -.-:Saa / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 HNA HTTERTAITINS KA ........ ASS ALIMITED gacchI upAzraya meM Thahare / vahA~ yati vijaya-pratApa yantra-sAdhanA kara rahA thaa| usake lie vaha antima dina thaa| arddharAtri ke samaya adhiSThita devI siMha kA rUpa dhAraNa kara dahAr3a mAratI gaganamaMDala se utriiN| usakA vikarAla vyaktitva itanA bhayaMkara thA ki yati atyadhika Dara gayA / atibhaya ke kAraNa kAlakavalita ho gyaa| pAsa hI mAnajI dhyAnastha the| siMhAkRti dahAr3a mAratI udhara lapakI / zrI mAnajI muni ne nirbhayatApUrvaka hAtha uThAkara dayA pAlane kA sandeza diyA / kahate haiM, usa devI ne AdhA hAtha apane muMha meM davA liyA / kintu mAnajI svAmI nirbhaya hI rhe| usa mahAna nirbhayatA ke samakSa devI natamastaka ho bandana karane lgii| apane aparAdha kI kSamA cAhane ke sAtha hI usane AjIvana sevA karate rahane kI pratijJA kii| kahate haiN| tabhI se devI aura usake anuyAyI do bhairava munizrI kI sevA meM upasthita rahane lge| yaha bAta ThIka vaisI hI banI ki candrahAsa khaGga sAdhA zambuka ne, kintu vaha milA lakSmaNa ko| isI taraha yantra kI sAdhanA ko yati ne aura usakA lAbha milA zrI mAnajI svAmI ko / DAkuoM ko pratibodha eka bAra pUjya mAnajI svAmI mAravAr3a, mevAr3a ke madhyavartI vikaTa pahAr3oM meM vicara rahe the / eka jagaha kucha DAkuoM ne munimaMDala ko ghera liyaa| ve kapar3e chInane lge| zrI mAnajI svAmI ne bar3e dhairya se unako kahA-kapar3e to tumheM aura bhI kahIM mila jAeMge, hama to tumheM dharma kA adbhuta ratna denA cAhate hai| unhoMne kahA-mRtyu ke mukha meM sabhI ko jAnA hai, tumheM bhI jAnA hai / apakarma karake yahA~ apayaza aura bhaya se jI rahe ho ! mRtyu ke bAda tumheM zAnti mila jAegI, isakI saMbhAvanA nahIM / aisA jIvana jo bhaya aura burAiyoM se bharA huA hai, eka jaMjAla hai| aisA duSTa jIvana jIne kI apekSA nirbhaya vicarane vAle pazuoM kA hI jIvana jyAdA zreSTha hai| svAmIjI ke mAmika upadeza se DAkU dala eka naI dizA meM socane lagA / pUjya zrI ke cehare aura cakSuoM kI anupama prabhA tathA unake zAnadAra vyaktitva se cakita hokara ve DAkU pUjya zrI ko nihArate hI rahe / ve bar3e prabhAvita hokara upadeza kA amRta pIne lge| "pArasa parasi kudhAtu suhAI" vAlI kahAvata ke anusAra pUjya zrI ke pAvana prasaMga se DAkU sacce nAgarika banane ko utsAhita ho gaye / unhoMne DakejanI kA parityAga karake bhAvI jIvana meM zuddha rahane kI pratijJA lii| Apa raheM, maiM jAtA hU~ eka bAra mAnajI svAmI vijaNola (nAthadvArA) padhAre the| vahA~ ke mAphIdAra unheM mArga meM mile / pUjya mAnajI svAmI ko apane gA~va padhArate dekhakara ve mAphIdAra Age jAnA banda kara svAmIjI ke sAtha punaH apane gA~va cale aaye| mAphIdAroM kI bar3I pola ke eka cabUtare para eka preta ne nivAsa kara rakhA thaa| usase pUrA parivAra duHkhI thaa| mAphIdAroM ne socA-mAnajI svAmI bar3e karAmAtI haiN| inheM usI cabUtare para utAranA cAhie / apanA upadrava Tala jaaegaa| aisA socakara unheM vahIM tthhraayaa| kevala mAnajI svAmI usa cabUtare para Thahare / unake ziSya hIrAlAlajI, pannAlAlajI Adi pAsa vAle cabUtare para baitthe| cabUtare para baiThate hI svAmIjI ne kahA-are ! hIrA, pannA !! yahA~ to upadrava hai| hIrAlAla jI mahArAja ne kahA-gurudeva ! idhara padhAra jaaeN| "aba maiM kyA AU, rahane vAlA hI jAegA!" aisA jyoM hIM mAnajI svAmI ne kahA-eka vikarAla preta yaha kahate hue ki "Apa raheM, maiM jAtA hai|" natamastaka ho vilIna ho gyaa| usI dina se vaha sthAna nirupadrava ho gyaa| mAphIdAra parivAra ne bhI usa sthAna ko dharma-dhyAna meM baratane ke lie rkhaa| padhArane vAle sAdhu-sAdhviyAM prAyaH vahIM Thaharate Aye / lekhaka ko bhI vahA~ kaI bAra Thaharane kA avasara milaa| mere to devatA Apa haiM mAnajI svAmI kA sarvAdhika prasiddha camatkAra 'kher3I' kA mAnA jAtA hai| - 0 . 0 Jan Education International Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya AcAryazrI mAnajI svAmI | 147 000000000000 000000000000 kher3I khamaNaura ke pAsa banAsa nadI ke kinAre basA eka choTA-sA gA~va hai| vahA~ bhairava kA eka sthAna hai, jo apane yuga kA bar3A prasiddha sthAna rahA hai / eka bAra mAnajI svAmI kher3I ke pAsa hokara vicara rahe the| itane meM varSA A gii| pAvasa se bacane ko svAmIjI ziSyoM sahita usa devasthAna meM Thahara gaye / devajI bhopA, jo usa devasthAna kI sevA karatA thA, pUjA karane ko aayaa| muniyoM ko dekhate hI AgababUlA ho bakane lgaa| usakA kahanA thA ki tuma logoM ne mere devare ko azuddha kara diyA / mAnajI svAmI ne kahA ---yahA~ kauna hai, jo azuddha ho ? bhopA ne kahA---yaha bhairU' kA sthAna hai| svAmIjI ne kahA-kyA tumane bhairava ko dekhA hai ? usane kahA-bhairU dikhAI nahIM dete| svAmIjI ne kahA-vAha ! umrabhara tumane AratiyA~ utArI, kintu bhairava tumheM mile hI nahIM ! jarA, apane bhairava ko bulA to sahI, hama bhI dekheN| svAmIjI kI isa vinoda bharI bAta se bhopA aura tilamilA gayA / svAmIjI ne kahA-acchA, bhairU tumhAre hoM to tuma bulAo aura yadi hamAre hoMge to hamAre sAmane AeMge ! bicArA bhopA usa devazakti ko kaise bulA sakatA thA? vaha bar3A parezAna thA / usane kahA-kyA Apa bulA sakate ho? svAmIjI ne kahA-sAdhu kisI ko bulAte nahIM, sAdhuoM ke pAsa to ve svataH hI Ate haiM ! aisA kahA hI thA ki kahate haiM, do bhairava-AkRtiyA~ upasthita hokara svAmIjI kI caraNopAsanA karane lgiiN| devajI bhopA cakita the| devoM ke vilIna hone para bhopA svAmIjI ke caraNoM meM loTa gayA aura kahane lagA-mere to devatA Apa haiM ! svAmIjI dharma sandeza dekara Age bddh'e| usa devasthAna para jaba se camatkAra huA, usa sthAna kI prazaMsA dinodina bar3hatI gii| bhopA parivAra madirA-mAMsa kA tyAgI thaa| usa parivAra ke pAsa eka cAdara thI jo bAda meM salodA vAle bhopA jagarUpajI ke hAtha lgii| Aja bhI vaha cAdara bhopAjI dikhAte haiM, jo ati jIrNa hai / use mAnajI svAmI kI batAte haiN| ve kahate haiM ki yaha cAdara mAnajI svAmI se milii| kintu muni to cAdara dete nahIM, aisI saMbhAvanA hai ki svAmIjI ne vaha cAdara utAra kara sukhAne ko dharI hogii| phira camatkAra dekhakara bhopA ne use pavitra cAdara samajhakara uThA liyA hogA ! 'Agama ke anamola ratna' ke anusAra vaha cAdara mAnajI svAmI ke dAha-saMskAra meM se abhaMga bacakara nikalI thii| use nAthadvArA saMgha ne lambe samaya taka apane yahA~ rakhA / bAda meM vaha salodA vAle bhopA ko de dI gii| kintu yaha bAta ThIka nahIM baitthtii| nAthadvArA saMgha bhopA ko cAdara kyoM de ? jo cAdara itanA camatkAra apane sAtha rakhatI hai, use saMgha kisI bhopA ko de de, yaha jaMcatA nhiiN|| salodAvAle bhopA jagarUpajI ne kahA ki yaha cAdara unheM kher3I se milii| unhoMne batAyA-mujhe svapna meM darzAva huaa| tadanusAra maiM yaha cAdara kher3I se le aayaa| cAdara bahuta hI jIrNa tAra-tAra ho rahI hai / yatra-tatra phaTI huI hai| ise dhAge se sI rakhA hai| bhopAjI ne kahA-ise suI se nahIM, sUla se siyA karate haiN| devI ne inkAra kiyA udayapura ke pAsa nakhAvalI eka choTA-sA gAMva hai / vahA~ eka bar3A jaina mandira hai / ThIka usake sAmane devI kA mandira hai / vahA~ balidAna hotA thaa| jaina mandira ke bilakula sAmane nikaTa hI khUna kI dhAra bahA karatI jise dekha kara dharmapriya janatA bar3I duHkhI thii| nakhAvalI ke eka bUr3he brAhmaNa ne hamako batAyA ki eka bAra mAnajI svAmI kA vahA~ AnA huaa| unheM jaba yaha jJAta huA to unhoMne devI ke pujArI aura anya janatA ko bali banda karane ke lie khaa| kintu isake lie koI taiyAra nahIM huaa| ve loga kahane lage ki agara sAkSAt devI manAI kara de to hama bali banda kara deMge ! kahate haiM ki tatkAla hI eka divya AkRti ne prastuta ho bali banda karane kA Adeza de diyA aura vaha AkRti vilIna ho gii| sArI janatA aura pujArI cakita se dekhate hI raha gye| En ommemona ::.5. 8 4 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 1 000000000000 000000000000 RIVAS Emmmmy bAta adbhuta huI / kintu usI dina se balidAna vahA~ lupta ho gyaa| aba kevala mIThI pUjA hotI hai / usa brAhmaNa ne batAyA ki yaha ghaTanA navve se adhika varSa ke kaI vRddha jAnate haiM / mahaloM meM sAdhu hI sAdhu sunane meM AyA ki eka bAra kisI vizeSa prakaraNa ko lekara mahArANA ne jaina muniyoM ko mevAr3a se niSkAsana kI AjJA dene kA nizcaya kiyA / sAre mevAr3a kI dharmapriya janatA udvigna thii| cAroM tarapha bar3I cintA phailI huI thii| aisI sthiti meM mahArANA ke rAjamahaloM meM eka camatkAra huaa| __mahArANA ko apane mahaloM meM sarvatra sAdhu hI sAdhu dikhAI dene lage / unheM bar3A Azcarya huA ki jinheM maiM deza nikAlA denA cAhatA hU~, ve mere rAjamahaloM meM kaise A gye| maje kI bAta yaha thI ki ve sAdhu kI AkRtiyA~ kevala mahArANA ko hI dikhAI detI thIM, anya ko nahIM / ___ mahArANA bar3e hairAna the| unheM koI samAdhAna nahIM mila rahA thaa| anta meM unheM kisI ne mAnajI svAmI kA nAma sujhAyA / mAnajI svAmI kI yAda Ate hI mahArANA unake darzanoM ke lie Atura ho gye| idhara pUjya zrI mAnajI svAmI ne jaba yaha sunA ki mahArANA jaina muniyoM ko mevAr3a se bAhara nikAlane kI AjJA dene vAle haiM to unhoMne dA kher3A (vartamAna debArI) meM eka devar3A kSatriya ke khetoM para banI ghAsa-phUsa kI jhopar3I meM telA (tIna dinoM kI tapazcaryA) kara liyaa| cauthe dina usa devar3A ne khoja karane vAloM ko pUjya zrI kI jAnakArI dii| kahate haiM, jJAta hote hI mahArANA sAhaba pUjya zrI kI sevA meM paidala pahuMce aura apane vizeSa Agraha se unheM udayapura meM lAye / jo AjJA jArI hone vAlI thI, vaha jahA~ kI tahA~ samApta ho gii| jainadharma kI bar3I jabaradasta prabhAvanA huii| uparyukta ghaTanA kevala kiMvadantI taka jIvita hai / likhita AdhAra isakA kucha hai nahIM, kintu jo kiMvadantiyA~ haiM, unakA mUla kahIM na kahIM to hotA hI hai, isameM koI sandeha nahIM / jaya aura kSaya eka aisI hI anuzra ti yaha bhI hai ki nAthadvArA meM tilokacanda jI lor3hA the| bar3e abhAvagrasta the ve / eka bAra pUjya mAnajI svAmI vahA~ padhAre huye the| tilokacandajI ko yaha jJAta thA ki pUjya mAnajI svAmI bar3e tejasvI tapasvI saMta haiN| ve bar3e bhaktibhAva se unakI sevA karane lge| tilokacanda jI ne eka dina apanI dInadazA kA varNana pUjya zrI ke samakSa kiyA / pUjya zrI yantra-mantravAdI to the nahIM ve to vItarAga mArga ke pracAraka the| unhoMne dhyAna se unake dukhadarda ko to sunA, kintu pratyuttara meM kevala mAMgalika sunA diyaa| ___ saMyoga kI bAta thii| kucha hI dinoM meM tilokacandajI loDhA ke yahA~ vaibhava kI apUrva vRddhi hone lgii| do-tIna varSoM meM hI ve nagara ke pramukha dhanADhyoM meM gine jAne lge| unhoMne eka vizAla bhavana banavAyA jo 'loDhoM kA mahala' kahalAtA thaa| unake vizAla vaibhava ko dekhakara zrAvakoM ne unheM eka dharmasthAna nirmita karane kA bhI Agraha kiyaa| unhoMne use svIkAra bhI kiyaa| kintu vaibhava kI cakAcauMdha meM ve dharmasthAna banAne ko TAlate hI rahe / eka bAra punaH jaba mAnajI svAmI nAthadvArA hI virAjita the, kucha logoM ne tilokacanda jI se dharmasthAna ke lie Agraha kiyA, kintu unhoMne upekSApUrNa javAba diyaa| pUjya zrI mAnajI svAmI ko kisI ne jAnakArI dI to unake muMha se sahasA hI aisA nikalA ki svArthiyoM se paramArtha kahA~ sadhatA hai ! dhana kA atyAgraha bhI eka daridratA hai| . kahate haiM, usI dina se zrI loDhAjI kA vaibhava kapUra kI DalI kI taraha ur3ane lagA, jo dekhate hI dekhate vilupta ho gayA / bicAre loDhAjI kucha hI varSoM meM pUrvavat sthiti ko bhI pAra kara aura adhika dayanIya sthiti meM cale gaye tathA ve usI sthiti meM eka dina saMsAra se bhI vidA ho gye| jo 'loDhoM kA mahala' kahalAtA thA, vaha aba bhUtoM kA mahala kahalAne lagA / sArA gharAnA kSarita hokara kramazaH niHzeSa ho gayA / zeSa bacA bhavana abhI vallabhanagara vAle gRhasthoM ke pAsa hai / IMAITRA MOHINI ..... : . 0900 198080 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya AcArya zrI mAnajI svAmI | 146 niyama abhI bhI cAlU hai saMta kA prabhAva adbhuta hotA hai| jyoM-jyoM sUrya bar3hatA hai, tyoM-tyoM prakAza phailatA jAtA hai| saMta bhI sUrya hotA hai| vaha prakAza puJja hotA hai| jidhara saMta jAtA hai, jana-jIvana ke antarmana meM prakAza bharatA rahatA / pUjya zrI mAnajI svAmI adbhuta upakArI mahAtmA the| unake dvArA anekoM upakAra sampanna huye / 'pAlakA' rAyapura ke nikaTa eka choTA-sA gA~va hai| pUjya zrI mAnajI svAmI kA ekadA vahA~ maMgalamaya padApaMNa huA / nagara ke naranAriyoM ko bar3A dharmalAbha prApta huA / sthAnIya telI samAja 'amAr3I' adhika boyA karatA thA / amAr3I ko sar3Akara reze nikAle jAte haiN| isameM bar3I hiMsA hotI thI / pUjya zrI ne telI samAja ko udbodhita kara jAgrata kiyA / amAr3I ke mahApApa se unheM bacAne kA upadeza diyA / phalataH telI samAja ne sadA sarvadA ke lie amAr3I bone aura sar3Ane kA tyAga kara diyaa| Aja bhI pAlakA kA telI samAja ukta niyama para dRr3ha hai aura vaha khuzahAla bhI hai / caraNoM meM siMha baiThA dekhA nAthadvArA meM bhAdrapada zuklA caturthI ko laDDu pheMkane kI eka prAcIna prathA hai| isa kArya meM zrI nAthajI kI pUjA karane vAle mahArAja bhI bhAga liyA karate the / eka bAra caturthI ke dina mahala se mahArAja ne tila kA lahU pheNkaa| vaha lahU zrI hIrAlAla jI hIMgar3a ko jAkara lagA / zrI hIMgar3a jI kA makAna pAsa hI thaa| hIMgar3ajI ne jidhara se laDDu AyA vApasa udhara hI pheMka diyA aura vaha zrI mahanta jI ko jA lgaa| isa para ve bar3e kupita huye| yaha jJAta hote derI nahIM lagI ki laDDU hIrAlAla jI ne pheMkA hai| hIrAlAla jI ko jJAta ho hI gayA ki modaka mahanta jI ke jA lagA hai / ve mAre bhaya ke kAMpane lage, apane bacAva kA koI mArga nahIM dekha, ve sIdhe zrI mAnajI svAmI kI sevA meM pahu~ca gye| zrI mAnajI svAmI usa samaya phauja ke nohare meM virAjita the / zaraNa pahu~ca kara sAmAyika karake baiTha gaye / rAjya ArakSI dala hIrAlAlajI ko DhUMr3hatA nohare meM pahu~cA to, hIrAlAla jI pATa ke pAsa sAmAyika meM baiThe the| zrI mAnajI svAmI pATa para virAjita the sAtha hI unhoMne baiThA huA hai| siMha dekhate hI ArakSI dala ghabarAyA vaha siMha gurrA kara sAmane Ane lagA to sabhI Dara kara bhAga yaha bhI dekhA ki pATa ke nIce eka nau hatyA kesarI siMha bhI Age nahIM bar3ha sakA aura kucha Age bar3hane kA yatna kiyA bhI to khar3e huye / dala ke adhyakSa ne mahantajI ko yaha ghaTanA batAI to mahantajI ne kahA / hIrAlAla mAnajI svAmI kI zaraNa meM calA gayA to aba hama usakA kucha nahIM bigAr3a skte| mAna bAbA bar3e camatkArI haiN| hIrAlAlajI ko kSamA mila gaI / uparyukta ghaTanA, zrI cauthamala jI surANA ne nAthadvArA meM sunAI / eka bhaviSyavANI - mahArANA phatahasiMha rANAvaMzIya eka sAmAnya parivAra ke yuvaka the| ve kisI kAryavaza kAMkarolI Aye the / mArga meM pUjya zrImAnajI svAmI mile / phatahasiMha jI namaskAra karake Age bar3he hI the ki pUjya zrI ne ziSyoM ko kahAyaha yuvaka mevAr3a kA mahArANA hone vAlA hai / guru-ziSya kI yaha bAta jAte hue phatahasiMha ne sunI to unhoMne use apane prati kI gaI eka vyaMgyAtmaka bAta samajhI / kintu apane ghara pahu~cate hI pUjya zrI kI saccAI unheM sandeza AyA huA thA ki phatahasiMha mevAr3a kI rAjavahI ko pAne ke lie zIghra aayeN| mila gaI / udayapura mahArANA phatahasiMha pUjya zrI kI camAkArika bhaviSyavANI se bar3e prabhAvita hue ve pUjya zrI kI sevAe~ karanA cAhate the / kintu avasara nahIM mila sakA / kAraNa yaha thA ki phatahasiMha jI ke siMhAsanArUr3ha hone ke eka varSa bAda hI pUjya zrI kA svargavAsa ho gayA / svargavAsa pUjya zrI mAnajI svAmI apane jIvana meM bar3e prakhara the / unhone mevAr3a ke dharmaM- zAsana ko bar3I tejasvitA ke sAtha calAyA, camakAyA / pUjya zrI kA jIvanakAla dharmazAsana kA svarNima samaya rhaa| kula sittara varSa saMyama pAlana kiyA, nau varSa kI vaya meM dIkSA grahaNa kii| isa taraha kula guNyAsI varSa kI dIrgha vaya pAye / kenda 000000000000 - parm 000000000000 XODOTTELEE ...S.Bharti / www.jaihelibrary.org Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 pUjya zrI kA antima cAturmAsa nAthadvArA thaa| usI varSa kisI choTe-se gA~va meM unakA svAsthya narama ho calA / vyAdhi kucha jyAdA bar3hI to cAroM tarapha eka cintA phaila gii| choTA-sA gA~va apanI jimmedArI ke anurUpa taiyArI karane lagA to pUjya zrI ne kahA-tuma koI cintA na kro| maiM nAthadvArA cAturmAsa ke lie jAUMgA aura vahIM se merA antima prayANa hogaa| vAstava meM pUjya zrI nAthadvArA padhAre aura kaI dinoM taka dharmopadeza dekara janajIvana ko lAbhAnvita kiyA / cAturmAsa kA antima mAha kArtika AyA / pUjya zrI ke svAsthya meM zithilatA Ane lgii| anta meM kArtika zuklA paMcamI ko jainendrIya vidhi sahita pUjya zrI kA suralokagamana huA / pUjya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja ke pUjya pada pradAna karane ke utsava ko chapI pustaka meM pUjya zrI kA svargavAsa caitra meM likhA, kintu anuzruti aura paTTAvalI kArtikI paMcamI kA samarthana karatI haiM / 'Agama ke anamola ratna' ke lekhaka ke matAnusAra svargavAsa kA saMvat unnIsa sau tirasaTha hai| kintu yaha yukta nahIM lagatA / kAraNa yaha ki pUjya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja ke guru zrI veNIcandajI mahArAja kA svargavAsa unnIsa sau ikasaTha cainapurA meM mAnA jAtA hai to kyA pUjya zrI mAnajI svAmI se pahale hI beNIcanda jI mahArAja kA svargavAsa ho gayA? yaha sarvavidita hai ki veNIcandajI mahArAja ke svargavAsa ke samaya mAnajI svAmI upalabdha nahIM the to 1663 kA svargavAsa honA svataH hI asiddha ho jAtA hai| PMAHILA kucha loga talavAra se mArate haiN| kucha loga vacana-prahAra se mArate haiN| kucha loga mIThI manuhAra se mArate haiM / kucha loga pyAra se mArate haiN| kucha loga upakAra ke bhAra se mArate haiN| -'ambAguru-suvacana ------------- FOTEIVare.orrersonalUseuliy Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapasvIrAja zrI sUrajamalajI mahArAja 000000000000 000000000000 ANTITULS www jaina muni paramparA kA ujjvala itihAsa taba taka apUrNa hI rahegA jaba taka vismRta kintu chipI huI vibhUtiyoM kA prAmANika itihAsa sAmane na aae| paTTanAyaka ko hI mahattva dene kI paramparA se kaI aisI santa-vibhUtiyoM ke nAma taka vismRta ho gaye haiM jinhoMne apane ujjvala saMyama, prakhara tejasvatiA ke dvArA zAsana ko daidIpyamAna kiyA thaa| anusaMdhAna aura khoja pradhAna vartamAna yuga meM bhI una puNyAtmAoM se paricaya nahIM ho to yaha eka kheda kI bAta hogii| santa paramparA kI jo jyotirmayI kar3iyAM kaI kAraNoM se vizRkhalita ho gaI haiM, aba samaya A gayA hai ki hama unheM puna: prakAza meM lAyeM aura gauravamayI saMta paramparA se jana-jana ko paricita kreN| rAjasthAna ke mevAr3a pradeza meM vicarane vAlI pramukha saMta paramparA mevAr3a sampradAya ke nAma se vikhyAta hai| upalabdha pramANa aura kiMvadantiyoM se pratIta hotA hai ki isa santa paramparA meM kaI tapopUta tejasvI mahAtmA hue jo isa pradeza kI rANA-paramparA ke anurUpa hI gauravazAlI saMyama zUratA ke avatAra the| purAne hastalikhita patroM kI dekhabhAla karate hue eka-patra jo dhurandhara vidvAn kavivarya zrI rikhabadAsa jI mahArAja dvArA racita stavana kA milA jisameM tapasvIrAja zrI sUrajamala jI mahArAja kA paricaya diyA huA hai / patra kI hastalipi zrI rikhabadAsa jI mahArAja kI hI pratIta hotI hai / tapasvIrAja zrI sUrajamala jI mahArAja kyA the? Aja sambhavataH mevAr3a meM unake viSaya meM koI kucha nahIM jAnatA kintu isa eka stavana patraka ne unheM santa paramparA kI eka daidIpyamAna maNi siddha kara diyA / stavana jo paricaya detA hai vaha saMkSipta meM yaha hai tapasvIrAja zrI sUrajamala jI mahArAja kA janma sthAna "kAleriyA" (devagar3ha) thA / lor3hA gotrIya zrI thAna jI tathA zrI candUbAI ke yahA~ saMvat 1852 meM unakA janma huaa| 20 varSa kI umra meM pUjya AcArya zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja ke pAsa saM01872 caitra kRSNA 13 ke dina Apane saMyama paryAya dhAraNa kii| dIkSA-sthala kauna-sA rahA? isakA kucha paricaya nahIM mila sakA / 36 varSa nirmala saMyama pAlana kara saM0 1608 jyeSTha zuklA aSTamI ko ApakA svargavAsa huaa| chattIsa varSa kA yaha saMyamI jIvana ghora taposAdhanA meM gyaa| stavana ke nirdeza ke anusAra tapasvI jI ne apane jIvana meM do bAra karma cUra tapa kiyA / pA~ca mAha kA dIrgha tapa eka bAra kiyaa| saiMtIsa, paiMtIsa tathA pandraha dina ke tapa bhI kiye| yaha kevala bar3I tapazcaryA kI sUcanA hai| phuTakara tapa kitanA kiyA hogaa| yaha pAThaka svayaM anumAna lagA leN| jinazAsana jo Aja pallavita puSpita dikhAI de rahA hai / vaha aisI hI tapopUta AtmAoM kI dena hai / anta meM hama vaha stavana pUrNa rUpa se uddhRta karate haiM jo tapasvI jI ke jIvana kA paricAyaka to hai hI kavirAja zrI rikhabadAsa jI mahArAja kI kavitA kA eka acchA namUnA bhI hai desI-lAvaNI] zrI sUrajamala jI, tapasI bar3e vairAgI, jyAM tatakhiNa taja saMsAra saMjama lava laagii| thAro vAsa desa mevAr3a, kAler2yA mAhI, huA lor3hA kula meM parama mahA sukhadAI // 1 // pyArA pitA thAna jI, mAtA candUbAI, huA bIsa barasa meM dikhyA dila meM aaii| guru bheTyA paMDita, pUjya ziromaNi bhArI, puja narasiMhadAsa jI, saMgha maNI sukhakArI // 2 // aftar ShrealitaramatiPS PARAMERA.. Ka pAva ::S:Bxt Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 #0000FFLED 152 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha saMvata aThAre sitara doya ke mA~hI, vidha terasa cetaramAsa dikhyA le vAI / kare vino bhagati, guru devA meM ati bhArI, rahe jJAna-dhyAna meM talAlIna guNadhArI // 3 // sudha saMjama pAla, sumata gupata karI sohe, khimyA guNa sAgara, bhaviyaNa nA mana mohe | sahu bhaNiyA guNiyA, huvA igana kA pUrA saMjama raMga rAtA karama kATaNa mahA sUrA ||4|| jyAM bhara jobana meM, bahu vidha tapasyA kIdhI, munivara jaga mA~hI sobhA adhakI lIdhI / kiyA saitIsa, paitIsa, pA~ca mAsa vale jANI, vale karama cUra doya panarAla tapa ANI ||5|| jyAM krodha lobhAdika upazama cyArU hI kariyA, mamatA nahIM machara samatA rasa guNa bhariyA / ve deza-pradezAM gAma nagara pura mAhyo, munivara vicariyA jina mAraga dIpAyo || 6 || jyAM chattIsa varasa laga niramala saMjama pAlI, dokhaNa dUre kara Atama ne ujavAlI / samata ogaNIse barasa A~ThoM ke mA~hI, vale jeTha suda AThama dina sura padavI pAI ||7|| mujha budha alapa che, tuma guNa kiNa vidha gAu~, guru dariyA guNakara bhariyA pAra na pAu~ / tuma rikhava risi para, kirapA kariyo svAmI, sukha sampati Apo araja karU sira nAmI ||8|| AnandasvarUpa jyoti ke maMgala darzana bAharI AkheM mUMdane mAtra se nahIM, kintu antara cakSu kholane se hotA hai / - 'ambAguru- suvacana' parama pharu Tha & Personal Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavirAja zrI riSabhadAsajI mahArAja 000000000000 000000000000 aThArahavIM zatAbdI kA anta aura unnIsavIM zatAbdI kA prArambha, koI bahuta purAnA samaya nahIM hotA, kintu pramANa Adi ke abhAva se usa samaya mevAr3a ke jaina-jagata ko apanI sundara kAvya-kRtiyoM evaM utkRSTa tyAga-tapa se prabhAvita karane vAle kavirAja RSabhadAsa jI mahArAja ke viSaya meM paricayAtmaka rUpa se hama kucha bhI batAne meM samartha nahIM haiN| bahuta prayatna karane para bhI rikhabadAsajI mahArAja kA na to janmasthAna kA hI hameM patA lagA aura na unake mAtA-pitA tathA saMyama svIkRti ke samaya ko hI hama avagata kara sake / isameM koI sandeha nahIM ki vi0 saM0 1608 meM kavirAja zrI rikhabadAsajI mahArAja praur3hAvasthA meM vicara rahe hoMge / kyoMki usa samaya kI likhI huI eka lAvaNI milI hai, jo tapasvI zrI sUrajamala jI mahArAja ke guNa ke rUpa meM likhI gaI hai| yadi yaha lAvaNI tIsa varSa kI umra ke Asa-pAsa likhI gaI ho to janma samaya saM0 1878 ke lagabhaga baiThatA hai / kintu yaha kevala anumAna hai, janma kA samaya kucha varSa Age-pIche ho sakatA hai| saMyama kaba liyA, kisake pAsa liyA, isa viSaya meM bhI koI jAnakArI nahIM hai| ni pUjya AcArya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke kaI ziSya the / unameM pUjya zrI mAnajI svAmI to the hI / tapasvI zrI sUrajamalajI mahArAja bhI pUjya zrI nRsiMhAcArya ke ziSya the, aisA lAvaNI se siddha hotA hai| kavirAja zrI rikhabadAsajI mahArAja ke guru zrI sUrajamalajI mahArAja kA honA hI adhika upayukta lagatA hai| kavirAja ne tapasvIjI kI jo lAvaNI likhI, usameM bhI tapasvIjI ke prati 'guru' vizeSaNa kA prayoga kiyaa| jo paTTAvaliyA~ upalabdha haiM, unameM do paTTAvaliyoM kI paramparA meM bhI pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja zrI sUrajamalajI mahArAja, zrI rikhabadAsajI mahArAja isa taraha kA krama hai / 2 / / inase aisA anumAna hotA hai ki zrI rikhabadAsajI mahArAja zrI sUrajamalajI mahArAja ke hI ziSya the / yadi ziSya pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke hue hoM to bhI tapasvIjI zrI sUrajamalajI mahArAja ke prati ve ziSyabhAva se hI ananyavat baratate rahe, aisA sunizcita anumAna hotA hai / munirAja kavirAja the zrI rikhabadAsajI mahArAja rAjasthAnI bhASA ke acche maiMje hue kavi the, aisA unakI prApta racanAoM se spaSTa pratIta hotA hai| eka sthAna para saMgRhIta nahIM hone ke kAraNa inakI samasta racanAoM kA milanA yadyapi bar3A kaThina hai, mujha budha alapa che tuma guNa kiNa vidha gAU~ / 'guru' dariyA guNa kara bhariyA pAra na pAU~ / / 3 paTTAvalI naM01 bdd'ii-nRsiNhdaasjii||nr0|| suurjmljii||puujy zrI rikhbdaasjii|| paTTAvalI naM0 2 choTI 105 narasiMhadAsajI, 106 sUrajamalajI, 107 rikhabadAsajI / AH HapMRAANEMAnt, MA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 2 000000000000 40000 154 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha kintu jitanI racanAe~ mila pAIM, unheM dekhate hue lagatA hai ki kavirAja ne saikar3oM racanAe~ kI haiM, jinameM bhajana, stavana aura caupAiyA~ (caritra) ye pramukha haiM / kucha caritra aura kucha bhajana mile haiN| unase niSkarSa nikalatA hai ki kavirAja kI bhASA mevAr3I ( rAjasthAnI ) bhASA kA lokagrAhI sundara namUnA hai / abhivyakti meM itanI sarasatA hai ki gAyaka gAtA hI rahe aura zrotA sunatA hI rahe to koI aghAegA nahIM / zabda mAno sA~ce meM Dhale hoM / racanA meM nitAnta svAbhAvikatA tathA anUThA pravAha hai / racanAeM kaI rAga-rAganiyoM meM haiN| rAgeM mevAr3I gItoM aura bhajanoM kI haiN| caritroM meM varNanAtmaka zailI kA prayoga to hai, kintu saMkSiptatA kA vizeSa prabhAva hai| isa vaiziSTya ke kAraNa racanAe~ itanI lambI nahIM huIM ki jo gAyaka aura zrotA upayoga karatA huA Uba jAe / varNana kI sahajatA aura sarasatA kA eka pramANa dekhie : anugamana za catura nara le satagura saraNAM lAkha corAsI meM bhama Ayo kIyA janama maraNAM sabada karI satagura samajAve sIkha hiye dharaNAM kAla anaMta layo mAnava bhava niraphala kyU~ karaNAM // abhivyakti kI aisI saralatA pAThaka ko tanmaya kiye binA nahIM rahatI / kavirAja jainamuni haiM / nirantara mokSamArga kI sAdhanA hI unakA lakSya hai / vairAgya rasa hI unakA peya hai, nirantara usI meM chake rahanA yaha sAdhakoM kI mauja hai / munirAjoM ke akhaNDa Ananda kA mUla srota vairAgya hai / unakA bolanA, calanA, likhanA, upadeza, Adeza sabhI vairAgyapUrNa hote haiM / racanAoM meM bhI vairAgya kI hI pramukha dhArA bahatI hai / ajJAnI the prabhu na pichApyo re / viSaya sukha saMsAra nA kica mAMhe khucANo re / tana dhana jobana kAramo jesyo dUdha uphANo re / sajana sanehI thAro nahIM nahIM rUpa nANo re / kAla avadha pUrI huI kIyo vAsa masANo re / pUrva punye pAmIyo mAnava bhava TANo re / dharma ratana ciMtAmaNI hAtha Aya gamANo re / indra Apa vaMchA kare beThA amara vimANo re / manuSa thai karaNI karI pAvAM pada niravANo re / deva niraMjaNa bheTI yo gura guNa rI SAno re / dharma dayA meM jANiye janma marNa miTANo re / viSaya varNana kI zailI tathA zabda yojanA kA sundara nikhAra racanAkAra kI vizeSatA ke dyotaka haiM / bhajanoM meM bhAvoM ko tulanAtmaka upamAoM se upamita karanA bhI kAvya meM cAra cA~da lagAtA hai| prastuta bhajana meM tana-dhana yauvana ko uphanate dUdha kI upamA vastutaH eka nayI upamA hai jo prAyaH racanAoM meM kahIM dikhAI nahIM dI / kavirAjajI kI aba taka nimnAMkita racanAe~ prApta huI haiM : (1) Ave jinarAja toraNa para Ave- 24 gAthAoM meM caritrAtmaka varNana, saM0 1612, ratalAma ( ratanapurI) meM racita / (2) ajJAnI the prabhu na pichANyo re-9 gAthAoM kA vairAgyaprada bhajana, saM0 1912, phAlguna kRSNA 2, khAcarauda meM racita | (3) catura nara satagura le saraNAM -6 gAthAoM kA preraka bhajana, racanAkAla uparyukta tithi 1, khAcarauda / (4) phUlavantI nI DhAla - kula chaha DhAloM kA caritra, racanAkAla aura sthAna nahIM diyA gayA / (5) deva dina kI doya DhAla - ajJAta - sthAna aura samaya / (6) sAgara seTha nI DhAla - 5 DhAloM meM, saM0 1904 AsojasudI paMcamI, rAyapura (mevAr3a) meM racita / (yaha cAturmAsa mAravAr3a se Akara kiyA) / (7) rUpakuMvara no coDhAlyo - cAra DhAloM meM caritra, saM0 1867, udayapura meM racita / (8) tapasvIjI sUrajamalajI mahArAja rA guNa-8 gAthAoM meM saM0 1608 jeTha sudI 8 ko racita / RK du Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international. 9999999999999999999333339301 GEEEEEEEEEEEEEEEEELEEEEE guru-ziSya kI suhAnI jor3I EEEEEEEEEEE jaise candramA nakSatra evaM tArAgaNoM se parivRta hokara suzobhita hotA hai vaise hI guru suziSyoM ke parivAra ke sAtha zobhAyamAna hotA hai| 1-madhya meM kavirAja paMDita pravara zrI riSabhadAsa jI mhaaraaj| paricaya pRSTha 153 2-sAmane tejasvI saMtaratna guruvara ke suziSya zrI bAlakRSNa jI mhaaraaj| paricaya pRSTha 156 3-gurudeva ke pArzva meM sthita suziSya zrI mAlacandra jI mhaaraaj| vizeSa paricaya aprApta FEEEEEEEEEEEnter FEEEEEEEE EEEEEEEEEEEEE Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavirAja zrI riSabhadAsa jI mahArAja | 155 000000000000 000000000000 inake atirikta inake dvArA likhita eka racanA aura upalabdha huI hai-'cAra rajapUtAM rI vAta' / zrI rikhabadAsajI mahArAja kI vividha abhiruciyoM tathA prabandhoM ko dekhate hue lagatA hai ki sAhitya, kAvya tathA anya kSetroM meM inakI aura bhI kaI upalabdhiyA~ hoNgii| kintu zAstra-bhaNDAroM kI avyavasthA, rakharakhAva kI upekSA Adi kAraNoM se kRtiyA~ yA to vinaSTa ho gaI yA ajJAta sthAnoM para par3I haiM, jo dekhane meM nahIM A skiiN| aba isa tarapha paryApta dhyAna gayA hai| ataH bhaviSya meM isa mahAmuni kI aura kRtiyA~ upalabdha hone kI sambhAvanA hai| kavirAja zrI rikhabadAsajI mahArAja kA jIvana eka sundara, sakriya tathA sArapUrNa jIvana rahA / DhAloM-stavanoM ko dekhate hue unakA vicaraNa-kSetra mAravAr3a, mevAr3a tathA mAlavA to rahA hI, anya kSetroM meM bhI unakA vicaraNa rahA hogA, aisA anumAna hai| kavirAjajI ke ziSya kitane rahe, isa bAre meM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| kintu bAlakRSNajI mahArAja, veNIcandrajI mahArAja, mAlacandajI mahArAja Adi to inake ziSya rahe hI haiM-(bAlakRSNa jI aura mAlacandajI kA zrI rikhabadAsajI ke sAtha kA hastalikhita citra upalabdha hai)| pratIta hotA hai ki pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke svargavAsa ke bAda mevAr3a munisaMgha kI ekatA kA sambhavataH vaisA rUpa nahIM rahA, jaisA cAhie / kAraNa spaSTa hai ki kabirAja zrI rikhabadAsa jI mahArAja ke samaya meM likhI gayI saMkSipta aura bar3I paTTAvaliyoM meM zrImAnajI svAmI kA kahIM nAmollekha nahIM hai| aisA anumAna hotA hai ki pUjya zrImAnajI svAmI aura tapasvI zrI sUrajamalajI mahArAja ke siMghAr3e alaga-alaga rahe hoNge| usa sthiti meM bhI pUjya zrI mAnajI svAmI kA varcasva bahuta bar3A aura vyApaka thA, isameM koI sandeha nhiiN| jaba pUjya zrImAnajI svAmI kA svargavAsa ho gayA taba mevAr3a saMgha kA netRtva kavirAja zrI rikhabadAsajI mahArAja kA rhaa| svargavAsa __ yoM to zrI rikhabadAsajI mahArAja ke svargavAsa ke viSaya meM koI likhita ullekha DhUMr3hane para bhI nahIM mila pAyA / saMvat 1668 meM chapI eka pustikA avazya milI hai-'pUjya-pada pradhAna karane kA occhv'| isameM zrI rikhabadAsajI mahArAja kA svargavAsa saMvat 1943 meM nAthadvArA meM honA likhA hai| kintu yaha vizvasanIya nahIM hai| saMvat 1642 meM mAnajI svAmI kA svargavAsa aura saMvat 1643 meM zrI rikhabadAsajI mahArAja kA svargavAsa yoM choTI-sI avadhi meM do mahAmunirAjoM kA svargastha ho jAnA mevAr3a saMgha ke lie eka asahanIya bar3A dhakkA thaa| kintu kAla kI vicitratA ke samakSa sabhI vivaza the / MITTEE TEN jaise dinakara ke vinA dina nahIM, gula ke vinA gulazana nahIM, jala ke binA nalina nahIM, vaise hI samyakadarzana ke binA samyakajIvana nhiiN| -'ambAguru-suvacana' 5A t ona mada Jan Education in For Private & Personal use only .::.8x12/ Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 4000DDDDDE 6 zrI - bAlakRSNa jI mahArAja pUjyanIya zrI rikhabadAsajI mahArAja ke pradhAna ziSyoM meM zrI bAlakRSNajI mukhya haiM / kintu zrI rikhabadAsajI mahArAja ke jIvana-vRtta ke samAna inakA jIvana-vRtta bhI atIta kI gaharAiyoM meM chupA huA hai / ye zrI rikhabadAsajI mahArAja ke ziSya the, isameM koI sandeha nahIM hai / zrI bAlakRSNajI mahArAja kA janma, dIkSA Adi ke lie abhI prAmANika tathya apekSita haiM / 'occhava' pustikA se jJAta hotA hai ki inakA vicaraNa gujarAta-kAThiyAvAr3a meM adhika rhaa| yaha bAta tarkasaMgata bhI hai / isakA pramANa nimnAMkita anuzruti hai, jo bar3I vyApaka hai / bAta raha gaI kahate haiM, eka bAra zrI bAlakRSNajI mahArAja apane ziSyoM sahita morabI ( kAThiyAvAr3a) meM virAjita the / unake pravacanoM kA caturdika bar3A prabhAva thA / upadezoM meM rAjamahaloM se jhoMpar3I taka ke lagabhaga sabhI vargoM ke vyakti bhAga liyA karate the / morabI darabAra munizrI se bar3e prabhAvita the / nagara meM jaina dharma kI jabaradasta prabhAvanA ho rahI thii| vyakti ko karttavyavimUr3ha karane meM yaha bar3A sazakta hai / janagaNa jahA~ apUrva jJAnAmRta kA pAna kara rahA thA, vahIM sAmpradAyika vidveSa bhI eka mAnasika viSa hai| dharmAndhatA ke kAraNa anekoM bAra yaha dharatI rakta-raMjita huI / jaina dharma ke prabala prabhAva se prabhAvita morabI kA eka sUvedAra, jo muslima thA, hindU dharma kI yaha jAhojalAlI dekha mana hI mana jala-bhunakara rAkha huA jA rahA thA / vaha yantra-mantravAdI eka krUra svabhAva kA vyakti thA / vaha hinduoM kA kaTTara dveSI tathA eka udaMDa musalamAna thA / zrI bAlakRSNajI mahArAja kA prabala prabhAva usake lie asahya thA / vaha aise avasara kI talAza meM thA, jisameM usa mahAna sAdhu kI khillI ur3A sake / eka dina rAjamahaloM se do sAdhuoM ko usane nikalate dekhA to use apanA sapanA saccA karane kA avasara mila gayA / usane apanA mantra-prayoga karate hue donoM sAdhuoM ko rokA / usane pUchA - " mahArAja isameM kyA hai ?" "AhAra hai !" munirAja ne saralatA se uttara de diyA / sUbedAra kahane lagA- " mahArAja bar3e cAlAka haiM / rAjamahaloM se mA~sa lAye haiM aura hameM mUrkha banA rahe haiM / niyoM ke yahA~ mA~sa kahA~ ? mA~sa to mahaloM meM hI mila sakatA hai / " muni ne kahA- "jhUThA apavAda mata kro|" sUbedAra ne kar3akakara kahA - "mahArAja ! jhUThe to tuma ho ! yadi tuma sacce ho to pAtra dikhAo !" sUbedAra aura muni ke vArtAlApa ke sAtha hI kaI nAgarika vahAM jur3a Aye the / 1 " pUjya zrI rikhabadAsajI tathA sikha bAlakRSNajI" - bar3I paTTAvalI / " lipIkRta puja zrI zrI 1008 zrI zrI zrI rikhabadAsajI mahArAja tatha zrI zrI zrI zrI 107 zrI zrI zrI bAlakrasna jI mahArAja" -bar3I paTTAvalI / K phaOK Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI bAlakRSNa jI mahArAja | 157 000000000000 000000000000 KARNIK UTTITUAW muni ne tatkAla pAtra khola diye| kintu yaha kyA? pAtroM meM mAMsa bharA hai ! muni sakapakA gaye / unake cehare para havAiyA~ ur3ane lgiiN| jana-samUha jo upasthita thA, kaI taraha kI bAteM karane lgaa| bijalI kI taraha yaha carcA cAroM tarapha phaila gii| jainadharma kI bar3I nindA hone lgii| muni apane guru bAlakRSNajI mahArAja ke pAsa pahu~ce / sArA vRtAnta sunAyA / AhAra jaMgala meM paraTha diyA gyaa| jo kucha huA, sajjanoM ko usakA bar3A kheda thA / dharma kA apamAna thaa| Ananda kI jo mahaka phailI huI thI, isa ghaTanA meM kapUra kI DalI kI taraha ur3a cukI thii| muni jidhara nikalate udhara mUkhoM kI taraha se kaTuvAk varSA hotI rahatI thii| zrI bAlakRSNajI mahArAja dharma para Aye isa kalaMka ko turanta dho DAlanA cAhate the| munimaryAdA ke anusAra eka dina nikAlakara tIsare dina zrI bAlakRSNajI mahArAja svayaM apane ziSyoM ke sAtha rAjamahaloM meM gocarI pdhaare| subedAra phira phajIhata karane ko upasthita thaa| Aja saikar3oM hI nahIM, hajAroM vyakti yaha kautuka dekhane ko upasthita the| sUbedAra ne tejI se pracAra kiyA thA ki dekhie, Aja maiM phira ina sAdhuoM se mAMsa barAmada kraauuNgaa| zrI bAlakRSNa jI mahArAja AhAra lekara jyoM hI rAjadvAra se bAhara Aye, sUbedAra ne kar3akakara kahA"mahArAja ! kyA lAye ?" "dAla-bATI lAyA huuN|" "nahIM, tuma jhUTha bole ho, tuma mAMsa lAye ho !" "nahIM, maiM jainamuni hU~, jhUTha nahIM bola sakatA !" "usa dina bhI jhuTha bolA thA, sAdhu !" ... "nahIM, vaha bhI satya bolA thaa|" "tuma saba jhUThe ho, mA~sa lAye ho, aura jhUTha bolate ho !" "sAdhu se mata TakarA ! pariNAma ThIka nahIM !" "maiM nahIM DaratA, maiMne kaI sAdhuoM kI pola kholI hai !" "tU bhrama meM hai, aba bhI cupa ho jA !" "tuma pAtra kholo, isameM mA~sa hai !" "nahIM, mA~sa nahIM, dAla-bATI haiN|" "dAla-bATI nahIM, mAMsa hai !" muni ne kahA--"le dekha ! aisA kahate hI, jyoMhI pAtra khole, saba ne dekhA-vAstava meM pAtroM meM dAlabATI hI thii|" aba sUbedArajI ke sakapakAne kA avasara thA / usake cehare kI su/ havA ho gii| vaha ghabarA gyaa| agalabagala jhA~katA huA vaha vahA~ se calane ko hI thA ki usake pA~va bhUmi se cipaka gaye / are, yaha kyA ? sUbedAra gale taka bhUmi meM dhaMsa gayA ! munirAja apane sthAna para cale aaye| morabI kA baccA-baccA eka ajUbA dekhane ko umar3a pdd'aa| rAjamahaloM ke bAhara vizAla maidAna janatA se paTA huA hai| sUbedAra kA kevala sira geMda kI taraha bhUmi para dikhAI de rahA hai| A~kheM A~sU barasA rahI haiM, jo kiye ke pazcAttApa kI sUcanA de rahI thiiN| jana-samUha meM taraha-taraha kI bAteM ubhara rahI haiM"nIca, aisI hI durgata honI cAhie duSTa kii|" "are, bicArA aba to mApha ho jAe to ThIka / " "tar3aphane do duSTa ko, bar3A zaitAna hai|" "are, isa taraha to yaha mara jaaygaa|" "mahArAja ne bhI itanA kar3A daNDa diyaa|" ....... PRESS A manA -.- MARYTor Private & Personal use only -.-" :584/ Jain Education international Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Coop MANY S : ARRANADA Ummy 6..... ....... "maI, isameM mahArAja kA kyA doSa ! unhoMne pahale hI use sAvadhAna kiyA thaa|" "are, sAdhu ko satAnA burA hai|" "satAne kI bhI hada hotI hai, sareAma jalIla karanA kyA acchI bAta hai ?" isa taraha saba tarapha kaI bAteM ho rahI thiiN| sUbedAra kA parivAra aura nikaTastha jana daur3akara munizrI ke dvAra para pahu~ce aura bhaktipUrvaka anunaya-vinaya karane lge| morabI darabAra bhI yaha dRzya dekhakara munizrI kI sevA meM pahuMce aura sUbedAra kI dhRSTatA ko kSamA karane kA Agraha karane lge| munizrI ne kahA-"maiMne to use bhUmi meM utArA nahIM ! jo kucha huA, yaha to usakI karanI kA hI phala hai| dharmazAsana ko kalaMkita karane kA eka nimnatama SaDyantra usane racA thaa| usakI zaitAnI asahya thii| kisI zAsana-rakSaka daivika zakti kA hI yaha camatkAra ho sakatA hai / sareAma aparAdhI daNDita ho gayA ! dharma ke gaurava kI rakSA ho gii|" darabAra ne kahA-"gurudeva ! aba to vaha daNDita ho cukA hai| dharmazAsana kI ujjvalatA camaka uThI hai| pAkhaNDa kA pardA uTha cukA hai| aba to usakA jIvana baca jAnA caahie| anyathA dharma-zAsana nara-hatyA kA aparAdhI ho jaaygaa|" Apa to dayA aura kSamA ke samudra hI haiM, usa tuccha ko kSamA kara dIjie ! ApakI AjJAnusAra maiM dharma-zAsana kI sevA karane ko tatpara huuN| munizrI ne kahA- "merA to usake prati koI krUra bhAva nahIM hai / dharma-zAsana kI ujjvalatA raha gaI, yaha apAra Ananda kA viSaya hai|" munizrI sUbedAra ke muNDa ke nikaTa pahuMce aura mAMgalika pravacana kiyaa| adbhuta bAta thI ki tatkAla sUbedAra bhUmi para ubhara AyA / sUbedAra ne tatkAla munizrI ke donoM pA~voM meM apanA sira Teka diyaa| apane vigata aparAdhoM kI kSamA cAhane lgaa| munizrI ne use dharmopadeza diyaa| sAre nagara meM dharma aura munizrI ke jayakAra hone lge| morabI darabAra ke putra zrI gulAbasiMhajI zrI bAlakRSNajI mahArAja ke parama bhakta the| munizrI ke upadezoM se unheM saMsAra se uparAga ho rahA thA / ve saMyama lene ke icchuka the| kintu darabAra kI AjJA kA prazna thA / darabAra ke sAmane apane mana kI bAta kahane kI unakI himmata nahIM ho rahI thii| unheM AjJA milane kI sambhAvanA bhI nahIM thii| ataH ve mana hI mana bar3e duHkhI the| sUbedAra ke uddhAra se darabAra bar3e harSita evaM utsAhita bane hue the| unhoMne munizrI se kisI upakAra ke lie pUchA / munizrI ne bar3I saralatA se kahA-"gulAbasiMha jo tumhArA putra hai, mujhe de do!" yaha sunate hI darabAra kucha cintA meM par3a gaye, kyoMki saMyama kA kArya AsAna kArya to thA nahIM aura phira gulAbasiMha ke vicAroM kA bhI prazna thA / pAsa hI gulAbasiMhajI the| unhoMne kahA-"dAtA ! ApakI AjJA hogI to maiM guru mahArAja kI sevA karUMgA / kaI dinoM se merI icchA ho rahI hai|" putra prANoM se bhI adhika pyArA hotA hai| saMyama ke lie anAyAsa anumati denA prAyaH asambhava hotA hai / kintu dharmAnurAgI vivekasampanna morabI darabAra ne gulAbasiMhajI kI icchA dekhakara tathA guru mahArAja ke Agraha ko dekha kara apanI vANI kI pratipAlanA karate hue, gulAbasiMhajI ko, saMyama ke lie AjJA pradAna kara dii| kahate haiM, usa yuga meM eka lAkha rupaye kharca kara morabI darabAra ne bar3A bhArI dIkSA-utsava racA aura gulAbasiMhajI kI dIkSA sampanna krvaaii| isa kAryakrama kA nizcita samaya to kahIM milA nahIM, kintu vikrama kI unnIsavIM zatAbdI ke prArambhika varSoM meM isakA honA mAnA jA sakatA hai| JOHOROR INNERINGERIRLESTRIERI MERaranAna maineHaramicro Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bAlakRSNa jI mahArAja | 156 uparyukta ghaTanA eka anuzruti para AdhArita hai, jo mevAr3a kI muni paramparA meM bahuta prasiddha hai / zrI gulAbacandajI mahArAja, jo isa ghaTanA ke sabase bar3e sAkSya the, saMvat 1940 se kaI varSa bAda taka upasthita the / ataH ghaTanA ke maulika astitva se nakAranA AsAna nahIM hai / uparyukta ghaTanA meM eka camatkAra avazya hai aura vaha asambhava sA pratIta hotA hai| kintu kyA loka-jIvana camatkAroM se sarvathA zUnya bhI kabhI rahA hai ? Aja kA yuga vaijJAnika yuga rahA hai / tathyAtmakatA Aja kI pahalI zarta hai| kintu vizva Aja bhI aisI ghaTanAoM se rahita nahIM hai, jahA~ vaijJAnika zodha svayaM mauna sAdha liyA karatA hai / svargavAsa zrI bAlakRSNajI mahArAja kA jIvana eka sphurita jIvana thA / vaibhava ke virAT daladala se Alipta morabI darabAra ko udbodhita karanA aura gulAbasiMhajI jaise kSatriya yuvaka ko vairAgya-plAvita kara denA apane Apa meM kama mahattvapUrNa bAta nahIM thii| isase pAThaka svayaM anumAna lagA sakate haiM ki munizrI kA jIvana kitanA oja-teja se paripUrNa rahA hogA ! zrI bAlakRSNajI mahArAja ne apane se anajAne aise gujarAta kAThiyAvAr3a jaise dUrastha pradezoM meM jAkara dharma kI adbhuta jyoti jgaaii| isase unakI pracAra bhramaNa kI utkRSTa jijJAsA kA paricaya milatA hai / mevAr3a meM zrI rikhabadAsajI mahArAja ke pAsa dIkSita hokara kitane varSa sevA meM rahe tathA kaba aura kitane ThANoM se kAThiyAvAr3a kI tarapha gaye, udhara kitane varSa rahe, kitane ziSya hue, ye sArI bAteM ajJAta haiN| zrI gulAbacandajI mahArAja unake avazya kAThiyAvAr3I ziSya the, jo kaI varSoM taka mevAr3a meM vicare, unakI kaI kalAkRtiyA~ bhI upalabdha haiM tathA unakI sevA karane vAle kaI gRhasthoM ne unakA kaI taraha se paricaya bhI diyA / 'occhava' kI pustaka se jJAta hotA hai ki zrI bAlakRSNajI mahArAja kA svargavAsa pAlanapura meM vikrama saMvat 1946 meM huA / isakI prAmANikatA eka patra se milatI hai| patra dhAngadhA se zrI amarasiMhajI mahArAja ThA0 3 ne pAlanapura likhA thA, jisameM muniyoM ke prati prema-bhAva vyakta karate hue, mahArAja ke svargavAsa ke bAda mevAr3a jAne ke aucitya ko svIkAra kiyaa| isase jJAta hotA hai ki zrI bAlakRSNajI mahArAja kA svargavAsa pAlanapura meM huaa| vahA~ se cAra ThANA se cAturmAsa kara rahe the| munizrI ke svargavAsa ke bAda 3 ThANA raha gaye, ve mevAr3a sAdhu-sAdhviyoM se milane Aye / patra vikrama saMvat 1649 ke kArtika kA likhA hone se siddha hai ki usI varSa cAturmAsa meM zrI bAlakRSNajI mahArAja kA svargavAsa huA / 2 1 ora Apane likhA so hamane maMjUra kiyA hai kA he te ke mahArAja saragavAsI hUvA tAre Apane ApakA khetra meM jAnA cAhie aura sAdhujI aura sAdhavIjI kUM milanA caahie| - ( patrAMza) 2 svaMta 1646 nA kArataka suda 11 ne vAra caMdra lakhItaMga Apane niraMtara abhIvaMdana karanAra puja amarasIjI nI vatI bane puraSaka baMdA (patrAMza) 000000000000 Jour 42 000000000000 4000DPLODO Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAkAra zrI gulAbacaMdra jI mahArAja 000000000000 000000000000 JANANT ka TITHILI MUS NICOL Ca JADOLAR ......: zrI gulAbacandra jI mahArAja kAThiyAvAr3a bihArI zrI bAlakRSNa jI mahArAja ke ziSya the| inakA janmasthAna morabI (kAThiyAvAr3a) thaa| prAyaH aisI anuzruti hai ki ye morabI darabAra ke putra the / zrI bAlakRSNa jI mahArAja ke tAttvika upadezoM se prabhAvita ho ye dIkSita hone ko tatpara hue| saMyama dhAraNa karane kI utkaTa abhilASA hote hue bhI eka bahuta bar3I bAdhA anumati lenI thii| anumati morabI darabAra kI apekSita thI, jisakA milanA lagabhaga asambhava thA / eka prasaMga banA eka aisA camatkArika prasaMga banA jo asambhava-sA lagatA hai / kintu asambhava ghaTanA bhI jaba ghaTa jAtI hai . to vaha camatkAra kahalAne lagatI hai / eka muslima sUbedAra ne muni ke pAtra meM mA~sa hone kA kalaMka lgaayaa| bAta yaha thI ki vaha sUbedAra eka jabaradasta maMtravAdI thaa| usane apane prayoga se rAjamahala se gocarI lekara lauTate hue muni ke AhAra ko mAMsa ke rUpa meM pariNata kara diyA / usane janatA ke samakSa yaha saba dikhAyA bhii| isase jainadharma kI bar3I nindA huI / eka dina bAlakRSNa jI mahArAja svayaM mahala se gocarI lekara Aye / mArga meM usa sUbedAra ne phira vahI zaitAnI zurU kara dii| kintu isa bAra usakI dAla nahIM galI / usakA prayoga asaphala gyaa| sabhI logoM ne pAtra meM zuddha AhAra dekhA / sUbedAra apane prayoga meM asaphala hokara usI samaya gale taka bhUmi meM dhaMsa gayA / isa ghaTanA se caturdika zrI bAlakRSNa jI mahArAja aura jainadharma kI vijaya patAkA pharapharAne lgii| morabI darabAra ke Agraha se svAmIjI ne sUbedAra ko mAMgalika sunAyA aura vaha svastha rUpa meM bAhara A gayA / isa avasara para zrI bAlakRSNa jI mahArAja ne zrI gulAbasiMha ko AjJA dene kA Agraha kiyA, jise TAlanA darabAra ke lie asambhava thaa| adbhata prabhAva se prabhAvita ho morabI darabAra ne zrI gulAbasiMha ko dIkSA kI anumati pradAna kii| kahate haiM, usa samaya eka lAkha rupayA kharca kara morabI darabAra ne zrI gulAbasiMha jI kA dIkSA-mahotsava manAyA / yaha ghaTanA saMvat 1600 ke lagabhaga honA sambhava lagatA hai / kyoMki saMvat 1938 kI unakI hastalikhita paTTAvalI upalabdha hai| likhAvaTa meM ar3atIsa varSa kA anubhava pratIta hotA hai| puSTa pramANa ke upalabdha na hone se kevala anumAna hI to lagAyA jA sakatA hai / zrI gulAbacanda jI mahArAja apane gurujI ke sAtha kaI varSoM taka kAThiyAvAr3a-gujarAta meM bicare, phira mevAr3a meM bhI aaye| likhate hue kheda hotA hai ki zrI bAlakRSNa jI mahArAja ke svargavAsa ke bAda yaha siMghAr3A lagabhaga vizRkhalina ho gyaa| zrI gulAbacanda jI mahArAja ekAkI raha gaye / usa sthiti meM bhI kaI varSoM taka ve mevAr3a meM vicarate rhe| unake guru kI taraha inake sAtha bhI kaI camatkArika ghaTanAe~ jur3I huI haiN| kahate haiM, eka bAra ye khamaNora meM kisI camatkArika vidyA ke sAdhana meM lage hue the| unheM lagAtAra mauna rahanA thA / kintu eka dina, sambhavataH vaha dina saMvatsarI kA thA, zrAvakoM ke ati Agraha se ve vyAkhyAna dene lge| cAlU vyAkhyAna meM eka strI eka TokarI meM kucha kacarA bharakara lAI aura muni ko dene lagI--"lo !" mahArAja saMkoca meM par3a gaye / eka zrAvaka ne jholA phailAkara kahA-"lA, mujhe de !" aura jaba strI ne TokarI auMdhI kI to usameM se phUla gire| vaha zrAvaka to thor3e hI dinoM meM dhanADhya bana gyaa| kintu, kahate haiM, munirAja kI buddhi tabhI se bhramita ho gii| tadanantara zrI gulAbacanda jI mahArAja avyavasthita ho gaye aura usI sthiti meM ve mevAr3a chor3akara kahIM anyatra cale gaye / unakA svargavAsa kahA~ aura kaba huA, isa viSaya meM aba taka koI jAnakArI nahIM mila paaii| HATITIATIMES 1 zrI bAlakRSNa jI mahArAja tata siSa lapIkataM gulAbacanda / -bar3I paTTAvalI 00000 COUNO Mein-education-International FORPrice.posonelesednk Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E anAmika HINDI Rolaa INI yanosarjanAphaesonasarImaraDetAladalImAderevAHmA vAnapramarekarimA kAraHetImala kA nemalA vizvAmAMgulIyuThebhalAdamacaka" bavAsI manamarI rAjAHathavAsIbahAvetojogIsazyAya. kamalapaphala nakarAtAbhalA rijAH-ArimAmarIkAdhanalAmo prathama-grAujozyemamanilArajanAlAyajhanete nAna mI-mAnatonilAmoTonAnI caukAsAsATonenobhaka kosAyIdhImalomolabhalonAkatAmobhalomAtramohAnAjItAzemAne kAmahamAH TIvImavistAmotrAkAramoTAlAdvArAtArUkAmAlamoTAucArukAmAkhamaLATArukAdAyAnacAlAbAhAkApAsalAkA lAnejAlA lAmAsamarAmA:ma cAbhalAlAdAlAbIcakAutAranatAdAyasavaloMkaNIvaramAnalakako nAbhATamArU laganAnamabarou parelasa masAnalA nAkAhAkayA hiyonAbhImAtIrU hAthamAra sAyanojAkAra hoyatorujAvavAmIma ke samaMdAvatamaravA rahI yaHmayedayatopratApIdIyAcaMhoyatonahAlo-mohammaNahArIparIdhAma mahAyatovAcAmAdAnadiU~bhalAhIyatomAdAmanAgI: garyaTIyatA cakramAna cekasIparighAmAnahAyakamala hAyataudharanArarohAnAmagara pachaurAnoapa mena saladANe vinA hI motIhI yatImadAdIkumAlIradaimarohovenociMtake kara kAchajano nivA10 manomana meledohomadamaNephUledo todesara hemyA banaToyoghara righu lIrodhIyokAjIhAya mahIyatAanavatahavyaHmaurIhI yanomosAlanagara rapu R have namadonatomAgasametiSThApAmaHmalAnomAkArahotI tejanenTo bisvA aareeva.mamugrahoMne nAzthAyadhanave vizvAsa miraphalamAdahoyatAmadAsunAnadA tanahAyatAmanavamapomeravaTA *satomepaTAName.bahodayanorumArathAyadhanavadAmanAjanarAdhAyacAmarA suvA sama nApradhAnathAyaH phUlamAlAhIyanodAthamAlAnaradamughaTanAkArahoyarAja mugha mAnathAyamargano sAkArade yo mAhArImAyAyaHjanano AkAradIyate vizvara jAyAyaHgumAnIyAyadhanetavimyAcayAyaHsadhyAyo nArAve sidhAyAmAnaMdasadhAkUna nAcaturayAyAdhivetIdharmasavAdIyAjeM kesavitadhavizvA1maranobhAkArahoyatIjahAjAmatikITa BAkAradIyatIjIdAjAmatihI-gadaramAmebAmbIhoyatImA vizvA. | uscukee FAkAradIyatAjastAvAsara manA alaga garU bhAvalI GS 35 .na 13sAannaamAmA jAvaraNamA ma phUlamAlA mAlamIha nBB 110 kamaiH reDIjIlIToTAta coraToyaphAraNAmAthanAkAkAhAyatAbaMdhAraNAmakAravAhAyaloTalATomavATatologa doya jAhIya tahamanamamadhA-hAtha mAhAdAtAla punayamItAjAdvAyata HamagrI-hAthamAhAdAtAlanayamanAslaparAcI doyatAdhayamabAdhamarekhAvalekara SinjamATenaM magaramaccha yatAdahajAraDamarabudhasamajalAlAjarAmAyAkanejyAnalahAyatA-kAkA khAhaTolAjAkIlAbInATanadahAdAnulAnadIjarezAnI tAranalohAyanarikSApAtAnA rAnAmanarAdUtAna hoyatomA mAravAdInenAramAnarapAnamarisiremAlavI:moribAnAgAparaNaphalada vikAsAkArajamAnA daraDeta kaura-cAmajAnakI Tu yamanajotahadAmanAkramaNadoyamAlAmadalacela SIER:oyanodalA nAvAmAgutImaralapAnalIrane me rahananamarahenagaradanamamanamo nalAmulacApAtalonaloDa anAmijAvizvAthIke.niSTAnadhanetA lopitA matabhalAhAyo jAmunnAmalAmomAnAnenalArAjezajAekA gavArajanamubanaranazabimAravAda phe rammIprImatI III yAvimAno tIsamagremanArASTra jAnahAyatAnalA jyAhaTolanApramAlakAlarimAjAkA johomanAmadAyadyAnImane mAnIdAnAraDArAkaratalakadha niSTAkatAtApitAdhakInadhakAgatIjamayabhAgamA ejanAmA nakSaNa pUDa yaH nArana sAkArahI yAtivAveta nejAnadAyobhalA-rastrInekAve hamalAranAzrItako dAyAnapA THESI Kaler ne -SA GAVmAna ADDA -4 rA 5 11 DE HERA herCANT ARHAYARLEVI CommAchIyo OPE jamara nayanArayAdamA majedAyAmukramAnabhane mAdhabahanakarAjadAraTAyamukramA nadi hAthI na marAhanA kadImA manAlAviyamavayanamAja komalAnadIjomaennA jamahAzAtamadhAmaNamAkA bAviyeSamaghamAlamalA: Peos & BE Hede nAma hAyatA mAnInanomamadona-cAradIyatA pramahI yajanakradIyatAvazAhoyagAvadhanaramAmAsa zAmue-jAnemAnakAtItInAhIyatAmA nayurimAkariyevAnIgaTAmamAnAramAnAkAma damananAdAyakosAgavArebhAremAure sAkAra kAjAmatItaharUmA MARoToyanomalAmirejyodhanaradhAgolArA bAsarIvarasIvAnAkIvapratApagalamalanA TInAlImAgalInecIrAjAra kAlAbhArIsamarIkatAramAyarAmA kAyadyamAmalanAmanarebhAkArAdInAnalamA bAuchorUmImAbharAnAdItaranAkramabhUtilA AgalArAmaNiyAlIlAhamAna AnAnAleya strInavIralaulAnA pAenabhUtorubhAjyA-muvAnamUlaka mAmalUkAgada lAlabAgamanakA jagAtalAdhara mAlagatAmA pAnalAmarAtAvAnasagharAjadhA kAmAtalonAbhIkAneTakara kAbhUnArASTavAkaralAgya lAlAbAlamanilAi25: mAnadhanAmadhmAyAThara bhUre gudAmamA rAjAmAyatannImAnI zAnadhyayana simAdhana tathAya-kAnAtrikAmAprAvadAvanathAya kaneSTAsAtrI zalAkA purUSoM ke hAtha ke zubha nakSaNa-vyaMjana-rekhA Adi kA prAcIna sAnudrika zAstra paddhati se aMkana evaM vizleSaNa prathAna eka durlabha citr| citrAMkana-kalAkAra muni zrI gulAbacanda jI For Private & Personal use only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmArthI zrI veNIcaMdajI mahArAja mooooom 000000000000 000000000000 pUrNa NAMAS RAN ALLY AtmArthI zrI veNIcanda jI mahArAja kA janmasthAna cAkUr3A (jilA udayapura) hai| ye osavaMzIya mAdarecA kulotpanna haiN| kavirAja zrI rikhabadAsa jI mahArAja ke pAsa inhoMne saMyama liyA thA / janma evaM saMyama ke samaya ke bAre meM vizeSa jAnakArI nahIM miltii| zrI veNIcanda jI mahArAja kI saMyama-ruci bar3I prakhara thI / utkRSTa kriyA-pAtra the / tyAga-tapa meM ramaNa karane vAle uccakoTi ke santa-ratna the / zrI rikhabadAsa jI mahArAja tathA zrI bAlakRSNa jI mahArAja ke svargavAsa ke bAda mevAr3a saMgha ko apane yahA~ munirAjoM kI bar3I kamI kA sAmanA karanA par3A / munirAja bahata kama the, jo the ve vizRkhalita ho cuke the| phalataH zrI veNIcanda jI mahArAja ko kucha samaya ekAkI bhI vicaranA par3A / kintu usa sthiti meM bhI munizrI kI utkRSTa saMyamasAdhanA meM koI kamI nahIM aaii| roga miTa gayA ekAkI zrI veNIcanda jI mahArAja ke pAMvoM meM eka bAra bar3I pIr3A ho gii| calanA-phiranA banda ho gyaa| gRhasthoM tathA sAdhviyoM kA atyAgraha hote hae bhI unhoMne kisI anya kI sevA svIkAra nahIM kii| telA tapa svIkAra kara dhyAnastha ho gye| vAstava meM cauthe dina mahArAja zrI svayaM pAraNA lekara Aye / tapa ke prabhAva se vyAdhi calI gii| kesara kI vRSTi huI tapasvI jI kI saMyama-sAdhanA meM apUrva teja thaa| deva bhI darzanoM ko A jAyA karate the, aisI anuzruti hai / eka bAra Apa para kesara-vRSTi bhI huI, jo kaI upasthita zrAvakoM ne pratyakSa anubhava kI, aisA prAcIna vyakti kahA karate haiN| zrI veNIcanda jI mahArAja kA vicaraNa-kSetra mukhyatayA mevAr3a hI rahA / zrAvaka saMgha aDiga rahe jaisA ki pAThaka jAna hI cuke haiM, tapasvI jI kA samaya mevAr3a saMgha ke lie bar3I kaThinAI kA samaya thA / mevAr3a sampradAya meM munirAja bahuta kama the, jo the ve bikhare se the| sthAnakavAsI samAja meM munirAjoM kA hI pradhAna saMbala hotA hai / munisaMgha ke kSINa hone se samAja ko dharmasaMbala kI hAni uThAnI par3atI hai| mevAr3a saMgha usa samaya kucha aisI hI sthiti meM thaa| - mevAr3a ke dharma-saMgha kI isa kamI ko dekhakara terApaMthI hI nahIM sthAnakavAsI samAja kI bhI kaI par3osI sampradAyeM mevAr3a ko apanA anugAmI banAne kA prayAsa karane lgiiN| yahI vaha samaya thA, jaba anya sampradAya ke AcArya aura prabhAvazAlI santa muni udayapura aura mevAr3a ke gAMvoM meM dharma-pracAra to karate hI, sAtha hI apanI 'guru AmnAya' bhI dene lage / svasampradAya meM muniyoM kI kamI dekhakara kucha logoM ne aisI dhAraNAe~ kI bhI, jisakA pariNAma Aja mevAr3a ke kucha kSetroM kA sampradAyavAda hai / - MAR STRA Air IAS PRATHMAghchandra "- - ::S. B E / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 2 000000000000 000000000000 mevAr3a ke saMghoM meM sampradAya-bheda kI ina bAtoM kI tIvra pratikriyA huii| eka prasiddha AcArya kapAsana meM AmnAya de rahe the taba darIbA vAle suzrAvaka zrI jotamAna jI ne bar3I dRr3hatA ke sAtha bharI sabhA meM unheM Toka bhI diyaa| mevAr3a meM mevAr3a sampradAya kI gurudhAraNA spaSTa thii| phira bhI usa samaya anya dhAraNAe~ yatra tatra huIM, isakA pramANa to Aja bhI upalabdha hai| muniyoM ke abhAva meM sthiti gambhIra thii| phira bhI mevAr3a ke adhikAMza saMghoM ne dRr3hatA kA paricaya dete hue anya AmnAya ko nakArA / paramparAgata AmnAya para aDiga rahakara jisa dRr3hatA kA paricaya diyA, vaha dhanyavAdAha hai| yadyapi zrI veNIcanda jI mahArAja ekAkI the, kintu mevAr3a kI janatA unheM paramparAgata sampradAya ke sambandha se AcAryavat svIkAra karatI thii| kaThinAI kA vaha samaya bhI adhika nahIM rahA / zrI veNIcanda jI mahArAja ko zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja, zrI zivalAla jI mahArAja jaise suyogya ziSyoM kI upalabdhi huI, jinakA paricaya Age diyA jaaegaa| svargavAsa zrI veNIcanda jI mahArAja kA svargavAsa saMvat 1661 phAlguna kRSNA aSTamI ke dina cainapurA meM huA / aisA 'Agama ke anamola ratna' meM ullekha hai| zrI veNIcanda jI mahArAja apanI dharmakriyAoM ke sajaga sAdhaka the| yahI kAraNa hai ki svargavAsa se pUrva anazana Adi svIkAra kara ve samAdhimaraNa pA sake / sampradAya to sirpha zarIra hai, prANa to AcAra hai, dharma kriyA hai| yadi prANa kI upekSA kara zarIra ke hI pIche par3e rahe to yaha kaisI viDambanA hogii| dharma evaM AcAra kriyAoM kI upekSA kara jo vyakti sampradAyavAda phailA rahe haiM, ve eka prakAra se AtmA kI avagaNanA kara zarIra bAda kI mahattA kA pracAra karane vAle ajJAnI jaise haiN| -'ambAguru-suvacana' Mano Tu Tu Tu Tu Tu Jian Qu dy 1880 ma dabhagamaHARIEHINDEEBARE marAjATTRINTEDive Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja 000000000000 000000000000 mevAr3a meM jina-zAsana ko samalaMkRta karane vAle saMta-ratnoM ko jyotirmayI paramparA meM pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja kA samujjvala vyaktitva apanI vimala suyaza kAnti se sarvadA damakatA rhegaa| mevAr3a ke saMgha ko suvyavasthita navInatA se susajjita karane kA zreya pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja ko denA hI hogaa| janma saMgesarA / ji0 cittaur3agar3ha) eka choTA-sA prAcIna gA~va hai, nadI ke kinAre basA hai| prAcIna asalI nAma zRgezvara hogA / vahI Age calakara saMgesarA kahalAyA / jogiyoM kA yahA~ bahuta purAne samaya se prabhutva rahA / zrI zivalAla jI sahalota yahA~ ke supratiSThita nAgarika the| pUjya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja inhIM kI saMtAna the| mAtA kA nAma suratAbAI thA / vi0 saM0 1917 jyeSTha kRSNA amAvasa kI saghana rAtri meM suratAbAI ne eka putraratna ko janma diyA / vahI zizu kAlAntara meM mevAr3a dharmasaMgha kA zAsaka siddha huaa| kahate haiM, bAlyAvasthA meM hI kisI jyotiSI ne janmAMka dekhakara bacce kA ujjvala bhAgya btaayaa| itanA hI nahIM, usane spaSTa kahA ki baccA itanA bhAgyazAlI hai ki kabhI mevAr3a kA zAsaka bane / yadyapi yaha bAta usa samaya kevala 'bAta' mAtra thI, usake phalita hone kI na koI saMbhAvanA hI thI, aura na vizvAsa hI kintu phira bhI bacce kA nAma 'ekaliMga' rakha diyaa| yoM mevAr3a kA rAjya ekaliMga jI (mahArANA ke iSTa devatA) kA hI mAnA jAtA hai / bAlaka ekaliMga acche saMskAroM meM thA / zrI zivalAlajI jainadharma ke dRr3ha anugAmI pUjanIya zrI veNIcandajI mahArAja ke agragaNya zrAvaka-ratna the / zrI suratAbAI bhI unase bhI do kadama Age dharmAnugAminI thii| bAlaka ekaliMga aise saMskArita mAtA-pitA ke sasaMskAroM ko bacapana se hI AtmasAt karatA, gulAba kusuma kI taraha nirantara vikasita hotA rahA / bacapana meM tatkAlIna paramparA ke anusAra Avazyaka adhyayana kara zrI ekaliMga apane pitA ke kAryoM meM hAtha ba~TAne lgaa| vaya kI abhivRddhi ke sAtha hI sAMsArikatA ke kaI anubhava zrI ekaliMga ko milane lge| yadyapi gArhastha jIvana nitAnta abhAvagrasta nahIM thA, phira bhI loka jIvana meM svArthoM ke bhayaMkara saMgharSa jo calate the, unheM dekhakara yuvA ekaliMga kA hRdaya sAMsArikatA se uparata hone lgaa| pAralaukika tathA ihalaukika sadsaMskAroM ke abhyudaya kA hI pariNAma thA ki zrI ekaliMga jI ko yuvAvasthA meM praviSTa karane ke sAtha virakti se anurakti hone lgii| saMsAra bAMdhatA hai, isalie bandhana hai| zrI ekaliMga jI ko bhI saMsAra ne bA~dhane meM koI kora kasara nahIM rkhii| kintu unakI sudRr3ha vairAgyAnubhUti ke Age kisI Agraha ke Tikane aura calane kA avasara hI na thA / zrI ekaliMga jI bAlabrahmacArI hI rahe / POTOWNSAR Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 mAtA-pitA cala base, sAMsArika anityatA kA eka aura citra ubhara aayaa| zrI ekaliMgajI ke bhAvuka hRdaya meM vairAgya kA jo paudhA lahalahA rahA thA, use eka bahAra aura mila gii| ucita samaya dekhakara zrI ekaliMgajI ne udAtta virAga kI lahara meM laharAte huye, apane bar3e bhAI zrI mor3IlAlajI ke sAmane dIkSA kA prastAva rakhA, jo bar3I tejI ke sAtha ThukarA diyA gyaa| zrI ekaliMgajI to yaha pahale hI jAnate the, unheM Azcarya nahIM huaa| zreSTha kArya meM sarvadA vighna Ate hI haiM, isase zrI ekaliMga jI anajAna nahIM the| kintu sAtha hI ve yaha bhI jAnate the ki prayatna karate rahane se kArya siddha ho jAyA karate haiN| zrI mor3IlAlajI ke nirantara virodha ke upasthita rahate hue bhI unakA vairAgya zithila nahIM huA, dRr3ha hI hotA gyaa| unhIM dinoM pUjanIya zrI veNIcanda jI mahArAja kA vahA~ padArpaNa ho gyaa| mahArAja zrI ke vairAgyotpAdaka upadezoM kA janatA para bar3A sundara asara hone lgaa| yaha avasara zrI ekaliMgajI ke lie abhISTa siddhi kI sUcanA lekara aayaa| munizrI ke upadezoM se zrI mor3IlAla jI ko eka nayA dizAbodha huaa| zrI ekaliMgajI ke dIkSA ke Agraha para jo unakI pratikriyA thI, usa para unhoMne naye sire se vicAra prArambha kara diyaa| unhoMne anubhava kiyA ki unakA durAgraha kevala moha ke kAraNa hai / moha bhava-bhramaNa kA mUla hai unhoMne socA ki ekaliMga ke AdhyAtmika abhyudaya ko rokanA merA usake prati hI nahIM, samasta mAnava samAja ke prati aparAdha hai| mujhe zIghra hI isa aparAdha se bacanA hai| unhoMne tatkAla hI zrI ekaliMgajI ko bulAkara dIkSA ke lie saharSa anumati pradAna krdii| vi0 saM0 1948 phAlguna zuklA pratipadA maMgalavAra vaha zubha dina thA, jaba mumukSu-ratna zrI ekaliMgajI kA AkolA meM sapanA sAkAra huaa| dIkSA ke sAta dina bAda hI bar3e bhrAtA zrI mor3IlAla jI kA dehAnta ho gyaa| yaha bhI eka suyoga hI thA ki dIkSA bhAI ke avasAna ke pUrva hI sampanna ho gaI / yadi aisA nahIM hokara kucha dina kI bhI derI hotI to jaina-jagat ke bhAgya meM udita hone vAlA yaha sitArA ugatA yA nahIM bhI! HAWAITITIO jJAnArAdhanA mevAr3a ke muni-saMgha meM isa samaya bar3I vizRkhalatA thii| mahAna kriyA pAtra zrI veNIcandajI mahArAja ke sAnnidhya meM zrI ekaliMga jI dvArA saMyama grahaNa karane se sampUrNa mevAr3a jaina saMgha meM eka naI AzA kI lahara vyApta ho gii| tIsa varSa kI umra meM dIkSita hokara bhI naye munizrI meM jJAnArAdhanA kI bar3I lalaka thii| tatkAlIna paristhitiyoM meM jJAnArAdhanA kA saphala sAdhana milanA bhI AsAna nahIM thaa| viduSI mahAsatIjI zrI nagInAjI tatkAlIna mahAsatI maMDala meM bar3I prabhAvazAlI vidvAna mahAsatI jI thiiN| navadIkSita munizrI ko zAstrAbhyAsa dene kA bIr3A utthaayaa| tIna varSa kalpAnusAra sevA meM rahakara munizrI ko zAstroM kA sundara abhyAsa karA diyaa| AcArya-padotsava prastuta aitihAsika vivaraNa se pAThaka yaha to acchI taraha jAna hI cuke haiM ki pUjya zrI mAnajI svAmI tathA kavirAja zrI rikhabadAsajI mahArAja ke svargavAsa ke bAda mevAr3a kI muni-paramparA kA abhyudaya ruka-sA gyaa| jo muni the, ve bahuta hI kama the aura jo the ve bhI bikhare hue the| usa sthiti meM mevAr3a zrAvaka saMgha bar3I nirAzA kI sthiti meM cala rahA thaa| jaba se hamAre carita-nAyaka ne saMyama liyA, saMgha meM abhyudaya kI phira naI lahara cala pdd'ii| (PARD 0000 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PPPM tIrthakaroM ke samavasaraNa kA citrAMkana- catuSkoNa samavasaraNa evaM vRttAkAra samavasaraNa : yadukulabhUSaNa zrI nemikumAra (22veM tIrthaMkara) kI barAta / rAjula ke pariNaya hetu jAte samaya / zrI gulAbacanda jI mahArAja kI kalAkRti / zrI gulAbacanda jI mahArAja kI kalama se citrita / ./ Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja | 165 nakA . " 000000000000 000000000000 ROMANKOSH Ume Ca dIkSA ke prArambhika dasa varSoM meM hI sAta-ATha naye ziSyoM kI upalabdhi ho gii| isa taraha muni-saMgha bhI puSTa hone lgaa| munisaMgha meM eka kAlUrAma jI mahArAja the| ye zrI tejasiMhajI mahArAja ke sampradAya ke par3avAI the| mevAr3a sampradAya ke AmnAyAnusAra vicarate the / mevAr3a jaina saMgha ke pratyeka jAgarUka sadasya ke anusAra inheM bhI saMgha ke netRtva kA prazna bar3A akhara rahA thaa| inakA cAturmAsa rAzamI thaa| ye ekAkI vicarate the / ' kintu bar3e prakhara aura sakriya kAryakartA the| sampradAya meM AcArya kI kamI se kaI vikSepa aura zaithilya A rahe the| unakA nivAraNa AcArya kI sthApanA se hI ho sakatA thaa| zrI kAlUrAmajI mahArAja ne zrAvakoM ko prerita kiyaa| zrAvakoM ne isa samayocita prastAva kA bar3I umaMga ke mAtha samarthana kiyA / tatkAlIna sthAnIya hAkima maganalAla jI, nAyaba hAkima jodharAjajI siledAra lAlacandajI mahAzaya bhI prastuta utsava meM acchA sahayoga dene ko sahamata ho gaye / cAturmAsa meM samucita vAtAvaraNa taiyAra kara usI varSa pauSa zuklA 10 ko sanavAr3a meM mevAr3a saMgha kI baiThaka sampanna huI / usameM AcAryapada bAlabrahmacArI pUjanIya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja ko denA nizcita kiyA tathA jyeSTha zukla paMcamI bRhaspativAra ko rAzamI meM AcAryotsava karanA nizcita kiyaa| mevAr3a saMgha kI baiThaka ke nizcayAnusAra uparyukta tithi para AcArya-padotsava kI rAzamI meM bar3I taiyAriyA~ huI / 'occhava' kI pustikA ke anusAra uparyukta tithi para zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja ThA0 6, paMDita-ratna zrI nemacandajI mahArAja (amarasiMhajI mahArAja kI sampradAya ke ) ThA04, zrI kAlUrAmajI mahArAja ThA0 1 tathA mahAsatI jI zrI kaMkUjI mahArAja ThA0 6, zrI varadUjI mahArAja ThA0 15, ina munirAja evaM mahAsatiyoM ke alAvA svadharmI lagabhaga do hajAra aura itane hI ajaina bhAI-bahanoM kI zAnadAra upasthiti thii| bahuta hI sundara samAroha ke sAtha pUjya zrI mAnajI svAmI ke pATa para zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja ko AcArya ke rUpa meM sthApita kiyA / AcAryapada caddara samarpaNa ke avasara para upasthita caturvidha saMgha ne bar3I zraddhA ke sAtha apane naye AcArya ko svIkAra kiyaa| ukta avasara para upasthita prasiddha krAntikArI, spaSTa vicArI, dArzanika zrI bAr3IlAla motIlAla zAha (ahamadAbAda) ne zrAvaka saMghoM ko sampradAya ke prati zraddhAvAna aura samarpita rahane kA AhvAna kiyaa| unhoMne zrAvaka saMghoM se apIla kI ki AcArya to Aja hamane sthApita kara diye haiM, cAdara pUjyazrI ke kandhoM para dhara dI hai, kintu isakA gaurava kAyama rakhanA cAroM tIrthoM kA kartavya hai / AcArya ke mahattva ko bar3hAne meM pratyeka ko yogadAna denA cAhie / jahA~ AcArya zrI padhAreM, AsapAsa ke sajjanoM ko parivAra sahita vahAM pahuMcakara sevA karanI cAhie / sampradAya ke niyamoM kI pratyeka kSetra meM pratipAlanA honI caahie| usa avasara para zrAvaka-saMghoM ne sampradAya ke hita meM jo nirNaya lie unakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai| 1. paramparAgata AmnAya ke anusAra pratidina pratikramaNa meM 4 logassa kA dhyAna, pakkhI ke dina 12 logassa kA dhyAna, baiThatI caumAsI, uThatI caumAsI, phAlgunI caumAsI do pratikramaNa aura 20 logassa kA dhyAna, saMvatsarI para do pratikramaNa aura 40 logassa kA dhyAna karanA caahie| 2. do zrAvaNa hoM to saMvatsarI bhAdrapada meM tathA do bhAdrapada hoM to saMvatsarI dUsare bhAdrapada meM karanI caahie| 3. saMta satIjI ke cAturmAsa kI vinatI AcArya zrI ke pAsa karanI caahie| 4. apane AcArya upasthita hoM to anya sAdhuoM kA vyAkhyAna nahIM ho| vyAkhyAna AcArya zrI kA hI honA yogya hai| FREEEEE ATTINAR jA 1 muni akele the, parantu samudAya kI AmanAya mujaba calate the|- 'occhava' pRSTha 3 / 2 occhava kI pustikA, pR06 CA .... -.-. radha For Private & Personal use only .'.83 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 MERO Paraa 5. kisI ke ADambara ke prabhAva meM Akara apanI sampradAya kI AmnAya nahIM chor3anA / 6. dIkSA lene ke bhAva hoM to apanI hI sampradAya meM dIkSA lenaa| isa taraha sampradAya ke hita meM Avazyaka nirNaya lekara samasta saMghoM kI usa samaya sahamati le lI gii| AcArya padArohaNa se samaya nimnAMkita saMta mahAsatIjI AjJA meM the pUjya AcArya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja ThA06 / zrI dhanarAjajI mahArAja ThA0 4 (ye saMta mAlavA meM the) kAThiyAvAr3a meM 5 ThANA munirAz2a the, kintu unakA nAmollekha nahIM kiyA gyaa| __ mahAsatI jI vi0 mahAsatI jI kaMkUjI mahArAja ThA06 " , sarupAMjI mahArAja ThA05 ,, baradUjI mahArAja ThA08 " kastUrAMjI mahArAja ThA0 5 , kesarajI mahArAja ThA0 3 , gulAbajI mahArAja ThA02 isa taraha 16 munijI tathA 52 mahAsatIjI mahArAja kula 68 saMta evaM mahAsatI jI AcAryazrI kI nezrAya meM vicaraNa kara rahe the| AcAryapada ke riktasthAna kI pUrti ho jAne se samasta saMgha meM navotsAha kA vAtAvaraNa phaila gayA / AcArya zrI ke netRtva meM saMgha caturmukhI vikAsa karane lgaa| vizRkhalita sAdhu-sAdhvI-samAja punaH AjJAdhIna baratane lgaa| pUjya zrI bar3e sarala svabhAvI tathA nirADaMbarI the / balidAna banda pUjya zrI ke puNya pratApa se mevAr3a meM anekoM upakAra sampanna hue| vi0 saM0 1974 meM rAjakarer3A cAturmAsa thaa| usa samaya kAlAjI ke sthAna para hone vAlI hiMsA banda huI prastuta kArya meM tatkAlIna rAjAjI amarasiMha kA sahayoga bar3A sarAhanIya rahA / unhoMne apane adhikAra se ammara paTTA kara diyaa| abhayadAna FIRY MASTI saM0 1977 ke varSa meM nAthadvArA cAturmAsa thaa| usa cAturmAsa meM lagabhaga do hajAra bakaroM ko abhayadAna milA / yaha kama upakAra nahIM thaa| 1 / zrI gopAlajI / / zrI rAmajI / / paTTA naM0 30 sAbata siddha zrI rAjA bahAdura zrI amarasiMhajI baMcanA hetu kasvA rAjakarer3A samasta mahAjanA kA paMcA kasai araMca rAja aura paMca milakara bhairUjI jAkara pAtI mAMgI ke aThe bakarA va pAr3A balidAna hove jIre bajAe amariyA kIdhA jaavegaa| bIIrI pAtI bagase-so bhairUjI ne pAtI dodI ke manjUra hai| vAste mArI tarapha se A bAta manjUra hokara bajAe jIva balidAna ke amariyA kIdhA jAvegA / aura doyama rAja aura paMca milakara dharamazAlA mairUjI ke banA vaNI kIdI so dharamazAlA hone para I bAta rI parassatI kAyama kara dI jaavegaa| tA ke amumana logoM ko bhI khayAla revegA ke aThe jIva hiMsA nahIM hote hai / aura jIva hiMsA na ho bAki bhopA ko bhI hukama dedIdo hai / IvAste thAne A khAtarI likha devANI hai| saM0 1974 dutI bhAdavA sudI 1 / daH kesarImala koThArI rAvalA hukama sU khAtarI likha dI hai| PA ToRON COOOO AO8HIR HINABRARIANTaav -MAWAPERHI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja | 167 tapasvI bhI AcArya zrI tapa meM bhI bahuta Age the / AcArya padArUr3ha hone ke bAda pA~ca varSa ekAntara tapa kiyA / pacole aThAI sAta, nava aura gyAraha ke kaI thoka kiye / svargavAsa 000000000000 000000000000 pUjya AcArya zrI kA AcAryakAla mevAr3a sampradAya ke lie eka acchA yuga thA / sampradAya sAdhu-sAdhviyoM se adhika sampanna huaa| sAtha hI zrAvaka-samudAya meM utsAha aura dharmArAdhanA kA nayA vAtAvaraNa vyApta huaa| AcArya zrI kA saM0 1987 kA cAturmAsa UMThAlA (vallabhanagara) thA / yahIM pUjya zrI kA svAsthya vyAdhigrasta ho gayA aura zrAvaNa kRSNA 2 ko prAtaH 6 baje ve samAdhipUrvaka svarga sidhAra gaye / pUjya zrI kA svargavAsa mevAr3a saMgha ke lie eka AghAta thaa| saMgha viyoga se vihvala avazya thA, kintu isa bAta kA sabhI ko santoSa thA ki pUjya zrI ne apane pIche kaI acche munirAjoM ko taiyAra kiyA hai, jo mevAr3a saMgha kA netRtva karane meM sakSama haiN| pUjya zrI ne mevAr3a ko nayA vAtAvaraNa diyA, vyavasthA aura preraNA dii| sacamuca pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja kA abhyudaya mevAr3a ke lie varadAna siddha haa| ___anta meM zrI mevAr3I munijI kA yaha padya, jo pUjya zrI ke lie bilakula upayukta hI hai, uddhRta karatA huA prastuta nibandha ko samApta karatA hU~ mahAvIra ke sata zAsana meM zUra vIra gaMbhIra gunI / tapa saMyama kara teja-puja gaNanAyaka mahimAvanta munii|| dharma deva yogIndra bhadra tattvAgama guNa niSNAta hue| mevAr3a bhUmi mavi bhAgya ekaliMgadAsa prakhyAta hue / CONDS jaba PANTRA PARAN Co.. AUTHE ........2 PORNO HTTP HAURNIMAN guru kA gaurava ziSyoM ke dvArA hI vyakta hotA hai| jaise vRkSa kI zobhA usake madhura phala hai, sarovara kI zobhA zItala-madhura jala hai, sAgara kI zobhA ujjvala muktA-phala (motI) hai, usI prakAra guru kI zobhA aura mahimA bar3hAne vAlA ziSya-dala (ziSya parivAra) hotA hai| --'ambAguru-suvacana' - -- -- -- - -0--0-0-0-0-0 - AIM . .. 4-ar ---" .SXAt-/ Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 mahimA-maNDita mevAr3a-bhUSaNa pUjya zrI motIlAlajI mahArAja saubhAgyazAlI bhArata sarvadA aneka dhArmika rAjanaitika sAmAjika vibhUtiyoM se samalaMkRta hotA rahA hai / janacetanA ko kisI viziSTa dizA meM sampreSita karanA kisI viziSTa vyaktitva ke dvArA hI sambhava ho sakatA hai / samaya ke daura meM saba kucha gujara jAtA hai, kintu sampreSaNa ke ve tattva yugoM taka amara raha jAyA karate haiM / mevAr3a ke jaina-samAja ko dizA-nirdezana karane meM jina satpuruSoM kA yoga hai, unameM mevAr3a-bhUSaNa pUjya zrI motIlAla jI mahArAja kA eka mahattvapUrNa sthAna hai| janmasthAna pUjya zrI motIlAla jI mahArAja kA janmasthAna U~ThAlA (vallabhanagara) hai| mevAr3a meM U~ThAlA kA dhArmika evaM rAjanaitika dRSTi se eka vizeSa mahattva rahA hai / zAkta sampradAya ke anusAra zakti kA eka mAtRsvarUpa hai, jo pracalita bhASA meM 'mAtA' kahalAtA hai / U~ThAlA usakA pIThasthala hai| prativarSa hajAroM hI nahIM, lAkhoM vyakti apane baccoM kI khuzahAlI ke lie 'U~ThAlA mAtA' kI manautiyA~ manAte haiM / U~ThAlA mAtA lokajIvana meM isa taraha ghula-mila cukI hai ki use koI bhI upadeza jana-jana kI zraddhA se nahIM haTA sakatA / rAjasthAna ke kisI bhI hisse meM cale jAiye, Ada bhavAnI U~ThAlA rI mAtA / bAlUDo rakhavArI e mAya / / ___ yaha gIta to Apa suna hI leMge / mukhyatayA zItalA saptamI ke dina to yaha gIta vAyumaNDala meM laharA hI jAtA hai / varSa meM eka bAra yahA~ melA bhI lagatA hai| rAjanaitika dRSTi se U~ThAlA bar3e saMgharSa kA sthAna rahA hai / mugala yuga meM yahA~ kaI lar3AiyA~ lar3I gaI / zaktAvata ballUsiMha ke balidAna ne U~ThAlA ko amara kara diyaa| mahArANA amarasiMha ke samaya meM mevAr3a ke pradhAna rAjavaMza zaktAvata aura cUMDAvatoM meM harAvala (senA ke agra bhAga meM rahanA) kA vivAda paidA huA thA / mahArANA ke lie ye donoM rAjavaMza samAna the| unhoMne prastAva rakhA ki U~ThAle ke gar3ha meM jo pahale praveza karegA vaha harAvala meM rahegA / U~ThAlA usa samaya mugaloM ke adhikAra meM thA / zaktAvata ballUsiMha aura cUMDAvata jaitasiMha apane-apane dala ke agragaNya the| donoM dala U~ThAlA para car3he / zaktAvata dvAra tor3anA cAhate the| kintu kiMvAr3oM ke tIkhI kIliyA~ (zUla) lagI thIM, hAthI Takkara nahIM mAre, dvAra TUTanA sambhava nahIM thA, udhara cUMDAvata divAra para car3hakara andara utarane kI koziza meM lage the| donoM kI bAjI dA~va para thii| donoM pratispardhA meM chAye hue the| derI donoM ko asahya thii| ballUsiMha ne dekhA-hAthI Dara rahA hai / bahAdura ballUsiMha kIloM para car3hakara Tika gayA aura mahAvata ko Adeza diyA ki hAthI ko hUla de ! usane hI nahIM, saikar3oM sAthiyoM ne kahA ki aisA nahIM ho sakatA ! kintu ballUsiMha ne kahA-ijjata kA prazna hai, merI AjJA hai, hUla do ! hAthI hUla diyA gyaa| hAthI ne kasakara ballUsiMha, jo kIloM para jhUla rahA thA, ko Takkara mArI, dvAra TUTa gyaa| kintu ballUsiMha kA zarIra chalanI-chalanI ho gayA, bar3e-bar3e zUla usake zarIra meM Ara-pAra ho cuke the| apanI bAta kA divAnA ballUsiMha mara gayA, kintu bahAdurI kI eka misAla kAyama kara gyaa| Manuela FOOware F OREILUSER Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahimAmaNDita mevAr3avaNa: ska pUjya zrI motIlAlajImahArAja Previbinoipury.org Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI motIlAlajI mahArAja | 166 000000000000 000000000000 18 ATURES MANNA ...... P cuMDAvata cainasiMha bhI divAra para car3hane meM saphala ho gyaa| kintu car3hate hI kile ke bhItara se eka golI lagI ki vaha punaH gira pdd'aa| girate-girate usane kahA-merA sira kATakara bhItara phaika do| vaisA hI kiyA gyaa| zaktAvatoM kA dala bhItara gyaa| usake pahale cUMDAvata kA sira bhItara jA cukA thA / ataH harAvala kA haka to cUMDAvatoM ke pAsa rahA, kintu zaktAvata ballUsiMha kI himmata mevAr3a ke vIroM ke itihAsa meM amara ho gaI / yaha to eka ghaTanA hai / U~ThAlA ke sAtha aisI kaI ghaTanAe~ jur3I huI haiM / yaha aitihAsika suramya nagara ber3aca nadI ke kinAre avasthita hai, jahA~ lagabhaga sau jaina parivAra nivAsa karate haiN| janma bIsA osavAla sAmara gotrIya zrI ghUlacandrajI kI patnI kA nAma jar3AvAdevI thaa| usane eka bAra svapna meM motiyoM kI mAlA dekhI / kAlAntara meM usane eka putra-ratna ko janma diyaa| usakA nAma motIlAla rakhA gayA / kahate haiM, dhUla meM phUla khilA karate haiM / vAstava meM dhUlacandra ke yahA~ eka aisA phUla khilA, jisakI surabhi se mevAr3a ke janamAnasa / kA dig-diganta varSoM taka surabhita rahA / zrI ghulacandra jI ke ghara kA vAtAvaraNa zAnta tathA saMskAra yukta thA / ataH bAlaka motIlAla, jo svabhAva se hI mRdu thA, pavitra vAtAvaraNa meM aura suniyojita tarIke se Dhalane lgaa| bAlaka motIlAla ko santa-darzana evaM vANI-zravaNa kA eka vizeSa cAva banA rahatA thA aura inhIM kAraNoM se usameM vizeSa guNa panapane lagA thA-'pApa-bhIrutA' / kucha bhI burA karate hue use eka Dara-sA lagatA thaa| eka bAra kI bAta hai, mA~ ne use kucha kakar3iyA~ kATane ko dI / kahA gayA ki kar3avI ko chor3akara mIThI ko choTe-choTe Tukar3oM meM kATa lo ! bAlaka motIlAla santa-samAgama se itanA jAna cukA thA ki vanaspati meM bhI jIva hai| ise kATanA pApa hai / icchA nahIM hote hue bhI mAM ko inkAra nahIM kara pAyA / kATane ko baitthaa| kintu mana meM dhAra liyA ki kakar3iyA~ isa taraha kATUM ki bhaviSya meM mA~ kabhI kakar3iyA~ na kaTAe ! usane kar3avI-mIThI sabhI kakar3iyA~ sAtha kATa ddaaliiN| mA~ ne Tukar3oM ko cakhakara dekhA to saba milI huI thiiN| mA~ ne kahA-yaha kyA kiyA ? motI ne kahA- mujhe to kucha sApha-sApha mAlUma bhI nahIM ho pAtA ki kar3avI kyA aura mIThI kyA? mA~ ne kahA-AyandA tU mata kATanA ! motI ne kahA-maiM bhI to yahI cAhatA huuN| usake bAda mAM ne kabhI kakar3iyA~ nahIM kaTAIM aura motIlAla isa pApa se bacA rhaa| pApa-bhIrutA ke aise saMskAra jisake aina bacapana meM hoM, vaha bAlaka sAMsArikatA meM lipta ho jAe, yaha sambhava hI kaise ho sakatA hai ? vi0 saM0 1943 meM janma pAkara inhoMne saMvat 1660, jaba inhoMne saMyama svIkAra kiyA taba taka ke satraha varSoM meM, yauvana kI dehalIja taka pahucate-pahu~cate anekoM anubhava liye| bAlyAvasthA meM hI mAtA kA viyoga sahanA par3A / mAtRviyoga kI yaha ghaTanA ajJAniyoM ke lie jahA~ zoka kA kAraNa hotI hai, zrI motIlAla jI ke lie eka sandeza banakara AI / deha kI nazvaratA kA saTIka paricaya mAtRviyoga se mila cukA thaa| mAtRviyoga janita zoka kI usa ghar3I meM vihvalatA ke sthAna para vairAgya ko hI adhika bala milaa| yaha unakI eka naisargika vizeSatA hI thii| svAvalambana zrI motIlAla jI thor3A hI par3ha pAye, kintu yogyatA thor3I nahIM thii| mAtA ke abhAva meM ghara kI dekhabhAla ke alAvA pitA ke vyApAra meM bhI hAtha baMTAne lage the / AsapAsa ke gA~voM meM mAla kI kharIda-pharokhta bahuta choTI avasthA meM hI kara liyA karate the / prAyaH sAmAnya bacce jisa umra meM apanA hoza bhI nahIM saMbhAla pAte, usa umra meM zrI motIlAla jI kA svayaM ekAkI vyApAra karanA, asAmAnya vizeSatA kA paricAyaka hai| zrI dhUlacandra jI, jo kramazaH vRddhAvasthA kI ora bar3ha rahe the, apane suyogya putra ko dekha phUle nahIM samAte the / bAlyAvara da nahanache - - Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 .. . D AURATTIMES ... .... A ve sapane saMjo rahe the ki bahuta zIghra hI eka bahU mere A~gana para AegI aura usakI bhAvabhInI sevA se merA vAddhaM kya eka vizeSa zAnti ko lie pUrNa ho jaaegaa| kintu honA kyA hai, ise kauna jAne ! yuvaka motIlAla jI ke vivAha ke prastAva cala hI rahe the ki acAnaka zrI dhUlacandra jI kA dehAvasAna ho gayA / mAtRviyoga to pahale ho hI cukA thA, pitA ke bhI anAyAsa isa taraha uTha jAne se zrI motIlAla jI kA saMsAra ke prati rahA-sahA anurAga bhI samApta ho gyaa| vairAgya aura dIkSA pitRviyoga kyA huA, mAnoM motIlAla jI ko saMsAra se eka mukti mila gaI / saMsAra aura sAMsArikatA ke prati jo eka ghRNA bahuta pUrva bacapana se mana meM pala rahI thI, vaha acAnaka sakriya banakara vairAgya mArga se jIvana ke dharAtala para cala pdd'ii| sAMsArika logoM ke AgrahoM aura pralobhanoM kA pAra na thA, kintu dRr3hanizcayI zrI motIlAla jI barAbara unheM ThukarAte rhe| pUjya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja usa samaya mevAr3a dharma saMgha ke pradhAna munirAja the / ve U~ThAlA padhAre / zrI motIlAla jI ke lie mAnoM svarNa sUrya kA udaya ho gyaa| unhoMne apane ko tyAga, tapa aura jJAnArAdhanA meM lagA diyaa| pUjya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja yuvaka zrI motIlAla jI ke isa AdhyAtmika abhyudaya se bar3e prabhAvita hue| unhoMne supAtra samajha tattvopadeza diyaa| vairAgya kI uttarottara pravarddhamAna laharoM meM jhUmate yuvAhRdaya zrI motIlAla jI ne apane sambandhiyoM ke sAmane saMyama kA prastAva rakhA / pArivArika jana bahuta pahale se samajha cuke the ki isa Urjasvala vyaktitva ko apane kSudra ghere meM bA~dhanA apane lie zakya nahIM hogaa| unhoMne thor3I-bahuta nanunaca ke bAda svIkRti de hI dii| mumukSu zrI motIlAla jI aba eka kSaNa bhI saMsAra meM khonA nahIM cAhate the| saM0 1960 mArgazIrSa zuklA saptamI ke zubhAvasara para sanavAr3a meM eka bahuta acche sundara samAroha ke sAtha zrI motIlAla jI ne pUjya zrI ke caraNoM meM saMyama prApta kara apanA abhIpsita prApta kiyaa| sevA aura sAdhanA saMyama yadi puSpa hai to sevA aura sAdhanA sugandha hai / puSpa meM yadi sugandha na ho to vaha kitanA sArthaka hai, pAThaka svayaM samajha sakate haiN| zrI motIlAla jI cilacilAtI yauvanAvasthA meM muni bane / yaha avasthA saMsAra meM pravezaavasthA hai / sazakta zarIra aura sabala indriyA~ anAyAsa hI isa umra meM vikAroM kI ora daur3a lagAtI haiN| isa umra meM saMyama lekara indriyoM ke ghor3oM para lagAma lagA unheM saMyama-mArga para pravRtta karanA eka aisA abhiyAna hai, jisake lie bahuta bar3I AdhyAtmika zakti kI AvazyakatA hotI hai / zrI motIlAla jI mahArAja meM yaha zakti paryApta thii| unhoMne saMyama lete hI eka samaya bhojana vaha bhI rUkhA aura ThaNDA lenA prArambha kara diyaa| yaha krama teraha varSoM taka calatA rahA / sAdhanA kevala AhAra-tyAga taka hI sImita na thii| jJAna, darzana kI tarapha bhI unmukha thI, zAstrIya adhyayana ke sAtha anya dharmagranthoM kA adhyayana bhI sAtha-sAtha calatA rahA / bahuta jaldI hI pravacana meM pravRtta ho jAne se pravacana yogya Avazyaka jJAna ke sampAdana meM bhI gahare zrama ke sAtha lage rhe| kucha varSoM meM hI pravacana meM camatkAra-sA pratIta hone lgaa| hajAroM zrotA mantramugdha bana pravacana meM ghaNToM lAbha uThAte rahate, yaha gaharI jJAna-sAdhanA kA paricAyaka hai| usa yuga meM lekhana kA bar3A mahattva thA / prakAzita pustakeM kama thiiN| adhikatara hastalikhita pustakoM kA hI prayoga hotA thaa| muni zrI bar3I gambhIratA ke sAtha lekhana-kArya meM pravRtta hue / isake pIche bhI eka prasaMga thaa| eka bAra munizrI ko 'logassa' kI hastalikhita prati kI AvazyakatA huI / eka sAthI muni, jo lekhaka the, se unhoMne kahA-"Apa eka 'logassa' kI prati likha deN|" lekhaka muni jI ne hA~ to kI, kintu antara meM upekSA ke bhAva the, jo sApha jhalaka rahe the / munizrI ne eka bAra punaH Agraha kiyA, unhoMne samayAbhAva btaayaa| sAtha hI kahA-yadi samaya milA to likha deMge / munizrI samajha gaye ki inakI bhAvanA likhane kI kama hai / . ka DOHORD RO Jinducationintenational www.sainelibrary.org Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI motIlAla jI mahArAja | 171 munizrI ne ukta avasara para socA- prayAsa karU to kyA maiM nahIM likha sakatA hU~ / dRr3ha nizcaya kara usI dina se sulekhana kA abhyAsa prArambha kara diyaa| thor3e hI dinoM meM munizrI kA lekhana motI kI lar3iyA~ pirone lagA / aba to munizrI ko likhane kA vaha cAva jagA ki dina meM chaha ghaNTA kabhI ATha ghaNTA likhane meM hI cale jAte / yaha krama varSo taka claa| Aja bhI pUjya zrI ke hastalikhita zAstra, caritra, DhAleM bar3I bhArI mAtrA meM upalabdha haiN| unake isa vizAla lekhana kArya ko dekha unako karmaThatA kA sikkA svIkAra karanA hI par3atA hai| lekhana kArya kitanA adhika zramasAdhya hai, ise Aja kevala vahI jAna sakatA hai, jo chaha ghaNTA lagAtAra baiThakara likhe / Aja hama kisI likhita patra ko tuccha-sA samajha phAr3a yA pheMka DAlate haiM, kintu yaha nahIM soca pAte ki ise taiyAra karane meM lekhaka kI kitanI jIvanI zakti kA vyaya huA hogA / Aja hama prakAzana- paramparA meM haiN| kintu hama lekhana paramparA ke RNI haiN| yadi lekhana paramparA bhArata meM nahIM hotI to hamAre hajAroM zAstra aura pUrvajoM kI karor3oM racanAeM hama taka pahu~ca hI nahIM paatiiN| hama pazu kI nAMI nitAnta rIte hote / una lekhakoM ko dhanya hai, jinhoMne atIta ko lekhana meM jIvita rakhA / AcAryatva aura upakAra saMvat 1687 veM varSa meM mevAr3a saMgha ke tatkAlIna AcArya pravara pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja kA U~ThAlA meM svargavAsa ho cukA thA / mevAr3a sampradAya ke catuvidha saMgha kI hArdika icchA thI ki AcArya pada para zrI motIlAlajI mahArAja ko abhiSikta kara diye jAe~ / zrI saMgha kA Agraha jabaradasta thA / kintu munizrI kisI pada para jAne ko kataI taiyAra nahIM the| munizrI ke vyaktRitva meM eka jAdU thaa| nirdoSa kriyA, anuThA vaktRtva tathA madhura vANI kA jana-jIvana para vilakSaNa prabhAva thA / pUjyazrI ke svargavAsa ke bAda mevAr3a kI vizAla dharmapremI janatA kI AzA ke sambala munizrI the / munizrI ke bar3hate prabhAva ko dekhakara kucha eka tattva aise bhI the, jo mana hI mana IrSyA kI Aga meM jalate rahate the| kintu sampradAya meM unakA koI prabhAva nahIM thA / munizrI bhI aise tattvoM se paricita the / ve yaha acchI taraha jAnate the ki aise tattva saMgha ke sAmUhika dabAva se abhI anukUlatA pradarzita kara rahe haiN| kintu bhaviSya meM sarvadA sAtha deMge, isakA koI vizvAsa nahIM / munizrI dRr3hatA ke sAtha AcArya pada ke lie inkAra ho gaye / caturvidha saMgha meM gaharI nirAzA chA gii| munizrI mevAr3a se dUra-dUra taka vihAra kara gaye / AcArya se rahita mevAr3a sampradAya meM eka aisI riktatA chA gaI jo asahya the| cAroM ora nirAzA kA vAtAvaraNa thA / isase sampradAya aura dharmasaMgha kI bar3I hAni ho rahI thI / jo kucha tattva munizrI ke antavirodhI the, janatA kA Akroza unake prati bhI kama nahIM thaa| jaise-jaise samaya bItatA gayA, AcArya kI anivAryatA bar3hatI gaI / yatra-tatra mevAr3a saMgha ekatrita hotA rahA aura eka mata se nizcaya hotA rahA ki kisI bhI kImata para munizrI motIlAla jI mahArAja ko AcArya pada ke lie manAyA jaae| saMgha ke DeTezanapyU munizrI ke pAsa pahuMcane lge| mevAr3a ke sAdhu-sAdhvI samAja ne jaise bhI ho AcArya pada dene kA nizcaya kara hI liyA / antatogatvA munizrI mevAr3a meM Aye aura saMgha meM AzA kI naI kiraNa camakane lagI / saMghoM ke pramukha aura sAdhu-sAdhvI munizrI ke pAsa ekatrita hokara AcArya pada ke lie gaharA dabAva DAlane lage / munizrI ne phira bhI inkAra kiyA / kintu isa bAra Agraha carama sImA kA thaa| AcArya ke abhAva meM saMgha kI jo sthiti hotI jA rahI thI, munizrI ne gaharAI se use samajhA / munizrI ne anubhava kiyA ki aba lambe samaya taka saMgha ko asahAya sthiti meM rakhanA ucita nahIM / AcArya jaise jimmedArI ke pada para AsIna honA, kaI kaThinAiyoM se paripUrNa hai phira bhI munizrI ne anubhava kiyA ki aba isa jimmedArI kI ghar3I meM dUra haTanA karttavyapatha se giranA hai| kAMToM kA tAja hai, kintu pahananA hI hogA / anyathA mevAr3a saMgha netRtvahInatA kI sthiti meM avaruddha ho jAegA / munizrI ne samaya kI cunautI ko samajhakara svIkRti bodhashramd - 000000000000 000000000000 *000000000 don hang d 5.BX/ Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 .... ......." gASHAD pradAna kara dI / mevAr3a ke caturvidha saMgha meM harSa kI lahara daur3a gii| kaI saMgha apane yahA~ AcAryapadotsava karAne ko utsuka ho gaye / anta meM saradAragar3ha saMgha ko caturvidha saMgha kI svIkRti milii| yathAsamaya mevAr3a kA caturvidha saMgha saradAragar3ha meM bar3e utsAha ke sAtha ekatrita huaa| saM0 1963 jyeSTha zuklA dvitIyA kA dina thA / mevAr3a ke caturvidha saMgha ne paramollAsa ke sAtha munizrI ko AcArya pada para abhiSikta kiyaa| mevAr3a saMgha kA netRtva pUjya zrI ke sabala kara-kamaloM meM sauMpakara saMgha ke pramukha sajjanoM ne bar3e santoSa kA anubhava kiyA / vyaktitva, vaktRtva aura upakAra pUjya zrI motIlAla jI mahArAja sAhaba kA vyaktitva apane Apa meM sudRr3ha aura AkarSaka thA / gehu~e varNa meM sugaThita vizAla deha-rAzi kA eka-eka aMga mAno DhalA huA sA thaa| vizAla deha ke anurUpa khile hue pUrNa candra jaisA mukha-maNDala, cibuka se hRdaya mAga taka calI AI madhya-rekhAMkita pralambamAna ayAla, suvistRta hRdaya, vizAla bhujAe~, UrdhvarekhAMkita yathocita pada-kamala-isa taraha pUjya zrI kA vapU-vaibhava kula milAkara bhAgyazAlI thaa| tana jitanA sundara thA, mana usase bhI kahIM jyAdA sundara thA / svabhAva se maJjula, vyavahAra meM paTu tathA bAtacIta meM zAlIna pUjya zrI apane yuga ke eka saphala aura suyogya AcArya the| AcArya zrI ke vyaktitva meM eka jAdU tathA vilakSaNa oja thA / jahA~ unake vyAkhyAnoM meM tathA darzanArtha hajAroM nAgarika umar3e Ate the vahA~ unake kisI pratipakSI ko Ane taka kI himmata nahIM hotI thii| AcArya zrI kA yuga sAmpradAyika saMgharSoM kA yuga thA / pratyeka sampradAya ke anuyAyI dUsare ko nIcA dikhAne kI ceSTA kiyA karate the| kisI ko bhI Amane-sAmane kaTu zabda sunA denA, usa samaya bar3A AsAna thA / usa sthiti meM bhI AcArya zrI kA ojasvI vyaktitva ochepana se kosoM dUra thaa| unake samakSa, kisI kA sAhasa nahIM ho pAtA thA ki vaha Akara koI vivAda kre|| mAravAr3a sAdar3I meM AcArya zrI kA cAturmAsa thaa| kucha upadravI tattva ena sAMvatsarika pratikramaNa ke avasara para dvAra para nAcane aura cillAne lage / zrAvaka varga jo pratikramaNa meM lagA thA, isa cillAhaTa se kucha udvelita ho gyaa| zrAvaka pratikAra ko udyata hue to pUjyazrI ne roka diyaa| dUsare dina vaha camatkAra huA ki sAre aparAdhI tathA upadravI tattva caraNoM meM pahu~ca kSamA-yAcanA karane lge| pUjya zrI jaba kahIM vihAra karate, hamane dekhA ki jo bhI vyakti unheM dekhatA, prabhAvita natamastaka ho jaataa| prAyaH gA~voM meM anapar3ha kisAna loga muniyoM ko dekhakara unakA ThaThThA kara liyA karate haiN| kintu pUjya zrI ko yadi koI dekha letA to vaha baiThA bhI tatkAla khar3A ho jAtA / pUjya zrI bhI khar3e rahakara usakI bhakti ko racanAtmaka rUpa dene lagate / kucha tyAga pratyAkhyAna karAte hue Age bar3ha jAte / prAyaH dekhA gayA ki unhoMne jise bhI pratyAkhyAna, tyAga ke lie kahA to kabhI inkAra nahIM skaa| isa taraha pUjya zrI kA Urjasvala vyaktitva jana-jIvana ke lie bar3A upayogI siddha hotA rahA / eka bAra khamanaura cAturmAsa meM Ida kA dina thaa| vaha bakarA Ida thii| eka bakarA zAma ko kisI taraha apane bandhana se chUTa AyA jo sIdhA pUjya zrI ke pATa ke nIce Akara baiTha gayA / rAta bhara usI taraha baiThA rahA / prAtaH usake adhikArI ko bulAyA / vaha bar3A Aga-babUlA thA, kintu pUjya zrI ke darzana karate hI pAnI-pAnI ho gyaa| usane turanta vandana kara bakare ko amara karane kI ghoSaNA kara dii| usane kahA-santa kA darabAra khudA kA darabAra hai| merA bakarA yahAM pahuMca gayA to khudA ke pAsa hI pahuMcA / jo khudA se jA milA, use koI insAna kaise mAra sakatA hai / usake pAsa eka bakarA aura thaa| use bhI usane abhaya de diyaa| aisA thA pUjya zrI kA adabhUta vyaktitva / pUjya zrI kI vANI kevala hRdaya kI vastu hotI thI, jo kevala hRdaya se AtI thii| vANI meM aisI saralatA evaM sahajatA thI ki zrotA use turanta hRdayaMgama kara jAe / pUjya zrI kI vANI meM eka jAdU-sA asara thA / isake kaI pramANa haiM / SHARE RAMES Mana Tu Tu Tu Tu SBRRO HUISIEKARNILOSTERON ananarasia Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI motIlAlajI mahArAja | 173 000000000000 000000000000 eka bAra gurudeva kA holI cAturmAsa tirapAla (mevAr3a) thaa| vahA~ para raMgapaMcamI ko bIca bAjAra meM kSatriya bakaroM aura pAr3oM kA vadha kiyA karate / vahA~ unheM pakAkara khAte bhii| yaha unakA kAryakrama kaI varSoM se calA A rahA thaa| bAjAra meM lagabhaga sArI bastI ahiMsaka samAja kI thii| unhoMne sare Ama hone vAle isa kukRtya ko rokane kA bharapUra yatna kiyA, kintu saphalatA nahIM milii| unhoMne sarakArI kAryavAhiyA~ bhI kii| kaI bar3e-bar3e vyaktiyoM ne pUrI tAkata se ise rokane kI ceSTA kI, pariNAma meM kevala zUnya hI rahA / holI para pUjya zrI vahIM the| raMgapaMcamI kA samaya nikaTa thaa| vyAkhyAna bAjAra meM ThIka usI sArvajanika sthAna para hotA thA, jahA~ yaha kukRtya hone vAlA thaa| jyoM-jyoM paMcamI kA samaya nikaTa AtA jA rahA thA, tyoM-tyoM dharmapriya janatA ko usa krUra ghaTanA kI cintA cintita kiye jA rahI thii| kisI ne kahA-paMcamI ko yahA~ vyAkhyAna nahIM ho paaegaa| pUjya zrI ne pUchA-kyoM ? isa 'kyoM' ke uttara meM pUjya zrI ko sArI vAstavika jAnakArI mila gaI / pUjya zrI ne socA-Aja jisa sthala para ahiMsA, dayA aura karuNA ke gIta gAye jA rahe haiM, kucha hI dinoM meM vahA~ mUka pazuoM kI lAzeM tdd'peNgii| khUna ke phavvAre chUTeMge / oha ! yaha to bar3I durghaTanA hogii| pUjya zrI ne dUsare hI dina apane pravacana meM karuNA kI dhArA bahAnA prArambha kara diyaa| jo bhI a-jaina pravacana suna letA usake vicAroM meM bhArI parivartana ho jAtA ! zrotAoM meM jaina kama a-jaina jyAdA hote the| pravacanoM kA asara raMga lAne lgaa| paMcamI ke eka dina pUrva samasta kSatriya samAja kI eka khulI baiThaka huI aura bahuta hI spaSTa vAtAvaraNa meM ullAsapUrvaka sabhI ne eka mata se usa sthAna para hiMsA banda karane kA prastAva pArita kara diyaa| bhagavAna rAma aura gurudeva zrI kI jaya bolate hue kSatriya samAja ne gA~va ke bIcoMbIca khelI jAne vAlI khUna kI holI ko sadA ke lie banda kara dii| paMcamI ke dina jahA~ khUna kI holI khelI jAtI thI, usa sthAna para samasta kSatriya aura anya ahiMsaka samAja ne milakara miThAI bA~TI aura raMga kI holI khelakara apavitratA ke kalaMka ko sadA ke lie miTA diyaa| pUjya zrI ke jIvana meM aisI saphalatAoM ke kaI adhyAya jur3e hue haiN| rAjakarer3A ke rAjAjI zrI amarasiMhajI pUjyazrI ke upadezoM se bar3e prabhAvita the| cAturmAsa meM unhoMne kabhI apane hAthoM meM koI zastra dhAraNa nahIM kiyaa| barAbara khaGga rakhane vAle rAjAjI cAroM mahIne ahiMsaka bane rhe| unhoMne kAlAjI ke sthAna para jo hiMsA sIdha zrI rAjA bahAdura zrI zrI amarasiMha jI baMcanA hetu karer3A meM zrI kAlAjI ke sthAna para bolamA vAle bakarA car3hAte the / 74 meM zrI jaina bAIsa sampradAya ke pUjya mahArAja zrI ekaliMgadAsajI kA cAturmAsa thA jinake upadeza se balidAna nahIM car3hAnA taya pAyA aura Ama-gAma vAloM ne pAlI bhI mAMgI, jAnavara balidAna nahIM hone kI dii| jaba se hI banda hai / I hAla meM vI sampradAya ke pUjya zrI motIlAlajI kA cAturmAsa hai, phira upadeza huaa| aba sabakI icchAnusAra sure rUpAI jAve hai / so I sthAna para balidAna nahIM kre| amarA kara deve| bhopA va Ama loga isakI pAbandI rakkheM / lope jisake hindu ko gAya musalamAnoM ko suara kA sogana hai| noTa-I mujba mure khudA kara rUpA dI jAve / yaha paTTA yahA~ se Ama ko diyA jAve / 2002 kA bhAdavA suda 11 maMgalavAra, jalajulanI gyArasa / daH mAMgIlAla TukalyA zrI hajUra kA hukama tUM paTTo likhIyo / yaha paTTA ThikAnA karer3A se ijarA huaa| da: chaganalAla depurA kArakuna / Thi-karer3A 2002 kA bhAdavA sudI 11 / .... . . cha Jan Luucation intematonal For Private & Personal use only -:58xat Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 BHUM SETTITLESS .... pahale kaI varSa banda rahI, phira cAlU ho gaI thii| pUjyazrI ne rAjAjI ko pratibodha dekara use phira se sadA ke lie banda krvaadii| badanaura ke ThAkura sAhaba bhI gurudeva zrI ke ananya bhaktoM meM se eka the| unhoMne gurudevazrI ke badanaura padArpaNa ke avasara eka sau bIsa gA~voM meM agatA plaayaa| jhADaula cAturmAsa meM navarAtri ke avasara para kaI balidAna hone vAle the| pUjyazrI kA vahIM cAturmAsa thaa| pujArI pUjyazrI ke upadezoM se prabhAvita thaa| bhAva (zarIra meM devatA kA Aveza lakSita hotA hai to use bhAva AnA kahate haiM) meM Akara usane upasthita jana-samudAya ke samakSa kahA ki bhAiyo ! yahA~ pUjyazrI kA cAturmAsa hai| ataH koI balidAna nahIM hogA ! vAstava meM vahA~ koI bali nahIM huii| rAzamI meM pUjyazrI kA varSAvAsa pravAsa thA / vahA~ kucha dinoM taka varSA nahIM huii| paramparAgata andhavizvAsa aise avasara para adhika umara AyA karate hai| hiMsaka logoM kA eka bahuta bar3A dala eka bar3e masta pAr3e ko lekara nagara ke nikaTa hI pahAr3I para, jahA~ devI kA sthAna hai, phuNcaa| devI ke liye vahA~ kiye jAne vAle balidAna kA tarIkA bhI bar3A krUra thA / pAr3e ko kATa kara usake zarIra ko TheTha Upara se nIce lur3hakA diyA jAtA thA / usa pAr3e kA bhI yahI hasra hone vAlA thaa| sAre nagara meM isa bAta kI bar3I carcA thii| pUjyazrI ke kAna para yaha bAta phuNcii| pAsa hI unake eka yuvaka manoharalAla pokharanA khar3A thA / pUjyazrI se prerita ho vaha tatkAla pahAr3I para car3ha gyaa| saikar3oM vyakti AsapAsa khar3e romAMcita-se eka bIbhatsa dRzya dekhane ko Atura the| Dhola-DhamAke, jhAlara-DaMke pUrI teja raphtAra se baja rahe the| tabhI manoharajI Age bar3he aura eka hI jhaTake se rasI kATakara unhoMne pAr3e ko khulA kara diyaa| ve usa vizAla jana-samUha meM se pAr3e ko hA~kakara nIce le Aye / bar3I gajaba kI zakti A gaI thI usa vaNik-yubaka meM / hiMsaka dala atyadhika kruddha hokara daur3a par3A / kintu manoharajI pAr3e sahita thAne meM dAkhila ho gye| thor3I dera bAda hI AsamAna meM umar3a-ghumar3akara bAdala chA gaye aura itane joroM se barase ki dharatI kI sArI pyAsa bujhA dii| varSA to hotI hii| kintu yadi vaha bali de dI gaI hotI to bali-prathA ke prati vizvAsa kI eka naI kar3I aura jur3a jaatii| jo jIvana vizva-hita ke lie samarpita ho jAtA hai vaha usa nadI ke samAna bahA karatA hai, jo jidhara bhI jAtI hai, donoM kinAroM ko harA-bharA kara detI hai| pUjyazrI sacamuca saritA ke samAna the| ve jidhara cale, udhara upakAra, tyAga, tapa ke saikar3oM-hajAroM phUla khilate rhe| badanaura ThAkura sAhaba kI kanyA kA vivAha thA / kSatriyoM meM vivAha ke avasara para atizaya hiMsAe~ hotI haiN| pUjyazrI badanaura hI virAjita the / ThAkura sAhaba ko vivAha meM hiMsA nahIM karane kA upadeza diyaa| pUjyazrI ne kahA-"vivAha se do jIvana milakara banane-bar3hane kA nirNaya karate haiN| aise avasara para kinhIM jIvoM ke bane-banAye jIvana ko naSTa-bhraSTa karanA anyAya hai| ThAkra sAhaba ne vivAha meM jIvoM kI hiMsA para roka lagA dii| dUdha aura phala-phUla se barAtiyoM ko santuSTa kiyA, mAMsa upalabdha nahIM kiyA / pUjyazrI kI thor3I-sI preraNA se, hone vAlA bhayaMkara hiMsAkANDa Tala gyaa| pUjyazrI ekatA ke bar3e samarthaka the / ve sAdhu-samAja aura zrAvaka-samAja meM saiddhAntika AdhAra para sahayogAtmaka aikya cAhate the| . kinhIM vizeSa kAraNoM se usa samaya mevAr3a ke muni-saMgha meM bheda-bhAva cala rahA thaa| pratipakSa, jo pUjyazrI ke bar3hate prabhAva se khinna thA, kaI taraha ke mithyA Aropa lagAkara manastoSa karane meM lagA thaa| apanI bhUla kahA~ hai, isa bAta ko DhUMr3hane ko koI taiyAra nahIM thaa| AropoM kA vAtAvaraNa thA / pUjyazrI zAsana-hita meM saba kucha sahate rahate the / pUjyazrI ke zAntipUrNa vyavahAra se sArA samAja bar3A prabhAvita thaa| phalata: jo pakSa Aropa lagAne meM vyasta thA, use vikaTa sAmAjika pratIkAra kA sAmanA bhI karanA par3atA / kriyA kI pratikriyA hotI hI hai| - 00008 @ ORARO ma GENERanataram kAbananAaam Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI motIlAla jI mahArAja | 175 000000000000 000000000000 jo kucha cala rahA thA, isase pUjyazrI prasanna nahIM the| ve mevAr3a ke muni aura upAsakoM meM ekatva dekhanA cAhate the| pUjyazrI ne apane Apako kabhI galatI meM nahIM Ane diyaa| unhoMne pArasparika bhedabhAva ko miTAne ke kaI bAra yatna bhI kiye| aisA bhI avasara AyA ki pUjyazrI apane samasta mahattva ko eka tarapha dharakara dUsare ke sthAna para bhI cale gye| bahuta lambe samaya taka prayatna ko pUrNa saphalatA nahIM milii| kintu 'jUNadA' meM eka avasara aisA bhI AyA mevAr3a ke muni-samAja kA pArasparika vigraha bar3e sauhArdrapUrNa vAtAvaraNa meM samApta ho gayA / isa avasara para pUjyazrI ne jahA~ bar3I zAlInatA aura AtmIyatA kA paricaya diyA, vahA~ zraddheya samAdaraNIya zrI mAMgIlAlajI mahArAja sAhaba ne bhI samucita namratA tathA hArdikatA kA paricaya diyaa| isa taraha mevAr3a meM jo eka apriya prasaMga cala rahA thA, vaha samApta ho gyaa| pUjyazrI muni-samAja ko eka sUtra meM pirokara samAja ke AdhyAtmika abhyudaya meM isa zakti kA upayoga karanA cAhate the, kintu jUNadA meM jisa ekatA kA sUtrapAta huA, vaha aikya AzAnurUpa pratiphala nahIM lAyA / kAraNa jo bhI rahe hoM, unheM spaSTa karane kI AvazyakatA nahIM / mevAr3a kA dhArmika jagata una paristhitiyoM se prAyaH paricita hai hii| aikya ubhaya pakSasparzI siddhAnta hai / eka pakSa cAhakara bhI aikya kA nirmANa nahIM kara sakatA, jaba taka apara pakSa sahayoga na de / jahA~ taka pUjyazrI kA prazna hai, ve aikya ke lie sadA-sarvadA taiyAra rhe| usI kA pariNAma thA ki varSoM kA vaimanasya ekabAragI to dhula gyaa| pUjyazrI sAre sAdhu-samAja meM ekatA cAhate the| kintu sAtha hI unake kucha Agraha bhI the| unakA Agraha kisI pada yA sammAna kA nahIM thA, katipaya vizeSa mAnyatAoM ko lekara thaa| una mAnyatAoM ko ve kahIM bhI kasauTI para car3hAne ko taiyAra the / ve yaha bhI kahate ki koI yadi merI mAnyatA ko asatya siddha kara de to maiM tyAga karane ko mI tatpara rhuuNgaa| kintu jIvana bhara unheM koI asatya nahIM kara pAyA aura pUjyazrI una para DaTe rhe| ___sthAnakavAsI jaina muniyoM kA mAravAr3a sAdar3I meM bRhad sammelana huA thaa| pUjyazrI bar3I hArdikatA ke sAtha apanI kaI paramparAoM aura AcArya pada kA tyAga kara aikya hetu usameM mila gaye / kintu saMvatsarI Adi kI kucha aisI mAnyatAe~ thIM, jinheM unhoMne taba bhI nahIM chor3A thaa| itanA hI nahIM, zramaNa saMgha ne hI bar3e sneha ke sAtha una mAnyatAoM ko svIkAra kiyA / yadyapi zramaNa saMgha kA svIkAra karanA kevala aikya hetu thA aikya hetu hI sahI, kintu jo kUcha mAnA usake lie sacamuca saMgha sAdhuvAda kA pAtra hai| pUjyazrI zramaNa saMgha meM jAne-pahacAne mahattvapUrNa santa-ratna the| bar3e hI sammAna ke sAtha zramaNa saMgha ne usa samaya unheM 'mantrI' pada se vibhUSita kiyA / isa pada para pUjyazrI antima samaya taka bane rahe aura kArya karate rahe / isa bIca zramaNa saMgha kaI kaThinAiyoM ke daura se gujarA / kaI sampradAyeM TUTakara punaH alaga khar3I ho gyiiN| pUjyazrI para bhI dabAva DAlA gyaa| Agraha kiyA gayA alaga hone ko / kintu pUjyazrI ne kahA-'hA~' karake 'nA' karanA merA kArya nahIM hai| saMgha meM milate samaya 'hA~' kara diyA to aba 'hA~' hI rahegA / maiM to 'nA' nahIM kara sakatA / jahA~ taka samasyAoM kA prazna hai, pUjyazrI unako Apasa meM baiThakara sulajhAne ko mahattva diyA karate the| pUjyazrI zrAvaka samAja ko eka banAye rakhane ke himAyatI the| yahI kAraNa hai ki unhoMne jahA~ kahIM bhI phUTa dekhI, apane prabhAva kA prayoga kara use miTA diyaa| DUMgalA, bamborA, vallabhanagara Adi pacAsoM gAMvoM ke tar3e-tajAne pUjyazrI ne upadeza dekara zrama karake miTA diye| pUjyazrI galata paramparAoM ko tor3ane kA kArya bhI kiyA karate the| mevAr3a ke hI kucha gA~voM meM kucha eka aise parivAra the, jinheM gAMvoM ke vyakti achUta se bhI badatara samajhate the| logoM kI mAnyatA thI ki usa parivAra meM 'DAina' kA vAsa hai / kintu ye bAteM lagabhaga jhUThI aura andhavizvAsapUrNa thiiN| pUjyazrI aisI bAtoM kA ghora virodha karate the / pariNAmasvarUpa kaI parivAra, jo usa sthiti meM jI rahe the, mukta hue / Option Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Mir S Jinni masUdA meM kucha rAjavargIya gharAnoM meM parde kA itanA bhayaMkara bolabAlA thA ki bahaneM vyAkhyAna taka meM vajita thiiN| unakA saMsAra kevala cAra divArI taka sImita thaa| kintu pUjyazrI ko jaba yaha jJAta huA to unhoMne isa kuprathA kA kar3A virodha kiyaa| dUsare hI dina bahanoM kA vyAkhyAna meM AnA prArambha ho gyaa| gurudeva sudhAravAdI the / kevala vyAvahArika hI nahIM, AdhyAtmika sudhAra ke ve bar3e pakSadhara the aura hajAroM vyaktiyoM ko isa taraha unhoMne sudhArA bhii| AkolA ke yAdavoM meM madirApAna kI pravRtti adhika thii| pUjyazrI ne unameM se kaI bhAiyoM ko tyAga karA diye| ahiMsA aura jIvana-zuddhi ke kSetra meM pUjyazrI ko tyAga lene vAlA koI na koI sadasya prAyaH mila hI . jAtA thaa| kaI gAMvoM meM to aSTamI, ekAdazI Adi tithiyoM ko pUre gAMva meM agatA rakhane kI paddhatiyA~ sthApita kI gayIM, jo Aja bhI cala rahI haiN| pUjyazrI kA AdhyAtmika abhyudaya bar3A prabhAvazAlI thA / nara hI nahIM, kahIM-kahIM to pazuoM taka meM pUjyazrI ke prati bhakti dekhI gii| masUdA meM pUjyazrI jaMgala kI ora padhAra rahe the / mArga meM masUdA darabAra kA hAthI ba~dhA thaa| pUjyazrI ke pAsa Ate hI hAthI natamastaka ho gayA / sUMDa ko bhUmi para lambAyamAna karake usane namaskAra kiyaa| sabhI munirAja yaha dekhakara Azcarya kara rahe the ki gajarAja ne ghAsa kA eka pUlA pUjyazrI ke pA~voM meM rakha diyaa| pUjyazrI ne kahAgajarAja ! yaha hamArA khAdya nahIM hai ! hAthI ne usa pUle ko lekara apane sira para car3hA liyaa| pUjyazrI mur3akara Age bar3he to gajarAja udhara hI mur3akara lagAtAra pUjyazrI kI tarapha dekhatA rhaa| yaha adbhuta dRzya thaa| muni to dekha hI rahe the, sAtha hI kaI anya bhAiyoM ne bhI yaha dRzya dekhaa| pUjyazrI jisa paramparA ke muni haiM, usa paramparA ke lie yaha ghaTanA koI bar3e Azcarya kI nahIM / kyoMki isI paramparA ke eka bahuta bar3e tapasvI ror3ajI svAmI ko kabhI udayapura meM hAthI ne modaka bhraayaa| sAMDa ne gur3a kA dAna diyaa| jisa paramparA meM pazuoM taka ke prati aisA ekAtmabhAva calA AyA ho vahA~ hAthI vandana kara abhyarthanA kare to isameM koI Azcarya kI bAta nhiiN| pUjyazrI sthAnakavAsI jaina siddhAnta ke prati bar3e AsthAvAna tathA gauravAnubhUti se otaprota the| kintu anya sampradAyoM ke prati unake mana meM koI dveSa nahIM thaa| apane vyAkhyAnoM meM ve prAyaH kaI dharma granthoM se kathAnaka tathA uddharaNa diyA karate the| ve anya dharma sampradAyoM kA kabhI tiraskAra nahIM karate the| yathAsambhava sabhI ke prati mela-jola ke vicAroM kA pracAra karate the| hA~, yadi koI unakI mAnyatA para prahAra karatA to ve ziSTa prakAra se usakA parihAra avazya karate / eka bAra kherodA meM par3osI sampradAya ke eka AcArya kA apane sAdhu saMgha ke sAtha Agamana huA / vahA~ unake anuyAyiyoM kA koI nivAsa nahIM thaa| pUjyazrI vahIM the| unhoMne do zrAvakoM ko kahA ki Agata sAdhu saMgha kI sevA kA dhyAna karo / zrAvaka vahA~ pahuMcakara Avazyaka Agraha karane lge| sAdhu saMgha ke AcArya ne pUchA-tumhAre yahA~ kauna sAdhu hai ? upAsakoM ne yogya uttara de diyaa| unhoMne phira pUchA-kyA motIlAlajI kucha par3he likhe bhI haiM ? upAsakoM ne kahA-yaha parIkSA to kevala Apa hI kara sakate haiM / hama to kevala AhArAdi kI pRcchA karane Aye haiM / upAsaka punaH pUjyazrI ke pAsa Aye aura sArA prasaMga kaha sunaayaa| pUjyazrI ne kahA-sadbhAvanA kA yaha puraskAra diyaa| khaira ! aba yadi unhoMne mere jJAna-dhyAna ko jAnane kA prazna hI kara diyA to maiM bhI carcA ke lie Agraha karatA huuN| tuma jAkara unheM jAnakArI de do| upAsakoM ne jAkara kahA to ve isake lie taiyAra nahIM hue aura vihAra kara diyA / pUjyazrI bhI usI dizA meM bar3ha gaye / vaha carcAoM kA yuga thA / pUjyazrI carcA karane ko AmAdA the| kintu tathAkathita AcArya isake lie taiyAra nahIM hue / vihAra-krama Age se Age calatA rahA / antatogatvA sAdar3I meM unhIM ONERBAR . . ... . . AL.. . . . . . 80 Cous . . N ollainen RSI NEWSIRRRIENTERING Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI motIlAlajI mahArAja | 177 000000000000 000000000000 AVE aon JAMIL ..... PARANASI MITRA SR... MALACHIA ........ ke pramukha upAsakoM ne Akara kahA ki hamAre mahArAja carcA nahIM karanA cAhate / tabhI pUjyazrI ne punaH mevAr3a kI ora vihAra kiyaa| ukta prasaMga se yadi koI yaha niSkarSa nikAle ki pUjyazrI kaTTara sampradAyavAdI the to yaha socanA unake prati anyAya hogaa| yUM ve eka sampradAya ke AcArya the| phira bhI unake vicAroM meM anya sampradAyoM ke prati samAdara ke mAva the| tabhI apane upAsakoM ko anya sampradAya ke AcArya kI sevA meM bhejA tathA unakI AhArAdi kI pRcchA karAI / yadi nitAnta kaTTara hote to aisA ho nahIM sktaa| apane siddhAntoM ke prati vaphAdArI unameM avazya thii| kintu anya ke prati dveSa nahIM thA / itanA hI nhiiN| ve pArasparika sneha bhAva ke samarthaka the| sAmpradAyika kaTutA ke ve virodhI the| sthAnakavAsI samAja kI upasampradAyoM ke viSaya meM bhI unakA kahanA thA ki sabhI ko eka-dUsare kA Adara karate hue prema se rahanA cAhie / zaharoM meM hone vAle sAmpradAyika bhedabhAvoM se unhoMne mevAr3a ke samAja ko bahuta dUra taka bacAye rakkhA / unakA abhimata thA ki sAdhu samAja kI ekatA ke lie agragaNya muniyoM ko svayaM nirNaya karanA cAhie / gRhasthoM kI bAtoM meM Akara cale to samAja kI ekatA nahIM raha sktii| baner3iyA meM pUjya upAcArya zrI gaNezIlAlajI mahArAja sAhaba pUjyazrI ke darzanArtha padhAre / taba zramaNa saMgha banA hI thaa| pUjyazrI mantrI pada para the| donoM kA choTe-bar3e bhAI jaisA bar3A madhura milana rahA / do dina bAda jaba pUjya upAcArya zrI vihAra karane lage to unhoMne vandana karate hue bar3e hI namrabhAva se kahA ki mujhe AzIrvAda do ki saMgha ne jo bhAra sauMpA vaha nima jAe / isa para pUjyazrI ne kahA ki gaNezalAlajI, lAla-pIlI pagar3iyoM vAloM kI bAtoM meM mata AnA / yadi isa bAta kA dhyAna rakhA to tumhAre netRtva meM zramaNa saMgha phalegA-phUlegA / pAThaka isase samajha gaye hoMge ki unakA yaha saMketa kitanA sArthaka tathA upayogI thaa| Aja saMgha kI jo bhI sthiti banI usake pIche upAsakoM kA sampradAyavAda pramukha rhaa| isameM koI sandeha nhiiN| munijana bhI usa pravAha meM bahate gye| jIvana kI utkrAnti eka valaya lekara bar3hatI hai| usakA apanA prabhAva hotA hai| jo bhI usa valaya kI paridhi meM A jAtA hai, prabhAvita hue binA nahIM rahatA / kahate haiM, bhagavAna ke samavasaraNa meM siMha aura bakarI bhI nikaTa baiThakara vANI rasa kA pAna kiyA karate the| ye paraspara bhakSaka aura bhakSya haiN| kintu prabhu kA prabhAvalaya itanA utkRSTa prabhAvaka hotA hai ki siMha bhUkhA bhI baiThA rahegA, kintu apane bhakSya kI tarapha lakSya nahIM kregaa| kisI bhI vyaktitva kA yaha AdhyAtmika prabhAva hotA hai, jo kevala antarjagata kA viSaya hai| vyaktitva kI anokhI prabhaviSNutA para tarka kiyA jA sakatA hai, isameM koI sandeha nahIM; kintu Azcaryajanaka jo ho jAtA hai, vaha to ho hI jAtA hai, tarka bhI use hone se roka to nahIM sktaa| kahate haiM, bhagavAna zAntinAtha ke janma ke pUrva hI mRgI roga samApta ho gayA jo udhara vyApaka rUpa se phailA huA thaa| bhagavAna tIrthaMkara jidhara nikalate haiM, dUra-dUra taka svasthatA kA eka nayA vAtAvaraNa banatA jAtA hai| para aisA hotA kyoM hai ? isa 'kyoM' kA sAmAnyatayA koI uttara nhiiN| yaha antarjagata kA viSaya hai, bAhya pariprekSya meM jIne vAlA sAdhAraNa mAnava isa alaukika-Antarika zakti kI thAha pA nahIM sktaa| pUjyazrI motIlAlajI mahArAja eka bAra gilUMDa meM virAjita the| DAkuoM kA eka zaktizAlI dala gA~va ko lUTane ke lie calA AyA / kintu DAkuoM ke saradAra ne jyoM hI usa gAMva meM pUjyazrI ko upasthita dekhA, tatkAla vahA~ se cala pdd'aa| usa dina unhoMne 'kAbarA' gAMva ko lUTA / NIYON SI he handi --- -~- SSrestE/ Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ARMA .. .....2 LUTRITTES vallabhanagara ke dasa-bIsa sajjana pUjyazrI ke darzanArtha gilUMDa bailagAr3iyoM dvArA jA rahe the / mArga meM kAbarA gA~va AtA hai / gAr3iyoM ko dekhate hI DAkuoM ne ghera liyA / saradAra AyA, usane pUchA-kahA~ jA rahe ho ? gAr3IvAna ne kahA--gilUMDa hama cothamalajI mahArAja sAhaba ke darzana karane jA rahe haiM / saradAra ne use eka jhapaTa lagA dI / itane meM gAr3I meM se kisI mahAjana ne kahA-hama motIlAlajI mahArAja sAhaba ke darzana ko jA rahe haiN| DAkU ne kahAtumhArA kahanA ThIka hai| gilUDa meM pUjya motIlAlajI mahArAja haiM, maiM dekhakara AyA huuN| yaha DAkA gilUDa meM par3ane vAlA thA, kintu mahArAja vahA~ Thahare hue haiM isalie hama vahA~ se haTakara yahA~ A gye| saradAra ne Age kahA-tuma sabhI yahA~ ruka jaao| eka jAjama bichAkara sabhI ko biThA diyaa| mahAjana apane sone ke baTana, kar3e aura gopaDore chupAne lage / DAkU saradAra ne kahA- tuma vyartha kyoM chupA rahe ho? hama lenA cAheMge to bandUka kI noMka para saba nikalavA leNge| kintu hameM lenA nahIM hai| Apa loga mahArAja ke darzana karane jA rahe haiN| gurudeva ke darzanoM ko jAne vAloM ko hama nahIM lUTA karate / jaba DAkA pUrA huA, bar3e prema se unhoMne mahAjanoM ko vidA dii| ghaTanA Azcaryajanaka lagatI hai| kintu adhyAtma kA bhI apanA alaga prabhAva hotA hai, jo acintya aura amita hotA hai| aisA hI camatkArika eka udAharaNa taba milA, jaba jayapura nivAsI jauharI nauratnamalajI kAzInAthajI vAle kisI saMgIna aparAdha ke mAmale meM phaMsa gye| unheM bacane kI koI AzA nahIM thii| ve mAnate the ki thor3e hI dinoM meM jaba kesa kA nirNaya sunAyA jAyagA, maiM jela ke sIMkhacoM meM banda milUgA / ve bar3e soca meM the| nirNaya kA dina thaa| pUjyazrI vahIM virAjamAna the| bar3A bhArI mana lekara ve mAMgalika sunane ko sthAnaka Aye / mAMgalika lekara adAlata meM phuNce| nirNaya jo huA, vaha kama Azcaryajanaka nahIM thaa| nauratnamalajI bAijjata barI kara diye gye| nauratnamalajI kA mana-mayUra nAca utthaa| daur3akara ve pUjyazrI ke caraNoM meM phuNce| caraNa cUmane lge| stuti karate hue unhoMne sArI bAta btaaii| ghara jAkara pAMca hajAra rupaye lekara Aye aura kahane lage-ye dharma ke lie nikAle haiM, kahA~ lagAU~ ? pUjyazrI ne kahA~-jahA~ upakAra ho| nIratnamalajI ne pA~ca hajAra rupaye jaina kanyAzAlA jayapura meM lgaaye| pUjyazrI kI janma-bhUmi dIkSA-bhUmi aura nirvANa-bhUmi yadyapi mevAr3a rahI, kintu kArya-kSetra, vicaraNa-kSetra kevala mevAr3a taka sImita nahIM thA vaha vyaktitva aisA nahIM thA ki kisI sImA meM Abaddha ho ske| paMjAba meM rAvalapiNDI (vartamAna meM pAkistAna), mahArASTra, uttara pradeza, rAjasthAna, madhya pradeza, hariyANA, gujarAta Adi--dakSiNa ke kucha-eka pradezoM ko chor3akara-lagabhaga pUre bhAratavarSa meM pUjyazrI kA bar3A sundara vicaraNa rhaa| pUjyazrI ke vicaraNa-kSetra ko dekhate hue unakI vizAla ghumakkar3a prakRti kA paricaya milatA hai / sacamuca jaina-samAja ke acche se acche ugra vihArI muniyoM meM pUjyazrI kA nAma agragaNya rhegaa| jIvana ke AkhirI 22 varSoM taka mevAr3a sampradAya ke zAsana kA bar3e sundara DhaMga se saMcAlana kiyaa| isa bIca kaI dIkSAe~ pUjyazrI ke hAthoM sampanna huIM / hajAroM upakAra hue| dharmasaMgha pUjyazrI ke netRtva meM phlaa-phuulaa| zramaNa saMgha banane para mantrI pada ke dAyitva kA nirvAha nirbhIkatA se kiyaa| pUjyazrI kA pUrA jIvana lagabhaga apramatta rhaa| varSoM taka eka samaya bhojana kiyA karate aura vaha bhI ThaNDA aura rUkSa / lagabhaga pratidina pA~ca-chaha kabhI-kabhI sAta-sAta ghaNTe pUjyazrI lekhana kArya kiyA krte| unake hAthoM likhI saikar3oM pratiyA~ Aja upalabdha haiM / ve unake apramatta jIvana kI pramANa haiN| pichale pRSThoM meM pUjyazrI motIlAlajI mahArAja sAhaba ke jIvana ke sAmAnya paricaya ke sAtha viziSTa ghaTanAoM kA kucha-eka paricaya diyA hai| paOD For Private & Personal use only www.jamenbrary.org Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI motIlAlajI mahArAja | 176 vAstava meM kisI mahApuruSa kA pUrNa paricaya denA kisI sAgara kI gaharAI kI thAha pAne jaisA hai| samudra kevala laharAtA hai| pUjyazrI bhI saMyama ke pacapana varSa taka kevala lhraaye| anaginata vyakti usa vizAla sarovara ke nikaTa Aye aura tRSA bujhAkara gaye / jIvana ke antima varSoM meM delavAr3A pA~ca varSo taka gurudevazrI sthAnApanna rahe to delavAr3A tIrtha sA bana gayA / vi0 [saM0 do hajAra pandrahaveM varSa ke dvitIya zrAvaNa zuklA caturdazI ko sAyaM paune sAta baje pUjyazrI kA svargavAsa huaa| dehAvasAna ke antima samAroha ke avasara para lagabhaga dasa hajAra janatA kI upasthiti yaha batA rahI thI ki pUjya zrI vAstava meM mevAr3a kI dharmapremI janatA ke zraddheya pUjya tathA ArAdhya the / anta meM delavAr3A rAvajI rAjarANA khumAnasiMhajI ke do zraddhA puSpa, jo mere hArdika bhAvoM kA bhI pratinidhitva haiM, prastuta karatA huA lekhanI ko vizrAma detA hU~: Sipalit FOXER Jain Education International kAnA motI pahariyA, gale pahariyA lAla / zabda hRdaya meM thAriyA, kima bhUlAM motIlAla / / aura khAmI miTe sahI joDyAM motI lAla / khAmI moTI kima miTe, thAM vina motIlAla // dUsaroM ko burA batAkara khuda ko acchA siddha karane kI ceSTA karanA nAdAnI hai| apanI acchAI se hI svayaM ko acchA siddha kro| dUsaroM kI burAI se kabhI apanI acchAI siddha nahIM ho sakatI / moTe-tAje vyakti apanA vajana ghaTAne kI ceSTA karate haiM, dubalepatale vyakti vajana bar3hAne kI / isase kyA yaha patA nahIM calatA ki jIvana meM atibhAva aura abhAva donoM hI tyAjya haiM, samabhAva ( samasthiti) hI sukhadAyI hai / - 'ambAguru-suvacana' 2--0 - 000000000000 000000000000 4000000000 S.Bharti . Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 parama zraddheya zrI jodharAjajI mahArAja 000000000000 000000000000 100000000= pUjya AcArya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja ke yogyatama ziSya-praziSyoM meM eka nAma parama zraddheya zrI jodharAja / jI mahArAja kA bhI AtA hai| zrI jodharAjajI mahArAja kA janma devagar3ha ke nikaTa tagar3iyA grAma meM saM0 1640 ke AsapAsa huA thaa| inakI mAtA kA nAma campAbAI tathA pitA zrI motIsiMhajI the / ye kSAtrAnuvaMzIya the| bAlyAvasthA meM hI mAtA-pitA kA varadahasta uTha jAne se zrI jodharAjajI ko saMsAra kI asthiratA kA bhAna ho gyaa| AtmakalyANI sundara bhAvanA ke anurUpa Apa kisI suyogya guru kI khoja meM the| saMyogavaza rAjakarer3A meM kisI rAmasnehI santa se ApakA samparka ho gayA / tyAga kI utkRSTa bhAvanA se vahIM rAma bhajana karane lge| vairAgya ke mArga meM jo tattva cAhie, vaha unheM mila nahIM pAyA to santuSTi nahIM huI / vairAgya meM bhI eka bhUkha jagatI hai, vaha jijJAsA kahalAtI hai / nirantara mokSa mArga ko jAnanA aura sAdhanA sAdhaka kA lakSya rahatA hai| rAmasnehI santa ne svayaM jodharAja kI Antarika bhAvanA ko smjhaa| unhoMne aisA sat parAmarza diyA, jisane zrI jodharAja ke jIvana meM jyoti jgaadii| unhoMne zrI jodharAjajI ko pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja, jo una dinoM vahIM virAjamAna the, ke pAsa jAne ke liye khaa| unhoMne kahA ki jaina muni nitAnta AtmasAdhaka hote haiM, vahA~ tumheM Atma lAbha prApta ho skegaa| eka rAmasnehI sampradAya kA santa eka mumukSa ko jaina muni ke pAsa bheje, yaha sAmpradAyika sadbhAva kA adbhuta namUnA hai| yuvaka jodharAjajI ne isa yogya parAmarza kA tatkAla anupAlana kiyA aura pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja ke pAsa phuNce| yahA~ municaryA aura Atma-sAdhanA kA sundara vAtAvaraNa dekhakara zrI jodharAjajI ko bar3A AnandAnubhava huaa| _ zrI jodharAjajI ko aisA lagA mAnoM jise khoja rahe the, vaha mila gyaa| ve tanmaya hokara vahA~ jJAnArAdhanA karane lge| municaryA Adi kA samucita jJAna ho jAne para saM0 1956 mArgazIrSa zuklA aSTamI ke dina rAyapura meM zrI jodharAjajI ne AtmakalyANa svarUpa jainendrIyA dIkSA grahaNa kii| Apane zrI kasturacandajI mahArAja kA ziSyatva grahaNa kiyaa| zrI kastUracandajI mahArAja pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja ke ziSya the / / pUjya zrI ke sAnnidhya meM jJAnArAdhanA ke sAtha tapArAdhanA kA krama bhI calatA rahA / 'anamola ratna' ke lekhaka ke anusAra svAmIjI sAyaMkAla ko uSNa AhAra nahIM karate the| yaha krama caudaha varSa calA / ekAntara, belA, telA, pA~ca, ATha Adi tapazcaryA kI ArAdhanAe~ bhI kii| zrI jodharAjajI mahArAja acche vaktA aura gurusevAniSTha the| sva0 zrI kanhaiyAlAlajI mahArAja Apake hI ziSya the| Apane anekoM AtmAoM ko sanmArga meM sthApita kiyaa| kula 42 varSa saMyama pAlana kara vi0 saM0 1968 Azvina zuklA paMcamI zukravAra ko kuMvAriyA meM ApakA samAdhipUrvaka svargavAsa huA / . . HOOR deaionistemation -oraeadersone Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarala-hRdaya zrI bhAramalajI mahArAja 000000000000 AcArya zrImAnajI svAmI viracita eka dohA hai "guru kArIgara sArakhA, TAMkI vacana sameta / patthara kI pratimA kare, pUjA lahe saheta / / patthara bhI kisI acche kArIgara ke hAthoM meM pahuMca kara pratimA bana jAyA karatA hai / ThIka yahI bAta caritArtha / huI, sarala AtmA zraddheya gurudeva zrI bhAramalajI mahArAja sAhaba ke viSaya meM / sindu, mAvalI jaMkzana ke nikaTa eka choTA-sA kasbA hai, yahI svAmIjI kA janma-sthAna hai| saMvat unnIsa sau pacAsaveM varSa meM zrI bhairUlAlajI bar3AlA kI supani zrImatI hIrAbAI ne eka putraratna ko janma diyaa| vahI choTA sA anajAnA vyaktitva, kula bIsa varSa bAda zrI bhAramalajI mahArAja sAhaba ke nAma se abhivyakta huaa| zrI bhAramalajI mahArAja kA bacapana yadyapi bahuta bar3I sampannatA meM vyatIta nahIM huA kintu zramaniSThA hone ke kAraNa abhAvagrastatA unheM dIna aura akarmaNya nahIM banA skii| zrI bhAramalajI mahArAja, ko asamaya meM mAtA-pitA kA viyoga sahanA par3A kintu himmatI hone ke kAraNa apane patha para avicala bar3hate rahe / apanI sarala prakRti ke kAraNa zrI bhAramalajI bacapana se hI bar3e lokapriya ho gye| unakA hRdaya bacapana se hI atyanta udAra thaa| vairAgya eka yuga thA jaba ghor3e aura U~Ta hI yAtAyAta ke pramukha sAdhana the| zrI bhAramalajI eka UMTa para darolI aaye| U~Ta para hI unakA AnA-jAnA calatA thA / darolI ke eka vRddha bhAI ne kahA ki U~Ta hI unake vairAgya kA kAraNa banA / U~Ta ko khilAne ke liye nIma aura anya vRkSoM kI DAliyA~ juTAnI pdd'tiiN| bar3A Arambha janya kArya thaa| bar3I jhaMjhaTa thI yaha, yoM to kaI dinoM se yaha calatA hI thA kintu usa dina na mAlUma kyoM, unheM bar3I parezAnI huii| unhoMne kahA- "maiM ina sabhI jhaMjhaToM ko chor3a duuNgaa|" usa bhAI ne kahA ki hama usa samaya isa vAkya kI gaharAI aura dizA ko nahIM samajha pAye / hamane dekhA, zrI bhAramalajI ne usI dina U~Ta beca diyA, becA bhI bahuta saste meM / hamane pUchA, aisA kyoM kara rahe haiM ? unhoMne kahA aba nayA mArga liyA jaaegaa| zrI bhAramalajI sindu A gaye aura zIghra hI pUjya zrI motIlAlajI mahArAja kI sevA meM pahuMca gaye / Avazyaka jJAnAbhyAsa karake saMvat unnIsa sau sittara varSa meM pUjya zrI ke sAnnidhya meM muni-dharma svIkAra kara liyA / yaha dIkSA-samAroha bar3I cahala-pahala kintu sAde rUpa meM 'thAmalA' grAma meM sampanna huA / saMyamI jIvana zrI bhAramalajI mahArAja kA saMyamI jIvana sarala, udAra aura milanasAra rhaa| jJAnAntarAya kA kSayopazama kama thA ataH prAyaH sabhI kI yaha dhAraNA thI ki zrI bhAramalajI mahArAja meM pravacana kI yogyatA kA vistAra honA kaThina hai kintu zrI bhAramalajI mahArAja apanI dhuna ke itane pakke nikale ki sabhI dekhakara daMga raha gye| jJAnAmyAsa kI aisI raTa lagAI ki kucha hI varSoM meM ve pATa para baiThakara vyAkhyAna dene lge| svAmIjI ke vyAkhyAna meM bar3I saralatA thI / TheTha grAmINa vyakti bhI mahArAja kI bAta ko acchI taraha samajha sakatA thaa| prAyaH madhyAnhakAlIna vyAkhyAna svAmIjI kA hotA thaa| hamane kaI bAra dekhA ki kisAna loga apane calate hala aura bahate reha~Ta-car3asa ko chor3akara unake vyAkhyAnoM meM daur3a Ate / ThaThTha ke ThaThTha kisAna svAmIjI ke vyAkhyAnoM meM "m Janeunication international For Private Personal use only :.B ost Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 WALNADA HIN A jur3ate the| gaharI se gaharI dhArmika tattva kI bAta bhI, bar3e hI mIThe mevAr3I tarIke se ye zrotAoM ke dilo-dimAga meM utAra sakate the| svAmIjI ne apane Atma-bala aura vyAkhyAnoM ke sahAre kaI bar3e upakAra sampanna kiye| pacAsoM gAMvoM meM ekAdazI pUrNimA ke pUrNa agate Aja bhI palate haiM, jo svAmIjI kI yAda ko tAjA karate rahate haiN| jaina, harijana aura gADarI svAmIjI ne anekoM ajaina bandhuoM ko jaina dharma se anuprANita kiyA / mokhaNadA kA eka-eka bhaMgI tathA gADarI pratidina sAmAyaka kI ArAdhanA kara anna-jala grahaNa karate the| ekAjI delavAr3A darzanArtha Aye taba hamane dekhA ki vyAkhyAna meM eka harijana bandhu sAmAyika karake baiThA hai / patA lagAne para jJAta huA ki vaha zrI bhAramalajI mahArAja sAhaba dvArA pratibodhita upAsaka hai| isa taraha eka gADarI bhI barAbara dharmArAdhanA karatA rahatA hai| zrI bhAramalajI mahArAja bar3e lokapriya santa the / unake prazaMsakoM kI saMkhyA bahuta bar3I thii| adhikatara apane nikaTastha bhaktoM meM ve "bhArU bA" ke nAma se prasiddha the| pUjya zrI motIlAlajI mahArAja sAhaba ne eka bAra batAyA ki hama kisI gA~va meM gaye to eka kisAna ke bAlaka ne apane ghara kI tarapha daur3akara AvAja dI-"bAI ! (mA~) bhArU bA AyA / " yaha dekhakara maiMne bhAramalajI ko kahA-"dekho, hamase bhI tumako jAnane vAle jyAdA haiN|" unhoMne atyanta vinamra hokara kahA-"yaha saba ApakI kRpA kA pratiphala hai|" yaha unakI lokapriyatA, udAratA evaM vinamratA kA anukaraNIya uddharaNa hai| vAstava meM ve eka sarala santa the| sacce guru bhakta . svAmIjI meM eka sabase bar3I vizeSatA guru-bhakti kI rahI / jabase unhoMne pUjya zrI ke pAsa saMyama liyA tabase antima samaya taka unhoMne barAbara guru kI AjJA kA pAlana kiyA / pUjya zrI motIlAlajI mahArAja mevAr3a kI muni paramparA ke ujjvala ratna the| unakA prabhAva bhI gajaba kA thA, kintu yaha satya siddhAnta hai ki camakIle candra-sUrya ko grahaNa lagA hI karate haiN| aise hI pUjyazrI ke AsapAsa bhI virodhoM ke kaI bavaNDara khar3e hue, AropoM kI A~dhiyAM cliiN| kintu pUjyazrI apanoM ke dvArA hI calAye gaye usa virodha meM bhI avicala rahe aura dRr3hatA ke sAtha apane dhyeya para bar3hate rahe / unakI himmata asIma thii| usa kaThinAI ke samaya sabase bar3A sAtha zrI bhAramalajI mahArAja sAhaba ne diyA / ve hara samaya unake sAtha bane rahe / pUjyazrI ke sAtha unhoMne bhArata ke adhikAMza prAntoM meM vicaraNa kiyaa| kaI jagaha anekoM pariSaha donoM ne eka juTa hokara sahe / lakSmaNa jisa prakAra rAma kI sevA nibhAte rhe| aisA hI udAharaNa zrI bhAramalajI mahArAja sAhaba ne pUjya zrI ke sAtha prastuta kiyaa| sevA-mUrti rugNa muniyoM kI paricaryA ke viSaya meM svAmIjI sacamuca bejor3a the| rUgNa muni cAhe kisI bhI ghRNita durgandhita sthiti meM kyoM na hoM, ye unheM sabhI taraha se sambhAla lete / yoM jIvana ke sAdhAraNa vyavahAra meM ve azuci se dUra rahate / gandA rahanA unakI pravRtti meM nahIM thA kintu kisI rugNa kI paricaryA ke sandarbha meM azuci unheM roka nahIM sktii| ve azuci grasta rUpaNa kI adhika tallInatA se sevA karate the| sevA kA aisA sundara Adarza anyatra milanA vAstava meM kaThina hotA hai| pUjya zrI bhAramalajI mahArAja sAhaba ne kula ar3atAlIsa varSa saMyamI jIvana vyatIta kiyaa| saMvat do hajAra aThAraha meM zrAvaNa kRSNA amAvasyA ko svAmIjI kA rAjakarer3A meM svargavAsa huaa| bhArU bA cale gaye / janatA gama meM Daba gii| zrI bhAramalajI mahArAja sAhaba sacamuca janatA ke santa the| "bahujana hitAya bahujana sukhAya" unakA jIvana thaa| Aja unheM vyatIta hue caudaha varSa hue| kisI bhI sAdhAraNa vyaktitva ko vismRti meM chupAne ko caudaha varSa kAphI hote haiM kintu Aja bhI mevAr3a kA janamAnasa yadi unheM smRti patha para lAtA hai, to svIkAra karanA par3atA hai ki ve janamAnasa meM gaharAI taka praviSTa the| 00 .. YOOON . PAN COwas COORD AON GRO Fer Private Personal use only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ la-svabhAva sva pUjya gurudevazrIbhAramalajImahArAja JainEducation interiotional Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama zraddheya zrI mAMgIlAlajI mahArAja 000000000000 000000000000 NA pUjya AcArya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja ke ziSyaparivAra meM parama zraddheya zrI mAMgIlAlajI mahArAja kA nAma kaI gauravamaya ghaTanAoM ke sAtha jur3A huA hai| inakA janmasthAna rAjakarer3A hai| zrI gambhIramalajI saMcetI tathA zrI maganabAI inake mAtA-pitA the| vi0saM0 1667 pauSa kRSNA amAvasyA guruvAra inakA janma-dina thaa| saMyoga aura viyoga kI avirala zRkhalA se Abaddha isa saMsAra meM kucha bhI sthAyI nahIM hai| kAlacakra nirantara apanA kAma karatA rahatA hai / vaha kaba kise grasa le, koI kucha nahIM kaha sktaa| zrI gambhIramalajI kA asamaya meM dehAvasAna ho gyaa| acAnaka hI zizu aura usakI mAtA asahAya sthiti meM cale gye| saMsAra to svArtha se paripUrNa hai, ni:svArtha koI kisI kI sevA kare, aise vyakti prAyaH durlabha hote haiM / zrI gambhIramala jI ke cale jAne ke bAda pArivArika pakSa yathocita sevA se haTane lgaa| bacce kA nanihAla poTalAM thA / ve loga sasneha sevA sAdhane ko taiyAra the| kintu zrI maganabAI aisI na thI ki vaha parAzrita ho jIvana bitAe / kaI abhAvoM ke madhya karer3A hI bacce kA pAlana-poSaNa karane lgii| TA Corr susamparka unhIM dinoM parama viduSI mahAsatI jI zrI phUlaku~vara jI mahArAja kI suyogya dharma prabhAvikA mahAsatI zrI zRgArakuMvara jI mahArAja Adi ThANA kA rAjakarer3A meM padArpaNa huaa| zrI maganabAI kA mahAsatI jI se yahIM susamparka huA jisane unake jIvana ko naI preraNAoM se bhara diyaa| mahAsatIjI ne sudhAvikA zrI maganabAI ko saMsAra kI nazvaratA tathA svArthaparAyaNatA para kaI upadeza diye, jinakA unake hRdaya para bahuta gaharA asara huaa| unhIM dinoM mevAr3a saMghapati AcArya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja kA bhI vahIM padArpaNa ho gyaa| isa zubha yoga ne vairAgya kI ora zrIvRddhi hI kii| AcArya zrI ke anyatra vicaraNa karane para bhI mAtA putra kI vairAgya-dhArA kSINa nahIM huii| ekadA pUjya zrI kozIthala virAjamAna the| vahA~ zrI maganabAI darzanArtha pahuMcI aura vahIM zrI mAMgIlAla jI kA AjJApatra pUjya zrI ke caraNoM meM bheMTa kara diyA / / svayaM zrI maganabAI bhI mahAsatI jI kI sevA meM pahuMcakara jJAnAbhyAsa karane lgii| utkRSTa bhAvanAoM kA pravAha prAyaH avikala bahatA hai| rukAvaTeM AtI haiM, nikala jAtI haiN| kAkA chogAlAla jI ne kaI avarodha bhI khar3e kiye, kintu unheM koI saphalatA nahIM milii| ___ antatogatvA vi0saM0 1978 vaizAkha zuklA 3 guruvAra ko rAyapura meM mAtA aura putra kI dIkSA sampanna huii| zrI mAMgIlAla jI pUjya AcArya zrI ke ziSya tathA zrI maganabAI vi0 mahAsatI jI phUlakuvara jI mahArAja kI ziSyA bniiN| NWA -CELERS S.BxA4/-- Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana prantha 000000000000 000000000000 00000-feed == sAdhanA ke patha para saMyama apane Apa meM eka kasauTI hotA hai| prakhara vairAgya ke binA isa para koI kharA utare yaha saMbhava nhiiN| muni zrI mAMgIlAla jI, jo kevala gyAraha varSa ke hoMge, itanI laghuvaya meM bhI, acchI lagana ke sAtha saMyama-sAdhanA meM utare aura dRr3hatA ke sAtha usameM gati karane lge| paM0 muni zrI jodharAja jI mahArAja ke pavitra sAnnidhya meM jJAna darzanArAdhanA ke sAtha-sAtha anekoM kSetroM kA vicaraNa aura anekoM naye anubhava bhI Apa pAne lge| vi0saM0 1986 meM hue ajamera vRhad sAdhu sammelana meM bhI Apa upasthita the| yuvAcArya pada prApti aura nirastatA mevAr3a sampradAya ke rikta AcArya-pada kI pUrti karane ke lie mevAr3a ke caturvidha saMgha ne pUjya zrI motIlAlajI mahArAja ko manonIta kiyA taba sAtha-sAtha yuvAcAryapada ke lie ApakA bhI manonayana huA thaa| tadanusAra saradAragar3ha meM pUjya zrI motIlAla jI mahArAja ko AcArya pada diyA gayA taba Apako bhI yuvAcArya pada para sthApita kiyA / usa samaya sampUrNa mevAr3a ke samAja meM aikya, prema aura vAtsalya kA sundara vAtAvaraNa banA thaa| kintu pUjya AcArya zrI motIlAla jI mahArAja tathA Apake bIca meM anuzAsana ke prazna ko lekara matabheda ho gyaa| ataH pUjya zrI ne inheM sampradAya kA bhAvI zAsaka mAnane se inkAra kara diyaa| phalataH yuvAcArya pada nirasta kara diyA gyaa| tAle khula gaye muni-jIvana upakAraka jIvana hotA hai / usake antastala meM sevA kI lahareM kallolita hotI rahatI haiN| zraddheya muni zrI bhI apane jIvana meM aise anekoM upakAra kara gaye haiM, unameM rAjakarer3A kA bhI eka mahattvapUrNa udAharaNa hai| sthAnIya rAjAjI ne eka aspatAla-bhavana kA nirmANa karAyA thaa| use lekara paMcAyata aura rAjAjI ke bIca vivAda khar3A ho gyaa| rAjAjI ne bhavana para apanA tAlA lagA diyA to paMcAyata ne bhI apanA tAlA biThA diyaa| bhavana banda par3A thA / lokopakAra kI eka mahAn pravRtti se jahA~ sevA sneha aura prema kA vAtAvaraNa bananA cAhie, vahA~ klezapUrNa vAtAvaraNa taiyAra hotA jA rahA thaa| muni zrI vahA~ pdhaare| rAjAjI muni zrI se prabhAvita the| unhoMne muni zrI ko adhika Thaharane kA Agraha kiyaa| ThIka avasara dekhakara muni zrI ne bhI kisI upakAra kA Agraha kara liyaa| rAjAjI ne kahA-ApakA pharamAnA hogA, vaha upakAra sampanna ho jaaygaa| isa para munizrI ne aspatAla kA tAlA haTAne ko kahA / yadyapi rAjAjI ke lie yaha prazna ahaM kA banA huA thA, kintu munizrI kI icchA kA sammAna karate hue apane ahaM ko eka tarapha rakhakara unhoMne turanta tAlA kholane kA Adeza de diyA aura aspatAla-bhavana janatA ko samarpita kara diyA / / isa taraha rAjakarer3A meM jo eka kleza kI jar3a thI, vaha mUla se kATa dI gii| nagara meM zAnti aura prema kA sAmrAjya phela gyaa| abhayadAna zraddheya munizrI ke hAthoM anekoM abhayadAna ke kAryakrama bhI sampanna hue| Akar3AsAdA meM Apake sadupadeza se ajaina bandhuoM ne 36 jIvoM ko abhayadAna pradAna kara diyA / anya kaI jagaha devI-devatAoM ke vahA~ hone vAle balidAnoM ko bhI Apane banda kraayaa| vArI kadamAla Adi gAMvoM meM kucha aise ghara mAne jAte the, jinase samAja koI saMbaMdha nahIM rakhatA thA / SONORApp ORR80 A Vein-education intemational For Private Personal use only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama zraddheya zrI mAMgIlAlajI mahArAja | 185 000000000000 000000000000 . FENNN FIRBARS myAna TELI pArivArika striyoM para DAyana ke kalaMka the| jisa parivAra para aise AkSepa the, ve parivAra atyanta du:khI aura trasta rahate the| ve samAja meM nirantara apamAnita hote rahate the| svAmIjI ne apane sadbodha se ukta gAMvoM ke una parivAroM kA uddhAra kiyaa| yaha upakAra bhI kisI abhayadAna se kucha kama nahIM thA / phUTa miTAI ___ zraddheya svAmI jI jahA~ kahIM padhArate vahA~ samAja meM phUTa-tar3A Adi hotA to use miTAne kA bharasaka prayAsa karate / par3AsolI, ar3asIpurA Adi aise mevAr3a meM kaI gA~va haiM, jahA~ kI phUTa svAmI jI ke prayatnoM se samApta huii| svAmI jI kI vicAradhArA ke anusAra phUTa samAja ko vinAza kI tarapha le jAne vAlA eka pizAca hai / yaha jahA~ phaila jAtA hai, usa samAja kA phira baca rahanA sambhava nhiiN| zramaNa saMgha se alaga zraddheya svAmI jI yoM to ekatA ke prabala pakSadhara the, kintu eka samaya aisA bhI AyA jaba unhoMne zramaNa saMgha se tyAgapatra de diyA / tyAgapatra ke pIche kAraNa mAika 'lAuDa spIkara' ke prayoga kA batAyA gayA / kucha varSoM pahale hI lAuDaspIkara meM dhar3Adhar3a bolane vAle munirAjoM ke sAtha dehalI Adi kSetroM meM ApakA ghaniSTha sambandha raha cukA thA / phira usI ko lekara tyAgapatra kA kAraNa samajha meM to nahIM aayaa| kintu vicAradhArA ke parivartana ke siddhAnta ko mAnate hue jo kAraNa batAyA gayA usI ko to kahA jA sakatA hai| zramaNa saMgha se tyAgapatra dene ke bAda ApakA lagAtAra usase sambandha viccheda rahA / harSa kA viSaya hai ki unhIM ke mAnya ziSya zrI hastImala jI mahArAja Adi tIna ThANA punaH zramaNa saMgha meM praviSTa ho cuke haiM tathA abhI AcArya zrI Ananda RSi jI mahArAja ke AjJAnuvartI haiM / vicaraNa priya muni zrI bar3e vicaraNa-priya the| unhoMne apane jIvana meM hajAroM mIla kI padayAtrAe~ kI / mevAr3a, madhyabhArata, dillI pradeza, mAravAr3a, gujarAta, bambaI pradeza, mahArASTra Adi dUravartI pradezoM kI yAtrAeM kara anekoM anubhava prApta kiye| 'divyajIvana' (svAmI jI ke jIvana para likhI gaI pustaka) ke anusAra eka jagaha Apako coroM ne ghera liyaa| mahArAja ke pAsa jaba unhoMne kASThapAtra Adi sAmAnya vastue~ dekhIM to vismita hokara ve namratA pUrvaka cale gye| ghumakkar3a jIvana meM kaI anubhava hote haiM, jinameM kucha khaTTe hote haiM to kucha mIThe bhii| eka jagaha svAmI jI ko hI cora samajha liyA gyaa| bAta yoM huI ki eka makAna meM kisI vastu kI yAcanA karane praveza kiyA to bhItara kI strI ne "cora-cora" kahakara hallA kiyaa| par3osI daur3akara Aye kintu muni zrI ko dekha cakita ho gaye / muni jI ne kahA-maiM to kucha yAcanA ko AyA thaa|" jaina muni ko 'cora' kahane vAlI usa mahilA ko kaI logoM ne phttkaaraa| phira to vaha bahuta dukhI huii| aba eka mIThA anubhava bhI suniye-svAmI jI bAghapurA meM the| vahA~ eka telI ke yahA~ se cAMdI ke kucha gahane corI cale gaye / telI parivAra bar3I cintA meM thaa| usane sunA ki yahAM koI munirAja Aye hue haiN| bicArA telI vahAM pahuMcA aura gir3agir3Ane lgaa| munirAja kyA kara sakate the? ve to dharmopadeza dete haiN| unhoMne kahA-"madya-mAMsa Adi pApAcaraNa kA tyAga karo, dharma kI zaraNa meM jAo !" HNNA A AD HTRA ACE or::SBct www.ainelibrary.org Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ooooooooo000 000000000000 10040000 186 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jo mahArAja -- abhinandana grantha telI parivAra ne upadeza ko hRdayaMgama kiyA / saba ko taba atyadhika Azcarya huA ki telI ke gahanoM kI poTalI usake nivAsa sthAna para hI par3I mila gii| isa ghaTanA se caturdik dharma ke puNya pratApa kI jAhojalAlI phaila gaI / svargArohaNa udaya ke sAtha asta zabda jur3A huA hai, janma ke sAtha mRtyu bhI / zraddheya zrI mA~gIlAla jI mahArAja anekoM utAra-car3hAva ke madhya apane saMyamI jIvana ko surakSita rakhate hue vIrazAsana kI yathAzakti sevA karate rahe / saM0 2020 jyeSTha ke zukla pakSa meM, jaba Apa sahAr3A virAjita the, Apako acAnaka TiTenasa kI vyAdhi ho gaI / hama do muni - saubhAgya muni aura madana muni - rAyapura kI tarapha se vihArakara pUjya zrI gurudeva kI sevA meM kapAsana jA rahe the / mArga meM zraddheya mA~gIlAla jI mahArAja ke vyAdhigrasta hone kI bAta jJAta huI to sahAr3A cale gaye / mahArAja zrI kI vyAdhi kI bhayaMkaratA ko dekhate hue vahIM tthhre| lagabhaga dina meM do baje mahArAja zrI kA samAdhipUrvaka dehAvasAna ho gayA / isa avasara para sahAr3A saMgha ne bar3I sUjhabUjha tathA tatparatA se kAma liyA / acAnaka yaha paristhiti AI thI, phira bhI zrAvaka saMgha ne yathocita prabandha kara antima samAroha ko saphala banAyA / zraddheya zrI mAMgIlAla jI mahArAja gauravarNa aura U~cAI yukta eka acche vyaktitva ke dhanI, udAramanA satpuruSa the / svabhAva se bhadra aura milanasAra the| samAja meM racanAtmaka kAryoM ke prati ApakA bar3A Agraha rahA karatA thA / paM0 ratna zrI hastImala jI mahArAja, zrI puSkara muni jI tathA zrI kanhaiyAlAla jI muni tIna unake ziSya haiM, jo saMcaraNa - vicaraNa kara unake gaurava kI zrI vRddhi kara rahe haiM / sUkhI dIvAra para cAhe koI muTThI bhara dhUla pheMke yA mana bhara, vaha dIvAla para nahIM cipaka kara svayaM hI nIce gira jAyegI ! kyoM ? kAraNa spaSTa hai | dIvAra meM gIlA yA cikanApana nahIM hai / yadi saMsAra meM rahate hue hamArA mana bhI isI prakAra sUkhA (anAsakta) rahe to bahuta saghana karmabandhana se apane Apa hama bacate raheMge / karmabandhana kA mUla kAraNa hai Asakti ! rAga-dveSa kI pariNati tathA yogoM kI moha snigdha sthiti / FOK - 'ambAguru- suvacana' Qiu 00 CREWWW.ISLISTAry.org Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mevAr3a-sampradAya kI sAdhvI paramparA 000000000000 000000000000 mahAsatI zrI nagInAjI mevAr3a ke sAdhvI-samAja ke itihAsa ko samujjvala karane vAlI pradhAna mahAsatiyoM meM 'nagInAjI' kA sthAna mahattvapUrNa hai| ye nandUjI mahAsatI jI kI sabase bar3I ziSyA thIM / nandUjI apane yuga kI mahattvapUrNa sAdhvIjI rahI hoNgii| tabhI unake nAma kA siMghAr3A kahalAtA hai / kheda kI bAta hai ki hameM nandUjI ke viSaya meM khoja karane para bhI koI jAnakArI nahIM mila skii| nandUjI ke nagInAjI ke alAvA kundanajI aura gaMgAjI isa taraha do ziSyAe~ aura thiiN| kintu unakA paricaya bhI ajJAta hai| nagInAjI kA jo kucha paricaya mila pAyA, vaha isa prakAra hai itihAsa rakhane kI paddhati kA nitAnta abhAva hone ke kAraNa satiyoM ke viSaya meM sAmayika jAnakArI milanA to nitAnta kaThina hai| nagInAjI kA janma kaba huA, yaha suvidita nahIM hai / kintu unakI eka ziSyA devakuMvarajI kA avazya patA calatA hai, jinhoMne vi0 saM0 1933 meM tapasyA kI thii| mahAsatI nagInAjI ne bIsa varSa kI Ayu meM dIkSA lI thii| unake dIkSA lene ke 10-12 varSa bAda hI devakuMvarajI unakI ziSyA huI hoNgii| isa AdhAra para mahAsatIjI kA janma vi0 saM0 1900 yA 1602 ke Asa-pAsa mAnA jA sakatA hai| inakA janmasthAna poTalAM thaa| bhoparAjajI pAmecA inake pitA the| inakI mAtA kA nAma gulAbabAI thaa| teraha varSa kI umra meM kapAsana nivAsI mojIrAmajI mAru ke choTe putra pRthvIrAja jI se inakA byAha raca diyA gyaa| vivAhita jIvana kevala sAta varSa rahA / pati kA dehAvasAna ho gyaa| parama viduSI mahAsatI jI zrI nandUjI ke samparka se nagInAjI ko vairAgya rasa chaayaa| unhoMne dIkSA kI bAta calAI to ekamAtra putra dhanarAja jI tathA unake kAkA logoM ne na kevala kar3A virodha kiyA, pratyuta kaI kaThina parISaha bhI diye| nagInAjI ko jaba AjJA milanA asaMbhava lagA to unhoMne apanA jIvana badala diyA / gRhasthAvasthA meM hI kezoM kA hAthoM se luMcana karanA tathA bhikSA se AhAra lenA prArambha kara diyaa| nagInAjI ke ina prayatnoM se pArivArika vyakti bahuta adhika sakhta ho ge| unhoMne nagInAjI ko lohe kI jaMjIroM se bAMdhakara eka kamare meM banda kara diyA aura Upara bar3A tAlA lagA diyA / nagInAjI bhItara dharma dhyAna kI ArAdhanA meM lage the / kahate haiM, jaMjIroM ke bandhana taDAtar3a TUTa gaye aura dvAra kA tAlA bhI TUTa gyaa| anAyAsa hI aisA ho jAnA, kisI bahuta bar3e camatkAra se kama nahIM thaa| pUrA gA~va yaha dRzya dekhakara daMga raha gayA / dharmapremI sajjanoM ne pArivArika-janoM ko samajhAyA ki AjJA nahIM dene se tumhArA bhI kucha aniSTa ho sakatA hai / anta meM sabhI sahamata hue aura delavAr3A meM nagInAjI kI dIkSA sampanna huii| zrI nagInAjI kA zAstrIya jJAna bar3hA-car3hA thaa| isakA pramANa yaha hai ki AmeTa meM zuddha sthAnakavAsI jaina dharma kI zraddhA se haTe cAlIsa parivAroM ko punaH zraddhA meM sthApita kiyaa| aisA bhI pramANa milatA hai ki saradAragar3ha meM, JUMIAS nA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 py jahA~ unakA svargavAsa huA, svargavAsa se eka dina pahale taka terApaMthiyoM se carcA meM ve lge| isase unake zrutAbhyAsa kA vistRta aura gahana honA pAyA jAtA hai| nagInAjI ke kaI ziSyAe~ thiiN| unameM candUjI, maganAjI, geMdakuMvarajI, kaMkUjI, pyArAMjI, phUlakuMvarajI, sundarajI, devakuMvarajI aura sarekuMvarajI ke nAma jJAta hue haiN| candUjI nagInAjI kI bar3I ziSyA thIM, jinake indrAjI aura varadUjI nAmaka do ziSyAeM rhiiN| ___nagInAjI ke ziSyA-parivAra meM zrI maganAjI, pyArAMjI, kaMkUjI, devakuMvarajI, indrAjI (candUjI kI ziSyA) acchI tapasvinI satiyA~ thiiN| zrI raMgalAlajI tAter3a ne 1637 meM eka DhAla likhI, jisameM ina mahAsatiyoM kI tapasyA kA thor3A paricaya milatA hai / kintu usase yaha spaSTa nahIM hotA ki kina-kina satIjI ne kauna-kauna-sA tapa kiyaa| unhoMne samuccaya likha diyaa| kintu tapa inameM se hI kisI ne kiyA, yaha to nizcita hai| saM0 1633 ke kapAsana cAturmAsa meM 75 dinoM kA tapa huaa| 248 chuTakara khaMda hue| kahate haiM, kesara kI varSA huii| saM0 1934 meM udayapura meM 34 aura 35 dinoM kI tapazcaryA huii| sAdar3I (mevAr3a), pA~ca mAha aura gyAraha dinoM kA dIrgha tapa huaa| 175 mUka pazu bali se bacAye gaye / rAjAjI ne kArtika mAsa meM jIva-hiMsA ke tyAga kiye| saM0 1636 meM kherodA meM 66 dinoM kA dIrghatapa huA / 125 khaMda hue| saM0 1937 meM AmeTa meM 61, 44 tathA 33 dinoM ke tapa hue / saM0 1938 meM kapAsana meM 46 dinoM kA tapa huA / eka siMghAr3A AkolA thA / vahA~ 46 dinoM kA tapa huA saM0 1636 meM ratalAma meM 3 mAha, 88 dina tathA 33 dina ke bar3e tapa hue| saM0 1941 salodA meM 31 dina kA tapa huaa| isI taraha udayapura cAturmAsa meM 33 dina kI tapasyA huii| sanavAr3a aura U~ThAlA cAturmAsa meM bhI tapArAdhanAeM huii| uparyukta sAdar3I cAturmAsa ke avasara para eka satI ne 13 bola kA abhigraha kiyaa| unameM kumArikA kanyA, khulebAla, kA~sI (eka dhAtu) kA kaTorA, saccA motI, korA vastra, mAla para bindI Adi bola the| zrI goTIlAlajI . mehatA ko svapna meM yaha saba jJAta huA taba abhigraha phlaa| mahAsatI indrAjI ne sanavAr3a meM abhigraha kiyA ki vivAha ke avasara para bheSa jisake zarIra para ho usake hAthoM AhAra lenA / kaI dinoM ke bAda yaha abhigraha bhopAla sAgara vAle kamalacandajI bApanA ke dvArA phlaa| unhoMne jamIkanda kA tyAga kiyaa| mahAsatI indrAjI abhigraha meM sarvAdhika ruci rakhatI thiiN| unhoMne palAnA meM 45 dina kI tapasyA ke pAraNe para 'kA~Te' kA abhigraha liyaa| isI taraha rAyapura meM bhatIjA meve kI khicar3I baharAe, aisA abhigraha liyaa| AkolA meM mUMcha ke bAla kA abhigraha liyaa| tapa hI jinake jIvana kA aMga ho, aisI tapasvI vibhUtiyAM kaI vicitratAe~ lekara calatI haiM, jinheM dekha-sunakara sAmAnya vyakti Azcarya meM Daba jAyA karatA hai| mahAsatI zrI dhannAjI pAThaka zrI nagInAjI kI ziSyAoM meM eka nAma kaMkUjI kA par3ha cuke haiN| dhannAjI unhIM kI ziSyA haiM / yoM kaMkUjI ke cAra ziSyAeM thIM-dhannAjI, suhAgAjI, sundarajI aura sohnaajii| dhannAjI prathama ziSyA thiiN| ye khArolavaMzI bhUrajI aura bhagavatabAI kI saMtAna thiiN| inakA janmasthAna rAyapura hai| saM0 1948 ke lagabhaga inakA janma huA thaa| bahuta choTI nau varSa kI umra meM mahAsatI zrI kaMkUjI ke samparka se inheM vairAgya huA / saM0 1657 vaizAkha zuklA tRtIyA (akhAtIja) ke dina kozIthala meM inakI dIkSA sampanna huii| MAGA CHORS ELUGU alors Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a-sampradAya kI sAdhvI paramparA | 186 000000000000 000000000000 zrI dhannAjI jina-zAstroM kI acchI jJAtA, sevA-vinaya-parAyaNA mahAsatIjI thiiN| anekoM varSa mevAr3a meM vicaraNa karake ye anta ke kucha varSa sanavAr3a meM sthAnApanna rahe / saM0 2026 meM inakA svargavAsa huA / zrI rAmAjI, mAnAjI, catarakuMvarajI, sohanakuMvarajI, seNAjI inakI ziSyAeM huIM / prArambha kI do mahAsatiyoM kA svargavAsa ho cukA hai| zeSa tIna vidyamAna haiN| mahAsatI sohanakuMvarajI kI mAtAjI ne bhI dIkSA lii| unakA svargavAsa ho gayA / sohanakuMvarajI kI ziSyAe~ zrI nAthakuMvarajI (zrI saubhAgya munijI kI mAtAjI), zrI ugamavatIjI (zrI saubhAgya munijI kI bahana) aura kamalAjI abhI vidyamAna haiN| mahAsatIjI mor3AMjI pemAMjI Adi __mahAsatI kaMkUjI kI eka ziSyA zrI suhAgAjI thIM / moDAjI unhIM kI ziSyA haiM / nakUma ke sahalota gotra meM inakA janma huA aura bar3I sAdar3I meM inakA vivAha huaa| kucha varSoM meM hI ye vaidhavya pA gaI / inakI dIkSA bar3I sAdar3I meM hI huI, usa samaya bIsa varSa kI umra thii| mahAsatI mor3AjI bhadrapariNAmI, sarala, sAttvika, AcAraniSTha mahAsatI jI thiiN| saMvat 2003 jyeSTha kRSNA 11 ko haNutiyA (jilA-ajamera) meM inakA svargavAsa huaa| pepAMjI inhI kI prathama ziSyA thiiN| ratanakuMvarajI, khoDAjI, lerakuMvarajI, rAdhAjI, ratanajI ye mor3AMjI kI kula ziSyAeM huii| pepAMjI thAmalA ke zrI tArAcandajI salUbAI kI saMtAna thiiN| inheM 11 varSa kI umra meM nAthadvArA nivAsI nandalAlajI koThArI ke putra kanhaiyAlAlajI ke sAtha vivAhita kara diyA thaa| kanhaiyAlAlajI kevala tIna mAha jie| mahAsatIjI zrI mor3AjI ke samparka se inheM vairAgyodaya huA / saM0 1983 meM bar3I sAdar3I meM inakI dIkSA sampanna huI / dIkSA ratanalAla jI pAmecA ke ghara se huii| zrI pepAMjI sAtvika prakRti kI thokar3oM kA jJAna rakhane vAlI tapa ruci vAlI mahAsatIjI thii| inhoMne jAvada meM 25 dina kI tapasyA para pApar3a kA abhigraha kiyaa| saM0 2026 vaizAkha sudI 11 ke dina palAnA meM inakA svargavAsa huaa| moDAMjI kI ziSyAoM meM se abhI zrI ratanakuMvarajI, zrI laharakuMvarajI do mahAsatiyA~ vidyamAna haiM / / Alhar praNAma HTTEAN ......> GAUTTTITHUM saMsAra kaisA adbhuta jela khAnA hai, isameM bandI manuSya svayaM ko 6 bandI na mAnakara mukta mAnatA hai| saMsAra kA nATaka vicitra hai| yahA~ para prANI abhinetA ke rUpa meM kAma karatA hai, kintu vaha svayaM ko abhinetA na mAnakara 'caritra nAyaka' hI mAna baiThatA hai / yahI sabase bar3I bhUla hai| -ambAguru-suvacana KOREAT E RMER Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 oooooooooooo 40000000004 15 pravartinI zrI sarUpAMjI aura unakA parivAra mevAr3a se yativAda ke pracaNDa prabhAva ko ukhAr3a kara pheMkane aura zuddha adhyAtmavAdI sAdhumArga kA ghara-ghara pracAra karane ke kArya meM jahA~ ghora tapasvI, utkRSTa AcAravAna, dhairyazIla ugra vihArI munirAjoM kA pramukha hAtha rahA vahA~, isa pradeza meM vicaraNa karane vAlI mahAsatiyoM kA bhI kama sahayoga nahIM thA / munirAjoM hI nahIM mahAsatiyoM ne bhI ugra tapazcaraNa karake aura adhyAtmavAdI zuddha jIvana kA paricaya dekara janamAnasa ko jar3avAda se bAhara khIMcA / mevAr3a meM Aja jo sthAnakavAsI samAja lahalahA rahA hai| isakA zreya idhara kI zAnadAra mahAsatI paramparA ko bhI hai / mevAr3a kI sAdhvI paramparA meM mukhyatayA do dhArAe~ bahuta dUra se hai / eka dhArA kI pratinidhi mahAsatI zrI nagInA jI aura unakI paramparA kA paricaya jo mila pAyA anyatra diyA jA cukA hai| isa nibandha meM hama dUsarI dhArA, jisakI agragaNyA mahAsatIjI zrI sarUpAMjI haiM usakA paricaya de rahe haiN| pravartanI zrI sarUpAMjI mahArAja pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja ko AcArya pada pradAna kiyA usake bAda sAdhvI samAja ne milakara zrI sarUpA jI ko suyogya samajhakara pravartinI kA pada samarpita kiyaa| zrI sarUpAM jI, nizcaya hI usa samaya ke sAdhvI maNDala meM zreSTha hoMgI tabhI yaha sAdhvI samAja kA zreSTha pada unheM diyA gayA / kheda kI bAta vastutaH yaha bar3e kheda kI bAta hai ki parama viduSI, agragaNyA tathA pravartinI pada vibhUSitA usa sAdhvI ratna kA hama isase adhika kucha bhI paricaya dene meM samartha nahIM haiM / hamane bahuta kucha jAnane kA prayAsa kiyA / usa paramparA kI mahAsatiyoM se aura anya vRddhoM se bhI unakA paricaya pAnA cAhA kintu isase adhika kucha bhI paricaya nahIM mila sakA / ziSyAe~ zrI sarUpAM jI mahArAja ke kaI ziSyAeM thiiN| unameM campAjI, saleku~varajI, lerakuMvarajI, hagAmAjI aura sarekuMvarajI mukhya thIM / sarekuMvarajI AkolA ke the / kastUrAMjI aura unakA siMghAr3A zrI kastUrAMjI kI kevala isase adhika koI jAnakArI nahIM ki ve eka tapasvinI thiiN| unhoMne rAyapura meM ikavIsa dina, ghAsA meM chabbIsa dina, delavAr3A meM teraha dina AkolA meM unnIsa kI tapazcaryA kI thii| devagar3ha meM bele bele pAraNe kiye / paradezI tapa kiyA aura molelA meM igatAlIsa dina kA dIrgha tapa kiyA / saradAragar3ha meM igatIsa dina kA tapa kiyA / inakA janmasthAna " molelA" thA tathA sasurAla nAthadvArA meM thA / Tu Qing Tha Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zidhyAe~ aura praziSyAeM pravartinI zrI sarUpAMjI aura unakA parivAra | 161 ghora tapasvinI paramaviduSI mahAsatIjI zrI kastUrI jI kI ziSyAoM meM phUlakuMvarajI pradhAna the| kurajI kI ziSyA parama tejasvI mahAsatIjI zrI zrRMgAra kuMvarajI thiiN| zrI zrRMgAra kuMvarajI zrI zrRMgAra kuMvarajI mevAr3a meM saNagArAM jI ke nAma se prasiddha thI / poTalAM ke osavaMzIya siyAla parivAra se prabrajita huI, mahAsatI siNagArAM jI, sAdhvI samAja meM siMhanI jaisI tejasvI thI / zAstrIya jJAna kI to mAnoM bhaMDAra hI thii| zrI saNagArAMjI kA vyAkhyAna, eka ojasvI vyAkhyAna thA / mevAr3a kA tatkAlIna jaina samAja, inase bar3A prabhAvita thA / Jy pUjya zrI ekaliMgadAsajI mahArAja ko svargavAsa ke bAda mevAr3a meM jo bhinnatA AI aura usase jo vizRMkhalatA paidA huI, use miTAne kA inhoMne bar3A kar3A prayatna kiyaa| pUjya zrI motIlAlajI mahArAja AcArya banane ko taiyAra nahIM the / prAyaH sabhI prayatna karake thaka gaye anta meM saNagArAMjI ne mahArAja ko manAne kA bIr3A uThAyA / unhoMne pUjya zrI motIlAlajI mahArAja ko eka vAkya kahA--"pUta kapUta hote haiM taba bApa kI pagar3I khUMTI para TaeNgI rahatI hai" basa yaha eka vAkya hI bahuta thA / pUjya zrI ne apanA Agraha chor3a diyA / mahAsatI saNagArAM jI samayajJa aura prabhAvazAlI mahAsatI thI inake aneka ziSyAe~ huiiN| kucha kA paricaya nimnAnusAra hai dAkhAMjI (sahAr3A ke ), jhamakUjI (poTalAM ke ), sohana kuMvarajI (nAI ke), madana ku~varajI / harakUjI (bhIma ke ) rAdhAjI, rAjakuMvarajI (oDhaNa ke) pAna kuMvarajI (nAthadvArA ke varadUjI balAvarajI, kizana kuMvarajI (nAI ke maganAjI ( rAja karer3A ke ) Adi / sabhI mahAsatIjI acche kriyA pAtra tathA zAnta svabhAvI the kintu kheda kA viSaya hai ki itane bar3e ziSyA parivAra meM se Aja koI upalabdha nahIM hai aura na isa paramparA meM koI sAdhvI jI hI haiM / jar3AvAMjI varadUjI kA parivAra eka mahAsatIjI the jahA kuMvarajI ye inhIM sighAr3oM meM se kisI eka kula ke hoMge, inakA koI paricaya upalabdha nahIM hai / unakI ziSyA "varadU jI" the / mahAsatI varadUjI mahAsatI varadUjI udayapura ke the| pArivArika paricaya jJAta nahIM / kaba saMyama liyA, kitane varSa saMyama pAlA tathA svargavAsa kA samaya kyA thA isa viSaya meM koI jAnakArI nahIM milii| jo jAnakArI milI usake anusAra jJAta huA ki barajI mahArAja sarala svabhAvI saMyamapriya, tapasvInI mahAsatIjI thii| inhoMne apane jIvana kAla meM gyAraha aThAiyA~ kIM, kAlI rANI kA tapa kiyA, eka lar3I pUrI kI / bele bele pAraNe kiye / pAraNeM meM AyaMbila karate the / svargavAsa saradAragar3ha meM huA / svargavAsa se pUrva, sajA-sajAyA hAthI dekhA aura usI kSaNa unakA svargavAsa ho gayA / svargotsava ke liye mukha vastrikA udayapura se "rajata" kI banakara AI vaha aura saradAragar3ha ThAkura sAhaba ne jo caddara or3hAI ye donoM vastue~ Aga meM nahIM jalIM / jyoM kI tyoM pAI gaIM aisA kahA jAtA hai / zrI varajI mahArAja ke kaI ziSyAe~ thI kera kuMvarajI, nagInAjI, geMda kuMvarajI, hagAmAjI Adi / 1 parama viduSI mahAsatIjI zrI ke' ra ku~varajI viduSI mahAsatIjI zrI kezara kuMvarajI, jo mevAr3a bhara meM kera kuMvarajI mahArAja ke nAma se prasiddha hai| zrI varadUjI mahArAja kI bar3I ziSyA hai| relamagarA ke khAnadAnI mehatA parivAra meM saMvat 1640 meM janma pAye / pitA kA ma F/27011 HIRI 000000000000 400000000X 2 000000000000 S.BR Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana granya 000000000000 000000000000 .. ... PRODE e SH nAma ghUkalacandajI thA, aura mAtA nvlbaaii| yogyAvasthA meM bhUpAlasAgara inakA vivAha huA / kintu dAmpatya-jIvana adhika nahIM TikA / parama viduSI mahAsatIjI zrI varadUjI ke samparka se vairAgya jyoti jgii| vi. saMvat 1657 meM mAgha zuklA paMcamI nAmaka zubha dina meM inakI dIkSA sampanna huii| kanaka ke samAna daidIpyamAna deha rAzi se sampanna, mahAsatI ke'ra kuMvarajI mahArAja, bar3e milanasAra, udAra hRdaya kriyApAtra aura miSTa bhASI the| mevAr3a ke antarvati kSetroM meM inakA bar3A gaharA pracAra thaa| hajAroM bhAI-bahana Aja bhI mahAsatIjI ko bar3I zraddhA ke sAtha smRti karate haiN| pUjya AcArya zrI motIlAlajI mahArAja kI sudRr3ha AjJAnuvartinI mahAsatI ke'ra kuMvarajI samAja ke vyApaka / hita ko lakSya meM rakhakara ucita nirNaya karatI thii| vizAla zAstrIya jJAna se sampanna mahAsatIjI meM jJAna pracAra kI bar3I lagana thii| unhoMne saikar3oM bahanoM ko bola thokar3oM kA gambhIra jJAna pradAna kiyaa| pichale kaI varSoM taka zArIrika kAraNa se 'rAyapura' meM sthAnApanna rahe / rAyapura ke dharmapriya mAI-bahanoM ne bar3e utkRSTa bhAvoM se sevA-sAdhI / mahAsatIjI ke mRdula svabhAva se unakI lokapriyatA itanI phailI ki baccA-baccA Aja bhI unheM yAda karatA hai| mahAsatIjI adhikatara jJAna-dhyAna meM rata rahA karatI thii| _ vi. saMvat 2011 jyeSTha kRSNA cautha zukravAra ko devaloka hue| svargavAsa hone se pUrva saMthArA dhAraNa kara liyA thaa| inake nau ziSyAe~ huIM / kaMcana kuMvarajI, dAkhAMjI, saubhAgya kuMvarajI, sajjana kuMvarajI, rUpa kuMvarajI, premakuMvara jI, mohana kuMvarajI, pratApa kuNvrjii| kaJcana kuMvarajI kaJcana kuMvarajI, bhadra pariNAmI mahAsatI the, unakI ziSyA cA~da kuMvarajI abhI poTalA lAkholA meM vidyamAna hai| dAkhAMjI kI koI jAnakArI nahIM mila pAI / mahAsatIjI zrI saubhAgya kuMvarajI abhI sakAraNa rAyapura virAjita hai| sarala svabhAvI zrI saubhAga kuMvarajI bhIMDara ke haiN| mahAsatI rUpakuMvarajI devariyA meM pUjyazrI ke netRtva meM tIna dIkSAeM eka sAtha huI, mahAsatI rUpa kuMvarajI mahAsatI sajjana kuMvarajI, mahAsatI premavatI jii| zrI rUpakuMvarajI devariyA ke hI koNarI parivAra ke haiM / vANI se madhura evaM svabhAva se sarala hai| zAstroM kA jJAnAbhyAsa bhI kiyA, vyAkhyAna kI bhI acchI kalA hai| inake do ziSyAe~ haiM, zrI ratana kuMvarajI ye cikArar3A ke haiM / aura dUsarI ziSyA lAmavatI hai ye TATagar3ha ke haiM / inameM tapazcaryA kA vizeSa guNa hai| mahAsatI sajjana kuMvarajI inhoMne kozIthala meM pUjya gurudeva zrI ke sAnnidhya meM mahAsatIjI zrI kera kuMvarajI ke pAsa saMyama grahaNa kiyaa| sAtha meM apanI putrI kumArI premavatI ko bhI saMyama ke liye prerita kiyA aura use saMyama dilaayaa| khAkharamAlA ke zrI gaNezalAlajI daka tathA cA~dabAI kI saMtAna sajjanajI kozIthala vivAhita kiye gye| vairAgya kI tIvra bhAvanA se prerita ho, saMyama dhAraNa kiyA aura anta taka use nibhAyA / svabhAva se khare, mahAsatI sajjana kuMvarajI bar3e jAgarUka vicAroM ke the / UAR ADINN nEducation For Private Personal Use Only ___ Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI premavatI saMvat 2024 dIpAvalI kI rAtri meM svargavAsa pAye, usase pUrva tyAga pratyAkhyAna kI sthiti meM the / premavatIjI jo saMsAra pakSa meM inakI putrI thI, vahI inakI ziSyA mI banI / Shala pravartinI zrI sarUpAMjI aura unakA parivAra | 193 pAThaka jAna hI gaye haiM ki premavatI jI kozIthala ke pokharaNA gotrIya hai / kumArikA vaya meM apanI mAtA ke sAtha hI saMvat 1666 meM devariyA meM saMyama grahaNa kiyA / bAlyAvasthA meM saMyama grahaNa karane se inheM apanA jJAnAbhyAsa bar3hAne kA acchA avasara milA / pravacana paTutA inakI apanI eka alaga vizeSatA hai / jidhara bhI vicarate haiM vyAkhyAna zravaNa hetu, jaina-ajaina bar3I saMkhyA meM umar3a par3ate haiN| vANI meM oja aura mAdhurya kA eka vilakSaNa mizraNa hai / samAja sudhAra evaM pragatizIla kAryakramoM meM mahAsatIjI sadA Age rahatI haiN| bhagavAna mahAvIra ke paccIsa sau vIM nirvANa jayanti varSa ke upalakSa meM gurudeva zrI ne paccIsa sau vyaktiyoM ko madya mAMsa chur3Ane kI yojanA rakkhI to, satIjI ne saikar3oM vyaktiyoM ko tyAga karA diye / jIva dayA ke kSetra meM bhI ye lagAtAra kArya karate rahate haiM / mevAr3a kA jaina samAja, mahAsatI premavatIjI se bar3A prabhAvita hai / satIjI pragatizIla madhura vaktR tathA ojasvI hai / zrI damayantijI (salodA vAle) inakI prathama ziSyA hai, jo sevA guNa parAyaNa hai| zrI hIrAjI (madAra vAle) rAjakuMvarajI (devagar3ha vAle) inakI ziSyAe~ haiM / mahAsatI zrI mohana kuMvarajI ballamanagara vAle tathA mahAsatIjI zrI pratApahuMvarajI yAMsAvAle thI kera kuMvarajI mahArAja kI hI ziSyAe~ haiN| zrI pratApa kuMvarajI meM sevA kA vizeSa guNa hai / cation international eka ajJAnI manuSya marate samaya dInatA pUrvaka A~kheM gIlI karake kaha rahA thA - hAya ! mere pIche mere ina pyAre bAla-baccoM kA kyA hAla hogA ? jJAnI saMta ne use samajhAyAmUDha tU kyoM inakI ciMtA meM dukhI ho rahA hai| inakA hAla inake bhAgya para chor3a aura apanI ciMtA kara ki agale janma meM tere hAla acche hoM ! agalA janma sudhArane kI ciMtA kara na ki pIche vAloM kI ! ! - 'ambAguru-suvacana' The 000000000000 2 000000000000 XGOODDEDED ::S.Rast/ Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O DA0 kastUracanda kAsalIvAla [prasiddha vidvAna evaM anusaMdhAtA] 000000000000 000000000000 mevAr3a kI sAMskRtika tathA sAhityika samRddhi ke unnayana meM jainoM ke yoga dAna kA eka gaveSaNApradhAna vivaraNa vizruta vidvAna DA0 kAsalIvAla ne prastuta kiyA hai| Co-o--0--0--0--0-0--0-0-----------------------5 jaina sAhitya aura saMskRti __ kI bhUmi : mevAr3a UPEPARELI ATEL puSaNa SIC Mittil rA e nA deza ke itihAsa meM rAjasthAna kA viziSTa sthAna hai aura rAjasthAna meM mevAr3a kA sthAna sarvopari hai| isa pradeza ke raNabAMkuroM ne apanI dharma, saMskRti tathA purAtattva kI rakSA ke lie ha~sate-ha~sate prANa diye aura apanI vIratA evaM balidAna ke kAraNa unhoMne mevAr3a kA nAma ujjvala kiyA / yahA~ ke tIrtha evaM mandira sthApatya evaM zilpa kalA ke utkRSTa kendra haiM tathA sAhitya evaM kalA kI dRSTi se unheM ullekhanIya sthAna prApta hai| mevAr3a ke mahArANAoM ne sabhI dharmoM kA Adara kiyA evaM unake vikAsa meM kabhI bhI bAdhA utpanna nahIM kii| jaina dharma mevAr3a kA lokapriya dharma rahA aura yahA~ ke zAsakoM, unake jaina evaM jainettara patniyoM ne jaina dharma evaM saMskRti ke pracAra evaM prasAra hetu mandiroM ke nirmANa, mUrtiyoM kI pratiSThA, ahiMsA-pAlana kI udghoSaNA, jainAcAryoM evaM saMtoM kA svAgata evaM unake mukta vihAra meM yogadAna jaise mahattvapUrNa kArya kiye aura kabhI-kabhI to jaina dharmAvalambiyoM se bhI adhika ahiMsA ke pAlana meM yoga diyaa| isa dRSTi se mahArANA samarasiMha evaM unakI mAtA jayatAllA devI kI sevAeM ullekhanIya haiM jinhoMne sAre rAjya meM pazu hiMsA kA niSedha ghoSita karake ahiMsA meM apanA dRr3ha vizvAsa pragaTa kiyA / cittaur3a ke jaina kIrti stambha ke vibhinna lekha mevAr3a meM jaina dharma kI lokapriyatA kI zAnadAra yazogAthA hai| yahAM kA RSabhadeva kA jaina tIrtha sAre rAjasthAna meM hI nahIM balki gujarAta evaM uttara bhArata kA pramukha tIrtha mAnA jAtA hai tathA jo jaina-janetara samAja kI bhakti evaM zraddhA kA kendra banA huA hai| mevAr3a pradeza jaina sAhitya evaM jaina sAhityakAroM kA bhI kendra rahA hai| digambara paramparA ke mahAn AcArya dharasena kA isa pradeza se gaharA sambandha rahA tathA unhoMne isa pradeza kI miTTI ko apane vihAra se pAvana kiyaa| isa taraha sAtavIM zatAbdI meM hone vAle AcArya vIrasena ne cittaur3a meM elAcArya se zikSA prApta karake 'dhavalA' evaM 'jaya dhavalA' jaisI mahAna granthoM kI TIkAe~ likhane meM samartha hue| AThavIM zatAbdI meM jaina darzana ke prakAMDa vidvAna haribhadrasUri hue jinhoMne mevAr3a pradeza meM hI nahIM, kintu samasta bhArata meM jaina dharma kI kIrti patAkA phhraayii| isa pradeza meM gyAharavIMbArahavIM zatAbdI meM apabhraMza ke mahAkavi dhanapAla evaM hariSeNa hue jinhoMne apane kAvyoM meM isa pradeza kI prazaMsA kI aura apane apabhraMza kAvyoM ke mAdhyama se jana-jana meM ahiMsA evaM satya dharma kA pracAra kiyA / saMskRta ke prakAMDa vidvAna mahApaMDita AzAdhara bhI mevAr3a pradeza ke hI rahane vAle the| isI pradeza meM bhaTTAraka sakalakIrti ne sarvaprathama bhaTTAraka padmanandi ke pAsa naiNavAM meM vidyAdhyayana kiyA aura phira mevAr3a evaM bAgar3a pradeza meM jana 1 vIra zAsana ke prabhAvaka AcArya 2 iya mevAr3a desa jaNa saMkule giri ujapura dhakkar3a kule / Herprilveteepersonalities wwww.jainelibrary.oro Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya aura saMskRti ko bhUmi : mevAr3a | 165 000000000000 000000000000 sAhitya evaM saMskRti kA mahAn pracAra kiyA / maTTAraka sakalakIrti ke pazcAt jitane bhI bhaTTAraka hue unhoMne mevAr3a pradeza meM vihAra karake ahiMsA evaM anekAMta darzana kA pracAra kiyaa| aThArahavIM zatAbdI meM mahAkavi daulatarAma ne udayapura meM rahate hue jIvaMdhara carita, kriyAkoza bhASA kI racanA kI aura apane kAvyoM meM mahArANAoM kI udAratA evaM dharmapriyatA kI prazaMsA kii| grantha bhaMDAroM kA kendra mevAr3a pradeza jaina grantha-bhaMDAroM kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa pradeza mAnA jAtA hai / mevAr3a kI rAjadhAnI udayapura sAhitya evaM saMskRti kA saikar3oM varSoM taka kendra rahA aura Aja bhI usako usI taraha se sammAna prApta hai| udayapura nagara ke sabhI digambara evaM zvetAmbara mandiroM meM choTe-bar3e rUpa meM zAstra bhaMDAra haiM jinameM prAkRta, apabhraMza, saMskRta, hindI evaM rAjasthAnI bhASA kI mahattvapUrNa kRtiyA~ saMgrahIta haiM / brahma nemidatta dvArA racita 'neminAtha purANa' kI udayapura meM san 1664 evaM 1726 meM pratilipi kI gaI jo Amera zAstra bhaMDAra, jayapura meM surakSita haiM / saMvat 1767 meM likhita 'syAdvAdamaMjarI' kI pAMDulipi jayapura ke hI eka anya bhaMDAra meM saMgrahIta hai| isI taraha aura bhI pacAsoM granthoM kI pA~DulipiyA~ haiM jo udayapura nagara meM likhI gaI thIM aura jo Aja rAjasthAna ke vibhinna grantha bhaMDAroM meM saMkalita kI gaI haiN| aba yahA~ mevAr3a ke kucha pramukha grantha bhaMDAroM kA sAmAnya paricaya diyA jA rahA hai| zAstra-bhaMDAra saMbhavanAtha, di0 jaina mandira, udayapura udayapura nagara kA saMbhavanAtha jaina mandira prAcInatama mandira hai / isa mandira meM hastalikhita pAMDulipiyoM kA bahuta acchA saMgraha hai| yahA~ ke zAstra bhaMDAra meM 517 pAMDulipiyA~ haiM jo 15vIM zatAbdI se 20vIM zatAbdI taka kI likhI huI haiN| bhaMDAra meM prAcInatama pANDulipi maTTotpala ke laghu jAtaka TIkA kI hai, jisakA lekhana kAla san 1408 hai tathA navInatama pAMDulipi 'solahakaraNa vidhAna' kI hai jisakA lipi saMvat 1965 hai| hindI racanAoM kI dRSTi se isa mandira kA saMgraha bahuta hI uttama hai tathA 25 se bhI adhika racanAe~ prathama bAra prakAza meM AyI haiN| bhaMDAra meM saMgrahIta kucha mahattvapUrNa pAMDulipiyoM kA paricaya nimna prakAra hai (1) sItA zIlarAma patAkA guNabeli-yaha AcArya jayakIrti kI kRti hai jinhoMne saMvat 1604 meM nibaddha kI thii| isa maMDAra meM usakI mUla pAMDulipi upalabdha hai| koTa nagara ke AdinAtha mandira meM isakI racanA kI gaI thii| grantha kA antima bhAga nimna prakAra hai saMvata gola cau uttari sItA taNI guNa vekala jyeSTha sudI terasa budhi racI bhaNI karai gaikala / bhAva bhagati bhaNi suNi sItA satI guNa jaiha jaya kIrati sUrI kahI sukha sUM jyo palahi teha / / 4 / / suddha thI sItA zIla patAkA, guNa vekala AcArya jayakIti vircitaa| saMvat 1674 varSe ASAr3ha sudI 7 guTau zrI koTa nagare svajJAnAvaraNI karma kSayArtha A0 zrI jaya kIrtinA svahastAiyA~ likhitaMya / (2) rAjula patrikA-yaha somakavi dvArA viracita patrikA hai, jo rAjula dvArA nemInAtha ko likhI gaI hai / (3) hanumAna carita rAsa-brahmajJAna sAgara kI racanA hai jise unhoMne saMvat 1630 meM pAlukA nagara ke zItalanAtha mandira meM nibaddha kiyA thaa| kavi hubaMDa jAti ke the unake pitA kA nAma akAkula evaM mAtA kA nAma amarAdevI thaa| Wa MITA AIMER ........2 INS MAVTITUNT rahe rAMNa ke pAsa, rAMNa ati kirapA karaI / jAne nIko nAhi, bheda bhAvaju nahiM ghrii| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 Rs40000 100 196 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha (4) bhaTTAraka sakalakIrti rAsa - yaha bhaTTAraka sakalakIrti ke ziSya brahma sAmala kI racanA hai jisameM unhoMne bhaTTAraka sakalakIrti evaM maTTAraka bhuvanakIrti kA jIvana paricaya diyA hai / racanA aitihAsika hai / (5) aniruddha haraNa - yaha ratnabhUSaNa sUri kI kRti hai / aniruddha zrIkRSNa jI ke pautra the aura isa rAsa meM unhIM kA jIvana carita nibaddha hai| bhaMDAra meM saMvat 1666 kI pAMDulipi saMgrahIta hai / 2. agravAla jaina mandira kA zAstra bhaMDAra yahA~ bhI hastalikhita granthoM kA acchA saMgraha hai / granthoM evaM saMkhyA bhI ullekhanIya hai / bhaMDAra meM pUjyapAda kRta sarvArthasiddhi kI sabase yaha grantha yoginIpura ( dehalI) meM likhA gayA thA / kucha ullekhanIya granthoM ke nAma nimna prakAra haiM- grantha nAma granthakartA 1 cArudatta prabandha 2 sudarzana seThanI caupaI jIvaMdhara carita 4 ajitanAtha rAsa ambikArAsa 5 6 puNya stava kathA koza 7 zabda bheda prakAza kalyANa kIrti lAlakavi daulatarAma kAsalIvAla brahmayajinarAya 31 sumati kIrti 3. khaMDelavAla jaina mandira kA zAstra bhaMDAra guTakoM kI saMkhyAyeM 388 hai jinameM guTakoM kI prAcIna pAMDulipi hai jo saMvat 1370 kI hai / bhASA hindI 33 " 33 "1 saMskRta 33 rAmacandra saMvat 1560 saMvat 1557 mahezvara kavi saMvat 1557 varSe ASAr3ha badI 14 dine likhitaM zrI mUlasaMdhe maTTAraka zrI jJAnabhUSaNa gurUpadezAt hubaDaM jAtIya zreSThi jaitA bhAryA pA~ca prarbhA zrI dharmArNa / 8 dharma parIkSA rAsa hindI saMvat 1648 racanAkAla saMvat 1662 saMvat 1636 saMvat 1805 15vIM zatAbdI khaMDelavAla jaina mandira maMDI kI nAla meM sthita hai| isa mandira meM 185 pAMDulipiyoM kA saMgraha hai / sabase prAcIna pAMDulipi bhUpAla stavana kI hai jisakA lekhana kAla saMvat 1363 kA hai| yahA~ rAsa, pUjA, stotra Adi para pAMDulipiyoM kA acchA saMgraha hai / inameM rAjasundara kRta gajasiMha caupAI (racanA kAla saM0 1497) rAmarAsa mAdhavadAsa viracita, campAvatI zIla kalyANaka / muni rAjananda tathA kamala vijaya kA kRta "sImaMdhara stavana" ke nAma ullekhanIya haiM / yaha saMvat 1682 kI racanA hai / 4. gaur3I jI kA upAsarA, udayapura isa upAsare meM hastalikhita granthoM kA acchA saMgraha hai, jinakI saMkhyA 625 hai / sabhI grantha Agama, Ayurveda, jyotiSa jaise viSayoM para AdhArita hai / 5. yatI bAlacanda vaidya kA saMgraha, cittaur3a zrIbAlacandra vaidya ke nijI saMgraha meM zAstroM kA uttama saMgraha hai / granthoM kI kula saMkhyA eka hajAra hai| inameM maMtra zAstra, stotra, Ayurveda, jyotiSa, Agama se sambaddha viSayoM para acchA saMgraha hai / yaha zAstra bhaMDAra saMvat 1941 meM paMDita vinayacandra dvArA sthApita kiyA gayA thaa| jisakI prazasti nimna prakAra hai zrI sadgurugotamaH upAdhyAya jI mahArAja zrI 1008 zrI zivacanda jI tat ziSya 1008 jJAnavilAza jI tat ziSya amolakhacanda jI ziSya paM0 vinayacanda jI mAha madhye saMvat 1941 meM sthApita hastalikhita granthoM kI sUcI / bhaTTAraka yazaH kIrti jaina sarasvatI bhavana, riSabhadeva riSabhadeva mevAr3a kA prasiddha jaina tIrtha hai| udayapura se ahamadAbAda jAne vAle rASTrIya mArga para yaha avasthita SSELS Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya aura saMskRti kI bhUmi : mevAr3a | 197 000000000000 000000000000 paNa ALERTAITAL hai / mandira ke vibhinna bhAgoM meM aneka lekha aMkita haiM jo isa mandira ke vikAsa kI kahAnI kahane vAle haiN| sampUrNa mevAr3a meM hI nahIM balki bAgar3a pradeza tathA gujarAta meM bhagavAna riSabhadeva ke prati gaharI zraddhA hai aura prativarSa lAkhoM kI saMkhyA meM yAtrI evaM darzanArthI Ate haiN| isI tIrtha para 'maTTAraka yaza:kIrti sarasvatI bhavana' bhI hai jisameM prAcIna hastalikhita pratiyoM kA acchA saMgraha hai / eka sUcI ke anusAra yahA~ lagabhaga 1070 grantha haiM jinameM kAphI acchI saMkhyA meM guTake bhI sammilita haiN| inameM 15vIM evaM 16vIM zatAbdI meM likhe hue granthoM kI acchI saMkhyA hai| vaise carita, purANa, kAvya, rAsa, beli, phAgu, darzana, jaise viSayoM para yahA~ acchA saMgraha milatA hai / sabhI grantha acchI dazA meM haiM tathA surakSita haiM / Ajakala bhaMDAra ko dekhane vAle paM0 rAmacanda jI jaina haiM / isa bhaMDAra meM saMgrahIta kucha mahattvapUrNa grantha nimna prakAra haiM (1) mahAvIra carita athavA mahAvIra rAsa-isake racayitA padmA kavi haiM jo bhaTTAraka zubhacandra ke ziSya the| rAsa kA racanA kAla saMvat 1606 hai| (2) narasiMhapurA jAti rAsa-isameM narasiMhapurA jaina jAti kI utpatti evaM usake vikAsa kI kahAnI kahI gayI hai / rAsa aitihAsika hai|| (3) zAMtinAtha purANa-yaha bhaTTAraka rAmacandra kI kRti hai, jisameM unhoMne saMvat 1783 meM samApta kI thii| yaha pAMDulipi kavi kI mUla pAMDulipi hai / (4) zreNika carita-yaha daulatarAma kAsalIvAla kI kRti hai jise unhoMne saMvat 1782 meM nibaddha kiyA thA / isI bhaMDAra meM kavi dvArA nibaddha zrIpAla carita kI prati bhI surakSita hai| (5) pradyumnarAsa-yaha brahma guNarAja kI kRti hai jise unhoMne saMvat 1606 meM nibaddha kiyA thaa| (6) lavakuza AkhyAna-yaha bhaTTAraka mahIcanda kA 17vIM zatAbdI kA kAvya hai / ukta zAstra bhaMDAroM ke atirikta mevAr3a ke anya nagaroM evaM gA~voM meM zAstra bhaMDAra hai, jinakA pUrI taraha se abhI sarve nahIM ho sakA hai, jisakI mahatI AvazyakatA hai| mevAr3a jainAcAryoM evaM sAhityakAroM kI pramukha prazraya bhUmi rahI hai| yahAM prAramma se hI jainAcArya hote rahe jinhoMne isa pradeza meM bihAra kiyA tathA sAhitya saMracanA dvArA jana-jana taka sat sAhitya kA pracAra kiyaa| aise jaina AcAryoM meM kucha kA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jA rahA hai (1) AcArya vIrasena-AcArya vIrasena sAtavIM zatAbdI ke mahAn siddhAntavettA the| ve prAkRta evaM saMskRta ke prakANDa vidvAna the| sarvaprathama unhoMne citrakUTa (cittaur3a) meM elAcArya ke pAsa rahakara zAstroM kA gahana adhyayana kiyA thA aura usake pazcAt hI dhavalA kI 72 hajAra zloka pramANa TIkA likha sake the / unhoMne dUsare Agama-grantha kaSaya pAhuDa para bhI jaya dhavalA kI TIkA likhanA prArambha kiyA thA lekina eka-tihAI racanA hone ke pazcAt unakA svargavAsa ho gayA / AcArya vIrasena kA siddhAnta, chanda, jyotiSa, vyAkaraNa, tarka Adi viSayoM para pUrNa adhikAra thA, jisakA darzana hameM dhavalA TIkA meM hotA hai| unake ziSya jinasena ke kathanAnusAra unakA saba zAstroM kA jJAna dekhakara sarvajJa ke astitva ke viSaya meM logoM kI zaMkAe~ naSTa ho gaI thiiN| (2) AcArya haribhadrasUri-AcArya haribhadrasUri prAkRta evaM saMskRta ke mahAn vidvAna the| inakA bhI cittaur3a se gaharA sambandha thA / inhoMne anuyogadvAra sUtra, Avazyaka sUtra, dazavakAlika sUtra, nandI sUtra tathA prajJApanA sUtra para TIkAe~ likhI thiiN| anekAMtajaya patAkA, anekAMtavAda praveza jaise ucca dArzanika granthoM kI racanA kI thii| inakI samarAicckahA prAkRta kI mahattvapUrNa kRti hai tathA dhUrtAkhyAna eka vyaMgyAtmaka racanA hai| haribhadra kI yogabindu evaM yogadRSTi sammucaya meM jaina darzana ke pariprekSya meM pataMjali evaM vyAsa ke dArzanika mAnyatAoM para acchA varNana kiyA gayA hai| ye AThavIM zatAbdI ke vidvAna the| (3) hariSeNa-apabhraMza ke mahAn vidvAna bhI cittaur3a ke rahane vAle the| unake pitA kA nAma govarddhana dhakkar3a thaa| eka bAra kavi ko acalapura jAne kA avasara milA aura usane vahIM para saMvat 1044 meM dhammaparIkSA kI racanA kI / isa kRti meM 11 saMdhiyA~ haiM aura 100 kathAoM kA samAveza kiyA gayA hai| hariSeNa mevAr3a pradeza kA bahuta bar3A bhakta thA aura usakI sundaratA kA apanI kRti meM acchA varNana kiyA hai| MAHINI da .. .' S XASE: Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana anya 000000000000 000000000000 (4) jinadatta sUri-jinadatta sUri 12vIM zatAbdI ke jainAcArya the| saMvat 1164 meM cittaur3a ke vIra jinAlaya meM devendrasUri dvArA kharataragaccha ke AcArya pada kA bhAra diyA gyaa| Apa pragamadhAna ke pada se bhI suzobhita the| Apane jaina-sAhitya kI apUrva sevA kI tathA apabhraMza meM upadezarasAyanarAya, carcarI evaM kAla svarUpa kalaka kI racanA sampanna kI / Apake pUrva jinavallabha sUri ko bhI cittaur3a meM hI saMvat 1167 meM kharataragaccha pada para pratiSThita kiyA gayA / 5. bhaTTAraka sakala kauti bhaTTAraka sakala kIti 15vIM zatAbdI ke mahAna jaina saMta the / saMskRta evaM prAkRta ke ve prakANDa vidvAna the| Apane sarvaprathama mevAr3a pradeza meM sthita neNavA nagara meM bhaTTAraka padamanandi ke pAsa adhyayana kiyA thaa| ApakA janma saMvat 1443 meM aura svargavAsa saMvat 1496 meM huaa| ApakI pramukha kRttiyoM meM Adi purANa, uttarapurANa, zAMti purANa, pArzvapurANa, mahAvIra carita, mallinAtha carita, yazodhara carita, dhanya kumAra carita, sukumAla carita, karmavipAka sUkti muktAvalI ke nAma ullekhanIya haiM / Apane mevAr3a, bAgar3a evaM gujarAta meM vihAra karake jaina sAhitya evaM saMskRti kI apUrva sevA kI thii| unhoMne giranAra jAne vAle eka saMgha kA netRtva kiyA aura jUnAgar3ha meM AdinAtha svAmI kI dhAtu kI pratimA kI pratiSThA sampanna kii| ukta kucha vidvAna AcAryoM ke atirikta mevAr3a meM pacAsoM jaina sAhitya sevI hue jinhoMne jaina sAhitya ke nirmANa ke sAtha hI usake pracAra-prasAra meM bhI atyadhika yogadAna diyaa| Sr... 00 ------------- AR rAjanIti kA pramukha sUtra hai-avizvAsa ! aura dharmanIti kA pramukha sUtra hai-vizvAsa ! avizvAsa-jIvana meM adhika dUra taka nahIM cala sktaa| jIvana meM kahIM na kahIM kisI kA vizvAsa karanA hI hotA hai| hAM, vizvAsa meM bhI viveka rakhanA caahie| viveka-zUnya vizvAsa 'aMdha-vizvAsa hotA hai / --'ambAguru-suvacana' 1 aitihAsika jaina kAvya saMgraha, pRSTha 5 2 vahI 3 jaina grantha bhaMDAras ina rAjasthAna, pRSTha 236 30000 MADRI 88680 TA - OSTALE J ou canton memona Personal use only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 8-0--0--0--0-0--0--0--0-0-0-0--0-0-0-0--0--0--0-2 0 DA0 prema sumana jaina, ema0 e0, AcArya, pI-eca0 DI0 mevAr3a-na kevala zaurya evaM dezabhakti ke lie hI [vizruta bhASAzAstrI, lekhaka tathA sahAyaka / prasiddha hai, kintu sAhitya, saMskRti evaM kalA kI prophesara, prAkRta-saMskRta vibhAga, udayapura / samRddhi ke lie bhI usakA gaurava bhArata vizruta rahA vizvavidyAlaya] hai| prAcIna Arya bhASA-prAkRta-apabhraMza evaM saMskRta J sAhitya ke vikAsa meM jaina manISiyoM ke yogadAna / 6 kA eka rekhAMkana prastuta hai yahA~ / 0-0--0-0-0-0-0-5 000000000000 000000000000 -----------------------------------0-0-3 mevAr3a kA prAkata, apabhraMza evaM saMskRta sAhitya JANU rAjasthAna ke itihAsa meM mevAr3a jitanA zaurya aura dezabhakti ke lie prasiddha hai, utanA hI sAhitya aura kalA kI samRddhi ke lie bhI / isa bhU-bhAga meM prAcIna samaya se vibhinna bhASAoM ke mUrdhanya sAhityakAra sAhitya-sarjanA karate rahe haiN| usameM jaina dharma ke anuyAyI sAhityakAroM kA paryApta yogadAna hai / prAkRta, apabhraMza evaM saMskRta bhASA meM kaI utkRSTa grantha ina kaviyoM dvArA likhe gaye haiM / ina bhASAoM ke kucha pramukha kaviyoM kI una katipaya racanAoM kA mUlyAMkana yahA~ prastuta hai, jinakA praNayana mevAr3a pradeza meM huA hai tathA jinake racanAkAroM kA mevAr3a se sambandha rahA hai| prAkRta sAhitya rAjasthAna kA sabase prAcIna sAhityakAra mevAr3a meM hI huA hai / AcArya siddhasena divAkara 5-6vIM zatAbdI ke bahuprajJa vidvAn the| 'divAkara' kI padavI inheM cittaur3a meM hI prApta huI thii| ata: inako sAhitya-sAdhanA kA kendra prAya: mevAr3a pradeza hI rahA hogaa| prAkRta bhASA meM likhA huA inakA 'sanmati taka' nAmaka grantha aba taka rAjasthAna kI prArambhika racanA mAnI jAtI hai / nyAya aura darzana kA yaha anUThA grantha hai / isameM prAkRta kI kula 166 gAthAe~ haiM, jinameM jaina nyAya ke vibhinna pakSoM para prakAza DAlA gayA hai| isa grantha ke prathama kANDa meM naya ke bhedoM aura anekAnta kI maryAdA kA varNana hai| dvitIya kANDa meM darzana-jJAna kI mImAMsA kI gaI hai| tRtIya kANDa meM utpAda, vyaya, dhrauvya tathA anekAnta kI dRSTi se jJa yatattva kA vivecana hai / jaina darzana ke isa prAcIna grantha para aneka TIkAe~ likhI gayI haiN| AThavIM zatAbdI meM mevAr3a meM prAkRta ke kaI mUrdhanya sAhityakAra hue haiN| unameM AcArya haribhadra, elAcArya, vIrasena Adi pramukha haiN| ina AcAryoM ne svayaM prAkRta sAhitya kI samRddhi kI hai tathA aise aneka ziSyoM ko bhI taiyAra kiyA hai jo prAkRta ke prasiddha sAhityakAra hue haiN| AcArya haribhadra kA janma cittaur3a meM huA thaa| ye janma se brAhmaNa the, tathA rAjA jitAri ke purohita the| jaina dIkSA grahaNa karane ke bAda haribhadrasUri ne jaina vAGmaya kI apUrva sevA kI hai / prAcIna AgamoM para TIkAe~ evaM svatantra maulika grantha bhI inhoMne likhe haiM / darzana va sAhitya viSaya para ApakI vibhinna racanAoM meM prAkRta ke ye grantha adhika prasiddha haiM-samarAiccakahA, ghUrtAkhyAna, upadezapada, dhammasaMgahaNI, yogazataka, saMvohapagaraNa Adi / ww HWAND LISNEL ....... MAMANICI 1. saMghavI, sukhalAla, 'sanmatiprakaraNa', prastAvanA, 1663 / 2. saMghavI, 'samadarzI AcArya haribhadra' 1963 / 3. zAstrI, nemicandra, 'haribhadra ke prAkRta kathA-sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana', draSTavya / . N / . . . . Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 NEPA JAMAP mANa THAN . . . . 'samarAiccakahA' prAkRta kathAoM kI aneka vizeSatAoM se yukta hai| isameM ujjaina ke rAjakumAra samarAditya ke nau bhavoM kI sarasa kathA vaNita hai| vastutaH yaha kathA sadAcArI evaM durAcArI vyaktiyoM ke jIvana-saMgharSa kI kathA hai| kAvyAtmaka dRSTi se isa kathA meM aneka manorama citra haiN| prAcIna bhArata ke sAMskRtika jIvana kA jItA-jAgatA udAharaNa hai-samarAiccakahA / 'dhUrtAkhyAna' vyaMgopahAsa-zailI meM likhI gayI anUThI racanA haiN| AcArya haribhadra ne ise cittaur3a meM likhA thaa| isa grantha meM haribhadra ne purANoM, rAmAyaNa, mahAbhArata Adi kI kathAoM kI aprAkRtika, avaijJAnika, abauddhika mAnyatAoM tathA pravRttiyoM kA kathA ke mAdhyama se nirAkaraNa kiyA hai| kathA kA vyaMgya dhvaMzAtmaka na hokara racanAtmaka hai / 'upadezapada' meM prAkRta kI 70 prAkRta kathAe~ dI gayI haiM / 'dazavakAlika TIkA' meM bhI prAkRta kI 30 kathAe~ upalabdha hotI haiM / ina kathAoM meM nIti evaM upadeza pradhAna kathAe~ adhika haiM / 'saMvohapagaraNa' kA dUsarA nAma tattva prakAza bhI hai| isameM devasvarUpa tathA sAdhuoM ke AcAra-vicAra kA varNana hai / 'dhammasaMgahaNI' meM dArzanika siddhAntoM kA vivecana hai|" isa prakAra haribhadra ne na kevala apane maulika kathA-granthoM dvArA prAkRta sAhitya ko samRddha kiyA hai, apitu TIkAgranthoM meM / bhI prAkRta ke prayoga dvArA mevAr3a meM prAkRta ke pracAra-prasAra ko bala diyA hai| AcArya haribhadra ke ziSyoM meM uddyotanasUri prAkRta ke sazakta kathAkAra hue haiN| unhoMne haribhadra se siddhAntagranthoM kA adhyayana kiyA thA / yadyapi uddyotanasUri ne apanI prasiddha kRti 'kuvalayamAlAkahA' kI racanA jAlaura meM kI thI, kintu adhyayana kI dRSTi se unakA mevAr3a se sambandha rahA hai / mevAr3a ke prAkRta-kathA-granthoM kI paramparA meM hI unakI kuvalayamAlA kI racanA huI hai| yadyapi vaha apane svarUpa aura sAmagrI kI dRSTi se viziSTa racanA hai| aise hI prAkRta ke do AcArya aura haiM, jinakA cittaur3a se ghaniSTha sambandha rahA hai, kintu unakI koI racanA mevAr3a meM nahIM likhI gayI hai / ve haiM-elAcArya evaM AcArya vIrasena / elAcArya mevAr3a ke prasiddha vidvAn the / ve vIrasena ke zikSA guru the| indranandi ne apane 'zru tAvatAra' meM elAcArya ke sambandha meM likhA hai ki bappadeva ke pazcAt kucha varSa bIta jAne para siddhAntazAstra ke rahasya jJAtA ailAcArya hue| ye citrakUTa (cittaur3a) nagara ke nivAsI the| inake pAsa meM rahakara vIrasenAcArya ne sakala siddhAntoM kA adhyayana kara nibandhana Adi ATha adhikAroM (dhavalA TIkA) ko likhA thA / vIrasena ne dhavalA TIkA zaka samvat 738 (816 I.saM.) meM samApta kI thii| ataH elAcArya AThavIM zatAbdI meM cittaur3a rahate rahe hoMge / inakA koI grantha upalabdha nahIM hai / ataH ye vAcaka guru ke rUpa meM hI prasiddha the| AcArya vIrasena ne cittaur3a meM apanA adhyayana kiyA thaa| guru elAcArya kI anumati se inhoMne vATagrAma (bar3odA) ko apanA kAryakSetra banAyA thA / vIrasena saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM ke prakANDa paNDita the| inhoMne 72000 zloka-pramANa samasta khaNDAgama kI dhavalA TIkA likhI hai / tathA kaSAyaprAbhRta kI cAra vibhaktiyoM kI 20,000 zloka pramANa jayadhavalATIkA likhane ke uparAnta inakA svargavAsa ho gayA thaa| AcArya vIrasena kI ye donoM TIkAe~ unakI agAdha pratibhA aura pANDitya kI paricAyaka haiM / jisa prakAra 'mahAbhArata' meM vaidika paramparA kI samasta sAmagrI grathita hai, usI prakAra vIrasena kI ina TIkAoM meM jaina darzana ke sabhI pakSa pratipAdita hue haiN| bhAratIya darzana, zilpa evaM vibhinna vidyAoM kI bharapUra sAmagrI ina TIkA granthoM meM hai| inakI bhASA prAkRta aura saMskRta kA mizrita rUpa hai| U mmy MITIES ....... WARNIN RS ...... . IIHIDILA girimAra 1. jaina, jagadIzacandra, 'prAkRta sAhitya kA itihAsa', pR0 332 / 2. jaina, premasumana, 'kuvalayamAlAkahA kA sAMskRtika adhyayana, vaizAlI, 1975 / 3. kAle gate kiyatyapi tataH punazcitrakUTapuravAsI / zrImAnelAcAryo babhUva siddhAntatatvajJaH / / tasya samIpe sakalaM siddhAntamaghItya vIrasena guruH / uparitamanibandhanAdyAdhikArAnaSTa ca likhi / / -zru tAvatAra, zloka, 177-78 / 4. dhavalA TIkA, prathama pustaka, prastAvanA / - PARAN DOHO VDO 280 GURUDRUITELiend FoPrivateersonali Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a kA prAkRta, apabhraMza evaM saMskRta sAhitya | 201 mevAr3a ke prAkRta-sAhitya kI samRddhi meM nanda (prathama) kA bhI yoga hai| inakI tInoM racanAe~- 'jaMbUdIvapaNNatti', 'dhammarasAyaNa' evaM 'paMcasaMgraha' prAkRta meM hai / inake granthoM se jJAta hotA hai ki ye rAjasthAna ke pramukha kavi the / 'jaMbUdIvapatti' nAmaka grantha bArAM nagara meM likhA gayA thaa| ataH ye koTA ke samIpastha pradeza ke nivAsI the| inakI jaMbUdIvapatti meM kula 2421 gAyAe~ haiM, jinameM manuSya kSetra, madhyaloka, pAtAla loka aura aloka kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / jaina bhUgola kI dRSTi se yaha atyanta mahattvapUrNa grantha hai / ' 'dhammarasAyaNa' meM kula 193 gAthAe~ haiM / isa grantha meM dharma kA svarUpa evaM sAMsArika bhogoM se virakta hone ke lie naitika niyamoM kA vivecana hai | 'paMcasaMgrahavRtti' karma siddhAnta kI dRSTi se mahattvapUrNa grantha hai / 2 12vIM zatAbdI meM rAjasthAna meM prAkRta ke kathAkAra hue haiN-lkssmnngnni| inhoMne vi0 saM0 1996 ( I0 saM0 1642) meM mANDalagar3ha meM 'supAsanAhacariya' kI racanA kI thii| 3 mevAr3a meM inakA vicaraNa hotA rahatA thaa| supArzvanAthacarita meM inhoMne tIrthaMkara supArzvanAtha kA carita likhA hai| isa padyAtmaka grantha meM upadeza kI pradhAnatA hai / aneka lokakathAoM ke dvArA naitika AdarzoM ko samajhAyA gayA hai / yadyapi yaha grantha prAkRta meM likhA gayA hai, kintu bIca-bIca meM saMskRta aura apabhraMza kA bhI prayoga huA hai / yathA na himmada // eha pammU paramAtSu kahigja taM parapIDa hoha taM kathAoM ke atirikta isa grantha meM kaI subhASitoM kA bhI saMgraha hai / kavi ne kahA hai ki saMsAra rUpI ghara ke pramAdarUpI agni se jalane para moha rUpI nidrA meM sote hue puruSa ko jo jagAtA hai vaha mitra hai, aura jo use jagAne se rokatA hai vaha amitra hai - bhavagiha majjhammi pamAyajalaNajalayammi mohaniddAe / jo jaggavadda sa mittaM vAraMtA so puNa amittaM // mevAr3a meM kharataragaccha ke AcAryoM kA paryApta prabhAva rahA hai| unhoMne prAkRta, apabhraMza evaM saMskRta Adi bhASAoM meM aneka racanAe~ likhI haiN| jinavallabhasUri kA kAryakSetra mevAr3a pradeza thaa| inheM cittaur3a meM saM0 1167 meM AcArya pada milA thA / inakI lagabhaga 17 racanAe~ prAkRta meM likhI gayIM haiN| unameM 'dvAdaza kule', 'sUkSmArthavicArasAra', 'piMDa vizuddhi', 'tIrthaMkara stuti' Adi prasiddha haiN| jinavallabhasUri prAkRta evaM saMskRta ke adhikArI vidvAn the / unhoMne 'mAvArivAraNastotra' prAkRta aura saMskRta meM samazlokI likhA hai| inake paTTadhara jinadattasUri rAjasthAna ke kalpavRkSa mAne jAte haiM / inakI 10-11 racanAe~ prAkRta meM haiN| unameM 'gaNadhara sArdhazataka' evaM 'sandehadohAvalI' ullekhanIya hai / jaina AcAyoM ke jIvana caritra kI dRSTi se ye grantha mahatvapUrNa hai| cittaur3a ke prAkRta kaviyoM meM jinaharSamaNi kA bhI pramukha sthAna hai / inhoMne 'ratnazekharIkathA' cittaur3a meM prAkRta meM likhI thii| isase siMhaladvIpa kI rAjakumArI ratnavatI kI kathA varNita hai / isa siMhala kI pahacAna DA0 gaurIzaMkara ojhA ne cittaur3a se karIba 40 mIla pUrva meM 'siMgolI' nAmaka sthAna se kI hai (ozA nibandha saMgraha mAga 2, pR0 281 ) / apabhraMza-sAhitya mevAr3a meM prAkRta va saMskRta kI apekSA apabhraMza ke kavi kama hue haiN| hariSeNa, dhanapAla, jinadatta evaM vimalakIrti mevAr3a se sambandhita apabhraMza ke kavi haiM / yadyapi mevAr3a pradeza meM apabhraMza kI kaI racanAe~ surakSita haiM, kintu unameM racanA sthala Adi kA ullekha na hone se unheM mevAr3a meM racita nahIM kahA jA sakatA / 1. zAstrI, nemicandra, 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' bhAga 3, pR0 110-121 / 2. zAstrI, hIrAlAla, 'paMcasaMgraha', prastAvanA / 3. desAI, 'jaina sAhityano saMkSipta itihAsa', pR0 275 / 4. ' maNidhArI zrI jinacandrasUri smRtigrantha', pR0 20 5. nAhaTA, dAdA jinadattamUri 6. nAhaTA, 'rAjasthAnI sAhitya kI gauravapUrNa paramparA', pR0 32 / ~ Dhe 000000000000 000000000000 0000000000 pih B ---SBRAseP Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 4000DCODED 202 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha hariSeNa evaM dhammaparikkhA hariSeNa ne apanI dhammaparikkhA vi0 saM0 1044 meM likhI thI / isa grantha kI prazasti se jJAta hotA hai ki mevAr3a deza meM vividha kalAoM meM pAraMgata eka hari nAma ke vyakti the / ye zrI ojapura ke dhakkar3a kula ke vaMzaja the / inake eka gobarddhana nAma kA dharmAtmA putra thA / unakI patnI kA nAma guNavatI thA, jo jaina dharma meM pragAr3ha zraddhA rakhane vAlI thI / unake hariSeNa nAma kA eka putra huA, jo vidvAn kavi ke rUpa meM prasiddha huA / usane kisI kAraNavaza cittaur3a ko chor3akara acalapura meM nivAsa kiyA / vahA~ usane chanda - alaMkAra kA adhyayana kara 'dharmaparIkSA' nAmaka grantha likhA / 1 hariSeNa ne dharma parIkSA kI racanA prAkRta kI jayarAma kRta dhammaparikkhA ke AdhAra para kI thI / inhoMne jisa prakAra se pUrva kaviyoM kA smaraNa kiyA hai, usase hariSeNa kI vinamratA evaM vibhinna zAstroM meM nipuNatA pragaTa hotI hai / dharma parIkSA grantha bhAratIya dharmoM ke tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se mahattvapUrNa hai / isameM vaidika dharma ke pariprekSya meM jaina-dharma kI zra eSThatA pratipAdita kI gayI hai| do samAnAntara dharmoM ko sAmane rakhakara unake guNa-doSoM kA vivecana prastuta karanA eka prAcIna mithaka hai, jo ina dharma parIkSA jaise granthoM ke rUpa meM vikasita huA hai / hariSeNa ne isa grantha meM avatAravAda, paurANika kathAnaka tathA vaidika kriyAkANDoM kA tarkasaMgata khaNDana kiyA hai, sAtha hI aneka kAvyAtmaka varNana bhI prastuta kiye haiM / 11vIM sandhi ke prathama kaDavaka meM mevAr3a deza kA ramaNIya citraNa kiyA gayA hai / kahA gayA hai ki isa deza ke udyAna, sarovara, bhavana Adi sabhI dRSTiyoM se sundara va manohara haiN| yathA jo ujjANahiM sohai kheyara maNi-kaMcaNa-kama puNNahi vaNNa mohai vallI harihi visAlahi / khaNNahi purihiM sa goura sAlahi / / dhanapAla evaM bhavisayattakahA dhanapAla apabhraMza ke sazakta lekhakoM meM se haiM / inhoMne yadyapi apane grantha 'bhavisayattakahA' meM usake racanA sthala kA nirdeza nahIM kiyA hai, kintu apane kula dhakkar3a vaMza kA ullekha kiyA hai| inake pitA kA nAma mAyezvara aura mAtA kA nAma dhanazrI thA / yaha dhakkar3a vaMza mevAr3a kI prasiddha jAti hai / delavAr3A meM tejapAla ke vi. saM. 1287 ke abhilekha mevAr3a kA apabhraMza meM gharakaTa ( dhakkar3a) jAti kA ullekha hai / ataH dhakkar3a vaMza meM utpanna hone ke kAraNa dhanapAla ko kavi svIkAra kiyA jA sakatA hai / 'bhavisayattakahA' apabhraMza kA mahattvapUrNa kathAkAvya hai / kavi ne isameM laukika nAyaka ke caritra kA utkarSa dikhAyA hai| eka vyApArI ke putra bhavisayatta kI sampatti kA varNana karate hue kavi ne usake sautele bhAI, bandhudatta ke kapaTa kA citraNa kiyA hai / bhavisayatta aneka sthAnoM kA bhramaNa karatA huA kumarAja aura takSazilArAja ke yuddha meM bhI sammilita hotA hai / kathA ke anta meM bhavisayatta evaM usake sAthiyoM ke pUrva janma aura bhaviSya janma kA varNana hai / kavi ne isa grantha meM zrutapaMcamIvrata kA mAhAtmya pradarzita kiyA hai| vastutaH yaha kathA sAdhu aura asAdhu pravRtti vAle do vyaktitvoM kI 1. iya mevAr3a - desi - jaNa saMkuli, siri ujapura Niggaya dhakkar3akuli / pAva-kariMda kumbha-dAraNahari jAu kalAhiM kusalu NAhari / tAsu putta para NArisahoyaru, guNa-gaNa- Nihi-kula-gayaNa - divAyaru / govaDDhaNu NAme uppaNau, jo sammattarayaNa sapuNNau / taho govaDDhaNAsu piya guNavai, jo jiNavarapaya Niccavi paNavai / tAe jaNi hariSeNe nAma suu, jo saMjAu vibuha kai - vissu / siri cittauDu caivi acalauraho, gayau Niya- kajje jiNaharapa raho / tahi chaMdAlaMkAra pasAhiya, dhammaparikkha eha teM sAhiya / 2. ghakkar3a vaNi vaise mAesaraho samubbhaviNa / ghaNasiri ho vi suveNa viraiu sarasai saMbhaviNa // bha. ka. 1, 6 phaka -dha0 pa0 11, 26 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a kA prAkRta, apabhraMza evaM saMskRta sAhitya | 203 000000000000 000000000000 . kathA hai| yaha eka romAMcaka kAvya hai| isameM kAvyAtmaka varNanoM kI bhI kamI nahIM hai|' subhASita evaM lokottiyoM kA bhI prayoga huA hai / yathA--"ki ghiu hoi virolae paannie|" -(bha. ka. 2, 7, 8) vimalakIrti evaM sokhavaivihANakahA vimalakIti ko rAmakIrti kA ziSya kahA gayA hai / jayakIti ke ziSya rAmakIti ne vi. saM. 1207 meM cittaur3a meM eka prazasti likhI hai| ataH vimalakIrti kA sambandha bhI cittaur3a se banA rahA hogaa| vimalakIti kI eka hI racanA 'sokhavaIbihANakahA' upalabdha hai| isameM vrata ke vidhAnoM kA phala nirUpita hai| jinadatta evaM apabhraMzakAvyatrayI jinadattasUri ne cittaur3a meM apane guru jinavallabhasUri kI gaddI samhAlI thii| inakA kAryakSetra rAjasthAna ke kaI bhAgoM meM thaa| mevAr3a ke sAhityakAra ina jinadattasUri kI apabhraMza kI tIna racanAe~ upalabdha haiM-(1) upadezarasAyanarAsa, (2) kAlasvarUpa kulaka aura (3) carcarI / ye tInoM racanAe~ apabhraMza kAvyatrayI ke nAma se prakAzita haiN| 'upadezarasAyanarAsa' 80 padyoM kI racanA hai / maMgalAcaraNa ke uparAnta isameM saMsAra-sAgara se pAra hone ke lie sadguru kI AvazyakatA pratipAdita kI gayI hai| anta meM gRhasthoM ke lie bhI sadupadeza haiN| dharma meM aDiga rahate hue yadi koI vyakti dharma meM vidhAta karane vAle ko yuddha meM mAra bhI detA hai to usakA dharma naSTa nahIM hotaa| vaha paramapada ko prApta karatA hai| dhammiu dhammukajju sAhatau, paru mArai kI vai jajjhatau / tu vi tasu dhammu atthi na hu nAsai, paramapai nivasai so sAsai / / -(upa. 26) 'kAlasvarUpa kulaka' meM jinadattasUri ne dharma ke prati Adara karane aura acche guru tathA bure guru kI pahacAna karane ko kahA hai| gRhasthoM ko sadAcAra meM pravRtta karanA hI kavi kA uddezya hai / jinadattasUri ne apanI tIsarI racanA 'carcarI' kI racanA vyAghrapura nagara (vAgar3a pradeza) meM kI thii| isameM 47 padyoM dvArA unhoMne apane guru jinavallamasUri kA guNagAna tathA caitya-vidhiyoM kA vidhAna kiyA hai| saMskRta-sAhitya mevAr3a pradeza meM saMskRta sAhitya kA lekhana guptakAla meM hI prArambha ho gayA thaa| maMvara mAtA kA zilAlekha vi. saM. 547 kA hai, jo saMskRta meM kAvyamaya bhASA meM likhA gayA hai / isake bAda saMskRta kI kaI prazastiyA~ mevAr3a meM likhI gayI haiM, jo aitihAsika aura kAvyAtmaka dRSTi se mahattvapUrNa hai, kintu svatantra rUpa se saMskRta meM kAvya grantha yahAM madhyayuga meM hI likhe gaye haiN| rAjAoM ke Azraya meM rahane vAle kaviyoM ne vibhinna viSayoM para khaNDakAvya va muktakakAvya likhe haiM / prAkRta kI bhAMti saMskRta meM bhI mevAr3a meM sarvaprathama grantha-racanA karane vAle AcArya siddhasena haiN| inake bAda aneka jaina AcAryoM ne yahA~ saMskRta ke grantha likhe haiM, jinheM jaina saMskRta kAvya ke nAma se jAnA jAtA hai| kintu kevala tIrthakara kI stuti kara dene athavA zrAvaka va sAdhu ke AcaraNa kA vidhAna karane se koI kAvya grantha jaina kAvya nahIM kahA jA sktaa| isa prakAra kA vibhAjana karanA hI galata hai| mevAr3a ke saMskRta sAhitya ke itihAsa meM ina jaina AcAryoM dvArA praNIta kAvya utane hI mahattvapUrNa haiM, jitane anya kaviyoM ke / yahA~ jaina paramparA ke poSaka kevala una pramukha kaviyoM ke saMskRta granthoM kA mUlyAMkana prastuta hai, jinakA mevAr3a se koI na koI sambandha banA rahA hai| 1. zAstrI, devendra kumAra, 'bhavisayattakahA tathA apabhraMza kathAkAvya' 2. zAstrI, nemicandra, tI. ma. evaM unakI A. pa., bhAga 4, pR0 206 3. kochar3a, harivaMza, 'apabhraMzasAhitya', pR0 361 4. dRSTavya-purohita candrazekhara, 'mevAr3a kA saMskRta sAhitya kA yogadAna' (thIsisa), 1966 - Jan Education international :S.BLEtc Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 oooooooooo00 ADCODOELDE 98060 204 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha nyAyAvatAra siddhasena divAkara kI prAkRta racanA 'sanmatiprakaraNa' ke atirikta unakI saMskRta racanAe~ bhI upalabdha haiM / 32 zloka vAlI inhoMne ikkIsa dvAtriMzikAe~ tathA nyAyAvatAra nAmaka grantha saMskRta meM likhA thA / dvAtriMzikAoM meM stuti tathA jaina darzana ke vibhinna pakSoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| nyAyaavatAra meM jaina dRSTi se pakSa, sAdhya, hetu, dRSTAnta, hetvAbhAsa Adi ke lakSaNa haiM tathA anta meM nayavAda aura anekAntavAda ke svarUpa kA spaSTa vivecana hai / jaina nyAya kA samanvita svarUpa pragaTa karane vAlA yaha sabase prAcIna grantha hai| siddhasena divAkara ne gupta yuga meM mevAr3a meM saMskRta kI aisI sazakta racanAe~ prastuta kara na kevala tArkika jagata meM jaina nyAya kI pratiSThA kI, apitu mevAr3a meM saMskRta racanA kI paramparA ko susthira bhI kiyaa| inake adhyayana aura sAhitya-sRjana ke pariNAmasvarUpa hI cittaur3a sadiyoM taka jaina vidyA kA adhyayana kendra banA rahA / haribhadrasUri kI saMskRta racanAe~ cittaur3a ko saMskRta sAhitya kA pradhAna kendra banAne meM AcArya haribhadra kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| unhoMne darzana aura pramANa - zAstra kI aneka racanAe~ saMskRta meM likhI haiM / prAkRta meM likhe AgamoM ko vidvAn samAja ke sammukha vyAkhyA sahita prastuta karane meM haribhadra agraNI haiN| inhoMne AgamoM para TIkAe~ bhI likhI haiM tathA svatantra grantha bhI / inakI saMskRta racanAoM kI saMkhyA para matabheda hai| abhI taka unakI nimna saMskRta racanAe~ upalabdha haiM : 1. prAcIna granthoM para TIkAeM 1. anuyogadvAra vivRtti 3. Avazyaka sUtra bRhat TIkA 5. jIvAjIvAbhigama sUtra laghu vRtti 7. dazarvakAlika vRhadvRtti 6. paMca sUtra vyAkhyA 11. dhyAnazatakavRtti 13. nyAya praveza TIkA / 2. maulika grantha ( TIkA sahita) 14. anekAntajayapatAkA 16. zAstravArtA samuccaya 18. hiMsASTaka, 3. TIkA rahita svaracita grantha 20. anekAntavAda praveza 22. dharmabindu 24. yogabindu 26. zrAvaka dharmatantra 28. SoDaza prakaraNa 2. Avazyaka sUtra nivRtti 4. caityavandana sUtra vRtti 6. tatvArthasUtra laghu vRtti 8. nandI adhyayana TIkA 10. prajJApanA sUtra TIkA 12. zrAvaka prajJapti TIkA, 15. yogadRSTi samuccaya 17. sarvajJasiddhi 16. anekAntajayapatAkodyota dIpikA / 21. aSTakaprakaraNa 23. bhAvArthamAtravedinI 25. lokatacva nirNaya 27. SaDdarzana samuccaya 26. saMsAradAvAnala stuti / 2 1. saMghavI, sukhalAla, 'sanmati prakaraNa', prastAvanA, pR0 95-113 2. zAstrI, nemicandra, vahI, pR0 52-53 EX Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a kA prAkRta, apabhraza evaM saMskRta sAhitya | 205 ina samasta racanAoM kA viSaya pratipAdana yahA~ apekSita nahIM hai| inase itanA avazya jJAta hotA hai ki haribhadrasUri ne apane samaya meM saMskRta ko dharma aura darzana ke kSetra meM eka sazakta bhASA ke rUpa meM svIkAra kiyA thaa| . jinasena 000000000000 000000000000 elAcArya evaM vIrasena ke samaya meM cittaur3a jaina dharma kA pramukha kendra bana gayA thaa| ataH vIrasena ke pramukha ziSya jinasena ne bhI cittaur3a meM kAvya-racanA kI preraNA grahaNa kI hai| unakA sambandha cittaur3a, baMkApura evaM vaTagrAma se rahA hai| jinasena kI pratibhA aura pANDitya advitIya thaa| ve jitane siddhAntazAstroM ke jJAtA the utane hI kAvya-zAstra ke marmajJa / unakI tIna saMskRta racanAe~ upalabdha haiM-1. pAzrvAbhyudaya 2. AdipurANa evaM 3. jayadhavalATIkA / pAzrvAbhyudaya meM jinasena ne kAlidAsa ke meghadUta kI samasyApUrti kI hai| AdipurANa meM RSabhadeva aura bharatacakravartI kI kathA ke mAdhyama se kavi ne prAcIna itihAsa, dharma-darzana va saMskRti Adi aneka viSayoM kA pratipAdana kiyA hai|4 jayadhavalATIkA meM jinasena ne apane guru vIrasena ke kArya ko pUrA kiyA hai| 40 hajAra zloka pramANa TIkA inhoMne svayaM likhI haiM / yadyapi jinasena ke ye grantha mevAr3a meM nahIM likhe gaye, kintu mevAr3a bhUmi kI sAhityika paramparA kA poSaNa avazya inakI pRSThabhUmi meM hai| jinavallabhasUri rAjasthAna kI eka mahAna vibhUti ke rUpa meM jinavalla bhasUri ko smaraNa kiyA jAtA hai / ye saMskRta, prAkRta ke adhikArI vidvAna the| kharataragaccha kI paramparA meM inhoMne svayaM sAhitya likhA hai tathA apane ziSyoM ko bhI itanA taiyAra kiyA ki ve aneka mahattvapUrNa grantha likha gaye haiN| jinavallabhasUri ke saMskRta meM nimna pramukha grantha upalabdha haiM 1. dharmazikSAprakaraNa, 2. saMghapaTTaka, 3. bhAvArivAraNastotra, 4. paMcakalyANastotra, 5. kalyANastotra, 6. sarasvatIstotra, 7. sarvajinastotra, 8. pArzvajinastotra, 6. pArzvastotra, 10. zRgArazataka 11. praznottaraSaSTIzataka, 12. citrakUTa prazasti Adi / ina granthoM kA viSaya dhArmika hai| kintu saMskRta bhASA kA camatkArika prayoga kavi ne kiyA hai| vibhinna .. alaMkAroM aura chandoM se ye racanAe~ ota-prota haiM / yadyapi unake AkAra choTe haiM, kintu viSaya kI spaSTatA hai| ina racanAoM meM 'zRMgArazataka' mahattvapUrNa sAhityika kRti hai| bharata ke nATyazAstra aura kAmatantra ke dohana ke bAda sambhavataH ise likhA gayA hai / jainAcAryoM kI yaha akelI zRgAra-pradhAna saMskRta racanA hai| isameM kula eka sau ikkIsa zloka haiN| isa kRti meM nAyikA ke aMgopAMga tathA hAvabhAva kA acchA varNana huA hai / eka padya meM kavi kahatA hai ki nAyikA kI danta-jyotsanA gagana-maNDala meM phailatI huI akhila vizva ko apanI dhavalimA se AplAvita kara rahI hai| aisI sthiti meM vaha abhisAra ke lie candrodaya kI pratIkSA kyoM kare? mugdhe dugdhAdivAzA racayati taralA te kaTAkSacchaTAlI, dantajyotsnApi vizvaM vizadayati viyan maNDalaM visphurantI / utphullad gaMDapAlI vipulaparilasat pANiDamADambareNa, kSiptendo kAntamadAbhisara sarabhasaM kiM tavendUdayena // 76 // jinavallabhasUri ke ziSya jinadattasUri kI bhI kucha racanAe~ saMskRta meM milatI haiM / yathA-vIrastuti, sarvajina stuti, cakrezvarIstotra, yoginIstotra, ajitastotra Adi / ye sabhI racanAeM bhakti pradhAna haiN| 1. dRSTavya 'samadarzI hribhdrri'| 2. 'Agatya citrakUTAttataH sa bhagavAn guroranujJAt 3. zAstrI, nemicandra, 'saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna', pR0 402 4. zAstrI, nemicandra, 'AdipurANa meM pratipAdita bhArata', dRSTavya / 5. dRSTavya-vinayasAgara, 'jinavallabhasUri kA kRtitva evaM vyaktitva' - Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 mahAkavi AzAdhara AzAdhara mANDalagar3ha (mevAr3a) ke mUla nivAsI the| kintu mevAr3a para zahAbuddIna gorI ke AkramaNoM ke uparAMta ve dhArA nagarI (mAlavA) meM jA base the| usI ke samIpa nalakacchapura meM unhoMne apanI sAhitya-sAdhanA kI thii| ye vi0 kI terahavIM zatAbdI ke vidvAna the / saMskRta meM likhI gayI inakI lagabhaga 20 racanAoM ke ullekha prApta hue haiN| kintu upalabdha kama hI huI haiM / AdhyAtmarahasya, sAgAradharmAmRta, anAgAradharmAmRta, jinayajJakalpa, triSaSTismRtizAstra Adi inakI prasiddha saMskRta racanAe~ haiM / paM0 AzAdhara kA adhyayana bar3A hI vizAla thaa| ve jainAcAra, adhyAtma, kAvya, koSa, Ayurveda-zAstra Adi kaI viSayoM ke prakANDa paNDita the| bhaTTAraka kavi mevAr3a pradeza meM digambara paramparA ke aneka bhaTTArakoM kA vicaraNa huA hai / cittaur3a, udayapura, RSabhadeva Adi sthAnoM para ina bhaTTArakoM ne granthAgAra bhI sthApita kiye haiM / ye bhaTTAraka dharma-pracAraka ke sAtha-sAtha acche kavi bhI hote the / mevAr3a ke prabhAvazAlI bhaTTAraka kaviyoM meM bha0 sakalakIti, bha0 bhuvanakIrti, ma0 brahmajinadAsa, bha0 zubhacandra evaM prabhAcandra Adi pramukha haiM / bhaTTAraka sakalakIti, ne 26 evaM brahma jinadAsa ne 12 racanAe~ saMskRta meM likhI haiM / inake ye grantha kAvyAtmaka dRSTi se bhI mahattvapUrNa haiM / AcArya zubhacandra saMskRta ke prakANDa vidvAn the / vi0 saM0 1530-40 ke bIca inakA janma huA thaa| udayapura, sAgavAr3A, DUMgarapura, jayapura Adi sthAnoM para inhoMne mUrti pratiSThA karAyI thI / inhoMne 24 racanAe~ saMskRta meM likhI haiN| inameM tIrthaMkaroM kA carita, pANDavakathA, tathA jaina vrata-vidhAnoM kA sundara varNana huA hai| jina candra ke ziSya bhaTrAraka pramAcandra kA bhI mevAr3a meM acchA prabhAva rahA hai| inhoMne vi0 saM0 1572 meM dillI se apanI gaddI ko cittaur3a meM sthAnAntarita kara liyA thaa| inhoMne prAcIna sAhitya ke uddhAra meM mahattvapUrNa yogadAna kiyA hai| 15vIM zatAbdI ke kavi vi0 saM0 15vIM zatAbdI meM mevAr3a meM aneka jainAcArya hue haiN| unakI saMskRta racanAoM ne yahA~ ke sAhityika vAtAvaraNa ko prabhAvazAlI banAyA hai| somasundara tapAgaccha ke pramukha kavi the| vi0 saM01450 meM rANakapura meM inako vAcakapada prApta huA thaa| bAda meM ye delavAr3A A gaye the / 5 inakI saMskRta racanAoM meM kalyANakastava, ratnakoza, upadezabAlAvabodha, bhASyatraya avacUri Adi pramukha haiN| somasundara ke ziSya munisundara bhI saMskRta ke vidvAna the| inhoMne 'zAntikara stotra' delavAr3A meM likhA thaa| somadevavAcaka somasundara ke dUsare prabhAvazAlI ziSya the| mahArANA kummA ne inheM kavirAja kI upAdhi pradAna kI thii| delavAr3A isa yuga meM saMskRta sAhitya kA pradhAna kendra thaa| vi0saM0 1501 meM mANikya sundaragaNi ne 'bhavabhAvanAbAlAvabodha' nAmaka grantha saMskRta meM likhA thA / isa yuga ke pratiSThita kavi pratiSThA soma hue haiN| ye mahArANA kumbhA ke samakAlIna the| inhoMne 'somasobhAgyakAvya' tathA 'guruguNaratnAkara' jaise mahattvapUrNa granthoM kI racanA kI hai| ina granthoM meM tatkAlIna mevAr3a ke sAmAjika, dhArmika aura rAjanaitika jIvana kI prAmANika sAmagrI 1. zAstrI, tI0 ma0 aura unakI A0 pa0, mA0 4, pR0 41 2. jaina, bihArIlAla, "bha0 sakalakIrti-eka adhyayana' (thIsisa) 3. zAstrI, vahI, bhA0 3, pR0 365 4. joharApurakara, 'bhaTTAraka sampradAya' lekhAMka 265 5. 'soma saubhAgyakAvya' pR0 75, zloka 14 6. zodhapatrikA, bhA0 6, aMka 2-3, pR0 55 7. somAnI, rAmaballabha, 'mahArANA kumbhA' pR0 212 & ba P 08 0880 G astenbora Privalentersomeo Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a kA prAkRta, apabhraMza evaM saMskRta sAhitya | 207 000000000000 000000000000 Rea saMkalita hai / saMskRta kI ina racanAoM meM gujarAtI, mevAr3I aura dezI zabdoM kA bhI prayoga huA hai, jo bhASA-vijJAna kI adhyayana kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| 15vIM zatAbdI ke prasiddha kavi hue haiM-mahopAdhyAya caritraratnagaNi / inhoMne saM0 1466 meM cittaur3a meM 'dAna pradIpa' nAmaka grantha kI racanA saMskRta meM kI thii| grantha meM dAna ke prakAra evaM unake phaloM kA acchA vivecana huA hai| isa grAtha meM aneka laukika kathAe~ bhI dI gayI haiN| isI zatAbdI meM jayacandra sUri ke ziSya jinaharSagaNi ne vi0saM0 1467 meM cittaur3a meM 'vastupAlacarita' kI racanA kI thii| yaha kAvya aitihAsika aura kAvyAtmaka dRSTi se mahattvapUrNa hai| isameM vastupAla evaM tejapAla caritra ke atirikta prAsaMgika rUpa se kaI dRSTAnta aura kathAe~ bhI dI gaI haiN| saMskRta prazastiyA~ mevAr3a rAjya meM saMskRta kI aneka prazastiyoM va abhilekha upalabdha haiN| inakA kevala aitihAsika hI nahIM, apitu kAvyAtmaka mahattva bhI hai| isa prakAra kI prazasti-lekhana meM jainAcAryoM kA bhI yoga rahA hai| 12vIM zatAbdI ke digambara vidvAn rAmakIti ne cittaur3agar3ha meM saM0 1207 meM eka prazasti likhI thii| jo vahA~ ke samidhezvara mahAdeva ke mandira meM lagI huI hai| kAlIzilA para utkIrNa isa 28 paMktiyoM kI prazasti meM ziva aura sarasvatI stuti ke uparAnta cittaur3agar3ha meM kumArapAla ke Agamana kA vivaraNa diyA gayA hai| prazasti choTI hone para bhI aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa hai| mevAr3a ke dUsare jaina prazastikAra AcArya ratnaprabhasUri haiN| inhoMne mahArAvala tejasiMha ke rAjyakAla meM jo prazasti likhI thI vaha cittaur3a ke samIpa 'dhAdhase' kI bAvar3I meM lagI huI thii| isakI racanA vi0saM0 1322 kArtika kRSNA 1 ravivAra ko huI thii| isameM tejasiMha ke pitA jaitrasiMha dvArA mAlavA, gujarAta, turuSka aura sAMbhara ke sAmantoM kI parAjaya kA ullekha haiN| 3 ratnaprabhasUri kI dUsarI mahattvapUrNa prazasti cIravAM gAMva kI hai| vi0saM0 1330 meM likhita isa prazasti meM kula saMskRta ke 51 zloka haiN| isameM cetrAgaccha ke kaI AcAryoM kA nAmollekha hai tathA guhila .. vaMzI bApA ke vaMzajoM meM samarasiMha Adi ke parAkrama kA varNana hai| guNabhadra muni ne vi0 saM0 1226 meM bijauliyA ke jaina mandira kI prazasti likhI thii| isameM kula 63 zloka haiN| isa prazasti meM pArzvanAtha mandira ke nirmAtAoM ke atirikta sAMbhara ke rAjA tathA ajamera ke cauhAna narezoM kI vaMzAvalI bhI dI gayI hai / 5 15vIM zatAbdI meM caritraratnagaNi ne mahAvIra prAsAda prazasti likhI thii| isa prazasti meM tIrthaMkaroM aura sarasvatI kI stuti ke uparAnta mevAr3a deza kA sundara varNana kiyA gayA hai / cittaur3a ko mevAr3a rUpI taruNi kA mukuTa kahA gayA hai| isameM mandira ke nirmAtA guNarAja kI vaMzAvalI dI gayI hai| isa prakAra mevAr3a ke saMskRta sAhitya ke vikAsa meM ina prazastikAroM kA bhI mahattvapUrNa yogadAna rahA hai / mevAr3a meM prAkRta, apabhraMza evaM saMskRta bhASA meM grantha lekhana kA prArambha karane vAle jaina muniyoM ne isa paramparA ko bIsavIM zatAbdI taka barAbara akSuNNa banAye rakhA hai| Adhunika yuga meM bhI aneka muni isa prakAra ke sAhitya lekhana meM saMlagna haiM / ataH spaSTa hai ki mevAr3a meM racita kisI bhI bhASA ke sAhitya kA itihAsa jaina kaviyoM kI racanAoM ko sammilita kiye binA adhUrA rahegA / isa sAhitya ko Adhunika DhaMga se sampAdita kara prakAza meM lAne kI AvazyakatA hai| 00 1. navAMgavAdhizItAMzu (1466) mite vikramavatsare / citrakUTa mahAdurge grantho'yaM samApayata / / -prazasti, 16 2. zrI jayakIrtiziSyeNa digambara gaNezinA / prazastirIdRzIcake-zrI rAmakItinA // 3. varadA, varSa 5, aMka 3 3. bIravinoda, bhAga 1, pR0 386 / 5. epika grAphika iNDikA, bhAga 26 meM prakAzita / 6. somAnI, mahArAja ku. pR0 338 . .... HARTI AMOUBTER - Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oooooooooo00 000000000000 40001 ain Education Internatio bhArata kI sthApatya evaM zilpakalA ke kSetra meM mevAr3a ne yogadAna hI nahIM, kintu mUrtikalA ke zilpakalA ko naI dRSTi aura dizA bhI dI hai| vidvAna lekhaka ne vistAra se mevAr3a ke mUrtizilpa para prakAza DAlA hai / [ DA0 ratnacandra agravAla [nirdezaka - purAtatva saMgrahAlaya vibhAga rAjasthAna, jayapura] prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mevAr3a kI dena Q pichale 15-20 varSoM kI zodha, khoja evaM purAtAttvika khanana dvArA mevAr3a ke prAcIna itihAsa, kalA evaM saMskRti para paryApta prakAza par3A hai| udayapura-cittaur3a va mIlavAr3A kSetra meM prAcIna 'prastara yuga' ke nAnAvidha upakaraNa prApta hue haiM jinase yaha siddha ho cukA hai ki isa bhUmitala para Adi mAnava Aja se 1 lAkha varSa pUrva sakriya thA, vaha patthara ke hathiyAra banAkara jIvana vyatIta karatA thA, yadyapi usa samaya taka mUrti yA mRtbhANDa kalA kA AviSkAra nahIM huA thaa| isa prasaMga meM purAtattvavettA usa samaya ke Adi mAnava ke avazeSa DhUMr3hane meM lage haiM / isa samaya ke vividhAneka prastarAstra hameM cittaur3a kI gambhIrI nadI ke kinAre se prApta ho sakate haiM va anya kaI sthAnoM para bhI / abhI hAla meM bhIlavAr3A jile meM 'bAgora' kI khudAI dvArA bAda ke yuga kI sAmagrI prakAza meM AyI hai jisakA savizeSa adhyayana kiyA jA rahA hai / san 1955-56 meM mujhe udayapura nagara ke pAsa evaM prAcIna AghATapura ( vartamAna Ayar3a yA AhAr3a) kI khudAI karane kA suavasara milA thA, jisake lie maiM rAjasthAna- zAsana kA AbhArI hU~ / isa dhUlakoTa nAmaka TIle ko loga 'tA~bAvatI' nagarI ke nAma se pukArate haiM jisakI puSTi khudAI dvArA bhalIbhAMti sampanna huI hai / yahA~ sabase nIce kA dharAtala lagabhaga 4 hajAra varSa purAnA hai aura sindhu sabhyatA ke bAda kI sAmagrI prastuta karatA hai| mevAr3a meM sindhusabhyatA ke upakaraNoM kA prabhAva isa samaya par3A jisake pariNAmasvarUpa yahA~ Ayar3a kI mRdbhANDakalA meM 'Diza oNna sTainDa' (Dish on stand) saMjJaka pAtra vizeSoM kA anukaraNa sthAnika mRdbhANDakalA meM sampanna huaa| sAtha hI IrAnI kalA ke prabhAva kI dyotaka sAmagrI bhI milI jisameM sapheda dharAtala para kAle mAMDane vAle kucha miTTI ke bartana ke Tukar3e bhI haiM jo 'siAlka' (Sialk) kI kalA se sAmya rakhate haiM / Ayar3a ke isa dharAtala vizeSa kA kAla-nirNaya to 'kArbana 14' vizleSaNa ke AdhAra para lagabhaga IsA pUrva 1500 varSa siddha huA hai| isa samaya yahA~ 'lAla aura kAlI dharAtala' ke mRdmANDoM kA prayoga hotA thA jina para zveta raMga ke nAnAvidha mAMDane bane hue haiM - yaha yahA~ kI kalA vizeSa thI aura kaI sau varSa taka yahA~ panapI / kAlAntara meM isa sabhyatA vizeSa kA Ahar3a kI nadI - ber3aca - banAsa va cambala nadiyoM se sulabha sAdhanoM dvArA uttara kI ora prasAra huA / bhAratIya purAtattvavidoM ne aba ise sindhusabhyatA kI taraha eka pRthak sabhyatA mAna kara isako "Ayar3a sabhyatA" kA nAma bhI pradAna kara diyA hai / isake anya sthala 'gilUNDa' (relamagarA meM bhagavAnapurA ke samIpa) nAmaka kher3e kI khudAI bhAratIya purAtattva vibhAga ne karAI thii| yahAM ke eka mRdbhANDa para mAMDI gaI puruSAkRti bahuta mahattvapUrNa hai yadyapi isa prakAra kI sAmagrI Ayar3a se nahIM milI hai| Ayar3a kI miTTI ke maNake to 'anaue' va 'Troe' kI kalA se sAmya rakhate haiM aura usa samaya mevAr3a va videzoM ke pArasparika sambandhoM para paryApta prakAza FAK Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mevAr3a kI dena | 206 000000000000 000000000000 WT ITTARI ..OD JAITHILI DAlate haiM / Ayar3a meM usa samaya tA~be kA prayoga hotA hai-aise tAmraparazu va cAkU mile haiM aura sAtha meM tAMbA galAne kI bhaTTI bhI / tA~bA to isa kSetra kI samIpavartI khAnoM se prApta kiyA jAtA hogaa| Ayar3a kI khudAI se miTTI kI banI pazuoM kI AkRtiyAM to milI haiM parantu puruSAkRtiyAM yA prastara pratimAeM adyAvadhi ajJAta haiN| mevAr3a meM zuga kAla se pUrva (IsA pUrva prathama dvitIya zatI) kI koI mUrti abhI taka prApta nahIM huI hai| cittaur3a ke pAsa 'zivi' janapada kA prakhyAta kendra 'madhyamikA' (arthAt 'nagarI') isa sambandha meM vizeSa rUpa se mahattvapUrNa hai| khudAI dvArA yahA~ zugayugIna mRNmUrtiyAM milI haiM-inameM se eka phalaka para khar3I devI vasudhArA kI hai jisane apane eka hAtha meM 'matsya' (machalI) dhAraNa kara rakhA hai| isa prakAra kI mRNmUrtiyAM mathurA kSetra aura rAjasthAna meM rair3ha (ToMka ke pAsa) nAmaka sthAnoM para paryApta saMkhyA meM prApta huI haiN| nagarI kI isa mRNmUrti meM bhI mathurA kalA kA prabhAva jhalakatA hai aura yaha siddha karatA hai ki mauryakAla ke bAda isa kSetra ke kalAkAra bhAratIya kalA kendroM se sambandha sthApita kara rahe the| nagarI meM usa samaya 'bhAgavata dharma' ko vizeSa mahatva prApta thA / yahA~ azvamedha-yajJa karane vAle eka 'sarvatAta' nAmaka rAjA ne 'nArAyaNavATikA' hetu vizAla parakoTe kA nirmANa karA tatsambandhI lekha ko isa prastara-parakoTe kI zilAoM para kaI sthAnoM para utkIrNa bhI karAyA thaa| eka zilAlekha to Aja bhI isa parakoTe kA aMga banA huA hai aura anya khaNDa udayapura ke 'pratApa saMgrahAlaya' meM surakSita haiN| isa 'zilA-prAkAra' ke bIca saMkarSaNa-vAsudeva kI pUjA hotI thI yadyapi usa samaya kI koI bhI kRSNa-balarAma pratimA abhI taka nagarI se prApta nahIM huI hai / kucha vidvAnoM kA yaha vicAra hai ki madhyamikA kI nArAyaNavATikA meM lakar3I kI mUrtiyA~ rahI hoMgI jo kAlAntara meM naSTa ho gaI hoM yA yahAM kisI sthaNDila para "AyAgapaTTa" ke rUpa meM ukerI jAkara pUjAntargata hoN| isa sambandha meM yaha smaraNa rahe ki zuMga kAla meM prastara pratimAeM paryApta saMkhyA meM banane lagI thiiN| mathurA evaM vidizA kSetra meM yakSa-yakSiyoM kI puruSAkAra mUrtiyAM zuMga kAla meM banAyI gayIM aura prAyaH pratyeka gAMva meM pUjI jAne lagI thiiN| aparaMca, isI yuga meM uSNISI 'balarAma' kI svataMtra mUrtiyAM bhI vidyamAna thiiN| aisI eka vizAla pratimA lakhanaU ke rAjya saMgrahAlaya meM surakSita hai / jaba mevAr3a ke sUtradhAra nagarI meM itane bar3e prastara parakoTe kA nirmANa karA sakate the aura patthara sulabha thA to lakar3I kI mUrtiyAM banavAne kA koI tAtparya samajha meM nahIM AtA hai| aisA pratIta hotA hai ki madhyamikA kI nArAyaNavATikA meM prastara pratimAeM avazya rahI hoMgI jo musalamAnI AkrAmakoM ke dvArA khaNDita kara dI gaI hoNgii| nagarI para yavanoM kA AkramaNa huA aura bAda meM musalamAnoM ne bhI paryApta dhvaMsa kArya kiyA thaa| isake tanika bAda ke mathurA ke 'morA kue~' vAle zilAlekha meM vRSNivIroM kI mUrtiyoM kA ullekha kiyA gayA hai-vahAM kucha aisI mUrtiyA~ bhI khaNDitAvasthA meM milI haiM jo mathurA saMgrahAlaya meM surakSita haiM / nagarI ke zuMgakAlIna zilAlekha meM 'saMkarSaNa-vAsudevAbhyAM pUjA zilAprAkAroM dvArA yaha AbhAsa hotA hai ki madhyamikA ke isa vaiSNava bhavana meM ina do vRSNivIroM kI mUrtiyAM, kisI sthaNDila para pUjA hetU pratiSThita rahI hoNgiiN| ye paJcarAtra bhAva kI dyotaka nahIM haiM kyoMki yahAM pahale saMkarSaNa kA ullekha huA hai-ye to vRSNivIroM kI thiiN| kheda hai ki inake nizcita svarUpa kI pahacAna karanA saMbhava nahIM, parantu mathurA kI balarAma pratimA dvArA kucha anumAna to kiyA hI jA sakatA hai| mevAr3a kSetra se IsA kI prAraMbhika-zatiyoM kI prastara pratimAeM abhI taka to ajJAta haiN| Ayar3a kI khudAI dvArA UparI dharAtala to IsA kI prathama-tRtIya zatI kI mAnI jA sakatI hai| usa samaya yahAM miTTI se banI khaparailoM kA prayoga hotA hai| tatkAlIna kuSANa kher3oM se sAmya rakhatI huI mRNamUrtiyAM Ayar3a meM milI haiM jo sthAnika 'purAtattva saMgrahAlaya' meM surakSita evaM pradarzita haiN| inameM kucha 'voTiva TaiMka' ke khaNDa zira vihIna kumbhodara kubera yA gaNapati, hAtha uThAkara nRtyamudrA meM prastuta nartakI..'ye kucha mRNamUrtiyAM ullekhanIya haiN| inameM kalA-sauSThava ko vizeSa mahattva nahIM diyA gayA hai| IsA kI tRtIya zatI (saMvat 282-227 IsavI) kA banA eka 'yUpastaMbha' Aja bhI gaMgApura (bhIlavAr3A) se tIna mIla dUrastha 'nAMdasA' grAma ke tAlAba ke bIca gar3A huA hai| isa para eka zilAlekha khudA hai| yahAM ke anya yUpastaMbha kA eka khaNDa udayapura saMgrahAlaya meM surakSita hai| ina staMbhoM dvArA usa samaya mevAr3a kI takSaNakalA kA to AbhAsa hotA hai parantu tatkAlIna mUrtiyAM sarvathA ajJAta haiN| sambhava hai, khudAI dvArA isa yuga kI kalA para kucha bhI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 TO ONA How prakAza par3a sake / IsA kI 5vIM va chaThI zatiyAM mevAr3I kalA ke itihAsa kA anokhA yuga thaa| usa samaya guptakalA kA paryApta prabhAva phaila cukA thA aura sthAnika sUtrakAra va sthapati pUrNarUpa se sakriya ho cuke the| madhyamikA nagarI ke pAMcavIM zatI ke zilAlekha meM viSNu-maMdira kA ullekha hai aura chaThI zatI ke lekha meM 'manorathasvAmi-bhavana kA / yahAM eka guptakAlIna maMdira ke avazeSa bhI vidyamAna haiM jo IMToM kA banA thaa| isa maMdira ke bAharI bhAgoM para nAnA prakAra kI miTTI se banI mUrtiyAM jar3I thIM jinameM pazu-pakSI, kamalAkRti abhiprAya, puruSa-strI-zIrSa Adi mahattvapUrNa haiM / vAstava meM vaha yuga thA miTTI kI IMToM ke maMdiroM kaa| aisI kucha guptakAlIna mRNmUrtiyAM ajamera ke rAjakIya saMgrahAlaya meM surakSita haiM aura kucha phalaka pUnA ke dakkana kaoNlija ke purAtattva-vibhAga meM pradarzita haiN| ina phalakoM meM devI-devatAoM kA aMkana tabhI taka ajJAta hai / parantu usI samaya nagarI ke maMdira ke bAhara suvizAla makara-praNAlI kI vyavasthA kI gaI thI, tAki garbhagRha se pUjA kA jala nikala ske| yaha kalAtmaka prastara-praNAlI Aja bhI tatrastha vidyamAna hai / vahAM pAsa meM . vRSabha-stambha-zIrSa va anya prastara zilAe~ bhI surakSita haiM jo mevAr3a kI guptakalA kI nidhiyAM haiM / eka vizAla toraNa kI vyavasthA kI gayI, jisake donoM ora ke AyatAkAra stambhoM para yugalAkRtiyAM premamudrA meM pradarzita haiM / eka stambha ke sabase nIce ke bhAga para sthAnaka ziva 'trizUla' lie khar3e haiN| sabase UparI bhAga para 'kIttimukha' abhiprAya khudA hai / ina stambhoM ke Upara eka zilA para 'kirAtArjunIya' saMvAda pRthak-pRthak khaNDoM meM utkIrNa hai jo bhAratIya prastarakalA kI anupama dena hai / samUce rAjasthAna meM yaha abhiprAya-vizeSa anyatra upalabdha nahIM huaa| dillI ke rASTrIya saMgrahAlaya meM bhI nagarI se prApta eka zilA khaNDa para puruSa-strI kI AkRtiyAM utkIrNa haiM / nagarI kI uparyukta zilA meM eka chora para nareza ziva kA aMkana bahuta mahattvapUrNa hai aura yaha siddha karatA hai ki uttarI bhArata ke kalAkAroM ne naTarAja ziva ko bahuta pahale se hI apanI kRtiyoM meM darzAyA thaa| nagarI kA yaha naTarAja to rAjasthAnI kalA meM nareza kA prAcInatama aMkana prastuta karatA hai / madhyamikA ke zilpiyoM kI ye kalAkRtiyAM bhAratIya kalA ke kSetra meM mahattvapUrNa sAmagrI mAnI jA rahI hai / nagarI se prApta 'Amalaka' khaNDa Ajakala sthAnika pAThazAlA ke A~gana meM par3A hai, jisase yaha AbhAsa hotA hai ki nagarI ke maMdira para zikhara vidyamAna thA aura usake Upara thA kharabUje kI taraha kA moTA Amalaka / pUrva-madhyayuga meM isakI AkRti tanika capaTI ho jAtI thii| isa dRSTi se bhI mevAr3I kalA kI yaha Amalaka-zilA bhAratIya sthApatya ke kSetra meM eka mahattvapUrNa sthAna grahaNa kregii| nagarI ke uparyukta toraNa stambhoM para yugalAkRtiyAM samIpavartI 'dazapura' (maMdasora) ke pAsa soMdanI evaM 'khilacIpura' kI zilpakalA se sAmya rakhatI haiM-ye eka hI kalA ke antargata mAnI jA jA sakatI haiM / soMdanI se prApta tatkAlIna eka zilApaTTa Ajakala dillI ke rASTrIya saMgrahAlaya meM surakSita hai-yahA~ para vidyAdhara svapreyasI sahita AkAza meM ur3ate hue dikhAI dete haiM / IsA kI 5vIM-chaThI zatiyoM meM udayapura-DUMgarapura va IDara (zAmalAjI-kher3abrahmA) kSetra meM pratimAeM prAyaH 'pArevA' (Pareva) patthara kI banAyI gaI, jo nIle-hare raMga kI haiN| inako kramaza: kapar3e se ragar3a kara kAlA raMga diyA jA sakatA hai aura yaha pahacAnanA kaThina ho jAtA hai ki yaha kAlA saMgamaramara hai yA sAdhAraNa pArevA patthara / isa samaya mevAr3a meM ziva-zakti-pUjA ko savizeSa mahattva diyA gyaa| ziva ke sAtha-sAtha mAtRkAoM kI bahuta pratimAe~ pUjA hetu banane lgii| jinameM ye mAtRkAe~ prAyaH zizu sahita pradarzita kI jAtI thIM aura prAyaH svataMtrarUpeNa pUjA hetu pratiSThita kI jAtI thiiN| inameM aindrI, brAhmI, kaumArI, mAhezI, ambikA........ Adi vizeSarUpeNa ullekhanIya haiN| udayapura jile meM kurAvar3a ke pAsa 'jagata' nAmaka grAma meM IsA kI chaThI zatI meM eka mAtRkA maMdira rahA hogA jo IMToM kA banA thAisake kucha avazeSa mujhe khudAI meM mile the| yahA~ se prApta tatkAlIna prastara pratimAeM udayapura ke pratApa saMgrahAlaya kI zobhA bar3hA rahI haiM jinameM zizukrIr3A aindrI va AmralumbidhAriNI ambikA pramukha hai / aindrI ke eka hAtha meM vajra spaSTa hai, parantu sira para mukuTa khaTakatA hai jabaki unake priyadeva 'indra' ke sira para kirITa mukuTa kA honA paramAvazyaka hai| udayapura jile meM hI 'parasAda' grAma ke pAsa 'tanesara' kA eka Adhunika ziva-maMdira pahAr3I kI talahaTI meM banA huA hai| yahAM eka cabUtare para prAcIna pratimAeM to mevAr3a kI 5vIM-chaThI zatI kI anupama nidhiyAM thiiN| sarvaprathama gaNapati kA zIrSamAga hai jahAM gaNeza ke sira para alaMkaraNa kA abhAva unakI prAcInatA kA sUcaka hai / dvitIya mUrti hai 'zakti evaM kukkuTa dhara-skaMda kAttikeya' kI, jo zAmalAjI se prApta va bar3audA saMgrahAlaya meM surakSita tatkAlIna skaMda mUrti se pUrNa sAmya rakhatI hai| isa skaMda mUrti ke pAsa, tanesara grAma meM hI, anya mUrtiyAM mAtRbhAva kI dyotaka haiM, kahIM mAtA ne goda MAAYRI PADAR Hation or to persones eniy Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mevAr3a ko dena | 211 zizu ko dhAraNa kiyA hai, anyatra zizu mAtA kA hAtha pakar3a rahA hai, kahIM mAtA use stana pAna karA rahI hai yA anyatra vaha mAtA kA hAtha pakar3a kara khelanA cAhatA hai| isa varga kI mUrtiyoM meM pratyeka mAtRkA ke sira ke pIche prabhA maNDala banA hai / kyA inheM sAdhAraNa mAtRkA pratimAe~ samajhanA cAhie ? nahIM, ye to skaMda sahita 6 kRttikAoM ke nAnAvidha svarUpoM kA pradarzana karatI haiM jinhoMne janma ke uparAnta zivaputra skaMda kA pAlana-poSaNa kiyA thA aura jinake hI kAraNa usakA nAma kArtikeya par3A thaa| ye pratimAe~ mUrtivijJAna kI dRSTi se bahuta upayogI haiM aura pahalI bAra bhAratIya mUrtikalA meM 'skaMda va kRttikA' abhiprAya kA aMkana prastuta karatI haiM / ye saba pratimAeM tanesara ke tatkAlIna 'skaMda-maMdira' meM pUjArtha raksI gaI hoNgii| inase skaMda ke sAtha-sAtha kRttikA mAtRkAoM kA svataMtra pUjana evaM pratimA nirmANa siddha ho jAtA hai / isa dRSTi se bhI mevAr3a kI ye mUrtiyAM ati vilakSaNa haiM / udayapura nagara ke pAsa 'badalA' grAma ke bAhara eka Adhunika maMdira ke andara kI 'harihara' pratimA bhI vivecya hai / yaha lagabhaga 4 phuTa U~cI hokara guptottarayugIna kalA meM viSNu va ziva ke eka rUpa kI abhivyakti karatI hai / rAjasthAna kI adyAvadhi jJAta harihara pUrtiyoM kI zra eNI meM prAcInatama honI caahie| yaha bhI pArevA patthara kI banI hai / ziva kI bAIM ora kA ardhabhAga viSNu kA sUcaka hai jahA~ unhoMne Upara ke hAtha meM cakra ko prayoga mudrA meM dhAraNa kara rakkhA hai aura nIce ke hAtha meM zaMkha; zivabhAga meM puruSAkAra trizUla UparI dAhine hAtha meM vidyamAna hai| sira ke Adhe bhAga meM viSNu kA kirITa mukuTa va dUsarI ora candramauli lAMchana sahita jaTAjUTa bhI pratimA ke sauSThava meM vRddhi kara rahe haiM / tanesara se prApta eka mAtRkA pratimA abhI rASTrIya saMgrahAlaya, dillI, hetu prApta huI hai - yaha rAjasthAna zAsana se bheMTa-svarUpa milI hai - yahA~ devI kucha jhukI mudrA meM dikhAI detI hai aura bhAratIya zilpa-kalA kI asAdhAraNa kRti hai| vittaur3a kSetra meM pUrvamadhyayugIna kalA ke svarUpa vittaur3a durgastha kumbhasyAma maMdira va kAlikA maMdira vizeSa rUpeNa ullekhanIya haiM / kumbhazyAma maMdira kA bAharI jaMghA bhAga davIM zatI kA hai-pIche pradhAna tAka meM nIce ziva-pArvatIvivAha pratimA jar3I hai va bAIM ora jaMghAbhAga para sthAnaka evaM jaTAdhArI dvibAhu lakulIza / isa Azaya kI lakulIza mUrtiyAM atyalpa saMkhyA meM milI haiM, jahAM unheM khar3e dikhAyA gayA ho / cittaur3a durga kI anya ziva-pratimA meM bhI yahI mAva jhalakatA hai, parantu vahA~ bilakulIza ke eka sAtha meM parazu bhI hai aura jaMSA para sibameM pradarzita hai| cittaur3a kA kAlikA maMdira prAraMbha meM (arthAt mUlataH ) sUryamaMdira thA jisake nijagarbha-gRha-dvAra- lalATa-bimba para Asanastha sUrya - pratimA jar3I hai aura tathaiva bAharI tAkoM meM garma ke cAroM ora pradakSiNApatha kI vyavasthA kI gaI hai aura garbhagRha jaMpA -bhAga para dikpAla pratimAeM jar3I haiM / yahA~ pUrvaparamparAnusAra soma ( caMdra ) kI pratimA bhavya hai / isake sira ke pIche ardhacandrAkRti khudI hai / yaha rAjasthAna kI mUrtikalA meM prAcInatama candra- pratimA svIkAra kI jA sakatI hai| isake pAsa 'azvamukha azvina' pratimA jar3I hai aura isI prakAra dUsarI ora bhI anya 'azvina' kI / isa maMdira ke bAhara 'azvinI kumAroM' va 'candra' kI ye zilpAkRtiyAM prativijJAna kI mahatvapUrNa tithiyAM haiN| isa sUrya maMdira ke pradakSiNA se bAhara mI bAhya jaMghA kI vyavasthA kI gaI hai jahAM kramazaH nAnAvidha pratimAeM mUlataH jar3I gaI thiiN| inameM bAI ora madhyavartI pratimA samudramaMthana-bhAva kI abhivyakti karate hue viSNu ke kacchapAvatAra kA bhI pradarzana kara rahI hai| yahAM kacchapa kI pITha para mathAnI rakhakara manthana kriyA sampanna kI jA rahI hai| isa sUrya maMdira ke bAhara eka vizAla kuNDa ke bIca banA laghu maMdira devI bhavana thA aura sambhavataH patrIM zatI meM banAyA gayA thA / 1 bhIlavAr3A jile meM menAla (mahAnAla kA madhyayugIna mahAnAlezvara nAmaka zivAlaya to cAhamAna kalA kA mahattvapUrNa smAraka hai aura pAsa hI 12vIM zatI kA tatkAlIna zaivamaTha, jisakI dIvAra para saMvat 1225 kA zilAlekha khudA hai / maTha ke stambhoM para ghaTapallava abhiprAya aMkita haiN| nijamaMdira meM praveza karane se pahale eka paMkti meM tIna laghu devakulikAeM pUrva madhyayugIna pratIta hotI haiM ve cittaur3a ke sUrya maMdira va osiyAM ke pratihAra kAlIna sthApatya va zilpa . se sambandhita haiN| menAla kI ina do devakulikAoM ke pArzva bhAga meM naTarAja ziva kI mUrtiyAM jar3I haiM aura aMtima devakulikA ke bAhara ardhanArIzvara ziva kI / isI yuga kI jaina kalA kI eka bhavya kubera pratimA bhINDara kSetra ke 'bAMsI' nAmaka sthAna para milI thI aura Ajakala 'pratApa saMgrahAlaya' udayapura meM surakSita hai| bhAratIya zilpa kalA kI yaha alaukika sundara evaM sughar3a mUrti hai--pArevA patthara kI isa pratimA meM vAhana sahita Asanastha dhanapati kubera ke eka hAtha meM 'kuka' (rupaye kI banI hai aura dUsare meM vijorA phala kubera ke sira para jina tIrthaMkara kI laghumUrti khudI hai aura 000000000000 pohts 000000000000 941400000 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 tathaiva anya jinAkRti mukuTa ke bIca bhI vidyamAna hai| takSaNakAra ne isa abhiprAya-vizeSa kI punarukti kara ise sarvathA jaina-kubera banA diyA hai| isake abhAva meM yaha sarvasAdhAraNa kubera kI mUrti mAnI jaatii| bAMsI ke prAcIna sthala ke khaNDahara kaI mIla kI dUrI taka bikhare par3e haiM jahA~ para bar3I-bar3I IMTeM prAyaH milatI rahatI haiN| yaha sthalavizeSa nizcita hI guptottara-yuga meM paryApta samRddhizAlI rahA hogA / isI prakAra dhuleva-kesariyAjI se lagabhaga 8 mIla dUrastha 'kalyANapura' kA prAcIna sthala bhI avazeSa prastuta karatA hai| isa sthAna se prApta kaI zaiva pratimAeM Ajakala udayapura ke mahArANA bhUpAla kaoNlija meM surakSita kI gaI haiM / kalyANapura grAma ke bAhara Adhunika zivAlaya ke andara eka 'caturmukha zivaliMga' pUjAntargata hai| yaha bhI pArevA patthara kA banA hai aura 7-8 vIM zatI kI mohaka kalAkRti hai| yahA~ UparI bhAga ke cAroM ora zivamastaka bane haiM aura unake nIce brahmA-viSNu-maheza va sUrya kI sthAnaka mUrtiyA~ khudI haiM / yahA~ sUrya va unake anucaroM ko IrAnI vezabhUSA meM prastuta kiyA gayA hai| kalyANapura se prApta eka vizAla zivamastaka pratApa saMgrahAlaya, udayapura, kI zobhA bar3hA rahA hai| yaha madhyayugIna pratimA yUropa ke saMgrahAlayoM meM bhAratIya-kalA-pradarzinI meM bhI bhejI gayI thii| yahAM ziva-kuNDaloM meM lakSmI va sarasvatI kI AkRtiyA~ isa abhiprAya vizeSa kI dRSTi se anokhI haiN| yaha mati bhI pArevA patthara kI banI hai| kalyANapura se prApta do prastara pratimAeM nAga-nAgI evaM nAgI abhiprAya ko abhivyakta karatI haiM jinase yaha pratIta hotA hai ki usa samaya mevAr3a meM nAgapUjA ko paryApta mAnyatA dI jAtI thii| udayapura nagara ke pAsa 'nAgadA' nAmaka grAma Aja taka vidyamAna hai jisakA prAcIna nAma 'nAgahrada' to vi0 saMvat 718 ke zilAlekha meM upalabdha hai| pUrvamadhyayugIna dhAtukalA kI dRSTi se Ayar3a grAma se prApta kAMsya-mUrti bahuta upayogI hai| yaha lagabhaga puruSAkAra hai aura jina tIrthaMkara ko dhyAnAvasthA meM prastuta karatI hai| abhI taka itanI purAnI dhAtu pratimA mevAr3a meM anyatra nahIM milI hai| Ajakala yaha Ayar3a ke purAtattva-saMgrahAlaya kI zobhA bar3hA rahI hai / madhyayuga meM Ayar3a vyApAra evaM kalA kA bhI eka pramukha kendra bana gayA thaa| yaha guhila narezoM kI rAjadhAnI thaa| yahAM kaI prAcIna maMdira mevAr3a kI guhila kalA va sthApatya ke jvalanta pratIka rUpa meM Aja bhI vidyamAna haiN| Ayar3a kI mahAsatiyoM ke ahAte ke bAhara 'gaMgodbheda' kuNDa kA nirmANa guhila nRpati bhartR bhaTTa ke rAjya kAla meM saMvat 1001 meM karAyA gyaa| tatsambandhI zilAlekha Ajakala udayapura ke mahArAjA bhUpAla kaoNleja meM surakSita hai| isa lekha meM 'AdivarAha' nAmaka kisI vyakti dvArA AdivarAha-viSNu-maMdira meM 'Adi-varAha-pratimA' kI pratiSThA kA ullekha kiyA gayA hai| kuNDa ke pAsa hI do prAcIna maMdira haiM-bar3A maMdira bahuta U~cA hai, isake garbhagRha ke bAhara dAhinI ora ziva-lakulIza-kI mUrti jar3I hai / nija gaMgobheda kuNDa ke andara tAkoM meM jar3I huI kaI darjana prAcIna pratimAe~ mevAr3a kI madhyayugIna zilpa kA bakhAna karatI haiN| inameM se saptAzvaratha meM virAjamAna sUrya va caudaha hAtha vAle nRsiMha-varAha-viSNu kI do bhavya mUrtiyA~ Ayar3a saMgrahAlaya meM surakSita kara dI gaI haiM / mevAr3a meM sUrya-pUjA ko bhI paryApta mAnyatA prApta thii| madhyayuga meM yahA~ kaI sUrya-maMdiroM kA nirmANa huA thA jinameM se nAMdesamA (goguMdA ke pAsa) kA sUrya-maMdira to prAyaH naSTa ho cukA hai parantu udayapura se 13 mIla dUrastha va dArolI grAma ke pAsa kA sUrya-maMdira bahuta bhavya hai-yaha ber3aca nadI ke bAyeM kinAre para pUrvonmukha hokara banA hai| maMdira ke samA-maNDapa meM surasundarI-pratimAe~ jur3I haiM va jaMghA-bhAgoM para bhI / garbhagRha kI pradhAna tAkoM meM sUrya bhagavAna kI kaI pratimAe~ Aja bhI surakSita haiN| yaha madhyayugIna sUrya-maMdiroM kI zreNI meM sarvottama mAnA jA sakatA hai| yadyapi mandira ke zikhara bhAga kA sarvathA jIrNoddhAra ho cukA hai| Ayar3a grAma ke andara kaI jaina mandira pUjAntargata haiN| inameM pulisa sTezana ke sAmane va grAma ke bIca ke mandira lagabhaga 11vIM zatI kI zilpakalA kA paricaya dete haiM / Ayar3a pulisa caukI ke pIche kheta meM vidyamAna mandira bhI ullekhanIya hai-isakA zikhara to prAyaH Adhunika hai-ise 'mIrAM-mandira' kahA jAtA hai, parantu yaha ThIka nhiiN| isase mIrAM kA koI sambandha nahIM hai kyoMki yaha IsA kI 10vIM zatI meM banA hogaa| mandira ke pIche pradhAna tAka meM lakSmInArAyaNa-mUrti tatkAlIna hai aura nIce baMsI bajAte 'kIcaka' kI, jise bhramavaza loga kRSNa samajhakara maMdira ko mIrA se sambandhita mAna lete haiN| yaha abhiprAya rAjasthAna meM sirohI kSetrAntargata 'varmANa' ke stambha-zIrSa dvArA bhI prastuta kiyA gayA hai / Ayar3a ke mIrAM-maMdira ke jaMghAbhAgoM meM dikpAla va sura-sundarI pratimAoM ke sAtha kucha anya mahattvapUrNa phalakoM kA vivecana karanA bahuta Avazyaka hai kyoMki ye mevAr3a ke mUrti-vijJAna kI dRSTi se asAdhAraNa haiM / eka sthala para VARTA AG nr Educationwinternational Force Dersonale Only www.lainelibrary.org Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mevAr3a kI dena | 213 000000000000 000000000000 JIRI MOUN .. .." UUTTTTTTTTTT nandabAbA gau-baila sahita pradarzita haiM va dUsarI ora yazodA maiyA dadhi-maMthana kara rahI haiM aura pAsa khar3e kRSNa mAkhana curA rahe haiM / dUsare phalaka meM kucha vaNik 'tarAjU' se sAmAna tolate hue dikhAI dete haiM-isa prakAra kI tarAjU Aja bhI 'paMsArI' loga prayoga meM lAte haiN| tRtIya zilA para 'lohakAra' dhauMkanI dvArA agni prajvalita kara lohe ke Tukar3e ko garma kara rahA hai aura pAsa baiThA anya lohAra hAtha meM hathaur3A lie usa lohe ke Tukar3e ko eka 'Thiye' para rakhakara pITa rahA hai| ye prastara phalaka tatkAlIna mevAr3a (10vIM zatI) ke sAmAjika evaM Arthika jIvana kI AkarSaka jhAMkI prastuta karate haiM / mevAr3a ke sAMskRtika jIvana meM 10vIM zatI ko svarNima-yuga samajhanA anucita na hogaa| yaha paryApta samRddhizAlI samaya thA jabaki yahA~ bahuta se devabhavanoM kA nirmANa huA aura naye-naye abhiprAya zilpiyoM ke mAdhyama se kalA meM abhivyakta kiye gaye / udayapura jile ke kaI maMdiroM kA ullekha kiyA hI jA cukA hai / udayapura nagara se kevala 13 mIla dUrastha va gogundA ror3a para 'IsavAla' kA viSNu-maMdira paJcAyatanazailI kA hai| madhyavartI maMdira ke bAhya bhAgoM para jar3I dikpAla pratimAeM prAcIna paramparAnusAra dvibAhu haiN| praveza karate samaya dAhinI ora gaNeza-maMdira hai va usake sAmane kubera kA / pIche sUrya va devI ke laghu mandira banAkara 'paMcAyatana' bhAva ko pUrA kiyA gayA / / IsavAla se Age khamaNora roDa para jAkara, khamaNora se 3 mIla dUra 'UnavAsa' kA pippalAda mAtA kA maMdira saMvat 1016 meM banA thA-sambhavataH guhila allaTa ke rAjyakAla meM / nija maMdira ke pIche pradhAna tAka meM gaurI-pArvatI kI mUrti jar3I hai| yaha bahuta sAdhAraNa-sA durgAbhavana hai-yahA~ dikpAla va surasundarI pratimAoM kA sarvathA abhAva hai| udayapura-kailAzapurI-nAthadvArA ror3a para udayapura se 13 mIla dUrastha kailAzapurI arthAt zrI ekaliMgajI ke nijamaMdira se Upara kI pahAr3I para vikrama saMvat 1028 kA banA lakuloza-maMdira bhAratIya sthApatya kI mahattvapUrNa nidhi hai / yaha zilAlekha lakulIza sampradAya ke itihAsa kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa hai| nijamaMdira ke garbhagRha meM kAle patthara kI banI puruSAkAra lakulIza mUrti ziva ko Urdhvaretas svarUpa meM prastuta karatI hai| praveza ke bAMyI ora zilAlekha jar3A hai va dUsarI ora kI tAka meM zAradA-sarasvatI kI bhavya pratimA / isake nIce caukI para eka paMkti kA lagulekha khudA hai| prastuta maMdira ke sabhA-maNDapa ke donoM ora vAyu va dhUpa praveza hetu jAliyoM kI vyavasthA kI gaI hai, parantu samUcA jaMghAbhAga va pArzvabhAga sarvathA mUrti vihIna hai- yahA~ mUlata: kisI bhI prakAra kI surasundarI yA dikpAla mUrtiyA~ nahIM jar3I gayI thiiN| ataH 10 vIM zatI ke sthApatya kI dRSTi se yaha devabhavana bhAratIya madhyayugIna kalA kI eka mahattvapUrNa dena hai| kailAzapurI ke pAsa hI, eka mIla kI dUrI para, nAgadA grAma ke prAcIna maMdira ke avazeSa bhI isa sandarbha meM vizeSarUpeNa ullekhanIya haiN| yaha sthAna 7vIM zatI meM vaiSNava sampradAya kA kendra thA jaisA ki isa sthAna se prApta saMvat 718 ke zilAlekha dvArA AbhAsa hotA hai| saMvat 1083 ke anyalekha meM bhI isa sthAna kA nAma 'nAgahrada' aMkita hai| nAgaTTA ke tAlAba ke kinAre para eka ora bar3e cabUtare para do bar3e maMdira bane haiM jinheM sAsa-bahU maMdira nAma se pukArA jAtA hai / ina donoM hI maMdiroM ke garbhagRha ke bAhara tAkoM meM brahmA viSNu va ziva kI pratimAe~ jar3I haiM-donoM hI ke pIche pradhAna jaMghA ke Upara balarAma mUrti bhAgavata-bhAva kI puSTi karate haiM aura isI zRMkhalA meM bAjU kI eka ora dAzarathirAma va dUsarI ora parazurAma kI laghu pratimAe~ jar3I haiM / takSaNakAra ne rAma bhAva (saMkarSaNa balarAma-dazarathaputra rAma, parazurAma) ko pradhAnatA dI hai| mUrti-vijJAna kI dRSTi se ye donoM pradhAna mandira va pAsa kI laghudevakulikAe~ bahuta hI mahattvapUrNa haiM inake meM eka pRthak pustaka likhI jA sakatI hai| yahA~ saMkSepa meM kucha hI vilakSaNa mUrtiyoM kA ullekha sambhava hogA / sAsa-bahU maMdira ke bIca pIche kI ora eka laghu mandira ke pIche kI tAka meM Asanastha deva pratimA meM ziva va sUrya ke eka rUpa ko darzAyA gayA hai-ime 'mArtaNDa bhairava' kI saMjJA dI jAnI cAhie / caturbAhu evaM Asanastha deva ne chAtI para sUrya kA kavaca pahana rakkhA hai, Upara ke hAthoM meM dhAraNa kie gae Ayudha (zUla va khaTvAMga) ziva ke pratIka haiM va nIce ke donoM hAthoM meM 'kamala' sUrya ke / devatA ke sira para mukuTa sUrya kA sUcaka hai / isa Azaya kI svatantra pratimAe~ abhI taka anyatra nahIM milI haiM, yadyapi 'mArtaNDa bhairava' eka laghvAkRti eka alaMkRta zilApaTTa para khudI hai jo Ajakala amarIkA ke laoNsa-enjalsa kI pradarzanI meM rakkhI gaI thii| vaha bhI rAjasthAnI kalAkRti pratIta hotI hai / nAgadA ke sAsa-maMdira meM sabhA-maNDapa ke bAhara dAhinI ora eka mUrti gajendramokSa saMvAda kI sUcaka hai / yahA~ viSNu ke atirikta pAsa meM 'gaja' pradarzita hai jise jalagrAha ne satAyA thaa| rAjasthAna kI mUrtikalA meM yaha abhiprAya anya kisI sthAna para 641 NMATIC Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 40000DECOD 214 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha abhI taka nahIM dekhA gayA hai, yadyapi bhAratIya guptayugIna kalA meM devagar3ha kI prastara zilA isa saMdarbha kI adbhuta abhivyakti karatI hai| pu madhyayuga meM nRsiMha- varAha - viSNu kI nAnAvidha pratimAe~ mevAr3a meM hI nahIM apitu samUce rAjasthAna va madhyapradeza meM banAyI gayI thIM / khajurAho ke lakSmaNa maMdira ke andara to isI bhAva kI prAcIna pratimA Aja bhI pUjAntargata hai / isa Azaya kI mUrtiyA~ 8-6 vIM zatI meM kAzmIra- cambA kullU va kAMgar3A meM bahuta lokapriya ho cukI thIM / aisA pratIta hotA hai ki kAlAntara meM yaha abhiprAya vizeSa rAjasthAna meM bahuta lokapriya ho gyaa| aparAjita pRcchA, devatAmUrtiprakaraNa va rUpamaNDana Adi graMthoM meM viSNu kI isa varga kI bahuta sI mUrtiyoM kA ullekha huA hai jinakI hAthoM kI saMkhyA 4, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 taka hai / mevAr3a meM isa varga kI mUrtiyA~ 16 vIM zatI taka banatI rahIM, jaisA ki rAjasamaMda-kAMkarolI kI pAla para banI nau caukI ke eka maNDapa kI chata dvArA spaSTa ho jAtA hai| kailAzapurI ke ekaliMgajI ke maMdira ke pAsa nirmita mIrA-maMdira ke bAharI tAkoM meM bhI aisI pratimAe~ jar3I hai-inameM madhyavartI bhAga viSNuvAsudeva kA hai va bAjU ke mukhasiMha va varAha ke / nAgadA ke pAsa maMdira ke bAhara bAMyI ora aisI garuDArUr3ha mUrti jar3I hai aura eka Ayar3a saMgrahAlaya kI zobhA bar3hA rahI hai| bhIlavAr3A jile meM 'bijoliyA' ke 12vIM zatI ke prAcIna maMdira bhI aise saMdarbha prastuta karate haiM, parantu ativilakSaNa svarUpa meN| eka pratimA to baikuNTha viSNu kI hai aura dUsarI unakI zakti kI, jahA~ madhyavartI bhAga azva kA hai aura bAjU ke mukha siMha va varAha ke / baikuNTha kI zakti to alaukika hai / isI varga kI eka viSNu mUrti cittaur3a durga para purAtattva vibhAga ke kAryAlaya meM surakSita hai| aisA pratIta hotA hai ki ina mevAr3I kalA kRtiyoM meM viSNu ke 'hayagrIva' svarUpa ko pradhAnatA dI gayI hai| khajurAho kI baikuNTha pratimA sthAnika saMgrahAlaya meM bhI surakSita hai jahA~ pIche kI ora cauthA mukha ukerA gayA hai aura azva kA hai| khajurAho ke lakSmaNa maMdira ke garbhagRha kI tAkoM meM kramazaH varAha-nRsiMha va hayagrIva kI pratimAe~ isI mAtra kI dyotaka pratIta hotI haiN| zrInagara saMgrahAlaya kI eka apUrva mUrti meM siMha mukha ke sthAna para azvAkRti banI hai| ye saba pratimAe~ mevAr3I kalA kA anya kSetroM se AdAna-pradAna siddha karatI haiM / mevAr3a kSetra meM kurAvar3a ke pAsa 'jagata' grAma kA 'ambikA mandira' to rAjasthAna kA 'khajurAho' hai--yaha 10vIM zatI meM vidyamAna thA jaisA ki stambha para ke saMvat 1017 ke zilAlekha dvArA spaSTa ho cukA hai / kalAkauzala kI dRSTi se bhI yaha bahuta bhavya hai| yaha grAma ke bAhara sthAnika mAdhyamika pAThazAlA ke sAmane vidyamAna hai| pUrva kI ora se praveza karate hI praveza maNDapa AtA hai jisake dvArastambhoM para mAtRkA pratimAe~ utkIrNa haiN| inameM 'barAhoM' ke eka hAtha meM 'matsya' vidyamAna hai jo tAMtrika vicAradhArA kA sUcaka hai| prAcIna bhAratIya sAhitya meM 'vArAhI rohitamatsyakapAladharA' ullekha dvArA matsya kI puSTi hotI hai| isa praveza- maNDapa kI chata para samudra maMthana abhiprAya khudA hai aura bAharI dIvAroM para premAlApa - mudrA meM nara-nArI / yahIM kucha vyakti kaMdhoM para 'kAvar3a' (bahaMgI) rakhakara bojha uThAte hue pradarzita haiN| Age AMgana hai aura phira suvizAla ambikA bhavana maMdira ke bAharI mAgoM para mahiSamadanI durgA kI nAnAvidha bhavya mUrtiyAM vidyamAna haiN| nija garbhagRha ke pIche kI pradhAna tAka meM bhI devI mahiSa (rAkSasa kA vadha karatI dikhAI detI hai usake pAsa kazu (Parrot) kI vidyamAnatA dvArA 'zukapriyA ambikA' bhAva kI puSTi hotI hai / sabhA maNDapa ke bAhara kI eka anya mUrti meM devI puruSa rUpa meM prastuta / rAkSasa se yuddha kara rahI hai jo prAyaH bahuta hI kama sthAnoM para upalabdha hai| mahA balipuram va ur3IsA kI kalA meM mahiSa rAkSasa ko puruSa rUpa meM avazya batAyA gayA hai parantu vahA~ usakA mukha mahiSa kA hai aura sIMga bhI jagata kI isa mUrti meM rAkSasa pUrNarUpeNa puruSa vigraha meM prastuta haivahA~ sIMgoM kA bhI sarvathA abhAva hai / isI krama meM jagata kI anya tAke~ sarasvatI, gaudhAsanA gaurI, cAmuNDA va dvibAhu dikpAloM kI pratimAoM ke sAtha-sAtha surasundarI pratimAe~ nAnAvidha mudrAoM meM prastuta karatI haiN| kahIM alasa kanyA hai to kahIM zizu ko hAthoM para uThAe ramaNI, anyatra vaha sadyasnAtA va rUThI huI ramaNI ke rUpa meM vidyamAna hai| unakI bhAvabhaMgimA va vezabhUSA to khajurAho kI kalA kI tulanA meM kisI bhI prakAra kama AkarSaka nahIM hai| isa maMdira ke praveza va sabhA maNDapa ke Upara bAhara kI ora bhI kucha devI pratimAe~ jar3I haiM jo durga ke anya svarUpoM kI abhivyakti karatI haiM / uttarI bhArata meM isa varga ke anya durgA bhavana kI satata pratIkSA banI rhegii| jagata ke ambikA maMdira ke garbhagRha ke bAhara Mait ora adhiSThAna kI tAka meM nArAyaNI durgA pratimA vidyamAna hai| isa pretAsanA devI ke hAthoM meM viSNu ke sabhI RESU Yuan Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mevAr3a kI dena | 215 000000000000 000000000000 Ayudha vidyamAna haiM / prAcIna paurANika sAhitya ke nArAyaNI-durgA bhAva ko caritArtha karane vAlI yaha rAjasthAnI pratimA apane varga kI bahumUlya kRti hai, yadyapi ur3IsA meM bhuvanezvara kI kalA meM bhI kucha aisI mUrtiyA~ dRSTigocara hotI haiN| jagata ke ambikA-maMdira ke samA-maNDapa meM 'nRtyagaNapati' kI bhavya pratimA sapheda patthara kI banI hai aura gaNeza ko 'catura' mudrA meM pradarzita karatI hai| mevAr3a kI yaha gaNeza mUrti bhI apane varga kI mahattvapUrNa kalA-nidhi hai| aisI svatantra pratimAe~ bahuta hI kama saMkhyA meM milatI haiM / nizcita hI jagata kI zilpa-kalA va prastara-pratimAe~ madhyakAlIna rAjasthAnI kalA ke gaurava kI sAmagrI hai / Ayar3a grAma ke mIrAM-maMdira ke bAhara jur3e hue kRSNalIlA phalaka kA ullekha kiyA jA cukA hai / mevADa kI prAcIna mUrtikalA meM (15vIM zatI se pUrva) kRSNa-jIvana sambandhI saMdarbha atyalpa saMkhyA meM upalabdha haiN| nAgadA ke sAsamaMdira ke sabhA-maNDapa ke stambhoM para rAmAyaNa sambandhI dRzya khude haiM parantu mevAr3I maMdira ke bAharI bhAgoM meM isa prakAra kI zilAe~ prAyaH nagaNya haiM / bahU-maMdira ke garbhagRha ke bAhara eka laghu mUrti rAvaNAnugraha bhAva ko caritArtha karatI haiM / yahA~ kailAza parvata para virAjamAna ziva-pArvatI ko laMkeza rAvaNa ne uThA rakhA hai| kalA kI dRSTi se yahA~ takSaNa bahuta hI kama rocaka hai| mevAr3a kI prAcIna mUrtikalA kI yaha saMkSipta jhAMkI samUce rAjasthAna kI hI nahIM apitu bhArata kI zilpakalA meM apanA mahattvapUrNa astitva rakhane meM pUrNatayA samartha hai| videzI AkramaNoM ke thaper3e khAkara bhI isa pradeza ke devabhavana va prastara pratimAe~ Aja bhI paryApta mAtrA meM bace haiN| yaha kalAtmaka dhArA 11vIM zatI ke uparAnta bhI mevAr3a meM bahatI rahI / 15vIM zatI meM mahArANA kumbhA ne samaya-samaya para protsAhana pradAna kiyA thaa| itanA hI nahIM unake samaya ke do rAjazilpI-parivAra bahuta sakriya bane rhe| cittaur3a durga para sUtrAdhAra jaitA va usake putroM ne kIrtistambha kA nirmANa kiyA aura dUsarI ora khetI putra sUtradhAra 'maNDana' nAgadA evaM kuMbhalagar3ha ke zilpa-kAryoM kI dekha-rekha karatA thA / donoM hI parivAra kuzala kalAkAra the / paryApta mAtrA meM preraNA lekara sUtradhAra maNDana ne anekoM zilpa evaM sthApatya viSayaka graMthoM kI racanA bhI kI jinameM rUpa maNDana, devatAmUrtiprakaraNa, rAjavallabha, rAjAprAsAda....'Adi vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM / aisA pratIta hotA hai ki maNDana ke uttarAdhikAriyoM ne udayapura ke mahaloM, jagadIza maMdira va rAjasamudra kI naucaukI ke nirmANa kArya meM atula sahayoga pradAna kara mevAr3a ke prAcIna zilpa va hastakalA-kauzala ko akSuNNa banAe rakhA / unakI aneka kRtiyA~ bhAratIya mUrtikalA kI mahattvapUrNa nidhi ke rUpa meM Aja taka surakSita haiN| - eka ------------ sAdhanA kI pagaDaMDI pahAr3a kI car3hAI ke samAna hai, yaha itanI saMkar3I hai ki isake donoM ora gaharI khAiyAM haiM, eka ora rAga kI gaharI khAI hai dUsarI ora dveSa kii| sAdhaka vaha hai jo saMbhala-saMbhala kara kadama dharatA hai, aura sAva- 1 dhAnI pUrvaka calatA huA apane gaMtavya para pahuMca jAtA hai| -'ambAguru suvacana' ------ Mm Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ----------------------0-0-0--0--0----0--0-2 000000000000 000000000000 jainoM kI dharma-bhakti nahIM, kintu deza-bhakti bhI / / itihAsa prasiddha hai / deza evaM samAja kI sevA ke lie svayaM ko samarpita karane vAle bhIloM ke betAja / bAdazAha eka jaina gRhastha kA paricaya pddh'ie| --------------- 0 zrI zobhAlAla gupta adhyakSa, rAjasthAna loka sevA saMgha [bhU. pU. saMpAdaka-dainika hindustAna] -----0--0-0--0--0--0--0-0--0-0--0--0--0--0-0--2 mevAr3a kA eka jaina bhIla netA zrI motIlAla tejAvata TOWARI jaina samAja ne aneka dezabhaktoM ko janma diyA, jinhoMne deza ke rAjanItika aura sAmAjika jIvana para apanI amiTa chApa chor3I hai| deza ke svatantratA-saMgrAma meM unake yoga ko kabhI bhulAyA nahIM jA sktaa| mahAtmA gAMdhI ne hamAre svatantratA saMgrAma ko ahiMsaka mor3a diyA aura unhoMne ahiMsA kI zakti kA virAT pradarzana kiyA / jaina samAja ko ahiMsA janma-ghuTTI ke rUpa meM prApta huI aura usakI prakRti kA mUlabhUta aMga bana cukI hai| ata: jaina dezabhaktoM ke lie ahiMsA kA anusaraNa sahaja sAdhya thaa| gAMdhIjI kahA karate the ki ahiMsA kAyaroM kA nahIM vIroM kA zastra hai aura koI nirbhaya vyakti hI ahiMsA ke patha para calane kA sAhasa kara sakatA hai| ahiMsA kA anuyAyI anyAya kA pratikAra karate hue bhI anyAyakartA ke prati apane hRdaya meM dveSa kI bhAvanA nahIM rakhatA aura svayaM kaSTa sahakara anyAyakartA ke hRdaya-parivartana kI ceSTA karatA hai| zAnti aura saMyama, tyAga aura balidAna jaise mAnavI guNoM kA jaina-paramparA meM khUba vikAsa huA aura deza ke svataMtratA-saMgrAma meM gAMdhIjI ne ina guNoM para sarvAdhika bala diyaa| koI Azcarya nahIM ki jaina samAja gAMdhI jI dvArA saMcAlita ahiMsaka saMgrAma kI aura AkarSita huA aura usane deza kI svatantratA ke lakSya kI pUrti meM apanI yogya bhUmikA kA nirvAha kiyaa| rAjasthAna ke jaina dezabhaktoM meM mevAr3a ke svargIya motIlAla jI tejAvata kA nAma vizeSa Adara ke sAtha lenA hogaa| zrI tejAvata ne jIvana bhara anyAya, atyAcAra aura zoSaNa ke viruddha saMgharSa kiyA aura saccAI kI khAtira vaha koI bhI kurbAnI dene meM pIche nahIM rhe| unhoMne Aja kI tathAkathita ucca zikSA prApta nahIM thI, kintu unhoMne jaMgaloM aura pahAr3iyoM meM rahane vAle lAkhoM AdivAsiyoM kA prema aura vizvAsa prApta kiyA aura eka prakAra se unake masIhA hI bana gye| bhIla unheM apane prANoM se bhI adhika pyAra karate the aura unake izAre para mara miTane ko prastuta rahate the| bhUtapUrva mevAr3a riyAsata ke koliyArI nAmaka eka ajJAta gAMva meM osavAla kula meM zrI tejAvata kA janma huaa| unakI zikSA dIkSA gAMva meM hI huI aura bar3e hone para unhoMne samIpa ke jhAr3ola ThikAne kI naukarI ke sAtha apane jIvana kI zurUAta kii| kintu unhoMne zIghra hI anubhava kara liyA ki vaha sAmantavAda ke purje bana kara nahIM raha skte| unheM jhAr3ola ke jAgIradAra ke sAtha mevAr3a ke mahArANA ke zikAra-dauroM meM jAne kA maukA milA aura unhoMne begAra prathA ke rAkSasI svarUpa kA pratyakSa darzana kiyaa| jahA~ bhI mahArANA par3Ava DAlate, mahAjanoM ko rasada pahu~cAnI par3atI aura ina vyApAriyoM ko unakI sAmagrI kA eka cauthAI mUlya bhI nahIM diyA jaataa| grAmINoM ko hara prakAra ke kAma binA kisI majadUrI ke muphta karane par3ate / AnA-kAnI karane para jUtoM se piTAI hotI aura khor3e HORR FO METALL Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka jaina bhIla netA zrI motIlAla tejAvata | 217 000000000000 000000000000 CONDI ....: WOME - NITIN ...... UITMITTES SUBS JUNIA meM pAMva de diye jAte / unakI jAgRta AtmA ne isa anyAya ke sAmane vidroha kiyA aura vaha ThikAne kI naukarI se tyAga patra dekara alaga ho gye| saMvat 1677 kI vaizAkha zuklA pUrNimA ko cittaur3a jile ke mAtRkuNDiyA nAmaka sthAna meM Asa-pAsa ke kisAna bar3I saMkhyA meM ekatra hue| kisAna rAjakIya zoSaNa se burI taraha saMtapta the aura nAnA prakAra ke Taiksa vasUla kiye jAte the| rAjya karmacAriyoM ke sAmane kisI kI bhI ijjata surakSita nahIM thii| jUtoM se piTAI eka Ama bAta thii| kisAna apanI kaSTagAthA sunAne hajAroM kI saMkhyA meM udayapura pahuMce aura zrI tejAvata unake aguA bane / unhoMne mahArANA ko 27 sUtrI mAMgoM kA eka jJApana diyA aura kisAnoM ne rAjadhAnI meM DerA DAla diyaa| mahArANA ne kisAnoM ko 21 meM se 18 mAMgeM mAna liiN| kintu jaMgalAta ke kaSTa dUra nahIM hue| vanya pazu khetI ko ujAr3a dete the, kintu unheM nivAraNa kI ijAjata nahIM milI aura baiTha-begAra pUrvavata jArI rhii| kintu apanI adhikAMza mAMgeM pUrI ho jAne se kisAna apane gharoM ko lauTa gaye / kisAnoM kI saMgaThita zakti kI yaha pahalI vijaya thI, jisane unake hausaloM ko bar3hA diyA / zrI tejAvata ko eka nayI rAha mila gyii| unhoMne bhIla kSetra meM janma liyA thaa| bhIloM kI avasthA se vaha acchI taraha paricita the| bhIloM ko na bharapeTa khAnA milatA thA aura na tana Dhakane ko kpdd'aa| apane zrama se pahAr3I dharatI se jo thor3A bahuta upajAte the, usakA khAsA bhAga rAjyakartA aura unake sAmanta chIna lete the| zrI tejAvata ne bhIla kSetra meM ghUmanA zurU kara diyaa| unhoMne bhIloM ko samajhAnA zurU kiyA ki ve saMgaThita hoMge to hI unake zoSaNa kA anta ho skegaa| isa prakAra bhIloM meM 'ekI' arthAt ekatA Andolana kA prAdurbhAva huaa| unhoMne zapatha lI ki ve na bar3hA-car3hA lagAna deMge aura na baiTha-begAra kreNge| sAmanta isa Andolana se cauMke aura jaba zrI tejAvata AkaDa gAMva meM Thahare hue the to jhAr3ola ke jAgIradAra ne zrI tejAvata ko jAna se mAra dene kA prayAsa kiyA, kintu vaha saphala nahIM huA aura zrI tejAvata bhIloM kI sevA karane ke lie baca gye| zrI tejAvata kA 'ekI Andolana' dAvAnala kI taraha phailane lgaa| vaha mevAr3a kI sImAoM ko lAMgha kara sirohI, jodhapura aura gujarAta kI dAMtA, pAlanapura, IDara aura vijayanagara Adi riyAsatoM meM bhI phaila gyaa| ina riyAsatoM kI AdivAsI prajA samAna rUpa se zoSita aura pIr3ita thii| usane samajhA ki zrI tejAvata ke rUpa meM eka nayA masIhA usake uddhAra ke lie prakaTa huA hai| usane ekatA ke maMtra ko apanA liyA aura anyAya ko cupacApa basti karane se inkAra kara diyaa| riyAsatI sattAdhIza ghabarAye aura unhoMne damana kA Azraya liyaa| mevAr3a ke bhomaTa ilAke meM phaujakazI kI gaI aura phauja ne mazInagana se goliyAM claaii| karIba 1200 bhIla jAna se mAre gye| zrI tejAvata ke pA~va meM bhI golI aura chareM lage, kintu mIla apanI muktidAtA ko uThA le gaye aura ajJAta sthAna meM chipA diyaa| isake sAtha hI zrI tejAvata kA pharArI jIvana prArambha ho gayA / vaha ATha varSa taka bhUmigata rhe| riyAsatI zAsaka unakI khoja meM rahate the, kintu unakA patA nahIM lagA pAye / bhIla unheM prANoM se bhI adhika pyAra karate the aura unakI surakSA ke lie sadA satarka aura cintita rahate the| jisa prakAra bhIloM ne rANA pratApa kA sAtha diyA, usI prakAra unhoMne zrI tejAvata ko bhI apanA ArAdhya mAnA aura pUrI niSThA ke sAtha unakI sevA kii| kintu dIrghakAlIna pharArI jIvana meM unheM jina abhAvoM aura kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3A, isakI sahaja hI kalpanA kI jA sakatI hai| briTiza bhArata meM gAMdhI jI kA asahayoga Andolana cala rahA thA, to riyAsatoM meM usake sAtha-sAtha bhIla Andolana kI lahara cala rahI thii| usa samaya sirohI riyAsata ke dIvAna mahAmanA mAlavIya jI ke putra ramAkAnta mAlavIya the| unhoMne zrI tejAvata se mila kara Andolana ko zAnta karane kI icchA prakaTa kii| isa kArya meM unhoMne rAjasthAna sevA saMgha ke adhyakSa zrI vijayasiMha pathika kI sahAyatA caahii| zrI pathika jI motIlAla jI tejAvata se unake ajJAta nivAsa sthAna para mileN| zrI tejAvata se sirohI ke dIvAna ramAkAnta jI mAlavIya kI bheMTa kA Ayojana kiyA gyaa| bhIloM ne yaha AzvAsana mA~gA ki unake tathA unake netA ke sAtha koI vizvAsaghAta nahIM hogaa| zrI mAlavIya ko talavAroM ke sAye meM zrI tejAvata ke zivara taka pahuMcAyA gyaa| isa zivira meM Ane vAle pratyeka WIMES Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana pantha 000000000000 000000000000 ANS zrama THIRTI lA vyakti ko miTTI kI kuNDI meM bhare hue jala meM se eka cullU pAnI pIkara isa Azaya kI zapatha lenI par3atI thI ki vaha vizvAsaghAta nahIM kregaa| zrI mAlavIya ko bhI zapatha lene kI yaha prakriyA pUrI karanI pdd'ii| unhoMne bhIloM ko kucha riyAyateM denA svIkAra kiyaa| kintu mIla-Andolana zAnta nahIM huaa| zrI mAlavIya tyAgapatra dekara sirohI se cale gye| aMgreja sarakAra bhIla-Andolana ko kucala denA cAhatI thii| ataH bhIloM ko dabAne ke lie aMgreja aphasara kI dekharekha meM senA bhejI gyii| bhIloM para mazInagana se goliyAM cliiN| isa hatyAkANDa meM aneka vyakti hatAhata hue| phauja ne bhIloM ke bhUlA aura bAloliyA nAmaka do gAMvoM ko jalA kara rAkha kara diyaa| bhIloM ke anna godAma aura kapar3e-latte saba svAhA ho gaye / pazu bhI Aga kI lapaToM se nahIM bace / sirohI ke isa bhIla hatyAkANDa kI briTiza saMsada meM bhI carcA huI aura bhAratIya lokamata kSubdha ho utthaa| zrI tejAvata jI ne kevala rAjAzAhI aura sAmantI zoSaNa evaM atyAcAroM kA hI virodha nahIM kiyA balki unhoMne mIloM ko zarAbakhorI aura mAMsa-sevana kI burAiyoM se bhI virata kiyaa| unake prabhAva se lAkhoM mIloM ne ina burAiyoM ko chor3ane kI zapatha lI aura sadAcArI jIvana bitAne kA saMkalpa liyaa| bhIloM ne corI karanA athavA DAke DAlanA chor3a diyaa| samAja-sudhAra kI isa lahara ne lAkhoM bhIloM ko prabhAvita kiyaa| jaba gAMdhIjI ko zrI tejAvata ke isa sudhAravAdI kArya kA patA calA to unakI svAbhAvika icchA huI ki unheM khule rUpa meM sudhAra kArya jArI rakhane kA avasara diyA jaae| bhIla Andolana kI lahara taba zAnta ho cukI thii| zrI maNilAla jI koThArI gAMdhI jI ke vizvasta sAthiyoM meM the| unakA rAjanItika vibhAga ke briTiza adhikAriyoM se milanA-julanA hotA thaa| unhoMne unase yaha AzvAsana prApta karane kI koziza kI ki zrI tejAvata para unakI pichalI kArravAiyoM ke AdhAra para koI mukadamA nahIM calAyA jaaygaa| anta meM gAMdhI jI ke parAmarza para zrI tejAvata ne IDara riyAsata ke kheDa brahma gA~va meM apane Apako pulisa ke havAle kara diyA, aura koI riyAsata zrI tejAvata para mukaddamA calAne ke lie rAjI nahIM huI, kintu mevAr3a riyAsata ne unako mAMga liyaa| zrI tejAvata ko IDara riyAsata ne mevAr3a riyAsata ke anurodha para usake havAle kara diyaa| . mevAr3a riyAsata zrI tejAvata se bahuta bhayabhIta thii| usane unheM 6 agasta, 1926 se 23 apraila, 1636 taka lagabhaga sAta varSa udaya seNTrala jela meM banda rkhaa| zrI tejAvata bhIloM meM samAja-sudhAra kA kAma kareM, gA~dhI jI kI isa icchA ko mevAr3a riyAsata ne pUrA nahIM hone diyA / isa prakAra zrI tejAvata ko rAjAoM kI svecchAcAritA aura sAmantI zoSaNa kA virodha karane kA daNDa bhugatanA par3A / kintu yaha lambA kArAvAsa bhI garIboM kI sevA karane ke unake sa~kalpa ko DhIlA nahIM kara paayaa| anta meM hAra kara mevAr3a riyAsata ne zrI tejAvata ko jela se to rihA kara diyA, kintu una para yaha pratibaMdha lagA diyA ki vaha udayapura zahara kI sImA se bAhara nahIM jaayeNge| unake lie yaha bhI eka prakAra kI kaida hI thii| eka bAra jaba bhomaTa kA bhIla kSetra duSkAlagrasta huA to zrI tejAvata ne rAjakIya pratibaMdha kI paravAha na karate hue bhIla kSetra ke lie prasthAna kiyA, kintu unheM puna: giraphtAra karake udayapura meM najarabanda kara diyA gyaa| mevAr3a meM prajAmaNDala kI sthApanA ke lie satyAgraha huA to zrI tejAvata usameM kUda pdd'e| unheM giraphtAra kiyA gayA aura kucha samaya bAda rihA kara diyA gyaa| san 1942 meM deza meM 'aMgrejo, bhArata chor3o' Andolana kI zurUAta huI / mevAr3a prajAmaNDala ne mahArANA se mAMga kI ki vaha briTiza tAja se apanA sambandha viccheda kara le aura apane rAjya ko svatantra ghoSita kara de| zrI tejAvata mevAr3a prajAmaNDala ke himAyatI the, ata: unakI sImita svatantratA bhI chIna lI gyii| unheM agasta 1942 meM giraphtAra kara liyA gayA aura san 1645 taka pUre tIna varSa jela meM najarabanda kaidI ke rUpa meM rakhA gyaa| usake nAda jaba unheM jela se rihA kiyA gayA, to una para pahale kI bhAMti udayapura zahara kI sImAoM ke bhItara rahane kA pratibaMdha lagA diyA gyaa| isa najarabandI se unheM tabhI mukti milI, jaba san 1947 meM deza svatantra huaa| WALITIRI APARAN 0000 CO pe Uboo For Private & Personal use only 30000jainainaDRO Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka jaina bhIla netA zrI motIlAla tejAvata | 216 zrI tejAvata jI kA jIvana satata saMgharSoM kA jIvana rahA / unheM apane jIvana ke lagabhaga tIsa varSa pharArI, jela aura najarabandI meM bitAne pdd'e| unhoMne apanI yuvAvasthA meM sevA kSetra meM jo kadama rakhA to kabhI pIche mur3a kara nahIM dekhaa| vipadAoM kI caTTAneM unake sira se Akara TakarAtI rahIM aura unakI dRr3hatA ke Age cUra-cUra hotI rhiiN| unakI ekamAtra sAtha yahI rahI ki garIboM ko zoSaNa aura atyAcAroM se mukti mile aura ve mAnavocita jIvana bitA skeN| deza kI svatantratA ke sAtha rAjasthAna bhI rAjAzAhI aura sAmantI nAgapAza se mukta huA aura isa lakSya ko siddha karane meM zrI tejAvatajI jaise aneka dezabhaktoM ne apane jIvana ko tila-tila karake khapAyA hai| unheM jindA zahIda kahA jAye to koI atyukti nahIM hogii| zrI tejAvata jI sAdagI aura vinaya kI sAkSAta mUrti the| unhoMne apane jIvana meM vaha camatkAra kara dikhAyA, jo koI viralA hI dikhA sakatA hai| vaha lAkhoM bhIloM ke betAja bAdazAha the, jo unake saMketa para mara-miTane ko udyata rahate the| 77 varSa kI avasthA meM, 5 disambara, san 1963 ko unhoMne apanA yaha nazvara zarIra chor3A, kintu vaha apane pIche tyAga, balidAna aura kaSTa sahana kI aisI kahAnI chor3a gaye haiM, jo deza ke svatantratA-saMgrAma meM svarNAkSaroM meM likhI jAnI caahie| zrI tejAvata jI kA jIvana Ane vAlI pIr3hiyoM ko sadA sarvadA preraNA detA rhegaa| 000000000000 000000000000 NEL PAUR NMENT ...... 8-0-0--0-0-0--- TION ENE tuma susta hokara kyoM baiThe ho ! jo samaya bIta rahA hai vaha lauTakara vApasa nahIM aayegaa| jo kImatI ghar3iyA~ gujara rahI haiM, unakA mUlya Aja nahIM, kintu bIta jAne ke bAda tumheM patA lagegA, ki ina ghar3iyoM kA sadupayoga tumhAre bhAgya puSpa ko khilAne meM kitanA mahatvapUrNa hotaa| jo samaya kA mahatva samajhatA hai, vaha catura hai, jo samaya kA sadupayoga karatA hai vaha jIvana meM avazya saphala hotA hai| -'ambAguru-suvacana' 0--0--0--0--0--0 ALMAALCIPANA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 - 000000000000 *CODOTICED pha jaina dharma mUlata: jAtivAda virodhI rahA hai / AcAra kI zreSThatA ke gaja se hI usane mAnava kI zreSThatA nApI hai / mevAr3a meM hiMsA pradhAna vyavasAya karane vAlI khaTIka jAti ko ahiMsA - vyavasAyI banAkara usane apane aitihAsika viruda ko sAkAra banA diyA hai| yahAM par3hie vIravAla pravRtti ke saMdarbha meM ahiMsaka samAja racanA kI pravRttiyoM kA digdarzana / zrI nAthUlAla caNDAliyA, kapAsana [ pramukha sAmAjika kAryakartA ] ahiMsaka samAja racanA kA eka prayoga mevAr3a meM vIravAla pravRtti jaina dharma ke maulika siddhAntoM meM ahiMsA kA sarvopari sthAna hai / haMsA ko yadi haTA diyA jAe to jaina dharma kA astitva bhI samApta ho jAegA, hiMsA mAnava kA nijI svabhAva nahIM hote hue bhI vaikArika vAtAvaraNa tathA kaI taraha ke lAlacoM ke sandarbha meM mAnava hiMsaka bana jAtA hai / bhArata meM kaI jAtiyA~ to kevala aisI bana cukI haiM ki jinakA dainika vyavasAya hI hiMsA hai / 0 asvAbhAvika hiMsA bhI nirantaratA tathA lagAva ke kAraNa svabhAva sI bana baiThI hai, jina jAtiyoM kA vyavasAya nitAnta hiMsA se ota-prota hai unameM khaTIka jAti kA nAma pramukha hai| khaTIkoM meM hiMsA vyAvasAyika rUpa dhAraNa kara baiThI hai / jainadharma dayA aura ahiMsA kA sandeza detA hai| jinakA khaTIka jAti ke maulika saMskAroM se koI mela nahIM kintu yaha eka nizcita siddhAnta hai ki upacAra sarvadA upari hI ho sakatA hai| cAhe vaha kitanA hI ghulamila kyoM na jAe, hiMsA mAnava svabhAva meM upa carita hai| Aropita hai, yaha svabhAva nahIM cAhe vaha phira kitanI hI kyoM nahIM phaila jaae| eka manasvI saMta ne isa tathya ko phcaanaa| unakA nAma zrI samIra munijI hai| unhoMne khaTIka samAja meM ahiMsA kA vigula bajAne kA nizcaya kiyA / athaka zrama tathA kAryakartAoM evaM kAnphrensa ke satayoga se pravRtti kA bIjAropaNa huA / khaTIkoM meM ahiMsA kA pracAra bar3hatA calA gayA / ubharate hue sUrya kI jinakA nAma ahiMsA kA pratIka bana cukA tAdAda meM vIravAla bandhu haiM jina hAthoM meM churiyAM rahA karatI thIM una hAthoM meM Aja pUjaNiyA haiM, mAlA haiM / mevAr3a ke gA~voM se prArambha huA, zrama aura sahayoga ke bala para nirantara taraha eka nayI jAti kA abhyudaya huA usakA nAmakaraNa bhagavAna mahAvIra hai, unhIM ke nAma para "vIravAla" kiyA gyaa| Aja mevAr3a meM hajAroM kI vIravAla samAja ke apane naye rIti-rivAja haiM, jo ahiMsA pUrNa hai| hajAroM khaTIkoM ke bIca vIravAla samAja kA yaha udayamAna sUrya bAdaloM kI rukAvaToM se kaba rukA hai / osavAla jaina aura vIravAla samAja ne apane pragatizIla kadama Age bar3hAne ko eka saMsthA kA gaThana kiyA jisakA nAma akhila rAjasthAna sthAnakavAsI ahiMsA pracAraka jaina saMgha hai| isakA pradhAna kAryAlaya citaur3agar3ha hai / isake nirdezana meM Aja vIravAla pravRtti gatimAna hai, saMsthA ne vIravAla baccoM ko susaMskArita banAne ko eka chAtrAvAsa kI bhI sthApanA kI, chAtrAvAsa ahiMsA nagara meM cala rahA hai / vIravAla samAja ko samasta pravRttiyoM ko gatimAna karane ko citaur3agar3ha se cAra mIla dUra nimbAheDa rAjamArga Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsaka samAja racanA kA eka prayoga : mevAr3a meM vIravAla pravRtti | 221 000000000000 000000000000 para saitIsa bIghA bhUmi para ahiMsA nagara banAyA gayA / bhavana nirmANa para do lAkha rupaye kharca kiye gaye / chAtrAvAsa vahIM pravRttamAna hai| 'ahiMsA nagara' jaina samAja aura vIravAla samAja kI eka vilakSaNa upalabdhi hai ise mUrta rUpa dene meM jina sahayogiyoM kA mukhya hAtha rahA unameM kuzAlapurA ke seTha hemarAjajI siMghavI pramukha haiN| zrI hemarAjajI ne eka lAkha kI rAzi saMgha ko dene dilAne kA vacana diyaa| taitIsa hajAra madrAsa se dilAye, zeSa rupayA apanI tarapha se milA kara eka lAkha pUrA kara diyaa| ahiMsA nagara kA zilAnyAsa tatkAlIna mukhyamantrI zrIyuta mohanalAla jI sukhAr3iyA dvArA huaa| yaha ghaTanA 3 aprela, san 1966 kI hai| vIravAla jAti apane nAma ke anurUpa hI bahAdura hai| isane khaTIkoM ke sAtha apane sAre sambandha tor3a diye| pAThaka soceM ki yaha kArya kitanA duSkara hai| kahIM-kahIM to pitA putra se alaga hai, putra vIravAla aura pitA khaTIka hai to donoM kA koI sambandha nahIM, ahiMsA ke lie itanA bar3A kadama uThAne vAle vIra nahIM to aura kyA hai / vIravAla apane svIkRta siddhAntoM ke prati sacce aura aDiga haiN| 1 maI, san 1958 kA vaha svarNa dina vIravAloM ke lie aitihAsika dina hai kyoMki usa dina isa jAti kI sthApanA huI hai| vizva meM maI divasa majadUroM kI mukti ke rUpa meM manAyA jAtA hai to vIravAloM ke lie 1 maI apane navajAgaraNa kA sandeza lekara AtA hai| __ vIravAla samAja ko saMgaThita aura suzikSita karane hetu prAyaH payUSaNa meM ATha dinoM kA zikSaNa zivira Ayojita kiyA jAtA hai jisameM prAyaH adhika se adhika vIravAla bhAga lete haiM aura tyAga, tapa, vrata pauSadha, sAmAyika pratikramaNa unhIM kA zikSaNa grahaNa karate haiM / saMsthA vIravAla samAja ke abhyudaya ke lie chAtravRtti, zikSaNa tathA vyavasAya kA bhI yathA zakti vyavasthA karatI hai| vIravAla samAja ke kSetra meM Aja kaI kAryakartA sakriya haiM unameM indaura vAle kamalA mAtAjI kA nAma sarvopari hai| zrI kamalA mAtAjI ne apanA pUrA jIvana hI vIravAla sevA meM arpita kara rakkhA hai| pUre samAja meM mAtAjI ke nAma se prakhyAta mAtAjI bar3I viduSI aura karmaTha kArya kI hai| Aja unhIM se dizA nirdezana prApta ho rahA hai| vIravAla samAja eka navAMkura hai, ise samAja ke sneha kI AvazyakatA hai| saMta munirAja tathA samAja ke dhanI evaM kAryakartAoM kA samucita sahayoga mile to yaha samAja bhArata meM ahiMsA kA nirAlA pratIka bana sakatA hai| ANT SHAR zAROW 4-0--0--0--0-0 agara kabhI murkha kA saMga ho jAye to pahalI bAta usake sAtha bAtacIta mata karo! bAtacIta karanI par3e to usakI bAta kA uttaramAtra do, bahasabAjI yA khaNDana-maNDana mata kro| kyoMki mUrkha kI bAta kA samarthana kiyA nahIM jA sakatA aura virodha karane se ve rUTha jAyeMge, saMbhavata: virodhI va zatru bhI bana jaaye| isaliye nItikAroM ne kahA hai-mUrkha ke sAtha 'mauna' hI sarvottama / vyavahAra hai| -'ambAguru-suvacana' 2-0-0-0-0-0 Chandig ure S1::.. ..- . 5. B E -/- - Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - madanalAla pItalyA, gaMgApura M-0-0-0--0-0--0--0-0--0--0--0--0-0--0--0--0-0-0--2 mevAr3a ke prasupta dhArmika teja ko punaH pradIpta 1 1 kara usameM nava cetanA phUMkane kA kArya eka aitihAsika kArya hai| bikharI huI yuvA zakti evaM sAmAjika cetanA ko saMgaThita evaM kAryazIla karane vAlI eka 1 jIvaMta sa~sthA kA paricaya yahA~ diyA gayA hai| mevAr3a kA kalpavRkSa dharmajyoti pariSada 000000000000 000000000000 ET PMING sAmAjika saMracanA mAnavIya sabhyatA kI sabase bar3I upalabdhi hai| vyakti samasyAoM se grasta hai aura jaba anekoM vyakti hI samAja ke aMgabhUta hote haiM to samasyAe~ sAmAjika rUpa dhAraNa kara letI haiN| sAmAjika samasyAoM kA nirAkaraNa sAmAjika stara para karanA hotA hai| samaya para sAmAjika samasyAoM kA samAdhAna nahIM hotA hai to pIr3Ae~ ghanIbhUta ho jAyA karatI haiN| kucha birala vibhUtiyAM una ghanIbhUta pIr3AoM ko samajha pAte haiN| udgama aura vikAsa jaba pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba kA bhUpAlagaMja (bhIlavAr3A) meM cAturmAsa thA usa avasara para krAntadRSTA pravartaka zrI ke ziSyaratna muni zrI kumudajI ne samAja ke katipaya pragatizIla vicArakoM ke samakSa samAja kI antIr3A kI ora kAntikArI saMketa diyA / basa dharmajyoti pariSad ke udgama kA yahI mUla thaa| eka choTA-sA saMvidhAna banA, eka rUparekhA khar3I huI aura eka saMsthA kA bIja vapana ho gyaa| Arthika pRSTha bhUmikA kA jahA~ taka prazna hai vaha bilakula nahIM thI, jo uga bhI nahIM gaI, aisI saMsthA meM koI paisA lagAnA nahIM cAhatA thaa| prArambhika sadyoga ke rupa meM zrI mUlacanda jI koThArI rAyapura vAle kA nAma ullekhanIya hai| unhoMne saMsthA ko pAMca sau rupayA prArambha meM karja svarUpa niHzulka diyA jo do-tIna varSoM bAda meMTa hI nahIM kara diye apitu pA~ca sau rupaye aura milAkara eka hajAra ke dAna kI ghoSaNA kara dii| kArya prArambha hote hI cAroM tarapha se Arthika evaM bhAvAtmaka sahayoga kI bahAra A gii| pravRttiyA~-saMsthA kI maulika pravRttiyA~ cAra haiN| (1) jaina zAlAoM kA saMcAlana (3) abhAva-prastoM ko sahayoga (2) patrikA kA prakAzana (4) satsAhitya kA prakAzana / pahuMnA, hamIragar3ha aura usake Age bahane vAlI vizAla banAsa nadI ko dekhakara kuMbhalagar3ha ke pahAr3oM meM banAsa ke udgama ko koI dekhe to use vizvAsa nahIM ho sakatA ki yaha choTA-sA srota itanA vizAla rUpa bhI dhAraNa kara sakatA hai| yahI bAta dharma jyoti pariSada ke liye hai| Aja jo dharma jyoti pariSada kA rUpa hai| isake udgama ke samaya isakA koI anumAna nahIM kara sakatA thaa| adhikatara to aisI AzaMkAe~ hI vyakta kiye karate ki aisI saMsthAe~ kyA TikeMgI? viparIta dizAoM se Ane vAlI aisI dhvani ke viruddha kAryakartAoM ne bhI sudRr3ha nizcaya kara rakkhA thA ki hara hAlata meM saMsthA ko sthira karanA hI hai / pUjya gurudeva zrI kA AzIrvAda, muni zrI kumudajI kA dizA nirdezana aura preraNA mahAsatI zrI premavatI jI kA upadezAtmaka yogadAna, sAthiyoM aura kAryakartAoM kI lagana mevAr3a ke dharmapremI sajjanoM kA sahayoga sabhI ne milakara saMsthA ko sthira bhI nahIM apitu use vistRta bhI kara diyaa| 'dharma jyoti pariSada' Aja bIsa se adhika janazAlAoM kA saMcAlana kara rahI hai| kaI abhAvagrasta bhAIbahanoM ko mAsika sahayoga kara rahI hai| saMsthAne apane lakSya ke anurUpa kucha pustakeM bhI prakAzita kI haiN| isa dizA meM abhI nikaTa bhaviSya meM bahuta acchA sAhitya prakAzita karane kI yojanA hai| dharma jyoti mAsika patrikA jo prArambha meM kevala 70 vyaktiyoM ko mila pAtI Aja eka hajAra se adhika nikalatI hai| niSpakSa zuddha sAtvika dhArmika vicAra denA patrikA kA dhyeya hai, jisameM yaha nitAnta saphala rahI hai / samaya-samaya para isake vizeSAMka bhI prakaTa hote rahe haiN| mevAr3a meM jo bhI sAmAjika parivartana ho rahe haiM unake mUla meM patrikA kA zAnadAra yogadAna hai| dharma jyoti pariSada mevAr3a meM eka kalpatarU ke rUpa meM vikasita hone vAlI saMsthA hai / mevAr3a ke jana jana kA pyAra ise upalabdha hai, AzA hai kucha hI varSoM meM yaha saMsthA aura adhika virATa vistAra ke AyAma sthApita kregii| .... ... Jainedumatic Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D DA0 bha~vara surANA (prasiddha patrakAra) svataMtratA saMgrAma meM mevAr3a ke jainiyoM kA yogadAna deza kI sAMskRtika, sAhityika evaM audyogika pravRttiyoM meM agraNI rahane vAle mevAr3I jaina, svataMtratA saMgrAma meM bhI pIche nahIM rahe haiN| deza ko parAdhInatA kI jaMjIroM se mukta karane meM mevAr3a ke jainoM ke yogadAna kI eka saMkSipta jhAMkI yahAM prastuta hai| garIbI kI atyanta nimnastarIya sImA rekhA ko sparza karate hue azikSita, kUpamaNDUka, tiharI gulAmI se trasta begAra aura kArasarakAra meM muphta pakar3e jAne kI ajIba jindagI ke bIca jIte bhIloM ko eka nayA jIvana milA, zrI motIlAla tejAvata ke rUpa meN| ThAkuroM ke anyAya aura manamAnI ke bIbhatsa dRzyoM ne tejAvatajI ko unake viruddha uTha khar3e hone ko zakti, sAhasa aura sAmarthya pradAna kiyA / -- unhoMne julmoM ke pratirodha meM ThikAne kI naukarI chor3a dI aura 'ekI' - ekatA saMgaThana kA kArya prArambha kara kisAnoM evaM garIba bhIloM meM jana-jAgaraNa kA Andolana Arambha kiyA / mAtRkuMDiyA~ kA vizAla kisAna sammelana, mahArANA phatahasiMha ko jJApana aura kisAnoM ko mA~goM kA nipaTArA unakI saMgaThana kSamatA kA apUrvaM saMyojana thA / aneka bAra ThAkuroM aura unake kArindoM ne una para prANaghAtaka hamale kiye / sirohI, dAMtA, pAlanapura, IDara, vijayanagara rAjyoM meM tejAvatajI hI ekachatra netA the| vijayanagara rAjya ke nImar3A grAma meM bAtacIta karate-karate rAjya kI senA ne SaDyantrapUrvaka acAnaka goliyA~ calAkara 1200 logoM ko mAra DAlA / svayaM tejAvatajI golI va charoM se ghAyala ho gaye / unake rakSaka bhIloM ne unako ghAyala avasthA meM rAjya kI kopa dRSTi se bacAkara unheM guptavAsa meM rakhA / tejAvatajI se ina rAjyoM ke zAsaka kitanA Darate the, yaha isa bAta se jJAta hotA hai ki eka anya nirdoSa vyakti kA sira kATakara pracAra kiyA gayA ki tejAvatajI mAra DAle gaye, tAki Andolana kamajora ho jAe ! unakI khoja meM saikar3oM gA~va ke gA~va jalA diye gye| pulisa aura phauja unakI khoja meM lagI rahatI thI, para ve hAtha nahIM Aye / gAMdhIjI ke AhvAna para unhoMne AtmasamarpaNa kara diyA / taba 1626 se 1636 taka jela meM aura usake bAda najarabandI meM dina gujArate tejAvatajI 1947 taka kaI bAra jeloM kI yAtrA kara Aye / jodhapura meM prajAmaNDala aura dezI rAjya loka pariSad kI alakha jagAne vAle zrI AnandarAja surANA pulisa ke caMgula se bacane hetu udayapura meM pharArI avasthA meM kAphI samaya taka chipakara rhe| zrI zobhAlAla gupta ( kAkAjI ) 'taruNa rAjasthAna' ke sampAdaka ne rAjadrohI ke rUpa meM kaI bAra sajA kaattii| gAMdhIjI ke Azrama se sambaddha kAkAjI ko ajamera meM rAjadrohAtmaka bhASaNa dene para jela bhejA gayA / 1642 ke Andolana meM bhI unako jela jAnA pdd'aa| unakI patnI zrImatI vijayAdevI bhI AndolanoM meM jela jAtI rahIM / mevAr3a prajAmaMDala ke adhyakSa zrI balavantasiMha mehatA dIvAna parivAra meM bAgI bne| unhoMne lAhaura karA~cI -meM kAMgresa adhivezanoM meM bhAga liyA aura naujavAna bhArata sabhA, anuzIlana samiti Adi se sambaddha rahe / prajAmaMDala, kara-virodhI AndolanoM meM aneka bAra zrI mehatA giraphtAra hue aura jela kATI / Salamngl Memngl 1 tejAvatajI ke sambandha meM eka svatantra lekha isI khaNDa meM prakAzita kiyA gayA hai - 'eka jaina bhIla netA zrI motIlAla tejAvata' / lekhaka haiM- zrI zobhAlAla gupta / a 000000000000 * 000000000000 400000000 5.81st/ Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 23 000000000000 @400000005 224 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha rAjasthAna ke racanAtmaka kAryakartAoM meM zrI bhUrelAla bayA kA nAma sadaiva Age rhegaa| unhoMne namaka satyAgraha meM bhAga liyA aura usake pazcAt gAMdhIjI ke sAnnidhya meM bambaI meM kAMgresa ke kAryakartA rhe| prajAmaNDala ke bhAgIdAra zrI bayA AdivAsiyoM aura kisAnoM ke satyAgrahoM meM nirantara bhAga lete rahe aura AjAdI ke bAda rAjasthAna ke do mantrimaNDaloM meM mantrI bane / motIlAlajI tejAvata ke putra mohanalAlajI tejAvata bayAjI ke sAtha rahe haiN| zrI rozanalAlajI boradiyA ne 1932 ke kara-virodhI Andolana, 1638 ke prajAmaMDala Andolana aura 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA tathA uttaradAyI zAsana kI mAMga ko lekara 1948 ke Andolana meM pulisa kI golI se Ahata hue| udayapura ke hI zrI cimmanalAla boradiyA ne ina saba AndolanoM meM bhAga liyA / kAnor3a ke zrI udayajaina, mevAr3a prajAmaNDala ke sakriya kAryakartA ke rUpa meM sAmantazAhI se lohA lete hue janajAgaraNa ke kArya meM saMlagna rahe / bhArata chor3o Andolana meM unheM jela kI sajA dI gii| mevAr3a prajAmaNDala ke zrI hIrAlAla koThArI ko gAMdhI jayantI kA samAroha Ayojita karane para chaha mahInoM ke lie najarabanda kara diyA gayA / nAthadvArA ke zrI kajjUlAla evaM phUlacanda poravAla ko 6-6 mahIne najarabanda rakhA gayA / zrI ratanalAla karNAvaTa ko 13 mahIne jeloM meM rakhA gyaa| choTI sAdar3I ke zrI pUnamacanda nAhara ko 1638 evaM 1942 meM AndolanoM meM bhAga lene para jela meM rakhA gayA / zrI sUryabhAnu poravAla ko bhI 1642 ke Andolana ke samaya najarabanda rakhA gayA / baner3A ke zrI umarAvasiMha DhAbariyA mevAr3a prajAmanDala ke sakriya kAryakartA rahe haiM aura 1942 ke Andolana meM najarabanda kara diye gaye the| AjAdI se pahale aura AjAdI ke bAda darjanoM bAra ve jela bhoga Aye haiM / samAjavAdI dala aura rAjasthAna vidhAna sabhA ke sakriya sadasya ke rUpa meM unhoMne prAntIya prazAsana meM vyApta bhraSTAcAra ke viruddha jihAda khar3A kiyA thA / kAnor3a ke zrI takhtasiMha bAbela, sukhalAla udAvata, mAdhavalAla nandAvata, bhaMvaralAla DUMgaravAla, cAMdamala manAvata 1942 ke bhArata chor3o Andolana aura usake bAda prajAmaMDala ke AndolanoM tathA kAryAlayoM se sambaddha rahe / kuzalagar3ha ke zrI DADamacanda dosI, jhabbAlAla kAvar3iyA, ucchavalAla mehatA, bhairoMlAla talesarA, khemarAja zrImAla, kanhaiyAlAla mehatA, bApUlAla lakhAvata, kAntilAla zAha, pannAlAla zAha, zAntilAla seTha, gumAnamala lakhAvata, sujAnamala zAha, kizanalAla dosI, saubhAgamala dosI Adi prajAmaMDala ke pramukha kAryakartA the / bhIlavAr3A ke zrI manoharasiMha mehatA, rozanalAla corar3iyA, udayapura ke hukamarAja mehatA, bhagavata bhaMDArI, cittaur3agar3ha ke zrI phatahalAla caMDAliyA, bhImarAja ghar3oliyA, hamIragar3ha ke zrI rAjamala boharA Adi aneka logoM ne AjAdI kI lar3AI meM apanA-apanA yogadAna kiyA hai| zrI yazavantasiMha nAhara, zrI sajjanasiMha nAhara, zrI rikhabacanda dhArIvAla Adi ke nAma isa kSetra meM ullekhanIya haiM / prazAsana svatantratA ke pazcAt rAjasthAna meM prazAsana kA mArga prazasta karane vAloM meM padmazrI bhagavatasiMha mehatA kA nAma sadaiva agragaNya rhegaa| bhAratIya videza sevA meM zrI ke0 ela0 mehatA, zrI jagata mehatA, DaoN0 mohanasiMha mehatA ko nahIM bhulAyA jA sktaa| yoM DaoN0 mehatA zikSAvid ke rUpa meM deza meM prakhyAta haiM aura rAjasthAna vizvavidyAlaya unake apane hI sapanoM kA sAkAra rUpa hai / zrI satyaprasannasiMha bhaMDArI, zrI gokulalAla mehatA, zrI jagannAthasiMha mehatA, raNajIta siMha kummaTa, anila boradiyA, otimA boradiyA, mIThAlAla mehatA, jasavantasiMha siMghavI, bAlUlAla pAnagar3iyA, himmatasiMha galUMDiyA, sAhibalAla ajamerA, manoharasiMha mogarA Adi apane-apane kSetra meM apanI chApa chor3ane vAle adhikArI haiM / nyAyAdhIzoM meM zrI laharasiMha mehatA kA nAma ullekhanIya hai / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA jaina tatvajJAna, AtmA, karmavAda, guNasthAna, mokSa syAdavAda, naya-nikSepa Adi para gaveSaNA pradhAna cintana aura vizleSaNa For Private & Personal Use d tRtIya khaNDa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -o-------------- --------------------- - DA0 hukumacanda saMgave - -- 0--0--0 -- -- hamArI samasta tattvavidyA kA vikAsa evaM vistAra AtmA ko kendra mAnakara hI huA hai| AtmavAdI evaM anAtmavAdI donoM hI darzanoM meM prAtmA ke viSaya meM gaharI vicAraNA huI hai| prastuta meM vidvAna lekhaka ne Atmatattva para vibhinna dRSTibinduoM se eka paryavekSaNa kiyA hai| --------------------------------o-o-S 000000000000 000000000000 Atmatattva : eka vivecana OR.. ...... Atmatattva kI dhAraNA bhAratIya cintakoM ne vizva ke samasta padArthoM ko cetana aura acetana do rUpoM meM vibhAjita kiyA hai| cetana meM jJAna, darzana, sukha, smRti, vIrya Adi guNa pAye jAte haiM aura acetana meM sparza, rasa, gandha, varNa, guNa Adi / vaidika kAla meM bhI AtmA arthAt cetana tattva kI jAnane kI jijJAsA huI thI-'yaha maiM kauna hU~? mujhe isakA patA nahIM calatA' / ' acetana tattva ke sambandha meM bhI jijJAsA thI-'vizva kA vaha mUla tattva sat hai yA asat ? usa tattva ko inhIM nAma se kahane ko ve taiyAra nahIM haiN| isake anantara brAhmaNakAla kI apekSA upaniSadkAla meM AtmA ke svarUpa para mahattvapUrNa vicAra huaa| jaina vAGamaya meM AtmacarcA kI pramukhatA AcArya kundakunda ne apane granthoM meM prastuta kii| isa dArzanika tattva para vicAra kiyA jAya to vaidika yuga meM AtmA ke svarUpa kA utanA adhika cintana nahIM huA, jitanA bAda meM huaa| bhAratIya darzana meM parAvidyA, brahmavidyA, AtmavidyA, mokSavidyA isa prakAra ke vidyAoM ke vivecana prasaMga meM AtmavidyA kA sthAna hai| AtmA saMsAra ke samasta padArthoM se nitya aura vilakSaNa hai| AtmA kA anubhava pratyeka vyakti ko svata: apane meM hotA hai| upaniSadoM meM varNita AtmA kA svarUpa jaina dArzanika svIkAra karate haiM parantu sukha-duHkha kI avasthA ko upaniSad meM mithyA kahA gayA hai jabaki jaina darzana meM sukha-duHkhAdi karmasaMyoga se AtmA ke Ananda guNa ko vikRta rUpa meM anubhava kiye jAne kI mAnyatA hai| upaniSad meM jahA~ AtmA ko brahmAMza svIkAra kiyA hai vahA~ jaina darzana meM AtmA kA svatantra astitva mAnA hai| "cetana AtmA na to utpanna hotA hai, na maratA hai, na yaha kisI kA kArya hai aura na svataH hI abhAva rUpa meM se bhAvarUpa meM AyA hai, vaha janma-maraNa rahita nitya, zAzvata, purAtana hai / zarIra naSTa hone para AtmA naSTa nahIM hotA / AtmA meM kartRtva-bhoktRtva zakti hai| vaha azabda, asparza, arUpa, arasa, nitya, gaMdharahita hai, jo anAdi, ananta, mahattattva se pare aura dhrava hai, usa Atma tattva ko prApta kara manuSya mRtyu ke mukha se chuTakArA prApta karatA hai|" upaniSada ke isa vicAra se AcArya kundakunda sahamata haiN| AtmA kA astitva bhAratIya darzana kA vikAsa aura vistAra Atmatattva ko kendra mAnakara hI huA / anAtmavAdI tathA AtmavAdI darzana meM bhI AtmA kA astitva siddha kiyA hai, bhale hI unameM svarUpa-bhinnatA ho / 1 Rgveda : 14164137 / 2 vahI : 10 / 126 / 3 paMcAdhyAyI : 2 / 35 'yathA anAdi sa jiivaatmaa|' 4 kaThopaniSada : 1 / 2 / 18; 1 / 3 / 15 / grl T ARRIEN Jain DISHA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 jaba kisI bhI vastu ke svarUpa, bheda kA vicAra karate haiM taba sarvaprathama usake astitva para vicAra karanA Avazyaka hai / koI zarIra ko, koI buddhi ko, koI indriya yA mana ko aura koI saMghAta ko AtmA samajhatA hai / kucha aise vyakti bhI haiM jo ina sabase pRthak AtmA ke svatantra astitva ko svIkAra karate haiN|' Atma-viSayaka mAnyatA meM do pramukha dhArAe~ cala pdd'iiN| advaita mArga meM kisI samaya anAtmA kI mAnyatA thI aura dhIre-dhIre AtmAdvaita kI mAnyatA cala par3I / cArvAka jaise dArzanikoM ke mata meM AtmA kA maulika sthAna nahIM thA jabaki jaina, bauddha, sAMkhya darzana meM AtmA ke cetana aura acetana donoM rUpoM kA maulika tattvoM meM sthAna hai| paMcAdhyAyI' meM kahA hai ki svasaMvedana dvArA AtmA ke astitva kI siddhi hotI hai| saMsAra ke jitane cetana prANI haiM sabhI apane ko sukhI, duHkhI, nirdhana Adi ke rUpa meM anubhava karate haiM / yaha anubhava karane kA kArya cetana AtmA meM hI ho sakatA hai / QUADAM AtmA ke astitva ke viSaya meM saMzaya honA svAbhAvika hai / AtmA amUrta hai| zAstroM kA Alor3ana krke| bhI use pahacAnanA asambhava hai| pratyakSAdi pramANoM dvArA usakA astitva siddha nahIM hotaa| ghaTapaTAdi padArtha pratyakSa meM dikhalAI dete haiM usI prakAra AtmA kA pratyakSa nahIM hotaa| jo pratyakSa siddha nahIM, usakI anumAna pramANa se siddhi nahIM hotii| kAraNa anumAna kA hetu pratyakSagamya honA caahie| dhuAM aura agni kA avinAbhAvI hetu hama pratyakSa pAkazAlA meM dekhate haiM / ata: anyatra dhue~ ko dekhakara smaraNa ke bala para parokSa-agni kA anumAna dvArA jJAna kara sakate haiN| parantu AtmA kA aisA koI avinAbhAvI sambandha hameM pahale kabhI dekhane meM nahIM aayaa| ataH AtmA ke astitva kA jJAna pratyakSa yA anumAna pramANa se nahIM hai / cArvAka to jo dikhalAI par3atA hai usI ko mAnatA hai| AtmA kA svatantra astitva use mAnya nhiiN| bhUta samudAya se vijJAnaghana utpanna hotA hai| bhUtoM ke vilaya ke sAtha hI vaha naSTa hotA hai para-loka nAma kI koI vastu hai hI nhiiN| isake virodha meM upaniSada meM vicAra prastuta kiye haiN| AtmA ko kartA, bhoktA aura cetanasvarUpI mAnA hai| HTTARY INSTIO kahIM-kahIM para zarIra ko hI AtmA mAnA hai| yadi zarIra se bhI bhinna AtmA hai to maraNoparAnta bandhubAMdhavoM ke sneha se AkRSTa hokara lauTa kyoM nahIM AtA ? indriyAtIta koI AtmA hai hI nahIM / zarIra se hI duHkha-sukha prApta hote haiM / marane ke bAda AtmA kA astitva kahA~ hai ? zarIra hI AtmA hai| AtmA pratyakSAdi pramANa se siddha hai aura zarIra se bhinna hai / yahA~ kahate haiM AtmA kA astitva pratyakSa se siddha haiN| 'jIva hai yA nahIM ?' yaha saMzaya cetanA kA hI rUpa hai| cetanA aura upayoga AtmA kA svarUpa hai, zarIra kA nhiiN| saMzaya AtmA meM hI utpanna ho sakatA hai, zarIra meM nahIM / vijJAna kA pratyakSa anubhava ho rahA hai ataH yahI AtmA kA pratyakSa hai| AtmA pratyakSa se siddha hotA ho to anya pramANa kI kyA AvazyakatA ? zarIra ke hI vijJAna guNa ko mAnA to maiMne kiyA, maiM kara rahA hU~ aura maiM karUMgA, isI ahaMrUpa jJAna se pratyakSa AtmAnubhUti nahIM hotI ? zarIra hI maiM hU~ to 'merA zarIra' isa prakAra kA zabda prayoga nahIM hotA / mRtyu ke bAda zarIra ko nahIM kahA jAtA ki amuka zarIra mara gayA parantu saMketa jIva kI ora rahatA hai / sabhI lokoM meM AtmA ke astitva kI pratIti hai| 'maiM nahIM haiM aisI pratIti kisI ko bhI nahIM hai-yadi AtmA ko apanA ....... 1 nyAyavArtika : pR0 366 / 2 paMcAdhyAyI 2 / 5 / 3 vizeSA0 : gA0 1546 / SaTdarzana : pR0 81 'etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / 5 bRhadAraNyaka : 2 / 4 / 12 / 6 chAndogya up0:8|12|1; maitrAyaNI upa0 : 3 / 6 / 36 / 7 paramAnanda mahAkAvya / 3 / 124 / 8 dharmazarmAbhyudaya : 4 / 64-65 / hai tattvArthasUtra : 2/8; upayogo lakSaNam / SAHEBER JamaTMEHTMMANIma ATMELINATINER Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Atmatattva : eka vivecana | 227 000000000000 000000000000 astitva ajJAta hotA to 'maiM nahIM hU~' aisI pratIti honI caahie| parantu hotI nhiiN| ahaM pratyaya ko hI AtmA kA pratyakSa jJAna kahA hai / 2 saMzaya svayaM jJAna rUpa hai / jJAna AtmA kA guNa hai / guNa ke binA guNI nahIM raha sktaa| kapar3A aura kapar3e kA raMga, kapar3A grahaNa kiyA ki raMga kA bhI grahaNa hogA / jJAna guNa deha kA mAnanA vyartha hai, kAraNa deha mUrta hai| jJAna amUrta hai, bodha rUpa hai / guNa anurUpa guNI meM hI raha sakate haiN| jaisA guNI hogA vaisA guNa hogaa| vicAraNIya yaha hai ki guNa aura guNI bhinna hai yA abhinna ? nyAya-vaizeSika donoM meM bheda mAnate haiN| sAMkhya ne guNa-guNI meM abheda svIkAra kiyA hai tathA jaina aura mImAMsaka mata meM guNa-guNI meM kathaMcit bheda kathaMcit abheda mAnA hai| guNa-guNI se aminna mAnA to guNa darzana se guNI kA darzana mAnanA hogA; bhinna mAnA to ghaTa-paTAdika kA bhI pratyakSa nahIM hogA, kAraNa ghaTa-paTAdi guNI haiM / ve guNa ke abhAva meM grahaNa karane yogya nahIM hote| jahA~ guNa hai vahA~ guNI hai| guNa pratyakSa hai ata: guNI ko bhI pratyakSa honA caahie| smaraNAdi guNa pratyakSa haiM usI kA guNI AtmA kA pratyakSa grahaNa hogA / yahA~ zaMkA honI svAbhAvika hai ki zabda kA pratyakSa hotA hai, AkAza kA nhiiN| zabda AkAza kA guNa mAnA hai / yaha vaizeSika kA anubhava ayukta hai, kAraNa zabda paudgalika hai, mUrta hai / amUrta kA guNa mUrta nahIM hai, yaha hama pahale kaha aaye| smaraNAdi ko zarIra ke guNa mAnanA iSTa nahIM / khir3akI se hama dekhate haiM parantu khir3akI dekha nahIM sktii| use jJAna nahIM hotA / zarIra khir3akI ke sadRzya hai / AtmA, jJAna, cetana guNa yukta hai| pratyakSa pramANa se AtmA kA astitva siddha huA ki AtmA hai, ata: aba yaha jAnanA Avazyaka hai ki usakA svarUpa kyA hai ? AtmA kA svarUpa AcArya devasena ne AtmA ke jJAna, darzana, sukha, vIrya, cetanatva, amUrtatva ye chaH guNa batalAye haiN|' AcArya nemicandra ne jIva kA upayogamayI, amUrtika, kartA, svadeha parimANa, bhoktA, Urdhvagamana, siddha aura saMsArI, isa taraha nau prakAra se kathana kiyA hai| jahA~ upayoga hai, vahA~ jIvatva hai, jahA~ upayoga nahIM, vahA~ jIvatva kA abhAva hai| upayoga, jJAna jIva kA aisA lakSaNa hai jo sabhI jIvoM meM cAhe saMsArI hoM yA siddha, saba meM pAyA jAtA hai| jJAna bhI jIva ke atirikta anyatra nahIM hai| 'jJAnaM AtmA' aisA 'samayasAra' meM kahA hai / mUla svabhAva jJAna hai / jJAna guNa meM jJAnAvaraNAdi se vikRti bhale hI A jAye parantu sarvathA jJAna guNa kA nAza nahIM hotaa| jJAna pA~ca mAne haiN| prathama cAra jJAna kSAyopazamika haiM aura kevala jJAna kSAyika hai / kSAyopazamika avasthA meM karma kA sadbhAva rahatA hai| guNa do prakAra ke haiM-(1) svAbhAvika, aura (2) vaibhAvika / jala kI zItalatA, agni kI uSNatA-ye unake svAbhAvika guNa haiM / agni ke nimitta se jala meM uSNatA AtI hai| yahI uSNatA jala kA vibhAva guNa hai| agni haTa gaI to uSNatA bhI haTa jAtI hai / pAnI meM AI huI uSNatA para ke nimitta se hai / jJAna AtmA kA svAbhAvika guNa hai| chAndogya upaniSada meM eka kathA AtI hai| asuroM meM se virocana aura devoM kA pratinidhi indra ye donoM prajApati ke pAsa Atma-jJAna ke liye gaye haiM / prajApati se pUchA AtmasvarUpa kyA hai ? prajApati ne jalamaya zAMta sarovara meM dekhane ko kahA aura pUchA ki kyA dekha rahe ho? unhoMne uttara meM kahA-hama apane pratibimba ko dekha rahe haiM / basa ! yahI AtmA hai / virocana kA to samAdhAna huA parantu indra citita thaa| yahIM se citana zurU huA / indriya aura zarIra kA saMcAlaka mana hai| 'mana' ko AtmA mAnA / mana bhI jaba taka prANa haiM taba taka kArya karatA hai| prANa-pakherU ur3a jAne ke bAda mana kA ciMtana banda ho jAtA hai ataH mana nahIM, HTTES Yoga 1 brahmasUtra zAMkarabhASya : 111 / 1 / 2 nyAyamaMjarI : pR0 426; nyAyavArtika : pR0 341 / 3 AlApa paddhati, prathama gucchaka : pR0 165-66 / 4 dravyasaMgraha : 12 / 5 chAndogyopaniSada : 818 / ASAILINE Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 228 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha 'prANa' AtmA hai | zarIra, mana aura prANa ko AtmA mAnane kI prakriyA se aura ciMtana ke gaharAI meM utarane ke bAda manana karate-karate parijJAna huA ki zarIra AtmA nahIM, indriya AtmA nahIM, mana AtmA nahIM, prANa AtmA nahIM / ye saba bhautika haiM, nAzavaMta haiM / parantu AtmA zAzvata hai| isI ciMtana se bhautika kI ora se abhautika kA ciMtana hone lagA / AtmA mautika nahIM, abhautika hai, yaha siddha huA / 'samayasAra meM kundakundAcArya kahate haiM-- 'na AtmA meM rUpa hai, na rasa hai, na sparza hai aura na gandha hai / yaha saMsthAna aura saMhanana se rahita hai| rAga, dveSa, moha AtmA ke svarUpa nahIM / (jIva meM na Asrava hai, na varNa hai, na vargaNAyeM haiM, na spardhaka haiM, aura na anubhAga sthAna, na kleza sthAna haiN| yaha AtmA zuddha, buddha aura jJAnamaya hai / 'jJAnamaya' svarUpa taka AtmA ke bAre meM jAnakArI hai / karma baMdha aura usase mukti kA bhI vicAra huA hai| AtmA ke pradeza aura vistAra jaina darzana meM Sadravya mAne gaye haiM / kAla dravya ke atirikta pA~ca dravya astikAya hai / kAla-dravya 2 anastikAya hai / pradezoM ke samUha ko astikAya kahate haiM aura eka hI pradeza ho, pradezoM kA samUha na ho, use anastikAya kahate haiM / jaina darzana kI mAnyatA hai ki jisa dravya meM eka pradeza ho, vaha eka pradezI aura jisameM do Adi, saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta pradeza hoM vaha bahupradezI dravya hai / jIva, dharma, adharma, dravya asaMkhyAta pradezI haiM / yahA~ zaMkA hotI hai ki pradeza kise kahA jAya ? 'eka avibhAgI pudgala paramANu jitane AkAza ko sparza karatA hai, utane deza ko pradeza kahA hai / jIva dravya ke pradeza kI vizeSatA yaha hai ki, vaha bar3e yA laghu jisa prakAra kA zarIra prApta huA ho, usI ke anulakSUna jIva ke pradeza saMkocita yA vistRta hote haiN| jIva kA svabhAva zarIra-parimANa hai, yaha hama pahale kaha Aye / 'tattvArtha sUtra' meM dIpaka kA udAharaNa diyA hai| kyA sacamuca AtmA zarIra parimANa hai ? kAraNa anyatra AtmA ke parimANa ke bAre meM aneka kalpanAe~ upalabdha hotI haiN| 6 Jain Education international bhagavAna mahAvIra se indrabhUti gautama pUchate haiM- "AtmA cetanA lakSaNa yukta hai, magara usakA kyA rUpa hai, vyApaka yA anekarUpa hai / " AtmA AkAza kI bhA~ti akhaNDa, eka rUpa, vyApaka nahIM hai / jIva prati zarIra bhinna hai / AkAza kA lakSaNa sarvatra eka hai| prati zarIra prati jIva meM sukha-duHkha kA anubhava bhinna-bhinna hai / eka sukhI hone para sabako sukhI honA cAhie aura eka ko duHkhI hone para sabako duHkhI honA cAhie, parantu aisA nahIM hotA / sarvagatva AkAza kI bhA~ti eka mAnA to baMdha, mokSa meM avyavasthA utpanna hogI / AtmA vyApaka nahIM / nyAya, vaizeSika, sAMkhyayoga, mImAMsaka Adi AtmA ko vyApaka mAnate haiN| rAmAnujAcArya ke anusAra brahmAtmA vyApaka hai aura jIvAtmA anuparimANa | cArvAka AtmA ko arthAt usI ke matAnusAra caitanya ko deha - parimANa mAnatA hai / upaniSada meM AtmA ko mAnane kI yahI paramparA hai| kauSItakI upaniSada meM AtmA ko deha pramANa batAte hue kahA hai ki, 'jisa prakAra talavAra myAna meM vyApta hai aura agni apane kuMDa meM vyApta hai, usI prakAra AtmA zarIra meM nakha se lekara zikhA taka vyApta hai / taittirIya upaniSad meM annamaya, prANamaya, manomaya, vijJAnamaya AtmA ko zarIra pramANa batAyA / vRhadAraNyaka meM use cAvala yA jau samAna batAyA hai / kaThopaniSad 10 tathA zvetAzvetaropaniSad 11 meM AtmA ko aMguSTha parimANa mAnA hai / maitreyI upaniSad 12 meM aNumAtra mAnA hai| jainoM ne use deha parimANa mAnA parantu kevalajJAna kI apekSA se use vyApaka bhI mAnA 13; athavA samudghAta kI avasthA meM AtmA ke pradezoM kA vistAra hotA hai, usakI apekSA se use vyApaka mAnA hai / saMsArI AtmA deha-parimANa rUpa hai / 1 samayasAra : 50-51 / 3 magavatI pR0 138 / 5 bhagavatI sUtra : 187 7 kauSItakI upaniSada : 4 / 20 / 6 bRhadAraNyaka 5 / 6 / 1 / 11 13 zvetAzvetaropaniSada : 3 / 13 / brahmadevakRta dravyasaMgraha TI0 : 10 / 2 4 6 tattvArtha sUtra: 5 / 1; dravya saMgraha : 23 / tattvArtha sUtra : 58 tattvArthasUtra : 5 / 16 / taittirIya upaniSada : 1 / 2 / 8 10 kaThopaniSada 2 / 2 / 12 / 12 maitreyI upaniSada : 6 / 38 / FSSX Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Atmatattva : eka vivecana] 226 000000000000 000000000000 jIva apane kArmaNa zarIra ke sAtha una sthAnoM meM gamana karatA hai, jahA~ nUtana zarIra dhAraNa karanA ho / nUtana zarIra meM jaba AtmA praveza karatA hai, usI ke anurUpa vaha apane pradezoM kA vistAra yA saMkocana kara letA hai / yahI bAta dravyasaMgraha meM kahI hai|' saMsArAvasthA meM AtmA zarIra pramANa hai aura muktAvasthA meM jisa zarIra se AtmA mukti ko prApta karatA hai, usase kucha nyUna parimANa meM siddha zilA para sthita rahatA hai / yaha mAnyatA jainadarzana kI apanI hai| ___ AtmAe~ anaMta haiN| sabhI AtmAe~ apanI-apanI kartatva zakti se karmoM kA arjana karate hue bhoga bhogate haiN| saMsAra meM aneka jIva dikhAI par3ate haiM, ata: unhIM kA niSedha karate hue eka mAnanA aura yaha kahanA ki nAnA zarIra ke kAraNa AtmAe~ bhinna-bhinna mAlUma par3ate, jabaki AtmA eka hai| yaha mata iSTa nahIM / aneka AtmAoM ko jainadarzana, bauddha nyAya, vaizeSika aura pUrva mImAMsA darzana ne svIkAra kiyA hai / vedAnta meM mAtra eka AtmA ko maulika mAnA hai| anya kA svatantra astitva nahIM maanaa| aneka-eka bhinna-bhinna mAnane meM zaMkarAcArya se lekara vallabhAcArya taka UhApoha huA hai| AtmA ke bheda 'sthAnAMga sUtra' meM 'ege AyA' 'AtmA eka hai' kahA hai| svarUpa ke dRSTikoNa se AtmA meM bheda nhiiN| jo svarUpasiddha jIva kA hai vahI saMsArI jIva kA hai / parantu isI Agama meM AThaveM sthAna meM ATha prakAra ke AtmA kahe haiM(1) dravya AtmA, (2) kaSAyAtmA, (3) yogAtmA, (4) upayogAtmA, (5) jJAnAtmA, (6) darzanAtmA, (7) cAritrAtmA aura (8) viiryaatmaa| prathama jo kathana kiyA gayA hai vaha nizcaya dRSTi se, aura dUsarA kathana vyavahAra dRSTi se hai| saMsArI AtmA kaSAyasahita hai aura siddhAtmA usase rahita / 'yogasAra' meM AtmAoM ke tIna bheda kiye haiM-1. bahirAtmA, 2. antarAtmA, 3. paramAtmA / bahirAtmA mithyAdRSTi se yukta hotA hai aura usakA saMsAra se uddhAra honA kaThina hotA hai / jina AtmAoM meM antarAtmA aura paramAtmA rUpa prakaTa hone kI yogyatA nahIM, una AtmAoM ko abhavya kahA hai aura jinameM yogyatA hai, unako bhavya / antarAtmA ke tIna bheda kiye haiM-uttama, madhyama aura jaghanya / rAgadveSa kI taratamatA kI apekSA ye tIna bheda kiye haiN| 'samAdhi-zataka' meM antarAtmA ke viSaya meM bar3e vistAra se vivecana hai / paramAtmA ke do bheda kiye haiM-1. sakala paramAtmA aura nikala paramAtmA / sakala paramAtmA arhat hai aura vikala paramAtmA siddha parameSThI / dravya saMgraha meM inhIM kI vyAkhyA dI hai| sabhI jIva anAdikAla se karma baMdhana se yukta haiM aura isI kAraNa ve saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiM / karma baMdhana kI cAra avasthAe~ hai--1. prakRti baMdha, 2. pradeza baMdha, 3. sthiti baMdha aura 4. anubhAga baMdha / yoga aura kaSAya ke sambandha se AtmA karma baMdhana meM par3a jAtA hai|5 zakti kI apekSA pratyeka AtmA samyaktva, darzana, jJAna, agurulaghutva, avagAhanatva, sUkSmatva, vIrya, avyAbAdha ina ATha guNoM se yukta hai, parantu abhivyakti kI apekSA tAratamya rahane se AtgA ke ukta tIna bheda kiye gaye haiN| isake atirikta Agama meM sarvasAmAnya jIva ke do bheda kiye haiM-(1) siddha aura (2) saMsArI / phira saMsArI jIva ke do bheda kiye haiM-(1) trasa aura (2) sthAvara / trasa ke do bheda haiM--(1) labdhitrasa, (2) gatitrasa / sthAvara ke pA~ca bheda haiM--pRthvI, apa, tejas, vAyu aura vanaspati / isake atirikta gati, indriya, paryApti, saMjJAdi ke bheda se jIvoM ke aneka bheda ho sakate haiM / Agama meM jIva ke 563 bheda bhI dekhane meM Ate haiN| KO ASS . 1 dravyasaMgraha : gA0 10, 33, yogasAra : gA06 / 2 yogasAra : gaa06| 3 samAdhi zataka : 31, 60 / 4 dravyasaMgraha : gA0 14 / 5 svAmi kArtikeyAnuprekSA : gA0 102-103 / angali kAraka Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---0-0-0--0--0--0--0-0-0-0--0--0--0--0--0--0--0 000000000000 000000000000 6 amUrta prAtmA aura nirAkAra cetanA sukha-duHkha kA - sAdhvI saMghamitrA 1 bhAgI kyoM hotA hai ? janma-punarjanma kA kAraNa kyA hai ? 1 [jaina zve0 terApaMtha saMgha kI prasiddha viduSI thamaNI] sRSTikrama eka vyavasthita DhaMga se kyoM gatimAna hai--ina saba kA samAdhAna....'karma-siddhAnta' meM nihita hai| karma-siddhAnta jainadarzana kA mUlAdhAra to hai hI, kintu pratyeka bhAratIya darzana ne use kahA~, kaise, kisa rUpa meM svIkAra kiyA haiisakA vizleSaNa prastuta prabaMdha meM par3hie / ------------ an-or-o-or-o-o-or-o--0--0--0--0-0--0--0--0-0-0-0-5 karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA C... JOTIRL ara MITRA karma-siddhAnta bhArata ke urvara mastiSka kI upaja hai| RSiyoM ke dIrgha tapobala se prApta navanIta hai| yathArtha meM Astika darzanoM kA bhavya prAsAda karma-siddhAnta para hI TikA huA hai| karma ke svarUpa-nirNaya meM bhale vicAraikya na rahA ho, para adhyAtma-siddhi karma-vimukti ke bindu para phalita hotI hai-isameM koI do mata nahIM haiN| pratyeka darzana ne kisI na kisI rUpa meM 'karma' kI mImAMsA kI hai| para jaina darzana ne isakA cintana vistAra va sUkSmatA se prastuta kiyA hai| karma kA zAbdika rUpa laukika bhASA meM 'karma' karttavya hai / kAraka kI paridhi meM 2 kartA kA vyApya karma hai| paurANikoM ne vrataniyama ko karma kahA / sAMkhya darzana meM pAMca sAMketika kriyAe~ 'karma' abhidhA se vyavahRta huii| jaina dRSTi meM karma vaha tattva hai, jo AtmA se vijAtIya-paudgalika hote hue bhI usase saMzliSTa hote haiM aura use prabhAvita karate haiM / karmoM kI sRSTi sad-asad pravRtti se prakampita Atma-pradeza pudgala-skaMdha ko apanI ora AkarSita karate haiN| AkRSTa pudgala skandhoM meM se kucha Atma-pradezoM para cipaka jAte haiM zeSa vijita ho jAte haiN| cipakane vAle pudgala skandhaH 'karma' kahalAte haiN| 1. (ka) uttarAdhyayana 32/2 "rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM-egaMta sokkhaM samuvei mokkhaM / ' (kha) haribhadrasUri-SaDdarzana, zloka 43-prakRti viyogo mokSaH / (ga) jayanta nyAya-maMjarI-pRSTha 508-"taducchede ca tatkArya zarIrAdyanupaplavAt nAtmanaH sukha duHkhesta:-ityaso mukta ucyte|" (gha) dharmabindu pR0 76-cittameva hI saMsAro-rAgAdikleza vAsitam / tadeva te vinirmuktaM-bhavAnta iti kathyate / 2. kAlu kaumudI-kAraka-sU-3 kartuApyaM karma / 3. haribhadra sUri-SaDdarzana, zloka 64 / 4. AcArya zrI tulasI-jaina-siddhAnta dIpikA, prakAza 4/1 28000 ka Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 231 000000000000 000000000000 ye chaoM dizAoM se gRhIta jIva pradeza ke kSetra meM sthita, acala, sUkSma, catuHsparzI karma prAyogya anantAnanta paramANuoM se bane hote haiM / AtmA saba pradezoM se kamoM ko AkRSTa karatI hai| hara karma-skandha kA sabhI Atma-pradezoM para bandhana hotA hai aura ve karmaskandha jJAnAvaraNatva Adi bhinna-bhinna prakRtiyoM meM nirmita hote haiN| pratyeka Atma-pradeza para anantAnanta karma pudgala skandha cipake rahate haiM / karmoM kA vedana kAla udayAvasthA hai| karmodaya do prakAra kA hai-1. pradezodaya ,2. vipAkodaya / jina karmoM kA bhoga kevala pradezoM meM hI hotA hai vaha pradezodaya hai| jo karma zubha-azubha phala dekara naSTa hote haiM vaha vipAkodaya hai / kRSaka aneka bIjoM ko botA hai para sabhI bIja phalita nahIM hote / unake phalita hone meM bhI anukUla sAmagrI apekSita rahatI hai| karmoM kA vipAkodaya hI AtmaguNa ko rokatA hai aura navIna karmoM ko bAMdhatA hai| pradezodaya meM na navIna karmoM ko sRjana karane kI kSamatA hai aura na AtmaguNoM ko rokane kI hii| AtmaguNa karmoM kI vipAka avasthA se kucha aMzoM meM sadA anAvRtta rahatA hai / isI anAvRtti se AtmadIpa kI lau sadA jalatI rahatI hai| karmoM ke hajAra-hajAra AvaraNa hone para bhI kisI bhI AvaraNa meM aisI kSamatA nahIM hai jo usakI jyoti ko sarvathA DhAMka le| isI zakti ke AdhAra para AtmA kamI anAtmA nahIM bntaa| karma bandhana kI prakriyA bandhana kI prakriyA cAra prakAra kI hai| 1. prakRtibandha, 2. sthitibandha, 3. anubhAgabandha, 4. pradezabandha / 1. grahaNa ke samaya karma-pudgala eka rUpa hote haiM para bandhakAla meM unameM AtmA ke jJAna, darzana Adi bhinnabhinna guNoM ko rokane kA bhinna-bhinna svabhAva ho jAtA hai, yaha prakRtibandha hai| 2. unameM kAla kA nirNaya sthitibandha hai| 3. Atma pariNAmoM kI tIvratA aura mandatA ke anurUpa karma-bandhana meM tIvra-rasa aura manda rasa kA honA anubhAgabandha hai| 4. karma-pudgaloM kI saMkhyA niNiti yA AtmA aura karma kA ekIbhAva pradezabandha hai| karmagrantha meM bandhana kI yaha prakriyA modaka ke udAharaNa se samajhAI gaI hai| modaka pitta nAzaka hai yA kapha vardhaka, yaha usake svabhAva para nirbhara hai| vaha kitane kAla taka TikegA, yaha usakI sthiti kA pariNAma hai / usakI madhuratA kA tAratamya rasa para 1 tattvArthasUtra 8/25-nAma pratyayAH sarvato yoga vizeSAt sUkSmaka kSetrAvagAr3hasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnanta pradezAH / 2 (ka) AcArya bhikSu-nava sadbhAva nirNaya (DAla 8 / 4) saghalA pradeza Asrava dvAra hai saghalA pradeza karma praveza / (kha) bhagavatI // 3 / 113 3 sthAnAGga sthA.2 4 moha aura nAma ina do karmoM ke vipAka se hI karma ba~dhate haiM / anya karma bandhana nahIM karate / 5 mUlAcAra-1221 payaDi Thidi aNubhAgappadezabaMdho ya cauviho hoi / 6 (ka) karma kANDa, prakRti samutkIrtanAdhikAra-1-2 (kha) AcArya zrI tulasI-jaina siddhAnta dIpikA 4-7 7 AcArya zrI tulasI-jaina siddhAnta dIpikA 4-10 8 vahI 4-11 6 vahI 12 EasawalkalkaMESMARAT -- - Jain Education international www.jamelibrary.org Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 COOOOODEDE 232 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha avalambita hai / modaka kitane dAnoM se banA hai, yaha saMkhyA para sthita hai| modaka kI yaha prakriyA ThIka karma-bandhana kI prakriyA kA sundara nidarzana hai| karma do prakAra ke haiM- dravya karma aura bhAva karma / karma prAyogya pudgala skandha dravyakarma hai / una dravya karmoM ke tadanurUpa pariNata Atma-pariNAma bhAva karma hai| bandhana ke hetu bandhana sahetuka hotA hai nirhetuka nahIM / AtmA aura karma kA sambandha bhI nirhetuka nahIM hai| pavitra siddhAtmAe~ kabhI karma kA bandhana nahIM karatIM, kyoMki vahA~ bandhana ke hetu nahIM haiN| malina AtmA hI karma kA bandhana karatI hai / karma bandhana ke do hetu haiM---rAga aura dveSa / ina donoM kA saMsArI AtmA para eka aisA cepa hai jisa para karmaprAyogya pudgala skandha para cipakate haiM / Agama kI bhASA meM rAgadveSa karma ke bIja haiN| saghana bandhana sakaSAyI ke hotA hai akaSAyI ke puNya bandhana kevala do sthiti ke hote haiM / rAga-dveSa ko karmoM kA bIja mAnane meM bhAratIya itara darzana bhI sAtha rahe haiM / pAtaJjala yogadarzana meM karmAzaya kA mUla kleza haiM / jaba taka kleza haiM taba taka janma, Ayu, bhoga 3 hote haiN| vyAsa ne likhA hai : klezoM yaha nahIM hotA / chilake yukta cAvaloM se akSapAda kahate haiM - jinake 6 jainadarzana ne kahA- bIja ke ke hone para hI karmoM kI zakti phala de sakatI hai| kleza ke uccheda hone para aMkura paidA ho sakate haiM / chilake utAra dene para unameM prajanana zakti nahIM rahatI / kleza kSaya ho gaye haiM unakI pravRtti bandhana kA kAraNa nahIM banatI / dagdha hone para aMkura paidA nahIM hote / karma ke bIja dagdha hone para bhavAMkura paidA nahIM hote| 0 bandhana hetuoM kI vyAkhyA meM bhinna-bhinna saMketa milate haiM mUlAcAra meM cAra hetuoM kA ullekha hai / tattvArtha sUtra meM pA~ca hetu Aye haiM / kisI ne kaSAya aura yoga ina do ko hI mAnA / bhagavatI sUtra meM meM pramAda aura yoga kA saMketa hai| saMkhyA kI dRSTi se tAttvika mAnyatA meM prAyaH virodha paidA nahIM hotA / vyAsa meM aneka bheda kie jA sakate haiM, samAsa kI bhASA meM saMkSipta mI / kintu mImAMsanIya yaha hai ki kaSAya aura yoga ina do hetuoM se karma bandhana kI prakriyA meM do vicAradhArA haiM / eka paramparA yaha hai ki- - kaSAya aura yoga ina donoM ke sammizraNa se karma kA bandhana hotA hai / kaSAya se sthiti aura anubhAga kA bandhana hotA hai aura yoga se prakRti aura pradeza kA / dUsarI paramparA meM donoM svatantra bhinna-bhinna rUpa se karma kI sRSTi karate haiN| pApa kA bandhana kaSAya yA azubha yoga se hotA hai| puNya kA bandha kevala zubha yoga se hotA hai / pahalI paramparA meM manda kaSAya se puNya kA baMdhana mAnate haiN| dUsarI paramparA meM sakaSAyI ke puNya kA bandhana ho sakatA hai para kaSAya se kabhI puNya kA baMdhana nahIM hotA / bhale vaha manda ho yA tIvra / 1 karmagrantha 2, payaiThiirasapaesA taM cauhA moyagassa diTThatA / 2 a0 32 / 7 - rAgo ya doso viya kammabIyaM / 3 yo0 sU0 2- 12 " klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTa janma vedanIyaH " 4 bo0 sU0 2 12 satimUle sapAko jAtyAyubhogAH 5 vyAsa bhASya 2-13 6 gautama sUtra 4-1-64 " na pravRtti pratisandhAnAya hInaklezasya " 7 tattvArthAdhigama bhASya--10-7 micchA daMsaNa aviradi kaSAya jogA havaMti baMdhassa" - mUlAcAra 12-16 tattvArtha sUtra 8 - 1 mithyA darzanAvirati pramAda kaSAya yogA bandha hetavaH / 10 bhagavatI 1 / 3 / 127 - pamAda paccayA joga nimittaMca / Dui Ruo Ruo Guo Kai Fa Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 233 000000000000 praNAma TA tattvArtha sUtra meM pahalI paramparA' mAnya rahI hai / tarka kI dRSTi se dUsarI paramparA adhika upayukta dikhAI detI hai, aura vaha isa dRSTi se ki prakRti, sthiti, anubhAga, pradeza to eka hI baMdhana kI prakriyA hai / ataH puNya bandhana ke samaya zubha yoga aura kaSAya inakI eka sAtha visaGgati dikhAI detI hai| kyoMki kaSAya adharma hai zubha yoga dharma hai / pUrva aura pazcima kI taraha ye donoM eka kArya kI sRSTi meM viruddha hetu jAna par3ate haiM, ataH ina donoM se eka kArya kA janma mAnane meM virodhAbhAsa doSa AtA hai| karma baMdhana do prakAra kA hotA hai-sAmparAyika bandha, ipithika bandha / sakaSAyI kA karma baMdha sAmparAyika baMdha hai aura akaSAyI kA karmabaMdha ipithika / ipithika' kI sthiti do samaya kI hai| baMdhana kI cAra aura pA~ca kI paramparA meM pahalA hetu mithyAtva hai| mithyAtva samyaktva kA pratipakSI hai / yaha AtmA kI mUr3ha dazA hai / darzanamoha kA AvaraNa hai / karma ke bIja do hI haiM-rAga aura dveSa, ye cAritramoha ke aMza haiM ataH cAritramoha hI baMdhana karatA hai isa dRSTi se mithyAtva pApa kA hetu nahIM banatA / para vaha baMdhana kA hetu isalie bana jAtA hai ki--cAritramoha ke kuTumbI anantAnubaMdhI kaSAya catuSka hara kSaNa mithyAtva meM sAtha rahatA hai inake sAhacarya se hI mithyAtva baMdha kA hetu na hote hue bhI sabase pahalA hetu yaha mAnA jAtA hai / isa hetu se sabase adhika aura saghana karma prakRtiyoM kA baMdhana hotA hai| mithyAtva ko karma baMdhana kA hetu mAnane se anya darzanoM ke sAtha bhI bahuta sAmaJjasya kiyA jA sakatA hai| jaise-naiyAyika vaizeSika mithyAjJAna ko, sAMkhya darzana meM prakRti puruSa ke abheda jJAna ko, vedAnta avidyA ko, karma baMdhana kA kAraNa mAnate haiN| avirati, pramAda aura yoga ye cAritramoha ke hI aMza haiM / ataH baMdha hetu spaSTa hI hai| vyavahAra kI dRSTi se baMdhana ke do hetu haiM-rAga aura dveSa / nizcaya dRSTi se do hetu haiM-kaSAya aura yoga / guNasthAnoM meM karma baMdhana kI taratamatA ke kAraNa yA vistAra kI bhASA meM baMdhana ke cAra yA pAMca hetu haiM / jisa guNasthAna meM bandhana ke hetu jitane adhika hote haiM baMdhana utanA hI adhika sthitika aura saghana hotA hai / samagra ciMtana kA nicor3a yaha hai ki--Asrava baMdha kA hetu hai| saMvara vighaTana kA hetu hai| yahI jaina dRSTi hai aura saba pratipAdana isake vistAra haiN| karma kI avasthAeM karma kI prathama avasthA baMdha hai, antima avasthA vedana hai| inake bIca meM karma kI vibhinna avasthAe~ banatI haiN| unameM pramukha rUpa se daza avasthAe~ haiM baMdha, udvartana, apavartana, sattA, udaya, udIraNA, saMkramaNa, upazama, nidhatta, nikAcanA, / 1-baMdha-karma aura AtmA ke sambandha se eka navIna avasthA paidA hotI hai yaha baMdha avasthA hai| AtmA kI badhyamAna sthiti hai / isI avasthA ko anya darzanoM ne kriyamANa avasthA kahA hai / baMdhakAlIna avasthA ke pannavaNA' sUtra meM tIna bheda haiM aura kahIM anya granthoM meM cAra bheda bhI kie gae haiM / baddha, spRSTa, baddha-sparza-spRSTa hai aura cAra kI saMkhyA meM eka nidhatta aura hai| 1-karma prAyogya pudgaloM kI karma rUpa meM pariNati baddha-avasthA hai| 2--Atma pradezoM se karma pudgaloM kA saMzleSa honA 'spRSTa' avasthA hai| 3-AtmA aura karma pudgala kA dUdha pAnI kI taraha sambandha jur3anA baddha sparza-spRSTa avasthA hai| 4-donoM meM gaharA sambandha sthApita honA 'nidhatta' hai| CDA 1 tattvArthasUtra pR0 204 2 tattvArtha 6-5 sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH / 3 pannavaNA pada 23-2 4 pannavaNA pada 23-1 - NhoealhaKARAN- Jan Education memo Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 suiyoM ko ekatra karanA, dhAge se bA~dhanA, loha ke tAra se bA~dhanA aura kUTa-pITakara eka kara denA, anukrama se baddha Adi avasthAoM kA pratIka hai| 2-udvartana-karmoM kI sthiti aura anubhAga baMdha meM vRddhi udvartana avasthA hai| 3-apavartana-sthiti aura anubhAga baMdha meM hrAsa honA apavartana avasthA hai| 4-sattA-pudgala skaMdha karma rUpa meM pariNata hone ke bAda jaba taka AtmA se dUra hokara karma-akarma nahIM bana jAte taba taka unakI avasthA sattA kahalAtI hai| 5-udaya-karmoM kA saMvedana kAla udayAvasthA hai / 6-udIraNA-anAgata karmadalikoM kA sthitighAta kara udaya prApta karmadalikoM ke sAtha bhoganA udIraNA hai| kisI ke ubharate hue krodha ko vyakta karane ke lie bhI zAstroM meM udIraNA zabda kA prayoga AyA hai| para donoM sthAna para prayukta udIraNA eka nahIM hai| ukta udIraNA meM nizcita apavartana hotA hai| apavartana meM sthitighAta aura rasa ghAta hotA hai / sthiti va rasa kA ghAta kamI zubha yogoM ke binA nahIM hotA / kaSAya kI udIraNA meM krodha svayaM azubha pravRtti hai| azubha yogoM se karmoM kI sthiti adhika bar3hatI hai kama nahIM hotii| yadi azubha yogoM se sthiti hrAsa hotI to adharma se nirjarA dharma bhI hotA para aisA hotA nahIM hai / ataH kaSAya kI udIraNA kA tAtparya yaha hai ki-pradezoM meM jo udIyamAna kaSAya thI usakA bAhya nimitta milane para vipAkIkaraNa hotA hai / usa vipAkIkaraNa ko hI kaSAya kI udIraNA kaha diyA hai| AyuSya karma kI udIraNA zubha-azubha donoM yogoM se hotI hai / anazana Adi ke prasaGgoM para zubha yoga se aura apaghAta Adi ke avasaroM para azubha yoga se udIraNA hotI hai, para isase ukta pratipAdana meM koI bAdhA nahIM hai kyoMki AyuSya karma kI prakriyA meM sAta karmoM se kAphI bhinnatA hai| 7-saMkramaNa-prayatna vizeSa se sajAtIya prakRtiyoM meM paraspara parivartita honA saMkramaNa hai| 8-upazama-antarmuharta taka mohanIya karma kI sarvathA anudaya avasthA upazama hai| 8-nidhatta-nidhatta avasthA karmoM kI saghana avasthA hai| isa avasthA meM AtmA aura karma kA aisA dRr3ha sambandha jur3atA hai jisameM udvartana-apavartana ke sivAya koI parivartana nahIM hotaa| 10-nikAcita-nikAcita karmoM kA sambandha AtmA ke sAtha bahuta hI gADha hai| isameM bhI kisI prakAra kA parivartana nahIM hotaa| saba karaNa ayogya Thahara jAte haiN| nikAcita ke lie eka dhAraNA yaha hai ki-isako vipAkodaya meM bhoganA hI par3atA hai| binA vipAka meM bhoge nikAcita se mukti nahIM hotii| kintu yaha paribhASA bhI aba kucha gambhIra cintana mA~gatI hai kyoMki nikAcita ko bhI bahadhA pradezodaya se kSINa karate haiM / yadi yaha na mAne to saiddhAntika prasaGgoM para bahudhA bAdhA upasthita hotI hai jaise-- naraka gati kI sthiti kama se kama 1000 sAgara ke sAtiya do bhAga arthAt 205 sAgara ke karIba hai aura narakAyu kI sthiti utkRSTa 33 sAgara kI hai / yadi naraka gati kA nikAcita baMdha hai to karIba 205 sAgara kI sthiti ko vipAkodaya meM kahA~ kaise bhogeMge jabaki narakAyu adhika se adhika 33 sAgara kA hI hai jahA~ vipAkodaya bhogA jA sakatA hai| isase yaha pramANita hotA hai ki nikAcita se bhI hama binA vipAkodaya meM bhoge mukti pA sakate haiM / pradezodaya ke moga se nirjaraNa ho sakatA hai| nikAcita aura dalika koM meM sabase bar3A antara yaha hai ki dalika meM udvartana-apavartana Adi avasthAe~ bana sakatI haiM para nikAcita meM aisA koI parivartana nahIM hotaa| Arhata darzana dIpikA meM nikAcita ke parivartana kA bhI saMketa milatA hai| zubha pariNAmoM kI tIvratA se dalika karma prakRtiyoM kA hrAsa hotA hai aura tapobala se nikAcita kA bhii| 1 AcArya zrI tulasI : jaina siddhAnta dIpikA 4 / 4 2 vahI 4 / 4 3 Arhata darzana dIpikA, pR0 86 -savva pagaI mevaM pariNAma vasAdavakkamo hojjA pApamanikAIyANaM tavasAo nikAiyANApi / SBR. 98600 a www.ainelibrary.com Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 235 000000000000 000000000000 eka prazna uThatA hai ki jaba nikAcita meM saba karaNa ayogya Thahara jAte haiN| daza avasthAoM meM se koI bhI avasthA ise prabhAvita nahIM kara sakatI / taba nikAcita ke parivartana kA rahasya kyA ho sakatA hai| vipAkodaya kA anAmoga to tapa vizeSa se nahIM banatA, vaha to sahaja paristhitiyoM ke nimitta milane para nirbhara hai / ataH yahA~ nikAcita ke / parivartana kA hArda yaha sambhava ho sakatA hai ki hara karma ke sAtha prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA baMdhana hotA hai| ina cAra meM jisakA nikAcita par3A hai usameM to kisI prakAra se parivartana nahIM hotA zeSa meM ho sakatA / yadi sthiti kA nikAcita hai to prakRti bandha meM parivartana ho sakatA hai / aura aisA mAnane se anya prasaGgoM se koI bAdhA bhI dikhAI nahIM detii| karma kI ye daza avasthAe~ puruSArtha kI pratIka haiM, mAnasa kI akarmaNya vRtti para karArI coTa karatI hai / karma kI bhautikatA karma bhautika hai / jar3a hai / kyoMki vaha eka prakAra kA baMdhana hai / jo baMdhana hotA hai vaha bhautika hotA hai / ber3I manuSya ko bA~dhatI hai / taTa nadI ko gherate haiM / bar3e-bar3e bA~dha pAnI ko bA~dha lete haiN| mahAdvIpa samudroM se Abaddha rahate haiM / ye saba bhautika haiM / isIlie baMdhana haiM / AtmA kI baikArika avasthAeM abhautika hotI huI bhI baMdhana kI taraha pratIta hotI haiM, para vAstava meM baMdhana nahIM haiM, baMdhajanita avasthAe~ haiM / pauSTika bhojana se zakti saMcita hotI hai / para donoM eka nahIM haiN| zakti bhojanajanita avasthA hai| eka bhautika hai, itara abhautika hai| dharma, adharma, AkAza, kAla, jIva ye pA~ca dravya abhautika haiM isIlie kisI ke baMdhana nahIM haiN| bhAratIya itara darzanoM meM karma ko abhautika mAnA hai| yoga darzana meM adRSTa AtmA kA vizeSa guNa hai / sAMkhya darzana meM karma prakRti kA vikAra hai, bauddha darzana meM vAsanA hai aura brahmavAdiyoM meM avidyA rUpa hai| karma ko bhautika mAnanA jaina darzana kA apanA svatantra aura maulika cintana hai| karma-siddhAnta yadi tAttvika hai to pApa karane vAle sukhI aura puNya karane vAle duHkhI kyoM dekhe jAte haiM yaha prazna bhI koI ulajhana bharA nahIM hai| kyoMki baMdhana aura phala kI prakriyA bhI kaI prakAra se hotI hai| jaina darzana meM cAra maMga Aye haiM ___ 'puNyAnubaMdhI pApa' 'pApAnubaMdhI puNya' 'puNyAnubaMdhI puNya' 'pApAnubaMdhI pApa' bhogI manuSya pUrvakRta puNya kA upabhoga karate hue pApa kA sarjana karate haiM / vedanIya ko samabhAva se sahane vAle pApa kA bhoga karate hue puNya kA arjana karate haiN| sarva sAmagrI se sampanna hote hue bhI dharmarata prANI puNya kA bhoga karate hue puNya kA saMcaya karate haiN| hiMsaka prANI pApa kA bhoga karate hue pApa ko janma dete haiM / ina maMgoM se yaha spaSTa hai ki-jo karma manuSya Aja karatA hai usakA phala tatkAla hI nahIM miltaa| bIja bone vAlA phala ko lambe samaya ke bAda pAtA hai| isa prakAra kRta karmoM kA kitane samaya taka paripAka hotA hai phira phala kI prakriyA banatI hai| pApa karane vAle duHkhI aura puNya karane vAle sukhI isIlie haiM ki ve pUrvakRta pApa-puNya kA phala bhoga rahe haiM / amUrta para mUrta kA prabhAva karma mUrta hai / AtmA amUrta hai / amUrta AtmA para mUrta kA upaghAta aura anugraha kaise ho sakatA hai jabaki amUrta AkAza para candana kA lepa nahIM hotA aura na muSTikA prahAra bhii| yaha tarka ThIka hai, para ekAnta nahIM hai / kyoMki brAhmI Adi pauSTika tattvoM ke Asevana se amUrta jJAna zakti meM sphuraNa dekhate haiN| madirA Adi ke sevana se - saMmUrchanA bhii| yaha mUrta kA amUrta para spaSTa prabhAva hai| yathArtha meM saMsArI AtmA kathaJcid mUrta bhI hai| malliSeNasUri ne likhA hai : EARN 1 yogaza0 54 "kamma ca citta poggala rUvaM jIvassa aNAi saMbaddhaM" 2 yogazataka 46 mutteNa mamuttio uvaghAyANuggahA vijujjani-jaha vinANassa ihaM mairA pANo sahAIhiM / r andu For Private & Personal use only - gAva ::SBhart/ Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 mummy TAMIL saMsArI AtmA ke pratyeka pradeza para anantAnanta karma paramANu cipake hue haiM / agni ke tapAne aura ghana se pITane para suiyoM kA samUha ekIbhUta ho jAtA hai / isI ekAra AtmA aura karma kA sambandha saMzliSTa hai| yaha sambandha jar3a cetana ko eka karane vAlA tAdAtmya sambandha nahIM kintu kSIra-nIra kA sambandha hai| ataH AtmA amUrta hai yaha ekAMta nahIM hai| karmabaMdha kI apekSA se AtmA kathaJcid mUrta bhI hai| AtmA ke aneka paryAyavAcI nAmoM meM se eka nAma pudgala bhI hai| yaha pudgala abhidhA mI AtmA kA mUrtatva pramANita karatI hai / ataH karma kA AtmA para prabhAva mUrta para mUrta kA prabhAva hai| sambandha kA anAditva jaina darzana meM AtmA nirmala tattva hai / vaidika darzana meM brahma tattva vizuddha hai| karma ke sAhacarya se yaha malina . banatA hai / para ina donoM kA sambandha kaba jur3A ? isa prazna kA samAdhAna anAditva kI bhASA meM huA hai| kyoMki Adi mAnane para bahuta-sI visaGgatiyA~ AtI haiM / jaise---sambandha yadi sAdi hai to pahale AtmA hai yA karma haiM yA yugapad donoM kA sambandha hai / prathama prakAra meM pavitra AtmA karma karatI nhiiN| dvitIya bhaMga meM karma kartA ke abhAva meM banate nhiiN| tRtIya bhaMga meM yugapad janma lene vAle koI bhI do padArtha paraspara kartA karma nahIM bana skte| ata: karma aura AtmA kA anAdi sambandha hI akATya siddhAnta hai| haribhadrasUri ne anAditva ko samajhAne ke lie bahuta hI sundara udAharaNa dete hue kahA-vartamAna samaya kA anubhava karate haiN| phira bhI vartamAna anAdi hai kyoMki atIta ananta hai aura koI bhI atIta vartamAna ke binA nahIM banA phira bhI vartamAna kA pravAha kaba se calA isa prazna ke uttara meM anAditva hI abhivyakta hotA hai| isI prakAra karma aura AtmA kA sambandha vaiyaktika dRSTi se sAdi hote hue bhI pravAha kI dRSTi se anAdi hai| dharmabindu' meM bhI yahI svara gUMja rahA hai / AkAza aura AtmA kA sambandha anAdi ananta hai| para karma aura AtmA kA sambandha svarNa mRttikA kI taraha anAdi sAnta hai| agni ke tApa se mRttikA ko galAkara svarNa ko vizuddha kiyA jA sakatA hai| zubha anuSThAnoM se karma ke anAdi sambandha ko tor3akara AtmA ko zuddha kiyA jA sakatA hai| bAhya vastuoM kI prApti meM karma kA sambandha karma do prakAra ke haiM ghAtI karma, aghAtI karma / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra AtmaguNoM kI ghAta karate haiM ataH inheM ghAtI karma kahate haiN| inake dUra hone se Atma-guNa prakaTa hote haiM / zeSa cAra aghAtI karma haiM / kyoMki ye mukhyataH Atma-guNoM kI ghAta nahIM karate / / aghAtI karma bAhyarthApekSI haiM / bhautika tattvoM kI prApti inase hotI hai| sAmAnyataH eka pracalita vicAradhArA hai ki jaba kisI bAhya padArtha kI upalabdhi nahIM hotI taba socate haiM yaha karmoM kA pariNAma hai / antarAma karma TUTA nahIM hai / para yathArtha meM yaha tathya saMgata nahIM hai| antarAya karma kA udaya to isameM mUla hI nahIM hai kyoMki yaha ghAtI karma hai| isase Atma-guNoM kA ghAta hotA hai / isake TUTane se Atma-guNa hI vikasita hote haiN| anya karmajanita pariNAma bhI nahIM hai kyoMki kisI karma kA pariNAma bAhya vastu kA abhAva ho to siddhAvasthA meM sabhI sAmagrI upalabdha honI cAhie kyoMki unake kisI karma kA AvaraNa nahIM hai aura yadi kisI ke udaya-janita pariNAma para hI bAhya sAmagrI nirbhara hai SARD SHAIL 1 syAdvAda maJjarI, pR0174 2bhaga. za. 2012 3 yoga zataka zlo055 4 dharmabindu 2-52 pavAha to'nAdimAniti / 5 yogazataka zlo0 57 6 karmakANDa 16 AvaraNa moha vigghaMghAdI-jIva guNa ghAdaNAttAdo / AuNAma godaM veyaNiyaM aghAditti / PsApa GoldN bha JameEducation international - watestresorrosco amelavanysongs Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 237 000000000000 000000000000 CL. STRNA JATUR ....... MINISH KUTTARITY to bhagavAna mahAvIra kA Aja yaza phaila rahA hai vaha nahIM honA cAhie kyoMki unake kisI zubha karma kA udaya bhI nahIM hai ata: kisI padArtha kI prApti karmajanita ho sakatI hai| abhAva karmajanita pariNAma nahIM hai| padArtha kI prApti ke lie bhI prAcIna sAhitya meM do mAnyatAe~ upalabdha rahI haiN| eka vicAradhArA meM samagra bAhya padArtha kI prApti karmajanita hI hai| dUsarI vicAradhArA meM bAhya sAmagrI kevala sukha-duHkhAdi ke saMvedana meM nimitta mAtra banatI hai| tarka kI kasauTI para donoM kA sAmaJjasya hI upayukta hai| AtmA jina dehAdi padArthoM kA sRjana karatI hai vaha karmajanita pariNAma haiN| zeSa bhautika upalabdhi karma vedana meM nimitta hai / zeSa ko nimitta na mAnakara yadi karmajanita pariNAma hI mAnA jAye to aneka sthaloM para bAdhA upasthita hotI hai| kyoMki jo nirjIva padArtha haiM unameM bhI sundara varNa, gandha, rasa, sparza dekhe jAte haiM / ye acetana bAdala kitane sundara AkAroM ko dhAraNa karate haiM kintu inakA yaha saundarya kisI karma kA pariNAma nahIM hotA / ataH mAnanA par3atA hai ki bAhya sAmagrI karmajanita pariNAma bhI hai aura nimitta bhI / AtmA kA svAtantrya aura pAratantraya sAdhAraNatayA kahA jAtA hai AtmA kartRtva kAla meM svatantra hai aura bhoktRtva kAla meM paratantra / udAharaNa kI bhASA meM viSa ko khA lenA hAtha kI bAta hai| matyu se bacanA hAtha meM nahIM hai| yaha sthUla udAharaNa hai kyoMki viSa ko bhI viSa se niviSa kiyA jAtA hai / mRtyu se bacA jA sakatA hai / AtmA kA bhI karma ke kartRtva aura bhoktRtva donoM avasaroM para svAtantrya aura pAratantrya donoM phalita hote haiN| sahajataH AtmA karma karane meM svatantra hai / vaha cAhe jaise mAgya kA nirmANa kara sakatI hai / karmoM para vijaya prApta kara pUrNa ujjvala bana sakatI hai| para kabhI-kabhI pUrva janita karma aura bAhya nimitta ko pAkara aisI paratantra bana jAtI hai ki vaha cAhe jaisA kabhI bhI nahIM kara sktii| jaise koI AtmA sanmArga para bar3hanA cAhatI hai, para cala nahIM sakatI / paira phisala jAte haiM / yaha hai AtmA kA kartRtva kAla meM svAtantrya aura pAratantrya / karma karane ke bAda AtmA karmAdhIna hI bana jAtI hai aisA bhI nahIM hai| usameM bhI AtmA kA svAtantrya surakSita hai / vaha cAhe to azubha ko zubha meM parivartita kara sakatI hai| sthiti aura rasa kA hrAsa kara sakatI hai / vipAka kA anudaya kara sakatI hai| yahI to karmoM kI 'udvartana' 'apavartana' aura 'saMkramaNa avasthAe~ haiM / inameM AtmA kI svatantratA bola rahI hai / parataMtra vaha isa dRSTi se hai ki-jina karmoM kA usane sarjana kiyA hai unheM binA bhoge mukti nahIM hotii| bhale lambe kAla taka bhoge jAne vAle karma thor3e samaya meM bhoga lie jAe~, vipAkodaya na ho, para pradezoM meM to sabako bhoganA hI par3atA hai| karma kSaya kI prakriyA karma kSaya ko prakriyA jaina darzana meM gaharAI lie hue hai| sthiti kA paripAka hone para karma udaya meM Ate haiM aura jhar3a jAte haiM yaha karmoM kA sahaja kSaya hai / karmoM ko vizeSa rUpa se kSaya karane ke lie vizeSa prayatna karane par3ate haiM / vaha prayatna svAdhyAya, dhyAna, tapa Adi mArga se hotA hai / ina mArgoM se saptama guNasthAna taka karma kSaya vizeSa rUpa se hote haiM / aSTama guNasthAna se Age karma kSaya kI prakriyA badala jAtI hai / vaha isa prakAra hai-1. apUrva sthiti ghAta, 2. apUrva rasa ghAta, 3. guNazreNI, 4. guNa-saMkramaNa 5. apUrva sthiti bNdh| karmagrantha meM ina pAMcoM kA sAmAnya vivecana upalabdha hai / isake anusAra sarvaprathama AtmA apavartana karaNa ke mAdhyama se karmoM ko antarmuhUrta meM sthApita kara guNa zreNI kA nirmANa karatI hai| sthApanA kA krama yaha hai-udayakAlIna samaya ko lekara antarmuhUrta paryanta eka udayAtmaka samaya ko chor3akara zeSa jitane samaya haiM unameM karma dalikoM ko sthApita kiyA jAtA hai / prathama samaya meM sthApita karma dalika sabase kama hote haiN| dUsare samaya meM sthApita karma dalika usase DMRITIES ....... 4... 1. bhg0114|155; utta0 4 / 3 2. karmagrantha-dvitIya bhAga, pR0 17 helanation-netheater Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 400000100) U 998 Jain Education international 238 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha asaMkhyAta guNa 'adhika hote haiM / tRtIya samaya ke usase bhI asaMkhyAta guNa adhika, yahI krama antarmuhUrta ke carama samaya taka calatA rahatA hai / isa prakAra hara samaya para asaMkhyAta guNa adhika hone ke kAraNa ise guNazreNI kahA jAtA hai / guNa saMkramaNa meM azubha karmoM kI zubha meM pariNati hotI jAtI hai / sthApanA kA krama guNa zreNI kI taraha hI hai / aSTama guNasthAna se lekara caturdaza guNasthAna taka jyoM-jyoM AtmA Age bar3hatI hai tyoM-tyoM samaya svalpa aura karma dalika adhika mAtrA meM kSaya hote jAte haiN| karma kSaya kI prakriyA yaha kitanI sundara hai / isa avasara para AtmA atIva svalpa sthiti ke karmoM kA baMdhana karatI hai jaisA usane pahale kabhI nahIM kiyA hai ataH isa avasthA kA bandha apUrva sthiti baMdha kahalAtA hai / sthiti ghAta aura rasa ghAta bhI isa samaya meM apUrva hI hotA hai ataH yaha apUrva zabda sabake pIche jur3a jAtA hai / isa utkrAnti kI sthiti meM bar3hatI huI AtmA jaba paramAtmA-zakti ko jAgRta karane ke lie atyanta ugra ho jAtI hai, Ayu svalpa rahatA hai, karma adhika rahate haiM taba AtmA aura karmoM ke bIca bhayaMkara yuddha hotA hai / Atma-pradeza karmoM se lohA lene ke lie deha kI sImA ko tor3a raNabhUmi meM utara Ate haiM / AtmA bar3I tAkata ke sAtha lar3atI hai / yaha yuddha kucha mAila taka hI sImita nahIM rahatA / sAre loka kSetra ko ghera letA hai / isa mahAyuddha meM karma bahu saMkhyA meM zahIda ho jAte haiM / AtmA kI bahuta bar3I vijaya hotI hai| zeSa rahane vAle karma bahuta thor3e rahate haiM aura ve bhI itane durbala aura zithila ho jAte haiM ki adhika samaya taka Tikane kI inameM zakti nahIM rahatI / inakI jar3a isa prakAra se hilane lagatI hai ki phira unako ukhAr3a pheMkane ke lie choTA sA havA kA jhoMkA bhI kAphI hai / karmakSaya kI yaha prakriyA jaina darzana meM kevali samudghAta' kI saMjJA se abhihita hai / isa kevali samudghAta kI kriyA se pAtaJjala yoga darzana kI bahukAya nirmANa kriyA bahuta kucha sAmya rakhatI hai / vahA~ batAyA hai -- "yadyapi sAmAnya niyama ke anusAra binA bhoge hue karma karor3oM kalpoM meM mI kSaya nahIM hote parantu jisa prakAra gIle vastra ko phailAkara sukhAne meM vastra bahuta jaldI sUkha jAtA hai athavA agni aura anukUla havA ke sahayoga milane se bahuta jaldI jalakara bhasma ho jAtA hai / isI prakAra yogI eka zarIra se karmoM ke phala ko bhogane meM asamartha hone ke kAraNa saMkalpa mAtra se bahuta se zarIroM kA nirmANa kara jJAnAgni se karmoM kA nAza karatA hai| yoga zAstra meM isI ko bahukAya nirmANa se sopakrama Ayu kA vipAka kahA hai / " vAyupurANa meM bhI yahI pratidhvani hai-- jaise sUrya apanI kiraNoM ko pratyAvRtta kara letA hai isI prakAra yogI eka zarIra se bahuta zarIroM kA nirmANa kara phira usI zarIra meM unako khIMca letA hai / sAMkhya aura prakRti jaina darzana meM jo sthAna AtmA aura karma kA rahA, sAMkhya darzana meM vahI sthAna prakRti aura puruSa kA rahA hai| puruSa, apUrva, cetana, bhogI, nitya, sarvagata, akriya, akartA, nirguNa, sUkSma svarUpa haiM / sattva, raja aura tama ina tInoM guNoM kI sAmyAvasthA prakRti hai / prakRti puruSa kA sambandha paMgu aura aMdhe 1 patravaNA pada 36 / 2 syAdvAda maJjarI se uddhata pR0 369 / 3 vAyupurANa 66-152 / 4 syAdvAda maM0 se uddhata pR0 5 haribhadrasUri kRta 6 vahI pR0 42 / 156 / loka 36 / haya eta For Private & rsonal Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 236 000000000000 000000000000 kA sambandha hai / prakRti jar3a hai, puruSa cetana hai| karmoM kI kartA prakRti hai / puruSa karma janita phala kA bhoktA hai / puruSa ke karma-phala-bhoga kI kriyA bar3I vicitra hai / "prakRti aura puruSa ke bIca meM buddhi hai / indriyoM ke dvAra se sukha-duHkha buddhi meM pratibimbita hote haiM / buddhi ubhayamukha darpaNAkAra hai isalie usake dUsare darpaNa kI ora caitanya kA pratibimba par3atA hai| donoM kA pratibimba buddhi meM par3ane ke kAraNa buddhi meM pratibimbita sukha-duHkha ko AtmA apanA sukha-duHkha samajhatI hai| yahI puruSa kA bhoga hai kintu bAhya padArthoM ke pratibimba se usameM vikAra paidA nahIM hotaa|" vyavahAra kI bhASA meM prakRti puruSa ko bAMdhatI hai / puruSa meM bheda-jJAna ho jAne se vaha prakRti se mukta ho jAtA hai / yathArtha meM nAnA puruSoM kA Azraya lene vAlI prakRti hI bandhana ko prApta hotI hai vahI bhramaNa karatI hai| vahI mukta hotI hai / puruSa meM kevala upacAra hai / jaise nartakI raMgamaMca para apanA nRtya dikhAkara nivRtta ho jAtI hai| isI prakAra puruSa bheda-jJAna prApta hone para vaha apanA svarUpa dikhAkara nivRtta ho jAtA hai / bauddha darzana aura vAsanA bauddha darzana pratyeka padArtha ko kSaNika mAnatA hai phira bhI unhoMne karmavAda kI vyavasthA sundara DhaMga se dI hai| buddha ne kahA Aja se 61 veM varSa pahale maiMne eka puruSa kA vadha kiyA thaa| usI karma ke phalasvarUpa mere paira vidha gae haiN| maiM jo jaisA acchA yA burA karma karatA hU~ usI kA bhAgI hotA huuN| samagra prANI karma ke pIche calate haiM jaise ratha para car3he hue ratha ke pIche calate haiN| bauddha darzana meM karma ko vAsanA rUpa meM mAnA hai| AtmA ko kSaNika mAnane para karma siddhAnta meM, kRtapraNAza, akRtakarmabhoga, bhava-pramokSa, smRtibhaMga Adi doSa Ate haiN| ina doSoM ke nivAraNa ke lie inhoMne sundara yukti dI hai| DA0 nalinAkSa datta likhate haiM-"pratyeka padArtha meM eka kSaNa kI sthiti naSTa hote hI dUsare kSaNa kI sthiti prApta hotI hai / jaise eka bIja naSTa hone para hI usase vRkSa yA aMkura kI avasthA banatI hai| bIja se utpanna aMkura bIja nahIM hai kintu vaha sarvathA usase bhinna bhI nahIM hai / kyoMki bIja ke guNa aMkura meM saMkramita ho jAte haiN|" ThIka yahI udAharaNa bauddhoM kA karma siddhAnta ke viSaya meM hai| unake vicAroM meM bIja kI taraha pratyeka kSaNa ke kRta karmoM kI vAsanA dUsare kSaNa meM saMkramita ho jAtI hai / isIlie kRta praNAzAdi doSa utpanna nahIM hote / bauddha darzana kA yaha prasiddha zloka hai yasminna vahi santAne AhitAkarma vAsanA / phalaM tatra va saMdhatte kA pAse raktatA yathA // ..... ATTATIONS TRAI VERS S R 1 syAdvAda maM0 se uddhRta pR0186 2 syAdvAda maJjarI se uddhRta, pR0 187 3 vahI, pR0 162 4 vahI, pR0247 5 karmagrantha, prathama bhAga, pR013 meM uddhRta-"yaM kamma karissAmi kalyANaM vA pApakaM tassa dAyAdaM bhavissAmi / " 6 suttanipAta vosaDha sutta 61 7 anyayoga vyavaccheda dvAtrizikA, zloka 18 8 "uttara pradeza meM bauddha dharma kA vikAsa", pR0 152 6 syAdvAda maJjarI se uddhRta, pR0 247 R CAM Tar ShaanNKathAARAD Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana granya 000000000000 000000000000 bhAratIya anya darzanoM meM bhI karma ke sthAna para anya vibhinna abhidhAe~ apanI-apanI vyavasthA lie hue haiN| karmagrantha meM inakA zabdagrAhI ullekha huA hai "mAyA, avidyA, prakRti, vAsanA, Azaya, dharmAdharma, adRSTa, saMskAra, bhAgya, malapAza, apUrva, zakti, lIlA Adi Adi / mAyA, avidyA, prakRti ye tIna vedAnta ke zabda haiM / apUrva zabda mImAMsaka darzana kA hai| vAsanA bauddha dharma meM prayukta hai / Azaya vizeSataH yoga aura sAMkhya darzana meM haiN| dharmAdharma, adRSTa, saMskAra vizeSakara nyAya vaizeSika darzana meM vyavahRta hai / deva, bhAgya, puNya, pApa prAyaH saba meM mAnya rahe haiN| isa prakAra karma siddhAnta vaijJAnika nirUpaNa hai| isane aneka ulajhI gutthiyoM kA sundara sulajhAva diyA hai| vibhinna gambhIra anudghATita rahasyoM ko udghATita kiyA thA / karma-siddhAnta Atma-svAtantrya kA bala bharatA hai / navIna . utsAha jagAtA hai| gulAmI jIvana meM kuMThA paidA karatI hai phira cAhe vaha viziSTa zakti ke prati ho yA sAdhAraNa ke prati / isa kaMThA ko tor3akara karma-siddhAnta Atma zakti ke jAgaraNa kA mArga prazasta karatA hai| 2 -0--0--0--0--0 jANaM kareti ekko, hiMsamajANamaparo avirato ya / tattha vi baMdhaviseso, mahaMtaraM desito samae // -bRhatkalpabhASya 3938 eka avirata (asaMyamI) jAnakara hiMsA karatA hai aura dUsarA anajAna meM / zAstra meM ina donoM ke hiMsAjanya karmabaMdha meM mahAn antara batAyA hai / arthAt tIvra bhAvoM ke kAraNa jAnakara hiMsA karane vAle ko apekSAkRta karmabaMdha tIvra hotA hai| ---- ------- 1 karmagrantha, prathama bhAga, pR0 23 uniainelibrennorge Jan education intemattomat Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 mahAvIra rAja gelar3A [pravaktA zrI kAleja bIkAnera, sampAdaka - anusaMdhAna patrikA, jainadarzana evaM vijJAna ke samanvayamUlaka adhyayana meM saMlagna ] lezyA : eka vivecana jainadarzana ke karma siddhAnta ko samajhane meM lezyA kA samaya hone vAlI pravRtti se sUkSma pudgaloM kA AkarSaNa - vikarSaNa rUkSatA ko lie ye sUkSma pudgala jaba ekIbhAva ho jAte haiM to ve darzanoM se bhinna hai / cetana, zuddha, nirmala AtmA kA jar3a karmoM ke sAtha milana kyoM hotA hai - isakI zAstrIya vyAkhyA ke sAtha-sAtha vaijJAnika vyAkhyA evaM vizleSaraNa bhI bar3A mananIya hai / bhautika rasAyana vidyA ke vidvAna DA0 gelar3A kA samanvayamUlaka yaha laghu nibaMdha gambhIratApUrvaka pddh'ie| mana, vANI aura kAya yoga se hone vAlI pravRtti to sthUla hotI hai lekina isa pravRtti ke kAraNa AtmA ke sAtha ekIbhAva hone vAle karma-pudgala ati sUkSma hote haiN| ye pratIka ke rUpa meM hote haiM / karma-bandhana prakriyA meM, eka anya prakAra ke pudgala jo anivArya rUpa se sahayogI hote haiM, sthUla pudgaloM kA pratIka (karma) nizcita karate haiM, ve dravya lezyA kahalAte haiM / dravya lezyA ke anurUpa AtmA ke pariNAma bhAva lezyA kahalAte haiM / dravya lezyA pudgala haiM, ata: vaijJAnika upakaraNoM ke mAdhyama se bhI jAne jA sakate haiM aura prANI meM yoga pravRtti ke anurUpa hone vAle bhAvoM ko bhI samajhA jA sakatA hai / dravya lezyA ke pudgala varNa prabhAvI adhika hote haiM / ye pudgala karma, dravya kaSAya, dravyamana, dravya bhASA ke pudgaloM se sthUla haiM lekina audArika zarIra, vaikriya zarIra, zabda Adi se sUkSma haiN| ye AtmA ke prayoga meM Ane vAle pudgala haiM, ataH ye prAyogika pudgala kahalAte haiN| ye AtmA se nahIM baMdhate lekina karma-bandhana prakriyA mI inake abhAva meM nahIM hotI / mahattvapUrNa sthAna hai| pratyeka saMsArI AtmA kI pratihotA rahatA hai| AtmA ke sAtha apanI snigdhatA va karma kahalAte haiN| jainadarzana kI 'karma' kI paribhASA anya 'lizyate - zliSyate AtmA karmaNA sahAnayeti lezyA' - AtmA jisake sahayoga se karmoM se lipta hotI hai vaha lezyA hai / lezyA yoga pariNAma hai| yogapravRtti ke sAtha moha karma ke udaya hone se lezyA dvArA jo karma bandha hotA hai vaha pApa kahalAtA hai, lezyA azubha kahalAtI hai / moha ke abhAva meM jo karma bandha hotA hai vaha puNya kahalAtA hai, lezyA tuma kahalAtI hai| lezyA chaH kRSNa, nIla, kApota, teja, padma, zukla prathama kI tIna azubha kahalAtI haiM, vaha zIta rUkSa sparza vAlI haiN| pazcAt kI tIna lezyA zubha haiM, uSNa-snigdha sparza vAlI haiM / prAcIna jaina AcAryoM ne lezyA kA gaharA vivecana kiyA hai aura varNa ke sAtha AtmA ke bhAvoM ko sambandhita kiyA hai / nArakI va devatAoM kI dravya lezyA ko unake zarIra ke varNa ke AdhAra para vargIkaraNa kiyA hai / dravya lezyA paudgalika hai, ataH vaijJAnika adhyayana se ise bhalI-bhA~ti samajhA jA sakatA hai / Shah themla Adhunika vijJAna ke sandarbha meM lezyA ko samajhane ke lie isake do pramukha guNoM ko samajhanA Avazyaka hogA(1) varNa, (2) pudgala kI sUkSmatA / 000000000000 Pos 2 000000000000 104404000 ~S.Bastel Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha bhautika vijJAna kI dRSTi meM sAmAnya padArtha kI tulanA meM vidyuta cumbakIya taraMgeM atyanta sUkSma haiM jo ki samasta vizva meM gati kara rahI haiM / vidyuta cumbakIya spaikTrama kA sAdhAraNa vibhAjana nimna prakAra se hai reDiyo taraMge sUkSma taraMgeM avarakta dRzyamAna baiMganI eksare | gAmA kiraNeM 000000000000 000000000000 10 106 102 1 102 10 10-10 taraMga dairdhya isa tAlikA se spaSTa hai ki samasta vikiraNoM kI tulanA meM dRzyamAna vikiraNoM kA sthAna nagaNya-sA hai, lekina ye vikiraNe atyanta mahattvapUrNa haiM / dRzyamAna vikiraNeM varNavAlI haiN| unake sAta varNa tripArzva (Prism) ke . mAdhyama se dekhe jA sakate haiM / jisakA krama nimna prakAra se hai (sapta raMga) (1) baiMganI, (2) nIla, (3) nIlA, AkAza-sA (4) harA, (5) pIlA, (6) nAraMgI, (7) lAla / ina vikiraNoM kI vizeSatA yaha hai ki baiMganI se lAla kI ora kramika inakI AvRtti (Frequency) ghaTatI hai lekina taraMgadairghya (wave length) bar3hatI hai| baiMganI ke pIche kI vikiraNeM aparAbaiMganI va lAla ke Age kI vikiraNe avarakta kahalAtI haiN| yaha vargIkaraNa varNa kI pramukhatA se kiyA gayA hai / lekina samasta vikiraNoM ke lakSaNa unakI AvRtti evaM taraMga lambAI haiN| aba lezyA para vijJAna ke sandarbha meM vicAra kreN| aisA lagatA hai ki chaH lezyA ke varNa dRzyamAna spaikTrama (varNapaTa) kI tulanA meM nimna prakAra se haiM lezyA dRzyamAna spaikTrama 1. aparA baiMganI se baiganI taka nIla nIlA AkAza-sA 4. pIlA 5. lAla 6. avarakta tathA Age kI vikiraNeM kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA uparokta tulanA meM aisA samajha meM AtA hai ki (1) jaina sAhitya meM tejolezyA ko hiMgula ke samAna rakta tathA padmalezyA ko haldI ke samAna pIlA mAnA hai, lekina uparokta tulanA meM tejolezyA pIle varNa vAlI tathA padmalezyA lAla varNa kI honI caahie| (2) prArambha kI vikiraNeM choTI taraMga lambAI vAlI, bAra-bAra AvRtti karane vAlI haiN| inakI tIvratA itanI adhika hai ki tIvratA se prahAra karatI huI paramANu ke bhItara kI racanA ke citra prApta karane meM sahayogI hotI hai| isakA abhiprAya yaha huA ki prathama kI lezyAyeM gahare karmabandha meM sahayogI honI cAhie / adhika tIvratA tathA AvRtti ke kAraNa prANI ko bhautika saMsAra se lipta rakhanI cAhie / yaha cetanA ke pratikUla kArya hai ataH ye lezyAe~ azubha honI cAhie aura karmabandha pApa honA caahie| vijJAna ke spaikTrama prakAzamApI prayogoM se spaSTa hai ki ye vikiraNeM, padArtha ke sUkSma kaNoM ko UrjA pradAna karatI haiM aura paramANu ke bhItara kI jAnakArI meM sahAyaka huI haiM / (3) pazcAta kI vikiraNoM kI taraMga lambAI adhika hai, AvRtti kama hai / ataH isake anurUpa vAlI lezyA bhI gahare karmabandha nahIM karanI cAhie / ye zubha honI cAhie / Tu Tu Tu Tu Tu Jian JUNEJWAP Alain Education International Plate & Pe Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA : eka vivecana | 243 000000000000 yaha eka sthUla tulanA hai| phira bhI isase jJAta hotA hai ki lezyA kI pahacAna varNa pradhAna hai, lekina isake mukhya lakSaNa prati sekaNDa AvRtti tathA taraMga lambAI haiM / pudgala jitanI adhika AvRtti karegA cetanA ke lie azubha hogaa| dhyAna evaM yoga kI prakriyA meM pudgala kI AvRtti rokane kA prayatna honA cAhie / dravya mana ke pudgala kama se kama AvRtti kareM, vANI evaM zarIra bhI pudgala grahaNa aura chor3ane ke kAla ko bar3hAyeM / isase AvRtti kama hogI aura zubha lezyA kA prayoga hogaa| ataH lezyA meM varNa ko paribhASita karane vAle tIna tattva haiM-(1) paudgalikatA, (2) AvRtti, (3) trNg-lmbaaii| sUkSmatA-aNu, paramANu tathA anya sUkSma kaNoM ke sambandha meM vijJAna ke kSetra meM jo anusaMdhAna hue haiM usameM prakAza kI vikiraNoM ke prayoga sarvAdhika mahattvapUrNa haiM / tattva ke paramANuoM para prakAza kI vibhinna taraMgadairdhya vAlI vikiraNoM kI prakriyA se paramANu racanA ke jJAna meM uttarottara vikAsa huA hai / pratyeka tattva kA spaikTrama meM eka nizcita saMketa hotA hai| AtmA kI yogAtmaka pravRtti se usake phalasvarUpa atyanta sUkSma pudgala saMketa ke rUpa meM baMdha jAte haiM jo ki karma haiM / ye karmavargaNAyeM sUkSma haiM-cAra sparza vAlI haiM, inameM halkA tathA bhArIpana nahIM hotA hai| yoga kI pravRtti sthUla hai isameM ATha sparza vAle pudgala-skaMdha kA prayoga hotA hai| sthUla pudgaloM (yoga) dvArA hone vAlI kriyA ke sUkSma saMketa (karma) ke lie anivArya hai ki prakAza kI vikiraNoM kA prayoga ho, anyathA vijJAna kI dRSTi se atyanta sUkSma saMketa prApta nahIM kiye jA sakate, arthAt karmabandha nahIM ho sakatA / ataH lezyA, prakAza kI vikiraNeM honI cAhie aura karma pudgala prakAza puJja se sUkSma hone caahie| spaikTrama prakAzamApI vijJAna jyoM-jyoM vikasita hotA jA rahA hai sthUla pudgaloM ke sUkSma saMketa vibhinna vikiraNoM ke mAdhyama se prApta kiye jA sakeMge aura jainadarzana ke karmabandha kA siddhAnta lezyA kI samajha ke sAtha adhika spaSTa ho jAyegA / MATION MAIL HRAVAVANSH JumITIO ....... ---0--0--0--0 icchA bahuvihA loe, jAe baddho kilissati / tamhA icchAmaNicchAe, jiNittA suhamedhati / / -RSibhASita 401 saMsAra meM icchAe~ aneka prakAra kI haiM, jinase baMdhakara jIva duHkhI hotA hai| ataH icchA ko anicchA se jItakara sAdhaka sukha pAtA hai / -0--0--0--0--0 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---0--0-0-0-0-0-0--0--0--0--0-0--0-0------- himmatasiMha sarUpariyA R. A. S., B. Sc. M. A., LL. B. sAhityaratna, jainasiddhAntAcArya 000000000000 000000000000 jaina manovijJAna ko samajhane ke lie 'guNasthAna' ko hai samajhanA Avazyaka hai / manodazAoM kA AdhyAtmika vizleSaNa, utAra-car3hAva aura bhAvadhArA kA pravAha 'guraNasthAna-krama' samajha lene para sahaja hI samajha meM pA sakatA hai| prastuta lekha 'guraNasthAna-vizleSaNa' meM lekhaka prAcIna 3 sandarbho ke sAtha navIna manovaijJAnika zailI lie calA hai| 0--0--0--0--0 ho-o---------------------0-0-0-0-0--3 jaina manovijJAna kA eka gaMbhIra pakSa INTER guNasthAna-vizleSaNa TNIK EASA :/ paribhASA guNasthAna-yaha jaina vAGmaya kA eka pAribhASika zabda hai-guNoM arthAt AtmazaktiyoM ke sthAnoM-vikAsa kI Rmika avasthAoM (Stages) ko guNasthAna kahate haiM; apara zabdoM meM-jJAna-darzana-cAritra ke svabhAva, sthAna-unakI trtmtaa| mohanIya karma ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama va yoga ke rahate hue jina mithyAtvAdi pariNAmoM ke dvArA jIvoM kA vibhAga kiyA jAve, ve pariNAma-vizeSa guNasthAna kahe jAte haiN| jisa prakAra jvara kA tApamAna tharmAmITara se liyA jAtA hai usI prakAra AtmA kA AdhyAtmika vikAsa yA patana nApane ke lie guNasthAna eka prakAra kA Spirituometer hai| Atmika zaktiyoM ke AvirbhAva kI-unake zuddha kArya rUpa meM pariNata hote rahane kI taratamabhAvApanna avasthAoM kA sUcaka yaha guNasthAna hai / sAdhAraNatayA pratyeka jIvana meM guNa aura avaguNa ke donoM pakSa sAtha calate haiN| jIvana ko avaguNoM se mor3akara guNa-prApti kI ora unmukha kiyA jAve va jIvana abhI kahA~ cala rahA hai yaha jAnakara usako antima zuddha avasthA meM pahu~cAyA jAve yahI lakSya ina guNasthAnoM kA hai| AtmA ke kramika vikAsa kA varNana vaidika va bauddha prAcIna darzanoM meM upalabdha hotA hai| vaidika darzana ke yogavAziSTha, pAtaMjalayoga meM bhUmikAoM ke nAma se varNana hai-jabaki bauddhadarzana meM ye avasthAoM ke nAma se prasiddha hai| parantu guNasthAna kA vicAra jaisA sUkSma, spaSTa va vistRta jainadarzana meM hai vaisA anya darzanoM meM nahIM miltaa| digambara sAhitya meM saMkSepa, ogha, sAmAnya va jIvasamAsa isake paryAya zabda pAye jAte haiN| AtmA kA vAstavika svarUpa (Genuine Nature) zuddha cetanA pUrNAnandamaya (Full Knowledge, Perception, Infinite Beatitude) hai, parantu isa para jaba taka karmoM kA tIvra AvaraNa chAyA huA hai, taba taka usakA asalI svarUpa (Potential Divinity) dikhAI nahIM detaa| AvaraNoM ke kramazaH zithila va naSTa hote hI isakA asalI svarUpa prakaTa hotA hai (Realisation of self) / jaba taka ina AvaraNoM kI tIvratA gAr3hatama (Maximum) rahe taba taka vaha AtmA prAthamika--avikasita (unevolved) avasthA meM par3A rahatA hai| jaba ina AvaraNoM kA kRtsnatayA sampUrNa kSaya (Total Annihilation) ho jAtA hai taba AtmA carama-avasthA (Final Stage) zuddha svarUpa kI pUrNatA (Puremost Divinity) meM vartamAna ho jAtA hai| jaise-jaise AvaraNoM kI tIvratA kama hotI jAtI hai vaise-vaise AtmA bhI prAthamika avasthA ko chor3akara dhIre-dhIre zuddhi lAbha karatA huA carama vikAsa kI ora utkrAnti karatA hai| parantu prasthAna va carama avasthAoM ke bIca aneka nIcI-U~cI avasthAoM kA anubhava karatA hai| prathama avasthA avikAsa kI niSkRTa va carama avasthA vikAsa kI parAkASThA hai| vikAsa kI ora agrasara AtmA vastutaH ukta prakAra kI saMkhyAtIta AdhyAtmika bhUmikAoM kA ABR0 Tu Tu Tu Tu Tu com Jan Education antematonal For Private Personal use only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - guNasthAna-vizleSaNa | 245 000000000000 000000000000 anubhava karatA hai para jainazAstroM meM saMkSepa se vargIkaraNa karake unake caudaha vibhAga (Stages or Ladders) kiye haiN| jo caudaha guNasthAna kahAte haiM / saba AvaraNoM meM moha kA AvaraNa pradhAna (Dominant) hai| jaba taka moha balavAna va tIvra ho taba taka anya sabhI AvaraNa balavAna va tIvra bane rahate haiN| mohanIya karma kI utkRSTa sthiti 70 koTAkoTI sAgaropama kI hai, jabaki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, antarAya kI 30 koTAkoTI sAgaropama, Ayu kI 33 sAgaropama va nAma, gotra kI pratyeka kI utkRSTa sthiti 20 koTAkoTI sAgara hai| mohanIya karma ke AvaraNa nirbala hote hI anya AvaraNa bhI zithila par3a jAte haiN| ataH AtmA ke vikAsa meM mukhya bAdhaka moha kI prabalatA va mukhya sahAyaka moha kI zithilatA (maMdatA) smjheN| isI hetu guNasthAnoM-vikAsa kramagata avasthAoM kI kalpanA (Gradation) moha-zakti kI utkaTatA, maMdatA, amAva para avalaMbita hai| moha kI pradhAna zaktiyA~ do haiM-(1) darzanamohanIya, (2) cAritramohanIya / isameM se prathama zakti AtmA kA darzana arthAt svarUpa-pararUpa kA nirNaya (Discretion) kiMvA jar3a-cetana kA viveka nahIM karane detii| dUsarI zakti AtmA ko viveka prApta kara lene para bhI tadanusAra pravRtti arthAt abhyAsa-para-pariNati se chUTakara svarUpalAbha nahIM karane detii| cAritra-AcaraNa meM bAdhA pahu~cAtI hai / dUsarI zakti pahalI kI anugAminI hai / pahalI zakti ke prabala hote dUsarI nirbala nahIM hotI-pahilI zakti ke kramazaH manda, mandatara, mandatama hote hI dUsarI zakti bhI kramazaH vaisI hI hone lagatI hai| apara zabdoM meM, eka bAra AtmA svarUpa darzana kara pAve to use svarUpa lAbha karane kA mArga prApta ho jAtA hai| ...... R UTTARIUS guNasthAnoM kA vibhAgIkaraNa (1) mithyAdRSTi guNasthAna-mithyAtva mohanIya karmodaya se jisa jIva kI dRSTi (zraddhA-pratipatti-Faith) mithyA (ulaTI, viparIta) ho jAtI hai, vaha tIvra mithyAdRSTi kahalAtA hai| jo vastu tattvArtha hai usameM zraddhAna nahIM karatA viparIta zraddhAna rakhatA hai-atattva meM tattvabuddhi-jo vastu kA svarUpa nahIM usako yathArtha mAna lenA-jo ayathArtha svarUpa hai usako yathArtha mAna lenaa|" jar3a meM cetana mAna lenA, bhautika sukhoM meM Asakti rakhanA (Hedonism), AtmA nAma kA padArtha hI nahIM svIkAranA, deva-guru-dharma meM zraddhA nahIM rakhanA / jisa prakAra pitta jvara se yukta rogI ko mIThA rasa bhI rucatA nahIM-- usI prakAra mithyAtvI ko bhI yathArtha dharma acchA nahIM mAlUma hotA hai| isake vistRta bheda hote haiN| jo nitAnta bhautikavAdI ho| prazna-mithyAtvI jIva kI jabaki dRSTi ayathArtha hai taba usake svarUpa vizeSa ko guNasthAna kyoM kahA? uttara-yadyapi mithyAtvI jIva kI dRSTi sarvathA ayathArtha nahIM hotI tathApi vaha kisI aMza meM yathArtha bhI hotI hai / vaha manuSya, strI, pazu, pakSI, Adi ko isI rUpa meM jAnatA tathA mAnatA hai| jisa prakAra bAdaloM kA ghanA AcchAdana hone para bhI sUrya kI prabhA sarvathA nahIM chipatI-kintu kucha na kucha khulI rahatI hai jisase dina-rAta kA vibhAga kiyA jA sake, isI prakAra mithyAtva mohanIya karma kA prabala udaya hone para bhI jIva kA dRSTiguNa sarvathA AvRta nahIM hotaa| kisI na kisI aMza meM usakI dRSTi yathArtha hone se usake svarUpa vizeSa ko guNasthAna kahA, kisI aMza meM yathArtha hone se hI usako samyagdRSTi bhI nahIM kaha sakate / zAstroM meM to aisA kahA gayA hai ki sarvajJa prokta 12 aMgoM meM se kisI eka bhI akSara para bhI vizvAsa na kare to usakI gaNanA bhI mithyAdRSTi meM kI gaI hai| isa guNasthAna meM ukta donoM mohanIya kI zaktiyoM ke prabala hone se AtmA kI AdhyAtmika zakti nitAnta girI huI hone se isa bhUmikA meM AtmA cAhe Adhibhautika utkarSa kitanA hI prApta kara le para usakI pravRtti tAttvika lakSya se sarvathA zUnya hone se mithyAdRSTi hI kahA jAtA hai| paravastu ke svarUpa ko na samajhakara usI ko pAne kI udher3abuna meM vAstavika sukha (mukti) se vaMcitarahatA hai| isa bhUmikA ko 'bahirAtmabhAva' vA 'mithyAdarzana' kahA hai| isa bhUmikA meM jitane AtmA vartamAna hote haiM una saboM kI bhI AdhyAtmika sthiti eka-sI nahIM hotii| kisI para moha kA prabhAva gAr3hatama, kisI para gAr3hatara, kisI para alpa hotA hai| vikAsa karanA prAya: AtmA kA svabhAva hai ataH jAnate-ajAnate jaba usa para moha kA prabhAva kama hone lagatA hai taba vaha vikAsonmukha hotA www.janetbrary.org Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha huA tIvratama rAgadveSa ko manda karatA huA moha kI prathama zakti ko chinna-bhinna karane yogya (granthibheda) Atmabala prakaTa kara letA hai| jisakA varNana Age kreNge| 000000000000 000000000000 (2) sAsAdana samyagdRSTi guNasthAna-jo jIva aupazamika samyaktva prApta kara cukA hai parantu anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya se samyaktva ko vamana kara mithyAtva kI ora jhuka rahA hai parantu mithyAtva ko abhI taka sparza nahIM kiyA, isa antarima avasthA (jisakI sthiti jaghanya 1 samaya, utkRSTa 6 AvalikA pramANa hai ) ko sAsAdana samyagdRSTi kahA hai / yadyapi isa jIva kA jhukAva mithyAtva kI ora hotA hai tathApi jaise khIra khAkara vamana karane vAle manuSya ko khIra kA 'AsvAdana' Ane se isa guNasthAna ko 'sAsvAda' samyakadRSTi guNasthAna kahA hai| yadyapi isa guNasthAna meM prathama guNasthAna kI apekSA Atmazuddhi avazya kucha adhika hotI hai parantu yaha utkrAnti sthAna nahIM kahA jAtAkyoMki prathama sthAna ko chor3akara utkrAnti karane vAlA AtmA isa dUsare guNasthAna ko sIdhe taura se prApta nahIM karatA . apitu Upara ke guNasthAna se girane vAlA (Somersault) AtmA hI isakA adhikArI banatA hai-adhaHpatana moha ke udreka se tIvra kaSAyika zakti ke AvirbhAva se pAyA jAtA hai-svarUpa bodha ko prApta karake bhI moha ke prabala thaper3oM se AtmA pUnaH adhogAminI banatI hai| RSS JMRICA (3) samyagamithyAdRSTi (mizra) guNasthAna-mithyAtva ke jaba arddhavizuddha puja (Age varNana AvegA) kA udaya hotA hai taba jaise gur3a se mizrita dahI kA svAda kucha khaTTA, kucha madhura-mizra hotA hai| usI prakAra jIva kI dRSTi kucha samyak (zuddha), kucha mithyA (azuddha)-mizra ho jAtI hai| isa guNasthAna ke samaya meM buddhi meM durbalatA-sI A jAtI hai jisase jIva sarvajJa prokta tattvoM meM na to ekAnta ruci rakhatA hai na ekAnta aruci balki nAlikera dvIpavAsIvat madhyasthabhAva rakhatA hai / isa guNasthAna meM na to kevala samyagdRSTi na kevala mithyAdRSTi kintu dolAyamAna sthiti vAlA jIva bana jAtA hai / usakI buddhi svAdhIna na hone se dehazIla ho jAtI hai, na to tattva ko ekAnta atattvarUpa samajhatA hai, na atattva ko tattvarUpa-tattva-atattva kA vAstavika viveka nahIM kara sakatA hai / isakI dUsare guNasthAna se yaha vizeSatA hai ki koI AtmA prathama guNasthAna se nikalakara sIdhA hI tIsare guNasthAna ko pahuMcatA hai-koI apakrAnti karane vAlA AtmA caturthAdi guNasthAna se patana kara isa guNasthAna ko prApta karatA hai| utkrAnti va apakrAnti karane vAle donoM prakAra ke AtmAoM kA Azraya yaha tIsarA guNasthAna hai| samyaktva prApti kI pUrva bhUmikAe~ jIva anAdi kAla se saMsAra meM paryaTana kara rahA hai aura taraha-taraha ke duHkhoM ko pAtA hai| jisa prakAra parvatIya nadI kA patthara idhara-udhara TakarAkara gola-cikanA bana jAtA hai usI prakAra jIva aneka duHkha sahate hue komala zuddha pariNAmI bana jAtA hai / pariNAma itane zuddha ho jAte haiM ki jisake bala se jIva Ayu ko chor3a zeSa sAta karmoM kI sthiti ko palyopamAsaMkhyAtabhAganyUna koTAkoTI sAgaropama pramANa kara detA hai / isa pariNAma kA nAma zAstrIya bhASA meM yathApravRttikaraNa kahA gayA hai| jaba koI anAdi midhyAdRSTi jIva prathama bAra samyaktva grahaNa karane ke unmukha hotA hai to vaha tIna10 utkRSTa yoga labdhiyoM se yukta-karaNalabdhi (digambara mata se cAra labdhi se yukta karaNalabdhi) karatA hai / karaNa-'pariNAma labdhi-zakti prApti / usa jIva ko usa samaya aise utkRSTa pariNAmoM kI prApti hotI hai jo anAdi kAla se par3I huI mithyAtva rUpI rAgadveSa kI granthi-gUDha gA~Tha ko bhedane meM samartha hote haiM ve pariNAma tIna prakAra ke haiM-1. yathApravRttikaraNa' 2 2. apUrvakaraNa, 3. anivRttikaraNa / yaha kramazaH hote haiM, pratyeka kA kAla antamuhUrta hai| _ yathApravRttikaraNa-isa karaNa (pariNAmoM) dvArA jIva rAgadveSa kI eka aisI majabUta gA~Tha, jo ki karkaza, dRr3ha, durbhada hotI hai vahA~ taka AtA hai, usI ko granthideza13 prApti kahate haiN| abhavya jIva 14 bhI granthideza ko prApta kara sakate haiM arthAt karmoM kI bahuta bar3I sthiti ko ghaTAkara antaH koTAkoTI sAgaropama pramANa kara sakate haiM / parantu rAgadveSa kI durbheda granthi ko ve tor3a nahIM sakate / kAraNa unako viziSTa adhyavasAya kI nyUnatA hai-mohanIya karma kI sarvopazamanA nahIM kara sakane se unako aupazamika samyaktva kI prApti nahIM hotii| isa granthipradeza meM saMkhyeya, asaMkhyeya Jan cducation international Por Private Personal use my www.jailbary.org Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna-vizleSaNa | 247 000000000000 000000000000 EKA HINILL mA THIC kAla par3A rahakara amavya hone se usake adhyavasAya malina hone se puna: adhaHpatana karatA hai| abhavya ko bhI daza pUrva jJAna se kucha nyUna dravyazruta saMbhava hai15 kyoMki kalpa bhASya ke ullekha kA Azaya hai ki jaba 14 pUrva se lekara 10 pUrva kA pUrNa jJAna ho to samyaktva saMbhava hai-nyUna hone para bhajanA hai / koI eka AtmA granthi bheda yogya bala lagAne para bhI anta meM rAgadveSa ke tIvra prahAroM se Ahata hokara apanI mUla sthiti meM A jAte haiM-koI cirakAla taka usa AdhyAtmika yuddha meM jUjhate rahate haiM / koI bhavya AtmA yathApravRtti pariNAma se vizeSa zuddha pariNAma pAkara rAgadveSa ke dRr3ha saMskAroM ko chinna-bhinna kara Age bar3hatA hai| zAstra meM aTavI meM coroM ko dekhakara eka puruSa to bhAga gayA, dUsarA pakar3A gayA, tIsarA unako harAkara Age bar3hA, isa dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| usI prakAra tInoM karaNa haiM16 / apUrvakaraNa--jisa vizeSa zuddha pariNAma se bhavya jIva isa rAgadveSa kI durbheda granthi ko lA~gha jAtA hai, usa pariNAma ko zAstrIya bhASA meM apUrvakaraNa kahA / isa prakAra kA pariNAma kadAcit hI hotA hai bAra-bAra nahIM ataH apUrva kahA7 / yaha anivRttikaraNa kA kAraNa hai / 18 yathApravRttikaraNa to ekendriya se paMcendriya ko saMbhava hai parantu apUrvakaraNa kA adhikArI paryApta paMcendriya hotA hai jo dezonaarddhapudgala parAvartana kAla meM to avazya mukti meM jAne vAlA hai| isa jIva ko Atma-kalyANa karane kI tIna abhilASA rahatI hai / saMsAra ke khaTa-paTa se dUra rahanA cAhatA hai| iA-dveSanindA ke doSa usa para kama prabhAva DAlate haiM / satpuruSoM ke prati bahumAna bhakti dikhAtA hai, yoM kaheM ki ye jIva AdhyAtma kI prathama bhUmikA para hai| usake mithyAtva kA utkRSTa sthitibandha ruka jAtA hai16 yathApravRttikaraNa meM sthitighAta, rasaghAta, guNazreNI pravartana ko koI sthAna nahIM parantu apUrvakaraNa meM dvisthAnaka rasa vAle azubha karma ko usase bhI prati samaya hIna hInarasa ko va zubhakarma kA dvisthAna se catu:sthAnaka pratisamaya anantaguNa adhika anubhAga ko bA~dhatA hai|20 isameM sthitighAta, rasaghAta, guNasaMkramaNa, abhinava sthitibandha kArya hotA hai| anivRttikaraNa21-apUrvakaraNa pariNAma se jaba rAgadveSa kI granthi chinna-bhinna ho jAtI hai, taba to jIva ke aura bhI adhika zuddha pariNAma hote haiM / jisa zuddha pariNAma ko anivRtti kahate haiM / 'anivRtti' se abhiprAya isa pariNAma ke bala se jIva samyaktva ko prApta kara hI letA hai / usako prApta kiye binA pIche nahIM haTatA / vaha darzana mohanIya para vijaya pA letA hai / isa pariNAma kI sthiti bhI antarmuhUrta kI hai / 'nivRtti' kA artha 'bheda' bhI hotA hai / isa karaNa meM samasamaya vAle trikAlavI jIvoM ke pariNAma vizuddha samAna hote haiM bheda nahIM hotA yadyapi eka jIva ke uttarottara samayoM meM anantaguNI vizuddhi hotI hai / isa karaNa meM bhI sthiti, anubhAgAdi ghAta ke cAroM kArya pravartate haiM / isa anivRttikaraNa ke bala se antarakaraNa banatA hai| antarakaraNa (Interception Gap)-anivRttikaraNa ke antarmuhUrta pramANa sthiti meM jaba kaI eka bhAga vyatIta ho jAte haiM va eka bhAga mAtra zeSa raha jAtA hai taba antarakaraNa kriyA prArambha hotI hai / vaha bhI antarmuhUrta pramANa hI hotI hai / antarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda hote haiM ata: anivRttikaraNa ke antarmuhUrta kAla se antarakaraNa kAla kA antarmuhUrta choTA hotA hai / anivRttikaraNa ke antima bhAga meM jo mithyAtva mohanIya karma udayamAna hai, usake una dalikoM ko jo anivRttikaraNa ke bAda antarmuhUrta taka udaya meM Ane vAle haiM, Age-pIche kara lenA arthAt una dalikoM meM se kucha ko anivRttikaraNa ke antima samaya paryanta udaya meM Ane vAle dalikoM meM sthApita kara denA (prathama sthiti) va kucha dalikoM ko usa antarmahurta ke bAda udaya meM Ane vAle dalikoM ke sAtha milA denA (dvitIya sthiti), isa taraha jisakA AbAdhA kAla pUrA ho cukA hai aise mithyAtva mohanIya karma ke do bhAga kiye jAte haiM / eka bhAga to vaha hai jo anivRttikaraNa ke carama samaya taka udayamAna rahatA hai aura dUsarA jo anivRttikaraNa ke bAda eka antarmuhUrta pramANa kAla vyatIta ho cukane para udaya meM AtA hai / isa prakAra madhya bhAga meM rahe hue karma dalikoM ko prathama sthiti va dvitIya sthiti meM sthApita karane ke kAraNa rUpa kriyA vizeSa ke adhyavasAya antarakaraNa kahalAte haiN| isa taraha anivRttikaraNa kA antima 'samaya vyatIta ho jAne para antarakaraNa kAla meM koI bhI mohanIya karma ke dalika aise nahIM rahate jinakA pradeza va vipAkodaya saMbhava ho / saba dalika antarakaraNa kriyA se Age-pIche udaya meM Ane yogya kara diye gaye haiM / ataH anivattikaraNa kAla vyatIta ho jAne para jIva ko aupazamika samyaktva prApta hotA hai jisakA kAla 'upazAntAddhA' antarmuhUrta kaha cuke haiN| isa upazAntAddhA kAla meM mithyAtva mohanIya karma kA alpAMza bhI udaya na rahane se va ati dIrgha sthiti vAle tAdRza karmoM ko adhyavasAya ke bala se dabA dene se rAgadveSa ke upazama hone se anAdi mithyAdRSTi jIva ko aupazamika prAdurbhAva wa DHAMAULA esa BAAT H /HPUR 79 pes ARR. :.... Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana prantha 000000000000 000000000000 HAMALAP CHUTAILY LITER ..... S hone se eka avarNanIya AlhAda anubhava hotA hai| usakI para-rUpa meM svarUpa kI jo bhrAnti thI-isa kAla meM dUra ho jAtI hai / vaha antarAtmA meM paramAtma bhAva ko dekhane lagatA hai / ghAma se paritApita pathika ko zItala chAyA kA sukhajanmAndha rogI ko netra lAbha, asAdhya vyAdhi se mukta rogI ko jo sukha anubhava hotA hai usase bhI adhika sukha yaha jIva samyaktva prApti se anubhava karatA hai / 22 upazAntAddhA ke pUrva samaya meM (prathama sthiti ke carama samaya meM) jIva vizuddha pariNAma se usa mithyAtva ke tIna puja karatA hai, jo upazAntAddhA ke pUre ho jAne para udaya meM Ane vAle haiM / kodravadhAna kI zuddhi vizeSavat kucha mAga vizuddha, kucha addha zuddha, kucha azuddha hI rahatA hai / upazAntAddhA pUrNa hone para ukta tInoM punjoM meM se koI eka punja pariNAmAnusAra udaya meM AtA hai / 23 vizuddha punja ke udaya hone se kSAyopazamika samyaktva prakaTa hotA hai jo samyaktva mohanIya hokara samyaktva kA to ghAta nahIM karatA parantu dezaghAtI rasayukta hone se viziSTa zraddhAnurUpa deza ko rokatA hai| kiMcit malinatA rahatI hai, cala doSa (ratnatraya kI pratIti rahe-parantu yaha svakIya hai, yaha anya hai) mala doSa (zaMkAdi mala lagAve) agAr3hadoSa (samyaktva meM sthiratA na rahe) Adi doSa rahate haiN| yadi jIva ke pariNAma arddhazuddha udaya meM Ave to mizramohanIya (3 guNasthAna) va yadi pariNAma azuddha udaya meM Ave to mithyAtva mohanIya (mithyAdRSTi) ho jAtA hai / upazAntAddhA jisameM jIva zAnta, prazAnta, sthira va pUrNAnanda ho jAtA hai usakA jaghanya 1 samaya aura utkRSTa 6 AvalikA kAla jaba bAkI rahe taba kisI-kisI aupazamika samyaktvI ko vighna A par3atA hai / zAnti meM bhaMga par3a jAtA hai| anantAnabaMdhI kaSAya kA udaya hote hI jIva samyaktva pariNAma ko vamana kara mithyAtva kI ora jhukatA hai jaba taka mithyAtva ko sparza nahIM karatA, usa samaya vaha sAsAdana samyagdRSTi kahAtA hai (jisakA kathana dUsare guNasthAna meM kiyA hai) / jaba kSAyopazamika samyaktvI kSAyika samyaktva ke sanmukha ho mithyAtva mohanIya, mizramohanIya prakRti kA to kSaya kara de parantu samyaktva mohanIya ke kANDakachAtAdi kriyA nahIM karatA usako kRtakRtya vedaka samyagdRSTi nAma diyA gayA hai kyoMki vaha mohanIya karma ke antima pudgala kA vedana kara rahA hai| isakA jaghanya va utkRSTa kAla 1 samaya hai| jisake anantara hI kSAyika samyaktva kA AvirbhAva ho jAtA hai| kSAyika samyaktva-jaba darzana mohanIya kI 3 prakRtiyoM kA sarvathA rUpa saba niSakoM kA kSaya ho jAve va anantAnubaMdhI catuSka kA bhI sarvathA kSaya ho jAye taba atyanta nirmala tattvArtha zraddhAna jo prakaTa ho, vaha kSAyika samyaktva kahalAtA hai / isa taraha se samyaktva ke 5 bheda-aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika, vedaka va sAsvAdana hote haiM aura bhI prakAra nIce btlaayeNge| samyaktva kyA hai-pahacAneM kaise ? samyak yaha prazaMsA vAcaka zabda hai (aMcate: kvau samaMcatIti samyagiti / asyArthaH prazaMsA)24 samyag jIva sadbhAvaH, viparItAbhiniveza rahita mokSa ke avirodhi pariNAma saMvegAdi yukta AtmA kA sadbodha rUpa pariNAma vizeSa samyaktva kahalAtA hai jo mohanIya prakRti ke anuvedana bAda upazama va kSaya se utpanna hotA hai| darzana mohanIya kI 3 prakRtiyoM ke kSaya va upazama ke sahacArI anantAnubaMdhI prakRtiyoM kA bhI kSaya va upazama hai / 25 tattvArtha-zraddhAn usakA lakSaNa hai / zama, saMvega, nirveda, anukaMpA, Astikya isako pahacAna hai| prakAra 1. tattva va usake artha meM zraddhAna rUpa (tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM) prakAra 2. (ka) nizcaya samyaktva-anantaguNoM ke puja rUpa mukhya guNa jJAna-darzana-cAritrAdi jisake haiM-usa akhaNDa AtmA meM yathArtha pratIti karanA26 usakA jJAyaka svabhAva hai / jisase 'sva' 'para' donoM ko jAnakara apane se vibhAvAvasthA se haTakara svabhAva meM sthita hotA hai| nizcaya naya meM AtmA hI jJAna-darzana-cAritra haijo AtmA meM hI rata hai vaha samyagdRSTi hai / 27 nizcayAnusAra Atmavinizciti hI samyagdarzana hai| AtmajJAna hI samyakbodha, Atmasthiti hI samyakcAritra hai| yaha satya kI parAkASThA hai, Atmadarzana kI svayaM anubhUti hai| vyavahAra samyaktva-parantu uparokta sthiti to ucca cAritradhArI mahAtmAoM kI terahaveM-caudahaveM guNasthAna meM hotI hai / usa lakSya ko pahu~cane ke lie usameM sahAyaka nimitta kAraNa deva, guru, dharma hote haiM jinameM pratIti-ruci rakha jinase jJAta navatattvAdi padArthoM meM zraddhAna rakhanA vyavahAra samyaktva kahAtA hai| abheda vastu ko bheda rUpa se upacAra se vyavahRta karanA vyavahAra hai / 28 viparItAbhiniveza rahita jIva ko jo Atma-zraddhAna huA usake nimitta deva-guru-dharma 26 navatattvAdi hue unameM zraddhAna hone se isa nimitta ko Tu Tu Tu Tu Tu Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna-vizleSaNa | 246 (kha) rocaka-jisake prApta hone para jadayaprApta mohanIya kA 000000000000 000000000000 vyavahAra samyaktva kahA / 30 donoM meM se nizcaya samyaktva ko bhAva samyaktva va apaudgalika, vyavahAra ko dravya samyaktva, paudgalika bhI kahA / prakAra 3. aupazamika, kSAyika va kSAyopazamika (udayaprApta mohanIya kA kSaya, anudaya kA upshm)| prakAra 4. (ka) kAraka-jisake prApta hone para jIva sadanuSThAna meM zraddhA rakhatA hai| svayaM Acare dUsaroM kA palAve / (kha) rocaka-jisake prApta hone para jIva sadanuSThAna meM ruci rakhatA hai parantu AcaraNa nahIM kara sakatA (zrIkRSNa, shrennik)| (ga) dIpaka-jo mithyAdRSTi svayaM to tattvazraddhAna se zUnya ho parantu upadezAdi dvArA dUsaroM meM tatvazraddhA utpanna kre| usakA upadeza dUsaroM meM samakita kA kAraNa hone se kAraNa meM kArya kA upacAra kara 'dIpaka' khaa| prakAra 5. aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, sAsvAdana, vedaka / Upara vyAkhyA kI gaI hai| ye pA~coM prakAra ke samyaktva nisarga (svabhAva) va upadeza se utpanna hote haiN| prakAra 10. nisargaruci, upadezaruci, AjJAruci, sUtraruci, bIjaruci, adhigamaruci, vistAraruci, kriyAruci, saMkSeparuci, dharmaruci (uttarA, 28 / 16) / pra0-samyagdarzanI va samyagdRSTi meM kyA antara hai ? u0-samyagdRSTi ke do bheda haiM-sAdi saparyavasAna, sAdi aparyavasAna / sAdi saparyavasAna vAle samyakdarzanI haiN| unakA samyakadarzana jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayopazama se janya hai (apAya sadvyavartinI-apAya, matijJAna kA bheda)31, jabaki kevalI ko mohanIya karma ke kSaya se sambhava hai-kevalI ko matijJAna kA apAyApagama abhAva hai| ataH sayogi ayogi kevalI va siddhoM ke jIva samyagdRSTi kahalAte haiM va cAra se bArahaveM guNasthAnI jIva ko samyagdarzanI khaa| samyagdarzanI kI sthiti jaghanya aMtarmuharta, utkRSTa 66 sAgaropama se kucha adhika hai / samyagdarzanI asaMkhyeya haiM jabaki samyagdRSTi ananta hote haiM (siddha bhI sammilita haiN)| samyagdarzanI kA kSetra loka kA asaMkhyAtavAM bhAga hai jabaki samyagdRSTi kA kSetra samasta loka hai| (4) avirata samyagdRSTi guNasthAna32---sAvadyavyApAroM ko chor3a denA arthAt pApajanaka kAryoM se alaga honA virati kahalAtA hai / cAritra vA vrata virati kA hI nAma hai| jo samyakdRSTi hokara bhI kisI prakAra ke vrata niyama dhAraNa nahIM kara sakatA, usako avirata samyagdRSTi, usakA svarUpa avirata samyagdRSTi guNasthAna kahalAtA hai / vrata niyama meM bAdhaka usake apratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA udaya hai / parantu yahA~ sadbodha ruci, zraddhA prApta ho jAne se AtmA kA vikAsakrama yahIM se prArambha ho jAtA hai| isa guNasthAna ko pAkara AtmA zAnti kA anubhava karatA hai / isa bhUmikA meM AdhyAtmika dRSTi yathArtha (AtmasvarUponmukha) hone se viparyAsa rahita hotI hai| pAtaMjala yoga meM jo aSTa bhUmikAe~ (yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna va samAdhi) batAIM va yazovijayajI ne haribhadrajI ke yogadRSTi samuccaya ke AdhAra para saMjjAyoM kI racanA kI unameM se (mitrA, balA, tArA, dIpA, sthirA, kAntA, pramAparA) pratyAhAra tadanusAra sthirA3 se samakakSa yaha samyaktva kI dRSTi hai| caturtha guNasthAna meM AtmA ke svarUpa darzana se jIva ko vizvAsa ho jAtA hai ki aba taka jo maiM paudgalika bAhya sukha meM tarasa rahA thA vaha pariNAma virasa, asthira va parimita hai / sundara va aparimita sukha svarUpa kI prApti meM hai| taba vaha vikAsagAmI svarUpa sthiti ke lie prayatnazIla banatA hai| kRSNa pakSI se zukla pakSI banatA hai| antarAtmA kahA jAtA hai va cAritramoha kI zakti ko nirbala karane ke lie Age prayAsa karatA hai| (5) dezavirati guNasthAna-pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya ke kAraNa jo jIva pApajanaka kriyAoM se sampUrNatayA nahIM apitu aMza se virakta ho sakate haiM ve dezavirata yA zrAvaka kahe jAte haiN| unakA svarUpa vizeSa dezavirata guNasthAna kahalAtA hai| koI eka vratadhArI va adhika se adhika 12 vratadhArI va 11 pratimAdhArI hote haiM to koI anumati sivAya (pratisevanA, pratizravaNA, saMvAsAnumati) na sAvadyavRti karate haiM na karAte haiN| isa guNasthAna meM vikAsagAmI AtmA ko yaha anubhava hone lagatA hai ki yadi alpavirati se bhI itanA adhika zAntilAbha huA to sarva virati-jar3a padArthoM ke sarvathA parihAra-se kitanA lAbha hogA? sarvavirati ke lie Age bar3hatA hai| HUNT -. - Jamunwaliortimternational -.'..S. B O 4 :/www.jalnellorary.org Fonales en som ser uy Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana anya 000000000000 JAIN PANCHAR AWAISINES VTTTTTTT ..... (6) pramattasaMyata guNasthAna35-jo jIva pApajanaka vyApAroM se vidhipUrvaka sarvathA nivRtta ho, saMyata muni ho jAtA hai / saMyata bhI jaba taka pramAda (madya, viSaya, kaSAya, nidrA, vikathA) kA sevana karate haiM, pramattasaMyata kahalAte haiN| pratyAkhyAnAvaraNIya kA to inake kSayopazama ho cukA hai parantu usa saMyama ke sAtha saMjvalana va nokaSAya kA udaya rahane se mala ko utpanna karane vAlA jo pramAda hai (isake aneka bheda haiM36) / ataeva pramatta saMyata guNasthAna kahA / audayika bhAva kI apekSA cAritra kSAyopazamika bhAva hai parantu samyaktva kI apekSA aupazamika, kSAyika va kSAyopazamika koI bhI samyaktva sambhava hai| saMyama se zAnti to hai parantu pramAda se kabhI zAnti meM bAdhA hotI hai| (7) apramattasaMyata guNasthAna37-jaba saMjvalana aura nokaSAya kA manda udaya hotA hai taba saMyata muni ke pramAda kA abhAva ho jAtA hai, kisI pramAda kA sevana nahIM karatA, isakA svarUpa vizeSa apramattasaMyata guNasthAna kahA / vaha mUlaguNa va uttaraguNoM meM apramatta mahAtmA nirantara apane svarUpa kI abhivyakti ke cintana-manana meM rata rahatA hai / aisA muni jaba taka upazamaka va kSapaka zreNI kA ArohaNa nahIM karatA taba usako apramatta va niratizaya apramatta kahate haiN| isa sthiti meM eka ora to mana apramAdajanya utkRSTa sukha kA anubhava karate rahane ke lie uttejita karatA hai to dUsarI ora pramAdajanya vAsanAe~ usako apanI ora khIMcatI haiN| isa tumula yuddha meM vikAsagAmI AtmA kabhI chaThe, kabhI sAtaveM guNasthAna meM aneka bAra AtA-jAtA hai| zuddha adhyavasAyoM se Age bar3hatA hai| (8) niyaTTi bAdara (apUrvakaraNa) guNasthAna-niyaTTi kA artha bhinnatA, bAdara-bAdara kaSAya, isa guNasthAna meM bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma vizuddhi kI apekSA sadRza nahIM hote ata: niyaTTi nAma rakhA tathA una jIvoM ke pariNAma aise vizuddha hote haiM jo pahale kabhI nahIM hue the ataH apUrvakaraNa bhI kahA / isa guNasthAna meM trikAlavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAna asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradeza samAna hote haiM va samasamayavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAna asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradeza samAna hote haiM / isa guNasthAna kA kAla antarmuhUrta hai--asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda haiN| pUrvavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAna se antimavartI jIvoM ke adhyavasAya ananta guNa adhika zuddha va samasamayavartI ke bhI eka dUsare kI apekSA SaT sthAnagata (ananta mAga adhika, asaMkhya bhAga adhika, saMkhyAta bhAga adhika, saMkhyAta guNa adhika, asaMkhyAta guNa adhika va ananta guNa adhika) vizuddhi lie hue hote haiM / isI prakAra prathama samaya se antima samaya ke adhika vizuddha jAno / isa AThaveM guNasthAna ke samaya jIva pA~ca vidhAna prakriyAyeM karate haiM-sthitighAta, rasadhAta, guNazreNI, guNasaMkramaNa, apUrvasthitibandha / sthitighAta-jaisA ki Upara kaha Aye haiM-jo karma dalika Age udaya meM Ane vAle haiM, unako apavartanAkaraNa dvArA apane udaya ke niyata samaya se haTA denA arthAt bar3I sthiti ko ghaTA denaa| rasaghAta-baMdhe hue jJAnAvaraNAdi karmoM ke pracura rasa ko apavartanAkaraNa se maMda rasa vAle kara denaa| guNazreNI 1- udaya kSaNa se lekara prati samaya asaMkhyAta guNe, asaMkhyAta guNe karma dalikoM kI racanA karanA arthAt jina karmadalikoM kA sthitighAta kiyA jAtA hai-unako udaya samaya se lekara antarmuhurta paryanta jitane samaya hote haiM-unameM udayAvalikA ke samaya ko chor3a zeSa samaya raheM unameM prathama samaya meM jo dalika sthApita kiye jAveM unase asaMkhyAta guNe adhika dUsare samaya meM, unase asaMkhyAta guNe adhika tIsare samaya meM isa prakAra antamuharta ke carama samaya taka sthApita kara nirjarita karanA guNazreNI kahalAtA hai| guNasaMkramaNa-pahale bAMdhI huI azubha prakRtiyoM kA badhyamAna zubha prakRtiyoM meM pariNata karanA / apUrva sthitibaMdha-pahale kI apekSA alpa sthiti ke karmoM ko baaNdhnaa| yadyapi ina sthitighAtAdi kA varNana samakitapUrva bhI kahA parantu vahA~ adhyavasAya kI jitanI zuddhi hai usase adhika ina guNasthAnoM meM hotI haiM / vahA~ alpa sthiti alpa rasa kA ghAta hotA hai-yahA~ adhika sthiti, adhika rasa kA / vahA~ dalika alpa hote haiM va kAla adhika lagatA hai yahA~ kAla alpa, dalika adhika, vahA~ apUrvakaraNa meM deza virati, sarvavirati prAptyartha guNazreNi kI racanA nahIM hotI-yaha racanA sarvavirati kI prApti bAda hotI hai / AThaveM guNasthAna meM vartamAna jIva cAritra mohanIya ke upazamana va kSapaNa ke yogya hone se upazamaka va kSapaka yogyatA kI apekSA kahalAtA hai / cAritra mohanIya kA upazamana kSapaNa to navameM guNasthAna meM hI hotA hai| (9) anivRtti bAdara saMparAya guNasthAna 2-antarmuhUrta kAla mAtra anivRttikaraNa guNasthAna meM trikAlavartI MONIT Ja Elusen International For DrivatesPersonalitie.Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna-vizleSaNa | 251 * 000000000000 000000000000 paNa JITOA jIvoM meM samasamayavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAna sadRzapariNAma vAle hone se usa sthAna ko anivRtti (bhinnatA kA abhAva, sadRza) bAdara (kaSAya) kahA / yadyapi unake zarIra avagAhanAdi bAhya kAraNoM meM va jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayopazamAdi antaraMga kAraNoM meM bheda bhI hai-parantu pariNAmoM ke nimitta se paraspara bheda nahIM hai / isameM adhyavasAyoM ke utane hI varga haiM jitane ki usa guNasthAna ke samaya hote haiM-prathamavargIya ke adhyavasAyasthAna se dUsare samaya vAle ke adhyavasAya anantaguNa vizuddha hote haiM / AThaveM se isameM adhyavasAya kI bhinnatAeM bahuta kama haiM, varga kama haiM / isa sthAna ko prApta karane vAle jIva yA to upazamaka (cAritramohanIya karma kA upazamana karane vAle) yA kSapaka (cAritramohanIya kA kSaya karane vAle) hote haiN| (10) sUkSmasaMparAya guNasthAna 3-isa guNasthAna meM saMparAya arthAt lobha ke sUkSma khaNDoM kA udaya hone se isakA nAma sUkSmasaMparAya pdd'aa| jisa prakAra dhule hue kasUmI vastra meM lAlimA kA aMza raha jAtA hai usI prakAra jIva sUkSma rAga (loma kaSAya)se yukta hai| cAritramohanIya kI apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana, nokaSAya =21 prakRtiyoM meM se uparokta tIna karaNoM ke pariNAmoM se 20 prakRtiyoM ke kSaya va upazama hone para bhI sUkSma kRSTi ko prApta . loma kA hI yahA~ udaya hai-mohanIya karma kI zeSa koI prakRti nahIM jisakA upazama va kSaya kiyA jAya / (11) upazAnta kaSAya (vItarAga chadmastha) guNasthAna 4-nirmalI (kataka) phala se yukta jala kI taraha athavA zarad Rtu meM Upara se svaccha ho jAne se sarovara ke jala kI taraha sampUrNa mohanIya karma ke upazama se utpanna hone vAle nirmala pariNAmoM ko upazAnta kaSAya guNasthAna kahA / jinake kaSAya upazama ho gaye haiM, jinako rAga kA bhI (mAyA yA lobha kA) sarvathA udaya nahIM hai (sattA meM avazya hai), jinakI chadmastha avasthA hai (ghAtI karmoM kA AvaraNa lagA huA hai) unakA svarUpa vizeSa / isa guNasthAna kI sthiti jaghanya eka samaya va utkRSTa antarmuhurta kI hai| isa guNasthAna ko prApta jIva Age guNasthAnoM ko prApta nahIM kara sakatA kyoMki isake mohanIya karma sattA meM haiN| aisA jIva upazama zreNi vAlA hai| Age ke lie kSapaka zreNI cAhie / usI guNasthAna meM Ayu pUrNa ho to anuttara vimAna meM deva hokara cauthe guNasthAna ko prApta karatA hai-AyukSaya na ho to jaise car3hA vaise hI giratA-giratA dUsare guNasthAna yadi vahA~ se na sa~bhale to prathama guNasthAnavartI bhI ho jAtA hai / phira vaha eka bAra aura upazama zreNI yA kSapaka zreNI kara sakatA hai, yaha karmagrantha kI mAnyatA hai / siddhAnta kA kahanA hai ki jIva eka janma meM eka bAra hI zreNI kara sakatA hai ataH jo eka bAra upazama zreNI kara cukA vaha phira usI janma meM kSapaka zreNI nahIM kara sktaa| upazama zreNI ArohaNa krama 5 - caturtha guNasthAna se lekara saptama taka pahale anantAnubaMdhI kaSAya kA upazama karatA hai, tadanantara darzana mohanIya kA, phira navama guNasthAna meM kramazaH napuMsaka veda, strI veda, chaha nokaSAya aura puruSa veda kA upazama karatA hai (yadi strI veda ke udaya se zreNI kare to pahale napusaka veda kA, phira krama se puruSa veda kA, hAsyAdi SaTka kA phira strI veda kA upazama karatA hai| yadi napuMsaka veda ke udaya vAlA upazama zreNI car3hatA hai to pahale strI veda kA upazama karatA hai| isake bAda kramazaH puruSa veda va hAsyAdi SaTaka kA va napuMsaka veda kA upazama karatA hai)46 / isake anantara apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa krodha kA upazama kara saMjvalana krodha kA phira apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama kara saMjvalana mAna kA, phira apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama kara saMjvalana mAyA kA phira apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazama kara saMjvalana lobha kA (dasaveM guNasthAna meM) upazama karatA hai| kSapaka zreNI ArohaNa krama7-anantAnubaMdhI catuSka va darzanatrika ina sAtoM prakRtiyoM kA kSaya (4 se 7 guNasthAna taka) karatA hai| AThaveM guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa catuSka va pratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA kSaya prArambha karatA hai| yaha 8 prakRtiyA~ pUrNa kSaya nahIM hone pAtI ki bIca meM navama guNasthAna meM styAnaddhitrika, narakadvika, tiryadvika, jAticatuSka, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa phira apratyAkhyAnAvaraNa catuSka va pratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke zeSa bhAga kA kSaya karatA hai-tadanantara navameM guNasthAna meM anta meM kramazaH napuMsaka veda, strI veda, hAsyaSaTka va puruSa veda (yadi strI zreNI ArUr3ha hove to pahale napuMsaka veda, kA phira kramazaH puruSa veda, chaha nokaSAya phira strI veda kA kSaya, yadi napuMsaka zreNI para car3he to pahile strI veda kA, phira puruSa veda, chaha nokaSAya phira napuMsaka veda kA kSaya karatA hai) / saMjvalana krodha, mAna, mAyA kA kSaya karatA hai / 10 veM guNasthAna meM saMjvalana lobha kA kSaya karatA hai| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 emA HTRA PARATION (12) kSINakaSAya vItarAga chamastha guNasthAna-jinhoMne mohanIya karmoM kA sarvathA kSaya kara diyA parantu zeSa ghAtI karmoM kA chadma (AvaraNa) vidyamAna hai ve kSINakaSAya vItarAga (mAyA lobha kA abhAva) kahAte haiM / isakI sthiti antarmuhUrta pramANa hai / isameM vartamAna jIva kSapaka zreNi vAle hI hote haiM / isa guNasthAna ke dvicarama samaya meM nidrA, nidrAnidrA kA kSaya va antima samaya meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai| 12veM guNasthAnavartI nirgrantha kA citta sphaTikamaNivat nirmala ho jAtA hai, kyoMki mohanIya karmoM kA sarvathA abhAva hai| (13) sayogikevalI guNasthAna --jinhoMne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya va antarAya ina cAra ghAtikarmoM kA kSaya kara kevalajJAna prApta kiyA hai| jisa kevalajJAna rUpI sUrya se kiraNa-kalApa se ajJAna andhakAra sarvathA naSTa ho gayA hai jinako nava kevala labdhiyA~ (kSAyika samakita, anantajJAna, anantadarzana, anantacAritra, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya udaya bhAga) prakaTa hone se paramAtmA kA vyapadeza prApta ho gayA hai-indriya va AlokAdi kI apekSA na . hone se kevalI va yoga yukta hone se yogI haiM unake svarUpa vizeSa ko sayogikevalI guNasthAna kahA / jisa samaya koI manaparyava jJAnI vA anuttara vimAna vAsI deva mana se hI bhagavAna se prazna karate haiM usa vakta bhagavAna mana kA prayoga karate haiM / 50 mana se uttara dene kA Azaya manovargaNA ke paryAya-AkAra ko dekhakara praznakartA anumAna se uttara jAna letA hai / kevalI bhagavAna upadeza dene meM vacanayoga kA prayoga va halana-calana meM kAyayoga kA prayoga karate haiM / 50 (14) ayogikevalI guNasthAna51-kevalI sayogi avasthA meM jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa kucha kama karor3a pUrva taka rahate haiN| isake bAda jina kevalI bhagavAna ke vedanIya nAma va gotra tInoM karmoM kI sthiti va pudgala (paramANu) Ayu karma kI sthiti va paramANuoM kI apekSA adhika hote haiM ve samuddhAta 52 ke dvArA vedanIya va nAma gotra kI sthiti va paramANu Ayu karma kI sthiti va paramANuoM ke barAbara kara lete haiN| jinake ina tInoM karmoM kI sthiti, paramANu Ayu kI sthiti va paramANuoM se adhika na ho ve samudghAta nahIM krte| apane sayogi avasthA ke anta meM aise dhyAna ke liye yogoM kA nirodha karate haiM jo parama nirjarA kA kAraNabhUta va lezyA rahita atyanta sthiratA rUpa hote haiN| yoga nirodha kA krama-pahale bAdara kAyayoga se bAdara manoyoga aura bAdara vacanayoga ko rokate haiM-isI sUkSma kAyayoga se kramazaH sUkSma manoyoga va sUkSma vacanayoga ko rokate haiM / phira sUkSma kriyA'nivRtti dhyAna (zukla dhyAna kA tIsarA bheda) ke bala se sUkSma kAyayoga bhI roka dete haiM-va ayogi bana jAte haiM / isI dhyAna kI sahAyatA se apane zarIra ke antargata pole bhAga mukha-udara Adi ko Atma pradezoM se pUrNa kara dete haiM-pradeza saMkucita ho 3 bhAga raha jAte haiM / phira ve ayogi kevalI samuchinna kriyApratipAti (zukladhyAna kA cauthA bheda) dhyAna se madhyamagati se a i u R lu pA~ca akSara uccAraNa kareM jitane kAla taka zailezIkaraNa (parvata samAna aDola) vedanIya, nAma, gotra ko guNazreNi se Ayu karma ko yathAsthitizreNi se nirjarA kara antima samaya meM ina aghAti karmoM ko sarvathA kSaya kara eka samaya meM Rjugati se mukti meM cale jAte haiM / 53 tulanAtmaka paryavekSaNa-jainazAstra meM mithyAdRSTi yA bAhyAtmA (1 se 3 guNasthAna) nAma se ajJAnI jIva kA lakSaNa kahA / jo anAtma jar3a meM Atma buddhi rakhatA hai-yogavAziSTha va pAtaMjala meM ajJAnI jIva kA vahI lakSaNa kahA / 54 ajJAnI kA saMsAra paryaTana duHkha phala yogavAziSTha meM bhI kahA / 55 janazAstra meM moha ko saMsAra kA kAraNa kahA-yogavAziSTha meM dRzya ke prati abhimAna adhyAsa ko kahA / jainazAstra meM granthi-bheda kahA vaise hI yogavAziSTha meM kahA / 56 vaidika granthoM meM brahma mAyA ke saMsarga se jIvatva dhAraNa karatA hai-mana ke saMkalpa se sRSTi racatA hai / jaina matAnusAra aise samajhA sakate haiM-AtmA kA avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM AnA brahma kA jIvatva dhAraNa karanA hai| vaidika granthoM meM vidyA se avidyA va kalpanA kA nAza karanA kahA57-jainazAstra meM matijJAnAdi kSAyopazamika jJAna va kSAyikabhAva se mithyAjJAna kA nAza samAna hai| jainadarzana meM samyaktva se utthAna krama kahA vaise hI yoga ke ATha aMgoM se pratyAhAra se utthAna hotA hai|58 (dekho lekhaka kA dhyAna lekha zramaNo0) yogavAziSTha meM tattvajJa, samadRSTi pUrNAzaya mukta puruSa56 ke varNana se jaina darzana kI cauthe guNasthAna se 13 taka jAno / yogavAziSTha meM 7 ajJAna kI, 7 jJAna kI bhUmikAeM kahIM deg vaise hI jainadarzana meM 14 guNasthAna varNita haiM (1-3) ajJAnI, 4-12 aMtar 0000 PACROWAR e Education Interational For Private Personal use only www.jainelibrariam Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 SED AICIL guNasthAna-vizleSaNa | 253 AtmA, 13-14 paramAtmA siddha / vaidika darzana meM pipIlakA mArga se gira sakatA va vihaMgama mArga se 2 mukti kahI jo jainadarzana kI upazama-kSapaka zreNI se milatI sI haiM parantu jainadarzana meM spaSTa vistRta varNana hai| upasaMhAra-yaha hai guNasthAna kA saMkSipta citraNa | viSaya gahana va anveSaNAtmaka hone se sthAnAbhAva ke kAraNa vistRta bheda-prabheda, vicAroM meM jo gahanatAe~ haiM unakA varNana nahIM kiyaa| parantu nikRSTa avasthA nigoda (mithyAtva) se lekara kisa prakAra AtmA nArAyaNa avasthA (pUrNa paramAtmapada) prApta kara sakatA hai-isameM aneka janma-maraNa karane par3ate haiM-isako jAnakara-samajhakara bhavya jIvoM ko isake prati prayAsa karanA nitAnta Avazyaka hai / eka vakta samyaktva sparza kara liyA to kSAyopazamika adhikatama arddhapudgala parAvartana meM, aupazamika 7/8 bhava meM, kSAyika 1 (caramazarIrI) 3 bhava (naraka va deva apekSA se), 4 bhava (asaMkhyAtavarSAyu jugaliyA-phira deva, phira manuSya) meM mukti prApta kara hI legaa| 1 (a) jehiM du lakkhijjate udayAdisu saMbhavehi bhAvehi / jIvA te guNasaNNA NihiTThA savvadarisIhiM / / (gommaTa0jI0 8, dhavalA 104) (A) anena (guNezabdaniruktipradhAnasUtreNa) mithyAtvAdayo'yogikevaliparyantA jIvapariNAmavizeSAsta eva guNasthAnAnIti pratipAditaM bhavati, (jI0pra0) / yarbhAvaH audAyikAdimimithyAdarzanAdibhiH pariNAmaiH jIvAH guNyante--te mAvA guNasaMjJA sarvadarzibhiH nirdiSTAH / (ma0pra0) 2 samatA : darzana aura vyavahAra, pR0104 / 3 saMkheo oghotti ya, guNasaNNA sA ca mohajogabhavA / -go0jI0 3 caudasa jIvasamAsA kameNa siddhA ya NAdavvA |-go0jii0 10 4 mithyAtvamohanIyakarma pudgalasAcivyavizeSAdAtmapariNAmavizeSasvarUpaM mithyAtvasya lakSaNam / -Arhata0darza050 678 5 (a) micchodayeNa micchattamasaddahaNaM tu tacca atthANaM / eyataM vivarIyaM, viNayaM saMsayidamaNNANaM // (go0jI015) (A) mithyA vi tathA vyalIkA asatyA dRSTidarzanaM viparItakAntavisaMzayA jJAnarUpam / (dhavalA 1-162) 6 micchataM vedaMto jIvo vivarIyadasaNo hodi / Naya dhammaM rocedi hu, mahuraM khu rasaM jahA jarido |-(go0jiiv0 17) abhigRhItamithyAtva, anabhigRhitAmi0, abhinivezikami0,saMzayitami0, anAbhogikami0, laukikami0, lokottarami0 kuprAvacanikami0, avinayami0, akriyAmi0, azAtanAmi0, ADayAmi0 (AtmA ko puNya-pApa nahIM lagatA) / mi0, jinavANI se nyUna prarUpaNA, jinavANI se adhika pra0, jinavANI se viparIta pra0, dharma ko adharma, adharma ko dharma, sAdhu ko asAdhu, asAdhu ko sAdhu, jIva ko ajIva, ajIva ko jIva, mokSamArga ko saMsAramArga, saMsAra ko mokSamArga, mukta ko amukta, saMsArI ko mukta kahe / 25 bheda / (ka) saha AsvAdanena vartate iti sAsvAdanam / (ratnazekhara-guNasthAna, 11) (kha) Ayam aupazamika samyaktva lAbha lakSaNaM sAdayati-apanayatIti AsAdanaM, anantAnubandhI kaSAyavedanamiti, naruktoya zabdalopaH / A-samantAt zAtayati-sphoTayati aupazamika samyaktvamiti AzAtanaM anantAnubandhI kaSAya vedanamiti (hemacaMdravRtti o0 dI0 pR0 116) 6 dahiguDamiva vAmissaM, puhamAvaM va kAridu sakkaM / evaM missayabhAvo, sammAmicchotti nAyavve ||-go0jiiv0 22 10 upazamalabdhi, upadezazravaNalabdhi, prAyogyalabdhi / 11 (i) kSayopazamalabdhi-jisa labdhi ke hone para tattva vicAra ho sake-jJAnAvaraNAdi karmoM ke udayaprApta sarvaghAtI niSakoM ke udaya kA abhAva-kSaya, anudaya prApta yogya kA sattA rUpa rahanA / (ii) vizuddhilabdhi-moha kA manda udaya hone para maMda kaSAya ke bhAva hoN| . (ii) dezanAlabdhi-jinokta tattvoM kA dhAraNa evaM vicAra ho (naraka meM pUrva saMskAra se) (iv) prAyogya-jaba karmoM kI sattA antaH koTAkoTI sAgara pramANa raha jAve va navIna karmoM kA bandha antaH koTA koTI pramANa se saMkhyAtaveM bhAga mAtra ho-Age-Age ghaTatA jAye, kisI kA bandha bhI ghaTe / (labdhisAra 35) 6, anabhigRhita prakriyAmi0, aho, jinava m Aay AN JECHAN - Valter BONUS S.Sust/HEROICTam Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 12 pra0-yathApravRttikaraNaM, nanvanAmogarUpakam bhavatyanAbhogatazca, kathaM karmakSayo'GginAm ? u0-yathA mizro gharSaNena, grAvANe'dri nadIgatAH, syuzcitrAkRtayojJAna-zUnyA api svabhAvataH / tathA tathA pravRttAsyurapyanAmogalakSaNAt laghusthiti karmANAM, jantavo'trAntare'tha ca / (607-606 loka pra03) gaMThitti suduvyeto kakvaDa dhaNa rUDhagUDha gaNThivva / jIvassa kamma jaNito ghaNa rAgaddosa prinnaamo||-vi0 bhASya0 1162 14 titthaMkarAtipUaM da?NNaNavAvikajjeNa, sutasAmAhayalAmo hojA'mavUssa gaNThimmi-vi0 bhA0 1216 abhavyasyApi kasyacit yathApravRttikaraNato granthimAsAdya arhatAdi vibhUti darzanatA prayojanAntarato vA vartamAnasya zruta sAmayika lAbhobhavati / -A0 sUtra TI0 caudasadasaya abhinna, niyamA samma, tu sesarA bhayaNA |--kalpa bhASya 16 aDavIbhavo maNusA jIvA kammaTThiti padhodIho, gaMThIyabhayalpANaM, rAga dosAya do coraa| bhaggo TTiti parivaDDhIgahIto puNagaMThito gato ttiyo| sammata puraM evaM joejjA tiNNikaraNANi / vi0A0 1210-11 17 tIvradhAra parza kalpA'pUrvAkhya karaNena hi / aviSkRtya paraM vIrya, granthi bhindati kecana // (618 loka pra0 sa03) 18 apuSeNa tipujjaM middhattaMkuNati koddavovabhayA / aNiyahi karaNeNa tu so sammaiMsa NaM labhati // (vi0 bhA0 1215) 16 Arhatadarzana dIpakA pRSTha 66 20 vahI, kammapayaDI, pR0 163 21 athAnivRttikaraNenAtisvacchAzayAtmanA / karotyantarakaraNamantamuhUrta samitam / 627 loka pra0sa0 3 jAtyandhasya yathA puMsazcakSurlAbhe zubhodaye / ruddarzanaM tathaivAsya, samyaktve sati jAyate / / Anando jAyate'tyantaM, tAtviko'sya mahAtmanaH / sadvyAdhyapagame yadvad, vyAdhitasya tadauSadhAt ||2||-mlyttiikaakmmcmuu taM kAlaM bIyaThiha, tihA'NumAgeNa desaghAittha / sammataM samina micchattaM svvghaaio|-kmmp0 upazamanAka0 16 TIkA-carama samayaM micchAdiTThi te kAle uvasamasammadiThThi hoihi tAhe viiyaThiI tihANubhAgaM karei taM samma sammamicchattaM, micchattaM ceti / 24 sarvArthasiddhi pR02|| 25 mokSo'virodhI vA prazama saMvegAdi lakSaNaH AtmadharmaH / (arha 0 dI0 70) / se asamatte parattha samatta mohaNIyakammANuva aNovasamakSayasamutthe paramasaMvegAha lige Aya pariNAme parANatte, -bhadrabAhu0 pR0 71 / 26 nizcaya nayastu dravyAdhitvAt kevalasya jIvasyabhAvamavalaMvya parabhAvaM sarvameva pratiSedhayati / (tattvacarcA khaniyA 21712) / 27 appA appami rao samAiTThIhavei jIvo, appANaM eva sammattaM (bhAvanA pAhuDa darzana paahudd)| jo caradiNAdi micchAdi aghANaM agharatA aNNannaM / so caritaM gANaM desaNa sidi Nichido hoi||-50 kAya 138 28 dharmamiNoH samAvato'bhedepi vyapadezato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNeva jJAnaM darzanaM cAritraM itthamupadezaH (sama0 7) / 26 deva kA svarUpa parameSThI paraM jyotivirAgo vimala: kRtii| sarvajJo'nAdimadhyAnta: sArvaH zAstopalAlyate (prtipaadyte)| guru-viSayAzAvazAtIto nirArambho parigrahaH / jJAnadhyAna taporaktastapasvI sa prazasyate / dharma-dhArayati rakSayati AtmAnaM durgati patanAt yo dharatyuttame sukhe / 3000 NEHRHRINGERIE awarenesse mi Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna-vizleSaNa | 255 000000000000 000000000000 F 30 tahiyANaM tu mAvANaM sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNa saddahaMtassa sammattaM taM vihAiyaM / - uttarA0 28-15 / 31 tattvArthAdhigama, bhASya pR0 10-14 / 32 sattaNhaM ubasamado, uvasamasammo khayA du khaiyo ya / vitiyakasAyudayAdo asaMjado hoi sammo ya ||-go0 jI0 26 33 sthirAyAM darzanaM nityaM, pratyAhAravadeva ca / kRtyamabhrAntamanavadya sUkSma bodha samanvitaM // (yogadRSTi saM0 52 haribhadra) 34 jo tasabahAu virado aviradao taya thaavrbhaado| ekkasamayamhi jIvo, viradAvirado jiNekkamaI ||-go0 jI0 31 35 saMjalaNa NokasAyANudayAdo saMjamo have jamhA / malajaNaNa pamAdo vi ya, tamhAhu pamatta virado so ||-go0 jI0 32 vikahA tahA kasAyA iMdiyaNiddA taheva paNayo (praNayasneha) ya / cadu cadu paNagegaM hoMti pamAdA hu paNNarasa / / - go0 jI0 34 vA ajJAna, saMzaya, mithyAjJAna, matibhraMza, dharma mA anAdara rAga, dveSayogakAduSpraNidhAna / 37 saMjalaNaNo kasAyANudao maMdo jadA tadA hodi / apamatta guNo teNaya, apamatto saMjado hodi ||-go0 jI0 45 38 NaTThAsesapamAdo, vayaguNasIleli maMDio nnaannii| aNuvasamao akhavao jhANaNiloNohu apamatto ||45||-go0 jI0 36 bhiNNA samayaTThiyehiMdu, jIvehiM Na hodi sbbdaasriso| karaNehiM ekkasamayaTiThyehi sarisovisariso vA ||-go0 jI0 52 40 edahmi guNaTThANe visarisasamayaTThiyehi jIvehi / puvvamapattA jahmA, hoti apuvvA hu pariNAmA ||-go0 jI0 51 41 (a) guNaseDhIdalarayaNA'Nu samayamudayAdasaMkha guNaNAe / eya guNApuNa kamaso asaMkhaguNa nijjarA jIvA ||-karmagrantha, devendra sUri, bhAga 5 / 83 (A) uvarillio dvitiu poggaladhetUNa udayasamaye thovA / pakkhivati, vitiyasamaye asaMkhejja guNA jIva antomuhuttaM // (i) TIkA yazovijaya-adhunAguNazreNirUpamAha yattisthiti kaNDaka ghAtayati tanmadhyAdalika gRhItvA udayasamayAdAra bhyAnantarmuharta samayaM yAvat pratisamayamasaMkhyeya guNanayAatikSipati |-kmmpyddi-upshmndvaar / 42 ekAlikAla samaye saMThANAdIhiM jahaMNivaTTati Na / NivaTTanti tahAviyapariNAmehimiho jehiM // hoti aNiyaTTiNo te aMDisamaya josimekka pariNAmA / vimalavara jhANa huyavaha sihAhiMsaddiDhakammavaNA ||-go0 jI0 56-57 43 dhudakosuMmayavatthaM, hodi jahA suhamarAya saMjutta / evaM suhuma kasAo, suhuma-sarAgoti nnaadvvo|-go0 jI0 58 44 kadakkaM phalajudajalaM vA saharAsaravANiyaM va NimmalayaM / sayalovasaMtamoho, uvasaMta kasAyaohodi ||-go0 jI0 56 45 aNa daMsaNasagaitthi veda chakkaM ca purisa vetaM ca / do do egaMtarite sarisesarisaM uvasameti ||-vi0 bhA0 1285 46 tatto ya daMsaNa ttigaM tao'NuiNNaM jahannakheyaM / tatovIyaM chakkaM taoya veyaM sayamudintaM ||-vi0 mA0 1285 47 aNamicchamIsasammaM tiAuiga vigala thiinntigujjovN| tirinarayathAvaradugaM sAhArAyavaaDa naputthie |-krmgrnth, devendra sUri 5266 Jamunicatiomintment Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 - 000000000000 ma 256 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha 48 NissesakhINamoho, phalihAmalamAyaNudayasamacitto / khINa kasAo bhaNNadi NigaMtho bIya rAyehiM / - go0jI0 62 46 kevalaNANadivAyarakiraNa, kalAvappaNA siyaeNNANo / rakevaladdhaggama sujaNayaparamappavavaeso || go0jI0 63 asahAya NANadaMsaNasahio idi kevalI hu jogeNa / jutto ta sajogajiNo aNAiNihaNArise utto // - go0jI0 64 dRSTavya bhagavatIzataka 5, tattvArtha sUtra 9 adhyAya, pR0 46 50 51 sIlesi saMpatA, niruddhaNissesa Asavo jIvo / 52 samudghAta = samityekIbhAve, ut = prAbalye, hananaM ghAtaH ekIbhAvena prAbalyena ghAto = nirjarA aSTasAmayikAM kriyAvizeSaH / jayA joge niru bhittA, selesi paDivajjai / 53 54 55 57 kammaraya vippakko, gaya jogo kevalI hodi / / -- go0jI0 65 61 62 tayA kammaM khavittANaM siddhiM gacchaiM nIrao || - dazavai0 4 / 24 ( a ) yasyAjJAnAtmano jJAnaM, deha evAtma bhAvanA / 56 jJaptihi granthivicchedastamin sati hi muktatA / mRgatRSNAmbu budhyAdi, zAntimAtrAtmakatvasAM / / 23 pra0 saM0 11 mithaH svAnte tayorantaM chAyAtapanayoriva / avidyAyAM vilInAyAM kSINedve eva kalpanteH / - 23 saM0 e 58 yamaniyamAsanaH prANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhyo'STAMgAni // - 26 sAdhanApAda pAtaM0 // 56 klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTa puruSavizeSa IzvaraH / tatra niratizaya sarvajJa bIjam / / - 24-25 sAdhanApAda pA0 60 ajJAna bhUH saptapadAH, jJabhUH saptapadeva hi / padAntarANya saMkhyAni bhavanyAnyathetayoH // upazama pra02 uditeti ruSaivakSiH, ripavo'bhibhavanti tam // - ni0pra05 06 (A) anityA'zuddhi duHkhA nAtmasunityazuci sukhAtmakhyAtiravidyA / ( pAtaMjala yo05 ) ajJAnAtprasUtA yasyAjjagataparNa paraMparAH / yasmiM tiSThanti rAjante vizanti nilasanti ca // 53 // yamAdyAsanajAyA sahaThAbhyAsAtpunaH punaH / vighna bAhulya saMjAta aNimAdi vazAdiha / aladhvApi phalaM samyak punarbhUtvA mahAkule, pUrvavAsa naivAyaM yogAbhyAsaM punazcaran / aneka janmAbhyAsena vAmadevena vai pathA, so'pi muktiM samApnoti tadviSNoH paramaM padam / ( kramamukti) yogAMka pa0 63 atad vyAvRttirUpeNa sAkSAdvidhimukhena vA, mahAvAkyavicAreNa sAMkhyayoga samAdhinA / viditvA svAtmano rasaM saMprajJAta samAdhiH, zukla mArgeNa virajA prayAnti paramaM padam / / 00 1 lekha kI TaMkita prati kAphI aspaSTa va azuddha hone ke kAraNa saMzodhana kA yathAzakya prayatna karane para bhI yadi koI azuddhi dhyAna meM Aye to kRpApUrvaka prabuddha pAThaka sUcita kareM / - prabaMdha saMpAdaka Ou Pou For Private & Personal I Ise Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------------------------------------------ // zrI sUrajacanda zAha 'satyapremI' (DAMgIjI) [janadarzana ke prakhara vidvAna va cintaka vaktA] do akSara kA 'jina' zabda apane bhItara kitanA artha- 1 1 gAMbhIrya sameTe hue hai ki prAtma-vikAsa kI prathama sIr3hI se / zikhara taka kI sampUrNa yAtrA isameM parivyApta hai / sarasa / aura bhAva-pradhAna vivecana kiyA hai-manISI zrI DAMgIjI ne|| 000000000000 000000000000 Chromo--0--0--0--0--0--0--0-0-0--0--0-0--0--0-0--0-05 jina-zAsana kA hArda IANS MumHg S .. CATION .....MA jIva kA ziva, nara kA nArAyaNa, AtmA kA paramAtmA aura Izvara kA paramezvara banAnA hI jina-zAsana kA hArda hai| 'jana' kA 'jina' kaise hotA hai ? ise samajheM-'jana' zabda para jJAna aura darzana kI do mAtrAe~ car3ha jAya~ to vaha 'jaina' hai aura cAritra kI 'i' zakti prApta ho jAya to 'jina' / pahale mithyAtva kA pratyAkhyAna hotA hai arthAt ulTI samajha kA tyAga kiyA jAtA hai| phira jitanA-jitanA saMyama yA cAritrya kA parivarddhana hotA hai utanA-utanA 'jina' kahalAtA hai arthAt jitanA-jitanA 'avrata' kA tyAga hotA hai utanA-utanA 'jina' hotA hai| pramAda kA tyAga hote hI vaha utkRSTa 'jina' hai / kaSAya kA tyAga hote hI utkRSTatara 'jina' hai aura azubha yoga kA tyAga karate hI utkRSTatama 'jin'| isa prakAra apane "siddhi gai nAmadheyaM" siddha sthiti nAma vAle ThikAne para pahuMcate hI vaha sampUrNa 'jina' kahalAtA hai / jitanA-jitanA jInA utanA-utanA 'jina' hotA gyaa| jaba sampUrNa 'jina' ho gayA use siddha kahate haiN| usI ke zAsana ko siddhAnuzAsana yAnI jina-zAsana kahate haiM / sampUrNa loka para chatra ke samAna ve virAjamAna hai isI kAraNa lokasthiti hai| usa zAsana ko calAne ke liye kSatriyottama tIrthakara tIrtha kI sthApanA karate haiN| unhIM ke anuzAsana meM gaNadhara bhagavAna 'gaNa' taMtra kA nirmANa karate haiM / usI ke anusAra AcArya deva 'gacchoM' kA saMcAlana karate haiN| svayaM jina-zAsana meM calate haiM aura hama sabako calAte haiM / 'sampradAya' samatva pradAna karane ke liye sthApita hote haiM / mamatA ko dUra karate haiM isIliye 'mam +gala' =maGgala kahalAte haiM / jo kisI mamatA meM rahate haiM ve sampradAyoM kI maryAdAe~ maMga karate haiM / patita hote haiM aura bhraSTa hokara jana mAnasa ko gandA karate haiN| jisa prakAra jAti-sampannatA 'puNya' kA lakSaNa hai aura jAti-mada 'pApa' kA lakSaNa hai usI prakAra sampradAya-sampannatA tapa' kA lakSaNa hai aura tapa kA mada 'pApa' kA lakSaNa hai / kula-aizvarya aura rUpa-sampannatA 'puNya' kA lakSaNa hai aura unakA mada 'pApa' kA lakSaNa hai / 'ku-bhAva' ko pApa kahate haiM aura 'su-bhAva' ko puNya kahate haiN| isI kAraNa tIrthakara prabhu kA uttama prabhAva hotA hai| 'prabhAva' ko jIva kA svabhAva aura ajIva kA 'parabhAva' samajhanA 'mithyAtva' hai| vaha alaga bhAva hai jo tIrthaMkara ke prazasta bhAva kA tattva hai / jo 'siddha-jina' ke svabhAva kI ora bar3hAtA hai| 'mama-bhAva' ko hI Asrava tattva kahA hai| 'sama-bhAva' ko hI 'saMvara tattva' kahA hai jo AcArya deva kA bhAva hai| 'zuddha bhAva' ko hI 'nirjarA tattva' kahA hai jo upAdhyAya kA 'vAGmaya vigraha' hai / mokSa siddhi kA bhAva parama bhAva hai jo saMsAra ke baMdhanarUpa vibhAva ko dUra kara sakatA hai / yaha 'sarva sAdhu' kA utkRSTatama bhAva hai / usI kI ArAdhanA karanA sAdhu mArga hai jo siddhAnuzAsana jina-zAsana kA 'hArda' kahalAtA hai / isase idhara-udhara ho jAnA 'bhaTakanA' hai / yahI 'mithyAtva-moha' hai| madhya meM 'laTakanA' mizra moha hai aura samyaktva meM 'aTaka' jAnA aura cAritrya kI AvazyakatA nahIM samajhanA 'samyaktva moha' hai / sattva kA ahaM hai jo 'darzana-moha' kahalAtA hai / anantAnubaMdhI kaSAya ko naSTa karanA ho to yaha darzana-moha 'khaTakanA' cAhie / taba samyagdarzana kA prakAza hotA hai / yahI 'sudarzana cakra' hai| yahI 'tIsarA netra' hai, jisake binA 'brahma-sAkSAtkAra' yA parama zAMti kA darzana hI asambhava hai to -~ SBruntry.org Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 258 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha vahA~ taka pahu~canA kaise ho ? 'hiyA-phUTA' vyavahAra bhI ThIka-ThIka nahIM nibhA sakatA to nizcaya paramArtha rUpa jina-zAsana meM kaise vikAsa kara sakatA hai| Atma sAkSAtkAra yA samyagdarzana hone ke bAda hI hama 'caTaka-maTaka' ko chor3ate haiN| bAharI caTaka meM bhaTakate rahate haiM / akar3a kI pakar3a meM jakar3e haiN| 'avrata' kA pratyAkhyAna prArambha kiyA ki caTaka maTaka chUTI aura jaba vaiSayika dvandvoM se chaTaka jAte haiM taba 'pramAda' ko chor3akara azubha yoga kI pravRtti se dUra rahate haiN| zubha yoga bhI nivRtta hotA hai taba, nirvANa, mukti, siddhi aura sampUrNa jina-zAsana kA lakSya sampanna hotA hai| pakSI kA pakSa-pAta ho gayA ki ur3anA 'baMda' usI prakAra saMnyAsI, tyAgI, sAdhu-yati aura satpuruSa satI vyavahAra yA nizcaya donoM meM se kisI eka pakSa ko chor3a detA hai to patita ho jAtA hai aura apane sthAna para nahIM pahu~ca sakatA / agara Apako jina zAsana kA 'hArda' samajhanA ho to ina bAraha paMktiyoM kA mananapUrvaka anuprekSaNa kareM, dvAdazAMgarUpa jinavANI kA rahasya hRdayaMgama ho jAyagA / yaha 'tattvatAtparyAmRta' mahAgrantha kA eka choTA sA 'aMza' hai rukI dvi-janmA daur3a / pahu~ce apanI Thaur3a || tapazcAritrya se / pakSapAta jyoM hI huA, ubhaya pakSa pakSI ur3e, pahu~ce apanI Thaur3a jJAna sudarzana nayana parama pAvitrya se | 'aTakana' 'bhaTakana - laTakana' chor3a sidhAyagA / 'sUrya candra' 'khaTakana' se prabhupada pAyagA // 'caTaka-maTaka' ko chor3akara 'jhaTaka' moha ajJAna / prApta vIrya sukha bhoga saba nirmala nizchala jJAna // nirmala nizcala dhyAna vedanA dUra ho / 'zama' jIvana saundarya madhura bharapUra ho // 'sUrya-candra' tana kA bhI maTakA 'gaTaka' svayaMbhU svarasa dvandva se paTakakara dvandva se bhogopabhoga karate rahanA hI 'jina zAsana' kA 'hArda' hai / bhogopabhoga kI avrata, pramAda, kaSAya aura yoga ko bhI dUra karanA hai para bhogopabhoga kI 'sallaM kAmA viSa kAmA' paTakA jA / chaTaka jA // tana kA maTakA dharmadhyAna, zukladhyAna dvArA chaTaka jAnA aura nirantara svayaMbhU svarasa kA antarAya dUra karanA hI dhyeya hai| midhyAtva, upalabdhi hI siddhi hai / kAma moga zalya rUpa viSa hai, parantu svayaMbhU svarasa kA bhogopabhoga dhyeya hai / puNya kA phala 'sAtA', pApa kA phala 'asAtA' / Asrava kA phala 'duHkha', 'saMvara' kA phala 'sukha' / nirjarA kA phala 'zAMti' aura 'mokSa' kA phala siddhi hai / sabhI tattvoM kA bhinna-bhinna phala hai| jIva tattva kA darzana kara ajIva tatva kA jJAna karake sabhI tattvoM ke uttama phala ko yathArthaM vidhi se prApta karanA hI jina zAsana kA 'hArda' hai / arhata ke puNya tattva kA upakAra, siddha ke jIva tattva kA AdhAra, AcArya ke saMvara tatva kA AcAra, upAdhyAya ke nirjarA tattva kA vicAra, sarvasAdhu ke mokSa tattva kA saMskAra hI jIvana kA uddhAra hai| jina zAsana kA sAra hai / samyagdRSTi ke vyavahAra se ajIva tattva ko chor3o, samyagjJAnI ke sudhAra se pApa tattva kA nAza kro| samyakcAritra ke vihAra se Asrava roko aura samyaktapa ke svIkAra se baMdha todd'o| tabhI aiso paMcanamukkAro savva maMgalANaM ca sabvesi paDhamaM kramazaH Ananda, maMgala, sukha-caina aura zAMti hogI / pAvapaNAsaNo / ivai maMgalam || EX . Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -o-------------------------0--0--0-0-0-0-2 0 devendra muni zAstrI, sAhityaratna [prasiddha vidvAna, anusaMdhAtA evaM pacAsoM granthoM ke lekhaka ------------------ janma, jarA, maraNa, prAdhi-vyAdhi evaM upAdhi se mukta hai hone kI jijJAsA jaba jagI to darzana kI yAtrA prArambha huI ? aura 'mokSa' para use antima maMjila milii| 'mokSa' prApti ke viSaya meM bhAratIya cintaka kitanI gaharAI taka pahu~ce aura kitanI U~cAI ko sparza kara pAye, isakA pramANa-purassara vivecana yahA~ prastuta hai| ---0--0--0--0-0--0-5 000000000000 000000000000 --0--0--0-0--0-0--0--0--0-0---------------- bhAratIya cintana meM mokSa aura mokSamArga LUMITTITUS darzanazAstra ke jagata meM tIna darzana mukhya mAne gaye haiM-yUnAnI darzana, pazcimI darzana aura bhAratIya darzana / yUnAnI darzana kA mahAna cintaka arisToTala (arastu) mAnA jAtA hai| usakA abhimata hai ki darzana kA janma Azcarya se huA hai|' isI bAta ko pleTo ne bhI svIkAra kiyA hai| pazcima ke pramukha dArzanika DekArTa, kANTa, hegala prabhRti ne darzanazAstra kA udbhAvaka tattva saMzaya mAnA hai| bhAratIya darzana kA janma jijJAsA se huA hai aura jijJAsA kA mUla duHkha meM rahA huA hai / janma, jarA, maraNa, Adhi-vyAdhi aura upAdhi se mukta hokara samAdhi prApta karane ke lie jijJAsAe~ jAgRta huI / anya darzanoM kI bhAMti bhAratIya darzana kA dhyeya jJAna prApta karanA mAtra nahIM hai apitu usakA lakSya du:khoM ko dUra kara parama va carama sukha ko prApta karanA hai| bhAratIya darzana kA mUlya isalie hai ki vaha kevala tattva ke gambhIra rahasyoM kA jJAna hI nahIM bar3hAtA apitu parama zubha mokSa ko prApta karane meM bhI sahAyaka hai| bhAratIya darzana kevala vicAra praNAlI nahIM kintu jIvana praNAlI bhI hai / vaha jIvana aura jagata ke prati eka viziSTa dRSTikoNa pradAna karatA hai| mokSa bhAratIya darzana kA kendra-bindu hai| zrI aravinda mokSa ko bhAratIya vicAradhArA kA eka mahAn zabda mAnate haiN| bhAratIya darzana kI yadi koI mahattvapUrNa vizeSatA hai jo use pAzcAtya darzana se pRthak karatI hai to vaha mokSa kA cintana hai / puruSArtha catuSTaya meM mokSa ko pramukha sthAna diyA gayA hai| dharma sAdhana hai to mokSa sAdhya hai / mokSa ko kendra-bindu mAnakara hI bhAratIya darzana phalate aura phUlate rahe haiN| __ maiM yahA~ para mokSa aura mokSa mArga para tulanAtmaka dRSTi se cintana prastuta kara rahA huuN| ___ bhAratIya AtmavAdI paramparA ko vaidika, jaina, bauddha aura AjIvika ina cAra bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM / vartamAna meM AjIvika darzana kA koI bhI svatantra grantha upalabdha nahIM hai, ataH AjIvika dvArA pratipAdita mokSa ke svarUpa ke sambandha meM cintana na kara zeSa tIna kI mokSa sambandhI vicAradhArA para cintana kareMge / nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA, ye chaha darzana vaidika paramparA meM Ate haiN| pUrvamImAMsA mUla rUpa se karma mImAMsA hai, bhale hI vaha vartamAna meM upaniSad yA mokSa para cintana karatI ho, para prArambha meM usakA cintana mokSa sambandhI nahIM thA / kintu avazeSa pA~ca darzanoM ne mokSa para cintana kiyA hai| yaha smaraNa rakhanA cAhie ki ina vaidika darzanoM meM AtmA ke svarUpa ke sambandha meM jaisA vicAra bheda hai vaisA mokSa ke svarUpa ke sambandha meM bhI cintana-bheda hai / yahA~ taka ki eka-dUsare darzana kI kalpanA pRthak-pRthak hI nahIM apitu eka-dUsare se bilakula viparIta bhI hai| jina darzanoM ne upaniSad brahmasUtra Adi ko apanA mUla AdhAra mAnA hai unakI Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0000 000000000000 000000000000 343 260 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha 7 kalpanA meM bhI ekarUpatA nahIM hai / koI paramparA jIvAtmA aura paramAtmA meM bheda mAnatI hai, koI sarvathA abheda mAnatI hai aura koI bhedAbheda mAnatI hai| koI paramparA AtmA ko vyApaka mAnatI hai to koI aNu mAnatI hai, koI paramparA AtmA ko aneka mAnatI hai to koI eka mAnatI hai, para yaha eka satya tathya hai ki vaidika paramparA ke sabhI dArzanikoM ne kisI na kisI rUpa meM AtmA ko kUTastha nitya mAnA hai / nyAya-vaizeSika darzana vaizeSikadarzana ke praNetA kaNAda aura nyAyadarzana ke praNetA akSapAda ye donoM AtmA ke sambandha meM ekamata haiN| donoM ne AtmA ko kUTastha nitya mAnA hai| inakI dRSTi meM AtmA eka nahIM aneka haiM, jitane zarIra haiM utanI AtmAe~ haiN| yadi eka hI AtmA hotI to hama virATa vizva meM jo vibhinnatA dekhate haiM vaha nahIM ho sakatI thI / nyAya aura vaizeSika darzana ne AtmA ko cetana kahA hai| unake abhimatAnusAra cetana AtmA kA svAbhAvika guNa nahIM apitu Agantuka (Akasmika) guNa hai / jaba taka zarIra indriya aura sattvAtmaka mana Adi kA sambandha rahatA hai taba taka unake dvArA utpanna jJAna AtmA meM hotA hai| aise jJAna ko dhAraNa karane kI zakti cetana meM hai, para ve aisA koI svAbhAvika guNa cetana meM nahIM mAnate haiM jo zarIra, indriya, mana Adi kA sambandha na hone para bhI jJAna guNa rUpa meM yA viSaya grahaNa rUpa meM AtmA meM rahatA ho / nyAya-vaizeSika darzana kI prastuta kalpanA anya vaidika darzanoM ke sAtha mela nahIM khAtI hai / sAMkhya darzana, yoga darzana evaM AcArya zaMkara, rAmAnuja, madhva, vallabha prabhRti jitanI bhI veda aura upaniSad darzana kI dhArAyeM haiM ve isa bAta ko svIkAra nahIM karatIM / " nyAya-vaizeSika kI dRSTi se mokSa kI avasthA meM AtmA sabhI prakAra ke anubhavoM ko tyAgakara kevala sattA meM rahatA hai| vaha usa samaya na zuddha Ananda kA anubhava kara sakatA hai aura na zuddha caitanya kA hI / Ananda aura cetanA ye donoM hI AtmA ke Akasmika guNa haiM aura mokSa avasthA meM AtmA sabhI Akasmika guNoM kA parityAga kara detA hai, ataH nirguNa hone se Ananda aura caitanya bhI mokSa kI avasthA meM usake sAtha nahIM rahate / dveSa, nyAyasUtra para bhASya karate hue vAtsyAyana likhate haiM ki jaba tattvajJAna ke dvArA mithyAjJAna naSTa ho jAtA hai taba usake pariNAmasvarUpa sabhI doSa bhI dUra ho jAte hai / doSa naSTa hone se karma karane kI pravRtti bhI samApta ho jAtI hai / karma pravRtti samApta ho jAne se janma-maraNa ke cakra ruka jAte haiM aura duHkhoM kI Atyantika nivRtti ho jAtI hai / 11 nyAyavArtikakAra ne use sabhI duHkhoM kA Atyantika abhAva kahA hai / 12 mokSa meM buddhi, sukha, duHkha icchA, saMkalpa, puNya, pApa tathA pUrva anubhavoM ke saMskAra ina nau guNoM kA Atyantika uccheda ho jAtA hai / 13 unakI dRSTi se mokSa isalie parama puruSArtha hai ki usameM kisI bhI prakAra kA duHkha aura duHkha ke kAraNa kA astitva nahIM hai / ve mokSa kI sAdhanA isalie nahIM karate ki usake prApta hone para koI caitanya ke sukha jaisA sahaja aura zAzvata guNoM kA anubhava hogA / nyAya-vaizeSika darzana ne mokSa kA svarUpa batAte hue kahA - yaha duHkhoM ko Atyantika nivRtti hai / " duHkhoM kA aisA nAza hai ki bhaviSya meM punaH unake hone kI sambhAvanA naSTa ho jAtI hai / 0 syAdvAda maJjarI meM malliSeNa ne likhA hai - nyAya-vaizeSikoM ke mokSa kI apekSA to sAMsArika jIvana adhika zra eyaskara hai, cUMki sAMsArika jIvana meM to kabhI-kabhI sukha milatA bhI hai, para nyAya-vaizeSikoM ke mokSa meM to sukha kA pUrNa abhAva hai / 14 karmayogI zrIkRSNa kA eka bhakta to nyAya-vaizeSikoM ke mokSa kI apekSA vRndAvana meM siyAra banakara rahanA adhika pasaMda karatA hai / 15 zrI harSa bhI upahAsa karate hue unake mokSa ko pASANa ke samAna acetana aura Anandarahita batAte haiM / 16 nyAya vaizeSika vyAvahArika anubhava ke AdhAra para samAdhAna karate haiM ki saccA sAdhaka puruSArthI, mAtra aniSTa ke parihAra ke lie hI prayatna karatA hai| aisA aniSTa parihAra karanA hI usakA sukha hai| mokSa sthiti meM Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 261 bhAvAtmaka caitanya yA Ananda mAnane ke lie koI AdhAra nahIM hai / unake mantavyAnusAra mokSa nitya yA anitya jJAna, sukha rahita kevala dravya rUpa se Atma tattva kI avasthiti hai / sAMkhya aura yogadarzana sAMkhya aura yoga ye donoM pRthak-pRthak darzana haiM, para donoM meM aneka bAtoM meM samAnatA hone se yaha kahA jA sakatA hai ki eka hI dArzanika siddhAMta ke ye do pahalU haiN| eka saMddhAntika hai, to dUsarA vyAvahArika hai| sAMkhya tattva mImAMsA kI samasyAoM para cintana karatA hai to yoga kaivalya ko prApta karane ke lie vibhinna sAdhanoM para bala detA hai / sAMkhya puruSa aura prakRti ke dvaMta kA pratipAdana karatA hai| puruSa aura prakRti ye donoM eka-dUsare se pUrNa rUpa se bhinna hai / prakRti satva, raja aura tama ina tInoM kI sAmyAvasthA kA nAma hai| prakRti jaba puruSa ke sAnnidhya meM AtI hai to usa sAmyAvasthA meM vikAra utpanna hote haiM jise guNa-kSobha kahA jAtA hai| saMsAra ke sabhI jar3a padArtha prakRti se hI utpanna hote haiM para prakRti svayaM kisI se utpanna nahIM hotI / ThIka isake viparIta puruSa na kisI padArtha ko utpanna karatA hai aura na vaha svayaM kisI anya padArtha se utpanna hai / puruSa apariNAmI, akhaNDa, cetanA yA caitanya mAtra hai / baMdha aura mokSa ye donoM vastutaH prakRti kI avasthA haiM / 17 ina avasthAoM kA puruSa meM Aropa yA upacAra kiyA jAtA hai / jaise anantAkAza meM ur3Ana bharatA huA pakSI kA pratibimba nirmala jala meM giratA hai, jala meM vaha dikhAI detA hai, vaha kevala pratibimba hai, vaise hI prakRti ke baMdha aura mokSa puruSa meM pratibimbita hote haiM / sAMkhya aura yoga puruSa ko eka nahIM kintu aneka mAnatA hai, yaha jo anekatA hai vaha saMkhyAtmaka hai, guNAtmaka nahIM hai / ekAtmavAda ke viruddha usane yaha Apatti uThAI hai ki yadi puruSa eka hI hai to eka puruSa ke maraNa ke sAtha sabhI kA maraNa honA caahie| isI prakAra eka ke baMdha aura mokSa ke sAtha sabhI kA baMdha aura mokSa honA caahie| isalie puruSa eka nahIM aneka hai| nyAya-vaizeSikoM ke samAna ve cetanA ko AtmA kA Agantuka dharma nahIM mAnate haiM / cetanA puruSa kA sAra hai / puruSa carama jJAtA hai / svarUpa kI dRSTi se puruSa, vaiSNava vedAntiyoM kI AtmA, jainiyoM ke jIva aura lAIvanitsa ke cida aNu ke sadRza hai| sAMkhya dRSTi se baMdhana kA kAraNa avidyA yA ajJAna hai| AtmA ke vAstavika svarUpa ko na jAnanA hI ajJAna hai / puruSa apane svarUpa ko vismRta hokara svayaM ko prakRti yA usakI vikRti samajhane lagatA hai, yahI sabase bar3A ajJAna hai / jaba puruSa aura prakRti ke bIca viveka jAgRta hotA hai- 'maiM puruSa hU~, prakRti nahIM, taba usakA ajJAna naSTa ho jAtA hai aura vaha mukta ho jAtA hai| kapila mokSa ke svarUpa ke sambandha meM vizeSa carcA nahIM karate / ve tathAgata buddha ke samAna sAMsArika duHkhoM kI utpatti aura usake nivAraNa kA upAya batalAte haiM kintu kapila ke pazcAt unake ziSyoM ne mokSa ke svarUpa ke sambandha meM cintana kiyA hai / bandhana kA mUla kAraNa yaha hai-puruSa svayaM ke svarUpa ko vismRta ho gyaa| prakRti yA usake vikAroM ke sAtha usane tAdAtmya sthApita kara liyA hai, yahI baMdhana hai / jaba samyagjJAna se usakA vaha doSapUrNa tAdAtmya kA bhrama naSTa ho jAtA hai taba puruSa prakRti ke paMje se mukta hokara apane svarUpa meM sthita ho jAtA hai, yahI mokSa hai / sAMkhyadarzana meM mokSa kI sthiti ko kaivalya bhI kahA hai / sAMkhya dRSTi se puruSa nitya mukta hai| hone para use yaha anubhava hotA hai ki vaha to kabhI bhI prastuta tathya kA parijJAna na hone se vaha apane svarUpa ko kaivalya aura kucha bhI nahIM usake vAstavika svarUpa kA jJAna hai / sAMkhyayogasammata mukti svarUpa meM evaM nyAya-vaizeSikasammata mukti svarUpa meM yaha antara hai ki nyAyavaizeSika ke anusAra mukti dazA meM AtmA kA apanA dravya rUpa hone para bhI vaha cetanAmaya nahIM hai| mukti dazA meM caitanya ke sphUraNA yA abhivyakti jaise vyavahAra ko avakAza nahIM hai / mukti meM buddhi, sukha Adi kA Atyantika uccheda hokara AtmA kevala kUTastha nitya dravya rUpa se astitva dhAraNa karatA hai| sAMkhya yoga kI dRSTi se AtmA sarvathA nirguNa hai, svataH prakAzamAna cetanA rUpa hai aura sahaja bhAva se astitva dhAraNa karane vAlA hai / nyAya-vaizeSika ke anusAra mukti MILIA viveka jJAna ke udaya hone se pahale bhI vaha mukta thA, viveka jJAna udaya baMdhana meM nahIM par3A thA, vaha to hamezA mukta hI thA, para use bhUlakara svayaM ko prakRti yA usakA vihAra samajha rahA thA / khy * Jokes 2 000000000000 000000000000 10000 *S.Bhaste Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 dazA meM caitanya aura jJAna kA abhAva hai to sAMkhya-yoga kI dRSTi se usakA sadbhAva hai| yaha donoM meM bahuta bar3A antara hai kintu jaba hama donoM pakSoM kI pAribhASika prakriyA kI ora dhyAna kendrita karate haiM to tAttvika dRSTi se donoM pakSoM kI mAnyatA meM vizeSa koI mahattva kA antara nahIM hai / nyAya-vaizeSika darzana ne zarIra, indriya Adi sambandhoM kI dRSTi se buddhi, sukha-duHkha, icchA, dveSa Adi guNoM kA mokSa meM Atyantika uccheda mAnA hai aura saMsAra dazA meM ve una gaNoM kA astitva AtmA meM svIkArate haiN| sAMkhya aura yoga darzana sukha-duHkha, jJAna-ajJAna, icchA-dvaSa Adi bhAva puruSa meM na mAnakara antaHkaraNa ke pariNAma rUpa mAnate haiM aura usakI chAyA puruSa meM giratI hai, vahI Aropita saMsAra hai, etadartha ve mukti kI avasthA meM jaba sAtvika buddhi kA usake bhAvoM ke sAtha prakRti kA Atyantika vilaya hotA hai taba puruSa ke vyavahAra meM sukha-duHkha, icchA, dveSa prabhRti bhAvoM kI aura kartRtva kI chAyA kA bhI Atyantika abhAva ho jAtA hai| sAMkhya-yoga Atma-dravya meM guNoM kA upAdAna kAraNatva svIkAra kara usa para cintana karatA hai / vaha dravya aura guNa ke bheda ko vAstavika mAnatA hai / jabaki nyAya-vaizeSika puruSoM meM aisA kucha bhI na mAnakara prakRti ke prapaMca dvArA hI ye sabhI / vicAra-vyavahAra hote haiM, aise bheda ko vaha Aropita ginatA hai| caubIsa tattvavAdI prAcIna sAMkhya paramparA kI baMdha mokSa prakriyA paccIsa tattvavAdI sAMkhya paramparA se pRthaka hai / vaha mokSa avasthA meM buddhi sattva aura usameM samutpanna hone vAle sukha-duHkha, icchA, dveSa, jJAna-ajJAna prabhRti bhAvoM kA mUla kAraNa pradhAna meM Atyantika vilaya mAnakara mukta svarUpa kA varNana karatA hai kintu vaha yoM nahIM kahatA ki mukta AtmA yAni cetanA, cUMki prastuta vAda meM prakRti se bhinna aisI cetanA ko avakAza nahIM hai| caubIsa tattvavAdI sAMkhya aura nyAya-vaizeSika kI vicAradhArA meM bahuta adhika samAnatA hai| prathama pakSa kI dRSTi se mokSa avasthA meM prakRti ke kArya prapaMca kA atyanta vilaya hotA hai aura dvitIya pakSa mukti dazA meM AtmA ke guNaprapaMca kA atyanta abhAva svIkAra karatA hai / prathama ne jise kAryaprapaMca kahA hai use hI dUsare ne guNaprapaMca kahA / donoM ke AtmA ke svarUpa ke sambandha meM yatkiMcit antara hai, vaha kevala pariNAmInityatva aura kUTasthanityatva ke ekAntika paribhASA bheda ke kAraNa se hai| jJAna, sukha-duHkha, icchA, dvaSa prabhRti guNoM kA utpAda aura vinAza vastutaH AtmA meM hotA hai / yaha mAnane para bhI nyAya-vaizeSika darzana AtmA ko kucha avasthAntara ke atirikta artha meM kUTasthanitya vaNita karatA hai| yaha kucha vicitra-sA lagatA hai para usakA rahasya usake bhedavAda meM sannihita hai| nyAya-vaizeSikadarzana ne guNa-guNI meM atyanta bheda mAnA hai / jaba guNa utpanna hote haiM yA naSTa hote haiM taba usake utpAda aura vinAza kA sparza usake AdhArabhUta guNI dravya ko nahIM hotA / jo yaha avasthAbheda hai vaha guNI kA nahIM, apitu guNoM kA hai / isI prakAra ve AtmA ko karttA, bhoktA, baddha yA mukta vAstavika rUpa meM svIkAra karate haiM / isake atirikta avasthA bheda kI Apatti yukti, prayukti se pRthak kara kUTasthanityatva kI mAnyatA se cipake rahate haiM / sAMkhyayoga darzana nyAya-vaizeSika ke samAna guNa-guNI kA bheda nahIM mAnatA hai / nyAya-vaizeSika ke samAna guNoM kA utpAda-vinAza mAnakara puruSa kA kUTasthanityatva kA rakSaNa nahIM kiyA jA sakatA, ataH usane nirguNa puruSa mAnane kI pRthak rAha apnaaii|16 ___ unhoMne kartRtva, bhoktRtva, baMdha, mokSa Adi apasthAeM puruSa meM upacarita mAnI hai aura kUTastha nityatva pUrNarUpa se ghaTita kiyA hai| kevalAdva tI zaMkara yA aNujIvavAdI rAmAnuja tathA vallama ye sabhI mukti dazA meM caitanya aura Ananda kA pUrNa prakAza yA AvirbhAva apanI-apanI dRSTi se svIkAra kara kUTasthanityatA ghaTita karate haiN| eka dRSTi se dekheM to aupaniSad darzana kI kalpanA nyAya-vaizeSika darzana ke sAtha utanI mela nahIM khAtI jitanI sAMkhyayoga ke sAtha mela khAtI hai| sabhI aupaniSad darzana mukti avasthA meM sAMkhya-yoga ke samAna zuddha cetanA rUpa meM brahma tattva yA jIva tattva kA avasthAna svIkAra karate haiM / 16 bauddhadarzana anya darzanoM meM jise mokSa kahA hai use bauddha darzana ne nirvANa kI saMjJA pradAna kI hai| buddha ke abhimatAnusAra jIvana kA carama lakSya duHkha kI Atyantika nivRtti hai, athavA nirvANa hai / kyoM ki samasta dRzya sattA anitya hai, kSaNabhaMgura Samducation international Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 263 000000000000 000000000000 hai, evaM anAtma hai, ekamAtra nirvANa hI sAdhya hai / 20 nirvANa bauddhadarzana kA mahattvapUrNa zabda hai| pro0 mUrti ne bauddha darzana ke itihAsa ko nirvANa kA itihAsa kahA hai / 21 prophesara yadunAtha sinhA nirvANa ko bauddha zIlAcAra kA mUlAdhAra mAnate haiM / 22 abhidhamma mahAvibhASA zAstra meM nirvANa zabda kI aneka vyutpattiyAM batAI haiN| jaise vANa kA artha punarjanma kA rAstA aura nir kA artha chor3anA hai ata: nirvANa kA artha huA sthAyI rUpa se punarjanma ke sabhI rAstoM ko chor3a denaa| vANa kA dUsarA artha durgandha aura nir kA artha 'nahIM' hai ataH nirvANa eka aisI sthiti hai jo duHkha dene vAle kamoM kI durgandha se pUrNatayA mukta hai| vANa kA tIsarA artha ghanA jaMgala hai aura nir kA artha hai sthAyI rUpa se chuTakArA pAnA / vANa kA caturtha artha bunanA hai aura nir kA artha nahIM hai ataH nirvANa aisI sthiti hai jo sabhI prakAra ke duHkha dene vAle karmoM rUpI dhAgoM se jo janma-maraNa kA dhAgA bunate haiM unase pUrNa mukti hai / 27 pAlI TeksTa sosAyaTI dvArA prakAzita pAlI-aMgrejI zabda koSa meM 'nivvAna' zabda kA artha bujha jAnA kiyA hai| amara koSa meM bhI yahI artha prApta hotA hai| rIja DeviDsa thaoNmasa, Ananda kumAra-svAmI, pI0 lakSmInarasu, dAhala mena, DA0 rAdhAkRSNan, pro0 je0 ena0 sinhA, DA0 sI0 DI0 zarmA prabhRti aneka vijJoM kA yaha pUrNa nizcita mata hai ki nirvANa vyaktitva kA uccheda nahIM hai apitu yaha naitika pUrNatva kI aisI sthiti hai jo Ananda se paripUrNa hai| DA. rAdhAkRSNana likhate haiM-nirvANa na to zUnya rUpa hai aura na hI aisA jIvana hai jisakA vicAra mana meM A sake, kintu yaha ananta yathArtha sattA ke sAtha aikyabhAva sthApita kara lene kA nAma hai, jise buddha pratyakSarUpa se svIkAra nahIM karate haiN|24 buddha kI dRSTi se 'nivvAna' uccheda yA pUrNa kSaya hai parantu yaha pUrNa kSaya AtmA kA nahIM hai / yaha kSaya lAlasA, tRSNA, jijIviSA evaM unakI tInoM jar3eM rAga, jIvana dhAraNa karane kI icchA aura ajJAna kA hai / 25 pro. meksamUlara likhate haiM ki yadi hama dhammapada ke pratyeka zloka ko dekheM jahA~ para nirvANa zabda AtA hai to hama pAyeMge ki eka bhI sthAna aisA nahIM haiM jahA~ para usakA artha uccheda hotA ho / sabhI sthAna nahIM to bahuta adhika sthAna aise haiM jahA~ para hama nirvANa zabda kA uccheda artha grahaNa karate haiM to ve pUrNata: aspaSTa ho jAte haiM / 26 rAjA milinda kI jijJAsA para nAgasena ne vividha upamAyeM dekara nirvANa kI samRddhi kA pratipAdana kiyA hai / 27 jisase yaha spaSTa hotA hai ki buddha kA nirvANa nyAya-vaizeSikoM ke mokSa ke samAna kevala eka niSedhAtmaka sthiti nahIM hai| tathAgata buddha ne aneka avasaroM para nirvANa ko avyAkRta kahA hai| vicAra aura vANI dvArA usakA varNana nahIM kiyA jA sakatA / prasenajita ke praznoM kA uttara detI huI khemA bhikSuNI ne kahA-jaise gaMgA nadI ke kinAre par3e hue reta ke kaNoM ko ginanA kathamapi sambhava nahIM hai, yA sAgara ke pAnI ko nApanA sambhava nahIM hai usI prakAra nirvANa kI agAdhatA ko nApA nahIM jA sakatA / 26 buddha ke pazcAt unake anuyAyI do bhAgoM meM baMTa gaye, jinheM hInayAna aura mahAyAna kahA jAtA hai / anya siddhAntoM ke sAtha unake ziSyoM meM isa sambandha meM matabheda huA ki hamArA lakSya hamArA hI nirvANa hai yA sabhI jIvoM kA nirvANa hai ? buddha ke kucha ziSyoM ne kahA-hamArA lakSya kevala hamArA hI nirvANa hai / dUsare ziSyoM ne unakA prativAda karate hue kahA-hamArA lakSya jIvana mAtra kA nirvANa hai| prathama ko dvitIya ne svArthI kahA aura unakA tiraskAra karane ke lie unako hInayAna kahA aura apane Apako mahAyAnI kahA / svayaM hInayAnI isa bAta ko svIkAra nahIM karate, ve apane Apako theravAdI (sthaviravAdI) kahate haiN| saMkSepa meM sAra yaha hai ki buddha ne svayaM nirvANa ke svarUpa ke sambandha meM apanA spaSTa mantavya prastuta nahIM kiyA, jisake phalasvarUpa katipaya vidvAnoM ne nirvANa kA zUnyatA ke rUpa meM varNana kiyA hai to katipaya vidvAnoM ne nirvANa ko pratyakSa AnandadAyaka batAyA hai|26 rAja 05Bzine Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 jainadarzana vaidikadarzana va bauddhadarzana meM jisa prakAra mokSa aura nirvANa ke sambandha meM vibhinna mata haiM; vaise jainadarzana meM kisI bhI sampradAya meM matabheda nahIM hai| merI dRSTi se isakA mUla kAraNa yaha hai ki vedoM ke mokSa ke sambandha meM koI carcA nahIM kI gaI aura vaidika AcAryoM ne use AdhAra banAkara aura apanI kamanIya kalpanA kI tUlikA se usake svarUpa kA citraNa kiyA hai| bauddha sAhitya kA paryavekSaNa karane se yaha spaSTa parijJAta hotA hai ki tathAgata buddha ne apane Apako sarvajJa nahIM kahA hai| unhoMne apane ziSyoM ko yaha Adeza diyA ki tuma mere kathana ko bhI parIkSaNa-prastara para kasa kara dekho ki vastutaH vaha satya tathyayukta hai yA nahIM, kintu bhagavAna mahAvIra ne apane Apako sarvajJa batAkara aura sarvajJa ke vacanoM para pUrNa vizvAsa rakhane kI prabala preraNA pradAna kii| jisake kAraNa jainadharma meM zraddhA kI pramukhatA rahI / sarvajJa ke vacana ke viparIta tarka karanA bilakula hI anucita mAnA gayA, jisase tattvoM ke sambandha meM yA mokSa ke sambandha meM kisI bhI prakAra kA matabheda nahIM ho skaa| janadarzana pariNAmI nityatA ke siddhAnta ko mAnya karatA hai kintu prastuta siddhAnta sAMkhya-yoga ke samAna kevala jar3a arthAt acetana taka hI samarpita nahIM hai| usakA yaha bajra AghoSa hai ki cAhe jar3a ho yA cetana sabhI pariNAmI nitya haiN| yahA~ taka ki yaha pariNAmI nityatA dravya ke atirikta usake sAtha hone vAlI zaktiyoM (guNa paryAyoM) ko bhI vyApta karatA hai| jainadarzana Atma dravya ko nyAya-vaizeSika ke samAna vyApaka nahIM mAnatA aura rAmAnuja ke samAna AtmA ko aNu bhI nahIM mAnatA kintu vaha Atma-dravya ko madhyama pariNAmI mAnatA hai| usameM saMkoca aura vistAra donoM guNa rahe hue haiM, jo jIva eka virATkAya hAthI ke zarIra meM rahatA hai vahI jIva eka nanhI-sI cIMTI meM bhI rahatA hai / dravya rUpa se jIva zAzvata hai kintu pariNAma kI dRSTi se usakI avasthAoM meM parivartana hotA hai / pariNAmI siddhAnta ko mAnane ke kAraNa janadarzana ne spaSTa rUpa se yaha mAnA hai ki jisa zarIra se jIva mukta hotA hai, usa zarIra kA jitanA AkAra hotA hai usase tRtIya bhAga nyUna vistAra sabhI mukta jIvoM kA hotA hai / 26 / smaraNa rakhanA cAhie ki AtmA meM jo saMkoca aura vistAra hotA hai vaha karmajanya zarIra ke kAraNa se hai| muktAtmAoM meM zarIrAbhAva hone se usameM saMkoca aura vistAra nahIM ho sktaa| muktAtmAoM meM jo AkRti kI kalpanA kI gaI hai vaha antima zarIra ke AdhAra se kI gaI hai| mukta jIva meM rUpAdi kA abhAva hai tathApi AkAza pradezoM meM jo Atma pradeza Thahare hue haiM usa apekSA se AkAra kahA hai| prastuta jainadarzana kI mAnyatA sampUrNa bhAratIya darzana kI mAnyatA se pRthak hai| yaha jainadarzana kI apanI maulika dena hai / isakA mUla kAraNa yaha hai ki kitane hI darzana AtmA ko vyApaka mAnate haiM to kitane hI darzana AtmA ko aNu mAnate haiM / isa kAraNa mokSa meM AtmA kA pariNAma kyA hai use ve spaSTa nahIM kara sake haiM, kintu janadarzana kI madhyama pariNAma kI mAnyatA hone se mukti dazA meM AtmA ke pariNAma ke sambandha meM eka nizcita mAnyatA hai| janadarzana ke anusAra mukta Atma dravya meM sahabhU-cetanA, Ananda Adi zaktiyA~ anAvRtta hokara pUrNa vizuddha rUpa se jJAna, sukha Adi rUpa meM pratipala pratikSaNa pariNamana karatI rahatI haiM, vaha mAtra kUTasthanitya nahIM apitu zakti rUpa se nitya hone para prati samaya hone vAle nitya nUtana sadRza pariNAma pravAha ke kAraNa pariNAmI hai| yaha jainadarzana kA mokSakAlIna AtmasvarUpa anya darzanoM se alaga-alaga hai| usameM anya darzanoM ke sAtha samAnatA bhI hai| dravya rUpa se sthira rahane ke sambandha meM nyAya-vaizeSika darzanoM ke sAtha usakA mela baiThatA hai aura sAMkhya-yoga evaM advaita darzanoM ke sAtha sahabhU guNa kI abhivyakti yA prakAza ke sambandha meM samAnatA hai| yadyapi yogAcAra yA vijJAnavAdI bauddha zAkhA ke granthoM se yaha bahuta spaSTa rUpa se phalita nahIM hotA tathApi yaha jJAta hotA hai ki vaha mUla meM kSaNikavAdI hone se mukti kAla meM Alaya vijJAna ko vizuddha mAnakara usakA nirantara kSaNa pravAha mAne tabhI bauddhadarzana kI mokSakAlIna mAnyatA saMgata baiTha sakatI hai| yadi ve isa prakAra mAnate haiM to jainadarzana kI mAnyatA ke atyadhika sannikaTa haiN| lein Education intomational Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 265 mukti-sthAna mukta brahmabhUta yA nirvANa prApta AtmA ke svarUpa ke sambandha meM cintana ke pazcAt yaha prazna hai ki videha mukti prApta karane ke pazcAt AtmA kaunase sthAna para rahatA hai kyoMki cetana yA acetana jo dravya rUpa hai usakA sthAna avazya honA caahie| dArzanikoM ne prastuta prazna kA uttara mAnyatA bheda hone se vividha dRSTiyoM se diyA hai / nyAya-vaizeSika, sAMkhya aura yoga jisa prakAra AtmA ko vyApaka mAnate haiM usI prakAra aneka AtmA mAnate haiM, ve Atma vibhutvavAdI bhI haiM aura AtmabahutvavAdI bhI haiM / unakI dRSTi se mukta avasthA kA kSetra sAMsArika kSetra se pRthak nahIM hai| mukta aura saMsArI AtmA meM antara kevala itanA hI hai ki jo sUkSma zarIra anAdi anantakAla se AtmA ke sAtha lagA thA, jisake pariNAmasvarUpa nitya nUtana sthUla zarIra dhAraNa karanA par3atA thA, usakA sadA ke liye sambandha naSTa ho jAne se sthUla zarIra dhAraNa karane kI paramparA bhI naSTa ho jAtI hai| jIvAtmA yA puruSa paraspara sarvathA bhinna hokara mukti dazA meM bhI apane-apane bhinna svarUpa meM sarvavyApI haiM / kevalAdvaitavAdI brahmavAdI bhI brahma yA AtmA ko vyApaka mAnate haiM kintu nyAya-vaizeSika, sAMkhya aura yoga ke samAna jIvAtmA kA vAstavika bahutva nahIM maante| unakA mantavya hai ki mukta hone kA artha hai sUkSma zarIra yA antaHkaraNa kA sarvathA naSTa honA, usake naSTa hote hI upAdhi ke kAraNa jIva kI brahmasvarUpa se jo pRthakatA pratibhAsita hotI thI, vaha nahIM hotI / tattva rUpa se jIva brahma svarUpa hI thA, upAdhi naSTa hote hI vaha kevala brahmasvarUpa kA hI anubhava karatA hai| mukta aura sAMsArI AtmA meM antara yahI hai ki eka meM upAdhi hai, dUsare meM nahIM hai / upAdhi ke abhAva meM paraspara bheda bhI nahIM hai, vaha kevala brahmasvarUpa hI hai / aNujIvAtmavAdI vaiSNava paramparAoM kI kalpanAyeM pRthaka-pRthaka rAmAnuja viziSTAItI hai| vastutaH jIva bahutva ko mAnate haiM / kintu jIva kA parabrahma vAsudeva se sarvathA bheda nahIM hai / jaba jIvAtmA mukta hotA hai taba vAsudeva ke dhAma baikuNTha yA brahmaloka meM jAtA hai, vaha vAsudeva ke sAnnidhya meM usake aMza rUpa se usake sadRza hokara rahatA hai / madhya jo aNujIvAdI haiM, ve jIva ko parabrahma se sarvathA mitra mAnate haiM kintu mukta jIva kI sthiti viSNu ke sannidhAna meM arthAt lokavizeSa meM kalpita karate haiM / zuddhAdvaita vallabha bhI aNujIvavAdI haiM kintu sAtha hI ve parabrahma pariNAmavAdI haiN| unakA mantavya hai ki kucha makta jIva aise haiM jo mukta hone para akSara brahma meM eka rUpa ho jAte haiM aura dUsare puSTi bhakti jIva aise haiM jo parabrahma svarUpa hone para bhI bhakti ke lie punaH avatIrNa hote haiM aura muktavat saMsAra meM vicaraNa karate haiM / bauddharaSTi se bauddhadarzana kI dRSTi se jIva yA pudgala koI bhI zAzvata dravya nahIM hai, ataH punarjanma ke samaya ve jIva kA eka sthAna se dUsare sthAna para jAnA nahIM mAnate haiM / unakA abhimata yaha hai ki eka sthAna para eka citta kA nirodha hotA hai aura dUsare sthAna para naye citta kI utpatti hotI hai / rAjA milinda ne AcArya nAgasena se prazna kiyA ki pUrvAdi dizAoM meM aisA kauna-sA sthAna vizeSa hai jisake sannikaTa nirvANa sthAna kI avasthiti hai| AcArya ne kahA- nirvANa sthAna kahIM kisI dizA vizeSa meM avasthita nahIM hai, jahA~ para jAkara yaha muktAtmA nivAsa karatI ho / pratiprazna kiyA gayA - jaise samudra meM ratna, phUla meM gaMdha, kheta meM dhAnya Adi kA sthAna niyata hai vaise hI nirvANa kA sthAna bhI niyata honA caahie| yadi nirvANa kA sthAna nahIM hai to phira yaha kyoM nahIM kahate ki nirvANa bhI nahIM hai / nAgasena ne kahA- rAjan ! nirvANa kA niyata sthAna na hone para bhI usakI sattA hai| nirvANa kahIM para bAhara nahIM hai / usakA sAkSAtkAra apane vizuddha mana se karanA par3atA hai| jaise do lakar3iyoM ke saMgharSa se agni paidA hotI hai yadi 000000000000 * 000000000000 0000000000 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 LUNAS URETIRITTLY INTTTTTTTTTT koI yaha kahe ki pahale agni kahA~ thI to yaha nahIM kahA jA sakatA vaise hI vizuddha mana se nirvANa kA sAkSAtkAra hotA hai kintu usakA sthAna batAnA sambhava nahIM hai| rAjA ne punaH prazna kiyA-hama yaha mAna leM ki nirvANa kA niyata sthAna nahIM hai, tathApi aisA koI nizcita sthAna honA cAhie jahA~ para avasthita rahakara pudgala nirvANa kA sAkSAtkAra kara sake / AcArya ne uttara dete hue kahA-rAjan ! pudgala zIla meM pratiSThita hokara kisI bhI AkAza pradeza meM rahate hue nirvANa kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| jainadarzana jainadarzana kI dRSTi se AtmA kA mUla svabhAva Urdhvagamana hai / 31 jaba vaha karmoM se pUrNa mukta hotA hai taba vaha Urdhvagamana karatA hai aura Urdhvaloka ke agrabhAga para avasthita hotA hai kyoMki Age dharmAstikAya kA abhAva hai ata: vaha Age jA nahIM sakatA / vaha lokAgravartI sthAna siddha zilA ke nAma se vizrata hai| jaina sAhitya meM siddhazilA kA vistAra se nirUpaNa hai, vaisA nirUpaNa anya bhAratIya sAhitya meM nahIM hai| eka bAta smaraNa rakhanI cAhie ki jaina dRSTi se mAnava loka 45 lAkha yojana kA mAnA gayA hai to siddha kSetra bhI 45 lAkha yojana kA hai| mAnava cAhe jisa sthAna para rahakara sAdhanA ke dvArA karma naSTa kara mukta ho sakatA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki mokSa AtmA kA pUrNa vikAsa hai aura pUrNa rUpa se duHkha-mukti hai / mokSamArga aba hameM mokSamArga para cintana karanA hai / jisa prakAra cikitsA paddhati meM roga, rogahetu, Arogya aura bhaiSajya ina cAra bAtoM kA jJAna paramAvazyaka 32 vaise hI AdhyAtmika sAdhanA paddhati meM (1) saMsAra, (2) saMsAra hetu, (3) mokSa, (4) mokSa kA upAya, ina cAra kA jJAna paramAvazyaka hai| vaidika paramparA kA vAGmaya atyadhika vizAla hai| usameM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA prabhRti aneka dArzanika mAnyatAyeM haiN| kintu upaniSad evaM gItA jaise grantharatna haiM jinheM sampUrNa vaidika paramparAe~ mAnya karatI haiN| unhIM granthoM ke cintana-sUtra ke AdhAra para AcArya pataMjali ne sAdhanA para vistAra se prakAza DAlA hai| usameM heya34, heyahetu35, hAna36 aura hAnopAya37 ina cAra bAtoM para vivecana kiyA hai| nyAyasUtra ke bhASyakAra vAtsyAyana ne bhI ina cAra bAtoM para saMkSepa meM prakAza DAlA hai|38 tathAgata buddha ne ina cAra satyoM ko Aryasatya kahA hai| (1) duHkha (heya), (2) duHkhasamudaya (heyahetu) (3) duHkhanirodha (hAna), (4) duHkhanirodhagAminI pratipad (hAnopAya)36 / jainadarzana ne ina cAra satyoM ko (1) bandha, (2) Asrava, (3) mokSa (4) aura saMvara ke rUpa meM prastuta kiyA hai| __baMdha-zuddha caitanya ke ajJAna se rAga-dveSa prabhRti doSoM kA pariNAma hai, ise hama heya athavA duHkha bhI kaha sakate haiN| Asrava kA artha hai jina doSoM se zuddha caitanya baMdhatA hai yA lipta hotA hai ise hama heyahetu yA duHkhasamudaya bhI kaha sakate haiN| mokSa kA artha hai-sampUrNa karma kA viyoga / ise hama hAna yA duHkhanirodha kaha sakate haiN| saMvara-karma Ane ke dvAra ko rokanA yaha mokSamArga hai / ise hama hAnopAya yA nirodhamArga bhI kaha sakate haiN| sAmAnya rUpa se cintana kareM to jJAta hogA ki sabhI bhAratIya AdhyAtmika paramparAoM ne cAra satyoM ko mAnA hai| saMkSepa meM cAra satya bhI do meM samAviSTa kiye jA sakate haiM (1) baMdha-jo duHkha yA saMsAra kA kAraNa hai aura (2) usa baMdha ko naSTa karane kA upAya / pratyeka AdhyAtmika sAdhanA meM saMsAra kA mukhya kAraNa avidyA mAnA hai / avidyA se hI anya rAga-dveSa, kaSAya-kleza Adi samutpanna hote haiM / AcArya pataMjali ne avidyA, asmitA, rAgadveSa aura abhiniveza ina pAMca klezoM 00088 DO mvameducationtemationnain Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 267 000000000000 000000000000 kA nirdeza kara avidyA meM sabhI doSoM kA samAveza kiyA hai / unhoMne avidyA ko sabhI klezoM kI prasavabhUmi kahA haiN|40 inhIM pA~ca klezoM ko IzvarakRSNa ne sAMkhyakArikA meM pAMca viparyaya ke rUpa meM citrita kiyA hai|41 maharSi kaNAda ne avidyA ko mUla doSa ke rUpa meM batAkara usake kArya ke rUpa meM anya doSoM kA sUcana kiyA hai / 42 akSapAda avidyA ke sthAna para 'moha' zabda kA prayoga karate haiN| moha ko unhoMne sabhI doSoM meM mukhya mAnA hai / yadi moha nahIM hai to anya doSoM kI utpatti nahIM hogii| kaThopaniSad.4 zrImad bhagavadgItA aura brahmasUtra meM bhI avidyA ko hI mukhya doSa mAnA hai| majjhimanikAya Adi granthoM meM tathAgata buddha ne saMsAra kA mUla kAraNa avidyA ko batAyA hai| avidyA hone se hI tRSNAdi doSa samutpanna hote haiM / 46 jainadarzana ne saMsAra kA mUla kAraNa darzanamoha aura cAritramoha ko mAnA hai| anya dArzanikoM ne jise avidyA, viparyaya, moha yA ajJAna kahA hai use hI jainadarzana ne darzanamoha yA mithyAdarzana ke nAma se abhihita kiyA hai| anya darzanoM ne jise asmitA, rAga, dveSa yA tRSNA kahA hai use jainadarzana ne cAritramoha yA kaSAya kahA hai / isa prakAra vaidika, bauddha aura jaina paramparA saMsAra kA mUla avidyA yA moha ko mAnatI haiM aura sabhI doSoM kA samAveza usa meM karatI haiN| saMsAra kA mUla avidyA hai to usase mukta hone kA upAya vidyA hai / etadartha kaNAda ne vidyA kA nirUpaNa kiyA hai| pataMjali ne usa vidyA ko vivekakhyAti kahA hai| akSapAda ne vidyA aura vivekakhyAti ke sthAna para tattvajJAna yA samyagjJAna pada kA prayoga kiyA hai| bauddha sAhitya meM usake lie mukhya rUpa se 'vipassanA' yA prajJA zabda vyavahuta hue haiM / jainadarzana meM bhI samyagajJAna zabda kA prayoga huA hai| isa prakAra sabhI bhAratIya darzanoM kI paramparAe~ vidyA tattvajJAna, samyagjJAna, prajJA Adi se avidyA yA moha kA nAza mAnatI haiM aura usase janma paramparA kA anta hotA hai / AdhyAtmika dRSTi se avidyA kA artha hai apane nija svarUpa ke jJAna kA abhAva / AtmA, cetana yA svarUpa kA ajJAna hI mUla avidyA hai / yahI saMsAra kA mUla kAraNa hai| ___vaidika paramparA ne sAdhanA ke vividha rUpoM kA varNana kiyA hai kintu saMkSepa meM gItA meM jJAna, bhakti aura karma, ina tInoM aMgoM para prakAza DAlA hai / tathAgata buddha ne (1) samyag dRSTi, (2) samyak saMkalpa, (3) samyak vAk, (4) samyak karmAnta (5) samyak AjIva (6) samyak vyAyAma, (7) samyak smRti aura (8) samyak samAdhi ko Arya aSTAGgika mArga kahA hai|48 aura mArgoM meM use zreSTha batAyA hai|46 buddhaghoSa ne saMkSepa meM use zIla, samAdhi aura prajJA kahA hai / 50 jainadarzana ne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko mokSamArga kahA hai / 51 isa prakAra samanvaya kI dRSTi se dekhA jAye to jJAna, bhakti aura karma; zIla, samAdhi aura prajJA; samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra yaha mokSamArga hai| zabdoM meM antara hone para bhI bhAva sabhI kA eka jaisA hai| zabdajAla meM na ulajhakara satya tathya kI ora dhyAna diyA jAye to bhAratIya darzanoM meM mokSa aura mokSa mArga meM kitanI samAnatA hai, yaha sahaja hI parijJAta ho skegaa| "IzvarakRSNa 1 philaoNsaphI biginsa ina vaNDara 2 darzana kA prayojana, pR026-DA0 bhagavAnadAsa 3 (ka) athAto dharmajijJAsA-vaizeSikadarzana : (kha) duHkha trayAbhidhAtA jijJAsA-sAMkhyakArikA 1, IzvarakRSNa (ga) athAto dharmajijJAsA-mImAMsAsUtra 1, jaiminI (gha) athAto brahmajijJAsA-brahmasUtra 111 4 dekhie, bhagavatI Adi jaina Agama 5 adhyAtma vicAraNA, pR074, paM0 sukhalAlajI saMghavI, gujarAta vidyA sabhA, ahamadAbAda 4 . ATARA -~- :S.Brot-/- -J myantibrarynerg Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 NE Minit OTODA w JAIAIL LISH LAGE di7WN Ta JAINIK 6 (ka) muNDakopaniSad 111 / 6 (kha) vaizeSikasUtra 71 / 22 (ga) nyAyamaJjarI (vijayanagaram) pR0 468 (gha) prakaraNa paMjikA, pR0 158 7 (ka) bRhadAraNyaka upaniSad 5 / 6 / 1 (kha) chAndogya upaniSad 5 / 18 / 1 (ga) maitrI upaniSad 638 8 adhyAtma vicAraNA pR0 75 6 (ka) AtyantikI duHkha nivRttiH (mokSaH), (kha) (mokSaH) carama duHkhadhvaMsa:-tarkadIpikA 10 nyAyasUtra 1 / 122 para bhASya / 11 tadabhAve saMyogAbhAvo'prAdurbhAvazca mokssH|-vaishessiksuutr 5 / 2 / 18 12 (mokSaH) Atyantiko duHkhaabhaavH|-nyaayvaattik 13 (ka) tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi mUlataH / guNAnAmAtmanodhvaMsaH sopavarga: pratiSThitaH / / -nyAyamaJjarI, pRSTha 508 (kha) tadatyanta vimoksso'pvrgH|-smaassy nyAyasUtra 12122 14 syAdvAdamaJjarI, pR063 varaM vRndAvane ramye kroSTTatvamabhivAJchitam / natu vaizeSikI mukti gautamo gantumicchati / -syAdvAdamaJjarI meM uddhRta, pR0 63 bhAratIya darzana meM mokSa-cintana, eka tulanAtmaka adhyayana-DA. azokakumAra lADa, madhyapradeza hindI grantha akAdamI, 67 mAlavIya nagara, pra0 saMskaraNa 1673 tasmAnnabadhyatenA'pi mucyate nA'pi saMsarati kazcita / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRti / -sAMkhyakArikA 62 anAditvAnirguNatvAt paramAtmAyamavyaya / zarIrastho'pi kaunteya na karoti na lipyate / / yathA sarvagataM saukSamyAdAkAzaM nopalipyate / sarvatrA'vasthito dehe tathA''tmA nopalipyate // -gItA 13 / 31-32 16 adhyAtma vicAraNA ke AdhAra se, pR084 20 bhAratIya darzana-DA0 baldeva upAdhyAya 21 hisTrI oNpha philAsaphI-IsTarna eNDa vesTarna, volyUma, pR0 212 22 hisTrI oNpha iNDiyana philAsaphI, pR0 328 23 sisTamsa Apha buddhisTika thaoNTa, pR0 31 24 bhAratIya darzana, bhAga-1, pR0 411-14 25 (ka) dhammapada 154 / (kha) dekheM-saMyukta nikAya ke oghataraNa sutta, nimokkha sutta, saMyojanasutta tathA baMdhana sutta / 26 ena0 ke0 bhagata : paTanA yunivarsiTI rIDarazipa, lekcarsa 1624-25 pR0 165 27 saMyukta nikAya khemAtherI sutta 28 bhAratIya darzana, bhAga-1, pR0 416-417 -DA. rAdhAkRSNana, dvi saMskaraNa 26 usseho jassa jo hoi bhavammi carimammi u / timAgahINA tatto ya siddhANogAhanA bhave ||--uttraadhyyn 36 / 65 30 milinda prazna 4862-64 31 (ka) uDDhaM pakkamaI disaM-uttarAdhyayana 1682 (kha) prazamarati prakaraNa 264 kA bhASya (ga) tadanantaramevordhvamAlokAntAt sa gacchati pUrvaprayogAsaGgatvabandhacchedordhvagauraveH kulAlacakraDolAyA... siddha gati smRtAH |-tttvaarthraajvaattik / RAand HINITION .. Jain Education international For Private Personal use only www.ameraty.org Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 269 000000000000 000000000000 32 carakasaMhitA sthAna a0 1 zlo0 128-30 33 yathA cikitsAzAstraM catuvyuhaM rogo rogahetu: Arogya bhaiSajyamiti evamidamapi zAstraM catuvyu hameva / tadyathA saMsAra, saMsAra hetuH mokSo mokSopAya iti -yogadarzana bhASya 21-15 34 heyaM duHkhamanAgatam / -yogadarzana sAdhana pAda 16 35 draSTa dRzyayoH saMyogo heyhetuH| vahI 17 36 tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tadRzeH kaivalyam |-vhii 25 37 vivekAkhyAtiraviplaka haanopaayH|-vhii 26 38 heyaM tasya nirvartakaM hAnamatyantikaM tasyopAyo'dhigantavya ityaMtAni catvAryarthapadAni samyaga buddhavA niHzreyasamadhi gacchati-nyAyabhASya 1, 1, 1, 36 majjhimanikAya-bhayabhekha sUtta 4 avidyAsmitA rAgadveSAbhinivezA: paJca klezAH / avidyAkSetramuttareSAM prasupta tanu vicchinno dArANAm |-yogdrshn 2 / 3-4 41 sAMkhyakArikA 47-48 42 dekhie prazastapAda bhASya, saMsArApavarga (ka) duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavarga:-nyAyasUtra 11112 tattra rAzyaM rAgadveSa mohAntara bhAvAt / -nyAyasUtra 4 / 1 / 3 teSAM moha yApIyAnnAmUDhasyetarotpatteH-nyAyasUtra 4 / 116 (kha) nyAyasUtra kA bhASya bhI dekheN| 44 avidyAyAmantarevartamAnAH svayaM dhIrAH paMDitaM manyamAnAH danDamyamANAH pariyanti mUr3hAandhanavanIyamAnA yathA andhA |-ktthopaanissd 1 / 2 / 5 ajJAnenAvRttaM jJAnaM tena muhyAti jantavaH jJAnena tu tadajJAna yaSAM nAzitamAtmanaH / / 45 teSAmAdityavajjJAna prakAzayati tatparam |-shriimdbhgvdgiitaa 5 / 15 46 majjhima nikAya mahA tanhA saMkhaya sutta 38 47 vizuddhi magga 117 48 majjhima nikAya sammAdiTThi suttanta 6 46 maggAnaM aTThaGgiko settttho| 50 vizuddhi maarg| 51 samyagdarzanajJAna cAritrANi mokssmaargH|-tttvaarth sUtra 111 WINE WATIO Main amen. M --...BAATRA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 Zhi 0000 pha tattva kyA hai-- isa prazna para hajAroM varSo se cintana calA AyA hai| yahI cintana 'darzana' ke nAma se prasiddha huA / jaina tattvavidyA ke sarvAMgINa tarkapurassara svarUpa kA saMkSipta evaM sarala vizleSaNa yahA~ prastuta hai - prasiddha dArzafre munizrI nathamala jI dvArA / munizrI nathamala [vizruta vidvAna evaM prasiddha lekhaka ] bhagavAna mahAvIra kA tattvavAda O isa jagat meM jo hai vaha tattva hai, jo nahIM hai vaha tattva nahIM hai| honA hI tattva hai, nahIM honA tattva nahIM hai / tattva kA artha hai--honA / vizva ke sabhI dArzanikoM aura tattvavettAoM ne astitva para vicAra kiyaa| unhoMne na kevala usa para vicAra kiyA, usakA vargIkaraNa bhI kiyaa| darzana kA mukhya kArya hai-tattvoM kA vargIkaraNa / naiyAyika, vaizeSika, mImAMsA aura advaita -ye mukhya vaidika darzana haiM / naiyAyika saulaha tattva mAnate haiM / vaizeSika ke anusAra tattva chaha haiM / mImAMsA karma pradhAna darzana hai / usakA tAttvika vargIkaraNa bahuta sUkSma nahIM hai / advaita ke anusAra pAramArthika tattva eka parama brahma hai| sAMkhya prAcInakAla meM zramaNa-darzana thA aura vartamAna meM vaidika darzana meM vilIna hai| usake anusAra tattva paccIsa hai / cArvAka darzana ke anusAra tattva cAra haiM / mAlukAputra bhagavAna buddha kA ziSya thA / usane buddha se pUchA - marane ke bAda kyA hotA hai ? AtmA hai yA nahIM ? yaha vizva sAnta hai yA ananta ? mujhe buddha ne kahA- yaha jAnakara tumheM kyA karanA hai ? usane kahA- kyA karanA hai, yaha jAnanA cAhate haiM ? to maiM Apake darzana ko chor3a dUsare darzana meM jAne kI bAta socUM aura yadi jAnate haiM to mujhe uttara deN| maiM satya ko jAnane ke lie jijJAsA kA uttara nahIM mila rahA hai / / Apa unakA uttara deM aura yadi uttara nahIM dete haiM yA to Apa kaheM ki maiM ina viSayoM ko nahIM jAnatA Apake zAsana meM dIkSita huA thA / kintu mujhe merI buddha ne kahA-- maiMne kaba kahA thA ki maiM saba praznoM ke uttara dUMgA aura tuma mere mArga meM cale Ao / mAluMkAputra bolA- Apane kahA to nahIM thA / buddha ne kahA - phira, tuma mujhe A~kheM kyoM dikhA rahe ho ? dekho, eka vyakti ko dUsare vyakti ne bANa mArA / vaha bANa se vidha gayA / aba koI vyakti AtA hai, vaidya AtA hai aura kahatA hai bANa ko nikAleM aura ghAva ko ThIka kareM | kintu vaha vyakti kahatA hai ki maiM taba taka bANa nahIM nikalavAU~gA jaba taka ki yaha patA na laga lAye ki bANa kisane pheMkA hai ? pheMkane vAlA kitanA lambA-caur3A hai ? vaha kitanA zaktizAlI hai ? vaha kisa varNa kA hai ? bANa kyoM pheMkA gayA ? kisa dhanuSya se pheMkA gayA ? vaha dhanuSya kaisA hai ? tUNIra kaisA hai ? pratyaMcA kaisI hai ? ye sArI bAteM mujhe jaba taka jJAta nahIM ho jAtI, taba taka maiM isa bANa ko nahIM nikalavAU~gA / bolo, isakA artha kyA hogA ? mAluMkAputra bolA- vaha mara jaaegaa| bANa ke nikalane se pahale hI mara jaaegaa| vaha jIvita nahIM raha sakegA 1 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kA tattvavAda | 271 000000000000 000000000000 buddha ne kahA-isIlie maiM kahatA hU~ ki bANa ko nikAlane kI jarUrata hai| bANa kisane banAyA, kahA~ se AyA, kisa prakAra se pheMkA gayA, kisa dhanuSya se pheMkA gayA, ina kalpanAoM meM ulajhane kI tumheM koI jarUrata nahIM hai / jina bAtoM meM ulajhane kI jarUrata hai, unhIM meM uljho| duHkha kyA hai ? duHkha kA hetu kyA hai ? nirvANa kyA hai aura nirvANa kA hetu kyA hai ? ye cAra Arya-satya haiN| inhIM ko jAnane kA prayatna karo ! pUrva pratipAdita vargIkaraNoM aura mImAMsAoM ke sandarbha meM maiM bhagavAna mahAvIra ke tAttvika vargIkaraNa kA vizleSaNa kruuNgaa| prArambha meM eka dhArA kI ora maiM iMgita karanA cAhatA huuN| vartamAna yuga ke kucha itihAsajJa aura kucha dArzanika jainadarzana ko vaizeSika, sAMkhya Adi darzanoM kA RNI mAnate haiN| kucha vidvAn likhate haiM ki paramANuvAda maharSi kaNAda kI dena hai / jainadarzana ne usakA anusaraNa kiyA hai| kucha vidvAn likhate haiM, jainadarzana sAMkhyadarzana kA hI rUpAntara hai / usakA tatvavAda maulika nahIM hai / ye dhAraNAe~ kyoM calatI haiM ? inakA rahasya khojanA jarUrI hai / ve vidvAn lekhaka yA to itihAsa ke kakSa taka pahuMcane kA tIvra prayatna nahIM karate yA ve sAmpradAyika bhAvanA ko puSTa karane kA prayatna kara rahe haiM / donoM meM se eka bAta avazya hai| mAlika ne naukara se kahA--jAo, bagIce meM pAnI sIMca aao| naukara bolA-mahAzaya ! isakI jarUrata nahIM hai / varSA ho rahI hai taba pAnI sIMcakara kyA karUM? mAlika ne kahA-varSA se Darate ho to chAtA le jaao| pAnI to sIMcanA hI hogaa| aba Apa dekhie, varSA ho rahI hai, phira pAnI sIMcane kI kyA jarUrata hai ? koI nhiiN| kintu mAlika kaha rahA hai ki varSA ho rahI hai to hone do| bhIgane kA Dara lagatA hai to chAtA le jaao| para pAnI sIMcanA hI hogA / usake sAmane chAte kI upayogitA hai| vaha usI ko samajha rahA hai| varSA se jo sahaja siMcana ho rahA hai, use yA to vaha samajha nahIM pA rahA hai yA jAna-bUjhakara nakAra rahA hai| mujhe lagatA hai ki yaha eka pravAha hai ki chAte kI bAta sujhAI jA rahI hai aura pAnI svayaM siMcita ho rahA hai, use svIkRta nahIM kiyA jA rahA hai| maharSi kaNAda ne vaizeSika sUtra bhagavAna mahAvIra ke bAda likhA thaa| sAMkhyadarzana kA vikAsa bhagavAna pArzva ke bAda aura bhagavAna mahAvIra ke Asa-pAsa huaa| kintu tattva ke viSaya meM sAMkhya aura jainadarzana kA dRSTikoNa svatantra hai| isalie tattva ke vargIkaraNa meM sAMkhyadarzana janadarzana kA AbhArI hai yA jainadarzana sAMkhyadarzana kA AbhArI hai, yaha nahIM kahA jA sktaa| sAMkhyadarzana sRSTivAdI hai aura sRSTivAda kI kalpanA usake tAttvika vargIkaraNa ke sAtha jur3I huI hai / jainadarzana dravya-paryAyavAdI hai| usake vargIkaraNa meM kucha tattva aise haiM jo sAMkhya ke prakRti aura puruSa ina donoM se sarvathA bhinna haiN| __ bhagavAna mahAvIra ne pA~ca astikAyoM kA pratipAdana kiyaa| rAjagRha ke bAhara guNazilaka nAma kA caitya thA / usakI thor3I dUrI para parivrAjakoM kA eka 'Avasatha' thA / usameM kAlodAyI Adi aneka parivrAjaka rahate the| eka bAra bhagavAna mahAvIra rAjagRha padhAre, guNazilaka caitya meM tthhre| rAjagRha meM 'mahuka' nAmakA zramaNopAsaka rahatA thaa| vaha bhagavAna ko vaMdana karane ke lie A rahA thaa| parivrAjakoM ne use dekhA, apane pAsa bulAyA aura kahA-tumhAre dharmAcArya zramaNa mahAvIra pA~ca astikAyoM kA pratipAdana karate haiN| tuma jAnate ho, dekhate ho? / mahuka ne kahA-jo padArtha kArya karatA hai, use hama jAnate haiM, dekhate haiM aura jo padArtha kArya nahIM karatA, use hama nahIM jAnate, nahIM dekhate haiM / parivrAjaka bole-tuma kaise zramaNopAsaka hue jo tuma tumhAre dharmAcArya ke dvArA pratipAdita astikAyoM ko nahIM jAnate, nahIM dekhte| unakA vyaMga suna mahuka bolA-AyuSmAn ! kyA havA cala rahI hai ? hA~ cala rahI hai| kyA calatI huI havA kA Apa rUpa dekha rahe haiM ? nhiiN| AyuSmAn ! hama havA ko nahIM dekhate kintu hilate hue pattoM ko dekhakara hama jAna lete haiM ki havA cala rahI hai| phUloM kI bhInI sugandha A rahI hai ? ESH appoo poottaa A .S O -da-/- - Jan Education International Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja abhinandana grantha 000000000000 000000000000 C MUMMS Din hA~, A rahI hai| sugandha ke paramANu hamArI nAsA meM praviSTa ho rahe haiM ? hA~, ho rahe haiN| kyA Apa nAsA meM praviSTa sugandha ke paramANuoM kA rUpa dekha rahe haiM ? nhiiN| AyuSmAn ! araNi kI lakar3I meM agni hai ? hA~, hai| kyA Apa araNi meM chipI huI agni kA rUpa dekha rahe haiM ? nhiiN| AyuSmAn ! kyA samudra ke usa pAra rUpa hai| hA~, hai| kyA Apa samudra ke pAravartI rUpoM ko dekha rahe haiM ? nhiiN| AyuSmAn ! maiM yA Apa, koI bhI parokSadarzI sUkSma, vyavahita aura dUravartI vastu ko nahIM jAnatA, nahIM dekhatA kintu vaha saba nahIM hotA, aisA nahIM hai| hamAre jJAna kI apUrNatA dravya ke astitva ko miTA nahIM sktii| yadi maiM pAMcoM astikAyoM ko sAkSAt nahIM jAnatA-dekhatA, isakA artha yaha nahIM hotA hai ki ve nahIM haiN| bhagavAna mahAvIra ne pratyakSa jJAna dvArA unakA sAkSAt kiyA hai, unheM jAnA-dekhA hai, isIlie ve unakA pratipAdana kara rahe haiN| isa prasaMga se jAnA jA sakatA hai ki paMcAstikAya kA vargIkaraNa anya tIthikoM ke lie kutuhala kA viSaya thA / isa viSaya meM ve jAnate nahIM the| unhoMne isa viSaya meM kabhI sunA-par3hA nahIM thaa| yaha unake lie sarvathA nayA viSaya thA / mahuka ke tarkapUrNa uttara se bhI ve astikAya kA marma samajha nahIM paaye| kucha dina bAda phira parivrAjakoM kI goSThI judd'ii| usameM kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI Adi aneka parivrAjaka sammilita the / unameM phira mahAvIra ke paMcAstikAya para carcA clii| kAlodAyI ne kahA-zramaNa mahAvIra pA~ca astikAyoM kA pratipAdana karate haiM--dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya / ve kahate haiM ki cAra astikAya ajIvakAya haiM / eka jIvAstikAya jIva hai| cAra astikAya amUrta haiM / eka pudgalAstikAya mUrta hai / yaha kaise ho sakatA hai ? usa samaya bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha ziSya gautama rAjagRha se guNazilaka caitya kI ora jA rahe the| una parivrAjakoM ne gautama ko dekhA aura ve paraspara bole-dekho, ve gautama jA rahe haiM / mahAvIra kA inase adhika adhikRta vyakti kauna milegA? acchA hai hama unake pAsa caleM aura apanI jijJAsA ko unake sAmane rkheN| usa samaya eka saMnyAsI dUsare saMnyAsI ke pAsa muktabhAva se calA jAtA, bulA letA, apane sthAna meM Amantrita kara letA-isameM koI kaThinAI nahIM thii| muktabhAva aura mukta vAtAvaraNa thaa| isalie parivrAjakoM ko gautama ke pAsa jAne meM koI kaThinAI nahIM huii| ve saba uThe aura gautama ke pAsa pahu~ca gye| unhoMne kahA-tumhAre dharmAcArya ne paMcAstikAya kA pratipAdana kiyA hai / kyA yaha yuktisaMgata hai ? gautama ne unase kahA--AyuSmAn parivrAjako ! hama asti ko nAsti nahIM kahate aura nAsti ko asti nahIM kahate / hama sampUrNa astibhAva ko asti kahate haiM aura sampUrNa nAstibhAva ko nAsti kahate haiN| tuma svayaM isa para manana karo aura ise dhyAna se dekho| gautama parivrAjakoM ko saMkSipta uttara dekara Age cale gaye / kAlodAyI ne socA-paMcAstikAya ke viSaya meM hamane mahuka ko pUchA, phira gautama ko puuchaa| unhoMne apane-apane DhaMga se uttara bhI diye| para jaba mahAvIra svayaM yahA~ upasthita haiM, taba kyoM na hama mahAvIra se hI usa viSaya meM pUche / kAlodAyI ke paira bhI mahAvIra kI dizA meM bar3ha gaye / usa samaya bhagavAn mahAvIra mahAkathA kara rahe the / kAlodAyI vahA~ pahu~cA / bhagavAn ne use dekhakara kahA-kAlodAyI ! tuma loga goSThI kara rahe the aura usa goSThI meM mere dvArA pratipAdita paMcAstikAya ke viSaya meM carcA kara rahe the| kyoM yaha ThIka hai na ? RARO OG FESSET www.jamelibrary.org Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kA tatvavAda | 273 000000000000 000000000000 JAMITING CommoD prAmA .. ... hA~, bhante ! vaisA hI hai, jaisA Apa kaha rahe haiN| kAlodAyI ! tumhArI jijJAsA hai ki maiM paMcAstikAya kA pratipAdana karatA hU~, vaha kaise ? kAlodAyI ! tumhI batAo, paMcAstikAya haiM yA nahIM ? yaha prazna kisako hotA hai, cetana ko yA acetana ko? AtmA ko yA anAtmA ko? bhante ! AtmA ko hotA hai / kAlodAyI ! jise tuma AtmA kahate ho use maiM jIvAstikAya kahatA huuN| jIva cetanAmaya pradezoM kA avibhakta kAya hai, isalie maiM use jIvAstikAya kahatA huuN| kAlodAyI ! tuma mere pAsa Aye ho, kaise Aye ? mante ! calakara AyA hai| kyA tuma jAnate ho ki machalI pAnI meM tairatI hai ? hA~, bhante ! jAnatA huuN| tairane kI zakti machalI meM hai yA pAnI meM ? bhante ! tairane kI zakti machalI meM hai| to kyA vaha pAnI ke binA taira sakatI hai ? nahIM bhante ! aisA nahIM hotaa| machalI ko tairane ke lie pAnI kI apekSA hai, usI prakAra jIva aura pudgala ko gati karane ke lie gati tattva kI apekSA hai| jo dravya jIva aura pudgala kI gati meM apekSita sahayoga karatA hai, use maiM dharmAstikAya kahatA huuN| machalI pAnI ke bAhara AtI hai aura bhUmi para A sthira ho jAtI hai / sthira hone kI zakti machalI meM hai kintu bhUmi use sthira hone meM sahArA detI hai / jIva aura pudgala meM sthiti kI zakti hai para unakI sthiti meM jo apekSita sahayoga karatA hai, usa sthiti tattva ko maiM adharmAstikAya kahatA huuN| gati tattva aura sthiti tattva donoM astikAya haiN| inakI avibhakta pradeza-rAzi AkAza ke bRhad bhAga meM phailI huI hai / AkAza ke jisa khaNDa meM ye haiM, vahA~ gati hai, spaMdana hai, jIvana hai aura parivartana hai| isa AkAza-khaNDa ko maiM loka kahatA hU~ / isase pare jo AkAza-khaNDa hai, use maiM 'aloka' kahatA huuN| loka kA AkAza-khaNDa sAnta hai, sasIma hai / aloka kA AkAza-khaNDa ananta hai, asIma hai| tuma dekha rahe ho ki yaha per3a, yaha manuSya, yaha makAna kahIM na kahIM Tike hue haiM / tumane dekhA hai ki pAnI ghar3e meM TikatA hai / ghar3A phUTa jAtA hai, pAnI Dhula jAtA hai| pAnI ko Tikane ke lie koI AdhAra caahie| isI prakAra dravyoM ko bhI AdhAra kI apekSA hotI hai / eka dravya astitva meM hai, usameM AdhAra dene kI kSamatA hai, use maiM AkAzAstikAya kahatA huuN| tuma dekha rahe ho sAmane eka per3a hai / kyA dekha rahe ho? mante ! usakA harA raMga dekha rahA huuN| kyA usakI sugandha nahIM A rahI hai ? bhante ! A rahI hai| kyA isameM rasa nahIM hai ? bhante ! hai| isakI komala pattiyoM kA sparza mana ko AkarSita nahIM karatA? bhante ! karatA hai| kAlodAyI ! jisameM varNa, gandha, rasa aura sparza hotA hai, use maiM pudgalAstikAya kahatA huuN| maiMne astikAyoM ko jAnA hai, dekhA hai / isIlie maiM pA~ca astikAyoM kA pratipAdana karatA hU~ / inakA pratipAdana maiM kisI zAstra ke AdhAra para nahIM kara rahA hU~, kintu apane pratyakSa jJAna ke AdhAra para kara rahA huuN| . Malai POPVAS SERO Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 LUNT mahAvIra kA tAttvika pravacana sunakara kAlodAyI kA mana samAhita ho gyaa| yaha paMcAstikAya kA vargIkaraNa maulika hai / bhAratIya darzanoM ke tAttvika vargIkaraNa ko sAmane rakhakara unakA tulanAtmaka adhyayana karane vAlA yaha kahane kA sAhasa nahIM karegA ki yaha vargIkaraNa dUsaroM se RNa-prApta hai| kucha vidvAn svalpa adhyayana ke AdhAra para vicitra-sI dhAraNAe~ banA lete haiM aura unheM Age bar3hAte cale jAte haiM / yaha bahuta hI gambhIra cintana kA viSaya hai ki vidvad jagat meM aisA ho rahA hai| kahIM na kahIM koI AvaraNa avazya hai| AvaraNa ke rahate sacAI pragaTa nahIM hotii| mujhe eka ghaTanA yAda A rahI hai / eka rAjakumArI ko saMgIta kI zikSA denI thii| vINA-vAdana aura saMgIta ke lie rAjakumAra udayana kA nAma sUrya kI bhAMti camaka rahA thA / rAjA ne kUTa-prayoga se udayana ko upalabdha kara liyaa| rAjA rAjakumArI ko saMgIta sikhAnA cAhatA thA aura donoM ko samparka se bacAnA bhI cAhatA thaa| isalie donoM ke bIca meM yavanikA bAMdha . dii| donoM ke manoM meM bhI yavanikA bA~dhane kI ceSTA kii| udayana se kahA gayA--rAjakumArI aMdhI hai| vaha tumhAre sAmane baiThane meM sakucAtI hai / ataH vaha yavanikA ke bhItara baitthegii| rAjakumArI se kahA gayA-udayana kor3hI hai / vaha tumhAre sAmane baiThane meM sakucAtA hai / ataH vaha yavanikA ke bAhara baiThegA / zikSA kA krama cAlU huA aura kaI dinoM taka calatA rahA / eka dina udayana saMgIta kA abhyAsa karA rahA thaa| rAjakumArI bAra-bAra skhalita ho rahI thii| udayana ne kaI bAra TokA, phira bhI rAjakumArI usake svaroM ko pakar3a nahIM skii| udayana kucha kruddha ho gyaa| usane Aveza meM kahA-jarA sa~bhala kara clo| kitanI bAra batA diyA, phira bhI dhyAna nahIM detI ho / Akhira andhI jo ho| rAjakumArI ke mana para coTa lgii| vaha baukhalA utthii| usane bhI Aveza meM kahA-kor3hI ! jarA saMbhalakara bolo ! udayana ne socA, kor3hI kauna hai ? maiM to kor3hI nahI huuN| phira rAjakumArI ne kor3hI kaise kahA ? rAjakumArI ne bhI isI prakAra socA-maiM to andhI nahIM huuN| phira udayana ne andhI kaise kahA ? sacAI ko jAnane ke lie donoM tar3apa utthe| yavanikA ko haTAkara dekhA-koI andhI nahIM hai aura koI kor3hI nahIM hai / bIca kA AvaraNa yaha dhAraNA banAye hue thA ki yavanikA ke isa pAra andhApana hai aura usa pAra kodd'| AvaraNa haTA aura donoM bAteM haTa gii| mujhe lagatA hai jainadarzana kI maulikatA ko samajhane meM bhI koI AvaraNa bIca meM A rahA hai / aba use haTAnA hogaa| paramANuvAda kA vikAsa vaizeSikadarzana se huA hai, phira jainadarzana ne use apanAyA hai| cetana aura acetana--- isa dvaita kA pratipAdana sAMkhyadarzana ne kiyA hai, phira jainadarzana ne use apanAyA hai| yaha saba aise prastuta kiyA jA rahA hai ki mAno jainadarzana kA apanA koI maulika rUpa hai hI nhiiN| vaha sArA kA sArA RNa lekara apanA kAma calA rahA hai| satya yaha hai ki paramANu aura pudgala ke bAre meM jitanA gambhIra cintana jaina AcAryoM ne kiyA hai, utanA kisI bhI darzana ke AcAryoM ne nahIM kiyaa| sAMkhyadarzana kI prakRti aura usakA vistAra eka pudgalAstikAya kI paridhi meM A jAtA hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA astitva usase sarvathA svatantra hai / jainadarzana kI prAcInatA kI asvIkRti, usake AdhArabhUta Agama-sUtroM ke adhyayana kI paramparA ke abhAva aura jaina vidvAnoM kI upekSAvRtti ne aisI sthiti kA nirmANa kiyA hai ki jainadarzana kA deya usI ke lie RNa ke rUpa meM samajhA jA rahA hai| bhagavAna mahAvIra ne vastu-mImAMsA aura mUlya-mImAMsA-donoM dRSTiyoM se tattva kA vargIkaraNa kiyA / vastumImAMsA kI dRSTi se unhoMne paMcAstikAya kA pratipAdana kiyA aura mUlya-mImAMsA kI dRSTi se unhoMne nau tattvoM kA nirUpaNa kiyaa| cArvAka kA tAttvika vargIkaraNa kevala vastu-mImAMsA kI dRSTi se hai| usake anusAra pRthvI, jala, agni aura vAyu-ye cAra tattva haiN| unase nirmita yaha jagat bhautika aura dRzya hai / adRzya sattA kA koI astitva nahIM hai| nyAyadarzana ke praNetA maharSi gautama kA tAttvika vargIkaraNa eka prakAra se pramANa-mImAMsA hai / vaizeSikadarzana kA tAttvika vargIkaraNa naiyAyikadarzana kI apekSA vAstavika hai| usameM guNa, karma, sAmAnya aura vizeSa kI vyavasthita vyAkhyA milatI hai| jainadarzana kI dRSTi se inakI svatantra sattA nahIM hai| ye dravya ke hI dharma haiN| sAMkhyadarzana kA tAttvika vargIkaraNa sRSTikrama kA pratipAdana karatA hai| inake paccIsa tattvoM meM maulika tattva do haiM-prakRti aura puruSa / zeSa teIsa tattva prakRti ke vikAra haiM / unakA svataMtra astitva nahIM hai| paMcAstikAya ke vargIkaraNa meM pAMcoM - sa . For Private & Personal use only Educad Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kA tattvavAda | 275 000000000000 000000000000 Guy TAN .....> PANKA ......." dravyoM kA svataMtra astitva hai| koI bhI dravya kisI kA guNa yA avAntara vibhAga nahIM hai| gati, sthiti, avagAha, caitanya tathA varNa, gaMdha, rasa aura sparza-ye viziSTa guNa haiN| inhIM ke dvArA unakI svataMtra sattA hai| isa vargIkaraNa meM na pramANa-mImAMsA hai, na guNoM kI svataMtra sattA kI svIkRti aura na saSTi kA krama / isameM dRzya aura adRzya, bhautika aura abhautika astitvoM kA pratipAdana hai / isa dRSTi se yaha vargIkaraNa maulika aura vAstavika hai| vastu-mImAMsA aura mUlya-mImAMsA kA vargIkaraNa eka sAtha kiyA hotA to vaha naiyAyika, vaizeSika aura sAMkhya darzana jaisA milA-julA vargIkaraNa hotaa| usakI vaijJAnikatA samApta ho jaatii| paMcAstikAya ke kArya ke viSaya meM saMkSipta carcA ho cukI hai| phira bhI usa viSaya meM mahAvIra aura gautama kA eka saMvAda maiM prastuta karanA cAhU~gA / gautama ne pUchA-bhaMte ! dharmAstikAya se kyA hotA hai ? bhagavAna ne kahA-gautama ! AdamI cala rahA hai, havA cala rahI hai, zvAsa cala rahA hai, vANI cala rahI hai, A~kheM palaka jhapakA rahI haiN| yaha saba dharmAstikAya ke sahAre se ho rahA hai / yadi vaha na ho to nimeSa aura unmeSa nahIM ho sakatA / yadi vaha na ho to AdamI bola nahIM sakatA / yadi vaha na ho to AdamI soca nahIM sakatA / yadi vaha nahIM hotA to saba kucha putalI kI taraha sthira aura spandanahIna hotaa| upaniSad ke RSiyoM ne kahA ki yadi AkAza nahIM hotA to Ananda nahIM hotaa| Ananda kahA~ hotA hai ? AkAza hai, tabhI to Ananda hai| ThIka isI bhASA meM bhagavAna mahAvIra ne kahA-dharmAstikAya nahIM hotA to spandana bhI nahIM hotaa| tuma pUcha rahe ho aura maiM uttara de rahA hU~, yaha isIlie ho rahA hai ki dharmAstikAya hai| yadi vaha nahIM hotA to na tuma pUcha sakate aura na maiM uttara de sakatA / hama milate bhI nahIM / jo jahA~ hai, vaha vahIM hotA / hamArA milana, vANI kA milana, zarIra kA milana, vastu kA milana jo ho rahA hai, eka vastu eka sthAna se dUsare sthAna para A-jA rahI hai, yaha saba usI gati-tattva ke mAdhyama se ho rahA hai| vaha apanA sahArA itane udAsIna bhAva se de rahA hai ki kisI ko koI zikAyata nahIM hai| usameM cetanA nahIM hai, isalie na upakAra kA ahaMkAra hai aura na koI pakSapAta / vaha svAbhAvika DhaMga se apanA kArya kara rahA hai / gautama ne pUchA-bhaMte ! adharmAstikAya se hotA hai ? bhagavAna ne kahA-tuma abhI dhyAna kara Ae ho / usameM tumhArA mana kahA~ thA ? bhaMte ! kahIM nahIM / maiMne mana ko niruddha kara diyA thaa| bhagavAna bole-yaha nirodha, ekAgratA, sthiratA adharmAstikAya ke sahAre hotA hai / yadi vaha nahIM hotA to na mana ekAgra hotA, na mauna hotA aura na tuma A~kha mUMdakara baiTha sakate / tuma calate hI rahate / isa ananta AkAza meM avirAma calate rahate / jisa bindu se cale usa para phira kabhI nahIM pahuMca pAte / ananta AkAza meM kho jAte / kintu gati ke pratikUla hamArI sthiti hai, isIlie hama kahIM Tike hue haiN| isa kArya meM adharmAstikAya vaise hI udAsIna bhAva se hamArA sahayoga kara rahA hai, jaise gati meM dharmAstikAya / gautama ne pUchA-AkAza meM kyA hotA hai ? bhagavAna ne kahA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya-ina sabakA astitva AkAza ke astitva para nirbhara hai| vaha una sabako AdhAra de rahA hai| jisa AkAza-khaNDa meM dharmAstikAya hai, usI meM adharmAstikAya hai, usI meM jIvAstikAya aura usI meM pudgalAstikAya hai| AkAza kI yaha avakAza dene kI kSamatA nahIM hotI to ye eka sAtha nahIM hote / usake abhAva meM ina sabakA sadbhAva nahIM hotaa| gautama ne pUchA-bhaMte ! jIva kyA karatA hai ? bhagavAna ne kahA-vaha jJAna karatA hai, anubhava karatA hai| usake pAsa indriyA~ haiN| vaha dekhatA hai, sunatA hai, sUMghatA hai, cakhatA hai aura chUtA hai| sAmane harA raMga hai| A~kha ne dekhA, usakA kAma ho gyaa| pattiyoM kI khanakhanAhaTa ho rahI hai| kAna ne sunA, usakA kAma samApta / havA ke sAtha Ane vAlI sugaMdha kA nAka ne anubhava kiyA, usakA kAma samApta / jIbha ne phala kA rasa cakhA aura usakA kAma pUrA ho gyaa| hAtha ne tane ko chuA aura usakA kAma pUrA ho gyaa| kintu kula milAkara vaha kyA hai ? yaha na A~kha jAnatI hai aura na kAna / inake bikhare hue anubhavoM NSSC PRESS MIUMOR SARONS SES Smarati Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ko sameTa kara saMkalana karane vAlA jo hai, vaha hai mana / usake lie harA raMga, pattiyA~, puSpa, phala aura chAla-ye alagaalaga nahIM haiM kintu eka hI per3a ke vibhinna rUpa haiN| indriyoM ke jagat meM ve alaga-alaga hote haiM aura mana ke jagat meM ve saba abhinna hokara per3a bana jAte haiN| mana socatA hai, manana karatA hai, kalpanA karatA hai aura smRti karatA hai| jIva ke pAsa buddhi hai| vaha mana ke dvArA prApta sAmagrI kA viveka karatI hai, nirNaya detI hai aura usameM kucha adbhuta kSamatAe~ haiN| vaha indriya aura mana se sAmagrI prApta kiye binA hI kucha viziSTa bAteM jAna letI hai / ye (indriya, mana aura buddhi) saba jIva kI cetanA ke bhautika saMskaraNa haiM / isalie ye pudgaloM ke mAdhyama se eka ko jAnate haiM / ye jJeya kA sAkSAtkAra nahIM kara sakate / zuddha cetanA z2aya kA sAkSAtkAra karatI hai / vaha kisI mAdhyama se nahIM jaantii| isIlie hama use pratyakSa jJAna yA atIndriya jJAna kahate haiM / yaha jJAna kA sampUrNa kSetra jIva ke adhikAra meM hai| gautama ne pUchA-bhaMte ! pudgala kA kyA kArya hai ? bhagavAn ne kahA-AdamI zvAsa letA hai, socatA hai, bolatA hai, khAtA hai-yaha saba pudgala ke AdhAra para ho rahA hai| zvAsa kI vargaNA (pudgala samUha) hai, isalie vaha zvAsa letA hai| mana kI vargaNA hai isalie vaha socatA hai| bhASA kI vargaNA hai, isalie vaha bolatA hai| AhAra kI vargaNA hai, isalie vaha khAtA hai| yadi ye vargaNAe~ nahIM hotI to na koI zvAsa letA, na koI socatA, na koI bolatA aura na koI khaataa| jitane dRzya tattva haiM, ve saba pudgala kI vargaNAeM haiN| pudgalAstikAya kA svarUpa eka hai, phira bhI kArya ke AdhAra para usakI aneka vargaNAeM haiN| use eka udAharaNa ke dvArA samajhA jA sakatA hai| eka gvAlA bher3oM ko carAtA thaa| ve aneka logoM kI thiiN| use ginatI karane meM kaThinAI hotI thii| usane eka rAstA nikaalaa| eka-eka mAlika kI bher3oM kA eka-eka varga banA diyA aura unheM eka-eka raMga se raMga diyaa| use suvidhA ho gii| yaha vargaNAoM kA vibhAjana bhI kArya-bodha kI suvidhA ke AdhAra para kiyA gayA hai / jIva kI jitanI bhI pravRtti hotI hai, vaha pudgala kI sahAyatA se hotI hai / yadi vaha nahIM hotA to koI pravRtti nahIM hotii| saba kucha niSkriya aura nirvIrya hotA / .... RROR emAlA 00 ------------ viNaeNa Naro, gaMdheNa caMdaNaM somayAi rynniyro| mahuraraseNa amayaM, jaNapiyattaM lahai bhuuvnne|| -dharmaratnaprakaraNa, 1 adhikAra jaise sugandha ke kAraNa caMdana, saumyatA ke kAraNa candramA aura madhuratA ke kAraNa amRta jagatpriya haiM, aise hI vinaya ke kAraNa manuSya logoM meM priya bana jAtA hai| ---------- ----------- SRO Llein Education International Fer Private Personal use only www.cainelibrary.org Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SNo-0-0--0--0--0--0--0-0--0-0-0-0---0--0-0-0-12 0 DA0 nandalAla jaina [prAdhyApaka, rasAyanazAstra vibhAga, gRha vijJAna mahAvidyAlaya, jabalapura] jJAna, yoga-sApekSa hai, vijJAna prayoga-sApekSa / vartamAna yuga prAyogika satyApana kA yuga hai| janadarzana kI AtmajJAna-sApekSa dhAraNAe~ vijJAna kI kasauTI para kasane kA eka svatantra vicAra-pradhAna prayatna prastuta lekha meM kiyA / gayA hai| 000000000000 000000000000 ta-o------ ------------------------- Adhunika vijJAna aura jaina mAnyatAe~ WILLYS STOK dhagamya ho evA dharma aura mAraparatA pAI jA AN samIcInatA ke avayava : vicAra aura parIkSaNa parIkSApradhAnI svAmI samaMtabhadra ne saMsAra ke duHkhoM se trANa dene vAle, uttama sukha ko dhAraNa karAne vAle tathA karma-mala ko dUra karane vAle samIcIna sAdhana ko dharma batalAyA hai / yadyapi sukha-duHkha aura karma-akarma ke viSaya meM buddhijIviyoM ne sAdhAraNa jana ko apane tarka-vitarkoM se sadaiva bhUla-bhUlaiyA meM DAlane kA prayAsa kiyA hai, para samaMtabhadra kii| ukta paribhASA kA vizleSaNa batAtA hai ki vibhinna guNoM se yukta samIcIna mAdhyama hI dharma hai / vastutaH samIcIna vaha hai jo muktipravaNa ho, sahaja bodhagamya ho evaM parIkSaNIya ho / pichale tIna hajAra varSoM meM vaicArika paddhati hI samIcInatA ko nirdhArita karane kA pramukha mAdhyama rahI hai| dharma aura jIvana-sambandhI vibhinna tattvoM aura prakriyAoM ke zAstrokta vivaraNoM meM paryApta satyAnveSaNa-kSamatA, sUkSma-dRSTi evaM gahana-vicAraparatA pAI jAtI hai| vAstava meM pAzcAtya vicArakoM ne jainoM ko vargIkaraNa-vizArada evaM tIkSNa bauddhika mAnA hai| vaicArika paddhati meM eka ora jahA~ jJAna kI gahanatA pAI jAtI hai, vahIM dUsarI ora kalpanA-zakti kI sUkSmatA bhI hotI hai / isa sUkSmatA kI sthUla parIkSA saMbhava nahIM rahI hai, phalataH zAstroM ko sarvocca pramANa mAnane kI pravRtti kA udaya huaa| tattvajJAna ke lie Avazyaka pramANoM meM zAstrapramANa eka pramukha avayava mAnA jAne lgaa| pichale pAMca sau varSoM meM satyAnveSaNa kA eka nayA mAdhyama sAmane AyA hai, jisameM tathyoM evaM vicAroM kA prayogoM dvArA satyApana kiyA jAtA hai / inake viSaya meM pratyakSa jJAna prApta karane ke lie sUkSmadarzI, dUradarzI evaM anya sugrAhI upakaraNoM kI sajjA kI gaI hai / vastutaH vartamAna yuga prAyogika satyApana kA yuga hI mAnA jAtA hai / isa yuga meM vaicArika paddhati kI ekamAtra satyatA para kAphI TIkA-TippaNI huI hai aura aba yaha mAnA jAne lagA hai ki vastutaH ye donoM paddhatiyA~ eka dUsare kI pUraka haiM / jahA~ vaicArika paddhati meM buddhi-cakSu hI nipuNa hote haiM, vahA~ prAyogika paddhati meM carmacakSu yA yantra-cakSu apanA karizmA pradarzita karate haiN| ye yantra-cakSu adRzya yA amUrta jagat sambandhI vicAroM kI samIcInatA kI parIkSA ke lie to prayukta kiye hI jA sakate haiN| jJAna aura darzana kA samanvaya - vAstava meM, jainadarzana meM jIva yA cetana ko jJAna-darzana dvArA abhilakSaNita karane kI bAta atyanta mahattvapUrNa hai| lekina jJAna aura darzana kI zAstrokta paribhASAyeM vyAvahArika mAnyatAoM se ekadama mela nahIM khAtI haiM / vastutaH hameM jJAna ko nirAkAra aura darzana ko sAkAra mAnanA caahie| isa dRSTi se jahA~ jJAna vaicArika paddhati ko nirUpita karatA hai vahA~ darzana prayogAtmaka paddhati ko nirUpita kregaa| phalataH vastu tattva kA jJAna ina donoM paddhatiyoM ke samanvaya COM ADI M . S. B E /mamichitremerge Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ...... HzANa se prApta hotA hai / yadi zAstrokta 'jJAna' kI paribhASA hI sahI mAnI jAve, to bhI darzana bauddhika paddhati ko nirUpita karegA aura 'jJAna' prayogAtmaka paddhati ko| isa dRSTi se jainadarzana kA 'jJAna' zabda Aja ke 'vijJAna' zabda kA paryAyavAcI bana jAtA hai / lekina dharmasammata 'jJAna' ko traikAlya-prAmANikatA dI gaI hai, jo vijJAna nahIM mAnatA hai / antardvandva aura vaijJAnika kasauTI dhArmika mAnyatA ke anusAra hama avasarpiNI yuga meM cala rahe haiM aura hamArI pragati nakArAtmaka ho rahI hai / yaha tathya AdhyAtmikatA kI dRSTi se hI sahI baiThatA hai, bhautika dRSTi se to yaha yuga pragati kI sImAoM ko sparza karatA pratIta hotA hai| pichale pA~ca hajAra varSa kA itihAsa isakA sAkSI hai ki hama kaise jaMgaloM se nikalakara nagarI-jIvana meM Aye / Aja kA sAdhAraNa-jana bhI isa duvidhA meM hai ki vaha apane isa vikAsa ko pragati kahe yA avanati ? tabhI use dhyAna AtA hai-sAkAra jJAna / vAstavika jJAna to vaha hai jo prayogasiddha tathyoM ke AdhAra para kiyA jAye / hamAre zAstrokta jJAna kI prAmANikatA bhI Aja prAyogika kasauTI para khare utarane para nirbhara ho gaI hai| vastutaH jo dArzanika siddhAnta prAyogika tathyoM ke jitane hI nikaTatama hoMge, ve utane hI prAmANika mAne jAyeMge / vaijJAnika vRddhi aura prayogakalA ke vikAsa ke samaya aise bahuta se tathyoM kA patA calA jo pUrva aura pazcima ke darzanoM se mela nahIM khAte the| udAharaNArtha, 'caturbhUtamayaM-jagat' kA siddhAnta levoziye ke samaya meM pUrNata: asatya siddha ho gayA-jaba yaha patA calA ki jala tattva nahIM hai, hAiDrojana aura AksIjana kA yaugika hai / vAyu tattva nahIM hai, vaha nAiTrojana, AksIjana Adi kA mizraNa hai| agni tattva nahIM hai, vaha to rAsAyanika kriyAoM meM utpanna USmA hai / pRthvI bhI tattva nahIM hai, yaugika aura mizraNoM kA vividha prakAra kA samuccaya hai| sUrya-pRthvI kI sApekSa-gati ke viSaya meM bhI pUrva-pracalita mata bhrAmaka siddha huA hai aura aba yaha mAnA jAtA hai ki pRthvI Adi graha sUrya ke cAroM ora ghUmate haiM (jainamata ke anusAra sUrya Adi graha meru (pRthvI) ko pradakSiNA karate haiN)| ajIva se jIva kI utpatti sambandhI saMmUrchana janmavAda bhI pAzcara ke prayogoM se samApta ho gayA hai| bIsavIM sadI ke pUrvArddha meM paramANuoM kI avibhAgitva evaM avinAzitva sambandhI mAnyatAyeM bhI truTipUrNa pramANita ho gii| ina vaijJAnika tathyoM se hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki prayoga-pramANita vicAra hI samIcInatA ke nidarzaka ho sakate haiM / anya vicAroM ko hameM tatkAlIna tathyoM evaM mAnyatAoM ke rUpa meM hI svIkAra karanA hogA, samIcIna jJAna ke rUpa meM nahIM / uparyukta udAharaNa prAyaH bhautika jagat se sambandhita hai jo prayogasiddha nahIM pAye gaye haiN| inase yaha niSkarSa nahIM nikAlanA cAhie ki hamAre zAstroM kA bhautika jagat-sambandhI samasta vivaraNa hI truTipUrNa hai / jainadarzana ke bahuta se siddhAnta aise haiM jo vijJAna kI kasauTI para Aja bhI khare utara rahe haiM aura saMbhavataH ve trikAlAbAdhita satya bane raheMge / vastutaH jIvana yA jagat ke do mUlabhUta pakSa hote haiM-naitika aura bhautika / dharma ke bhI do pakSa haiM-AcAra aura vicAra / naitika vicAroM kI trikAlAbAdhitatA saMbhava ho sakatI hai, para bhautika tattvoM aura AcAroM meM dezakAlAdi kI apekSA sadaiva parivartana, parivarddhana evaM rUpAntaraNa hotA rahatA hai / ina tattvoM ko trikAlAbAdhita rUpa meM satya nahIM mAnA jA sakatA / mahAvIra ke upadezoM meM avaktavyavAda, paramANu aura unakA bandha, jIvavAda Adi kucha aisI mAnyatAe~ haiM jinase hameM unakI gahana cintana zakti evaM sUkSma nirIkSaNakSamatA kA bhAna hotA hai| ye mAnyatAeM paccIsa sau varSa bAda bhI prayoga-siddha banI huI haiN| inake kAraNa hameM apanI anya mAnyatAoM ko parakhane ke lie protsAhana milatA hai| jJAna aura usakI prApti ke upAya zAstrokta mAnyatA ke anusAra jJAna do prakAra kA hotA hai-pratyakSa aura parokSa / AdhyAtmika dRSTi se to kevala AtmasApekSa jJAna hI pratyakSa mAnA jAtA hai / indriyoM evaM mana kI sahAyatA se hone vAlA jJAna parokSa kahalAtA hai / vastutaH nandIsUtra meM indriya jJAna ko bhI pratyakSa mAnA gayA hai jo laukika dRSTi se ucita hI hai| vaijJAnika dRSTi se Aja vibhinna prakAra ke sUkSma, arddhasUkSma evaM anya sUkSmadarzI, dUradarzI Adi upakaraNa bhI jJAna prApta karane meM sahAyaka ho rahe haiM / cUMki ina upakaraNoM kA zAstroM meM nagaNya ullekha milatA hai, ataH zAstra-nirmANa-kAla meM upakaraNoM ke abhAva kA anumAna sahaja ho jAtA hai| cUMki indriyA~ to sthUlagrAhI haiM, ata: sUkSma padArthoM kA jJAna mana kI sahAyatA se hI kiyA gayA hogA / kisI bhI jJAna kI prAmANikatA usake avisaMvAditva, apUrvArthagrAhitva yA grahItagrAhitva Adi guNoM ke PARAN 2808 NP Manomenatoma 3. Personalised www.iainelibrary.org Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura jaina maanytaaeN| 276 000000000000 000000000000 kAraNa hotI hai, jisameM pratyakSa, anumAna evaM Agama (parokSa) sahAyaka hote haiN| Aja upakaraNoM ke dvArA prastuta jJAna ke kAraNa prAcIna jJAna meM kAphI visaMvAda pratIta hone lagA hai, ataeva usakI prAmANikatA meM sandeha honA asvAbhAvika nahIM hai| zAstroM meM indriyoM dvArA jJAna kI prApti kI jo prakriyA batAI gaI hai, vaha nitAnta vaijJAnika hai / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA vaijJAnika paddhati meM bhI prArambha meM prayoga kiye jAte haiN| unameM vibhinna prakAra se sUkSma aura sthUla nirIkSaNa kiye jAte haiN| purAtanakAla meM prayogoM kI paramparA to nahIM rahI, para prakRti nirIkSaNa khUba hotA thaa| ina nirIkSaNoM ko avagraha kahA jA sakatA hai / ina nirIkSaNoM meM niyamitatAyeM dekhanA aura anumAna karanA IhA' hI hai / ina niyamitatAoM ko saMkalpanA kahA jAtA hai| ina niyamitatAoM kI vyApakatA kA jJAna inheM siddhAnta yA avAya banA detA hai| jaba ye niyamitatAyeM sArvatrika hotI haiM, to ve niyama bata jAtI haiN| vijJAna kI prakriyA meM svayaM ke samAna dUsaroM ke prayoga aura nirIkSaNa bhI mahattvapUrNa hote haiN| vastutaH vijJAna kI pragati kA mUla kAraNa dUsaroM ke prayogoM, nirIkSaNoM va niSkarSoM kI prAmANikatA hI hai, jisake AdhAra para Age ke prayoga kiye jAte haiM / kabhI-kabhI naye prayogoM meM purAne niSkarSoM kA avisaMvAditva bhI khatare meM par3a jAtA hai / phalataH naye tathyapUrNa pariNAmoM ke anurUpa niSkarSa sthira kiye jAte haiN| isa prakAra vaijJAnika prakriyA pUrva jJAna ko samucita mahattva detI huI jJAna kI mazAla ko nita naye kSitijoM meM pahu~cAtI hai| AdhyAtmika jJAna ke atirikta anya zAstra-varNita jJAna indriya aura mana kI sahAyatA se hI prApta kiyA pratIta hotA hai| upakaraNoM kI sahAyatA se indriyajJAna ke niSkarSoM meM kAphI parivartana kI AvazyakatA huI hai / hama yahA~ eka sAmAnya udAharaNa le sakate haiM, indriyoM kI prApyakAritA / yaha mAnA jAtA hai ki cakSu ko chor3akara sabhI indriyoM kA jJAna prApyakAritva ke kAraNa hotA hai / vastutaH cakSu aura zrotra indriya kI sthiti lagabhaga eka-sI hai / jaise cakSu dRzya padArtha ke pAsa pahuMcakara usakA jJAna nahIM karatI, vaise hI zrotra bhI zabdotpatti ke sthAna taka pahu~cakara usakA jJAna nahIM krtaa| jaise kolAhala ke samaya zabdoM ke zravaNa kI aspaSTatA hotI hai, vaise hI agaNita dRzya padArthoM kI upasthiti meM cakSu bhI yathArtha rUpa se sabhI padArtha nahIM dekha paatii| sUkSmAntarita dUrArtha vastuoM kI cakSugrAhitA jaise bhinna-bhinna koTi kI hotI hai, vaise hI zabdoM kI sthiti hai / jaise kAna meM zabdotpatti kAna meM vidyamAna jhilliyoM ke anurUpI kampanoM ke kAraNa hotI hai, vaise hI cakSu dvArA rUpAdi kA jJAna bhI padArtha dvArA vyavahita kiraNoM ke cAkSuSa kemare para par3ane ke bAda hI hotA hai / AMtarika kampanoM ke binA na zabda sunAI par3a sakatA hai aura vastu dvArA prakSipta prakAza kiraNoM ke binA na rUpAdi kA jJAna ho sakatA hai / isa prakAra cakSu aura zrotra kI prakriyA bilakula eka-sI hai| phira bhI, eka ko prApyakArI mAnA gayA hai aura dUsare ko apraapykaarii| isakA kAraNa spaSTa hai ki zabda ke sambandha meM kAnoM meM hone vAle kampana kiMcit anubhavagamya haiN| ve bhautika haiM, ata: indriya-grAhya haiM / rUpAdi ke jJAna meM prakAza kiraNa kA prabhAva sApekSataH sUkSmatara koTi kA hotA hai, ataH anubhava yA pratItigamya nahIM hotA / isalie ise aprApyakArI kaha diyA gyaa| jJAna kI prAmANikatA kA AdhAra avisaMvAditA ko mAnA gayA hai| yaha do prakAra se A sakatI hai-svataH aura parataH / jainadarzana kA yaha mata samIcIna lagatA hai ki jJAna kI mUla prAmANikatA parataH hI hotI hai / isake lie purAtana jJAna evaM anya srotoM se prApta niSkarSa sahAyaka hote haiM / isa tathya kA phalitArtha yaha hai ki mAnasika evaM mAtra bauddhika vicAroM ko prayoga (parataH) saMpuSTa hone para hI prAmANikatA prApta honI cAhie / jJAna aura pramANoM ke sambandha meM jaina mAnyatAyeM anya mAnyatAoM se pragatizIla avazya haiM, phira bhI unake punarmUlyAMkana kA kAma atyAvazyaka hai / Age ke pRSThoM meM prayoga saMpuSTa tathyoM ke Aloka meM kucha zAstrIya mAnyatAoM ke sambandha meM carcA kI gaI hai| saMsAra ke mUla tattva jaina mAnyatA ke anusAra saMsAra ke mUlataH sAta tattva haiM--jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / tattvoM kA yaha vargIkaraNa jIvana ke naitika vikAsa ke dRSTikoNa se kiyA gayA hai / vahI dharma kA lakSya hai| yaha vargIkaraNa vastutaH tIna mUla tattvoM ke vistAra ke kAraNa hai : jIva, ajIva aura jIva-vikAsa (mokSa) / Asrava aura bandha jIva-vikAsa ke bAdhaka tattva haiM aura saMvara evaM nirjarA jIva-vikAsa ke sAdhaka tattva haiM / vikAsa ke sAdhaka aura bAdhaka SARO SURESS KADI Mail Di/ATTATRO Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 GOODFEEDED 280 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha tattvoM ke viSaya meM jainoM kI mUla mAnyatA vastutaH acarajakArI hai, lekina aisA lagatA hai ki vijJAna use siddha karatA pratIta hotA hai / mastiSka-lahariyoM ke jJAna ne karma-paramANuoM kI bhautikatA kI bAta ko siddha kara diyA hai / aba kevala isa prazna kA uttara denA hai ki ye karma paramANu kaNAtmaka haiM yA UrjAtmaka haiN| UrjA sUkSmatara hotI hai| ye paramANu hI vikAsa ke nirodhaka aura sAdhaka haiN| jIva sambandhI bhautika vargIkaraNa aura nirUpaNa vartamAna tathyoM kI tulanA meM kAphI visaMvAdI lagane lagA hai| isI prakAra ajIva ke sambandha meM bhI yaha spaSTa hai ki amUrta dravyoM kI bAta to kAphI vaijJAnika siddha huI hai, para mUrta jagat kI bAtoM meM Aja kI dRSTi se paryApta apUrNatA yA truTipUrNatA lakSita ho rahI hai / hama pahale jIva aura ajIva sambandhI mAnyatAoM para vicAra kareMge / vastu aura dravyamAna saMrakSaNa niyama jainadarzana meM vastu ko utpAda, vyaya evaM dhrauvyatva se yukta mAnA gayA hai / inameM utpAda vyaya usake parivartanazIla guNoM ko nirUpita karate haiM aura dhovyatva vastu meM vidyamAna dravya kI avinAzitA ko vyakta karatA hai| isa prakAra pratyeka vastu meM do prakAra ke guNa pAye jAte haiM / mUla dravya avinAzI yA nitya rahatA hai, usakI saMyogaviyogAdi se paryAya badalatI rahatI hai / mUla dravya kA yaha avinAzitva lomansopha aura levoziye ke dravyamAna saMrakSaNa niyama kA hI eka rUpa hai / jainadarzana kI mAnyatA ke anusAra UrjAyeM (USmA, prakAza Adi) bhI paudgalika haiM / ataH dravya ke dhrauvyatva ke antargata dravyamAna evaM UrjA -- donoM ke hI saMrakSaNa kI bAta svayameva samAhita ho jAtI hai, lekina levoziye ke niyama ina donoM ke saMyukta saMrakSaNa kI bAta AinsTIna ke UrjA-dravyamAna rUpAntaraNa- siddhAnta kI prastAvanA ke bAda hI ( bIsavIM sadI ke dvitIya dazaka meM ) AI hai / isa saMrakSaNa niyama meM bhI yahI batAyA gayA hai ki nirantara parivartanoM ke bAvajUda bhI mUla dravya ke dravyamAna aura UrjA meM koI parivartana nahIM hotA / vartamAna meM paramANavika vikhaNDana-kriyAoM evaM tIvragAmI kiraNoM kI bamabArI kI kriyAoM meM yaha dekhA gayA hai ki yUreniyama yA reDiyama Adi tattva dravya dravyAntarita hokara naye tattvoM meM pariNata ho jAte haiM / yaha tathya 'samayasAra' ke usa maMtavya se mela nahIM khAtA jisameM yaha kahA gayA hai ki pratyeka dravya apane svabhAva se hI utpanna hotA hai, dUsare dravya se utpanna nahIM ho sakatA / isake bAvajUda mI yadi dravya dhrauvyatva se hama dravyamAna (bhAra) ke dhauvyatva kA artha grahaNa kareM, to usakI avinAzitA to banI hI rahatI hai / yaha utpAda-vyaya- dhrauvyatvavAda, satkAryavAda yA kAraNa-kAryavAda kA hI eka anugata phala hai, jise vaijJAnika saMpoSaNa prApta hai / vastusvarUpa kA kAraNa - paramANuvAda jainamata meM dRzyamAna bhautika jagat ko paramANumaya evaM paudgalika mAnA hai| paramANu kI prakRti para atyanta sUkSma dRSTi se vicAra kiyA hai aura usake kAryoM para bhI vizada prakAza DAlA gayA hai / paramANu avibhAgI, avinAzI, azabda, mUrti (paMcaguNI), vivikta evaM indriya-agrAhya hote haiM / ve laghutama kaNa sadA gatizIla hote haiM / inameM bhAra evaM kaThoratA kA guNa nahIM pAyA jAtA / ina lakSaNoM meM paramANu kI viviktatA yA khokhalApana, gatizIlatA evaM mUrtikatA vaijJAnika tathyoM se siddha ho cuke haiN| yadyapi sAmAnya indriyoM se paramANu aba bhI agrAhya hai, phira bhI yAMtrika indriyoM evaM upakaraNoM se use bhalI prakAra jA~ca liyA gayA hai| aba paramANu meM avibhAjitva, avinAzitva evaM bhArahInatA nahIM mAnI jaatii| kucha lekhakoM ne yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki paramANu ke vartamAna maulika avayavoM ko jainoM kA paramANu mAnanA cAhie, lekina yaha ThIka nahIM pratIta hotA / paramANuvAda kI dhAraNAyeM IsApUrva sadiyoM meM vizva ke vibhinna konoM meM vyApta thIM aura sabhI meM indriya-agrAhya ati sUkSma dravya ko paramANu mAnA gayA hai / usa samaya isase adhika kI bAta nahIM socI jA sakatI thI / hA~ jainasammata paramANu meM kucha anya vizeSatAyeM mAnI gaI haiM jaise paramANu kA Thosa na hokara khokhalA honA aura saMkucana-prasAraguNI honA / gatizIlatA bhI aisA hI viziSTa guNa hai| paramANuoM meM zIta-uSNatA evaM snigdharukSatA unakI gatizIla prakRti ke pariNAma haiN| ye unheM vaidya ta prakRti dete haiM jo unake vividha saMyogoM kA mUla hai| paramANu ke ye guNa jaina dArzanikoM kI tIkSNa nirIkSaNa evaM cintana zakti ko prakaTa karate haiM / eka hAta Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura jaina mAnyatAe~ | 281 000000000000 000000000000 JAIIMIRE Corno MADE JAMIL THS MLEN ..... .. JUTTAMIL JALAN skaMdha-nirmANa ke niyama : tIna prakAra kI saMyojakatAyeM paramANuoM ke vividha prakAra ke saMyogoM se skaMdhoM kA nirmANa hotA hai| ye skaMdha vartamAna aNu ke paryAyavAcI haiM / vastutaH paramANuoM ke atirikta bar3e skaMdhoM ke viyojana (bheda) se bhI choTe skaMdha banate haiN| choTe skaMdhoM ke saMyojana (saMpAta) se bar3e skaMdha banate haiM / saMyojana aura viyojana kI isa prakriyA kI pravRtti ke viSaya meM jaina dArzanikoM ke vicAra saMyojakatA-siddhAnta ke pUrNata: anurUpa haiM / paramANuoM kI prakRti vaidhuta hotI hai aura apanI snigdhatA aura rUkSatA (dhanAtmakatA yA RNAtmakatA) ke kAraNa ve paraspara meM saMyoga karate haiN| isa sambandha meM tattvArtha-sUtra ke pAMcaveM adhyAya ke nimna sUtra atyanta mahattvapUrNa haiM (1) snigdharUkSatvAtbaMdhaH-'sarvArthasiddhi' meM snigdha aura rUkSatva ko vidyuta kA mUla mAnA hai| paramANuoM kA saMyoga viSama vaidyuta prakRti ke kAraNa hotA hai / (2) na jaghanyaguNAnAm-jaghanya yA zUnya vaidya ta-prakRti ke paramANuoM meM baMdha nahIM hotaa| Aja kI akriya gaisoM kI akriyatA jaghanya prakRti ke kAraNa hI mAnI jAtI hai| hA~, yadi inheM sakriya kara diyA jAve, to ye alpa-sakriya ho sakatI haiN| (3) guNasAmye sadRzAnAM-isa sUtra ke artha ke viSaya meM vivAda hai| isake anusAra samAna vidyuta prakRti ke eka hI prakAra ke paramANuoM meM baMdha nahIM hotaa| vastutaH yaha dekhA gayA hai ki hAiDrojana Adi tattvoM ke do paramANu milakara unake aNuoM kA nirmANa karate haiN| vartamAna mAnyatA ke anusAra aise saMyoga do paristhitiyoM meM hote hai : (1) sadRza-paramANuoM kA cakraNa yA gatizIlatA viruddha dizA meM ho aura (2) ina paramANuoM kI vaidya ta-prakRti meM sAjhedArI kI pravRtti pAI jaave| zvetAmbara paramparA meM to barAbara vaidyuta prakRti ke do visadRza paramANuoM meM baMdha kI mAnyatA hai, lekina digambara paramparA ise nahIM maantii| vastuta: yaha bAta snigdha-rUkSatva ke kAraNa hone vAle baMdhasiddhAnta ke bhI pratikUla hai| (4) dayadhikAdiguNAnAM tu-jaba tulya yA atulya jAtIya paramANuoM kI vaidya ta-prakRti meM do bhAgoM kA antara hotA hai, to unameM baMdha hotA hai / yaha baMdha paryApta sthAyI hotA hai| (5) baMdhe'dhiko pAriNAmiko ca-baMdha meM adhika vidyutIya paramANu allavidyutIya paramANuoM ko AtmasAt kara nayA padArtha banAte haiN| vastutaH naye padArtha meM na to sapheda kAle taMtuoM se bane vastra ke samAna bhinnatA pAI jAvegI aura na hI jala-sattU ke samAna ekatA pAI jAvegI kyoMki ye donoM hI udAharaNa bhautika baMdhoM ko nirUpita karate haiM, aNu-baMdha ko nhiiN| bhautika baMdha ke avayava bar3I sarala vidhiyoM se pRthak kiye jA sakate haiM, aNu-bandhoM ke avayava aNuoM ko bhaMjita kiye binA pRthak nahIM ho skte| Adhunika vijJAna baMdha ke tIna prakAra mAnatA hai| vidyuta-saMyogI baMdha snigdha-rUkSatva-janma baMdha kA hI paryAya hai / dvayadhikAdiguNa-janya baMdha upa-sahayogI baMdha kA paryAyavAcI hai, jisameM vidyu ta-guNa-yugma saMyoga kA kAraNa mAnA jAtA hai| tIsare prakAra ke baMdha ko saha-saMyojaka baMdha kahA jAtA hai| isameM samAna vidyutIya paramANuoM meM athavA visadRza paramANuoM meM eka vidyuta-guNa kI sAjhedArI saMyoga kA kAraNa mAnI jAtI hai| yadi 'guNasAmye sadRzAnAM baMdho bhavati' mAnA jAye, tabhI yaha tIsare prakAra kA baMdha sahI baiThatA hai| yadi yaha na bhI mAnA jAve, to bhI Aja se bAraha sau varSa pUrva paramANuoM kI vaidyuta prakRti kI kalpanA aura usake AdhAra para paramANu-saMyogoM kA nirUpaNa jaina dArzanikoM kI pracaNDa tathyAnveSaNa kSamatA kA paricAyaka hai| sthUla rUpa meM yaha batAyA gayA hai ki aNuoM kA nirmANa bheda (viyojana aura apaghaTana), saMghAta (saMyojana) aura bheda-saMghAta nAmaka tIna prakriyAoM se hotA hai| ina tInoM ko upayukta tIna prakAra kI saMyojanatAoM ke anurUpa pradarzita kiyA gayA hai, jo tathya ko atiraMjita rUpa meM prastuta karane ke samAna hai / vastutaH isa sthUla nirmANa prakriyA meM vastuoM kI mUla prakRti kA kahIM bhI ullekha nahIM miltaa| anizcAyakatA aura avaktavyavAda AinsTIna ke sApekSavAda ke siddhAnta ne jaina-dArzanikoM ke anekAntavAda ko paryApta bala pradAna kiyA hai| 16KWS AUTAMAND ThmMaina AMBAKMAITAN Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 D PARAN LUTITION ... ... A yaha sahI hai ki anekAntavAda kI prastAvanA dArzanika kSetra meM tattva-vivecana ke lie huI thI, lekina vaha mautika jagat ke mUlarUpa kI sahI vyAkhyA prastuta karane meM sakSama hai| vijJAna aba yaha mAnatA hai ki nirapekSa kucha bhI nahIM hai, sabhI jJAna sApekSa hai| ata: sApekSatA ke lie kucha mAnaka sthira kiye jAte haiN| yaha sApekSatA sAmAnya loka-vyavahAra kI sImA ko lAMgha kara gaNitIya rUpa meM sUkSma tathyoM ke vivecana meM na kevala prayukta hI kI gaI hai, apitu isakI sahAyatA se bahuta se avyAkhyAta tattvoM kI vyAkhyA bhI kI jA cukI hai| vastutaH vaicArika paddhati se vikasita anekAntavAda bauddhoM ke zUnyavAda evaM vaijJAnikoM ke sApekSavAda se bhI zreSThatara tattvajJAnopAya hai| dRSTikoNoM yA mAnakoM kI saMkhyA itanI hai ki vastu kA svarUpa paraspara virodhI dharma-samAgama ke rUpa meM lakSita hotA hai evaM nirapekSa rUpa se use nirUpita karanA kaThina ho jAtA hai / isIlie anekAnta ke sAta maMgoM meM avaktavyatA kA samAveza huA hai| sApekSavAda para AdhArita vijJAna ne vastu ke mUla kaNa-ilaikTrAna-ke svarUpa-nirdhAraNa ke sambandha meM jitane . bhI prayoga kiye, usase usake abhilakSaNana kI jaTilatA hI bddh'ii| udAharaNArtha, pahale jahA~ use kaNa mAnA jAtA thA, vahA~ vaha taraMga mAnA jAne lgaa| usameM kaNa aura taraMga donoM ke guNa pAye jAte haiM, ataH use taraMga-kaNa kahA jAne lgaa| itane para bhI usakA abhilakSaNa nahIM kiyA jA sakA, kyoMki vaha itanA laghu hai ki usa para A~kha kI palaka mArane kA bhI prabhAva par3atA hai| usakA bhAra 10-20 grAma hai aura AkAra 10-10 se0mI0 hai| phalataH prAyogika dRSTi se usakA raMga, rUpa, sparza, sthiti Adi kucha bhI nahIM nirdhArita kiye jA sakate / ata: jarmana-vaijJAnika hIsenavarga ne anizcAyakatAvAda kI prastAvanA kI, jisake anusAra vastu kA mUla svarUpa nizcita rUpa se nahIM nirdhArita kiyA jA sakatA / jainadarzana kA avaktavyavAda isase Age jAtA hai| usake anusAra vastu ko vibhinna vivakSAoM se nirUpita kiyA jA sakatA hai lekina nirapekSa rUpa se vaha avaktavya hI hai| usakA sahI svarUpa vacanoM kI sImA meM nahIM aataa| avaktavyavAda ke viSaya meM jagat ko bahuta kama jJAna hai phira bhI isakA mahattva bhautikazAstra kI dRSTi se bahuta vyApaka hai / isa para yaha Aropa lagAyA jA sakatA hai ki eka bAra avaktavyatva ke adhyAropaNa se prayoga-saraNi kI paramparA meM nirAzAvAda A sakatA hai, lekina yaha to anizcAyakatAvAda para bhI lAgU hotA hai| vastutaH 'asti, nAsti, asti-nAsti' kI vivakSAyeM to prayoga-saraNi ko protsAhana hI detI haiM / avaktavyavAda na kevala bhautika tattvoM para hI prayukta hotA hai, naitika mUlyoM kI pratiSThA ke lie bhI isakA sAmAjika aura rASTrIya upayoga hai / vastutaH yaha sarva-dharma-samabhAva evaM udAra dRSTikoNa kA pratIka hai| yaha eka-dUsare ke prati samAdara evaM sadbhAvanA ko janma detA hai| saMsAra ke vibhinna darzanoM meM, vibhinna prakaraNoM meM, vastuoM meM paraspara virodhI dharmoM kA astitva to pratipAdita kiyA gayA hai, lekina aise sahaastitva ko jIvana meM utArane ke lie preraNA nahIM dI gaI hai / jainadarzana isa kSetra meM akelA hI dIpazikhA kA kAma karatA hai| dharmadravya aura adharmadravya ___ bIsavIM sadI kI apratyAzita vaijJAnika pragati ke yuga meM koI isa bAta kI kalpanA bhI nahIM kara sakatA ki Aja jaise vaijJAnika siddhAnta paccIsa sau varSa pUrva hI vikasita kara liye gaye the| vizva meM gati evaM sthiti ke mAdhyama ke rUpa meM dharma aura adharma dravya kI bAta isI koTi meM AtI hai| ye mAdhyama svayaM niSkriya haiM, arUpI haiM aura zAzvata haiM lekina ye vastuoM ke gamana aura sthagana meM sahAyaka hote haiN| vastutaH vaijJAnikoM ne dekhA ki dhvani Adi prAkRtika UrjAyeM kisI na kisI mAdhyama meM hI calatI haiM, zUnya meM nhiiN| lekina AkAza meM kucha U~cAI para jAne ke bAda vAyu nahIM rhtii| vaha nirvAta sthAna hai| phira vahA~ kaise inakA saMcalana hogA? isake lie eka akriya Ithara mAdhyama kI kalpanA kI gaI jo dharma dravya kA anurUpI hai| isI prakAra gurutvAkarSaNa evaM jar3atA ke siddhAnta adharma dravya ke anurUpI hai| ina dravyoM ke astitva ke lie jala-machalI aura chAyA-pathika kA dRSTAnta diyA jAtA hai jo bahuta hI upayukta hai| lekina ina dRSTAntoM se ina dravyoM ko mUrtika nahIM mAnA jaataa| ye vastuta: arUpI aura amUrta haiN| ye bAteM milara, mAikolasana, nyUTana aura AinsTIna ke vicAroM aura prayogoM se satya siddha huI haiM / yaha sahI hai ki gati mAdhyama ke rUpa meM Ithara ko jisa prakAra mAnyatA milI hai, sthiti mAdhyama ke rUpa meM gurutvAkarSaNa ko utanI spaSTa mAnyatA nahIM milI hai, phira bhI sApekSavAdI vicAradhArA ke anusAra gurutvAkarSaNa hI adharma dravya kA anurUpI ho sakatA pya . . . 00008 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura jana mAnyatAe~ | 283 000000000000 000000000000 hai / isa sambandha meM kiye jAne vAle prayoga nizcita sthiti-mAdhyama ke astitva ko pratiSThita karate haiN| vartamAna meM gati-mAdhyama ke rUpa meM prastAvita ItharavAda kvAnTama siddhAnta ke kAraNa tejohIna hotA jA rahA hai| isalie Aja kA vaijJAnika nizcita rUpa meM ina mAdhyamoM ko svIkRti dene meM apane ko asamartha pAtA hai| AkAza aura kAla dravya janadarzana meM pratipAdita chaH mUla dravyoM meM AkAza aura kAla kI bhI gaNanA hai / samasta dravyoM ko avagAhana dene vAlA AkAza dravya do prakAra kA hai-anya dravyavihIna alokAkAza aura dravya-yukta lokAkAza / tiloM meM tela ke samAna dharma-adharmAdi dravya lokAkAza meM aupacArika rUpa se vyApta rahate haiN| Adhunika vijJAna lokAkAza ko to mAnyatA detA pratIta hotA hai lekina alokAkAza ke viSaya meM usakA niSkarSa nakArAtmaka hai| prArambha meM AkAza dravya ko gati-mAdhyama ke Ithara ke samakakSa mAnane kI bAta calI thI kyoMki use bhI amUrtika hI mAnA gayA hai| lekina aba yaha spaSTa hai ki AkAza aura Ithara do alaga dravya haiN| AkAza meM Ithara vyApta rahatA hai| jaina mAnyatA ke anusAra AkAza ananta hai lekina lokAkAza sAnta hai| vijJAna ke anusAra loka prasaraNazIla hote hue bhI sAnta hai aura usake bAhara kucha nahIM hai| jaina mAnyatA meM vizva kI prasaraNazIlatA bhI samAhita nahIM hotii| lekina yadi prasaraNazIlatA kI bAta satya hai, to AkAza ke jisa kSetra meM prasaraNa hotA hai, vahI alokAkAza hogaa| isa prakAra AkAza-dravya ke sambandha meM vaijJAnika tathyoM ke Aloka meM punarvicAra kI AvazyakatA hai| vyavahAra aura nizcaya ke rUpa meM kAla bhI eka svatantra dravya mAnA gayA hai| vastuta: vastuoM ke utpAda, vyaya evaM dhauvyatva kA paricAyaka kAla hI hai| apane dainika jIvana meM hama samaya ke mahattva se paricita haiM / zAstroM ke anusAra kAla kevala sahakArI kAraNa hai, upAdAna yA nimitta nahIM / yaha svayaM akriya, aneka evaM apariNAmI hai / amUrta hone ke bAvajUda bhI lokAkAza ke pratyeka pradeza meM kAla-paramANu vidyamAna hai| eka paramANu dUsare paramANu ke samIpa jAne meM jitanA samaya letA hai, vaha kAla kA yUniTa kahalAtA hai| vastutaH kaI darzanoM aura dArzanikoM ne kAla ko svatantra dravya nahIM mAnA hai, vaha sUrya-candrAdi kI gati para AdhArita eka vyavahAra hai / bhUta, bhaviSya aura vartamAna bhI vyavahAra mAtra haiN| lekina jaina mAnyatA kAla ko UrdhvapracayI AyAma ke rUpa meM nirapekSa rUpa meM svIkRta karatI hai / cAra AyAmoM ke vizva meM cauthA AyAma kAla hI mAnA gayA hai / vaijJAnika dRSTi se kAla kI dravya rUpa meM sattA svIkAra nahIM kI jAtI, yadyapi sabhI prakAra ke vyavahAroM meM kAla ke upayoga ke binA kAma nahIM calatA / 'kAlANu' kI bAta to aura bhI jaTila pratIta hotI hai / vastutaH nizcaya kAla ko mAnyatA nahIM hai, vyavahAra kAla ko avazya hI mAnyatA prApta hai| kAla-dravya sambandhI samasta vivaraNa ke tulanAtmaka adhyayana dvArA sahI niSkarSa nikAlane kI bar3I AvazyakatA hai| yaha adhyayana isalie bhI Avazyaka hai ki zvetAmbara paramparA meM kAla dravya ke svataMtra astitva para vivAda hai| jIva-vijJAna triloka prajJapti ke anusAra caurAsI lAkha yoniyoM meM ekendriya se lekara paMcendriya taka jIva pAye jAte haiM / vijJAna sabhI yoniyoM yA sIzIja kI saMkhyA bIsa lAkha taka lA pAyA hai| kucha logoM ne spIzIja kI saMkhyA eka karor3a taka hone kA anumAna kiyA hai| isase adhika yoniyA~ vanaspatikAyikoM kI mAnI gaI haiN| jIva ko do prakAra se abhilakSaNita kiyA gayA hai-paudgalika aura apaudgalika / paudgalika lakSaNoM meM asaMkhyAta pradezikatA, gatizIlatA, parivartanazIlatA, dehaparimANakatA, karma-baMdha aura nAnAtva samAhita hai / abhautika lakSaNoM meM avinAzitva, amUrtatva aura caitanya kA samAveza hai| Adhunika vijJAna sabhI mautika lakSaNoM ko svIkAra karatA hai aura vaha to caitanya ko bhI bhautika hI mAnatA pratIta hotA hai| usakA kAraNa yaha hai ki rUsa, amarIkA, briTena aura iTalI ke vaijJAnikoM ne prayogazAlAoM meM jIvita kozikAoM kA saMzleSaNa kara liyA hai aura unake vikAsa va vinAza kI sArI prakriyA kA sUkSma nirIkSaNa kiyA hai| parakhanalI meM taiyAra kiye jAne vAle jIvoM se bhI caitanya kI bhautikatA satyApita hotI dikhatI hai / vastutaH aisA pratIta hotA hai jaise caitanya eka prakAra kI krAntika UrjA ho jo jIvana kI jaTila saMracanA ke phalasvarUpa utpanna hotI ho / jIvana kI prakriyA agaNita bhautika evaM rAsAyanika prakriyAoM SNACEvedesi sthAna Jain Education intematonat Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 000000000000 wwwww Main Education International 284 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha kA samuccaya hai jinameM Avazyaka UrjA utpanna hotI hai| bahuta se vaijJAnika apane dvArA anveSita ina tathyoM para svayaM bhI stabdha haiM, kyoMki unheM caitanya kI mautikatA para vizvAsa nahIM ho pA rahA hai| yahI nahIM, caitanya kA amUrta astitva pramANita karane ke lie amarIkA ne eka karor3a rupayoM ke puraskAra kI ghoSaNA bhI abhI hAla meM kI hai / caitanya bhautika ho yA abhautika, lekina vaha jIvana kA eka lakSaNa mAnA jAtA hai / caitanya kA vikAsa kramika hotA hai aura mAnava sabase unnata cetana prANI hai / caudaha kulakaroM kA prakaraNa par3hane para yaha jJAta hotA hai ki saMsAra meM jIvana kramaza: vikasita huA hai| paristhitiyoM ke anurUpa vibhinna prakAra ke prANiyoM ne bhUtala para avatAra pAyA hai| vijJAniyoM kA vikAsavAdI siddhAnta bhI yahI pradarzita karatA hai / jaina granthoM meM nirUpita prANoM aura paryAptiyoM kA svarUpa bhI vikAsavAda se mela khAtA hai / paMcendriya jIvoM ko samanaska aura amanaska ke rUpa meM do prakAra kA batAyA jAtA hai / vastutaH mana mastiSka kA kArya hai / yaha dekhA gayA hai ki prAyaH ekendriya jIvoM ke mana nahIM hotA, lekina anya jIvoM meM vibhinna avasthAoM meM mastiSka pAyA jAtA hai / phalataH vikalendriya evaM paMcendriya sabhI jIva samanaska hote haiM, kevala ekendriya hI asaMjJI aura amanaska hote haiM / vastutaH vaijJAnika yaha mAnate haiM ki iMdriya aura mana kA vikAsa yugapat hI hotA hai| jina jIvoM kI iMdriyA~ jitanI hI vikasita hoMgI, unakA mana bhI utanA hI vikasita hogA / jIvoM kI Ayu ke viSaya meM zAstroM meM bahuta carcA kI gaI hai| pratyeka jIva Ayu pUrNa hone para mRtyu ko prApta hotA hai / vastutaH yaha jIva kI mRtyu nahIM, apitu zarIra kA nAza hai| jainadarzana ke anusAra jIva to anAdi ananta hai / zarIra dhAraNa ke kAraNa usameM paryAyAntara mAtra hote rahate haiM / vaijJAnika loga abhI taka jIvana ko sAdi aura sAMta mAnate rahe haiM / lekina AnuvaMzikatA kI samasyA ne usako parezAna kara rakhA thaa| navIna anusaMdhAnoM se patA calA hai ki jIvana tattva kI kucha kozikAyeM prajanana prakriyA meM agalI pIr3hI ko bIja rUpa meM milatI haiM / ye uttarottara vikasita hokara uttarottara pIr3hiyoM meM bhI jAtI haiN| kyA ina sthAnAntaraNIya kozikAoM ko jainamata meM varNita sUkSma - saMskArI karma-paramANu mAnA jA sakatA hai ? karma-paramANu bhI kozikAoM ke samAna paudgalika hote haiM / zAstroM meM inheM indriya agrAhI hone se adRzya evaM ati sUkSma kahA gayA hai lekina sUkSmadarziyoM se inheM dekhA jA sakatA hai yA nahIM, yaha vicAraNIya hai aura kozikAyeM to dRzya haiM / yadi karma-paramANuoM ko taraMga kaNikatA kI sImA meM rakhA jAve, to uttejanazIlatA ke kAraNa hone vAle parispanda jIva ke sAtha saMyoga-viyoga kA kAraNa bana sakate haiN| vijJAna ke anusAra atIndriya jJAna ukta kozikAoM ke phalasvarUpa hI sambhava hotA hai / phalataH sAdhAraNa zarIra kI tulanA meM AnuvaMzika zarIra dIrghakAlika hotA hai lekina yaha dIrghakAla anaMta nahIM hai / jainadarzana kA nItizAstra prAyaH sabhI vidvAna yaha mAnate haiM ki dharmoM kA pramukha lakSya jIvana meM naitika guNoM kA vistAra karanA hai / ina guNoM se hI vyaktitva kA pUrNa vikAsa hotA hai aura uttama sukha prApta hotA hai / dharma ko samagra jIvana ke samasta aMgoM kI paddhati mAnane ke kAraNa dharmAnuyAyiyoM ke jIvana meM paryApta durUhatA A gaI hai| jIvana ke sabhI aMgoM meM bIja rUpa meM dharma sUtra piroyA rahe, yaha bAta sahI hai, para jIvana gauNa ho jAve aura dharma pramukha ho jAve, yaha mAnakara calanA saMsArI jIvoM ke lie bar3I samasyA rahI hai / yaha sahI hai ki jIvana ke zubhopayoga ke lie hI dharma kA mahattva hai / bhUgola -khagola Adi ke jJAna kA dharma se pratyakSa sambandha nahIM hai / zubhopayoga ke lie jahA~ eka ora vicAroM kI uttamatA evaM sArvamaumikatA apekSita hai, vahIM dUsarI ora tadanurUpa pravartana bhI usase adhika mahattvapUrNa hai / yA vyakti hI hai / jo apane vikAsa se anya vyaktiyoM yA samAja ko vikasita karane meM sahAyaka hotA hai / saMpuSTa vicAra hI kriyA ko prerita karate haiM / phalataH naitika jIvana kI AdhArazilA ke rUpa meM bauddhika vicAra- saraNi hI pramukha hai / isa vicAra saraNi ke kSetra meM jainadarzana kA anUThA sthAna hai, ise vizva ke vibhinna dArzanikoM ne bhI svIkRta kiyA hai / yaha atyaMta yuktiyukta aura manovaijJAnika hai| isameM paryApta samIcInatA hai| phalataH dharma kA prathama lakSya jainadharma kA sarvodayI bhavya prAsAda ahiMsA, anekAnta aura aparigraha ke zaktizAlI stambhoM para khar3A kiyA gayA hai, jo gaNitIya rUpa meM nimna prakAra vyakta kiyA jA sakatA hai- sahaya Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura jaina mAnyatAeM | 285 000000000000 uttama jIvana =ahiMsA+anekAnta+aparigraha-a isa sUtra kA phalitArtha yaha hai ki jIvana ke tIna kAryakArI aMga haiM-mana, vacana aura kaayaa| ina tInoM kI ekarUpa pariNati sArthaka jIvana pradAna karatI hai| vicAroM meM ahiMsA, vacanoM meM paraspara virodhI samAgama kI vANI aura kriyAoM meM svAvalambanamUlaka samucita rUpa se niyantrita pravRttiyA~, eka dUsare kI pUraka aura saMsAdhaka haiN| ina tInoM se jIvana meM jo pUrNatA AtI hai, vaha inake yoga ke barAbara nahIM, apitu guNanaphala ke barAbara hotI hai, kyoMki pUrNatA sAmAnya yoga se kaI guNI hotI hai| jainadharma kA karmavAda mana, vacana, kAya ko pravRttiyoM para hI AdhArita hai| ina pravRttiyoM se jo parispanda hote haiM, unase karma-paramANuoM kA Asrava va baMdha hotA hai / iMdriya, kaSAya aura avratoM se utpanna hone vAlI darzana sparzanAdi paccIsa prakAra kI pravRttiyA~ hI saMsAra ke zubhAzubha rUpoM ko pradarzita karatI haiN| azubha pravRttiyoM ko kama karane yA niyaMtrita karane ke liye ahiMsA Adi vratoM evaM bAhya evaM Abhyantara tapoM kI prakriyA apanAI jAtI haiM / vastuta ye prakriyAyeM zarIra zuddhi ke mAdhyama se bhAva zuddhi karatI haiM aura jIvana meM udAratA evaM samatA ke bhAva vikasita karatI haiN| 'tattvArthasUtra' ke antima pAMca adhyAyoM meM jIvana ke naitika vikAsa ke bAdhaka evaM sAdhaka kAraNoM kA sAMgopAMga vivaraNa dekhakara sahaja hI patA calatA hai ki jainadarzana meM isa prakriyA ko kitane sUkSmatama dharAtala se vicAra kara vyakta kiyA gayA hai| isa vivaraNa meM bhakti, jJAna evaM karma kI triveNI ke saMgama meM vyakti snAna karatA hai aura jIvana ko kRtakRtya banAtA hai| jIvana ke naitika vikAsa meM karmavAda vyakti ko svAvalambI banAtA hai aura anekAMtavAda use udAra aura sarvadharma-samabhAvI banAtA hai| aparigrahavAda vyakti ko isa prakAra ke pravartanoM ke lie prerita karatA hai jo samAja ke sukha, samRddhi va vikAsa ke hita meM hoN| apanI AvazyakatAoM ko samAja ke stara ke anurUpa sImita rakhanA hI saccA aparigrahavAda hai| isa prakAra jainadharma kI vicAra-saraNi vyakti ke sarvatomukhI vikAsa ko pratibimbita karatI hai jisase abhinavatama siddhAntoM ke darzana hote haiN| vastutaH vizva saMgha kA Adarza lakSya inhIM tIna akAroM para AdhArita hai| naye cintana kI AvazyakatA yaha prazna svAbhAvika hai ki aise zreSThatara vicAra-saraNi se anusyUta dharma ke aMga ke rUpa meM una bAtoM kA sAmaMjasya kaise hotA hai jo prayogasiddha nahIM bana sakI haiN| isake uttara meM yaha kahA jA sakatA hai ki dharma-granthoM meM naitika vicAra aura prakriyAoM ke atirikta jina anya bAtoM kA vivaraNa hai, usakA samAveza dharma kI pratiSThA evaM mahattva ko bar3hAne ke lie kiyA gayA hogA / vaijJAnika yuga meM dhArmika AsthA ko dRr3ha banAne evaM mAnava ko naitika mUlyoM ke prati jAgarUka banAye rakhane ke lie yaha nitAnta Avazyaka hai ki isa bAta ko spaSTa rUpa se kahA jAve ki naitika prakriyA ke atirikta anya carcAyeM dharma kI aMga nahIM haiM / ve kevala tatkAlIna jJAna ko pradarzita karatI haiM aura prasaMgavaza hI dharmagranthoM kA aMga bana gaI haiM / Aja Adhunika pariveza meM dharmagranthoM ke vivecana kI AvazyakatA hai, jinameM jIvana-vikAsa ke siddhAntoM kA nirUpaNa ho / aisA hone para hI Aja ke vyakti aura samAja meM dharma ke prati abhiruci utpanna ho skegii| NUARY ....... noTa-lekha meM cacita sabhI praznoM evaM vicAroM se sampAdaka maNDala kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai / svatantra cintana ke kSetra meM lekhaka kA AhvAna mananIya hai| m SBLE 3wwwjalimelibrary.org Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 -----------------------------2 / zrI dalasukha bhAI mAlavaNiyA [antarrASTrIya khyAtiprApta jaina vidyA ke manISI] syAdvAda kA artha hai--satya kI khoja ! syAvAda kA phalita hai--samanvaya / 000000000000 -0--0--0--0-N -0-- 000000000000 A-0 -o-o----------------0-0--0-0--0------ syAdvAda kA sahI artha bhArata meM aneka darzana haiM / vastu ke darzana ke jo vividha pakSa haiM, unhIM ko lekara ye darzana utthita hue haiM / jaba inakA utthAna hotA hai, to kisI khAsa dRSTi yA Agraha ko lekara hotA hai / yadi yaha dRSTi yA Agraha kadAgraha kA rUpa le le taba hI inheM mithyA kahA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| anya dRSTi ko mithyA kahane kA praghAta prAya: sabhI darzanoM meM dekhA jAtA hai / jainoM ne bhI, anekAMtavAdI darzana hote hue bhI "tameva saccaM jaM jiNehiM paveiyaM" yaha udghoSa kiyaa| taba usameM bhI anya darzanoM ko mithyA batAne kI sUcanA chipI huI hai, aisA lagegA / kintu vAstavika dRSTi se dekhA jAya to isa udghoSa meM bhI anya darzanoM ko ekAMtika rUpa se mithyA batAnA yaha anekAMtavAdI darzana ke liye asambhava hone se usakA tAtparya itanA hI karanA par3egA ki yadi anya darzana apanI bAta kA ekAMtika Agraha rakhate haiM taba hI ve mithyA hote haiM / yadi vastu darzana ke eka pakSa ko upasthita karate haiM taba ve mithyA nahIM hoMge / naya ke antargata hoNge| isI vajaha se naya aura durnaya kA bheda kiyA gayA hai / satya sampUrNa rUpa se bhASA meM vyakta nahIM kiyA jA sakatA / usake kisI aMza ko hI bhASA vyakta kara sakatI hai / yahI kAraNa hai ki sarvajJa saba kucha jAnakara bhI usake aMza ko hI bhASA meM vyakta kara sakate haiN| isIliye kisI kI bAta ko mithyA kaha denA bar3A aparAdha hogA aura anekAMtavAdI to vaisA karegA nhiiN| ataeva "tameva saccaM" isa vAkya kA artha karane meM kadAgraha karake jainadharma ko hI satya mAnanA aura anya sabhI darzana aura dharmoM ko mithyA mAnanA yaha jaina vicAradhArA ke, anekAMta vicAradhArA ke sarvathA viparIta hai aura kevala kadAgraha kA pariNAma hai / usa kadAgraha se jainoM ke liye bacanA anivArya hai / anyathA ve anekAMtavAdI ho nahIM sakate / isI dRSTi se AcArya jinabhadra ne "tameva sacca" yaha mAnakara bhI kahA ki saMsAra meM jitane bhI mithyAdarzana haiM, unakA jor3a hI jainadarzana hai| yadi ye tathAkathita mithyAdarzana sarvathA mithyA hote to unakA jor3a samyagdarzana kaise banatA ? ataeva mAnanA yaha Avazyaka hai ki tathAkathita mithyAdarzana sarvathA mithyA nahIM, kintu kadAgraha ke kAraNa hI mithyA kahe jA sakate haiN| unakI bAta kA jo satyAMza hai, unhIM kA jor3a pUrNa satya hotA / mithyA ko bhI satya banAne vAlI yaha dRSTi syAdvAdadRSTi hai, anekAMtadRSTi hai / yahI darzanoM kI saMjIvanI hai, jo mithyA ko bhI satya banA detI hai| tAtparya itanA hI hai ki satya kI ora hI dRSTi jAye, mithyA kI ora nhiiN| taba sarvatra satya hI satya najara AyegA aura mithyA hI DhUMr3hate jAyeMge to sarvatra mithyA hI milegaa| hameM anekAMtavAdI honA ho to hamArI dRSTi satyaparaka honI cAhie / guNa aura doSa to sarvatra rahate haiM / guNa dekhane vAle kI dRSTi meM guNa AyegA aura doSadarzI ko doSa hI dikhegA / ataeva mithyAdarzana se bacanA ho to syAdvAda kI zaraNa hI ekamAtra zaraNa hai| ataeva hameM satya kI khoja meM pravRtta hone kI AvazyakatA hai / yaha pravRtti aisI hogI, jisameM vivAda kA koI prazna hI nahIM hogA, samanvaya hI samanvaya dikhegA / jIvana meM yadi samanvaya A jAe to vyAvahArika aura pAramArthika donoM jIvana kI saphalatA sunizcita hai| May xx E80 ForRivecipersonal use Only ainelhi Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 DA0 amaranAtha pANDeya ema. e., DI. phila [adhyakSa, saMskRta-vibhAga, kAzI vidyApITha, vArANasI] anekAnta eka bauddhika vyAyAma nahIM hai, vaha samatA kA darzana hai| samatA ke bIja se hI ahiMsA kA kalpavRkSa aMkurita huA hai / ataH anekAntadarzana eka jIvaMta ahiMsAsamatA kA darzana hai| vidvAna dArzanika DA0 pAMDeya kI sAra pUrNa zabdAvalI meM pddh'ie| 0-0-0-0 0000000000001 000000000000 anekAntadarzana-ahiMsA kI paramopalabdhi ANALANA jainadarzana meM AcAra kA vizeSa mahattva rahA hai, isIlie jIvana meM ahiMsA ke pAlana kA upadeza sthala-sthala para vinyasta kiyA gayA hai / jaina muniyoM ke jIvana meM ahiMsA vyApta rahI hai| unhoMne ahiMsA kI sUkSma vyAkhyA kI hai aura usake sabhI pakSoM kA samyaka unmIlana kiyA hai| sArI paristhitiyoM ke samAdhAna ke lie ahiMsA ke mArga kA nirdeza kiyA gayA hai| manuSya jo kAma zarIra se nahIM karatA, usake sambandha meM bhI cintana karatA rahatA hai| mana meM aneka prakAra ke saMkalpa-vikalpa uThate haiM, jinase hama AMdolita hote rahate haiN| hamArA citta sadA azAMta rahatA hai / aisA kyoM hai ? hamAre jIvana meM aneka sambandha haiN| unakA prabhAva hamAre citta para par3atA hai| prabhAva ke kAraNa citta meM halacala hotI hai| isase citta kA zAMta, gambhIra svamAva vikRta hotA hai| aisI sthiti meM citta apanI nirmala-zAMta prakRti meM samAhita nahIM rahatA / yahI kAraNa hai ki hama parama zAMti kA darzana nahIM kara pAte / sAdhaka prayatna karatA hai ki usakA jIvana aisA ho jAya ki usake mAnasa kA nirmala svarUpa vikRta na ho| usakA mana agAdha zAMta sAgara kI bhAMti avasthita ho / isa sthiti kI prApti ke lie nirantara sAdhanA karanI par3atI hai| ahiMsA kA sambala lekara calane vAlA sAdhaka apane lakSya taka pahuMcatA hai| ahiMsA kA svarUpa bar3A hI sUkSma hai| isake sabhI parivezoM ko samajhanA par3atA hai| koI kisI jIva ko paira se dabA detA hai, koI kisI pazu ko pITa detA hai, koI kisI ke zarIra para prahAra karatA hai, koI kisI kI hatyA kara detA hai-isa prakAra kI aneka hiMsAyeM hotI rahatI haiN| inase hiMsaka kA citta AMdolita hotA hai, citta kA zAMta-nirmala svabhAva vikRta ho jAtA hai / jitanI bAra isa prakAra kI ghaTanAyeM hotI haiM, utanI bAra citta para usI prakAra ke prabhAva par3ate haiM / isase hiMsaka ke jIvana meM bhaya, halacala, udvega Adi vyApta ho jAte haiN| muniyoM ne ina sAre prasaGgoM kA Akalana kiyA aura ghoSaNA kI ki ahiMsA jIvana kA lakSya hai| ahiMsA ke patha para calane vAlA sAdhaka pahale bar3I kaThinAI kA anubhava karatA hai / vaha dhIre-dhIre una sabhI karmoM se virata hone kA prayatna karatA hai, jinase kisI bhI jIva kI kisI prakAra kI kSati hotI hai| vyakti meM usa samaya krodha utpanna hotA hai, jaba koI use dhakkA de detA hai yA usake lie apazabda kA prayoga karatA hai| vaha dhakkA dene vAle vyakti ko dhakkA denA cAhatA hai yA apazabda kA prayoga karane vAle vyakti ke lie apazabda kA prayoga karanA cAhatA hai| yadi vyakti ina kAryoM se virata rahe, to ahiMsA kA prArambha ho jAtA hai / udvejaka prasaGgoM se citta meM kisI prakAra kA vikAra nahIM utpanna honA cAhie / jaba karma, vacana aura mana ina tInoM meM ahiMsA kI pratiSThA hotI hai, tabhI ahiMsA kA saccA svarUpa prastuta hotA hai / karma kI ahiMsA se vacana kI ahiMsA sUkSma hai aura vacana kI ahiMsA se mana kI ahiMsA sUkSma hai| manuSya prAyaH aise vacana kA prayoga karatA rahatA hai, jisase kisI kI hAni ho jAtI hai, kisI kA mana khinna ho jAtA hai / yaha bhI hiMsA hai / isI prakAra manuSya jaba mana meM socatA hai ki kisI kI hAni ho jAya, taba mAnasika hiMsA hotI hai / AcAryoM ne hiMsA ke ina pakSoM para vicAra kiyA aura bAra-bAra cetAvanI dI hai ki hiMsA na karma meM Aye, na vacana meM aura na mana meM hI / jIvana meM karma kI hiMsA ke prasaGga kama hote haiM, vacana aura mana kI hiMsA ke prasaGga aneka / manuSya pratidina vAcanika aura mAnasika hiMsA karatA hai / vaha kisI ko DAMTatA hai, kisI ke lie apazabda kA prayoga kidiERY upeentiyil Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oooooC000000 * 000000000000 4000DOFDOD 288 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha karatA hai, kisI ke vicAroM kA khaNDana karatA hai, mana meM droha cintana karatA hai, dUsaroM ko kSati pahu~cAne ke upAyoM kI khoja karatA rahatA hai / isase hiMsA vyApta hotI hai aura samAja pIr3ita hotA hai| manuSya apane vacana se dUsare kA prINanaAhlAdana kare aura mana meM mAnava kalyANa kI bhAvanA kre| yahI santoM kI dRSTi hai, unakI vANI kA amRtadrava hai / 'syAdavAda' se vacana-zuddhi aura 'anekAMtadarzana' se mAnasa-zuddhi hotI hai / maiM jo kaha rahA hU~, vahI satya hai aura dUsarA jo kahatA hai, vaha satya nahIM hai, yaha dRSTi tAtvika nahIM hai / hameM vastu ke jo dharma dikhAyI par3ate haiM, unhIM ke AdhAra para hamArA nirNaya hotA hai / yataH vastu ke ananta dharma haiM aura unameM se kucha ko hI hamane dekhA hai, ataH vastu ke sambandha meM hamArI dhAraNA vizeSa paridhi meM satya hai| dUsare ne vastu ke jina dharmoM ko dekhA hai, unake AdhAra para apanI dhAraNA banAyI hai, ataH usakI dhAraNA bhI vizeSa sthiti meM satya hai / anekAMtadarzana se mAnasazucitA - ahiMsA kI saMprApti hotI hai, ata: anekAMtadarzana meM ahiMsA kI carama pariNati hai / anekAMtadarzana aura jIvana anekAMtadRSTi kA sambandha jIvana se hai| jIvana kI sArI samasyAoM aura halacaloM kI vibhAvanA ke bAda hI isa dRSTi kA udaya huA hai / anekAMtadarzana ko kevala citana ke stara para rakhanA bhrama hai| yaha jIvana ke viSaya meM nirmala dRSTi hai / isako jIvana se milAkara saMvAranA pdd'egaa| jaba anekAMtadRSTi se nirmita jIvana kA sAkSAtkAra hogA, tabhI anekAMtadRSTi sArthaka hogI, usakI sabhI AkRtiyoM kI spaSTa rUparekhA aGkita kI jA skegii| anekAMtadRSTi jaba taka jIvana meM utaregI nahIM, taba taka vaha arUpa rhegii| yaha jIvanadRSTi jaba karma ke dharAtala para AtI hai, taba kucha kSetroM ko prabhAvita karatI hai; jaba vacana ke dharAtala para AtI hai, taba usase adhika kSetroM ko prabhAvita karatI hai; jaba mAnasa ke dharAtala para AtI hai, taba sArA vizva prabhAvita hotA hai| mana meM sabhI ke vicAroM ke prati sadbhAva, sabhI prANiyoM ke prati maGgala-bhAvanA ke udaya se divya Aloka phailatA hai| isakA abhyAsa karake isake pariNAmoM ko dekhA jA sakatA hai / yadi kisI zatru ke kalyANa ke lie mana meM cintana kiyA jAya, to vaha mitra ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| sAdhakoM ne apane jIvana meM ise utArA hai| anekAntadarzana aura mAnava-kalyANa anekAntadarzana meM jo utkRSTa rahasya sannihita hai, vaha hai mAnava kA parama kalyANasAdhana / dUsare ke vicAroM kI avahelanA se aneka samasyAyeM utpanna hotI haiN| vizva meM aneka vAda pracalita haiM aura pratyeka vAda kI ghoSaNA hai ki kevala usI se mAnava kA kalyANa ho sakatA hai| ina vAdoM ke samarthakoM meM saMgharSa utpanna hotA hai| eka vAda kA samarthaka dUsare vAda ko tuccha samajhatA hai aura use vartamAna sandarbha meM anupAdeya batAtA hai| isa prakAra pArasparika saMgharSa se vyaktivyakti meM, samudAya samudAya meM, rASTra-rASTra meM darAreM par3a jAtI haiN| isase bar3I mayaMkara sthitiyA~ utpanna ho jAtI haiM, jisase mAnava kA bahuta bar3A ahita hotA hai, pRthvI hiMsA kA kendra bana jAtI hai / yaha bAta nizcita hI nivedanIya hai ki kisI darzana ke kisI vaiziSTya ke kAraNa samAja meM parivartana nahIM ho sktaa| samAja ke lie AdhAra prastuta kiyA gayA hai| vyakti kA kartavya hai ki vaha nirdezita mArga kA anugamana kare / anekAntadarzana meM mAnava-kalyANa kI bhAvanA nihita hai / isase mAnasasamatA kI bhUmi kA udaya hotA hai| jaba mana meM bhAvanA sthira ho jAtI hai ki vastuoM ke ananta dharma haiM, taba manuSya meM dUsare ke vicAroM ke prati sadbhAvanA kA udaya hotA hai| dUsare ke mana kI anubhUtiyoM ko ThIka samajha lene para vANI ke dvArA usakA khaNDana nahIM hogA aura na usake viparIta kArya / mana ke dUSita ho jAne se vacana dUSita ho jAtA hai aura phira usase karma dUSita ho jAtA hai| isase sAre rASTra meM dUSaNa vyApta ho jAtA hai| mAnasa samatA kI samprApti se vacana samatA kI samprApti hotI hai aura vacanasamatA kI samprApti se karma-samatA kI samprApti / phira vighaTana hogA kyoM ? anekAntadarzana ke rUpa meM jainadarzana kI dena prazaMsanIya hai| jisa dRSTi se jainadarzana meM anekAntadarzana kA svarUpa rakhA gayA hai, usI dRSTi se usake sambandha meM vicAra karanA caahie| sarvamaGgalakAmanA, zAnti kI sthApanA ke mUla kA anveSaNa kiyA gayA hai| yaha mUla anekAntadarzana hai / isakI sArI maGgimAoM ko samajhanA cAhie aura phira prayatna karanA cAhie ki jIvana meM usakI pariNati ho / tarkajAla se anekAntadarzana kI vyApti ko nahIM samajhA jA sakatA / merI dRSTi meM isako samajhane ke lie AdhArabhUta tattva haiM - zraddhA, maGgalakAmanA, dayA Adi / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---0-0--0--0--0--0--0-0-0-0-0--0----0--0--02 -- 0 zrI zrIcaMda golecA 0 zrI kanhaiyAlAla lor3hA ema0 e0 gahana-gambhIra jaina tattvavidyA ko samajhane kI kujI hai--'naya' / vibhinna dRSTiyoM se vastutattva ke parIkSaNa kI / yaha vidyA jaina AgamoM meM pUrNa vikasita huI hai| anuyogadvAra evaM SaTkhaMDAgama ke AdhAra para naya kA vivecana yahA~ / prastuta hai| 000000000000 000000000000 Shro-o-o-o-o-or-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-3 AgamakAlIna naya-nirUpaNa janadarzana meM zrutajJAna ko samajhane-samajhAne kI vizeSa vidhA hai / isa vidhA kA nirUpaNa karane vAlA Agama kAlIna zAstra anuyogadvAra hai / isameM upakrama, nikSepa, anugama aura naya ina cAra anuyogoM dvArA 'zruta' ke abhiprAya ko yathArtha rUpa meM samajhane kI vidhi kA vizada rUpa se varNana hai / ina cAra anuyogoM meM nikSepa aura naya kA varNana mukhya rUpa se kevala anuyogadvAra sUtra meM hI pAyA jAtA hai aura inakA upayoga mukhya rUpa se SaTkhaMDAgama meM huA hai / bhASA ko samajhane ke lie koSa aura vyAkaraNa kA jo sthAna hai, vahI sthAna zruta (Agama) ko samajhane ke lie nikSepa aura naya kA hai| anuyogadvAra aura SaTkhaMDAgama ke anuzIlana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki 'naya' zabda arthAt vAcya dvArA pratipAdita 'artha' kI avasthA kA vAstavika va nizcayAtmaka jJAna karAne kA sAdhana mAtra hai / yaha avasthA dravya, guNa, kriyA aura paryAya meM se kisI se bhI sambandhita ho sakatI hai| prastuta lekha meM anuyogadvAra evaM SaTkhaMDAgama inhIM do granthoM ke AdhAra se naya ke svarUpa kA vicAra kiyA jAtA hai| _ 'anuyogadvAra' meM sAta nayoM kA vidhAna hai / parantu mukhyatayA pA~ca hI nayoM kA prayoga kiyA gayA hai / isI prakAra SaTkhaMDAgama meM bhI inhIM pA~ca nayoM ke AdhAra para hI varNana hai| zabda naya ke do bheda samabhirUr3ha tathA evaMbhUta naya kA isameM kahIM nAma bhI nahIM AyA hai| kintu isameM koI saiddhAntika antara nahIM hai / kAraNa ki ina donoM nayoM kA samAveza zabda naya meM hI ho jAtA hai / 'tattvArthasUtra' meM bhI inhIM pA~ca nayoM kA ullekha hai| anuyogadvAra meM sAta naya isa prakAra haiM-1, naigama naya, 2. saMgraha naya, 3. vyavahAra naya, 4. RjusUtra naya, 5. zabda naya, 6. samabhirUr3ha naya aura 7. evaMbhUta naya / / naigama naya-vaha kathana jisase eka se adhika rUpoM, avasthAoM kA bodha ho arthAt zabda dvArA pratipAdita artha jahA~ bheda-prabheda ko lakSita karatA ho / jahA~ kisI bhI dravya, guNa, kriyA ke bheda-upabheda kA abhiprAya lakSita ho / saMgraha naya-vaha varNana jisase aneka rUpoM, avasthAoM kA ekarUpatA meM kathana ho arthAt apane varga rUpa meM artha kA pratipAdana karatA ho / dravya, guNa, kriyA, paryAya Adi ke aneka rUpoM yA bhedoM ke samUha kA abhiprAya lakSa ho / . vyavahAra naya-vaha kathana jisakA bodha kisI anya ke Azraya, apekSA, Aropa se sambandhita hone se prayAsa pUrvaka ho| RjusUtra naya-vaha kathana jisakA Azaya saralatA se anAyAsa samajha meM A jAve / arthAt kathana kA lakSya sarala sahaja avasthA meM ho| zabda naya--vaha kathana jisameM zabda ke artha kI pradhAnatA se bodha ho / samabhirUr3ha naya-vaha kathana jisameM zabda kA artha kisI vizeSa rUpa, vyakti, vastu Adi meM rUr3ha ho / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 SyAKEN JAIN puNyAta KAPOWANIA ...... ITITION evaMbhUta naya-vaha kathana jisameM zabda ke artha ke anurUpa kriyA bhI ho| prathama cAra naya pradhAnataH rUpa yA vastu kI avasthA para AdhArita hone se dravyArthika naya kahalAte haiM aura antima tIna naya zabda ke artha arthAt bhAva yA paryAya para AdhArita hone se bhAvArthaka yA paryAyAthika naya kahe jAte haiM / saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki 1. vastu kA aneka bhedopabheda rUpa kathana naigama naya hai / 2. varga rUpa kathana saMgraha naya hai / 3. upacarita kathana vyavahAra naya hai| 4. vidyamAna yathArUpa kathana RjusUtra naya hai / 5. zabda ke artha ke Azaya para AdhArita kathana zabda naya hai| 6. zabda ke vyutpattirUpa artha kA sImita athavA kisI rUpa vizeSa kA dyotaka kathana samAbhirUr3ha naya hai aura 7. zabda ke vyutpattiparaka artha kA anusaraNa karane vAlA evaMbhUta naya hai / prathama yahA~ anuyogadvAra sUtra meM naya ke nirUpaNa hetu Ae tIna dRSTAnta-1. prasthaka, 2. vasati evaM 3. pradeza ko prastuta karate haiM / 1. prasthaka kA dRSTAnta nagama naya-koI puruSa prasthaka (anAja nApane kA pAtra) banAne ko lar3akI lAne ke liye jAne se lekara prasthaka banAne kI saba kriyAoM ko 'maiM prasthaka banAtA hU~', aisA kahakara vyakta karatA hai| yahA~ prasthaka kI aneka avasthAoM kA varNana 'prasthaka' se honA naigama naya kA kathana hai| kAraNa ki isa kathana se prasthaka banAne kI kriyAoMlakar3I lAne jAnA, lakar3I kATanA, chIlanA, sApha karanA Adi aneka rUpoM (bhedoM athavA avasthAoM) kA bodha hotA hai| eka hI kathana se bheda, upabheda, avasthAe~ Adi rUpa meM athavA anya kisI bhI prakAra se aneka bodha hoM (Azaya prakaTa hoM), vaha naigama naya kA kathana kahA jAtA hai| vyavahAra naya-naigama naya meM varNita uparyukta saba kathana vyavahAra naya bhI hai / kAraNa ki lakar3I lAne jAnA, lakar3I chIlanA Adi saba kriyAe~ jo prasthaka banAne kI kAraNa rUpa haiM unakA yahA~ prasthaka banAne rUpa kArya para AropaNa (upacAra) kiyA jA rahA hai| yadyapi yahA~ pratyakSa lakar3I lAne jAne kI kriyA ho rahI hai na ki prasthaka lAne kI, kyoMki abhI to prasthaka banA hI nahIM hai aura jo abhI banA hI nahIM hai, hai hI nahIM, use kaise lAyA jA sakatA hai ? phira bhI vyavahAra meM lakar3I lAne jAne ko prasthaka lAne jAnA kahanA sahI hai / ataH yaha kathana vyavahAra naya hai| saMgraha naya-anAja nApane meM udyata arthAt nApane ke liye jo pAtra taiyAra ho gaye haiM, una vibhinna pAtroM ko prasthaka kahanA saMgraha naya hai| RjusUtra naya-'ujjusuyassa patthao'vi patthao mejjapi patthao' arthAt prasthaka zabda se jahA~ nApane kA pAtra abhipreta hai yA nApI huI vastu abhipreta hai vaha RjusUtra naya hai| kAraNa ki yahA~ prasthaka zabda se ye artha saralatA se samajha meM A jAte haiN| artha samajhane ke liye na kisI prakAra kA prayAsa karanA par3atA hai aura na kisI anya prakAra kA Azraya lenA par3atA hai| zabda naya-tiNhaM saddanayANaM patthayassa atyAhigAra jANao jassa vA baseNaM patthao nipphajjai setaM yatyaya dikSateNaM / arthAt tInoM zabda naya se prasthaka kA arthAdhikAra jJAta hotA hai athavA jisake lakSya se prasthaka niSpanna hotA hai vaha zabda naya hai| prasthaka ke pramANa va AkAra-prakAra ke bhAva ke liye prayukta prasthaka zabda, zabda naya kA kathana hai| 2. vasati kA dRSTAnta naigama naya-Apa kahA~ rahate haiM ? isa prazna ke uttara meM yaha kahanA ki maiM (1) loka meM, (2) tiryak loka meM, (3) jambU dvIpa meM, (4) bhAratavarSa meM, (5) dakSiNa bhArata meM, (6) amuka prAnta meM, (7) amuka nagara meM, () amuka mohalle meM, (8) amuka vyakti ke ghara meM, (10) ghara ke amuka khaMDa meM rahatA huuN| ye saba kathana yA inameM se pratyeka kathana naigama naya hai / kAraNa ki yahA~ basane viSayaka diye gaye pratyeka uttara se usa sthAna ke aneka bhAgoM meM kahA~ para basane kA bodha hotA hai, arthAt basane ke aneka sthAnoM kA bodha hotA hai / ataH naigama naya hai / vyavahAra naya-uparyukta saba kathana vyavahAra naya mI hai| kAraNa ki jisa kSetra meM vaha apane ko basatA - Ou 0000 JARO DR Lain Education Interational Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamakAlIna naya-nirUpaNa | 261 000000000000 000000000000 paNa INTHLE RAMMA mAnatA hai, usameM saba jagaha va saba samaya vaha nahIM rahatA hai| phira bhI usakA yaha kathana vyavahAra meM sahI mAnA jAtA hai| yaha kathana upacAra rUpa hone se vyavahAra naya hai / saMgraha naya-zaiyyA para ArUr3ha avasthA ko basatA huA kahanA saMgraha naya hai| isa kathana meM zayyA zabda se aneka jagaha basane kA artha vyakta hotA hai / kAraNa ki koI jahA~ kahIM bhI basatA hai, zayyA para ArUr3ha kahA jAtA hai / ataH saMgraha naya hai| jusUtra naya-vaha vartamAna meM jisa AkAza kSetra meM sthita hai, arthAt jahA~ para upasthita hai, apane ko vahIM para basatA kahanA RjusUtra naya hai| kAraNa ki usakA yaha kathana sAmane sadA vidyamAna avasthA kA hone se anAyAsa saralatA se samajha meM AtA hai / ataH RjusUtra naya hai / zabda naya-'apane ko apane zarIra (AtmabhAva) meM basatA huA kahanA' yaha kathana tInoM zabda nayoM kA hai| kAraNa ki basane zabda kA artha yA bhAva hai AtmA kA nivAsa / zarIra meM yA apane Apa meM apanA nivAsa hai / yaha kathana zabda ke artha, rUDhArtha rUpa avasthA tathA tadanusAra kriyAvAna avasthA kA dyotaka hai| ata: zabda naya, samabhirUr3ha naya tathA evaMbhUta naya hai| 3. pradeza kA dRSTAnta nagama naya-chaH pradeza haiN| yathA-1. dharmAstikAya kA pradeza, 2. adharmAstikAya kA pradeza, 3. AkAza kA pradeza, 4. jIva kA pradeza, 5. skaMdha kA pradeza aura 6. deza kA pradeza / isa kathana se pradeza ke aneka rUpoM (bheda jJAna rUpa) kA bodha hotA hai / ataH naigama naya hai| saMgraha naya-paMca pradeza haiN| kAraNa ki upayukta skaMdha kA pradeza aura deza kA pradeza alaga-alaga na hokara eka hI hai / ataH ina donoM ke ekatva ke mAnane vAlA kathana saMgraha naya hai / vyavahAra naya-paMca pradeza se pAMcoM kA eka hI pradeza hai| aisA abhiprAya jhalakatA hai-aisA pratIta hotA hai| yaha kathana vyavahAra meM ThIka nahIM hai / ata: paMca pradeza na kahakara paMcavidha pradeza kahanA cAhie / yaha kathana bhI upacarita hai| kAraNa ki dharmAsti, adharmAsti Adi kisI ke bhI pA~ca prakAra ke pradeza nahIM hote haiM / yahA~ Azaya meM 'paMcavidha' ke sthAna para 'pA~ca ke' lenA hogA / ata: yaha upacarita kathana hone se vyavahAra naya hai / RjusUtra naya-paMcavidha pradeza kahane se dharmAsti Adi pratyeka ke pAMca-pAMca prakAra ke pradeza ho jAne se paccIsa prakAra ke pradeza ho jAeMge jo ucita nahIM hai| jisa sthAna meM dharmAstikAya kA pradeza hai usI meM adharmAsti Adi zeSa cAra ke bhI pradeza haiN| ataH yaha kahanA ki yaha syAt dharmAstikAya kA pradeza hai, syAt adharmAstikAya kA pradeza hai| isI prakAra AkAza, jIva Adi ke sAtha bhI syAt lagAkara kahA gayA kathana saralatA se samajha meM A jAtA hai| ataH RjusUtra naya hai| saMprati zabda naya-pA~coM ke sAtha syAt zabda lagAne se bhI pradeza ekameka ho jaaeNge| sabhI sthAnoM para sabhI ke pradezoM ke hone kA prasaMga utpanna ho jAegA aura kahane ke abhiprAya ko prakaTa karane kI koI avasthA hI na bana skegii| anavasthA doSa utpanna ho jAegA / ataH vahA~ sthita dharmAstikAya ke pradeza ko dharmAstikAya kA pradeza kaho / isI prakAra zeSa cAra ko bhI kaho / yaha kathana arthapradhAna hone se zabda naya hai| samabhirUr3ha naya-'dhamme paese se paese dhamma' isa vAkya se tatpuruSa aura karmadhAraya ina do samAsoM kI abhivyakti hotI hai / tatpuruSa samAsa meM dhamme zabda adhikaraNa kAraka meM lene se dharma meM pradeza ho jAegA arthAt dharma aura pradeza do bhinna-bhinna ho jaaeNge| karmadhAraya samAsa meM dharma zabda pradeza kA vizeSaNa bana jaaegaa| ye donoM hI artha yahA~ bhramotpAdaka hone se iSTa nahIM haiN| ata: yaha kahanA cAhie ki yaha pradeza dharmAstikAya hai| isI prakAra zeSa adharmAstikAya Adi ke sAtha bhI jAnanA cAhie / yaha kathana dharmAstikAya Adi vizeSa meM rUr3ha hone se samabhirUr3ha naya hai| . evaMbhUta naya-dharmAstikAya Adi se unake deza pradeza bhinna haiM hI nhiiN| ata: dharmAstikAya aura usakA pradeza paryAyavAcI arthAt eka hI hue / dharmAstikAya se usakA pradeza alaga vastu hai hI nhiiN| yaha kathana evaMbhUta naya hai / ROO SESAR - PRIL ki Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 RAEN AITHINI SaTkhaMDAgama ke caturtha vedanAkhaMDa meM nayoM kA prayoga huA hai| vedanAkhaMDa ke solaha dvAra haiN| unameM sAta dvAroM meM naya se kathana huA hai / use yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai / vedanA naya vibhASaNatA dvAra vedanA kA nikSepa cAra prakAra kA hai-1. nAma vedanA, 2. sthApanA vedanA, 3. dravya vedanA aura 4. bhAva vednaa| vedanA naya vibhASaNatA ke anusAra kauna naya kina vedanAoM kI icchA karatA hai ? uttara meM kahA haiNegama-vavahAra-saMgahA smvaao| ujusudo TuvaNaM Necchadi / saddaNao NAmaveyaNaM bhAvaveyaNaM ca icchadi // arthAt naigama, vyavahAra aura saMgraha ye tIna naya sabhI vedanAoM ko svIkAra karate haiM / RjusUtra naya sthApanA vedanA ko svIkAra nahIM karatA hai / zabda naya nAma vedanA va bhAva vedanA ko svIkAra karatA hai| vivecana uparyukta cAroM vedanAe~ bheda-rUpa aneka avasthAoM kA bodha karAtI haiM / isa apekSA se naigama naya haiM / ina cAroM vedanAoM meM se pratyeka vedanA meM apanI jAti kI aneka vedanAoM kA samAveza hai / ataH saMgraha naya hai / cAroM vedanAeM anya para AdhArita haiN| ata: Aropa yA upacAra rUpa hone se vyavahAra naya hai| RjusUtra naya meM sthApanA vedanA ke kathana kA samAveza nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki sthApanA vedanA kA bodha upacAra yA Aropa se hotA hai| sahaja saralatA se nahIM hotA hai / zeSa nAma vedanA, dravya vedanA aura bhAva vedanA kA bodha sAmane vidyamAna hone para anAyAsa saralatA se ho jAne kI apekSA se RjusUtra naya hai / zabda naya kA upayoga kevala nAma aura bhAva vedanA meM hotA hai / kAraNa ki vedanA zabda se abhipreta artha kI anubhUti sAmane vidyamAna nAma vedanA aura bhAva vedanA meM hI ghaTita hotI hai| sthApanA vedanA aura dravya vedanA nahIM hotii| ataH zabda naya se unakA kathana nahIM ho sktaa| vedanA-nAma-vidhAna dvAra veyaNANAma vihANetti / Negama-vavahArANaM NANAvaraNIya veyaNA, saNAvaraNIya veyaNA, veyaNIya veyaNA, Auva veyaNA, NAma veyaNA, goya veyaNA, aMtarAi veyaNA // 1 // saMgahassa aTThaNAM pi kammANaM veyaNA // 2 // ujusudassa No NANAvaraNIya veyaNA, No mohaNIya veyaNA, No Auva veyaNA, No NAma veyaNA, No goya veyaNA, jo aMtarAi veyaNA, veyaNIyaM caiva veyaNA // 3 // saddaNayassa veyaNA ceva veyaNA // 4 // artha-vedanA nAma vidhAna adhikAra ke anusAra naigama aura vyavahAra naya kI apekSA jJAnAvaraNIya vedanA, darzanAvaraNIya vedanA, vedanIya vedanA, mohanIya vedanA, Ayu vedanA, nAma vedanA, gotra vedanA aura aMtarAya vedanA; isa prakAra vedanA ATha bheda rUpa hai / yaha naigama aura vyavahAra kA kathana hai // 1 // AThoM hI karmoM kA eka vedanA zabda dvArA kathana saMgraha naya hai // 2 // RjusUtra naya se vedanIya hI vedanA hai, zeSa jJAnAvaraNIya Adi sAta karmoM kI vedanA kA kathana nahIM hai // 3 // zabda naya se vedanA hI vedanA hai // 4 // vivecana-jJAnAvaraNIya kI vedanA, darzanAvaraNIya kI vedanA''isa prakAra AThoM hI karmo kI vedanA rUpa vedanA ke ATha bheda yA prakAra haiM / yaha kathana bheda rUpa hone se naigamanaya kA kathana hai / ina AThoM hI vedanAoM kA kathana prANI meM vedana rUpa hone se upacAra yA Aropa rUpa kathana hai, isa avasthA meM ye vyavahAra naya hai| vedanA kathana se AThoM koM kI sarva vedanAoM kA samAveza ho jAtA hai / ataH yaha kathana saMgraha naya kA hai| . RjusUtra naya se kevala vedanIya karmajanita vedanA hI vedanA hai| kAraNa ki sAtA va asAtA rUpa vedanA kA bodha saralatA se hotA hai / zeSa sAta kamoM ke vedana kA bodha anAyAsa saralatA se nahIM hotA hai| vedana karanA hI vedanA hai| yaha kathana nAma aura bhAva pradhAna hone se zabda naya hai / vedanA-pratyaya-vidhAna adhikAra veyaNa paccaya bihANetti // 1 // gama-vavahAra-saMgahANi NANAvaraNIya veyaNA pANAdivAvapaccae // 2 // musA kA 100 11 Jal Education .com For Private & Personal use only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . AgamakAlIna naya-nirUpaNa | 263 000000000000 000000000000 AADI ATTITUTIO vAda paccae // 3 // avattAdANa pakcae // 4 // mehuNa paccae // 5 // pariggaha paccae ||6||raadibhoynn paccae // 7 // evaM koha-mANa-mAyA-loha-rAga-dosa-moha-pemma paccae // 8 // NidANapaccae // 9 // anbhakkhANa-kalaha-pesuNNa-arai-ubahi-Niyadi mANa-mAya-mosa-micchaNANa-micchadasaNa-pao apaccae // 10 // evaM sattaNNaM kammANaM // 11 // ujjusuvassa NANAvaraNIya veyaNA joga paccae payaDi-padesagAM // 12 // kasAya paccae dvidi- aNubhAga veyaNA // 13 // evaM sattaNNaM kammANaM // 14 // saddaNayassa avattavvaM // 15 // evaM sattaNNaM kammANaM // 16 // arthAt vedanA pratyaya vidhAna ke anusAra naigama-vyavahAra-saMgraha naya ke kathana kI apekSA jJAnAvaraNIya kI vedanA prANAtipAta pratyaya (kAraNa) se hotI hai / mRSAvAda pratyaya se hotI hai / adattAdAna, maithuna, parigraha, rAtri-bhojana, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha, prema, nidAna, abhyAkhyAna, kalaha, paizunya, rati-arati, upAdhi, nikRti, mAna, meya, moSa, mithyAjJAna, mithyAdarzana aura prayoga ina pratyayoM se jJAnAvaraNIya kI vedanA hotI hai| isI prakAra sAta karmoM kI vedanA ke pratyayoM kI prarUpaNA karanI caahie| RjusUtra naya se jJAnAvaraNIya kI vedanA yoga pratyaya se prakRti va pradezAgra (pradeza samUha) rUpa hotI hai aura jJAnAvaraNIya kI sthiti vedanA aura anubhAga vedanA kaSAya pratyaya se hotI hai / isI prakAra RjusUtra naya se zeSa sAtoM karmoM ke pratyayoM kI prarUpaNA karanI caahie| zabda naya se jJAnAvaraNIya kI vedanA avaktavya hai| isI prakAra zabda naya se zeSa sAta karmoM kI vedanA ke viSaya meM bhI prarUpaNA karanI caahie| vivecana-Upara jJAnAvaraNIya kI vedanA ke pratyaya prANAtipAta, mRSAvAda Adi se lekara 'prayoga' taka aneka haiM / ye aneka bhedarUpa pratyayoM kA kathana hone se naigama naya hai / ye hI pratyaya prANI kI kriyA yA vyavahAra se sambandhita kathana rUpa hone para vyavahAra naya kA kathana hogA tathA bheda rUpa pratyeka pratyaya aneka upabhedoM kA saMcaya hone se saMgraha naya kA kathana hai / jJAnAvaraNIya ke vedanA ke pratyayoM ko isI prakAra naigama, vyavahAra aura saMgraha naya se zeSa sAta karmoM kI vedanA ke pratyayoM kI bhI prarUpaNA samajhanI caahie| RjusUtra naya-jJAnAvaraNIya kI vedanA yoga pratyaya se prakRti va pradeza rUpa evaM kaSAya pratyaya se sthiti aura anubhAga vedanA hotI hai / vidyamAna vedanA aura pratyaya meM yaha sIdhA-sarala saMbaMdha hone se RjusUtra naya kA kathana hai| zeSa sAta karmoM ke pratyayoM kI bhI prarUpaNA RjusUtra naya se isI prakAra hotI hai| zabda naya-jJAnAvaraNIya vedanA avaktavya hai| kyoMki ye pratyaya anubhUtiparaka haiM / zabdoM meM vedanA pratyayoM kI abhivyakti nahIM ho sakatI hai / ata: zabda ke artharUpa se ina pratyayoM kA kathana zakya nahIM hai / vedanA-svAmitva vidhAna veyaNa sAmitta vihANetti // 1 // Negama vavahArANi NANAvaraNIya veyaNA siyA jIvassa vA // 2 // siyA NojIvassa vA // 3 / / siyA jIvANaM vA // 4 // siyA NojIvANaM vA ||5|| siyA jIvassa ca NojIvassa ca // 6 // siyA jIvassa ca NojIvANaM ca // 7 // siyA jIvANaM ca NojIvassa ca // 8 // siyA jIvANaM ca NojIvANaM ca // 6 // evaM sattaNaM kammANaM // 10 // saMggahaNayassa NANAvaraNIya veyaNA jIvassa vA // 11 // jIvANaM vA // 12 // evaM sattaNNaM kammANaM // 13 // sadujusudANaM NANAvaraNIya veyaNA jIvassa // 14 // evaM sattaNNa kammAsaM // 15 // arthAt vedanA svAmitva vidhAna ke anusAra naigama aura vyavahAra naya kI apekSA jJAnAvaraNIya kI vedanA kathaMcit jIva ke hotI hai / kathaMcit nojIva ke hotI hai| kathaMcit bahuta jIvoM ke hotI hai / kathaMcit bahuta nojIvoM ke hotI hai / kathaMcit eka jIva ke aura eka nojIva ina donoM ke hotI hai / kathaMcit eka jIva ke aura bahuta nojIvoM ke hotI hai / kathaMcit bahuta jIvoM ke aura eka nojIva ke hotI hai / kathaMcit bahuta jIvoM aura bahuta nojIvoM ke hotI hai| isI prakAra ke prabheda naigama aura vyavahAra naya se zeSa sAta karmoM kI vedanA ke sambandha meM bhI kathana jAnanA caahie| saMgraha naya kI apekSA jJAnAvaraNIya kI vedanA eka jIva ke yA bahuta jIvoM ke hotI hai / isI prakAra saMgraha naya se zeSa sAta karmoM kI vedanA ke viSaya meM bhI kathana jAnanA cAhie / zabda aura RjusUtra naya kI apekSA jJAnAvaraNIya kI vedanA jIva ke hotI hai| isI prakAra ina donoM naya se zeSa sAta karmoM kI vedanA ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| ...... A. 2 ./ 754 -uriSBoat Jain Education international Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 000000000000 000000000000 X000000DDD 264 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha vivecana--yahA~ vedanA kA svAmI kauna hai, isa adhikAra kA kathana kiyA gayA hai| vedanA kA svAmI jIva hai aura nojIva (pudgalamaya zarIra ) hai / ina donoM ke eka aura bahuta saMkhyA ke saMyoga rUpa aneka bheda prakAra vedanA ke svAmI ke banate haiM / svAmitva kA bhedarUpa aneka bodhakArI kathana naigama naya hai / ye hI bhedarUpa kathana jaba prANI para upacarita hote haiM, vyavahuta hote haiM taba vyavahAra naya ke viSaya bana jAte haiN| saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki vedanA kA svAmI jIva hai yA nojIva hai| yaha kathana saMgraha naya kA hai / RjusUtra naya se vedanA kA svAmI vaha jIva hai, jisa jIva ko vaha vedanA ho rahI hai| aneka jIvoM kI vedanA milakara eka nahIM hotI hai / ataH RjusUtra naya meM aneka jIva yA nojIva vedanA ke svAmI nahIM hote haiN| kAraNa ki RjusUtra naya meM yathAbhUta rUpa kathana hI apekSita hotA hai| zabda naya meM zabdArtha kI pradhAnatA hotI hai| ataH isa naya se vedanA zabda kA artha vedana karanA hotA hai aura vedana pratyeka jIva alaga-alaga karatA hai| nojIva zarIrAdi vedana nahIM karate haiM aura na aneka jIva sammilita vedanA kA anubhava hI karate haiM / ataH zabda naya se vedanA jIva ke hotI hai, yaha kathana hI upayukta hai / yahA~ vedanA svAmitva vidhAna para ghaTita uparyukta nayoM ko udAharaNa dvArA prastuta karate haiM kisI rela durghaTanA meM aneka vyaktiyoM ke coTeM lgiiN| koI paira kI coTa kI vedanA se pIr3ita hai, koI hAtha kI, koI sira kI koI jvara kI, koI peTa kI Adi bhinna-bhinna vedanA se pIr3ita haiM / uparyukta durghaTanAgrasta vyaktiyoM kI vedanA ko aneka prakAra se kahA jA sakatA hai / yathA 1. rAma ko vedanA ho rahI hai, usake hAtha ko vedanA ho rahI hai, usakA paira vedanAgrasta hai| puruSoM ko vedanA ho rahI hai, striyoM ko vedanA ho rahI hai, baccoM ko vedanA ho rahI hai / hAtha-paira, udara meM vedanA ho rahI hai / isa prakAra ke kathana rnaMgama naya haiM / yahA~ rAma jIva hai, hAtha nojIva hai, puruSa bahuta se jIva haiN| hAtha-paira udara nojIva haiM / isa prakAra se vedanA ke vividha rUpa kathana naigama naya ke viSaya haiM / 2. peTa ko vedanA ho rahI hai, hAtha vedanAgrasta hai, vaha jIva vedanA se mara gayA Adi kathana vyavahAra naya se hai / vedanA vAstava meM to jIva ko hotI hai, hAtha-paira peTa ko nhiiN| ye to usa vedanA ke hone meM nimitta mAtra haiM / parantu vyavahAra meM hama yahI anubhava karate haiM yA yahI kathana karate haiM / yaha kathana kAraNa rUpa ( nimitta ) meM vedanA rUpa kArya kA Aropa hone se hai arthAt upacAra se hai / ataH vyavahAra naya kA kathana hai| isI prakAra vedanA se jIva mara gayA yaha kathana bhI vAstavika nahIM hai| jIva to amara hai, jIva se zarIra chUTane ko athavA zarIra nAza ko vyavahAra meM jIva kA maranA kahA jAtA hai / yahA~ kArya meM kAraNa kA Aropa hai| ataH vyavahAra naya se kathana hai / 3. kisI yAtrI kI hAtha, paira, sira darda Adi vividha yA aneka vedanAoM kA alaga-alaga ullekha na kara saMkSepa meM yaha kahanA ki yAtrI ko vedanA ho rahI hai, isI prakAra aneka vedanAoM se grasta aneka yAtriyoM kA alaga-alaga ullekha na kara samuccaya rUpa se yaha kahanA ki yAtriyoM ko vedanA ho rahI hai| yaha saMkSipta yA sArabhUta kathana saMgraha naya kahA jAtA hai / 4. 'yaha rAma apane hAtha kI vedanA se pIr3ita hai|' isa kathana se Azaya ekadama sIdhA samajha meM AtA hai / yaha yathAbhUta vidyamAna kathana RjusUtra naya kahA jAtA hai / 5. 'vedanA jIva ke hotI hai|' yahA~ isa vAkya meM kevala yaha kathana kiyA jA rahA hai ki vedanA kA svAmI vedana karane vAlA jIva hI hotA hai, anya koI nahIM / isa kathana meM artha kI hI pradhAnatA hai| kisI jIva yA vyakti vizeSa se prayojana nahIM hai / ataH kevala artha pradhAna hone se yaha zabda naya kA kathana hai / vedanA vedana vidhAna ATha prakAra ke karma pudgala skandhoM kA jo vedana ( anubhavana) hotA hai, yahA~ usakA vidhAna prarUpaNA hai / vaha tIna prakAra kI hai-- karma baMdhate samaya hone vAlI vedanA badhyamAna vedanA hai / karmaphala dete samaya hone vAlI vedanA udIrNa vedanA hai aura ina donoM se bhinna karma vedanA kI avarajyA upazAnta hai / naigama naya se jJAnAvaraNIya kI vedanA kathaMcit 1 badhyamAna hai, 2. udIrNa vedanA hai, 3. upazAnta vedanA hai, ME KS Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AgamakAlIna naya-nirUpaNa | 265 000000000000 000000000000 4. badhyamAna vedanAe~ haiM, 5. udIrNa vedanAeM haiM, 6. upazAnta vedanAe~ haiM / ye 6 bhaMga eka-eka haiM-1. eka badhyamAna aura eka udIrNa vedanA hai / 2. eka badhyamAna aura aneka udIrNa 3. aneka badhyamAna aura eka udIrNa aura 4. aneka badhyamAna aura aneka udIrNa vedanAeM haiM / ye cAra bhaMga badhyamAna aura udIrNa ina donoM ke dvisaMyogI haiM / isI prakAra cAra bhaMga badhyamAna aura upazAnta ke tathA cAra bhaMga udIrNa aura upazAnta ke dvisaMyogI banate haiN| isa prakAra dvisaMyogI kula bAraha bhaMga banate haiM / eka badhyamAna, eka udIrNa aura eka upazAnta yaha trisaMyogI bhaMga hai| ina tInoM meM eka aura aneka vizeSaNa lagAne se kula ATha bhaMga trisaMyogI banate haiM / isa prakAra kula 26 maMga banate haiN| bhedarUpa hone se aneka kA boSa karAne vAlA pratyeka bheda rUpa yaha kathana naigamanaya hai / zeSa sAta karmoM kA vedanA vedana bhI isI prakAra samajhanA caahie| __vyavahAra naya meM badhyamAna aneka vedanAe~ kathanIya nahIM hone se isake 6 maMga uparyukta 26 bhaMga meM se kama hokara zeSa 17 bhaMga hI kathanIya haiN| kAraNa badhyamAna vedanA rAga bhAva yA dveSa bhAva rUpa eka hI hotI hai / jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM kI vedanA vedana meM se pratyeka ke sAtha uparyukta 17 maMga kA hI vidhAna jAnanA cAhie / saMgraha naya meM aneka vedanA bhI vedanA meM bhI garmita hotI hai / ataH jJAnAvaraNIya kI vedanA kathaMcit 1. badhya-. mAna, 2. udIrNa, 3. upazAnta, 4. badhyamAna aura udIrNa, 5. badhyamAna aura upazAnta, 6. udIrNa aura upazAnta aura 7. badhyamAna, udIrNa aura upazAnta ye kula sAta bhaMga banate haiN| zeSa sAta koM ke sambandha meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| RjusUtra naya-jJAnAvaraNIya kI udIrNa phala prApta vipAka vAlI vedanA hai / yaha RjusUtra naya kA kathana hai / kAraNa ki vedanA se sIdhA, sarala, sahaja bodha karmaphala dete samaya anubhava hone vAlI vedanA kA hotA hai| zeSa sAta karmoM ke bandhana meM bhI isI prakAra jAnanA caahie| zabda naya-jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kI vedanA vedana avaktavya hai / yaha kathana zabda naya kA hai / kAraNa ki vedanA vedana kA anubhava hI hotA hai, use zabda se vyakta nahIM kiyA jA sakatA hai| vedanA-gati vidhAna naigama, vyavahAra aura saMgraha naya se jJAnAvaraNIya kI vedanA kathaMcit 1. asthita hai, 2. sthita-asthita hai| isI prakAra zeSa darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ina tIna ghAti karmoM kI vedanA ke sambandha meM jAnanA caahie| aghAti karma vedanIya, Ayu, nAma aura gotra kI vedanA kathaMcit 1. sthita, 2. asthita aura 3. sthita-asthita hai| yahA~ bheda rUpa aneka bodhakArI kathana hone se naigama naya, upacarita kathana hone se vyavahAra naya aura vedanA kI aneka avasthAoM kA ekarUpa kathana hone se saMgraha naya hai / RjusUtra naya se AThoM hI karmoM meM se pratyeka karma kI vedanA kathaMcit sthita hai aura kathaMcit asthita hai| kAraNa ki sIdhe anubhava meM eka hI prakAra kA parivartanazIla avasthA kA yA sthira avasthA kA hI vedana hotA hai| donoM eka sAtha vartamAna meM anubhava-vedana nahIM ho sakate haiM / ataH yaha kathana RjusUtra naya hai / zabda naya se avaktavya hai / kAraNa ki vedanA anubhavagamya hai| kathanIya nahIM hai / use bhoktA hI jAnatA hai / vedanA-antara vidhAna naigama aura vyavahAra naya se AThoM hI karmoM kI vedanA-1. anantara bandha hai, 2. paramparA bandha hai aura 3. tadumaya bandha hai| yaha kathana bheda rUpa hone se naigama naya hai / upacarita hone se vyavahAra naya hai| saMgraha naya se anantara bandha hai aura paramparA bandha hai / kAraNa ina donoM prakAra ke bandha meM hI bandha ke saba rUpa A jAte haiM / ataH saMgRhIta hone se yaha kathana saMgraha naya hai| jusUtra naya se paramparA bandha hai| kAraNa ki yaha sIdhA-sA bodha sabhI ko hai ki navIna karmoM kA bandhana purAne karmoM ke vipAka kI avasthA meM hI saMbhava hai| .....DA 1 anuyogadvAra meM bhI bhaMga samutkIrtana meM isI prakAra naigamanaya meM 26 bhedoM kA va saMgrahanaya meM 7 bhedoM kA varNana hai| --- - RECeRMY - % 3 D OPTISE Person Only ::S.Bzort/- Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 TAINI phaOD mA SO.. HITI KARN NATION VON UTTTTT AE zabda naya avaktaya hai| bandha kisa prakAra se ho rahA hai, yaha prANI ke anubhava kI bAta haiN| kathana se use nahIM jAnA jA sktaa| anuyogadvAra sUtra aura SaTkhaMDAgama ke upayukta vivecana dekhane ke pazcAt nayoM ke viSaya meM sahaja hI nimnAMkita niSkarSa prakaTa hotA hainaMgama naya 1. prasthaka ke dRSTAnta meM prasthaka banAne kI aneka kriyAoM meM se koI bhI kriyA / 2. vasati ke dRSTAnta meM basane ke aneka sthAnoM meM se koI bhI sthAna / 3. pradeza ke dRSTAnta meM pradeza kI 6 kI saMkhyA / 4. vedanA-naya vibhASaNatA meM nikSepa kA pratyeka bheda athavA aneka bheda / 5. vedanA-nAma vidhAna meM AThoM karmoM kI vednaaeN| 6. vedanA-pratyaya vidhAna meM vedanA kA prANAtipAta Adi pratyeka pratyaya / 7. vedanA-svAmitva vidhAna meM jIva va nojIva va inake bahuvacanAnta banane vAle bheda / 8. vedanA-vedana vidhAna meM AThoM hI karmoM meM se pratyeka karma vedanA kI badhyamAna, udIrNa, upazAntadazA ke 26 bhaMgoM meM se pratyeka mNg| 6. vedanA-gati vidhAna meM AThoM hI karmoM meM se pratyeka karma vedanA kI sthita, asthita va sthita-asthita avasthA 10. vedanA-antara vidhAna meM AThoM hI karmoM meM se pratyeka karma kI vedanA anantara, paramparA tathA tadubhaya rUpabheda naigama naya hai| uparyukta kathanoM se spaSTa pratIta hotA hai ki naigama naya aneka bhedoM va una bhedoM meM se pratyeka bheda kA kathana hai, arthAt vikalpa rUpa kathana naigama naya hai| vyavahAra naya uparyukta naigama naya ke kathana ke sAtha prAyaH sabhI sthaloM para vyavahAra naya kA bhI vaisA hI kathana hai / kevala kucha kathanoM meM antara haiM, ve nimnAMkita haiM 1. pradeza ke dRSTAnta meM pAMca pradeza ke sthAna para paMcavidha pradeza kathana hai| 2. vedanA-vedana vidhAna meM naigama naya meM 26 bhaMga va vyavahAra naya meM bhaMga kama haiN| kAraNa ki ve ha bhaMga to banate haiM, parantu vyavahAra meM vaisA kahIM bhI hotA nahIM hai| isase isa pariNAma para pahuMcA jAtA hai ki jaba naigama naya meM vaNita bheda va bhaMga yA vikalpa kA upacAra vyavahAra meM hotA hai, taba vaha vyavahAra naya kA kathana hotA hai| ise samajhane ke liye kucha jor3anA yA AropaNa karanA par3atA hai| saMgraha naya nagama va vyavahAra meM kathita bhedoM, bhaMgoM va vikalpoM meM se jo eka jAti ke yA eka varga ke haiM arthAt jinameM samAnatA pAI jAtI hai, unakA yahA~ ekatva rUpa saMkSepa meM kathana saMgraha naya kahA gayA hai / RjusUtra naya aisA kathana jisakI kathanIya viSaya-vastu pratyakSa ho aura sunate hI usakA Azaya saralatA se sIdhA anAyAsa samajha meM A jAya arthAt jise samajhane ke lie alaga se kucha jor3ane kA, AropaNa kA prayAsa na karanA pdd'e| yahA~ aisA kathana RjusUtra naya kahA gayA hai / zabda naya zabda ke bhAva (artha) ke rUpa meM Azaya ko vyakta karane vAlA kathana zabda naya kahA gayA hai| . . Sain Education International W ilberton Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' AgamakAlIna naya-nirUpaNa | 267 000000000000 000000000000 samabhirUr3ha naya __ zabda ke aneka arthoM meM se eka rUr3ha artha ke rUpa meM Azaya grahaNa karane vAlA kathana samabhirUr3ha naya kahA gayA hai| evaMbhUta naya zabda ke artha rUpa kriyA kA anusaraNa karane vAle kathana ko evaMbhUta naya kahA gayA hai| nayoM ke prasaMga meM anuyogadvAra aura SaTkhaMDAgama ke uparyukta anuzIlana se aisA lagatA hai ki AgamakAla meM vaNita nayoM kA nyAya ke granthoM meM varNita pratyakSa, anumAna, upamA Adi pramANoM se koI sambandha nahIM thA aura na nayoM kA syAt asti, syAt nAsti Adi bheda rUpa syAdvAda yA anekAnta se hI koI sambandha thaa| na naya kisI mata, paMtha yA sampradAya vizeSa ke darzana kA pratipAdaka hI thaa| padArtha ke ananta guNoM meM se naya kisI eka guNa athavA dRSTi ko apanAtA hai, isa rUpa meM na naya pramANa kA aMza thA aura nayoM kA samudAya milakara pramANa banatA hai, aisA bhI kucha nahIM thaa| na zuddha naya, azuddha naya yA durnaya kA hI vahA~ varNana hai| vAstavikatA to yaha hai ki AgamakAla meM cAra pramANa mAne gaye haiN| yathA-1. dravya pramANa, 2. kSetra pramANa, 3. kAla pramANa aura 4. bhAva pramANa / inameM bhAva pramANa ke tIna bheda-guNa, naya aura saMkhyA kahe gaye haiM / isa prakAra cAroM pramANoM meM se mAtra eka bhAva pramANa se naya kA sambandha hai aura vaha bhI mAtra eka bheda ke rUpa meM / Agama siddhAnta ke Azaya ko spaSTa karane ke liye cAra anuyogoM kA upayoga karane kI praNAlI rahI hai, una cAra anuyogoM meM naya bhI eka anuyoga hai, jisakA kArya yaha jAnanA hai ki Agama meM prayukta kathana (zabda) se pratipAdita viSaya kI kauna-sI avasthA abhipreta hai| prastuta lekha likhane ke pIche bhAvanA yaha hai ki tattvajJa va vidvadgaNa nayoM ke svarUpa para vicAra kareM aura yathArtha rUpa ko prastuta kreN| -0--0--0-0-0--0 icchA bahuvihA loe, jAe baddho kilissati / tamhA icchAmaNicchAe, jiNittA suhamedhati / / -RSibhASita 40 / 14 saMsAra meM icchAeM aneka prakAra kI haiM, jinase baMdhakara jIva duHkhI hotA hai| / ataH icchA ko anicchA se jItakara sAdhaka sukha pAtA hai / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 0000 pha Education International mokSa (nirvAraNa) ke sambandha meM jainadarzana kA cintana sarvotkRSTa mAnA gayA hai| usane atyaMta gaharAI va vividha dRSTiyoM se usa para UhApoha kiyA hai, manana kiyA hai, vizleSaNa kiyA hai / AgamoM ke pRSTha para itastataH vikIrNa usa vyApaka cintana-karaNoM ko eka dhArA ke rUpa meM nibaddha kiyA hai - prasiddha Agama anusaMdhAtA munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' ne / muni kanhaiyAlAla 'kamala' [Agama anuyoga pravartaka ] jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa 0 jainAgama, tripiTaka, vedoM evaM upaniSadoM meM mukti ke mArgoM (sAdhanoM) kA vizada dArzanika vivecana vidyamAna hai, kintu prastuta prabandha kI paridhi meM kevala jainAgamoM meM pratipAdita tathA uddhRta muktimArgoM kA saMkalana kiyA gayA hai| yaha saMkalana muktimArgAnuyAyI svAdhyAyazIla sAdhakoM ke lie parama prasAdarasa paripUrNa pAtheya bane aura isakI aharniza anuprekSA karake ve parama sAdhya ko prApta kareM / mukti zreSTha dharma hai isa vizva meM dharma zabda se kitane va kaise-kaise karmakANDa abhihita evaM vihita haiM aura kitane mata-patha dharma ke nAma se pukAre jAte haiM / unakI iyattA kA anumAna lagA sakanA bhI asambhava-sA pratIta ho rahA hai / isa viSama samasyA kA samAdhAna prastuta karate hue jinAgamoM meM kahA gayA hai "nivvANa seTThA jaha savvadhammA" saMsAra ke samasta dharmoM meM nirvANa arthAt mukti hI sabase zreSTha dharma hai / jisa dharma kI ArAdhanA se AtmA karmabandhana se sarvathA mukta ho jAe vahI dharma saba dharmoM meM zreSTha hai / muktivAdI mahAvIra bhagavAna mahAvIra ke yuga meM kitane vAda pracalita the- yaha to usa yuga ke darzanoM kA aitihAsika adhyayana karake hI jAnA jA sakatA hai| kintu yaha nizcita hai ki usa yuga meM anekAneka vAda pracalita the aura ina vAdoM meM muktivAda bhI eka pramukha vAda thA / samakAlIna muktivAdiyoM meM bhagavAna mahAvIra pramukha muktivAdI the / aura apane anuyAyI vinayI antevAsiyoM ko bhI karmabandhanoM se mukta hone kI unhoMne prabala preraNA dI tathA mukti kA mArga-darzana kiyA / mukti kisaliye ? prANimAtra sukhaiSI hai kintu mAnava una sabameM saba se adhika sukhaiSI hai / sukha ke lie vaha saba kucha kara lenA cAhatA hai / ugra tapazcaraNa, kaSTasAdhya anuSThAna aura pracaNDa parISaha sahanA sukhaiSI ke lie sAmAnya kArya haiN| para sukha to bhukti (bhogya padArthoM ke upabhoga) se bhI prApta hotA hai / KTAK For Private & Personal Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 269 000000000000 000000000000 Co... MINS bhukti se prApta sukha kSaNika hotA hai isalie use pAkara prANI kabhI tRpta nahIM hotA apitu tRSNA kI jvAlA meM hI arniza jhulasatA rahatA hai / 'zAzvata sukha' mukti se hI milatA hai| use pAkara AtmA asIma Ananda kI anubhUti bhI karatA hai para bhukti kI apekSA mukti kA milanA jarA muzkila hai| bhukti aura mukti kA dvandva | "ma" aura "ma" varNamAlA ke pavarga meM janama-janama ke sAthI haiN| bhoga pravRtti kA "ma" aura bhoga nivRtti kA "ma" pratIka hai / bhukti evaM mukti kA zAbdika prAdurbhAva "ma" aura "ma" kI prasUti kA pariNAma hai / ___ bhukti aura mukti kI vyApti vyatirekavyApti hai / laukika jIvana meM bhukti kA, lokottara jIvana meM mukti kA sAmrAjya hai| ataH bhukti kA bhagata mukti kA upAsaka aura mukti kA upAsaka bhukti kA bhagata nahIM bana sktaa| ___ AtmA anAdikAla se bhukti ke lie bhaTakatA rahA hai / mukti kA saMkalpa aba taka mana meM udita nahIM huA hai / kyoMki vaha anantakAla se "tamasAvRta" rahA hai / ataH apUrvakaraNa ke apUrva kSaNoM meM AtmA kA mohAvaraNa samyaktva sUrya kI prakhara razmiyoM se jaba pratanubhUta huA to usameM amita jyoti kI AbhA prasphuTita huI hai aura usI kSaNa vaha bhukti se vimukha hokara mukti kI ora mur3A hai| bhukti AtmA ko apanI ora tathA mukti AtmA ko apanI ora AkRSTa karatI rahatI hai / yahI sthiti bhukti evaM mukti ke dvandva kI sUcaka hai / mukti kI anubhUti (1) ratnajaTita svarNapiMjara meM pAlita zuka bAdAma-pizte Adi khAkara bhI sukhAnubhava se zUnya rahatA hai / vaha cAhatA hai-piMjare se mukti aura ananta AkAza meM unmukta vihAra / (2) puMgI kI madhura svaralaharI se mugdha evaM payapAna se tRpta pannagarAja piTArI meM par3akara parAdhInatA kI pIr3A se aharniza pIr3ita rahatA hai / vaha cAhatA hai-piTArI kI paridhi se mukti aura svacchanda saMcaraNa / / (3) najara kaida meM zrama kiye binA hI komala zayyA, sarasa AhAra evaM zItala sarasa salila Adi kI anekAneka suvidhAe~ pAkara bhI mAnava antarvedanA se anavarata vyathita rahatA hai| vaha cAhatA hai-svatantratA evaM svaira vihAra / kaThora parizrama ke bAda bhale hI use nivAsa ke lie parNakuTI, zayana ke lie bhU-zayyA aura bhojana ke lie aparyApta arasa-virasa AhAra bhI kyoM na mile, vaha itane se hI santuSTa rhegaa| piMjara se mukta pakSI, piTArI se mukta pannaga evaM najarakaida se mukta nara mukti ke Ananda kI jhalaka pAkara zAzvata sukha kA svara samajha sakatA hai| na saMsAra rikta hogA aura na mukti bharegI muktikSetra meM anantakAla se ananta AtmAe~ sthita haiM / mAnava kSetra meM se aneka AtmAe~ karma-mukta hokara pratikSaNa mukti-kSetra meM pahu~catI rahatI haiM kintu mukta AtmAe~ mukti kSetra se parAvartita hokara mAnava kSetra meM kabhI nahIM AtI haiM / kyoMki karmabandhana se sarvathA mukta AtmA ke punaH baddha hokara mAnava kSetra meM lauTa Ane kA koI kAraNa nahIM hai| alpajJa mana meM yadA-kadA yaha AzaMkA ubhara AtI hai ki anantakAla se mukta AtmAe~ mukti kSetra meM jA rahI haiM aura lauTakara kabhI koI AtmA AegI hI nahIM to kyA yaha vizva isa prakAra AtmAoM se rikta nahIM ho jAegA? jainAgamoM meM isa AzaMkA kA samAdhAna isa prakAra diyA gayA hai AE 1/ hta . - . Jain Education emailonal For Private & Personal use only ..:55 4 :/ Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ko kAla ananta hai / atIta bhI aura anAgata bhI / AtmAe~ ananta haiM / ananta atIta meM bhI yaha vizva AtmAoM se rikta nahIM huA to ananta bhaviSya meM bhI yaha rikta kaise hogaa| jisa prakAra bhaviSya kA eka kSaNa vartamAna banakara atIta bana jAtA hai, para bhaviSya jyoM kA tyoM ananta banA huA rahatA hai / vaha kabhI samApta nahIM hotaa| usI prakAra vizvAtmAe~ bhI ananta haiM, ataH yaha vizva kabhI rikta nahIM hogaa| mukti kI jijJAsA kaise jagI? anantakAla se yaha AtmA bhavATavI meM bhaTaka rahI hai / para ise sarvatra duHkha hI duHkha prApta huA hai| sukha kahIM nahIM milaa| 'kabhI isane naraka meM nirantara kaThora yAtanAe~ bhogI haiM to kabhI tiryagyoni meM dAruNa duHkha sahe haiN| kabhI . manuja jIvana meM rugNa hone para rudana kiyA hai to kabhI svargIya sukhoM ke viyoga se vyAkula bhI huI hai|' isa prakAra ananta janma-maraNa se saMtrasta AtmA ko ekadA anAyAsa apUrva avasara prApta huA-yaha thA isa AtmA kA naisargika udaya / isa udaya se AtmA kA Arya kSetra evaM uttama kula meM janma, svastha zarIra, svajana-parijana kA sukhada sambandha, amita vaibhava ke sAtha-sAtha sadguru kI saMgati evaM saddharma-zravaNa-abhiruci bhI usameM jAgrata huii| eka dina usane dharmasabhA meM zravaNa kiyA 'AtmA ne atIta ke ananta janmoM meM ananta duHkha bhoge haiM-jaba taka isa AtmA kI karmabandhanoM se sarvathA mukti nahIM ho jAtI taba taka yaha AtmA zAzvata sukha prApta nahIM kara sktii|' isa prakAra pravacana-zravaNa se atIta kI ananta dukhAnubhUtiyA~ usa AtmA kI smRti meM sAkAra ho gaIM, ataH usakI antazcetanA meM mukti-mAgoM kI jijJAsA jgii| mukti kA abhipretArtha mukti bhAvavAcaka saMjJA hai-isakA vAcyArtha hai-bandhana Adi se chuTakArA pAne kI kriyA yA bhAva / AdhyAtmika sAdhanA meM mukti zabda kA abhipretArtha hai-AtmA kA karmabandhana se sarvathA mukta honA / / mukti ke samAnArthaka mokSa-kisI se chuTakArA prApta karanA / AdhyAtmika sAdhanA meM AtmA kA karmabandhanoM se sarvathA mukta honA abhipreta hai| nirvANa-isa zabda kA artha hai-samApti / yahA~ abhipreta artha hai-karmabandhanoM kA sarvathA samApta honA / bahivihAra-isakA vAcyArtha hai-bAhara gamana karanA / yahA~ iSTa artha hai-janma-maraNa rUpa saMsAra sthAna se bAhara jAnA / mukta hone para punaH saMsAra meM AvAgamana nahIM hotaa| siddhaloka-muktAtmA apanA abhISTa siddha (prApta) kara letA hai ata: muktAtmAoM kA nivAsa sthAna 'siddhaloka' kahA jAtA hai| Atmavasati-muktAtmAoM kI vasati (zAzvata sthiti kA sthAna) 'Atmavasati' kahI jAtI hai / anuttaragati-karmabandhanoM se baddha AtmA narakAdi cAra gatiyoM meM AvAgamana karatI hai aura karmabandhanoM se sarvathA mukta AtmA isa 'anuttaragati' ko prApta hotI hai / kyoMki AtmA kI yahI antima gati hai ataH yaha 'anuttaragati' kahI jAtI hai / 10 pradhAnagati-baddhAtmA cAra gatiyoM ko punaH-punaH prApta hotI hai aura muktAtmA isa gati ko prApta hotI hai| vizva meM isa gati se adhika pradhAna anya gati nahIM hai, isalie yaha 'pradhAnagati' kahI gaI hai|11 sugati-devagati aura manuSyagati bhI sugati kahI gayI hai kintu yaha kathana naraka aura tiryag gati kI apekSA se kiyA gayA hai / vAstava meM muktAtmAoM kI jo gati hai, vahI sugati hai / 12 WAMANIDA .. DOI OR CodreeMOD Jain Education international FOI Private Personal use Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 301 varagati-vizva meM isa gati se adhika zreSTha koI gati nahIM hai| yaha gati muktAtmAoM ko prApta hotI hai| UrdhvadizA-AtmA kA nija svabhAva Urdhvagamana karane kA hai / muktAtmAoM kI sthiti lokAgramAga meM hotI hai, vaha UrdhvadizA meM hai, ata: yaha nAma sArthaka hai / 14 durAroha-mukti prApta honA atyanta durlabha hai| mukta hone kI sAdhanA jitanI kaThina hai utanA hI kaThina mukti prApta karanA hai / 14 ___apunarAvRtta-muktAtmA kI saMsAra meM punarAvRtti nahIM hotI hai ata: mukti kA samAnArthaka nAma 'apunarAvRtta' 000000000000 000000000000 . PRACHANDA samaya zAzvata-muktAtmA kI mukti dhrava hotI hai / eka bAra karmabandhana se sarvathA mukta hone para AtmA punaH baddha nahIM hotI hai, isalie mukti aura mukti kSetra donoM zAzvata haiN|17 avyAbAdha-AtmA ke mukta hone para jo use zAzvata sukha prApta hotA hai, vaha samasta bAdhAoM se rahita hotA hai, isalie mukti avyAbAdha hai|18 lokottamottama-tIna loka meM mukti hI sarvottama hai|16 muktikSetra muktikSetra Upara kI ora loka ke agrabhAga meM hai / 20 isa kSetra meM ananta muktAtmAe~ sthita haiN| atIta, vartamAna aura anAgata ina tIna kAloM meM mukta hone vAlI AtmAe~ isI muktikSetra meM Atma (nija) svarUpa meM avasthita haiN| mAnava kSetra madhyaloka meM hai aura mukti kSetra Urdhvaloka meM hai| mAnava kSetra aura mukti kSetra kA AyAma viSkambha samAna hai| donoM kI lambAI-caur3AI paitAlIsa lAkha yojana kI hai / mAnava kSetra ke Upara samazreNI meM muktikSetra avasthita hai| muktikSetra kI paridhi mAnava kSetra ke samAna lambAI-caur3AI se tigunI hai| muktikSetra kI moTAI madhya bhAga meM ATha yojana kI hai aura kramazaH patalI hotI-hotI antima bhAga meM makkhI kI pAMkha se bhI adhika patalI hai| muktikSetra zaMkha, aMkaratna aura kunda puSpa ke samAna zveta svarNamaya nirmala evaM zuddha hai / yaha uttAna (sIdhe khule hue) chatra ke samAna AkAra vAlA hai| ___ muktikSetra sarvArthasiddha vimAna se bAraha yojana Upara hai aura vahA~ se eka yojana Upara lokAnta hai / 21 muktikSetra ke bAraha nAma (1) ISat-ratnaprabhAdi pRthviyoM kI apekSA yaha (muktikSetra kI) pRthvI choTI hai, isalie isakA nAma ISat hai| (2) ISat prAgbhArA-ratnaprabhAdi anya pRthviyoM kI apekSA isakA U~cAI rUpa (prAgmAra) alpa hai| (3) tanvI-anya pRthviyoM se yaha pRthvI tanu (patalI) hai| (4) tanutanvI-vizva meM jitane tanu (patale) padArtha haiM, una sabase yaha pRthvI antima bhAga meM patalI hai| (5) siddhi-isa kSetra meM pahuMcakara mukta AtmA sva-svarUpa kI siddhi prApta kara letI hai| (6) sidyAlaya-muktAtmAoM ko "siddha" kahA jAtA hai| kyoMki karmabandhana se sarvathA mukta hone kA kArya muktAtmAoM ne siddha kara liyA hai, isalie isa kSetra kA nAma "siddhAlaya" hai| (7) mukti-jina AtmAoM kI karmabandhana se sarvathA mukti ho cukI hai, una AtmAoM kA hI Agamana isa kSetra meM hotA hai, isalie yaha kSetra mukti-kSetra hai| (8) muktAlaya-yaha kSetra muktAtmAoM kA Alaya (sthAna) hai| (8) lokAgra-yaha kSetra loka ke agra bhAga meM hai / (10) lokAgra-stUpikA-yaha kSetra loka kI stUpikA (zikhara) ke samAna hai| MAILLIAMEREARNI TORIERI Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 SCODIFFEDE Jain Education international 302 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha (11) lokAgra prativAhinI - loka ke agra bhAga ne jisa kSetra (pRthvI) kA vahana kiyA hai| (12) sarva prANa- bhUta- jIva-satva sukhAvahA-- caturgati ke jIva eka bhava yA aneka bhava karake isa muktikSetra ko prApta hote haiM aura ve zAzvata sukha ko prApta hote haiM / 22 mukti ke prakAra mukti do prakAra kI hai - eka dravyamukti aura dUsarI mAvamukti / dravyamukti aneka prakAra kI hai-- RNa cukA dene para jo RNa se mukti milatI hai, vaha RNamukti dravya mukti hai| dravyamukti hai / hetu hai| sakatI hai / kArAgAra se mukti milane para jo hathakar3I, ber3I Adi bandhanoM se mukti milatI hai, vaha bandhanamukti bhI isI prakAra abhiyogamukti, dehamukti Adi aneka prakAra kI dravyamuktiyA~ haiM / audayika bhAvoM se mukta hone para AtmA kI jo karmabandhanoM se mukti hotI hai / athavA aupazamika, kSAyopazamika yA kSAyika bhAvoM ke Ane para jo karmabandhanoM se mukti hotI hai vaha "bhAvamukti" kahI gaI hai| isa prakAra bhAvoM dvArA prApta "bhAvamukti" hI vAstavika mukti hai / ye bheda vyavahAranaya kI apekSA se kie gae haiM / saMgrahanaya kI apekSA se to mukti eka hI prakAra kI hai| 23 mukti ke mUla kAraNa (1) kAla, (2) svabhAva, (3) niyati, (4) pUrvakRta karmakSaya aura (5) pauruSa ye mukti ke pramukha pA~ca 1 ina pA~coM ke samudAya se AtmA mukta hotI hai| inameM se eka kA abhAva hone para bhI AtmA mukta nahIM ho (1) kAla - AtmA ke karmabaMdhana se mukta hone meM kAla kI apekSA hai / kucha muktAtmAoM kA sAdhanA kAla alpa hotA hai aura kucha kA sAdhanA kAla adhika / arthAt kucha AtmAe~ eka bhava kI sAdhanA se aura kucha AtmAe~ aneka bhava kI sAdhanA ke bAda mukta hotI haiN| isalie kAla mukti kA pramukha hetu hai / (2) svabhAva - mukti kA pramukha hetu kevala kAla hI nahIM hai / AtmA ke karmabandhana se mukta hone meM svabhAva kI bhI apekSA hai / kevala kAla hI yadi mukti kA hetu hotA to amavya bhI mukta ho jAtA, kintu mukta hone kA svabhAva bhavya kA hI hai, abhavya kA nhiiN| isalie svabhAva bhI mukti kA pramukha hetu hai / (3) niyati-kAla aura svabhAva - kevala ye do hI mukti ke do pramukha hetu nahIM haiN| AtmA ke karmabandhana se mukta hone meM niyati kI bhI apekSA hai / yadi kAla aura svabhAva - ye do hI mukti ke pramukha hetu hote to samI bhavya AtmAe~ mukta ho jAtIM, kintu jina bhavya AtmAoM ke mukta hone kI niyati hotI hai ve hI mukta hotI haiN| isalie niyati bhI mukti kA pramukha hetu hai / (4) pUrvakRta karmakSaya-kAla, svabhAva aura niyati kevala ye tIna hI mukti ke pramukha hetu nahIM hai AtmA ke karmabandhana se mukta hone meM pUrvakRta karmakSaya bhI apekSita hai / kAla, svabhAva aura niyati hI yadi mukti ke pramukha hetu hote to rAjA zreNika mI mukta ho jAte kintu unake pUrvakRta karma jaba taka kSaya nahIM hue taba taka ve mukta kaise hote ? isalie pUrvakRta karmakSaya bhI mukti kA pramukha hetu hai / (5) pauruSa - pUrvakRta karmoM kA kSaya pauruSa ke binA nahIM hotA, isalie pUrvokta cAra hetuoM ke sAtha pauruSa bhI mukti kA pramukha hetu hai / yadyapi marudevI mAtA ke mukta hone meM bAhya puruSArtha parilakSita nahIM hotA hai kintu kSapaka zreNI aura zukladhyAna kA aMtaraMga puruSArtha karake hI vaha mukta huI thIM / mukti ke anya mUla kAraNa 1. satva - gamanAgamana zakti sampannatA, 3. manuSyatva 2. paJcendriya sampanna, 4. Aryadeza eha OM Yu 08885 Yoga 00000 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain 5. uttama kula 7. svastha zarIra 6. dIrghAyu 11. samyaktva 13. kSAyika bhAva 15. mokSa hotA hai / jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 303 ukta kAraNoM meM terahavA~ kSAyika bhAva hai, usake bheda haiM - 1. kevalajJAna 2. kevala 2. dAnalabdhi 4. sAmapi 5. mogalabdhi 6 upabhoga 7. bIrya labdhi, 8. kSAyika samyaktva aura 6. yathAkhyAta cAritra / ghAtikarma catuSTaya ke sarvathA kSaya hone para jo Atma-pariNAma hote haiM ve kSAyika bhAva kahe jAte haiN| ye kSAyika bhAva sAdi aparyavasita haiN| eka bAra prApta hone para ye kabhI naSTa nahIM hote haiM / mukti sUcaka svapna ( 1 ) svapna meM azva, gaja yAvat vRSabha Adi kI paMkti dekhe tathA maiM azva Adi para ArUr3ha hU~ - aisA svayaM anubhava karatA huA jAgRta ho to svapnadraSTA usI bhava se siddha, buddha - yAvat - sarva duHkhoM se mukta hotA hai / (2) svapna meM samudra ko eka rajjU se AveSTita kare aura 'maiMne hI ise AveSTita kiyA hai'-- aisA svayaM anubhava karatA huA jAgRta ho to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / ( 3 ) svapna meM isa loka ko eka bar3e rajjU se AveSTita kare aura 'maiMne hI ise AveSThita kiyA hai - aisA svayaM anubhava karatA huA jAgRta ho to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai| ( 4 ) svapna meM pA~ca raMga ke ulajhe hue sUta ko svayaM sulajhAe to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / (5) svapna meM loha, tAmra, kathIra aura zIzA nAmaka dhAtuoM kI rAziyoM ko dekhe tathA svayaM una para car3he to svapnadraSTA do bhava se mukta hotA hai / (6) svapna meM hiraNya, suvarNa, ratna evaM vajra ( hIre ) kI rAziyoM ko dekhe aura svayaM una para car3he to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / ( 7 ) svapna meM ghAsa yAvat kacare ke bahuta bar3e Dhera ko dekhe aura svayaM use bikhere to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / 6. uttama jAti 8. Atmabala sampanna 10. vijJAna 12. zIla- samprApti 14. kevalajJAna (8) svapna meM zara vIraNa vaMzImUla yA vallImUla stambha ko dekhe aura svayaM use ukhAr3e to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / (6) svapna meM kSIra, dadhi ghRta aura madhu ke ghaTa ko dekhe tathA svayaM uThAe to svapnadraSTA usI bhava se mukta 1 , muktAtmA ke maulika guNa (10) svapna meM surA, sauvIra tela yA basA mare ghaTa ko dekhakara tathA svayaM use phor3akara jAgRta ho to svapnadraSTA do bhava se mukta hotA hai / (11) svapna meM asaMkhya unmatta laharoM se vyApta padma sarovara ko dekhakara svayaM usameM praveza kare to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / (12) svapna meM mahAn sAgara ko bhujAoM se tairakara pAra kare to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / (13) svapna meM ratnajaTita vizAla bhavana meM praveza kare to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / (14) svapna meM ratnajaTita vizAla vimAna para car3he to svapnadraSTA usI bhava se mukta hotA hai / ye caudaha svapna puruSa yA strI dekhe aura usI kSaNa jAgRta hoM to usI mava se mukta hote haiM / pA~cavA aura dasavA~ svapna dekhane vAle do bhava se mukta hote haiM / 24 aSTa guNa - ( aSTa karmoM ke kSaya se ye aSTa guNa pragaTa hote haiM / ) tha * 000000000000 000000000000 XOLODDUDEL www.jamelibrary.org Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana anya 000000000000 000000000000 Sload0gs == 1 ananta jJAna , 2 ananta darzana, 3 avyAbAdha sukha, 4 kSAyika samyaktva, 5 akSaya sthiti, 6 amUrtapanA, 7 agurulaghu, 8 ananta zakti / ikatIsa guNa-(ATha karmoM kI mUla prakRtiyoM ke kSaya kI apekSA se ye guNa kahe gae haiN|) 1. jJAnAvaraNa karma ke kSaya se pragaTe pAMca guNa (ka) kSINa Abhinibodhika jJAnAvaraNa, (kha) kSINa zra tajJAnAvaraNa, (ga) kSINa avadhijJAnAvaraNa, (gha) kSINa manaHparyava jJAnAvaraNa, (Ga) kSINa kevalajJAnAvaraNa / 2. varzanAvaraNa karma ke kSaya se pragaTe nau guNa (ka) kSINa cakSudarzanAvaraNa, (kha) kSINa acakSudarzanAvaraNa, (ga) kSINa avadhidarzanAvaraNa, (gha) kSINa kevaladarzanAvaraNa, (Ga) kSINa nidrA, (ca) kSINa nidrAnidrA, (cha) kSINa pracalA, (ja) kSINa pracalApracalA, (jha) kSINa styAnaddhi, 3. vedanIya karma ke kSaya se pragaTe do guNa (ka) kSINa sAtAvedanIya, (kha) kSINa asAtAvedanIya / 4. mohanIya karma ke kSaya se pragaTe do guNa (ka) kSINa darzanamohanIya (kha) kSINa cAritramohanIya / 5 Ayu karma ke kSaya se pragaTe cAra guNa (ka) kSINa nairayikAyu, (kha) kSINa tiryaMcAyu (ga) kSINa manuSyAyu, (gha) kSINa devAyu / 6. nAma karma ke kSaya se pragaTe do guNa (ka) kSINa zubha nAma, (kha) kSINa azubha nAma / 7. gotra karma ke kSaya se pragaTe do guNa (ka) kSINa uccagotra, (kha) kSINa nIcagotra / 8. antarAya karma ke kSaya se pragaTe pAMca guNa(ka) kSINa dAnAntarAya, (kha) kSINa lAbhAntarAya, (ga) kSINa bhogAntarAya, (gha) kSINa upabhogAntarAya, (Ga) kSINa viiryaantraay| anya prakAra se ikatIsa guNa muktAtmA ke pAMca varNa, do gandha, pAMca rasa, ATha sparza, pAMca saMsthAna, tIna veda, kAya, saMga aura rUha-ina ikatIsa ke kSaya se ikatIsa guNa pragaTa hote haiN| muktAtmA varNa, gandha, rasa, sparza, saMsthAna aura veda rahita hote haiN| muktAtmA ke audArikAdi kAya (zarIra) na hone se "akAya" haiN| bAhyAbhyantara saMga rahita hone se "asaMga" haiN| mukta hone ke bAda punaH saMsAra meM janma nahIM lete, ataH "arUha" haiN| dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAMkuraH / karmaboje tathA dagdhe, na rohati bhvaaNkurH|| bIja ke jala jAne para jisa prakAra aMkura paidA nahIM hotA usI prakAra karma rUpa bIja ke kSaya ho jAne para bhava (janma) rUpa aMkura paidA nahIM hotaa| muktAtmA kI avigraha gati muktAtmA sthUla (audArika) zarIra aura sUkSma (taijasa-kArmaNa) zarIra chor3akara muktikSetra meM avigraha (sarala) gati se pahuMcatA hai| isa gati meM kevala eka samaya (kAla kA avibhAjya aMza) lagatA hai / kyoMki manuSya kSetra meM AtmA jisa sthAna para dehamukta hotA hai usa sthAna se sIdhe Upara kI ora muktikSetra meM mukta AtmA sthita hotI hai| isalie muktAtmA kI Urdhvagati meM kahIM vigraha nahIM hotaa| 40000 Jain Education Intemational For Private Personal use only wasow.jainelibrarying Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 305 000000000000 000000000000 avigraha gati ke cAra kAraNa (1) pUrva prayoga-pUrvabaddha karmoM se mukta hone para jo vega utpanna hotA hai usase muktAtmA Urdhvagati karatA hai| jisa prakAra kulAla cakra daNDa dvArA ghumAne para tIvra vega se phiratA hai / daNDa ke haTA lene para bhI vaha pUrva prayoga se phiratA hI rahatA hai| isI prakAra muktAtmA bhI pUrva prayogajanya vega se Urdhvagati karatA hai| (2) saMga kA abhAva-pratibaMdhaka karma kA saMga-sambandha na rahane se muktAtmA Urdhvagati karatA hai jisa prakAra aneka mRttikAlepayukta tumba jalAzaya ke adhastala meM par3A rahatA hai aura mRttikA ke lepoM se mukta hone para apane Apa jalAzaya ke uparitala para A jAtA hai isI prakAra muktAtmA bhI pratibaMdhaka karmabaMdha se mukta hone para loka ke agrabhAga para avasthita hotA hai| (3) baMdha cheva-karmabaMdha ke chedana se AtmA Urdhvagati karatA hai| jisa prakAra eraMDabIja koza se mukta hone para svatantra Urdhva gati karatA hai isI prakAra muktAtmA bhI Urdhvagati karatA hai| (4) gati pariNAma-AtmA kA svabhAva Urdhvagati karane vAlA hai| jahAM taka dharmAstikAya hai vahAM taka muktAtmA gati karatA hai / dharmAstikAya loka ke agrabhAga taka hI hai isalie aloka meM muktAtmA nahIM jaatii| ukta cAra kAraNoM se muktAtmA kI lokAntaparyanta avigraha gati hotI hai / 25. muktAtmA kA amUrtatva - muktAtmA ke na sthUla zarIra hotA hai aura na sUkSma zarIra / jaba taka AtmA zarIrayukta rahatA hai taba taka usakA paricaya kisI eka prakAra kI viziSTa AkRti meM diyA jAtA hai kintu zarIra rahita (amUrta) AtmA kA paricaya niSedhaparaka zabdoM ke atirikta zabdoM dvArA diyA jAnA saMbhava nahIM hai| yahAM ye battIsa vAkya amUrta AtmA ke paricAyaka haiN| mukta AtmA-(1) na dIrgha hai, (2) na hrasva hai, (3) na vRtta hai, (4) na tikona hai, (5) na catuSkoNa hai, (6) na parimaNDala hai, (7) na kAlA, (8) na harA, (8) na lAla, (10) na pIlA aura, (11) na zveta hai, (12) na sugandha rUpa hai aura (13) na durgandha rUpa hai, (14) na tIkSNa, (15) na kaTuka, (16) na kaSAya, (17) na amla aura (18) na.. madhura hai, (16) na kaThora, (20) na komala, (21) na guru, (22) na laghu, (23) na zIta, (24) na uSNa, (25) na snigdha aura (26) na rukSa hai, (27) na kAya, (28) na saMga aura (26) na rUha hai, (30) na strI (31) na puruSa, aura (32) na puMsaka hai| vaidika paramparA meM muktAtmA ke amUrtatva ko "neti-neti" kahakara vyakta kiyA hai| muktAtmAoM kA anupama sukha / muktAtmA ko jaisA sukha hotA hai vaisA sukha na kisI manuSya ko hotA hai aura na kisI devatA ko-kyoMki unake sukha meM yadAkadA vighna-bAdhA AtI rahatI hai kintu muktAtmA kA sukha avyAbAdha (bAdhA rahita) hotA hai| yadi koI samasta devoM kI svargIya sukharAzi ko ananta kAla ke ananta samayoM se guNita kare aura guNita sukha rAzi ko ananta bAra varga kare phira bhI muktAtmA ke sukha kI tulanA nahIM ho sktii| eka muktAtmA ke sarvakAla kI saMcita sukharAzi ko ananta vargamUla se vibhAjita karane para jo eka samaya kI sukharAzi zeSa rahe-vaha bhI sAre AkAza meM nahIM samAtI hai / 26 isa prakAra muktAtmAoM kA sukha zAzvata evaM anupama sukha hai| vizva meM eka bhI upameya aisA nahIM hai jisakI upamA muktAtmA ke sukha ko dI jA sake, phira bhI asAdhAraNa sAdRzya darzaka eka udAharaNa prastuta hai| jisa prakAra eka puruSa sudhA samAna sarvarasa sampanna susvAdu bhojana evaM peya se atyanta santuSTa hokara sukhAnubhava karatA hai-isI prakAra anupama nirvANa sukha prApta muktAtmA sarvadA nirAbAdha zAzvata sukha sampanna rahatA hai / anupama sukha kA prajJApaka eka udAharaNa eka rAjA zikAra ke lie jaMgala meM gyaa| vahAM vaha apane sAthiyoM se bichur3a gayA / kucha dera bAda use kSudhA aura tRSA lgii| pAnI kI talAza meM idhara-udhara ghUmate hue use kisAna kI eka kuTiyA dikhAI dii| ....... : CAT m ucatomimitemation Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 STAR ejaWAY AMBIL .... HTTTTTTTES C...... rAjA vahAM gyaa| kisAna ne rAjA ko zItala evaM madhura jala pilAyA aura bhojana kraayaa| rAjA ne kisAna se kahA-eka dina tU mere yahAM A-maiM bhI tujhe acchA-acchA bhojana khilAu~gA / yaha kahakara rAjA apane nagara ko calA aayaa| eka dina kisAna rAjA ke pAsa gayA / rAjA ne use rAjamahaloM meM rakhA / acche vastra pahanAe, miSThAnna khilAe / para kisAna kA mana mahaloM meM nahIM lagA / eka dina vaha ukatAkara rAjA se kahane lagA-maiM apane ghara jAnA cAhatA huuN| rAjA ne kahA-jA sakatA hai| kisAna apane ghara calA aayaa| kisAna ke kuTumbiyoM ne usase pUchA-rAjA ke yahA~ tU kaise rahA? kisAna rAjA ke mahala kA, vastroM kA aura bhojana kA yathArtha varNana nahIM kara skaa| kisAna ne kahA-vahA~ kA Ananda to nirAlA hI thA / maiM tumheM kyA batAU~ / vahA~ jaisI miThAiyA~ maiMne kabhI nahIM khaaiiN| vahA~ jaise vastra maiMne kabhI nahIM pahane / vahA~ jaise bichonoM para maiM kabhI nahIM soyA / kisAna jisa prakAra rAjasI sukha kA varNana nahIM kara sakA isI prakAra muktAtmA ke sukha kA varNana bhI mAnava kI zabdAvalI nahIM kara sakatI / 27 mArga kA abhipretArtha mArga bhI bhAvavAcaka saMjJA hai-isakA vAcyArtha hai-do sthAnoM ke bIca kA kSetra / jisa sthAna se vyakti gantavya sthAna ke lie gamana-kriyA prArambha karatA hai| vaha eka sthAna aura jisa abhISTa sthAna para vyakti pahuMcanA cAhatA hai-vaha dUsarA sthAna / ye donoM sthAna kahIM Upara yA nIce / kahIM sama yA viSama sthala para athavA kisI dizA yA vidizA meM hote haiM / ina do sthAnoM ke madhya kA kSetra kahIM alpa parimANa kA aura kahIM adhika parimANa kA bhI hotA hai| AdhyAtmika sAdhanA meM mArga zabda kA abhipretArtha hai-mukti ke upAya / arthAt jina upAyoM (sAdhanoM) se AtmA karmabandhana se sarvathA mukta ho sake / aise upAya AgamoM meM "mukti ke mArga" kahe gaye haiM / mArga ke samAnArthaka28 (1) pantha (ka) dravya vivakSA-jisa para calakara kisI grAma yA nagara se iSTa grAma yA nagara ko pathika pahu~ca jAya vaha dravya pantha hai| (kha) bhAva vivakSA-jisa nimitta se yA upadeza se mithyAtva se mukta hokara samyaktva prApta ho jAya vaha bhAva pantha hai| (2) mArga (ka) dravya vivakSA-jo mArga sama ho aura kanTaka, baTamAra yA zvApadAdi se rahita ho| (kha) bhAva vivakSA-jisa sAdhanA se AtmA adhika zuddha ho| (3) nyAya (ka) dravya vivakSA-aisA sad vyavahAra jisase viziSTa pada yA sthAna kI prApti ho| (kha) bhAva vivakSA-samyagjJAna-darzana se samyagcAritra kI prApti ho| (4) vidhi (ka) dravya vivakSA-aise sat kArya jinake karane se iSTa pada yA sthAna kI nirvighna prApti ho| (kha) bhAva vivakSA-jisa sAdhanA se samyagjJAna-darzana-cAritra kI nirvighna ArAdhanA ho| (5) dhRti (ka) dravya vivakSA-aneka vighna-bAdhAoM ke hote hue bhI dhairya se iSTa pada yA sthAna prApta ho jAya / (kha) bhAva vivakSA-aneka parISaha evaM upasargoM ke hote hue bhI dhairya se ratnatraya kI ArAdhanA karate hue karmabandhana se AtmA mukta ho jAya / ANANDANEL doot Redmaaaaaaaaane mo -amaAMImmumtaTARIRAM Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 307 000000000000 000000000000 CRETANI RTIES WITHILU ANPAANI (6) sugati (ka) dravya vivakSA-sukha se (kaSTa ke binA) iSTa sthAna ko pahuMca jAya / (kha) bhAva vivakSA-kisI prakAra kI kaThora sAdhanA kie binA ratnatraya kI sAmAnya ArAdhanA karate hue AtmA kA karmabandhana se mukta honA / (7) hita (ka) dravya vivakSA-jisa mArga para calanA hitakara ho / (kha) bhAva vivakSA-ratnatraya se Atma-svarUpa kI prApti ho kyoMki AtmA kA vAstavika hita yahI hai ! (8) sukha (ka) dravya vivakSA-jisa mArga para calane meM sukhAnubhUti ho vaha sukhakara mArga hai| (kha) bhAva vivakSA-ratnatraya kI ArAdhanA se Atmika sukha kI prApti ho / (9) pathya (ka) dravya vivakSA-jisa mArga para calane se svAsthya kA sudhAra ho / (kha) bhAva vivakSA-ratnatraya kI ArAdhanA se kaSAyoM kA upazamana ho / (10) zreya (ka) dravya vivakSA-jo mArga gamana karane vAle ke lie zreyaskara ho / (kha) bhAva vivakSA-ratnatraya kI sAdhanA se moha kA upazamana ho / (11) nirvRtti (ka) dravya vivakSA-jisa mArga para calane se mAnasika azAnti nirmala ho / (kha) bhAva vivakSA-ratnatraya kI sAdhanA se moha kA sarvathA kSaya ho / (12) nirvANa (ka) dravya vivakSA-jisa mArga para calane se zArIrika evaM mAnasika dukhoM se nivRtti mile / (kha) bhAva vivakSA-ratnatraya kI sAdhanA se ghAti karma catuSTaya kA nirmala honA / (13) ziva (ka) dravya vivakSA -jisa mArga para calane se kisI prakAra kA aziva (upadrava) na ho| (kha) bhAva vivakSA-ratnatraya kI sAdhanA se zaileSI (ayoga) avasthA prApta ho / mArga ke prakAra laukika lakSya-sthAna ke mArga tIna prakAra ke haiM-1. jalamArga, 2. sthalamArga, aura 3. nabhamArga / ina mArgoM dvArA abhISTa sthAna para pahu~cane ke lie tIna prakAra ke sAdhanoM kA upayoga kiyA jAtA hai / 1. gamana kriyA karane vAle ke paira, 2. yAna aura 3. vAhana / isI prakAra lokottara lakSya-sthAna "mukti" ke mArga bhI tIna prakAra ke haiN| 1. jJAna, 2. darzana aura 3. cAritra / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga / 26 / mArga ke prakAra mArga chaha prakAra ke hai-1. nAma mArga, 2. sthApanA mArga, 3. dravya mArga, 4. kSetra mArga, 5. kAla mArga aura 6. bhAva mArga / (1) nAma mArga-eka grAma se dUsare grAma jAne vAlA mArga jisa nAma se abhihita ho-vaha nAma mArga hai| yathA-yaha indraprastha jAne vAlA mArga hai| (2) sthApanA mArga-eka grAma se dUsare grAma jAne ke lie jisa mArga kI racanA kI gaI ho-vaha sthApanA mArga hai / yathA-pagadaNDI, sar3aka, relamArga Adi / (3) dravya mArga-yaha mArga aneka prakAra kA hai| (ka) phalaka mArga-jahA~ paMka adhika ho vahA~ phalaka Adi lagAkara mArga banAyA jAya / (kha) latA mArga-jahA~ latAe~ pakar3akara jAyA jAya / ecajaka MAINMK OPIEDIAS - . . Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 (ga) Andolana mArga-jahA~ jhUle se Andolita (Upara kI ora uThakara) hokara pahuMcA jAya / (gha) vetra mArga-beMta ke paudhe ko pakar3akara nadI pAra kI jAya / (ka) rajju mArga-jahA~ rassiyA~ bA~dhakara jAyA jAya / (ca) yAna mArga-jahA~ kisI yAna (rela, moTara, tAMgA, ratha Adi) dvArA jAyA jaae| (cha) bila mArga-jahA~ suraMga dvArA jAyA jaay| (ja) pAza mArga-jahA~ jAne ke lie pAza (jAla) bichAyA gayA ho| (sa) kIla mArga-retIle pradeza meM kIleM gAr3akara banAyA mArga / (ja) aja mArga-jahA~ bakaroM para baiThakara jAyA jaae| (Ta) pakSi mArga-bhAraNDa pakSI Adi pakSiyoM para baiThakara jahA~ jAyA jAya / (8) chatra mArga-jahA~ chatra lagAkara jAyA jAya / (Da) naukA mArga-jahA~ naukA dvArA jAyA jAya / (Dha) AkAza mArga-vidyAdhara yA devatAoM kA mArga / athavA vAyuyAna dvArA jAne kA mArga / (4) kSetra mArga-yaha mArga do prakAra kA hai| (ka) zAli Adi dhAnya ke kSetra ko jAne vAlA mArga / (kha) grAma nagara Adi ko jAne vAlA mArga / (5) kAla mArga-yaha mArga do prakAra kA hai| (ka) zizira, vasanta Adi kisI eka Rtu vizeSa meM jAne yogya mArga / (kha) prAtaH, sAyaM, madhyAhna yA nizA meM jAne yogya mArga / (6) bhAva mArga-yaha mArga do prakAra kA hai / 1. prazasta aura 2. aprazasta / (ka) prazasta bhAva mArga-isa mArga kA anusaraNa karane se AtmA sugati ko prApta hotA hai / (kha) aprazasta bhAva mArga-isa mArga kA anusaraNa karane se AtmA durgati ko prApta hotA hai| isI prakAra bhAva mArga ke kucha anya prakAra bhI haiM / (ka) 1 satya mArga aura 2 mithyA mArga / (kha) 1 sumArga aura 2 kumArga / (ga) 1 sanmArga aura 2 unmArga / dravya mArga ke anya aura cAra prakAra 1. kSema hai aura kSema rUpa hai| jo mArga sama hai aura baTamAra yA zvApadoM se rahita hai| 2. kSema hai kintu akSema rUpa hai| __mArga sama hai kintu baTamAra yA zvApadoM se yukta hai| 3. akSema hai kintu kSema rUpa hai| mArga viSama hai kintu baTamAra yA zvApadoM se rahita hai| 4. akSema hai aura akSema rUpa hai| mArga bhI viSama hai aura baTamAra yA zvApadoM se bhI yukta hai| mArga ke samAna mArgagAmI bhI do prakAra ke hote haiM / yathA-1 sumArgagAmI aura 2 kumArgagAmI / bhAva mArgagAmI ke cAra prakAra 1. kSema hai aura kSema rUpa hai| jo samyagjJAnAdi ratnatraya se yukta hai aura sAdhuveSa (svaliMga) se bhI yukta hai| PA 98880 meducationRemement maintbrance Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 306 000000000000 000000000000 paNa NUNJAMINS 2. kSema hai kintu akSema rUpa hai| jo samyagjJAnAdi ratnatraya se to yukta hai kintu sAdhu veSa (svaliMga) se yukta nahIM hai / 3. akSema hai kintu kSema rUpa hai| jo samyagjJAnAdi ratnatraya se to yukta nahIM hai kintu sAdhuveSa (svaliMga) se yukta hai| 4. akSema hai aura akSema rUpa hai| jo samyagjJAnAdi ratnatraya se bhI yukta nahIM hai aura sAdhu veSa se bhI yukta nahIM hai| prathama bhaMga meM mukti mArga kA pUrNa ArAdhaka hai / dvitIya bhaMga meM mukti mArga kA deza ArAdhaka hai| tRtIya bhaMga meM mukti mArga kA deza virAdhaka hai| caturtha bhaMga meM mukti mArga kA pUrNa virAdhaka hai / mukti ke kitane mArga? mAnava kSetra se mukti kSetra meM pahu~cane kA mArga eka hI hai yA aneka haiM ? isa jijJAsA kA samAdhAna isa prakAra hai| mukti mArga ke sambandha meM jainAgamoM meM do vivakSAeM haiN| (1) saMkSepa meM mukti kA mArga eka hai "kSAyika bhaav|" (2) vistRta vivakSA ke anusAra mukti ke aneka mArga haiM / jJAna, darzana aura cAritra kI samaveta sAdhanA hI mukti kA ekamAtra mArga hai| tapazcaryA cAritra kA hI eka aMga hai| isalie AcArya umAsvati ne-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" kahA hai| jJAna, darzana aura cAritra ke sAtha jo "samyak" vizeSaNa kA prayoga hai vaha vilakSaNa prayoga hai / isa prakAra kA prayoga kevala jainAgamoM meM hI dekhA gayA hai| __ yahA~ mukti kA mArga kevala darzana nahIM apitu samyagdarzana hai / isI prakAra mukti ke mArga jJAna aura cAritra nahIM apitu samyagjJAna aura samyagcAritra haiM / jisakI dRSTi samyak (AtmasvarUpa cintana paraka) hai use samyagdRSTi kahA jAtA hai| usa samyagdRSTi kA darzana, jJAna aura cAritra hI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra hai| inako saMyukta sAdhanA hI ekamAtra mukti kA mArga hai| jJAna, darzana aura cAritra kI jaghanya, madhyama aura utkRSTa sAdhanA karane vAle bhava bhramaNa se mukta hokara mukti kSetra meM zAzvata sthiti ko prApta hote haiN| mukti kaba aura kaise ? AtmA karmabandhana se baddha kaba huI aura mukta kaba hogI ? yaha bhI eka jijJAsA hai / samAdhAna isa prakAra hai| AtmA anAdikAla se karmoM se baddha hai kintu karmakSaya hone para mukta hogii| jisa prakAra svarNa kI khAna meM svarNa anAdikAla se miTTI se mizrita hai| vidhivat zuddha karane para svarNa zuddha ho jAtA hai| isI prakAra karma-rajabaddha AtmA tapazcaryA se karma raja mukta hotI hai| AtmA aura karma kA sambandha anAdi sAnta hai| isalie AtmA karma raja se mukta hokara mukti kSetra meM sthita ho jAtI hai| anya darzanamAnya muktimArga jainAgama sUtrakRtAGga meM anya darzanamAnya jina mukti mArgoM kA nirdeza hai-yahA~ unakA saMkSipta saMkalana prastuta hai| tArAgaNa Adi RSiyoM ne sacitta jala ke sevana se mukti prApta kI hai| SALARKHAND Damcumvauommom Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha nami (videha) ne AhAra kA upabhoga karake mukti prApta kI hai| rAmagupta ne bhI nami ke samAna AhAra kA upabhoga karake mukti prApta kI hai| 'bAhuka' ne sacitta jala ke sevana se mukti prApta kI hai| nArAyaNa RSi ne acitta jala ke sevana se mukti prApta kI hai| asila, devala, dvaipAyana aura pArAzara RSi ne sacitta jala, bIja aura haritakAya ke sevana se mukti prApta 000000000000 000000000000 kI hai|31 W SAGAR namaka na khAne se mukti prApta hotI hai| zItala jala ke sevana se mukti prApta hotI hai / homa karane se mukti prApta hotI hai / 32 kriyAvAdI kevala kriyA se hI mukti mAnate haiM / jJAna kA niSedha karate haiN| akriyAvAdI kevala jJAna se hI mukti mAnate haiM / kriyA kA niSedha karate haiM / vinayavAdI kevala vinaya se hI mukti mAnate haiM / jJAna-kriyA Adi kA niSedha karate haiM / 33 anya darzanamAnya mukti mArgoM kA anya darzanoM ke kina-kina granthoM meM ullekha hai-yaha zodha kA viSaya hai| sUtrakRtAGga ke vyAkhyA granthoM meM bhI mukti viSayaka varNana vAle anya darzanamAnya granthoM kA ullekha nahIM hai isalie navIna prakAzyamAna sUtrakRtAGga ke vyAkhyA granthoM ke sampAdakoM kA yaha kartavya hai ki ukta mukti mArgoM kA pramANa pUrvaka nirdeza kreN| zra tasevA kA yaha mahattvapUrNa kArya kaba kisa mahAnubhAva dvArA sampanna hotA hai ? yaha bhaviSya hI btaaegaa| jainadarzana-sammata mukti mArga jo mamatva se mukta hai vaha mukta hai|34 jo mAna-bar3AI se mukta hai vaha mukta hai / 35 jo vaira-virodha se mukta hai vaha mukta hai / 36 jo rAgadveSa se mukta hai vaha mukta hai|37 jo moha se mukta hai vaha mukta hai / 38 jo kaSAya-mukta hai vaha mukta hai / jo madarahita hai vaha mukta hai|4|| jo mauna rakhatA hai vaha mukta hotA hai|41 jo samyagdRSTi hai vaha mukta hotA hai|42 jo sadAcArI hai vaha mukta hotA hai|43 alpabhojI, alpabhASI, jitendriya, anAsakta kSamAzramaNa mukta hotA hai|44 Aramma-parigraha kA tyAgI hI mukta hotA hai cAhe vaha brAhmaNa, zUdra, cANDAla yA varNazaGkara ho / 45 hitAhita ke viveka vAlA upazAnta garvarahita sAdhaka mukta hotA hai / 46 hiMsA se sarvathA nivRtta vyakti hI mukta hotA hai|47 nidAnarahita aNagAra hI mukta hotA hai|48 sAvadya dAna ke sambandha meM mauna rakhane vAlA makta hotA hai|46 pratyAkhyAna parijJA vAlA mukta hotA hai|50 kaSAya-mukta saMvRta dattaSaNA vAlA muni hI mukta hotA hai|51 AcArya kI AjJAnusAra pravRtti karane vAlA mukta hotA hai|52 guru kI AjJA kA pAlaka mukta hotA hai|53 kamala ke samAna alipta rahane vAlA mukta hotA hai|54 vivekapUrvaka vacana bolane vAlA mukta hotA hai / 55 0000 CODA ORARO o UOOD IRTIALS Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| nirgrantha pravacana kA pAlaka mukta hotA hai / * 6 jo dIrghadarzI loka ke svarUpa ko jAnakara viSaya-bhogoM ko tyAga detA hai vaha mukta hotA hai / 57 jo dRr3hatApUrvaka saMyama kA pAlana karatA hai vaha mukta hotA hai / 56 jo lobha para vijaya prApta kara letA hai vaha mukta hotA hai / ** zalyarahita saMyamI mukta hotA hai| tripadajJa jJAnI (heya, jJa eya aura upAdeya kA jJAtA ) triguptasaMvRta jo jIva rakSA ke lie prayatnazIla hai vaha mukta hotA hai / 68 hotA hai jainAgamoM meM mukti mArga aura svarUpa | 311 0 zuddha cAritra kA ArAdhaka samyaktvI mukta hotA hai / 6 mRSAbhASA kA tyAgI mukta hotA hai| 1 kAma-bhogoM meM anAsakta evaM jIvana-maraNa se niSpRha muni hI mukta hotA hai / 6 zuddha adhyavasAya vAlA, mAnApamAna meM samabhAva rakhane vAlA aura Arambha - parigraha kA tyAga karane vAlA anAsakta vivekI vyakti hI mukta hotA hai / 68 jisa prakAra pakSI pAMkhoM ko kampita kara raja dUra kara detA hai usI prakAra ahiMsaka tapasvI bhI karmaraja ko dUra kara detA hai / 70 I anta-prAnta AhAra karane vAlA hI karmoM kA anta karake mukta hotA hai / 63 viSaya-bhoga se virata jitendriya hI mukta hotA hai / 64 zuddha dharma kA prarUpaka aura ArAdhaka mukta hotA hai / 65 ratnatraya kA ArAdhaka mukta hotA hai / 66 jisa prakAra dhurI TUTane para gAr3I gati nahIM karatI usI prakAra karmamukta caturgati meM gati nahIM karatA / 71 zuddhAzaya strI-parityAgI mukta hotA hai / 72 jo saMyata virata pratihata pratyAkhyAta pApakarma vAlA saMvRta evaM pUrNa paNDita hai vaha mukta hotA hai / 73 jo suzIla, subratI, sadAnandI susAdhu hotA haiM vaha mukta hotA hai / 74 jo ghAtikarmoM ko naSTa kara detA hai vaha mukta hotA hai / 75 jo hiMsA evaM zoka saMtApa se dUra rahatA hai vaha mukta hotA hai / 76 jo Atma-nigraha karatA hai vaha mukta hotA hai / 77 jo satya ( Agamokta ) AjJA kA pAlana karatA hai vaha mukta hotA hai / 78 jJAna aura kriyA kA AcaraNa karane vAlA mukta hotA hai / 76 saMyama meM utpanna huI aruci ko miTAkara yadi koI kisI ko sthira karade to vaha zIghra hI mukta terahaveM kriyAsthAna -- airyApathika kriyA vAlA avazya mukta hotA hai|" sAvadya yoga tyAgI aNagAra hI mukta hotA hai |5 jo paramArtha draSTA hai vaha mukta hotA hai| 53 laghu aura rukSa AhAra karane vAlA mukta hotA hai / 84 jo ugratapasvI upazAnta-dAnta evaM samiti gupti yukta hotA hai vaha mukta hotA hai / 15 jo AgamAnusAra saMyamapAlana karatA hai vaha mukta hotA hai 156 jo samyaSTaSTi sahiSNu hotA hai vaha mukta hotA hai| jisa prakAra anukUla pavana se naukA pAra pahu~catI hai usI prakAra uttama bhAvanA se zuddhAtmA mukta AcArya aura upAdhyAya kI mukti jo AcArya - upAdhyAya ziSyoM ko aglAna bhAva ( rucipUrvaka) se bhAva se hI unheM saMyama sAdhanA meM sahayoga dete haiN| ve eka, do yA tIna bhava se avazya mukta hote haiM / 58 sUtrArtha kA adhyayana karAte haiM aura aglAna Ch 000000000000 MA 000000000000 HOODCEDECE / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 312 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana pranya dharmadeva aura devAdhideva kI mukti dharma deva aNagAra ko kahate haiM / yadi vaha samAdhimaraNa kare to devagati yA mukti ko prApta hotA hai kintu devAdhideva to (tIrthaGkara) mukti ko hI prApta karate haiN|'' AtmA kI kramika mukti (1) jIva-ajIva kA jJAna / (2) jIva kI gatAgata kA jJAna / (3) puNya-pApa aura bandha-mokSa kA jJAna / (4) jJAna se daivika aura mAnuSika bhogoM kI virakti / (5) virakti se Abhyantara aura bAhya saMyogoM kA parityAga / (6) bAhyAbhyantara saMyoga parityAga ke bAda anagAravRtti kI svIkRti / (7) saMvarAtmaka anuttara dharma kA ArAdhana / (8) mithyAtva dazA meM ajita karmaraja kA kSaraNa / (8) kevalajJAna aura kevaladarzana kI prApti / (10) yogoM kA nirodha aura zaileSI avasthA kI prApti / (11) karmaraja mukta-mukta / 5 mukti kA eka aura kama prazna-tathArUpa (Agamokta jJAnadarzanacAritrayukta) zramaNa brAhmaNa kI paryupAsanA kA kyA phala hai ? uttara-sevA kA suphala zAstra zravaNa hai| prazna-zAstra zravaNa kA phala kyA hai ? uttara-zAstra zravaNa kA phala jJAna hai| prazna-jJAna kA kyA phala hai ? uttara-jJAna kA phala vijJAna hai| prazna-vijJAna (sAra-asAra kA viveka) kA kyA phala hai ? uttara-vijJAna kA phala pratyAkhyAna (hiMsA Adi pApa karmoM se nivRtta hone kA saMkalpa) hai| prazna-pratyAkhyAna kA kyA phala hai ? uttara-pratyAkhyAna kA phala saMyama hai| prazna-saMyama kA phala kyA hai ? uttara--saMyama kA phala anAsrava (saMvara-pApa karmoM ke karane se rukanA) hai| prazna-anAsrava kA phala kyA hai? uttara-anAsrava kA phala tapa hai| prazna-tapa kA kyA phala hai ? uttara-tapa kA phala vyapadAna (pUrvabaddha karmoM kA kSaya) hai| prazna-vyapadAna kA kyA phala hai? uttara-vyapadAna kA phala akriyA,(mana, vacana, kAyA ke yogoM-vyApAroM kA nirodha) hai| prazna-akriyA kA phala kyA hai ? uttara-akriyA kA phala nirvANa (karmaraja se AtmA kI mukti) hai / prazna nirvANa kA phala kyA hai ? uttara-nirvANa kA phala mukta honA hai|62 Arambha-parigraha ke tyAga se hI mukti Arambha aura parigraha kA tyAga kie binA yadi koI kevala brahmacarya, saMyama aura saMvara kI ArAdhanA se mukta honA cAhe to nahIM ho sakegA tathA use Abhinibodhika jJAna yAvat kevalajJAna bhI nahIM hogaa| 3 Jam Loom TO F ate Personal use only wwwajalwellorary.orge Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 313 000000000000 000000000000 mmy KUMAmy muktAtmA ke prANoM kA prayANa muktAtmA ke prANa (dehAvasAna ke samaya) sarvAMga se nikalate haiM / devagati meM jAne vAle ke prANa zira se nikalate haiN| manuSya, tiryaJca aura naraka gati meM jAne vAloM ke prANa kramazaH vakSasthala (madhyabhAga) se, piNDaliyoM se aura pairoM se (adhobhAga se) nikalate haiM / 4 cAra prakAra kI antakriyA-mukti 5 prathama antakriyA-koI alpakarmA vyakti manuSya bhava meM utpanna hotA hai| vaha muNDita hokara gRhasthAvasthA se anagAra dharma meM pravajita hone para uttama, saMyama, saMvara, samAdhi yukta rUkSa bhojI, svAdhyAyI, tapasvI, bhavasAgara pAra karane kI bhAvanA vAlA hotA hai / na use kucha tapa karanA par3atA hai aura na use parISaha sahane par3ate haiM, kyoMki vaha alpakarmA hotA hai| aisA puruSa dIrghAyu kI samApti ke bAda siddha-buddha mukta hokara nirvANa ko prApta hotA hai aura saba duHkhoM kA anta karatA hai, yathA-bharata cakravartI / dvitIya antakriyA-koI adhika karma vAlA manuSya bhava pAkara pravajita hotA hai| saMyama, saMvara yukta yAvat tapasvI hotA hai use ugra tapa karanA par3atA hai aura asahya vedanA sahanI par3atI hai| aisA puruSa alpAyu bhoga kara siddha buddha mukta hotA hai yAvat saba duHkhoM kA anta karanA hai, yathA-gajasukumAra aNagAra / tRtIya antakriyA-koI mahAkarmA manuSya muNDita-yAvat-pravajita hokara anagAra dharma kI dIkSA letA hai / vaha ugra tapa karatA hai aura aneka pracaNDa parISaha sahatA huA dIrghAyubhoga kara siddha buddha mukta hotA hai yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai, yathA-sanatkumAra ckrvrtii| caturtha antakriyA-koI alpakarmA vyakti kevala bhAva cAritra se siddha buddha aura mukta hotA hai / na use tapa karanA par3atA hai aura na parISaha sahane par3ate haiM, yathA--marudevI maataa| mukti ke do pramukha hetu (1) bandhahetuoM kA abhAva-1 mithyAtva, 2 avirati, 3 pramAda, 4 kaSAya aura 5 yoga ye pAMca hetu karmabandha ke haiM / inake abhAva meM kramaza: pAMca saMvara ke hetu prApta hote haiM / 1 samyaktva, 2 virati, 3 apramAda, 4 akaSAya aura 5 yoga gupti-ye pAMca hetu AtmA ko karmabandha se bacAte haiM / arthAt navIna karmoM kA bandha nahIM hotaa| (2) nirjarA-1-6 anazana Adi 6 bAhya tapa aura 7-12 prAyazcitta Adi 6 Abhyantara tapa-ye bAraha bheda nirjarA ke haiM / inase pUrvabaddha karmoM kA kSaya hotA hai| kevala anazanAdi 6 bAhya tapoM ke AcaraNa se sakAma nirjarA (vivekapUrvaka karma kSaya) nahIM hotI sAtha meM prAyazcittAdi 6 Abhyantara tapoM kI ArAdhanA bhI Avazyaka hai| bAhya tapoM kI ArAdhanA kie binA yadi koI kevala Abhyantara tapoM kI hI ArAdhanA kare to usake sakAma nirjarA ho jAtI hai / kevala bAhya tapoM kI ArAdhanA se to akAma (avivekapUrvaka) nirjarA hotI hai| karma nirjarA kA eka rUpaka jisa prakAra kisI bar3e tAlAba kA jala, Ane ke mArga ko rokane se aura pahale ke jala ko ulIcane se sUryatApa dvArA kramazaH sUkha jAtA hai usI prakAra saMyamI ke karor3oM bhavoM ke saMcita karma pApakarma ke Ane ke mArga ko rokane se tathA tapa karane se naSTa hote haiM / 17 MARATHI AIIMIRCT PRO TAASAT . mr.53dast Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 zAntitIrtha meM mukti snAna somadeva ke tIna prazna1. ApakA nada kauna-sA hai? 2. ApakA zAntitIrtha kauna sA hai ? 3. Apa kahAM snAna karake karmaraja dhote haiM ? muni harikezabala ke kramazaH uttara1. sarala AtmA ke prazAnta pariNAma vAlA dharma merA nada hai| 2. brahmacarya merA zAntitIrtha hai| 3. usameM snAna karake maiM vimala-vizuddha hokara mukti ko prApta kruuNgaa| aneka maharSi isa zAntitIrtha meM snAna karake uttama sthAna (mukti) ko prApta hue haiN| mAnava-sevA se mukti ajJAna miTAne ke lie jana-jana meM jJAna kA pracAra karane se, moha miTAkara prema bar3hAne se aura rAga-dveSa kA kSaya karane se ekAnta sukhamaya mokSa kI prApti hotI hai / gurujanoM aura vRddhoM kI sevA karane se, ajJAniyoM kA saMsarga na karane se, svAdhyAya ekAntavAsa evaM sUtrArtha kA cintana karane se tathA dhairya rakhane se mukti kI prApti hotI hai| mAnava deha se mukti kezImuni-mahApravAha vAle samudra meM naukA tIvra gati se calI jA rahI hai| gautama ! tuma usa para ArUr3ha ho / usa pAra kaise pahu~coge? gautama-jo sachidra naukA hotI hai vaha usa pAra nahIM pahuMcatI hai| kintu jo sachidra naukA nahIM hotI vaha usa pAra pahuMca jAtI hai| kezI-gautama ? naukA kise kahate ho? - gautama- zarIra ko naukA, jIva ko nAvika aura saMsAra ko samudra kahA gayA hai| maharSi use pAra kara mukti pahu~cate haiM / 100 durlabha caturaMga aura mukti manuSyatva, dharmazravaNa, zraddhA aura saMyama meM puruSArtha / ye cAra aMga prANiyoM ke lie durlabha haiM / yaha jIva svakRta karmoM se kabhI devaloka meM, kabhI naraka aura kabhI tiryaMca meM janma letA hai| kAla krama se karmoM kA aMzataH kSaya hone para yaha jIvAtmA manuSyatva ko prApta hotA hai| manuSya zarIra prApta hone para bhI dharma kA zravaNa durlabha hai|| kadAcit dharma kA zravaNa ho bhI jAe phira bhI usa para zraddhA kA honA parama durlabha hai| zruti aura zraddhA prApta karake bhI saMyama meM puruSArtha honA atyanta durlabha hai| manuSyatva prApta kara jo dharma ko sunatA hai, usameM zraddhA karatA hai vaha tapasvI saMyama meM puruSArtha kara saMvRta hotA hai aura karmaraja ko dUra kara nirvANa (mukti) ko prApta hotA hai / 101 mukti patha ke pathika (1) arihanta bhagavAna ke guNoM kI stuti evaM vinaya-bhakti karane vAle / (2) siddha bhagavAna ke guNagAna karane vAle / (3) jina pravacana ke anusAra ArAdhanA karane vAle / (4) guNavanta guru kA satkAra-sammAna karane vAle / - 288000 Tu Tu Tu Tu do Of Private Personal use my www.jamelbrary.org Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 315 000000000000 000000000000 pAna VIRDLY SE.. (5) sthavira mahArAja kA satkAra-sanmAna karane vaale| (6) bahuzruta kI vinaya-bhakti karane vAle / (7) tapasvI kI vinaya-bhakti karane vAle / (ka) nirantara jJAnArAdhanA karane vAle / (9) nirantara darzanArAdhanA karane vAle / (10) jJAna aura jJAnI kA vinaya karane vAle / (11) bhAvapUrvaka SaDAvazyaka karane vAle / (12) niraticAra zIlavrata kA pAlana karane vaale| (13) kSaNa bhara bhI pramAda na karane vAle / (14) yathAzakti nidAna rahita tapazcaryA karane vAle / (15) supAtra ko zuddha AhAra dene vaale| (16) AcArya yAvat saMgha kI baiyAvRtya-sevA karane vAle / (17) samAdhi bhAva rakhane vAle / (18) nirantara nayA-nayA jJAna sIkhane vAle / (16) zruta kI bhakti karane vaale| (20) pravacana kI prabhAvanA karane vAle / 102 mukti kI maMjileM (1) saMvega-mukti kI abhiruci / (2) nirveda-viSayoM se virakti / (3) guru aura svadharmI kI sevA / (4) anuprekSA-sUtrArtha kA cintana-manana karanA / (5) vyavadAna-mana, vacana aura kAya yoga kI nivRtti / (6) vivikta zayyAsana-jana-samparka se rahita ekAntavAsa / (7) vinivartanA-mana aura indriyoM ko viSayoM se alaga rkhnaa| (8) zarIra-pratyAkhyAna-dehAghyAsa se nivRtti / (6) sadbhAva-pratyAkhyAna-sarva saMvara rUpa zailezI bhAva / (10) vaiyAvRtya-aglAna bhAva se sevA karanA / (11) kAya samAdhAraNA-saMyama kI zuddha pravRttiyoM meM kAyA ko bhalI-bhAMti saMlagna rkhnaa| (12) cAritra-sampannatA-niraticAra cAritrArAdhana / (13) preya-rAga-dveSa aura mithyAdarzana vijaya / ye trayodaza mukti ke sUtra haiN| inakI samyak ArAdhanA se AtmA avazya karmabandhanoM se mukta hotA hai / 10 3 mukti ke sopAna AtmA kI mithyAtvadazA eka nikRSTa dazA hai / usa dazA se utkrAnti karatA huA AtmA zuddha AtmasvarUpa ko prApta hotA hai| utkrAntikAla meM AtmA ko eka ke bAda dUsarI, dUsarI ke bAda tIsarI, isa prakAra kramika avasthAoM se pAra honA par3atA hai / ina avasthAoM ko jainAgamoM meM 'guNasthAna' kahA hai / ye caudaha haiN| 1. mithyAdRSTi guNasthAna mithyAtvamohanIya karma ke tIvratama udaya se jisa jIva kI dRSTi (zraddhA yA pratipatti) mithyA-viparIta ho jAtI hai-vaha mithyAdRSTi guNasthAna vAlA kahA jAtA hai / THE A we ........SH Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 2. sAsvAdAna samyagdRSTi guNasthAna aupazamika samyaktva vAlA AtmA anantAnubandhI kaSAya ke udaya se samyaktva ko chor3akara mithyAtva kI ora jhukatA hai jaba taka vaha AtmA mithyAtva ko prApta nahIM hotA taba taka sAsvAdana samyagdRSTi guNasthAna vAlA kahA jAtA hai / 3. samyagamithyAdRSTi guNasthAna jisakI dRSTi kucha samyak aura kucha mithyA hotI hai vaha samyagmithyAdRSTi guNasthAna vAlA kahA jAtA hai / 4. aviratasamyagdRSTi guNasthAna jo jIva samyagdRSTi hokara bhI kisI prakAra ke vrata-pratyAkhyAna nahIM kara pAtA vaha avirata samyagdRSTi guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| 5. dezavirata guNasthAna pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se jo jIva sAvadya kriyAoM se sarvathA virata nahIM ho pAtA, kintu deza (aMza) se virata hotA hai / vaha dezavirata guNasthAna vAlA 'zrAvaka' kahA jAtA hai| 6. pramatta saMyata guNasthAna jo jIva pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke abhAva meM sabhI prakAra kI sAvadha kriyAoM kA tyAga karake sarvavirata to ho jAtA hai lekina pramAda kA udaya use rahatA hai, vaha pramatta saMyata guNasthAna vAlA kahalAtA hai| 7. apramattasaMyata guNasthAna jo saMyata muni nidrA, viSaya, kaSAya, vikathA Adi pramAdoM kA sevana nahIM karatA vaha apramattasaMyata guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| 8. nivRtti bAdara saMparAya guNasthAna jisa jIva ke bAdara (sthUla) saMparAya (kaSAya) kI sattA meM se bhI nivRtti prArambha ho gaI hai vaha nivRtti bAdara saMparAya guNasthAnavAlA kahA jAtA hai / 104 6. anivRtti bAdara saMparAya guNasthAna jisa jIva ke sthUla kaSAya sarvathA nivRtta nahIM hue haiM arthAt sattA meM jisake saMjvalana lobha vidyamAna hai / vaha anivRtti bAdara saMparAya guNasthAna vAlA kahA jAtA hai / 10. sUkSmasamparAya guNasthAna jisa jIva ke lobhakaSAya ke sUkSma-khaNDoM kA udaya rahatA hai, vaha sUkSmasaMparAya guNasthAna vAlA kahA jAtA hai / 11. upazAntakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna jisa jIva ke kaSAya upazAnta hue haiM aura rAga kA bhI sarvathA udaya nahIM hai| vaha upazAntakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| 12. kSINakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna jisa jIva ke mohanIya karma kA sarvathA kSaya ho cukA hai kintu jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya ye tIna ghAtikarma abhI nirmUla nahIM hue haiM / ataH vaha kSINakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| 13. sayogikevalI guNasthAna cAroM ghAtikarmoM kA kSaya hokara jisako kevalajJAna prApta ho gayA hai kintu mana, vacana aura kAya yoga kA vyApAra hotA hai ataH vaha sayogikevalI guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| 14. ayogikevalI guNasthAna tInoM yogoM kA nirodha kara jo ayogi avasthA ko prApta ho gae haiM ve ayogi kevalI guNasthAna vAle haiN| muktAtmAoM ke do varga AThaveM guNasthAna meM muktAtmAoM ke do varga bana jAte haiN| eka upazamaka varga aura dUsarA kSapaka varga / 4DADANA 208 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 317 000000000000 000000000000 upazamaka varga bAle darzanamoha kI tIna105 aura cAritramoha kI cAra106-ina sAta prakRtiyoM kA upazamana karate haiM / ve aSTama, navama, dazama aura ekAdazama guNasthAna ko prApta kara punaH prathama guNasthAna ko prApta ho jAte haiM / kSapaka varga vAle dazaveM guNasthAna se sIdhe bArahaveM guNasthAna ko prApta hote haiN| bAda meM terahaveM aura caudahaveM guNasthAna kA sparza kara mukta ho jAte haiN| yahA~ guNasthAnoM kA ati saMkSipta paricaya diyA hai| vizeSa jijJAsA vAle 'guNasthAna kramArohaNa' nAma kA grantha dekheN| mukta hone kI eka mahattvapUrNa prakriyA antarmuhUrta meM mukta hone vAle kevalI ke samudghAta ko 'kevalI samuddhAta' kahA jAtA hai| sabhI kevalI "kevalI samudghAta" nahIM karate haiN| kevala ve hI kevalI "kevalI samudghAta" karate haiM jinake Ayu karma ke dalika eka antarmuhUrta meM samApta hone yogya hoM aura vedanIya, nAma evaM gotra ke dalika itane adhika hoM jinakI antama hurta meM samApti saMbhava na ho / kevalI samudghAta meM ATha samaya lagate haiN| prathama samaya meM kevalI Atma-pradezoM ke daNDa kI racanA karate haiN| vaha moTAI meM svazarIra pramANa aura lambAI meM Upara aura nIce se lokAntaparyanta vistRta hotA hai / dvitIya samaya meM kevalI usI daNDa ko pUrva-pazcima aura dakSiNa-uttara meM phailAte haiN| phira usa daNDa kA lokaparyanta phailA huA kapATa banAte haiM / tRtIya samaya meM dakSiNa-uttara athavA pUrva-pazcima dizA meM lokAntaparyanta Atma-pradezoM ko phailAkara usI kapATa ko "mathAnI" rUpa banA dete haiN| aisA karane se loka kA adhikAMza bhAga Atma-pradezoM se vyApta ho jAtA hai| kintu mathAnI kI taraha antarAla pradeza khAlI rahate haiM / caturtha samaya meM mathAnI ke antarAloM ko pUrNa karate hue samasta lokAkAza ko Atma-pradezoM se bhara dete haiM kyoMki lokAkAza aura jIva ke pradeza barAbara haiN| pAMcaveM, chaThe, sAtaveM aura AThaveM samaya meM viparIta krama se Atma-pradezoM kA saMkoca karate haiM / isa prakAra AThaveM samaya meM saba Atma-pradeza punaH zarIrastha ho jAte haiM / mukti ke dvAra yahA~ mukta AtmAoM ke sambandha meM kSetrAdi dvAdaza dvAroM (viSayoM) kA saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| (1) kSetra-(ka) janma kI apekSA pandraha karma-bhUmiyoM meM utpanna mAnava mukta hote haiM / (kha) saMharaNa kI apekSA sampUrNa mAnava kSetra se "mAnava" mukta ho sakatA hai / (2) kAla-(ka) janma kI apekSA avasarpiNI, utsapiNI tathA anavasarpiNI / anutsarpiNI meM janmA huA mAnava mukta hotA hai| (kha) saMharaNa kI apekSA bhI pUrvokta kAloM meM janmA huA mAnava mukta ho sakatA hai| (3) gati-(ka) antima bhava kI apekSA mAnava gati se AtmA mukta hotI hai / (kha) pUrva bhava kI apekSA cAroM gatiyoM se AtmA mukta ho sakatI hai| (4) liMga-(ka) liMga arthAt veda yA cinha / vartamAna kI apekSA veda-vimukta AtmA mukta hotI hai| (kha) atIta kI apekSA strIveda, puruSaveda yA napuMsaka veda se bhI AtmA mukta ho sakatI hai| cinha-(ka) vartamAna kI apekSA liMga rahita AtmA mukta hotI hai| (kha) atIta kI apekSA bhAva liMga Atmika yogyatA-vItarAga bhAva se svaliMga dhArI AtmA kI mukti hotI hai| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 *0000000ED pha 98060 318 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana pranya (ga) dravya liMga kI apekSA svaliMga ( jaina liMga), paraliMga aura gRhasthaliMga ina tInoM liMgoM se mukti ho sakatI hai / (5) tIrtha - (ka) koI tIrthaMkara rUpa se aura koI atIrthaMkara rUpa se mukta hote haiM / (kha) tIrthaMkara ke abhAva meM yadi tIrthaMkara kA zAsana cala rahA ho yA zAsana vicchinna ho gayA ho - donoM samayoM meM AtmA mukta ho sakatI hai| (6) cAritra - (ka) vartamAna kAla kI apekSA yathAkhyAta cAritra yukta AtmA mukta hotI hai / (kha) atIta kI apekSA tIna, cAra yA pAMcoM cAritra yukta AtmA mukta ho sakatI hai / yathA-tIna cAritra - 1 sAmAyika cAritra, 2 sUkSmasamparAya cAritra, aura 3 yathAkhyAta cAritra / tIna cAritra - 1 chedopasthApanIya, 2 sUkSmasamparAya aura 3 yathAkhyAta cAritra / cAra cAritra - 1 sAmAyika cAritra, 2 parihAravizuddhi cAritra, 3 sUkSmasamparAya cAritra, aura 4 yathAkhyAta cAritra / pAMca cAritra - 1 sAmAyika cAritra, 2 chedopasthApanIya cAritra, 3 parihAravizuddhi cAritra, 4 sUkSma samparAya cAritra, aura 5 yathAkhyAta cAritra / (7) pratyeka buddha bodhita -- (ka) pratyeka buddha bodhita AtmA mukta hotI hai / (kha) buddha bodhita AtmA bhI mukta hotI hai / (ga) svayaM buddha mukta hote haiM / (8) jJAna -- (ka) vartamAna kAla kI apekSA eka kevalajJAnI mukta hotA hai / (kha) atIta kAla kI apekSA- do-mati aura zruta jJAnI, tIna mati zruta aura avadhijJAnI, athavA matizrata aura manaparyavajJAnI, cAra--mati, zruta, avadhi aura manaparyavajJAnI mukta hote haiN| (e) muktAtmA kI avagAhanA muktAtmA ke Atma- pradeza dehAvasAna ke samaya jitanI UMcAI vAle deha meM vyApta hote haiM utanI U~cAI meM se tRtIya bhAga nyUna karane para jitanI U~cAI zeSa rahatI hai, muktikSetra meM utanI hI U~cAI meM muktAtmA ke Atma-pradeza vyApta rahate haiM / muktikSetra meM muktAtmA ke Atma-pradeza tIna prakAra kI U~cAiyoM meM vibhakta haiM / 1. utkRSTa, 2. madhyama, aura 3 jaghanya | (1) utkRSTa U~cAI -- muktAtmA ke deha kI U~cAI 500 dhanuSa kI hotI hai to mukti kSetra meM usake Atma- pradeza 333 dhanuSa aura 32 aMgula kI U~cAI meM vyApta rahate haiM / (2) madhyama UMcAI - muktAtmA ke deha kI U~cAI sAta hAtha kI hotI hai to mukti kSetra meM usake Atmapradeza cAra hAtha aura solaha aMgula kI UMcAI meM vyApta rahate haiM / (3) jaghanya U~cAI - muktAtmA ke deha kI U~cAI yadi do hAtha kI hotI hai to mukti kSetra meM usake Atmapradeza eka hAtha aura ATha aMgula kI U~cAI meM vyApta rahate haiM / utkRSTa aura jaghanya U~cAI vAle muktAtmAoM ke AtmapradezoM kI mukti kSetra meM jitanI U~cAI hotI hai, utanI hI U~cAiyoM kA kathana kiyA jAtA to paryApta thA / utkRSTa aura jaghanya ke madhya meM samasta madhyama U~cAiyoM kA kathana svata: ho jAtA hai, phira bhI yahA~ eka madhyama U~cAI kA kathana hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jaghanya sAta hAtha kI U~cAI vAle tIrthaMkara hI mukta hote haiN| unakI yaha U~cAI tRtIya bhAga nyUna hone para cAra hAtha solaha aMgula zeSa rahatI hai / mukti kSetra meM AtmapradezoM kI yaha madhyama U~cAI tIrthaMkaroM kI apekSA se hI kahI gaI hai / sAmAnya kevalajJAniyoM kI apekSA se to muktikSetra meM muktAtmAoM ke AtmapradezoM kI madhyama avagAhanA ( U~cAiyA~) aneka prakAra kI haiM / (10) antara-- ( ka ) nirantara mukta - jaghanya do samaya aura utkRSTa ATha samaya paryanta mukta hote haiM / kya Yin www.jainnelibrary.org Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM mukti : mArga aura svarUpa | 316 000000000000 000000000000 (kha) sAntara mukta-jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaH mAsa bAda mukta hote haiN| (11) saMkhyA-eka samaya meM jaghanya eka aura utkRSTa eka sau ATha mukta hote haiM / (12) alpabahutva-(ka) kSetra mukta-saMharaNa mukta sabase alpa hote haiM / (kha) unase janma-mukta saMkhyeya guNa haiN| loka-mukta-(ka) sabase alpa urvaloka se mukta hote haiM / (kha) adholoka se mukta hone vAle unase saMkhyeya guNa haiM / (ga) tiryagloka se mukta hone vAle unase saMkhyeya guNa haiM / (gha) samudra se mukta hone vAle sabase alpa haiN| dvIpa se mukta hone vAle saMkhyeya guNa haiM / vistRta vivaraNa jAnane ke lie loka prakAza Adi grantha dekhane caahie| prastuta nibandha meM mukti mArga se sambandhita aneka viSaya saMkalita kie gae haiN| kintu avaziSTa bhI aneka raha gae haiN| yadi mukti viSayaka sArI sAmagrI saMkalita karane kA prayatna kiyA jAtA to samaya evaM zrama sAdhya hotA aura vizAlakAya nibandha bana jaataa| jo isa grantha ke lie anupayukta hotA / yadi kahIM alpazruta hone ke kAraNa anucita yA viparIta likhA gayA ho to, "mithyA me duSkRtam / " bahuzruta saMzodhanIya sthaloM kI sUcanA dekara anugrahIta kareM / yahI abhyarthanA hai| NEPAL ATTRITE MEANIN MARATI MULILA 1 utta0 a0 26, gA0 45, 46, 74 / 16 utta0 a06, gAthA 58 / 2 utta0 a0 26, gA047-74 / 20 utta0 a0 23, gAthA 83 / 3 utta0 a07, gA01 se 3 / 21 utta0 a0 36, gAthA 57-61 / 4 mocanaM muktiH / kRtsnakarmakSayo mokSaH / athavA mucyate 22 prajJApanA pada 2, sU0 211 / / sakala karmabhiryasyAmiti muktiH / 23 ThANAMga a0 1, sU0 10 aura sU0 46 / 5 utta0 a06, gAthA 10 / 24 bhaga0 za0 16, u06, sUtra 18 se 31 / utta0 a0 28,gA030 / 25 pUrvaprayogAdasaMgattvAdvandhachedAttathAgati pariNAmAcca 7 jAIjarA maccubhayAbhibhUyA, tadgatiH / tattvArtha0 a0 10 sUtra 6 / bahi vihArAminiviTTha cittA / 26 prajJApanA pada 2, sUtra 211 / saMsAra cakkassa vimokkhaNaTThA / 27 prajJApanA pada 2 / daThUNa te kAmaguNe virattA // 28 sUtrakRtAGga a011 TIkA / -utta0 a0 14, gA04 / 26 tattvArthasUtra a0 1, sU01 / 8 utta0 a0 10 gAthA 35 / 30 bhaga0 za08, u010| hai utta0 a014 / 31 sUtrakRtAGga zru01, a03, u04 10 utta0 a017, gAthA 38 / 32 sUtrakRtAGga 2.0 2, a07| 11 utta0 a016,67 / 33 sUtrakRtAGga zru01, a06| 12 utta0 a028, gAthA 3 / 34 AcA01, a02, u06| 13 utta0 a0 36, gAthA 67 / 35 AcA0 1, a0 5, u06 / 14 utta0 a016,gAthA 83 / 36 AcA01, a03, u01 / 15 utta0 a0 23, gAthA 81 / 37 AcA01, a06, u03| 16 utta0 a0 29, sUtra 44 / 38 sUtra0 zru01, a015, gA014 / 17 utta0 a0 23, gAthA 81 / 36 sUtra0 zru01, a08, gaa010| 18 utta0 a0 23, gAthA 83 / 40 sUtra0 zru. 1, a0 13, gA0 15-16 / ... 1 TEST Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana pranya 000000000000 000000000000 NER JALA pApA SC. TRANSP ACC ..... HTTARA 41 AcA0 zra.1, a0 5, u03| 42 AcA0 zru. 1, a0 3, u0 2 / 43 AcA0 zra.1, a0 3, u02| 44 sUtra0 zra01, a0 8, gA0 23 / 45 sUtra0 zra.1, a06, gA0 2-3 / 46 sUtra0 zra02, a06, gA0 36 / 47 sUtra0 01, a0 11, gA0 11 / 48 sUtra0 zru0 1, a0 11, gaa06| 46 sUtra0 01, a0 11, gA0 21 / 50 sUtra0 zru0 1, a011, gA0 34 / 51 sUtra0 zru.1, a0 11, gA0 38 / 52 sUtra0 zru01, a0 14, gA0 15 / 53 sUtra0 zru01, a0 14, gA027 / 54 sUtra0 zra02 a0 1, sU01 / 55 sUtra0 zra02, a05, gA033 / 56 sUtra0 zra. 2, a0 2, gA015 / 57 AcA0 zru01, a0 2, u06 / 58 AcA0 zra.1, a02, u02| 56 AcA0 zru01, a02, u02| 60 sUtra0 zru0 1, a08, gA0 23 / 61 sUtra0 zra01, a0 10, gA0 22 / 62 sUtra0 zra.01, a0 12, gaa022| 63 sUtra0 zru01, a0 15, gA0 15 / 64 sUtra0 zru. 1, a0 15, gA0 12 / 65 sUtra0 zru01, a0 15, gA0 16 / 66 sUtra0 zru01, a0 15, gA0 25 / 67 sUtra0 zra01, a015, gA0 24 / 68 sUtra0 zru0 1, a0 2, u0 3, gA0 15 / 66 sUtra0 zru. 1, a02, u01, gA0 8-11 / 70 sUtra0 zru0 1, a0 2, u0 1, gA0 14-15 / 71 sUtra0 zru01, a0 7, gA030 / 72 sUtra0 zru01, a04 u02 gaa022| 73 sUtra0 zru02 a0 4, sU011 / 74 sUtra0 zru0 2, a02, sU0 35 / 75 AcA0 zra0 1, a0 3, u02| 76 AcA0 zra. 1, a0 3, u01| 77 AcA0 zru01, a0 3, u03 / 78 AcA0 10 1, a0 3, u0 3 / 76 AcA001, a02, u06 / 80 AcA0 zra.1, a02, u02| 81 sUtra0 zra02, a0 2, sU048 / 82 sUtra0 tha01, a0 2, u0 3 / 83 AcA0 101, a0 2, u06 / 84 AcA0 zra 01, a05, u03 / 85 AcA0 10 1, a04, u04| 86 AcA0 zra0, a06, u04| 87 sUtra0 zra01, a0 3, u04; gA0 22 / 88 sUtra tha01, a015, gaa05| 86 maga0 za05, u06| 60 bhaga0 za012, u06| 61 daza0 a04, gAthA 14-25 / 62 savaNe NANe viNNANe, paccakkhANe ya saMyame / aNaNhae tave ceva, vodANe akiriyA siddhi / (kha) sthAnAMga a0 3, u0 3, sU0 160 / 63 ThANAMga-a02, u02, sU063 / 64 ThANAMga-a05, u03, sU0 462 / 65 ThANAMga / a04, u01, sU0235 / 66 tatvArtha0 a0 10, suu02| 67 utta0 a0 30, gAthA 5-6 / 68 utta0 a012, gA0 45-47 / 66 utta0 a0 32, gA0 2, 3 / 100 utta0 a023, gA070-73 / 101 utta0 a0 3 / 102 jJAtA dharma kathA a08 / 103 uttarAdhyayana ke unatIsaveM adhyayana meM bahattara sUtra hai unameM se yahA~ kevala trayodaza sUtroM kA sAra saMkSepa meM likhA hai / kyoMki ina sUtroM meM hI mukti kI prApti kA spaSTa nirdeza hai| 104 yahA~ "pahijjamANe pahINe" bhaga0 za0 1, u0 1, sUtra ke anusAra bAdara kaSAya kI nivRtti kA prArambha honA bhI nivRtti mAnA gayA hai| 105 (1) samyaktvamohanIya, (2) mithyAtvamohanIya, (3) mitra mohanIya / 106 (1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA, (4) lobha / - - - aar Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --0-5 0 zrI bhaMvaralAla seThiyA ema0 e0 mokSa kI pUrva bhUmikA 'vItarAgatA' hai| yahI jaina tattva- 1 vidyA kA prAraNa hai aura ise hI vaidika tattvajJAna meM sthita prajJa' nAma se jAnA gayA hai| donoM vicAradhArAoM ke Aloka meM sthitaprajJa' aura 'vItarAga' ke svarUpa evaM I sAdhanA pakSa para tulanAtmaka vizleSaraNa yahA~ prastuta hai| 000000000000 000000000000 20-0-0-0--0-0--0--0-0----------------------- brAhmaNa va zramaNa paramparA ke sandarbha meM - sthitaprajJa aura vItarAga : eka samIkSAtmaka vizleSaNa pramA ....> SHAMIN ANANDA zAAEE INIK bhArata ke dArzanika sAhitya meM 'prajJA' zabda eka vizeSa garimA lie hue hai| vaidika, jaina aura bauddhatInoM paramparAoM meM isakA vizeSa rUpa se vibhinna sthAnoM meM prayoga huA hai| gItA ke dUsare adhyAya meM "sthitaprajJa' ke rUpa meM yaha zabda gambhIra artha-saMpadA lie hue hai| gItA ko saba upaniSadoM kA sAra kahA gayA hai| upaniSad vaidika vAGmaya ke mahattvapUrNa bhAga haiM, jinameM jIvana ke gahanatama viSayoM kA atyanta sUkSmatA tathA gambhIratA ke sAtha vizleSaNa hai / bhAratIya dArzanika cintana-dhArA kI apanI yaha vizeSatA hai ki vibhinna gati-kramoM meM pravAhita hote hue bhI, aneka aise vizvajanIna pahalU haiM, jinameM hameM vahA~ sAmarasya (samarasatA) ke darzana hote haiM / gItA meM sthitaprajJa' kI jo virATa kalpanA hai, vaha niHsandeha tattva-cintana ke kSetra meM apanA anupama sthAna lie hue hai| jainadarzana meM 'vItarAga' kA jo vivecana hai, lagabhaga usI dizA meM sthita prajJa kA gati-pravAha hai| prastuta lekha meM sthitaprajJa aura vItarAga kA tAttvika tathA sAdhanAtmaka dRSTi se saMkSepa meM vizleSaNa karane kA prayAsa hai| jIvana kI dhArA : adhaHgamana-Urdhvagamana pratyeka AtmA virAT zakti kA dedIpyamAna puJja hai / Izvaratva yA paramAtma bhAva bahirgata nahIM hai, usI meM hai / vijAtIya dravya-jainadarzana kI bhASA meM jinheM karma-pudgala kahA gayA hai, vedAnta kI bhASA meM jo mAyA-AvaraNa ke rUpa meM pratipAdita haiM -se usakA zuddha svarUpa AvRtta hai / isa AvaraNa kA mukhya preraka rAga hai / rAga guNAtmaka dRSTi se AtmA kI virATa sattA ko saMkIrNa banAtA hai / vaha saMkIrNatA jaba uttarottara bar3hatI jAtI hai, taba jIvana kA srota adhomukhI bana jAtA hai / phalataH AkAMkSA, eSaNA, lipsA aura vAsanA meM mAnava isa prakAra ulajha jAtA hai ki use sahI mArga sUjhatA nahIM / gati jo rAha pakar3atI hai, usI meM usakI pragati hotI hai / patanonmukhatA kA pariNAma uttarottara adhikAdhika nimnAtinimna garta meM girate jAnA hai| aba hama isake dUsare pakSa ko leM, jaba sAdhaka AtmA para chAye rAgAtmaka keMcula ko utAra pheMkane ke lie kRta-saMkalpa hotA hai / jyoM-jyoM yaha prayatna mAnasika aura kArmika-donoM dRSTiyoM se gati pAne lagatA hai, tyoM-tyoM jIvana kA srota UrdhvagAmI banane lagatA hai| UrdhvagAmI kA Azaya apane svarUpa ko adhigata karate jAne kI dRSTi se unnata hote jAnA hai / jyoM-jyoM yaha UrdhvagAmitA bala pakar3ane lagatI hai, sAdhaka ke mana meM eka divya jyoti ujAgara hone lagatI hai / antataH bAhya AvaraNa yA mAyA se viccheda ho jAtA hai aura prApya prApta ho jAtA hai / PAIRS MARATHI OnhoolManna - -----ISSAp-ter.DIT Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 000000000000 CODODDDDD 322 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha sthitaprajJa kA sandeza jaisA ki suvidita hai, gItA mahAbhArata ke bhISma parva kA eka bhAga hai| ise jo gItA kahA gayA hai, isameM bhI eka vizeSa tathya hai| 'gItA' kA artha hai jo gAyA gyaa| gAna kevala svaralayAtmakatA kA hI dyotaka nahIM hai, tanmayatA kA sUcaka bhI hai| eka ora raNa-bheriyoM kA garjana thA, dUsarI ora zrIkRSNa dvArA eka prakAra kA saMgAna yaha eka vicitra saMyoga kI bAta hai| yuddha kSetra, krodha, kSobha, asahiSNutA Adi ke ubhAra kA sahaja kAraNa hai| usameM caitasika sthiratA saMgha pAnA kama saMbhava hai / isalie ye do viparIta bAteM haiM / ina do viparIta sthitiyoM kI saMgati biThAnA hI gItA ke darzana kA sAra hai| mahAkavi kAlidAsa ne eka bar3e mahattva kI bAta kahI hai| kumArasaMbhava kA prasaMga hai| bhagavAna zaMkara himAdri para tapasyA meM rata the| devatAoM kA abhiyAna thA -- unheM tapa se vicalita kiyA jAya / tadartha kAma-rAga kA uddIpana karane vAle sabhI mohaka upakrama race gaye / para zaMkara aDiga rahe / usa prasaMga para mahAkavi dvArA udgIrNa nimnAMkita zabda bar3e mahatva ke haiM vikAra hetau sati vikriyante yeSAM na cetAMsi ta eva dhIrAH / " ve hI dhairyazAlI haiM / kRSNa ko kareM to sthira raha sakatA hai / vikAra ke anekAneka hetu yA sAdhana vidyamAna hoM, phira bhI jo unake kAraNa apane patha se vicalita na hoM, yahI to batAnA thA ki mAnava kisI bhI pratikUla sthiti meM ho, yadi vaha cAhe, prayatna yahIM se gItA ke darzana kA prArambha hotA hai / sthitaprajJa kA gItAkAra ne jo svarUpa vyAkhyAta kiyA hai, vaha apane meM saMsthita sAdhaka ke jIvana kA jIvita citra hai, jise jagata ke jhaMjhAvAta jarA bhI hilA nahIM sakate, DigA nahIM sakate / jainadarzana meM Atma - vikAsa kI vizleSaNa paramparA meM isa tathya ko vizeSa rUpa se spaSTa kiyA gayA hai ki sAdhaka ko rAgAtmaka, dveSAtmaka paristhitiyoM se kramazaH U~ce uTate-uThate usa manaHsthiti ko pA lenA hogA, jo na kabhI vicalita hotI hai aura na prakampita hI / isake lie eka bar3A sundara zabda AyA hai- zailezIkaraNa / zaila kA artha parvata hotA hai, zaileza kA artha parvatoM kA adhIzvara yA meru / isa unnata manodazA ko sthiratA aura dRr3hatA kI apekSA se meru se upamita kiyA gayA hai| isa sthiti taka pahu~cane ke bAda sAdhaka kabhI nIce giratA nhiiN| isa taka pahu~cane kA jo tAttvika krama jainadarzana meM svIkRta hai, vaha aneka dRSTiyoM se sthitaprajJa kI sAdhanA se tulanIya hai / upaniSadoM meM Atma-jJAna, paramAtma-sAdhanA, mAnasika mala ke apagama, apane satyAtmaka, zivAtmaka va saundaryAtmaka svarUpa ke sAkSAtkAra ke sandarbha meM jo vivecana huA hai, bAhya zabdAvalI meM na jAkara yadi usake antastala meM jAeM to yaha spaSTa pratibhAsita hogA ki vahA~ kA vivecana jaina tattva cintanadhArA ke sAtha kAphI aMza taka sAmaMjasya liye hue hai / Asakti kA pariNAma : vinAza carama dhyeya yA antima lakSya kI ora agrasara hone ke lie sAdhanA-patha ke pathika ko jo sabase pahale karanA hotA hai, vaha hai-- mArga meM Ane vAle vighnoM tathA unake duSpariNAmoM kA bodha, sthitaprajJa darzana ke nimnAMkita do zlokoM kI gItAkAra ne isa sandarbha meM jo vyAkhyA kI hai, vaha vizeSa rUpa se mananIya hai "dhyAyato viSayAn pusaH, saGgasteSUpajAyate / saMgAt saMjAyate kAmaH kAmAt krodho'bhijAyate // krodhAd bhavati saMmohaH, saMmohAt smRtivibhramaH / smRtibhraMzAd buddhinAzo, buddhinAzAt praNazyati // 2 vyakti aura viSaya -- bhogya padArtha ina do ko sAmane rakhakara gItAkAra apane cintana ko agrasara karate haiM / jaba-jaba vyakti kI dRSTi bAhya saundarya, mAdhurya evaM sArasya, jo bhogya padArthoM kA AkarSaka rUpa hai, para hotI hai; taba bAra-bAra ve hI yAda rahate haiM / usakA dhyAna ekamAtra unameM hI laga jAtA hai / unake atirikta use kucha bhI nahIM sUjhatA / aisI manaHsthiti ho jAne para, gItAkAra kahate haiM ki usake mana meM Asakti utpanna ho jAtI hai / Asakti kA IF Y Tha <Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitaprajJa aura vItarAga : eka samIkSAtmaka vizleSaNa | 323 tAtparya vaha bhAvanAtmaka cipakAva hai, jisake saTa jAne para vyakti kA udhara se haTanA bahuta kaThina hotA hai / usakA pariNAma kAmanA ke rUpa meM AtA hai| vyakti cAhatA hai ki jisa bhogya padArtha kA vaha dhyAna karatA rahA hai, jisameM usakA mana tanmaya hai, vaha use prApta ho / kAmatA kA jagat aparisIma hai, vaha vyakti ke AtmasAt ho jAya, yaha kaise saMbhava hai ? kAmanA kI apUrti mana meM krodha utpanna karatI hai| krodha kA mUla tamas yA tamoguNa hai / tamas andhakAra kA vAcaka hai / andhakAra meM jisa prakAra kucha dIkha nahIM par3atA, usI prakAra krodhAveza meM yathArtha kA darzana yA avalambana asambhava nahIM to duHsambhava avazya ho jAtA hai| krodha meM viveka lupta ho jAtA hai / isIlie gItAkAra ne krodha se saMmUDhatA paidA hone kI bAta kahI hai / moha zabda se pahale jo 'sam' upasarga lagA hai, vaha moha yA mUDhatA ke vyApaka va saghana rUpa kA paricAyaka hai / arthAt taba mUr3hatA bhI bahuta bhArI koTi kI AtI hai, sAdhAraNa nahIM / mUr3hatA mAnava ke Antarika adhaHpatana kA bahuta bar3A hetu hai / mAnava meM smRti nAma kA eka vizeSa Antarika guNa hai, jisameM atIta ke viziSTa jJAna kA saMcaya rahatA hai, anubhUtiyoM kA saMkalana rahatA hai / jaba koI vAJchita, avAJchita prasaMga banatA hai, taba jo AntarmAnasika pratikriyA hotI hai, usakA uttara smRti se milatA hai| smRti sat yA asat vaise vicAra yA udAharaNa prastuta kara detI hai, jo sanmArga yA durmArga para gatizIla hone meM preraka banate haiM / arthAt smRti yadi sat ko Age karatI jAya to vyakti meM satyonmukhatA kA bhAva jAgatA hai, panapatA hai / yadi vaha asat kA rUpa upasthita karatI jAtI hai to bhAvanA aura tatpazcAt karma kA jagat asat kI ora agrasara hotA hai| saMmUDhatA se smRti vinaSTa ho jAtI hai| Age gItAkAra kA kahanA hai ki jaba smRti naSTa ho gaI to phira buddhi kahA~ rahI ? buddhi kA nAza to eka prakAra se sarvanAza hI hai / gItAkAra ne yaha patana ke krama kA jo vaijJAnika vizleSaNa kiyA hai, niHsandeha aneka dRSTiyoM se gaveSya hai / isake bAda gItAkAra ne isase bacane kA jo mArga batAyA hai, vaha isa prakAra hai "rAgadveSa viyuktastu viSayAnindriyaizcaran / Atmavazye vidheyAtmA prasAdamadhigaNAti // " isa zloka meM rAga, dveSa, viSaya, indriya aura Atmavazya - ina zabdoM kA vizeSa rUpa se prayoga huA hai / mana meM viSayoM ke prati lipsA jAgatI hai / usa lipsA kI pUrti indriyAM karatI haiM / indriyoM ke sAtha rAgAtmakatA yA dveSAtmakatA - jo bhI bhAva jur3A rahatA hai, una ( indriyoM) kI pravRtti tadanurUpa hotI hai| yaha bandhana yA pAravazya kI dazA hai / isameM AtmA kA svarUpa Acchanna rahatA hai| usa para mAyA yA ajJAna kA AvaraNa chA jAtA hai / isakA pariNAma apane svarUpa se adha:patita hone meM AtA hai| isalie gItAkAra ne yahA~ bar3I mArmika bAta kahI hai| jaba taka indriyAM haiM, taba taka unake dvArA apane-apane viSaya gRhIta hoMge hii| indriyoM ke hote viSaya zunyatA kI dazA nahIM A sktii| isalie gItAkAra ne jisa karaNIyatA para vizeSa jora diyA hai, vaha hai rAga aura dveSa se viyuktatA / jaba indriyoM kA rAgAtmaka va dveSAtmaka bhAva se yathArthataH viyoga ho jAyegA, taba unakA viSaya grahaNa vaisA bahirgAmI nahIM rahegA, jaisA rAga-dveSa saMyuktatA meM thA / sahaja hI indriyAM AtmA ke vazaMgata ho jAyeMgI, jo pahale rAga yA dveSa ke adhIna thIM / yathArtha kI bhASA meM duHkha to taba hotA hai, jaba vyakti nija svarUpa se haTakara para-rUpa meM calA jAtA hai / jaba indriyoM kI AtmavazyatA sadha jAtI hai, taba gItAkAra ke zabdoM meM vyakti prasAda kA lAbha karatA hai / prasAda kA artha prasannatA, ullasita bhAva yA Ananda hai / sneha-bandhana kA uccheda kareM gItA meM karma-saMsAra ke uttarottara vistAra pAte jAne ke mUla meM saMga yA Asakti kA jo vizeSa rUpa se 'citraNa kiyA gayA hai, vaisA hI bhAva bahuta hI preraka rUpa meM hameM uttarAdhyayana sUtra kI nimnAMkita gAthA meM prApta hotA hai "vocchinda siNehamaNyaNo kumayaM sArada va pANivaM / se samva siNehavajjie, samaya goyama mA pamAyae / / 4 isa gAthA meM 'siNeha' yA sneha zabda Asakti ke artha meM AyA hai / sneha kA artha cikanAI bhI hai / Asakti 000000000000 000000000000 ACORDOODED 1 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha svabhAvika tuma sneha kA miTA denA / sUtrakAmA zarada 000000000000 000000000000 SYA AD pavAsa LAADIL AISEASE .. RAKEELATES MRITATEL meM bhAvanA ko vastu-vizeSa yA viSaya-vizeSa meM aTakA lene kA jo svabhAva hai, vaha bhI eka taraha kI cikanAI yA cepa hI to hai| isIlie sUtrakAra ne sAdhaka ko sambodhita karate hue kahA hai ki tuma sneha kA uccheda kara ddaalo| uccheda zabda kA bhI apane Apa meM eka vizeSa mahattva hai / uccheda (ut+cheda) kA artha hai bilkula miTA denA / sUtrakAra ne bar3I sundara kalpanA kI hai ki yadi sneha yA Asakti kA bandhana TUTa gayA to sAdhaka vaisA hI nirmala bana jAyegA, jaisA zarad Rtu ke nirmala jala meM tairatA huA kamala, jo jala se sarvathA alipta rahatA hai| bhAratIya saMskRti meM kamala nirmalatA aura pavitratA kA pratIka hai / AtmA meM vaisI nirmalatA Ane kA artha hai, usakA vAsanA-prasUta vijAtIya bhAvoM se mukta honA / gItAkAra ne 'prasAdamadhigacchati' ina zabdoM dvArA jo bAta kahI hai, yadi hama usakI prastuta prasaMga se tulanA kareM atobar3I acchI saMgati pratIta hogii| isI prakAra kA eka dUsarA prasaMga hai 'kahaM nu kujjA sAmaNNaM, jo kAme na nivaare| pae pae visIyaMto, saMkappassa vsNgo|"5 yahAM sUtrakAra ne zramaNa-dharma, jo jIvana kA nirvikAra, Atma-samarpita sAdhanA-patha hai, ke pratipAlana ke sandarbha meM kahA hai ki jo kAma-rAga kA nivAraNa nahIM kara sakatA, vaha kadama-kadama para viSAda pAtA hai| kyoMki kAma-rAgI puruSa meM manaHsthiratA nahIM A paatii| vaha apane Apako saMkalpa-vikalpa meM khoye rakhatA hai, usase zrAmaNya-zramaNa-dharma kA pAlana kaise ho sakatA hai ? kahane kA abhiprAya yaha hai ki kAmarAga, gItAkAra ke anusAra viSaya-dhyAna, saMga tathA kAma ke bhAva kA udbodhaka hai / gItAkAra isa vikAra-trayI se phalane vAle jisa vinAza kI bAta kahate haiM, dazavakAlikakAra saMkSepa meM usI prakAra kA bhAva kAma-rAga aura saMkalpa-vikalpa se niSpanna honA batalAte haiN| saMkalpa-vikalpa smRti-bhraMza se hI udbhUta hote haiM, jo buddhi ke cAJcalya ke paricAyaka haiM / buddhi-vinAza kA yahI artha hai ki usase jo viveka-garmita cintanamUlaka niSkarSa AnA cAhie, vaha nahIM AtA-viparIta AtA hai, jisakA AzrayaNa mAnava ko sadya:vipathagAmI banA detA hai| eka aura prasaMga hai, sAdhaka kahatA hai "rAgaddosAdao tivvA, nehapAsA bhayaMkarA / te chinditta jahAnAyaM, viharAmi jahakkama // "6 arthAt tIvra rAga-bhAva, dveSa-bhAva tathA aura bhI jo snehAtmaka bhayAvaha pAza haiM, maiM yathocita rUpa se unheM ucchinna kara apane svabhAva meM vihAra karatA huuN| yahA~ do prakAra ke bhAva haiM / eka pakSa yaha hai ki tIvra rAga, tIvra dvaSa, Asakta bhAva-ye bar3e bhayajanaka bandhana haiM / arthAt inase mAnava svArthI, kuNThita tathA saMkIrNa banatA hai / ye Atma-vimukha bhAva haiM / isIlie inheM bandhana hI nahIM, bhayAnaka bandhana kahA hai / yahA~ prayukta pAza zabda bandhana se kucha vizeSa artha liye hue hai / yaha phande yA jAla kA bodhaka hai, jisameM phaMsa jAne yA ulajha jAne para prANI kA nikalanA bahuta hI kaThina hotA hai| dUsarA pakSa yaha hai ki apanI suSupta Atma-zakti ko jagAkara manuSya yadi inheM vazaMgata kara letA hai, jIta letA hai, dUsare zabdoM meM inheM vidhvasta kara detA hai to asIma Ananda pAtA hai| 'vihAmi jahakkama' aura 'prasAdamadhigacchati' kA kitanA sundara sAdRzya hai, jarA cintana kreN| sAdhaka ko vikAra ke patha para dhakelane vAlI ina vAsanAtmaka antarvRttiyoM kI vijaya ke lie jaina Agama vAGmaya meM aneka prakAra se mArga-darzana diyA gayA hai, inake pratyAkhyAna yA parityAga kI AvazyakatA para bahuta bala diyA gayA hai| jaise kahA hai "kohaM mANaM ca mAyaM ca, lobhaM ca pAvavaDDhaNaM / vame cattAri dose u, icchanto hiyamappaNo / / uvasameNa haNe kohaM, mANaM maddavayA jinne| mAyaM cAjjavabhAveNa, lobhaM saMtosao jiNe // " jaba kisI vyakti ke udara meM, jo zArIrika svAsthya kA kendra hai, vikAra utpanna ho jAtA hai to yaha Avazyaka 40 98060 COMCOM iu00 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitaprajJa aura vItarAga : eka samIkSAtmaka vizleSaNa | 325 000000000000 000000000000 RAWHA CILMS HTMINS CRPATTER hotA hai ki usakA niSkAsana ho / Ayurveda meM isa sambandha meM paMca karmoM ke rUpa meM bar3A vaijJAnika vivecana hai / paMca karmoM meM vamana kA apanA mahattvapUrNa sthAna hai / vamana dvArA aparipakva, vikRta tathA viSAkta padArtha jaba peTa se nikala jAte haiM, taba sahaja hI eka sukha kA anubhava hotA hai / AyurvedIya cikitsA paddhati ke anusAra prAcIna kAla meM pracalana bhI aisA hI thaa| pahale vamana, virecana, snehana, svedana, udvAsana dvArA doSoM kA niSkAsana ho jAtA, taba phira svAsthyavarddhana, zaktivarddhana Adi ke lie auSadhi dI jaatii| vaha vizeSa prabhAvaka siddha hotI / yUnAna ke suprasiddha dArzanika tathA kAvyazAstrI arastU ne kAvya-rasAsvAdana ke sandarbha meM bhI isa paddhati ko svIkAra kiyA hai / arastU ke anusAra rasa-bodha ke lie avasAda tathA kuNThAjanita viSaNNa bhAvoM kA virecana, jise kaitherasisa yA kaithesisa kahA gayA hai, nitAnta Avazyaka hai| sUtrakAra ne yahAM krodha, mAna, mAyA aura lobha-ina cAroM ko damana kI taraha nikAla pheMkane kA nirdeza kiyA hai| inake sAtha jur3A huA 'pAvavaDDhaNaM' vizeSaNa isa bAta kA dyotaka hai ki inase vikAra kI dhArA uttarottara bar3hatI jAtI hai / ina cAroM ke lie doSa zabda kA bhI prayoga huA hai / doSa kA vyotpattika artha hai-"dUSayatIti doSaH" arthAt jo dUSita-mlAna yA gandA banA de, vaha doSa hai| sUtrakAra kA Azaya yaha hai ki krodha, ahaMkAra, mAyA-pravaMcanA, lobhalipsA yA lAlasA kA ugra bhAva apane bhItara se usI prakAra nikAla diyA jAnA cAhie, jisa prakAra vamana dvArA vikRta padArtha nikAla die jAte haiN| gAthA kA antima pada hai -'icchanto hiyamappaNo' arthAt yadi apanA hita cAhate ho to aisA karo / zAbdika artha ke sAtha-sAtha hama zabdagata layAtmakatA kI ora jAe~ to anubhava hogA, isa pada meM udbodhana tathA puruSArtha jAgaraNa kA eka jIvita sandeza hai| arzAt inako vamana kI taraha pheMke binA AtmA kA hita kisI bhI taraha sadha nahIM sktaa| aba hama jarA dUsarI gAthA kI ora Ae~ / sUtrakAra ne isameM uparyukta vikAroM ko apagata karane ke lie eka bahuta sundara patha-darzana diyA hai, jo bar3A manovaijJAnika hai / jIvana meM do pakSa haiM-vidhi aura niSedha / dharmazAstroM meM prAyaH niSedhamukhI vyAkhyAe~ adhika milatI haiM / yahA~ kucha socanA hogA / niSedhamukhI vyAkhyA kA AdhAra 'para' hai kyoMki niSedha yA varjana para kA kiyA jAtA hai| vidhimukhI vyAkhyA kA AdhAra 'sva' hai| nizcaya kI bhASA meM to vidhimukhI vyAkhyA hI zreyaskara hai, niSedhamukhI aupacArika / AtmA jaba apane mAva, guNa yA svarUpa ko svIkAra karatA hai, taba 'para-bhAva', tathA 'para-svarUpa' kA svataH niSedha sadhatA hai| udAharaNArtha yadi hama ghara meM praveza karate haiM to sahaja hI sar3aka chUTatI hai| vahA~ yadi yaha bhAva bane ki hamane sar3aka ko chor3A to vaha yathArtha nahIM hogI / gRha meM praveza kiyA, yaha vidhi-mukhatA hI tAttvika hogii| isa aura spaSTa rUpa meM samajheM / yadi jJAna kA prakAza AtmasAt hogA to ajJAna svataH hI miTegA yaha hote hue bhI vyAvahArika dRSTi se niSedha para vizeSa jora diyA jAtA rahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki sAmAnyataH adhika loga sUkSmadarzI nahIM haiM, sthUladarzI haiN| ve para se adhika prabhAvita haiN| unakA dRSTibindu 'para' para adhika TikA hai| isalie 'para' ke varjana yA niSedha dvArA unheM dizA-bodha denA Avazyaka hotA hai| sUtrakAra ne prastuta gAthA meM vidhi aura niSedha donoM vidhAoM ko svIkAra karate hue ina vAsanAtmaka antavRttiyoM se viyukta hone kA patha-darzana kiyA hai| unhoMne kahA hai ki upazama yA zAnti se krodha kA hanana karo / 'hanana' zabda vIrya-puruSArtha yA vIratva ko jagAne kI dRSTi se hai| upazama krodha kA paripanthI (virodhI) hai aura krodha zAnti kA / yadi upazama yA zAnta bhAva kA svIkAra hogA to krodha svayaM hI astitva zUnya ho jaayegaa| parantu zAnta bhAva, jo AtmA kA sva-bhAva hai, ko jagAne ke lie antaHsphUrti, puruSArtha, adhyavasAya apekSita hotA hai / upazama dvArA krodhavijaya kA sandeza udghoSita kara mArdava se mAna ko jItane kI bAta kahI gaI hai| mArdava 'mRdu' vizeSaNa se banA (mRdorbhAvaH-mArdavam) bhAvavAcaka zabda hai / isakA artha sahaja mRdutA yA komalatA hai| yaha mAna yA ahaMkAra kA viloma (pratipakSI) hai| mRdutA ke A jAne para ahaMkAra svayaM hI calA jAtA hai / isalie prayatna apane meM mRdutA lAne kA honA caahie| Age mAyA ko Arjava se aura lobha ko saMtoSa se jItane kI bAta kahI gaI hai / Arjava Rju se (RjorbhAva:Arjavam) se banA hai / mArdava jaise mRdugata bhAva kA dyotaka hai, usI taraha Arjava Rjugata bhAva kA dyotaka hai| isakA artha saralatA hai / saralatA sahaja bhAva hai, jisameM banAva nahIM hotA / mAyA pravaJcanA hai hii| use chalanA bhI kahA jAtA hai kyoMki vaha vyakti ko chalatI hai, dhokhA detI hai, use vibhrAnta karatI hai| usameM jitanA ho sakatA hai, banAva hI banAva / isa aura hamane sar3aka ko chor3A tANArtha yadi hama ghara meM svarUpa ko svIkAra ke ..--.:58 www.norary.org Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 THMETI hotA hai / para, yahA~ bhI yaha jJAtavya hai ki sahaja sarala bhAva ke Ate hI mAyA Tika nahIM paatii| isalie nizcaya kI bhASA yahA~ bhI yahI banatI hai ki saralatA ko apanAo, mAyA svayaM apagata hogI / lobha aura saMtoSa ke sandarbha meM yahI vAstavikatA hai| zAnti, mRdutA, RjutA tathA santoSa kA jIvana meM jyoMhI samAveza hogA, AtmA meM eka abhinava cetanA tathA saMsphUrti kA saMcAra hogaa| sUtrakAra jise Atma-hita sadhanA kahate haiM, vaha yahI to hai / aisA hone se hI Atma-prasAda adhigata hotA hai jisakI gItA ke sandarbha meM Upara carcA huI hai| mana : kAmanAe~ : saMvaraNa gItA meM jahA~ sthitaprajJa kA prakaraNa prArambha hotA hai, vahA~ arjuna dvArA yogirAja kRSNa se nimnAMkita zabdoM meM prazna kiyA gayA thA "sthitaprajJasya kA bhASA, samAdhisthasya kezava / sthitadhI: ki prabhAveta, kimAsIta vrajeta kim // "8 arjuna ne pUchA-bhagavan ! samAdhistha-samatA bhAva meM avasthita sthitaprajJa kI kyA paribhASA hai ? vaha kaise bolatA hai, kaise baiThatA hai, kaise calatA hai ? lagabhaga isI prakAra kI jijJAsA dazavakAlika meM antevAsI apane guru se karatA hai kahaM care kahaM ciThU, kahamAse kahaM se| kahaM bhUjanto bhAsanto pAvakammaM na bandhai // vaha kahatA hai-maiM kaise calUM, kaise khar3A hoU~, kaise baiThU, kaise soUM, kaise khAU~, kaise bolUM, jisase maiM nirmala, ujjvala raha skuu| donoM ora ke praznoM kI cintana-dhArA meM koI antara nahIM hai| ThIka hI hai, mokSArthI jijJAsu ke mana meM isake atirikta aura AyegA hI kyA ! jahA~ gItA ke isa prazna ke samAdhAna meM, jaisA Upara vivecana huA hai, sthitaprajJa kA darzana vistAra pAtA hai, usI prakAra jaina AcAra-zAstra kA vikAsa bhAvataH isI jijJAsA kA samAdhAna hai| sthitaprajJa : vItarAga : antardarzana arjuna dvArA kiye gaye prazna para zrIkRSNa ne sthitaprajJa kI jo paribhASA yA vyAkhyA kI vaha nimnAMkita rUpa meM hai duHkheSvanudvignamanAH sukheSa vigataspRhaH / vItarAgabhayakrodhaH sthitadhI, nirucyate / / yaH sarvatrAnabhisnehastattatprApya zubhAzubham / nAbhinandati na dvaSTi, tasya prajJA prtisstthitaa| yadA saMharate cAyaM, kUrmo'GgAnIva sarvazaH / indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThitA // 10 gItAkAra kahate haiM ki duHkhoM ke Ane para jo udvega nahIM pAtA, sukhoM ke Ane para jisakI spRhA yA AkAMkSA uddIpta nahIM hotI, jise na rAga, na bhaya aura na krodha ne hI apane vazaMgata kara rakhA hai arthAt jo inheM miTA cukA hai, usakI buddhi sthita yA acaJcala hotI hai, vaha sthitaprajJa hai-sthiracetA ucca sAdhaka hai|| jisake sneha-rAgAnuraJjita AsaktatA kA saMsAra miTa gayA hai, jo zubha yA preyas kA abhinandana nahIM karatA, azubha yA apreyas se dveSa nahIM karatA, usakI buddhi samyak avasthita rahatI hai, vaha sthitaprajJa hai| jisa prakAra kachuA apane saba aMgoM ko sampUrNataH apane meM sameTa letA hai, usI prakAra jo apanI indriyoM ko unake viSayoM se khIMca letA hai / usakI prajJA avicala hotI hai, samyak pratiSThita hotI hai, vaha sthitaprajJa hai| 0.0RO Oidio on Jain For private. Dersonal use only nelibrary.org Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitaprajJa aura vItarAga: eka samIkSAtmaka vizleSaNa | 327 jaba taka indriyA~ aura unakA preraka mana vaiSayika vRtti se sarvathA pare nahIM haTatA, taba taka vaha du:khoM kI sImA ko lAMgha nahIM sakatA / jyoMhI vaiSayika vRtti kSINa ho jAtI hai, duHkha svayaM dhvasta ho jAte haiN| uttarAdhyayana sUtra meM isa sandarbha meM bar3A sundara vivecana hai eviditthAya maNassa atthA, dukkhassa heuM maNuyassa rAgiNo / te caiva thovaMpi kayAi dukkhaM na vIyarAgassa karenti kiMci // saTTe vitto maNuo visogI, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippae bhavamajjhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // na kAmabhogA samayaM uventi, na yAtri bhogA bigaI uventi / jetappaosIya pariggahI ya, so tesu mohA vigaI uvei // 11 jo manuSya rAgAtmakatA se grasta haiM, indriyAM aura unake viSaya use duHkhI banAte rahate haiM, kintu jisakI rAga bhAvanA vinirgata ho gaI hai use ye jarA bhI duHkha nahIM pahu~cA sakate / jo puruSa zabda, rUpa, rasa, gandha, sparza Adi viSayoM se virakta hotA hai, vaha zoka-saMvigna nahIM hotA / vaha saMsAra ke madhya rahatA huA bhI usase lipta nahIM hotA, jaise puSkariNI meM rahate hue mI palAza jala se alipta rahatA hai / uttarAdhyayanakAra ne yahA~ eka bar3I mahattvapUrNa bAta kahI hai ki kAmanAe~ aura bhoga na samatA yA upazama ke hetu haiM aura na ve vikAra ke hI kAraNa haiN| jo unameM rAga bhAva yA dveSa bhAva rakhatA hai, vahI vikAra prApta karatA hai / isakA Azaya yaha hai ki viSaya yA bhogya padArtha apane Apa meM apane sattAtmaka svarUpa ke atirikta aura kucha nahIM haiM / vikRti to vyakti kI apanI manobhAvanA para nirbhara hai| manobhAvanA meM jahA~ pavitratA hai, vahA~ vaiSayika padArtha balAt kucha bhI nahIM kara skte| vikAra yA zuddhi mUlataH cetanA kA viSaya hai, jo kevala jIva meM hotI hai| sthitaprajJa kI paribhASA meM Upara anabhisneha zabda kA prayoga huA hai 'abhisneha' sneha kA kucha adhika saghana rUpa hai / yaha adhika saghanatA hI use tIvra rAga meM pariNata kara detI hai| rAga meM tIvratA Ate hI dveSa kA udbhava hogA hI / kyoMki rAga preyaskatA ke AdhAra para eka sImAMkana kara detA hai| usa aMkana sImA se pare jo bhI hotA hai, anabhIpsita pratIta hotA hai / anabhIpsA kA uttaravartI vikAsa dveSa hai| yoM rAga aura dveSa ye eka hI tathya ke madhura aura kaTu - do pakSa haiM / isa jaMjAla se Upara uThane para sAdhaka kI jo sthiti banatI hai, uttarAdhyayanakAra ke nimnAMkita zabdoM meM usakA antaHsparzI citraNa hai- / "nimmamo nirahaMkAro, nissaMgoM cattagAro / samo a savvabhUesu, tasesu thAvaresu a // lAbhAlAbhe suhe dubale jIvie maraNe tahA samo nindApasaMsAsu, vahA mANAyamANao // gAravesu kasAesu, daNDa sallabhaesu ya / niatto hAsasogAo, aniyANo abandhaNo // aNissio ihaM loe, paraloe agirisao / vAsIcandaNakappo a asaNe aNasaNe tahA / / 12 jo mamatA aura ahaMkAra se U~cA uTha jAtA hai, anAsakta ho jAtA hai, jaMgama tathA sthAvara - sabhI prANiyoM ke prati usameM samatA kA udAra bhAva parivyApta ho jAtA hai / vaha lAbha yA alAbha, sukha yA duHkha, jIvana yA mRtyu, nindA yA prazaMsA, mAna yA apamAna meM eka samAna rahatA hai| lAbha, sukha, jIvana, prazaMsA evaM mAna use Ananda-vibhora nahIM kara sakate tathA alAbha, duHkha, mRtyu, nindA evaM apamAna use zokAnvita nahIM krte| vaha na aihika sukhoM kI kAmanA use basole se kATA jAtA ho yA candana se lepA jAtA ho, cAhe use bhItara kA samabhAva miTatA nahIM, sadA susthira rahatA hai / karatA hai, na pAralaukika sukhoM kI hI / cAhe bhojana milatA ho, cAhe nahIM milatA ho, usake Rangilihas, Moranglikh, 000000000000 Pahi sa 000000000000 4000DCCCDO 04/ Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Lamil puNa ANILI HITIN . . . . . . . 4NEL ARTHI SALALLA ......... zA aisA hone para uttarAdhyayanakAra ke zabdoM meM "so tassa savvassa duhassa mukko, jaM bAhaI sayayaM jaMtumeyaM / dIhAmayaM vippamukko pasattho, to hoi accaMta suhiikyttho||"13 __ vaha (sAdhaka), jo jIva ko satata pIr3A dete rahate haiM, una dIrgha rogoM se vipramukta ho jAtA hai / dIrgha roga se yahA~ una Antarika kaSAyAtmaka granthiyoM kA sUcana hai, jo mAnava ko sadA asvastha (Atma-bhAva se bahiHstha) banAye rakhatI haiN| jaba aisA ho jAtA hai to AtmA atyanta sukhamaya ho jAtI hai / yaha usakI kRtakRtyatA kI svaNima ghar3I hai / tabhI "duHkhesvanudvignamanAH" aisA jo gItA meM kahA gayA hai, phalita hotA hai| yoM Atma-ullAsa meM praharSita sAdhaka kI bhAvanA meM apratima divyatA kA kitanA sundara samAveza ho jAtA hai, uttarAdhyayanakAra ke nimnAMkita zabdoM se suprakaTa hai "te pAse savvaso chittA, nihaMtUNa uvaayo| mukkapAso lahunbhUo, viharAmi ahaM muNI / / antohiayasaMbhUyA, layA ciTThai goyamA / phalei visabhakkhINi, sa u uddhariyA kahaM / / taM layaM savvaso chittA, uddharittA samUliyaM / viharAmi jahAnAyaM, mukkomi visabhakkhaNaM / / bhavataNhA layA vuttA, bhImA bhiimphlodyaa| tamucchittu jahAnAyaM viharAmi mahAmuNI // 14 sAdhaka ! jo (rAgAtmaka) pAza sAMsArika prANiyoM ko bAMdhe rahate haiM, maiM unakA chedana aura nihanana kara muktapAza ho gayA hU~, halkA ho gayA hU~, sAnanda vicaratA huuN| bhava-tRSNA-sAMsArika vAsanA kI viSa-latA-hRdaya meM udbhUta hone vAlI viSaya-vAsanA kI zRkhalA ko maiM ucchinna kara cukA hU~ / yahI kAraNa hai ki maiM sarvathA Anandita evaM ullasita huuN| isI sandarbha meM sUtrakRtAMga meM bahuta spaSTa zabdoM meM kahA hai "laddhe kAme na patthejjA, vivege evmaahie| AyariyAi sikkhejjA, buddhANaM aMtie sayA / / "15 yadi kAma-bhoga sulabha hoM, AsAnI se prApta hoM to bhI sAdhaka ko cAhie ki vaha unakI vAJchA na kare / viveka kA aisA hI takAjA hai| isa prakAra kI nirmala antarvRtti ko saMdIpta karane ke lie sAdhaka ko cAhie ki vaha prabuddha janoM ke sAnnidhya meM rahakara aisI zikSA prApta kre| isa prasaMga meM aupaniSadika sAhitya ke kucha sandarbha yahA~ upasthita kiye jA rahe haiM, jo uparyukta vivecana se tulanIya haiM / praznopaniSad meM brahmaloka arthAt Atma-sAmrAjya kI avApti ke prasaMga meM kahA hai "teSAmasau virajo brahmaloko na yeSa jihmamantaM na mAyA ceti / "16 arthAt jinameM kuTilatA nahIM hai, anRta AcaraNa nahIM hai, mAyA yA pravaJcanA nahIM hai, AtmA kA parama vizuddha, virAT sAmrAjya unhIM ko prApta hotA hai| jaba taka aisI sthiti nahIM hotI, taba taka upaniSad kI bhASA meM manuSya avidyA meM vartamAna rahatA hai aura usakA duSpariNAma bhogatA rahatA hai / 10 avidyA se unmukta hokara sAdhaka kisa prakAra amRtatva pAtA hai, brahmAnanda kA lAbha karatA hai, kaThopaniSad meM jo kahA hai, mananIya hai "yadA sarve pramucyante kAmA ye'sya hRdi zritAH / atha mo'mRto bhavatyatra brahma samaznute / / jo kAmanA prasUta lubdha manovRttiyA~ hRdaya meM Azrita haiM, jaba ve chUTa jAtI haiM to martya-maraNadharmA mAnava amRta-maraNa se atIta-paramAtma-bhAva meM adhiSThita ho jAtA hai| vaha brahmAnanda yA paramAtma-mAva kI anubhUti kI vareNya velA hai| aba hama usa prazna para Ate haiM, jisakI pahale 'sthitaprajJasya kA bhASA'. 'zloka sandarbha meM carcA kI hai, lain ducation International rateaupersonalise only NIWIVEHICHDIGrvadi Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitaprajJa aura vItarAga : eka samIkSAtmaka vizleSaNa | 326 000000000000 000000000000 . ANSAR sAmA SED UITYMIR ANTURIA jisameM sAdhaka, apane samagra kriyAkalApa meM pariSkAra kaise Ae, nirbandhAvasthA kaise rahe, kI jijJAsA karatA hai / vahA~ sUtrakAra thor3e se zabdoM meM bar3A sundara samAdhAna dete haiM jayaM care jayaM cir3he, jayamAse jayaM se| jayaM bhujato bhAsaMto, pAvakamma na bNdhi||"58 sAdhaka yatna-jAgarUkatA yA vivekapUrvaka cale, khar3A ho, baiThe, soe, bole tathA khaae| isa prakAra yatna yA jAgarUka bhAva se ina kriyAoM ko karatA huA vaha pApa-karma se ba~dhatA nahIM / isa sandarbha meM AcArAMgasUtra kA eka prasaMga hai, jise prastuta viSaya ke spaSTIkaraNa ke hetu upasthita karanA upayogI hogA "Na sakkA Na souM sahA, sotvisymaagyaa| rAgadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / Na sakkA ruvamaddaDhuM, cakkhuvisayamAgayaM / rAgadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / Na sakkA gaMdhamagyAuM, NAsAvisayamAgayaM / rAgadosA uje tattha, te bhikkhU privjje|| Na sakkA rasamassAuM, jIhAvisayamAgayaM / rAgadosA u je tattha, te bhikkhU privjje| Na sakkA phAsamaveeu, phAsaM visayamAgayaM / rAgadosA u je tattha, te bhikkhU privjje||"16 jaba taka zrotrendriya hai, cakSu indriya hai, ghrANendriya hai, rasanendriya hai, sparzanendriya hai, zabda, rUpa, gandha, rasa va sparza kA grahaNa na kiyA jAe, yaha sambhava nahIM hai / para ina sabake sAtha rAgAtmaka yA dveSAtmaka bhAva nahIM jur3anA caahie| yaha sthiti taba banatI hai, jaba zravaNa, darzana, AghrANa-rasana tathA sparzana mana para chAte nahIM, mana inameM jaba na rasa hI letA hai aura na ulajhatA hI hai| gItAkAra ne kacchapa ke indriya-saMkoca ke upamAna se indriyoM ko tatsambaddha viSayoM se vinivRtta karane kI jo bAta kahI hai, vaha prastuta vivecana se tulanIya hai| indriyoM kI indriyArtha se vinivRtti kA tAtparya yaha hai ki indriyA~ apane-apane kArya meM saMcaraNazIla rahate hue tanmaya nahIM hotIM, unameM ramatI nhiiN| yahI anAsaktatA yA nirlepa kI avasthA hai| uttarAdhyayana sUtra meM eka dRSTAnta se ise bar3e sundara rUpa meM samajhAyA hai "ullo sukkho ya do chuDhA, golayA mttttiyaamyaa| do vi AvaDiyA kuDDe, jo ullo so'ttha laggaI / / evaM lagganti dummehA, je narA kAmalAlasA / virattA u na lagganti, jahA se sukka golae / / 20 miTTI ke do gole haiM-eka sUkhA, dUsarA golaa| donoM yadi dIvAla para pheMke jAe~ to gIlA golA dIvAla para cipaka jAyegA aura sUkhA golA nahIM cipakegA / isI prakAra jo kaluSita buddhi ke vyakti kAmanAoM va eSaNAoM meM phaMse haiM, gIle gole kI taraha unhIM ke bandha hotA hai| jo virakta haiM-kAma-lAlasA se anAkRSTa haiM, unmukta haiM, ve sUkhe gole kI taraha nahIM cipakate, nahIM baMdhate / AcArya pUjyapAda ne bar3e udbodhaka zabdoM meM kahA hai-- "rAgadveSAdikallolairalolaM yanmano jalam / sa pazyatyAtmanastattvaM tatvavit netaro jnH||" zila HIMIRI A Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 A Ummy MISS rAga, dveSa Adi kI taraMgoM se jisakA mana-rUpI jala caJcala nahIM hotA, vahI tattvavettA-vastu-svarUpa ko yathAvat rUpa meM jAnane vAlA Atma-tattva kA sAkSAtkAra karatA hai, dUsarA nahIM / muNDakopaniSad meM eka bahuta sundara rUpaka hai 'dvA suparNA sayujA sakhAyA, samAnaM vRkSaM prisssvjaate| tayoranyaH pippalaM svAdvattyanaznannanyo abhicAkazIti // samAne vRkSe puruSo nimagno'nIzayA zocati muhyamAnaH / juSTaM yadA pazyatyanyamIza masya mahimAnamiti vItazokaH // "21 do pakSI the / eka sAtha rahate the| donoM mitra the| eka hI vRkSa para baiThe the| unameM se eka usa per3a kA svAdiSTa phala khA rahA thaa| para Azcarya hai ki dUsarA (pakSI) kucha bhI nahIM khA rahA thA, kevala AnandapUrvaka dekha rahA thA / arthAt kucha bhI na khAte hue bhI vaha parama AhlAdita thA / yahA~ ye donoM pakSI jIvAtmA aura paramAtmA ke pratIka haiM pahalA jIvAtmA kA aura dUsarA paramAtmA kA / yahA~ isa padya kA Azaya yaha hai ki jIvAtmA zarIra kI Asakti meM DUbA huA karmoM ke phala kA upabhoga kara rahA hai, avidyA ke kAraNa usameM sukha, jise sukhAmAsa kahanA cAhie, mAna rahA hai| paramAtmA svayaM AnandasvarUpa hai / karmoM ke phala-bhoga se usakA koI nAtA nhiiN| isI prasaMga meM Age kahA gayA hai ki jIvAtmA zarIra kI Asakti meM DUbA rahane se dainya kA anubhava karatA hai jaba vaha paramAtmA ko dekhatA hai, paramAtma-mAva kI anubhUti meM saMviSTa hotA hai, taba usako unakI mahimA kA bhAna hotA hai aura vaha zoka-rahita bana jAtA hai| ina padyoM meM upaniSad ke RSi ne Asakti aura anAsakti kA apanI bhASA meM apanI zailI meM nirUpaNa kiyA hai| jIvAtmA aura paramAtmA vyaktiza: do nahIM haiN| jaba taka vaha avidyA ke AvaraNa se AvRta hai, usakI saMjJA jIvAtmA hai / jyoMhI vaha AvaraNa haTa jAtA hai, zuddha svarUpa, jo aba taka avaguNThita thA, unmukta ho jAtA hai| taba usakI saMjJA paramAtmA ho jAtI hai| yahA~ bahuta utsukatA se phala ko cakhane, khAne aura usameM Ananda mAnane kI jo bAta RSi kahatA hai, usakA abhiprAya sAMsArika bhogya padArthoM meM Asakta ho jAnA yA unameM rama jAnA hai| cintana kI gaharAI meM DubakI lagAne para ajJAna se duHkha meM sukha mAnane kI bhrAnti apagata hone lagatI hai, paramAtmatA anubhUta hone lagatI hai / para padArtha nirapekSa paramAtma-bhAva kI garimA use abhibhUta kara letI hai| paramAtma-mAva kI ujjvalatA, divyatA, satata sukhamayatA, cinmayatA jIvAtmA meM eka sajaga preraNA utpanna karatI hai| avidyA kA pardA haTane lagatA hai, zoka miTane lagatA hai, jIvAtmA kI yAtrA paramAtma-mAva kI ora aura tIvra hone lagatI hai / indriyoM kI durjeyatA : Atma-zakti kI avatAraNA ___ Asakti-varjana, indriya-saMyama Adi ke sandarbha meM Upara vistAra se carcA kI gaI hai| para, jIvana meM vaisA sagha pAnA koI sarala kArya nahIM hai| yahI kAraNa hai, gItAkAra ne kahA hai "yatato hyapi kaunteya ! puruSasya vipazcitaH / indriyANi pramAthIni, haranti prasabhaM manaH / / indriyANAM hi caratAM, yanmano'nuvidhIyate / tadasya harati prajJAM, vAyu vabhivAmbhasi / / ka ka 20000 : COPE 020/NDDO NARAR 100 Marwasana s anvaaTOURIHOTR Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitaprajJa aura vItarAga : eka samIkSAtmaka vizleSaNa | 331 000000000000 000000000000 nAsti buddhirayuktastha, na cAyuktasya bhaavnaa| na cAbhAvayata: zAntirazAntasya kutaH sukham // 22 arjuna ! indriyoM ko jIta pAnA vAstava meM bar3A kaThina hai| indriyA~ pramathanazIla haiM---itanI vegazIla haiM ki mAnava ke vicAroM ko matha DAlatI haiM, vicalita kara detI haiM / sAdhAraNa manuSya kI to bAta hI kyA, ve jJAnI kA bhI mana hara letI haiN| mana svacchandatApUrvaka vicarane vAlI indriyoM kA anugamana karane lage to aura adhika saMkaTa hai| jisa prakAra vAyu jala meM bahatI (tairatI) naukA ko DubA detA hai, usI prakAra vaha indriyAnugata mana prajJA kA haraNa kara letA hai| aisI sthiti meM jo, gItAkAra ke anusAra ayukta-yogavirahita, ajAgarUka yA anavasthita dazA hai, buddhi aura bhAvanA kA apagama ho jAtA hai / taba phira kahA~ zAnti aura kahA~ sukha ? indriyA~ aura mana ko vazaMgata karane ke lie Atma-zakti ko jagAnA hotA hai| AtmA aparisIma, virATa zakti kA saMsthAna hai para jaba taka zakti suSapta rahatI hai, taba taka usase kucha niSpanna nahIM hotA / muNDakopaniSad kA RSi bar3e preraka zabdoM meM kahatA hai nAyamAtmA balahInena labhyo, na ca pramAdAttapaso vApyaliGgAt / etairUpAyairyatate yastu vidvAMstasyaiSa AtmA vizate brahmadhAma / / AtmA ko-AtmA ke zuddha evaM nirmala bhAva ko balahIna puruSa nahIM pA sakatA, pramAdI nahIM pA sakatA, ayathAvat tapa karane vAlA bhI nahIM pA sktaa| jo jJAnI yathAvat rUpa meM jJAnapUrvaka tapa karatA hai, usakI AtmA brahmasArUpya pA letI hai| zakti-jAgaraNa ke sandarbha meM svAmI vivekAnanda ne landana meM apane eka bhASaNa meM kahA thA "apane meM vaha sAhasa lAo, jo satya ko jAna sake, jo jIvana meM nihita satya ko dikhA sake, jo mRtyu se na Dare, pratyuta usakA svAgata kare, jo manuSya ko yaha jJAna karA de ki vaha AtmA hai aura sAre jagat meM aisI koI bhI vastu nahIM, jo usakA vinAza kara sake / taba tuma mukta ho jaaoge| taba tuma apanI prakRta AtmA ko jAna loge / ......" ............ 'tuma AtmA ho, zuddha svarUpa, ananta aura pUrNa ho / jagat kI mahAzakti tumhAre bhItara hai / he sakhe ! tuma kyoM rote ho ? janma-maraNa tumhArA bhI nahIM hai aura merA bhI nahIM hai| kyoM rote ho? tumheM roga-zoka kucha bhI nahIM hai| uttarAdhyayana sUtra kA prasaMga hai, jahA~ sAdhaka kA Atma-bala jagAte hue pramAda se Upara uThane kI preraNA dete hue kahA gayA hai abale jaha bhAravAhae, mA magge visme'vgaahiyaa| pacchA pacchANutAvae, samayaM goyama mA pamAyae / / jaise nirbala bhAravAhaka viSama-Ubar3a-khAbar3a mArga meM par3akara phira pachatAtA hai, tumhAre sAtha kahIM vaisA na ho| sabala bhAravAhaka ke lie vaisA nahIM hotaa| kyoMki apane bala yA zakti se sArI viSamatAoM ko vaha pAra kara sakatA hai / para, durbala vaisA nahIM kara sakatA / durbalatA-Atma-daurbalya nizcaya hI eka abhizApa hai| usake kAraNa mAnava anekAneka viSamatAoM meM grasta hotA jAtA hai, jIvana kA prakAza dhUmila ho jAtA hai / isIlie sUtrakAra ne isa gAthA ke antima pada meM kahA hai ki sAdhaka ! tU kSaNabhara bhI pramAda na kara / sAdhaka meM Atma-bala jAge, apane antaratama meM sannihita zakti-puJja se vaha anuprANita ho, isa abhipreta se jaina AgamoM meM aneka sthAnoM para bar3A mahattvapUrNa udbodhana hai| uttarAdhyayana sUtra meM sAdhaka ko sambodhita kara kahA gayA hai "jo sahassaM sahassANaM, saMgAme dujjae jie| egaM jiNejja appANaM, esa se paramo jo|| EMAIL Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 40001CFCED 332 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha appANameva jujjhAhi, kiM te jujjheNa bajjhao / appANamevamappANaM, jaittA appAceva dameyavvo, appA hu khalu appA danto suhI hoi, assiM loe parattha ya / / 25 suhamehae // 24 duddamo / durjeya saMgrAma meM sahasroM yoddhAoM ko jIta lenA saMbhava hai para, usase bhI bar3I bAta yaha hai ki sAdhaka apanI AtmA ko jIte / yaha jaya parama jaya hai / sahasroM vyaktiyoM ko zastra bala se jItane vAle aneka loga mila sakate haiM para Atma-vijetA Atmabala ke dhanI koI virale hI hote haiM / sAdhaka ! tuma apane Apase jUjho, bAhara se jUjhane para kyA banegA / AtmA dvArA AtmA ko jIta loge to vAstava meM sukhI bana pAoge / tuma AtmA kA - apane ApakA damana kro| apane ApakA damana karanA hI kaThina hai / jo Atma-damana sAdha letA hai, vaha isa loka meM aura para-loka meM sukhI hotA hai / AcArAMga sUtra meM bhI isI prakAra ke zabdoM meM sAdhaka ko prerita kiyA gayA hai "imeNa ceva jujjhAhi kiM te jujjheNa bajjhao / juddhAriha khalu dullabhaM / 36 arthAt mumukSo ! isI AtmA se tuma yuddha karo, bAharI yuddha se tumhArA kyA sghegaa| yaha AtmA hI yuddha yogya hai| kyoMki ise vazaMgata karanA bahuta kaThina hai / sUtrakRtAMga sUtra meM yaha sandeza nimnAMkita zabdoM meM mukharita huA hai-- " saMbujjhaha kiM na bujjhaha bohI khalu pecca dullahA 1 no hUvaNamanti rAiyo, no sulabhaM puNarAvi jIviyaM // 27 sAdhaka ! tuma jarA samajho, kyoM nahIM samajha rahe ho ! yadi yaha manuSya jIvana gaMvA diyA to phira sambodhisadbodha - samyakjJAna prApta karanA hI kaThina hogaa| smaraNa rakho, jo rAteM bIta jAtI haiM, ve lauTakara nahIM aatiiN| yaha mAnava bhava bAra-bAra nahIM milatA / apanI zakti ko jagAne ke lie yaha Avazyaka hai ki vyakti sabase pahale yaha anubhava kare ki vaha vastutaH durbala nahIM hai / jaisA ki svAmI vivekAnanda ne kahA hai, mAnava meM asIma zaktiyoM kA nidhAna bharA hai| galtI yahI hai ki vaha unheM bhUle rahatA hai / zaktibodha ke sAtha-sAtha karaNIyatA - bodha bhI Avazyaka hai / Upara uddhRta gAthAoM meM AtmajAgaraNa ke ina donoM pakSoM ko jaina-tattvadarziyoM ne jisa sazakta va ojapUrNa zabdAvalI meM upasthita kiyA hai, vaha niHsandeha mAnava ke bhAvoM meM utsAha aura sphUrti kA saMcAra karate haiM / Ananda kI svarNima belA kAmanA, lAlasA, lipsA aura Asakti ke parivarjana se jIvana meM sahaja bhAva kA udbhava hotA hai / taba sAdhaka jisa para-padArtha-nirapekSa, Atma-prasUta asIma sukha kA anubhava karatA hai, na usake lie koI upamAna hai aura na zabdavyAkhyeyatA kI sImA meM hI vaha AtA hai / taba sAdhaka itanA AtmAbhirata ho jAtA hai ki jagat ke vibhrAmaka jIvana se svayaM usameM parAGmukhatA A jAtI hai / tabhI to gItAkAra ne kahA hai yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgata saMyamI / yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // 28 saba prANiyoM ke lie jo rAta hai, saMyamAnurata sAdhaka usameM jAgatA hai / arthAt jisa Atma-saMsmRti, svabhAvaramaNarUpa kArya meM saMsAra suSupta hai--akriyAzIla hai, aprabuddha hai, sAdhaka usameM satata udbuddha evaM caraNazIla- gatizIla hai / jisa anAdhyAtmika eSaNA va Asaktimaya kAryakalApa meM sArA jagata jAgRta hai, vahA~ vaha suSupta hai / pharuka Tha Private & Personal Use Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitaprajJa aura vItarAga : eka samIkSAtmaka vizleSaNa | 333 000000000000 000000000000 - RERNAD UTTATI SH ..... HTTATRUM jaba sAdhaka kAmanAoM ko pI jAtA hai, apane meM lIna kara letA hai to parvata kI taraha sthira-aDiga ho jAtA hai, samudra kI taraha gambhIra aura virAT ho jAtA hai / gItA meM usakA bar3A sundara zabda citra hai ApUryamANamacalapratiSTha, samudramApaH pravizanti yadvat / tadvat kAmA ya pravizanti sarve sa zAntimApnoti na kAmakAmI // 26 / nadiyA~ bahatI-bahatI samudra meM pahu~catI jAtI haiM, usakI virATtA meM vilIna hotI jAtI haiM / phira unakA koI astitva raha nahIM jAtA usI taraha jisa sAdhaka kI kAmanAoM kI saritAeM vilIna ho jAtI haiM usake lie zAnti, kA nirmala nirjhara prasphuTita ho jAtA hai| aisI dazA, jahA~ jIvana meM zAnta bhAva parivyApta hotA hai, eka nirAlI hI sthiti hotI hai / adhyAtmayogI zrImad rAjacandra ne kahA hai deha chatAM jehanI dazA, barate dehAtIta / te jJAnInAM caraNamAM, ho vaMdana agaNIta / / zrImad rAjacandra ke kathana kA Azaya yaha hai ki deha vidyamAna rahatA hai, rahegA hI-jaba taka saMyoga hai / jJAnI deha meM dehabhAva mAnatA hai, Atma-bhAva nhiiN| isalie use dehAtIta kahA jAtA hai| vaisA jJAnI sabake lie vaMdya aura namasya hai / pahale aneka prasaMgoM meM yaha cacita huA hai ki padArtha kA astitva eka bAta hai aura rAga bhAva se grahaNa, dUsarI bAta / rAga bhAva se jaba padArtha gRhIta hotA hai, taba gRhItA para padArtha-bhAva hAvI ho jAtA hai, usakA apanA sva-bhAva vismRta yA visupta ho jAtA hai| thor3e se zabdoM meM zrImad rAjacandra ne bar3e marma kI bAta kahI hai| gItAkAra ne aisI dazA ko brAhmI dazA ke nAma se vyAkhyAta kiyA hai / vahA~ likhA hai "eSA brAhmI sthitiH pArtha ! nainAM prApya vimuhyati / sthitvAsyAmantakAle'pi brahmanirvANamRcchati // "30 sthitaprajJa darzana kA yaha antima zloka hai / prajJA kI sthiratA ke sambandha meM saba kucha kaha cukane ke anantara yogirAja kRSNa kahate haiM ki arjuna ! maiMne prajJA ke sthirIkaraNa, anAsaktIkaraNa, svAyattIkaraNa ke sambandha meM jo vyAkhyAta kiyA hai, usakI pariNati brAhmI sthiti meM hotI hai| brahma zabda paramAtmA yA virATtA kA vAcaka hai / anAsaktatA Ane se vaiyaktika saMkIrNatA Tika nahIM pAtI vahA~ vyaSTi aura samaSTi meM tAdAtmya ho jAtA hai| vedAnta kI bhASA meM jIvAtmA mAyika AvaraNoM ko jJAna dvArA apagata kara brahma kI virATa sattA meM isa prakAra ekIbhUta ho jAtA hai ki phira bhinnatA yA bheda jaisI sthiti rahatI hI nahIM / jaina-darzana isa rAga-vajita, Asakti zUnya dazA kA AtmA ke parama zuddha svarUpa ke anAvRta yA udghATita hone ke rUpa meM AkhyAna karatA hai| dUsare zabdoM meM ise yoM samajhA jA sakatA hai ki AtmA kI jJAna, darzana, cAritrAtmaka virATtA, jo karmoM ke AvaraNa se DhakI rahatI hai, rAga kA apagamana ho jAne se anAvRta ho jAtI hai| vahA~ na vikAra rahatA hai aura na koI doSa / aihika sUkha-duHkhAtmakatA vaikArika hai| isa dazA meM pahu~cI huI AtmA vaikArikatA se sarvathA U~cI uTha jAtI hai / yaha sthiti gItA kI brAhmI sthiti se tulanIya hai| gItAkAra kahate haiM ki aisI sthiti prApta ho jAya to phira sAdhaka vimoha meM nahIM jAtA / kyoMki vimUr3hatA ke hetubhUta saMskAra vahA~ vidyamAna nahIM rhte| svarUpAvabodha ke bAda laukikatA kA pariveza svayaM ucchinna ho jAtA hai| kevala apane zuddha svarUpa kI anubhUti rahatI hai / AcArya zaMkara ke zabdoM meM vaha isa prakAra hai na mRtyuna zaMkA na me jAtibhedaH, pitA naiva me naiva mAtA na janma / na bandhurna mitraM guru va ziSya zcidAnandarUpaH zivo'haM zivo'ham / / jaba apane ApakA bodha ho jAtA hai, taba janma va mRtyu jinakA sambandha kevala deha se hai, mAtA-pitA, bhAI, Parelimiliadhindloda ORATE/VOU Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 mitra, guru, ziSya Adi jinake sambandha bAhya evaM aupacArika haiM, svayaM vismRta ho jAte haiN| bhaya aura zaMkA kA phira sthAna hI kahA~ ? AtmA kA cidAnandAtmaka, zivAtmaka rUpa hI samakSa rahatA hai, cintana meM, anubhUti meM, pariNati meM / uttarAdhyayana sUtra meM aise vItarAga-svarUpagata sAdhaka ko kRtakRtya kahA hai sa vIyarAgo kayasavvakicco khavei nANAvaraNaM khaNeNaM / taheva jaM daMsaNamAdarei jaM catarAyaM pakarei kamma / / vaha vItarAga sarvathA kRtakRtya ho jAtA hai jo karane yogya hai, vaha saba kara cukA, jo sAdhane yogya hai, vaha sAdha cukA / zuddha AtmA ke lie jAgatika dRSTyA kucha karaNIya rahatA hI nhiiN| apane avyAbAdha-AnandAtmaka svarUpa meM pariNati, cinmayAnubhUti hI usakA karaNIya hotA hai, jo kiyA nahIM jAtA, sahajatayA hotA rahatA hai / yaha sahajAvRtti hI sAdhanA kI parAkASThA hai| sUtrakAra janadarzana kI bhASA meM Age isakA vistAra isa prakAra karate haiM-yoM vItarAga-bhAva ko prApta sAdhaka apane jJAnAvaraNIya (jJAna ko AvRta karane vAle) karma kA kSaNabhara meM kSaya kara detA hai| darzana ko AvRta karane vAle darzanAvaraNIya karma ko bhI vaha kSINa kara DAlatA hai, Atma-sukha ke paripanthI antarAya karma ko bhI miTA detA hai| uttarAdhyayanakAra eka dUsare prakAra se ise spaSTa karate hue kahate haiM "virajjamANassa ya iMdiyatthA, saddAhayA taaviyppgaaraa| na tassa savve vi maNunnayaM vA, nivvattayametI amaNunnayaM vA // "32 jaba rAga kA astitva nahIM rahatA arthAt vItarAgatA prApta ho jAtI hai, taba zabda Adi viSaya usa (vItarAgadazA prApta sAdhaka) ko manojJa-sundara, amanoja-asundara nahIM lagate / isa prakAra rAga-janita, eSaNA-prasUta manaHsthiti se Upara uThate jAte sAdhaka meM paramAtma-mAva kI anubhUti hone lagatI hai to usakA Atma-pariNamana eka nayA hI mor3a lene lagatA hai / AcArya pUjyapAda ne iSTopadeza meM kahA hai "yaH parAtmA sa evAhaM yo'haM sa prmsttH| ahameva mayopAsyo, nAnyaH kazciditi sthitiH / / " arthAt jo paramAtmA hai, vahI maiM hU~ / jo maiM hU~, vahI paramAtmA hai| maiM hI mere dvArA upAsya hU~, dUsarA koI nahIM / AcArya pUjyapAda kI zabdAvalI meM vItarAga aura sthitaprajJa-donoM ke prakarSa kA sundara samanvaya svayaM sadha gayA hai / sthitaprajJa kI bhUmikA jahA~ se prArambha hotI hai, vItarAga-patha para ArUr3ha sAdhaka lagabhaga vahIM se apanI maMjila kI ora bar3hanA zurU karatA hai| maMjila taka pahuMcane ke pUrva jo vaicArika udvelana, pariSkaraNa, sammArjana kI sthitiyA~ haiM, unameM bhI zabda-bheda, zailI-bheda tathA nirUpaNa-bheda ke atirikta tattva-bheda kI sthiti lagabhaga nahIM aatii| khUba gaharAI tathA sUkSmatA meM jAne para aisA pratibhASita hotA hai ki AtmajanIna yA paramAtmajanIna cintana kI srotasviniyA~ yahA~ jo bahIM, unameM bhItara hI bhItara paraspara sadRza vaicArika sphuraNA hai, jo bhinnatA meM abhinnatA tathA anekatA meM ekatA kI avatAraNA karatI hai| Aja yaha vAMchanIya hai ki vibhinna paramparAoM ke zAstroM kA isI dRSTi se gambhIra, tulanAtmaka adhyayana kiyA jAya / vizeSataH jaina vicAradhArA tathA aupaniSadika vicAra-pravAha gItA jisakA navanIta hai, isa apekSA se vizeSarUpa se adhyetavya haiM / UITAMILY ... .- A 1 sarvopaniSado gAvo, dogdhA gopAlanandanaH / pArtho vatsaH sudhIrbhoktA, dugdhaM gItAmRtaM mahat // -gItAmAhAtmya 6 2 gItA adhyAya 2, zloka 62,63 / 3 gItA adhyAya 2, zloka 64 / 4 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 10, gAthA 28 / manA SRAR0 O9000 du JABAR COOTROO 090018 1088 AVITA FORPrivaterpersaroseroive Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitaprajJa aura vItarAga : eka samIkSAtmaka vizleSaNa | 335 000000000000 000000000000 5 dazavakAlika sUtra adhyayana 2, gAthA 1 / 6 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 23, gAthA 43 / 7 dazavaikAlika sUtra adhyayana 8, gAthA 37, 36 / 8 gItA adhyAya 2, zloka 54 / 6 dazavakAlika sUtra adhyayana 4, gAthA 7 / 10 gItA adhyAya 2, zloka 55-57 / 11 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 32, gAthA 100, 47, 101 / 12 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 16, gAthA 86-62 / 13 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 32, gAthA 110 / 14 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 23, gAthA 41, 45, 46, 48 / 15 sUtrakRtAMga sUtra zrata skandha 1, adhyayana 6 gAthA 32 / 16 praznopaniSad prazna 1, pATha 16 / 17 avidyAyAmantare vartamAnA: svayaM dhIrAH paNDitammanyamAnAH / dandramyamANAH pariyanti mUDhA andheneva nIyamAnA yathAndhAH // -kaThopaniSad adhyAya 1, vallI 2, zloka 5 / avidyAyAmantare vartamAnAH svayaMdhIrAH paNDitammanyamAnAH / jaGghanyamAnAH pariyanti mUDhA andheneva nIyamAnA yathAndhAH / / -muNDakopaniSad muNDaka 1, khaNDa 2, zloka 8 / 18 kaThopaniSad adhyAya 2, vallI 3 zloka 14 / 16 AcArAMgasUtra adhyayana 23, gAthA 1-5 / 20 uttarAdhyayanasUtra adhyayana 25, gAthA 42, 43 / 21 (ka) muNDakopaniSad muNDaka 3, khaNDa 1, zloka 1, 2 / (kha) zvetAzvataropaniSad adhyAya 4, zloka 6,7 / 22 gItA adhyAya 2, zloka 60, 67, 66 / / 23 jJAnayoga pRSTha 67 / 24 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 6, gAthA 34, 35 / 25 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 1, gAthA 15 / 26 AcArAMga sUtra adhyayana 5 uddezaka 3 gAthA 153 / 27 sUtrakRtAMga sUtra zrutaskandha 1, adhyayana 2, uddezaka 1, gAthA 1 / 28 gItA adhyAya 2, zloka 66 / 26 gItA adhyAya 2, zloka 70 / 30 gItA adhyAya 2, zloka 72 / 31 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 32, gAthA 108 / 32 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 32, gAthA 106 / MINTIM varas Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ No----------------------- -----------2 o AcArya zrIAnanda RSi [zramaNa saMgha ke prabhAvaka AcArya 000000000000 000000000000 cetanAvAdI jainadarzana ne cetana (jIva) ke viSaya meM jitanA gaharA cintana kiyA hai, acetana (jar3a-pudgala) ke viSaya meM bhI utanI hI gambhIratA se anveSaNa kiyA hai| / pudgala (Matter) ke sambandha meM jaina tattvavidyA kA / yaha cintana pAThakoM ko vyApaka jAnakArI degaa| jainadarzana meM ajIva dravya jainadarzana yathArthavAdI aura dvatavAdI hai| spaSTa hai ki vaha caitanya mAtra ko hI eka mAtra tattva ke rUpa meM svIkAra na karake ajIva dravya ko bhI svIkAra karatA hai / ajIva vaha dravya hai jo tInoM prakAra kI cetanAoM-cetanA (Consciousness), ardha-cetanA (Sub-Consciousness) aura alaukika cetanA (Super-Consciousness) se rahita hai / arthAt jisameM cetanAguNa kA pUrNa abhAva hai| jise sukha-duHkha kI anubhUti nahIM hotI hai vaha ajIva dravya hai|' para yaha bhAvAtmaka tattva hai, abhAvAtmaka nhiiN| isake cAra bheda haiM-ajIvakAyA; dharmAdharmAkAzapudgalAH / / dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya pudgalAstikAya ye cAra ajIvakAya haiM / inheM astikAya kahane kA tAtparya hai ki ye vistAra yukta hai arthAt ye tattva sirpha eka pradeza rUpa yA avayava rUpa nahIM hai kintu pradezoM ke samUha rUpa hai / yadyapi pudgala mUlataH eka pradeza rUpa hai lekina usake pratyeka paramANu meM pracaya rUpa hone kI zakti hai / kAla kI gaNanA ina astikAyoM meM nahIM kI gayI hai / kyoMki kucha jainAcArya usako svatantra dravya ke rUpa meM nahIM svIkAra karate haiM aura jo use dravya mAnate haiM / ve bhI use pradezAtmaka hI mAnate haiN| pradeza pracaya rUpa nhiiN| AkAza aura pudgala ye do tattva nyAya sAMkhya Adi darzanoM meM mAne gaye haiM parantu dharmAstikAya va adharmAstikAya jaina-darzana kI dena hai| inake astitva kI puSTi vijJAna se bhI hotI hai| vijJAna tejovAhI Ithara, kSetra (Field) aura AkAza (Space) ina tInoM ko mAnatA hai| usakI dRSTi meM tejovAhI Ithara sampUrNa jagata meM vyApta hai tathA vidyuta cumbakIya taraMgoM kI gati kA mAdhyama hai| pro0 maiksavAna ne likhA hai ki Ithara sAmAnya pArthiva vastuoM se bhinna honA cAhie / vaijJAnika sUrya, candra, graha, nakSatra Adi kI sthiratA kA kAraNa gurutvAkarSaNa ko mAnate haiN| saMbhava hai ve Age jAkara isakI apaudgalikatA ko svIkAra kara leN| aba hama sAdharmya va vaidhayaM ke dRSTikoNa se ina dravyoM para vicAra kareMge / apane sAmAnya tathA vizeSa svarUpa se cyuta na honA nityatva hai aura apane se bhinna tattva ke svarUpa ko prApta na karanA avasthitatva hai / ye donoM dharma sabhI dravyoM meM samAna haiN| isase spaSTa hai ki jagata anAdi nidhana hai tathA isake mUla tattvoM kI saMkhyA ekasI hai| pudgala ko chor3akara anya koI dravya mUrta nahIM hai kyoMki ve dravya indriyoM se grAhya nahIM hai, ataeva arUpitva pudgala ko chor3akara zeSa cAra dravyoM kA sAdharmya hai / dharma, adharma, AkAza ye dravya saMkhyA meM eka vyakti haiM aura ye niSkriya bhI hai ata: vyaktitva aura niSkriyatva ye donoM ukta dravyoM kA sAdharmya tathA jIva aura pudgala kA vadharmya hai / yahA~ niSkriyatva se tAtparya gatikriyA se hai na ki pariNamana se, kyoMki pratyeka dravya pariNamanazIla hai| AkAza ke jitane sthAna ko eka avibhAgI pudgalaparamANu rokatA hai, vaha pradeza hai / paramANu jabaki apane skandha se alaga ho sakatA hai para pradeza nahIM / pradeza kI apane skandha se vimukta hone kI kalpanA sirpha buddhi se kI jAtI hai / dharma, adharma, AkAza eka aise akhaNDa skandha rUpa haiM jinake asaMkhyAta avibhAgya sUkSma aMza sirpha buddhi se kalpita kiye jA sakate haiM / inameM se dharmAstikAya aura adharmAstikAya pradezI haiM / AkAza anya dravyoM se bar3A hone ke kAraNa ananta pradezI hai / isa prakAra akhaNDatA pudgala ko chor3akara bAkI V NE Nain Education International ____ Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadarzana meM ajIva dravya | 337 000000000000 000000000000 tIna dravyoM kA sAdharmya hai / nizcayanaya kI dRSTi se yoM to sabhI dravya svapratiSThita haiM para vyavahAranaya kI dRSTi se AkAza itara dravyoM kA AdhAra hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya Adi dravyoM ke sambandha ke kAraNa AkAza ke do bheda ho jAte haiM-(1) lokAkAza, (2) alokAkAza / AinsTAina ne kahA hai ki AkAza kI sImitatA usameM rahane vAle Matter ke kAraNa hai anyathA AkAza ananta hai| isI taraha jainadarzana kI bhI mAnyatA hai ki jahA~ taka dharma, adharma AkAza se sambandhita haiM vahA~ taka lokAkAza hai, usake pare alokAkAza hai jo ki ananta hai / dharma, adharma aura AkAza ye tInoM dravya amUrta hone ke kAraNa indriyagamya na hone ke kAraNa laukika pratyakSa ke dvArA inakI siddhi nahIM ho sakatI / Agama pramANa se aura unake kAryoM ko dekhakara kiye gaye anumAna pramANa se unakI siddhi kI jAtI hai| jIva aura pudgala kI gati evaM sthiti ke upAdAna kAraNa to ve svayaM haiM lekina nimitta kAraNa, jo kArya kI utpatti meM avazya apekSita hai evaM jo upAdAna kAraNa se bhinna hai, dharma-adharma dravya haiM / isa prakAra ina dravyoM kI gati meM nimitta kAraNa dharmAstikAya hai to adharmAstikAya unakI sthiti meM nimitta kAraNa hai / ye donoM udAsIna hetu hai-jaise machalI kI gati meM jala aura zrAnta pathika ko vizrAma ke lie vRkSa / ina saba dravyoM ko Azraya dene vAlA AkAza hai| Adhunika vijJAna meM sthiti, gati aura gati nirodha ko Space ke kAryoM ke rUpa meM mAnA gayA hai lekina jaina darzana meM ina tIna dravyoM ke ye tIna svatantra kArya haiN| Locality kI dRSTi se ye tInoM dravya samAna haiM para kAryoM kI dRSTi se unameM bheda hai| aba hama kAla dravya ko bhI dekha leN| "vartanApariNAmakriyAparatvAparatve ca kAlasya"4 vartanA, pariNAma, kriyA, paratva, aparatva kAla ke hI kAraNa saMbhava hai / phrAMsa ke prasiddha vaijJAnika bargasan ne siddha kiyA hai ki kAla eka Dynamic reality hai / kAla bhI uparyukta dravya kI taraha anumeya hai / bhinna-bhinna kSaNoM ke vartamAna rahanA vartanA hai / pariNAmaH arthAt avasthAoM kA parivartana bhI binA kAla ke sambhava nahIM hai| koI kaccA Ama samaya pAkara paka jAtA hai| Ama kI donoM vibhinna avasthAyeM eka samaya meM eka sAtha nahIM ho sakatIM / kriyA va gati taba bhI sambhava hotI hai jaba koI vastu pUrvApara krama se bhinna avasthAoM ko dhAraNa karatI hai aura yaha binA kAla ke sambhava nahIM hai| prAcIna va navIna, pUrva aura pAzcAtya Adi vyavahAra bhI kAla ke binA sambhava nahIM ho pAte haiM / kAla ke do bheda haiM-(1) pAramArthika kAla, (2) vyAvahArika kAla / inameM se pAramArthika kAla nitya, nirAkAra, ananta hai evaM ise hI bhinna-bhinna upAdhiyoM se sImita karane se yA vibhakta karane se daNDa, dina, mAsa, varSa Adi samaya ke rUpa banate haiM jo ki vyAvahArika kAla haiM / vyAvahArika kAla kA prAramma aura anta hotA hai| dRzyAtmaka akhila jagat pudgalamaya hai|" tattvArtha-sUtra ke anusAra isakI paribhASA hai-"sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH" tathA sarvadarzanasaMgraha ke anusAra "pUrayanti galanti ca pudgalAH / " vaizeSika ke pRthvI, jala, agni Adi tattvoM kA antarbhAva pudgala dravya meM ho jAtA hai| vijJAna meM Matter ko Thosa, tarala evaM gaisa (Gases) ke rUpa meM mAnA gayA hai / isa dRSTi se pRthvI, jala tathA vAyu pudgala dravya meM antarbhUta ho jAte haiM / vijJAna jisako Matter aura nyAya-vaizeSika jise bhautika tattva yA sAMkhya jise prakRti kahate haiM, jainadarzana meM use pudgala kI saMjJA dI gaI hai| yadyapi pudgala zabda kA prayoga bauddha-darzana meM bhI huA hai lekina vaha bhinna artha meM-AlayavijJAna, cetanA-saMtati ke artha meM huA hai / vaizeSika Adi darzana meM pRthvI ko caturguNayukta, jala ko gandharahita anya tIna guNoM vAlA, teja ko gandha aura rasa rahita anya do guNoM vAlA tathA vAyu ko mAtra sparza yukta mAnA gayA hai; parantu jaina-darzana meM pRthvI, jala, tejas, vAyu kA bheda maulika aura nitya nahIM hai apitu vyutpanna aura gauNa hai, kyoMki pRthvI jala Adi sabhI ke pudgaloM meM varNa, gandha, rasa aura sparza ye cAroM guNa pAye jAte haiM / vijJAna bhI mAnatA hai ki varNa, gandha, rasa va sparza ina catuSkoTi meM se kisI eka ke prApta hone para zeSa guNa bhI usa vastu meM vyakta yA avyakta rUpa se rahate haiM / gandhavahana kI prakriyA se siddha huA hai ki agni meM bhI gandha pAyI jAtI hai| varNa ke pA~ca, gandha ke do, rasa ke pA~ca tathA sparza ke ATha prakAra haiMvarNa--(1) kAlA, (2) nIlA, (3) lAla, (4) pIlA, (5) sapheda, gandha-(1) sugandha, (2) durgandha, rasa-(1) tikta, (2) kaDuA, (3) kaSailA, (4) khaTTA, (5) mIThA, sparza-(1) kaThina, (2) mRdu, (3) guru, (4) laghu, (5) zIta, (6) uSNa, (7) rUkSa, (8) snigdha / DAATI A Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 000 pha ggr 338 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha yaha saba bIsa, pudgala ke asAdhAraNa guNa haiM jo tAratamya evaM sammizraNa ke kAraNa saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta rUpa grahaNa karate haiN| zabda, chAyA, Atapa aura udyota ko bhI paudgalika mAnA gayA hai| zabda AkAza kA guNa nahIM hai; para bhASA vargaNA ke pudgaloM kA viziSTa pariNAma hai / chAyA prakAza ke Upara AvaraNa A jAne se paidA hotI hai / vijJAna meM bhI tamarUpa evaM UrjA kA rUpAntaraNa rUpa chAyA do prakAra kI mAnI gaI haiM aura pro0 maiksavAn ke anusAra UrjA aura Matter anivArya rUpa se eka hI haiM / ataH spaSTa hai ki chAyA bhI paudgalika hI hai / tama (andhakAra) jo darzana meM bAdhA DAlane vAlA evaM prakAza kA virodhI pariNAma hai, ko vijJAna bhI bhAvAtmaka mAnatA hai kyoMki usameM adRzya tApakaraNoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai / pudgala aNurUpa aura skandharUpa hote haiM / pudgala ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza hote haiM / sAdhAraNatayA koI skandha bAdara aura koI sUkSma hote haiN| bAdara skandha indriyagamya aura sUkSma indriya agamya hote haiM (anuyoga dvAra) / inako chaH bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai-- bAdara- bAdaraskandha--jo TUTakara jur3a na sake, jaise lakar3I, patthara / bAdara skandha - pravAhI pudgala jo TUTakara jur3a jAte haiN| sUkSma bAdara - jo dekhane meM sthUla kintu akATya ho, jaise--dhUpa / bAdara sUkSma -- sUkSma hone para bhI indriyagamya ho, jaise- rasa, gandha, sparza / sUkSma indriyoM se agocara skandha tathA karmavargaNA / sUkSma - sUkSma --- atyanta sUkSma skandha yathA karmavargaNA se nIce ke dravyayukta paryanta pudgala / pudagala kA vaha aMza jo eka pradezI (eka pradezAtmaka ) hai / jisakA Adi, madhya va anta nahIM pAyA jAtA, yA dUsarI bhASA meM kaheM to jo svayaM apanA Adi, madhya va anta hai / 7 jo avibhAjya sUkSmatama hai, paramANu kahalAtA hai / yaha sRSTi kA mUla tattva hai / upaniSadoM kI taraha jaina-darzana bhI bhautika jagata ke vizleSaNa ko pRthvI ityAdi tattvoM meM pahu~cakara nahIM roka detA balki vaha vizleSaNa kI prakriyA ko aura pIche pahu~cA detA hai / grIka dArzanika DemokriTsa aura lyupikasa ke samAna vaha paramANuoM meM guNAtmaka bheda nahIM maantaa| vijJAna kI mAnyatA hai ki mUlatattva aNu (atom) apane cAroM ora gatizIla ilekTraoNna, proTraoNna ke saMkhyA bheda se cA~dI, tA~bA, lohA, oNksIjana Adi avasthAoM ko dhAraNa karatA hai / jaina-darzana kA paramANu bhI vibhinna saMyogoM dvArA bhinna-bhinna tattvoM ko banAtA hai / paramANu svabhAvata: gatizIla hai- inameM snigdhatA aura rUkSatA hone ke kAraNa paraspara bandha hotA hai / isa taraha dvayayukta, tryayukta skandha Adi banate haiM / sRSTi kI prakriyA meM sRSTikartA Izvara kI AvazyakatA nahIM hai / pudgala paramANu jaba taka apanI sambandha zakti se zithila yA ghane rUpa se paraspara jur3e rahate haiM taba ve skandha kahalAte haiM / skandha kI utpatti saMghAta aura bheda donoM se hotI hai / utpatti prakriyA ke AdhAra para skandha ke bheda yoM haiM- (1) skandhajanya skandha ( 2 ) paramANujanya skandha (3) skandhaparamANujanya skandha / sAMkhya prakRti ko anitya va puruSa ko nitya, to vedAnta parama tattva ko ekAntataH nitya aura bauddha yathArtha ko kSaNika mAnate haiM, para jaina darzana kI dRSTi meM sabhI dravya spaSTa haiM ki pudgala bhI dravyArthika dRSTi se nitya va paryAyAthika dRSTi se anitya haiM / cUMki pudgala isa taraha avinAzI dhruva hai ataH zUnya meM se sRSTi kA nirmANa saMbhava nahIM hai, sirpha parivartana hotA, na to pUrNataH nayI utpatti saMbhava hai aura na pUrNataH vinAza hI / vaijJAnika laivhAijara ke zabdoM meM sRSTi meM kucha bhI nirmeya nahIM sirpha rUpAntara hotA hai / 1 paJcAstikAya, 2 / 124-125 vyAkhyAprajJapti sUtra za0 13, uddezya 4, sU. 481 3 5 bhagavatI sUtra za0 13, uddezya 4, sUtra 481 7 rAjavArtika 5 / 75 2 4 6 tattvArthasUtra, a0 4 tattvArthasUtra a0 5, sUtra 23 bhagavatI sUtra za0 12 uddezya 4, sUtra 450 e Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa jainadharma kI sAdhanAvidha, zramaNAdhAra, dhyAna, yoga, tapa, zrAvaka-dharma, sAhitya sarjaka viziSTa vidhAtA Sl shuni naa htthk eisliik a - OGRAM BANKAR % 3D EJAL DAINIK jaina sAdhanA sAhitya skRti . Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MO-----------------------------0--0----0--0--2 0 DA0 muktAprasAda paTairiyA zakti kA mUla srota sAdhanA hai| sAdhanA ke dvArA hI jIvana va mRtyu para niyantraNa prApta kiyA jA sakatA hai| Atma-vikAsa ke carama zikhara para car3ane kA mArga sAdhanA hI hai / prastuta meM 'jaina sAdhanA-paddhati' kA eka tulanAtmaka vizleSaraNa pddh'ie| 000000000000 000000000000 ------------ng-s-yng-ytsh ----- jaina-sAdhanA-paddhati : eka vizleSaNa BEE bhAratIya itihAsa kI sAMskRtika pRSThabhUmi meM sAdhanA kA mahAtmya prArambha se hI rahA hai / aihika-sukhoM kI sahaja sulabhatA tathA carama puruSArtha-'mokSa' (karmavimukti) kI upalabdhi samAna rUpa meM sAdhanA se sambhava hotI hai / zrApa aura varadAna, mukti va bhukti kI sanAtana paramparA kA mUla kendra sAdhanA-zakti hI rahI hai / jIvana aura mRtyu ke jhUle meM dolAyamAna mAnava kA cintanazIla mana sadA se hI yaha samAdhAna DhUMr3hane meM saMlagna rahA hai| bhAratIya saMskRti kA mUla adhyAtmaparaka hai| isakI dRSTi meM jIvana aura mRtyu bhI eka viziSTa kalA rUpa hai| isa kalA meM bhI nipuNatA prApti kA mUla sAdhana 'sAdhanA' hai, jisake bala para mAnava ina donoM-'jIvana va mRtyu', para niyantraNa prApta kara sakatA hai / isa pariprekSya meM zakti ke mUla srota ke anveSaka tattvadraSTA RSiyoM evaM muniyoM ne tarka kI apekSA-'zraddhA' aura bahirdarzana kI apekSA 'antardarzana' ko mahattvapUrNa siddha karate hue kahA ki-'jahA~ para kAya vAk evaM manovRttiyoM kI carama sImA hai, vahA~ se antardarzana kI pravRtti kA zubhArambha hotA hai| satya kI upalabdhi ko inhoMne 'antardarzana' ke rUpa meM svIkArA hai / yahA~ 'satya' se tAtparya zakti ke srota 'AtmA' se hai / AtmA ke darzana-'antardarzana' kA sAdhana jaina paribhASA meM 'mokSamArga' ke rUpa meM pratipAdita milatA hai| jainetara dArzanika bhASA meM ise 'yoga' tathA janasAdhAraNa kI bhASA meM 'sAdhanA' bhI kaha sakate haiM / yahA~ 'sAdhanA' kA spaSTa tAtparya hai-'indriyanigraha' / jaina-darzana meM isakA nAmAntara 'saMvara" zarIra, mana aura vANI kI pravRttiyoM kA pUrNa nirodha, kahA gayA hai| maharSi pataJjali ne indriyanigraha ko 'yoga' tathA bauddhAcAryoM ne 'vizuddhi mArga' ke nAma se sambodhita kiyA hai kintu jainAcAryoM ne 'mokSamArga'2 ke sAtha-sAtha 'yoga' nAma se bhI ise abhihita kiyA hai / yoga kA artha-'yuj' dhAtu aura 'gha' pratyaya se yoga zabda sampanna hotA hai| saMskRta vyAkaraNa meM yuj dhAtu do haiM / eka kA artha hai-'jor3anA-saMyojita karatA aura dUsarI kA artha haiM-'samAdhi'5-mana kI sthiratA / bhAratIya darzana meM yoga zabda kA prayoga donoM hI arthoM meM huA hai| cittavRtti ke nirodha rUpa meM maharSi pataJjali ne, 'samAdhi' ke rUpa meM bauddha vicArakoM ne yoga ko mAnA hai| jabaki jainAcAryoM ne yoga ko kaI arthoM meM prayukta kiyA hai| AcArya haribhadra ne una samasta sAdhanoM ko yoga mAnA hai jinase Atma-vizuddhi hotI hai, karmamala kA nAza hotA hai aura mokSa ke sAtha saMyoga hotA hai| upAdhyAya yazovijaya jI ne bhI yahI vyAkhyA kI hai| AcArya haribhadra ke anusAra AdhyAtmika bhAvanA aura samatA kA vikAsa karane vAlA, manovikAroM kA kSaya karane vAlA tathA mana, vacana aura karma ko saMyata rakhane vAlA 'dharma vyApAra' hI zreSTha yoga hai| isa prakAra sAdhanA ke sandarbha meM 'yoga' kI bhinna-bhinna vyAkhyAe~ dArzanikoM ne kI haiN| jinake vizleSaNa ke sandarbha meM anekoM granthoM kI racanA kI gyii| jenetara dArzanikoM meM yoga ke pramukha AcArya maharSi pataJjali ko yaugika vyAkhyAoM ke AdhAra para darzana kI eka pramukha zAkhA hI prAdurbhuta ho gyii| isI paramparA meM jainAcAryoM ne bhI aneka graMthoM ::SBRast/ Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 A ARTIL RAN TITION kI racanA apanI mAnyatAoM ke AdhAra para kI hai| ina graMthoM meM vizleSaNa kI yaha eka vizeSatA hai ki anya dArzanikoM ne jahA~ ekamAtra bAhya pravRttiyoM ke nigraha ko vizleSaNa kA pramukha viSaya banAyA, vahA~ jaina dArzanikoM ne isake sAtha-sAtha antaHpravRttiyoM kA bhI vizleSaNa kiyA hai| yahI 'antaHpravRtti' hI Atmopalabdhi-'mokSa' kA pramukha sAdhana hai| isI ko 'dharma' kahA jAtA hai / isa dharma kA jitanA parizaddha vyApAra hogA, vaha sArA kA sArA yoga meM antarhita hotA hai| yoga kI vyAvahArikatA aura pAramArthikatA-yoga eka sAdhanA hai| isake do rUpa hote haiM-1. bAhya aura 2. Abhyantara / 'ekAgratA' isakA bAhya svarUpa hai aura ahaMbhAva, mamatva Adi 'manovikAroM kA na honA' Abhyantara svarUpa hai / ekAgratA yoga kA zarIra aura ahaMbhAva evaM mamatva Adi kA parityAga isakI AtmA hai| kyoMki manovikAroM ke parityAga ke abhAva meM kAya-vAk evaM mana meM sthiratA nahIM A sakatI aura na hI inameM 'samatA' kA svarUpa prasphuTita ho sakatA hai / 'samatva' ke binA yoga-sAdhanA nahIM ho sakatI / jisa sAdhanA meM mAtra ekAgratA hai, ahaMtva, mamatva Adi kA parityAga nahIM hai, vaha sAdhanA mAtra 'vyAvahArika' yA 'dravya-sAdhanA' hai| kintu jisameM ekAgratA aura sthiratA ke sAtha manovikAroM kA parityAga bhI hai, vahI sAdhanA 'pAramArthika' yA 'mAvayoga sAdhanA' hotI hai| yoga ko paJcAGga vyavasthA sAmAnyataH jaina dArzanikoM ne jagata ke samasta padArthoM evaM samasta prakriyAoM ko do rUpoM se svIkArA hai-1. vyavahAra dRSTi, 2. nizcaya dRSTi / yoga ke vizleSaNa meM isa paramparA kA yathAvat pAlana kiyA gayA hai| phalata: yoga ko mUla do bhedoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| vyAvahArika dRSTi se sthAna-Asana Adi ekAgratA ke vizeSa prayoga ko 'karmayoga' tathA nizcaya dRSTi se mokSa se sambandha-yoga, kAraka-paddhati vizeSa ko 'jJAnayoga' mAnA gayA hai| inameM 'karmayoga' do prakAra kA tathA 'jJAnayoga' tIna prakAra kA hai| isa prakAra AcArya haribhadrasUri ke anusAra yoga ke pA~ca11 prakAra haiM karmayoga-(1) sthAnayoga-paryaGkAsana, padmAsana Adi ke mAdhyama se kAya-vAG-mana kI caJcalatA kA nirodha / (2) UrNayoga-mantra-jApa Adi ke dvArA zabdoM ke uccAraNa se kAya-vAG mana kI caJcalatA kA nirodha / jJAnayoga-(3) artha yoga-nevAdi padArthoM ke vAcyArtha cintana meM ekAgratA / (4) Alambana yoga-padArtha vizeSa (pUgalamAtra) meM mana ko kendrita karanA / (5) rahitayoga-samasta padArthoM ke Alambana se rahita hokara mAtra AtmacintanAtmaka nivikalpa samAdhi / sAdhanA meM AhAra kI apekSA AcArya haribhadra kI yaha paJcAGga vyavasthA Adhunika hai| prAcIna paramparA jaina sAdhanA paddhati meM dvAdazAGga yoga kI vyavasthA rahI hai| isa dvAdazAMga vyavasthA ko 'tapa' ke nAma se bhI vyavahRta kiyA gayA hai| yadyapi jainayogAcAryoM ne pataJjali kI aSTAMga yoga vyavasthA kA anusaraNa akSarazaH nahIM kiyA hai, phira bhI unake prathama pAMca 'aMtaraMga' aura bAda ke 'tIna bahiraMga' bhedoM kA sAdRzya ina dvAdazAMgoM kI bAhyAbhyantara bheda kalpanA meM spaSTa parilakSita hotA hai| ina dvAdazAMgoM meM se prathama cAra bAhyAMgoM kA sambandha AhAra se hai| jana-sAdhAraNa kI apekSA sAdhaka ko AhAra kI apekSA adhika hotI hai| phira bhI sAdhanA paddhati meM svasthatA kA sthAna zarIra meM kama, mana meM adhika rahatA hai| mana kI svasthatA meM AhAra kA 'grahaNa aura parityAga' samAna rUpa se mahattvapUrNa hai| jainetara yoga-sAdhakoM ne AhAra kI upayogitA ke samarthana meM anAhAra kA jahA~ niSedha12 kiyA hai, vahA~ jaina-sAdhakoM ne anAhAra para vizeSa bala diyA hai| jainAcAryoM kA mata hai ki upavAsa se zarIra meM rAsAyanika parivartana hote haiM aura ina parivartanoM se 'saMkalpasiddhi' sahaja yA sulabha ho jAtI hai| vartamAna yuga meM jaina dharma evaM sAdhanA ke pravartaka bhagavAna mahAvIra ne isa tattva kA bodha hone ke uparAnta dIrghakAlIna upavAsa lagAtAra cha:13 mahInoM taka ke kie haiN| isIlie jaina siddhAnta meM upavAsa kA lakSya 'saMkalpasiddhi' mAnA gayA hai, na ki 'zarIrazoSaNa', jaisI ki prAyaH logoM kI sAmAnya dhAraNA banI rahatI hai| UnodarI, alpAhAra sImitAhAra ko prAyaH sabhI sAdhakoM ne samAna 4 rUpa se mahattvapUrNa mAnA hai / AhAra ke sandarbha meM sAdhaka ko 'asvAdavRti kI vyAkhyA karate hue jainAcAryoM ne kahA hai ki 'sAdhaka ko manojJa AhAra grahaNa karate hue bhI usakA cintana aura smaraNa Adi nahIM karanA caahie'| yahA~ para 'asvAdavRtti' se tAtparya hai-'vikAravarddhaka rasoM kA parityAga' / yaha vRtti sAdhaka yogI ke lie atyanta mahattvapUrNa hotI hai / 00088 . Pal200 UUUUK .. Radmaansaamaa TAT RANSPORTERRA Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA paddhati : eka vizleSaNa | 341 sAdhanA meM sahayogI zarIra kA saMyama - zarIra kA yogasAdhanA meM eka viziSTa sthAna hai| isakA saMyama, isakI upekSA, sAdhanA meM atyanta sahayogI siddha hote haiM kintu zarIra kI surakSA aura sajjA Adi atyanta bAdhaka hote haiM / phalataH isa bAdhA ko sadA ke lie sAdhanApatha se dUra rakhane ke nimitta se " kAyakleza" nAmaka paMcama yogAMga kI vyavasthA jaina sAdhanA paddhati meM nirdhArita kI gaI hai| isake cAra pramukha 15 bheda haiM- 1. Asana 2. AtApanA 3. vibhUSA tathA 4. parikarma varjanA / sAdhanA meM Asana kA sthAna-citta kI ekAgratA tathA dhairya kI prApti ke lie sAdhanA paddhati meM AsanoM kA apanA eka viziSTa sthAna hai| jainAcAryoM ne AsanoM ke tamAma bhedoM ko mUlataH do bhedoM meM vibhAjita kiyA hai- 1. zarIrAsana 2. dhyaanaasn| inameM se prathama prakAra ke Asana citta kI ekAgratA ke nimitta hote haiM tathA dvitIya prakAra ke Asana dhairya prApti ke sAdhana hote haiN| jaina AgamoM meM pramukhataH sAta 6 prakAra ke AsanoM kA vizleSaNa upalabdha hotA hai (1) sthAnasthiti - donoM bhujAoM ko phailAkara tathA paira kI donoM er3iyoM ko paraspara milAkara, athavA eka bAlista jitanA antara rakhakara, sIdhe khar3A honA / (2) sthAna (3) ukar3a para aura nitamba donoM bhUmi se lagAkara 17 baiThanA / ( 4 ) padmAsana - bAyIM jAMgha para dAyAM, dAyIM jAMgha para bAyAM paira rakhakara hatheliyoM ko nAbhi ke nIce eka dUsare ke Upara sIdhA rakhakara baiThanA / - - sthira rUpa meM zAnta hokara baiThanA / (5) vIrAsana - isake kaI prakAroM kA ullekha jaina AgamoM meM milatA hai| jaise-bAyAM paira dAyIM sAMthala para, dAyAM paira bAyIM sAMthala para rakhakara donoM hAthoM ko nAmi ke nIce rakhanA / athavA siMhAsana para baiThakara pairoM ko nIce bhUmi para TikAkara rakhanA / athavA eka paira se donoM aNDakoSoM ko dabAkara dUsare paira ko dUsarI jAMgha para rakhakara sarala bhAva se baiThanA / (6) godehikA - godohana ke samaya jaisI sthiti meM baiThanA / (3) paryAsana- donoM jAMghoM ke apamAna ko pairoM para TikAkara donoM hAthoM ko nAma ke sAmane dakSiNottara rakhakara baiThanA / 16 jaina paramparA meM vIrAsana Adi kaThora AsanoM tathA padmAsana prabhRti AsanoM ko sukhAvaha mAnA gayA hai| tathA ina donoM ko dhyAna ke nimitta upayogI svIkArA gayA hai| inameM se padmAsana Adi ko citta kI ekAgratA ke lie tathA vIrAsana Adi ko dhairya kI prApti meM sahayogI mAnA gayA hai / sAdhanA meM manovikAroM kA abhAva -sAdhanA ke mArga meM zarIra ko sukhI banAnA aura vibhUSita karanA jisa prakAra niSiddha hai usI taraha se manovikAroM kA bhAva bhI niSiddha mAnA gayA hai| donoM ke sadbhAva meM sAdhakayogI sAdhanA patha para agragAmI nahIM ho sktaa| isalie jaina paddhati ne 'AtApanA' ke antargata sUrya kI prakhara kiraNoM ke tApa, zIta Adi ko sahana karanA vidhiyukta mAnA hai / zarIra ke lie sAja-sajjA Adi kA parityAga 'vibhUSA' tathA zrRMgAra Adi kA niSedha 'parikarma' ke antargata vyavahita kiyA gayA hai| ina tInoM prakriyAoM ke sAtha kAyakleza ke cAroM prakAra zarIra ko saMyamita rakhane evaM usase nirmoha sthiti utpanna karane ke sAdhana hote haiN| zarIra ke isa niyantraNapUrvaka saMyama kI hI taraha manoniyaMtraNa kI vidhi kA bhI jainAgamoM meM vidhAna kiyA gayA hai / mana ke niyaMtraNa se paMcendriyoM kA niyaMtraNa bhI svAbhAvika rUpa meM sampanna ho jAtA hai| isake anantara mAnasika vikAroM krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi manovikAroM kA niyaMtraNa kara sakanA bhI sarala ho jAtA hai / mana cUMki -svabhAvataH caJcala hai isalie eka bAra usakA niyaMtraNa kara lene para yaha Avazyaka ho jAtA hai ki vaha nirantara banA rahe / anyathA kArAvAsa se chUTe hue aparAdhI kI bhA~ti vaha apanI pUrNa sAmarthya se viSayAbhimukha hokara bhAgane laga jAtA hai aura phira usakA niyaMtraNa kara pAnA asambhava ho jAtA hai| isa prakriyA kA jaina sAdhakoM ne svayaM anubhava kiyA aura unhoMne yaha vizeSa rUpa se vidhAna kiyA ki indriyoM aura manovikAroM para nigraha prApta karane ke bAda sAdhaka svayaM ko zarIra, vANI aura mana kI pravRttiyoM se surakSita rakhe tathA vivikta sthAna meM hI apanA zayana, baiThanA Adi kiyA kare / bhangi KALNE files par 000000000000 .... 000000000000 S.Bhart/ Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 1 000000000000 000000000000 isa cAra prakAra kI prakriyA ko isa paramparA meM 'saMlInatA' ke nAma se sambodhita kiyA gayA hai aura ina prakriyAoM ke AdhAra para saMlInatA ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / ye bheda6 haiM-1. indriya saMlInatA, 2. kaSAya saMlInatA, 3. yoga saMlInatA, tathA 4. vivikta zayanAsana sNliintaa| yahA~ para vivikta zayanAsana ko spaSTa karate hue jainAgama ne yaha nirdeza kiyA hai ki sAdhaka ko zmazAna, zUnyAgAra aura vRkSamUla Adi sthAnoM para rahanA, baiThanA, sonA Adi karanA20 caahie| Atmika vikAroM kA abhAva-Abhyantara tapa-jainasaMskRti zramaNasaMskRti, mUlataH AdhyAtmika saMskRti hai| isa saMskRti ne jIva ke jagata bandhanoM kI mukti ke lie jisa prakAra zarIra, indriyoM aura mana ke vikAroM kA abhAva apekSita mAnA hai usI prakAra Atmika vikAroM kA abhAva bhI 'mokSa prApti' meM viziSTa sthAna rakhatA hai / phalataH jaina paddhati meM yoga kI jo prAcIna dvAdazAMga paramparA pracalita hai, isakI prathama chaH vidhAe~ 1. anazana, 2. UnodarI, 3. bhikSAcarikA, 4. rasaparityAga, 5. kAyakleza tathA 6. saMlInatA, bAhya tapa ke rUpa meM svIkAra kI gaI haiN| yaha chahoM vidhAe~ viSayoM se vyAvRtti kI nimittabhUta haiM / isalie inheM 'bAhya tapa' kahA gayA hai| kintu zeSa 6 vidhAe~--1. prAyazcitta, 2. vinaya, 3. va yAvRttya, 4. svAdhyAya 5. dhyAna aura 6. putsarga, AtmA ke Antarika vikAroM ko zuddha banAne meM nimittabhUta hotI haiM, isalie inheM 'Abhyantara taya' kI saMjJA se vibhUSita kiyA gayA hai| isakI prathama vidhA (prAyazcitta) ko pUrvakRta doSoM ko zuddha karane kA nimitta hone ke kAraNa sAdhanA patha ke lie prazasta mAnA gayA hai / jabaki dUsarI vidhA (vinaya) saMyama yA zuddhi ke sAdhanoM kA avalambana hotI hai / isa vidhA ke sAta prakAra hote haiM jinheM kramazaH1. jJAna vinaya, 2. darzana vinaya, 3. cAritra vinaya, 4. mana-vinaya, 5. vAgvinaya, 6. kAya vinaya tathA 7. lokopacAra vinaya kahA gayA hai| tIsarI vidhA--'vaiyAvRtya' meM sAdhaka ko dUsare sabhI sAdhakoM ko yathAsambhava hara prakAra kA sahayoga dene kA vidhAna kiyA gayA hai| jaina yogasAdhanA meM svAdhyAya kA mahattva-Abhyantara tapa kI caturtha evaM paJcama vidhAoM meM parasparAzrayabhAva jaina sAdhanA meM mAnA gayA hai| sAdhaka yogI ke lie donoM vidhAe~ paramAtmabhAva ke sAdhana21 rUpa meM svIkAra kI gaI haiM / svAdhyAya rahita dhyAna aura dhyAna rahita svAdhyAya ko sAdhanA-patha meM asahayogI siddha kiyA gayA hai / isa prakAra svAdhyAya apane se anantarabhAvI sAdhanA sthiti kI poSaka eka mahattvapUrNa vidhA hai / ise bhI paJcAMgI rUpa se svIkAra kiyA gayA hai / ye paJcAMga haiM-1. vAcanA-AdhyAtmika granthoM, AgamoM Adi kA par3hanA, 2. pracchanA-AgamoM ke adhyayanoparAnta unake marmasthaloM ke sandarbha meM prazna pUchanA, 3. parivartanA-paThita Agama graMthoM ke upadezoM ke avismaraNa hetu unakI bAra-bAra anuvRtti karanA, 4. anuprekSA-anuvartana ke samaya pratyeka upadeza para mAnasika cintana tathA manana karanA, tathA 5. dharmakathA-sAdhumaNDala athavA bhakta janasamUha ke madhya zAstroM kA pravacanapUrvaka dhArmika kathAoM ko kahanA, arthAt svopAjita adhyayanajanya jJAna kA mAnava-mAtra ke kalyANa ke nimitta pravacana karanA / jainAgamoM ke isa svAdhyAya svarUpa kA sAdRzya 'svAdhyAya pravacanAbhyAM na pramaditavyam' veda vAkya se kitanA hai, yaha vidvajjana svayaM anumAna lagA sakate haiN| isa paMcAMgI svAdhyAya ko 'mokSa prApti kA carama sAdhana' mAnA gayA hai| kyoMki isase 'jJAnAvaraNIya karma' kA kSaya22 hotA hai aura isake kSaya hone se AtmA meM svAbhAvika jJAna kI vimalatA prasphuTita hotI hai| jJAna kA prasphuTIkaraNa darzanapUrvaka hotA hai aura mokSa prApti meM 'jJAnadarzana' kA apanA eka vaiziSTya hai| dhyAna aura jaina sAdhanA-yadyapi svAdhyAya aura dhyAna eka-dUsare ke pUraka haiN| eka ke abhAva meM dUsare kI saphalatA athavA sArthakatA saMdigdha mAnI gaI hai, kintu jaina sAdhanA paddhati meM dhyAna se pUrva 'ekAnamanaH sannivezanA' ko sthAna diyA gayA hai| Alambana vizeSa meM mana kI sthApanA isakI vizeSa prakriyA hai aura isakA uddezya hai -cittakA nirodha' / yahI dhyAna kA prathama svarUpa hai| 'cala-adhyavasAya' ko citta tathA acala sthira adhyavasAya ko 'dhyAna'24 kahA gayA hai / citta kI sthiratA hI dhyAna kA prArambhika prathama svarUpa hai aura dvitIya svarUpa hai kAya-vAk aura mana kI pravRttiyoM kI sarvathA sthiratA / sAmAnya dRSTi se dhyAna kA yahI rUpa dvavidhya hai / kintu sAdhanA kI dRSTi se dhyAna ke dUsare prakAra se do bheda mAne gae haiM, jinheM 1. dharmadhyAna aura 2. zukladhyAna kI saMjJAoM se vyavahRta kiyA gayA hai / citta-cAJcalya ke nirodha ke lie prArambhika abhyAsa rUpa 'dharmadhyAna' ko mAnA hai / indriyA~ svabhAvata: apane viSaya grahaNa kI pravRtti meM saMlagna rahatI haiM / ve apanI isa prakriyA kI saphalatA ke lie citta ko apanI aura AkarSita karatI rahatI haiM aura use Yuan Tu Tu Tu Tu Tu Tu ESP 0000 FOR P ATIESE Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-sAdhanA-paddhati : eka vizleSaNa | 343 000000000000 000000000000 bhI apane sAtha caJcala banAe rakhatI haiM / phalataH svayaM caMcalazIla citta kI caMcalatA citta meM aura adhika vRddhi ho jAtI hai| jisase vaha jagata ke caturdika apekSAkRta tIvra gati se saMkramaNa karane lagatA hai| isa saMkramaNazIla citta ko jagata kI viSaya paridhi se haTAkara kisI eka viSaya-vizeSa para kendrita karanA dhyAna kA dharma hai| yaha kendrIyakaraNa jyoM-jyoM vRddhizIla hotA hai, citta kI caMcalatA bhI zAnti meM parivartita hone lagatI hai aura vaha zanaiH-zanaiH niSkampa-sthiti ke samIpa pahu~catA jAtA hai| abhyAsa kI yaha sthiti dharmadhyAna meM prArambhika avasthA meM rahatI hai, kintu zukladhyAna meM paripakvatA ko prApta hone lagatI hai tathA kramazaH zukladhyAna ke caturtha caraNa meM citta pravRttiyoM kA sarvathA nirodha arthAt 'samAdhi' kI prApti ho jAtI hai| dhyAna ke vizeSa bheda-1. dharmadhyAna-'samAdhi' sAdhanA kI pUrNatA lakSya hai| sAdhanApathika isa lakSya taka vibhinna sthitiyoM ko pAra karatA huA anta meM pahuMcatA hai| lakSya prApti aura sAdhanArambha kI sthitiyoM ke madhya mUla do viziSTa sthitiyA~ mAnI gayI haiM jinheM 'dharmadhyAna' aura zukladhyAna' kahA gayA hai| ina donoM sthitiyoM ko hI pRthakpRthak bhedoM meM vibhAjita kiyA gayA hai, jinheM caraNa bhI kahA jA sakatA hai| isa prakAra 'dhyAna' ke 'vibheda' kaI prakAra ke ho jAte haiN| dharmadhyAna kI cAra vizeSa sthitiyA~ caraNa-mAnI gaI haiN| jainAgamoM ke anusAra inakA yaha svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai-1. sUkSma padArthoM kA cintana 'AjJAvicaya', 2. isa cintana ke uparAnta padArthoM kI heyopAdeyatA kA cintana 'apAyavicaya' 3. tatpazcAt heya padArthoM ke grahaNoparAnta tajjanya ana bhIpsita anupAdeya pariNAmoM kA cintana 'vipAkavicaya', aura 4. loka evaM padArthoM kI AkRti tathA svarUpoM kA cintana saMsthAnavicaya' kahA gayA hai| ina cAroM sthitiyoM meM vibhinna cintana kA pariNAma nirdeza karate hue jainAgamoM meM kahA gayA hai ki AjJAvicaya ke cintana se vItarAga mAva, apAyavicayAtmaka cintana se rAga, dveSa, moha tathA tajjanya duHkhoM se mukti, vipAkavicayAtmaka cintana se duHkha hetuoM, unakI udayAdi avasthAoM tathA pariNAmoM kA jJAna evaM saMsthAnavicayAtmaka cintana se vizva kI utpAda, vyaya aura dhra vatA tathA isake nAnA pariNAmoM kA jJAna kara liyA jAtA hai| ina vibhinna pariNAmoM ke jJAna se sAdhaka ko jagata se ghRNA hone lagatI hai / phalataH hAsya, zoka Adi vikAroM se usakA mana dUra haTane lagatA hai| ina cintanoM kI saMjJA 'dhyeya' bhI hai| jisa prakAra sAdhaka ko kisI sUkSma yA sthula padArtha vizeSa para Alambana mAnakara citta kI ekAgratA apekSita hotI hai, usI prakAra ina dhyeya viSayoM para bhI sAdhaka ko citta kI ekAgratA Avazyaka hotI hai| kyoMki ina dhyeya viSayoM ke cintana se citta niruddha hokara zuddha ho jAtA hai / ataH isa cintana paddhati ko 'dharmadhyAna' ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| dharmadhyAna ke lakSaNa, Alambana evaM anupraMkSAyeM-dhyAna kA lakSaNa sAmAnyata: mana aura indriyoM kI bahirmukhI pravRtti ko antarmukhI banAne ke sAmAnyahetuoM kA svarUpa hai, isI siddhAnta ke anusAra dharmadhyAna jina-jina hetuoM ke mAdhyama se prasphuTita hotA hai una-una hetuoM ke AdhAra para isake lakSaNoM ke cAra svarUpoM kA pratipAdana jaina zAstroM meM upalabdha hotA hai| ye caturvidha lakSaNa haiM-1 AjJAruci--zAstroM meM dharmopadeSTAoM kI AjJAnusAra rAga, dveSa evaM moha kA nAza ho jAne se mithyA-Agraha kA abhAva, 2. nisargaruci-mithyA-Agraha ke abhAva se utpanna svAbhAvika AtmakAnti rUpa, 3. sUtraruci-sUtroM aura AgamoM ke adhyayana se utpanna jJAna rUpa tathA 4. avagAr3haruci-tattvacintana ke uparAnta tattvAvagAhanA se utpanna rUpa / isa prakAra ina cAroM lakSaNoM meM dharmadhyAna saMyukta hotA hai| ina cAra lakSaNoM kI hI taraha dharmadhyAna ke Alambana ke bhI cAra prakAra haiM / AgamoM meM svAdhyAya aura dhyAna ko parasparApekSI nirdiSTa kiyA gayA hai| dharmadhyAna dhyAna kA prArammika svarUpa hai| ataH isakA Alambana mI svAdhyAyaparaka honA svAbhAvika hai| ye prakAra haiM 1. vAcanA, 2. pracchanA, 3. parivartanA aura 4. anuprekSA / inakA yahA~ para bhI vahI abhiprAya hai joki svAdhyAya ke aMga rUpa meM hai| dharmadhyAna kI anuprekSAoM kA bhI cAturvidhya yoga sAdhakoM ne mAnA hai / ye haiM-1. ekatvAnuprekSA-maiM akelA hU~, strI, putra, pitA Adi koI bhI dUsarA merA nahIM hai, ityAdi bhaavnaa| 2. anityAnuprekSA-saMyoga, sambandha, sabhI anitya haiM / koI bhI kisI kA sAtha sthAyI nahIM detA ityAdi bhAvanA / 3. azaraNAnuprakSA-duHkhoM kI sthiti meM koI bhI mujhe zaraNa dene vAlA nahIM hai, maiM svayaM hI apanI zaraNa hU~, ityAdi bhAvanA tathA caturtha anuprekSA hai-4. saMsArAnuprekSA 5. TACardhai Torrnvare & Personar Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 27 00000000 e 344 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha maiM saMsAra meM paribhramaNa kara rahA huuN| yaha saMsAra anitya hai / jaba taka maiM isase baMdhA hU~, taba taka hI maiM saMsArI hU~, ityAdi bhAvanA kA honA / dharmadhyAna ke lakSaNa, Alambana evaM anuprekSAoM ko dRSTigata karane para yaha niSkarSa nikalatA hai ki isake lie zraddhA (darzana) svAdhyAya evaM bhAvanA kI vizeSa apekSA hotI hai / 2. zukladhyAna -- dharmadhyAna kI taraha zukladhyAna kI bhI cAra vizeSa sthitiyA~ (caraNa) haiM / isa dhyAna kI ina sthitiyoM ko pUrvArddha aura uttarArddha ( zukladhyAna) ke rUpa meM do yugmoM meM bhI vibhAjita kiyA jA sakatA hai / kyoMki ina donoM yugmoM kI donoM sthitiyAM parasparApekSita svabhAvavAlI haiN| ina cAroM prakAra kI sthitiyoM kA svarUpa jainAgama ke anusAra isa prakAra mAnA gayA hai (1) pRthaktvavitarka - ( savicArI ) - zukladhyAna sAmAnyataH viziSTajJAnI ( pUrvadhara) muni ko hotA hai / yaha muni pUrvazruta ke anusAra dravya vizeSa ke Alambana se dhyAna karatA hai kintu usakI kisI bhI eka pariNati para yA kisI bhI eka sthiti para sthira nahIM rahatA hai / usa dravya kI vividha pariNatiyoM para paribhramaNa karatA huA zabda se artha evaM artha se zabda para tathA kAya vAG mana meM eka se dUsarI pravRtti para saMkramaNa karatA huA bhinna-bhinna dRSTiyoM se una para cintana karatA hai / aise muni ko 'pRthaktvavitarka' - savicArI, mAnA gayA hai| jainapaddhati meM 'vitarka' ko 'zrutAvalambI vikalpa' tathA 'vicAra' ko 'parivartana' ke rUpa meM mAnA gayA hai, jabaki yogadarzana meM zabda, artha tathA jJAna ke vikalpoM se saMkIrNa samApatti ko 'savitarkA' kI saMjJA dI gayI hai / yaha muni pUrvazruta ke anusAra jaba kisI eka dravya vizeSa kA Alambana lekara usake kisI eka pariNAma vizeSa para apane citta ko sthira karatA hai, arthAt usakA mana zabda, artha, vANI tathA saMsAra meM saMkramaNa nahIM karatA hai taba aise dhyAna ko (2) ekatvavitarka - ( avicArI ) kahA jAtA hai / ina donoM prakAroM meM sthUla aura sUkSma donoM prakAra ke padArtha Alambana rUpa hote haiN| ina donoM ke hI abhyAsa se mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kSINa hote haiM / tatazca AtmA sarvajJa, sarvadRSTA, tathA anantazakti se sampanna evaM virakta ho jAtA hai / isa sthiti ke uparAnta sAdhaka taba taka 'jIvanakriyA' yA 'jIva-paryAya' se saMyukta rahatA hai jaba taka ki usakA 'Ayukarma' zeSa rahatA hai / (3) sUkSma kriya - ( apratipAtI) - isa dhyAna sthiti meM sAdhaka ke mana, vANI aura kAya kA kramazaH nirodha hotA hai / ata: yogI ke ekamAtra sUkSmakriyA - 'zvAsocchvAsa' zeSa raha jAtI hai / kintu (4) samucchinnakriya ( anivRtti) dhyAna sthiti meM isa kriyA kA bhI nirodha ho jAtA hai| isa prakriyA ke nirodha ke turanta pazcAt 'paJcamAtrAkAlamAtra ' (a, i, u, R, lR, pA~ca hrasva svaroM ke uccAraNakAla mAtra) taka hI sAdhaka sazarIrI rahatA hai / tatpazcAt mukti ko prApta ho jAtA hai| arthAt sAdhaka yogI 'ekatvavitarka' zukladhyAna taka 'sayogikevalI' kI sthiti meM rahatA hai kintu 'sUkSmakriya' dhyAna kI sthiti se usakI 'ayogikevalI - avasthA' prArambha hotI hai aura 'samucchinnakriya' zukladhyAna kI sthiti meM use pUrNatA prApta ho jAtI hai / isI sthiti meM 'tapoyoga' ke bArahaveM tathA 'Abhyantara tapa' ke chaThaveM tapa vyutsarga kI sattA spaSTa ho jAtI hai jisakA artha hai - 'dehAdhyAsa se mukti / ' zukladhyAna ke lakSaNa, Alambana evaM anuprekSAeM- dharmadhyAna kI taraha zukladhyAna ke bhI lakSaNa, Alambana evaM anuprekSAoM kA cAtuvidhya svIkAra kiyA gayA hai / lakSaNa cAtuvidhya kA prArambha isa prakAra hai 1 avyatha - jisase vyathA kA anubhava na ho arthAt kaSToM ke sahana karane meM acala dhairya kI prApti / 2 asammoha -jagata ke sthUla sUkSma ubhayavidha padArthoM ke prati moha kA abhAva arthAt jagata ke mAyA jAla meM mauThya kA na honA / 3 viveka - jJAna ke sAkSAtkAra ke uparAnta deha aura AtmA meM spaSTataH bhedabuddhi, tathA 4 vyutsarga- zarIra tathA isake sukha-gAradi ke upakaraNabhUta sAdhanoM ke prati nirliptabhAva / Alambana cAtuvidhya kA svarUpa isa prakAra jainAgamoM meM upalabdha hotA hai --- (1) kSamA - ( akrodha ) - krodha rahita hokara kaTu, apamAna sUcaka prasaGgoM meM zabdoM evaM vyavahAroM ko upekSAbhAva se dekhanA, (2) mukti ( lobharAhitya) - jagata ke sarvavidha padArthoM ke prati anupAdeya buddhi se sambandhaviccheda / (3) mArdava ( abhimAna zUnyatA ) - jagata ke prati virakta bhAva hone para 'yaha mujha meM bhAva hai' 'ataH maiM anya jagata jIvoM se viziSTa hU~, athavA 'maiM indriyanigrahI hU~' ityAdi ekaca eta rivate & Personal Use Only Www.jainelibrat Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-sAdhanA-paddhati : eka vizleSaNa | 345 000000000000 000000000000 sabhI prakAra ke abhimAnoM se zUnya hokara mRdusvabhAva grahaNa karanA / (4) Arjava (sahajatA)-samasta AcAra evaM vyavahAra meM sahaja svAbhAvikatA kI svIkRti / inhIM cAra vidhAoM ko zukladhyAna kA Alambana mAnA gayA hai / ___anuprekSAoM kI caturvidhatA nimna prakAra hai (1) anantavRtti anuprekSA--yaha bhava paramparA kabhI bhI samApta nahIM hone vAlI hai| isalie yaha anupAdeya hai ityAdi bhAvanA, (2) vipariNAmAnuprekSA-sabhI padArtha nitya pariNamanazIla haiM aura inakA viparIta pariNAma AtmA para hotA hai, ityAdi bhAvanA / (3) azubhAnuprekSA-jagata ke sabhI prakAra ke sambandha AtmaprApti ke lie akalyANa kArI haiM, ityAdi bhAvanA, (4) apAyAnuprekSA-jagata sambandhAnusAra samasta karmoM ke Asrava bandha ke hetu haiM, ataH ye sabhI karma heya yA anupAdeya haiM, ityAdi bhAvanA / zukladhyAna ke lakSaNa Adi ke avalokana se yaha spaSTa hotA hai ki isake lie Atma svabhAva meM avagAhanA tathA Atmika bhAvanAoM kI vizeSa apekSA hotI hai / anitya-azaraNa Adi bhAvanAoM ke bAraha prakAra haiN| inameM se prathama kI cAra bhAvanAeM dharmadhyAna kI anuprekSAoM ke rUpa meM svIkAra kI gayI hai| dhyAna ko pramukha sthitiyA~-jaina sAdhanA paddhati para vizeSa dRSTipAta karane para yaha tattva niSkarSa rUpa meM prakaTa hotA hai ki jaina sAdhanA paddhati kI paramparA mokSa prApti taka eka nirdhArita krama ke anusAra calatI hai jise sAdhaka kI 'sAMsArika sthiti se lekara 'mokSa-prApti' paryanta taka gyArahare5 pramukha avasthAoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai / ina avasthAoM kI saMjJA 'bhUmikA' bhI svIkAra kI gayI hai| ye avasthAe~ haiM-1 samyadRSTi, 2 dezavatI, 3 mahAvratI 4 apramatta, 5 apUrvakaraNa, 6 anivRtti, bAdara 7 sUkSmalobha, 8 upazAntamoha, 6 kSINamoha, 10 sayogi kevalI aura 11 ayogi kevlii| inameM se prathama tIna sthitiyoM meM dharmadhyAna mAtra hotA hai| kintu caturtha sthiti meM dharmadhyAna ke sAtha-sAtha aMzataH zukladhyAna28 bhI hotA hai / yahA~ se prArambha kara 7vIM sthiti-sUkSma loma taka zukla dhyAna kA mAtra prathama caraNa hotA hai / kSINamoha vItarAga nAmaka havIM sthiti meM zukladhyAna kA dvitIyacaraNa purNatA ko prApta ho jAtA hai / 10vIM sayogi kevali sthiti ke anta meM zukladhyAna kA tRtIyacaraNa pUrNa hotA hai / kyoMki isa avasthA meM kevalI yogI ke zarIra kI sattA28 vartamAna rahatI hai| jabaki 11vIM sthiti meM yaha dhyAna caturtha caraNa ke sAtha-sAtha svayaM bhI pUrNatA ko prApta kara letA hai| dhyAna kA uddezya-AtmA sUkSma aura sthUla dvividha zarIroM se veSThita hai / isa sAmAnya sAMsArika sthiti meM baddha AtmA ke jJAna ke sAdhana mana aura indriyA~ hotI haiN| inakI svAbhAvika pravRtti bAhya viSayoM kI jAnakArI meM hotI hai / dhyAna kI prArambhika avasthA meM isa bAhya pravRtti ko antaH kI ora agrasara karane kA abhyAsa kiyA jAtA hai| isalie dhyAna kA sAmAnya uddezya hai-"labdhi" kintu isa prArambhika sthiti ko hI anta nahIM mAnA jA sktaa| dhyAna kA anta hotA hai 11vIM ayogi kebalI sthiti meM aura isa sthiti kA dUsarA rUpa hotA hai-'paramAtmabhAva' / ata: dhyAna kA carama uddezya bhI jaina paramparA meM yahI svIkAra kiyA gayA hai / jIva kI sAmAnya bAhya-bahirdarzana-pravRtti ko jaba taka samApta nahIM kiyA jAtA aura paramAtmabhAva-antardarzana kI ora abhimukha nahIM huA jA sktaa| phalata: dhyAna ke svabhAvataH mukhya evaM gauNa, do sAmAnya bheda bana jAte haiN| dhyAna kI carama sthiti meM padArpaNa karane para sAdhaka yogI meM jagata ke tamAma jIvoM ko karmabandhana se mukta kara sakane kI sAmarthya sulabha ho jAtI hai bhale hI isakA prayoga ve kabhI na kre| dhyAna kA mahattva-jainAgamoM meM dhyAna kA mahattva isI se jAnA jA sakatA hai ki jaina muniyoM ke lie yaha Avazyaka vidhAna kiyA gayA hai-"jainamuni dina ke prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya prahara meM dhyAna, tRtIya prahara meM AhAra aura caturtha prahara meM puna:31 svAdhyAya kre| isI prakAra rAtri ke prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya prahara meM dhyAna, tRtIya prahara meM nidrA tathA caturtha pahara meM punaH32 svAdhyAya kre| kintu kAla-kramAnusAra muniyoM ke isa vidhAna meM kAphI parivartana huA hai / phalataH jainamuniyoM evaM sAdhu, sAdhviyoM meM jJAna-darzana kI kSati huI hai| zramaNa sAdhanA kA lakSya-vizva kI kisI bhI vastu ko pUrNa banAne ke lie padArtha viSayaka jJAna evaM kriyA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 donoM kI parama apekSA hotI hai| laukika evaM pAralaukika ubhayavidha kAryoM kI siddhi meM bhI ina donoM kA samanvaya parama Avazyaka hotA hai / yoga sAdhana bhI eka kriyA hai / isa sAdhanA meM pravRtta hone vAle ke lie AtmA, yoga, sAdhanA Adi AdhyAtmika tattvoM kA jJAna honA Avazyaka hai| jaina paramparA-zramaNaparamparA ke mUla grantha Agama haiN| unameM vaNita sAdhvAcAra kA adhyayana karane se yaha spaSTata: parijJAta hotA hai ki pAMca mahAvrata, samiti, gupti, tapa, dhyAna aura svAdhyAya Adi jo yoga ke mukhya aMga haiM; unako zramaNa-sAdhanA ke anuyAyI sAdhu jIvana kA prANa34 mAnA hai| vastuta: AcAra sAdhanA-zramaNa sAdhanA kA mUla, prANa aura jIvana hai / AcAra ke abhAva meM zramaNatva kI sAdhanA mAtra kaMkAla evaM zavasvarUpa hokara niSprANa raha jaaegii| jainAgamoM meM 'yoga' zabda 'samAdhi' yA 'sAdhanA' ke artha meM prayukta nahIM huA hai / yahA~ isakA artha hai-'mana, vacana evaM kAya kI pravRtti' yaha do prakAra kA hai zubha aura azubha / donoM kA hI nirodha karanA zramaNa sAdhanA kA dhyeya hai / ataH jainAgamoM meM sAdhu ko Atmacintana ke atirikta anya kArya karane kI AjJA nahIM dI gayI hai| yadi sAdhu ke lie anivArya rUpa se pravRtti karanA Avazyaka hai to Agama dvArA nivRttiparaka pravRtti karane kI anumati dI gaI hai| isa pravRtti ko Agamika bhASA meM 'samiti gupti' kahA jAtA hai| ise 'aSTa pravacana mAtA' bhI kahA jA sakatA hai| zramaNa sAdhanA kA mukhya lakSya hai--yoga =kAya -vAk, mana kI caJcalatA kA pUrNa nirodha / kintu isake lie haThayoga kI sAdhanA ko bilkula mahattva nahIM diyA gayA hai / kyoMki isase balAt-haThapUrvaka, rokA gayA mana kucha kSaNoM ke anantara hI sahasA niyaMtraNa mukta hone para svAbhAvika vega kI apekSA tIvragati se pravAhita hone lagatA hai| aura sArI sAdhanA ko naSTa-bhraSTa kara detA hai| jainAgamoM meM 'yogasAdhanA ke artha meM 'dhyAna' zabda kA prayoga huA hai| jisakA abhiprAya hai apane yogoM ko 'Atmacintana meM pravRtta karanA' / isameM kAyika sthiratA ke sAtha-sAtha mana aura vacana ko bhI sthira kiyA jAtA hai| jaba mana cintana meM saMlagna ho jAtA hai, taba use yathArtha meM 'dhyAna' evaM 'sAdhanA' kahate haiN| ANCHOILA TITITIES KATHA MUSHTAS 1 uttarAdhyayana 26 / 25-26 / 2 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| -tattvArtha0 111 3 mokSopAyo yogaH jJAna-zraddhAna-caraNAtmakaH / -abhidhAnacintA0 1177 4 yujapI yoge-hemacandra dhAtupATha-gaNa 7 5 yujica samAdhau ,, -gaNa 4 6 mokkheNa joyaNAo jogo -yogavizikA 1 7 mokSeNa yojanAdeva / yogo patra nirucyate-dvAtrizikA / 8 adhyAtmabhAvanAdhyAnaM samatAvRtti saMkSayaH / mokSeNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram / / -yogabindu 31 / / 6 yogaviMzikA-1 (vyAkhyA) 10 dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANajogo u-yogaviMzikA 2 11 TThANunnatthAlaMbaNa-rahio taM tamhi paMcahAeso- 2 12 prAta: snAnopavAsAdikAyaklezavidhi binaa| ekAhAraM nirAhAraM yAmatti ca na kArayeta / / -gheraNDa saM0 5 // 30 // 13 aavshykniyuktiptr-236|300 // 14 (ka) dazavaikA0-8 (kha) mitAhAraM vinA yastu yogAraMmaM tu kArayeta / nAnA rogo mavettasya kazcit yogo na siMcati / / -gheraNDa saM0 5 / 16 / (AIRAR HERE BAR JenEducation-international LEARPrivates.PersonaLileeonlb inobranuar Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 aupapAtika0 tapo'dhikAra / 16 vahI / 17 aMguSThAbhyAmavaSTabhya dharA gulphe ca khegatau / yasya vidheyamutkaTAsanam // tatropari 18 ThANAMga0, uttarA0 30 / 27 16 aupapAtika tapo'dhikAra / 20 sukhAye sunnagAre vAle vA emao aurapA0 tapo'dhikAra 21 svAdhyAyAd dhyAnamadhyAstAM, dhyAnAtsvAdhyAyamAmanet / dhyAnasvAdhyAyasampatyA paramAtmA prakAzate / - sama0 22 sajjhAeNa nANAvaraNijjaM kammaM khavei - uttarA0 26 / 18 23 egaggamaNasannivesaNAe NaM cittanirohaM karei uttarA0 26 / 25 24 ekAgracintAyoganirodho vA dhyAnan - jaina siddhAntadIpikA / 25 samavAyAMga - 14 | 26 dharmadhyAnaM bhavatyatra mukhyavRtyA jinoditam / rupAtItaM tathA zuklamapi syAdaMzamAtrataH / - guNasthAna kramAroha - 35 / / 27 guNasthAna kramAroha 51 tathA 74 28 vahI - 101 - 26 vahI - 105 30 kSapaka zreNiparagataH saH samarthaH sarvakarmiNAM karma / kSapayitumeko yadi karmasaMkramaH syAtparakRtasya // - prazamarati0 264 // 31 paDhamaM porisi sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyAyai / taiyAe bhikkhAyariyaM puNocautthIe sajjhAyaM / - utarA0 26 / 12 // 32 paDhamaM porisiM sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyAyai / taiyAe nimokkhaM tu, caurathI bhujjo vi sajjhAyaM // - uttarA0 26 / 18 / / 33 AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, dazavekAlika Adi / 34 apamagamAyAo, samIe gutI saheva ya / paMcaiva ya samiIo tao guttI u AhiyA // - jana-sAdhanA paddhati : eka vizleSaNa | 347 - uttarA0 24 / 1 / / * Minim 000000000000 ooooooooo000 90000000 S.87aste/ h Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 000000000000 000000000000 000000 2 98880 sAdhaka kA sAdhya-mokSa hai| mokSa prApti kA upAyasAdhana yoga hai| AtmA se paramAtmA ke rUpa meM milana kI prakriyA (yoga) para jaina manISiyoM ke cintana kA tulanAtmaka adhyayana yahA~ prastuta hai / carama dhyeya vidyAmahodadhi DA0 chaganalAla zAstrI [ ema0 e0, hindI, saMskRta va jainolojI, svarNapadaka samAhata, pI-eca0 DI0 kAvyatIrtha ] jaina yoga : udgama, vikAsa, vizleSaNa, tulanA bhAratIya darzanoM kA antima lakSya mokSa hai / duHkhoM kI aikAntika tathA Atyantika nivRtti ko mokSa kahA gayA hai / mokSa zabda, jisakA artha chuTakArA hai, se yaha spaSTa hai / yadi gaharAI meM jAyeM to isakI vyAkhyA meM thor3A antara bhI rahA hai, aisA pratIta hotA hai| kucha dArzanikoM ne duHkhoM kI Atyantika nivRtti ke sthAna para zAzvata tathA sahaja sukhalAbha ko mokSa kahA hai / isa prakAra ke sukha kI prApti hone para duHkhoM kI Atyantika aura aikAntika nivRtti svayaM sadha jAtI hai / vaizeSika, naiyAyika, sAMkhya, yoga aura bauddha darzana prathama pakSa ke samarthaka haiM aura vedAnta tathA jaina darzana dUsare pakSa ke / vedAnta darzana meM brahma ko saccidAnanda svarUpa mAnA hai, isalie avidyAvacchinna brahma jIva meM avidyA ke nAza dvArA nityasukha kI abhivyakti hI mokSa hai| jaina darzana meM bhI AtmA ko ananta sukha svarUpa mAnA hai, ataH svAbhAvika sukha kI abhivyakti hI usakA abhipreta hai, jo usakA mokSa ke rUpa meM antima lakSya hai / dhyeya sAdhanA-patha mokSa prApti ke lie vibhinna darzanoM ne apanI-apanI dRSTi se jJAna, cintana, manana, anuzIlana, nididhyAsana, tadanukUla AcaraNa yA sAdhanA Adi ke rUpa meM eka vyavasthA krama diyA hai, jisakA apanA-apanA mahattva hai| unameM maharSi pataJjali kA yoga darzana eka aisA krama detA hai, jisakI sAdhanA yA abhyAsa saraNi bahuta hI preraka aura upayogI hai| yahI kAraNa hai, yoga mArga ko sAMkhya, nyAya, vaizeSika Adi ke atirikta anyAnya darzanoM ne bhI bahuta kucha svIkAra kiyA hai / yoM kahanA atiraMjana nahIM hogA ki kisI na kisI rUpa meM sabhI prakAra ke sAdhakoM ne yoga nirUpita abhyAsa kA apanI apanI paramparA, buddhi, ruci aura zakti ke anurUpa anusaraNa kiyA hai, jo bhAratIya saMskRti aura vicAra-darzana ke samanvayamUlaka jhukAva kA paricAyaka hai / jaina paramparA aura yoga- sAhitya bhAratIya cintana-dhArA vaidika, bauddha aura jaina vAG maya kI triveNI ke rUpa meM bahI hai| vaidika RSiyoM, bauddhamanISiyoM, jaina tIrthaMkaroM aura AcAryoM ne apanI niHsaMga sAdhanA ke phalasvarUpa jJAna ke ve divyaratna diye haiM, jinakI AmA kabhI dhuMdhalI nahIM hogii| tInoM hI paramparAoM meM yoga jaise mahattvapUrNa, vyAvahArika aura vikAsa prakriyA se sambaddha viSaya para utkRSTa koTi kA sAhitya racA gayA / yadyapi bauddhoM kI dhArmika bhASA pAli, jo mAgadhI prAkRta kA eka rUpa hai tathA jainoM kI dhArmika bhASA arddhamAgadhI' aura zaurasenI prAkRta rahI hai para donoM kA lagabhaga sArA kA sArA darzana sambandhI sAhitya saMskRta meM likhA e K www.jaintelibrary.org Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana yoga : udgama, vikAsa, vizleSaNa, tulanA | 346 000000000000 000000000000 gayA hai / gambhIratApUrNa vizAla bhAva-rAzi ko saMkSiptatama zabdAvalI meM atyanta spaSTatA aura prabhAvazAlitA ke sAtha vyakta karane kI saMskRta kI apanI anUThI kSamatA hai| donoM paramparAoM meM yoga para bhI prAyaH adhikAMza racanAeM saMskRtabhASA meM hI huii| jaina yoga para likhane vAle mukhyataH cAra AcArya haiM-haribhadra, hemacandra, zubhacandra aura yazovijaya / ye cAroM vibhinna viSayoM ke praur3ha vidvAn the, jo ina dvArA racita granthoM se prakaTa hai| AcArya haribhadra (I0 8vIM zatI) ne yoga para saMskRta meM yogabindu aura yogadRSTi samuccaya, AcArya hemacandra ne yogazAstra, AcArya zubhacandra ne jJAnArNava tathA upAdhyAya yazovijaya ne adhyAtma-sAra, adhyAtmopaniSad va saTIka dvAtriMzat dvAtriMzikAoM kI racanA kI hai / AcArya hemacandra kA samaya I0 12vIM zatI hai| AcArya zubhacandra bhI isI AsapAsa ke haiM / upAdhyAya yazovijaya kA samaya 18vIM I0 zatI hai| AcArya haribhadra ne prAkRta bhASA meM bhI yoga para yogazataka aura yoga vizikA nAmaka do pustakeM likhiiN| unakA saMskRta meM racita SoDazaka prakaraNa bhI prasiddha hai jisake kaI adhyAyoM meM unhoMne yoga ke sambandha meM vivecana kiyaa| upAdhyAya yazovijaya ne AcArya haribhadra racita yoga vizikA tathA SoDazaka para saMskRta meM TIkAe~ likhakara prAcIna gUr3ha tattvoM kA bar3A vizada vizleSaNa kiyA itanA hI nahIM unhoMne pataJjali ke yogasUtra para bhI eka choTI-sI vRtti likhii| kalevara meM choTI hone para bhI tAttvika dRSTi se usakA bar3A mahattva hai| yogasAra nAmaka eka aura grantha bhI zvetAmbara jaina sAhitya meM upalabdha hai, jisake racayitA kA usameM ullekha nahIM hai| usameM prayukta dRSTAnta Adi se anumita hotA hai ki AcArya hemacandra ke yogazAstra ke AdhAra para hI kisI zvetAmbara jaina AcArya ne usakI racanA kI ho| jaina tattvajJAna kA mukhya srota addhamAgadhI prAkRta meM prathita aMga, upAMga, mUla, cheda, cUlikA evaM prakIrNaka sUtra haiN| ina Agama-sUtroM para prAkRta tathA saMskRta meM niyukti, bhASya, cUNi, TIkA Adi ke rUpa meM vyAkhyA aura vizleSaNamUlaka sAhitya nirmita huaa| saMskRta-prAkRta ke mizrita rUpa ke prayoga kI jainoM meM vizeSa paramparA rahI hai, jise ve 'maNi-pravAla' nyAya ke nAma se abhihita karate haiM / AcArya bhUtabali aura puSpadatta (lagabhaga prathama-dvitIya zatI) dvArA racita SaT khaNDAgama para I0 8vI havIM zatI meM vIrasena aura jinasena ne isI zailI meM (maNi-pravAla nyAya se) saMskRta prAkRta-mizrita dhavalA nAmaka ativizAla vyAkhyA likhii| mUla Agama aura una para racita uparyukta niyukti, bhASya, cUNi Adi vyAkhyA sAhitya meM jaina darzana ke vibhinna aMgoM para hameM vizada aura vistRta nirUpaNa upalabdha hai / yoga ke sambandha meM mUla AgamoM meM sAmagrI to prApta hai aura paryApta bhI, para hai vikIrNarUpa meM / vyAkhyA-granthoM meM yatra-tatra usakA vistAra hai, jo mananIya hai| para vaha sAmagrI kramabaddha yA vyavasthita nahIM hai| jisa prasaMga meM jo vivecana apekSita huA, vaha kara diyA gayA aura use vahIM chor3a diyA gyaa| I0 6ThI 7vIM zatI meM jinabhadragaNI kSamAzramaNa eka bahuta hI samartha aura Agama-kuzala vidvAna hue| unakA 'vizeSAvazyaka bhASya' nAmaka grantha bahuta prasiddha hai| usameM aneka sthAnoM para yoga sambandhI viSayoM kA vivecana hai| jinabhadragaNI kSamAzramaNa kI samAdhi-zataka' nAmaka eka aura pustaka bhI hai, jo yoga se sambaddha hai / para unhoMne Agama aura niyukti Adi meM vaNita viSaya se kucha adhika nahIM kahA hai| zailI bhI Agamika jaisI hai| sAdhaka-jIvana ke lie atyanta apekSita yoga jaise mahattvapUrNa viSaya para jaina paramparA meM sabase pahale vyavasthita rUpa meM sAmagrI upasthita karane vAle AcArya haribhadra sUri haiM / jaina sAdhaka ke jIvana kA mUla vaicArika AdhAra jaina Agama haiN| AcArya haribhadra ne jaina Agama-gata yoga-viSayaka tattva to dRSTi meM rakhe hI, sAtha hI sAtha isa sambandha meM apanA maulika cintana bhI diyaa| ___ AcArya zubhacandra aura hemacandra ke mAdhyama se vaha paramparA aura Age bar3hI / ina donoM AcAryoM ke Adarza ekamAtra AcArya haribhadra nahIM the| inakI apanI saraNi thii| phira bhI haribhadra ke vicAroM kI jahAM unheM upayogitA lagI, unhoMne rUcipUrvaka unheM grahaNa kiyaa| hemacandra aura zubhacandra yadyapi jaina paramparA ke zvetAmbara aura digambara do bhinna sampradAyoM se sambaddha the, para yoga ke nirUpaNa meM donoM eka dUsare se kAphI prabhAvita pratIta hote haiN| ENDRA IFRANISUAL imu ---..'.'5.BAAHE-/- Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 D upAdhyAya yazovijaya, jo apane samaya ke bahuta acche vidvAna the, unhoMne jaina yoga kI paramparA ko aura adhika pallavita tathA vikasita kiyA / pataJjali kA aSTAMga yoga tathA jaina yoga-sAdhanA "yogazcittavRtti nirodhaH"3-citta kI vRttiyoM kA sampUrNata: nirodha yoga hai, yaha pataJjali kI paribhASA hai| vastutaH citta vRttiyA~ hI saMsAra hai, bandhana hai / jaba taka vRttiyA~ sarvathA niruddha nahIM ho pAtI, AtmA ko apanA zuddha svarUpa vismRta rahatA hai / use mithyA satya jaisA pratIta hotA hai / yaha pratIti dhvasta ho jAya, AtmA apanA zuddha svarUpa adhigata karale, athavA dUsare zabdoM meM avidyA kA AvaraNa kSINa ho jAya, AtmA paramAtma-svarUpa bana jAya yahI sAdhaka kA carama dhyeya hai / yahI bandhana se chuTakArA hai / yahI satcit Ananda kI prApti hai| isa sthiti ko pAne ke lie caitasika vRttiyoM ko sarvathA roka denA, miTA denA Avazyaka hai| isa AvazyakatA kI pUrti kA mArga yoga hai| maharSi pataMjali ne yoga ke aMgoM kA nimnAMkita rUpa meM ullekha kiyaa| "yama niyamA sanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni / "4 arthAta yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNAdhyAna tathA samAdhi-pataJjali ne yoga ke ye ATha aMga batAye haiN| inakA anuSThAna karane se caitasika mala apagata ho jAtA hai| phalataH sAdhaka yA yogI ke jJAna kA prakAza vivekakhyAti taka pahuMca jAtA hai| dUsare zabdoM meM use buddhi, ahaMkAra aura indriyoM se sarvathA bhinna AtmasvarUpa kA sAkSAtkAra ho jAtA hai| yahI "tadA draSTuHsvarUpevasthAnam"5 kI sthiti hai| taba draSTA kevala apane svarUpa meM avasthita ho jAtA hai / jaina darzana ke anusAra kevala jJAna, kevala darzana, Atmika sukha, kSAyika samyakatva Adi AtmA ke mUla guNa haiM, jinheM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya Adi karmoM ne avaruddha yA AvRtta kara rakhA hai| AtmA para Acchanna ina karmAvaraNoM ke sarvathA apAkaraNa se AtmA kA zuddha svarUpa prakaTa ho jAtA hai| usI parama zuddha nirAvaraNa Atma-dazA kA nAma mokSa hai| yoga-sAdhanA meM AcArya haribhadra kA maulika cintana AcArya haribhadrasUri apane yuga ke parama pratibhAzAlI vidvAn the| ve bahuzru ta the, samanvayavAdI the, mAdhyastha vRtti ke the / unakI pratibhA una dvArA racita anuyoga-catuSTayaviSayaka dharmasaMgrahaNI (dravyAnuyoga), kSetrasamAsa-TIkA (gaNitAnuyoga), paJcavastu, dharma bindu (caraNakaraNAnuyoga), samarAiccakahA (dharmakathAnuyoga) tathA anekAnta jaya patAkA (nyAya) va bhArata ke tatkAlIna darzana AmnAyoM se sambaddha SaDdarzana samuccaya Adi granthoM se pragaTa hai| yoga ke sambandha meM jo kucha unhoMne likhA, vaha kevala jaina-yoga sAhitya meM hI nahIM, balki AryoM kI samagra yoga-viSayaka cintana-dhArA meM eka maulika vastu hai / jaina zAstroM meM AdhyAtmika vikAsa-krama kA varNana caturdaza guNasthAna tathA bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA-ina Atma-avasthAoM Adi ko lekara kiyA gayA hai / AcArya haribhadra ne usI adhyAtma-vikAsa krama ko yogarUpa meM nirUpita kiyA hai| unhoMne aisA karane meM jisa zailI kA upayoga kiyA hai, vaha saMbhavataH aba taka upalabdha yoga viSayaka granthoM meM prApta nahIM hai| unhoMne isa krama ko ATha yoga dRSTiyoM ke rUpa meM vibhakta kiyA hai| yoga dRSTi samuccaya meM unhoMne nimnAMkita prakAra se ATha dRSTiyA~ batAI haiM "mitrA' tArA balA dIprA', sthirA' kAntA prabhA parA / nAmAni yogadRSTInA, lakSaNaM ca nibodhata // ina ATha dRSTiyoM ko AcArya haribhadra ne oghadRSTi aura yoga-dRSTi ke rUpa meM do bhAgoM meM bA~TA hai| ogha kA artha pravAha hai| pravAha-patita dRSTi ogha-dRSTi hai| dUsare zabdoM meM anAdi saMsAra-pravAha meM grasta aura usI meM rasa lene vAle bhavAbhinandI prakRta janoM kI dRSTi yA laukika padArtha viSayaka sAmAnya darzana ogha-dRSTi hai / yoga-dRSTi ogha -dRSTi kA pratirUpa hai| oSa-dRSTi jahA~ jAgatika upalabdhiyoM ko abhipreta mAnakara calatI hai, vahA~ yoga-dRSTi kA prApya kevala bAhya jagat hI nahIM Antara jagat bhI hai| uttarottara vikAsa-patha para bar3hate-bar3hate antata: kevala Antara jagat hI usakA lakSya raha jAtA hai / RON CROR Water Personal use only www.jamenbrary.org Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina yoga : udgama, vikAsa, vizleSaNa, tulanA | 351 000000000000 zaRA ga AULI TIMES CHA bodha jyoti kI taratamatA kI dRSTi se unhoMne ina ATha 6 dRSTiyoM ko kramazaH tRNa, gomaya va kASTha ke agnikaNoM ke prakAza, dIpaka ke prakAza tathA ratna, tAre, sUrya evaM candramA kI AbhA se upamita kiyA hai| ina upamAnoM se jyoti kA kramika vaizadya prakaTa hotA hai| yadyapi ina Arambha kI cAra dRSTiyoM kA guNasthAna prathama (mithyAtva) hai, para kramazaH unameM Atma-utkarSa aura mithyAtva-apakarSa bar3hatA jAtA hai / guNasthAna kI zuddhimUlaka prakarSa-parAkASThA-tadgata utkarSa kI antima sImA cauthI dRSTi meM prApta hotI haiM / arthAt mitrA Adi cAra dRSTiyoM meM uttarottara mithyAtva kA parimANa ghaTatA jAtA hai aura usake phalasvarUpa utpanna hote Atma-pariSkAra rUpa guNa kA parimANa bar3hatA jAtA hai| yoM cauthI dRSTi meM mithyAtva kI mAtrA kama se kama aura zuddhimUlaka guNa kI mAtrA adhika se adhika hotI hai arthAt dIpA dRSTi meM kama se kama mithyAtva vAlA U~ce se UMcA guNasthAna hotA hai| isake bAda pAMcavIM-sthirA dRSTi meM mithyAtva kA sarvathA abhAva hotA hai| samyaktva prasphuTita ho jAtA hai| sAdhaka uttarottara adhikAdhika vikAsa-patha para bar3hatA jAtA hai / antima (AThavIM) dRSTi meM antima (caturdaza) guNasthAna-Atma-vikAsa kI sarvotkRSTa sthiti ayoga kevalI ke rUpa meM prakaTa hotI hai| ina uttaravartI cAra dRSTiyoM meM yoga-sAdhanA kA samagrarUpa samAhita ho jAtA hai| yogavizikA meM yoga kI paribhASA ___ AcArya haribhadra ne prAkRta meM racita yogavizikA nAmaka apanI pustaka meM yoga kI vyAkhyA nimnAMkita rUpa meM kI hai mokkheNa joyaNAo, jogo savvo vi dhmmvaavaaro| parisuddho vinneo, ThANAigao viseseNa // 1 // saMskRta chAyA-mokSeNa yojanAto yogaH sarvopi dharma-vyApAra: parizuddho vijJa yaH sthAnAdigato vizeSeNa // haribhadra kA Azaya yaha hai ki yaha sArA vyApAra-sAdhAnopakrama, jo sAdhaka ko mokSa se jor3atA hai, yoga hai| usakA krama ve usI pustaka kI nimnAMkita gAthA meM likhate haiM ThANunnatthAlaMbaNarahio, taMtammi paMcahA eso| dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANajogo u // 2 // saMskRta chAyA-sthAnorNAlambana rahitastanveSa paJcadhA eSaH / dvayamatra karmayogastathA trayaM jJAnayogastu / / sthAna, UrNa, artha, Alambana aura nirAlambana yoga ke ye pA~ca prakAra haiN| inameM pahale do arthAt sthAna aura UrNa kriyA yoga ke prakAra haiM aura bAkI ke tIna jJAna yoga ke prakAra haiM / sthAna kA artha-Asana, kAyotsarga, UrNa kA artha-AtmA ko yoga-kriyA meM jor3ate hue praNaba prabhRti mantrazabdoM kA yathA vidhi uccAraNa, artha-dhyAna aura samAdhi Adi ke prArambha meM bole jAne vAle mantra Adi / tatsambaddha zAstra unakI vyAkhyAe~-Adi meM rahe paramArtha evaM rahasya kA anucintana, Alambana-bAhya pratIka kA Alambana lekara dhyAna karanA, nirAlambana-mUrtadravya bAhya pratIka ke Alambana ke binA nirvikalpa, cinmAtra, saccidAnandasvarUpa kA dhyAna krnaa| haribhadra dvArA yoga vizikA meM diye gaye isa vizeSa krama ke sambandha meM yaha iMgita mAtra hai, jisa para vizada gaveSaNA kI AvazyakatA hai| jaina vADamaya meM yoga-sAdhanA ke rUpa : AcArya hemacandra prabhUti vidvAnoM kI dena AcArya hemacandra ne yoga kI paribhASA nimnAMkita rUpa se kI hai caturvarge'graNI mokSo yogastasya ca kAraNam / jJAna-zraddhAna cAritrarUpaM ratnatrayaM ca saH // haribhadra A -. '.udel Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 oooooooooooo *COOLOCEDE Joda 352 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha dharma, artha, kAma aura mokSa- ina cAroM puruSArthoM meM mokSa agraNI yA mukhya hai| yoga usa (mokSa) kA kAraNa hai arthAt yoga-sAdhanA dvArA mokSa labhya hai / samyak jJAna, samyak darzana tathA samyak cAritrya rUpa ratnatraya hI yoga hai / ye tInoM jinase sadhate haiM, ve yoga ke aMga haiM / unakA AcArya hemacandra ne apane yoga zAstra ke bAraha prakAzoM meM varNana kiyA hai| yoga ke aMga maharSi pataJjali ne yoga ke jo ATha aMga mAne haiM, unake samakakSa jaina paramparA ke nimnAMkita tattva rakhe jA sakate haiM 1. yama 2. niyama mahAvrata yoga-saMgraha 3. Asana 4. prANAyAma" 5. pratyAhAra 6. dhAraNA 7. dhyAna 8. samAdhi sthAna, kAya-kleza bhAva prANAyAma pratisaMlInatA dhAraNA dhyAna samAdhi mahAvratoM ke vahI pA~ca nAma haiM, jo yamoM ke haiM / paripAlana kI dRSTi se mahAvrata ke do rUpa hote haiM--mahAvrata, aNuvrata / ahiMsA Adi kA nirapavAda rUpa meM sampUrNa paripAlana mahAvrata haiM, jinakA anusaraNa zramaNoM ke lie anivArya hai| jaba unhIM kA pAlana kucha sImAoM yA apavAdoM ke sAtha kiyA jAtA hai, to ve aNu apekSAkRta choTe vrata kahe jAte haiN| sthAnAMga ( 5 / 1 ) samavAyAMga (25) Avazyaka, Avazyaka niryukti Adi meM isa sambandha meM vivecana prApta hai / AcArya hemacandra ne apane yogazAstra ke prathama, dvitIya tathA tRtIya prakAza meM vratoM kA vistRta varNana kiyA hai| gRhasthoM dvArA Atma-vikAsa hetu paripAlanIya aNuvratoM kA vahAM bar3A mArmika vizleSaNa huA hai| jaisAki varNana prApta hai, AcArya hemacandra ne gurjarezvara kumArapAla ke lie yoga-zAstra kI racanA kI thii| kumArapAla sAdhanA-parAyaNa jIvana ke lie ati utsuka thA / rAjya-vyavasthA dekhate hue bhI vaha apane ko Atma-sAdhanA meM lagAye rakha sake, usakI yaha bhAvanA thI / ataeva gRhastha jIvana meM rahate hue bhI Atma-vikAsa kI ora agrasara huA jA sake, isa abhipreta se hemacandra ne gRhastha jIvana ko vizeSataH dRSTi meM rakhA / AcArya hemacandra aisA mAnate the ki gRhastha meM bhI manuSya ucca sAdhanA kara sakatA hai, dhyAna-siddhi prApta kara sakatA hai / unake samakSa uttarAdhyayana kA vaha Adarza thA jahA~ "saMti egehi bhikkhuhi gAratthA saMjamuttarA" ina zabdoM meM tyAganiSTha, saMyamonmukha gRhasthoM ko kinhIM 2 sAdhuoM se bhI utkRSTa batAyA hai| AcArya zubhacandra aisA nahIM mAnate the / unakA kahanA thA ki buddhimAna aura tyAga - sampanna hone para bhI sAdhaka, gRhasthAzrama, jo mahA duHkhoM se bharA hai, atyanta nindita hai, usameM rahakara pramAda para vijaya nahIM pA sakatA, caJcala mana ko vaza meM nahIM kara sakatA / ataH Atma-zAnti ke lie mahApuruSa gArhasthya kA tyAga hI karate haiN| itanA hI nahIM, unhoMne to aura bhI kar3AI se kahA ki kisI deza - vizeSa aura samaya vizeSa meM AkAza kusuma aura gardabha zuMga kA astitva mila bhI sakatA hai parantu kisI kAla aura kisI bhI deza meM gRhasthAzrama meM rahate hue dhyAna-siddhi adhigata karanA zakya nahIM hai / AcArya zubhacandra ne jo yaha kahA hai, usake pIche unakA jo tAttvika mantavya hai, vaha samIkSAtmaka dRSTi se vivecya hai / sApavAda aura nirapavAda vrata paramparA tathA pataJjali dvArA pratipAdita yamoM ke taratamAtmaka rUpa para vizeSataH UhApoha kiyA jAnA apekSita hai / pataJjali yamoM ke sArvabhauma rUpa ko mahAvrata zabda se abhihita karate haiM, jo vizeSataH jaina paramparA se tulanIya hai| yogasUtra ke vyAsa mAdhya meM isakA tala-sparzI vivecana huA hai / RSS nal Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama jaina yoga : udgama, vikAsa, vizleSaNa, tulanA | 353 yamoM ke pazcAt niyama Ate haiN| niyama sAdhaka ke jIvana meM uttarottara pariskAra lAne vAle sAdhana haiM / samavAyAMga sUtra ke battIsaveM samavAya meM yoga-saMgraha ke nAma se battIsa niyamoM kA ullekha hai, jo sAdhaka kI vrata-sampadA kI vRddhi karane vAle haiM / Acarita azubha karmoM kI AlocanA, kaSTa meM dharma- dRr3hatA, svAvalambI, tapa, yaza kI aspRhA, alobha, titikSA, saralatA, pavitratA, samyak dRSTi, vinaya, dhairya, saMvega, mAyA- zUnyatA Adi kA unameM samAveza hai / pataJjali dvArA pratipAdita niyama tathA samavAyAMga ke yoga-saMgraha paraspara tulanIya haiN| saba meM to nahIM para, aneka bAtoM meM inameM sAmaMjasya hai / yoga-saMgraha meM eka hI bAta ko vistAra se aneka zabdoM meM kahA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai - jaina AgamoM meM do prakAra ke adhyetA batAye gaye haiM--saMkSepa ruci aura vistAra ruci / saMkSepa ruci adhyetA bahuta thor3e meM bahuta kucha samajha lenA cAhate haiM aura vistAra- ruci adhyetA pratyeka bAta ko vistAra ke sAtha sunanA-samajhanA cAhate haiN| yoga-saMgraha ke battIsa bheda isI vistAra ruci sApekSa nirUpaNa -zailI ke antargata Ate haiM / Asana prAcIna jaina paramparA meM Asana kI jagaha 'sthAna' kA prayoga huA hai| ogha niyukti-bhASya (152 ) meM sthAna ke tIna prakAra batalAye gaye haiM-Urdhva sthAna, niSIdana-sthAna tathA zayana-sthAna | sthAna kA artha gati kI nivRtti arthAt sthira rahanA hai| Asana kA zAbdika artha hai baiThanA / para ve (Asana) khar3e, baiThe, sote - tInoM avasthAoM meM kiye jAte haiM / kucha Asana khar3e hokara karane ke haiM, kucha baiThe hue hue aura kucha soye hue karane ke / isa dRSTi se Asana zabda kI apekSA sthAna zabda adhika artha-sUcaka hai / Urdhva-sthAna - khar3e hokara kiye jAne vAle sthAna- -Asana Urdhva-sthAna kahalAte haiN| unake sAdhAraNa, savicAra, sanniruddha, vyutsarga, samapAda, ekapAda tathA gRddhoDDIna ye sAta bheda haiM / - niSIdana-sthAna -- baiThakara kiye jAne vAle sthAnoM-AsanoM ko niSIdana sthAna kahA jAtA hai| usake aneka prakAra hai-- niSadyA baurAsana, padmAsana, utkaTikAsana, godohikA, makara, kukkuTAsana Adi / AcArya hemacandra ne yogazAstra meM caturtha prakAza ke antargata paryakAsana, vIrAsana, vajrAsana, padmAsana, bhadrAsana, daNDAsana, utkaTikAsana yA godohAsana va kAyotsargAsana kA ullekha kiyA hai / Asana ke sambandha meM hemacandra ne eka vizeSa bAta kahI hai- jisa-jisa Asana ke prayoga se sAdhaka kA mana sthira bane, usI Asana kA dhyAna ke sAdhana ke rUpa meM upayoga kiyA jAnA cAhie / hemacandra ke anusAra amuka AsanoM kA hI prayoga kiyA jAya, amuka kA nahIM, aisA koI nibandhana nahIM hai / pAtaJjala yoga ke antargata tatsambaddha sAhitya jaise zivasaMhitA, gheraNDasaMhitA, haThayogapradIpikA Adi granthoM meM Asana, bandha, mudrA, SaTkarma, kumbhaka, recaka, pUraka Adi bAhya yogAMgoM kA atyanta vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai / kAya-kleza jaina - paramparA meM nirjarA 10 ke bAraha bhedoM meM pA~cavA~ kAya -kleza hai / kAya-kleza ke antargata aneka daihika sthitiyA~ bhI AtI haiM tathA zIta, tApa Adi ko samabhAva se sahanA bhI isameM sammilita hai / isa upakrama kA kAya - kleza nAma sambhavataH isalie diyA gayA hai ki daihika dRSTi se jana-sAdhAraNa ke lie yaha kleza kAraka hai| para, Atma-rata sAdhaka, jo deha ko apanA nahIM mAnatA, jo kSaNa-kSaNa AtmAbhiruci meM saMlagna rahatA hai, aisA karane meM kaSTa kA anubhava nahIM karatA / aupapAtika sUtra ke bAhya tapaH prakaraNa meM tathA dazAzru taskandha sUtra kI saptama dazA meM isa sambandha meM vistRta vivecana hai| prANAyAma jaina AgamoM meM prANAyAma ke sambandha meM vizeSa varNana nahIM miltaa| jaina manISI, zAstrakAra isa viSaya meM udAsIna se pratIta hote haiN| aisA anumAna hai, Asana aura prANAyAma ko unhoMne yoga kA bAhyAMga mAtra mAnA, antaraMga YAM fol HIMI 000000000000 2 43 0400 000000000000 "S.Bhaste/ Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 NER .... SATARAI MOUN . HIND nahIM / vastutaH ye haThayoga ke hI mukhya aMga ho gye| (lagabhaga chaThI zatI ke pazcAt) bhArata meM eka aisA samaya AyA, jaba haThayoga kA atyanta prAdhAnya ho gayA / vaha kevala sAdhana nahIM rahA, sAdhya bana gayA / tabhI to hama dekhate haiM, gheraNDasaMhitA meM AsanoM ko caurAsI se lekara caurAsI lAkha taka pahuMcA diyA gayA / haThayoga kI atiraMjita sthiti kA khaNDana karate hue yogavAsiSThakAra ne likhA hai isa prakAra kI (cintana-mananAtmaka) yuktiyoM-upAyoM ke hote hue bhI jo haThayoga dvArA apane mana ko niyantrita karanA cAhate haiM, ve mAno dIpaka ko chor3akara (kAle) aMjana se andhakAra ko naSTa karanA cAhate haiN| jo mUDha haThayoga dvArA apane citta ko jItane ke lie udyata haiM, ve mAno mRNAla-tantu se pAgala hAthI ko bA~dha lenA cAhate haiN|"12 AcArya hemacandra aura zubhacandra ne prANAyAma kA jo vistRta varNana kiyA hai, vaha haThayoga-paramparA se prabhAvita . pratIta hotA hai| bhAva-prANAyAma kucha jaina vidvAnoM ne prANAyAma ko bhAva-prANAyAma ke rUpa meM naI zailI se vyAkhyAta kiyA hai| unake anusAra bAhya bhAva kA tyAga-recaka, antarbhAva kI pUrNatA-pUraka tathA samabhAva meM sthiratA kumbhaka hai| zvAsa prazvAsa mUlaka abhyAsa-krama ko unhoMne dravya (bAhya) prANAyAma kahA / dravya-prANAyAma kI apekSA bhAva-prANAyAma Atma-dRSTyA adhika upayogI hai, aisA unakA abhimata thaa| pratyAhAra maharSi pataJjali ne pratyAhAra kI vyAkhyA karate hue likhA hai ''apane viSayoM ke sambandha se rahita hone para indriyoM kA citta ke svarUpa meM tadAkAra-sA ho jAnA pratyAhAra hai|"13 jaina-paramparA meM nirUpita pratisaMlInatA ko pratyAhAra ke samakakSa rakhA jA sakatA hai| pratisaMlInatA jaina bAGmaya kA apanA pAribhASika zabda hai| isakA artha hai-azubha pravRttiyoM se zarIra, indriya tathA mana kA saMkoca karanA / dUsare zabdoM meM isakA tAtparya aprazAnta se apane ko haTAkara prazasta kI ora prayANa karanA hai| pratisaMlInatA ke nimnAMkita cAra bheda haiM 1. indriya-pratisaMlInatA-indriya-saMyama / 2. manaH pratisaMlInatA-manaH-saMyama / 3. kaSAya-pratisaMlInatA-kaSAya-saMyama / 4. upakaraNa-pratisaMlInatA-upakaraNa-saMyama / sthUla rUpeNa pratyAhAra tathA pratisaMlInatA meM kAphI dUra taka samanvaya pratIta hotA hai| para donoM ke Abhyantara rUpa kI sUkSma gaveSaNA apekSita hai, jisase tadgata tattvoM kA sAmya, sAmIpya athavA pArthakya Adi spaSTa ho skeN| aupapAtika sUtra bAhya tapa adhikAra tathA vyAkhyA prajJapti sUtra (25-7-7) Adi meM pratisaMlInatA kA vivecana hai| niyukti, cUNi tathA TIkA-sAhitya meM isakA vistAra hai / dhAraNA, dhyAna, samAdhi dhAraNA, dhyAna, samAdhi-ye yoga ke atyanta mahattvapUrNa aMga haiN| pAtaJjala va jaina-donoM yoga-paramparAoM meM ye nAma samAna rUpa meM prApta hote haiM / AcArya haribhadra, hemacandra, zubhacandra, yazovijaya Adi vidvAnoM ne apanI-apanI zailI dvArA inakA vivecana kiyA hai| dhAraNA ke artha meM ekAgra manaHsannivezanA zabda bhI prayukta huA hai / dhAraNA Adi ina tIna aMgoM kA atyadhika mahattva isalie hai ki yogI inhIM ke sahAre uttarottara daihikatA se chUTatA huA AtmotkarSa kI unnata bhUmikA para Arur3ha 300 SABAR Na JauuucAramA wwwgame Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina yoga : udgama, vikAsa, vizleSaNa, tulanA | 355 000000000000 000000000000 4 AUTORIES hotA jAtA hai / prazna vyAkaraNa sUtra ke sambara dvAra tathA vyAkhyAprajJapti sUtra ke paccIsaveM zataka ke saptama uddezaka Adi aneka Agamika sthaloM meM dhyAna Adi kA vizada vizleSaNa huA hai| maharSi pataJjali ne bAhara--AkAza, sUrya, candra Adi; zarIra ke bhItara nAbhicakra, hatkamala Adi meM se kisI eka deza meM citta-vRtti lagAne ko dhAraNA54 kahA hai| usameM-dhyeya-vastu meM vRtti kI ekatAnatA arthAt usI vastu meM citta kA ekAgra ho jAnA dhyAna 15 hai| jaba kevala dhyeya mAtra kI hI pratIti ho tathA citta kA apanA svarUpa zUnya jaisA ho jAya, taba vaha dhyAna samAdhi16 ho jAtA hai / dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA yaha saMkSipta varNana hai / bhASyakAra vyAsa ne inakA bar3A vistRta tathA mArmika vivecana kiyA hai| Antarika pariSkRti, AdhyAtmika vizuddhi ke lie jaina sAdhanA meM bhI dhyAna kA bahuta bar3A mahattva rahA hai / antima tIrthaMkara mahAvIra kA anyAnya vizeSaNoM ke sAtha eka vizeSaNa dhyAna-yogI bhI hai| AcArAMga sUtra ke navama adhyayana meM jahA~ bhagavAna mahAvIra kI caryA kA varNana hai, vahA~ unakI dhyAnAtmaka sAdhanA kA bhI ullekha hai| vividha AsanoM se vividha prakAra se, nitAnta asaMga bhAva se unake dhyAna karate rahane ke aneka preraka prasaMga vahA~ varNita haiN| eka sthAna para likhA gayA hai ki ve solaha dina-rAta taka satata dhyAnazIla rhe| ataeva unakI stavanA meM vahIM para kahA gayA hai ki ve anuttara dhyAna ke ArAdhaka haiN| unakA dhyAna zaMkha aura indu kI bhAMti parama zukla hai| vAstava meM jana-paramparA kI jaisI sthiti Aja hai, mahAvIra ke samaya meM sarvathA vaisI nahIM thii| Aja lambe upavAsa, anazana Adi para jitanA jora diyA jAtA hai, usakI tulanA ke mAnasika ekAgratA, caitasika vRttiyoM kA niyantraNa, dhyAna, samAdhi Adi gauNa ho gaye haiN| phalataH dhyAna sambandhI aneka tathyoM kA lopa ho gayA hai| sthAnAMga sUtra adhyayana cAra uddezaka eka, samavAyAMga sUtra samavAya cAra, Avazyaka-niyukti kAyotsarga adhyayana meM tathA aura bhI aneka Agama-granthoM meM etatsambandhI sAmagrI paryApta mAtrA meM bikharI par3I hai __ AcArya hemacandra aura zubhacandra ne dhyAtA kI yogyatA va dhyeya ke svarUpa kA vivecana karate hue dhyeya ko piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta-yoM cAra prakAra kA mAnA hai| unhoMne pArthivI, AgneyI, vAyavI, vAruNI aura tattva bhU ke nAma se piNDastha dhyeya kI pA~ca dhAraNAe~ batAI haiM, jinake sambandha meM UhApoha kI vizeSa AvazyakatA hai| isI prakAra padastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAna kA bhI unhoMne vistRta vivecana kiyA hai, jinakA sUkSma anuzIlana apekSita hai| AcArya hemacandra ke yogazAstra ke saptama, aSTama, navama, dazama aura ekAdaza prakAza meM dhyAna kA vizada varNana hai| dharma-dhyAna aura zukla-dhyAna, jo Atma-narmalya ke hetu haiM, kA ukta AcAryoM (haribhadra, hemacandra, zubhacandra) ne apane granthoM meM savistAra varNana kiyA hai| ye donoM AtmalakSI haiM / zukla 7 dhyAna viziSTa jJAnI sAdhakoM ke hotA hai| vaha antaHsthairya yA Atma-sthiratA kI parAkASThA kI dazA hai / dharma-dhyAna usase pahale kI sthiti hai, vaha zubha mUlaka hai / jaina-paramparA meM azubha, zubha aura zuddha ina tIna zabdoM kA vizeSa rUpa se vyavahAra huA hai| azubha pApamUlaka, zubha puNyamUlaka tathA zuddha pApa-puNya se atIta nirAvaraNAtmaka sthiti hai| dharma-dhyAna ke cAra bheda haiM-AjJA-vicaya, apAya-vicaya, vipAka-vicaya tathA saMsthAna-vicaya / sthAnAMga, samavAyAMga, Avazyaka Adi arddhamAgadhI AgamoM meM vikIrNa rUpa meM inakA varNana milatA hai| AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna-ye dhyeya haiN| jaise sthUla yA sUkSma Alambana para citta ekAgra kiyA jAtA hai| vaise hI ina dhyeya viSayoM para citta ko ekAgra kiyA jAtA hai / inake cintana se citta kI zuddhi hotI hai, citta nirodha dazA kI ora agrasara hotA hai, isalie inakA cintana dharma-dhyAna kahalAtA hai| dharma-dhyAna citta-zuddhi yA citta-nirodha kA prArambhika abhyAsa hai| zukla-dhyAna meM yaha abhyAsa paripakva ho jAtA hai| mana sahaja hI caJcala hai| viSayoM kA Alambana pAkara vaha caJcalatA bar3hatI jAtI hai| dhyAna kA kArya usa caMcala evaM bhramaNazIla mana ko zeSa viSayoM se haTA, kisI eka viSaya para sthira kara denA hai| jyoM-jyoM sthiratA bar3hatI hai, mana zAnta aura niSprakampa hotA jAtA hai| zukla-dhyAna ke antima caraNa meM mana AIN khy VEERaftar Jalthcare Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 kI pravRtti kA pUrNa nirodha-pUrNa samvara ho jAtA hai arthAt samAdhi avasthA prApta ho jAtI hai / AcArya umAsvAti ne zukla-dhyAna ke cAra bheda batalAye haiM 1. pRthaktva-vitarka-savicAra, 2. ekatva-vitarka-avicAra, 3. sUkSma-kriyA-pratipAti, 4. vyuparata-kriyA-nivRtti / AcArya hemacandra ne zukla-dhyAna ke svAmI, zukla-dhyAna kA krama, phala, zukla dhyAna 20 dvArA ghAti-aghAti karmoM kA apacaya Adi aneka viSayoM kA vizleSaNa kiyA hai, jo mananIya hai| jaina paramparA ke anusAra vitarka kA artha zru tAvalambI vikalpa hai| pUrvadhara-viziSTa jJAnI muni pUrva zrutaviziSTa jJAna ke anusAra kisI eka dravya kA Alambana lekara dhyAna karatA hai kintu usake kisI eka pariNAma yA paryAya ( kSaNa-kSaNavartI avasthA vizeSa) para sthira nahIM rhtaa| vaha usake vividha pariNAmoM para saMcaraNa karatA hai-zabda se artha para, artha se zabda para tathA mana, vANI evaM deha meM eka dUsare kI prakRti para saMkramaNa karatA hai-aneka apekSAoM se cintana karatA hai / aisA karanA pRthaktvavitarka-zukla-dhyAna hai / zabda, artha, mana, vAk tathA deha para saMkramaNa hote rahane para bhI dhyeya dravya eka hI hotA hai, ataH usa aMza meM mana kI sthiratA banI rahatI hai / isa apekSA se ise dhyAna kahane meM Apatti nahIM hai| maharSi pataJjali ne yogasUtra meM savitarka-samApatti21 (samAdhi) kA jo varNana kiyA hai, vaha pRthaktva-vitarkasavicAra zukla dhyAna se tulanIya hai / vahA~ zabda, artha aura jJAna ina tInoM ke vikalpoM se saMkIrNa-milita samApattisamAdhi ko savitarka-samApatti kahA hai / ina (pAtaJjala aura jaina yoga se sambaddha) donoM kI gaharAI meM jAne se aneka dArzanika tathya spaSTa hoNge| pUrvadhara viziSTa jJAnI pUrvazruta-viziSTa jJAna ke kisI eka pariNAma para citta ko sthira karatA hai| vaha zabda, artha, mana, vAk tathA deha para saMkramaNa nahIM krtaa| vaisA dhyAna ekatva vicAra-avitarka kahA jAtA hai| pahale meM pRthaktva haiM ataH vaha savicAra hai, dUsare meM ekatva hai ataH vaha avicAra hai / dUsare zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai ki pahale meM vaicArika saMkrama hai, dUsare meM asaMkrama / AcArya hemacandra ne yogazAstra meM inheM pRthaktva-zra ta-savicAra tathA ekatva-zruta avicAra ke nAma se abhihita kiyA hai| maharSi pataJjali dvArA vaNita nirvatarka-samApatti ekatva-vicAra-avitarka se tulanIya hai / pataJjali likhate haiM ki jaba smRti parizuddha ho jAtI hai arthAt zabda aura pratIti kI smRti lupta ho jAtI hai, cittavRtti kevala arthamAtra kaa| dhyeya mAtra kA nirmAsa karAne vAlI dhyeya mAtra ke svarUpa ko pratyakSa karAne vAlI ho, svayaM svarUpa-zUnya kI taraha bana jAtI hai, taba vaisI sthiti nivitarka samApatti ke nAma se abhihita hotI hai| yaha vivecana sthUla dhyeya padArthoM kI dRSTi se hai| jahA~ dhyeya padArtha sUkSma hoM, vahA~ ukta donoM kI saMjJA savicAra aura nivicAra samAdhi hai, aisA pataJjali kahate haiM / nirvicAra-samAdhi meM atyanta vaizadya-nairmalya rahatA hai, ata: yogI ko usameM adhyAtma-prasAda-Atma-ullAsa prApta hotA hai| usa samaya yogI kI prajJA RtambharA hotI hai| RtamU kA artha satya hai / vaha prajJA yA buddhi satya ko grahaNa karane vAlI hotI hai| usameM saMzaya aura zubha kA leza bhI nahIM rahatA / usa RtambharA prajJA se utpanna saMskAroM ke prabhAva se anya saMskAroM kA abhAva ho jAtA hai| antataH RtambharA prajJA se janita saMskAroM meM bhI Asakti na rahane ke kAraNa unakA bhI nirodha ho jAtA hai / yoM samasta saMskAra niruddha ho jAte haiM / phalata: saMsAra ke bIja kA sarvathA abhAva ho jAne se nirbIja-samAdhi-dazA prApta hotI hai| isa sambandha meM jaina dRSTikoNa kucha bhinna hai / jaisAki pahale ullekha huA hai, jaina darzana ke anusAra AtmA para jo karmAvaraNa chAye hue haiM, unhIM ne usakA zuddha svarUpa AvRtta kara rakhA hai / jyoM-jyoM una AvaraNoM kA vilaya hotA jAyegA, AtmA kI vaimAvika dazA chUTatI jAyegI aura vaha (AtmA) svAbhAvika dazA prApta karatI jAyegI / AvaraNoM ke apacaya kA nAza ke jaina darzana meM tIna krama haiM-kSaya, upazama aura kSayopazama / kisI kArmika AvaraNa kA sarvathA nirmala yA naSTa ho jAnA kSaya, avadhi-vizeSa ke lie miTa jAnA yA zAnta ho jAnA upazama tathA karma kI katipaya prakRtiyoM kA sarvathA kSINa ho jAnA aura katipaya prakRtiyoM kA samaya vizeSa ke lie zAnta ho jAnA kSayopazama kahA jAtA hai / karmoM ke upazama se jo samAdhi-avasthA prApta hotI hai, vaha sabIja hai, kyoMki vahA~ karma-bIja kA sarvathA uccheda ho in Education International Eer. Private Dersonal use. Preranara Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina yoga: udgama, vikAsa, vizleSaNa, tulanA | 357 nahIM huA hai, kevala upazama huA hai| kArmika AvaraNoM ke kSaya se jo samAdhi avasthA prApta hotI hai, vaha nirbIja hai; kyoMki vahA~ karma - bIja sampUrNataH dagdha ho jAtA hai| karmoM ke upazama se prApta unnata dazA phira avanata dazA meM parivartita ho sakatI hai, para karma-kSaya se prApta unnata dazA meM aisA nahIM hotA / pAtaJjala aura jaina yoga ke isa pahalU para gaharAI se vicAra karane kI AvazyakatA hai / kAyotsarga kAyotsarga jaina paramparA kA eka pAribhASika zabda hai / isakA dhyAna ke sAtha vizeSa sambandha hai, kAyotsarga kA zAbdika artha hai- zarIra kA tyAga - visarjana para jIte jI zarIra kA tyAga kaise saMbhava hai ? yahA~ zarIra ke tyAga kA artha hai zarIra kI caMcalatA kA visarjana - zarIra kA zithilIkaraNa, zArIrika mamatva kA visarjana- zarIra merA hai, isa bhAvanA kA visarjana / mamatva aura pravRtti mana aura zarIra meM tanAva paidA karate haiN| tanAva kI sthiti meM dhyAna kaise ho ? ataH mana ko zAnta va sthira karane ke lie zarIra ko zithila karanA bahuta Avazyaka hai| zarIra utanA zithila honA cAhie, jitanA kiyA jA ske| zithilIkaraNa ke samaya mana pUrA khAlI rahe, koI cintana na ho, japa bhI na ho, yaha na ho sake to om Adi kA aisA svara-pravAha ho ki bIca meM koI anya vikalpa A hI na ske| uttarAdhyayana sUtra, Avazyaka niyukti, dazavekAlika cUrNa Adi meM vikIrNa rUpa meM etatsambandhI sAmagrI prApya hai| amitagati-zrAvakA cAra aura mUlAcAra meM kAyotsarga ke prakAra, kAla-mAna Adi para vistRta prakAza DAlA gayA hai| kAyotsarga ke kAla mAna meM ucchavAsoM kI gaNanA 24 eka vizeSa prakAra vahA~ varNita hai, jo mananIya hai / kAyotsarga ke prasaMga meM jaina AgamoM meM vizeSa pratimAoM kA ullekha hai / pratimA abhyAsa kI eka vizeSa dazA hai / bhadrA pratimA, mahA bhadrA pratimA, sarvatobhadrA pratimA tathA mahApratimA meM kAyotsarga kI vizeSa dazAoM meM sthita hokara bhagavAna mahAvIra ne dhyAna kiyA thA, jinakA una una Agamika sthaloM meM ullekha hai, jo mahAvIra kI sAdhanA se sambaddha haiM / sthAnAMga sUtra meM subhadrA pratimA kA bhI ullekha hai / inake atirikta samAdhi- pratimA, upadhAnapratimA viveka-pratimA, vyutsamaM pratimA kSullikAmoda-pratimA, yavamadhyA pratimA, vacamadhyA pratimA Adi kA bhI AgamasAhitya meM ullekha milatA hai / para inake svarUpa ke sambandha meM kucha vizeSa prApta nahIM hai / pratIta hotA hai, yaha paramparA lupta ho gii| yaha eka gaveSaNA yogya viSaya hai| , Alambana, anuprekSA, bhAvanA dhyAna ko paripuSTa karane ke lie jaina AgamoM meM unake Alambana, anuprekSA Adi para bhI vicAra kiyA gayA hai| AcArya hemacandra ne apane yogazAstra meM inakI vizeSa carcA kI hai| udAharaNArtha unhoMne zAnti, mukti, mArdava tathA Arjava ko dhyAna kA Alambana kahA hai| anantavRttitA anuprekSA, vipariNAma-anuprekSA, azubha-anuprekSA tathA upAya-anuprekSA meM zukla dhyAna kI cAra anuprekSAeM haiN| dhyAna ke lie apekSita nirdvandvatA ke lie jaina AgamoM meM dvAdaza bhAvanAoM kA varNana hai| AcArya hemacandra, zubhacandra Adi ne bhI unakA vivecana kiyA hai| ve bhAvanAe~ nimnAMkita haiM anitya, azaraNa, bhava, ekatva, anyatva, azauca, Asrava, sambara, nirjarA, dharma, loka evaM bodhi-durlabhatA / ina bhAvanAoM ke vizeSa abhyAsa kA jaina paramparA meM eka manovaijJAnikatA pUrNa vyavasthita krama rahA hai / mAnasika AvegoM ko kSINa karane ke lie bhAvanAoM ke abhyAsa kA bar3A mahattva hai / Alambana, anuprekSA, bhAvanA Adi kA jo vistRta vivecana jaina (yoga ke) AcAryoM ne kiyA hai, usake pIche vizeSataH yaha abhipreta rahA hai ki cittavRttiyoM ke nirodha ke lie apekSita nirmalatA, vizadatA evaM ujjvalatA kA antarmana meM udbhava ho sake / AcArya hemacandra kA anubhUta vivecana AcArya hemacandra ke yogazAstra kA antima prakAza (adhyAya) unake anubhava para AdhRta hai| usakA prArambha karate hue ve likhate haiM go hen 000000000000 000000000000 XGOODFEEDE Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 __"zAstra rUpI samudra se tathA guru-mukha se jo maiMne prApta kiyA, vaha pichale prakAzoM (adhyAyoM) meM maiMne bhalIbhA~ti vivecita kara hI diyA hai / aba, mujhe jo anubhava se prApta hai, vaha nirmala tattva prakAzita kara rahA hU~,27 / " isa prakAza meM unhoMne mana kA vizeSa rUpa se vizleSaNa kiyA hai| unhoMne yogAbhyAsa ke prasaMga meM vikSipta, yAtAyAta, zliSTa tathA sulIna-yoM mana ke cAra bheda kiye haiN| unhoMne apanI dRSTi se inakI vizada vyAkhyA kI hai| yoga-zAstra kA yaha adhyAya sAdhakoM ke lie vizeSa rUpa se adhyetavya hai| hemacandra ne vividha prasaMgoM meM bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA, audAsInya, unmanImAva, dRSTi-jaya, manau jaya Adi viSayoM para bhI apane vicAra upasthita kiye haiM / bahirAtmA, antarAtmA tathA paramAtmA ke rUpa meM AtmA ke jo tIna bheda kiye jAte haiM, ve Agamokta haiM / vizeSAvazyaka bhASya meM unakA savistAra varNana hai| isa adhyAya meM hemacandra ne aura bhI aneka mahattvapUrNa viSayoM kI carcA kI hai, jo yadyapi saMkSipta haiM para . vicAra-sAmagrI kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| karaNIya __yoga-darzana, sAdhanA aura abhyAsa ke mArga kA udbodhaka hai / usakI vaicArika pRSTha-bhUmi yA tAttvika AdhAra prAya: sAMkhya darzana hai / ataeva donoM ko milAkara sAMkhya-yoga kahA jAtA hai| donoM kA sammilita rUpa hI eka samagra darzana banatA hai, jo jJAna aura caryA jIvana ke ubhaya pakSa kA samAdhAyaka hai / sAMkhya darzana aneka puruSavAdI hai| puruSa kA Azaya yahA~ AtmA se hai / jaina darzana ke anusAra bhI AtmA aneka haiM / jaina darzana aura sAMkhya darzana ke anekAtmavAda para gaveSaNAtmaka dRSTi se gambhIra parizIlana vAJchanIya hai| isake atirikta pAtaJjala yoga tathA jaina yoga ke aneka aise pahalU haiM, jina para gaharAI meM tulanAtmaka adhyayana kiyA jAnA caahie| kyoMki ina donoM paramparAoM meM kAphI sAmaMjasya hai / yaha sAmaMjasya kevala bAhya hai yA tattvata: unameM koI aisI sUkSma Antarika samanviti bhI hai, jo unakA sambandha kisI eka vizeSa srota se jor3atI ho, yaha vizeSa rUpa se gaveSaNIya hai| AI 1 zvetAmbara jainoM kA Agama-sAhitya arddhamAgadhI prAkRta meM hai / 2 digambara jainoM kA sAhitya zaurasenI prAkRta meM hai| 3 yogasUtra 1-2 4 yogasUtra 2, 26 5 yogasUtra 1,3 / 6 tRNagomayakASThAgnikaNa dIpaprabhopamAH / ratnatArArkacandrAmAH sadRSTedR STiraSTadhA ||-yogdRsstti samuccaya 15 7 yogazAstra 1, 15 8 jAti dezakAla samayAnavacchinnA : sArvabhaumA mahAvratam / -yogasUtra 2,31 hai jAyate yena yeneha, vihitena sthiraM manaH / tattadeva vidhAtavyamAsanaM dhyAnasAdhanam ||--yogshaastr 4-134 10 zubha pravRtti se hone vAlI AtmA kI AMzika ujjvalatA nirjarA kahalAtI hai| 1. anazana, 2. anodarI (avamaudarya), 3. bhikSAcarI, 4. rasa-parityAga, 5. kAya-kleza, 6. pratisaMlInatA, 7. prAyazcitta, 8. vinaya, 6. vayAvRttya (sevA), 10. svAdhyAya, 11. dhyAna, 12. kAyotsarga / satISu yuktisvetAsu, haThAnniyamayanti ye| cetaste dIpamutsRjya, vinighnanti tamo'JjanaH / / vimUDhA: kartumudhu ktA, ye haThAccetaso jayam / te nibadhnanti nAgendramunmattaM visatantubhiH / / -yogavAsiSTha upazama prakaraNa 6, 37-38 - HAR Tu Tu Tu Tu COM Lamuucausemama OTPISI PENGERUSER Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina yoga : udgama, vikAsa, vizleSaNa, tulanA | 356 000000000000 13 svaviSayA samprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH |-yogsuutr 2-54 14 dezabandhazcittasya dhAraNA |-yogsuutr 3, 1 15 tatra pratyayakatAnatA dhyAnam |-yogsuutr 3,2 16 tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH / -yogasUtra 3, 3 17 zucaM klamayatIti zuklam-zokaM glapayatItyarthaH / -tattvArthazlokavAtika 1 18 AjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya |-tttvaarthsuutr 6.37 16 pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRtIni / -tattvArthasUtra 6.41 20 AtmA ke mUla guNoM kA ghAta karane vAle / 21 tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH / --yogasUtra 1.42 22 jJeyaM nAnAtva zrutavicAramaikya zru tAvicAraM ca / sUkSmakriyamutsannakriyamiti bhedaizca caturdhA tat // 11.5 23 smRti parizuddhau svarUpazUnyevArthamAtra nirbhAsA nirvitrkaa|--yogsuutr 1.43 24 etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA |--yogasUtra 1.44 25 aSTottarazetocchu vAsa: kAyotsargaH pratikrame / sAndhye prAbhAtike vArdha-manyastatsaptaviMzatiH / / saptaviMzatiruccha vAsAH sNsaaronmuulnkssme| santi paJca namaskAre, navadhA cintite sati |-amitigti zrAvakAcAra 6.65-66 26 zrutasindhogurumukhato, yadadhigataM tadiha darzitaM samyak / anubhavasiddhamidAnI, prakAzyate tattvamidamamalam ||-yogshaastr 121 ADD puSpA HINDI TIT UNITY VAAN jIvadayA dama saccaM acoriyaM baMbhacera saMtose / sammadasaNa-NANe tao ya sIlassa privaaro|| -zIlapAhuDa 16 jIva dayA, dama, satya, acaurya, brahmacarya, santoSa, samyagdarzana, jJAna aura tapayaha saba zIla kA parivAra hai / arthAt zIla-sadAcAra ke aMga haiN| ---- -0--0--0--0-0 10 .an Jai Education interna www.fairnetbrary.org Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 hly 000000000000 0000000000 sAdhanA patha ke dRDhavratI sAdhaka--jaina zramaraNa kI AcAravidhi kA Agama-sammata evaM sarvAMgINa sarala vivecana viduSI AryA candrAvatI jI ne yahA~ prastuta kiyA hai / AryA candrAvatI 'jaina siddhAntAcArya' [viduSI lekhikA tathA sAdhanAniSTha zramaNI ] zramaNAcAra : eka anuzIlana - Arya saMskRti kA maulika tatva - AcAra Arya saMskRti meM eka aisA maulika mahattva hai jisake AdhAra para bhArata ke gaurava kI prANa pratiSThA huI hai / usakA nAma hai 'AcAra' / 'AcAra' bhArata kA aisA camacamAtA sitArA hai jisakI atyujvala yazorazmiyA~ virAT - vizva meM yatra-tatra sarvatra parivyApta ho rahI haiM / AcAra Arya saMskRti kI mahimA kA mUlAdhAra hai, aura jana-jIvana kI pratiSThA kA prANa hai / AcAra ke bala para hI mAnava- mahAmAnava evaM AtmA-paramAtmA ke caramotkRSTa gaurava ke gaganacumbI zikhara para car3hakara atyucca pada para pratiSThita hotA hai| bhAratIya saMskRti se yadi AcAra jaisA maulika tattva nikAla diyA jAya to vaha navanIta-vihIna dugdhavata nissAra hai, jIvazUnya dehavata mRtaka hai, evaM aMka rahita zUnyavata zUnya hai / 'AcAra' hI bhArata ko jagadguru banAne kI yogyatA kA upahAra dilAne kA sarvathA samartha sAdhana hai / isIlie mahAna zrutavara AcArya bhadrabAhu ne kahA hai-aMgANaM kiM sAro - AyAro ! - aMgoM (zrutajJAna) kA sAra kyA hai ? AcAra ! bhArata deza jitanA kRSi pradhAna hai utanA hI adhika RSi pradhAna bhI hai| yahA~ jahA~ nIlAMcala phaharAtI anna kI phasaleM jhUmatI haiM to vahIM unake cAroM ora cakkara lagAtI raMga-viraMge vasana pahane kokila kaMThI kRSaka vadhue~ evaM kRSaka kanyAe~ RSi-muniyoM kI amara yazogAthAe~ apane svargIya saMgItoM se mukhara karatI rahatI haiM / virAT hRdaya bhArata ke puNya prAMgaNa meM aneka dharmoM kI saMskRtiyoM kA udgama, saMrakSaNa evaM saMvarddhana huA hai / jaina, bauddha, IsAI, islAma, pArasI, sikkha ityAdi / kintu zata sahasra lakSAdhika dharma saMskRtiyoM meM bhArata kI atiprAcIna evaM apanI niji do maulika saMskRtiyA~ haiM eka hai zramaNa saMskRti, dUsarI hai brAhmaNa saMskRti / donoM saMskRtiyoM meM kahIM ekarUpatA hai, to kahIM anekarUpatA bhI hai / phira bhI donoM eka-dUsare ke samIpa haiN| donoM ke tulanAtmaka saMzodhana karane meM atIva-gaMbhIra adhyayana va zrama apekSita hai| ataH yahA~ ekamAtra zramaNa saMskRti ke eka mahAn tattva 'zramaNAcAra' para vivecana kara rahe haiM / zramaNa sAdhanA meM AcAra kA sthAna - paribhASA va prabhAva FO F adhyAtma vijJAna ke AviSkAra kA phala hai dharma aura dharma ke AviSkarttA yA saMzodhaka hai dharma-guru / bhautikavijJAna ke AviSkarttA vaijJAnika hote haiM aura usakA phala hai bAhara ke jar3a parivartana, vAyuyAna, paMkhe, reDiyo, sinemA, vidya uta, presa, TelIphona, Telivijana, repharIjareTara ityAdi lAkhoM yAMtrika sAdhana bhautika vijJAna ke pratIka haiM / aura AtmavijJAna ke AviSkarttA hote haiM dharma-guru / jo bAhara ke samasta sAdhanoM ko sImita kara ekamAtra zuddhAtmA kI khoja meM laga jAte haiM / yadyapi bhautika vijJAna evaM Atma-vijJAna donoM kA ekamAtra uddezya hai sukha, kintu donoM se prApta hue sukha meM dina-rAta athavA AkAza-pAtAla kA antara hai / eka azAzvata hai to dUsarA zAzvata / eka kI prApti saMrakSaNa evaM www.jamemorar Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNAcAra : eka parizIlana | 361 000000000000 000000000000 SONGS yam BARTIME .... vinAza / tInoM meM duHkha hai, zrama hai, kintu dUsarA sahaja hai aura usakI prApti bhI sarala evaM svAbhAvika hai / Atma-vijJAna kA uddezya bhI vizva kI sukha-zAnti hai kintu vizva-zAnti Atma-zAnti ke binA asambhava hai / ataH dharmaguru Atma-zAnti ke pramukha sAdhana se hI vizva-zAnti kA amRta jharanA pravAhita karatA hai| vizva ke pratyeka dharmaguru kA jIvana AcAra para avalambita hai kintu Adhunika vizva meM sarvotkRSTa svAvalambana evaM svantratA kI kasauTI para parIkSaNa karane para jaina zramaNa kA AcAra sarvocca mAnA jAtA hai| jainazramaNa kI AcAra paddhati itanI mahAn hai ki jana-jana hI nahIM vizva-vijetA cakravartI samrAT bhI usake samAdara meM sahaja nata ho jAtA hai / zramaNAcAra kI paribhASA se usakA vAstavika mUlyAMkana nirdhArita hotA hai / 'zramaNa' aura 'AcAra' ina donoM zabdoM ke samanvaya se zramaNAcAra kI niSpatti huI hai / saMskRta bhASA ke anusAra 'A' upasargapUrvaka 'cara' dhAtu se 'AcAra' zabda banatA hai usakA tAtparya hai 'A-samantAt caryata iti AcAra : "jIvana kI pratyeka kriyA meM jo otaprota ho vaha AcAra hai| usameM kyA khAnA, kaise khAnA aise hI calanA, bolanA, sonA, baiThanA, cintana karanA ityAdi jIvana kI samasta Antarika evaM bAhya kriyAoM kA samAveza ho jAtA hai / AcAra se pUrva isameM 'zramaNa' zabda saMyukta hai| zramaNa zabda kI aneka zAstrIya vyAkhyAe~ haiN| 'zrama' zabda aneka tAtparyoM se vibhUSita haiM jaise zrama, sama, zamana, sumana, Adi-Adi usameM eka artha hai "zrAmyatIti zramaNaH" arthAt jo mokSa ke lie zrama puruSArtha karatA hai vaha zramaNa hai| dvitIya tAtparya hai "samatA se zramaNa" hotA hai| "jo zatru aura mitra ko samAna bhAva se dekhatA hai vaha zramaNa hai| jo vizva ke sabhI bhUta arthAt jIvAtmAoM ko apanI AtmA ke samAna samajhakara Atmavata vyavahAra karatA hai vaha zramaNa hai| yahI bAta vaidika darzana meM bhI hai| uttarAdhyayana sUtra ke unnIsaveM adhyAya meM zramaNa kI bahuta sundara vyAkhyA kI gaI, vaha hai-"jo lAbha evaM hAni meM, sukha va duHkha meM, jIvana tathA mRtyu meM nindA va prazaMsA meM, mAna tathA apamAna meM samabhAva rakhatA hai vaha zramaNa hai / "jo isa loka meM anizrita hai, paraloka meM anizrita hai arthAt kisI bhI AzA tRSNA ke pratibandha se mukta hai tathA jo candana ke vRkSa samAna kATe jAne para bhI saurabha pradAna karane ke samAna apanA ahita karane vAle para bhI samabhAva kI sudhA varSAtA hai tathA bhojana meM bhikSA dene aura nahIM dene vAle para bhI prasanna rahatA hai vaha zramaNa hai / "2 yaha hai 'zramaNAcAra' zabda kI eka zAstrIya vyAkhyA / aba usake uddezya evaM bAhya antara ke AcAra para vividha dRSTiyoM se vivecana kiyA jaavegaa| zramaNAcAra kA zAstrIya svarUpa zramaNatva kA janma---mAnavamAtra koI janmajAta zramaNa nahIM hotA kintu zramaNatva eka sAdhanA vizeSa hai jise samajhapUrvaka svIkRta kiyA jAtA hai| athavA zramaNa eka viziSTa pada vizeSa hai jise puruSArtha se prApta kiyA jAtA hai| jaise eka mAnava zizu-vidyAlaya meM praviSTa hokara apane vizeSa zrama se bI0 e0, ema0e0, DAkTara, injiniyara, vaijJAnika ityAdi eka viSaya meM niSNAta hokara bAhara AtA hai, isI prakAra zramaNa bhI AtmasAdhanA ke kendra meM praveza karake sarvocca Atma-vikAsa kI sthiti ko prApta karatA hai| isIlie zramaNa kA janma mAtA ke garbha se nahIM kintu guru ke samIpa hotA hai jaise zramaNa bhagavAn mahAvIra prabhu ke samIpa gautama svAmI sudharmA Adi caudaha sahasra sAdhakoM ne zramaNa-dIkSA svIkAra kI thii| una sAdhakoM ke lie zAstroM meM yatra-tatra-sarvatra 'aNagAre jAe' zabda prayukta hai arthAt zramaNa anagAra kA janma huaa| zramaNa kA uddezya pratyeka sAdhanA kA koI na koI uddezya avazya hotA hai vaha sAdhanA cAhe laukika ho yA lokottara / aise vizva meM cAra puruSArtha viziSTa mAne jAte haiM, ve haiM-dharma, artha, kAma aura mokSa / inameM do laukika haiM, do lokottara / prathama meM artha sAdhana hai to kAma sAdhya / dvitIya lokottara puruSArtha meM dharma sAdhana hai aura mokSa sAdhya / zramaNa eka sAdhaka hai to usake bhI sAdhana va sAdhya avazya hai| kyoMki niruddezya koI pravRtti nahIM hotii| zramaNa kA sAdhya hai mokSa / arthAt AtmA ko saMsAra ke duHkhoM se mukta karane ke lie hI dhamaNatva kI sAdhanA kI jAtI hai / mahAtmA buddha bhI saMsAra ko duHkhamaya mAnakara apane abodha zizu rAhula, priya patnI yazodharA evaM vizAla rAjya ko tyAga kara nikala MAHAL YOUNM LULU Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 tA HIDIA ...... thaAKISS KATTITUDY aMINS par3e the aura bhagavAna mahAvIra bhI virAT sAmrAjya evaM vilakhate priya parivAra ke mamatva bandhana ko tor3a kara nikala par3e the zramaNa sAdhanA ke lie| unakA ekamAtra uddezya thA AtmA kI duHkha se mukti / ataeva zramaNa kA uddezya hai AtmA / AtmA ke lie hI zramaNatva kI sAdhanA meM praveza hotA hai| sUtrakRtAMga meM batAyA hai 'ekamAtra AtmA ke liye pravajyA hai / 'AtmA ke lie saMvRta hote haiM, saMsAra duHkha se vyApta hai, AtmA jaba taka saMsAra ke kinAre nahIM pahu~catI taba taka duHkha se mukta nahIM hotii|' uttarAdhyayana sUtra meM zramaNatva ko eka naukA ke samAna batAyA hai| 'jo naukA sachidra hotI hai vaha samudra ke taTa para nahIM pahuMca paatii| aura jo naukA nizchidra hotI hai vaha sAgara pAra ho jAtI hai|' tAtparya yaha hai ki jIvana naukA-rUpa hai, usameM pApa-rUpa chidra hai jinase karmarUpa pAnI AtA hai kintu jisane saMyama ke dvArA ve chidra Dhaka diye haiM to vaha AtmA saMsAra ke pAra mokSa ke kinAre pahuMca jAtI hai| isase Age calakara zAstrakAra ne zarIra ko naukA kI upamA dI hai| jaise-'zarIra naukA hai, AtmA nAvika hai saMsAra eka mahAsAgara hai, jise maharSigaNa apane . zramaNatva kI sAdhanA se pAra karake mukti pA lete haiN|"5 zramaNa kA antarAcAra eka zramaNa kI pahacAna kyA gRhastha kA veza chor3akara zramaNa kA veza pahana lenA hai / mukha para paTTI, rajoharaNa, evaM kASTa pAtra rakhanA, mikSAcaryA se udarapUrti evaM kezoM kA luMcana karanA ye sabhI zramaNa ke bAhyAcAra haiM / ekamAtra bAhyalakSaNa se hI koI zramaNa nahIM kahalA sakatA, isIlie bhagavAna mahAvIra svAmI ne kahA "sira kA muMDana karane se koI zramaNa nahIM ho sakatA, oMkAra japa se brAhmaNa, araNyavAsa se muni evaM vatkala cIra pahanane se koI tApasa nahIM ho sakatA / apitu samatA se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, mauna se muni evaM tapa se hI tApasa kahalAtA hai| isIlie kisI anubhavI ne kahA hai-"bAnA badale sau-sau bAra badale bAna to ber3A pAra" tAtparya yaha hai ki bAna arthAt Adata, abhyAsa evaM saMskAroM meM parivartana honA cAhiye / ThANAMga sUtra meM zramaNa ke lie dasa prakAra kA muMDana batalAyA hai| vaha hai zrotra ndriya, cakSu, ghrANa, rasanA evaM sparzendriya ke viSayoM para rAgadveSa kA nigraha karanA evaM krodha, mAna, mAyA tathA lobha para vijaya karanA, ina nau prakAra ke Antarika kusaMskAroM para pahale vijaya karane para dasavAM sira ke bAloM kA muMDana karanA sArthaka hotA hai| zramaNa dharma kI dasa vizeSatAe~ zramaNa ke lakSaNoM ko zramaNa dharma kahA jAtA hai| zramaNa ke pramukha dasa dharma isa prakAra haiM-1, kSamAzatrumitra para samabhAva, 2. mukti-nirloma vRtti, 3. Arjava-saralatA, mana, vacana, kAya yoga kI ekarUpatA, 4. mArdava -mRdulatA nirabhimAnatA, 5. lAghava-parigraha evaM mamatva moharahita, 6. satya, 7. saMyama, 8. tapa-dvAdazavidha bAhyabhyAntara tapa, 6. tyAga, 10. brahmacarya / zramaNa, anagAra ke sattAIsa mUla guNa zramaNa sAdhanA ke sahasroM guNa hote haiM kintu unameM kucha pramukha guNoM kA varNana karane se unameM sabhI guNoM kA samAveza ho jAtA hai| zramaNAcAra ke niyamoM ko lekara jaina vAGmaya meM apAra sAmagrI yatra-tatra-sarvatra bikharI par3I hai, yadi unhe samyak prakAra se vyavasthita kiyA jAya to 'zramaNAcAra' ke eka hI viSaya para bahuta bar3I pustaka taiyAra ho sakatI hai / kintu isa choTe se nibandha meM bhI yathAzakti 'gAgara meM sAgara' bharane kI ukti caritArtha ho sakatI hai / samavAyAMga sUtra meM anagAra ke 27 guNa haiM ve isa prakAra haiM . "prANAtipAta viramaNa" aise hI sarvathA prakAra se mRSAvAda kA tyAga, adattAdAna tyAga, maithuna tyAga, parigraha tyAga, zrotra ndriyanigraha Adi 5vIM sparzanendriya nigraha, krodhaviveka, mAnaviveka, mAyA-viveka, lobha viveka, mAvasatya, karaNasatya, yogasatya, kSamA, vairAgya, mana samAdhAraNatA, vacana samAdhAraNatA, kAya samAdhAraNapA, jJAna-saMpannatA, darzanasaMpannatA, caritra-saMpannatA, vedanA sahana evaM mRtyu sahiSNutA / ina 27 guNoM ko zramaNa ke mUlaguNa kahate haiM / prAyaH jaina samAja kI sabhI sampradAyoM evaM zAkhAoM ko zramaNa ke ye 27 mUlaguNa mAnya haiM unameM mUrtipUjaka, sthAnakavAsI, teraha pantha, sabhI sampradAyeM sammata haiM, kintu digambara jaina zAkhA - - . For Private Personal use only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNAcAra : eka anuzIlana | 363 zramaNa ke 28 mUlaguNa mAnatI hai| brahmacarya, aparigraha ye 5 mahAvrata evaM unake niyamoM meM kucha bhinnatA hai / vaha isa prakAra hai-ahiMsA, satya, acaurya, pA~ca indriyoM kA nigraha, paMca samiti, 6 Avazyaka, snAna tyAga, zayanabhUmi kA zodhana, vastratyAga, kezalaMcana, eka bAra bhojana, dantadhAvana tyAga, khar3e-khar3e mojana karanA / ina guNoM meM 5 mahAvrata evaM 5 indriya nigraha haiM / dasa guNa zvetAmbaroM se milate haiN| zeSa 18 guNa bAhyAcAra se sambandhita haiM / satraha prakAra kA niyama jaina zramaNa 17 prakAra se saMyama sAdhatA hai, vaha isa prakAra hai-- pRthvIkAya saMyama, apakAya saMyama, tejasa (agni) kAya saMyama, vAyukAya saMyama, vanaspatikAya saMyama, beindriya saMyama, trIndriya saMyama, caturindriya saMyama, paMcendriya saMyama, ajIvakAya saMyama, prekSA saMyama sote, baiThate samaya, vastrAdi upakaraNa lete rakhate hue acchI taraha se dekhanA, upekSA saMyama - sAMsArika kAryoM kI upekSA apahRtya saMyama - zramaNa-dharma kA adhyayana karanA va karAnA tathA AhAra, zarIra, upAdhi, malamUtrAdi pariSThApana karate hue jIvarakSA karanA / pramArjanA saMyama - jina vastra, pAtra, makAna, kA upayoga karate haiM unheM pramArjanI, gucchaka vizeSa se pUjanA / mana saMyama-mana saMkleza kaSAyarahita prasanna rakhanA / vacana saMyama - hiMsAkArI asatya, mizra, siddhAnta viruddha vacana na bolanA, kAya saMyama - sone, baiThane, khAne, pIne, calane Adi zArIrika kriyA ke samaya jIvarakSA kA viveka rakhanA / zarIra yadi sUkSa dRSTi se dekhA jAya to saMyama eka hI prakAra kA hai aura vaha hai asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti // 10 asaMyama kyA hai ? isakI vyAkhyA atyanta vistRta hai / sUtrakAra kahate haiM ki- rAga va dveSa janita vRtti hI asaMyama hai / isase asaMyama ke do bheda hue, una para vijaya karanA saMyama hai| isa taraha eka se lagAkara tetIsa bola taka asaMyama se saMyama kI vyAkhyA kI gaI hai-jaise tIna daNDa haiM- mana, vacana, kAyA / tIna zalya haiM--mAyA zalya, nidAna zalya, mithyAdarzana zalya / tIna upasarga haiM-deva, manuSya, tiryaMca kRta / aise cAra kaSAya, cAra saMjJA, cAra dhyAna meM se do dhyAna heya haiM / 5 indriyAM 5 samiti, 5 kriyA, lezyASaTaka, kAyASaTaka, saptabhaya, saptapratimA, aSTa madasthAna, brahmacarya rakSA kI vADeM, isa yatidharma, ekadaza upAsaka pratimA, dvAdaza bhikSupratimA, trayodaza kriyAsthAna, caturdaza bhUtagrAma, paMcadaza paramAdhArmika, SoDaSa gAthA, saptadaza asaMyama, unnIsa jJAta adhyAya, bIsa asamAdhi sthAna, ikkIsa sabala doSa, 22 parISaha, 23 sUtrakRta, 24 devakRta, 25 bhAvanA, 26 dazAzruta skandha, 27 anagAraguNa, 28 AcArakalpa, 26 pApasUtra, 30 mahAmoha, 31 siddhAtizaya, 32 yoga saMgraha 33 AzAtanA / isa prakAra anekoM Antarika vikRtiyA~ haiM, una para vijaya karake AtmA ko pUrNa samAdhistha, prasanna evaM svasthAvasthA meM le jAne kA puruSArtha karane vAlA zramaNa pada se alaMkRta ho sakatA hai / zramaNattva eka mahauSadhI hai jo AtmA kI aneka Antarika vyAdhiyoM kA upazamana karake AtmA ko svastha va prasanna banA detI hai / zramaNatva kA adhikArI zramaNa sAdhanA ke kendra meM praviSTa hone vAle caahiye| jo jIva evaM ajIva kA svarUpa nahIM jAnatA hai ajIva kA jJAtA hai vahI saMyama kA saccA adhikArI hai| rakSA rUpa saMyama meM sthita raha sakatA hai / ko sarvaprathama samyakjJAna evaM samyakdarzana se sampanna honA vaha saMyama kA adhikArI kaise ho sakatA hai| jo jIva aura jIvAdi tattvoM kA samyakjJAna hone para hI jIvoM kI dayA 1 dazavaikAlika sUtra'' meM saMyama kA krama jJAna se Arambha karake zramaNatva ke sAdhya siddhattva paryanta pahu~cAyA gayA hai / yathA - " jo jIvAjIva kA jJAtA hai vaha jIvoM kI rakSA va dayArUpa saMyama kA jJAtA hai| jo saMyama ko jAnatA hai vaha jIvoM kI bahuvidha durgati sadgati ko jAnegA jo jIvoM kI gati kA jJAtA hai vaha puSya pApa bhI jAnegA, kyoMki pApa se jIva kI durgati va puNya se sugati hotI hai| jo puNya-pApa kA jJAtA hai to bandha-mokSa bhI samajhegA aura baMdha-mokSa samajhane para deva, manuSya sambandhI bhogoM se nirveda arthAt anAsakti yA vairAgya bhAva karegA aura jaba virakta sAdhaka bAhara-bhItara ke saMyogoM se virakta hogA taba saMyoga se muktAtmA muMDita hokara utkRSTa saMvara-AtmaramaNa ko sparza karegA / saMvara hone para abodha-ajJAna kRta kalmaSa karmaraja ko dUra karatA hai / jo ajJAnakRta kaluSita karmaraja ko dUra kara detA hai| Wine 000000000000 4000DOFCED 2 000000000000 S.BA.st/www.jalinelibrary.org Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ANUL vA TTITITION vaha sampUrNa jJAna, darzana kA adhikArI hotA hai / jaba sampUrNa jJAnadarzana prApta hotA hai taba usa jJAna ke mahAprakAza meM akhila loka evaM aloka ke svarUpa ko jAnatA hai / jaba akhila lokAloka ke svarUpa ko jAnatA hai taba vaha rAga-dveSa kA vijetA vItarAga evaM jina ho jAtA hai tathA kevalI kahalAtA hai / jaba jina kevalI hotA hai taba mana, vacana, kAyA ke yogoM kA nirudhana karake zaila-parvatavata sthiratA ko prApta kara zailezI avasthA ko pAtA hai| jaba zailezI avasthA pAtA hai taba nIraja, niraMjana hokara siddhi ko pAtA hai aura jaba siddhi arthAt yoga meM saphalatA milatI hai taba loka arthAt vizva ke mastaka samAna loka ke atyucca sthAna para sthita hokara zAzvata siddha ho jAtA hai|" tAtparya yaha hai ki zramaNatva kA jo sAdhya siddhAvasthA prApta hotI hai, usakI sarvaprathama zreNI evaM mUla bhUmikA jJAna evaM darzana hai| jaina vAGmaya ke saMkSipta sUtrakAra AcArya zrI umAsvAti ne bhI apane tattvArtha sUtra ke prathama sUtra meM yahI siddhAnta rakhA hai ki "samyaka darzana jJAnapUrvaka cAritra hI mukti kA sAdhana hai|"12 vaise hI unhoMne vairAgyotpatti kA kAraNa bhI jJAna ko hI mAnA hai, jaba vizva evaM deha kI anityatA ke . svabhAva kA jJAna hotA hai taba saMvega evaM vairAgya kI utpatti sahaja hI hotI hai / 13 jJAna ko nizcaya, vizvAsa evaM zraddhA ko darzana kahate haiM / darzana ke binA jJAna mithyAjJAna arthAt ajJAna mAnA jAtA hai ataH zraddhApUrvaka jJAna hI samyak jJAna hai / darzana ke binA jJAna kI utpatti nahIM hotI aura jJAna ke binA cAritra nahIM tathA cAritra ke abhAva meM mukti nahIM hotii| isIlie sAdhaka ke hRdaya meM yaha loka hai, yaha aloka hai, jIva hai, ajIva hai puNya hai, pApa hai, bandhana hai, mokSa hai, loka hai, paraloka hai-isa prakAra jinokta siddhAnta para sudRr3ha vizvAsa ho tabhI vaha zramaNatva kA saccA adhikArI ho sakatA hai / ye pramukha guNa haiM, isake atirikta zramaNa dharma svIkAra karane vAle AtmA ke anya bAhya vizeSatAe~ bhI dekhI jAtI haiM / ve nimna haiM--1. Arya dezotpanna-isameM vizeSa yogyatA hone para anArya dezavAsI evaM nimna kulotpanna bhI kabhI-kabhI dIkSA ke pAtra mAne jA sakate haiM, 2, zuddhajAti kulAnvita, 3. kSINaprAya a-zubha karma, 4. vizuddha dhI, 5. vijJAta saMsAra, 6. virakta, 7. mandakaSAya bhAk, 8. alpahAsyAdi, akautuhalI 6. kRtajJa, 10. vinIta, 11. rAjasammata, 12. adrohI, 13. sundarAMga bhUta-paMcendriya pUrNa hoM, koI bhI aMga bhaMga na ho, 14. zraddhAvAna, 15. sthira--svIkRta vratoM ko yAvajjIva nivAhe, 16. samupasammanna-pUrNa icchA se apanA pUrA jIvana saMyama meM bitAne AyA ho| isa prakAra aneka antara bAhya sadguNoM se alaMkRta vyakti zramaNadharma pAlane, usameM praveza karane kA yogya pAtra mAnA jAtA hai / zramaNa ke bAhyAcAra zramaNa kA antarAcAra ke sAtha-sAtha bAhyAcAra bhI atyanta vizuddha hotA hai kyoMki donoM kA kAraNa kArya sambandha hai / jahA~-jahA~ kAraNa hotA hai vahA~-vahA~ kArya bhI avazya hotA hai| kAraNa bIjavat hai to kArya aMkuravata hai| nimitta aura upAdAna, nizcaya aura vyavahAra ye donoM sadaiva sAtha hone para hI kArya kI siddhi hotI hai| kabhI-kabhI vyavahAra zuddhi hone para nizcaya nahIM bhI hotA hai kintu nizcaya zuddha hone para vyavahAra avazya hI zuddha hotA hai| kAla, svabhAva, niyati, bhAgya evaM puruSArtha ina pA~ca samavAyoM ke milane para hI sAdhya kI siddhi hotI hai| koI yaha na soce ki zramaNa ko antarAcAra se hI siddhi prApta ho sakatI hai ata: bAhyAcAra nirarthaka hai, kintu aisA nahIM hai / zramaNa ke liye jitanA antarAcAra, Antarika sadguNa Avazyaka hai utanA hI bAhyAcAra bhI atyAvazyaka hai / dazavakAlika sUtra meM sAdhaka ne jIvana ke bAhyAcAra ke sambandha meM bahuta hI mahattvapUrNa prazna kiyA hai, vaha hai" kaise cale, kaise khar3e rahe, kaise baiThe, kaise soye, kaise bhojana kare, kaise bole, jisase pApa karmoM kA bandhana na ho ?15 ina praznoM kA samAdhAna bhI sUtrakAra ne bahuta sundara diyA hai, vaha hai--yatanA arthAt jIvoM kI rakSA karate hue calane, khar3e rahane, baiThane, sone, bhojana karane evaM bhASaNa karane meM pApakarma kA bandhana nahIM hotA aura na usakA kaTuphala hI hotA hai| yaha bAhyAcAra daihika kArya hai| zramaNa ke bAhya upakaraNoM ke sAdhana zramaNa apane sampUrNa antara aura bAhya saMyoga-janya padArthoM kA parityAga karake sAdhanA ke lie nikala par3atA hai| phira bhI usake sAtha zarIra to rahatA hI hai| yaha nahIM ho sakatA ki Ayu kA anta vaha svayaM hI anucita sAdhanoM se kara le / yaha to AtmahatyA hogI, kintu sAdhanA nahIM / ataH saMyama ke sAtha-sAtha vaha deha kA saMrakSaNa bhI PER HEDAAR HU8. 10 , Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNAcAra : eka anuzIlana | 365 000000000000 000000000000 pUmA .....2 MEANIN karatA hai / deha rakSA ke lie bhojana bhI Avazyaka hai| vastra, pAtra evaM makAna bhI Avazyaka hai| unheM yadi vaha svayaM upAjita karatA hai to hiMsAdi aneka pApa hoMge / ata: vaha eka mAtra nirdoSa bhikSAvRtti se jIvana nirvAha karatA hai / uttarAdhyayana sUtra meM batAyA gayA hai "jo saMyoga se mukta hai vaha anagAra hai17 aura jo anagAra sAdhaka hai vaha bhikSu hai|" sAdhaka kA bhikSAvRtti se nirvAha karanA atyAvazyaka hai| sAdhaka nau prakAra ke bAhya saMyoga-parigraha evaM caudaha prakAra ke Abhyantara saMyoga se mukta hotA hai| bAhya nimna haiM : 1. kSetra, (khulI dharatI), 2. vastu (makAna, bhavana), 3. hiraNya, 4. suvarNa, 5. dhana mudrAdi, 6. dhAnya, 7. dAsI, 8. dAsa, 6. kupya-vastrapAtrAdi / Abhyantara parigraha, 14. nimna hai-1. mithyAtva, 3. veda, 5. hAsya, 6. rati, 7. arati, 8. zoka, 6. bhaya, 10. jugupsA, 11. krodha, 12. mAna, 13. mAyA, 14. lobha / inase mukta ho vaha nirgrantha hotA hai| saba kucha tyAgane para bhI zramaNa ko apanI deha rakSA ke lie cAra vastue~ Avazyaka hotI haiM vaha haiM-1. piMDa-annajala auSadhI Adi, 2. zaiyA-sthAna, makAna, nivAsArtha, 3. vastra, 4. pAtra?18 pAtra vidhi, vastra vidhi, sthAna evaM AhAra vidhi zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne jaba sarvasaMga parityAga kara zramaNa sAdhanA Arambha kI taba unhoMne koI bhI pAtra annajala grahaNa karane ke liye nahIM rkhaa| sAr3he bAhara varSa taka ve ekAkI rahe taba taka ve karapAtra bhojI the| yaha eka aitihAsika khoja kA viSaya hai ki unhoMne deha-vizuddhi ke liye bhI koI eka bhI kASTa pAtra, tumbA athavA kamaNDalu rakhA thA yA nhiiN| hAM, jalapAna yA dugdhapAna to karapAtra meM bhI kiyA jA sakatA hai / kahate haiM ki tIrthaMkaroM ke pANipAtra kara saMpuTa nizchidra hote haiM, unase jala athavA kisI tarala padArtha kI eka bUda bhI nIce nahIM giratI yaha ho sakatA hai asambhava nahIM / bhagavAna mahAvIra sAr3he bAraha varSa taka do dina se lekara arghamAha, mAha, do mAha evaM cAra mAsa evaM chaH mahIne taka kI lambI tapazcaryAe~ karate rahe / sAr3he bAraha varSa meM unhoMne 346 dina hI bhojana kiyA thA, phira bhI itane dina bhI deha vizuddhi ke liye jala grahaNa karane ko pAtra kI AvazyakatA huI hogI / bahuta sambhava hai ki AvazyakatA hone para unhoMne mRNmayapAtra grahaNa kiyA ho aura phira tyAga diyA ho / kucha bhI ho kintu ve kisI eka bhI pAtra ko sadaiva sAtha hAtha meM lekara nahIM ghUmate the, yaha eka tathya hai / kalpasUtra ke anusAra bhagavAna mahAvIra svAmI ne zramaNa-sAdhanA ke prathama cAturmAsa meM pA~ca pratijJAe~ grahaNa kI thIM, unameM eka pratijJA thI pANipAtra meM bhojana karanA kintu gRhastha ke pAtra meM bhojana nahIM karanA / ve pA~ca pratijJAe~ nimnaH thIM-1. aprItikara sthAna meM nivAsa na karanA, 2. pUrNa jJAna binA upadeza na karanA, pA~ca kAraNa tyAga kara sadaiva mauna rahanA, 3. gRhastha pAtra meM bhojana na kara pANipAtra meM bhojana karanA 4. ekAkI rahanA, 5. gRhastha kA vinaya na krnaa| "isakA tAtparya yaha hai ki zramaNa dharma ke mahAn vyAkhyAtA evaM zramaNatva ke sarvotkRSTa pratinidhi kI jIvanacaryA jaba dekhate haiM to ve vastra, pAtra evaM sthAna vizeSa ke parigraha se bhI sarvathA mukta the / zvetAmbara matAnusAra dIkSA ke samaya devarAja una para eka devadUSya vastra kaMdhoM para rakhate haiM kintu unhoMne usakI apekSA na kI aura use sa~bhAlA bhI nahIM ata: teraha mAsa pazcAt vaha vastra sahaja rUpa se dUra ho gayA aura ve nivarsana ho gaye / ise jinakalpa mAnA gayA hai| ise eka alaukika camatkAra ke rUpa meM bhI svIkRta kiyA gayA hai| kahate haiM ki tIrthaMkaroM kI divya dehayaSTi nirvasana hote hue bhI eka savastra kI taraha evaM zobhAyukta dRSTigata hotI thii| zvetAmbara evaM digambara AhAra evaM sthAna grahaNa karane ina do bAtoM meM ekamata haiM, kintu pAtra grahaNa evaM vastra grahaNa meM virodha hai / niSpakSabhAva se hameM inakI khaNDana-maNDana yA vidhi-niSedha kI gambhIra carcA meM nahIM utaranA hai| kyoMki ina bAhya gaharAiyoM meM jAne para bhI koI alaukika, alabhya Atmatattva yA vItarAga bhAva to prApta hone kA hai hI nahIM apitu rAgadveSa kI vRddhi se saMsAra vRddhi hI saMmavita hai / isI siddhAnta ko lakSya meM rakhakara AcArya zrI amitagati ne bahuta hI sundara zloka racA hai / vaha nimna hai __ "nAzAmbaratve na sitAmbaratve na tatvavAde na ca tarkavAde / na pakSasevA zrayaNena muktiH, kaSAyamuktiH kila muktireva / " niSpakSa bhAva se vItarAga dRSTi se dekhane para vAstavika satya yaha sAmane AtA hai ki-zramaNa sAdhakoM kI do se MASALAVale .. . B Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana prantha 000000000000 000000000000 zreNiyA~ thIM, unake nAma haiM-jinakalpI aura sthvirklpii| inakA pramukha tAtparya hai AtmasevI aura smaajsevii| jinakalpI zramaNa kevala apanA hI AtmoddhAra karate haiM, bahuta lambItapasyA karake vanoM meM nivAsa karate haiM tathA yadA-kadA bhikSAgrahaNa karane bastI meM Ate haiM aura bhikSA hote hI phira ekAntavAsa karate haiM / ve cAhe vastra pAtra nahIM rakheM taba bhI cala sakatA hai| kintu sthavirakalpI sva-para ubhaya-AtmoddhAraka hote hai| ataH ve grAma, nagara ke madhya yA eka kinAre Thaharate haiM, samAja ke sahasroM strI-puruSoM ke madhya dharmopadeza karate haiN| ata: unakA sImita-maryAdita vastra, pAtra rakhanA zAstra sammata hai| bhagavAna mahAvIra jaba sarvajJa sarvadarzI evaM pUrNajJAnI hokara dharmopadeSTA ke rUpa meM samAja ke sammukha Aye aura eka vyavasthita saMgha kI saMracanA huI to zramaNAvAra ke aneka niyama-upaniyamoM kA prazikSaNa hone lagA / ataH bhagavAna mahAvIra ekAkI avasthA meM pANipAtra bhojI rahe kintu unake ziSya gaNadhara gautama Adi caudaha sahasra ziSyoM ke liye kASTha ke tIna pAtra evaM pahanane ke liye tIna vastroM kA vidhAna kiyaa| bhojana bhI eka zramaNa kisI eka ghara meM na karake thor3I-thor3I bhikSA bahuta gharoM se lAkara madhukarI evaM sAmudAyika gocarI karake AcArya ke samIpa Akara / ekAnta meM AhAra karane lage / zramaNa saMgha meM koI zramaNa vRddha ho, bImAra ho navadIkSita ho, bAla ho to unakI vaiyAvRtya karane ke liye pAtra meM bhojana lAkara unheM denA hotA hai, ataH zramaNasaMghIya vyavasthA meM tIna pAtroM kA vidhAna hai| eka pAtra jalapAna ke liye, dvitIya AhArAdi grahaNArtha aura tRtIya deha zuddhi ke liye / digambara zramaNa bhI deha zuddhi ke liye eka pAtra kamaNDala rakhate hI haiN| ThANAMga sUtra meM tIna prakAra ke pAtroM kA kalpa-vidhAna hai ve haiM-1. tumbe kA pAtra, 2. kASTha kA pAtra evaM 3. miTTI kA pAtra / isI prakAra tIna kAraNoM se zramaNa vastra dhAraNa kara sakate haiM, ve haiM-lajjA nivAraNa karane ke liye, janatA kI ghRNA (dugu'chA) dUra karane ke liye aura zIta, tApAdi pariSaha asahya hone para / jaise muni svarNa, rajata, loha, tAmra, pItala Adi dhAtu ke pAtra nahIM rakhate haiM vaise hI vastra bhI bahumUlya evaM raga-biraMge nahIM rakha sakate, kyoMki unheM apanI deha para vastrAlaMkAra nahIM sajAnA hai| ThANAMga sUtra meM zramaNa ke liye tIna prakAra ke vastra kA kalpa batAyA hai, ve haiM 1. Unake, 2. kapAsa ke, 3. saNa ke| vastra kI maryAdA meM zramaNa ke liye 72 hAtha evaM zramaNI ko 66 hAtha se adhika vastra nahIM rakhane kA vidhAna hai| ThANAMga sUtra meM zramaNo ke liye cAra caddareM rakhane kA niyama batAyA gayA hai| unameM eka cAdara do hAtha kI do cAdara tIna-tIna hAtha kI evaM cauthI cAdara cAra hAtha kI lambIcaur3I hotI hai| prathama caddara sthAnaka meM rahate samaya, do cAdareM gocarI evaM bAhara bhUmi meM tathA cauthI cAdara samavazaraNa arthAt strI-puruSoM kI dharma sabhA meM dharmopadeza karate hue kAma meM AtI hai| __ dazavakAlika sUtra tathA anyatra bhI zramaNa ke kucha upakaraNoM kA varNana milatA hai tathA jo zramaNopAsaka gRhastha hote haiM ve muni ko caudaha prakAra kA nirdoSa dAna dete haiM vaha isa prakAra hai-1. asana, 2. pAna, 3. khAdima, 4. khAdima, 5. vastra, 6. pratigraha (kASTa pAtrAdi), 7. kaMbala, 8. pAdapoMchana, 6. pITha, 6. baiThane kA bAjoTa, 10. phalakasone kA pATa / 11. zaiyyA-makAna, 12. saMthArA-tRNa ghAsa Adi sone ke liye 13. rajoharaNa-UnakA gucchaka jIvarakSAhita, 14. auSadha bheSaja Adi / AcArAMga sUtra 1-6-3 TIkA tathA vRhadkalpabhASya gAthA 3662 meM batAyA hai ki tIrthakara ko chor3akara mukhavastrikA aura rajoharaNa, colapaTaka to pratyeka sAdhu-sAdhvI ko rakhanA atyAvazyaka hai kyoMki ye zramaNa kI pahacAna ke cinha vizeSa haiM tathA jIvarakSA saMyama ke liye pramukha upakaraNa hai| aneka sUtroM kI sAkSI meM muniyoM ke kucha pramukha upakaraNa nimnalikhita haiM 1. mukhavastrikA-bIsa aMgula lambA, solaha aMgula caur3A, ATha paTa kA vastra vizeSa jo sUtra kAnoM meM lekara mukha para bA~dhate haiM / 2. rajoharaNa-UnakA gucchaka vastrAvRtta daNDa meM lagA kara cIMTI Adi nanhe jIvoM kI rakSA kA sAdhana / 3. pAtra-AhAra pAnI lAne tathA dehazuddhi ke liye tIna kASTa pAtra / 4. colapaTaka-kamara se nIce ardhAga Dhakane kA vastra / 5. vastra-72 hAtha maryAdita zveta vastra / 6. kambala-zIta rakSArtha / 7. Asana-baiThane ke liye / 8. pAda-poMchana-vastra khaNDa, 6. zayayA-Thaharane kA makAna, 10. saMthArA-bichAne kA parAla, ghAsa Adi, 11. pITha-baiThane kI cokI, 12. phalaka-sone kA pATa, 13. pAtrabaMdha-pAtra bA~dhane kA vastra, 14. pAtra sthApanavastra khaNDa, 15. pAMca kesarikA-pramArjanI, 16. paTala-pA~ca Dhakane kA vastra, 17. rajastrANa-vastra pAtra lapeTane kA, 000 RRON Tu Tu Tu Tu Shu Yi Yuan Jain Education Inte TORRESPESHARIRama Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNAcAra : eka anuzIlana | 367 000000000000 000000000000 18. daNDa-daNDA vRddhoM kA sahArA, 16. mAtraka-ladhu nIti-paraThane kA pAtra vizeSa, 20. uDaka-uccAraprasravaNa paraThane kA pAtra / ___ inameM se kucha upakaraNa sadaiva sAtha rakhane yogya sthAyI aura kucha asthAyI AvazyakatAnusAra lekara phira dene yogya haiN| jaina zramaNoM kI bhikSA vidhi vizva itihAsa meM DhUMr3hane para bhI jaina zramaNa jaisI nirdoSa ahiMsAtmaka bhikSA vidhi kisI bhI dharma guru kI nahIM mila sakatI hai / jaina zramaNa kI bhikSAcaryA mAtra bhikSA hI na hokara eka viziSTha tapazcaryA hai / jaina bhikSAcarI ko madhukarI evaM gocarI bhI kahate haiN| jisakA tAtparya hai ki jisa gRhastha se bhikSA le use kaSTa nahIM apitu Ananda hotA hai / gRhastha zramaNa ke lie bhojana nahIM banAtA kintu apane liye bane huye bhojana se thor3A-sA aMza vaha zramaNa ko pradAna karatA hai / bhikSAcarI ke liye zramaNoM ke lie sahasroM niyama-upaniyama haiM / bhikSAcarI ke lie eka pRthaka samiti kA vidhAna hai, usakA nAma hai eSaNA samiti / pA~ca samiti meM eSaNA samiti atyanta vistRta hai / isameM solaha udgama ke evaM solaha utpAda ke evaM dasa eSaNA ke isa taraha 42 doSa TAla kara AhAra pAnI liyA jAtA hai aura 47 doSa TAla kara AhAra ko bhogA jAtA hai / chaha kAraNoM se AhAra karate haiM / ve haiM-1. kSudhA vedanA sahana na hone para, 2. vaiyAvRtya ke liye, 3. iyazodhanAtha arthAt calate samaya jIvarakSA karane ke liye netrarakSA Avazyaka hai, 4. saMyama pAlane ke lie, 5. prANa rakSA ke lie evaM jIvana rakSArtha aura 6. dharma cintanArtha / isI taraha chaH kAraNa upasthita hoM to AhAra tyAga karate haiM--1. rogAdi bar3hane para, 2. saMyama tyAga kA upasarga hone para, 3. brahmacarya kI rakSA ke lie, 4. prANiyoM kI rakSAnimitta, 5. tapasyA ke lie evaM 6. zarIra tyAga ke avasara para AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki AhAra kA grahaNa bhI saMyama kI rakSA evaM vRddhi ke lie hai aura AhAra kA tyAga bhI saMyama rakSA ke uddezya se kiyA jAtA hai| zramaNoM kI dinarAtri kI caryA-nityAcaraNa zramaNa kA uddezya hai siddhatva aura usakA sAdhana hai svAdhyAya aura dhyAna / zramaNa svAdhyAya aura dhyAna ke dvArA siddhapada ko pA sakatA hai / ata: vaha dina ke prathama prahara meM svAdhyAya karatA hai| dUsare prahara meM dhyAna karatA hai, tRtIya prahara meM bhikSAcaryA karatA hai aura caturtha prahara meM puna: svAdhyAya karatA hai / svAdhyAya aura dhyAna yahI zramaNa ke do pramukha kArya haiN| bhikSAcarI evaM AhAragrahaNa karane kA uddezya bhI svAdhyAya evaM dhyAna hai| svAdhyAya ke dvArA vaha jIvAdi tattvoM kA jJAna karatA hai aura dhyAna ke dvArA jIva svabhAva dazA meM sthira rahanA sIkhatA hai| AcArya umAsvAti kI vyAkhyA se "citta kI samasta bAhyavRttiyoM kI cintA kA nirudhana karake AtmA meM ekAgra hokara sthira ho jAnA dhyAna hai| AtmA meM lInatA, AtmA meM ekarUpatA hone para AtmA nirvikalpa dhyAna taka pahu~catA hai / adhyAtma yogI santa zrI AnandadhanajI ne dhyAna ke viSaya meM bahuta hI sundara vyAkhyA kI hai, vaha yaha hai sAre saMsArI jIva indriyAdi bAhya viSayoM meM ramate haiM kintu munigaNa eka mAtra apanI AtmA meM ramate haiM aura jo AtmA meM ramate haiM ve niSkAmI hote haiN| zramaNa gaNa ArtadhyAna aura raudra dhyAna ko tyAjya samajhate haiM aura dharmadhyAna, zukla dhyAna ko dhyeya samajhate haiM / jainAgamoM meM dharma dhyAna aura zukla dhyAna kI bahuta vistRta vyAkhyAe~ haiM / jo zramaNa dharma dhyAna, zukla dhyAna kA nirantara abhyAsa karate haiM unheM divya AtmajJAna arthAt kramazaH avadhi, manaparyava evaM kevala jJAna kI prApti ho jAtI hai| jaba taka sAdhya siddha na ho taba taka dhyAna kI sAdhanA nirantara calatI rahatI hai| jaise eka tairAka jaba taka tiranA pUrA na Aye taba taka abhyAsa karatA hI rahatA hai| vaise citrakalA kI saphalatA ke lie citrakAra, vijJAna ke lie vaijJAnika, bhASA jJAna ke liye bhASA kA vidyArthI cikitsA ke lie vaidya, ityAdi nirantara zrama karate haiM, vaise hI zramaNa moha para vijaya karane ke lie nirantara dhyAna sAdhanA karatA hI rahatA hai / tabhI saphalatA kI saMbhAvanA rahatI hai| zramaNa kI rAtricaryA meM bhI svAdhyAya aura dhyAna pramukha kArya haiM / jaise-rAtri ke prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya prahara meM dhyAna, tRtIya prahara meM nidrA aura caturtha prahara meM punaH svAdhyAya karate haiN| nidrA lenA zramaNa kA uddezya nahIM hai kintu dhyAna kI nirvighnatA ke lie vaha vizrAma karatA hai / jaba dhyAtA, dhyAna UIDAI / LINE ( / / MOSTMAITH PMILIYA - www.jainelibrarhoid Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 aura dhyeya tInoM eka rUpa ho jAte haiM, taba saphalatA prApta hotI hai| kintu jaba kisI rugNa, tapasvI, vRddha Adi zramaNa kI sevA kA avasara hotA hai to zramaNa paropakAra ke lie apanI svAdhyAya evaM dhyAna kI sAdhanA chor3akara bhI vaiyAvRtya meM laga jAtA hai / kyoMki isa kArya ke dvArA baha sva-para ubhaya kA AtmoddhAra karatA hai| isase svayaM usakA hI dhyAna sthira nahIM hotA apitu dUsare kA bhI dhyAna sthira karane meM sahAyaka siddha hotA hai| zramaNoM kI zreNiyAM jaise vidyAlaya meM praviSTa sabhI vidyArthI eka-samAna zreNI meM nahIM hote, vaise hI zramaNa sAdhanA ke kendra meM praviSTa sabhI zramaNa eka samAna zreNI meM nahIM hote| yadyapi bAhya veza binyAsa, vastra pAtrAdi upakaraNa meM vizeSa vibhinnatA nahIM hotI kintu antara ke caritra meM antara hotA hai| bhagavatI sUtra ke 25veM zataka, chaThe uddezaka meM chaH prakAra ke nirgrantha kI zreNiyA~, prajJapta kI gaI haiM, ve haiMpulAka, bakuza, pratisevanA, kaSAya-kuzIla, nirgrantha evaM snAtaka / inameM prathama cAvala kI zAli samAna jisameM zuddhi kama azuddhi adhika, dvitIya kheta se kaTI zAlivat zuddhi azuddhi samAna, tRtIya khalihAna meM uphanI zAlivat zuddhi adhika azuddhi kama, caturtha chilake sahita zAlivata, paMcama ardha chilake rahita cAvala vat, SaSThama pUrNa zuddha / inameM pulAka, vakuza, pratisevanA meM do cAritra hote haiM--sAmAyika cAritra evaM chedopasthApanIya tathA kaSAyakuzIla meM cAra cAritra hote haiM-sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAra-vizuddhi evaM sUkSmasaMparAya / nirgrantha evaM snAtaka meM eka yathAkhyAta cAritra hotA hai / inameM pulAka, bakuza, pratisevanA meM chaThA, sAtavAM, guNasthAna hotA hai / kaSAya kuzIla meM chaThe se lagA kara dasavAM, gyArahavAM guNasthAna ho sakatA hai evaM nirgrantha meM bArahavA~ guNasthAna hotA hai tathA snAtaka meM terahavAM caudahavAM guNasthAna hotA hai| bhagavatI sUtra meM ArAdhanA ke bheda se bhI zramaNoM kI zreNiyA~ vibhAjita kI gaI haiN| jaise gautama svAmI ne prazna kiyA hai--he prabhu ! ArAdhanA kitane prakAra kI hai ? bhagavAna mahAvIra ne pratyuttara diyA-hai gautama ! ArAdhanA tIna prakAra kI hai vaha hai, 1. jJAnArAdhanA, 2. darzanArAdhanA evaM 3. cAritrArAdhanA / 20 inameM jJAnArAdhanA tIna prakAra kI hai jaghanya, madhyama, utkRSTa / isI prakAra darzanArAdhanA evaM cAritrArAdhanA ke bhI tIna-tIna bheda haiN| jJAna jaghanya aSTa pravacana kA, madhyama ekAdaza aMga kA, utkRSTa caudaha pUrva kA hotA hai| aise hI darzana meM jaghanya sAsvAdana madhyama kSAyopazamika, utkRSTa kSAyika samyaktva hai| cAritra meM jaghanya sAmAyika cAritra, madhyama parihAra vizuddha cAritra evaM utkRSTa yathAkhyAta cAritra / isake pazcAt zrI gautama gaNadhara ne tInoM ArAdhanA kA phala pUchA hai| usake pratyuttara meM bhagavAna ne kahA ki jaghanya ArAdhanA vAle usI bhava meM, tIna bhava meM athavA 15 bhava meM avazya siddhi prApta karate haiN| madhyama ArAdhanA vAle usI bhava meM, do bhava meM evaM tIsare bhava meM siddhi prApta karate haiM aura utkRSTa ArAdhanA vAle sAdhaka usI bhava meM siddha hote haiM athavA dUsare bhava meM to avazya siddhi prApta karate haiN| isa prakAra sAdhanA ke anusAra sAdhakoM ke bheda bhI hote haiM / sabhI sAdhakoM meM sarvotkRSTa siramaura pUrNa nirgrantha arihanta prabhu mAne jAte haiN| yadyapi siddha bhagavAna unase bhI ucca sthiti meM haiM kintu mokSa mArga prakAzaka bhAskaravat sabhI AtmAoM ke paramopakArI hone se arihaMta prabhu kA parameSThI maMtra meM sarvaprathama smaraNa evaM namaskAra kiyA gayA hai| arihaMta prabhu ke lakSaNoM meM cautIsa atizaya, paitIsa vANI ke evaM dvAdazamUla guNa batAye jAte haiN| aise siddha prabhu meM aSTa guNa, AcAryoM ke chattIsa guNa upAdhyAyoM ke paccIsa guNa evaM sarva sAdhujanoM ke sattAIsa mUlaguNa haiM / yadyapi arihantoM se lekara pAMcaveM pada sAdhujana taka ke pAMcoM padoM meM siddhoM ke atirikta zramaNa kA pada to sabhI meM hai kintu unakI zreNI meM AkAza-pAtAla kA antara hai| phira bhI sAdhya sabhI kA eka hai| zramaNa sAdhanA meM duHkha hai athavA sukha : eka prazna zramaNatva kI sAdhanA kA ekamAtra sAdhya hai sukha / sukha bhI kSaNika nahIM apitu zAzvata sukha / usa sukha kI prApti ke lie yadi thor3A-sA duHrA bhI sahanA par3e to vaha nagaNya hai| jaise eka bhayaMkara roga kI upazAnti ke lie vyakti kar3avI se kar3avI auSadhI ha~sate-ha~sate pI jAtA hai / iMjekzanoM kI suiyA~ apane phUloM-sI komala deha meM cubhAtA hai| BOARBAR 09098 ain Educaton Internal Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNAcAra : eka anuzIlana | 366 000000000000 000000000000 bar3e-bar3e Aparezana karAke cIra-phAr3a karavAne se nahIM hicakatA vaise hI ananta saukhya ke lie zramaNa sAdhanA ke samaya Ane vAle kaSToM ko sAdhaka ha~sate-ha~sate saha jAtA hai| zramaNa sAdhakoM ke jIvana meM aneka anukUla evaM pratikUla parISaha Ate haiM / usake patha meM phUla bhI haiM aura zUla bhI kintu vaha phUloM meM lubhAtA nahIM aura zUloM se pIche haTatA nahIM / kSudhA, tRSA, zIta, tapa, Adi bAvIsa parISaha utpanna hote haiN| kintu jyoM-jyoM sAdhaka kI sAdhanA Age bar3hatI hai tyoM-tyoM ye parISaha sahaja rUpa se kama ho jAte haiM aura jo sAdhaka zramaNatva ke sarvocca arihanta pada para pahuMca jAtA hai usake lie ekAdaza parISaha hI zeSa rahate haiM evaM jo siddha pada meM pahu~catA hai usake samUla parISahoM kA nAza ho jAtA hai| zramaNatva grahaNa karate samaya sugrIva nagara ke rAjakumAra mRgAputra ko unakI mAtA ne zramaNatva ke aneka duHkha batAye kintu mRgAputra ne avicala bhAva se uttara diyA ki zramaNa sAdhanA kI apekSA saMsAra meM ananta duHkha bhare par3e haiM, ve duHkha asahya haiN| ve duHkha nimna haiM---janma, jarA, mRtyu, roga ina duHkhoM se jIva kleza pA rahe haiM / ata: isa janmamaraNa ke cakra meM eka kSaNa bhI sukha nahIM mAna sakatA huuN| maiMne ananta bAra zArIrika mAnasika Adi bhayAnaka vedanAe~ narakAdi durgatiyoM meM sahana kI haiM unake sAmane zramaNatva kI sAdhanA ke duHkha to aNu jitane bhI nahIM haiN| jaise eka mRga araNya meM ekAkI nivAsa karatA hai kintu apane ko duHkhI nahIM mAnatA / isI prakAra maiM bhI ekAkI raha kara dharma kI sAdhanA kruuNgaa|" eka bAra zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne apane sabhI ziSyoM ko Amantrita karake eka mahAn siddhAnta btaayaa| unhoMne apane ziSyoM se prazna kiyA ki-'AryoM prANiyoM ko kisakA bhaya hai ? jaba ziSyoM ne bhagavAna se hI isakA prati prazna kiyA to bhagavAna ne kahA-aho AyuSyamAna zramaNo ! sabhI prANI duHkhoM se bhayabhIta hote haiM / ziSyoM ne pUchA--bhagavan, vaha duHkha kisane utpanna kiyA ? bhagavAna ne kahA-vaha duHkha jIvoM ne apane pramAda se, arthAt ajJAna va asaMyama se utpanna kiyA hai aura usa duHkha ko jIva apane apramAda arthAt samyak jJAna evaM samyak kriyA saMyama se dUra kara sakate haiM / zramaNa-sAdhanA meM duHkhAnubhUti hai athavA sukhAnubhUti ? yaha zramaNa kI usakI mAnasika sthiti para nirbhara hai| jo zramaNa zramaNattva meM sukha mAnatA hai usake lie usameM svarga se bhI adhika saukhya kI anubhUti hotI hai aura jo zramaNatva meM parAjita hokara bAhya bandhana se usameM rahatA hai usake lie zramaNatva sAtavIM naraka se bhI adhika duHkhaprada hai| kyoMki paristhiti kI anukUlatA pratikUlatA kabhI-kabhI kartA ke adhIna hotI hai| jo paristhiti ko apane puruSArtha se svecchAnusAra svasthiti banAne meM samartha hotA hai usake lie kahIM duHkha nAma kA tattva hai hI nhiiN| kyoMki sukha-duHkha donoM kA kartA AtmA hI hai / AtmA hI vaitaraNI nadI evaM nandana vana ke duHkha-sukha kA kartA bhoktA haiM / UTLITIALS MOR 1 (ka) "samayAe samaNo hoi," (kha) savvabhUyappa-bhUyassa sammaM bhUyAi pAsao-'dazavai0 a0 4, gA0 6 (ga) Atmavat sarvabhUteSu yaH pazyati sa paNDitaH / 2 lAbhAlAbhe suhe dukkhe, jIvie maraNe tahA / samo nindA pasaMsAsu tahA mANAvamANao ||-utt0 a0 16, gA060 aNissio ihaM loe paraloe ANIssao vAsI candaNa kappo ya, asaNe aNasaNe thaa|-utt0 a0 16, gA0 62 'atattAe parivvae'-sUtra kRtAMga a03, u0 3, gA0 11 4 atattAe saMvaDassa'-sUtra0, a02 "jA u assAviNI nAvA, na sA pArassa gAmiNI / jA nirassAviNI nAvA sA u pArassa gaaminnii|"-- sarIra mAhu nAvitti jIvo vuccai naavio| saMsAro aNNavo vutto jaM taranti mhesinno|"-utt0 23 HAPAN ...--inwjainelibrary.org Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ooooooooo000 * ooooooooo000 1000001 370 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha na muMDieNa samaNo, oMkAreNa na bammaNo na muNI raNNavAseNaM kusacIreNa tAvaso || samayAe samaNo hoi bambhacereNa bambhaNo / moNeNa ya muNI hoi taveNa hoi tAvaso // - uttarAdhyayana dasa muMDA paM0 taM0 - soiMdiya muMDe, cakkhundiya muMDe, ghANindiya muMDe, rasendiya muMDe, phAsindiya muMDe, koha muMDe, mANa muMDe, mAyA muMDe, jAva lobhamuMDe, dasame siramuMDe / " ThANAMga sUtra 10 vAM ThANA' dasavihe samaNadhamme paNNatte taMjahA - khaMti, mutti, ajjave maddave, lAghave, sacce, saMjame, tave, ciyAe, baMbhaceravAse / - sthAnAMga 10 sattAvIsaM aNagAraguNA pannattA taMjahA - pANAivAyAo veramaNa musAvAyAo veramaNaM, adinnAdANAo veramaNaM, mehuNatabha veramaNaM, pariggahAoveramaNaM, soiMdiyaniggahe, cakkhiMdiyaniggahe, ghANindiyaniggahe jibbhiMdiyaniggahe phAsiMdiyaniggahe, koNa vivege, mANa vivege mAyAvivege, lobhavivege, bhAvasacce, karaNa sacce, jogasacce khamA, virAgayA, maNa samAharaNayA, vayasamAharaNayA, kAyasamAharaNayA, NANasaMpaNNayA, daMsaNa saMpaNNayA, caritta saMpaNNayA veyaNa ahiyAsaNayA, mAraNaMtiya ahiyAsaNayA / 6 7 8 6 sattarasavihe saMjame paM0 taM0 puDhavIkAya saMjame, AukAya saMjame, teukAya saMjame, vAukAya saMjame, vaNassaikAya saMjame, indiya saMjame, teindiya saMjame, caurindiya saMjame, paMcidiya saMjame, ajIvakAya saMjame, pehA saMjame, uvehA saMjame, avaTu saMjame, appamajjaNA saMjame, maNa saMjame, vai saMjame, kAya saMjame / -- samavAyAMgaM sUtra 27 10 " asaMjame niryAta va saMjame ya pavattaNaM" / -- uttarA0 sU0 31-2 12 dazakAlika adhyayana 4, gAthA 10 se 24 12 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH - A0 umAsvAti, 13 " jagatkAya svabhAvo va saMvega vairAgyArtham " -- A0 umA0 tattvArtha sUtra 14 nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa viNA na hunti caraNaguNA -- uttarAdhyayana 15 kahaM care, kaha ciTTha, kamAse, kahaM sae / kahaM mu~janto bhAsanto pAvakammaM na baMdhai || 16 jayaM care jayaMciTThe jayamAse jayaM sae jayaM muMjanto mAsaMto pAvakammaM Na bandhai / 17 " saMjogA viSpamukkassa aNagArasa bhikkhuNo / " - uttarA0 1 18 piMDaM, sijjaM ca vatthaM ca cautthaM pAya meva ya / akappiyaM na icchijjA, paDigAhijja kappiyaM / dazave, a0 6, gA0 48 16 ThANAMga sU0 3 ThANA 20 " kaivihA NaM maMte ArAhaNA paNNattA ? goyamA ! tivihA ArAhaNA paNNattA tejahA - nANA rAhaNA daMsaNArAhaNA caritArAhaNA / --bhagavatI sUtra za0 8 uddezaka 10va FAKE pha Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI goTUlAla mAMDota 'nirmala' [rAyapura] M-0--0--0--0-0--0 tapa eka jyoti hai, eka jvAlA hai / prAtmA se saMlagna ? karma kAluSya ko bhasmasAt kara usake tejasa svarUpa ko nikhArane vAle usa agnitatva-tapaHsAdhanA kI vicitra I prakriyAe~ jaina-dharma meM pracalita haiM / tapa ke una vividha svarUpoM kI eka rUpavAhI vyAkhyA yahA~ par3hie : ---------------- 000000000000 000000000000 h-o------------------------------------ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa [eka saMkalana] AC pani E BALTATUS nava tattvoM meM karmoM ko kSaya karane vAlA tattva nirjarA hai| AtmA se karma-vargaNAoM kA pRthak honA nirjarA kahalAtA hai| nirjarA ke sAmAnyata: bAraha bheda haiN| ye hI bAraha bheda tapasyA ke mAne jAte haiM, inakA kramaza: nAmollekha isa prakAra hai-(1) anazana, (2) UnodarI, (3) mikSAcaryA, (4) rasaparityAga, (5) kAyakleza, (6) prati saMlInatA (7) prAyazcita, (8) vinaya, (9) vaiyAvRtya, (10) svAdhyAya, (11) dhyAna aura (12) vyutsarga / inameM se prathama chaha bAhya tapa ke tathA antima chaha AbhyaMtara tapa ke bheda haiM / tapoM ke ye bAraha bheda AtmA ko mokSa taka pahuMcAne meM Agama sammata sIr3hiyA~ haiM bAhya tapoM meM AtmA jaba zarIra ko samarpita kara detI hai to vaha itanI nirmala bana jAtI hai ki vaha AbhyaMtara tapa ko sahaja hI svIkAra kara letI hai| jainAgamoM meM tapa ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai| uttarAdhyayana sUtra meM likhA hai-"bhava koDi saMciyaM kammaM tavasA nijjharijjaI" karor3oM bhavoM meM saMcita karma tapasyA se naSTa kiye jAte haiM / tapa ke ina bAraha bhedoM para jaina sAhitya meM vipula varNana upalabdha hai, prastuta nibandha meM tapa ke prathama sthAna anazana para hI vivecanAtmaka vicAra prastuta kiye jA AhAra cAra prakAra ke mAne gae haiM1. azana-anna se nirmita vastue~, sabhI pakvAnna Adi / 2. paan-paanii| 3. khAdima-dAkha, bAdAma Adi sUkhA mevA / 4. svAdima---cUrNa, caTanI Adi mukhavAsa kI ciijeN| ina cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA athavA pAna (pAnI) ko chor3akara zeSa tIna AhAroM kA tyAga karanA anazana kahalAtA hai / anazana ke mukhya do bheda haiM-itvarika aura yAvatkathika / itvarika-alpakAla ke liye jo upavAsa kiyA jAtA hai use itvarika anazana kahate haiM, isake nimna caudaha bheda haiM 1. caturtha bhakta, 2. SaSTha bhakta, 3. aSkama bhakta, 4. dazama bhakta, 5. dvAdaza bhakta, 6. caturdaza bhakta, - 7. SoDaza bhakta, 8. arddhamAsika, 6. mAsika, 10. dvimAsika, 11. trimAsika, 12. cAturmAsika, 13. paMcamAsika, 14. pANmAsika / inakA saMkSipta vivecana isa prakAra hai jisa upavAsa ke pahale dina eka samaya ke bhojana kA, do samaya upavAsa ke dina kA aura pAraNe ke dina eka samaya ke bhojana kA tyAga kiyA jAtA hai use caturtha bhakta kahate haiN| Ajakala vyavahAra meM cAroM samaya AhAra kA tyAga " al.... ne "-":58kot/ Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 pUSmANa na hone para bhI tathA kevala upavAsa ke dina ke donoM samaya AhAra kA tyAga karane para bhI upavAsa mAna liyA jAtA hai| vastutaH caturtha bhakta hI upavAsa kI saMjJA hai, isI prakAra SaSTha bhakta se tAtparya belA yAni do upavAsa tathA aSThama bhakta yAni telA se hai / kahA hai-caturthamekenopavAsena SaSThaM dvAbhyAM aSTamaM tribhiH / yAvatkathika-jo anazana alpa samaya ke liye nahIM kiyA jAtA hai use yAvatkathika anazana kahate haiM-isake tIna bheda haiM-(1) pAdapopagamana, (2) bhakta pratyAkhyAna, (3) iMgita maraNa / pAvapopagamana-pAdapa kA artha vRkSa hai, jisa prakAra kaTA huA vRkSa athavA vRkSa kI kaTI huI DAlI hilatI nahIM, usI prakAra saMthArA karake jisa sthAna para jisa rUpa meM eka bAda leTa jAya phira usI jagaha usI rUpa meM leTe rahane para mRtyu ko prApta ho jAnA pAdapopagamana maraNa hai| isameM hAtha-paira hilAne kA AgAra bhI nahIM hotA hai| isameM cAroM AhAra kA tyAga karake apane zarIra ke kisI bhI aMga ko kiMcita mAtra bhI na hilAte hue nizcaya rUpa se saMthArA karanA pAdapopagamana kahalAtA hai / pAdapopagamana ke do bheda haiM-(1) vyAghAtima (2) nirvyAghAtima / siMha, vyAghra, agni Adi kA upadrava hone para jo saMthArA kiyA jAtA hai vaha vyAghAtima pAdapopagamana saMthArA kahalAtA hai| tIrthaMkara mahAvIra ke darzanArtha jAte hue sudarzana ne arjunamAlI ke zarIra meM rahe yakSa se Ate upasarga ko jAna yahI anazana svIkAra kiyA thaa| jo kisI bhI prakAra ke upadrava ke binA svecchA se saMthArA kiyA jAtA hai vaha nirvyAghAtima pAdapopagamana saMthArA kahalAtA hai| bhakta pratyAkhyAna-yAvajjIvana tIna yA cAroM AhAroM kA tyAga kara jo saMthArA kiyA jAtA hai use bhaktapratyAkhyAna anazana kahate haiM isI ko bhakta parijJA bhI kahate haiN| iMgita maraNa-yAvajjIvana paryanta cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara nizcita sthAna meM hilane-Dulane kA AgAra rakhakara jo saMthArA kiyA jAtA hai, use iMgita maraNa anazana kahate haiM, ise iGginImaraNa bhI kahate haiM / iMgita maraNa saMthArA karane vAlA apane sthAna ko chor3akara kahIM nahIM jAtA hai eka hI sthAna para rahate hue hAtha-paira Adi hilAne kA use AgAra rahatA hai vaha dUsaroM se sevA bhI nahIM karavAtA hai| uparokta tInoM prakAra ke saMthArA (anazana), nihArima aura anihArima ke bheda se do taraha ke hote haiM, nihArI saMthArA nagara Adi ke andara aura anihArI grAma-nagara Adi se bAhara kiyA jAtA hai| anazana tapa ke dUsarI taraha se aura bhI bheda kiye jAte haiN| itvarI anazana tapa ke chaha bheda haiM-zreNI tapa, pratara tapa, ghana tapa, varga tapa, varga varga tapa aura prakIrNaka tapa / zreNI tapa Adi tapazcaryAe~ bhinna-bhinna prakAra se upavAsAdi karane se hotI haiN| yAvatkathika anazana ke kAya ceSTA kI apekSA se do bheda haiN| kriyA sahita (savicAra) aura kriyA rahita (avicAra), athavA saparikarma (saMthAre meM sevA karAnA) aura aparikarma (saMthAre meM sevA nahIM krvaanaa)| itvarika anazana ke zreNI tapa Adi kA vistAra se nimnokta varNana kiyA jA rahA hai 1. namukkAra sahi (navakArasI) sUryodaya se do ghar3I ke bAda navakAra mantra na kahe taba taka cAroM AhAroM kA tyAga prathama aura dvitIya ina do AgAroM se kiyA jAtA hai| (AgAroM kI kra0 saM0, nAma aura artha isI nibandha meM Age diye jA rahe haiN)| 2. paurisiyaM (paurisI) sUryodaya se lekara prahara taka (dina ke cauthe bhAga taka cAroM AhAroM kA tyAga karanA paurisiyaM pratyAkhyAna kahalAtA hai isameM AgAra saMkhyA eka se chaha taka kI hotI hai| 3. sADDa paurisiyaM-(Der3ha paurisI) sUryodaya se lekara eka Der3ha prahara taka cAroM AhAroM kA tyAga karanA Der3ha paurisI pratyAkhyAna kahalAtA hai / paurisiyaM vAle sabhI AgAra isameM hote haiN| 4. purimadaM (do paurisI)-sUryodaya se lekara dopahara taka cAroM AhAroM ke tyAga karane ke purimaDDu pratyAkhyAna kahate haiM / isameM pUrvokta 6 ke atirikta mahattarAgoraNaM AgAra vizeSa hotA hai| 5. tIna paurisI (avaDDu) sUryodaya se lekara tIna pahara taka cAroM AhAroM kA tyAga avaDDa pratyAkhyAna kahalAtA hai isameM pUrvokta 7 AgAra hote haiM / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa | 373 000000000000 000000000000 SA FULL la NEL ....... UTATI HTTA uparokta pA~coM tyAgoM ko lene ke liye nimna pATha bolate haiM-uggaesUre........... (pratyAkhyAna kA nAma) paccakkhAmi caunvihaMpi AhAraM asaNaM pANaM khAimaM sAima""..." (AgAroM ke nAma) vosirAmI, jahA~ pratyAkhyAna dene vAle guru mahArAja yA bar3e zrAvaka jI hoM to lene vAle ko vosirAmi bolanA cAhiye kyoMki dene vAle vosire zabda kA uccAraNa karate haiM / svayaM hI pratyAkhyAna lene para vosirAmi zabda kA uccAraNa karanA hai| 6. egAsaNaM (ekAsana)-paurisI yA do paurisI ke bAda dina meM eka bAra eka hI Asana se bhojana karane ko ekAsana pratyAkhyAna kahate haiM isameM pUrvokta sAta tathA sAgAriAgAre NaM AgAra vizeSa hotA hai| 7. be AsaNaM (do Asana)-paurisI yA do paurisI ke bAda dina meM eka bAra do Asana se bhojana karane ko be AsaNaM pratyAkhyAna kahate haiM dina meM do bAra bhojana ke sivAya muMha meM kucha na khAne ko bhI be AsaNa pratyAkhyAna kahate haiM isameM pUrvokta ATha AgAra hote haiN| egAsana aura beAsana meM cAroM AhAroM meM se dhAraNA pUrva tyAga kiyA jAtA hai yAni ekAsana aura be Asana ke bAda svAdima aura pAnI lenA ho to duvihaMpi kahanA caahiye| 8. egaThThANaM (eka sthAna)-egalaThANA aura ekAsanA ke tyAga milate-julate haiM parantu AuTThaNa pasAreNaM kA AgAra nahIM rahatA hai arthAt muMha aura hAtha ke sivAya aMgopAMga kA saMkocana-prasAraNa nahIM karate haiN| 'savva samAhivattiyAgAreNaM' rogAdi kI zAnti ke liye bhI auSadhAdi nahIM leve isa AgAra kA bhI pAlana yathAsambhava kiyA jAtA hai| 6. tivihAra upavAsa-pAnI ke sivAya tIna AhAroM kA tyAga karane para tivihAra upavAsa hotA hai| tivihAra upavAsa meM pAnI ke kucha vizeSa AgAra hote haiN| jaise lepa vAlA dUdha yA chAcha ke Upara vAlA, anna ke kaNoM se yukta tathA dhovana Adi / isameM AgAra saM0 1, 2, 6, 7 aura 11vAM hote haiM / 10. cauvihAra upavAsa-cAroM AhAroM kA tyAga karane para cauvihAra upavAsa hotA hai isameM AgAra saM0 1, 2, 6, 7, 11 hote haiM / 11. abhigraha-upavAsa ke bAda yA binA upavAsa ke bhI apane mana meM nizcaya kara lenA ki "amuka bAtoM ke milane para hI pAraNA yA AhAra grahaNa karUMgA" isa prakAra dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI pratijJA vizeSa ko abhigraha kahate haiN| sArI pratijJAe~ milane para hI pAraNA kiyA jAtA hai| isameM AgAra saM0 1, 2, 6, 7 hote haiN| abhigraha meM jo bAteM dhAraNa karanI hoM unheM mana meM yA vacana dvArA guru ke samakSa nizcaya karake dUsaroM ke vizvAsa ke liye eka patra meM likha denA cAhiye / prabhu mahAvIra ko candanabAlA dvArA diyA gayA ur3ada ke bAkule kA dAna abhigraha kA sarvotkRSTa udAharaNa hai| 12. divasa carima-sUrya asta hone se pahale se dUsare dina sUryodaya taka cAroM yA tInoM AhAroM kA tyAga karanA divasa carima pratyAkhyAna hai isameM abhigraha ke cAroM AgAra haiN| 13. bhava carima (yAvajjIvana kA tyAga) tyAga karane ke samaya se lekara yAvajjIvana tInoM yA cAroM AhAroM kA tyAga karanA bhava carima pratyAkhyAna kahalAtA hai / isameM pUrvokta cAroM AgAra haiM kintu ghaTAye jA sakate haiM / 14. Ayambila-paurisI yA do paurisI ke bAda dina meM eka bAra nIrasa aura vigayoM se rahita AhAra karane ko Ayambila (AcAmla) pratyAkhyAna kahate haiM isameM AgAra saM0 1, 2, 6, 7, 11, 12, 13 aura 14 hote haiM / 15. nIvI-(nivigaiyaM) vikAra utpanna karane vAle padArthoM ko vikRti (vigaya) kahate haiM / dUdha, dahI Adi bhakSya tathA mAMsAdi abhakSya vikRtiyA~ haiM / zrAvaka ke abhakSya vikRtiyoM kA to tyAga hI hotA hai aura bhakSya vikRtiyoM ko chor3anA nirvikRtika (nivvIgaya) tapa kahalAtA hai| isameM Ayambila ke alAvA paDuccamakkhieNaM AgAra vizeSa hotA hai| kisI vigaya kA tyAga karane para vigaIpratyAkhyAna tathA samasta vigaya kA tyAga karane para nivigai pratyAkhyAna kahate haiN| 16. gaMThi sahiyaM muTThisahiyaM-caddara DorA Adi ke gAMTha dekara jahA~ taka na khole vahA~ taka cAroM AhAroM ke tyAga karane para gaMThi sahiyaM tathA muTThI ke bIca aMgUThA rahe vahA~ taka AhAra tyAga ko muTThI sahiyaM kahate haiM / aMgUThI Adi ke AgAra rahate haiN| aise hI saMkalpa anya bhI hote haiM / Ajakala ghaNTe-ghaNTe ke pratyAkhyAna bhI kiye jAte haiN| choTI DAyariyoM meM pannoM para kaI khAne banAkara unameM ghaNToM ke tyAgAnusAra cihna lagA dete haiM, bAda meM unheM jor3a liyA jAtA hai / jihvA kI svAda-lolupatA para AMzika niyaMtraNa kA yaha bhI bejor3a sAdhana hai / TOD ......" AA DavaSCOMMitMIMES Came 5. 8 -4-/ Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 TITTY S... ..... UTTARY AgAroM ke artha 1. annatyaNAbhogeNaM-bhUla se (binA upayoga se) ajJAta avasthA meM koI bhI vastu mukha meM DAlane se tyAga nahIM TUTate haiM / yadi pratyAkhyAna yAda Ane se turanta thUka deve to bhI tyAga meM doSa nahIM AtA hai, binA jAne khA liyA, bAda meM smaraNa ho jAne para bhI doSa nahIM lagatA hai kintu zuddha vyAvahArikatA ke lie prAyazcitta lekara nizaMka honA jarUrI hai| 2. sahassAgAreNaM-jo tyAga liye hue haiM ve yAda to jarUra haiM parantu Akasmika svAbhAvika rUpa se dadhi-maMthana karate mukha meM bUMda gira jAya athavA gAya-bhaiMsa ko dohate, ghRtAdika maMthana karate, ghRtAdika tolate, acAnaka padArtha mukha meM A jAe, varSA kI bUMdeM cauvihAra upavAsa meM bhI mukha meM par3a jAve to bhI tyAga bhaMga nahIM hote haiM / 3. pacchannakAleNaM-kAla kI pracchannatA arthAta megha, graha; digdAha, rajovRSTi, parvata aura bAdalAdi se sUrya . Dhaka jAne para yathAtathya kAla kI mAlUma na ho usa samaya binA jAne apUrNa kAla meM khAte hue bhI tyAga bhaMga nahIM hotaa| 4. dizA moheNaM-dizA kA mUr3hapanA arthAt dRSTi viparyAya se ajAnapUrvaka pUrva ko pazcima aura pazcima ko pUrva samajha ke bhojana kare, khAne ke bAda dizA jJAna ho to bhI vrata bhaMga nahIM hotA hai| 5. sAhUvayaNeNaM-sAdhujI (Apta puruSa yA Agama jJAnI) ke vacana-pahara dina car3ha gayA aisA sunakara AhAra kare to tyAga bhaMga nahIM hotA hai| 6. savvasamAhivattiyAgAreNaM-sarva prakAra kI samAdhi rakhane ke lie arthAt tyAga karane ke pazcAt zUlAdika roga utpanna hue hoM yA sAdikoM ne DaMka diyA ho, una vedanAoM se pIr3ita hokara ArtadhyAna kare taba sarva zarIrAdika kI samAdhi ke lie tyAga pUrNa nahIM hone para bhI auSadhAdika grahaNa kare to usakA niyama bhaMga nahIM hotA hai| upazAnti (samAdhi) hone para yathAtathya niyama pAlanA kara lI jAtI hai| 7. mahattarAgAreNaM-mahat AgAra yAni bar3A AgAra jaise koI glAnAdika kI vaiyAvacca ke lie yA anya se kArya na hotA ho to guru yA saMgha ke Adeza se samaya pUrNa hue binA hI AhAra kare to niyama bhaMga nahIM hotA hai| koI bhI bar3A kArya yAni tyAga kiye hue haiM unase bhI adhika nirjarA ke lAbha kA koI kArya ho aisI sthiti meM mahattarAgAreNaM rakhA gayA hai| 8. sAgAriyAgAreNaM-sAdhu AhAra ke lie baiThe hue haiM vahA~ para acAnaka koI gRhastha A jAte haiM to unake sAmane AhAra grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| yadi gRhastha vahA~ sthita rahA huA jAnA jAya yA gRhastha kI dRSTi AhAra para par3atI ho to vahA~ se uThakara anya sthAna para jAkara AhAra kareM, kyoMki gRhastha ke sAmane AhAra grahaNa karane se pravacana ghAtika mahatadoSa siddhAnta meM kahe haiN| gRhastha ekAsana karane baiThA ho, usa samaya sarpa AtA ho, akasmAta agni lagI ho makAna giratA ho, pAnI Adi kA bahAva AtA ho to bhI vahA~ se uThakara anya sthAna para jAte hue bhI ekAsanAdi niyama bhaMga nahIM hotA hai / 6. AuTuNapasAreNaM-bhojana karate samaya hAtha-paira aura aMgopAGgAdika saMkocate yA pasArate Asana se calita ho jAya to niyama bhaMga nahIM hotA hai| 10. guru abbhuTThANaNaM-ekAsana karate samaya guru, AcArya, upAdhyAya aura munirAja padhAra jAyeM to unakI vinaya bhakti ke lie uTha-baiTha karane para bhI niyama bhaMga nahIM hotA hai| 11. pAriThAvANiyAgAreNaM-nirdoSa rIti se grahaNa kiyA huA AhAra zAstrokta rIti se khAne ke bAda bhI adhika ho jAya tathA usa snigdha vigayAdika AhAra ko DAlane se jIva virAdhAnAdika kaI doSa utpanna ho jAyeM yaha jAna ke zeSa bace hue AhAra ko guru kI AjJA se ekAsanAdi tapa se lekara upavAsa paryanta tapa dhAraka sAdhu usa AhAra ko grahaNa kare phira bhI niyama bhaMga nahIM hotA hai yaha AgAra sAdhujI ke lie hI mAnA gayA hai| 12. levAleveNaM-ghRtAdika se hAtha athavA vartana ke kucha aMza bhojana meM lage use lepa kahate haiM / vastrAdi se use poMcha lene para lepa dRSTigata na ho use alepa kahate haiN| aise lepa aura alepa vAle bartanoM meM bhojana lene se niyama bhaMga nahIM hotA hai| CERIES .... - ANCERAR Educationwinternationa reODEO NEHA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jair jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa | 375 13. gihattha saMsaThThe gaM - vigayoM se bhare hAtha, cammaca Adi se AhAra diyA-liyA jAne para bhI niyama maMga nahIM hotA hai| 14. uktivivegeNaM - Upara rakhe hue gur3a, zakkara Adi ko uThA lene para bhI unakA aMza jisameM lagA raha gayA ho aise AhAra ko lene se niyama bhaMga nahIM hotA hai / 15. paDuccamakkhieNaM ---roTI Adi padArtha ko narama banAne ke lie ghI, tela Adi lagAe gaye hoM to vaha AhAra lene se niyama bhaMga nahIM hotA hai| zrI bhagavatI sUtra ke sAtaveM zataka ke AThaveM uddezaka meM sarva uttara guNa paccakkhANa ke dasa bheda isa prakAra kiye gaye haiM 1. aNAgaya - caturdazI Adi ke dina tapa karanA ho usa dina yadi AcAryAdika kI vinaya vaiyAvRtyAdi karAnA ho to eka dina pahale tapa kare use anAgata kahate haiM / aticAra 2. maikkataM - AcAryAdika kI vaiyAvRtyAdi karane ke bAda tapa kare so atikrAMta tapa hai / 3. koDIsahiyaM - Adi, anta aura madhya meM lie hue tapa ko anukrama se pUrNa karanA koDIsahiyaM tapa kahalAtA hai / 4. niyaMThiyaM - amuka dina tapa hI karUMgA, use niyantrita kahate haiM / 5. sAgAra - AgAra sahita tapa karane ko sAgArika tapa kahate haiM / 6. anAgAraM - binA AgAra kA tapa aNAgArika tapa kahalAtA hai / 7. parimANakaDaM - amuka dina taka aisA hI tapa karUMgA so parimANakRta tapa kahalAtA hai / niravasesaM -- sarvathA AhArAdikoM ke tyAga karane ko nirvizeSa tapa kahate haiM / 8. 6. saMkriyaM -- gaMThI-muTThI Adi ke tyAga karane ko saMketa pratyAkhyAna kahate haiM / 10. aDhAe - namukkArasI porisI Adi ko addhA tapa kahate haiM / 'paccakkhANaMbhave dasahA' isa prakAra paccakkhANa dasa prakAra se hotA hai / tapa ke 5 aticAra haiM unakA saMkSipta artha isa prakAra hai 1. ihalogAsaMsappaUge -- isa loka meM Rddhi prApta karane ke lie tapa karanA prathama aticAra hai / 2. paralogAsaMsappaUge - paraloka ke lie indrAdi sukhoM kI icchA se tapa kare yaha dvitIya aticAra hai / 3. jIviyAsaMsappaUge - apanI mahimA dekha jIne kI icchA se tapa kare yaha tRtIya aticAra hai / 4. maraNAsaMsappa - mahimA na ho aisA jAna marane kI icchA se tapa kare yaha caturtha aticAra hai| 5. kAmabhogAsaMsappaUge - kAma bhoga prApta karane kI icchA se tapa kare yaha paMcama aticAra hai / ina aticAroM ko jAnakara niSkAma bhAva se tapArAdhanA kI jAnI caahie| kI gaI tapasyA kA nidAna kabhI nahIM karanA cAhie / jJAna, darzana aura cAritra kI abhivRddhi ke lie kaI tithiyoM para vizeSa tapa prArambha kiye jAte haiM / saMkSepa meM kanakAvalI Adi tapoM kA tathA parva aura vratoM kI tithiyoM kA varNana (jina tithiyoM para anazana tapArAdhanA kI jAtI hai) kiyA jA rahA hai| (1) ratnAvalI tapa - ratnAvalI tapa kI eka lar3I meM eka varSa, tIna mahIne aura bAvIsa dina lagate haiM jinameM se tIna sau caurAsI dina upavAsa ke aura aThyAsI dina pAraNe ke, yoM kula cAra sau bahattara dina hote haiM / isakI vidhi isa prakAra hai / upavAsa karake pAraNA, phira belA karake pAraNA, telA karake pAraNA, pAraNA karake ATha bele kie jAte haiM / isake bAda upavAsa pAraNA - belA pAraNA isa taraha antara se solaha taka upavAsa karake cauMtIsa bele kie jAte haiM / phira jisa krama se tapasyA prArambha kI thI usake viparIta lar3I meM upavAsa taka utarA jAtA hai / phira ATha bele karake pAraNA belA pAraNA belA pAraNA upavAsa kiyA jAtA hai / ratnAvalI tapa kI cAra lar3iyAM kI jAtI haiM, dUsarI lar3I meM vigayoM kA tyAga rahatA hai, tIsarI lar3I ke pAraNoM meM lepa vAle padArthoM kA bhI tyAga rahatA hai tathA cauthI lar3I ke pAraNoM meM Ayambila kie jAte haiM / Taal Used Freddies 000000000000 FINI - 000000000000 *CODECODE Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 (2) kanakAvalI tapa-ratnAvalI tapa meM jahAM tIna bele kie jAte haiM vahA~ kanakAvalI meM tIna tele kie jAte haiM / isakI eka lar3I meM eka varSa, pAMca mahIne aura bAraha dina lagate haiN| jisameM se aThAsI dina pAraNe ke aura eka varSa do mahIne aura caudaha dina tapasyA ke hote haiM / isakI bhI cAra lar3I hotI hai tathA 34 beloM kI jagaha bhI 34 tele kie jAte haiN| (3) laghusiMhaniSkrIr3ita tapa-isameM taitIsa dina to pAraNe ke tathA pAMca mahIne cAra dina kI tapasyA eka lar3I meM hotI hai| (4) mahAsiMhaniSkrIr3ita tapa-isameM ikasaTha dina taka pAraNA kiyA jAtA hai tathA eka varSa cAra mAha aura satraha dina arthAt cAra sau sattAnaveM dina tapasyA ke hote haiM / isa tapa kI bhI cAra lar3I kI jAtI hai| (5) sapta-saptamikA tapa-sAta dina taka nitya prati eka vakta meM roTI kA pAva hissA aura eka bAra kI dhArA meM jitanA pAnI AtA ho utanA hI usa roja khAte-pIte haiN| yahI krama sAta dina taka rakhA jAtA hai| dUsare saptAha meM do bAra bhojana meM pAva-pAva roTI va isI taraha pAnI grahaNa karanA, isI taraha kramazaH tIsare saptAha meM tIna bAra'...'sAtaveM saptAha meM sAta bAra gRhasthoM dvArA die gae bhojana aura pAnI ko grahaNa kara usI para apane prANoM kI pratipAlanA kI jAtI hai ise hI sapta-saptamikA bhikSu paDimA kahate haiM / __ aSTama-aSTamikA Adi tapa---saptama-saptamikA tapa kI taraha hI aSTama-aSTamikA tapa kiyA jAtA hai, antara kevala itanA hI hai ki yaha ATha saptAha taka kiyA jAtA hai| navama-navamikA nau saptAha taka tathA dazama-dazamikA-dasa saptAha taka kiyA jAtA hai| (6) laghu sarvatobhadra tapa-sarvaprathama upavAsa-pAraNA-belA-pAraNA-telA yoM colA, paMcolA. telA. colA, paMcolA, upavAsa, belA, paMcolA, upavAsa, belA, telA, colA, belA, telA, colA, paMcolA, upavAsa caulA, paMcolA upavAsa, belA aura telA kiyA jAtA hai isameM pacahattara dina tapasyA ke tathA paccIsa dina pAraNe ke hote haiM / isa tapa kI bhI cAra lar3iyA~ hotI haiN| (7) mahAsarvatobhadra tapa-isa tapa kI eka paripATI karane meM tapasyA ke dina 166 lagate haiM aura pAraNe ke dina 46 hote haiM yoM eka paripATI meM kula do sau paiMtAlIsa dina lagate haiM isakA citra isa prakAra hai SANA SERINK 6 SAROBAR CD COakat ka Jain Education Intematonal Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa | 377 (8) bhadrottara tapa--eka paripATI meM eka sau picahattara tapasyA ke tathA paccIsa dina pAraNe ke hote haiM isa kA krama isa prakAra hai 000000000000 000000000000 (6) muktAvalI tapa-isameM upavAsa karake pAraNA, phira belA karake pAraNA, phira upavAsa karake pAraNA, telA karake pAraNA, phira upavAsa / isa taraha eka-eka upavAsa ke antara se solaha taka pahuMcate haiM, phira usI krama se utarakara upavAsa taka AyA jAtA hai / isakI eka paripATI meM unasATha dina pAraNe ke tathA do sau chiyAsI dina tapasyA ke hote haiN| (10) Ayambila barddhamAna tapa-isameM eka Ayambila dUsare dina upavAsa, phira do AyambilaupavAsa- tIna Ayambila-upavAsa-cAra Ayambila-upavAsa-yoM bIca-bIca meM upavAsa karate hue sau taka Ayambila kie jAte haiM tapasyA kI isa eka lar3I meM caudaha varSa, tIna mAsa aura bIsa dina lagate haiM / (11) vRhada jJAna paJcamI tapa-pratyeka mAha kI zuklA paMcamI ko lagAtAra sAr3he pAMca varSa taka vratArAdhanA samyak jJAna prApti ke lie kI jAtI hai / kArtika zuklA paMcamI ko to avazya hI vrata kiyA jAnA caahie| tapa pUrti para jJAnopakaraNa pradAna kie jAne caahie| 'o3m hrIM zrIM namo nANassa' pada kA savA lakSa jApa kiyA jAnA zreyaskara hai| (12) rohiNI tapa-rohiNI nakSatra ke dina upavAsa, nIvigaya yA Ayambila se sAta varSa sAta mAsa taka yaha vrata kiyA jAtA hai| (13) varSo tapa vrata vidhi-360 upavAsa phuTakara yA upavAsoM ko ekAntara kara do varSa meM isa tapa ko pUrA kiyA jAtA hai akSaya tRtIyA ko isakA pAraNA kiyA jAtA hai / (14) daza pratyAkhyAna tapa-namokArasI 1, porasI 2, sATha porasI 3, purimaDDha 4, ekAsanA 5, nIvI 6, egalaThANA 7, dAtta 8, Ayambila 6, upavAsa phira 10 abhigraha isa prakAra daza vidhi pratyAkhyAna kI ArAdhanA kI jAtI hai| (15) DhAI sau pratyAkhyAna tapa-25 namokArasI, 25 porasI, 25 Der3ha porasI, 25 ekAsanA, 25 'ekalaThANA, 25 nIvigaya, 25 Ayambila, 25 abhigraha aura 25 pauSadhopavAsa tapa karane para DhAI sau pratyAkhyAna tapa pUrA hotA hai| (16) candanabAlA tapa vrata-sAdhu-sAdhvIjI kA samAgama apane kSetra meM hone para hI yaha vrata karanA lAbhadAyaka rahatA hai kyoMki supAtra dAna dene ke lie hI yaha tapa kiyA jAtA hai| aSTama bhakta (telA) karake cauthe dina (pAraNe ke dina) munirAja ko gocarI bahirA kara ur3ada kA bAkule kA pAraNA karanA cAhie / Ayambila kA pratyAkhyAna karanA vA HOME Sharel TAMA . .... --- ..:5:SKARG/ Jain Education international ormation Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 AHIRAIL RA .... VITIES HITHA paOS cAhie / hAtha meM sUta kI AMTI DAlakara tathA sUpar3e meM ur3ada kA bAkulA rakhakara bhI dAna diyA jA sakatA hai / saMgha sneha kA kArya avazyameva kiyA jAnA caahie| (17) pacaraMgI tapa-pahale dina pAMca puruSa yA striyA~ upavAsa yA Ayambila yA dayA vrata kare, dUsare dina ve pA~ca tathA anya, tIsare dina pAMca aura isa taraha pAMcaveM dina 25 hI vyakti vratArAdhanA kareM to eka pacaraMgI tapa pUrNa hotA hai| (18) dharma cakra-42 vyakti eka sAtha belA kareM tathA eka anya vyakti telA kare to eka dharma cakra hotA hai| (16) Ayambila olI vrata-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, samyagdarzana, samyagjJAna, samyag cAritra aura tapa ina nau padoM se sambandhita vrata navapada yA siddha cakra yA Ayambila olI vrata kahalAte haiN| caitra zuklA 1 se hataka tathA Asoja zuklA ekama se navamI taka nau-nau Ayambila kie jAte haiM / navapada jI kI olI sAr3he cAra varSa taka karane kI mAnyatA hai / yathAsambhava nau hI dina Ayambila bhinna-bhinna padArthoM se kie jAte haiN| (20) mauna ekAdazI--mArgazIrSa zuklA ekAdazI ke dina aneka tIrthaMkaroM ke kalyANaka hue haiM yathA (1) aThArahaveM tIrthakara ne isI dina dIkSA lii| (2) unnIsaveM tIrthaMkara ke janma, dIkSA aura kevala isI dina hue| (3) ikkIsaveM tIrthakara ko kevalajJAna isI dina huaa| isI dina pA~ca bharata meM, pA~ca erAvata kSetroM meM, pAMca-pAMca saba milAkara pacAsa kalyANaka tathA atIta aura anAgata ke bheda se Der3ha sau kalyANakoM se sambandhita yaha parva ArAdhanA ke lie ati uttama mAnA jAtA hai| mauna sahita upavAsa mArgazIrSa mahIne kI sudI gyArasa ko karanA cAhie / gyAraha varSoM taka prati varSa mauna ekAdazI kA upavAsa athavA gyAraha mahInoM taka sudI gyArasa ko kiyA jAnA lAbhakArI rahatA hai| tIrthaMkaroM ke kalyANaka kI mAlA avazya pheranI caahie| (21) merU trayodazI-vartamAna avasarpiNI kAla ke suSamasuSamA nAmaka tIsare Are ke tIna mahIne pandraha dina bAkI rahe taba mAgha badI 13 ke dina prathama tIrthakara zrI RSamadeva jI mokSa meM pdhaare| aDhAI dvIpa meM pAMca merU haiM prabhu ke sAtha dasa hajAra muniyoM ne zailezIkaraNa karake merU jaisI acala sthiti ko prApta kara lI thii| sAdhaka pUrvakAla meM ratnoM ke merU racakara vratAdharAnA karate the aba sAkara ke pA~ca merU racane kA vyavahAra pracalita hai| (22) caitrI pUrNimA vrata-mAnyatA hai ki pAMca karor3a munivaroM ke sAtha isa divasa ko zrI siddha giri jI para puNDarIka svAmI mokSa padhAre / zrI puNDarIka svAmI bhagavAna RSabhadeva ke prathama gaNadhara the / caitra mAsa kI olI kA bhI yaha dina hai| pUrNimA parva tithi bhI hai / triveNI rUpa yaha vrata lAbhadAyaka hai| (23) paJca kalyANaka tapa-yaha vrata eka varSa meM bhI pUrA hotA hai| isameM 120 upavAsa aura 120 pAraNA hote haiM, jisa-jisa tithi meM tIrthaMkara kA kalyANaka huA ho usa tithi kA upavAsa karanA caahie| pA~ca varSa meM bhI yaha tapa pUrA kiyA jAtA hai prathama varSa meM tIrthaMkaroM ke garbha kI tithiyoM ke 24 upavAsa kare isI prakAra dvitIya varSa meM janma ke 24, tIsare varSa meM saMyama (tapa) ke 24, cauthe varSa kevala jJAna ke 24 aura pAMcaveM varSa nirvANa ke 24 upavAsa kiye jAte haiM / nirvANa kalyANaka ke bele karane para 24 bele aura 24 pAraNe hote haiM, ise nirvANa kalyANaka belA vrata kahate haiN| (24) karmanirjarA vrata-yaha vrata ASAr3ha zuklA caturdazI se prArambha hotA hai arthAt darzana vizuddhi ke nimitta ASAr3ha zuklA caturdazI kA upavAsa karanA cAhiye / darzana vizuddhi kI bhAvanA mAnanI cAhie / 'oM hrIM darzana vizuddhaye namaH' isa mantra kA jApa karanA caahie| samyagjJAna bhAvanA ke nimitta zrAvaNa zuklA caturdazI ko upavAsa karake samyagjJAna bhAvanA kA citavana karanA caahie| 'oM hrIM samyagjJAnAya namaH' isa maMtra kI mAlA pheranI cAhie / samyakcAritra ke lie bhAdrapada zuklA caturdazI ko upavAsa karake samyakacAritra bhAvanA kA citavana kare / 'oM hrIM samyakcAritrAya namaH' isa maMtra kI mAlA pheranI caahie| samyak tapa ke nimitta Asoja zuklA caturdazI ko upavAsa karake tapa kI bhAvanA kA citavana karanA tathA 'oM hrIM samyak tapase namaH' maMtra kI mAlA pheranI caahie| - Lamducationalmementioned Pincidenone-Only Amr.jainelibrary.org Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa | 376 000000000000 000000000000 TRYANA Um a THUY (25) navanidhi vrata-navanidhiyoM kI nava navamiyoM ke upavAsa 4 mAha aura eka pakSa meM karake phira ratnatraya ke tIna upavAsa tIna tIjoM ko Der3ha mAha meM kareM / pA~ca jJAna ke upavAsa paMcamI ko DhAI mahine meM karanA cAhie / caudaha ratnoM ke upavAsa kisI bhI mAsa kI caturdazI se prArambha kie jA sakate haiM, sAta mAha meM 14 caturdaziyoM ke upavAsa karanA cAhie isa prakAra eka varSa 3 mAha aura eka pakSa meM yaha nava vidhi vrata pUrNa hotA hai| (26) azoka vRkSa tapa vrata-aSAr3ha zuklA par3avA, doja, tIja, cautha aura paMcamI taka ekAsanA tathA Ayambila eka varSa taka hara mAha meM kiye jAte haiM, manonigraha ke liye yaha vrata kiyA jAtA hai / (27) SaDkAya AlocanA tapa vrata vidhi-ekendriya kA eka upavAsa, beindriya ke do upavAsa, teindriya kA telA, catUrendriya kA colA tathA paMcendriya kA paMcolA aura samuccaya cha: kAya kA chaH upavAsa karanA cAhie / 'khAmemI sabve jIvA...""na keNaI' isa gAthA kA sAr3he bAraha hajAra japa karanA cAhie / (28) paMcAmRta telA tapa vrata-kisI bhI mAsa kI zukla pakSa kI par3avA se pAMca tele kiye jAte haiM / pAraNe ke lie abhigraha rakhane kI mAnyatA hai / (26) pAkSika tapa vrata vidhi-zubha dina, muhUrta, vAra dekhakara gurumukha se pakhavAsA tapa grahaNa kare aura zukla pakSa kI pratipadA se pUrNamAsI taka lagAtAra pandraha dina ke upavAsa kare yadi eka sAtha meM 15 upavAsa karane kI zakti na ho to prathama mAha meM sudI pratipadA ko, dUsare mAha meM bIja ko isa taraha pandrahaveM dina sudI 15 ko vrata pUrNa kare, pratyeka vrata ke dina pauSadha karake devasI-rAyasI pratikramaNa karanA caahie| munisuvrata svAmI kA savA lakSa japa mauna sahita karanA caahie| (30) dIpAvalI vrata-kArtika kRSNA amAvasyA ko tIrthakara mahAvIra ne nirvANa pada prApta kiyA thA, unhoMne nirvANa se pUrva nirantara 16 prahara taka dharmadezanA dI thI, smRti svarUpa dIpAvalI ke dina upavAsa kiyA jAtA hai| yadi dIpAvalI amAvasyA kI ho to terasa se tayA caturdazI kI ho to bArasa se telA vrata kaI munirAja va zrAvaka karate haiM / dIpAvalI para telA karanA atyanta zubha mAnA jAtA hai| (31) kaSAya-jaya tapa vrata vidhi-krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM kaSAyoM ke anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana kI caukar3iyoM ke cAra cAra bheda karane se kaSAyoM ke solaha bheda hote hai| ina solaha kaSAyoM ko jaya karake prakRtiyoM kI upazAnti ke liye ekAsana nivigaya, Ayambila upavAsa isa prakAra solaha dina taka tapa kare / 'o3ma niraMjanAya namaH' isa pada ke savAlakSa japa mauna yukta karanA caahie| (32) tIrthakara gotra karmopArjana karane kI tapa vrata vidhi-isa tapa ko kisI bhI mAsa kI zuklA pratipadA se prArambha karanA cAhie / eka olI ko jaghanya do mAsa meM aura utkRSTa 6 mAsa meM pUrNa kare / yadi 6 mAsa meM olI pUrNa nahIM kara sake to olI ginatI meM nahIM ginI jaatii| bIsoM oliyoM ke bIsa bheda haiM / cAhe bIsoM dina meM eka hI pada japeM cAhe alaga-alaga / yathAsambhava jisa pada kI olI ho usI pada kI mAlA phirAnI caahie| tele kI zakti hone para tele se athavA bele se aura bele se bhI sambhava na ho to cauvihAra yA tivihAra upavAsa karake vratArAdhanA karanI cAhie / zakti na hone para Ayambila tathA ekAsanA bhI kiye jA sakate haiM / cArasau tele yA bele yA upavAsa karane se isakI bIsa oliyA~ pUrNa hotI haiM jisa pada meM jitane guNa hoM utane hI logassa kA kAyotsarga karanA cAhie / pada ke guNoM kA hRdaya meM smaraNa kara udAtta svara se stuti karanI cAhie / tapa pUrti para dayAvrata palAkara saMsthAoM ko yathAzakti sahAyatA denI cAhie / isa prakAra bIsoM padoM kI ArAdhanA karane vAlI AtmA tIrthaMkara gautra karmopArjana karatI hai| bIsoM padoM kI 21-21 mAlAe~ pheranI cAhie tathA pratyeka pada ke sAtha 'om hrIM' lagAnA cAhie pada aura unake guNoM kI sAraNI isa prakAra hai (1) namo arihaMtANa (2) namo siddhANaM (3) namo pavayaNassa (4) namo AyariyANaM SEASE TION sahaja INDIA - ... -- -.'.'5.Sx t -/- - For Private & Personal use only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 *. 000000000000 000000000000 380 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha (5) namo therANaM (6) namo uvajjhAyANaM (7) namo loe savvasAhUNaM (8) namo nANassa (6) namo daMsaNassa (10) namo vinaya saMpannANaM (11) namo carittassa (12) namo bambhavayadhArINaM (13) namo kiriyANaM (14) namo tavassINaM (15) namo goyamassa (16) namo jiNANaM (17) namo caraNassa (18) namo nANassa (19) namo suyamANassa (20) namo titthayarassa 15 25 27 5 kiyA gayA hai| 17 10 5 ha 25 15 17 10 12 5 10 5 yoM to anazana tapa se sambandhita kaI vrata aura bhI haiM kintu mukhya mukhya vratoM kA saMkalana isa nibandha meM pratyeka tapa meM mAlA pheranA caahie| vrata ke pUrNa hone para dharma lAbha ( dAnAdi ) zakti va sAmarthyAnusAra karanA caahie| tapa se AtmA nirmala hotI hai kyoMki AtmA ke zatru krodhAdi kaSAya ko tapa samApta kara dete haiM / karmoM kI nirjarA isase hotI hai| tapa ke viSaya meM vistRta jAnakArI evaM zAstrIya paribhASAeM samajhane ke lie- 'jaina dharma meM tapa: svarUpa aura vizleSaNa' (zrI marudhara kesarI) pustaka avazya par3hanA caahie| tapa vratArAdhana aticAroM se mukta rahanA caahie| saMsAra vardhana ke liye vratArAdhanA kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki vaha to apane Apa ho hI rahA hai| saMsAra ke bhogopabhogoM se AtmA kSobha va saMkleza pariNAmoM se saMyukta hotA hai ata: Atma jAgRti hI isakA parama lakSya honA caahie| citta kI AkulatA se asthira mAvoM ke kAraNa tapa vrata nirmala nahIM ho pAtA hai ataH citta kI sthiratA tathA vratoM ko bhAra na mAnakara hI vrata karane caahie| tapoM kA mukhya prayojana yaha honA cAhie ki AtmA apane svabhAva ko jAnane kA prayAsa kare / use dhIre-dhIre yaha jJAna ho ki jisa zarIra ke Azrita maiM hU~ athavA saMsAra ke prANI mere Azrita haiM vaha eka svapna se adhika nahIM hai / zubha karmoM kA phala bhI zubha hogA aura azubhakarmoM kA phala azubha hogA yAni jaisI karanI vaisI bharanI / pUrva janma ke zubhakarmodaya se hameM Arya kSetra, manuSya zarIra, uttamakula aura nirgrantha dharma kI prApti huI hai, to vItarAga vANI para zraddhA rakhakara indriya aura mana ko AtmA ke vazavartI banAnA caahie| tapa ke bAraha bheda anazana se prArambha hote haiM, anazana bAhya tapa kA bheda hote hue bhI yadi ise bAla-tapa saMjJA se mukta rakhA jAya to ise svIkAra karane vAlI AtmA halkI hotI jAtI hai, prAyazcitta Adi tapa ko sahaja banAne ke lie anazana tapa paramAvazyaka hai kyoMki mana aura indriyA~ jaba bhUkha tRSA Adi para vijaya prApta kara letI haiM to anya pariSahoM ko jaya karanA sarala ho jAtA hai, isIlie jaina dharma meM anazana ko nIMva kA patthara kahakara ise mahattvapUrNa sthAna pradAna kiyA gayA hai / MK Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---------------------------------- 10 oMkAralAla seThiyA, sanavAr3a -----0-0-0--0--0--0-2 veza-bhUSA eka vizeSa vyaktitva tathA viziSTa jIvana paddhati kA paricAyaka hai / saMnyAsI aura gRhI kI veza-bhUSA kA antara usako jIvana-paddhati kA antara sUcita karate haiM / jaina zramaNa kI vizeSa veza-bhUSA kA manovaijJAnika / tathA aitihAsika aucitya tathA antarhita jIvana dRSTi kA vizleSaNa par3hie ------- 000000000000 000000000000 n-0--0-0--0--0--0--0--0--0-0-0--0--0-0-0 jaina-zramaNa : vezabhUSAeka tAttvika vivecana pAgamA HOW jIvana ke do pakSa haiM, antaraMga tathA bahiraMga / antaraMga kA sambandha vastu sthiti se hai, jise darzana kI bhASA meM nizcaya naya kahA jAtA hai / vaha satya kA nirAvaraNa aura TheTha rUpa hai| yathArthataH sAdhya usI se sadhatA hai| isalie usakA nirvyAja mahattva hai / bahiraMga nizcaya kA pariveza hai, jise vyavahAra kahA jAtA hai| tAttvika upayogitA to nizcaya kI hI hai para vyavahAra bhI sthUla jIvana aura laukikatA kI dRSTi se sarvathA upekSaNIya nhiiN| isalie vaha jahA~ jisa sthiti meM parigaThita hotA hai-nizcayaparaka hotA hai| jaina zramaNa kA jIvana adhyAtma-sAdhanA meM sampUrNata: samarpita jIvana hai-pramAda, moha, rAga aura eSaNA ke jagat ko vijita karate hue AtmA ke apane sAmrAjya meM pahuMcane kA jIvana hai / ataH zramaNa ke liye jo vrata gaThana kI bhUmikA hai, vaha inhIM vijAtIya-anadhyAtma bhAvoM ke vijaya mUlaka AdhAra para adhiSThita hai / caturdaza guNasthAna kA krama isakA spaSTa paricAyaka hai| sAdhaka ke lie nizcaya kI bhASA meM bahiraMga parigaThana anivArya nahIM hai| para, vyAvahArika sAhAyya tathA sva-vyatirikta anya sAmAnya-janoM ke hetu usakI apanI dRSTi se upAdeyatA hai| yahI kAraNa hai ki bhAratIya jIvana meM saMnyAsI aura gRhI kI veza-bhUSA meM eka antara rahA hai / saMnyAsI kI veza-bhUSA, vastra Adi ke nirdhAraNa meM mukhya dRSTikoNa yaha rahA hai ki usa dvArA gRhIta parama pAvana jIvana kI bAhya abhivyakti usase sadhatI rahe / darzakoM ke lie yaha pariveza adhyAtma mUlaka udAtta bhAva kI jAgRti kA preraka yA hetu bane / isa sandarbha meM hama yahA~ jaina zramaNa kI vezabhUSA para tAttvika aura manovaijJAnika dRSTi se saMkSepa meM vicAra kreNge| avastra : savastra jaina paramparA meM yaha bahurcA cata prazna hai ki zramaNa savastra ho yA nirvastra / kucha kA abhimata yaha hai ki vastra parigraha hai, isalie pariheya hai| unakA yaha bhI kahanA hai ki zramaNa ke lie lajjA-vijaya bhI Avazyaka hai / vastra lajjA kA AcchAdana hai, isaliye durbalatA hai| dUsarA pakSa hai ki lajjA yA anyAnya manorAgoM kA vijaya mana kI vRttiyoM para AdhRta hai / vastra Adi vastueM gauNa haiN| jaina paramparA meM digambara-zvetAmbara ke rUpa meM jo bheda hai, isakI mUla bhitti yahI hai / digambara aura zvetAmbara kI prAcInatA-arvAcInatA, maulikatA-amaulikatA Adi para yahA~ vicAra nahIM karanA hai / yaha eka svatantra viSaya hai aura vizadatA se Alocya hai, yahAM isake liye avakAza nahIM hai| astu prAgaitihAsika sthiti para hama na jAkara aitihAsika dRSTikoNa se vicAra kareM to jaina-paramparA meM teIsaveM tIrthakara bhagavAna pArzva eka itihAsa-puruSa ke rUpa meM hamAre samakSa haiM kyoMki unake sambandha meM prAcIna vAGamaya meM LABAR Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha -- 000000000000 000000000000 ..... ...... aneka aisI bAteM milatI haiM, jinase unakA itivRtta aitihAsika zRkhalA se jur3a jAtA hai| jaina, bauddha, vaidika sabhI paramparAe~ apane Agamika aura paurANika sAhitya meM vaNita ghaTanAkramoM ko aitihAsika kahatI haiM parantu Aja kI paribhASA meM jise itihAsa kahA jAtA hai. usameM ve nahIM aatiiN| pArzvanAtha kI gaNanA Aja kI tathArUpa aitihAsika mAnyatA meM AtI hai / bauddha piTakoM meM kucha aise saMketa milate haiM, jinase pAva-paramparA kA hama kucha anumAna kara sakate haiM / arddha-mAgadhI jaina Agama jo bhagavAna mahAvIra ke upadezoM kA pratinidhitva karate mAne jAte haiM, meM pArzva-paramparA ke sambandha meM hameM spaSTa aura vizada ullekha prApta hotA hai| yadyapi digambara sampradAya arddha-mAgadhI AgamoM ko prAmANika nahIM mAnatA para bhASA, varNana tathA anyAnya AdhAroM se samIkSaka vidvAn unakI prAmANikatA svIkAra karate haiN| AgamoM kI vivecana-paddhati kA apanA prakAra hai isalie unameM apanI koTi kI sajjA, prazasti Adi to hai para, unameM vaicArika dRSTi se jo aitihAsika maulikatA hai vaha amAnya nahIM hai| pArzva evaM mahAvIra kI paramparA meM vastra bhagavAna pArzva kI paramparA meM jo zramaNa the, unheM pAzrvApatyika kahA jAtA thaa| ve vividha raMgoM ke vastra pahanate the, aisA mAnA jAtA hai / arthAt zveta varNa ke vastra to unake the hI para anya raMgoM ke vastroM kA bhI niSedha nahIM thaa| bhagavAna mahAvIra kI paramparA meM savastratA bhI thI aura nirvastratA bhI / vahA~ sAdhuoM kI do koTiyA~ mAnI gaI haiM-jinakalpI aura sthavirakalpI / jinakA artha vItarAga hai tathA kalpa kA artha AcAra-paramparA hai / unake AcAra kI taraha jina zramaNoM kA AcAra hotA thA, ve jinakalpI kahe jAte the| jinakalpI vastra nahIM pahanate the / nAgarika bastiyoM se bAhara rahate the| prAyaH giri-kandarAoM meM rahate the| bhikSA ke sivAya prAyaH unakA jana-samudAya meM jAnA nahIM hotA thA / sthavira kalpI zveta vastra dhAraNa karate the| sthavira kalpiyoM kA AcAra yadyapi ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha mUlaka vratoM ke pAlana kI dRSTi se to unase kucha bhI minna nahIM thA para jIvana ke bahiraMgI pakSoM ko lekara vastra Adi bAhya pariveza ke sandarbha meM bhinnatA liye huye thaa| kahane kA sArAMza yaha huA ki bhagavAna mahAvIra ke zramaNa-saMgha meM savastra aura nirvastra donoM prakAra ke zramaNa vidyamAna the| uttarAdhyayana sUtra kA eka prasaMga hai, eka bAra pArzva paramparA ke zramaNa kezI aura bhagavAna mahAvIra ke pramukha gaNadhara gautama kA zrAvastI ke tinduka udyAna meM milana huaa| isase tathA katipaya anya ullekhoM se sUcita hotA hai ki bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhI pAzrvApatyika paramparA cala rahI thii| bhagavAna mahAvIra ke pitA siddhArtha bhI usI paramparA ke the| kezI aura gautama kA aneka bAtoM ko lekara eka vicAra vimarzAtmaka saMvAda huA kyoMki eka hI vicAra-darzana kI bhitti para AdhRta do bhinna paramparAoM ko dekhakara jana-sAdhAraNa ko kucha zaMkA honA sahaja thaa| donoM ke saMvAda ke pIche zAyada yahI Azaya rahA ho ki isase spaSTIkaraNa ho jAya, jisase yaha AzaMkA utpanna nahIM ho / jina muddoM para bAtacIta huI unameM eka muddA thA-vastra-sambandhI / kezI ne pUchA-hama donoM paramparAoM ke sAdhaka jaba eka hI Adarza para calate haiM taba acelaka-nirvastra, sAntarottara-savastra-yaha bheda kyoM ?2 gautama ne bahuta saMkSepa meM aura bahuta sundara samAdhAna diyA, jisake anusAra zrAmaNya na savastratA para TikA hai, na nirvastratA para / vaha to jJAna, darzana va cAritrya para TikA hai / nirveda pUrNa pariNAmoM para Adhata hai| vastra kevala jIvana-yAtrA ke nirvAha, pahacAna Adi ke liye hai / vyAvahArika va aupacArika hai / isa vivAda meM ulajhane jaisI koI tAttvikatA nahIM hai / jinakalpa : sthavirakalpa : loka saMgraha adhyAtma-sAdhanA, sAdhaka kI dRSTi se sarvathA para-nirapekSa hai| samAja bhI usa 'para' ke antargata AtA hai| vahA~ sAdhaka kA eka hI lakSya hotA hai ki vaha apanI AtmA kA utthAna kre| aisI sthiti kA sAdhaka bAhya aupacArikatAoM kA pAlana kare, na kare, kama kare isakA koI mahattva nahIM hai| prAyaH hotA bhI yaha rahA ki aise sAdhakoM ne niropacArika jIvana hI pasanda kiyA / parantu bhagavAna buddha kI mahAkaruNA ke sandeza kI vyApakatA aura loka janInatA kA bhI eka prabhAva thA ki anyAnya paramparAe~ bhI dhArmika dRSTi se loka-jAgaraNa kI ora vizeSata: gatizIla huI / gRhastha kI karuNA jahA~ bhautika padArtha aura daihika sevA se sambaddha hai, vahA~ zramaNa yA saMnyAsI kI karuNA dharmAmRta ke pravAha meM hai, jisase jana-jana ko zAnti aura sukha kA sahI mArga prApta ho ske| mahAkaruNA se loka-saMgraha sadhatA hai| ta Personal use only www.jamelibrary.org Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-zramaNa : vezabhUSA-eka tAttvika vivecana | 383 000000000000 000000000000 CD mRSNA .. SARALIA KAHANI JAIMA ..... KITATUS loka-samparka to bar3hatA hI hai ataeva samAja meM jaba zramaNoM kA pUrvApekSayA adhika samAgamana hotA gayA, taba yaha Avazyaka thA ki unakA bahiraMga jIvana isa prakAra kA ho, jo sahasA loka-pratikUla bhAsita na ho| arthAt vastrAdi kI dRSTi se vaha samucitatayA samAyojita ho| jaina paramparA meM zramaNa jIvana ke, jaisA ki Upara kahA gayA hai, do prakAra ke krama the hI, Age sthavira-kalpa ke vizeSa rUpa meM prasRta hone meM isakA apanA eka vizeSa hAtha hai| dUsarI bAta yaha bhI huI ki daihika saMhanana-saMghaTana, jo utarottara apekSAkRta durbala hotA jA rahA thA, jinakalpa ke yathAvat paripAlana meM bAdhaka banA / phalataH sthavira kalpa bar3hatA gayA / zvetAmbaroM meM mAnyatA hai ki bhagavAna mahAvIra se do pIr3hI bAda arthAt sudharmA aura jambU ke anantara jinakalpa vicchinna ho gyaa| zvetavastra : eka vaiziSTya Upara ke varNana meM jaisA ki hamane ullekha kiyA hai, bhagavAna pArzva kI paramparA meM zveta vastroM ke sAtha-sAtha raMga-birage vastroM kA bhI pracalana thA tathA bhagavAna mahAvIra kI paramparA meM sthavira kalpa meM zveta vastra kA vyavahAra thA / tatpazcAt kevala zveta vastra kA prayoga hI cAlU rahA / bhagavAna pArzva ke zramaNoM ke sambandha meM Agama sAhitya meM carcA huI hai, ve RjuprAjJa kahe gaye haiM / arthAt ve bahuta sarala cetA the| dikhAve kA bhAva taka unake mana meM nahIM AtA thA / jaise vastra upalabdha hue, sapheda yA raMgIna, le liye, dhAraNa kara liye / para Age calakara kucha loka-vAtAvaraNa aisA banA ki sAdhuoM meM bhI RjuprAjJatA nahIM rhii| isalie vastroM ke sambandha meM bhI yaha nirdhAraNa karanA Avazyaka ho gayA ki ve kevala sapheda hI hoN| zveta : nirmalatA kA pratIka sthUla dRSTi se zvetatA eka sahaja rUpa hai| use kisI varNa yA raMga kI koTi meM nahIM liyA jAtA / usa para hI anya raMga car3hAye jAte haiN| anya raMga cAhe kisI bhI prakAra ke hoM, paudgalika dRSTi se mala hI haiM / mala kA artha maila yA gandagI nahIM hai / mala eka vizeSa pAramANavika puMja-sTapha (Stuff)hai| vaha jaba kisI se saMyukta hotA hai to usa mula vastu ke rUpa meM kiMcit parivartana yA vikAra A jAtA hai| vikAra zabda yahA~ kharAbI ke artha meM nahIM hai-rUpAntaraNa ke artha meM hai| yoM pAramANavika puMja vizeSa dvArA prabhAvita yA usake sammizraNa se vipariNata vastu eka asahaja avasthA ko pA letI hai| vibhinna raMga kI vastue~ yA vastra jo hama dekhate haiM, ve mUlabhUta zvetatA meM vibhinna raMgoM ke pAramANavika puMjoM ke sammilana ke pariNAma haiN| vaha sammilita bhAga eka prakAra kA mala hI to hai, cAhe dya timAn-kAntimAn ho / isase phalita huA ki zveta usa prakAra ke mala se virahita hai| isIlie jaina paramparA meM isakA svIkAra huA ki vaha jaina zramaNa ke nirmala jIvana ko pratIkAtmaka rUpa meM abhivyakti de sake / jaina zramaNa ke jIvana meM sAMsArika mala-jinake mUla meM eSaNA aura avirati hai, nahIM hotaa| isake sAtha-sAtha sUkSmatayA bace-khuce isa prakAra ke rAgAtmaka mala, karmAtmaka mala ke sarvathA ucchinna aura unmUlita karane ko eka jaina zramaNa kRta saMkalpa hotA hai| usakA parama dhyeya hai-apane jIvana ko karmapuMja aura kaSAyoM se unmukta kara zuddha Atma-svarUpa ko adhigata karanA, jo nirAvaraNa hai, nirdvandva hai--niSkalaMka hai / isa divya nirmalatA ko prakaTa karane meM zveta varNa kI apanI apratima vizeSatA hai| pariveza kA svarUpa bhAratIya dharmoM kI vibhinna paramparAoM meM prAyaH isa ora vizeSa dhyAna rahA hai ki zramaNa, bhikSu, saMnyAsI yA parivrAjaka ke vastra kase hue na hokara DhIle hoN| isalie sile hue vastroM kA bhI prAyaH sabhI paramparAoM meM vizeSataH vaidika aura jaina paramparAoM meM svIkAra nahIM rhaa| zAyada yaha bhaya rahA ho ki sile hue vastroM kA prayoga cala par3ane se Age sambhavataH vastroM meM DhIlepana yA muktatA kA rUpa surakSita na raha pAye / deha ke lie vastra kA do prakAra kA upayoga hai / eka to deha kI avAMchita prAkRtika upAdAnoM se rakSA tathA dUsare apane vicAroM kI abhivyaMjanA / vastroM kA DhIlA honA zAnta, nirvikAra aura sahaja jIvana kA pratIka hai| custa vastra kisI na kisI rUpa meM mAnasika tanAva ke pratIka haiM / jina logoM kI lar3AkU prakRti hotI hai, jo svabhAva se teja hote haiM, prAyaH hama unheM custa vastroM meM pAyeMge / SRIDE-/ Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 000000000000 000000000000 400000000D 384 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha sainikoM ke lie jisa prakAra ke vastroM kA nirdhAraNa huA, isase yaha spaSTa jhalakatA hai| sainika kA yaha sahaja karttavya hai ki pratikSaNa vaha, yadi apekSita ho to lar3ane ko, vAra karane ko, zatru dvArA kiye jAne vAle vAra se apane ko bacAne ko sarvathA sannaddha rahe / usake kapar3e isa bAta ke preraka haiM / isI prakAra nAgarikajanoM meM bhI jo loga custa kapar3e pahanane kA zauka rakhate haiM, yadi hama patA lagAyeM to mAlUma par3egA ki ve asahiSNu prakRti ke haiM / unameM tejI kI mAtrA adhika rahatI hai / DhIle vastroM kI upayogitA kA dUsarA pramANa hama yaha dekhate haiM ki saMnyAsiyoM ke atirikta jo santakoTi ke vyakti hue, ve bhI DhIlA lambA kurtA, dhotI jaisA pariveza hI dhAraNa karate rahe haiM / saMnyAsiyoM ke lie DhIle, ataeva anasile vastroM kA jo pracalana rahA, vaidika paramparA meM vyavahArataH usameM parivartana bhI AtA gayA / yadyapi daNDI saMnyAsI to Aja mI DhIle anasile vastra hI dhAraNa karate haiM, para anya saMnyAsiyoM meM sile vastroM ke pahanane kA bhI krama cala gayA / jaina zramaNoM meM vastroM ke sandarbha meM prAgvartI paramparA Aja bhI akSuNNa rUpa meM saMpravRtta hai / svAsthya kI dRSTi se deha kI svasthatA va nIrogitA ke lie yaha Avazyaka hai ki vAyu aura ghUpa kA sIdhA saMsparza deha ko milatA rahe / vastra jitane custa yA kase hue hoMge, utanA hI dhUpa va vAyu kA saMsparza, saMsarga kama hogaa| jaina zramaNa ke jisa prakAra ke DhIle vastra hote haiM, usameM yaha bAdhA nahIM hai / vAyu, prakAza Adi ke sAkSAt grahaNa kA vahA~ suyoga rahatA hai / yadyapi zramaNa ke lie deha-poSaNa parama dhyeya nahIM hai parantu naimittika rUpa meM deha saMyama jIvitavya kA sahAyaka to hai / dUsare sAdhanA ke jitane kaThina niyamoM meM eka jaina zramaNa kA jIvana baMdhA hai, usameM yaha kama sambhava ho pAtA hai ki rugNa ho jAne para unheM apekSita samucita cikitsA kA avasara prApta ho sake, isalie adhika acchA yaha hotA hai ki jahA~ taka ho sake, vaha rugNa hI na ho| kyoMki rugNa zramaNa yathAvat rUpa meM sAdhanA bhI nahIM kara sakatA / niSpAdatrANatA bhAratIya saMnyAsa - paramparA meM saMnyAsI yA sAdhu ke lie vAhana prayoga kA sadA se niSedha rahA hai| isalie vaidika, bauddha evaM jaina tInoM paramparAoM ke parivrAjaka yA sAdhu prArambha se hI pAda-vihArI rahe haiM / jahA~ anivArya huA, jaise nadI pAra karanA, vahA~ naukA yA jalapota ke prayoga kI ApavAdika anumati rahI hai, sAmAnyataH nahIM / jyoMjyoM suvidhAe~ bar3hatI gii| saMnyAsa yA sAdhutva ke kaThora niyamoM ke paripAlana meM kucha anutsAha AtA gayA / katipaya paramparAoM meM vaha (pAda - vihAra) kI bAta nahIM rhii| dharma prasAra yA jana-jAgaraNa Adi hetuoM se vAhana prayoga ko kSamya mAne jAne kI bAta sAmane AtI hai| kahA jAtA hai ki isase kitane loga dharmAnuprANita hoMge, kitanA lAbha hogA / para, jarA gaharAI se soceM, vastusthiti yaha nahIM hai / jana-jana ke dharmAnupraNita evaM satprerita hone kA yathArtha kArya to pAdavihAra se hI sadhatA hai / pAda-vihArI santa apane pada-yAtrA krama ke bIca gA~va-gA~va meM pahu~cate haiM, jahA~ bhinna-bhinna jAtiyoM aura dharmoM ke aise aneka azikSita, asaMskRta loga unake saMparka meM Ate haiM, jo dharmopadeza ke sahI pAtra haiM, jina taka tathAkathita dharmaprasAraka pahuMcate taka nhiiN| pAda-vihAra kA hI yaha vizeSa lAbha hai, yadi pAda - vihArI kI pracArAtmakatA meM ruci na ho to bhI apane yAtrA - krama meM unheM gA~voM meM to AnA hI par3atA hai, jisase yaha sahaja rUpa meM sadhatA hai / kyoMki santa to svayaM dharma ke jIvita pratIka haiM ataH unakA sAnnidhya hI jana-samudAya ke lie preraNAspada hai / vAhana-prayoga dvArA bar3e-bar3e nagaroM meM dharma- prasAra hetu jo pahu~cate haiM, vaha unakI apanI mahattvAkAMkSA ho sakatI hai, vastutaH dharma- jAgaraNa kI dRSTi se koI bar3I bAta nahIM saghatI / bar3e nagaroM meM prAyaH vahIM pahu~canA hotA hai, jahA~ unake paricita loga hote haiN| pUrva paricaya aura saMparka ke kAraNa unake lie una ( dharma - prasAraka santoM) ke upadeza meM koI navInatA yA vizeSatA nahIM rahatI / dUsare, bar3e nagaroM ke nivAsI zikSita tathA susaMskRta hote haiM, sAhitya Adi bhI par3ha sakate haiM, svayaM pahu~cakara bhI lAbha le sakate haiM, para grAmINoM ke lie yaha kucha bhI sambhava nahIM hai / dUsarI bAta aura hai, jaisAki Upara kahA gayA hai, pAdavihAra saMnyAsI yA sAdhu kA apanA saiddhAntika Adarza hai, jisakA akhaNDita rUpa meM samyak paripAlana usakA prathama tathA nitAnta Avazyaka karttavya hai| vAhana prayoga dvArA RSKK Private & Personal Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNa : vezabhUSA-eka tAttvika vivecana | 385 000000000000 000000000000 jama katA kI dRSTi se upayoga bar3hatI hai, mastiSka lAma unheM anAya NITIL vaha khaNDita hotA hai / vAstava meM siddhAnta yA Adarza tabhI apane Apa meM paripUrNa hai, jaba usameM vikalpoM yA apavAdoM kA yathecchA svIkAra na ho| kyoMki yadi vikalpoM aura apavAdoM ko bahuta adhika mAnyatA dI jAyegI to sambhava hai, eka dina aisA A jAe, jaba Adarza yA siddhAnta ke sthAna para kevala vikalpoM aura apavAdoM kA puMja hI raha jaae| jaina zramaNoM meM pAda-vihAra kI paramparA Aja taka samIcIna rUpa meM pracalita hai / hajAroM meM eka Adha apavAda ho sakatA hai para apavAda svIkAra karane vAlA vyakti zramaNa-saMgha meM sthAna pAne yogya nahIM rhtaa| pairoM kI surakSA kI dRSTi se bahuta prAcInakAla se pAda-rakSikA, pAdatrANa yA upAnaha, ke nAma se jUtoM kA svIkAra rahA hai / saMnyAsiyoM ke lie jUte vajita rahe haiN| vaidika paramparA meM kASTha-pAdukA svIkRta hai / jainoM aura bauddhoM meM usakA bhI svIkAra nahIM hai| badalate hue yuga ke pariveza meM Aja jaina-paramparA ke zramaNoM ke sivAya prAyaH sabhI ne vastra, kainavasa, rabara, plAsTika, nAilona Adi ke pAdatrANa svIkAra kara lie haiN| kevala jaina-zramaNa-saMgha hI aisA raha gayA hai, jisameM Aja bhI kisI prakAra ke jUte kA, khar3AU, cappala Adi kA svIkAra nahIM hai| yahA~ taka ki mauje bhI ve prayoga meM nahIM lete| Ayurvedika dRSTikoNa naMge paira calane meM bhUmi kA pairoM ke sAtha sIdhA saMsparza hotA hai| snAyavika dRSTi se sArA zarIra paraspara sambaddha hai| pairoM ko jisa prakAra kA saMsparza milatA hai, tadgata USmA, zaitya sAre deha meM snAyavika grAhakatA ke anurUpa pahu~ca jAte haiM / isake do prakAra ke pariNAma Ate haiN| yadi jalatI bhUmi para calA jAtA hai to bhUmigata uSNatA pagathaliyoM ke mAdhyama se deha meM pahu~catI hai, jisakI adhikatA deha ke lie hAniprada hai| prAtaHkAlIna zItala reta para naMge paira calanA aneka paittika va USmAjanita rogoM ke nivAraNa kI dRSTi se upayogI hai| netroM meM jalana, hAtha-pairoM meM jalana, jinakA hetu deha meM pitta-vikAra kI vRddhi hai, isase zAnta ho jAtI hai / netra-zakti bar3hatI hai, mastiSka meM sphUrti kA saMcAra hotA hai / jaina-muniyoM kA pAda-vihAra kA kAryakrama adhikAMzataH prAtaHkAla hI hotA hai, jisase yaha lAma unheM anAyAsa hI prApta hotA rahatA hai| dina meM ve adhyayana, lekhana, satsaMga Adi kAryoM meM rahate haiM ataH adhika USmA, jisase kaI prakAra ke upadrava hone AzaMkita haiM, se sahaja hI baca jAte haiM / aparigraha evaM tapa kI bhAvanA zramaNa ke lie jitanI anivArya rUpa se Avazyaka vastuoM arthAt saMyama-jIvana ke lie upayogI bAhyaupakaraNoM kA nirdhAraNa kiyA gayA hai, usameM yaha dRSTi bindu bhI rahA hai ki usakA tapasvI jIvana udbhAvita hotA rhe| usake pIche aparigraha kI bhAvanA sannihita hai| suvidhA yA anukUlatA se vilaga rahate hue zramaNa adhikAdhika AtmAbhirata raha sake, aisA bhAva usake pIche hai| pAdatrANa yA pAdarakSikA zramaNa ke lie anivArya upakaraNoM meM nahIM aatii| yadi suvidhA kA dRSTikoNa na rahe to pAdarakSikA ke lie vaha cintana hI nahIM kara sakatA / hA~, isameM kucha daihika kaSTa avazya hai, jo zramaNa ke lie gauNa hai| isa kaSTa saMjJA kI sArthakatA daihika anukUlatA ke sAtha jur3I huI hai / daihika anukUlatA isameM se nikala jAya to kaSTa tapasyA kI bhUmikA meM calA jAtA hai / anyAnya saMnyAsI paramparAoM meM pAdatrANa kA asvIkAra lagabhaga isI kAraNa rahA hai| vaha jo vicchinna huA, usakA kAraNa spaSTa hI suvidhA yA anukUlatA kI ora jhukAva hai / jaina zramaNa jo aba taka usI niSpAda trANatAmaya upakaraNa vyavasthA meM cale A rahe haiM, usakA kAraNa bAhya suvidhAoM kA anAkarSaNa aura apanI adhyAtma-sAdhanA meM satata saMlagna rahane kA bhAva hai, jo unakI unnata manobhUmikA kA dyotaka hai| yaha a-yugIna kahA jA sakatA hai| para, yaha a-yugInatA kI cintanadhArA saMyamAtmaka bhAvanA se anuprANita nahIM hai / kevala apanI anukUlatA yA suvidhA para TikI huI hai / mukhavastrikA : eka vizleSaNa zramaNa kI vezabhUSA meM mukhavastrikA kA bhI eka mahattvapUrNa sthAna hai / dArzanika dRSTi se mukhavastrikA svIkAra ke pIche yaha Azaya hai ki bolate samaya dhvani kI Takkara se yA AhaTa se jo vAyukAyika jIvoM kI hiMsA hotI hai, zramaNa usase bacatA rhe| HTTE NBT Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 zAstroM meM 'yatanA' yA jAgarUkatA se bolane kA jo sthAna-sthAna para nirdeza huA, yaha viSaya usase bhI sambandhita hai / ayatanA se bolane se vAyukAyika jIvoM kI hiMsA hotI hai, yaha to spaSTa hI hai| mukhavastrikA kA prayoga mukha para bAMdha kara kiyA jAya yA hAtha meM rakhate hue apekSita samaya para kiyA jAya, yaha viSaya vivAda-grasta hai para itanA to nizcita hai ki yatanA se bolane ke lie khule muMha nahIM bolanA cAhie / vyAvahArika dRSTi se yaha jyAdA upayogI pratIta hotA hai ki hAtha meM rakhane ke bajAya use muMha para dhAraNa kiyA jAya, kyoMki bolanA jIvana kI anyAnya pravRttiyoM ke sAtha-sAtha satata pravartanazIla kriyA hai| isalie hAtha meM rakhate hue punaH punaH usake prayoga meM zAyada yatanA kI pUrakatA nahIM sdhtii| Akhira to zramaNa bhI eka mAnava hai, sAdhAraNa logoM meM se gayA huA eka sAdhaka hai, durbalatAoM ko jItane kA usakA prayAsa hai para sampUrNataH vaha jIta cukA ho yaha sthiti nahIM hai| isalie usake dvArA pramAda honA, cAhe thor3A hI sahI, AzaMkita hai / usa sthiti meM muMha para dhAraNa kI huI mukhavastrikA usake yatanAmaya jIvana meM nizcaya hI sahAyaka siddha hotI hai| jo mukhavastrikA ko muMha para dhAraNa karanA mAnya nahIM karate, unameM bhI dekhA jAtA hai ki jaba ve mandiroM meM pUjA karate haiM to muMha ko vastra se bAMdhe yA Dhake rahate haiN| isake pIche thUka Adi na gire isa pavitratA kI bhAvanA ke sAtha-sAtha hiMsAtmaka ayatanA ke nirodha kI bhAvanA bhI avazya rahI hogii| mukhavastrikA muMha para nahIM bA~dhanA, yaha mAnyatA vAstava meM sAMpradAyika pariveza ke tanAvoM meM bar3I derI se mahattvapUrNa sthAna pA gaI / anyathA mukhavastrikA nahIM bA~dhane ke viSaya meM Aja jaisA Agraha Aja ke kucha pacAsa varSoM pahale nahIM thA / aitihAsikatA ke sandarbha meM saMvat 1926 meM prakAzita eka pustikA ke nimnAMkita citra va paricaya dRSTavya hai LES E .... TAKE TV 65390 MILAMN .....2 DOES ITTETTIH monium atha paNDita zrI vIravijaya jI kRta pUjAo AdI prabhu pUjA garbhita bhakti dharma deshnaadevaaniiabii|| vinaMti rUpa arjii| A copaDi zrI amadAbAdha vidyAzAlAthI sA. ravacaMda jayacande chapavI samyaktva dharma vRddhi hete // s0|| 1926 A copaDi chApanArA bAjI bhaai| amIcaMda ThekANaM zrI amadAbAdhamAM rAyapuramA AkA seTha nA kuvAnI polamAM // pR0 264 // temane pATe jinavijayajI, bIjA ziSya jasavijayajI thayA, te jasavijayajI guru khaMbhAtamAM desanA detA hatA te avasara kezava nagramA pharato thako, gurunI desanAno varaNava sAMbhalI, te gurunA darzana nI icchA dharato upAzraya mAyI AvI kezava guru pAse hidIbIpIchAnauchAyA jai bA~dI yathAyogya thAnake baisI desanA IRDusavinamAnI eanAramA sA~bhale cha / ehavI chavI thI bA~cavAno Agama grantha prakraNa rAsa paramparA vidamAna thI zuddha jaannvo|| e mAraga 2008 doo MAR Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNa : vezabhUSA-eka tAttvika vivecana | 387 2 ||shgnisNskaarbnii| 000000000000 000000000000 pR0 298 te guru 16 varSa dharavAsa rahyA 55 varSa sudhI dikSA pAlI, 73 varSa sarva Ayu pAlI kAla ko te sA~bhalI, sarva saMgha malI, zokasahita zubha gurunA deha nu mRta kArya karatA hvaa| yahA~ mRta-saMskAra ke sandarbha meM muMha para mukhavastrikA bAMdhane kA prasaMga vizeSa rUpa se vicAraNIya hai| yadi sAdhuoM ke dainandina jIvana meM apane muMha para mukhavastrikA bA~dhanA sAmAnya nahIM hotA to dAha-saMskAra ke samAroha meM yaha kabhI saMbhava nahIM thA ki mata muni ke maMha para mukhabastrikA bA~dhI jAe, jaisA ki prastuta citra meM kiyA gayA hai| pArasI dharma meM, jo vizva ke purAne dharmoM meM aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa sthAna liye hue hai, pUjA ke samaya, vizeSata: agni meM Aghraya padArthoM ke DAlane ke samaya muMha ko vastra se bAMdhe rahane kI paramparA hai| isakI gaharAI meM hama nahIM jaayeNge| para yaha, jo AMzika hI sahI atakita sAdRzya hama dekhate haiM usake pIche bhI kyA isI prakAra kA koI bhAva rahA hai, yaha samIkSakoM ke lie gaveSaNA kA viSaya hai| ____ sAdhAraNatayA sthUla dRSTi se yaha bhI hama soca sakate haiM ki avAMchita vijAtIya padArtha kaNa-muMha jo deha kA mukhya praveza-dvAra hai, usameM samAviSTa na hoM, yaha bhI isase sadhatA hI hai| cikitsaka jaba zalya-kriyA (Operation) karate haiM to mukha ko vizeSa rUpa se Dhake rahate haiM / vahA~ koI dhArmika bhAva nahIM hai kintu dUSita vAyu, dUSita gandha, dUSita paramANu Adi mukha ke dvArA deha meM praveza na kara sakeM, aisA dRSTikoNa hai| zramaNa ke lie yadyapi yaha utanA tAttvika to nahIM hai para, dUSita padArthoM ke apahAra yA a-samAveza kI dRSTi se kucha artha to liye hue hai hii| kASThapAtra : aparigraha ke paricAyaka jaina zramaNa kisI bhI prakAra kI dhAtu ke pAtra nahIM rakha sakatA, usake lie kASTha-pAtra prayoga meM lAne kA vidhAna hai / aparigraha kI dRSTi se isakA apanA mahattva hai| kyoMki yadyapi parigraha mUrchA yA Asakti para TikA hai para, mUrchA-vijaya yA Asakti-varjana ke lie bAhya dRSTi se svIkriyamANa yA vyavahriyamANa padArtha bhI upekSya nahIM haiN| unake cayana meM bhI mUlyavattA kA dhyAna rakhanA Avazyaka mAnA gayA hai / kyoMki yadi pAtra Adi mUlyavAn hoMge to ho sakatA hai, gRhItA kA mana unameM kucha aTaka jAya / yadyapi jaina zramaNa tyAga kI jisa pavitra bhUmikA meM saMsthita hai, vahA~ yaha kama AzaMkita hai para khatarA to hai hii| isase inkAra nahIM kiyA jA sktaa| jyoM hI kucha Asakti yA moha AyA, sAdhaka kA antara-dvalana kucha zlathita ho hI jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki mulyavAna padArtha yA vastu ko dekhakara kisI padArtha lubdha vyakti kA mana bhI lalacA sakatA hai / yadi sAdhaka ke mana meM isa prakAra kI kucha bhI AzaMkA bana jAya to use yatkiMcit cintA-nimagna bhI rahanA hotA hai jo usake lie sarvathA avAMchita hai| jaina zramaNa apane liye apekSita aura svIkRta jo bhI upakaraNa haiM, unheM svayaM vahana karatA hai, vaha na kisI / CREE Shreadmirmirmational Forvalter SUUSEUM ran":58zat:- - wwwjalneliorany.org Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 AMARHI Pram vAhana para rakhavA sakatA hai, na kisI anya vyakti ko de sakatA hai| aisA karane se to usakA jIvana parAzrita ho jAyagA, jabaki jaina zramaNa kA jIvana sarvathA svAvalambI aura sva-Azrita honA caahie| yadi kahA jAya ki apane thor3e se upakaraNa kisI ko de diye jAyeM to isameM vaisI kyA hAni hai-sAdhAraNa sahayoga hI to liyA para, gaharAI se socane para hama dekheMge ki yadi aisA krama thor3e ko lekara hI cala jAya to yaha thor3A Age jAkara bahuta bar3A ho jAya, anAzaMkanIya nahIM / vyakti kA mana hI to hai, jahA~ usameM jarA bhI daurbalya kA samAveza hone lage, vaha usake aucitya ke lie dalIleM gar3hane lagatA hai / phira yaha aucitya kI sImA na jAne Age jAkara kitanI vistRta ho jAya, kucha kahA nahIM jA sktaa| phalata: aucitya ke pariveza meM anaucitya A dhamakatA hai, jo sAdhaka-jIvana ke dhvaMsa kA hetu banatA hai| bhAvanAtmaka dRSTi se soceM to kATha halakepana kA pratIka hai, vaha pAnI para tairatA hai, yaha usakI vizeSatA hai zramaNa ko saMsAra-sAgara pAra karanA hai| hara samaya usake dhyAna meM rahanA cAhie ki usakA saMyamI jIvana anuprANita, paripoSita aura vikasita hotA jaae| ___ saMsAra eka sAgara hai, nirvANa yA mokSa usake pAra pahuMcanA hai| isa heta saMsAra rUpI sAgara ko santIrNa karanA hai / yaha santaraNa adhyAtma kI sAdhanA hai| isa bhAva kA rUpaka prAyaH sabhI dharmoM meM rahA hai| kASThapAtra sthUla dRSTi se isakI pratIkAtmakatA le sakate haiM / yadyapi yaha vivecana kucha kaSTa kalpanA kI sImA meM to jAtA hai para preraNA kI dRSTi se isakI grAhyatA hai / rajoharaNa ___ saMyamI jIvana ke nirvAha ke hetu zramaNa ke lie aura bhI katipaya upakaraNoM kA vidhAna hai, jinameM rajoharaNa mukhya hai / yaha Una ke mulAyama dhAgoM se banA hotA hai| sAdhuoM dvArA sadA ise apane pAsa rakhe jAne ke pIche ahiMsA kA dRSTikoNa hai / calanA, phiranA, uThanA, baiThanA, sonA Adi dainandina kriyAoM ke prasaMga meM kRmi, kIr3e cIMTI jaise choTechoTe jIva-jantuoM kI hiMsA AzaMkita hai, usase bacane ke lie rajoharaNa kI apanI upAdeyatA hai / una-una kriyAoM ke sandarbha meM prayujyamAna sthAna kA rajoharaNa dvArA proJchana, pramArjana Adi kara liyA jAtA hai, koI jIva-jantu hoM to unheM bahuta dhIre se rajoharaNa dvArA haTA diyA jAtA hai| yoM hiMsA kA prasaMga Tala jAtA hai| upasaMhAra jaina-zramaNa kI vezabhUSA, upakaraNa Adi kI saMkhyA, parimANa, prayoga, pariSThApana Adi aura bhI aneka pahalU haiM, jina para vivecana kiyA jA sakatA hai para viSaya-vistAra ke bhaya se yahA~ kevala unhIM kucha upakaraNoM ko liyA gayA hai, jo eka zramaNa ke dainandina jIvana meM prasphuTa rUpa se hamAre sAmane Ate haiN| inake parizIlana se yaha spaSTa hai ki zramaNa kI jo paMcamahAvratAtmaka cAritrika bhUmikA hai, usameM yaha naimittika dRSTi se nissandeha sahAyaka hai / yadyapi upAdAna to svayaM apanI AtmA hI hai para nimitta kI sahakAritA kA bhI apanA sthAna hai / kArya-niSpatti meM upAdAnanimitta kI upasthiti kI jo mAMga karatA hai, vaha anivArya hai| jaisA ki hamane dekhA, upakaraNa cayana meM aparigraha kI bhAvanA vizeSa rUpa se samAviSTa hai para yaha bhI sarvathA siddha hai ki mahAvrata anyonyAzrita haiN| eka vrata ke khaMDita hote hI dUsare svayaM khaMDita ho jAte haiM / isalie aparigraha kI mukhyatA se sabhI mahAvratoM ke parirakSaNa aura paripAlana meM upakaraNa-zuddhatA kA mahattva hai / saMyama-mUlaka zuddhi ke sAtha-sAtha sarala, ni:spRha, sAttvika aura pavitra jIvana kI sthUla pratIkAtmakatA bhI inameM hai, jisakA ApAtataH bahuta mahattva hai| 1 uttarAdhyayana sUtra adhyayana 23, gAthA 1-16 2 acelago ya jo dhammo, jo imo santaruttaro / desio vaddhamANeNa, pAseNa ya mahAjasA / / egakajjapavannANaM, visese kiM nu kAraNaM / liMge duvihe mehAvI, kahaM vippaccao na te / / -uttarAdhyayana sUtra adhyayana 23, gAthA 26-30 . ORana DOHConno 090988 Lain-education international Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 basantakumAra jaina zAstrI gRhastha sAdhaka (thAvaka) kI upAsanA vidhi(prAcAra saMhitA) para jainadharma ne prArambha se hI bar3A manovaijJAnika tathA samAjavAdI cintana kiyA hai| vizva ke vibhinna dharmoM ke pariprekSya meM usakI tulanAtmaka upa-1 1 yogitA para eka cintana yahA~ prastuta hai / no-0-0-0--0--0 000000000000 000000000000 h-o-------------------------0--0-0--0--0--0 vizvadharmoM ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA sAdhanA-patha : eka tulanAtmaka vivecana HINDI NITIN A......." sukha : chalanA : yathArtha jAgatika bhASA meM jise sukha kahA jAtA hai, tattva kI bhASA meM vaha sukha nahIM sukhAbhAsa hai| vaha eka aisI madhura chalanA hai, jisameM nimagna mAnava apane Apako vismRta kiye rahatA hai / yaha saba mAnava ko taba AtmasAt huA, jaba usane jIvana-satya meM gaharI DubakiyA~ lagAI / use anubhUta huA, sukha kucha aura hI hai, jisakA adhiSThAna 'sva' yA AtmA hai / bhautika padArtha tathA dhana-vaibhava Adi para vaha nahIM TikA hai| itanA hI nahIM, ve usake mArga meM eka prakAra kA avarodha hai| kyoMki inameM sukha kI kalpanA kara mAnava ina para aTakatA hai| usakI satya-pravaNa gati kuNThita ho jAtI hai| jise hama saccA sukha kahate haiM, darzana kI bhASA meM mokSa, nirvANa, brahmasArUpya Adi zabdoM se use saMzita kiyA gayA hai / tattvadraSTAoM ne use adhigata karane kA vidhi-krama bhI apane-apane cintana ke anusAra prastuta kiyA hai, jise sAdhanA yA adhyAtma-sAdhanA kahA jAtA hai| bhArata kI garimA : sAdhanA kA vikAsa ___adhyAtma-sAdhanA ke kSetra meM bhArata kI apanI garimA hai, vizva meM usakA gauravapUrNa sthAna hai / yahA~ ke RSiyoM, manISiyoM aura cintakoM ne isa pahalU para bar3I gaharAI se cintana kiyA / itanA hI nahIM, unhoMne svayaM satata abhyAsa dvArA isa sambandha meM mahattvapUrNa anubhUtiyA~ ajita kii| una dvArA pradarzita sAdhanA paddhatiyoM meM ina sabakA pratibimba hameM prApta hotA hai| sAdhanA ke kSetra meM sAdhaka kI apekSA se do prakAra kA vargIkaraNa huA-saMnyAsI, parivrAjaka yA bhikSu tathA gRhI, gRhastha athavA zrAvaka yA upAsaka / prathama koTi meM ve sAdhaka Ate haiM, jo sampUrNataH apane ko Atma-sAdhanA yA mokSa kI ArAdhanA meM lagA dete haiM / daihika kiMvA bhautika jIvana unake lie sarvathA gauNa hotA hai tathA (adhyAtma) sAdhanAmaya jIvana sarvathA upAdeya yA mukhya / dUsare varga meM ve vyakti liye gaye haiM, jo laukika (gArhasthya) jIvana meM samAviSTa haiM, sAtha hI sAtha Atma-sAdhanA ke abhyAsa meM bhI jitanA zakya hotA hai, saMlagna rahate haiN| ina donoM vargoM ke sAdhakoM arthAt sAdhuoM aura gRhasthoM ke sAdhanA-krama yA abhyAsa-koTi para hamAre deza ke tattva-cintakoM ne atyanta manovaijJAnika dRSTi se cintana kara vizeSa prakAra kI AcAra saMhitAe~ nirdhArita kI haiM, jinakA avalambana kara sAdhaka apane gantavya kI ora saphalatA pUrvaka agrasara hote jAyaM / bhAratIya darzakoM meM jaina darzana kA aneka dRSTiyoM se apanA mahattvapUrNa sthAna hai| jaina sAdhanA-paddhati bhI apanI kucha aisI vizeSatAe~ liye hue hai, jinake kAraNa usakI upAdeyatA trikAlAbAdhita hai| prastuta nibandha meM vibhinna dharmoM IENCHI mA Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 jigara CASTE ...... za dvArA abhimata gRhastha kI sAdhanA paddhatiyoM ke pariprekSya meM jaina gRhI yA zrAvaka kI sAdhanA para tulanAtmaka dRSTi se vivecana kiyA jaayegaa| vaidika dharma meM gRhasthAzrama vaidika dharma kA Azaya una dharma-saMpradAyoM se hai, jinakA mukhya AdhAra veda haiM tathA dArzanika dRSTi se jo pUrva mImAMsA, uttara mImAMsA (vedAnta), sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika Adi se sambaddha haiN| vaidika dharma manuSya ke jIvana ko cAra bhAgoM meM bA~TatA hai, jinheM Azrama kahA jAtA hai| Azrama kA sAmAnya artha Azraya, Thaharane kA sthAna yA vizrAma karane kA sthAna hai| Azrama cAra haiM-brahmacarya, gRhastha, vAnaprastha evaM saMnyAsa / paccIsa varSa kI Ayu taka gurukula meM brahmacarya pUrvaka vidyAbhyAsa kA samaya isa Azrama ke antargata hai| tAtparya yaha huA ki taba taka vyakti sAMsArika jIvana meM saphalatA pUrvaka calate rahane kI kSamatAe~ ajita kara cukatA hai| phalata: usakA laukika jIvana bhArabhUta na hokara Anandamaya hotA hai| isase Age pacAsa varSa taka kI Ayu kA kAryakAla gRhastha Azrama meM liyA gayA hai, jisa para hama Age vizeSa rUpa se prakAza ddaaleNge| pacAsa se pacahattara varSa taka kA kAla vAnaprastha Azrama kA hai, jo eka prakAra se saMnyAsa ke pUrvAbhyAsa kA samaya hai| isase Age kA sau varSa taka kA samaya saMnyAsa kA mAnA gayA hai| veda ke RSi ke nimnAMkita zabda isa bAta ke dyotaka haiM ki taba 'zatAyuvai puruSaH' ke anusAra mAnava sau varSa ke jIvana kI kAmanA karatA thA : ___ "pazyema zaradaH zatam / jIvema zaradaH zatam / zRNuyAma zaradaH zatam / prabravAmazarada : zatam / adInA: syAma zaradaH zatam / bhUyazca zaradaH zatAt // ' arthAt sau varSa taka hamArI cakSu indriya kAryazIla rahe, sau varSa taka hama jIeM, sau varSa taka zravaNa kareM, sau varSa taka boleM, sau varSa taka adIna bhAva se raheM / itanA hI kyoM, hama sau se bhI adhika samaya taka jiieN| prAcIna kAla ke Ayu anupAta ke anusAra yaha varSa sambandhI kalpanA hai| isalie hama ise iyattA mUlaka nizcita nahIM kaha sakate, AnupAtika kaha sakate haiM / gurukula se nirgamana : saMsAra meM Agamana jaba brahmacArI apanA vidyAdhyana tathA bhAvI jIvana kI anyAnya taiyAriyA~ paripUrNa kara puna: saMsAra meM arthAt pArivArika yA sAmAjika jIvana meM Ane ko udyata hotA hai, taba vaidika RSi use jo zikSAe~ detA hai, ve bahuta mahattvapUrNa haiM aura unameM usake bhAvI laukika jIvana ke lie bar3e sundara Adeza-nirdeza haiM / ve zikSAe~ isa prakAra haiM : "veda manUcyAcAryo'ntevAsinamanuzAsti--satyaM vada, dharma cara, svAdhyAyAnmA pramadaH / AcAryAnya priyaM dhanamAhRtya prajAtantuM mA vyavacchetsI: / satyAnna pramaditavyam / dharmAnna pramaditavyam / kuzalAnna pramaditavyam / bhUtyai na pramaditavyam / svAdhyAya pravacanAbhyAM na pramaditavyam / deva pitRkAryAbhyAM na pramaditavyam / "2 . brahmacArI ! tuma sAMsArika jIvana meM jA rahe ho / maiM jo kaha rahA hU~, una bAtoM para pUrA dhyAna rakhanA-sadA saca bolanA, dharma kA AcaraNa krnaa| jo tumane par3hA hai, usameM pramAda mata karanA, use bhUla mata jaanaa| AcArya ko dakSiNA ke rUpa meM vAJchita dhana dekara, gRhastha meM jAkara santati-paramparA kA uccheda mata karanA-use saMpravRtta rkhnaa| - RSi ziSya ko sadAcaraNa meM susthita karane ke hetu punaH kahatA hai-satya meM pramAda mata karanA, dharma meM pramAda mata karanA, puNya kAryoM meM pramAda mata karanA, aizvaryaprada zubha kAryoM meM pramAda mata karanA, svAdhyAya aura pravacana meM pramAda mata karanA, deva-kArya tathA pitR-kArya meM pramAda mata krnaa| "RSi Age kahatA hai "mAtRdevo bhava / pitRdevo bhava / AcArya devo bhava / atithidevo bhava / yAnyavadyAni karmANi tAni sevitavyAni , no itarANi / yAnyasmAkam sucaritAni, tAni tvayopAsyAni , no itarANi / ye ke cAsma MINIATION ALMANYANA BAD vemeducation iniometrionela T IVeeRHISOREIMUSLG WARUHUSIVE Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 vizvadharmoM ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA sAdhanA patha : eka tulanAtmaka vivecana | 361 cche yAso brAhmaNA:, teSAM tvayA ''sanena prazvasitavyam / zraddhayA deyam / azraddhayA'deyam / zriyA deyam / hriyA deyam / saMvidA deyam / "3 arthAt mAtA ko devatA samajhanA, pitA ko devatA samajhanA / guru ko devatA smjhnaa| atithi ko devatA samajhanA / jo anavadya-nirdoSa kArya hoM, ve hI karanA, dUsare (sadoSa) nahIM / jo sucarita-pavitra kArya hoM, ve hI karanA, dUsare nhiiN| jo hamAre lie kalyANakArI brAhmaNa hoM, unakA Asana Adi dvArA Adara karanA / zraddhA pUrvaka dAna karanA / azraddhA se mata karanA / apanI sAMpattika kSamatA ke anurUpa dAna denaa| lajjA se dAna denaa| bhaya se dAna denA / viveka pUrvaka dAna denaa| RSi kI zabdAvalI meM eka aise jIvana kA saMketa hai, jisameM prema, sadbhAvanA, saujanya, udAratA, sevA aura kartavyaniSThA kA bhAva hai| kahane kA abhiprAya yaha hai ki RSi brahmacArI ko eka aise gRhI ke rUpa meM jIne kA upadeza karatA hai, jo samAja meM sarvathA susaMgata aura upayukta siddha ho / baha eka aisA nAgarika ho, jo kevala apane liye hI nahIM jIe, pratyuta samaSTi ke lie jIe / tIna RNa vaidika dharma meM eka bar3I hI sundara bhAvAtmaka kalpanA hai-pratyeka vyakti para tIna prakAra ke RNa haiM-RSiRNa, deva-RNa tathA pita-RNa / yajJopavIta ke tIna sUtra--dhAge isake sUcaka haiN| RSiyoM-draSTAoM yA jJAniyoM ne anavarata sAdhanA dvArA jJAna kI anupama nidhi ajita kI hai| pratyeka dvijAti (brAhmaNa, kSatriya aura vaizya) jana kA yaha punIta kartavya hai ki vaha usa jJAna kA parizIlana kare, zAstrAdhyayana kare / brahmacaryAzrama meM yaha RNa apAkRta ho jAtA hai| brahmacArI guru se veda, zAstra Adi kA adhyayana kara isa RNa se mukta hotA hai| pitRRNa kI apAkRti gRhasthAzrama meM hotI hai / gRhI apane pUrva puruSoM ke zrAddhatarpaNa Adi karatA hai, jo pitRRNa kI zuddhi ke hetu haiM / deva-RNa se (gRhastha) vAnaprastha Azrama meM unmukti hotI hai / kyoMki deva-RNa yajJa dvArA devatAoM ko Ahuti dene se apAkRta hotA hai / isa prakAra tInoM RNoM kA unmocana vAnaprastha Azrama taka ho jAtA hai / tadantara saMnyAsa kA vidhAna hai| isIlie kahA hai "RNAni trINyapAkRtya mano mokSe nivezayet / " arthAt ina tIna RNoM kA apAkaraNa-samApana kara apanA mana mokSa meM lgaae| isa vyavasthA ke anusAra "AzramAvAzramaM gacchet" arthAt brahmacarya Adi AzramoM ko kramaza: prApta karanA cAhie, eka-eka Azrama kA yathA samaya yathAvat rUpa meM nirvAha karate hue Age bar3hanA caahie| eka apavAda yadyapi vaidika dharma meM Azrama-vyavasthA kA vidhAna hai parantu jahA~ kisI meM vairAgya kA atizaya kA Adhikya ho, usake lie apavAdarUpa meM isa vyavasthA kA asvIkAra bhI hai / zruti meM kahA gayA hai-"yadahareva vijet tadadhareva pravrajetA brahmacaryAdvA gRhAdvA vnaadvaa|" arthAt jisa dina vairAgya ho jAya, usI dina manuSya saMnyAsa grahaNa kara le| vaha brahmacaryAzrama se, gRhasthAzrama se yA vAnaprasthAzrama se-jisa kisI Azrama se aisA kara sakatA hai / AzramoM ke kramika samApana kA niyama vahA~ lAgU nahIM hotA / yaha ApavAdika niyama hai, vaidhAnika nahIM / ataH isake AdhAra para saMnyasta hone vAle vyaktiyoM ke udAharaNa bahuta kama prApta hote haiN| prajAtantu avyavacchinna rahe Upara pitRRNa kI jo bAta AI hai, usake sandarbha meM itanA aura jJAtavya hai ki vaidika dharma vaMza paramparA ke nirbAdha paricAlana meM vizvAsa rakhatA hai| yathAvidhi santAnotpatti vahA~ dharma kA aMga mAnA gayA hai| putra zabda kI vyAkhyA meM kahA gayA hai-punnAmno narakAt trAyata iti putraH / arthAt jo apane mAtA, pitA athavA pUrva puruSoM ko JITAL C NAMEIN M w e - "- "."...cm- . .. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 zrAddha, tarpaNa Adi ke dvArA punnAmaka naraka se bacAtA hai, vaha putra hai, ise aura spaSTa samajheM-jinake santati nahIM hotI, unheM jalAMjali, tarpaNa, zrAddha Adi kucha bhI prApta nahIM hotA / unakI sadgati nahIM hotI / yadi kisI ke putra na ho to usakI pUrti ke lie hindU dharma meM apane kisI pArivArika vyakti ke bacce ko putrarUpa meM grahaNa karane kI vyavasthA hai, jise dattaka putra kahA jAtA hai / isakA uddezya vizeSataH yahI hai ki aurasa putra dvArA karaNIya dharma-vidhAna vaha sampAdita kare / taittirIyopaniSad meM 'prajAtantumA vyavacchetsI' jo kahA gayA hai, usake pIche yahI bhAva hai| uparyukta vivecana kA sArAMza yaha hai ki brahmacaryAzrama ke pazcAt vyakti vidhivat vivAha kare, santAna utpanna kare tathA pArivArika va sAmAjika kartavyoM kA nirvAha kare / gRhastha ke pA~ca mahAyajJa yadi hama gaharAI meM jAe~ to pratIta hogA ki jIvana meM hiMsA kA krama anavarata calatA hai / saMnyAsI yA bhikSu to usase bahuta kucha bacA rahatA hai parantu gRhastha ke lie aisA saMbhava nahIM hai / manu ne gRhastha ke yahA~ pA~ca hiMsA ke sthAna (vadha-sthala) batalAye haiN| unhoMne kahA hai "paJca sUnA gRhasthasya cullI peSaNyupaskaraH / kaNDanI codakumbhazca badhyate yAstu vAhayan / / "2 cUlhA, cakkI, jhADU, okhalI tathA jala-sthAna inake dvArA gRhastha ke yahA~ jIvoM kI hiMsA prAyaH hotI hI rahatI hai isalie manu ne inheM vadha-sthala kahA hai / ina pA~ca sthAnoM yA hetuoM se hone vAlI hiMsA kI niSkRti yA nivAraNa ke lie manu ne pA~ca mahAyajJoM kA vidhAna kiyA hai "tAsAM krameNa sarvAsAM, niSkRtyarthaM maharSibhiH / paJca kluptA mahAyajJAH, pratyahaM gRhamedhinAm / / "5 ve paJca mahAyajJa isa prakAra haiM "adhyApanaM brahmayajJaH, pitRyajJastu tarpaNam / homo devau balibhauM to, nRyajJo'tithipUjanam / / brahma-yajJa, pitR-yajJa, deva-yajJa, bhUta-yajJa tathA manuSya-yajJa-ye pA~ca mahAyajJa haiN| dvijAti jana apanI adhIta vidyA auroM ko par3hAe, yaha brahma-yajJa hai / apane pitRgaNa kA tarpaNa kare, yaha pitR-yajJa hai, havana karanA deva-yajJa hai, bali vaizvadeva yajJa, bhUta-yajJa hai tathA atithiyoM kA satkAra manuSya-yajJa hai| bali vaizvadeva yajJa ke sambandha meM manu ne kahA hai "zunAM ca patitAnAM ca, zvapacAM pAparogiNAm / vAyasAnAM kamINaM ca, zanakainivid bhUvi // " kutte, patita manuSya, cANDAla, pAparogI, kaue aura kIr3e-makor3e-inake lie bhojana meM se chaH bhAga karake dhIre se bhUmi para DAla denA bali vaizvadeva yajJa hai| yadi hama dhyAna se dekheM to ina pA~ca mahAyajJoM meM tIna to ve hI haiM, jinakA uparyukta tIna RNoM se sambandha hai| unake atirikta jo do aura haiM, unakA vizeSa Azaya hai / bali vaizvadeva yajJa se yaha prakaTa hai ki vaidika dharma ne nIca aura patita kahe jAne vAle prANiyoM ke prati bhI dayA kA bartAva karane kA spaSTa nirdeza kiyA hai aura use bhI utanA hI pavitra mAnA hai, jitanA adhyApana, tarpaNa va havana jaise ucca kAryoM ko mAnA hai / usake lie prayukta yajJa zabda isakA dyotaka hai| atithi-satkAra kA bhI vaidika dharma meM bahuta bar3A mahattva hai / isalie use manuSya-yajJa kahA hai / atithi ke sambandha meM to yahA~ taka kahA hai Tu Tu Tu Tu Tu Tu 98680 am www.iainelibrary.org Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt atithi jisake ghara se nirAza hokara lauTa jAtA hai, vaha use ( usa gRhastha ko) apanA pApa dekara tathA usakA puNya lekara calA jAtA hai / yadi sUkSmatA meM jAe~ to patA calegA ki isake pIche samAja vijJAna kI vyApaka bhAvanA saMlagna hai| yaha svAbhAvika hai ki sarvatra pratyeka kriyA kI pratikriyA hotI hai| eka aparicita vyakti kisI aparicita sthAna meM kisI aparicita vyakti se sneha aura zraddhApUrvaka satkRta aura saMpUjita hotA hai to sahaja hI usake mana meM yaha bhAva ubharatA hai ki usake yahA~ bhI kabhI vaisA prasaMga banegA to vaha satkAra va Adara meM koI kamI nahIM rakha chodd'egaa| isase mAnava eka niHzaMka tathA surakSita bhAva pAtA huA sarvatra A-jA sakatA hai, apanA kArya kara sakatA hai| eka vyApaka maitrIbhAva ke udgama kA yaha sahaja srota hai / isase koI bhI vyakti kahIM bhI jAte hue nahIM hicakegA ki vahA~ usakA kauna hai ? vizvadharmo ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA sAdhanA patha eka tulanAtmaka vivecana | 363 atithirvasva bhagnAzo gRhAt pratinivartate / sa tasmai duskRtaM davA, puSpamAdAya gacchati / gRhastha aura karma-yoga gItA meM gRhastha ko bar3A mArmika kahA gayA hai ki yadi Asakti aura moha ke binA vaha apanA karttavya karatA isase usakI Atma-sAdhanA bhI satI jAyegI / usakA anAsakta karma usake lie yoga bana jAyegA / karma-yoga ke sandarbha meM zrIkRSNa ne bahuta jora dekara kahA hai ki jaba taka deha hai, indriyA~ haiM, taba taka koI karma zUnya nahIM ho sakatA ataH karma karane meM apanI paddhati ko eka nayA mor3a denA hogA, jo moha, mamatA aura Asakta bhAva se pare hogaa| isa prakAra karma karatA huA manuSya karmoM ke lepa se achUtA rahegA / niSkarSa rUpa meM zrIkRSNa ne kahA hai bauddhadharma meM gRhI upAsaka va upayogI patha-darzana diyA gayA hai| use jAyegA to use samajha lenA cAhie ki "karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / mA karmaphalaheturbhUrmA te saGgo'stvakarmaNi // yogasyaH kuru karmANi saGgaM tyaktvA dhanaMjaya siddhyasiddhayoH samo bhUtvA samatvaM yoga ucyate // " Kahan 1 arthAt karma karane meM tumhArA adhikAra hai--tuma phala kI AzA mata rkho| para, sAtha hI sAtha yaha bhI dhyAna akarmaNya mata bano / saGga - Asakti yA AzA chor3akara tuma saphalatA aura asaphalatA kI bhI cintA mata kro| donoM meM samAna rho| yaha samatva hI yoga hai / vaidika dharma ke anusAra gRhI ke sAdhaka jIvana kA yaha saMkSipta lekhA-jokhA hai| pArivArika janoM ke prati karttavya, devopAsanA, dAna, sevA Adi aura bhI aneka pahalU haiM, jinakA gRhastha ke jIvana se bahuta sambandha hai| para, yahA~ unakA vistAra karane kA avakAza nahIM hai / karma karane ke adhikArI ho, phala ke nhiiN| isalie karma ke rakhane kI bAta hai ki karma phala kI AzA to chor3a do para yogapUrvaka - anAsakta bhAva se, karttavya-buddhi se karma karo / vivecana kA sArAMza yaha hai ki vaidika dharma ke anusAra sAMsArika karttavya aura AdhyAtmika sAdhanA- - ina donoM kA samanvita mahattva hai / jaise brahmacarya yadyapi Adarza hai para gRhI ke lie apanI pariNItA patnI kA sevana dhArmika dRSTi se bhI doSapUrNa nahIM hai. tukAlAbhigamana to vihita bhI hai| kahane kA Azaya yaha hai ki saMsAra aura nivasa donoM kA vahA~ strIkAra hai / yahI kAraNa hai ki vaizeSika darzana meM dharma kI paribhASA karate hue likhA gayA hai"yato'bhyudaya niHzreyasasiddhiH sa dharmaH "" arthAt jisase laukika abhyudaya yA unnati tathA mokSa kI siddhi ho, vaha dharma hai / bauddhadharma meM majjhima paDipadA - madhyama pratipadA yA madhyama mArga kahA jAtA hai| bhagavAna buddha ne adhyayana tathA FAM Win ra XCODEDEERD 2 000000000000 000000000000 tinis Chastel Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 E CCE pUNa .... HARYANA NICINIK ....... AUDA tapasyA ke pazcAt yaha anubhava kiyA ki jana-sAdhAraNa ke lie vahI dharma upayogI hogA, jo na atyanta kar3A ho aura na atyanta sarala / kyoMki atyanta kaThora yA U~ce niyamoM kA paripAlana unase zakya nahIM hogA tathA atyanta sAdhAraNa koTi ke niyamoM se kucha vizeSa sadhegA nhiiN| cAra Arya satya ___ bhagavAna buddha ne jisa madhyama-mArga mUlaka dharma kI avatAraNA kI, vaha nimnAMkita vAstavikatAoM para AdhRta hai-jagat meM duHkha hai, jisameM janma, mRtyu, bur3hApA, roga, priyajanoM kA viyoga, apriya padArthoM kA saMyoga, abhIpsita kA alAbha ityAdi kA samAveza ho jAtA hai| duHkha kI gaharAI meM jAte haiM to patA calatA hai ki usakA koI na koI kAraNa avazya hai / kAraNa ke jAna lene para yaha sambhAvita hotA hai ki usa du:kha ko miTAyA jA sakatA hai| jaba miTAyA jA sakatA hai to usakA koI vidhi-krama bhI honA caahie| inhIM vAstavikatAoM ko bhagavAna buddha ne cAra 'Arya satya' ke nAma se abhihita kiyA 1. duHkha, 2. duHkha-samudaya, 3. duHkha-nirodha, 4. duHkha-nirodhagAminI prtipd| kahA gayA hai, yaha buddha dvArA pratipAdita dharma hai, kSema hai, uttama zaraNa hai / ise apanAne se prANI saba duHkhoM se chUTa jAtA hai, jaise yo ca buddhaM ca dhamma ca saMghaM ca saraNaM gto| cattAri ariyasaccAni sammappaJtrAya passati / dukkhaM dukkhasamuppAdaM dukkhassa ca atikkama / ariyaM caTThaGgikaM maggaM dukkhUpasamagAminaM / / etaM kho saraNaM khemaM etaM saraNamuttamaM / etaM saraNamAgamma savvadukkhA pamuccati / / ina gAthAoM meM cAra Arya-satyoM kI carcA ke sAtha-sAtha aSTAMgika Arya mArga kI ora saMketa kiyA gayA hai| use duHkha kA upazAmaka kahA gayA hai| aSTAMgika mArga cauthe Arya-satya (duHkha-nirodhagAminI pratipad) ke antargata bhagavAna buddha ne eka vyavasthita vidhikrama yA mArga diyA hai, jisakA avalambana kara sAdhaka duHkha se chuTakArA pA sakatA hai| vahI aSTAMgika Arya mArga hai, jisake nimnAMkita ATha aMga haiM 1. samyaka jJAna-cAra Arya satyoM ko bhalI-bhAMti samajha lenaa| 2. samyak saMkalpa-samajha lene ke bAda mana meM jamAne kI bAta AtI hai| vaisA kiye binA samajhanA vizeSa hitakara nahIM hotaa| samajhI huI bAta ko mana meM jamAne ke lie pakkA nizcaya karanA par3atA hai| isI kA nAma samyak saMkalpa hai| 3. samyaka vacana--satya bAta khnaa| 4. samyak karmAnta-hiMsA, zatratA, dUSita AcaraNa Adi se bacate rahanA / inheM karmAnta isalie kahA gayA hai ki aisA karane se karmoM kA anta hotA hai| 5. samyak AjIva-nyAya-nIti pUrvaka AjIvikA claanaa| 6. samyak vyAyAma-sAttvika karmoM ke lie nirantara udyamazIla rahanA / 7. samyak smRti-lobha Adi vRttiyAM citta ko santapta karatI rahatI haiM, unase bacanA / 8 samyak samAdhi-rAgAtmaka va dveSAtmaka vRttiyoM se citta ko haTAkara ekAgra krnaa| yaha aSTAMgika mArga bauddha dharma meM sarvatra svIkRta hai / para, hInayAna sampradAya ke bauddha isa para vizeSa jora dete haiM / mahAyAna sampradAya meM aSTAMgika mArga kA svIkAra to hai para usakA vizeSa bala pAramitA-mArga para hai| - ORG 0000 www.lainelibrary.org - - Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvadharmoM ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA sAdhanA patha : eka tulanAtmaka vivecana | 365 000000000000 000000000000 D mAna MAIL ..... THEZma HAAR MLINE ...... RAR 'pAramitA' zabda pAram +itA se banA hai, arthAt pAra pahuMcI huI atyutkRSTa avasthA / mahAyAna sampradAya meM chaH pAramitAeM mukhya mAnI gaI haiM, jo nimnAMkita haiM 1. dAna-pAramitA, 2. zIla-pAramitA (utkRSTa sadAcAra kA pAlana)-3. zAnti pAramitA (kSamAzIlatA), 4. vIrya pAramitA (azubha ko tyAga kara zubha ke svIkAra-hetu atyanta utsAha), 5. dhyAna-pAramitA, 6. prajJA-pAramitA (satya kA saakssaatkaar)| bauddha dharma kA AcAra kI dRSTi se sArA vistAra ina tathyoM para huA hai| inake paripAlana kI dRSTi se bauddha sAdhaka do vargoM meM vibhakta hai, bhikSu aura upAsaka / bhikSu ina AdarzoM kA pUrNatayA pAlana karane kA saMkalpa lekara isa ora udyamazIla rahate haiN| ve svayaM apanI sAdhanA meM lage rahane ke sAtha-sAtha jana-jana ko usa ora agrasara karane ke lie upadeza karate haiN| gRhasthoM yA upAsakoM ke lie bhI aSTAMgika mArga Adarza hai para, ve usa ora prayatnazIlatA kI avasthA meM hote haiM, jabaki bhikSu sampUrNataH paripAlana kI sthiti meM / bhikSuoM ke lie AhAra, vihAra, mikSA, vastra, anyAnya upakaraNa Adi kA grahaNa, prayoga prabhRti ke sandarbha meM eka AcAra-saMhitA hai, jisakA vinayapiTaka meM vistRta vivecana hai / bauddha paramparA meM 'vinaya' zabda AcAra ke artha meM hai / "vinayapiTaka' saMjJA isI AdhAra para hai / pravrajyA sAvadhika : niravadhika bauddha dharma meM eka vizeSa bAta aura hai| vahA~ bhikSu-dIkSA yA saMnyAsa-pravrajyA ekAnta rUpa se samagra jIvana ke / lie ho, aisA nahIM hai / vahA~ do prakAra ke bhikSu hote haiM / eka ve, jo jIvana bhara ke lie bhikSu-saMgha meM Ate haiM / dUsare ve, jo samaya-vizeSa ke lie bhikSu-jIvana meM pravajita hote haiN| vaha samayAvadhi varSoM, mahInoM athavA dinoM kI bhI ho sakatI hai| pratyeka bauddha upAsaka apane mana meM yaha AkAMkSA rakhatA hai ki kama se kama jIvana meM eka bAra, cAhe thor3e hI samaya ke lie, bhikSu banane kA suavasara use mile / vaha nirdhArita samaya taka bhikSu rahakara punaH apane gRhastha-jIvana meM sasammAna vApisa A sakatA hai / vaha tathA usake pArivArika-jana apanA saubhAgya mAnate haiM ki kucha samaya taka to eka vyakti kA jIvana bhikSu ke rUpa meM vyatIta huaa| vaidika tathA jaina dharma meM aisA nahIM hai| vahA~ sanyAsa-dIkSA jIvana bhara ke lie hotI hai| use vApisa lauTanA heya mAnA jAtA hai| vaidika dharma meM jaba koI vyakti saMnyAsa meM dIkSita hotA hai, to isa bAta ke pratIka ke rUpa meM ki vaha apane vigata jIvana ko samApta kara sarvathA naye jIvana meM jo pichale se bilkula aspRSTa hai, A rahA hai, apanI citA taiyAra karatA hai, jisakA tAtparya hai ki usakA pichalA zarIra bhI jala gayA hai| buddha ne jo sAvadhika bhikSu-jIvana kI svIkRti dI, usake pIche unakA yahI abhiprAya rahA ho ki thor3e samaya ke lie hI sahI sad vastu kA grahaNa to huA / isa para buddha ke madhyama mArga ke dArzanika cintana kA prabhAva spaSTatayA dRSTigata hotA hai / para, eka bAta avazya hai, saMnyAsa kI divya tathA pAvana sthiti isase vyAhata hotI hai| jo eka kSaNa bhI saMnyasta jIvana ke paravastunirapekSa sahaja Ananda kA AsvAda anubhava kara cukA hai, kyA vaha use chor3a sakatA hai, udhara se haTa sakatA hai, yaha bahuta gaharAI se cintana kA viSaya hai| upAsaka ke kartavya majjhima-nikAya meM jahA~ gRhastha (gRhI upAsaka) ke kartavyoM para prakAza DAlA gayA hai, vahA~ cAra karma-kleza batAye gaye haiN| unheM karma-mala bhI kahA gayA hai, jo isa prakAra haiM 1. prANAtipAta-prANiyoM kA vadha karanA / 2. adattAdAna-kisI dvArA nahIM dI gaI vastu grahaNa karanA arthAt corI karanA / 3. paradAra-gamana / 4. mRSAvAda-asatya-bhASaNa karanA / vahA~ pApa ke cAra sthAnoM kA bhI varNana hai, jo chanda, dveSa, moha aura bhaya ke rUpa meM vyAkhyAta hue haiM / arthAt chanda-rAga, dveSa, moha tathA bhaya ke kAraNa anekavidha pApa-karmoM meM pravRtta honA ina-ina sthAnoM se sambaddha mAnA gayA hai| vahIM para chaH apAya-sukhoM kA varNana hai / ...... Slees SHAN AB Mrl.... LARAK.RASA - - kaDA Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 JITENA .. .. > UTTAR AMLNITIA ........ 1. madirA-pAna / 2. sandhyA ke samaya cauraste para ghUmanA / 3. nRtya, khela-tamAzA Adi dekhanA / 4. dha ta-krIDA krnaa| 5. duSTa se mitratA karanA / 6. Alasya-rata rahanA / inheM apAya-sukha kahane ke pIche yaha mAva rahA hai ki bAhya dRSTi se ye sukha pratIta hote haiM kintu inakA pariNAma bhISaNa duHkha hai| inake sambandha meM upadeza kiyA gayA hai ki Arya zrAvaka yA upAsaka ina caudaha (cAra karma-kleza, cAra pApa-. sthAna tathA chaH apAya sukha =caudaha) prakAra se hone vAle pApoM se bace / aisA karane vAlA loka aura paraloka donoM ko jIta letA hai| karuNA para vizeSa bala upAsaka ke lie bauddha dharma meM karuNA yA dayA para bahuta jora diyA gayA hai / Arya upAsaka ko itanA karuNAzIla honA cAhie ki use apane-parAye kA bhAna taka na rahe / karuNA ke tIna prakAra batAye gaye haiM1. svArthamUlA karuNA-jaise mAtA kI putra ke prati / 2. sahatukI karuNA-kisI ko kaSTa meM dekhA, hRdaya dravita huA, karuNA-bhAva jAgA, isa koTi kii| 3. ahetukI karuNA-binA svArtha, binA kAraNa tathA pAtra, apAtra ke bheda ke binA prANI mAtra ke prati hone vaalii| ahetukI karuNA ko 'mahAkaruNA' kahA jAtA hai| bauddha dharma ke mahAyAna sampradAya meM isakA bahuta vikAsa huaa| IsAI dharma meM sAdhaka ke varga IsAI dharma kA mukhya AdhAra prema va dayA hai| mukhyataH vahI bhagavAna kI prApti kA mAdhyama hai| usI se IsAI dharma meM sevA-bhAva kA vikAsa huA, jisakA saMsAra meM apanA advitIya sthAna hai| IsAI dharma meM prArambha se hI sAdhakoM kI do zreNiyA~ calI AtI haiM / eka vaha hai, jo dharma kI zikSA aura preraNA detI hai, sAMsArika jIvana se pRthak rahatI hai, jise bhAratIya dharmoM kI paribhASA meM saMnyAsI yA sAdhu kaha sakate haiM / dUsarI zreNI jana-sAdhAraNa yA nAgarika anuyAyiyoM kI hai, jo gRhastha yA pArivArika jIvana jIte haiN| tyAgI varga ke puruSa phAdara (Fathers) kahe jAte haiM aura striyA~ nana (Nuns) / sAdA aura sarala jIvana jIte hue, dharma-prasAra karate hue jana-jana kI sevA meM lage rahanA, usa ora apane anuyAyiyoM ko prerita karanA unakA mukhya kArya hai| unake dainandina jIvana-vyavahAra ke sandarbha meM apanI AcAra-saMhitA hai / IsAI-dharma meM mukhyataH do sampradAya haiM-romana kaitholika aura proTesTenTa / romana kaitholika prAcIna hai, proTesTainTa pazcAdvartI / romana kaitholika sampradAya meM yaha tyAgI varga-phAdarsa va nansa avivAhita rahate haiN| unake kisI prakAra kA gRhastha-sambandhI lagAva nahIM hotA / proTesTainTa sampradAya meM unheM (Fathers, nuns ko) vivAha kI suvidhA hai / gRhastha anuyAyI gRhastha anuyAyiyoM ke lie IsAI dharma meM adhyAtma-sAdhanA kA koI vizeSa sUkSma abhyAsa-krama nahIM miltaa| Izvara kI prArthanA meM ve vizvAsa karate haiN| saptAha ke sAta dinoM meM eka-ravivAra kA dina isake lie vizeSataH nirdhArita hai| ANN Jain Education international TOE Private Persona Wwwjabraryory Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvadharmoM ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA sAdhanA patha : eka tulanAtmaka vivecana | 397 000000000000 000000000000 NERA URLINES ALTIMA Co.... Urmy IsAI dharma mukhyataH nIti evaM sadvyavahAra pradhAna hai / IsA masIha ne mAnava-samAja ko vizeSarUpa se pA~ca Adeza diye (1) purAne dharmagrantha meM kahA hai ki kisI kI hatyA mata karo' jo AdamI hatyA karatA hai, vaha gunahagAra hai / para, maiM tumase kahatA hU~ ki jo AdamI apane bhAI para gussA karatA hai, vaha paramAtmA kI najara meM gunahagAra hai / prArthanA karane se pahale apane bhAI para mana meM jo krodha ho, use nikAla do / usase sulaha karalo / (2) maiM tumase kahatA hU~ ki vyabhicAra to karanA hI nahIM cAhie, kisI strI para burI najara bhI nahIM DAlanI cAhie / kisI para kudRSTi DAlane vAlA bhI Izvara ke Age gunahagAra hai / jo AdamI patnI ko talAka detA hai, vaha khuda vyabhicAra karatA hai aura patnI se bhI vyabhicAra karAne kA kAraNa banatA hai, jo AdamI usase vivAha karatA hai, use bhI vaha gunahagAra banAtA hai| (3) purAne dharma-grantha meM kahA hai ki 'kasama na khAo kintu paramAtmA ke Age apanI pratijJAoM para DaTe rho|' para, maiM tumase kahatA hU~ ki tumheM kisI bhI hAlata meM kasama nahIM khAnI caahie| kisI ke bAre meM pUchA jAya to 'hAM' yA 'nA' meM javAba denA caahie| (4) purAne dharma-grantha meM kahA hai ki 'A~kha ke badale meM A~kha phor3a do, dA~ta ke badale dA~ta tor3a do|' para maiM tumase kahatA hU~ ki burAI kA badalA burAI se mata do| koI tumhAre dAhine gAla para cAMTA mAre, to tuma bA~yA gAla bhI usake sAmane kara do| (5) purAne dharma-grantha meM kahA hai ki 'kevala apanI hI jAti ke logoM se prema kro|' para maiM tumase kahatA hU~ ki tumheM hara AdamI se prema karanA caahie| jo tumhAre duzmana hoM, unase bhI prema karanA caahie| sabhI manuSya eka hI pitA kI santAna haiM / saba bhAI-bhAI haiN| sabake sAtha tumheM prema kA vyavahAra karanA caahie|" uparyukta vivecana kA sArAMza yaha hai ki IsAI dharma ke anusAra gRhI sAdhakoM kA Adarza yaha ho ki ve sabake sAtha maMtrI se raheM, sAttvika dRSTi hoM, vacana ke dhanI hoM, badale kI bhAvanA na rakheM, sabase prema kreN| jaisA ki pahale kahA gayA hai, IsAI dharma meM sevA kA bar3A mahattva hai| prabhu kI prasannatA kA yaha mukhya kAraNa hai / yahA~ tAttvika dRSTi se eka bAta vizeSa vicAraNIya hai, IsAI dharma ke anuyAyiyoM meM sevA kI jo itanI virATa bhAvanA panapa sakI, usakA vAstavika preraka hetu kyA hai ? gaharAI meM jAne se pratIta hotA hai ki sevA karane vAlA IsAI apane mana meM yaha bhAvanA liye rahatA hai ki usakI sevA ke pariNAmasvarUpa lAbhAnvita vyakti svayaM usake dharma meM praviSTa hogA, jo usake lie saccA dharma hai / eka IsAI kI loka-sevA meM jo atyadhika tanmayatA dekhI jAtI hai, usake pIche yahI mukhya tAttvika hetu hai / dArzanika dRSTi se yaha upayogitAvAdI, dUradarzitApUrNa cintana hai, jisakA pariNAma bhArata, aphrIkana deza Adi vizva ke aneka bhAgoM meM spaSTa dekhA jA sakatA hai| IsAI dharma ke atyadhika vistAra kA bhI mukhya kAraNa ise hI kahA jA sakatA hai| anyAnya dharmoM meM gRhastha kI dhArmika sthiti sarvaprathama bhAratIya dharmoM meM sikkha dharma para kucha vicAra kreN| dArzanika dRSTi se ise hindU dharma se pRthak nahIM kahA jA sktaa| jisa akAla puruSa yA nirAkAra paramAtmA kI upAsanA kA jo svarUpa sikkha dharma ke pravartaka guru nAnakadeva ne batAyA, vaha yA vaisA-vivecana-bheda se hameM upaniSad-vAGmaya meM prApta hotA hai / para, vyavahArataH dharmoM kI gaNanA meM ise eka svatantra dharma ginA jAtA hai| gurunAnakadeva kA cintana tAttvika dRSTi se kucha-kucha isI saraNi kA thA, jaisA kabIra Adi nirguNopAsaka santoM kA thaa| yahI kAraNa hai ki guru grantha sAhaba meM kabIra, raidAsa Adi santoM kI vANI * kA bhI samAveza hai / santa mata meM jisa prakAra saMnyAsa kA koI sthAna nahIM hai, sikkha dharma meM bhI vaisA hI hai| guru pada para adhiSThita vyakti bhI gRhastha hI hote rahe haiN| gurunAnakadeva ne apane anuyAyiyoM ko tIna Adeza-AcaraNa ke tIna sUtra diye, jo isa prakAra haiM :___"(1) nAma japo, (2) kirata karo aura (3) vaNDa ke chako / pasIne kI kamAI mila bA~Takara khaao| jo aisA karate haiM, unhIM ko vAha guru kA, parama prabhu kA prasAda milatA hai|"11 rAja HIWWARA PHHION PANNA A ....1 Homen ...- ...'S 8 .. . - - Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 bhagavat-nAma-smaraNa, tadguNakIrtana tathA sevA-bhAva kA yahA~ spaSTa nirdeza hai, jo sikkha-dharma ke vicArAtmaka tathA AcArAtmaka pakSa kI mUla bhitti hai| jarathuztra-pArasI dharma ke loga IrAna se lagabhaga bAraha zatAbdI pUrva bhArata meM aaye| unakA bhArata-Agamana jahA~ eka ora vyAvasAyika dRSTi se thA, vahA~ dUsarI ora araba dvArA hone vAle dhArmika AkramaNoM se bacane ke hetu bhI thaa| RgvedakAlIna vaidika dharma kI chApa isa dharma para hai / isa dharma meM, jisa rUpa meM Aja yaha prApta hai, saMnyAsI aura gRhI ke rUpa meM varga-bheda nahIM hai / dhArmika pUjA-upAsanA meM mArga-darzana karane vAlA purohita-varga avazya hai, jisameM gRhastha hote haiM / inakI hama vaidika dharma ke brAhmaNa-purohitoM se tulanA kara sakate haiN| pArasI-dharma meM eka dharmArAdhaka mAnava ke jo kartavya batalAye gaye haiM, ve nimnAMkita haiM : "sabase prema kre| sabakI sevA kre| Izvara kI pUjA-upAsanA kre| devatAoM aura santoM kA Adara kre| sabhI satkarmoM meM madada kre| unameM hAtha ba~TAye / sabhI bhale pazuoM kI rakSA kre| una para dayA kare / dAna de / saba para karuNA kare / nyAya para cale / zrama kare / apane pairoM para khar3A ho| asat se sadA dUra rhe| burAiyoM ko naSTa kare / Izvara para vizvAsa rakhakara sat kA sadA samarthana karate rahane se manuSya apanA kartavya pUrA kara sakatA hai / "12 islAma dharma meM jo vicAra aura AcAra-krama svIkRta hai, unake anusAra zurU se hI saMnyAsI aura gRhastha jaisA bheda nahIM hai / isake pravartaka hajarata muhammada sAhaba svayaM eka gRhastha the| unake uttarAdhikArI khalIphA jahA~ dharma-nAyaka the, vahA~ zAsaka bhI the| ve bhI gRhastha hI the| islAma dharma meM apane hara anuyAyI yA musalamAna ke lie cAra ibAdateM Avazyaka batalAI gaI haiM, jo isa prakAra haiM : 1. hara roja phaja, juhara, asra, magariba aura iMzA-ina pA~ca vaktoM para namAja kAyama kare / 2. ramajAna ke mahIne bhara rojA rkhe| 3. allAha kI rAha meM kama se kama DhAI phIsadI khairAta kare, jakAta de|| 4. ho sake to jindagI meM eka daphA haja kare, makkA, khAna e kAbA kI jiyArata kre|"13 AcAra-vyavahAra kI dRSTi se satya bolanA, madhura bolanA, kisI ko nindA nahIM karanA, abhimAna nahIM karanA, parizrama kI kamAI khAnA, ImAnadArI baratanA, cugalI, cApalUsI nahIM karanA, zarAba nahIM pInA, byAja nahIM lenA, vyabhicAra nahIM karanA, kaMjUsI nahIM karanA, kisI kA dhana nahIM har3apanA Adi ke rUpa meM anuyAyiyoM ko aneka zikSAe~ dI MTIHL Bara AUTITION S MITRA kahane kA abhiprAya yaha hai ki samAja-saMgaThana, gRhastha-jIvana ke suvyavasthita nirvAha, sAmAjika bhAva Adi kI dRSTi se islAma meM ye mahattvapUrNa bAteM avazya haiM, AdhyAtmika pragati, sAdhanA, abhyAsa-krama Adi ke sandarbha meM vahA~ koI vizeSa vizleSaNa prApta nahIM hotaa| jaisA ki pahale kahA gayA hai, islAma dharma meM kevala eka hI gRhasthoM kA varga hai, vahA~ saMnyAsa ke lie koI sthAna nahIM hai / isa sandarbha meM yaha jJAtavya hai ki jinheM yathAvat rUpa meM islAma ke pratinidhi to nahIM kaha sakate para usI kI uttaravartI zRkhalA meM sUphI santoM kI paramparA AtI hai, jo (sUphI santa) advaita vedAnta aura islAma kA samanvita AdhAra liye hue vAsanAtmaka prema ko bhagavatprema meM rUpAntarita kara nirAkAropAsanA kA sandeza de rahe the| ve tyAgI phakIroM ke rUpa meM the / para, eka dharma-sampradAya ke rUpa meM unakA sthAyitva nahIM bnaa| jaina dharma meM gRhastha kI sAdhanA jaina dharma kA mukhya AdhAra samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra hai| inhIM kI ArAdhanA mokSa kA mArga14 hai| jaina dharma AcAra-pAlana ke bheda se do rUpoM meM vibhakta hotA hai-mahAvrata evaM aNuvrata / 15 ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-ye pA~ca vrata haiM / jaba koI sAdhaka inakA binA kisI apavAda ke sampUrNa rUpa se paripAlana karatA hai, taba inake sAtha 'mahA' vizeSaNa jur3a jAtA hai| inake sampUrNa nirapavAda svIkAra kI bhASA isa prakAra banatI hai, jaise-maiM hiMsA nahIM karUMgA, hiMsA nahIM karAU~gA, hiMsA kA anumodana nahIM karUMgA / SHOROR o - wearesomeo www.jamelibrary.org Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvadharmo ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA sAdhanA patha : eka tulanAtmaka vivecana | 366 phira mana, vacana tathA kAya ko jor3akara pratyeka ke tIna-tIna bhaMga banAye jAte haiN| jaise- maiM mana se hiMsA nahIM karU~gA, mana se hiMsA nahIM karAU~gA, mana se hiMsA kA anumodana nahIM karU~gA / yahI krama vacana va kAya ke sAtha jor3anA hogA / yoM nau bhaMga yA nau koTiyA~ baneMgIM, ataH yaha (mahAvrata sambandhI ) nava koTi pratyAkhyAna kahA jAtA hai / yaha to eka udAharaNa hai, pA~coM mahAvratoM meM yahI krama lAgU hotA hai| isa prakAra ina pA~coM mahAvratoM ko grahaNa kara unakA yathAvat rUpa meM jo paripAlana karatA hai, vaha muni, sAdhu yA zramaNa kahA jAtA hai / ye pA~ca vrata jaba paripAlana kI kSamatA kI apekSA se taratamatApUrvaka svIkAra kiye jAte haiM arthAt vividha apavAdoM ke sAtha grahaNa kiye jAte haiM, taba ye aNuvrata kahalAte haiN| 'aNu' zabda yahA~ 'mahA' kI apekSA choTe kA dyotaka hai / aNuvratoM kI vaijJAnika pRSThabhUmi jaina tattva-draSTAoM ne aNuvratoM kI jo saMghaTanA kI hai, usake pIche unakA atyanta sUkSma, vaijJAnika cintana hai / isa para hama jarA gaharAI se vicAra kreN| saMsAra meM jitane vyakti haiM, una saba kI ruci, zakti, kSamatA, utsAha Adi meM bhinnatA hai / kisa mArga para kauna, kitanA, kisa rUpa meM cala sakatA hai, isa bAta kA nirNaya calane vAlA apanI zakti ko taulakara karatA hai / upadeza, preraNA ityAdi jo bhI use mile para unakA anuvartana yA anusaraNa usase utanA hI saghegA, jitanI zaktimattA usameM hai / yahI kAraNa hai ki aNuvratoM ke svIkAra meM jo apavAda sambandhI vikalpa banate haiM, ve iyattA kI parisImA meM nahIM aate| hiMsA yA asatya Adi ke varjana meM upAsaka apanI-apanI sthitiyoM aura kSamatAoM ke anurUpa niyama grahaNa karate haiM / udAharaNArthaM sau vyakti sau prakAra se tyAga -- asat ke grahaNa kA parisImana kara sakate haiM / yaha sahasroM se bhI adhika prakAra ke vikalpoM meM kiyA jA sakatA hai / isakA dArzanika pratiphala yaha hotA hai ki eka sAdhanonmukha gRhastha yathAruci, yathAzakti apane ko sAdhanA meM jor3a sakatA hai / phira jyoM-jyoM usakI abhiruci, utsAha, adhyavasAya, udyama, kSamatA vikasita hotI jAtI hai, tyoM-tyoM vaha apane ApavAdika vikalpoM kI sImA kama karatA jAtA hai / phalataH vrata kA svIkAra pakSa bar3hatA jAtA hai / yaha krama aneka vyaktiyoM meM aneka prakAra se aneka rUpoM meM ghaTita hotA hai / sacamuca yaha bar3A vaijJAnika krama hai| isase sAdhaka ko Age bar3hane ke lie eka unmukta, nirbandha evaM nirdvandva vizAla rAjapatha prApta hotA hai, jahA~ kisI bhI prakAra kA avarodha Age nahIM AtA / bahuta adhika vikalpoM ke sAtha vrata vizeSa ko svIkAra karate gRhI sAdhaka ko dekha sahasA vaha vyakti, jo bahirdraSTA hai, kaha sakatA hai ki yaha kaisA tyAga hai ? para gaharAI meM jAne para svataH usakI samajha meM A jAyegA ki sat kA alpatama svIkAra bhI itanI unmukta saraNi meM hai ki vaha alpatamatA ghaTate ghaTate alpa se Age bRhat yA mahat taka A sakatI hai / aNuvratoM kI isa vaijJAnika paramparA para jitanI sUkSmatA se cAhie, utanA cintana abhI taka nahIM kiyA jA sakA hai / vizva ke pramukha dharmoM ke AcAra evaM sAdhanA-pakSa ke pariprekSya meM aNuvratoM para vizeSa tathA vizada parizIlana kiyA jAnA cAhie / vaidika dharma kI Azrama-paramparA ke vivecana ke sandarbha meM hamane dekhA ki vahA~ eka gRhI sAdhaka ke lie jo upadeza va kAryakrama diyA gayA hai, prathamataH to AcAramUlaka hai, prathAmUlaka hai| jo usameM sAdhanA va pratyAkhyAna kA pakSa hai, vaha sabake lie samAna hai| vaiyaktika bhinnatA, jisakA AdhAra kSamatA, lagana, adhyavasAya, puruSArthaM Adi haiM, usase kaise saMgata ho sakegI ? arthAt bhinna-bhinna yogyatAoM ke vyakti usa eka hI saraNi kA avalambana kara kyA Age bar3hane meM vighna, avarodha yA bAdhA anubhava nahIM kareMge ? yaha bar3A vivecya viSaya hai / pIche sAMketika rUpa meM jina dharmo ke sambandha meM hamane carcA kI, unameM adhikAMza aise haiM, jahA~ saMnyAsI aura gRhI ke rUpa meM vizeSa bheda dRSTigata nahIM hotA / bauddha paramparA para jarA vicAra kreN| vahA~ bhikSu aura gRhI ke rUpa meM do vargoM kA astittva spaSTa hai / donoM kA gantavya patha atyanta bhinna yA taratamatApUrNa nahIM hai / eka gRhI upAsaka ke niyamopaniyama jisa rUpa meM parigaThita hai, unameM laukika jIvana ke sammArjana, pariSkAra evaM suSThutA kA bhAva adhika hai, sAdhanA kama / yadyapi prajJApAramitA Adi ke rUpa meM eka jJAnapradhAna ucca sAdhanA-pakSa bhI AcAra -zodhaka pakSa ke sAthasAtha vizeSataH svIkRta hai parantu usa para ArUr3ha hone, uttarottara agrasara hone ke hetu kSamatAnurUpa UrdhvagAmI vaijJAnika mArga aprApya hai, jisake avalambana ke binA zreyaHparaka vikAsa aura pragati kaise sambhava ho sakatI hai ? 000000000000 Hin * 000000000000 *CODEDCODE Basterorg Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 vrata : kriyAnviti : aticAra : sthiratA aNuvratoM ke paricAlana meM sAdhaka kramazaH apanI durbalatAoM ko jItatA huA usa ora saphalatApUrvaka agrasara hotA jAe, isa pariprekSya meM vratoM ke sAtha sambaddha aticAroM kA parizIlana bahuta upayogI hai / jo vrata jina pratyAkhyAnAtmaka parisImAoM para AghRta haiM, unake paripanthI yA pratikUla kArya, jo una (vratoM) para sIdhI coTa karate haiM, aticAra kahe gaye haiN| jaise ahiMsA-vrata ke aticAra isa prakAra haiM : "bandhavadhacchavicchedA'tibhArAropaNA'nnapAnanirodhAH / "16 bandha, vadha, chavi-cheda, atibhArAropaNa tathA anna-pAna kA nirodha-ahiMsA aNuvrata ke ye pA~ca aticAra haiM, jinakA saMkSipta vivecana isa prakAra hai : (1) bandha-koI prANI apane abhIpsita sthAna kI ora jA rahA hai, use bA~dhakara roka diyA gayA / usakI abhIpsA pUrti meM bandhana AyA / yaha bandha aticAra hai| (2) vadha-vadha zabda yahA~ pAribhASika hai| vaha jAna se mArane ke artha meM nahIM hai / DaNDe yA kor3e Adi se pITane ke artha meM hai| (3) chavi-cheda-kisI ke aMgoM ko kATakara yA naSTa kara use kurUpa banA denaa| jaise kisI kA nAka, kAna Adi kATa denA, camar3I ko godanA, chedanA Adi / (4) atibhAra AropaNa-manuSya yA pazu para usakI zakti se adhika mAra lAdanA, yoM use duHkhI banAnA isa aticAra ke antargata hai| (5) anna-pAna nirodha-apane Azrita yA anAzrita vyakti ke bhojana-pAnI meM bAdhA ddaalnaa| ahiMsA aNuvrata kI taraha satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha aNuvrata ke bhI aise hI aticAra17 haiM, jinakI una-una vratoM meM nihita bhAvanA ke pratikUla kAryoM ke sAtha saMlagnatA hai / arthAt aise nindya kArya, jo una-una vratoM kI pavitratA ko parimlAna karate haiM, kA vahA~ samAveza hai| aticAroM kA anuzIlana heya ke parivarjana aura upAdeya ke saMcayana kI antavRtti ko sthAyitva dene meM bahuta sahAyaka hotA hai / aticAroM kI parikalpanA pariheyatAmukhI hai / pariheya kAryoM kI parivaryatA ke mAdhyama se vratoM ke sat-svarUpa meM avasthita rahane kA eka sakriya dizA-bodha inase prApta hotA hai| gRhI sAdhaka jaba sAyaMkAla pratikramaNa karatA hai, taba inake sambandha meM AlocanA karatA hai, jJAta-ajJAta rUpa meM AcIrNa doSoM ke lie pazcAttApa karatA hai, jisase usakI manovRttiyoM vrata-pAlanamukhI sakriyatA tathA sphUti sajaga rahe / guNavata : sUkSma cintana ke paricAlaka aNuvratoM ke vikAsa aura paripoSaNa ke lie jaina gRhI kI sAdhanA-paddhati meM tIna guNavrata svIkAra kiye gaye haiM / ise yoM bhI samajhA jA sakatA hai ki aNuvratoM ke anusaraNa se jo guNAtmaka niSpatti hotI hai, ina guNavratoM meM usakA samAveza hai| ve isa prakAra haiM(1) dizA-virati (2) anartha-daNDavirati (3) dezAvakAzika / dizA-virati-mAnava kI kriyA-prakriyA kA mukhya AdhAra eSaNA yA kAmanA hai, inakA jagata jitanA vistRta hogA, usI anupAta para kriyA vistAra mAnI jaayegii| eSaNA yA saMyamana-niyamana ke AdhAra para isa guNavrata kI sRSTi huI hai| isake anusAra eka aNuvratI yA gRhI sAdhaka vyApAra vyavasAya Adi ke kSetra ko parimita karatA hai| vaha sthAnika yA kSetrIya dRSTi se apane kArya ko parisImita karatA hai| usakI virati kI bhASA yoM banatI hai ki vaha Upara, nIce tathA cAroM ora kI dizAoM meM gamana, Agamana eka vizeSa parimANa ke antargata svIkAra karegA / jaisA ki gRhI dvArA vrata-grahaNa ke kSamatAnurUpa svIkAra krama ke vivecana ke prasaMga meM kahA gayA hai ki vaha (gRhastha vratI) vrata svIkAra meM apavAdoM kA jisa rUpa meM grahaNa karatA hai, ve bhinna-bhinna vyaktiyoM kI apekSA se bhinna-bhinna prakAra ke ho sakate haiM, usI lain Education International Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvadharmoM ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA sAdhanA patha : eka tulanAtmaka vivecana | 401 000000000000 000000000000 PALI JARILE EARNAKE ..... ....... TWINE taraha isa (dizA virati yA digvata nAmaka guNavata) meM bhI sImAkaraNa yA parimitIkaraNa kA AdhAra vaisA hI sva-svakSamatA AdhRta hai| ___ isa guNavrata kA abhiprAya yaha hai ki mAnava kI vistAronmukha AkAMkSAe~ eka sImA, vyavasthA yA niyantraNa meM aaeN| yoM yaha sAdhaka ke saMyamAtmaka guNa ko bar3hAtA hai, isalie isakA guNavata nAma anvarthaka hai| anartha daNDa-virati-daNDa kA artha hiMsA yA dUSita AcaraNa hai / kaI aise prasaMga hote haiM ki gRhI ko anivArya tayA hiMsA karanI hotI hai| yadyapi hiMsA to hiMsA hI hai, para vahA~ usa gRhI kA lakSya hiMsA karanA nahIM hai, apanA Avazyaka kArya karanA hai, jisake binA vaha nahIM raha sktaa| isalie isa prakAra kI hiMsA sArthaka kahI jAtI hai / sArthaka se yaha na samajha leM ki vaha upayogI yA nirdoSa hai / kevala itanA hI samajhanA hogA ki vAdhyatAvaza use karanA hotA hai, jisake lie gRhI ko kisI apekSA se (gRhastha ke anivArya kartavya ke nAte) kSamya mAnA jA sakatA hai| phira kucha aise vyakti hote haiM, jo kisI bhI anivArya prayojana ke binA hiMsA Adi pApa kArya karate rahate haiM / aise kArya anartha-daNDa ke antargata Ate haiN| jaina zAstroM meM ise cAra prakAra kA batAyA hai-(1) apadhyAna-burA cintana, (2) pramAdapUrNa AcaraNa, (3) kisI ko hiMsA ke upakaraNa Adi denA, (4) kisI ko pApa-kArya karane kA upadeza denaa| dezAvakAzika-tIsarA guNavrata dezAvakAzika nAma se abhihita huA hai| isake pIche yaha bhAva hai ki jisa deza yA sthAna meM jAne se gRhI sAdhaka yA zrAvaka kA koI vrata bhaMga hotA ho yA usameM dUSitatA AtI ho, usa sthAna meM na jAyA jAe / arthAt zrAvaka udhara jAne se nivRtta hotA hai / guNavatoM kI saracanA se yaha spaSTa hai ki aNuvratoM ke mAdhyama se Age bar3hatA huA zrAvaka inake (guNa vratoM ke) dvArA vizeSa sphUrti prApta karatA jAtA hai / karma, paddhati, cintana-ina tInoM kA samanvita svIkAra gRhI kI gatizIlatA meM eka vizeSa preraNA utpanna karatA hai / manovaijJAnika dRSTi se socane para lagatA hai ki aNuvratoM ke sAtha-sAtha guNavatoM kA parigaThana jaina manISiyoM kI sUkSma sUjha kA paricAyaka hai| sAdhanA kA utkarSa : zikSAvratoM kI vizeSatA guNavatoM ke pazcAt zikSAvratoM ke nAma se cAra vrata aura nirdiSTa hue haiN| vaise inheM zikSAvrata kahe jAne ke pIche saMbhavataH yaha bhAva rahA ho ki inake paripAlana se gRhI kA vratAbhyAsa bar3hatA jaae| cAra zikSAvrata isa prakAra haiM-(1) bhogopabhoga kA parimANa, (2) sAmAyika, (3) pauSadhopavAsa, tathA (4) atithi sNvibhaag| bhogopabhoga-parimANa-bhoga hI saMsAra meM vaha vastu hai, jisakA AkarSaNa mAnava ko usakI Atma-sthiti se vicalita kara use bahirmukha banA detA hai| phalataH mAnava saMgraha aura saMcaya meM juTa jAtA hai| jahA~ dhana kA saMgraha hI lakSya ho jAtA hai, vahA~ aucitya, anaucitya, nyAya, anyAya, nIti, anIti Adi kA bhAva svayaM apagata ho jAtA hai / yaha mAnava kI pramatta yA unmatta dazA hai, jahA~ viveka kuNThita rahatA hai / isa vaikArika vistAra kA mukhya hetu bhoga-lipsA hai / eka sAdhanonmukha gRhI kI lipsA miTanI cAhie, yaha Avazyaka hai, yaha zikSAvrata isI vicAra-bindu para AdhRta hai| isake anusAra sAdhaka apane bhogya-upabhogya padArthoM kA sImAkaraNa karatA hai| isakA eka lakSa yaha bhI hai ki apane anyAnya kAryoM yA vyavasAyoM kA bhI parisImana karatA hai, jinakA bhogaparaka athavA hiMsAparaka jIvana se sIdhA sambandha hai| sAmAyika-gRhI sAdhaka aMzata: vrata pAlana karatA hai para, usakA antima lakSya nirapavAda vratamaya jIvana kA svIkAra hai / sAmAyika, alpakAlika hI sahI, adhyAtma-abhyAsakrama kA eka aisA divya prayoga hai, jahA~ sAdhaka bhoga evaM hiMsA Adi akaraNIya kAryoM se virata rahatA huA Atma-rasa kI anubhUti kI ora agrasara hone kA prayAsa karatA hai| arthAt kucha samaya (kama se kama eka muhurtI ke lie vaha eka sAdhu kA sA jIvana apanAtA hai| vahA~ usake vrata-svIkAra kI bhASA banatI hai-maiM sabhI sAvadha yoga-pApapUrNa pravRttiyoM kA pratyAkhyAna karatA huuN| sAmAyika zikSAvrata saMghaTanA ke pIche gambhIra tAttvika cintana hai| thor3I dera ke lie hI sahI, zramaNa-jIvana kI anubhUti kA yaha sundara upakrama hai| yadi isameM tanmayatA bar3hatI jAya, rasAnubhUti hotI jAya to eka dina aisA bhI ho sakatA hai ki vaha (sAdhaka) svataH samagra bhautika eSaNAoM kA parityAga kara sampUrNarUpeNa sAdhanA-rata ho jaae| - JHANNEL LIVE ARTI hAsamA Fr AVEE -.- Jain Education international -..812 ___ Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 pauSadhopavAsa vrata-isa vrata kA Azaya jIvana meM titikSA-krama ko bar3hAnA hai / maugika jIvana se sampUrNa virati sadha sakane ke carama lakSya kI ora Age bar3hane ke abhyAsa kA yaha eka prazasta caraNa hai / AhAra, deha-sajjA abrahmacarya tathA Arambha-samArambha kA tyAga-ye isake antargata haiN| vAhya padArthoM ke parityAga ke pIche mukhya bhAva yaha hai ki vyakti adhikAdhika AtmAnugata ho sake / jIvana meM 'sva' aura 'para' ina do kA hI saMgharSa hai / mAnava jitanA paramukhApekSI hotA hai, utanA hI vaha 'sva' se vimukha hotA jAtA hai / sAdhanA kI carama siddhi to vaha hai, jahA~ 'sva' ke atirikta samagra para-bhAva vijaya pAle / para-bhAva se kramaza: haTate jAnA, sva-bhAva kI ora bar3hate jAnA-yaha eka saraNi hai, jisase sAdhaka apanI AkhirI maMjila taka sahajatayA pahuMca sakatA hai| pauSadhopavAsa vrata, cAhe alpasAmayika hI sahI, isa dizA kI ora eka jIvita abhiyAna hai| isakI saMracanA ke pIche bhI eka bahuta hI cintanapUrNa manovaijJAnika AdhAra rahA hai| kyoMki kucha asAdhAraNa vyaktiyoM kI bAta aura hai, sAdhAraNa vyakti sahasA kisI paramocca dhyeya yA sthAna ko nahIM pA sakatA / usake lie kramika vikAsamaya sopAna-mArga cAhie, jisase vaha abhyAsanirata hotA huA kramazaH uttarottara UrdhvagAmI hotA jAe / atithisaMvibhAga-vrata-isa zikSA-vrata meM 'vasudhaiva kuTumbakam' kI bhAvanA antanihita hai| atithi zabda ke sAtha yahA~ saMvibhAga zabda kA prayoga huA hai, dAna kA nahIM isakA Azaya yaha hai ki atithi kA bhI eka prakAra se eka gRhastha ke yahA~ apanA bhAga hai, isalie gRhI use jo detA hai, usameM vizeSataH zraddhA aura Adara kA bhAva banA rahatA hai| dhArmika dRSTi se yaha puNyabandha kA hetu to hai hI para vastutaH isakA zabda-cayana bar3A manovaijJAnika hai / isase na to dene vAle meM ahaMbhAva utpanna hotA hai aura na lene vAle meM kisI taraha kA hIna bhAva / aparicita kA sasammAna sahayoga karane kI bahuta hI svastha paramparA yaha hai / Azcarya hai, AdhyAtmika ke sAtha-sAtha kitanI manovaijJAnika va sAmAjika sUjha-bujha isake saMracayitAoM meM thii| jaina paramparA kI dRSTi se isa vrata ke antargata do prakAra ke gRhItA Ate haiM-(1) zramaNa yA bhikSa, (2) anya Agantuka, jinake Ane kI koI tithi yA nizcita samaya nahIM arthAt ve aparicita vyakti, jo cAhe jaba A jAeM, zramaNa to ThIka haiM para sAmAnya Agantuka janoM kA sevA-satkAra karanA bhI vratAtmaka sAdhanA meM svIkRta kiyA gayA hai, yaha vizeSa mahattva kI bAta hai| sapta kuvyasana : pratyAkhyAna : Atma-saMyamana kutsita kAryoM se bacAye rakhane ke lie jainAcAryoM ne sAta kuvyasanoM ke tyAga kA vizeSa upadeza kiyA hai| kahA gayA hai jayaM majjaM maMsaM vesA pAraddhicora parayAraM / duggaigamaNassedANi heubhUdANi pAvANi // 18 dyUta (juA), madirA mA~sa, vezyA, AkheTa, corI tathA parastrI-inakA sevana ye sAta kuvyasana haiM / ye durgatigamana ke hetu haiN| Upara zrAvaka ke vrata, AcAra Adi kA jo vivecana huA hai, usake pariprekSya meM yadi ina kuvyasanoM para dRSTipAta kareM to pratIta hogA ki unhIM kA kucha vizadIkaraNa, spaSTIkaraNa yA vistAra inameM hai| kutsita kAryoM ke varjana dvArA sAttvika kAryoM ke svIkAra kI ora gRhI sAdhaka ko pravRtta karane kA inameM eka manovaijJAnika prayatna dRSTigocara hotA hai / saMkSepa meM kahA jAe to bAta lagabhaga eka jaisI hai para, grAhyatA, agrAhyatA ke Azaya se vibhinna AkarSaka rUpoM meM use prakaTa kiyA gayA hai, jo vAstava meM bahuta upayogI hai / sAhitya meM jahA~ ponaHpunya anAhata hai, AcAra meM vaha nitAnta upayogI hai / kyoMki manuSya svabhAvataH suvidhApriya hai / jahA~ bhI vratAcaraNa meM use kaThinAI lagatI hai, usake vicalita hone kA bhaya banA rahatA hai / bAra-bAra kahe jAte rahane se vaha phisalana kI belA meM jAgarUka raha sakatA hai| aura adhika spaSTa zabdoM meM kaheM to ise yoM samajhA jA sakatA hai ki sAdhaka ko pratikSaNa jAgarUka tathA vrata-pAlana meM sannaddha banAye rakhane ke lie aneka prakAra se use zikSAeM dI jAtI rahI haiN| prakAra kI bhinnatA yA vividhatA se nirUpaNa yA kathana anAkarSaka nahIM banatA / isIlie kahIM mUla guNoM ke rUpa meM, kahIM kuvyasanoM ke rUpa meM, kahIM aticAroM ke rUpa meM kahIM guNavatoM ke rUpa meM, kahIM zikSAvratoM ke rUpa meM zrAvaka ko upadiSTa kiyA jAtA rahA hai, jisakA eka hI abhiprAya Roho 186080 For Private &Personal Use Only... www.iainelibrary.org Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvadharmoM ke pariprekSya meM jaina upAsaka kA sAdhanA patha : eka tulanAtmaka vivecana | 403 000000000000 000000000000 RAVE hai, apane dvArA gRhIta aNuvrata mUlaka cAritrya-patha para vaha uttarottara gatizIla rhe| manovaijJAnika dRSTi se yaha saba usake lie eka sambala yA pAtheya hai, jinake kAraNa usakI gati meM avasannatA yA kuNThA nahIM vyaaptii| isa prasaMga meM yaha bhI jJAtavya hai ki zrAvaka ke lie pratikramaNa kI jo saMracanA hai, usakA usake jIvana ko adhyAtma-pragati meM agrasara banAye rakhane meM bar3A mahattvapUrNa sthAna hai / Atma-cintana, dhyAna, kAyotsarga Adi ke saMpuTapUrvaka apane dvArA jJAta-ajJAta rUpa meM Acarita pApa-kAryoM ke pazcAttApa kA jo krama usameM hai, upAsaka ko punaH udhara jAne se rokane meM nizcaya hI bar3A utpreraka hai tathA use Atma-prakarSa kI ora le jAne meM sahAyaka / upasaMhAra vaidika bauddha, Adi aneka dharmoM kI sAdhanA-paddhatiyoM ke sandarbha meM jaina gRhI upAsaka kI sAdhanA para aneka dRSTiyoM se prastuta nibandha meM vicAra upasthita kiye gaye haiM / isa sandarbha meM yaha kahanA atiraMjita nahIM hogA ki gRhI kI AcAra-saMhitA meM pariSkAra-saMyojana kI dRSTi se sAdhanA-jagat meM jaina AcAra-saMghaTakoM kI niHsandeha yaha apratima dena hai| gRhI upAsaka kI AcAra-saMghaTanA meM dArzanika kiMvA tAttvika dRSTikoNa ke sAtha-sAtha manovaijJAnikatA kA bhI pUrA dhyAna rakhA gayA hai, jisase vaha (AcAra-saMhitA) kevala Adarza rUpa na rahakara vyavahArya ho sake, upAsaka ke jIvana meM kramazaH saMyama kI dRSTi se eka vyavasthA, niyamAnuvartitA tathA pragatizIlatA A sake / vikalpa yA apavAdasvIkAra kI apanI anupama saraNi isakA udAharaNa hai| vastutaH koI bhI darzana sahI mAne meM tabhI sArthaka kahA jA sakatA hai, jaba vaha apane anuyAyiyoM ke jIvana meM apanA kriyAnvayana pA ske| vaise vaidika RSiyoM, bauddha AcAryoM va bhikSuoM ne bhI jIvana-zuddhi yA Atma-vikAsa ke sandarbha meM kAphI mahatvapUrNa bAteM kahI haiM para, jaba hama dArzanika, manovaijJAnika tathA sAmAjika dRSTi se tulanAtmaka rUpa meM vicAra karate haiM to niHsaMkoca yaha kahA jA sakatA hai ki ina cintanadhArAoM meM gRhI kI AcAra-saMhitA ke prasaMga meM jaina cintana kA apanA eka vaiziSTaya hai| siddhAnta aura vyavahAra pUrva va pazcima kI taraha viparIta mukhI na rahakara samanvaya evaM sAmaMjasya ke sUtra meM piroye raheM, ise Avazyaka mAna jaina manISiyoM ne siddhAnta-satya ke sAtha-sAtha vyavahAra-satya yA AcAra-satya kA vividha rUpoM meM talasparzI pratipAdana kiyA hai| jainadharma meM svIkRta vrata-saMghaTanA para aura adhika sUkSmatA tathA gambhIratA se vicAra kiyA jAnA apekSita hai| kyoMki vahA~ jina tathyoM kA svIkAra hai, ve kisI varga-vizeSa se sambaddha na hokara vizva mAnavatA se sambaddha hai| yugIna sandarbha meM Aja unakI manovaijJAnika dRSTi se vizvajanIna vyAkhyA kI jAnI caahie| yadi samIkSaka vidvAnoM evaM bahuzruta zramaNoM kA isa ora dhyAna gayA to AzA kI jA sakatI hai ki isa sambandha meM aneka manovaijJAnika niSkarSa prakaTa hoMge, jo vizva meM saMpravRtta AcAra pariSkAra tathA jana-jana ke AdhyAtmika jAgaraNa sambandhI abhiyAnoM ke lie bar3e upayogI siddha hoNge| Coup viTanA SHAR:/PRESENES 1 yajurveda 36, 23 / 2 taittirIyopaniSad vallI 1, anuvAka 11 3 taitirIyopaniSad vallI 1, anuvAka 11 4 manusmRti adhyAya 3, zloka 68 5 manusmRti adhyAya 3, zloka 66 manusmRti adhyAya 3, zloka 70 7 manusmRti adhyAya 3, zloka 62 8 gItA adhyayana 2, zloka 47, 48 6 vaizeSika darzana 1.1.2 10 IsAI dharma kyA kahatA hai ? pRSTha 20-22 11 sikkha dharma kyA kahatA hai ? pRSTha 15 12 pArasI dharma kyA kahatA hai ? pRSTha 13 13 islAma dharma kyA kahatA hai ? pRSTha 10 14 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / tattvArthasUtra 1.1 15 hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam / deshsrvto'nnumhtii| -tattvArthasUtra 7. 1, 2 16 tattvArthasUtra 7.20 17 tattvArthasUtra 7, 21-24 18 vasUnandi-zrAvakAcAra 56 ~ - -M.SCEDY Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama evaM granthoM meM variNata saMlekhanA (mRtyukalA) para eka sarvAGgINa anuciMtana / 0 mAlava kezarI muni zrI saubhAgyamala jI [vayovRddha saMta, vidvAn evaM prasiddha vaktA] 000000000000 000000000000 h-0--0--0-0--0--0-0-0-0-0--5 saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA SED JNIK jIvana ko kaise jIye, AnandapUrvaka kaise bitAyeM, isakI zikSA dene vAle saikar3oM zAstra Aja hamAre sAmane haiM, hajAroM yuktiyA~ khojI gaI haiM, lAkhoM auSadhoM kA anusaMdhAna huA hai aura hotA hI jA rahA hai| manuSya sadA-sadA se isa khoja meM lagA huA hai ki vaha kaise AnandapUrvaka jiye| isaliye vaha AkAza-pAtAla eka karatA rahA hai, kintu jIvana kA antima caraNa jahA~ samApta hotA hai| usake viSaya meM zAyada usane bahuta hI kama socA hai / vaha caraNa hai, mRtyu / manuSya ne AnandapUrvaka jIne kI kalA to sIkhI hai, lekina AnandapUrvaka marane kI kalA ke viSaya meM vaha anabhijJa-sA hai| bahuta kama, karor3oM meM ekAdha vicArazIla RSiyoM ne hI isa viSaya para socA hai ki jIvana ko sukhapUrvaka jIne ke bAda prANoM ko sukhapUrvaka kaise chor3e ? jaise bacapana, yauvana aura bur3hApA sukhapUrvaka bItA hai, vaise hI mRtyu bhI sukha evaM AnandapUrvaka AnI caahie| isa viSaya para socanA bahuta Avazyaka hai, jIvana kalA tabhI sArthaka hai, jaba mRtyu kalA sIkha lI ho| manuSya jIvana bhara Ananda kare, khAna-pAna meM, bhoga-vilAsa meM, rAga-raMga aura ha~sI-khuzI meM samaya bitAye, cintA, zoka, Apatti kyA hotI haiM ? isakA nAma bhI na jAne, arthAt hara dRSTi se sukha kA anubhava kare, kintu AkhirI samaya, jaba mRtyu A gheratI hai, mauta kA nagAr3A bajatA hai / taba hAtha-pA~va kA~pane lage, azAMti aura pIr3A se vyathita hokara tar3apatA huA, vilakhatA huA, sabako dhana-vaibhava, bhAI-bandhu, patnI-putra, mitra Adi ko chor3akara calA jAya to yaha jIvana kI kalA, pUrNa kalA nahIM kahI jA sakatI, kyoMki mRtyu kA bhaya aura pIr3A sampUrNa jIvana ke Ananda ko, caina ko yoM naSTa kara detA hai, jaise oloM kI vRSTi kA teja prahAra aMgUroM kI lahalahAtI varSoM se dekhI-sa~bhAlI khetI ko caupaTa kara DAlatA hai| mRtyu samaya kI vyathA jIvana ke saba Ananda ko miTTI meM milA detI hai| isalie jIvana kalA ke sAtha-sAtha mRtyu kalA bhI sIkhanA jarUrI hai| jaise moTara gAr3I kA calAnA sIkhane vAlA use rokanA bhI sIkhatA hai| yadi kisI ko gAr3I calAnA to AtA ho, magara rokanA nahIM AtA ho to usa cAlaka kI kyA dazA hogI, calAne kI saba kalA usakI vyartha / isI prakAra jIvana kalA ke sAtha mRtyU kalA kA sambandha hai / eka kavi ne kahA hai "jise maranA nahIM AyA, use jInA nahIM aayaa|" bhAratavarSa ke RSiyoM ne jitanA jIvana ke viSaya meM cintana kiyA hai, utanA hI mRtyu ke viSaya meM bhI socA hai| jIvana kalA ke sAtha-sAtha unhoMne mRtyu kalA para bhI gaharA manana kiyA hai, aura isa rahasya ko prApta kara liyA hai ki mRtyu ke samaya hama kisa prakAra ha~sate hue zAnti aura kRtakRtyatA kA anubhava karate hue prANoM ko chodd'eN| dehatyAga ke samaya hameM koI mAnasika udvega yA cintA na ho / kintu jaise hama apanA purAnA, phaTA huA vastra utAra kara eka ora rakha dete haiM, usI prakAra kI anubhUti dehatyAga ke samaya rahe / jisa prakAra patha para calatA huA yAtrI maMjila para pahuMcakara vizrAnti kA anubhava karatA hai / usI prakAra kI zAnti aura vizrAnti hameM dehatyAga ke samaya anubhava ho| hamArI dRSTi meM zarIra tyAga-vastra parivartana yA yAtrA kI samApti se adhika kucha nahIM hai| jIvana kI yaha dRSTi kI mRtyu kalA hai| aura isa kalA ko sikhAne kA sabase adhika prayatna jaina zramaNa manISiyoM ne kiyA hai, jise hama 'saMlekhanA' yA 'mAraNAMtika saMlekhanA' kahate haiM / prastuta lekha meM hama isI viSaya para zAstrIya dRSTi se cintana kreNge| . MPORON 000 2008 SHODHAR sa Dann Loubantemattona O Private Personal use only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 405 mRtyu - vijJAna manuSya ne jIvana ko jitanI gaharAI se samajhane kA prayatna kiyA hai, mRtyu ko utanI gaharAI se kabhI samajhane kI ceSTA nahIM kI / mRtyu ke viSaya meM vaha ajJAna rahA hai| mRtyu kyA hai, kyoM AtI hai Adi prazna hI use bhayAnaka lagate haiM / mRtyu ke sambandha meM vaha sadA bhayabhIta rahA hai| 'mRtyu' zabda hI use bahuta apriya lagatA hai| isakA kAraNa kyA hai ? hama jAnate haiM ki sUryodaya ke bAda madhyAnha hogA aura phira saMdhyA hokara aMdherA ho jAyegA, sUrya DUba jAyegA, kAlI rAtri AyegI / yaha roja kA anubhava hote hue bhI yadi hama sUryAsta yA rAtri zabda sunakara DareM, saMdhyA ke viSaya meM socane se katarAyeM yA sUryAsta zabda sunane para burA kaheM to kyA yaha hamArI mUrkhatA nahIM hogI ? sUryodaya agara jamma hai to kyA sUryAsta mRtyu nahIM hai ? dina yadi jIvana hai to kyA rAtri mRtyu nahIM hai ? phira dina-rAta aura prAtaH sAyaM kI taraha jIvana-mRtyu ko eka-dUsare kA paryAya kyoM nahIM samajhate haiM ? aura yadi samajhate haiM to usase Darate kyoM haiM ? isa prazna kA uttara sarala nahIM hai / jAnate-bujhate bhI manuSya mRtyu se DaratA hai aura kahatA rahatA hai - "maraNa samaM natthi bhayaM" mRtyu ke samAna dUsarA koI bhaya nahIM hai / "mayaH sImA mRtyu" sabase bar3A aura antima bhaya hai, mRtyu ! eka bAra bAdazAha ne lukamAna hakIma se kahA- "maiM moTA hotA jA rahA huuN| dubalA hone kI koI davA do / " lukamAna ne kahA- "khAnA kama khAiye, ghI-dUdha, miThAI chor3a diijie|" bAdazAha ne kahA, "yahI saba karanA hotA to Apase davA kyoM pUchatA ? aisI davA batAiye ki khAnA-pInA bhI na chor3anA par3e aura muTApA bhI kama ho jAe / " do-cAra dina bAda lukamAna hakIma ne eka dina bAdazAha se kahA"Apa cAlIsa dina ke bhItara hI mara jAyeMge / " marane kA nAma sunate hI bAdazAha ko aisI dahazata baiThI ki basa, khAnepIne meM koI majA nahIM rhaa| marane ke bhaya se hI sUkhane laga gayA / cAlIsa dina meM bAdazAha kI toMda chaTa gaI, muTApA kAphI kama ho gayA / taba lukamAna ne kahA - "basa, aba nahIM mareMge / " bAdazAha ne aisA kahane kA kAraNa pUchA to lukamAna hakIma ne batAyA- "dubalA hone kI davA hai, bhaya ! bhaya manuSya ko kamajora aura jarjara kara detA hai / " bhayoM meM sabase bar3A bhaya hai, mRtyu / bhagavAna mahAvIra ne prANiyoM kI manaHsthiti kA varNana karate hue kahA hai- ' asAyaM aparinivvANaM mahambhayaM / "" prANavadha rUpa asAtA kaSTa hI saba prANiyoM ko mahAbhaya rUpa lagatA hai / sAdhAraNataH manuSya kisI duHkha se ghabarA kara, vyAkula hokara, nirAza aura hatAza hokara kaha uThatA hai - " isa jIne se to maranA acchA hai / " kisI ne kahA hai- "gujara kI jaba na ho sUrata gujara jAnA hI acchA hai / " kabhI-kabhI jIvana se itanI nirAzA ho jAtI hai ki bhagavAna ke sAmane mauta bhI mA~gane lagate haiM / "he bhagavAna mujhe mauta de / prabho ! aba mujhe uThA le, aba maiM jInA nahIM cAhatA / merI parcI cUhe khA gaye kyA ?" lagate haiM / kintu kaba taka ? jaba taka mauta sAmane nahIM Aye / mauta Ane para to karate haiM / -- Bal Kachraand di isa prakAra kI bahakI huI-sI bAteM karane gir3agir3A kara bacane kI hI koziza roja sira pITakara kahatI thI, "he paramezvara ! ! isa sandarbha meM eka dRSTAnta yAda AtA hai| eka dukhiyArI bur3hiyA saba duniyA ko mauta de rahA hai, para merI parcI kahIM bhUla gayA ! mujhe uThA le merI mauta A jAe to acchA hai / " eka dina rAta ko ghara meM sA~pa nikala AyA / bur3hiyA ne jaise hI sA~pa dekhA to "sA~pa - sA~pa" kahakara cillAI aura bAhara daudd'ii| ar3osI par3osI ko bulAyA / saba loga Aye / sA~pa dekhakara eka vyakti ne kahA- "dAdI ! tU roja pukAratI thIparamezvara mauta de do, Aja bhagavAna ne mauta bheja dI to tU Dara rahI hai ?" - duHkha rI dAghI TokarI kahe paramezvara mAra / sapija kAlo nikalpo, mhAThI ghara sUM bAra // to krodha, bhaya, garIbI, bImArI Adi sthitiyoM se ghabarAkara bhale hI koI maranA cAhe yA marane kI icchA kare, para vAstava meM jaba mauta vikarAla rUpa lekara sAmane AtI hai taba vyakti usase bacane kI ceSTA karatA hai aura usa dIna hariNa kI bhAMti betahAzA daur3atA hai, jisake pIche koI zikArI par3A ho / socanA yaha hai ki mRtyu se itanA bhaya kyoM ? mRtyu kyA hai, isa viSaya para vicAra karane para yaha spaSTa pratIta hotA hai ki jo zarIra indriyA~ Adi prApta hue haiM unakA sarvathA kSINa ho jAne kA nAma hI mRtyu hai| jaina siddhAnta meM dasa 000000000000 MODDDDDDDD June Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 prANa batAye haiM / AyuSya, pA~ca indriya, mana, vacana, kAyA aura zvAsoccha vAsa-bala-ina dasa prANoM kA saMyoga janma hai aura inakA viyoga mRtyu hai / janma ke pazcAt aura mRtyu ke pUrva prANI AyuSkarma kA pratikSaNa bhoga karatA rahA hai| eka prakAra se vaha pratikSaNa AyuSya kI DorI kATatA jAtA hai / aMjali meM bhare hue pAnI kI taraha AyuSya kA jala bUMdabUMda karake pratipala, prati samaya ghaTatA jAtA hai| isa samaya ko hama jIvana kahate haiN| vAstava meM vaha jIvana prANI kI pratikSaNa mRtyu (avicimaraNa) kA hI dUsarA nAma hai / gItA kI bhASA meM mRtyu kA artha hai, paTa-parivartana / kahA hai vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRNhAti naro'parANi tathA zarIrANi vihAya jIrNA nyanyAni saMyAti navAni dehI / arthAt jaise manuSya purAne, phaTe hue vastroM ko chor3akara zarIra para naye vastra dhAraNa kara letA hai / vaise hI yaha dehadhArI jIva purAne zarIra ko chor3akara nayA zarIra dhAraNa karatA hai / isa kathana se spaSTa hai ki mRtyu vastra parivartana kI taraha deha-parivartana kA nAma hai| purAnA vastra chor3ane para jaise zoka nahIM hotA, vaise hI purAnA zarIra tyAgane para zoka nahIM honA cAhie, kintu vyavahAra meM isake viparIta hI dIkhatA hai / mRtyu ke nAma se hI hAya-tobA maca jAtI hai| isake tIna kAraNa haiM -(1) mRtyu ke sambandha meM bhrAnta dhAraNA, (2) jIvana ke prati Asakti aura (3) mavAntara meM sadgati yogya karma kA abhAva / mRtyu pratIkSaNa ho rahI hai| yaha to nizcita hai ki janma ke sAtha mRtyu prArambha ho jAtI hai| jaina sUtroM meM pA~ca prakAra ke maraNa batAye haiM, unameM prathama maraNa hai-'AvIci mrnn'| vIci kA artha hai, samudra kI lahara / samudra meM jaise eka lahara uThatI hai, vaha Age calatI hai, usake pIche dUsarI, phira tIsarI / yo lahara para lahara uThatI jAtI hai| aura lagAtAra ananta laharoM kA nartana samudra kI chAtI para hotA rahatA hai| samudra kI lahara kI bhA~ti mRtyu-rUpI lahara bhI nirantara eka ke pIche dUsarI AtI-jAtI hai / prathama kSaNa bItA, dUsarA kSaNa prArambha huaa| pahale kSaNa kI samApti jIvana ke ekakSaNa kI samApti-mRtyu hai| vRtikAra AcArya ne 'AvIci maraNa' kI vyAkhyA karate hue kahA hai "prati samayamanubhUyamAnAyuSo'parA'yurdaliko-dayAt pUrvapUrvA'yurdalika vicyutilakSaNA: / "3 arthAt pratyeka samaya anubhUta hone vAle AyuSya ke pUrva-pUrva dalika kA bhoga (kSaya) aura naye-naye dalikoM kA udaya (janma) phira usakA bhoga / isa prakAra pratikSaNa Ayu dalika kA kSaya honA-AvIci maraNa hai| AcArya akalaMka ne ise hI 'nityamaraNa' kahA hai / AcArya ne kahA hai-maraNa ke do bheda haiM / 'nityamaraNa' aura 'tadbhava maraNa' pratikSaNa AyuSya Adi kA jo kSaya ho rahA hai, vaha nityamaraNa hai tathA prApta zarIra kA samUla nAza ho jAnA tadbhava maraNa hai| isase yaha spaSTa samajhanA cAhie ki hama jise Ayu vRddhi kahate haiM, vaha vAstava meM vRddhi nahIM, hrAsa hai, mRtyu kI ora bar3hate hue kadama kA hI nAma avasthA bar3hanA hai / mRtyu kA pratikSaNa jIvana meM anubhava ho rahA hai, hama prati samaya mRtyu kI ora jA rahe haiM, arthAt maraNa kA anubhava kara rahe haiN| phira bhI hama usase bhayabhIta nahIM hote, ata: isI prakAra kI vRtti banAnI cAhie ki mRtyu ko pratipala dekhate hue bhI hama nirbhaya bane rahe aura yaha soceM ki mRtyu koI naI vastu nahIM hai| dUsarI bAta yaha bhI samajha lenI cAhie ki mRtyu nizcita hai jAtasyahi dhruvo mRtyu:5 arthAt jo janmA hai, vaha nizcita hI mregaa| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai tAle jaha baMdhaNaccue evaM AukhayaMmi tutttti| 09098 OTOS Educationmenational WWVASAIRSINJAMILNA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 407 000000000000 000000000000 AAD .... MARAT ...... AUTAM ..... jisa prakAra tAla kA phala vanta se TUTakara nIce gira par3atA hai, usI prakAra AyuSya kSINa hone para pratyeka prANI jIvana se cyuta ho jAtA hai| cAhe jitanA bar3A zaktizAlI samartha puruSa ho, use yahIM samajhanA cAhie ki nANAgamo maccumuhassa asthi arthAt mRtyu kA anAgama (nahIM AnA) nahIM hai, arthAt mRtyu avazya hI aayegii| yaha avazyaMbhAvI yoga hai, aparihArya sthiti hai / lAkha prayatna karane para bhI isase nahIM bacA jA sktaa| arthAt prANI kI eka majabUrI hai ki vaha janmA hai, isalie maranA bhI hogA, phira isase DaranA kyoM ? jisa prakAra eka julAhA (taMtuvAya) vastra banAnA zurU karatA hai, tAnA-bAnA bunatA huA vaha dasa-bIsa gaja kA paTa banA letA hai, kintu kahA~ taka banAtA jAegA? Akhira to eka sthiti AyegI, jahA~ para tAnA-bAnA kATakara paTa ko pUrA karanA hogA aura thAna ko sameTanA pdd'egaa| jIvana kA tAnA-bAnA bhI isI prakAra calatA hai| kAla kA julAhA isa paTa ko bunatA jAtA hai, kintu eka sthiti avazya AtI hai, jaba thAna ko sameTanA bhI pdd'egaa| thAna kA sameTanA hI eka prakAra kI mRtyu hai / jo subaha jagA hai, use rAta ko sonA bhI par3atA hai| yadi noMda na ho to manuSya kA kyA hAla ho? jAgaraNa aura zayana kA cakra calatA hai, vaise hI janma aura mRtyu kA cakra satata calatA hai, calatA hI rahegA / ise koI TAla nahIM skegaa| kalpasUtra meM varNana AtA hai ki bhagavAna mahAvIra se devarAja zakrendra ne prArthanA kI-"bhagavana ! ApakI janma-rAzi para bhasma graha baiThA hai, ata: Apa apanA AyuSya kucha kSaNa ke lie Age bar3hA diijie|" bhagavAna ne kahA, "sakkA Na aivaM bhUyaM vA bhavissaI vaa."|" he zakra ! yaha na kabhI huA aura na kabhI hogA ki ananta balI tIrthaGkara bhI apane AyuSya kA eka kSaNa-bhara bhI ghaTA le yA bar3hA le / isase yaha dhvanita hotA hai ki mRtyu ko sarvathA TAlanA to dUra rahA, kintu use hama eka kSaNa ke lie bhI TAlane meM samartha nahIM hai| AyuSya karma ke dalika kA kSaya hone ke bAda eka dalika bhI bar3hA lenA kisI ke sAmarthya kI bAta nahIM hai| maraNa-zuddhi bhI kareM to mRtyu kA bhaya dUra karane ke lie pahalI bAta hai hama usakA yaha svarUpa samajha leM ki vaha eka prakAra se vastra-parivartana kI bhA~ti hI deha-parivartana hai-avazyaMbhAvI bhAva hai aura pratikSaNa mRtyu kI chAyA meM se gujara rahe haiM, isalie usase Darane kI koI bAta nahIM hai| jaise subhaTa zastroM se sannaddha hokara apanI surakSA aura vijaya ke sabhI sAdhana juTAkara yadi yuddha meM jAtA hai to vaha kabhI DaratA nahIM, usakA mana praphullita rahatA hai, utsAhita rahatA hai ki mere pAsa saba taiyArI hai, maiM avazya hI vijayI banUMgA / yAtrA para jAtA huA pathika sAtha meM pAtheya (nAztA) lekara calatA hai to use nizcintatA rahatI hai ki mere pAsa saba sAdhana hai| jahA~ dhana kI jarUrata hogI, dhana hai, anna kI jarUrata hogI to anna hai / saba sAdhanoM se sampanna hone para yAtrA para prasthAna karate samaya vaha agalI maMjila ke prati kabhI bhayabhIta nahIM hotA / isI prakAra jisa vyakti ne jIvana ke satkarma, puNya, tapa, dhyAna-yoga Adi kI sAdhanA kI ho, use paraloka kI yAtrA para prasthAna karate samaya kabhI bhI bhaya va udvega nahIM satAtA / vaha kahatA hai gahio suggai maggo nAhaM maraNassa bIhemi arthAt maiMne sadgati kA mArga grahaNa kara liyA hai, jIvana meM dharma kI ArAdhanA kI hai| aba maiM mRtyu se nahIM DaratA / mujhe mRtyu kA koI bhaya nahIM hai / vAstava meM janma ke viSaya meM hama apanI ora se kucha bhI parivartana nahIM kara sakate / sthAna, samaya, kula Adi saba kucha devAyatta-bhAgya ke adhIna rahate haiM, kintu mRtyu ke viSaya meM yaha niyama itanA kaThora nahIM hai / janma kahIM bhI ho, kintu jIvana ko kaisA banAnA aura mRtyu ke lie kaisI taiyArI karanA-yaha hamAre puruSArtha para nirbhara hai / hama tapa, dhyAna Adi ke dvArA janma para na sahI, kintu mRtyu para adhikAra kara sakate haiM / puruSArtha dvArA jIvana-zuddhi, WWW sAjana IA Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 MINN paNa ACKET maraNa-zuddhi bhI kara sakate haiM, aura jo mRtyu saMsAra ke lie zauka kA kAraNa banatI hai, vahI mRtyu hamAre lie mahotsava bana sakatI hai| prazna yaha hai ki hama maraNa-zuddhi kisa prakAra kareM, mRtyu ke bhaya ko ullAsa ke rUpa meM kisa prakAra badaleM ? basa, yahI kalA mRtyu kalA hai| jIne kI kalA sIkhanA AsAna hai| kintu marane kI kalA sIkhanA kaThina hai| jainazAstra manuSya ko jIne kI kalA hI nahIM sikhAte, balki marane kI kalA bhI sikhAte haiM / mRtyu se abhaya hokara mRtyuMjaya banane kA mArga batAte haiM / isa sambandha meM maraNa-viSayaka carcA para hameM gambhIratA se vicAra karanA hai| maraNa ke vividha bheda bhagavatI sUtra meM eka prasaMga hai| skandaka parivrAjaka ne bhagavAna se pUchA - "bhagavan ! kisa prakAra kA maraNa prApta karane se bhava paramparA bar3hatI hai aura kisa prakAra ke maraNa se ghaTatI hai ?" uttara meM bhagavAna ne mRtyuzAstra kI kAphI vistRta vyAkhyA skandaka ke samakSa prastuta kii| bhagavAna ne kahA- "bAla-maraNa prApta karane se janmamaraNa kI paramparA bar3hatI hai aura paMDita maraNa prApta karane se bhava paramparA kA uccheda ho jAtA hai|"10 uttarAdhyayana meM bhI isI taraha do prakAra ke maraNa kI carcA hai--sakAma maraNa aura akAma maraNa / yahA~ sakAma kA artha hai-'viveka evaM cAritra yukta' tathA -'sadasadviveka vikalatayA teSAM akAma'--viveka rahita maraNa akAma maraNa hai / akAma maraNa (bAla maraNa) ajJAnI jIva bAra-bAra karate rahate haiM, kintu sakAma maraNa (paMDita maraNa) jIvana meM eka bAra hI hotA hai|" yahA~ paMDita maraNa eka bAra hI batAyA gayA hai, jisakA artha hai--aisI mRtyu jo basa antima mRtyu ho, jJAnI karma kSayakara aisI mRtyu prApta karate haiM ki punaH maranA hI na par3e / vAstava meM vahI mRtyu to mahAn mRtyu hai, jisako svIkAra kara lene para phira kabhI mRtyu na Aye / 'maraNa vibhakti' nAmaka grantha meM eka jagaha kahA hai-- 'taM maraNaM mariyabbaM jeNamao mUkkao hoI / 12 arthAt maranA hI hai to aisA maraNa karo ki jisase marakara sIdhe hI mukta ho jAe~ / mRtyu ke cakra se sadAsadA ke lie chuTakArA ho jAe, aisA maraNa maranA hI paMDita maraNa hai| paMDita maraNa kI vyAkhyA ke pUrva bAlamaraNa kA svarUpa bhI samajha lenA cAhie / skandaka ke prazna ke uttara meM bhagavAna ne bAlamaraNa ke bAraha bheda isa prakAra batAye haiM (1) balanmaraNa--sAmAnyata: balanmaraNa kA artha karate haiM, bhUkha-pyAsa se tar3apate hue prANa tyAganA / kintu prAcIna granthoM meM balammaraNa kA artha isa prakAra batAyA hai saMjama joga visannA maraMti je taM tu balAyamaraNaM tu / 13 / / ___ arthAt saMyama-sAdhanA svIkAra kara lene ke bAda usameM mana nahIM rame, usakI duSkaratA se ghabarA jAe aura vratoM kA pAlana chor3a de, sAdhu veza kA bhI tyAga karanA cAheM, kintu loka-lajjA Adi kAraNoM se sAdhu veza kA tyAga na karate hue usI rUpa meM deha tyaagnaa| isa sthiti meM vrata kA sarvathA bhaMga to ho hI jAtA hai, kintu veza jarUra rahatA hai| isI kAraNa ise balan maraNa-saMyama kA tyAga karate hue maranA kahate haiN| (2) basaTra maraNa-indriya viSayoM meM Asakta hae prANa tyAganA, jaise-dIpaka kI lau para girakara marane vAlA pataMgA, apanI preyasI Adi ke lie marane vAle kA bhI vasaTTamaraNa samajhanA cAhie / (3) antaHzalya maraNa-isake do bheda haiM 1. dravya anta: zalya maraNa-zarIra meM bANa Adi ghusane se hone vAlI mRtyu tathA 2. bhAva antaHzalya maraNa-aticAra Adi kI zuddhi kiye binA maranA / (4) tadbhava maraNa-manuSya Adi zarIra ko chor3akara phira usI zarIra kI prApti kI icchA rakhate hue mrnaa| (5) giripaDaNa--parvata Adi se gira kara mrnaa| . 2008 0000 lain ducation International For Private Personal Use Only www.ainelibrary.org Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 406 000000000000 000000000000 438 pANyAna BRARIYAR SigP ... (6) tarupaDaNa-vRkSa Adi se girakara maranA / / (7) jalappavaMsa-jala meM DUbakara maranA / (8) jalaNappavaMsa--jvalana, arthAt agni meM girakara maranA / (9) visabhakkhaNa--jahara Adi mAraka padArtha khAkara prANa tyAganA / (10) satthovADaNa-churI, talavAra Adi zastra dvArA prANa viyojana honA yA karanA / (11) vihANasa--gale meM phAMsI lagAkara, vRkSa Adi kI DAla para laTakakara mRtyu prApta karanA / (12) giddha paviTTamaraNa--gRdhra, zRgAla Adi mAMsalolupa jaMgalI jAnavaroM dvArA zarIra kA vidAraNa honA / yaha bAraha prakAra kA bAla maraNa hai| krodha Adi kaSAya, bhaya, vAsanA tathA nirAzA Adi se pratAr3ita hokara prANI jIvana ko samApta karane para utArU ho jAtA hai| usameM viveka jJAna kI jyoti lupta ho jAtI hai| hIna bhAvanAe~ prabala rahatI hai, jinake Aveza meM vaha zarIra kA nAza kara baiThatA hai / bAla-maraNa prApta karane vAlA jIva bAra-bAra janma-maraNa ke cakra meM bhaTakatA rahatA hai| bAla-maraNa eka prakAra se jIvana kI durbhAgyapUrNa samApti hai / amUlya jindagI ko kaur3iyoM ke mola kho dene vAlA saudA hai| isameM prANI kI mokSa kAmanA saphala nahIM ho pAtI, isIlie ise akAma maraNa kahA hai / sakAma-maraNa ke bhI do bheda kiye gae haiM(1) paMDita maraNa, (2) bAla-paMDita maraNa / AcAryoM ne batAyA hai-- aviraya maraNaM bAla maraNaM virayANa paMDiyaM viti / jANAhi bAla paMDiya-maraNaM pUNa desavirayANaM // 14 -viSaya-vAsanA meM Asakta avirata jIvoM kA maraNa 'bAla-maraNa' hai / viSaya-virakta saMyamI jIvoM kA maraNa 'bAla-paMDita maraNa' hai / sthAnAMga sUtra15 meM tInoM hI prakAra ke maraNa ke tIna-tIna bheda bhI batAye haiM, jinameM unakI lezyAoM kI kramika zuddhi-azuddhi ko lakSya kara jaghanya-madhyama-utkRSTa sthiti darzAyI gaI hai| paMDita maraNa aura bAla paMDita maraNa meM mukhyataH pAtra kA bheda hai / vaise to donoM hI jIvana kI antima sthiti meM samAdhipUrvaka prANa tyAga karate haiM, kintu 'sAdhu kA paMDita maraNa' kahalAtA hai| jabaki zrAvaka kA 'bAla-paMDita maraNa' isalie bAla paMDita maraNa kA varNana svatantra rUpa se nahIM kiyA gayA hai| kintu paMDita maraNa meM hI isakA aMtarbhAva kiyA gayA hai| sthAnAMga16 meM hI do prakAra ke prazasta maraNa kA varNana kiyA hai-jahA~ 'pAdapopagamana maraNa' aura 'bhakta pratyAkhyAna maraNa'-ye do bheda batAye haiN| bhagavatI sUtra meM bhI skandaka ke sAmane inhIM do prakAra ke paMDita maraNa kI vyAkhyA kI gaI hai| kintu uttarAdhyayana kI prAkRta TIkA meM paMDita maraNa ke tIna bheda aura pA~ca bheda batAye haiM / tIna bheda haiM -bhatta pariNA, igiNi pAova gamaM ca tiNNi mrnnaaii|10 arthAt-(1) bhakta parijJA maraNa, (2) iMgiNi maraNa, (3) pAdopagamana maraNa / isI TIkA meM cauthA chadmastha maraNa aura pAMcavAM kevali maraNa ye do bheda aura kara pA~ca bheda bhI batAye gae haiN| paMDita maraNa-vAstava meM maraNa kI kalA hai| sAdhaka mRtyu ko mitra mAna kara usake svAgata kI taiyArI karatA huA apane jIvana kI samIkSA karatA hai, apane AcaraNa para svayaM TippaNI likhatA hai / eka prakAra se svayaM ko svayaM ke Aine meM dekhatA hai| bhUloM para pazcAttApa aura AlocanA kara Atma-vizuddhi karatA hai| mana ko prasanna aura ullAsamaya banAtA hai tathA bhAvI jIvana ke prati bhI anAsakta hokara nirbhayatApUrvaka maraNa kA varaNa karatA hai| jJAnI vyakti ke udAtta cintana kI eka jhalaka prAcIna AcAryoM ne spaSTa kI hai dhIreNa'vi mariyavvaM kApuraseNAvi avassa mariyavvaM / tamhA avassa maraNe, varaM khU dhIratteNa mariuM / / 18 la . Odian ilamtamanadhd Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 MHAR a sa dhIra-vIra kI bhI mRtyu nizcita hai aura kAyara kamajora kI bhii| maranA to avazya hI hai, phira kAyaratApUrvaka kyoM mareM ? kyoM na sAhasa ke sAtha vIra mRtyu prApta kreN| vIra mRtyu prApta karane kA yaha saMkalpa hI hameM samAdhi maraNa kI ora le jAtA hai / jise hama 'paMDita maraNa' kaha cuke haiM / maraNa vibhakti meM batAyA hai suttattha jANa eNaM samAhi maraNaM tu kAyavvaM / sUtra aura artha ke jJAtA manISI ko to samAdhi mRtyu prApta karanA hI zreyaskara hai| paNDita-maraNa ke tIna bheda paMDita-maraNa ke tIna mukhya bheda isa prakAra haiM (1) bhakta pratyAkhyAna maraNa-jIvana paryanta (yAvajjIvana) tIna yA cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara . deha chodd'naa| (2) iMginI maraNa-yAvajjIvana cAroM AhAra kA tyAga karane ke bAda eka nizcita sImA aura sthAna para sthira ho jAnA, usI sthAna ke bhItara rahate hue zAntipUrvaka deha tyAga karanA / (3) pAdapogamana maraNa-iMginI maraNa meM sthAna kI sImA to bA~dha dI jAtI hai, kintu zarIra kI halanacalana kriyA, hAtha-paira Adi kA hilAnA cAlU rahatA hai, kintu pAdopagamana meM pAdapa vRkSa kI bhAMti nizcala hokara leTe rahanA hotA hai / yaha paramasthira aura prazanna dazA hai| mRtyu kI AkAMkSA na karate hue sAdhaka zarIra kI samasta ceSTAoM ko chor3akara Atmacintana meM nimagna ho jAtA hai| ye tInoM hI sthitiyA~ kramazaH eka-dUsare se adhika kaThina aura saMyama kI kaThoratama sAdhanA hai| ina ukta prakAra kI sthitiyoM meM saMsAra kI vAsanA aura bhAvanA se mukta rahakara sirpha Atmadarzana aura Atmacintana meM lInatA prApta kI jAtI hai, ata: ye tInoM hI paMDita maraNa yA samAdhi-maraNa kahe jAte haiN| maraNa kI icchA kyoM? yahA~ prazna ho sakatA hai ki cAhe bAla maraNa ho yA paMDita maraNa, kyA hameM mRtyu kI icchA karanI caahie| jaise kucha loga yA adhikAMza loga jIne kI icchA rakhate haiN| isase unakI jijIviSA, jIne ke prati Asakti, prANoM kA moha jhalakatA hai| isI prakAra yadi koI marane kI icchA kare to vaha jIvana kI anicchA hai| aura usameM kyA jIvana ke prati anAsakti aura nirmoha bhAva mAnA jAegA? isakA samAdhAna hai ki jaise jIne kI icchA prANoM kA moha hai, vaise marane kI icchA bhI eka moha hai durbalatA hai / mRtyu kI abhilASA karanA bhI utanA hI burA hai, jitanA jIne kA moha rakhanA / mRtyu kI to icchA rakhane kA sIdhA artha haiM-vaha vyakti jIvana se nirAza ho cukA hogaa| jIvana meM asaphala hone vAlA yA hatAza hone vAlA hI mRtyu kI icchA karatA hai, anyathA kauna aisA hogA, jo hAtha ke laDDU ko chor3akara kar3hAI meM par3e laDDU kI icchA kare ? bhagavAna mahAvIra ne sAdhaka ke lie donoM hI bAteM acintanIya-anabhilaSanIya batAI haiM jIviyaM nAbhikakhejjA maraNaM naabhiptthe| duhao vina sajjijjA jIvie maraNe tahA // 16 jIvana kI AkAMkSA bhI nahIM karanI cAhie aura mRtyu kI kAmanA bhI nahIM rakhanI cAhie / jIvana-maraNa donoM hI vikalpoM se mukta rahakara anAsakta bhAva se Atmasthita rahanA caahie| jaba taka zarIra meM prANa Tike hue haiM, sAdhaka ko Atmadarzana meM sthira rahanA caahie| yahI nahIM ki yahA~ ke kaSToM se chuTakArA pAne ke lie aura Age svarga yA nirvANa ke sukhoM ko zIghra prApta karane ke lie jIvana kI DorI ko kATa diyA jaae| jIvana kI DorI ko kATane kA prayatna bhI eka prakAra kI Atma-hatyA hai| isameM kisI na kisI prakAra kA lobha, bhaya, glAni yA nirAzA Adi mukhya rahatA hai, jabaki sAdhaka ko to ina saba dvandvoM se vimukta hokara mana ko nirdvandva banAnA hai / ata: yaha to spaSTa sthiti hai ki kaSAya vikAra, udvega tathA mAnasika durbalatA se trasta huA vyakti kabhI bhI samAdhi maraNa prApta nahIM kara sakatA / samAdhi maraNa jaise jIne kI icchA nahIM haiM vaise marane kI bhI icchA nahIM hai / kintu mRtyu ke bhaya se mukta CO300 MERA myA Jan Education international For PrivatePersar only www.jamenbally.org nAma Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 411 000000000000 000000000000 kahIM bhI maraNa kI icchA hoSTa parilakSita hotI haiN| vaha Atmakala vAratA aura sAhasapUrNa ci hokara zarIra dvArA karma nirjarA kI eka vizuddha bhAvanA hai / samAdhi maraNa ke liye vahI prastuta ho sakatA hai, jisake mana meM AhAra Adi bhautika sukhoM ke prati sarvathA anAsakti paidA ho gaI ho aura jo zarIra ko karma nirjarA ke yuddha meM lagAkara adhika se adhika Atma vizuddhi karane ke lie kRtasaMkalpa ho / anazana (saMthArA) yA saMlekhanA kaba karanA, kisa sthiti meM karanA, isa sambandha meM bhagavAna mahAvIra ne bArabAra cintana spaSTa kiyA hai / kahA gayA hai20 "jisa bhikSu ke mana meM yaha saMkalpa jage ki aba maiM apane isa zarIra se apanI nitya kriyAe~ karane meM akSama ho rahA hU~, zarIra kAphI kSINa ho cukA hai, zakti kSaya ho gaI hai, uThane-baiThane aura calane meM mujhe kleza kA anubhava ho rahA hai / aura zarIra dharma-sAdhanA meM juTe rahane se jabAva dene lagA hai| aba isa zarIra ko dhAraNa kiye rakhane kA koI vizeSa lAbha nahIM dIkhatA hai aura bahuta jaldI hI isa zarIra se prANa alaga hone kI dazA A rahI hai|" taba use svayaM hI zarIra aura mana para niyantraNa kara AhAra kA saMvaraNa (saMkSepa yA tyAga) karane kI ora agrasara ho jAnA caahie| mAtra AhAra kA hI nahIM, kaSAyoM ko bhI kSINa karate jAnA cAhie / zAnti, kSamA, sahiSNutA aura ekAgratA kA vizeSa abhyAsa zurU kara denA cAhie / use phalagAvayaTThI, phalaka-kASTa paTTa kI bhA~ti sthira cetA sahiSNu aura dhyAna yogArUr3a ho jAnA caahie|" yadi hama isa zAstra vacana ke prakAza meM cintana kareM to spaSTa hI samajhane meM AyegA ki isa zabdAvalI meM kahIM bhI maraNa kI icchA nahIM jhalaka rahI hai aura na jIvana ke prati nirAzA kA hI koI svara sunAI detA hai| kintu spaSTataH sAdhaka kI Atma dRSTi parilakSita hotI haiN| vaha Atma-kalyANa ke lie samudyata hone kA saMkalpa lekara hI anazana kI ora pravRtta hotA hai, to isa prakAra ke mahAna saMkalpa ko, vIratA aura sAhasapUrNa cintana ko hama kAyaratA ke pratIka Atma-hatyA jaise lAMchita zabdoM ke sAtha kaise bola sakate haiM ? Atma-hatyA hIna manovRtti hai, kAyaratA hai, kliSTa aura AvezapUrNa dazA hai, jabaki anazana (saMlekhanA) jIvana zuddhi kA ucca saMkalpa hai| isameM citta prazAnta, udvega rahita, adhyavasAya nirmala aura mana vIratA se paripUrNa rahatA hai| saMlekhanA kA svarUpa saMlekhanA mana kI isI uccatama AdhyAtmika dazA kA sUcaka hai| saMlekhanA-mRtyu kA Akasmika varaNa yA mauta kA AhvAna nahIM hai, kintu vaha jIvana ke antima patha para sAvadhAnIpUrvaka nirbhaya hokara calanA hai| mRtyu ko sAmane khar3A dekhakara sAdhaka usakI ora bar3hatA hai| para dhIme kadama se, zAnti ke sAtha aura use mitra kI bhA~ti pukAratA huaa| he kAla mitra ! tuma AnA cAhate ho to aao| isa zarIra ko uThAnA cAhate ho to uThA lo, mujhe na tumhArA bhaya hai aura na zarIra kA moha hai| maiM jisa kArya ke liye isa manuSya bhava meM AyA thA, usako pUrNa karane meM satata saMlagna rahA huuN| maiMne apanA kartavya pUrNa kiyA hai, maiM kRtakAma hU~, isalie mujhe na mRtyu kA bhaya hai aura na jIvana kA lobha hai| lahio suggai maggo nAhaM maccussa biihemii| agale janma ke lie bhI maiMne sugati kA mArga pakar3a liyA hai / isalie aba mujhe mRtyu kA koI bhaya nahIM hai, maiM kAla se nahIM ddrtaa| saMlekhanA kA varNana AgamoM meM aneka prakaraNoM meM AtA hai| gRhastha sAdhaka zrAvaka bhI jIvana kI kRta-kRtyatA kA cintana kara antima samaya meM saMlekhanA karatA hai aura sAdhu bhI karatA hai| cAhe zrAvaka ho yA zramaNa, saMlekhanA pratyeka AtmArthI ke jIvana kA antima va Avazyaka kRtya hai| yaha jIvana mandira kA kalaza hai| yadi saMlekhanA ke binA sAdhaka prANa-tyAga kara detA hai to usake lie eka kamI jaisI mAnI jAtI hai| - prazna hotA hai ki jIvana mandira ke kalaza rUpa saMlekhanA kA artha kyA hai tathA ise saMlekhanA kyoM kahA gayA hai ? AgamoM ke pATha tathA una para AcArya kRta vivecana ke prakAza meM dekhe to saMlekhanA kI nimna paribhASAe~ prApta hotI haiM saMlikhyate'nayA zarIra kaSAyAdi iti sNlekhnaa|25 --jisa kriyA ke dvArA zarIra evaM kaSAya ko durbala va kRza kiyA jAtA hai, vaha 'saMlekhanA' hai| ......." UNTANT IAS *A DA PANCH LA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 goo 0000 * 000000000000 412 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha kaSAya zarIrazatAyAm / 22 - kaSAya evaM zarIra ko kRza karane ke artha meM 'saMlekhanA' zabda kA prayoga hotA hai / AgamoktavidhinA zarIrAdyapakarSaNam / 23 - zAstra meM batAI huI vidhi ke anusAra zarIra evaM kaSAya Adi antara vRttiyoM kA AkarSaNa kSINa karanA / Agamaprasiddha caramAnazanavidhi kiyAyAma 14 - zAstroM meM prasiddha carama anazana kI vidhi ko 'saMlekhanA' ke rUpa meM batAyA gayA hai / ukta paribhASAoM se do-tIna prazna samAhita ho jAte haiM / pichale prakaraNa meM paNDita-maraNa ke tIna bhedoM meM prathama bheda 'bhakta pratyAkhyAna' batAyA gayA hai| bhakta pratyAkhyAna ke bhI do bheda haiM- yAvatkathika aura itvarika / yAvatkathika ko mAraNAntika anazana bhI kahate haiM / 25 itvarika anazana eka nizcita samaya taka kA hotA hai, jaise--upavAsa, belA Adi se chaha mAsI tapa tk| isa tapa kI avadhi pUrNa hone para AhAra kI icchA rahatI hai, isalie ise 'sAvakAMkSa' kahA gayA hai / itvarika anazana kI prakriyA jIvana meM bAra-bAra apanAI jAtI hai / aneka prakAra kI tapovidhiyA~ apanAkara sAdhaka karma-nirjarA karatA rahatA hai| yAvatkathika tapa ko 'mAraNAMtika tapa' isIlie kahA gayA hai ki yaha maraNa paryanta svIkAra kiyA jAtA hai| isa tapa ko svIkAra karane vAlA AhAra kI icchA se sarvathA mukta ho jAtA hai / bhojana pAnI kI kiMcinmAtra vAsanA bhI usake mana meM nahIM rahatI / vaha sAdhaka adhyAtma bhAva meM itanA gaharA lIna ho jAtA hai ki AhAra ke abhAva meM bhI use kisI bhI prakAra kI pIr3A yA saMkleza nahIM hotA / 26 saMlekhanA ke sAtha bhI AgamoM meM prAyaH 'mAraNAMtika vizeSaNa jor3A gayA hai / 'mAraNAMtiya saMlehaNa' zabda sthAna-sthAna para prayukta hotA hai / isase anya tapaHkarma se saMlekhanA kA pArthakya aura vaiziSTya sUcita hotA hai| pArthakya to yaha hai ki yaha itvarika tapa ke antargata nahIM AtA, itvarika tapa kA kAlamAna chaha mAsa taka kA hai, jabaki saMlekhanA kA utkRSTa kAla mAna bAraha varSa kA mAnA gayA hai| pravacana sArodvAra meM kahA hai 27 - " saMlehaNA duvAlasa varise"saMlekhanA utkRSTa rUpa meM bAraha varSa kI hotI hai| usake tIna bheda bhI bar3e mananIya hai / yAvatkathika tapa meM bhI saMlekhanA kI gaNanA nahIM honI cAhie, kyoMki yAvatkathika kA svarUpa hai-- jIvanaparyanta AhAra Adi kI AkAMkSA se virata ho jaanaa| saMlekhanA yadyapi jIvana ke antima samaya meM kI jAtI hai, kintu mRtyuparyanta AhAra kA tyAga isameM nahIM hotaa| isa kriyA meM vividha prakAra ke tapaHkarma dvArA zarIra ko kRza kiyA jAtA hai / bIca-bIca meM AhAra bhI liyA jAtA hai| hAM, chahamAsa se lambA upavAsa ( anazana ) isameM nahIM hai, isalie svarUpa vivakSA karane para itvarika tapa ke antargata isakA samAveza ho jAtA hai / sAtha hI kaSAyoM ko kSINa kara kSamA, sahiSNutA kA abhyAsa kiyA jAtA hai tathA AlocanA Adi karake mana ko niHzalya banAyA jAtA hai / saMlekhanA zramaNa aura zramaNopAsaka donoM ke lie hI vihita aura Avazyaka anuSThAna hai / upAsaka dazA ke varNana se yaha bhalI-bhA~ti spaSTa ho jAtA hai ki Ananda kAmadeva Adi zrAvakoM ne bhI bahuta varSoM taka gRhastha jIvana meM sukha bhoga karane ke pazcAt yaha saMkalpa kiyA ki "hamane jIvana meM samAja, parivAra, rAjanIti Adi pratyeka kSetra meM pravRtti kara apanA yaza, vaibhava Adi bar3hAyA hai, parivAra va AzritoM kA pAlana kiyA hai| kintu isa pravRttimaya jIvana meM pUrNa rUpa se Atmacintana nahIM kara sakA / bhagavAna dvArA prarUpita dharma prajJapti kA pUrNataH pAlana nahIM kara sakA / aba mujhe ina saba pravRttiyoM se virakta hokara bhagavad prarUpita dharma prajJapti ko svIkAra kara vicaranA cAhie / " yaha nizcaya kara vaha apanI pauSadhazAlA meM AtA hai aura Asa-pAsa kI bhUmi kI pratilekhanA kara "dambha saMthArayaM saMthara" darbha kA saMthArA vichAtA hai aura dharma prajJapti aMgIkAra kara vividha tapaHkAryoM dvArA upAsaka pratimAoM kI ArAdhanA dvArA zarIra ko kRza kara DAlatA hai / yahA~ yaha cintanIya hai ki hama jise 'saMthArA' kahate haiM, vaha anazana kA vAcaka hai, jabaki AgamoM meM 'saMthArA' kA artha 'darbha kA bichaunA' ke rUpa meM hI AtA hai| saMlekhanA viSaya meM bhI sAmUhika prayoga hue haiM / jaise mAsiyAe baNAe attANaM sittA sadiTha mattAI aNasamAe yahA~ para yaha cintanIya hai ki kyA zabda ke detA / " K Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 413 000000000000 000000000000 LAIMER MAT .....2 FRON FURNITURA JNICHTRA ...... mAsika saMlekhanA aura sATha makta anazana donoM kA kAlamAna alaga-alaga hai yA eka anazana ke hI vAcaka hai ? isa para Agama marmajJoM ko vicAra karanA cAhie / vAstava meM saMlekhanA bhI jIvana kI antima ArAdhanA hI hai, kintu vaha anazana kI pUrva bhUmikA mAnI jAnI caahie| pravacana sAroddhAra kI vRtti meM isakA spaSTa saMketa hai ki dvAdaza varSIya utkRSTa saMlekhanA karake phira kandarA-parvata, guphA Adi meM jAkara athavA kisI bhI nirdoSa sthAna para jAkara pAdapopagamana anazana kare athavA bhakta parijJA tathA iMginImaraNa kI ArAdhanA kare / 28 isa varNana se to yahI dhvanita hotA hai ki saMlekhanA anazana kI pUrva bhUmikA hai, anazana kI taiyArI hai / saMlekhanA karane vAlA sAdhaka zarIra ko tathA kaSAya Adi ko itanA kRza kara letA hai ki anazana kI dazA meM use vizeSa prakAra kI klAmanA nahIM hotI / zarIra evaM mana ko usake lie taiyAra kara letA hai, kaSAya vattiyA~ atyanta manda ho jAtI hai tathA zarIra bala itanA kSINa ho jAtA hai ki anazana dazA meM svataH hI sthiratA kI sAdhanA sambhava ho jAtI hai| zarIra tyAga haThAt yA akasmAt karane jaisA nahIM hai| zarIra ke sAtha-sAtha AyuSya karma kI kSINatA bhI honI caahiye| kalpanA kareM yadi anazana kara zarIra ko kSINa karane kI prakriyA to prArambha kara dI jAe, lekina AyuSya karma balavAna ho to vaha anazanakAla bahuta lambA sudIrgha ho sakatA hai ati dIrghakAlIna anazana meM bhAvoM kI vizuddhi, samatA tathA manobala eka-jaisA banA rahe to ThIka hai, anyathA vikaTa sthiti bhI A sakatI hai| isalie yAvajjIvana anazana grahaNa karane ke pUrva jaise dIpaka ke tela aura bAtI kA eka sAtha hI kSaya hone se hI dIpaka vilaya ho jAtA hai, usI prakAra deha aura AyuSya karma kA eka sAtha kSaya hone se anazana kI sthiti ThIka se pUrNa hotI hai / anazana se pUrva saMlekhanA ko ArAdhanA karane kA yahI hetu hai / saMlekhanA kI vidhi saMlekhanA ko vyAkhyA tathA uddezya spaSTa hone ke bAda hameM usakI vidhi ke sambandha meM bhI jAnanA hai / jaisA ki pUrva meM ullekha kiyA jA cukA hai-"saMlehaNA duvAlasa barise"-saMlekhanA kA utkRSTa kAla bAraha varSa kA hai| usake tIna bheda batAye gaye haiM-"sA jaghanyA madhyamA utkRSTA ca / "26 jaghanya madhyama aura utkRSTa-ye tIna bheda saMlekhanA ke haiN| pravacana sAroddhAra meM utkRSTa saMlekhanA kA svarUpa batAte hue kahA hai cattAri vicittAiM vigai nijjUhiyAiM cattAri / saMvacchare ya donni egaMtariyaM ca AyAmaM / 182 / nAivigiddho ya tavo chammAsa parimiaM ca AyAma / avare viya chammAse hoI vigiTaThaM tavo kammaM / 683 / prathama cAra varSa taka caturtha-SaSTha aSTama Adi tapa karatA rahe aura pAraNe meM sabhI prakAra ke yogya zuddha AhAra kA grahaNa kare / agale cAra varSa meM ukta vidhi se vividha aura vicitra prakAra ke tapa karatA rahe kintu pAraNe meM rasaniyUMr3ha savigaya kA tyAga kara de| ATha varSa taka tapaH sAdhana karane ke bAda nauveM dasaveM varSa meM ekAntara tapa (caturtha bhakta) va ekAntara Ayambila kare, arthAt eka upavAsa, upavAsa ke pAraNe meM Ayambila, phira upavAsa aura phira pAraNe meM Ayambila / isa prakAra dasa varSa taka yaha tapaH karma kare / gyArahaveM varSa ke prathama chahamAsa meM sirpha caturtha va paSTha tapa kare, isase adhika nahIM aura pAraNe meM AyaMbila kare, kintu AyaMbila UnodarI pUrvaka kre| agale chaha mAsa meM caturthaSaSTha se adhika aSTama, dazama Adi tapa kare aura pAraNe meM AyaMbila kare, isameM UnodarI kA vidhAna nahIM hai / / saMlekhanA ke bArahaveM varSa ke sambandha meM AcAryoM ke aneka mata haiM / nizItha cUNikAra kA mata hai ki "duvAlasayaM varisaM nirantaraM hAyamANaM usiNodarANa AyaMbilaM karei taM koDIsahiyaM bhavai jeNayaM bilassa koDI koDIe milai / " bArahaveM varSa meM nirantara uSNa jala ke AgAra ke sAtha hAyamAna AyaMbila kre| isase eka AyaMbila kA antima kSaNa dUsare AyaMbila ke Adi kSaNa se mila jAtA hai, jise koDIsahiyaM AyaMbila kahate haiN| hAyamAna kA artha nirantara ghaTAte jAnA / bhojana va pAnI kI mAtrA kramaza: kama karate-karate varSAnta meM usa sthiti meM pahuMca jAe ki eka dAnA anna aura eka bUMda pAnI grahaNa karane kI sthiti A jaae| pravacanasAroddhAra kI vRti meM bhI isI krama kA nidarzana hai| A POST ja Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 - 000000000000 414 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha dvAdaze varSe bhojanaM kurvan pratidinamekaika kabala hAnyAtAvanI daratAM karoti yAvadekaM kavalamAhArayati / bAraheM varSa meM bhojana karate hue pratidina eka-eka kavala kama karate jAnA cAhie / yoM kama karate-karate, jaba eka kavala AhAra para AjAe taba usameM se eka-eka dAnA (kaNa ) kama karanA zurU kre| eka-eka kaNa ( siktha ) pratidina kama karate-karate antima caraNa meM eka hI siktha-dAnA bhojana para Tika jaae| isa sthiti meM pahuMcane ke pazcAt phira pAdapogama athavA iMginI maraNa Adi anazana grahaNa kara samAdhi maraNa prApta kare / Jan Curlano Tinatanone. yaha utkRSTa saMlekhanA vidhi hai / madhyama saMlekhanA bAraha mAsa kI aura jaghanya saMlekhanA bAraha pakSa ( chaha mAsa ) kI hotI hai - "jaghanyA ca dvAdazabhiH pakSe paribhAvanIyA / " saMlekhanA meM prAyaH tapa kI vidhi hI batAI gaI hai, kintu isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki sirpha tapa karanA hI saMlekhanA hai / tapa ke sAtha kaSAyoM kI maMdatA aura viSayoM kI nivRtti to mukhya cIja hai hI / usake abhAva meM to tapa hI asAra hai / phira bhI bhAvanA-vizuddhi, dhyAna, kAyotsarga Adi kA upakrama bhI cAlU rakhanA hotA hai| bRha meM batAyA hai-- sAdhaka rAtri ke pazcima prahara meM dharma jAgaraNa karatA huA uttama prazasta bhAvanAoM ke pravAha meM bahatAbahatA yaha socatA hai aNupAlio u dIho pariyAo vAyaNA tahA diNNA / forcphAiyA ya sIsA majjhaM ki saMpayaM juttaM // 373 // - maiMne dIrghakAla taka nirdoSa saMyama kI paripAlanA kI hai| ziSyoM ko vAcanA Adi dvArA zAstra jJAna bhI diyA hai / aneka vyaktiyoM ko saMyama meM preraNA aura pravartana bhI kiyA hai| isa prakAra maiM apane jIvana meM kRtakRtya ho gayA hU~, aba mujhe apane lie kyA karanA upayukta hai ? yaha socakara vaha apane jIvana ko saMlekhanA kI ora mor3e - "saMlehaNa purassara meMa pArANa vA taya pubvi" isa saMlekhanA meM aneka prakAra ke vicitra tapaH karma ke sAtha prazasta bhAvanAoM kA anucintana kare, aprazasta bhAvanAoM ko chor3e aura antima ArAdhanA kare "kAlaM aNavakakhamANo / " -mRtyu kI icchA na karatA huA Atma zuddhi ke prayatna meM saMlagna rahe / ukta varNana se saMlekhanA ke svarUpa para vizuddha prakAza par3atA hai| saMlekhanA dhIre-dhIre zAnta bhAva se mRtyu kI ora prasthAna hai / zarIra aura mana ko dhIre-dhIre kasA jAtA hai, aura viSaya nivRtti kA abhyAsa bar3hA diyA jAtA hai / haThAt kisI 'duSkara kAma ko hAtha lagAnA aura phira bIca meM vicalita ho jAnA bahuta khataranAka haiM / ataH sAdhaka ke lie yaha manovaijJAnika bhUmikA hai ki vaha kramazaH tapa aura dhyAna ke patha para bar3he, manonigraha kA abhyAsa bar3hAye aura mana ko itanA taiyAra karale ki antima sthiti meM pahu~cate-pahu~cate vaha paramahaMsa dazA - jise zAstroM kI bhASA meM 'pAdopagamana anazana' kahate haiM ki sthiti ko svataH prApta kara le / jIvana aura mRtyu se sarvathA asaMlIna hokara zuddha caitanya dazA meM ramaNa karane lge| usakA zarIra bhI svataH hI isa prakAra kI nizceSTatA grahaNa kara le ki na hAtha hilAne kA saMkalpa ho, na zarIra khujalAne kA / yaha parama zAnta aura AhlAdamaya sthiti hai, jisameM sAdhaka ko AtmA ke sivAya aura kucha nahIM dIkhatA hai / vaha prANa dhAraNa kiye rahatA hai / kintu phira bhI nizceSTa aura nirvikalpa aura anta meM usa sthiti meM deha tyAga kara vaha apanI maMjila taka pahu~ca jAtA hai / S to saMlekhanA hameM mRtyu ko jItane kI yaha kalA sikhAtI hai| vAstava meM jIvana-zuddhi aura maraNa zuddhi kI vaha prakriyA hai jise sAmAnya manobala vAlA sAdhaka bhI dhIre dhIre karatA huA viziSTa manobala prApta kara sakatA hai / saMlekhanA dvArA jIvana vizuddhi karane vAle kI mRtyu, mRtyu nahIM-samAdhi hai, parama zAnti hai aura sampUrNa vrata-tapa jJAna Adi kA yahI to phala hai ki sAdhaka antima samaya meM Atmadarzana karatA huA samAdhipUrvaka prANa tyAge / taptasya tapazcApi pAlitasya vratasya ca / paThitasya zrutasyApi phalaM mRtyuH samAdhinA // para jaina AgamoM meM jo vistRta vicAra kiyA gayA hai| -- mRtyu mahotsava 23 usakI yahA~ eka jhalaka samAdhi maraNa kI kalA prastuta nibandha meM hai / isa para cintana kara hama mRtyu kI zreSTha aura uttama kalA sIkha sakate haiM aura mRtyuMjaya bana sakate haiM / Wu Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 415 000000000000 000000000000 1 AcArAMga 1 / 4 / 2 2 gItA 2 / 12 3 bhagavatI sUtra 137 4 tattvArtharAjavArtika 2022 5 gItA 2 / 27 6 sUtrakRtAMga 2013 AcArAMga 11412 8 Atura prAtyAkhyAna 63 6 (ka) saMsArAsaktacittAnAM mRtyuItyai bhavennRNAm / modAyate punaH so'pi jJAna-vairAgyavAsinAm ||-mRtyu mahotsava 17 (kha) saMcita tapodhana na nityaM vrataniyama saMyamaratAnAm / utsava bhUtaM manye maraNamanaparAdhavRttInAm ||--vaack umAsvAti (abhidhAna rAjendra, bhAga 6, pR0 117) 10 bhagavatI zataka 21, uddezaka ? 11 bAlANaM akAmaM tu maraNaM asaI bhave / paMDiyANaM sakAmaM tu ukkoseNa saI bhave / / uttarA0 5 / 3-4 12 maraNa vibhakti prakaraNa 10 // 245 13 bhakta parijJA 217 (ami0 rA0 bhAga 6, pR0 1127) 14 utta0 pAiya TIkA, A05 15 sthAnAMga 3, pR0 4 16 sthAnAMga 2 / 3 / 4 17 bhagavatI 211 18 utta0 pAIya TIkA, a05, gA0 225 16 AcArAMga 818 / 4 20 jassaNaM bhikkhussa evaM bhavai, se gilAmi ca khula ahaM, imaMsi samaye imaM sarIragaM aNupubveNa parivahittae, se aNu putveNa AhAraM saMvaTijjA / 'kasAye payaNu kiccA, samAhiyacce phalagAvayaTThI uTThAya bhikkhU abhinibbuDe / --AcArAMga, vimokSa adhyayana udde0 6, sUtra 221 21 sthAnAMga 2, u02 vRtti 22 jJAtA 111 / vRti 23 pravacana sArohadAra 135 24 paMcAzaka vivaraNa 1 25 ittariya maraNa kAlAya aNasaNA duvihA bhave / ittariyA sAvakaMkhA niravakaMkhA u biijjiyA ||--uttraa0 30 / 6 26 jIviyAsaMsappaogi vocchidittA jIve AhAramaMtareNa na saMkilissei / -uttarA0 26 / 35 27 pravacana sAroddhAra 134 dvAra 28 dvAdaza vArSikImutkRSTAM saMlekhanAM kRtvA girikandaraM gatvA upalakSaNametad anyadapi SaT kAyopamaI rahitaM viviktaM sthAnaM gatvA pAdapopagamanaM vA zabdAd bhakta parijJAmiGginI maraNaM ca prapadyate / -pravacana0 dvAra 134 (abhi0 rA0 bhAga 6, pR0 217) 26 vyavahAra bhASya 203. jAra Www.jatirnelibrary.o :'.Burk/ -: Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0--0--0--0--0--0--2 -- ---- munizrI rUpacandra 'rajata' [ghora tapasvI] 000000000000 jJAna aura anubhava kA Aloka stambha hai--upAdhyAya / upAdhyAya pada kI garimA, upayogitA aura usakI viziSTa bhUmikA kA jaina paramparAgata eka sarvAMgINa pravalokana yahA~ prastuta kiyA gayA hai| -OPEOP h-0-0-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-5 jaina paramparA meM upAdhyAya pada SODE UDAI C. ..2 kriyA aura jJAna pratyeka dharma kA antima lakSya mukti hai| nirvANa prApta karanA pratyeka dharma-ArAdhaka kA lakSya hai| ataH kahA hai nivvANa seTThA jaha savvadhammA' saba dharmoM meM nirvANa ko zreSTha mAnA hai| nirvANa prApti ke sAdhana yA mArga kI mImAMsA vibhinna dharmoM meM vibhinna prakAra se kI gaI hai / koI dharma sirpha jJAna se hI mukti mAnate haiM--"suyaMseyaM"2 zruta hI zreya hai, jJAna se hI mukti milatI hai, aura kucha dharma vAle "zIlaM seyaM" zIla AcAra hI zreya hai| isa prakAra ekAMta jJAna aura ekAnta AcAra kI prarUpaNA karate haiM / kintu jaina dharma, jJAna aura kriyA kA rUpa svIkAra karatA hai| usakA spaSTa mata hai - AhaMsu vijjA caraNa pamokkho vidyA-jJAna aura caraNa-kriyA ke milana se hI mukti hotI hai| na akelA jJAna mukti pradAtA hai aura na akelA AcAra / jaina sAdhaka jJAna kI ArAdhanA karatA hai aura AcAra kI bhii| AcAra malaka jJAna se hI nirvANa kI prApti hotI hai| sadjJAna pUrvaka kiyA gayA AcaraNa hI mokSa kA mArga prazasta karatA hai / isa kAraNa jaina zAstroM meM jJAna aura AcAra para samAna rUpa se bala diyA gayA hai| hA~, yaha bAta jarUra dhyAna meM rakhane kI hai ki jJAna prApta karane se pUrva AcAra kI zuddhi avazya honI cAhie jisakA AcAra zuddha hotA hai vahI sadjJAna prApta kara sakatA hai| manusmRti meM bhI yahI bAta kahI gaI hai AcArAd vicyuto vipraH na veda phalamaznute / AcAra se bhraSTa huA brAhmaNa veda jJAna kA phala prApta nahIM kara sktaa| AcArya bhadrabAhu se jaba pUchA gayA ki aMga zAstra jo ki jJAna ke akSaya bhaMDAra haiM, unakA sAra kyA hai ? aMgANaM ki sAro ? [aMgoM kA sAra kyA hai ?] AyAro! [AcAra, aMga kA sAra hai] dUsarA bhAva hai-jJAna kA sAra AcAra hai, isalie jJAna prApti vahI kara sakatA hai jo sadAcArI hogaa| bhagavAna mahAvIra ne apane antima pravacana meM kahA hai aha paMcarhi ThANehiM jehi sikkhA na labbhaI / thaMbhA kohA pamAeNaM rogeNAlassa eNa vA // -utta0103 jo vyakti krodhI, ahaMkArI, pramAdI, rogI aura AlasI hai / vaha jJAna prApta nahIM kara sakatA hai / AcAra kI vizeSatA rakhane ke lie hI jaina saMgha meM pahale AcArya aura phira upAdhyAya kA sthAna batAyA & 2 Jall Education www.jainelorary.org Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM upAdhyAya pada | 417 8 000000000000 000000000000 gayA hai| AcArya kA artha hI hai AcAra kI zikSA dene vaale|4 nava dIkSita ko pahale AcAra-sampanna karane ke bAda phira vizeSa jJAnAbhyAsa karAyA jAtA hai isalie AcArya ke bAda upAdhyAya kA sthAna sUcita kiyA gayA hai| AcArazuddhi ke bAda jJAnAbhyAsa kara sAdhaka AdhyAtmika vaibhava kI prApti kara letA hai| prastuta meM hama upAdhyAya ke artha evaM guNoM para vicAra karate haiN| upAdhyAya : zabdArtha upAdhyAya kA sIdhA artha zAstra-vAcanA yA sUtra adhyayana se hai| upAdhyAya zabda para aneka AcAryoM ne jo vicAra-cintana kiyA hai, pahale hama usa para vicAra kreNge| bhagavatI sUtra meM pAMca parameSThI ko sarvaprathama namaskAra kiyA hai, vahAM 'namo arihaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM' ina tIna ke bAda 'namo uvajjhAyANaM' pada AyA hai| isakI vRtti meM Avazyaka niyukti kI nimnagAthA ullekhita karate hue AcArya ne kahA hai bArasaMgo jiNakkhAo sajjhAo kahio buhe / taM uvaissaMti jamhA, uvajjhAyA teNa buccaMti // 5 jina bhagavAna dvArA prarUpita bAraha aMgoM kA jo upadeza karate haiM, unheM upAdhyAya kahA jAtA hai / isI gAthA para TippaNI karate hue AcArya haribhadra ne likhA hai upetya adhIyate'smAt sAdhavaH sUtramityupAdhyAya: / jinake pAsa jAkara sAdhujana adhyayana karate haiM, unheM upAdhyAya kahate haiN| upAdhyAya meM do zabda haiMupa+ adhyAya / 'upa' kA artha hai-samIpa, najadIka / adhyAya kA artha hai-adhyayana, pATha / jinake pAsa meM zAstra kA svAdhyAya va paThana kiyA jAtA hai vaha upAdhyAya hai| isIlie AcArya zIlAMka ne upAdhyAya ko adhyApaka bhI batAyA hai| 'upAdhyAya adhyApakaH' -AcArAMga zIlAMkavRti sUtra 276 digambara sAhitya ke prasiddha grantha bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM kahA hairatnatrayeSudyatA jinAgamArtha samyagupadizaMti ye te upaadhyaayaaH| -ma0 A0 vi0 TIkA 46 -jJAna, darzana evaM cAritra rUpa ratnatraya kI ArAdhanA meM svayaM nipuNa hokara anyoM ko jinAgama kA adhyayana karAne vAle upAdhyAya kahe jAte haiN| eka prAcIna AcArya ne upAdhyAya (uvajjhAya) zabda kI niyukti karate hue eka nayA ho artha batAyA hai / utti uvagaraNa 'veti veyajjhANassa hoi niddese / eeNa ho i ujjhA eso aNNo vi pjjaao| 'u' kA artha hai-upayogapUrvaka / 'va' kA artha hai-dhyAna yukta honA / --- arthAt zruta sAgara ke avagAhana meM sadA upayogapUrvaka dhyAna karane vAle 'ujjhA' (uvajjhaya) kahalAte haiM / isa prakAra aneka AcAryoM ne upAdhyAya zabda para gambhIra cintana kara artha vyAkRta kiyA hai| yogyatA va guNa yaha to huA upAdhyAya zabda kA nirvacana, artha / aba hama usakI yogyatA va guNoM para bhI vicAra karate haiM / zAstra meM AcArya ke chattIsa guNa aura upAdhyAya ke 25 guNa batAe haiM / upAdhyAya una guNoM se yukta honA caahie| upAdhyAya pada para kauna ArUr3ha ho sakatA hai, usakI kama se kama kyA yogyatA honI cAhie? yaha bhI eka prazna hai / kyoMki kisI bhI pada para AsIna karane se pahale usa vyakti kI zArIrika, mAnasika evaM zaikSika yogyatA ko RATORS Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 rAja SO.. kasauTI para kasA jAtA hai / yadi ayogya vyakti kisI pada para AsIna ho jAtA hai to vaha apanA to gaurava ghaTAyegA hI, kintu usa pada kA aura usa saMgha yA zAsana kA bhI gaurava malina kara degaa| isalie jaina manISiyoM ne upAdhyAya pada kI yogyatA para vicAra karate hue kahA hai| kama se kama tIna varSa kA dIkSita ho, AcAra kalpa (AcArAMga va nizItha) kA jJAtA ho, AcAra meM kuzala tathA sva-samaya para-samaya kA vettA ho, evaM vyaJjanajAta (upastha va kA~kha meM roma Aye hue) ho / dIkSA aura jJAna kI yaha nyUnatama yogyatA jisa vyakti meM nahIM, vaha upAdhyAya pada para ArUr3ha nahIM ho sktaa| paccIsa-guNa isake bAda 25 guNoM se yukta honA Avazyaka hai / paccIsa guNoM kI gaNanA meM do prakAra kI paddhati milatI hai / eka paddhati meM pacIsa guNa isa prakAra haiM-11 aMga, 12 upAMga, 1 karaNaguNa 1 caraNa guNa sampanna-=25 / / dUsarI gaNanA ke anusAra 25 guNa nimna haiM12, dvAdazAMgI kA vettA-AcArAMga Adi 12 aMgoM kA pUrA rahasyavettA ho / 13. karaNa guNa sampanna-piNDa vizuddhi =Adi ke sattarakaraNa guNoM se yukta ho / 14. caraNaguNa sampanna-5 mahAvrata zramaNa dharma Adi sattaracaraNa guNoM se sampanna ho / 15-22, ATha prakAra kI prabhAvanA ke prabhAvaka guNa se yukta ho / 23, mana yoga ko vaza meM karane vAle / 24, vacana yoga ko vaza meM karane vAle / 25, kAyayoga ko vaza meM karane vAle / 10 bAraha aMga 1. AcArAMga 2. sUtrakRtAMga 3. sthAnAMga samavAyAMga 5. vyAkhyAprajJapti jJAtA dharmakathA 7. upAsaka dazA 8. antagaDa dazA 6. aNuttarovavAiya dazA 10. prazna vyAkaraNa 11. vipAkazruta 12. dRSTivAda upAdhyAya ina bAraha aMgoM kA jAnakAra honA caahie| karaNa-sattarI 13-karaNa sattarI-karaNa kA artha hai-AvazyakatA upasthita hone para jisa AcAra kA pAlana kiyA jAtA ho vaha AcAra viSayaka niyama / isake sattara bola nimna haiM piMDa visohI samii bhAvaNa paDimA ya iMdiya niroho, paDilehaNa guttIo abhiggahA ceva karaNaM tu / 11 4 cAra prakAra kI piNDa vizuddhi (1) zuddha AhAra, (2) zuddha pAtra, (3) zuddha vastra, (4) zuddha zayyA / inakI zuddhi kA vicAra 42 doSoM kA varjana / 5-6, iryAsamiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna mAMDamAtra nikSepaNA samiti, uccAra prasravaNa samiti / ina pA~ca samiti kA pAlana karanA / 10-21, anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, atyatva, azauca, Asrava, saMvara, nirjarA, dharma, loka, baudhidurlabha / ina bAraha bhAvanAoM kA anucintana krnaa| PARO Beho AADOO 200 O000 ameducationainternational FORimate-Dereone inelibrariam Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-33, bAraha bhikSu pratimAe~ nimna haiM12-- 1- mAsikI bhikSu pratimA 2 - dvimAsikI bhikSa, pratimA isI prakAra sAtavIM sapta mAsikI bhikSu pratimA 8. prathamA sapta rAtri divA bhikSu pratimA 6. dvitIyA sapta rAtri divA bhikSu pratimA 10. tRtIyA sapta rAtri divA bhikSu pratimA 11. aho rAtri kI bhikSu pratimA 12. eka rAtri kI bhikSu pratimA 34-58, pacIsa prakAra kI prati lekhanA, 6 vastra pratilekhanA, 6 apramAda pratilekhanA, 13 pramAda pratilekhanA ye paccIsa bheda pratilekhanA ke haiM / 13 sattarI' kahate haiN| caraNa- sattarI 56 63, pA~ca indriyoM kA nigraha / 64-66, mana, vacana, kAya gupti / 67-70, dravya kSetra, kAla, bhAva ke anusAra abhigraha karanA / ye sattara bheda haiM karaNa guNa ke jise 'karaNa caraNa sattarI ke sattara bola nimna haiM jaina paramparA meM upAdhyAya pada | 416 vaya samaNa dhammaM saMjama veyAvaccaM ca baMbhaguttIo / nANAitiyaM taba koha niggahA iha caraNameyaM // dharmasaMgraha caraNa guNa kA artha hai, nirantara pratidina aura prati samaya pAlana karane yogya guNa / sAdhu kA satata pAlana karane vAlA AcAra hai| isake sattara bheda haiM 1-5 ahiMsA Adi pA~ca mahAvrata, 6-15, dasa prakAra kA zramaNa dharma kSamA, nirlomatA, saralatA, mRdutA, lAghava, satya, saMyama, tyAga, brahmacaryaM zramaNa dharma ke ye dasa prakAra haiM / 14 16-32, satraha prakAra kA saMyama isa prakAra / 15 (1-5) pRthvI, Apa, teja, vAyu, vanaspatikAya saMyama (6-9) DIndriya, cIndriya, caturindriya, paMcendriyasaMyama (10) ajIvakAya saMyama, vastra pAtra Adi nirjIva vastuoM para bhI mamatva na karanA, unakA saMgraha na karanA / (11) prekSA - saMyama - pratyeka vastu ko acchI taraha dekhe binA kAma meM na lenA / (12) upekSA-saMyama - pApa kArya karane vAloM para upekSA bhAva rakhe, dveSa na kare / (13) pramArjanA saMyama - andhakAra pUrNa sthAna para binA punje gati sthiti na karanA / (14) pariSThApanA saMyama - paraThane yogya vastu nirdoSa sthAna para paraThe / (15) mana saMyama / (16) vacana saMyama | (17) kAya saMyama | 33-42, dasa prakAra kI vaiyAvRtya karanA / 16 AcArya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, rogI, navadIkSita, kula, gaNa, saMgha aura sAdharmika kI sevA karanA / 43-51, brahmacarya kI nava guptiyoM kA pAlana karanA / 17 (1) zuddha sthAna sevana (2) strI-kathA varjana ffe 000000000000 prem 23. 000000000000 100000D Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 (3) ekAsana tyAga (4) darzana-niSedha (5) zravaNa-niSedha (6) smaraNa-varjana (7) sarasa-AhAra tyAga (8) ati-AhAra tyAga (6) vibhUSA-parityAga 52-54, jJAna, darzana aura cAritra kI zuddha ArAdhanA karanA / 55-66, bAraha prakAra ke tapa kA AcaraNa karanA / 18 67-70, krodha, mAna, mAyA, lobha, ina cAra kaSAyoM kA nigraha karanA / isa prakAra caraNa sattarI ke ye 70 bola haiN| ATha prabhAvanA upAdhyAya kI ukta vizeSatAoM ke sAtha ve pramAvazIla bhI hone caahie| ATha prakAra kI prabhAvanA batAI gaI hai / upAdhyAya inameM nipuNa honA cAhie / ATha prabhAvanA nimna haiM-16 (1) prAvacanI-jaina va jainetara zAstroM kA vidvAna / (2) dharmakathI-cAra prakAra kI dharma kathAoM2deg ke dvArA prabhAvazAlI vyAkhyAna dene vAle / (3) vAdI-vAdI-prativAdI, sabhya, sabhApati rUpa caturaMga sabhA meM supuSTa toM dvArA svapakSa-para-pakSa ke maMDana-khaMDana meM siddhahasta hoM / (4) naimittika-bhUta, bhaviSya evaM vartamAna meM hone vAle hAni-lAbha ke jAnakAra hoM / 25 (5) tapasvI-vividha prakAra kI tapasyA karane vAle hoN| (6) vidyAvAna-rohiNI prajJapti Adi caturdaza vidyAoM ke jAtA hoN| (7) siddha-aMjana, pAda lepa Adi sidviyoM ke rahasyavettA hoN| (8) kavi-gadya-padya, kathya aura geya, cAra prakAra ke kAvyoM22 kI racanA karane vAle hoN| ye ATha prakAra ke prabhAvaka upAdhyAya hote haiN| 23-25, mana, vacana evaM kAya yoga ko sadA apane vaza meM rkhnaa| isa prakAra upAdhyAya meM ye 25 guNa hone Avazyaka mAne gaye haiM / AARIYAR .... PPPINE TWITTHIMANS ....... ......" upAdhyAya kA mahattva jaina AgamoM ke parizIlana se yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki saMgha meM jo mahattva AcArya kA hai, lagabhaga vahI mahattva upAdhyAya ko bhI pradAna kiyA gayA hai / upAdhyAya kA pada saMva-vyavasthA kI dRSTi se bhale hI AcArya ke bAda kA hai, kintu isakA gaurava kisI prakAra kama nahIM hai / sthAnAMga sUtra meM AcArya aura upAdhyAya ke pAMca atizaya batAye haiN| saMgha meM jo gaurava va sammAna kI vyavasthA AcArya kI hai usI prakAra upAdhyAya kA bhI vahI sammAna hotA hai| jaise AcArya upAzraya (sthAna) meM praveza kareM to unake caraNoM kA pramArjana (dhUla-sApha) kiyA jAtA hai, isI prakAra upAdhyAya kA bhI karane kA vidhAna hai / 23 isI sUtra meM AcArya-upAdhyAya ke sAta saMgraha sthAna bhI batAye haiM, jinameM gaNa meM AjJA (Adeza), dhAraNA (niSedha) pravartana karane kI jimmedArI AcArya upAdhyAya donoM kI batAI hai / 24 upAdhyAya : bhASA vaijJAnika vAstava meM AcArya to saMgha kA prazAsana dekhate haiM, jabaki upAdhyAya mukhyataH zramaNa saMgha kI jJAna-vijJAna kI dizA meM atyadhika agragAmI hote haiN| zruta-jJAna kA prasAra karanA aura vizuddha rUpa se usa jJAna dhArA ko sadA pravAhita rakhane kI jimmedArI upAdhyAya kI mAnI gayI hai| AcArya kI ATha prakAra kI gaNi sampadA kA varNana zAstra meM AyA hai| vahA~ batAyA gayA hai ki AgamoM kI artha-vAcanA AcArya dete haiM / 25 AcArya ziSyoM ko artha kA rahasya to samajhA dete haiM kintu sUtra-vAcanA kA kArya upAdhyAya kA mAnA gayA hai / isalie upAdhyAya ko-upAdhyAyaH sUtra jJAtA (sUtra vAcanA pradAtA)26 ke rUpa meM mAnA gayA hai / Lainsducation.intormation FORPrivate RPerson Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM upAdhyAya pada | 421 000000000000 000000000000 CHAR isakA tAtparya yaha hai ki sUtroM ke pAThoccAraNa kI zuddhatA, spaSTatA, vizadatA, aparivartyatA tathA sthiratA banAye rakhane kI saba jimmedArI upAdhyAya ke hAthoM meM hai| Aja kI bhASA meM upAdhyAya eka bhASA vaijJAnika kI dRSTi se Agama pAThoM kI zuddhatA tathA unake paramparAgata rahasyoM ke vettA ke pratIka hai| lekhanakrama astittva meM Ane se pahale, jaina, bauddha evaM vaidika paramparAoM meM apane Agama kaMThastha rakhane kI paramparA thii| mUla pATha kA rUpa akSuNNa banA rahe, parivartana, samaya kA usa para prabhAva na par3e, unake pAThakrama aura uccAraNa Adi meM antara na Ae isake lie bar3I satarkatA baratI jAtI thii| zuddha pATha yadi uccAraNa meM azuddha kara diyA jAe to artha kA anartha ho sakatA hai| eka akSara kA, eka anusvAra bhI yadi Age-pIche ho jAe to usameM samasta artha kA viparyaya ho jAtA hai / kahA jAtA hai-samrATa azoka ne apane putra kuNAla ko jo takSazilA meM thA, eka patra meM sandeza bhejA-"adhIyatAM kumAraH" putra ! par3hate raho / kintu kumAra kuNAla kI vimAtA tiSyarakSitA ne use apanI A~khoM ke kAjala se 'adhIyatAM' ke Upara anusvAra lagAkara 'aMdhIyatAM' kara diyaa| jisakA artha huA aMdhA kara do| eka anusvAra ke pharka se kitanA bhayaMkara anartha ho gyaa| zabdoM ko Age-pIche karake par3hane se bhI anartha ho jAte haiN| eka mAravAr3I bhAI pATha kara rahA thA-"svAma sudharmA re, janama-maraNa se vakarA kaatt|" isameM "sevaka" 'rA' zabda hai jisakA uccAraNa karate hue "se bakarA" karake anartha kara ddaalaa| anuyogadvAra sUtra meM uccAraNa ke 14 doSa batAte hue unase Agama pATha kI rakSA karane kI sUcanA dI gaI hai / 27 jisa meM hInAkSara, vyatyAneDita Adi kI carcA hai / ina doSoM se Agama pATha ko bacAe rakhakara use zuddha, sthira aura mUla rUpa meM banAye rakhane kA kArya upAdhyAya kA hai| isa dRSTi se upAdhyAya saMgha rUpa nandana-vana ke jJAna rUpa vRkSoM kI zuddhatA, nirdoSatA aura vikAsa kI ora sadA saceSTa rahane vAlA eka kuzala mAlI hai| udyAna pAlaka hai| ukta vivecana se hama yaha jAna pAyeMge ki jaina paramparA meM upAdhyAya kA kitanA gauravapUrNa sthAna hai aura unakI kitanI AvazyakatA hai / jJAna dIpa ko saMgha meM prajvalita rakhakara zruta paramparAoM ko Age se Age bar3hAte rakhane kA sampUrNa kArya upAdhyAya karate haiM / yaha sambhava hai ki vartamAna meM Agama kathita sampUrNa guNoM se yukta upAdhyAya kA milanA kaThina hai, kintu jo bhI vidvAna-vivekI zramaNa svayaM zrata jJAna prApta kara anya zramaNoM ko jJAna-dAna karate haiM, ve bhI upAdhyAya pada kI usa garimA ke kucha na kucha hakadAra to haiM hii| ve usa sampUrNa svarUpa ko prApta karane ke icchuka bhI haiM / ataH aise jJAnadIpa upAdhyAya ke caraNoM meM bhaktipUrvaka vandana karatA huA-'AcArya amitagati' ke isa zloka ke sAtha lekha ko sampUrNa karatA huuN| yeSAM, tapaH zrIranaghA zarIre, vivecakA cetasi tattvabuddhiH / sarasvatI tiSThati vaktrapardo, punantu te 'dhyApaka puMgavA vaH // 28 -jinakI nirmala tapaH zrI zarIra para dIpta ho rahI hai| jinakI vivecanAzIla tattva buddhi citta meM sadA sphurita rahatI hai| jinake mukhakamala para sarasvatI virAjamAna hai, ve upAdhyAya puMgava (adhyApaka) mere mana-vacana ko pavitra kreN| TAITANY SH ONLIMIK ..... 1 sUtra kRtAMga 6 2 bhagavatI 3 sUtra kRtAMga - 4 paMcavihaM AyAraM AyaramANA tahA pgaasNtaa| AyAraM daMsaMtA AyariyA teNa vaccaMti |-aavshyk niyukti 664 / 5 bhagavatI sUtra 1.1.1. maMgalAcaraNa meM A0 ni0667 kI gAthA / 6 Ava. ni0 hari vR. pR. 446 / 7 abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 2, pR0 883 EMA - Jimedicaturammermanoran 'S.BE / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 0000000000 422 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha vyavahAra sUtra 33, 716, 10/26 jaina siddhAnta bola saMgraha, bhAga 6, pR0 215 8 10 cAritra prakAza, pR0 115 11 pravacana sAroddhAra dvAra 68, gAthA 566 10 10 10 12 dazAzru ta skaMdha 7| bhagavatI 21 samavAyAMga 12 13 uttarAdhyayana 26 / 26 se 30 pratilekhanA ke 25 bheda anya prakAra se bhI haiM / nava akhor3A, nava pakhor3A, 6 purima, 1 paDilehaNA - dekheM jaina tattva prakAza, prakaraNa 3 | 14 sthAnAMga 10 15 samavAyAMga 17 16 bhagavatI 25/7 17 uttarAdhyana 16 18 16 20 21 w uttarAdhyana 3018 pravacana sAroddhAra 148, gAthA 634 sthAnAMga 4 nimitta ke chaH va ATha bheda / --sthAnAMga 6 tathA 8 meM dekheM / kAvya ke cAra bheda sthAnAMga 4 meM dekheM / 22 23 sthAnAMga sUtra 52, sUtra 438 24 sthAnAMga sUtra 7, sUtra 544 25 dazAzra uta skandha cothIdazA 26 sthAnAMga sUtra 3 / 4 / 323 kI vRtti 27 anuyogadvAra sUtra 16 25 amitagati zrAvakAcAra 1-4 suha- dukkhasahiyaM, kammakhettaM kasanti je jamhA / kalusaMti jaM ca jIvaM, teNa kasAyatti vuccati // -- prajJApanApada 13, TIkA sukha-duHkha ke phalayogya -- aise karmakSetra kA jo karSaNa karatA hai, aura jo jIva ko kaluSita karatA hai, use kaSAya kahate haiM / phaka ca 00 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrImatI zAntidevI jaina [ema0 e0, "vizArada', prabhAkara] tIrthaMkaroM ko dharma-dezanA loka bhASA meM hotI hai, jise aAja hama 'pAgama' ke nAma se jAnate haiN| prAgamoM kI bhASA ardhamAgadhI kiMvA prAkRta kA vizAla sAhitya na kevala dhArmika dRSTi se bhI kintu bhASA-vijJAna kI dRSTi se bhI atyanta mahatva rakhatA hai| thro--0--0-0-- 000000000000 000000000000 ---0--0-0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0-0-0--oS jaina Agama aura prAkRta : bhASA-vijJAna ke pariprekSya meM eka parizIlana wwe MAN .... UMTAS M ....... 2 MARATHI TITMENT ..:: vicAra aura bhASA bhASA vicAra-saMvahana kA mAdhyama hai| mahApuruSoM yA mahAn sAdhakoM ke apane lie to yaha apekSita nahIM hotA ki unake sattva-saMbhRta vicAra vAgAtmaka yA zAbdika rUpa leM kyoMki AtmA-zAnti-zabda, jo anAtma hai, para avasthita nahIM hai / vaha to AtmAlocana, antarmanthana, sparUpa pariNati evaM svabhAva-vihAra para AdhRta hai / para, yaha bhI mahApuruSoM ke lie unake Atma-sukha kA abhivarddhaka hai, jo zAzvata satya unheM upalabdha huA, saMsAra ke anya prANI bhI, jo duHkhAkrAnta haiM-use AtmasAt kareM, duHkhoM se chUTeM, unakI taraha ve bhI sukhI baneM / yaha karuNA kA nirmala srota vAgdhArA ke rUpa . meM phUTa par3atA hai, jo Age calakara eka zAzvata sAhitya kA rUpa le letA hai| loka-kalyANa-hetu loka-bhASA meM dharma-dezanA unake vicAroM se jana-jana, prANI mAtra lAbhAnvita hoM, sabakI una taka sIdhI pahu~ca ho, kisI dUsare ke mAdhyama se nahIM, svayaM sahaja bhAva se ve una (vicAroM) ko AtmasAt kara pAe~, isI hetu tIrthaMkaroM kI dharma-dezanA lokabhASA meM hotI hai, usa bhASA meM jo jana-jana kI hai-jise sAdhAraNataH (usa kSetra kA) hara koI vyakti binA kisI kaThinAI ke samajha sake / isIlie kahA gayA hai bAlastrIvRddhamUrkhANAM, nRNAM cAritrakAMkSiNAm / anugrahArthaM tattvajJa':, siddhAntaH prAkRtaH kRtaH // " isakA pAThAntara yoM bhI hai bAlastrI-manda-mUrkhANAM, naNAM cAritrakAMkSiNAm / anugrahArthaM sarvajJaH, siddhAntaH prAkRte kRtaH // arthAt bAlaka, mahilAeM, vRddha, anapar3ha-saba, jo sat cAritrya-sad AcAra-sad dharma kI AkAMkSA rakhate haiM, para anugraha karane ke hetu tattvajJoM yA sarvajJoM ne prAkRta bhASA meM dharma-siddhAnta kA upadeza kiyA / isa yuga ke antima upadeza, dharma-tIrtha ke saMsthApaka, caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra the / isa samaya jo Agama yA ArSa vAGmaya ke rUpa meM sAhitya upalabdha hai, vaha unhIM kI dharma-dezanA kA pratIka hai / bhagavAn mahAvIra jo bhI bole athavA unake mukha se jo bhI zabdAtmaka yA dhvanyAtmaka udgAra nikale, ve prAkRta--arddhamAgadhI prAkRta meM pariNata hue, zrotRgaNa una / vicAroM) se abhiprerita hue, udbodhita hue| (bhagavAna ke pramukha ziSya gaNadharoM ne unheM grathita kiyA / unakA antataH jitanA jo saMkalana ho sakA, vahI Aja kA (arddhamAgadhI) Agama-vAGmaya hai| CateOMEN Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 NA VEEN IML C.. . U mmy ......2 MINS KUMARITY NATALIKA prazasti kI bhASA meM yahA~ taka kahA gayA hai ki bhagavAna dvArA arddhamAgadhI meM abhivyakta udgAroM ko manuSyoM ke sAtha-sAtha devatA bhI sunate the, pazu-pakSI bhI sunate the, samajhate the| kyoMki ve bhinna-bhinna bhASAbhASiyoM ke apanIapanI bhASAoM ke pudgaloM meM pariNata ho jAte the| yaha bhI kahA gayA hai ki arddhamAgadhI Arya bhASA hai / devatA isI meM bolate haiN| isa sambandha meM hameM yahA~ vicAra nahI karanA hai / ataeva kevala saMketa mAtra kiyA gayA hai| vizeSataH mASAvijJAna yA bhASA-zAstra ke aitihAsika pariprekSya meM hama yahA~ saMkSepa meM prAkRta para vicAra kreNge| Arya bhASA parivAra aura prAkRta vigata zatAbdI se saMsAra ke vibhinna dezoM ke vizvavidyAlayoM tathA vidyA kendroM meM bhinna-bhinna bhASAoM ke vaijJAnika dRSTi se samIkSAtmaka adhyayana kA vizeSa krama calA hai, jise bhASA-vijJAna yA bhASA-zAstra (Linguistics) kahA jAtA hai / vaise dekhA jAe to hamAre deza ke lie yaha koI sarvathA navIna viSaya nahIM hai| vyutpatti-zAstra ke mahAn paNDita yAska, jinakA samaya IsA pUrva AThavIM zatAbdI mAnA jAtA hai, dvArA racita nirukta nAmaka vyutpatti zAstrIya grantha se prakaTa hai ki deza meM isa viSaya para vyavasthita rUpa meM adhyayana calatA thA / nirukta vizva-vAGmaya meM vyutpatti zAstra-sambandhI prathama grantha hai| yAska ne apane grantha meM agrAyaNa, audumbarAyaNa, aurNanAbha, gAlava, carma zirA, zAkaTAyana tathA zAkalya Adi apane prAgvartI tathA samasAmayika vyutpatti zAstra va vyAkaraNa ke vidvAnoM kI carcA kI hai, jisase adhyayana kI isa zAkhA kI aura adhika prAcInatA siddha hotI hai / yAska ne apane isa grantha meM 1268 vyutpattiyA~ upasthita kI haiM, jinameM saikar3oM bahuta hI vijJAna sammata evaM yukti pUrNa haiM / astu-para, yaha adhyayana-krama Age nahIM calA, avaruddha ho gayA, pichalI zatAbdI meM jarmanI va iGgalaiNDa Adi pAzcAtya dezoM ke katipaya vidvAnoM ne prastuta viSaya para vizeSa rUpa se kArya kiyA, jinameM vizapa kAlDavela, jAna bImsa DI0 Trampa, esa0 eca0 kelAga, hArnalI, sara jArja griyarsana, Tarnara, jUla blAka Adi vizeSa prasiddha haiN| DaoN0 sara rAmakRSNa maMDArakara pahale bhAratIya haiM, jinhoMne AdhunikatA ke sandarbha meM bhASA-vijJAna para kArya kiyaa| isase pUrva prAcya-pratIcya bhASAoM ke tulanAtmaka evaM bhASA-zAstrIya adhyayana ke sandarbha meM jinase vizeSa preraNA prApta huI, unameM sara viliyama jonsa kA nAma bahuta vikhyAta hai, ve kalakattA meM bhArata ke sarvocca nyAyAlaya ke mukhya nyAyAdhIza the| vidyA-vyasanI the| laiTina, grIka, gAthika Adi prAcIna pAzcAtya bhASAoM ke bahuta acche vidvAna the| hindU laoN ke nirmANa ke prasaMga meM unhoMne saMskRta par3hane kA nizcaya kiyaa| bar3I kaThinAI thI, koI bhAratIya paNDita taiyAra nahIM hotA thA / antataH bar3I kaThinatA se eka vidvAn milA, jisake sarvathA anukUla rahate hue viliyama jomsa ne saMskRta kA gambhIra adhyayana kiyA / pAzcAtya bhASAoM ke vizeSajJa ve the hI, unakI vidvattA nikhara gii| unhoMne purAnI pazcimI aura pUrvI bhASAoM ke tulanAtmaka tathA samIkSAtmaka adhyayana-anusandhAna ke pariNAmasvarUpa aise saikar3oM zabda khoja nikAle, jo sahasroM mIloM kI dUrI para avasthita laiTina, grIka tathA saMskRta ke pArasparika sAmya yA sAdRzya ke dyotaka the| apanI anavarata gaveSaNA se prasUta tathyoM ke AdhAra yA unhoMne udghoSita kiyA ki jahA~ taka ve anumAna karate haiM, saMskRta, laiTina, grIka, gAthika, kAlTika tathA purAnI phArasI Adi pazcimI evaM pUrva bhASAoM ke vyAkaraNa, zabda, dhAtu, vAkya-racanA Adi meM isa prakAra kA sAmya hai ki inakA mUla yA Adi srota eka honA caahie| sara viliyama jonsa kA kArya vidvAnoM ke lie vAstava meM bar3A preraNAprada siddha huaa| bhASA-vijJAna kA adhyayana aura vikasita hotA gyaa| isameM saMskRta-bhASA bar3I sahAyaka siddha huI / apane gambhIra adhyayana-anveSaNa ke pariNAmasvarUpa vidvAn isa niSkarSa para pahuMce ki saMsAra meM sahasroM kI saMkhyAoM meM prasUta bhASAoM ke apane-apane bhinna-bhinna parivAra haiM / mukhyataH eka hI srota se ekAdhika bhASAeM nikalIM, uttarottara unakI saMsthAe~ vistAra pAtI gaIM, parivartita hote-hote unakA rUpa itanA badala gayA ki Aja sAdhAraNata: unheM sarvathA bhinna aura asambaddha mAnA jAtA hai para, sUkSmatA tathA gaharAI se khoja karane para yaha tathya ajJAta nahIM rahatA ki una mASAoM ke antaratama meM dhvani, zabda, pada-nirmANa, vAkya-racanA, vyutpatti Adi kI dRSTi se bar3A sAmya hai / isI gaveSaNA ke pariNAma-svarUpa Aja asandigdha rUpa se yaha mAnA jAtA hai ki paricaya kI laiTina, grIka, jarmana, aMgrejI Adi bhASAoM DesLa Hinducation.intomotion ForRivateesonaliseDily Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama aura prAkRta bhASA vijJAna ke pariprekSya meM eka parizIlana | 425 tathA madhya pUrva kI purAnI phArasI, pUrva kI saMskRta, prAkRta, apanA hindI paMjAbI baMgalA, ur3iyA, cilI, asamiyA, gujarAtI tathA marAThI Adi bhASAoM kA eka hI parivAra hai, jise mAropIya kahA jAtA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki kabhI inakA kendrabhUta srota eka yA samAna rahA thA, jisakA ina bhASAoM ke rUpa meM Aja hama vaividhya dekha rahe haiN| tabhI to samudroM pAra ke vyavadhAna ke bAvajUda hama unake bhItara eka Azcarya kara samarasavAhitA pAte haiM / isa sandarbha meM hama kevala eka udAharaNa upasthita kara rahe haiM-saMskRta kA pitR zabda grIka meM peTara (Pater) laiTina meM bhI peTara (Pater), phArasI meM peTara va aMgrejI meM phAdara (Father) dUsarI ora isI deza meM prasUta, prasRta evaM pracalita kannar3a, tamila, telagU, malayAlam, tulu kuDAyU, ToDA, koMDa, kurula, kolAmI, brAhuI Adi bhASAoM se saMskRta Adi kA vaisA sAmya nahIM hai kyoMki ye ( tamila Adi) draviDa parivAra kI bhASAe~ haiM / yahI bAta isa deza ke katipaya mItarI va sImAvartI bhAgoM meM pracalita muMDA bhASAoM ke sambandha meM hai, jo Agneya parivAra kI haiN| bhAropIya parivAra kI eka zAkhA Arya parivAra hai, jisakA kSetra madhya eziyA se lekara IrAna, aphagAnistAna, pAkistAna, samagra uttarI bhArata tathA baMgalAdeza taka phailA huA hai| prAkRta isI zAkhA --Arya parivAra kI bhASA hai| prAkRta kA udgama -- sAdhAraNatayA yaha mAnyatA rahI hai ki prAkRta kI utpatti saMskRta se hai / suprasiddha vidvAn AcArya hemacandra ne apane dvArA racita vyAkaraNa siddha haima zabdAnuzAsana ke aSTama adhyAya ke prArambha meM, jo unake vyAkaraNa kA prAkRta sambandhI aMza hai, prAkRta kI prakRtiyA~ udbhava ke viSaya meM likhA hai - " prakRtiH saMskRtaM tatra bhavaM tata AgataM vA prAkRtam" arthAt prAkRta kI prakRti - udgama srota saMskRta hai / prAkRta candrikA, SaDbhASA candrikA, prAkRta-saMjIvanI Adi meM isI saraNi kA anusaraNa kiyA gayA hai| isI prakAra dazarUpaka (siMhadevagaNiracita) tathA vAgbhaTAlaMkAra kI TIkA meM bhI vivecana huA hai| prAcIna vidvAnoM meM suprasiddha alaMkAra zAstrI zrI nami sAdhu Adi kucha aise sahamata nahIM haiM / ve prAkRta ko kisI bhASA se udgata na mAnakara use anya bhASAoM kA vidvAn haiM, jo uparyukta mantavya se udgama srota mAnate haiM / zrI nami sAdhu ne prAkRta zabda kI bar3I sundara vyAkhyA kI hai| ve / likhate haiM- "prAk kRtam - pUrvaM kRtam = prAkRtam, bAlamahilAdi suvodha sakala bhASA nivanabhUtaM vacanamucyate / " arthAt isa bhASA kA nAma prAkRta isalie hai ki pahale se bahuta pahale se ati prAcIna kAla se yaha calI A rahI hai| ise bAlaka, striyA~ Adi sabhI saralatA se samajha sakate haiN| yaha saba bhASAoM kA mUla yA AdhAra hai / -- - ve Age jalate hai" me niyukta jala-svarUpaM tadeva vimedAnApnoti / " arthAt bAdala se chUTA huA jala vastutaH eka svarUpa hotA huA bhI jahA~-jahA~ giratA hai, tadanusAra aneka rUpoM meM parivartita ho jAtA hai| vahI bAta isa bhASA ke lie hai / nami sAdhu Age isI saMdarbha meM saMskRta kI bhI carcA karate haiM / ve likhate haiM- " pANinyAdi - vyAkaraNodita zabda lakSaNena saMskaraNAt saMskRtamucyate / " arthAt pANini Adi dvArA racita vyAkaraNoM ke niyamoM se parimArjita yA saMskAra yukta hokara vaha (prAkRta) saMskRta kahalAtI hai | uparyukta varNana ke anusAra prAcIna vidvAnoM ke do prakAra ke abhimata haiM / hemacandra kA nirUpaNa: samIkSA AcArya hemacandra ne prAkRta kI prakRti yA udbhava - utsa ke sambandha meM jo likhA, usake pIche unakA sUkSma abhiprAya kyA thA, isa para vicAra karanA hogaa| hemacandra jaina paramparA ke AcArya the / jaina AgamoM meM AsthAvAn the / ve aisA kaise kaha sakate the ki prAkRta saMskRta se udbhuta hai| kyoMki jaina zAstra aisA nahIM mAnate / una ( hemacandra ) dvArA praNIta kAvyAnuzAsana va ( usa para ) svopajJa TIkA kA jo uddharaNa pIche TippaNI meM diyA gayA hai, usase jaina paramparA kA abhimata spaSTa hai / 000000000000 parm 000000000000 400000FDDD jog Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Omp> pUNa C ... AUTIYA gaharAI se socane para aisA pratIta hotA hai ki hemacandra ke kahane kA Azaya, jaisA bAhya rUpa meM dRSTigata hotA hai, nahIM thaa| unake samaya meM prAkRta loka-mASA nahIM rahI thii| kyoMki prAkRta-udbhUta apabhraMza se utpanna gujarAtI, marAThI, paMjAbI, brajabhASA, avadhI, bhojapurI, maithilI, magahI, baMgalA, ur3iyA, asamiyA Adi Adhunika bhASAe~ loka (jana-jana dvArA prayujya) bhASAoM ke rUpa meM astitva meM A cukI thiiN| prAkRta kA svatantra paThana-pAThana avaruddha ho gayA thaa| usake adhyayana kA mAdhyama saMskRta bana cukI thI / adhikAMzataH pAThaka prAkRta ko samajhane ke lie saMskRta-chAyA kA avalambana lene lage the| aisA kaise aura kyoM huA? yaha eka svatantra vicAra kA viSaya hai, jisa para yahA~ kucha kahane kA avakAza nahIM hai / saMskRta ke AdhAra para prAkRta ke samajhe jAne va par3e jAne ke krama ke pracalana ke kAraNa hI hemacandra ne saMskRta ko prAkRta kI prakRti batalAyA ho, aisA bahuta saMbhava lagatA hai| arthAt ve saMskRta ke prAtipadika tathA kriyA rUpoM ke AdhAra para prAkRta-rUpa samajhAnA cAhate the| aisA lagatA hai ki hemacandra ke uttaravartI prAkRta-vaiyAkaraNa hemacandra ke isa sUkSma bhAva ko yathAvat rUpa meM AtmasAt nahIM kara pAye / kevala usake bAhya kalevara ko dekha ve prAkRta kI saMskRta-mUlakatA kA AkhyAna karate gaye / yaha eka DharrA jaisA ho gyaa| saMskRta arthAt saMskAra yukta saMskRta kA artha hI saMskAra ko huI, zuddha kI huI yA parimAjita kI huI bhASA hai / saMskAra, zodhana yA mArjana usI bhASA kA hotA hai, jo loka-bhASA ho, vyAkaraNa Adi kI dRSTi se jo apariniSThita ho| ye bAteM apane loka-bhASA-kAla meM prAkRta meM thIM, saMskRta meM nhiiN| saMskRta jaisI pariniSThita, suvyavasthita tathA vyAkaraNa-nibaddha bhASA se, prAkRta jaisI jana-bhASA, jo kabhI eka bolI (Dialect) ke rUpa meM thI, kaise udbhUta ho sakatI hai ? bhASA vaijJAnika dRSTi se anveSaNa karane para yaha tathya spaSTa hotA hai ki saMskRta to svayaM kisI loka-bhASA kA (jise hama prAkRta kA hI koI rUpa mAneM to asaMgata nahIM hogA) pariSkRta rUpa hai / bhAratIya Arya bhASAe~ : bhASA vaijJAnika vibhAjana Arya zabda kA Azaya, vyApakatA, Arya zabda se saMjita jAtIya logoM kA mUla nivAsa-sthAna, bAhara se Agamana yA anAgamana-Adi viSayoM para bhAratIya evaM pAzcAtya vidvAnoM ne aneka dRSTiyoM se vicAra kiyA hai, vividha prakAra kI sthApanAeM kI haiN| phira bhI yaha viSaya aba taka vivAdoM se sarvathA mukta hokara 'itthaMbhUta' sthiti taka nahIM pahu~ca pAyA hai / yahA~ isa para carcA karanA viSayAntara hogA / svIkRta mAnyatA ke upasthApana pUrvaka hama yahA~ Arya bhASAoM ke sandarbha meM kucha carcA kreNge| bhASA zAstriyoM ne bhAratIya Arya bhASAoM kA kAlika dRSTi se nimnAMkita rUpa meM vibhAjana kiyA hai(1) prAcIna bhAratIya Arya (Early Indo Aryan) bhASA-kAla / (2) madhyakAlIna bhAratIya Arya (Middle Indo Aryan) bhASA-kAla / (3) Adhunika bhAratIya Arya (Later Indo Aryan) bhASA-kAla / vidvAnoM ne prAcIna Arya bhASAoM kA samaya 1500 I0 pUrva se 500 I0 pUrva taka, madhyakAlIna Arya bhASAoM kA samaya 500 I0 pUrva se 1000 I0 taka tathA Adhunika Arya bhASAoM kA samaya 1000 I0 se 20 vIM zatI taka svIkAra kiyA hai| isa vibhAjana ke prathama vibhAga meM bhASA vaijJAnikoM ne vaidika saMskRta aura laukika saMskRta ko liyA hai / vaidika saMskRta ko chandas bhI kahA jAtA hai / vedoM meM tathA tatsambaddha brAhmaNa, AraNyaka va upaniSad Adi granthoM meM usakA prayoga huA hai / laukika saMskRta kA likhita rUpa hameM vAlmIki rAmAyaNa aura mahAbhArata se prApta hotA hai| dvitIya vibhAga meM zilAlekhI prAkRta, pAli, mAgadhI, arddhamAgadhI, zaurasenI, paizAcI, mahArASTrI Adi prAkRteM tathA apabhraMza ko grahaNa kiyA gayA hai| / tRtIya vibhAga meM apabhraMza-niHsRta Adhunika bhASAeM svIkAra kI gaI haiN| VIE 2000 dodaUK 00000 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama aura prAkRta : bhASA-vijJAna ke pariprekSya meM eka parizIlana | 427 000000000000 000000000000 dAyaka MAITAT ..... hameM vizeSarUpa se dvitIya vibhAga-madhyakAlIna bhAratIya Arya bhASA-kAla ke sandarbha meM vicAra karanA hai, jise prAkRta-kAla bhI kahA jAtA hai / ise bhI tIna bhAgoM meM bA~TA gayA hai (1) prathama prAkRta-kAla (Early Middle Indo Aryan) (2) dvitIya prAkRta-kAla (Middle Middle Indo Aryan) (3) tRtIya prAkRta-kAla (Later Middle Indo Aryan) prathama prAkRta-kAla meM pAli aura zilAlekhI prAkRtoM, dvitIya prAkRta-kAla meM mAgadhI, arddhamAgadhI, zaurasenI, paizAcI Adi sAhityika (jo Age calakara loka-bhASA se sAhityika bhASA ke rUpa meM parivartita ho gaI thIM) prAkRtoM tathA tRtIya prAkRta-kAla meM apabhraMzoM kA svIkAra kiyA gayA hai| AlocanA uparyukta kAla vibhAjana meM prAkRtoM ko vaidika va laukika saMskRta ke pazcAt rakhA hai| jaisAki pahale saMketita huA hai, prAcInakAla se hI eka mAnyatA rahI hai ki prAkRta saMskRta se nikalI hai| aneka vidvAnoM kA aba bhI aisA hI abhimata hai| Arya-bhASAoM kA yaha jo kAla-vibhAjana huA hai, isa para isa mAnyatA kI chApa hai / yaha Alocya hai| vaidika saMskRta kA kA na laukika saMskRta se pahale kA hai| vaidika saMskRta eka vyAkaraNaniSTha sAhityika bhASA hai| yadyapi isake vyAkaraNa sambandhI bandhana laukika saMskRta kI tulanA meM apekSAkRta kama haiM, phira bhI vaha unase mukta nahIM hai| vaidika saMskRta kabhI jana-sAdhAraNa kI bolacAla kI bhASA rahI ho, yaha sambhava nahIM jAna par3atA / taba sahaja hI yaha anumAna hotA hai ki vaidika saMskRta ke samaya meM aura usase bhI pUrva isa deza meM aisI loka-bhASAe~ yA boliya avazya rahI haiM, jina dvArA janatA kA vyavahAra calatA thaa| una boliyoM ko hama prAcIna starIya prAkRteM kaha sakate haiM / inakA samaya anumAnata: 2000 I0 pUrva se 700 I0 pUrva taka kA mAnA jA sakatA hai / sara jArja griyarsana ne bhI isa ora kucha iMgita kiyA hai| unhoMne una loka-bhASAoM ke lie Primary Prakritas (prAthamika prAkRteM) zabda kA vyavahAra kiyA hai| isase yaha anumeya hai ki ye jo loka-bhASAe~ (boliyA~) yA prathama starIya prAkRteM vaidika saMskRta yA chandas se pUrva se hI calI A rahI thIM, unhIM meM se, phira jaba apekSita huA, kisI eka jana-bhASA bolI yA prAkRta ke AdhAra para vaidika saMskRta kA gaThana huA ho, jo vastutaH eka sAhityika bhASA hai / bolI aura bhASA meM mukhyatayA yahI antara hai, bolI kA sAhityika dRSTi se koI nizcita rUpa nahIM hotA kyoMki vaha sAdhAraNata: bolacAla ke hI prayoga meM AtI hai| jaba lekhana meM, sAhitya-sarjana meM koI bolI prayukta hone lagatI hai to usakA kalevara badala jAtA hai| usameM pariniSThitatA A jAtI hai tAki vaha tatsambaddha vibhinna sthAnoM meM ekarUpatA lie raha sake / vaidika saMskRta isI prakAra kI bhASA hai / yadi tulanAtmaka dRSTi se dekhA jAe to prAkRta kI nikaTatA laukika saMskRta kI apekSA vaidika saMskRta ke sAtha adhika hai| isa yuga ke mahAn prAkRta vaiyAkaraNa, jarmana vidvAn DaoN0 Ara0 pizala (R. Pischel) ke vaidika saMskRta tathA prAkRta ke katipaya aise sadRza rUpa apane vyAkaraNa meM tulanAtmaka dRSTi se uddhRta kiye haiM, jinase uparyukta tathya puSTa hotA hai| isa vivecana se yaha spaSTa hai ki sAdhAraNataH bhASA vaijJAnika jina prAkRtoM ko madhyakAlIna Arya mASAkAla meM rakhate haiM, ve dvitIya stara kI prAkRteM haiN| prathama stara kI prAkRteM, jinakI Upara carcA kI hai, kA koI bhI rUpa Aja upalabdha nahIM hai / yahI kAraNa hai ki aneka bhASA-zAstriyoM kA unakI aura vizeSa dhyAna nahIM gyaa| para, yaha, avismaraNIya hai ki vaidika saMskRta kA astitva hI isa tathya kA sarvAdhika sAdhaka pramANa hai| aba hama saMkSepa meM isa madhyakAlIna Arya bhASA-kAla kI yA dvitIya stara kI prAkRtoM para saMkSepa meM vicAra kreNge| pAli pAli isa (madhyakAlIna Arya bhASA) kAla kI mukhya bhASA hai| isakA samaya I0 pUrva 5vIM zatI se prathama NRNET ...... .... - - :SBuestig.org Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ooooooooo000 000000000000 101100 428 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha yA dvitIya IsavI zatI mAnA jAtA hai| vastutaH yaha mAgadhI prAkRta hai, jisameM bhagavAna buddha ne upadeza kiyA / pAli isakA pazcAduvartI nAma hai, jisake sambandha meM vidvAnoM ne aneka prakAra kI kalpanAe~ kI haiM / kaiyoM ne ise paMkti (paMkti) panti > patti paTTi > palli pAli), kaiyoM ne palli (palli > pAli), kaiyoM ne prAkRta ( prAkRta > pAkaTa > pAUDa > pAUla > pAli), kaiyoM ne prAleya (prAleya > pAleya > pAli) kaiyoM ne pATha (pAli meM Tha kA la ho jAtA hai ataH pATha > pAla > pAla > pAli), kaiyoM ne prakaTa (prakaTa > pAUDa > pAUla > pAli), kaiyoM ne pATali (pATali> pAli > pAli) tathA kaiyoM ne pariyAya (pariyAya ) > paliyA > pAliyAya pAli ) ko isakA mUla mAnA hai / isa mata ke puraskartA pAli ke suprasiddha vidvAn bauddha bhikSu zrI jagadIza kAzyapa haiM, jise (isa mata ko ) sarvAdhika mAnyatA prApta hai / bhagavAna buddha ke vacana ( upadeza ) tripiTaka ke rUpa meM pAli meM surakSita haiM / zilAlekhI prAkRta madhyakAlIna bhAratIya Arya bhASA kAla ke prathama yuga meM pAli ke sAtha zilAlekhI prAkRteM bhI lI gaI haiN| ye azokIya prAkRteM bhI kahI jAtI haiM / samrAT azoka ke aneka Adeza - lekha lAToM, caTTAnoM Adi para utkIrNa haiM / isI kAraNa unameM prayukta prAkRtoM ko zilAlekhI prAkRteM kahA jAtA hai / azoka kI bhAvanA thI ki usake vibhinna pradezavAsI prajAjana usake vicAroM se avagata hoM, lAbhAnvita hoM ataH eka hI lekha bhinna-bhinna pradezoM meM pracalita bhinna-bhinna prAkRtoM ke prabhAva ke kAraNa kucha-kucha bhinnatA liye hue hai / prAkRteM madhyakAlIna bhAratIya Arya bhASA kAla kA dUsarA bhAga una prAkRtoM kA hai, jinakA samaya IsavI san ke prArambha se 500 I0 taka mAnA jAtA hai / kucha vidvAnoM ne isakA thor3e bhinna prakAra se bhI spaSTIkaraNa kiyA hai| unake anusAra -- pAli aura zilAlekhI prAkRta kA samaya chaThI zatI IsavI pUrva se dUsarI zatI IsavI pUrva taka tathA sAhityika prAkRtoM kA samaya dUsarI IsavI zatI se chaThI zatI taka kA hai| do sau IsavI pUrva se do sau IsavI san taka kA - cAra zatAbdiyoM kA samaya bIca meM AtA hai / ise prAkRtoM ke saMkrAnti kAla ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| isa saMkrAnti kAla kI prAkRta sambandhI sAmagrI tIna rUpoM meM prApta haiM- ( 1 ) azvaghoSa ke nATakoM kI prAkRta, (2) dhammapada kI prAkRta tathA ( 3 ) niya prAkRta / saMkrAnti kAla ke rUpa meM jo yaha sthApanA kI jAtI hai, adhyayana kI dRSTi se yadyapi kucha upayogI ho sakatI hai para, vAstava meM yaha koI pRthak kAla siddha nahIM hotA / yaha madhyakAlIna Arya bhASA - kAla ke dvitIya yuga meM hI A jAtA hai / paricaya kI dRSTi se uparyukta prAkRtoM para saMkSa epa meM kucha prakAza DAlanA Avazyaka hai| azvaghoSa ke nATakoM kI prAkRta azvaghoSa prathama zatI ke eka vidvAn bauddha bhikSu the / saMskRta kAvya racanAkAroM meM unakA prAcInatA kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa sthAna hai / buddha caritam, saundaranandam saMjJaka kAvyoM ke atirikta unhoMne saMskRta meM do nATaka mI likhe / ina nATakoM kI khaNDita pratiyAM madhya eziyA meM prApta huI haiN| saMskRta nATakoM meM AbhijAtya vargIya - ucca kulIna pAtroM kI bhASA jahA~ saMskRta hotI hai, vahA~ jana sAdhAraNa - lokajanIna pAtroM kI bhASA prAkRteM hotI haiM / azvaghoSa ke ina nATakoM meM prayukta prAkRteM purAnI mAgadhI, purAnI zaurasenI tathA purAnI arddhamAgadhI haiN| saMbhavataH azvaghoSa ve prathama nATakakAra haiM, jinhoMne nATakoM meM sAmAnya pAtra ke lie prAkRtoM kA prayoga Arambha kiyA / azvaghoSa ke ina nATakoM kA jarmana vidvAn lyUDarsa ne saMpAdana kiyA hai / dhammapada kI prAkRta madhya eziyA sthita khotAna nAmaka sthAna meM kharoTThI lipi meM san 1862 meM kucha lekha prApta hue / prAptakartA RS For Private & Personal Us Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama aura prAkRta bhASA vijJAna ke pariprekSya meM eka parizIlana | 426 phrAnsa ke paryaTaka duila da rAM the / katipaya bhAratIya tathA pAzcAtya vidvAnoM ne una lekhoM para kArya kiyA / antataH yaha pramANita huA ki vaha prAkRta meM likhA huA dhammapada hai| bhArata ke madhya bhAga tathA pUrva bhAga meM taba prAyaH brAhmI lipi kA pracalana thA aura uttara-pazcimI bhArata tathA madhya pUrva eziyA ke kucha bhAgoM meM kharoSThI lipi pracalita thI / kharoSThI lipi meM likhA huA hone se yaha prAkRta dhammapada kharoSThI dhammapada bhI kahA jAtA hai| isakA samaya IsA kI dUsarI zatI mAnA jAtA hai / isameM jo prAkRta prayukta hai, bhArata ke pazcimottara pradeza se sambaddha pratIta hotI hai / niya prAkRta niya eka pradeza kA nAma hai, jo cInI turkistAna ke antargata hai / vahA~ I0 san 1900-1914 ke madhya kharoSThI lipi meM kucha lekha mile / prAptakartA oNrela sTena nAmaka vidvAn the / aneka vidvAnoM ne ina lekhoM kA bArIkI se adhyayana kiyA / antataH suprasiddha bhASA zAstrI zrI TI0 baro ne inakA bhASAtmaka dRSTi se gambhIra parizIlana karane ke pazcAt inheM prAkRta-lekha batAyA / inameM prayukta prAkRta bhI prAyaH bhArata ke pazcimottara- pradeza se sambaddha jAna par3atI hai / lekha prApti ke sthAna ke AdhAra para isakI prasiddhi 'niya prAkRta' ke nAma se huii| isakA samaya I0 tIsarI zatI mAnA jAtA hai / isa krama meM aba ve prAkRteM AtI haiM, jinameM arddha mAgadhI zaurasenI Adi haiN| hama arddhamAgadhI para vizeSa rUpa se vicAra kareMge / zvetAmbara jaina Agama, jo arddhamAgadhI meM saMgrathita haiM madhyakAlIna Arya bhASA-kAla kI eka amUlya sAhitya-nidhi hai / arddha mAgadhI arddhamAgadhI zabda kI vyAkhyA do prakAra se kI jAtI hai / zUrasena- pradeza (mathurA- brajabhUmi se lekara pazcimI uttara- pradeza kA kAphI bhAga) meM zaurasenI prAkRta tathA magadha pradeza meM mAgadhI prAkRta kA pracalana thaa| pUrva bhArata ke usa bhAga kI bhASA, jo mAgadhI aura zaurasenI bhASI kSetroM ke bIca kI thI Arddha mAgadhI kahalAI / eka vyAkhyA to yaha hai / dUsarI vyAkhyA ke anusAra vaha bhASA jisameM mAgadhI ke Adhe lakSaNa milate the, arddhamAgadhI ke nAma se abhihita huI / mAgadhI ke mukhya tIna lakSaNa haiM 1. mAgadhI meM tAlavya za mUrdhanya Sa aura dantya sa - tInoM ke sthAna para yA sarvatra tAlavya za kA prayoga hotA hai| 2. ra ke sthAna para la hotA hai / 3. akArAnta zabdoM kI prathamA vibhakti ke eka vacana kA pratyaya e hotA hai / mAgadhI ke ye tIna lakSaNa arddha mAgadhI meM pUre ghaTita nahIM hote, Adhe ghaTita hote haiN| jaise 1. arddhamAgadhI meM tAlavya za kA prayoga nahIM hotA / 2. ra ke sthAna para la kA kahIM-kahIM prayoga hotA hai / 3. akArAnta zabdoM kI prathamA vibhakti ke ekavacana meM prAyaH e pratyaya prayukta hotA hai / yoM 'e' ke prayoga kI prAyaH pUrI tathA la ke prayoga kI AdhI vyApakatA arddhamAgadhI meM hai / arthAt mAgadhI ke tIna lakSaNoM kA lagabhaga arddha aMza isa para lAgU hotA hai isalie isakI saMjJA arddhamAgadhI huI / sAmAnyataH arddhamAgadhI kI nimnAMkita pahacAna hai 1. isameM tAlavya za, mUrdhanya Sa tathA dantya sa - tInoM ke lie kevala dantya sa kA hI prayoga hotA hai| zorasenI tathA mahArASTrI meM bhI aisA hI hai| 2. dantya varNa arthAt tavarga Adi mUrdhanya varNa Tavarga Adi ke rUpa meM prApta hote haiM / 3. dUsarI prAkRtoM meM prAyaH svaroM ke madhyavartI sparza (kavarga se pavarga taka ke) varNaM lupta ho jAte haiM -- vahA~ arddhamAgadhI meM prAya: 'ya' zruti prApta hotI hai / 4. saptamI vibhakti - adhikaraNa kAraka meM isameM e aura mmi ke sivAya aMsi pratyaya kA bhI prayoga pAyA hai / hinkmanada OM 000000000000 Jan - 000000000000 400000000 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430| pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha yaha sAmAnyata: prAkRtoM kA tathA tadantargata arddhamAgadhI kA bhASA-vaijJAnika nirUpaNa hai / yahI arddhamAgadhI zvetAmbara AgamoM kI bhASA hai / para, AgamoM kA jo rUpa hameM prApta hai, usakA saMkalana zatAbdiyoM pazcAt kA hai| usa sambandha meM yathA sthAna carcA kreNge| 000000000000 000000000000 eka prazna : eka samAdhAna mahAvIra tathA buddha samasAmayika the, donoM kA prAyaH samAna kSetra meM viharaNa huA phira donoM kI bhASA meM antara kyoM hai ? yaha eka prazna hai / buddha mAgadhI meM bole aura mahAvIra arddhamAgadhI meM / vistAra meM na jAkara bahuta saMkSepa meM kucha tathyoM kI yahA~ carcA kara rahe haiN| buddha kozala ke rAjakumAra the| unakA kArya-kSetra mukhyata: magadha aura videha thA / kauzala meM pracalita jana-bhASA magadha aura videha meM sAdhAraNa logoM dvArA saralatA va sahajatA se samajhI jA sake, yaha kama saMbhava rahA hogA / ataH buddha ko mAgadhI, jo magadha sAmrAjya kI kendrIya bhASA hone se usa samaya bahusammata bhASA thI, magadha aura videha meM to vaha samajhI hI jAtI thI, kauzala Adi meM bhI use adhika na sahI, sAdhAraNatayA loga saMbhavataH samajha sakate rahe hoM, apanAne kI AvazyakatA par3I ho / mahAvIra ke lie yaha bAta nahIM thii| ve videha ke rAjakumAra the / jo bhASA vahA~ pracalita thI, vaha magadha, videha Adi meM samajhI hI jAtI thI ataH unheM yaha apekSita nahIM lagA ho ki ve magadha kI kendrIya bhASA ko svIkAra kreN| jaina AgamoM kA parigaThana hamAre deza meM prAcIna kAla se zAstroM ko kaNThastha rakhane kI paramparA rahI hai / vedoM ko jo zruti kahA jAtA hai, vaha isI bhAva kA dyotaka hai / arthAt unheM guru-mukha se sunakara yAda rakhA jAtA thaa| bauddha piTakoM aura jaina AgamoM kI bhI yahI sthiti hai / Age calakara bauddha tathA jaita vidvAnoM ko yaha apekSita pratIta huA ki zAstroM kA krama va rUpa Adi suvyavasthita kiye jAe~ tAki unakI paramparAeM akSuNNa raheM / bauddha piTakoM kI saMgItiyA~ aura jaina AgamoM kI vAcanAe~ isakA pratiphala hai| bauddha piTakoM kI mukhyataH kramazaH tIna saMgItiyA~ huI, yadyapi samaya kA antara hai para, jaina AgamoM kI bhI tIna vAcanAe~ huii| prathama vAcanA jaina AgamoM kI pahalI vAcanA antima zruta-kevalI AcArya bhadrabAhu ke ziSya AcArya sthUlabhadra ke samaya meM pATaliputra meM huii| tatkAlIna dvAdazavarSIya duSkAla ke kAraNa aneka zrutadhara sAdhu divaMgata ho gaye the| jo thor3e-bahuta bace hue the, ve idhara-udhara bikhare hue the| yaha bhaya thA ki zru ta-paramparA kahIM vicchinna na ho jAe ataH durbhikSa kI samApti ke pazcAt isakI AyojanA kI gii| isameM dRSTivAda ke atirikta gyAraha aMgoM kA saMkalana huaa| dRSTivAda ke saMkalana kA prayatna to huA para usameM pUrNa saphalatA nahIM mila skii| isa dvAdazavarSIya duSkAla kA samaya vIra nirvANa ke 160 varSa pazcAt arthAt lagabhaga I0 pUrva 367 varSa mAnA jAtA hai / taba uttara bhArata meM candragupta maurya kA rAjya thaa| samaya kA tAratamya biThAne ke lie yaha bhI jJAtavya hai ki AcArya sthUlabhadra kA divaMgamana vIra nirvANa ke 216 varSa pazcAt mAnA jAtA hai / dvitIya vAcanA lagabhaga I0 pUrva 367 varSa gupta maurya kA rAjya thaa| samaya kA hai ki AcArya sthUlabhadra kA dUsarI vAcanA kA samaya vIra nirvANa ke 827 varSa yA 840 varSa pazcAt tadanusAra IsavI san 300 yA 313 mAnA jAtA hai| yaha vAcanA Arya skandila ke netRtva meM mathurA meM huii| isa vAcanA ke sAtha bhI dubhikSa kA sambandha jur3A hai / bhayAnaka akAla ke kAraNa bhikSA milanA durlabha ho gyaa| vijJa sAdhu bahuta kama raha gaye the| Agama chinna-bhinna hone lge| isa duSkAla ke pazcAt Ayojita sammelana meM upasthita sAdhuoM ne apanI smRti ke anusAra Agama saMkalita kiye / mathurA meM hone ke kAraNa ise mAthurI vAcanA kahA jAtA hai| lagabhaga isI samaya saurASTra ke valabhI nAmaka nagara meM eka aura sAdhu-sammelana huA / Agama saMkalita hue| OURS pa RESTITUTE aamerecauseey Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama aura prAkRta bhASA vijJAna ke pariprekSya meM eka parizIlana | 431 isakA netRtva zrI nAgArjuna sUri ne kiyaa| ataH ise nAgArjunI vAcanA kahA jAtA hai / valabhI meM hone se prathama valabhIvAcanA bhI kahA jAtA hai / mAthurI aura nAgArjunI pAvanA meM Agama-sUtroM kA pRthak-pRthak saMkalana huaa| paraspara kahIM-kahIM pATha-bheda bhI raha gayA / saMyoga aisA banA ki vAcanA ke pazcAt Arya skandila aura nAgArjuna sUri kA paraspara milana nahIM ho skaa| isalie vAcanA-bheda jaisA thA, banA raha gayA / tRtIya yA antima vAcanA bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 180 varSa bAda yA kaiyoM ke mata meM 663 varSa ke anantara tadanusAra IsavI san 453 yA 466 meM valabhI meM eka sAdhu-sammelana kA Ayojana huaa| isake adhinetA devaddhigaNI kSamAzramaNa the / Agama vyavasthita rUpa se punaH saMkalita kara lipibaddha kiye jAe~, yaha sammelana kA uddezya thA / kyoMki logoM kI smRti pahale jitanI nahIM raha gaI thii| isalie bhaya hotA jA rahA thA ki yadi smRti ke sahAre rahA jAyegA to zAyada hama paramparA prApta zruta kho baiTheMge / ise tRtIya yA antima vAcanA aura valabhI kI dvitIya vAcanA kahA jAtA hai| AgamoM kA saMkalana huA / ve lipibaddha kiye gaye / vahI saMkalana zvetAmbara jaina AgamoM ke rUpa meM Aja prApta hai / digambara- mAnyatA digambara jaina zrutAMgoM ke nAma Adi to prAyaH zvetAmbaroM ke samAna hI mAnate haiN| para unake anusAra Agamazruta kA sarvathA viccheda ho gayA / digambaroM dvArA SaTkhaNDAgama-sAhitya Agama-zruta kI taraha hI samAdRta hai / SaTkhaNDAgama kI racanA AcArya bhUtabali aura puSpadanta dvArA kI gaI, jinakA samaya IsA kI prathama dvitIya zatI ke Asa-pAsa mAnA jAtA hai / SaTkhaNDAgama kI bhASA zaurasenI prAkRta hai, ise jaina zaurasenI kahA jAtA hai kyoMki isa para arddhamAgadhI kI chApa hai / digambara AcAryoM dvArA aura bhI jo dhArmika sAhitya racA gayA, vaha (jaise AcArya kundakunda ke samayasAra, pravacana sAra, paJcAstikAya Adi grantha tathA isI taraha anyAnya AcAryoM kI kRtiyA~ prAyaH isI (zaurasenI prAkRta ) meM hai / aisA pratIta hotA hai ki uttara bhArata meM zUrasena pradeza digambara jainoM kA mukhya kendra rahA thA ataH vahIM kI prAkRta ko digambara AcAryoM va lekhakoM ne dhArmika bhASA ke rUpa meM svIkAra kara liyaa| isI kA yaha pariNAma thA ki -bhASA-parivAra ke kSetra dakSiNa deza ke digambara-AcAyoM ne bhI dhArmika granthoM kI racanA zaurasenI meM hI kI, jabaki unakI mAtRbhASAeM tamila, kannar3a yA telagU Adi thii| zaurasenI ke sAtha kucha dhArmika pAvitrya kA bhAva jur3a gayA thA / mahAn lekhaka AcArya kundakunda, jinheM digambara- paramparA meM zraddhAspadatA kI koTi meM Arya jambU ke bAda sarvAtizAyI ginA jAtA hai, ve (tamila dezotpanna) dAkSiNAtya hI the / Agama : rUpa : bhASA prAmANikatA prazna uThanA svAbhAvika hai, 2500 varSa pUrva jo zruta astitva meM AyA, antataH lagabhaga eka sahasra varSa pazcAt jisakA saMkalana huA aura lekhana mI; udbhava aura lekhana kI madhyavartI avadhi meM Agamana ta meM kyA kucha bhI parivartana nahIM AyA, bhagavAna mahAvIra ke anantara jaina-dharma kevala bihAra yA usake Asa-pAsa ke kSetroM meM hI nahIM rahA, vaha bhArata ke dUra-dUra ke pradezoM meM phailatA gayA, jahA~ pracalita bhASAe~ bhinna thiiN| isake atirikta aneka bhinna-bhinna pradezoM ke loga zramaNa-dharma meM pravrajita hue, jinakI mAtRbhASAe~ bhinna-bhinna thIM, phira yaha kaise saMbhava hai ki unake mAdhyama se Age bar3hatA Agamika vAkpravAha usI rUpa meM sthira raha sakA, jaisA bhagavAna mahAvIra ke samaya meM thA / kisI apekSA se bAta to ThIka hai, koI bhI bhASA zAstrIya vidvAn yaha kahane kA sAhasa nahIM kara sakatA ki AgamoM kA Aja ThIka akSarazaH vahI rUpa hai, jo unake udbhava kAla meM thA / para yaha tathya bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai ki zabda prAmANya meM sarvAdhika AsthA aura abhiruci hone ke kAraNa isa ora sabhI zramaNoM kA prabala jhukAva rahA ki Agamika zabdAvalI meM jarA bhI parivartana na ho / medi ~ Jit * 000000000000 000000000000 2 www.janglls org Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Corte HERBERGC 4... ___AgamoM kI zabda-saMracanA kA adhikAMzataH yaha prakAra hai-gaNadhara gautama tIrthaMkara mahAvIra se jijJAsA karate haiM, mahAvIra uttara dete haiN| Age jambU sudharmA se prazna karate haiM, sudharmA samAdhAna karate haiM para, ve apanI samAdhAyaka zabdAvalI kA tAMtA tIrthaGkara mahAvIra kI vANI se jor3ate haiM arthAt unake uttara kI bhASA kucha isa prakAra kI banatI hai ki yahI prazna gautama dvArA pUche jAne para bhagavAna mahAvIra ne isakA isa prakAra uttara diyA thA / tIrthaMkarabhASitA yA ArSatA kA sambandha zabda-samuccaya ke sAtha sadA banA rahe, aisA bhAva rahane kI dhvani isase nikalatI hai, jisase uparyukta tathya samarthita hotA hai| Agama-pATha ke paramparA-srota ke sambandha meM eka bAta aura jJAtavya hai / jaina-zAstroM ke anusAra AcArya AgamoM kI artha-vAcanA dete haiM arthAt ve Agama pAThagata artha-Azaya kA vizleSaNa-vivecana kara usakA bhAva antevAsiyoM ko hRdayaMgama karAte haiM / upAdhyAya sUtra-vAcanA dete haiM, jisakA tAtparya yaha hai ki sUtroM ke pAThoccAraNa kI zuddhatA, spaSTatA, vizadatA, aparivartyatA yA sthiratA banAye rakhane ke hetu upAdhyAya pAramparika tathA zabdazAstrIya dRSTi se antevAsI zramaNoM ko mUla pATha kA sAMgopAMga zikSaNa dete haiN| anuyoga dvAra sUtra meM 'Agamata: dravyAvazyaka' ke sandarbha meM pAThana yA vAcana kA vivecana karate hue tatsambandhI vizeSatAoM para prakAza DAlA gayA hai, jisase pratIta hotA hai ki pATha kI eka akSuNNa tathA sthira paramparA jaina-zramaNoM meM rahI hai / Agama-pATha ko yathAvat banAye rakhane meM isase bar3I sahAyatA milI hai| Agama-gAthAoM kA uccAraNa kara denA mAtra pATha yA vAcana nahIM hai / anuyoga dvAra sUtra meM pada ke zikSita, sthita, jita, mita, parijita, nAmasama, doSasama, ahInAkSara, anatyakSara, avyAviddhAkSara, askhalita, amilita, avyatyAdaMDita, pratipUrNa, pratipUrNa ghoSa tathA kaNThoSThavipramukta-ye solaha vizeSaNa diye gaye haiN| ina sabake vizleSaNa kA yahA~ avakAza nahIM hai| isa sAre vivecana kA tAtparya yahI hai ki Agama-vAGmaya kA zAbdika rUpa yathAvat rahe, isa ora prAcInakAla se hI atyadhika jAgarUkatA baratI jAtI rahI hai| . itanA saba hote hue bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki AgamoM ke zAbdika rUpa meM kiJcit mAtra bhI parivartana nahIM huaa| yadi aisA hotA to AcArAMga va sUtrakRtAMga meM prayukta bhASA ke samakakSa yA sadRza bhASA kA hI prayoga anya aMga, upAMga Adi granthoM meM bhI hotA / para, vaisA nahIM hai| thor3I hI sahI bhASAtmaka bhinnatA hai, jo kAlika stara-bheda para AghRta hai| isase yaha siddha hotA hai ki AgamoM meM zAbdika yA bhASAtmaka kucha na kucha parivartana huA hI hai para, uparyukta atyadhika jAgarUkatA ke kAraNa vaha apekSAkRta kama huA hai, jisase Agama Aja bhI apane mUla rUpa se itane dUra nahIM kahe jA sakate, jisase unakI maulikatA vyAhata ho| mahArASTrI meM racanAe~ prAkRta meM prabandha-kAvya, AkhyAyikA, carita-kathA Adi jo sAhitya racA gayA, vaha mahArASTrI (prAkRta) meM hai / DaoN0 sukumAra sena, DaoN. manamohana ghoSa Adi bhAratIya bhASA vaijJAnika mahArASTrI ko zaurasenI kA uttaravartI vikasita rUpa mAnate haiN| mahArASTrI meM vyaJjana-lopa tathA ya zruti kI pradhAnatA hai| jisase zleSa, yamaka Adi pada-saundarya pradhAna, anekArthaka racanAeM bar3I sugamatA aura utkRSTatA se sAdhya haiN| mahArATrI kA sAhitya bahuta samRddha hai / mahAkavi hAla kI gAhAsattasaI (gAthA-saptazatI), pravarasena kA rAvaNavaho (rAvaNavadhaH) yA setubandha, jayavallabha kA vajjAlagga (vrajyAlagna), haribhadra kI samarAiccakahA (samarAditya-kathA), udyotana kI kuvalayamAlA Adi isa bhASA kI amara kRtiyAM haiN| tRtIya prAkRtakAla yA apabhraMzakAla prAkRtoM kA vikAsa apabhraMzoM ke rUpa meM huA / inakA samaya 700 IsavI se 1000 IsavI taka mAnA jAtA hai| apabhra'zoM ke bhI prAqatoM kI taraha aneka bheda the| unameM nAgara, upanAgara evaM vrAyar3a mukhya the / avahaTTa, avahattha, ava haMsa Adi isake paryAya haiN| inakA saMskRta rUpa apabhraSTa yA apabhraMza hai / yahA~ eka bAta aura dhyAna dene yogya hai / jaba koI bolI sAhityika rUpa le letI hai, tadanusAra vyavasthita tathA pariniSThita ho jAtI hai, taba usakA bolacAla meM prayoga nahIM METARAN A VIR M.DO Lain Education Interational For Private Personal use only www.iainelibrary.org Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama aura prAkRta bhASA vijJAna ke pariprekSya meM eka parizIlana | 433 rhtaa| phalataH so vyavahAra hetu eka naI bolI kA udbhava hotA hai, jisameM saralIkRta sarva sugama zabdoM kA prayoga hone lagatA hai / vyAkaraNa zuddhatA kA sthAna vahA~ gauNa hotA hai, bhAvajJApana kA mukhya / isa prakAra navodbhuta boliyoM yA sarala evaM subodhya zabda, jo ukta sAhityika bhASA ke vyAkaraNa se apabhraSTa yA apabhraMza yukta mAne jAte haiM / aise zabdoM ke prayoga meM prAktana boliyoM ke jana-jana dvArA vyAhriyamANa ye afe hote haiM, paNDitoM dvArA vikRta, azuddha, bhraSTa, doSa taka kahA gayA hai / mahAbhASya kA eka prasaMga hai / vyAkaraNa ke prayojanoM ke vizleSaNa ke sandarbha meM kahA gayA hai ki vaha zabdoM kA prayoga sikhAtI hai| usI prasaMga meM zabdoM ke zuddha prayoga para vizeSa bala dete hue kahA hai zuddha "zabdoM ke prayoga meM nipuNa vyakti vyavahAra karate samaya zabdoM kA yathAvat rUpeNa zuddha prayoga karatA hai / vAk-yoga arthAt zabda aura artha ke sambandha ko jAnane vAlA vaha vyakti paraloka meM ananta jaya, aparisIma saubhAgya prApta karatA hai / jo vyavahAra meM apazabdoM kA prayoga karatA hai, vaha doSa-pApa kA bhAgI hotA hai| aisA kyoM ? isalie ki jo zabdoM ko jAnatA hai, vaha apazabdoM ko bhI jAnatA hai / jaise zabdoM ke jAnane meM dharma hai, vaise hI apazabdoM ke jAnane meM adharma hai, apazabda bahuta haiM, zabda thor3e haiN|" Age apazabdoM ke udAharaNa dete hue mahAmASyakAra ne kahA hai "eka-eka zabda ke bahuta se apabhraMza arthAt apabhraSTa (bigar3ate hue ) rUpa hai jaise gau ke lie gAvI goNI, gotA, gopotalikA Adi aneka apabhraMza haiM / " mahAbhASyakAra ke kathana se spaSTa hai ki vyAkaraNa- pariSkRta bhASA ke sAtha-sAtha jana sAdhAraNa meM prasRta lokabhASA ke aneka rUpa unake samakSa the, jinameM prayujyamAna zabdoM kA zuddha bhASA-saMskRta meM prayoga na karane kI ora unakA vizeSa rUpa se saMketa hai / isa sandarbha meM bhASA vaijJAnika dRSTi se cintana kA prakAra dUsarA hai / vahA~ pariniSThita, vyAkaraNa kI sImAoM se paribaddha bhASA se udgata jana-bhASA, jisameM jana-sAdhAraNa kI suvidhA ke hetu asaMzliSTa tathA saralIkRta zabda prayukta hote haiM, vikRti nahIM kahI jAtI, bhASA vaijJAnikoM ke zabdoM meM vaha pichalI bhASA kI vikAsAvasthA hai / bhASA jagat meM yaha vikAsa krama anavarata calatA rahatA hai, jisakI apanI upayogitA hai / astu uparyukta vivecana se spaSTa hai ki apabhraMza zabda AryabhASA kAla ke prAcIna yuga meM bhI prayoga meM AtA rahA hai para, vaha bhASA - vizeSa ke artha meM nahIM thA / vaha una zabdoM ke artha meM thA, jo paMDitoM kI dRSTi se vikRta tathA bhraSTa the aura bhASAvaijJAnikoM kI dRSTi se vikasita / yahA~ madhyakAlIna AryabhASA - kAla ke vivecana meM prayukta apabhraMza zabda jaisA ki pahale saMketa kiyA gayA hai, una bhASAoM ke lie hai, jo vibhinna prAkRtoM ke uttaravartI vikasita rUpa liye hue thiiN| Age calakara apabhraMza meM pracura parimANa meM loka-sAhitya racA gyaa| AcArya hemacandra ne apane prAkRta-vyAkaraNa meM prAkRta (mahArASTrI), mAgadhI, arddhamAgadhI (ArSa), zaurasenI, paizAcI, cUlikA paizAcI - ina prAkRta bhedoM ke sAtha apabhraMza ko bhI prAkRta kA eka bheda mAnate hue vivecana kiyA hai| vizeSataH apabhraMza ke ve udAharaNa, jo hemacandra ne upasthita kiye haiM, aneka apekSAoM se mahattvapUrNa haiM / hemacandra jisa pradeza meM the, vaha nAgara- apabhraMza kA kSetra rahA thaa| nAgara kA apabhraMzoM meM viziSTa sthAna hai / apabhraMzoM ke sAtha madhyakAlIna AryabhASA-kAla parisamApta ho jAtA hai / vikAsa krama ke naisargika niyama ke anusAra vibhinna apabhraMza Adhunika bhASAoM ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM / prAkRta vAGamaya: parizIlana mahatva +4 prAkRta-sAhitya, vizeSataH arddhamAgadhI AgamoM ke rUpa meM saMbaMdhita prAkRta vAGmaya ke adhyayana kA kevala jainasiddhAnta jJAna kI dRSTi se hI nahIM, aneka dRSTiyoM se asAdhAraNa mahattva hai| isa prAcIna bhASA kA itanA virAT aura vipula sAhitya aura kisI bhI rUpa meM kahIM bhI upalabdha nahIM hai / sahasrAbdiyoM pUrva kA bhAratIya loka-jIvana, sAmAjika paramparAe~, dhArmika mAnyatAe~, cintana dhArAe~, vyApAra-vyavasAya, kRSi, kalA, vANijya, rAjanIti, adhyAtma-sAdhanA Moral me The 2 * 000000000000 000000000000 400bbbbbbbt Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 kI vibhinna paddhatiyA~ Adi aneka aise sandarbha haiM, jinake vyApaka evaM tulanAtmaka jJAna ke dRSTikoNa se isa vAGmaya kA parizIlana nitAnta upayogI hai| bhASAzAstrIya adhyayana tathA madhyakAlIna Arya-bhASAoM ke antima rUpa apabhraza se vikasita Adhunika AryabhASAoM ke vyApaka va talasparzI jJAna kI dRSTi se bhI prAkRtoM kA adhyayana atyanta upayogI hai, Avazyaka hai| suprasiddha vidvAn sva0 DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla ne likhA hai ......"prAkRta kA jJAna kevala purAnI hindI ko samajhane ke lie hI nahIM pratyuta purAnI rAjasthAnI, purAnI gujarAtI, purAnI marAThI, purAnI baMgalA, purAnI maithilI ke sAhitya ko samajhane ke lie bhI eka anupama AdhAra hai / vAstava meM prAkRta kA jJAna madhyakAlIna Arya-bhASA parivAra kI sabhI bhASAoM ko samajhane meM eka-sA uyogI hai|" 9 kheda ke sAtha likhanA par3atA hai ki hamAre deza meM prAkRtoM ke adhyayana kI paramparA ke uttarottara kSINa hote jAne ke kAraNa jJAna ke kSetra meM bhASAtmaka sUkSma parizIlana kA pakSa apekSAkRta durbala ho gyaa| Aja isa ora adhyayana ke kSetra meM kucha cetanA dRSTigocara ho rahI hai| vaha uttarottara pragatizIla tathA vikasita banatI jAe, yaha sarvathA vAJchanIya hai| SEEDS ..... GRON HTTER 1 dazavakAlika vRtti, pR0 203 2 akRtrimasvAdupadAM, paramArthAbhidhAyinIm / sarvamASA pariNatAM, jainI vAcamupAsmahe / / -(AcArya hemacandra racita kAvyAnuzAsana prathama kArikA) -kAvyAnuzAsana kI alaMkAra cUr3AmaNi nAmaka svopajJa TIkA meM isa kArikA kI vyAkhyA ke antargata-akRtrimANi asaMskRtAni, ataeva svAdUni mandadhiyAmapi pezalAni padAni yasyAmiti vigrahaH |..."tthaa suranara tirazcAM vicitrAsu bhASAsu pariNatAM tanmayatAM gatAM sarvabhASA pariNatAtra / eka rUpA'pi hi bhagavato'rdhamAgadhI bhASA vArida vimuktavArivad AzrayAnurUpatayA pariNamati / isI prasaMga meM nimnAMkita prAcIna zloka bhI uddhRta kiyA gayA hai devA devI narA nArI, zabarAzcApi zAbarIm / tiryaJco'pi hi tairazrcI, menire bhagavad giram / / 3 ArisavayaNe siddhaM devANaM addhamAgahA vaannii| 4 Comparative grammar of the Prakrit languages, Page 4 5 maMgalaM bhagavAn vIro, maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakundAryo, jainadharmastu maMgalam / / 6 anuyogadvAra sUtra 16 yastu prayuGakta kRzalo vizeSe, zabdAn yathAvad vyavahAra kAle / so'nantamApnoti jayaM paratra, vAgyogavid duSyati cApazabdaiH / / ka: ? vAgyogavideva ! kRta etat ? yo hi zabdAjAnAtyapazabdAnapyaso jAnAti / yathaiva hi zabdajJAne dharmaH, evamapa zabdajJAne'pyadharmaH, athavA bhUyAn dharmaH prApnoti / bhUyAMso'pazabdAH, alpIyAMsaH zabdA iti |-mhaabhaassy prathama Ahnika pRSTha 7-8 ekakasya hi zabdasya bahavo'pabhrazAH / tadyathA-gaudityasya zabdasya gAvI goNI gotA gopotaliketyeva mAdayo'pabhraMzaH / -mahAbhASya prathama Ahnika pRSTha 8 .....the knowledge of Prakrit in an ambrosia for understanding not only the oldHindi literature but also the literature in Old-Rajasthani, Old-Gujarati, Old-Marathi, OldBengali, Old-Maithili etc., and in fact for all the languages of the Middle Indo-Aryan group. -pAia sadda mahaNNavo kI prastAvanA, pRSTha I CONCOMED 000080 - cuucation Private & Personal use only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] bevendra muni zAstrI, sAhityaratna jaina nyAya ke samartha puraskartA siddhasena divAkara jaina paramparA meM tarka-vidyA aura tarka-pradhAna vAGmaya ke Adya praNetA AcArya siddhasena kA antaraMga paricaya aitihAsika vivecanA ke sAtha prastuta hai| : bhAratavarSa para sarasvatI kI bar3I kRpA rahI hai jisake phalasvarUpa yahA~ para samaya-samaya para aneka lekhaka, kavi, dArzanika aura vicAraka hue haiM jinhoMne mahattvapUrNa granthoM kA nirmANa kara apanI prakRSTa pratibhA kA paricaya diyA / AcArya siddhasena divAkara bhI unhIM mUrdhanya lekhakoM meM se eka haiM jinhoMne jaina sAhitya ko aneka dRSTiyoM se samRddha banAyA jaina paramparA meM tarka- vidyA aura tarka-pradhAna saMskRta vAGmaya ke ve Adya praNetA haiM / ' kavitva kI dRSTi se jaba hama unake sAhitya kA adhyayana karate haiM, to kavi kula guru kAlidAsa aura azvaghoSa kA sahaja hI smaraNa ho AtA hai| paNDita sukhalAlajI ne unako pratibhA mUrti kahA hai, yaha atyukti nahIM hai / jinhoMne unakA prAkRta grantha 'sanmati tarka' dekhA hai, yA unakI saMskRta dvAtriMzikAe~ desI haiM. ve unakI pratimA ko tejasvitA se prabhAvita hue binA nahIM raha skte| jaina sAhitya kI jo nyUnatA thI, usI kI pUrti kI ora unakI pratibhA kA prayANa huA / unhoMne carvitacarvaNa nahIM kiyaa| unhoMne TIkAe~ nahIM likhIM kintu samaya kI gatividhi ko nihAra kara unhoMne tarka-saMgata anekAntavAda ke samarthana meM apanA bala lagAyA | sanmati tarka jaise mahattvapUrNa maulika grantha kA sRjana kiyaa| sanmati tarka jaina dRSTi se aura jaina mantavyoM ko tarka zailI se spaSTa karane tathA sthApita karane vAlA jaina sAhitya meM sarvaprathama grantha hai / uttaravartI sabhI zvetAmbara aura digambara AcAryoM ne usakA Azraya liyA hai / sanmati tarka meM nayavAda kA acchA vivecana hai| isameM tIna kANDa haiN| prathama kANDa meM dravyAthika aura paryAyA fre dRSTi kA sAmAnya vicAra hai| dUsare kANDa meM jJAna aura darzana para sundara carcA hai| tRtIya kANDa meM guNa aura paryAya, anekAnta dRSTi aura tarka ke viSaya meM acchA prakAza DAlA gayA hai / naya sAta haiM / AgamoM meM sAta nayoM kA ullekha hai / naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / ina sabhI nayoM ko dravyArthika aura paryAyArthika ina do nayoM meM samAviSTa kiyA jA sakatA hai / dravyArthika dRSTi meM sAmAnya yA abhedamUlaka samasta dRSTiyoM kA samAveza ho jAtA hai| vizeSa yA bhedamUlaka jitanI bhI dRSTiyA~ haiM una sabakA samAveza paryAyArthika dRSTi meM ho jAtA hai| AcArya siddhasena ne ina donoM dRSTiyoM kA samarthana karate hue likhA ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pravacana meM mUlataH do hI dRSTiyA~ haiM- dravyArthika aura paryAyAthika, zeSa sabhI dRSTiyA~ inhIM kI zAkhAe~- prazAkhAe~ haiM / tattva kA koI pahalU ina do dRSTiyoM kA ullaMghana nahIM kara sktaa| kyoMki yA to vaha sAmAnya hogA yA vizeSAtmaka / ina do dRSTiyoM ko chor3akara vaha kahIM nahIM jA sakatA / AcArya siddhasena ne anubhava kiyA ki dArzanika jagat meM ina do dRSTiyoM ke kAraNa hI jhagar3A hotA hai| kitane hI dArzanika dravyArthika dRSTi ko hI antima satya mAnate haiM, to kitane hI paryAyArthika dRSTi ko / ina donoM dRSTiyoM kA ekAnta Agraha hI kleza kA kAraNa hai / anekAnta dRSTi hI donoM kA samAna rUpa se sammAna karatI hai| vahI satya dRSTi hai / isa prakAra kArya-kAraNa bhAva kA jo saMgharSa cala rahA hai, use anekAntavAda kI dRSTi se sulajhAyA jA sakatA hai| kArya aura kAraNa kA ekAnta bheda mithyA hai| nyAya-vaizeSika darzana etadartha hI apUrNa hai| sAMkhya kA yaha mantavya hai ki kArya aura kAraNa meM ekAnta abheda hai| kAraNa hI kArya hai athavA kArya, kAraNa rUpa hI hai| yaha abheda-dRSTi bhI lfve 000000000000 Juhi 000000000000 0000000000 S.87/ Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 10004 436 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha ekAMgI hai / AcArya siddhasena ne dravyAthika aura paryAyArthika dRSTi ke AdhAra se kArya aura kAraNa kA prastuta virodha naSTa kiyA / kAraNa aura kArya meM dravyArthika dRSTi se koI bheda nahIM hai| paryAyArthika dRSTi se donoM meM bheda hai / anekAnta dRSTi se donoM ko sahI mAnA jAtA hai / satya tathya yaha hai, ki na kArya-kAraNa meM ekAnta bheda hai na ekAnta abheda hI hai / yahI samanvaya kA zreSTha mArga hai / asatkAryavAda aura satkAryavAda hI samyak dRSTi hai / 6 tattva cintana ke samyak patha kA vizleSaNa karate hue unhoMne ATha bAtoM para bala diyaa| ve ATha bAteM yaha haiM(1) dravya, (2) kSetra, (3) kAla, (4) bhAva, (5) paryAya, (6) deza, (7) saMyoga aura ( 5 ) bheda / ina ATha meM pahale kI cAra bAteM svayaM bhagavAna mahAvIra ne batAI haiM / unameM pIche kI cAra bAtoM kA bhI samAveza ho jAtA hai kintu siddhasena ne dRSTi aura padArtha kI samyak prakAra se vyAkhyA karane ke liye ATha bAtoM para prakAza DAlA / nternational AcArya siddhasena pUrNa tArkika the tathApi ve tarka kI maryAdA samajhate the / tarka kI apratihata gati hai, aisA ve. nahIM mAnate / unhoMne anubhava ko zraddhA aura tarka ina do bhAgoM meM bA~TA / eka kSetra meM tarka kA sAmrAjya hai, to dUsare kSetra meM zraddhA kA / jo bAteM vizuddha Agamika haiM jaise bhavya aura abhavya jIvoM kI saMkhyA kA prazna Adi, una bAtoM para unhoMne tarka karanA ucita nahIM samajhA / una bAtoM ko usI rUpa meM grahaNa kiyA gayA / kintu jo bAteM tarka se siddha yA asiddha kI jA sakatI thIM una bAtoM ko acchI taraha se tarka kI kasauTI para kasa kara svIkAra kiyA / ahetuvAda aura hetuvAda ye dharmavAda ke do prakAra haiM / bhavyAbhavyAdika bhAva ahetuvAda kA viSaya hai, aura samyak darzana, jJAna, cAritra Adi hetuvAda ke antargata / " AcArya siddhasena ke dvArA kiyA gayA yaha hetuvAda aura ahetuvAda kA vibhAga hameM darzana aura dharma kI smRti dilAtA hai| hetuvAda tarka para pratiSThita hone se darzana kA viSaya hai aura ahetuvAda zraddhA para AdhRta hone se dharma kA viSaya hai| isa taraha AcArya siddhasena ne parokSa rUpa meM darzana aura dharma kI maryAdA kA saMketa kiyA hai| jainAgamoM kI dRSTi se sarvajJa ke jJAna aura darzana ko bhinna mAnA gayA hai kintu AcArya siddhasena ne tarka se yaha siddha kiyA hai, ki sarvajJa ke jJAna aura darzana meM koI bheda nahIM hai / sarvajJa ke stara para pahuMcakara jJAna aura darzana donoM ekarUpa ho jAte haiN| isake atirikta avadhi aura manaH paryavajJAna ko tathA jJAna aura zraddhA ko bhI eka siddha karane kA prayatna kiyaa| jainAgamoM meM vizra uta naigama Adi sAta nayoM ke sthAna para chaH nayoM kI sthApanA kii| naigama ko svatantra naya na mAnakara use saMgraha aura vyavahAra meM samAviSTa kara diyA / unhoMne yahA~ taka kahA ki jitane vacana ke prakAra ho sakate haiM utane hI mata-matAntara bhI ho sakate haiM / advaitavAdoM ko unhoMne dravyArthika naya ke saMgraha naya rUpa prabheda meM samAviSTa kiyA / kSaNikavAdI bauddhoM kI dRSTi ko paryAyanayAntargata Rju sUtra nayAnusArI batAyA / sAMkhya dRSTi kA samAveza dravyArthika naya meM kiyA aura kANAda darzana ko ubhayanayAzrita siddha kiyA / 10 jJAna aura kriyA ke aikAntika Agraha ko cunautI dete hue siddhasena ne kahA ki jJAna aura kriyA donoM Avazyaka hI nahIM parama Avazyaka hai| jJAna rahita kriyA vyartha hai aura kriyA rahita jJAna nikammA hai| jJAna aura kriyA kA samanvaya hI vAstavika sukha kA kAraNa hai| janma maraNa se mukta hone ke liye jJAna aura kriyA donoM Avazyaka haiM / 11 isa prakAra sanmati tarka meM unhoMne apane vicAroM ko spaSTa rUpa se abhivyakta kiyA hai / battIsiyA~ AcArya siddhasena divAkara ne battIsa battIsiyA~ racI thIM jinameM se ikkIsa battIsiyA~ vartamAna meM upalabdha haiM / ye battIsiyA~ saMskRta bhASA meM racita haiN| prathama kI pA~ca battIsiyA~ aura gyArahavIM battIsI stuti-paraka hai / prathama pA~ca battIsiyoM meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kI stuti kI gaI hai aura gyArahavIM battIsI meM kisI parAkramI rAjA kI stuti kI gaI hai| ina stutiyoM ko par3hakara azvaghoSa ke samakAlIna bauddha stutikAra mAtRceTa racita 'adhyardhazataka' aura Aryadeva racita 'catuHzataka' kI smRti ho AtI hai / siddhasena hI jaina-paramparA ke Adya stutikAra haiN| AcArya hemacandra ne apanI donoM battIsiyA~ siddhasena kI battIsiyoM kA Adarza sAmane rakhakara hI racI hai| yaha unakI racanA se spaSTa hotA hai / 12 AcArya samantabhadra kI 'svayaMbhUstotra' aura yuktyanuzAsana' nAmaka dArzanika stutiyAM bhI AcArya siddhasena divAkara kI stutiyoM kA anukaraNa hai / 555F4M: For Private & Personal Use C Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina nyAya ke samartha puraskartA: siddhasena divAkara | 437 AcArya hemacandra ne vyAkaraNa ke udAharaNa meM 'anusiddhasenaM kavaya;' likhA hai| yadi usakA bhAva yaha ho ki jaina paramparA ke saMskRta kaviyoM meM AcArya siddhasena kA sthAna sarvaprathama hai, to yaha kathana Aja bhI jaina vAGmaya kI dRSTi se pUrNa satya hai / AcArya siddhasena ne indra aura sUrya se bhI bhagavAna mahAvIra ko utkRSTa batAkara unake lokottaratva kA vyaMjana kiyA / 13 unhoMne vyatireka alaMkAra ke dvArA bhagavAna kI stuti kii| he bhagavan, Apane gurusevA kiye binA hI jagat kA AcArya pada pAyA hai jo dUsaroM ke liye kadApi sambhava nahIM / 14 unhoMne saritA aura samudra kI upamA ke dvArA bhagavAna meM saba dRSTiyoM ke astittva kA kathana kiyA hai, jo anekAntavAda kI jar3a hai / 15 siddhasena sarvaprathama jaina vAdI haiN| ve vAda vidyA ke pAraMgata paNDita haiN| unhoMne apanI sAtavIM vAdopaniSad battIsI meM vAdakAlIna sabhI niyama aura upaniyamoM kA varNana kara vijaya pAne kA upAya bhI batAyA hai; sAtha hI unhoMne AThavIM battIsI meM vAda vidyA kA parihAsa bhI kiyA hai| ve kahate haiM, ki eka mAMsapiNDa ke lubdha aura lar3ane vAle do kuttoM meM kabhI maMtrI kI sambhAvanA bhI hai, para do sahodara bhI vAdI hoM to unameM kabhI sakhya kI sambhAvanA nahIM ho sktii| unhoMne spaSTa kahA hai ki kalyANa kA mArga anya hai aura vAda kA mArga anya hai| kyoMki kisI bhI muni ne vAgyuddha ko ziva kA upAya nahIM kahA hai / 17 AcArya siddhasena divAkara ne hI sarvaprathama darzanoM ke varNana kI prathA kA zrIgaNeza kiyaa| usake pazcAt anya AcAryoM ne unakA anusaraNa kiyaa| AThavIM zatAbdI meM AcArya haribhadra ne SaDdarzana samuccaya likhA aura caudahavIM zatAbdI meM madhvAcArya ne sarvadarzana saMgraha grantha likhA, jo siddhasena dvArA prastuta zailI kA vikAsa thaa| abhI jo battIsiyA~ upalabdha hai unameM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, bauddha, AjIvaka aura jaina darzana kA varNana hai kintu nAvAMka aura mImAMsaka darzana kA varNana nahIM hai / sambhava hai unhoMne cArvAka aura mImAMsaka darzana kA varNana kiyA hogA para ve battIsiyA~ vartamAna meM upalabdha nahIM haiN| jaina darzana kA varNana unhoMne aneka battIsiyoM meM kiyA hai| unakI purAtanatva samAlocanA viSayaka battIsiyoM ke sambandha meM paNDita sukhalAlajI likhate haiM, maiM nahIM jAnatA ki bhArata meM aisA koI vidvAna huA ho jisane purAtanatva kI itanI krAntikAriNI tathA hRdayahAriNI evaM talasparzinI nirbhaya samAlocanA kI ho| maiM aise vidvAna ko bhI nahIM jAnatA ki jisa akele ne eka battIsI meM prAcIna saba upaniSadoM tathA gItA kA sAra vaidika aura aupaniSad bhASA meM hI zAbdika aura Arthika alaMkAra yukta camatkAriNI saraNI se varNita kiyA ho| jaina paramparA meM to siddhasena ke pahale aura pIche Aja taka aisA koI vidvAn huA hI nahIM hai jo itanA gaharA upaniSadoM kA abhyAsI rahA ho aura aupaniSad bhASA meM hI aupaniSad tattva kA varNana bhI kara ske| para jisa paramparA meM sadA ekamAtra upaniSadoM kI tathA gItA kI pratiSThA hai usa vedAnta paramparA ke vidvAn bhI yadi siddhasena kI ukta battIsI ko dekheMge taba unakI pratimA ke kAyala hokara yahI kaha uTheMge ki Aja taka yaha grantha ratna dRSTi patha meM Ane se kyoM raha gayA ! merA vizvAsa hai, ki prastuta battIsI kI ora kisI bhI tIkSNa prajJa vaidika vidvAn kA dhyAna jAtA to vaha usa para kucha na kucha binA likhe na rhtaa| merA yaha bhI vizvAsa hai, ki yadi koI mUla upaniSadoM kA sAmnAya adhyetA jaina vidvAn hotA to bhI usa para kucha na kucha likhatA / 18 AcArya siddhasena ne likhA- purAne puruSoM ne jo vyavasthA nizcita kI hai, vaha vicAra kI kasauTI para kyA usI prakAra siddha hotI hai ? yadi samIcIna siddha ho, to hama use samIcInatA ke nAma para mAna sakate haiM, para prAcInatA ke nAma para nahIM / yadi vaha samIcIna siddha nahIM hotI, to kevala mare hue puruSoM ke jhUThe gaurava ke kAraNa 'hA~ meM hA~' milAne ke lie maiM utpanna nahIM huA huuN| merI satya-priyatA ke kAraNa yadi virodhI bar3hate haiM to bddh'eN|' 6 purAnI paramparA aneka haiM unameM paraspara virodha bhI hai ataH binA samIkSA kiye prAcInatA ke nAma para yoM hI jhaTapaTa nirNaya nahIM diyA jA sakatA / kisI kArya vizeSa kI siddhi ke liye yahI prAcIna vyavasthA ThIka hai anya nahIM; yaha bAta kevala purAtana premI jar3a - hI kaha sakate haiM / 20 Aja jise hama navIna kahakara ur3A denA cAhate haiM, vahI vyakti marane ke bAda nayI pIr3hI ke lie purAnA ho jAyegA, jabaki prAcInatA isa prakAra asthira hai, taba binA vicAra kie purAnI bAtoM ko kauna pasanda kara sakatA hai / 21 nyAyAvatAra jisa prakAra dignAga ne bauddha darzana mAnya vijJAnavAda ko siddha karane ke lie pUrva paramparA meM kiJcit pari Balkommtha Maitil 000000000000 pres 2 - 000000000000 400000ODED www.jain utpity.org ~~:.:S.Bharte / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana prantha 000000000000 000000000000 vartana karake bauddha pramANa zAstra ko vyavasthita rUpa pradAna kiyA usI prakAra siddhasena divAkara ne bhI pUrva paramparA kA sarvathA anukaraNa na karake apanI svatantra buddhi se nyAyAvatAra kI racanA kii| unhoMne jaina dRSTi ko apane sAmane rakhate hue bhI lakSaNa-praNayana meM dignAga ke granthoM kA paryApta mAtrA meM upayoga kiyA aura svayaM siddhasena ke lakSaNoM kA upayoga paravartI jainAcAryoM ne atyadhika mAtrA meM kiyA hai| Agama sAhitya meM cAra pramANoM kA varNana hai / 22 AcArya umAsvAti ne pratyakSa aura parokSa ye do pramANa mAne aura unhIM meM pAMca jJAnoM ko vibhakta kiyA / AcArya siddhasena ne bhI pramANa ke do hI bheda mAne haiM-pratyakSa aura parokSa, kintu unhoMne pramANa kA nirUpaNa karate samaya jaina paramparA sammata pA~ca jJAnoM ko pramukhatA pradAna nahIM kI hai, lokasammata pramANoM ko mukhyatA dI hai| unhoMne pratyakSa kI vyAkhyA meM laukika aura lokottara donoM pratyakSoM kA samAveza kiyA hai aura parokSa pramANa meM anumAna aura Agama kA / isa prakAra siddhasena ne sAMkhya aura prAcIna bauddhoM kA anukaraNa karake pratyakSa anumAna aura Agama kA varNana kiyA hai| AcArya siddhasena divAkara hI prathama jaina dArzanika haiM jinhoMne nyAyAvatAra jaisI laghukRti meM pramANa, pramAtA, prameya aura pramiti ina cAra tattvoM kI jaina darzana sammata vyAkhyA karane kA saphala prayAsa kiyaa| unhoMne pramANa aura unake bheda-prabhedoM kA lakSaNa kiyA hai| anumAna ke sambandha meM unake hetvAdi sabhI aMga-pratyaMgoM kI saMkSepa meM mArmika carcA kI hai| unhoMne kevala pramANa nirUpaNa kI hI carcA nahIM kI kintu nayoM kA lakSaNa aura viSaya batAkara jaina nyAyazAstra kI ora manISI dArzanikoM kA dhyAna AkarSita kiyaa| prastuta grantha meM svamatAnusAra nyAyazAstropayogI pramANAdi padArthoM kI vyAkhyA karake hI AcArya siddhasena santuSTa nahIM hue kintu unhoMne saMkSepa meM paramata kA nirAkaraNa bhI kiyA hai| lakSaNa nirmANa meM dignAga jaise bauddhoM kA yatra-tatra anukaraNa karake bhI unhIM ke 'sarvamAlambane bhrAntam' aura pakSAprayoga ke siddhAntoM kA yukti-purassara khaNDana bhI kiyaa| bauddhoM ne jo hetu-lakSaNa kiyA thA, usake sthAna meM antarvyApti ke bauddha siddhAnta se hI phalita hone vAlA 'anyathA nupapattirUpa' hetu lakSaNa apanAyA / vaha Aja bhI jainAcAryoM dvArA pramANabhUta mAnA jAtA hai / 23 isa prakAra hama dekhate haiM ki vikrama kI pAMcavIM zatAbdI ke jyotirdhara AcArya siddhasena divAkara ne sAhityika kSetra meM jo maulikatA dI hai, vaha mahAna hai / ve jaina nyAya ke prathama puraskartA haiM / 1 darzana aura cintana, pR0 270-paMDita sukhalAla jI (hindI) 2 vahI, pR0 266 3 (ka) anuyoga dvAra sUtra 156 (kha) sthAnAGga sUtra 71552 4 titthyrvynnsNgh-visesptthaarmuulvaagrnnii| davvadio ya pajjavaNao ya sesA viyappAsi ||-snmti tarka prakaraNa 113 5 davvaM pajjavaviuyaM davaviuttA ya pajjavA Natthi / uppAdavvayAdvii-bhaMgA, haMdi davvalakkhaNaM eyaM ||--snmti tarka 1112 je saMtavAyadose sakkolUyA bhaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya asavvAe tesiM savve vi te saccA / / te u bhayaNovaNiyA sammadaMsaNamaNuttaraM hoti / jaM bhavadukkhavimokkhaM do vi na pUreMti pADikkaM ||-snmti tarka prakaraNa 3 / 50 / 51 7 davvaM khittaM kAlaM bhAvaM pjjaay-des-sNjoge| bhedaM ca paDucca samA bhAvANaM paNNavaNayajjA ||-snmti tarka 3 / 60 8 duviho dhammAvAo aheuvAo ya heuvAo ya / tattha u aheuvAo bhaviyA'bhaviyAdao bhAvA / / DOBRO 50 - FOR PHOBAR -- - Lansducationinten Sarrivate Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina nyAya ke samartha puraskartA : siddhasena divAkara | 436 000000000000 000000000000 13 kA bhavio sammadasaNa-NANaM-carittapaDivattisaMpanno / NiyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAyassa ||-snmti tarka prakaraNa 3 / 43-44 6 jaM appuTu bhAve jANai pAsai ya kevalI NiyamA / tamhA taM gANaM dasaNaM ca avisesao siddha / / -sanmati tarka 2 / 30 10 jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hoMti NayavAyA / jAvaiyA NayavAyA, tAvaiyA ceva parasamayA / / jaM kAvilaM darisaNaM, eyaM davaTThiyassa vattavvaM / suddhoaNataNaassa u, parisuddho pajjavaviappo / dohi vi Naehi NI, satthamulUeNa taha vi micchattaM / jaM savisaappaNahANataNeNa, aNNoNNaNiravekkhA ||-snmti 3 / 47-48-46 11 gANaM kiriyArahiyaM, kiriyAmettaM ca do vi egaMtA / asamatthA dAeuM jamma-maraNadukkha mA bhAI ||-snmti tarka 368 12 kva siddhasenastutayo mahArthA azikSitAlApakalA kva caiSA ? tathApi yUthAdhipateH pathasthaH skhaladgatistasya zizurna zocyaH ?-ayogavyavacchedikA zloka 3 kulizena sahasralocanaH, savitA cAMzusahasralocanaH / na vidArayituM yadIzvaro, jagatastadbhavatA hataM tamaH / / 14 na sadatsu vadannazikSito, labhate vaktRvizeSagauravam / anupAsya guru tvayA punarjagadAcAryakameva nirmitam / / 15 udadhAviva sarvasiMdhavaH, samudIrNAstvayi sarvadRSTayaH / na ca tAsu bhavAnudIkSyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH / / grAmAntaropagatayorekAmiSasaMgajAtamatsarayoH / syAt sakhyamapi zuno trorapi vAdinorna syAt ||-bttiisii 81 17 anyata eva zreyAMsyanyata eva vicaranti vAdivRSAH / vAksaraMbhaM kvacidapi na jagAda muniH zivopAyam / / 18 darzana aura cintana (hindI), pR0 275 / / 16 purAtanaryA niyatA vyavasthitistathaiva sA ki paricintya setsyati / tatheti vaktuM mRtarUDhagoravAdahaM na jAta: prathayantu vidviSaH ||-bttiisii 63 bahuprakArAH sthitayaH parasparaM, virodhayuktAH kathamAzu nizcayaH / vizeSasiddhAviyameva neti vA purAtana-prema jaDasya yujyate ||-bttiisii 6 / 4 21 jano'yamanyasya svayaM purAtanaH purAtanareva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu ka: purAtanoktAnyaparIkSya rocayet ||-bttiisii 6 / 5 22 (ka) pamANe caubihe paNNatte taM jahA paccakkhe aNumANe / ovamme Agame jahA aNuogaddAre tahA NeyanvaM pamANaM ||-bhgvtii 5 / 3 / 161-192 (kha) ahavA heU caunvihe paNNatte, taMjahA paccakkhe, aNumANe, ovamme, Agame |-sthaanaangg sUtra 338 23 Agama yuga kA jaina darzana, pR0 275-276 kA sArAMza ... A -- IPL - . cart .. .','S.RT Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ----------- ---- ------0--0--0-0-0--0-0 1) 000000000000 000000000000 ---------- jaina sAdhanA evaM tarka-vidyA meM bauddha yoga evaM nyAyazAstra kA sAmaMjasya kara yoga ke kSetra meM naI dRSTi pradAna I karane vAle prAcArya haribhadra sUri kA sA~skRtika pricy| / 0 pro0 sohanalAla paTanI ema. e. [ saMskRta-hindI] Ch-o--0--0-0--0--0-0--0---------------------o-rs jaina yoga ke mahAn vyAkhyAtA-haribhadrasUri eU AcArya haribhadrasUri citrakUTa (cittaur3a) ke samartha brAhmaNa vidvAna the / jaina sampradAya meM inakA viziSTha sthAna hai evaM inakA samaya (vi0 saM0 757 se 827 paryanta) jaina sAhitya meM haribhadra yuga ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai| Agama paramparA ke mahAna saMrakSaka siddhasena divAkara evaM jinabhadra gaNi ke pazcAt jaina jagata meM haribhadra sUri kA apanA nAma thaa| vikramI saMvat 1080 meM viracita jinezvara sUri kRta-"haribhadrasUri kRta aSTaka vRtti" meM unakI vandanA isa prakAra kI gaI hai "sUryaprakAzyaM kva nu maNDalaM divaH khadyotaka: kvAsya vibhAsanodyataH / kva dhoza gamyaM haribhadra sadvacaH kvAdhIrahaM tasya vibhAsanodyataH // " AkAza maMDala ko prakAzita karane vAlA kahA~ to sUrya prakAza aura svayaM ko udbhAsita karane vAlA juganU kahAM? buddhi samrATa haribhadra ke sadvacana kahA~ aura unakA spaSTIkaraNa karane vAlA maiM kahA~ ? arthAt unake vacana to unase hI spaSTa ho sakate haiN| saMvat 1160 meM AcArya vAdidevasUri ne apane syAdvAda ratnAkara meM siddhasena divAkara ke sAtha AcArya haribhadrasUrijI kI vandanA kI hai "zrI siddhasena haribhadra mukhA prasiddhAste, sUrayo mayi bhavantu kRpA prasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn nibandhAn, zAstraM cikIrSati tanu pratibho'pi mAk // " ve zrI siddhasena, haribhadra pramukha prasiddha AcArya mujha para kRpAvanta hoM ki jinake vibhinna nibandhoM ko par3hakara mujha sA alpamati zAstra kI racanA karanA cAhatA hai| to yaha nirvivAda satya hai ki AcArya haribhadrasUri ne apane yuga meM vaha kAma kara dikhAyA thA ki jisake kAraNa ve Ane vAle samaya meM mahAn AcAryoM ke preraNAsrota rahe / unake upalabdha sAhitya se hI hameM unako bahuzrutatA evaM kArayitrI pratibhA kA paricaya milatA hai| unakI navanavonmeSazAlinI pratibhA kA paricaya tatkAlIna dArzanika granthoM meM milatA hai| jaina nyAya, yoga zAstra aura jaina kathA sAhitya meM unhoMne yugAntara upasthita kiyaa| zrI haribhadrasUri jaina yoga sAhitya meM naye yuga ke pratiSThAdAyaka mAne jAte haiM / jaina dharma mUlataH nivRtti pradhAna hai evaM nivRtti meM yoga kA CORN nIrIja PARDAR COR 208 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina yoga ke mahAna vyAkhyAtA- haribhadrasUri | 441 000000000000 000000000000 WIDTTLY atyadhika mahattva hai| jainAgamoM meM yoga zabda kA prayoga dhyAna ke artha meM kiyA gayA hai evaM dhyAna ke lakSaNa aura prabheda Alambana Adi kA pUrNa vivaraNa AgamoM meM hai / tatkAlIna paristhitiyoM ke anusAra AcArya haribhadrasUri ne yoga viSayaka aneka graMtha likhe evaM eka nayI zailI meM yoga kA nirUpaNa kiyA jo anUThA thaa| unake dvArA racita yoga bindu, yoga dRSTi samuccaya, yoga vizikA, yoga zataka evaM yoga SoDaSaka granthoM meM jaina mArgAnusAra yoga kA varNana kiyA gayA hai / jaina zAstra meM AdhyAtmika vikAsa krama ke prAcIna varNana meM caudaha guNasthAnaka padastha, rUpastha Adi cAra dhyAna rUpa bahirAtma Adi tIna dhyAnAvasthAoM kA varNana milatA hai, para AcArya haribhadrasUri ne jainoM ke isa AdhyAtmika vikAsa krama kA yoga mArgAnusAra varNana kiyA / isa varNana meM unhoMne jisa zailI kA anusaraNa kiyA, usake darzana anyatra nahIM hote| unhoMne apane granthoM meM aneka jaina jainettara yogiyoM kA nAmollekha kiyA hai jaise gopendra kAlAtIta, pataMjali, bhadanta, bhAskara, bandhu, bhagavadatta Adi / paMDita sukhalAla jI ne apane yogadarzana nibandha meM vaha svIkAra kiyA hai ki AcArya haribhadrasUri varNita yoga varNana yoga sAhitya meM eka navIna dizA hai / samarAiccakahA mahArASTrI prAkRta meM likhita hai evaM kathA sAhitya meM yugAntarakArI hai / usameM varNita kathA gaMgA ke zAnta pravAha kI mAMti sthira tathA saumya rUpa se apane lakSya kI ora bar3hatI hai| purAtattvavettA padmazrI jina vijayajI ke anusAra sAdhAraNa prAkRta samajhane vAle vyakti bhI use AsAnI se samajha sakate haiN| eka jana zruti ke anusAra unhoMne 1444 prakaraNa granthoM kA praNayana kiyA thA, para, merI mAnyatA ke anusAra ye saba viSaya hoMge jina para unakI samartha lekhanI calI hogI / vAstava meM apanI bahumukhI pratimA ke kAraNa ye jaina dharma ke pUrvakAlIna tathA uttarakAlIna itihAsa ke madhyavartI sabhA stambha rahe haiM / saMskRta evaM prAkRta bhASAoM para unakA samAna adhikAra rahA hai / jaina granthoM tathA unake svayaM ke sandarbho se unake viSaya meM yaha jAnakArI milatI hai ki vidvattA ke abhimAna meM unhoMne eka bAra pratijJA kI ki jisakA kahA unakI samajha meM nahIM AyegA ve usI ke ziSya bana jAyeMge / eka dina ve jaina upAzraya ke pAsa se nikala rahe the, usa samaya sAdhvI yAkinI mahattarA ke mukha se nikalI prAkRta gAthA unakI samajha meM nahIM AI evaM ve turanta apanI pratijJAnusAra unakA ziSyatva grahaNa karane ke lie taiyAra ho gye| sAdhvI yAkinI mahattarAjI ne unheM apane guru AcArya jinabhadra se dIkSA dilA dI para, haribhadrasUri ne yAkinI mahattarA ko sadaiva apanI dharma jananI mAnA evaM apane pratyeka grantha kI samApti para "yAkinI mahattarA dharma sUnu" vizeSaNa kA prayoga kiyA hai / inakA gaccha zvetAmbara sampradAya kA vidyAdhara gaccha thaa| AcArya haribhadrasUri kI vividhonmukhI racanA zakti isase prakaTa hotI hai ki unhoMne sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, advaita, cArvAka, bauddha, jaina Adi sabhI matoM kI AlocanA pratyAlocanA kI hai| isa AlocanA pratyAlocanA kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne apane virodhI mata vAle vicArakoM kA bhI nAmollekha bahuta Adara ke sAtha kiyA hai| unake pramukha grantha nimna hai 1. anekAnta vAda praveza 2. anekAnta jaya patAkA-svopajJa vRtti sahita 3. anuyogadvAra sUtra vRtti 4. aSTaka prakaraNa 5. Avazyaka sUtra-vRhad vRtti 6. upadezapada prakaraNa 7. dazavakAlika sUtra vRtti 8. diGnAga kRta nyAya praveza sUtra vRtti 6. dharma-bindu prakaraNa 10. dharma-saMgrahaNI prakaraNa 11. nandI sUtra laghu vRtti jilA Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 12. paMcAzaka prakaraNa 13. paMcavastu prakaraNa TIkA 14. prajJApanA sUtra pradeza vyAkhyA 15. yoga dRSTi samuccaya 16. yoga bindu 17. lalita vistarA caitya vandana sUtra vRtti 18. loka tattva nirNaya 16. vizati viMzatikA prakaraNa 20. SaDdarzana samuccaya 21. zrAvaka prajJapti 22. samarAicca kahA (samarAditya kathA) 23. sambodha prakaraNa 24. sambodha saptatikA prakaraNa 25. Avazyaka sUtra TIkA DA. harmana yAkobI ne likhA hai ki inhoMne prAkRta bhASA meM likhita jainAgamoM kI saMskRta TIkAyeM niyuktiyA~ evaM cUNiyA~ likhakara jaina evaM jainetara jagata kA bahuta upakAra kiyaa| ina granthoM ke atirikta bhI unake 82 graMtha aura haiM jinameM unakI bahumukhI racanA zakti ke darzana hote haiN| ina 82 prathoM kA ullekha paM0 haragovindadAsa kRta 'haribhadra caritram", sva manasukhalAla kiranacanda mehatA, paM0 becaradAsajI kRta 'jaina-darzana' Adi ke AdhAra para huA hai| unake dvArA racita AdhyAtmika tathA tAtvika granthoM ke adhyayana se patA calatA hai ki ve prakRti se ati sarala evaM saumya the| guNAnurAgI tathA jaina dharma ke ananya samarthaka hote hue bhI ve sadaiva satyAnveSI the| tattva kI vicAraNA karate samaya ve sadA mAdhyasthya bhAva rakhate the| unakA samaya vi0 saM0 757 se 827 ke bIca meM mAnA jAtA hai / kumArila bhaTTa vi0 saM0750 ke AsapAsa hue haiM evaM dharmapAla ke ziSya dharmakItti 691 vi0 saM0706 vi0 taka vidyamAna rahe haiN| haribhadrasUri ne ina sabakA ullekha apane granthoM meM kiyA hai| saMvat 834-35 meM racita kuvalaya mAlA prAkRta kathA ke racanAkAra udyotana sUri haribhadra sUri ke ziSya the| AcArya zrI ne aSTaka, SoDaSaka evaM paMcAzaka Adi prakaraNa likhakara tatkAlIna asAdhu AcAra ko mArga nirdeza diyaa| caityavAsiyoM ko unhoMne lalakArA ki ve dharma ke patha se cyuta ho rahe haiN| unake dvArA deva dravya kA bhakSaNa rokane ke lie unhoMne spaSTa zabdoM meM kahA ki deva dravya kA bhakSaNa karane vAlA narakagAmI hotA hai| ve nizcaya hI yuga draSTA, sRSTA evaM krAntikArI the / Aja unake sAhitya ke paThana pAThana kI AvazyakatA hai jisase hama caturvidha saMgha ko patana ke rAste se haTAkara vIra pradarzita mArga para ArUr3ha kara sakate haiN| For Private & Personal use only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ No-10--0-0-0--0--0--0--0-0--0--0-0--0-0-0-0--0--2 0 zrI puSkara muni jI mahArAja [prasiddha vaktA evaM rAjasthAna kesarI] -0 --0--0--0--0--0 jaina sUtroM ke garu-gaMbhIra rahasyoM kA udghATana karane vAle bhASya, jJAna-vijJAna, saMskRti aura itihAsa ke akSaya koSa haiN| prastuta meM jaina sUtroM ke bhASya evaM bhASyakAroM kA 3 prAmANika paricaya diyA hai adhikArI vidvAn zrI puSkara 6 munijI ne| ----------0-0-0--0--0-5 000000000000 000000000000 - jaina AgamoM ke N bhASya aura bhASyakAra yUpa jAmply NION jaina Agama sAhitya jJAna-vijJAna kA akSaya koza hai / unake guru-gaMbhIra rahasyoM ko jAnanA sahaja nahIM hai| una rahasyoM ke udghATana ke lie pratibhAmUrti AcAryoM ne samaya-samaya para vyAkhyAe~ likhIM / vyAkhyA sAhitya meM sarvaprathama sthAna niyuktiyoM kA hai aura usake pazcAt bhASya-sAhitya kA / niyuktiyA~ aura bhASya ye donoM prAkRta-bhASA meM padya baddha TIkAe~ haiM / aneka sthaloM para mAgadhI aura zaurasenI ke prayoga bhI dRSTigocara hote haiN| mukhya chanda AryA hai / bhASya sAhitya meM aneka prAcIna anuzrutiyA~, laukika kathAe~ aura paramparAgata nirgranthoM ke AcAra-vicAra kI vidhiyoM kA pratipAdana kiyA hai| bhASyakAroM meM jinabhadragaNI kSamAzramaNa aura saMghadAsagaNI ye do pramukha haiN| vizeSAvazyaka bhASya aura jItakalpabhASya ye AcArya jinabhadra gaNI kSamAzramaNa kI kRtiyA~ haiM aura vRhatkalpa laghubhASya, paMcakalpa mahAbhASya ye saMghadAsa gaNI kI racanAe~ haiM / vyavahAra bhASya aura vRhatkalpa-vRhada bhASya ke racayitA kauna AcArya haiM. inakA nirNaya abhI taka itihAsa kAra nahIM kara sake haiM / vijJoM kA aisA abhimata hai ki ina donoM bhASyoM ke racayitA anya AcArya rahe hoNge| vRhadbhASya ke racayitA, vRhatkalpa cUNikAra aura vRhatkalpa vizeSa cUrNikAra ke pazcAt hue haiN| saMbhava hai ki ye AcArya haribhadra ke samakAlIna yA kucha pahale rahe hoN| vyavahAra bhASya ke racayitA AcArya jinabhadra se pahale hone caahie| jinabhadragaNI jinabhadragaNI kSamAzramaNa kA jaina-sAhitya meM viziSTa va gauravapUrNa sthAna hai| unakI janma-sthalI, mAtA-pitA Adi ke sambandha meM anveSaNa karane para bhI sAmagrI prApta nahIM ho sakI hai / vijJoM kI aisI dhAraNA hai ki unheM apane jIvana kAla meM viziSTa mahattvapUrNa sthAna prApta nahIM huA thaa| unake svargavAsa hone ke pazcAt unake mahattvapUrNa maulika granthoM ko dekhakara guNagrAhI AcAryoM ne AcArya paramparA meM sthAna denA cAhA, kintu vAstavikatA na hone se vibhinnaAcAryoM ke vibhinna mata prApta hote haiM / yahA~ taka ki unake sambandha meM virodhI ullekha bhI milate haiN| sabase Azcarya kI bAta to yaha hai ki 15vIM 16vIM zatAbdI kI racati paTTAvaliyoM meM unheM haribhadra sUri kA paTTadhara ziSya likhA hai| jabaki haribhadra sUri jinabhadra se sau varSa ke bAda meM hue haiN| . vizeSAvazyaka bhASya kI eka prati zaka saM0 531 meM likhI huI valabhI ke jaina bhaNDAra meM prApta huI hai, jisase yaha sahaja hI jJAta hotA hai ki jinabhadra kA valabhI ke sAtha avazya hI sambandha rahA hogA / vividha tIrthakalpa meM AcArya jinaprabha likhate haiM ki jinabhadra kSamAzramaNa ne pandraha dina taka tapa kI sAdhanA kara eka deva kI ArAdhanA kI aura usakI sahAyatA se dImakoM dvArA khAye gaye mahAnizItha sUtra kA uddhAra kiyA isase yaha jJAta hotA hai ki unakA sambandha mathurA se bhI thaa| DA0 umAkAnta premAnanda zAha ko aMkoTTaka-akoTA gA~va meM aisI pratimAe~ upalabdha huI haiM jina para yaha HAIN ANLODCOM avorg Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 puNyA ITHILI .... FEWANA MINIK JITITIC uTTaGkita hai-"o3m devadharmoyaM nivRtikule jinabhadra vAcanAcAryasya" evaM "o3m nivRtikule jinabhadra vAcanA cAryasya / " ina lekhoM meM jinabhadra gaNI kSamAzramaNa ko nivRtti kula kA batAyA hai aura sAtha hI unheM vAcanAcArya bhI likhA hai / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA abhimata hai ki "prArambha meM 'vAcaka' zabda zAstra vizArada ke lie pracalita thA parantu jaba vAcakoM meM kSamAzramaNoM kI saMkhyA bar3hatI gaI taba 'kSamA zramaNa' zabda bhI vAcaka ke paryAya ke rUpa meM vizra ta ho gayA / athavA 'kSamAzramaNa' zabda Avazyaka sUtra ke sAmAnya guru ke artha meM bhI prayukta huA hai ataH saMbhava hai ki ziSya vidyAguru ko kSamAzramaNa ke nAma se bhI sambodhita karate rahe hoM, ataH kSamAzramaNa aura vAcaka ye paryAyavAcI bana gaye / jaina samAja meM jaba vAdiyoM kI pratiSThA sthApita huI taba zAstra vizArada ke kAraNa vAcakoM ko 'vAdI' kahA hogA aura kAlAntara meM vAdI vAcaka kA hI paryAyavAcI bana gyaa| AcArya siddhasena ko zAstra vizArada hone ke kAraNa divAkara kI padavI dI gaI, ata: vAcaka kA paryAyavAcI divAkara bhI hai| AcArya jinabhadra kA yuga kSamAzramaNoM kA yuga thA ataH unake pazcAt ke lekhakoM ne unake lie vAcanAcArya ke sthAna para kSamAzramaNa zabda kA prayoga kiyA ho|"3 isa prakAra vAcaka vAcanAcArya, kSamAzramaNa Adi zabda eka hI artha ke sUcaka haiM / jinabhadra kSamAzramaNa nivRtti kula ke the| nivRtti kula kA udbhava kaise huA? isa sambandha meM paTTAvaliyoM meM likhA hai ki bhagavAna mahAvIra ke sattarahaveM paTTa para AcArya vajrasena AsIna hue| unake pAsa jinadatta (jinadAsa) ke cAra pUtroM ne AhatI dIkSA grahaNa kii| unake nAgendra, candra, nivRtti aura vidyAdhara ye cAra nAma the| unhIM ke nAma para cAra mukhya kula hue|4| uparyukta tathyoM ke atirikta jinabhadra gaNI kSamAzramaNa ke jIvana ke sambandha meM koI sAmagrI prApta nahIM hotii| siddhasena gaNI ne jItakalpa cUNi meM jinabhadra gaNI kSamAzramaNa ke guNoM kA ullekha isa prakAra kiyA hai "jo anuyoga dhara, yugapradhAna, pradhAna jJAniyoM se bahumata, sarvatra ti aura zAstra meM kuzala tathA darzana-jJAnopayoga ke mArga-darzaka haiM / jisa prakAra kamala kI madhura saurabha se AkarSita hokara bhramara kamala kI upAsanA karate haiM usI prakAra jJAnarUpa makaraMda ke pipAsu muni jinake mukha rUpa nirjhara se pravAhita jJAnarUpa amRta kA sarvadA sevana karate haiM / sva-samaya tathA para-samaya ke Agama, lipi, gaNita, chanda aura zabdazAstroM para kiye gae vyAkhyAnoM se nirmita jinakA anupama yazapaTaha dasoM dizAoM meM baja rahA hai / jinhoMne apanI anupama buddhi ke prabhAva se jJAna, jJAnI, hetu, pramANa tathA gaNadharavAda kA savizeSa vivecana vizeSAvazyaka meM grantha-nibaddha kiyA hai| jinhoMne chedasUtroM ke artha ke AdhAra para puruSa vizeSa ke pRthakkaraNa ke anusAra prAyazcita kI vidhi kA vidhAna karane vAle jItakalpa sUtra kI racanA kI hai| aise para-samaya ke siddhAntoM meM nipuNa saMyamazIla zramaNoM ke mArga ke anugAmI aura kSamAzramaNoM meM nidhAnabhUta jinabhadragaNi kSamAzramaNa ko namaskAra ho| isa varNana se yaha spaSTa parijJAta hotA hai ki jinabhadragaNI AgamoM ke gaMbhIra rahasyoM ke jJAtA the / paravartI anya vidvAna AcAryoM ne bhI unake lie aneka vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai| purAtattvavettA muni jinavijaya jI ne jaisalamera bhaNDAra se prApta vizeSAvazyaka bhASya kI prati ke anta meM jo do gAthAeM haiM usake AdhAra se bhASya kA racanAkAla vikrama saM0666 mAnA hai| una gAthAoM kA artha hai zaka saMvata 531 (vikrama saM0666) meM balabhI meM jisa samaya zIlAditya rAjya karatA thA, usa samaya caitra zuklA pUrNimA, budhavAra aura svAti nakSatra meM vizeSAvazyaka bhASya kI racanA pUrNa huii| paM0 dalasukha bhAI mAlavaNiyA muni jinavijaya jI ke kathana se sahamata nahIM haiM / unakA abhimata hai ki uparyukta gAthAoM meM racanA viSayaka kisI bhI prakAra kA ullekha nahIM huA hai / khaNDita akSaroM ko yadi hama kisI mandira vizeSa kA nAma mAna leM to ina gAthAoM meM koI kriyApada nahIM rahatA / aisI sthiti meM isakI racanA zaka saM0 531 meM huI, yaha nizcaya pUrvaka nahIM kaha sakate / adhika saMbhava to yahI lagatA hai ki usa samaya yaha prati likhakara mandira ko samarpita kI gaI ho| cUMki ye gAthAe~ kevala jaisalamera kI prati meM hI haiM, anya kisI bhI prAcIna pratiyoM meM nahIM hai / yadi ye gAthAe~ mUlabhASya kI hI hotI to sabhI meM honI cAhie thii| dUsarI bAta ye gAthAeM racanAkAla sUcaka haiM aisA mAnA jAya to yaha bhI mAnanA hogA ki ina gAthAoM kI racanA jinabhadra ne kI, to ina gAthAoM kI TIkAe~ bhI milanI SRAR 20000 VS CUP Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM ke bhASya aura bhASyakAra | 445 000000000006 000000000000 H ka mAyA RANI cAhie / koTyAcArya aura maladhArI hemacandra kI vizeSAvazyaka ko TIkAoM meM ina gAthAoM para TIkAe~ nahIM haiM aura na una TIkA granthoM meM ye gAthAe~ hI haiM ataH ina gAthAoM meM jo samaya nirdiSTa kiyA gayA hai vaha racanA kA nahIM kintu prati lekhana kA hai| jesalamera sthita prati ke AdhAra para vizeSAvazyaka bhASya kA prati lekhana samaya zaka saMvata 531 arthAta vikrama samvat 666 mAnate haiM to isakA racanA samaya isase pUrva kA honA caahie| vizeSAvazyaka bhASya jinabhadra kI antima kRti hai / unakI svopajJa vRtti bhI mRtyu ho jAne se pUrNa nahIM ho sakI thii| isa prakAra jinabhadra gaNI kSamAzramaNa kA uttarakAla vikrama saM0 650-660 ke Asa-pAsa rahanA caahie| AcArya jinabhadra gaNI kI racanAe~ upalabdha haiM - (1) vizeSAvazyaka bhASya-prAkRta padya meM (2) vizeSAvazyaka bhASya svoyajJa vRtti-apUrNa-saMskRta gadya (3) vRhatsaMgrahaNI-prAkRta padya (4) vRhatkSetra samAsa-prAkRta padya (5) vizeSaNavatI , , (6) jItakalpa (7) jItakalpa bhASya , , (8) anuyoga dvAra cUNi prAkRta gadya (9) dhyAna zataka , padya dhyAna zataka ke nirmAtA ke sambandha meM vidvAnoM meM matabheda hai| vizeSAvazyaka bhASya hama pahale hI batA cuke haiM ki vizeSAvazyaka bhASya jinadAsa gaNI kI eka mahattvapUrNa kRti hai| yoM Avazyaka sUtra para tIna bhASya likhe gaye haiM-(1) mUla bhASya, (2) bhASya aura (3) vizeSAvazyaka bhASya / prathama do bhASya bahuta hI saMkSepa meM likhe gaye haiM aura unakI bahuta-sI gAthAe~ vizeSAvazyaka bhASya meM milA dI gaI haiN| isa prakAra vizeSAvazyaka bhASya tInoM bhASyoM kA pratinidhitva karatA hai| vizeSAvazyaka mASya eka aisA grantha ratna hai jisameM jaina AgamoM meM varNita sabhI mahattvapUrNa viSayoM para carcAvicAraNA kI gaI hai / jJAnavAda, pramANa, AcAra-nIti, syAdvAda, nayavAda, karmavAda prabhRti sabhI viSayoM para vistAra se vizleSaNa hai| sabase bar3I vizeSatA isa grantha kI yaha hai ki jaina-tattvajJAna kA jo vizleSaNa kiyA gayA hai usameM jaina dRSTi ke sAtha anyAnya dArzanika dRSTiyoM ke sAtha bhI tulanA kI gaI hai| Agamika vicAradhArAoM kA jaisA tarkapurassara vivecana prastuta grantha meM huA hai vaisA anya granthoM meM dekhane ko nahIM milatA / bAda ke AcAryoM va lekhakoM ne prastuta bhASya kI sAmagrI kA khulakara upayoga kiyA hai aura tarka paddhati ko bhI apanAyA haiN| yaha sAdhikAra kahA jA sakatA haiprastuta bhASya ke pazcAt racita jitane bhI Agama kI vyAkhyA karane vAle mahattvapUrNa grantha haiM, unhoMne kisI na kisI rUpa meM bhASya kA AdhAra liyA hI hai| vizeSAvazyaka bhASya meM Avazyaka sUtra kI vyAkhyA kI gaI hai, kintu sampUrNa Avazyaka sUtra para vyAkhyA na hokara prathama adhyayana sAmAyika se sambandhita jo niyukti kI gAthAeM haiM unhIM para vivecana hai / eka adhyayana para hone para bhI isameM 3603 gAthAe~ haiM / grantha meM sarvatra AcArya kI prabala tarkazakti, abhivyakti kI kuzalatA viSaya pratipAdana kI paTutA aura vyAkhyAna kI vidagdhatA kA sahaja hI paricaya prApta hotA hai| jaina AcAra aura vicAra ke una mUlabhUta sabhI tattvoM kA saMgraha hai / jahA~ darzana kI gahanatA kA sUkSma vizleSaNa kiyA gayA hai vahA~ cAritra kI bArIkiyoM kA bhI nirUpaNa hai, isa prakAra vizeSAvazyaka bhASya jaina tattvajJAna kA eka mahattva pUrNa grantha ratna hai / jItakalpa bhASya AcArya jinabhadra gaNI kI dUsarI kRti jItakalpa bhASya hai| isameM unhoMne vRhadkalpa laghubhASya, vyavahAra bhASya, HARMA A sama Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 TITTER eRN paMcakalpa mahAbhASya, piNDa niryukta prabhRti aneka granthoM se gAthAe~ uddhRta kI haiM ataH yaha eka saMgraha grantha hai / 10 mukhya rUpa se isameM prAyazcita ke vidhividhAna haiN| bhASyakAra ne likhA hai-jo pApa kA cheda karatA hai vaha pAyacchita-prAyazcita hai, yA prAyaH jisase citta zuddha hotA hai vaha pacchita-prAyazcita hai / 11 jIta-vyavahAra kA vivecana karate hue Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta ye pAMca vyavahAra batAye haiM / jItavyavahAra vaha hai jo AcArya paramparA se prApta hai, zreSTha puruSoM dvArA anumata hai, aura bahuca toM dvArA sevita hai / isa vyavahAra kA AdhAra paramparA hai Agama nahIM / bhASyakAra ne prAyazcita kA aThAraha, battIsa, aura chattIsa sthAnoM kA varNana kiyA hai| prAyazcita dene vAle kI yogyatA ayogyatA para cintana karate hue likhA hai-prAyazcita dene kI yogyatA kevalI yA caturdaza pUrvadhara meM hotI hai kintu vartamAna meM unakA abhAva hone se kalpa (vRhatkalpa) prakalpa (nizItha) aura vyavahAra ke AdhAra para prAyazcita diyA jA sakatA hai| cAritra ko vizuddhi ke lie prAyazcita kI anivArya AvazyakatA hai| prAyazcita dete samaya dAtA ke hRdaya meM dayAbhAva . kI nirmala srotasvinI bahanI caahie| jise prAyazcita denA ho usakI zakti-azakti kA pUrNa dhyAna honA caahie| AlocanA, pratikramaNa, mizra, viveka vyutsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApya, aura pArAMcika ina dasa prakAra ke prAyazcita aura unake svarUpa kA vizleSaNa karate hue aparAdha sthAnoM kA bhI varNana kiyA hai| yaha bhI likhA hai ki 'anavasthApya aura pArAMcika prAyazcita AcArya bhadrabAhu taka pracalita the| usake pazcAt unakA viccheda ho gayA / jItakalpa bhASya AcArya jinabhadra kI jaina AcAra-zAstra para eka mahattvapUrNa kRti hai isameM kiJcita mAtra bhI sandeha nahIM hai| saMghadAsa gaNI dvitIya bhASyakAra saMghadAsa gaNI hai| saMghadAsa ke jIvana vRtta ke sambandha meM itihAsakAra mauna hai| inake mAtA-pitA kauna the, kahA~ inakI janmasthalI thI aura kina AcArya ke pAsa pravrajyA grahaNa kI Adi kucha bhI jAnakArI nahIM milatI hai / Agama prabhAkara muni zrI puNyavijaya jI ma0 ke abhimatAnusAra saMghadAsa gaNI nAmaka do AcArya hue haiM / eka AcArya ne bRhatkalpa-laghubhASya aura paJcakalpa-mahAbhASya likhA hai| dUsare AcArya ne vasudevahiMDi-prathama khaNDa kI racanA kI hai / bhASyakAra saMghadAsa gaNI 'kSamAzramaNa' pada se vibhUSita haiM to vasudeva hiDi ke racayitA 'vAcaka' pada se alaMkRta haiM / dUsarI bAta AcArya jinabhadra gaNI kSamAzramaNa ne apanI vizeNavatI nAmaka grantha meM vasudeva hiMDI nAmaka grantha kA aneka bAra ullekha kiyA hai aura vasUdeva hiMDi meM jo RSama deva caritra hai unakI gAthAoM kA saMgrahaNI ke rUpa meM apane grantha meM prayoga kiyA hai| isase yaha spaSTa hai vasudeva hiMDi ke prathama khaNDa ke racayitA saMghadAsa gaNI AcArya jinabhadra se pahale hue haiN| bhASyakAra saMghadAsa gaNI bhI AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa se pahale hue haiN| jaba taka anya prabala sAkSya prApta na hoM taba taka nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA ki saMghadAsa gaNI eka hue haiM yA do hue haiN| para yaha spaSTa hai| saMghadAsa gaNI Agama sAhitya ke marmajJa va chedasUtroM ke talasparzI vidvAna the| unake jor3a kA aura koI bhI cheda strajJa AcArya Aja ke vijJoM kI jAnakArI meM nahIM hai| ve jisa viSaya ko uThAte haiM, use utanI gaharAI meM le jAte haiM ki sAdhAraNa vidvAnoM kI kalpanA bhI vahA~ nahIM pahuMca paatii| vRhatkalpa-laghubhASya vRhatkalpa-laghubhASya saMghadAsa gaNI kI mahattvapUrNa kRti hai / isameM vRhatkalpa sUtra ke padoM kA savistRta vivecana hai / laghubhASya hone para bhI isakI gAthA saMkhyA 6460 hai| yaha chaha uddezyoM meM vibhakta hai / isake atirikta bhASya ke prArambha meM eka vistRta pIThikA hai, jisakI gAthA saMkhyA 805 hai / prastuta bhASya meM bhArata kI mahattvapUrNa sAMskRtika sAmagrI kA bhI aGkana kiyA gayA hai| DA0 motIcandra ne isa bhASya kI sAmagrI ko lekara apanI pustaka 'sArthavAha' meM 'yAtrI aura sArthavAha' kA paricaya pradAna karane ke lie upayoga kiyA hai| prAcIna bhAratIya saMskRti kI dRSTi se isa bhASya kA vizeSa mahattva hai| jaina zramaNoM ke AcAra kA sUkSma evaM tarka-purassara vivecana isa bhASya kI pramukha vizeSatA hai| pIThikA meM maMgalavAda, jJAnapaMcaka, anuyoga, kalpa, vyavahAra, prabhRti viSayoM para prakAza DAlA gayA hai / prathama Tu Tu Tu Tu Tu Ceng 00000 lein.education.int Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM ke bhASya aura bhASyakAra | 447 uddezya kI vyAkhyA meM tAlavRkSa se sambandhita nAnA prakAra ke doSa aura prAyazcita, tAla pralamba ke grahaNa sambandhI apavAda nirgrantha-nirgranthiyoM ke dezAntara gamana ke kAraNa aura usakI vidhi, zramaNoM kI bImArI ke vidhi-vidhAna, vaidyoM ke prakAra, duSkAla Adi vizeSa paristhiti meM zramaNa zramaNiyoM ke eka-dUsare ke avagRhIta kSetra meM rahane kI vidhi, grAma, nagara, kher3a, karyaTaka, maDambana, patana, Akara droNamukha, nigama, rAjadhAnI, Azrama, niveza, saMbAdha, ghoSa, aMzikA, puTabhedana, zaMkara Adi padoM kA vivecana kiyA gayA hai| nakSatramAsa, candramAsa RtumAsa, Aditya mAsa aura abhirvAdhita mAsa kA varNana hai / jinakalpika aura sthavirakalpika kI kriyAe~, samavasaraNa, tIrthaMkara, gaNadhara, AhAraka zarIrI, anuttara deva, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi kI zubha aura azubha karma prakRtiyA~, tIrthaMkara kI bhASA kA vibhinna bhASA meM pariNamana, ApaNa gRha rathyAmukha, zRGgATaka, catuSka, catvara, antarApaNa, Adi padoM para vivecana kiyA gayA hai aura una sthAnoM para bane hue nirgranthiyoM ko jina doSoM ke lagane kI saMbhAvanAeM haiM unakI carcA kI hai / bhASyakAra ne bAraha prakAra ke grAmoM kA ullekha kiyA hai ( 1 ) uttAnakamallaka, (2) avAGmukha mallaka, (3) sampuTakamallaka, (4) utjJAnakaNDamala, (5) vAhaka (6) sampuTakhaNDamallaka, (7) miti, (4) paDAli, (6) balabhi (10) akSATaka, (11) rUpaka, (12) kAzyapaka / tIrthaMkara, gaNadhara, aura kevalI ke samaya hI jinakalpika hote haiM / jinakalpika kI samAcArI kA sattAisa dvAroM meM varNana kiyA hai- ( 1 ) ta (2) saMhanana, (3) upasarga, (4) AtaMka (5) vedanA, (6) katijana (7) sthaMDila (e) vasati (2) kiyAzvira, (10) uccAra, (11) prasavaNa, (12) avakAza (13) tRNaphalaka, (14) saMrakSaNatA, (15) saMsthApanatA (16) prAbhRtikA, (17) agni, (18) dIpa, (12) avadhAna, (20) svaya (21) mAcaryA (22) pAnaka, (23) nepAlepa (24) ase (25) ASAmla (26) pratimA (27) mAsakalpa / 1 sthavira kalpika kI pravrajyA, zikSA, arthagrahaNa, aniyatavAsa, aura niSpatti jinakalpika ke sadRza hI hai / vihAra kI carcA karate hue, vihAra kA samaya, vihAra karane ke pUrvagaccha ke nivAsa evaM nirvAha yogya kSetra kA parIkSaNa, utsarga aura apavAda kI dRSTi se yogya-ayogya kSetra pratyupekSakoM kA nirvAcana kSetra kI prati lekhanA ke lie kisa prakAra gamanAgamana karanA cAhie, vihAra-mArga, evaM sthaMDila bhUmi, jala, vizrAma sthAna, bhikSA, vasati, upadrava Adi kI parIkSA pratilekhanIya kSetra meM praveza karane kI vidhi, mikSA ke dvArA usa kSetra ke nivAsiyoM ke mAnasa kI parIkSA, bhikSA, auSadha Adi sugama va kaThinatA se milane kA jJAna, vihAra karane se pahale vasati ke svAmI kI anumati, vihAra karate samaya zubha zakuna dekhanA, Adi 1 sthavira kalpikoM kI samAcArI meM nimna bAtoM para prakAza DAlA hai - ( 1 ) pratilekhanA - vastra Adi ke prati lekhanA kA samaya, prati lekhanA ke doSa aura prAyaH zcita, (2) niSkramaNa - upAzraya se bAhara nikalane kA samaya, (3) prAkRtikA gRhastha ke lie jo makAna taiyAra kiyA hai usameM rahanA cAhie yA nahIM rahanA caahie| (4) mikSA ke lene kA samaya, aura bhikSA sambandhI Avazyaka vastue~, (5) kalpakaraNa - pAtra sApha karane kI vidhi, lepakRta aura alepakRta pAtra, pAtra lepa se lAbha / (6) gacchazatikAdi -- AdhAkarmika, svagRhayatimizra, svagRha pASaNDa mizra, yAvardArthika mizra, phItakRta, pUtikamika, aura AtmAkRta (7) anupAna ratha yAtrA kA varNana aura usa sambandhI doSa (8) pura:karmabhikSA lene se pahale sacitta jala se hAtha Adi dhone se lagane vAlA doSa, (6) glAna- rUgNa santa kI sevA se hone vAlI nirjarA, usake lie pathyApathya kI gaveSaNA, vaidya ke pAsa cikitsA ke lie jAne kI vidhi, unake sAtha vArtAlApa, Adi kisa prakAra karanA / rugNa sAdhu ko nirdayatA pUrvaka upAzraya Adi meM chor3akara cale jAne vAle AcArya ko lagane vAle doSa aura unakA prAyazcita (10) gaccha pratibaddha yathAlaMdika vAcanA Adi kAraNoM se gaccha se sambandha rakhane vAle yathAlaMdika kalpadhAriyoM ke sAtha bandana Adi vyavahAra ( 11 ) uparidoSa -- Rtubaddha kAla se atirikta samaya meM eka kSatra meM, eka mAsa se adhika rahane se lagane vAle doSa / (12) apavAda - eka mAsa se adhika rahane ke ApavAdika kAraNa, nirdaya aura niyanthiniyoM ke bihAra kA vistRta varNana hai| 000000000000 pres 000000000000 HOODFOLDES ta Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ooooooooo000 * 000000000000 DIOLLON pha Jain Educat International 448 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha mAdhya meM kahIM-kahIM para subhASita bhI dikhAI dete haiM kattha va na jalai aggI karatha va caMdo na pAyaDo hoi kattha varalakkhAgadharA, na pAyaDA hoMti sappurisA // udae na jalai aggI, abbhacchinno na dIsai caMdo / mukkhesu mahAbhAgA vijApuriso na mAyaMti // agni kahA~ prakAza mAna nahIM hotI ? candramA kahA~ prakAza nahIM karatA ? zubha lakSaNa ke dhAraka satpuruSa kahA~ prakaTa nahIM hote ? agni jala meM bujha jAtI hai, candramA meghAcchAdita AkAza meM dikhAI nahIM detA aura vidyA sampanna puruSa mUrkhoM kI sabhA meM zobhA ko prApta nahIM hote / varSAkAla meM gamana karane se vRkSa kI zAkhA Adi kA sira para gira jAne se, kIcar3a se paira phisala jAne, nadI meM baha jAne, kAMTA laga jAne Adi kA bhaya rahatA hai, isalie nirgrantha aura nirgranthiniyoM ko varSAkAla meM gamana karane kA niSedha hai / viruddharAjya meM saMkramaNa karane se banda bandha, Adi kA maya rahatA hai / rAtri yA vikAla meM bihAra karane se gaDDe Adi meM girane, sA~pa, kutte se kATe jAne, baila se mAre jAne, yA kA~TA Adi ke laga jAne kA bhaya rahatA hai / prastuta prasaMga para kAlodAI nAma ke bhikSu kI kathA dI hai / vaha bhikSu rAtri ke samaya kisI brAhmaNI ke ghara bhikSA mAMgane gayA thA / vaha garbhavatI thI / andhere se brAhmaNI ko kIla dikhAI nahIM dI, kIla para gira jAne se usakI mRtyu ho gaI / sadA jAgRta rahane kA upadeza diyA hai ki he manuSyo ! sadA jAgRta raho / jAgRta manuSya kI buddhi kA vikAsa hotA hai jo jAgatA hai vaha sadA dhanya hai jAgaraha narA ! NiccaM, jAgaramANassa baDDhate buddhi | jo suvati Na sodhaNaM, jo jaggati so sayA dhaNNo // zIla aura sajjA ko striyoM kA bhUSaNa kahA hai| hAra Adi AbhUSaNoM se strI kA zarIra vibhUSita nahIM hotA / usakA bhUSaNa to zIla aura lajjA hI hai| sabhA meM saMskAra yukta asAdhuvAdinI vANI prazasta nahIM kahI jA sakatI / bhUsaNaM bhUsayate sarIraM, vibhUsaNaM sIlahirI ya ithie / girA hi saMkhArajuyA visaMgatI, apesalA hoi asAhuvAdinI / / jina zAsana kA sAra batAte hue likhA hai jisa bAta kI apane lie icchA karate ho, usakI dUsare ke lie bhI icchA karo, aura jo bAta apane lie nahIM cAhate ho use dUsare ke lie bhI na cAho - yahI jina zAsana hai jaM icchasi appaNato, jaM ca Na icchasi appaNato / taM iccha parassa vi yA ettiyagaM jiNasAsaNayaM // vistAra bhaya se bhASya meM AI huI sabhI bAtoM para prakAza nahIM DAla sake haiM / kintu bhAratIya sAhitya meM prastuta bhASya kA mahattvapUrNa va anUThA sthAna hai / paJcakalpa mahAbhASya AcArya saMghadAsagaNI kI dvitIya kRti paJcakalpa mahAbhASya hai, jo paJcakalpa niyukti ke vivecana ke rUpa meM hai / isameM kula 2655 gAthAe~ haiM, jisameM mAdhya kI 2574 gAthAe~ haiN| isameM pA~ca prakAra ke kalpa kA saMkSipta varNana hai, phira usake chaha, sAta, dasa, bIsa, aura bayAlIsa bheda kiye gaye haiN| pahalA kalpa manuja jIva kalpa chaha prakAra kA hai-- pravrAjana, muMDana, zikSaNa upastha, bhoga, aura saMvasana, jAti, kula, rUpa aura vinaya sampanna vyakti hI pravrajyA ke yogya hai | bAla, vRddha, napuMsaka, jar3a, klIba, rogI stena, rAjApakArI, unmanta, adarzI, dAsa duSTa, mUr3ha, ajJAnI, juMgita, www.JAIMET Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM ke bhASya aura bhASyakAra | 446 000000000000 000000000000 HINNEL zra '.... PAAAAmy HITTER bhayabhIta, palAyita, niSkAsita, garbhiNI, bAlavatsAstrI-ye bIsa prakAra ke vyakti pravrajyA ke ayogya hai / kSetrakalpa kI carcA meM sAr3he paccIsa dezoM ko Arya kSetra kahA hai jahA~ para zramaNa vicaraNa kara sakate haiN| una janapadoM va rAjadhAniyoM kA nAma bhI batAyA hai| dvitIya kalpa ke sAta bheda haiM-sthitakalpa, asthitakalpa, jinakalpa, sthavirakalpa, liMgakalpa, upadhikalpa aura sNbhogklp,| tRtIya kalpa ke dasa bheda haiM--kalpa, prakalpa, vikalpa, saMkalpa, upakalpa, anukalpa, utkalpa, akalpa, duSkalpa, aura sukalpa / caturtha kalpa ke bIsa bheda haiM-nAmakalpa, sthApanAkalpa, dravyakalpa, kSetrakalpa, kAlakalpa, darzanakalpa, zra takalpa, adhyayanakalpa, cAritrakalpa, Adi / paJcama kalpa ke dravya, bhAva, tadubhayakaraNa, viramaNa, sadAdhAra, niveza, antara, nayAMtara, sthita, asthita, sthAna Adi bayAlIsa bheda hai| isa prakAra pA~ca kalpoM kA varNana prastuta bhASya meM huA hai| nizItha bhASya nizItha bhASya ke racayitA bhI saMghadAsagaNI mAne jAte the| usakI aneka gAthAe~ vRhatkalpa bhASya aura vyavahAra bhASya se milatI hai| bhASya meM aneka sarasa laukika kathAe~ bhI haiN| zramaNoM ke AcAra-vicAra sambandhI aneka mahattvapUrNa viSayoM kA pratipAdana kiyA hai / jaise puliMda Adi anArya jaMgala meM jAte hue zramaNoM ko Arya samajhakara mAra dete the / sArthavAha vyApAra ke lie dUra-dUra dezoM meM jAte the / aneka prakAra ke sikke usa yuga meM pracalita the / isameM vRhatkalpa nandisUtra, siddhasena aura govinda-vAcaka kA ullekha hai| vyavahAra bhASya hama pahale hI batA cuke haiM ki vyavahAra bhASya ke racayitA kA nAma abhI taka jJAta nahIM ho sakA hai| vRhakalpa bhASya ke samAna hI prastuta bhASya meM bhI zramaNa-zramaNiyoM ke AcAra kI carcA hai / sarvaprathama pIThikA meM vyavahAra, vyavahArI evaM vyavahartavya ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| vyavahAra meM doSa lagane kI dRSTi se prAyazcitta kA artha, bheda, nimitta Adi dRSTiyoM se vivecana kiyA hai| vivecana karate hue aneka dRSTAnta bhI diye haiN| usake pazcAt bhikSu, mAsa, parihAra, sthAna, pratisevanA, AlocanA Adi padoM para nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA hai| AdhAkarma se sambandhita atikrama, vyatikrama, aticAra, anAcAra ke lie alaga-alaga prAyazcitta kA vidhAna hai / prAyazcitta se mUlaguNa aura uttara guNa donoM kI vizuddhi hotI hai| prAyazcitta ke yogya puruSa cAra prakAra ke hote haiM-ubhayatara-jo svayaM tapa karatA huA dUsaroM kI bhI sevA kara sakatA hai / Atmatara-jo kevala tapa hI kara sakatA hai, paratara-jo kevala sevA hI kara sakatA hai| anyatara-jo tapa aura sevA donoM meM se kisI eka samaya meM eka kA hI sevana kara sakatA hai| zithilatA ke kAraNa gaccha kA parityAga kara punaH gaccha meM sammilita hone ke lie vividha prAyazcitoM kA vidhAna kiyA hai aura pArzvastha, yathAcchanda, kuzIla, anasana evaM saMsakta ke svarUpa para bhI prakAza DAlA hai| bhASyakAra ne sAdhuoM ke vihAra kI carcA karate hue ekAkI vihAra kA niSedha kiyA hai aura unake lagane vAle doSoM kA nirUpaNa kiyA hai| vividha prakAra ke tapasvI va rUgNa vyaktiyoM kI sevA kA vidhAna karate hue kSiptacitta aura dIptacitta zramaNoM kI sevA karane kI manovaijJAnika paddhati para prakAza DAlA hai| kSiptacitta hone ke rAga, bhaya aura apamAna ye tIna kAraNa haiM / dIptacita hone kA mukhya kAraNa sammAna hai / vizeSa sammAna hone se usameM mada paidA hai / durjaya zatruoM para vijaya vaijayantI phaharAne ke mada se unmatta hokara vaha dIptacitta ho jAtA hai / kSiptacitta aura dIptacitta meM mukhya antara yaha hotA hai, kSiptacitta prAyaH mauna rahatA hai aura dIptacitta bolatA rahatA hai| bhASyakAra ne gaNAvacchedaka, AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, pravartinI Adi padaviyoM ke dhAraNa karane vAle kI yogyatA para cintana kiyA hai| jo ekAdazAMga ke jJAtA haiM, navama pUrva ke jJAtA haiM, kRtayogI haiM, bahuzruta haiM, S AAMSARTAIN "/ ... M h . ... .. Lama -:- -: wwejaitain.org :Sazont Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 bahvAgama haiM, sUtrArtha vizArada haiM, dhIra haiM, zruta nivarSa haiM, mahAjana haiM ve hI AcArya Adi padaviyA~ prApta kara sakate haiN| sAdhuoM ke vihAra sambandhI niyamoM para cintana karate hue kahA hai-AcArya ko kitane santoM ke sAtha rahanA cAhie / varSAkAla meM nimnalikhita sthAna zreSTha batAye gaye haiM-jahA~ adhika kIcar3a na ho, dvIndriyAdi jIvoM kI bahulatA na ho, prAsuka bhUmi ho, rahane yogya do tIna bastiyA~ hoM, gorasa kI pracuratA ho, bahuta loga rahate hoM, koI vaidya ho, auSadhiyA~ prApta hotI hoM, dhAnya kI pracuratA ho, rAjA samyak prakAra se prajA ko pAlatA ho, pAkhaNDI sAdhu kama rahate hoM, bhikSA sulabha ho aura svAdhyAya meM koI vighna na ho| jahA~ para kutte adhika hoM vahA~ para sAdhu ko vihAra nahIM karanA caahie| jAti-jaMgita, karma-jaMgita, aura zilpa-jaMgita ye tIna prakAra ke hIna loga batAye haiN| jAti-jaMgitoM meM pANa, DoMba, kiNika aura zvapaca tathA karma-jaMgitoM meM poSaka, saMvara-zodhaka, naTa, lekha, vyAdha, machue, rajaka, aura vAgurika zilpa-jaMgitoM meM paTTakAra aura nApitoM kA ullekha hai / __AryarakSita, Arya kAlaka, rAjA sAtavAhana, pradyota, muruNDa, cANakya, cilAta putra, avanti sukumAla, rohiNeya Adi kI kathAe~ bhI isameM AI haiN| Arya samudra, Aryamagu kA bhI varNana hai / pA~ca prakAra ke vyavahAra, bAladIkSA kI vidhi, dasa prakAra kI senA Adi para bhI vivecana kiyA hai| ogha niyukti-laghu bhASya vyavahAra bhASya ke samAna odhaniyukti ladhubhASya ke kartA kA nAma nahIM milatA hai / opaniyukti laghumASya kI 322 gAthAe~ haiM / ogha, piNDa, vrata, zramaNadharma, saMyama, vaiyAvRtya, gupti, tapa, samiti, bhAvanA, pratimA, indriya nirodha, pratilekhanA, abhigraha anuyoga, kAyotsarga, aupaghAtika, upakaraNa Adi viSayoM para saMkSepa meM vivecana hai| isake vRhadbhASya meM vistAra se vivecana hai| oghaniyukti bhASya oghaniyukti vRhadbhASya kI eka hastalikhita prati muni zrI puNyavijayajIya ke saMgraha meM thI, jisameM 2517 gAthAe~ thiiN| sabhI gAthAe~ bhASya kI nahIM kintu usameM niyukti kI gAthAe~ bhI sammilita haiM / niyukti kI gAthAoM ke vivecana ke rUpa meM bhASya kA nirmANa huA hai / bhASya meM kahIM para bhI bhASyakAra ke nAma kA ullekha nahIM huA hai| piNDaniyukti bhASya ___ piNDaniyukti bhASya ke racayitA kA bhI nAma prApta nahIM hotA hai / isameM 46 gAthAe~ haiM / 'gauNa' zabda kI vyutpatti, piNDa kA svarUpa, laukika aura sAmayika kI tulanA, sadbhAva sthApanA aura asadbhAva sthApanA ke rUpa meM piNDa sthApanA ke do bheda haiN| piNDa nikSepa aura vAtakAya, AdhAkarma kA svarUpa, adhaHkarmatA hetu vibhAgauddezika ke bheda, mizrajAta kA svarUpa, svasthAna ke sthAna svasthAna, bhAjanasvasthAna, Adi bheda, sUkSma prAbhRtikA ke do bheda-apasarpaNa aura utsarpaNa / vizodhi aura avizodhi kI koTiyAM / adRzya hone kA cUrNa aura do kSullaka bhikSa oM kI kathA hai| uttarAdhyayana bhASya uttarAdhyayana bhASya svatantra rUpa se nahIM milatA / zAntisUri kI prAkRta TIkA meM bhASya kI gAthAeM prApta hotI haiM / ve kevala 45 haiM / jJAta hotA hai anya bhASyoM kI gAthAoM ke samAna prastuta bhASya kI gAthAe~ bhI niyukti ke sAtha mila gaI haiN| inameM boTika kI utpatti, pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka Adi ke svarUpa kA vizleSaNa kiyA gayA hai| dazavakAlika bhASya dazarvakAlika bhASya kI 63 gAthAe~ haiM, jisakA ullekha harimadriyA vRtti meM hai / haribhadra ne jina gAthAoM ko 2990 000 For Private & Personal Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM ke bhASya aura bhASyakAra | 451 . bhASyagata mAnI haiM, ve cUNi meM haiM isase jAna par3atA hai ki bhASyakAra cUrNikAra se pUrvavartI haiM / isameM hetu vizuddhi, pratyakSa-parokSa tathA mUlaguNa aura uttara guNoM kA pratipAdana hai / aneka pramANoM se jIva kI siddhi kI gaI hai| isa prakAra Avazyaka, jItakalpa, bRhatkalpa, paMcakalpa, nizItha, vyavahAra, oghaniyukti, piNDa niyukti, uttarAdhyayana, dazavakAlika para bhASya prApta hote haiM jina para hamane bahuta hI saMkSepa meM cintana kiyA hai / inameM se kucha bhASya prakAzita ho gaye aura kucha bhASya abhI taka aprakAzita haiM / bhASya sAhitya meM jo bhAratIya saMskRti, sabhyatA, dharma aura darzana va manovijJAna kA jo vizleSaNa huA hai vaha apUrva hai anUThA hai / 000000000000 000000000000 TIMILS ..... 1 vividhatIrthakalpa, pR016 2 jaina satyaprakAza aMka 166 3 gaNadharavAda prastAvanA, pR0 31 4 (ka) nAgendra, candra, nivRtti, vidyAdharAkhyAna catura: sakuTumbAn, ibhyaputrAn- pravAjitakAna / tebhyazca sva-sva nAmA GkitAni catvAri kulAni saMjAtAnIti |-tpaagcch paTTAvalI bhAga 1, svopajJavRtti (paM0 kalyANa vijaya jI, pR0 71) (kha) jaina sAhitya saMzodhaka khaNDa 2, a0 4, pR0 10 (ga) jaina gurjara kavio, bhAga 2, pR0 666 5 jItakalpa cUNi gA0 5-10 6 paMcasatA igatIsA sagANiva kAlassa vaTTamANassa / to cettapuNNimAe buddhadiNa sAtimi Nakkhate / / rajje Nu pAsaNapare sI (lAi) dhammiNara varindammi / valaMbhINagarIe iyaM mahavi "mi jiNabhavaNe / / 7 gaNadharavAda prastAvanA, pR0 32-33 8 jaina-sAhitya kA vRhaduitihAsa bhAga 3, pR0 135 prakAzaka-pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna jainAzrama vArANasI 5 6 prastuta cUNi jinadAsa kI cUNi va haribhadra kI vRtti meM akSarazaH uddhRta kI gii| 10 jItakalpa sUtra-svopajJabhASya sahita, prastAvanA, pR0 4-5 11 jItakalpabhASya gA0 1-5 12 jItakalpabhASya gA0 2586-2587 13 vizeSAvazyaka bhASya, jItakalpa bhASya, vRhad laghubhASya vyavahAra bhASya, oghaniyukti laghubhASya, piNDa niyukti bhASya, nizItha bhASya ye prakAzita ho gaye haiN| UTTITUT cha LUHICI --.5Bast - Find Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - --0-0-- -- 000000000000 ------------ -----------0--0-0-0-0-0-0--2 0 abhayakumAra jaina, ema0 e0, bI0 eDa0 jaina sAhitya ke vyAsa-kalikAla sarvajJa prAcArya hema sAhityaratna (bInA, ma0pra0) I candra ke vyaktitva evaM kRtitva kI eka virala jhAMkI yahA~ hai prastuta hai| h-or-o-o-or-o-o------------o-o-o-o-o prAcArya hemacaMdra : jIvana, vyaktitva evaM kRtitva 000000000000 Acx SA USTANCE bhAratIya vAGmaya ke vikAsa meM jina AcAryoM ne mahAn yogadAna diyA hai unameM 'kalikAla sarvajJa' kI upAdhi se vibhUSita AcArya hemacandra kA sthAna anyatama hai| ve 'jJAna ke sAgara' the| unakA vyaktitva vyApaka, vizAla, preraka va gauravapUrNa thaa| kalikAla sarvajJa kI upAdhi hI unake vyaktitva kI vizAlatA evaM vyApakatA kI dyotaka hai| ve adbhuta pratibhA ke dhanI the| unakI sarvatomukhI pratibhA kisI viSaya vizeSa taka hI sImita nahIM thI; apitu unhoMne vibhinna viSayoM para mahAn granthoM kA praNayana kara vAGmaya ke pratyeka kSetra ko apanI lekhinI se vibhUSita aura samRddha kiyaa| ve eka mUrtimAna jJAnakoSa the| inameM eka sAtha hI vaiyAkaraNa, AlaGkArika, dArzanika, sAhityakAra, itihAsakAra purANakAra, koSakAra, chandonuzAsaka, dharmopadezaka aura mahAn yugakavi kA anyatama samanvaya huA hai| kevala sAhityika kSetra meM hI nahIM, apitu sAmAjika, sAMskRtika, dhArmika evaM rAjanaitika kSetroM meM bhI AcArya zrI ne apUrva yogadAna diyA hai| ve sarvajanahitAya, sarvajanasukhAya tathA sarvopadezAya isa bhUtala para avatarita hue the| niHsandeha bhArata ke manISiyoM aura RSiyoM kI paramparA meM unakA nAma svarNAkSaroM meM likhA jAne yogya hai| AcArya zrI kA janma gujarAta pradeza ke ahamadAbAda nagara se lagabhaga 66 kilomITara dUra dakSiNa-pazcima meM sthita 'dhuMdhukAnagara' yA 'dhaMdhukya' meM vi0saM0 1145 kI kArtika pUrNimA kI rAtri kI maMgalabelA meM huA thaa| prAcInakAla meM yaha eka samRddhi sampanna aura suvikhyAta nagara thA / saMskRta ke itara granthoM meM isa nagara ke nAma 'dhundhukapura' athavA 'dhuMdhukka' nagara bhI milate haiM / 2 inake pitA kA nAma 'cacca' athavA 'cAciga' tathA mAtA kA nAma 'cAhiNI' athavA 'pAhiNI' thaa| ye mor3havaMzIya vaizya the| cUMki inake pUrvajoM kA niSkramaNa grAma 'mor3herA' se huA thA isI se ye mor3havaMzIya kahe jAte the| kahA jAtA hai ki inake pitA zaivadharmAvalambI the tathA mAtA jainadharmAvalambI thiiN| dhArmika sahiSNutA aura prema kA yaha eka acchA udAharaNa thaa| pAhiNI kA bhAI (caGgadeva kA mAmA) neminAga thA jo pUrNata: jainadharmAvalambI thA aura jisane anta meM jainIdIkSA bhI grahaNa kI thii| prArambhika avasthA meM bAlaka kA nAma 'caGgadeva' rakhA gayA thaa| bAlaka kA yaha nAmakaraNa inakI kuladevI 'cAmuNDA' aura kulayakSa 'gonasa' ke AdyakSaroM ke mela se unakI smRti svarUpa kiyA gayA thaa| somaprabhasUri ke varNana ke anusAra jisa samaya caGgadeva apanI mAtA ke garbha meM the usa samaya unakI mAtA ne adbhuta svapna dekhe the| 'prabhAvaka carita' meM bhI mAtA dvArA adbhuta svapna dekhe jAne kA varNana hai tathA rAjazekhara ne bhI 'prabandha koza' meM mAtA ke isa svapna ke viSaya meM likhA hai| janmoparAnta bAlaka caGgadeva kA kramika vikAsa zIghra sampanna huaa| 'honahAra biravAna ke hota cIkane pAta' kI lokokti ke anusAra bAlaka caGgadeva apanI prArambhika avasthA se hI atyadhika honahAra va nipuNa thaa| mAtA-pitA aura dharmaguruoM ke samparka se bAlaka meM sadguNoM kA vikAsa honA prArambha huaa| jaba ye kevala ATha varSa ke hI the tabhI (vi0saM0 1154 meM) inhoMne apane samaya ke prasiddha AcArya devacandra se sAdhudIkSA grahaNa kara lI thii| ye hI inake dIkSAguru, zikSAguru aura vidyAguru the / A0 hemacandra ne bhI apane ina guru ke nAma kA spaSTa ullekha apane 'triSaSThizalA kA puruSa carita' meM kiyA hai|' dIkSoparAnta caGgadeva kA nAma 'somacandra' rakhA gayA thaa| - lAla-Hira Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra jIvana vyaktitva evaM kRtitva | 453 o deva kI sAdhudIkSA ke sambandha meM pravandhako prabhAvakAritA pratyacintAmaNi meM kucha prasaGga upalabdha hote haiM / prabandhakoza (hemasUriprabandha) meM rAjazekhara ne likhA hai ki caGgadeva ke mAmA neminAga ne A0devacandra se dharmasabhA meM caGgadeva kA paricaya kraayaa| tatpazcAt neminAga ne ghara jAkara bahina pAhiNI devI se caGgadeva ko sAdhu-dIkSA dilAne kI prArthanA kii| prabhAvaka carita ke varNana ke anusAra mAtA jaba apane putra ke sAtha devamandira gayI to bAlaka caGgadeva A0 devacandra kI gaddI para jA baiThA aura AcAryazrI ne pAhiNI ko svapna kI yAda dilAkara putra ko ziSya ke rUpa meM mAMga liyA / prabandha cintAmaNi ke anusAra eka samaya AcArya devacandra 'aNahilapattana' nagara se prasthAna kara tIrthayAtrA ke prasaGga meM dhundhukA pahu~ce aura vahA~ mor3havaMziyoM kI vasahI ( jaina mandira) meM devadarzana ke lie pdhaare| usa samaya zizu caGgadeva khelate-khelate apane sAthiyoM ke sAtha vahA~ A gayA aura apane bAlacApalyasvabhAva se devacandrAcArya kI gaddI para bar3I kuzalatA se jA baiThA / usake zubhalakSaNoM ko dekhakara AcArya kahane lage - ' yadi yaha bAlaka kSatriya kulotpanna hai, to sArvabhauma rAjA banegA, aura yadi yaha vaMzya athavA viprakulotpanna hai to mahAmAtya banegA aura yadi kahIM isane dIkSA grahaNa kara lI to yaha yuga-pradhAna ke samAna avazya hI isa yuga meM kRtayuga kI sthApanA karegA / " caGgadeva se isa prakAra prabhAvita hokara A0 devacandra ne yaha bAlaka ( caGgadeva ) usakI mAM tathA anya sambandhiyoM se mAMga liyA aura sAdhudIkSA dekara isakI zikSA kA uttama prabandha stambhatIrtha meM udayana maMtrI ke ghara para kiyA / alpakAla meM hI inhoMne tarka, lakSaNA aura sAhitya vidyAoM meM apanA adhikAra prApta kara ananya pANDitya evaM pravINatA prApta kara lii| samasta vAGmayarUpa jalarAzi ko agastya RSi kI bhA~ti AtmasAt kara liyaa| tatpazcAt muni somacandra ne apane guru AcArya devacandra ke sAtha sthAna-sthAna para paribhramaNa kara apane zAstrIya evaM vyAvahArika jJAna meM kAphI vRddhi kI 11 aura 21 varSa kI alpa Ayu meM hI muni somacandra sabhI zAstroM meM tathA vyAvahArika jJAna meM paripUrNa ho gaye / isI samaya vi0saM0 1966 meM inake guru ne 36 AcAryoM se vibhUSita AcArya pada para pratiSThita karake inheM 'hemacandra' nAma diyA jisase ye AcArya hemacandra kahalAye / aisA bhI kahA jAtA hai ki muni somacandra candramA ke samAna sundara the aura inakA zarIra sone ke samAna tejasvI thA tathA inameM kucha asAdhAraNa zaktiyA~ bhI vidyamAna thIM ataH inhIM saba kAraNoM se somacandra ko hemacandra kahA jAne lagA thA / astu, AcAryapada bhUSita hemacandra kA pANDitya, sarvAGgamukhI pratibhA, prabhAva evaM vyaktitva bar3A hI AkarSaka evaM prabhAva yukta thA / ataH inhoMne apane prabhAvI vyaktitva evaM ojasvI tathA AkarSaka vANI dvArA samAja ko apanI ora AkRSTa kiyA aura kAphI lambe samaya taka sAhitya evaM samAja kI sevA kii| koza, agAdha pANDitya, adbhuta pratibhA aura gahana adhyayana ke phalasvarUpa inhoMne vyAkaraNa, chandazAstra, kAvya, darzana, yogazAstra, purANa, itihAsa tathA stotra Adi vividha viSayoM para apanI lekhinI calAyI aura pratyeka viSaya para bar3I hI yogyatA pUrvaka likhA 'sAhitya kI vipulatA evaM vistAra kI dRSTi se AcArya hemacandra ko yadi 'sAhitya samrAT' bhI kahA jAya to atyukti nahIM hogI / 12 inake vidvattApUrNagranthoM ne DA0 piTarsana mahodaya ko bhI Azcarya meM DAla diyA / DA0 piTarsana mahodaya ne inako 'jJAna mahodadhi' (Ocean of knowledge ) ke vizeSaNa se alaMkRta kiyA hai / somaprabhasUri ne bhI zatArthakAvya kI TIkA meM likhA hai - 'jinhoMne nayA vyAkaraNa, nayA chanda zAstra, nayA dvayAzraya, nayA alaGkAra, nayA tarkazAstra aura naye jIvana caritroM ko racanA kI haiM, unhoMne (hemacandrasUri ne) kisakisa prakAra se moha dUra nahIM kiyA hai ? 93 - alaGkArazAstra, A0 hemacandra ne jisa vipula sAhitya kA praNayana kiyA vaha samagrarUpa meM to prApta nahIM hotA tathApi vidvAnoM kA anumAna hai ki inhoMne zatAdhika granthoM kA sRjana kiyA thaa| zraddha eya munizrI puNyavijayajI ne hemacandra sUri dvArA praNIta 25 kRtiyoM ke nAma ginAye hai unameM simarAbdAnuzAsana, abhidhAnacintAmaNi, anekAryasaMgraha, niSaSTukoSa, dezInAmamAlA, siddhamaligAnuzAsana dhAtupArAyaNa, yogazAstra, ivAyayakAvya, kAvyAnuzAsana, chando'nuzAsana tathA triSaSThizAlAkA puruSa carita Adi mahatvapUrNa racanAe~ haiM / inhoMne kucha dvAtriMzikAe~ tathA stotra bhI likhe haiM / zraddhaya DA0 AnandazaMkara dhruva ke anusAra 'dvAtriMzikAeM tathA stotra, sAhityika dRSTi se hemacandrAcArya kI usama kRtiyAM haiN| utkRSTa buddhi tathA hRdaya kI bhakti kA unameM subhaga saMyoga hai / ' saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza ina tInoM bhASAoM para FZZAM ooooooooo000 pr 2 000000000000 #0000FFEDE Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 100000 454 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha isakA samAna adhikAra thaa| inakA 'zabdAnuzAsana' saMskRta, prAkRta athA apabhraMza bhASAoM ke vyAkaraNa kA jJAna karAne meM atyadhika upayogI hai| apabhraMza bhASA ke lie unakA mahattvapUrNa yogadAna hai / zabdAnuzAsana meM apabhraMza bhASA kA bhI vyAkaraNa likhakara AcAryazrI ne eka bar3A hI aitihAsika kArya sampanna kiyA hai tathA apabhraMza bhASA ko saMrakSaNa pradAna kiyA hai| bAda ke vidvAnoM dvArA apabhraMza kI jo khoja ho sakI hai, usakA mukhya zreya A0 hemacandra ko hI hai / laghu hote hue bhI inakA apabhraMza vyAkaraNa sarvAMgaparipUrNa, sarala va spaSTa hai| paM0 candradhara zarmA gulerI ne hemacandra ke tIna mahattvoM kI ora hamArA dhyAna AkarSita kiyA hai 'hemacandra ne pIche na dekhA to Age dekhA, udhara kA chUTA to idhara bar3hA liyaa| apane samaya taka kI bhASA kA vivecana kara ddaalaa| yahI hemacandra kA pahalA mahattva hai ki aura vaiyAkaraNoM kI taraha kevala pANini ke lokopayogI aMza ko apane Dhacara meM badalakara hI vaha saMtuSTa na rahA, pANini ke samAna pIchA nahIM to AgA dekhakara apane samaya taka kI bhASA kA vyAkaraNa bana gayA / ' 'apabhraMza ke aMza meM usane pUrI gAthAe~ pUre chanda aura pUre avataraNa diye / yaha hemacandra kA dUsarA mahattva hai / apabhraMza ke niyama yoM samajha meM nahIM Ate / madhyama puruSa ke lie 'paI' zapatha meM 'tha' kI jagaha 'gha' hone se 'savadha' aura makkar3aghugdhi kA anukaraNa prayoga binA pUrA udAharaNa diye samajha meM nahIM AtA / ' vyAkaraNa kA 'pANini' aura 'bhaTTojidIkSita' hone ke sAthakAvya meM apanI vyAkaraNa ke udAharaNa bhI die haiM tathA bhaTTa aura maTTabhaumika kI taraha vaha apane sUtroM ke kama tIsarA mahatva hemacandra kA yaha hai ki vaha apane sAtha usakA 'maTTi' bhI hai| usane apane saMskRta prAkRta dvayAzraya siddharAja jayasiMha aura kumArapAla kA itihAsa bhI likhA hai se calatA hai / ' A0 hemacandra ke vyaktitva aura kRtitva se AkRSTa hokara gujarAta ke rAjA siddharAja jayasiMha ne inako paryApta sammAna diyA / siddharAja se hI preraNA pAkara inhoMne 'siddhahemazabdAnuzAsana' kI racanA kI thI / vi0 saM0 1966 meM siddharAja kI mRtyu hone ke pazcAt kumArapAla siMhAsanArUr3ha huA / hemacandra se prabhAvita hokara usane apane rAjya meM jIvahatyA banda karA dI thI tathA kucha samaya pazcAt jainadharma dhAraNa kara juA aura madyapAna ko bhI pratibandhita kara diyA thaa| usane apane rAjya ko sadaiva durvyasanoM se mukta rakhane kA prayatna kiyA aura aneka jainamandiroM tAlAboM dharmazAlAoM aura vihAroM kA bhI nirmANa karAyA / isa prakAra vaha bahuta samaya taka bhalI-bhA~ti prajA kA pAlana karatA rahA / kumArapAla kI mRtyu san 1974 (vi0 saM0 1231 ) meM huI / kumArapAla kI mRtyu se chaha mAha pahale hemacandra kA svargavAsa ho gayA thA / aisA mAnA jAtA hai ki antima samaya meM A0 hemacandra ne 'pramANa-mImAMsA' kI racanA kI thii| yaha unakI apUrNa racanA hai / pA~ca adhyAyoM meM isakI racanA kiye jAne kA yadyapi ullekha milatA hai; parantu vartamAna meM prathama adhyAya pUrNa ( prathama tathA dvitIya Ahnika) tathA dvitIya adhyAya apUrNa ( prathama Ahnika mAtra) hI milatA hai| zeSa grantha ko AcAryazrI yA to vRddhAvasthA ke kAraNa pUrNa nahIM kara sake haiM athavA pUrNa kara bhI liyA hai to phira yaha kAla-kavalita ho jAne se Aja upalabdha nahIM haiM / sUtrazailI meM grathita aura svopajJavRtti sahita isa laghugrantha meM pramANa aura prameya kI sAGgopAGga jAnakArI dI gayI hai| pramANa, pramAtA, prameya Adi tatvoM kA isameM sundara nirUpaNa hai| apane pUrvavartI AcAyoM se inhoMne bahuta kucha grahaNa kiyA tathA bahuta-sI maulika udbhAvanAeM bhI kI hai| jainadarzana tathA anyadarzana sambandhI kRtiyoM ke pariprekSya meM pramANa-mImAMsA kA adhyayana karane para yaha bAta sahaja hI spaSTa ho jAtI hai| zraddhaya paM0 sukhalAla jI saMghavI ne isa dRSTi se pramANamImAMsA para eka vistRta TippaNa likhA hai, jisakI vidvAnoM ne muktakaNTha se prazaMsA kI hai / A0 hemacandra kI agAdha vidvattA kA dAya unake ziSyoM ko milA aura unhoMne sAhitya kI zrIvRddhi karane meM cAra cA~da lagA die| unake ziSyoM meM rAmacandrasUri kI prasiddhi sampUrNa deza meM phailI huI thI aura usa samaya ke vidvAnoM meM hemacandra ke bAda inhIM kA nAma liyA jAtA thaa| isake atirikta guNacandra, mahendrasUri, vardhamAnagaNi, devacandra, udayacandra, yazazcandra, bAlacandra Adi dUsare ziSya the / ina sabakA sAhityika kSetra meM mahAna yogadAna hai / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra : jIvana, vyaktitva evaM kRtitva | 455 x manISiyoM kI dRSTi meM AcArya hemacandra 1-'Creator of Gujarat consciousness'--'gujarAta kA cetanadAtA- By ke. ema. munzI. 2-'Intellectual gaint'-'boddhika rAkSasa'-By pro0 pArIkha. 3-'gujarAta ke jyotirdhara'-By gujarAta ke sAhityika manISI 4-'Ocean of knowledge'--'jJAna ke mahodadhi-DA0 piTarsana 5-'vidyAmbhonidhi :'-By. somaprabhasUri-(zatArthakAvya) 000000000000 000000000000 RAMESEX pAgamA BREAK 1 DA0 vi0bhA0 musalagAMvakara-'AcArya hemacandra', pR0 166 2 prabandhakoza-dhundhakapura / prabandha cintAmaNi-'dhundhukka' / purA0pra0saM0-'dhundhukka' / 3 prabandhacintAmaNi-mor3havaMza / prabandhakoza-mor3hajAtIya / purA0pra0saM0-mor3hakula / 4 prabandhakoza-(hemasUri prabandha) 5 prabandhacintAmaNi, pR0 83 6 (ka) prabandhacintAmaNi (hemaprabhasUricarita), pR0 83 / (kha) kumArapAla pratibodha, pR0 478 prabandhakoza, prabandhacintAmaNi, kumArapAla pratibodha tathA purAtana prabandha saMgraha meM inakI sAdhudIkSA ke samaya kI . Ayu ATha varSa hI batalAyI gayI hai| triSaSThi za0 pu0 carita-prazasti, zloka 14 / 6 prabandhakoza (hemasUri prabandha) 10 prabhAvaka carita, pR0 347, zloka 848 / / 11 kAvyAnuzAsana kI aMgrejI prastAvanA-pro0 pArIkha / 12 DA0 vi0bhA0 musalagAMvakara-'AcArya hemacandra' / 13 (ka) 'kluptaM vyAkaraNaM navaM viracitaM chando navaM vyAzrayA laMkArI prathitI navI prakaTitaM zrIyogazAstraM navam / tarka : saMjanitaM navo jinavarAdInAM caritraM navaM, baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH / / -tArthakAvya (kha) "vidyAmbhonidhiH maMthamaMdaragiriH zrI hemacandro guruH' -zatArthakAvya 14 anyayoga vyavaccheda kI syAdvAda maJjarI TIkA-sampAdita-A. zaM0 dhra va 15 purAnI hindI, pR0 126 ENSE RAMDARA GR332 --.".' .81E Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20006 000000000000 000000000000 00000000000 rAjasthAna kI UrvarA bhUmi meM jaina saMskRti evaM sAhitya kA jo aMkuraraNa evaM pallavana huA, usake amRta phaloM se sampUrNa bhArata evaM vizva lAbhAnvita hotA rahA hai| prastuta meM prAkRta bhASA ke zvetAmbara sAhityakAroM kA adhunAtana paricaya diyA gayA hai / rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra zrI devendra muni zAstrI bhAratIya itihAsa meM rAjasthAna kA gauravapUrNa sthAna sadA se rahA hai| rAjasthAna kI dharatI ke kaNa-kaNa meM jahA~ vIratA aura zaurya aMgar3AI le rahA hai, vahA~ sAhitya aura saMskRti kI sumadhura svara lahariyA~ bhI jhanajhanA rahI haiM / rAjasthAna ke raNa bAMkure vIroM ne apanI anUThI Ana-bAna aura zAna kI rakSA ke lie ha~sate hue jahA~ balidAna diyA hai, vahA~ vaidikaparamparA ke bhAvuka bhakta kaviyoM ne va zramaNa saMskRti ke zraddhAlu zramaNoM ne maulika va cintana-pradhAna sAhitya sRjana kara apanI pratApa pUrNa pratibhA kA paricaya bhI diyA hai| raNathambhaura, kumbhalagar3ha, cittaur3a, bharatapura, mAMDora, jAlora jaise vizAla durgaM jahA~ una vIra aura vIrAGganAoM kI deza bhakti kI gaurava gAthA ko prastuta karate haiM, vahA~ jaisalamera, nAgora, bIkAnera, jodhapura, jayapura ajamera, Amera, DuMgarapura prabhRti ke vizAla jJAna bhaMDAra sAhitya-premiyoM ke sAhityAnurAga ko abhivyaJjita karate haiM / rAjasthAna kI pAvana puNya bhUmi anekAneka mUrdhanya vidvAnoM kI janmasthalI evaM sAhitya-nirmANa sthalI rahI hai / una pratibhA mUrti vidvAnoM ne sAhitya kI vividha vidhAoM meM vipula sAhitya kA sRjana kara apane prakANDa pANDitya kA paricaya diyA hai / unake sambandha meM saMkSepa rUpa meM bhI kucha likhA jAya, to eka virATkAya grantha taiyAra ho sakatA hai, mujhe una sabhI rAjasthAnI vidvAnoM kA paricaya nahIM denA hai, kintu zvetAmbara paramparA ke prAkRta sAhityakAroM kA atyanta saMkSepa meM paricaya prastuta karanA hai / zramaNa saMskRti kA zramaNa ghumakkar3a hai, himAlaya se kanyAkumArI taka aura aTaka se kaTaka taka paidala ghUma-ghUmakara jana-jana ke mana meM AdhyAtmika, dhArmika va sAMskRtika jAgRti udbuddha karatA rahatA hai / usake jIvana kA carama va parama lakSya sva- kalyANa ke sAtha-sAtha para kalyANa bhI rahA hai| svAntaHsukhAya evaM bahujanahitAya sAhitya kA sRjana bhI karatA rahA hai| zramaNoM ke sAhitya ko kSetra vizeSa kI saMkIrNa sImA meM Abaddha karanA maiM ucita nahIM maantaa| kyoMki zramaNa kisI kSetra vizeSa kI dharohara nahIM hai| kitane hI zramaNoM kI janma sthalI rAjasthAna rahI hai, sAhitya-sthalI gujarAta rahI hai| kitanoM kI hI janma-sthalI gujarAta hai, to sAhitya-sthalI rAjasthAna / kitane hI sAhityikoM ke sambandha meM itihAsa vettA saMdigdha haiM, ki ve kahA~ ke haiM, aura kitanI hI kRtiyoM ke sambandha meM bhI prazastiyoM ke abhAva meM nirNaya nahIM ho sakA ki ve kahA~ para banAI gaI haiN| prastuta nibandha meM maiM una sAhityakAroM kA paricaya dUMgA jinakI janma-sthalI rAjasthAna rahI hai yA jinakI janma-sthalI anya hone para bhI apane grantha kA praNayana jinhoMne rAjasthAna meM kiyA hai / zramaNa saMskRti ke zramaNoM kI yaha eka apUrva vizeSatA rahI hai ki adhyAtma kI gahana sAdhanA karate hue bhI unhoMne prAntavAda, bhASAvAda aura sampradAyavAda ko vismRta kara vistRta sAhitya kI sAdhanA kI hai| unhoMne svayaM ekacita hokara hajAroM grantha likhe haiM, sAtha hI dUsaroM ko bhI likhane ke lie utprerita kiyA hai| kitane hI granthoM ke anta meM aisI prazastiyA~ upalabdha hotI haiM, jinameM adhyayana-adhyApana kI likhane - likhAne kI prabala preraNA pradAna kI gaI hai| jaise-- ASS Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra | 457 jo par3hai paDhAvaI eka cittu, sai lihai lihAvai jo Nirattu, AyaraNNaM bhaNNaiM so pasatthu / paribhAvai ahiNisu eu satthu / ' AcArya haribhadra haribhadrasUri rAjasthAna ke eka jyotirdhara nakSatra the| unakI prabala pratibhA se bhAratIya sAhitya jagamagA rahA hai, unake jIvana ke sambandha meM sarvaprathama ullekha kahAvalI meM prApta hotA hai| itihAsavettA use vikrama kI 12vIM zatI ke Asa-pAsa kI racanA mAnate haiM / usameM haribhadra kI janmasthalI ke sambandha meM 'pivaMguI baMbhapuNI' aisA vAkya milatA hai| jabaki anya aneka sthaloM para cittaur3a-citrakUTa kA spaSTa ullekha hai / paMDita pravara sukhalAla jI kA abhimata hai, ki 'baMbhapuNI' brahmapurI cittaur3a kA hI eka vibhAga rahA hogA, athavA cittaur3a ke sannikaTa kA koI kasbA hogaa| unakI mAtA kA nAma gaMgA aura pitA kA nAma zaMkarabhaTTa thA / sumatigaNi ne gaNadhara sArdhazataka meM haribhadra kI jAti brAhmaNa batAI hai| prabhAvaka carita meM unheM purohita kahA gayA hai| AcArya haribhadra ke samaya ke sambandha meM vidvAnoM meM vibhinna mata the, kintu purAtattvavettA muni zrI jinavijaya jI ne prabala pramANoM se yaha siddha kara diyA hai ki vIra saMvat 757 se 827 taka unakA jIvana kAla hai aba isa sambandha meM kisI bhI prakAra kA matabheda nahIM rahA hai| unhoMne vyAkaraNa, nyAya, dharmazAstra aura darzana kA gambhIra adhyayana kahA~ para kiyA thA, isakA ullekha nahIM milatA hai| ve eka bAra cittaur3a ke mArga se jA rahe the, unake kAnoM meM eka gAthA pddii| gAthA prAkRta bhASA kI thii| saMkSipta aura saMketapUrNa artha lie hue thii| ata: usakA marma unheM samajha meM nahIM aayaa| unhoMne gAthA kA pATha karane vAlI sAdhvI se usa gAthA ke artha ko jAnane kI jijJAsA vyakta kii| sAdhvI ne apane guru jinadatta kA paricaya karAyA / prAkRta sAhitya aura jaina-paramparA kA prAmANika aura gambhIra abhyAsa karane ke lie unhoMne jainendrIdIkSA dhAraNa kI aura usa sAdhvI ke prati apane hRdaya kI ananta zraddhA ko svayaM ko unakA dharmaputra batAkara vyakta kI hai| ve gRhasthAzrama meM saMskRta bhASA ke prakANDa paNDita the| zramaNa banane para prAkRta-bhASA kA gahana adhyayana kiyA / dazavakAlika, Avazyaka, nandI, anuyogadvAra, prajJApanA, opaniyukti, caitya-vandana, jambudvIpa prajJapti, jIvAbhigama aura piNDa niyukti Adi AgamoM para saMskRta bhASA meM TIkAe~ likhiiN| Agama sAhitya ke ve prathama TIkAkAra haiN| aSTaka prakaraNa, dharmabindu, paJcasUtra, vyAkhyA bhAvanAsiddhi, laghukSetra, samAsavRtti, varga kevalI sUtravRtti, hiMsASTaka, anekAnta jaya patAkA, anekAntavAda praveza, anekAntasiddhi, tattvArthasUtra laghuvRtti, dvija vadana capeTA, nyAyapraveza TIkA, nyAyAvatAra vRtti, lokatattva nirNaya, zAstravArtA samuccaya, sarvajJa siddhi, SaDdarzana samuccaya, syAdvAda kucodha parihAra yogadRSTi samuccaya, yogabindu, SoDazaka prakaraNa vIrastava, saMsAra dAvAnala stuti prabhRti aneka maulika grantha unhoMne saMskRta bhASA meM race haiM / prAkRta bhASA meM bhI unhoMne vipula sAhitya kA sRjana kiyA hai / saMskRtavata hI prAkRtabhASA para bhI unakA pUrNa adhikAra thaa| unhoMne dharma, darzana, yoga, kathA, jyotiSa aura stuti prabhRti sabhI viSayoM meM prAkata bhASA meM grantha likhe haiN| jaise-upadezapada, paJcavastu, paMcAzaka, vIsa vizikAe~, zrAvaka dharmavidhi prakaraNa, sambodha prakaraNa, dharma saMgrahaNI yogavizikA, yogazataka, dhUrtAkhyAna samarAicca kahA, lagnazuddhi, lagna kuMDaliyA~ Adi / samarAicca kahA prAkRta bhASA kI sarvazreSTha kRti hai| jo sthAna saMskRta sAhitya meM kAdambarI kA hai vahI sthAna prAkRta meM 'samarAicca kahA' kA hai| yaha grantha jaina mahArASTrI prAkRta meM likhA gayA hai, aneka sthaloM para zorasenI bhASA kA bhI prabhAva hai| 'dhuttakhANa' haribhadra kI dUsarI ullekhanIya racanA hai| nizItha cUNi kI pIThikA meM ghUrtAkhyAna kI kathAe~ saMkSepa meM milatI haiN| jinadAsagaNi mahattara ne vahA~ yaha sUcita kiyA hai, ki vizeSa jijJAsu 'dhUrtAkhyAna' meM dekheM / isase yaha spaSTa hai ki jinadAsagaNi ke sAmane 'ghUttAkvANa' kI koI prAcIna racanA rahI hogI jo Aja anupalabdha hai / AcArya haribhadra ne nizItha cUNi ke AdhAra se prastuta grantha kI racanA kI hai| grantha meM purANoM meM vaNita atiraJjita kathAoM para karAre vyaMgya karate hue usakI ayathArthatA siddha kI hai| K....... Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 bhAratIya kathA sAhitya meM zailI kI dRSTi se isakA mUrdhanya sthAna hai| lAkSaNika zailI meM isa prakAra kI anya koI bhI racanA upalabdha nahIM hotI, yaha sAdhikAra kahA jA sakatA hai ki vyaGgopahAsa kI itanI zreSTha racanA kisI bhI bhASA meM nahIM hai / dhUrtoM kA vyaMgya prahAra dhvaMsAtmaka nahIM apitu nirmANAtmaka hai| kahA jAtA hai ki AcArya haribhadra meM 1444 granthoM kI racanA kI thii| kintu ve sabhI grantha Aja upalabdha nahIM haiN| DaoN. harmana jekobI, lAyamAna vinTanitsa, pro0 suvAlI aura subiga prabhati aneka pAzcAtya vicArakoM ne haribhadra ke granthoM kA sampAdana aura anuvAda bhI kiyA hai / 12 unake sambandha meM prakAza bhI DAlA hai| jisase bhI unakI mahAnatA kA sahaja hI patA laga sakatA hai| udyotanasUri udyotanasUri zvetAmbara paramparA ke eka viziSTa medhAvI santa the| unakA jIvanavRtta vistAra se nahIM milatAunhoMne vIrabhadrasUri se siddhAnta kI zikSA prApta kI thI aura haribhadra sUri se yukti zAstra kI / kuvalayamAlA prAkRta sAhitya kA unakA eka anupama grantha hai| 13 gadya-padya mizrita mahArASTrI prAkRta kI yaha prasAda pUrNa racanA campU zailI meM likhI gaI hai| mahArASTrI prAkRta ke sAtha isameM paizAcI apabhraza va dezI bhASAoM ke sAtha kahIM-kahIM para saMskRta bhASA kA bhI prayoga huA hai / prema aura zRgAra ke sAtha vairAgya kA bhI prayoga huA hai / subhASita mArmika praznottara prahelikA Adi bhI yatra-tatra dikhalAI detI hai| jisase lekhaka ke vizAla adhyayana va sUkSma darzana kA patA lagatA hai| grantha para bANa kI kAdambarI, tribikrama kI damayantI kathA aura haribhadrasUri ke 'samarAicca kahA' kA spaSTa prabhAva hai| prastuta grantha lekhaka ne I0 san 776 meM jAvAlipura jisakA vartamAna meM 'jAlora' nAma hai, vahAM para pUrNa kiyA hai / 14 jinezvarasUri jinezvara sUri ke nAma se jaina sampradAya meM aneka pratibhA-sampanna AcArya hue haiN| prastuta AcArya kA ullekha dhanezvarasUri 15 abhayadeva16 aura guNacandra17 ne yugapradhAna ke rUpa meM kiyA hai / jinezvara sUri kA mukhya rUpa se vihAra sthala rAjasthAna, gujarAta aura mAlavA rahA hai| inhoMne saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM meM racanAe~ kii| usameM haribhadrakRta aSTaka para vRtti, paMcaliMgI prakaraNa, vIracaritra, nirvANa lIlAvatI kathA, SaTsthAnaka prakaraNa aura kahANaya koSa mukhya hai / kahANaya koSa meM 30 gAthAe~ haiM aura prAkRta meM TIkA haiN| jisameM chattIsa pramukha kathAe~ haiN| kathAoM meM usa yuga kI samAja, rAjanIti aura AcAra-vicAra kA sarasa citraNa kiyA gayA hai| samAsayukta padAvalI anAvazyaka zabdaADambara aura alaMkAroM kI bharamAra nahIM hai / kahIM-kahIM para apabhraMza bhASA kA prayoga huA hai| unakI nirvANa lIlAvatI kathA bhI prAkRta bhASA kI zreSTha racanA hai| unhoMne yaha kathA sa0 1082 aura 1065 ke madhya meM banAI hai / padalAlitya, zleSa aura alaMkAroM se yaha vibhUSita hai| prastuta grantha kA zlokabaddha saMskRta bhASAntara jaisalamera ke bhaNDAra meM upalabdha huA hai / mUlakRti abhI taka anupalabdha hai| prAkRta bhASA meM unakI eka anya racanA 'gAthAkoSa' bhI milatI hai| mahezvarasUri mahezvara sUri pratibhA sampanna kavi the / ve saMskRta-prAkRta ke prakANDa paMDita the| inakA samaya I0 san 1052 se pUrva mAnA gayA hai / 'NANapaJcamI kahA18 inakI eka mahattvapUrNa racanA hai| isameM dezI zabdoM kA abhAva hai| bhASA meM lAlitya hai yaha prAkRta bhASA kA zreSTha kAvya hai / mahezvara sUri sajjana upAdhyAya ke ziSya the / 16 jinadattasUri jinacandra jinezvarasUri ke ziSya the / apane laghu gurubandhu abhayadeva kI abhyarthanA ko sammAna dekara saMvega raMgazAlA nAmaka grantha kI racanA kI / racanA kA samaya vi0 saM0 1125 hai| navAGgI TIkAkAra abhayadeva ke ziSya jina vallamasUri ne prastuta grantha kA saMzodhana kiyaa| saMvegabhAva kA pratipAdana karanA hI grantha kA uddezya rahA hai| grantha meM sarvatra zAmtarasa chalaka rahA hai / EMAmy ..... - PATRA 6906 OE Private Personal use only reliuary.org Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra | 456 jinaprabhasUri jinaprabhasUri ye vilakSaNa pratimA ke dhanI AcArya the| inhoMne 1326 meM jaina dIkSA grahaNa kI aura AcArya jinasiMha ne inheM yogya samajhakara 1341 meM AcArya pada pradAna kiyA / dillI kA sulatAna muhammada tugalaka bAdazAha inakI vidvattA aura inake camatkArapUrNa kRtyoM se atyadhika prabhAvita thaa| inake jIvana kI aneka camatkArapUrNa ghaTanAe~ prasiddha haiM / 'kAtantravimramavRtti, zreNikacaritra dvayAzrayakAvya', 'vidhimArgaprapA' Adi aneka granthoM kI racanA kii| vidhiprapAprAkRta sAhitya kA eka sundara grantha hai zrIyut agaracanda jI nAhaTA kA abhimata hai, ki 700 stotra bhI inhoMne bnaaye| ve stotra saMskRta, prAkRta dezya bhASA ke atirikta bhASA meM bhI likhe haiN| vartamAna meM inake 55 stotra upalabdha hote haiM / 20 nemicandrasUri 000000000000 000000000000 CERT TA nemicandrasUri ye bRhadgacchIya udyotana sUri ke praziSya the aura Amradeva ke ziSya the / AcArya pada prApta karana ke pUrva inakA nAma devendragaNi thA / 'mahAvIra cariyaM' inakI padyamayI racanA hai| vi. saM. 1141 meM inhoMne prastuta grantha kI racanA kI / inake atirikta 'akkhANayamaNikosa' (mUla) uttarAdhyayana kI saMskRta TIkA, AtmabodhakulakaprabhRti inakI racanAe~ prApta hotI haiN| guNapAlamuni guNapAlamuni zvetAmbara paramparA ke nAilagacchIya vIrabhadrasUri ke ziSya athavA praziSya the| 'jambucariyaM' inakI zreSTha racanA hai / 25 grantha kI racanA kaba kI isakA saMketa granthakAra ne nahIM kiyA hai, kintu grantha ke sampAdaka muni zrI jinavijayajI kA abhimata hai ki grantha gyArahavIM zatAbdI meM yA usase pUrva likhA gayA hai / jaisalamera ke bhaNDAra se jo prati upalabdha huI hai vaha prati 14vIM zatAbdI ke AsapAsa kI likhI huI hai| jambUcariyaM kI bhASA sarala aura subodha hai / sampUrNa grantha gadya-padya mizrita hai| isa para 'kuvalayamAlA' grantha kA sIdhA prabhAva hai / yaha eka aitihAsika satya tathya hai ki kuvalayamAlA ke racayitA udyotanasUri ne siddhAntoM kA adhyayana vIramadra nAma ke AcArya ke pAsa kiyA thaa| unhoMne vIrabhadra ke liye likhA 'dinajahicchiyaphalao avaro kapparUkkhobva' guNapAla ne apane guru pradya mnasUri ko vIrabhadra kA ziSya batalAyA hai| guNapAla ne bhI 'pariciMtiya dinnaphalo AsI so kapparUkkho' aisA likhA hai, jo udyotana sUri ke vAkya prayoga ke sAtha mela khAtA hai| isase yaha spaSTa hai ki udyotana sUri ke siddhAnta guru vIrabhadrAcArya aura guNapAlamuni ke praguru vIrabhadrasUri ye donoM eka hI vyakti hoNge| yadi aisA hI hai, to guNapAlamuni kA astittva vikrama kI havIM zatAbdI ke AsapAsa hai| ___ guNapAla muni kI dUsarI racanA 'risikantAcariya' hai| jisakI apUrNa prati bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira pUnA meM hai| samayasundaragaNi ye eka variSTha medhAvI santa the| tarka, vyAkaraNa sAhitya ke ye gambhIra vidvAn the| unakI adbhuta pratibhA ko dekhakara bar3e-bar3e vidvAnoM kI aMgulI bhI dA~toM tale laga jAtI thii| saMvat 1646 kI eka ghaTanA hai-bAdazAha akabara ne kazmIra para vijaya vaijayantI phaharAne ke liye prasthAna kiyaa| prasthAna ke pUrva viziSTa vidvAnoM kI eka sabhA huI / samaya sundara jI ne usa samaya vidvAnoM ke samakSa eka adbhuta grantha upasthita kiyaa| usa grantha ke sAmane Aja dina taka koI mI grantha Thahara nahIM sakA hai| 'rAjAno dadate saukhyA' isa saMskRta vAkya ke ATha akSara haiM, aura eka-eka akSara ke ekaeka lAkha artha kiye gaye haiN| bAdazAha akabara aura anya sabhI vidvAn pratimA ke isa anUThe camatkAra ko dekhakara natamastaka ho gaye / akabara kazmIra vijaya kara jaba lauTA, to aneka AcAryoM evaM sAdhuoM kA usane sammAna kiyaa| unameM eka samayasundarajI bhI the| unheM vAcaka pada pradAna kiyA gayA / inhoMne vi. saM. 1686 I. san 1626 meM 'gAthA sahasrI' HDac WiS H INDIA PALA Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 000888 000000000000 ooooooooo000 000000 460 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha grantha kA saMgraha kiyA / isa grantha para eka TippaNa bhI hai para, usake kartA kA nAma jJAta nahIM ho sakA hai| isameM AcArya ke chattIsa guNa, sAdhuoM ke guNa, jinakalpika ke upakaraNa, yati dinacaryA, sAr3he paccIsa Arya deza, dhyAtA kA svarUpa, prANAyAma, battIsa prakAra ke nATaka, solaha zrRMgAra, zakuna aura jyotiSa Adi viSayoM kA sundara saMgraha hai| mahA nizItha, vyavahAra bhASya, puSpamAlA vRtti Adi ke sAtha hI mahAbhArata, manusmRti Adi saMskRta ke granthoM se bhI yahA~ para zloka uddhRta kiye gaye haiM / Thakkura pherU Thakkura pherU ye rAjasthAna ke kannANA ke nivAsI zvetAmbara zrAvaka the| inakA samaya vikrama kI 14vIM zatI hai / ye zrImAla vaMza ke dhoMdhiyA ( dhaMdhakula) gotrIya zreSThI kAlima yA kalaza ke putra the| inakI sarvaprathama racanA yugapradhAna catuSpAdikA hai, jo saMvat 1347 meM vAcanAcArya rAjazekhara ke samIpa apane nivAsa sthAna kannANA meM banAI thii| inhoMne apanI kRtiyoM ke anta meM apane Apako 'parama jaina' aura jiNaMdapaya bhatto' likhakara apanA kaTTara jainatva batAne kA prayAsa kiyA hai / 'ratna parIkSA' meM apane putra kA nAma 'hemapAla' likhA hai| jisake lie prastuta grantha kI racanA kI gayI hai| inake bhAI kA nAma jJAta nahIM ho sakA hai / dillI pati sulatAna alAuddIna khilajI ke rAjyAdhikArI yA mantrimaNDala meM hone se inako bAda meM adhika samaya dillI rahanA par3A / inhoMne 'dravya parIkSA' dillI kI TaMkasAla ke anubhava ke AdhAra para likhI / gaNita sAra meM usa yuga kI rAjanIti para acchA prakAza DAlA gayA hai| gaNita praznAvalI se yaha spaSTa jJAta hotA hai ki ye zAhI darabAra meM ucca padAsIna vyakti the / inakI sAta racanAe~ prApta hotI haiM, jo bahuta hI mahattvapUrNa haiM / jinakA sampAdana munizrI jinavijayajI ne 'ratnaparIkSAdi sapta grantha saMgraha 22 ke nAma se kiyA hai| yuga pradhAna catuSpAdikA tatkAlIna lokabhASA caupAI va chappaya meM racI gaI hai, aura zeSa sabhI racanAe~ prAkRta meM haiM / bhASA sarala va sarasa hai, usa para apabhraMza kA prabhAva hai / jayasiMhasUra "dharmopadeza mAlA vivaraNa 23 jayasiMha sUri kI eka mahattvapUrNa kRti hai, jo gadya-padya mizrita hai| yaha grantha nAgora meM banAyA thA / 24 vAcaka kalyANa tilaka vAcaka kalyANa tilaka ne chappana gAthAoM meM kAlakAcArya kI kathA likhI / 25 horakalazamuni prakaTa karatA hai| 26 mAnadevasUri hIrakalaza muni ne saMvat 1621 meM 'joisa hIra' grantha kI racanA kI / yaha grantha jyotiSa kI gaharAI ko mAnadevasUri kA janma nADola meM huA / unake pitA kA nAma dhanezvara va mAtA kA nAma dhAriNI thA / inhoMne 'zAMtistava aura tijayapahutta' nAmaka stotra kI racanA kI / 20 nemicandajI bhaNDArI nemicandajI bhaNDArI ne prAkRta bhASA meM 'SaSTizataka prakaraNa' jinavallabha sUri guNa varNana evaM pArzvanAtha stotra Adi racanAe~ banAI haiM 5 sthAnakavAsI muni rAjasthAnI sthAnakavAsI muniyoM ne bhI prAkRta bhASA meM aneka granthoM kI racanAe~ kI haiN| kintu sAdhanAmAva KRE KY Yu ivate & Personali Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra | 461 se una sabhI granthakAroM kA paricaya denA sambhava nahIM hai / zramaNa hajArImala jinakI janmasthalI mevAr3a thI, unhoMne 'sAhu guNamAlA' grantha kI racanA kI thii| jayamala sampradAya ke muni zrI cainamalajI ne bhI zrImad gItA kA prAkRta meM anuvAda kiyA thaa| paNDita muni zrI lAlacandajI 'zramaNalAla' ne bhI prAkRta meM aneka stotra Adi banAe haiN| paM0 phUlacandrajI mahArAja 'puphpha bhikkhu' ne suttAgame kA sampAdana kiyA aura aneka lekha Adi prAkRta meM likhe haiN| rAjasthAna kesarI paNDita pravara zrI puSkara munijI mahArAja ne bhI prAkRta meM stotra aura nibandha likhe haiN| AcArya zrI ghAsIrAma jI 000000000000 000000000000 AcArya ghAsIlAlajI mahArAja eka pratibhAsampanna santa ratna the| unakA janma saMvat 1941 meM jasavantagar3ha (mevAr3a) meM huA unakI mAM kA nAma vimalAbAI aura pitA kA nAma prabhudatta thA / javAhirAcArya ke pAsa AhatI dIkSA grahaNa kii| Apane battIsa AgamoM para saMskRta bhASA meM TIkAe~ likhiiN| aura zivakoza nAnArtha udayasAgara koza, zrIlAla nAmamAlA koza, Arhat vyAkaraNa, Arhat laghu vyAkaraNa, Arhata siddhAnta vyAkaraNa, zAMti sindhu mahAkAvya, lokAzAha mahAkAvya, jainAgama tattva dIpikA, vRttabodha, tattva pradIpa, sUkti sa~graha, gRhastha kalpataru, pUjya zrIlAla kAvya, nAgAmbara maJjarI, lavajImuni kAvya, nava-smaraNa, kalyANa maMgala stotra, vardhamAna stotra Adi saMskRta bhASA meM maulika granthoM kA nirmANa kiyA / tattvArtha sUtra, kalpa sUtra aura prAkRta vyAkaraNa Adi aneka grantha prAkRta bhASA meM bhI likhe haiM / anya aneka santa prAkRta bhASA meM likhate haiN| AcArya zrI AtmArAma jI zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke prathama AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja prAkRta saMskRta ke gahana vidvAna aura jaina AgamoM ke talasparzI adhyetA the| ApakA janma paMjAba meM huA, bihAra kSetra bhI paMjAba rhaa| prastuta lekha meM vizeSa prasaMga na hone se ApakI prAkRta racanAoM ke viSaya the adhika likhanA prAsaMgika nahIM hogA, para yaha nizcita hI kahA jA sakatA hai ki Apane prAkRta sAhitya evaM AgamoM kI TIkAe~ likhakara sAhitya bhaNDAra kI zrI vRddhi kI hai / Apake ziSya zrI jJAnamuni bhI prAkRta ke acche vidvAna haiM / terApantha sampradAya ke aneka Adhunika muniyoM ne bhI prAkRta bhASA se likhA hai / 'rayaNavAlakahA' candanamuni jI kI eka zreSTha racanA hai| rAjasthAnI jaina zvetAmbara paramparA ke santoM ne jitanA sAhitya likhA hai, utanA Aja upalabdha nahIM hai kucha to muslima yuga ke dharmAndhazAsakoM ne jaina zAstra bhaNDAroM ko naSTa kara diyA aura kucha hamArI lAparavAhI se cUhoM, dImaka evaM zIlana se naSTa ho gaye / tathApi jo kucha avaziSTa hai, una granthoM ko Adhunika dRSTi se sampAdita karake prakAzita kiye jAyaM to ajJAta mahAna sAhityakAroM kA sahaja hI patA laga sakatA hai| WWINNI JAILATION PANDITA 1 zrI candrakRta ratna karaNDa 2 pATaNa saMghavI ke-meM jaina bhaNDAra kI vi0 saM0 1467 kI hastalikhita tAr3apatrIya pothI khaNDa 2, patra 300 3 (ka) upadeza pada muni zrI candrasUri kI TIkA vi0 saM0 1174 (kha) gaNadhara sArdhazataka zrI sumatigaNikRta vRtti (ga) prabhAvaka caritra 6 zRga vi0 saM0 1334 (gha) rAjazekharakRta prabandhakoSa vi0 saM0 1405 4 samadarzI acAArya haribhadra, pR06 5 'saMkaronAma bhaTTo tassa gaMgA nAma bhaTTiNI / tIse harimado nAma paMDio putto|'-khaavlii, patra 300 6 evaM so paMDitagavvamumbahamANo haribhaddo nAma maahnno|' 7 prabhAvaka caritra zRga 6, zloka 8 8 jaina sAhitya saMzodhaka varSa 1, aMka 1 805 . t main X amana -SA Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 12 000000000000 000000000000 . 'cakkidugaM haripaNagaM, paNagaM cakkINaM kesavo cakkI / kesava cakkI kesava du cakkI, kesI a cakkI a|| --Avazyaka niyukti gAthA 421 10 'dharmato yAkinI mahattarA sUnuH -Avazyaka vRtti 11 siMghI jaina granthamAlA bhAratIya vidyAbhavana bambaI se prakAzita dekhie-DaoN. harmana jekobI ne samarAicca kahA kA sampAdana kiyA, pro0 suvAlI ne yogadRSTi samuccaya, yogabindu, lokatattva nirNaya evaM SaDdarzana samuccaya kA sampAdana kiyA aura lokatattva nirNaya kA iTAlina meM anuvAda kiyaa| 13 siMghI jaina granthamAlA, bhAratIya vidyAbhavana bambaI vi0 sa0 2005 muni jinavijaya jI 14 tuNamalaMghaM jiNa-bhavaNa, maNaharaM sAvayAulaM visabhaM / jAvAliuraM aTThAvayaM va aha atthi puhaie / -kuvalayamAlA prazasti, pR0 282 15 surasundarIcariyaM kI antima prazasti gAthA 240 se 248 / 16 bhagavatI, jJAtA, samavAyAGga, sthAnAGga, aupapAtika kI vRttiyoM meM prazastiyA~ / 17 mahAvIracariyaM prazasti / 18 sampAdaka-amRtalAla, savacanda gopANI, prakAzana-siMghI jaina granthamAlA, bambaI saMvat 1646 do pakkhujjoyakaro dosAsaMgaNavajjio amo| siri sajjaNa ujjAo, auvaccaM duvvaakkhattho / sIseNa tassa kahiyA dasa vikahANA imeupaMcamie / sUrimahesaraeNaM bhaviyANa bohnnttttaae|| -NANa 101466-467 vidhiprathA siMghI jaina granthamAlA bambaI se prakAzita / 21 prakAzaka vahI 22 prakAzaka-siMghI jaina granthamAlA, bambaI prakAzaka-vahI 24 nAgaura-jiNAyajjaNe samANiyaM vivaraNaM eyaM' -dharmopadezamAlA, prazasti 26, pR0 230 25 tIrthaGkara varSa 4, aMka 1, maI 1674 26 maNidhArI zrI jinacandrasUri, aSTaka zatAbdI smRti grantha 'joisahIra'-mahattvapUrNa kharataragacchIya jyotiSa grantha lekha pRSTha 65 27 (ka) prabhAvaka caritra, bhASAntara, pRSTha 187 / prakAzaka-AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara vi0 saM0 1987 meM prakAzita / (kha) jaina paramparA no itihAsa bhAga 1, pR0 356 se 361 28 maNidhArI zrI jinacandrasUri aSTama zatAbdI, smRti grantha 20 SEELES man Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramezakumAra jaina rAjasthAnI sAhitya bhaNDAra vizva kI kisI bhI bhASA ke sAhitya bhaNDAra se kama nahIM hai| parimAraNa evaM zreSThatA donoM hI dRSTiyoM se rAjasthAnI sAhitya kAphI samRddha hai / isa samRddhi meM cAra cAMda lagAne vAle jaina sAhityakAroM kA eka vistRta paricaya yahA~ prastuta hai| rAjasthAnI jaina jaina sAhitya rAjasthAnI jaina sAhitya bahuta vizAla hai / vizAla itanA ki cAraNa sAhitya bhI usake samakSa nyUna hai / usakI maulika vizeSatAe~ bhI kama nahIM haiM / prathama vizeSatA yaha hai ki vaha jana sAdhAraNa kI Adi ne jisa prakAra zabdoM ko tor3a-maror3akara apane granthoM kI kiyA hai| oaas bhASA meM likhA gayA hai| ataH vaha sarala hai / caraNoM bhASA ko durUha banA liyA hai vaisA jaina vidvAnoM ne nahIM dUsarI vizeSatA hai jIvana ko ucca stara para le jAne vAle sAhitya kI pracuratA / jaina muniyoM kA jIvana nivRtti pradhAna thA, ve kisI rAjA-mahArAjA Adi ke Azrita nahIM the, jisase ki unheM atizayokti pUrNa varNana karane kI AvazyakatA hotI / yuddha ke lie protsAhita karanA bhI unakA dharma nahIM thA aura zRGgAra sAhitya dvArA janatA ko vilAsitA kI ora agrasara karanA bhI unake AcAra se viruddha thA / ataH unhoMne janatA ke kalyANakArI aura unake jIvana ko UMce uThAne vAle sAhitya kA hI nirmANa kiyA / cAraNa-sAhitya vIra rasa pradhAna hai aura usake bAda zrRMgAra rasa kA sthAna AtA hai / bhakti racanAe~ bhI unakI prApta hai para, jaina sAhitya dharma aura naitikatA pradhAna hai / usameM zAnta rasa yatra tatra sarvatra dekhA jA sakatA hai| jaina kaviyoM kA uddezya jana-jIvana meM AdhyAtmika jAgRti paidA karanA thaa| naitika aura bhaktipUrNa jIvana hI unakA carama lakSya thaa| unhoMne apane isa uddezya ke lie kathA - sAhitya ko vizeSa rUpa se apanAyA / tattvajJAna sUkhA evaM kaThina viSaya hai / sAdhAraNa janatA kI vahA~ taka pahu~ca nahIM aura na usakI ruci hI ho sakatI hai / usako to kathAoM va dRSTAntoM dvArA dharma kA marma samajhAyA jAya tabhI usake hRdaya ko vaha dharma chU sakatA hai / kathA-kahAnI sabase adhika lokapriya viSaya hone ke kAraNa unake dvArA dhArmika tattvoM kA pracAra zIghratA se ho sakatA hai / isa bAta ko dhyAna meM rakhate hue unhoMne tapa, dAna, zIla tathA dhArmika vrataniyamoM kA mahAtmya pragaTa karane vAle kathAnakoM ko dharma pracAra kA mAdhyama banAyA / isake pazcAt jaina tIrthaMkaroM evaM AcAryoM ke aitihAsika kAvya Ate haiM / isase janatA ke sAmane mahApuruSoM ke jIvana Adarza sahaja rUpa se upasthita hote haiM / ina donoM prakAra ke sAhitya se janatA ko apane jIvana ko sudhArane meM evaM naitika tathA dhArmika Adarzo se paripUrNa karane meM bar3I preraNA milI / rAjasthAnI jaina sAhitya ke mahattva ke sambandha meM do bAteM ullekhanIya hai - prathama - bhASA - vijJAna kI dRSTi se usakA mahattva hai, dvitIya - 13vIM se 15vIM zatAbdI taka ke ajaina rAjasthAnI grantha svatantra rUpa se upalabdha nahIM hai / usakI prati rAjasthAnI jaina sAhitya karatA hai| aneka vidvAnoM kI yaha dhAraNA hai ki jaina sAhitya jaina dharma me hI sambandhita hai, vaha janopayogI sAhitya MAMM 000000000000 pas 000000000000 1000001000 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000088 000000000000 000000000000 2 98880 464 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha nahIM hai para yaha dhAraNA nitAnta bhramapUrNa hai / vAstava meM jaina sAhitya kI jAnakArI ke abhAva meM hI unhoMne yaha dhAraNA banA rakhI hai| isaliye ve jaina sAhitya ke adhyayana se udAsIna raha jAte haiN| rAjasthAnI jaina sAhitya meM aise aneka grantha haiM jo jaina dharma ke kisI bhI viSaya se sambandhita na hokara sarvajanopayogI dRSTi se likhe gaye haiM 1 - vyAkaraNa - zAstra -- jaina kaviyoM kI aneka racanAe~ vyAkaraNa sAhitya para milatI hai| ina racanAoM meM se nimna racanAeM ullekhanIya haiM-- bAla zikSA, ukti ratnAkara, ukti samuccaya kAtantra vAlAvabodha, paMca-sandhi bAlAvabodha, hema vyAkaraNa bhASA TIkA, sArasvata bAlAvabodha Adi / 2 - chanda zAstra - rAjasthAnI jaina kaviyoM ne chanda-zAstra para bhI racanAe~ likhI haiM piMgala ziromaNi, dUhA candrikA, rAjasthAna gItoM kA chanda graMtha, vRtta ratnAkara bAlAvabodha Adi / 3 - alaMkAra - zAstra - vAgbhaTTAlaMkAra bAlAvabodha, vidagdha mukhamaMDana bAlAvabodha, rasika priyA bAlAvabodha Adi / 4 -- kAvya TIkAe~ bhartRharizataka-bhASA TIkA traya, amaruzataka, laghustava bAlAvabodha, kisana - rukmaNI kI TIkAe~, dhUrttAkhyAna kathAsAra, kAdambarI kathA sAra / 5 - vaidyaka zAstra -- mAdhavanidAna TabbA, sannipAta kalikA TabbAdvaya, pathyApathya TabbA, vaidya jIvana TabbA, zatazlokI TabbA va phuTakara saMgraha to rAjasthAnI bhASA meM hajAroM prApta haiM / 6 - gaNita zAstra - lIlAvatI bhASA caupAI, gaNita sAra caupAI Adi / 7 - jyotiSa zAstra - laghujAtaka vacanikA, jAtaka karma paddhati bAlAvabodha, vivAhapaDala bAlAvabodha, bhuvana dIpaka bAlAvabodha, camatkAra citAmaNi bAlAvabodha, muhUrtta cintAmaNi bAlAvabodha, vivAhapaDala bhASA, gaNita sAThIso, paMcAMga nayana caupAI, zakuna dIpikA caupAI, aMga phurakana caupAI, varSaphalAphala sajjhAya Adi / kavi hIrakalaza jyotiSa ke prakANDa paNDita the| inakI prAkRta bhASA meM racita 'jyotiSa sAra' tathA rAjasthAnI meM racita 'joisahIra' isa viSaya kI mahattvapUrNa racanAe~ haiM / isakI padya saMkhyA 1000 ke lagabhaga hai / 8- nIti, vyavahAra, zikSA, jJAna Adi- prAyaH pratyeka kavi ne inake lie kisI na kisI rUpa meM kahIM na kahIM sthAna DhU~Dha hI liyA hai| ina viSayoM se sambandhita svatantra racanAe~ bhI milatI haiM, jinameM "chIhala - bAvanI", "DUMgarabAvanI" Adi atyanta mahattvapUrNa kRtiyA~ haiN| inameM pravAhapUrNa bolacAla kI bhASA meM, vyavahAra aura nIti viSayaka bAtoM ko bar3e hI dhArmika DhaMga se kahA hai / ukta viSayoM se sambandhita anya racanAoM meM 'saMvAda, kakkA - mAtRkA - bAvanI' aura kulaka' Adi ke nAma liye jA sakate haiM / cANakya nIti TabbA, paMcAkhyAna caupAI va nIti prakAza Adi grantha bhI isa dizA meM ullekhanIya hai / E - aitihAsika grantha- muMhaNota naiNasI kI khyAta, rAThaur3a amarasiMha kI bAta, khumANa rAso, gorA-bAdala caupAI, jaitacandra prabandha caupAI, karmacandra vaMza prabandha Adi racanAeM aitihAsika granthoM meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai | inase itihAsa kI kAphI sAmagrI upalabdha ho sakatI hai| jaina gacchoM kI paTTAvaliyA~ va gurvAvaliyA~ gadya va padya donoM meM likhI gaI haiM / jainetara khyAtoM evaM aitihAsika bAteM Adi kI aneka pratiyA~ kaI jaina bhaNDAroM meM prApta haiM / 10 - subhASita - sUktiyA~ - rAjasthAnI sAhitya meM subhASita sUktiyoM kI saMkhyA bhI bahuta adhika hai / aneka subhASita uktiyA~ rAjasthAna ke jana-jana ke mukha va hRdaya meM ramI huI hai| kahAvatoM ke taura para unakA prayoga pada-pada para kiyA jAtA hai| jaina vidvAnoM ne bhI prAsaMgika vividha viSayaka rAjasthAnI saikar3oM dohe banAye haiM zrI agaracanda nAhaTA ne udayarAja va jinaharSa kI subhASita sUktiyoM kA eka saMgraha prakAzita kiyA hai / 11 - vinodAtmaka - rAjasthAnI sAhitya meM vinodAtmaka racanAe~ bhI pracura mAtrA meM upalabdha huI haiM / ina racanAoM meM UndararAso, mAMkaNa rAso, makhiyoM ro kajiyo, jatI jaMga Adi racanAe~ ullekhanIya haiM / 12 -- RtukAvya utsava kAvya- bArahamAse - caumAse saMjJaka aneka rAjasthAnI jaina racanAe~ upalabdha hai / ye racanAe~ adhikAMza neminAtha aura sthUlibhadra se sambandhita hone para bhI RtuoM ke varNana se paripUrita hai| sabase prAcIna RtukAvya bArahamAsa -- "jina dharma sUri bAraha nAvaU~" hai / IRF XX Qiu & Perse Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAjasthAnI jaina sAhitya | 465 000000000000 000000000000 FUTELU ANILIMS ....... 13-samvAda-sambAda saMjJaka jaina racanAoM se bahuta soM kA sambandha jainadharma nahIM hai| inameM kaviyoM ne apanI sUjha evaM kavi pratibhA kA paricaya acche rUpa meM diyA hai| motIkapAsiyA samvAda, jIbha-dAnta samvAda, A~kha-kAna samvAda, udyama-karma samvAda, yauvana-jarA samvAda, locana-kAjala samvAda Adi racanAe~ ullekhanIya haiN| 14-devatA-deviyoM ke chanda-yakSa, zanicara Adi graha, tripura Adi devoM kI stuti rUpa chanda, jaina kaviyoM dvArA racita milate haiN| ina devI-devatAoM kA jaina dharma se koI sambandha nahIM hai| rAmadeva jI, pAbUjI, sUrajajI aura amarasiMha jI kI stutirUpa bhI kaI racanAe~ prApta hotI haiN| 15-stuti-kAvya-stuti-kAvyoM meM tIrthaMkaroM, jaina mahApuruSoM, sAdhuoM, satiyoM, tIrthoM Adi ke guNoM ke varNana rahate haiM / tIrthoM kI nAmAvalI jise 'tIrthamAlA' kahate haiM isI ke antargata hai| ye racanAe~ aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa haiM / aura stuti, stavana, sajjhAya, vInatI, gIta, namaskAra Adi nAmoM se upalabdha hai / jaina-sAhitya kA eka bar3A bhAga stuti-paraka hai| 16-loka kathAnaka sambandhI grantha-loka-sAhitya ke saMrakSaNa meM jaina vidvAnoM kI sevA mahattvapUrNa hai| saikar3oM lokavArtAoM ko unhoMne apane granthoM meM saMgrahita kI hai / bahuta-sI lokavArtAe~ yadi ve na apanAte to vismRti ke garbha meM kabhI kI vilIna ho jAtI / loka-kathAnakoM ko lekara nimna kAvyoM kA sRjana huA (1) bhojadeva carita=mAladeva, sAraMga, hemAnanda / (2) abaMDa carita=vinaya samudra, maMgala mANikya / (3) dhanadeva carita (siMhalasI carita)=malaya canda / (4) karpUra maMjarI=matisAra / (5) DholA-mArU=kuzala lAma / (6) pacyAkhyAna - baccharAja, ratnasundara, hIrakalaza / (7) naMda battIsI-siMha kula / (8) purandara kumAra caupAI mAladeva / (8) zrIpAla carita sAhityamAMDaNa, jJAna sAgara, Izvara-sUri, patha sundara / (10) vilhaNa paMcArIkA=jJAnAcArya, saarNg| (11) zazikalA-sAraMga / (12) mAdhavAnala kAmakandalA=kuzala lAbha / (13) lIlAvatI kakka sUri ziSya / (14) vidyAvilAsa-hIrAnanda sUri, AjJA sundara / (15) sudayavaccha vIra carita-ajJAta kavi kRta, kIrtivarddhana / (16) canda rAjA malayAgirI caupAI =bhadrasena jinaharSa sUri ke ziSya dvArA racita / (17) gorA-bAdala hema ratna, labdhodaya / (18) isI prakAra muni kIrti sundara dvArA saMgrahIta "vAgvilAsa laghu-kathA saMgraha' se vibhinna pracalita lokakathAoM kA patA calatA hai| mahArAja vikrama kA caritra vibhinna loka-kathAoM kA mukhya AdhAra aura preraNA srota rahA hai / maru-gurjara bhASA meM bhI 45 racanAe~ prApta ho cukI haiN| unameM se kucha prasiddha racanAoM ke nAma ye haiM (1) vikrama carita kumAra rAsa=sAdhukIrti / (2) vikrama sena rAsa= udayabhAnu / (3) vikrama rAsa=dharmasiMha / (4) vikrama rAsa=maMgala mANikya / (5) vaitAla paccIsI=jJAnacandra / (6) paMcadaNDa caupAI = mAladeva / ARIBHRAM kirAta - Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 / pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 (7) siMhAsana battIsI=malayacandra, jJAnacandra, vinaya samudra, hIrakalaza, siddha sUri / (8) vikrama khAparA cora caupAI=rAjazIla / (6) vikrama lIlAvatI caupAI-kakka sUri ziSya / loka-kathA sambandhI katipaya grantha ye haiM(1) zuka bahottarI ratna sundara, ratnacandra / (2) zRgAra maMjarI caupAI=jayavanta sUri / (3) strI carita rAsa=jJAnadAsa / (4) sagAlasA rAsa= kanaka sundara / (5) sadayavatsa savaMliMgA caupAI =kezava / (6) kAnhaDa kaThiyArA caupAI mAna sAgara / (7) ratanA hamIra rI bAta-uttamacanda bhaMDArI / (8) rAjA risUla kI bAta Ananda vijaya / (6) laghuvArtA saMgraha =kIti sundara / / lokavArtAoM ke atirikta loka-gItoM ko bhI jaina vidvAnoM ne vizeSa rUpa se apanAyA hai / loka gItoM kI rAganiyoM para bhI unhoMne apanI racanAe~ likhI haiN| rAjasthAnI jaina-sAhitya va kavi-rAjasthAnI racanAoM kI saMkhyA para dRSTi DAlane se patA calatA hai ki ajaina rAjasthAnI sAhitya ke bar3e grantha to bahata hI kama haiN| phuTakara dohe evaM gIta hI adhika haiN| jabaki rAjasthAnI jaina granthoM, rAsa Adi bar3e-bar3e granthoM kI saMkhyA saikar3oM meM hai| dohe aura DiMgala gIta hajAroM kI saMkhyA meM milate haiN| unakA sthAna jaina vidvAnoM ke stavana, sajjhAya, gIta, bhAsa-pada Adi laghu kRtiyA~ le letI haiM, jinakI saMkhyA hajAroM para hai| kaviyoM kI saMkhyA aura unake racita-sAhitya se pariNAma se tulanA karane para bhI jaina-sAhitya kA palar3A bahuta bhArI najara AtA hai / ajaina rAjasthAnI-sAhitya nirmAtAoM meM dohA va gIta nirmAtAoM ko chor3a dene para bar3e-bar3e svatantra grantha nirmAtA kavi thor3e se raha jAte haiN| unameM se bhI kisI kavi ne ullekhanIya 4-5 bar3I-bar3I aura choTI 20-30 racanAoM se adhika nahIM likhI / jainettara rAjasthAnI bhASA kA sabase bar3A grantha 'vaMza bhAskara' hai| jabaki jaina kaviyoM meM aise bahuta se kavi ho gaye haiM jinhoMne bar3e-bar3e rAsa hI adhika saMkhyA meM likhe haiN| yahA~ kucha pradhAna rAjasthAnI jaina kaviyoM kA paricaya diyA jA rahA hai (1) kavivara samaya sundara-inakA janma samaya anumAnataH saMvat 1620 hai| (jIvanakAla-160-1702), tathApi inakI bhASA kRtiyA~ AlocyakAla ke pazcAt likhI gaI hai| kavi ne satrahavIM zatAbdI ke uttarArddha se mRtyu paryanta, ardhazatAbdI taka nirantara, sabhIprakAra ke vizAla sAhitya kA nirmANa kiyA / isI se kahAvata hai-"samaya sundara rA gItar3A, kuMbha rANa rA bhiitdd'aa|" isase patA lagatA hai ki kavi ke gItoM kI saMkhyA aparimeya hai| isameM koI sandeha nahIM ki samaya sundara apane samaya ke prakhyAta kavi aura praur3ha vidvAna the| inakI pramukha kRtiyoM meM-sAmbaprA mana caupAI, sItArAma caupAI, nala-dayamantI rAsa, priya melaka rAsa, thAvaccA caupAI, kSullaka kumAra prabandha, caMpaka zreSThicaupAI, gautama pRcchA caupAI, ghanadatta caupAI, sAdhuvandanA, pUjA RSirAsa, draupadI caupAI, kezI prabandha, dAnAdi cauDhAliyA evaM kSamA chattIsI, karma chattIsI, puNya chattIsI, duSkAla varNana chattIsI, savaiyA chattIsI, AloyaNa chattIsI Adi ullekhanIya haiN| (2) jinaharSa-inakA dIkSA pUrva nAma jasarAja thaa| yaha rAjasthAnI ke bar3e bhArI kavi haiN| rAjasthAnI bhASA aura gujarAtI mizrita bhASA meM 50 ke lagabhaga rAsa evaM saikar3oM stavana Adi phuTakara racanAe~ likhI haiM / (3) begar3a jina samudra sUri-inhoMne bhI rAjasthAnI meM bahuta se rAsa, stavana Adi banAye haiM / kaI grantha apUrNa mile haiN| SA alen Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI jaina sAhitya | 467 000000000000 000000000000 ki yUmapAla . TA kASEX (4) teraha pantha ke pUjya jItamala jI (jayAcArya)-inakA "bhagavatI sUtra kI DhAlA" nAmaka grantha hI 60 hajAra zloka kA hai jo rAjasthAnI kA sabase baDA grantha hai| 17vIM zatAbdI prathamArddha ke kucha anya pramukha kaviyoM meM vijayadeva sUri, jaya soma, nayaraMga, kalyANadeva sAraMga, maMgala mANikya, sAdhukIti, dharma ratna, vijaya zekhara, cAritrasiMha Adi ke nAma smaraNIya haiN| rAjasthAnI jaina-sAhitya kI pramukha vizeSatAeM-rAjasthAnI jaina-sAhitya kA parivAra bar3A vizAla hai / isa sAhitya kA bahuta bar3A aMza abhI jaina-ajaina bhaNDAroM meM surakSita hai| aba jaina bhaMDAroM kI paryApta zodha ho rahI hai / ataH isa sAhitya kI jAnakArI meM uttarottara vRddhi hotI jA rahI hai| saMkSepa meM rAjasthAnI jaina-sAhitya kI vizeSatAe~ nimnalikhita haiM 1. eka viziSTa zailI sarvatra lakSita hotI hai, jisako jana-zailI kahA jA sakatA hai| 2. adhikAMza racanAe~ zAnta-rasAtmaka haiM / 3. kathA-kAvyoM, carita-kAvyoM aura stutiparaka racanAoM kI bahulatA hai| 4. mukhya svara dhAmika hai, dhArmika dRSTikoNa kI pradhAnatA hai| 5. prArambha se lekara Alocya-kAla taka aura usake pazcAt bhI sAhitya kI dhArA avicchinna rUpa se milatI hai| 6. vividha kAvya rUpa apanAe gaye, jinameM kucha pramukha ye haiM rAsa, caupAI, saMdhi, carcarI, DhAla, prabandha-carita-sambandha-AkhyAnaka-kathA, pavAr3o, phAgu, dhamAla, bArahamAsA, vivAhalo, beli, dhavala, maMgala, saMvAda, kakkA-mAtRkA-bAvanI, kuluka, hIyAlI, stuti, stavana, stotra, sajjhAya, mAlA, vInatI, vacanikA Adi-Adi / 7. sAhitya ke mAdhyama se jaina dharmAnusAra AtmotthAna kA sarvatra prayAsa hai| 8. parimANa aura vividhatA kI dRSTi se sampanna hai| 6. jaina kaviyoM ne lokagItoM aura kucha viziSTa prakAra ke loka kathAnakoM ko jIvita rakhane kA stutya prayAsa kiyA hai| 10. jaina kaviyoM ne rAjasthAnI ke atirikta saMskRta tathA prAkRta-apabhraza meM bhI racanAe~ kI haiN| 11. jaina sAhitya ke atirikta vipula ajaina sAhitya ke saMrakSaNa kA zreya jaina vidvAnoM aura kaviyoM ko hai| 12. bhASA-zAstrIya adhyayana ke lie jaina-sAhitya meM vividha prakAra kI pracura sAmagrI upalabdha hai / pratyeka zatAbdI ke pratyeka caraNa kI aneka racanAe~ prApta haiM, jinase bhASA ke vikAsakrama kA vaijJAnika vivecana kiyA jA sakatA hai| DaoN0 TaisITarIkA purAnI pazcimI rAjasthAnI sambandhI mahAna kArya jaina racanAoM ke AdhAra para hI hai| Aja rAjasthAnI jaina-sAhitya ke eka aise vRhad itihAsa kI AvazyakatA hai, jisameM kucha vargoM yA vicAroM ke vibhAjana ke AdhAra para usakA kramabaddha adhyayana prastuta kiyA jA sake / sphuTa rUpa se jaina-sAhitya para bahuta sAmagrI prakAza meM A cukI hai| kintu usakI kramabaddhatA kA abhI bhI abhAva banA huA hai| rAjasthAnI jaina-sAhitya kA aisA pratinidhi-itihAsa grantha na hone ke kAraNa tathA saMskRta, prAkRta aura apabhraMza sAhitya kI bahuta-sI unnata dizAe~ Aja bhI dhuMdhalI haiN| JOIN .... 1 rAjasthAnI bhASA aura sAhitya-DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI, pRSTha 271 noTa :-prastuta lekha meM zrI agaracanda nAhaTA ke aneka lekhoM jo ki vibhinna patra-patrikAoM meM prakAzita ho cuke haiM, se sahAyatA lI gaI hai / unakA maiM hRdaya se AbhArI huuN|-lekhk J AAP.. C . ----::Samat-/ Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------------------------------------- 2 --------- 0 kavirAja rAjendraprakAza bhaTanAgara [ema0 e0, bhiSagAcArya (svarNa padaka prApta) AyurvedAcArya, eca0 pI0 e0 (jAma0), sAhityaratna, prAdhyApaka, rAjakIya Ayurveda mahAvidyAlaya, udayapura (rAja.)] jainAcAryoM ne dharma, darzana, itihAsa evaM kAvyoM para hI nahIM, kintu jyotiSa evaM Ayurveda jaise sArvajanika viSayoM para bhI anupama jJAna pUrNa lekhinI calAI hai aura kAphI janopayogI sAhitya kA nirmANa kiyA hai| par3hie Ayurveda meM jaina sAhitya kI dena / 000000000000 000000000000 jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA zirajalTa bhAratIya saMskRti meM cikitsA kA kArya atyanta mahattvapUrNa aura pratiSThita mAnA jAtA rahA hai| suprasiddha AyurvedIya grantha caraka saMhitA meM likhA hai-"na hi jIvitadAnAddhi dAnamanyad viziSyate" (ca.ci0114461) jIvanadAna se bar3hakara anya koI dAna nahIM hai| cikitsA (svAsthya ke saMrakSaNa aura rogamukti ke upAya) se kahIM dharma, kahIM artha (dhana), kahIM maitrI, kahIM yaza aura kahIM kArya kA abhyAsa hI prApta hotA hai; ataH cikitsA kabhI niSphala nahIM hotI kvaciddharma: kvacidarthaH kvacinmaMtrI kvacidyazaH / karmAbhyAsaH kvaciccApi cikitsA nAsti niSphalA // ataeva, pratyeka dharma ke AcAryoM aura upadezakoM ne cikitsA kArya dvArA loka-prabhAva sthApita karanA upayukta samajhA / bauddha-dharma ke pravartaka bhagavAna buddha ko 'bhaiSajyaguru' kA vizeSaNa prApta thaa| isI bhAMti, jaina AcAryoM ne bhI cikitsA kArya ko dhArmika zikSA aura nitya-naimittika kAryoM ke sAtha pradhAnatA pradAna kii| dharma ke sAdhanabhUta zarIra ko svastha rakhanA aura rogI hone para rogamukta karanA Avazyaka hai| adyAvadhi pracalita 'upAzraya' (upAsarA) praNAlI meM jahA~ jaina yati sAmAnya vidyAoM kI zikSA, dharmAcaraNa kA upadeza aura paramparAoM kA mArgadarzana karate rahe haiM, vahIM ve upAzrayoM ko cikitsA-kendroM ke rUpa meM samAja meM, pratisthApita karane meM bhI saphala hue the| isa prakAra sAmAnyatayA vaidyaka-vidyA ko sIkhanA aura niHzulka samAja kI sevA karanA jaina yati ke dainika jIvana kA aMga bana gayA, jisakA unhoMne saphalatA-pUrvaka nirvAha, ailopaithika cikitsA-praNAlI ke pracAra-prasAra paryanta yathAvat kiyA hI hai / parantu, navIna cikitsA praNAlI ke prasAra se unake isa loka-hitakara kArya kA prAyaH lopa hotA jA rahA hai| jaina-Ayurveda "prANAvAya" jaina Ayurveda ko 'prANAvAya' kahA jAtA hai| jaina tIrthaMkaroM kI vANI arthAt upadeza ko viSayoM ke anusAra moTe taura para bAraha bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| jaina Agama meM inako 'dvAdazAMga' kahate haiN| ina bAraha aMgoM meM antima aMga kA nAma 'dRSTivAda' hai| dRSTivAda ke pAMca bheda haiM-1 pUrvagata, 2 sUtra, 3 prathamAnuyoga, 4 parikarma, 5 cUlikA / 'pUrva' ke 14 prakAra haiM / inameM se bArahaveM 'pUrva' kA nAma 'prANAvAya' hai / isa pUrva meM manuSya ke AbhyaMtaramAnasika aura AdhyAtmika tathA bAhya-zArIrika svAsthya ke upAyoM, jaise-yama, niyama, AhAra, vihAra aura auSadhiyoM kA vivecana hai tathA daivika, bhautika, Adhibhautika, janapadadhvaMsI rogoM kI cikitsA kA vistAra se vicAra kiyA gayA hai| "kAya-cikitsA Adi ATha aMgoM meM saMpUrNa Ayurveda kA pratipAdana, bhUtazAMti ke upAya, viSacikitsA aura ORAO COMelan pe Pain Education international POT P FENSO www.janetary.org Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA | 466 000000000000 NEPA CARDA MAILY ARRENA Hary prANa-apAna Adi vAyuoM ke zarIra dhAraNa karane kI dRSTi se kArya ke vibhAjana kA, jisameM varNana kiyA gayA hai, use 'prANAvAya' kahate haiM / isI 'prANAvAya' ke AdhAra para jaina vidvAnoM ne AyurvedIya granthoM kI racanA meM mahAn yogadAna kiyaa| ye graMtha aneka haiM aura rAjasthAna, paMjAba, gujarAta, mahArASTra, karNATaka ke graMthAgAroM meM bhare par3e haiN| durbhAgya hai ki inameM se kucha hI prakAzita hue haiN| nizcaya hI, bAhya hetu-zarIra ko sabala aura upayogI banAkara Abhyantara-AtmasAdhanA va saMyama ke lie jaina vidvAnoM ne Ayurveda ko apanAkara akAla jarA-mRtyu ke nivAraNa hetu dIrgha va sazakta jIvana hetu prayatna kiyA hai, kyoMki dharma, artha, kAma aura mokSa-ina cAroM puruSArthoM kI prApti ke lie zarIra kA svastha rahanA anivArya hai-'dharmArthakAma-mokSANAmArogyaM mUlamuttamam / ' jainAgama ke 'mUlavArtika' meM Ayurveda-praNayana ke sambandha meM kahA gayA hai-'Ayurveda praNayanAnyathAnupapatteH / ' arthAt akAla, jarA (vArdhakya) aura mRtyu ko ucita upAyoM dvArA rokane ke lie Ayurveda kA praNayana kiyA gayA hai| digambarAcArya ugrAditya ke 'kalyANakAraka' kI prastAvanA meM Ayurveda-avataraNa kI isI mUla bAta kA prakAzana huA hai| __yahI kAraNa rahA ki jaina AcAryoM aura yatimuniyoM dvArA vaidyaka-granthoM kA praNayana hotA rahA hai| yaha nizcita hai ki jaina vidvAnoM dvArA vaidyaka-kArya aMgIkAra kiye jAne para cikitsA meM nimna do prabhAva spaSTatayA parilakSita hue (1) ahiMsAvAdI jainoM ne zavacchedana-praNAlI aura zalyacikitsA ko hiMsaka kArya mAnakara cikitsA kArya se unheM apracalita kara diyaa| pariNAmasvarUpa hamArA zarIra sambandhI jJAna zanaiHzanaiH kSINa hotA gayA aura zalyacikitsA chUTatI gyii| unakA yaha niSedha bhAratIya zalyacikitsA kI avanati kA eka kAraNa banA / (2) jahAM eka ora jaina-vidvAnoM ne zalyacikitsA kA niSedha kiyA, vahA~ dUsarI ora unhoMne rasayogoM aura siddha-yogoM kA bAhulyena upayoga prArambha kiyaa| eka samaya aisA AyA, jaba saba rogoM kI cikitsA siddha-yogoM dvArA hI kI jAne lgii| jaisAki Ajakala ailopaithika cikitsA meM saba rogoM ke lie peTenTa yoga prayukta kiye jA rahe haiM ! navIna siddhayoga aura rasayoga (pArada aura dhAtuoM se nirmita yoga) bhI pracalita hue| (3) bhAratIya dRSTikoNa ke AdhAra para roga nidAna ke lie nAr3I parIkSA, mUtra parIkSA Adi ko bhI jaina vaidyoM ne prazraya diyaa| yaha unake dvArA ina viSayoM para nirmita aneka granthoM se jJAta hotA hai| (4) auSadhi cikitsA meM mAMsa aura mAMsa-rasa ke yoga jaina vaidyoM dvArA niSiddha kara diye gaye / madya (surAoM) kA prayoga bhI vajita ho gyaa| 'kalyANakAraka' meM to mAMsa ke niSedha kI yukti-yukta vivecanA kI gaI hai| (5) isa prakAra kevala vAnaspatika aura khanija dravyoM se nirmita yogoM kA jaina vaidyoM dvArA cikitsA kArya meM vizeSa pracalana kiyA gyaa| yaha Aja bhI sAmAnya cikitsA-jagat meM parilakSita hotA hai / (6) siddha-yoga-cikitsA pracalita hone se jaina vaidyaka meM tridoSavAda aura paMcabhUtavAda ke gambhIra tattvoM ko samajhane aura unakA rogoM se va cikitsA se sambandha sthApita karane kI mahAna va gUr3ha Ayurveda praNAlI kA hrAsa hotA gayA aura kevala lAkSaNika cikitsA hI adhika vikasita huii| jainAcAryoM ne svAnubhUta evaM prAyogika pratyakSIkRta prayogoM va sAdhanoM dvArA roga-mukti ke upAya batAye haiN| zArIrika va mAnasika svAsthya ke lie parIkSaNoparAMta saphala siddha hue prayogoM aura upAyoM ko unhoMne lipibaddha kara diyaa| jaina-dharma ke zvetAmbara aura digambara-donoM hI sampradAyoM ke AcAryoM ne isa kArya meM mahAn yogadAna kiyA hai| (7) jaina vaidyaka-grantha adhika saMkhyA meM prAdezika bhASAoM meM upalabdha haiM / phira bhI saMskRta meM racita jaina vaidyaka granthoM kI saMkhyA nyUna nahIM hai / aneka jaina vaidyoM ke cikitsA aura yogoM sambandhI guTake (paramparAgata nuskhoM ke Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 saMgraha, jinheM "AmnAya" grantha kahate haiM) bhI milate haiN| inakA anubhUta prayogAvalI ke rUpa meM avazya hI bahuta mahattva haiN| (8) jainAcAryoM ne apane dhArmika siddhAntoM ke AdhAra para hI mukhyarUpa se cikitsA-zAstra kA pratipAdana kiyA hai / jaise ahiMsA ke AdarzAnurUpa unhoMne madya, mAMsa aura madhu ke prayoga kA sarvathA nirdeza nahIM kiyA hai, kyoMki isameM pratyakSa yA parokSa rUpa se aneka prANiyoM kI hiMsA hotI hai| isa ahiMsA kA ApatkAla meM bhI vicAra rakhA hai| isakA yahI ekamAtra uddezya thA ki manuSya jIvana kA antima lakSya pAramArthika svAsthya prApta kara mokSa prApta karanA hai| (8) cikitsA meM unhoMne vanaspati, khanija, kSAra, ratna, uparatna, Adi kA vizeSa upayoga batAyA hai| (10) zarIra ko svastha, hRSTa-puSTa aura nIroga rakhakara kevala aihika bhoga (indriya sukha) bhoganA hI antima lakSya nahIM hai, apitu zArIrika svAsthya ke madhyama se Atmika svAsthya va sukha prApta karanA hI jainAcAryoM kA pradhAnauddezya thaa| isake lie unhoMne bhakSyAbhakSya, sevyAsevya Adi padArthoM kA upadeza diyA hai / jaina vaidyaka-granthoM ke apane sarvekSaNa se maiM jisa niSkarSa para pahuMcA hU~ usake nimna tIna pahalU haiM eka-jaina vidvAnoM dvArA nirmita vaidyaka sAhitya adhikAMza meM madhyayuga meM (I0 san kI 7 vIM zatI ke 16vIM zatI taka) nirmita huA hai| dvitIya-upalabdha sampUrNa vaidyaka-sAhitya se tulanA kareM to jainoM dvArA nirmita sAhitya usake eka tRtIyAMza se bhI adhika hai| tRtIya-adhikAMza jaina vaidyaka granthoM kA praNayana pazcimI bhArata meM yathA-paMjAba, rAjasthAna, gujarAta-kaccha saurASTra aura karNATaka meM huA hai| kucha mAne meM rAjasthAna ko isa sandarbha meM agraNI hone kA gaurava aura zreya prApta hai| rAjasthAna meM nirmita aneka jaina vaidyaka granthoM, jaise vaidyavallabha (hastirucikRta), yogacitAmaNi (harSakIrtisUrikRta) Adi kA vaidya jagat meM bAhulyena pracAra-prasAra upalabdha hotA hai / jaina vidvAnoM dvArA mukhyatayA nimna tIna prakAra se vaidyaka granthoM kA praNayana huA (1) jaina yati-muniyoM dvArA aicchika rUpa se grantha-praNayana / (2) jaina yati-muniyoM dvArA kisI rAjA athavA samAja ke pratiSThita va dhanI zreSThI puruSoM kI preraNA yA AjJA se grantha-praNayana / (3) svatantra jaina vidvAnoM aura vaidyoM dvArA grantha-praNayana / jaina Ayurveda-sAhitya kA samIkSAtmaka adhyayana jaina-vidvAnoM dvArA praNIta Ayurveda sAhitya ko hama do bhAgoM meM bA~Ta sakate haiM prathama-jaina-dharma ke Agama-granthoM aura unakI TIkAoM Adi meM Aye hue Ayurveda-viSayaka sandarbho kA adhyayana / dvitIya-jaina vidvAnoM dvArA praNIta 'prANAvAya'-sambandhI grantha aura Ayurveda-sambandhI svatantra grantha-TIkAe~ aura yogasaMgraha aadi| jaina Agama-sAhitya meM upalabdha Ayurveda-paraka ullekha upalabdha prAcInatama jaina-dharma-sAhitya dvAdazAMga Agama' yA 'jaina zru tAMga' kahalAtA hai / jaina-dharma ke antima tIrthaGkara mahAvIra ke upadezoM ko sunakara unake hI ziSya gautama ne viSayAnusAra 12 vibhAgoM meM bA~Takara nirmita kiyA thaa| isa sAhitya ke punaH do vibhAga haiM-(1) aMgapraviSTa, aura (2) aMgabAhya / 'aMga-praviSTa' ke antargata AcArAMga Adi bAraha grantha haiM / vIranirvANoparAnta 10vIM zatAbdI meM gyAraha aMgoM kA punaH zrata-paramparA dvArA saMkalana kiyA gyaa| 'aMgabAhya' ke 14 bheda mAne gaye haiN| inameM 'dazavakAlika' aura 'uttarAdhyayana' nAmaka grantha bahuta mahattvapUrNa haiN| zvetAmbara Agama-sAhitya meM ina donoM granthoM ko vizeSa uccasthAna prApta hai| JOHOROR Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA | 471 000000000000 000000000000 kAlakramAnusAra jaina Agama-sAhitya ardhamAgadhI, zaurasenI, prAkRta, apabhraza aura saMskRta bhASAoM meM milatA hai| ___Agama-grantha saMkSepa meM aura gUr3ha haiM / ataH, bAda ke kAla meM una para niyukti, bhASya, cUNi aura TIkA nAmaka racanAe~ nirmita huii| inakI racanA I0 1 lI zatI se 16vIM zatI taka hotI rahI hai| inakA prayojana AgamoM ke viSayoM ko saMkSepa yA vistAra se samajhAnA hai| ina saba racanAoM kA sAmUhika nAma "Agama-sAhitya" hai| Agama-sAhitya meM prasaMgavazAt Ayurveda-viSayaka aneka saMdarbha Aye haiM / yahA~ unakA digdarzana mAtra karAyA jaayegaa| 'sthAnAMgasUtra' meM Ayurveda yA cikitsA (tegiccha caikitsya) ko nau pApatha toM meM ginA gayA hai / ' 'nizIthacUNi' se jJAta hotA hai ki dhanvantari isa zAstra ke mUla-pravartaka the| unhoMne apane nirantara jJAna se rogoM kA jJAnakara vaidyaka zAstra yA Ayurveda kI racanA kI / jina logoM ne isa zAstra kA adhyayana kiyA ve 'mahAvaidya' kahalAye / Ayurveda ke ATha aMgoM kA bhI ullekha ina Agama granthoM meM milatA hai-kaumArabhRtya, zAlAkya, zalyahatya, kAyacikitsA, jAMgula (viSanAzana), bhUtavidyA, rasAyana aura vAjIkaraNa / cikitsA ke mukhya cAra pAda haiM-vaidya, rogI, auSadhi aura praticaryA (paricaryA) karane vAlA (pricaark)| sAmAnyatayA vidyA aura maMtroM kalpacikitsA aura vanauSadhiyoM (jar3I-bUTIyoM) se cikitsA kI jAtI thI aura isake AcArya yatra-tatra mila jAte the / 10 cikitsA kI aneka paddhatiyA~ pracalita thiiN| inameM paMcakarma, vamana, vivecana Adi kA bhI vipula pracalana thaa|11 rasAyanoM kA sevana karAkara bhI cikitsA kI jAtI thii|12 cikitsaka ko 'prANAcArya' kahA jAtA thaa| 13 pazucikitsaka bhI haA karate the|54 niSNAta vaidya ko 'dRSTa pAThI' (pratyakSakarmAbhyAsa dvArA jisane vAstavika adhyayana kiyA hai) kahA gayA hai / 15 __ 'nizIthacUNi' meM aneka zAstroM kA nAmataH ullekha milatA hai / 16 tatkAlIna aneka vaidyoM kA ullekha bhI Agama granthoM meM milatA hai / 'vipAkasUtra' meM vijaya nagara ke dhanvantari nAmaka cikitsaka kA varNana hai / 17 rogoM kI utpatti vAta, pitta, kapha aura sannipAta se batAyI gayI hai / 18 roga kI utpatti ke nau kAraNa batAye gaye haiM-atyanta bhojana, ahita kara bhojana, atinidrA, atijAgaraNa, purISa kA nirodha, mUtra kA nirodha, mArgagamana, bhojana kI aniyamitatA, kAma vikAra / 16 purISa ke vega ko rokane se maraNa, mUtra-vega rokane se dRSTihAni aura vamana ke vega ko rokane se kuSTharoga kI utpatti hotI hai / 20 'AcArAMgasUtra' meM 16 rogoM kA ullekha hai-gaMDI (gaMDamAlA), kuSTha, rAjayakSmA, apasmAra, kANiya (kANya, akSi roga), jimiya (jar3atA), kuNiya (hInAMgatA), khujjiya (kubar3Apana) udara roga, mUkatva, sUnIya (zotha), gilAsaNi (bhasmaka roga), bevaI (kampana), pIThasaMdhi (paMgutva), silIvaya (zlIpada) aura madhumeha / 21 isI prakAra Agama sAhitya meM vyAdhiyoM kI auSadhi cikitsA aura zalyacikitsA kA bhI varNana milatA hai| sarpakITa Adi ke viSoM kI cikitsA bhI varNita hai / suvarNa ko uttama viSanAzaka mAnA gayA hai / gaMDamAlA, arza, bhagaMdara, vraNa, AghAta yA Agantuja vraNa Adi ke zalyakarma aura sIvana Adi kA varNana bhI hai| mAnasika rogoM aura bhUtAveza-janya rogoM meM bhautika cikitsA kA bhI ullekha milatA hai| jaina Agama granthoM meM ArogyazAlAoM (tagicchayasAla=cikitsAzAlA) kA ullekha milatA hai / vahA~ vetana bhogI cikitsaka, paricAraka Adi rakhe jAte the / 22 vAstava meM, sampUrNa jaina Agama sAhitya meM upalabdha AyurvedIya saMdoM kA saMkalana aura vizleSaNa kiyA jAnA apekSita hai| 'prANAvAya'-paramparA kA sAhitya jaina-Ayurveda 'prANAvAya' kA Upara ullekha kiyA gayA hai / isakA vipula sAhitya prAcInakAla meM avazya rahA hogA / aba kevala ugrAdityAcArya viracita "kalyANakAraka" nAmaka graMtha milatA hai / 23 yahI ekamAtra prANAvAya sambandhI upalabdha grantha hai| isa grantha ke prArambha meM prANAvAya ke avataraNa kI kathA varNita hai| isa paramparA ke anusAra Nummy ARingReal SNRN Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Timi TINUE Adi bhagavAna RSabhanAtha se marata cakravartI, Adi ne puruSa, roma, auSadha aura kAla-ina cAra bhAgoM meM Ayurveda viSayaka samagra jJAna prApta kiyA / gaNadharoM se pratigaNadharoM ne, phira unase zru ta kevaliyoM ne aura bAda meM alpajJa muniyoM ne isa jJAna ko prApta kiyaa| usI krama-prApta jJAna ke AdhAra para kalyANakAraka nAmaka grantha kI racanA ugrAditya ne kii| isa grantha meM prANAvAya sambandhI pUrvAcAryoM dvArA praNIta aneka granthoM kA nAmollekha huA hai| usameM likhA hai-pUjyapAda ne zAlAkya para, pAtrasvAmI ne zalyatantra, siddhasena ne viSa aura ugragrahazamanavidhi kA, dazaratha guru ne kAyacikitsA para meghanAda ne bAlarogoM para aura siMhanAda ne vAjIkaraNa aura rasAyana para vaidyaka granthoM kI racanA kI thii|24 isI graMtha meM Age yaha bhI kahA gayA hai ki-samantabhadra ne vistArapUrvaka Ayurveda ke AThoM aMgoM para graMtha racanA kI thI (jisa prakAra vRddhavAgbhaTa ne 'aSTAMgasaMgraha' nAmaka graMtha likhA thaa)| samantabhadra ke aSTAMgavivecana pUrNa graMtha ke AdhAra para hI ugrAditya ne saMkSepa meM aSTAMgayukta "kalyANakAraka" nAmaka graMtha kI racanA kI / 25 'kalyANakAraka' meM varNita uparyukta sabhI prANAvAya sambandhI graMtha aba anupalabdha haiN|6 pUjyapAda ke vaidyaka graMtha kI prati mAMDArakara oriyaMTala risarca insTITayUTa, pUnA ke saMskRta hastalekha granthAgAra meM surakSita hai| isa saMdarbha meM yaha jJAtavya hai ki pUjyapAda ke kalyANakAraka kA kannaDa meM anUdita granya aba bhI milatA hai, jo somanAtha kA likhA huA hai| saMkSepa meM, prANAvAya kI paramparA aba lupta ho cukI hai| isake graMtha, 'kalyANakAraka' ke sivA, aba nahIM milate / 'kalyANakAraka' kA racanAkAla I0 havIM zatI hai| jaina vidvAnoM dvArA praNIta AyurvedIya grantha Ayurveda ke graMthoM para TIkAe~, saMgraha graMtha, maulika graMtha aura yoga graMthoM kI racanA kara jaina vidvAnoM ne 'bhAratIya' vaidyakavidyA ke itihAsa meM apane ko amara kara diyA hai / yahA~ katipaya graMthoM para saMkSepa meM prakAza DAlA jAyegA / yaha adhikAMza sAhitya abhI taka ajJAta aura aprakAzita rahA hai / jaina vidvAnoM ne saMskRta ke atirikta prAdezika bhASAoM meM bhI vyAkhyA aura graMthoM kA nirmANa kiyA thA / AzAdharakRta aSTAMga hRdayodyotinI TIkA27 isake praNetA paM0 AzAdhara the| yaha jaina zrAvaka the aura mUlata: 'mAMDalagar3ha' prAcIna sampAdalakSa rAjya ke aMtargata, (jilA bhIlavAr3A, rAja.) ke nivAsI hone para bhI mohammada gaurI ke ajamera para Adhipatya kara lene para mAlavA ke rAjA vidhyavarmA kI rAjadhAnI dhArAnagarI aura bAda meM nAlachA meM jAkara rahane lge| inhoMne I01240 ke lagabhaga vAgbhaTa para 'udyotinI TIkA' likhI thii| parantu yaha grantha aba aprApya hai| isakA ullekha AzAdhara ke anya granthoM kI prazasti meM milatA hai "AyurvedavidAmiSTaM vyaktuM vAgbhaTasaMhitAm / aSTAMgahRdayodyotaM nibandhamasUjacca ya: // " guNAkara sUri-inhoMne saMvat 1296 (I0 1236) meM nAgArjunakRta 'yogaratnamAlA' para 'vRti' likhI hai / yaha zvetAMbara sAdhu va paNDita the / yaha TIkA saMskRta meM milatI hai / 28 nayana sukha-yaha kezarAja ke putra aura jaina zrAvaka the| yaha akabara ke zAsanakAla meM jIvita the| inhoMne gujarAtI mizrita hindI meM padyabaddha 'vaidyamanotsava' nAmaka grantha likhA thaa| isakA racanAkAla saM0 1646 hai| isameM rogoM kA nidAna aura cikitsA dI gaI hai| nabudAcArya-yaha tapAgacchIya sAdhu kanaka ke ziSya the| saMbhavataH inakA nivAsa sthAna gujarAta meM kahIM thaa| inhoMne saM0 1656 meM 'kokakalA caupAI' nAmaka graMtha kI racanA kI thii| yaha kokazAstra (kAmazAstra) para gujarAtI meM padyabaddha racanA hai| harSakIti sUri-yaha jaina sAdhu the| yaha nAgapurIya (nAgaurI) tapAgacchIya zrI candrakIti sUri ke ziSya the| inhoMne saMvat 1630 ke AsapAsa 'yogaciMtAmaNi vaidyakasArasaMgraha' yA 'yogaciMtAmaNi' yA 'yogasaMgraha' yA 'vaidyakacikitsA bajaya TITION MAHURAINITIO Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA | 473 000000000000 000000000000 minart haja YAMI S.. 2 ka saMgraha' nAmaka cikitsA sambandhI yogoM kA saMgraha grantha banAyA thaa| jyUliyasa jaoNlI ne isa grantha kA racanAkAla I0 1668 yA 1666 mAnA hai / 26 isakA racanAkAla isase bhI pUrvakA honA caahie| maiMne rA0 prA0vi0 pra0 jodhapura meM isa grantha kI saM0 1666 kI ha0 li. prati dekhI hai| isa grantha meM phiraMga, kabAba cInI, ahIphena aura pArada kA ullekha hai| isameM pAka, cUrNa, guTikA, kvAya, ghRta, taila aura mizraka sAta adhyAya haiN| lakSmI kuzala-yaha tapAgacchIya vimalasomasUri ke parivAra meM jayakula ke ziSya the| inhoMne saMvat 1664 meM IDara (gujarAta) ke samIpa or3A nAmaka grAma meM 'vaidyakasAra ratnaprakAza' nAmaka AyurvedIya grantha kI gujarAtI caupAiyoM meM racanA kI thii| hastiruci gaNi-inakA 'vaidyavallabha' nAmaka grantha bahuta prasiddha hai| isakA racanAkAla I0 san 1670 hai / yaha yogasaMgraha va cikitsA para hai / goMDala ke itihAsa meM hastiruci ke sthAna para hastisUri nAma diyA hai / mohanalAla dalIcaMda desAI ne 'jaina sAhityano itihAsa' (pR. 664) meM inakA grantha racanAkAla saM. 1717 se 1736 taka mAnA hai| isameM ATha adhyAya haiN| yaha cikitsA saMbaMdhI saMgraha grantha hai| saM. 1726 meM megha bhadra ne vaidyavallabha para saMskRta meM TIkA likhI thii| pItAMbara-inhoMne saM. 1756 meM udayapura meM "AyurvedasAra saMgraha" nAmaka bhASA-grantha racA thA / haMsarAja-yaha 17vIM zatI meM vidyamAna the / inakA 'haMsarAja nidAna' (aparanAma "bhiSakcakracittotsava') nAmaka nidAna viSayaka grantha hai / jinasamudrasUri-inakA kAla vi.saM. 1670 se 1741 taka mAnA jAtA hai| rAjasthAnI bhASA meM inakA 'vaidyaciMtAmaNi' yA 'vaidyakasAroddhAra' nAmaka padyamaya graMtha milatA hai| isameM rogoM kA nidAna aura cikitsA kA / varNana hai| mahendra jaina-yaha kRSNavaidya ke putra the| inhoMne vi. saM. 1706 meM paMcantari nighaMTu ke AdhAra para udayapura meM 'dravyAvalIsamuccaya grantha kI racanA kI thii| yaha dravyazAstra saMbaMdhI graMtha hai / nayanazekhara-yaha aMcalagacchIya pAlItANA zAkhA ke muni the tathA gujarAta ke nivAsI the / inhoMne saM. 1736 meM gujarAtI bhASA meM 'yogaratnAkara caupAI' nAmaka cikitsA grantha likhA thaa| vinayamerugaNI-yaha kharataragacchIya jinacaMda kI paramparA meM sumatimeru ke bhrAtR pAThaka the / inakA kAla 18vIM zatI pramANita hotA hai| inake grantha 'vidvanmukhamaMDanasArasaMgraha' kI eka apUrNa prati (mastaka rogAdhikAra taka) rA.prA. vi. pra. jodhapura meM vidyamAna hai / rAmalAla mahopAdhyAya-yaha bIkAnera ke nivAsI tathA dharmazIla ke ziSya the / inakA 'rAmanidAnam' yA 'rAma RddhisAra' nAmaka grantha prApta hai / isameM saMkSiptarUpa se 712 zlokoM meM saba rogoM kA nidAna vaNita hai| dIpakacandra vAcaka-yaha kharataragacchIya vAcaka muni the| inako jayapura meM mahArAjA jayasiMha kA rAjyAzraya prApta thaa| inake do grantha milate haiM-saMskRta meM 'pathyalaMghananirNaya' (laMghanapathyanirNaya, pathyApathyanirNaya, laMghanapathyavicAra) aura rAjasthAnI meM 'baaltNtrbhaassaavcnikaa'| prathama grantha meM rogoM ke pathya aura apathya tathA dvitIya meM bAlataMtra kI rAjasthAnI meM TIkA hai / pathyalaMghana nirNaya kA racanAkAla saM. 1792 hai| rAmacandra-yaha kharataragacchIya padmaraMga ke ziSya the| inake rAjasthAnI meM vaidyaka para do grantha 'rAmavinoda' (vi. saM. 1720) aura 'vaidyavinoda' (vi. saM. 1726) tathA jyotiSa para 'sAmudrikabhASA' nAmaka grantha milate haiN| dharmasI-inhoMne saM0 1740 meM 'DaMbhakriyA' nAmaka dAhakarma cikitsA para 21 padyoM meM rAjasthAnI meM choTIsI kRti likhI thii| . lakSmIvallabha-yaha kharataragacchIya zAkhA ke upAdhyAya lakSmIkIti ke ziSya the| inhoMne saMskRta ke 'kAla jJAnam' (zaMbhunAtha kRta) kA rAjasthAnI meM padyAnuvAda kiyA thaa| isakA racanAkAla saM0 1741 hai / lekhaka kI anya kRti 'mUtraparIkSA' nAmaka rAjasthAnI meM milatI hai| mAnamuni (munimAna)-yaha kharataragacchIya bhaTTAraka jinacaMda ke ziSya vAcaka sumati sumerU ke ziSya the| vaidyaka para inakI do racanAeM milatI haiM-kavivinoda aura kavipramoda / 'kavivinoda' (vi0saM0 1745) prathama khaMDa meM 2055051 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 aapde * 000000000000 000000000000 200 98060 474 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha yoga- kalpanAe~ aura dvitIya meM nidAna cikitsA kA varNana hai / 'kavipramoda' (vi0saM0 1746 ) meM nau adhyAyoM meM saMgrahAtmaka cikitsA kA varNana hai| jogIdAsa - yaha bIkAnera- nivAsI the| inakA anya nAma 'dAsa' kavi prasiddha hai| bIkAnera ke tatkAlIna mahArAjA jorAvarasiMha kI AjJA se inhoMne saM0 1762 meM 'vaidyakasAra' nAmaka grantha kI racanA kI thii| samaratha - yaha zvetAmbara kharataragacchIya matiratna ke ziSya the / inhoMne zAlinAtha- praNIta saMskRta ko 'rasamaMjarI' kI padyamaya bhASA TIkA saM0 1764 meM kI thii| yaha rasazAstra viSayaka graMtha hai / caina sukhayati - yaha phatahapura (sIkara) ke nivAsI the| inake vaidyaka para do grantha milate haiM - 1 bopadevakRta 'zatazlokI' kI rAjasthAnI gadya meM bhASA TIkA (vi.saM. 1820) tathA 2 loliMbarAjakRta vaidyajIvana kI rAjasthAnI meM TIkA 'vaidyajIvana TavA' / - malUkacanda - yaha bIkAnera ke jaina zrAvaka the| inane yUnAnI cikitsAzAstra ke prasiddha graMtha 'tibba sahAbI' kA rAjasthAnI bhASA meM padyAnuvAda kiyA hai / vizrAma - yaha Agama gaccha ke yati the| inakA nivAsa sthAna arjunapura (aMjAra, kaccha ) thA / inake do anya milate hai - anupAnamaMjarI' (vi. saM. 1842) tathA vyAmini (vi. saM. 1839) prathama grantha meM viSa-upaviSa Adi ke zodhana, mAraNa, viSanAzanopAya aura anupAnoM kA tathA dvitIya graMtha meM rogoM kI saMkSipta cikitsA kA varNana hai / lakSmIcanda - inakA vi.saM. 1637 meM racita 'lakSmI prakAza' nAmaka rogoM ke nidAna aura cikitsA saMbaMdhI grantha milatA hai / ina jaina granthakAroM aura granthoM ke atirikta saikar3oM hastalikhita grantha jaina grantha-bhaMDAroM meM aprakAzita va ajJAta rUpa meM bhare par3e haiM / pAdaliptAcArya aura unake ziSya nAgArjuna (jo I. prathamazatI meM ho cuke haiM) kA varNana mI jaina granthoM meM milatA hai / ve rasa vidyA aura rasAyana cikitsA ke prasiddha vidvAna the| paMjAba meM meghamuni ne vi.saM. 1818 meM 'meghavinoda' nAma kA cikitsA saMbaMdhI grantha aura gaMgArAma yati ne vi.saM. 1878 meM 'gaMgayatinidAna' nAmaka roganidAna saMbaMdhI granthoM kA praNayana kiyA thA / uparyukta paramparAoM se bhinna hI jaina vidvAnoM kI paramparA dakSiNI bhArata meM, vizeSataH kannar3a prAMta meM upalabdha hotI hai | karnATaka meM samaMtabhadra ( I. 3-4 thI zatI) aura pUjyapAda (I. 5vIM zatI) ne prAcIna vaidyaka granthoM kI racanA kI thI / ve grantha aba nahIM milte| unake saMdarbha uprAdityAcArya ke 'kalyANakAraka' meM pracura mAtrA meM prApta haiM / 'kalyANakAraka' kI racanA AcArya ugrAditya ne dakSiNa ke rASTrakUTa vaMzIya samrATa nRpatuMga amoghavarSa prathama ( I. 815 se 877 ) ke zAsanakAla meM samApta kI thI / isa grantha ke aMta meM pariziSTAdhyAya ke rUpa meM mAMsabhakSaNaniSedha kA gadya meM vistRta vivecana hai, jise ugrAditya ne aneka vidvAnoM aura vaidyoM kI upasthiti meM nRpatuMga rAjA amoghavarSa kI rAjasabhA meM prastuta kiyA thA / amoghavarSa kI sabhA meM Ane se pUrva ugrAditya aura unake guru zrInandi kA nivAsa pUrvI cAlukya rAjA viSNuvardhana caturtha (I. 764-766 ) ke saMrakSaNa meM unake hI rAjya ke antargata vijAgApaTTama jile kI rAmatIrtha yA rAmakoMDa nAmaka pahAr3iyoM kI kaMdarAoM meM thA / usa samaya yaha sthAna veMga pradeza kA uttama sAMskRtika kendra thA / yahIM para zrInaMdi se ugrAditya ne 'prANAvAya' kI zikSA prApta kara kalyANakAraka graMtha kI racanA kI thii| bAda meM isa pradeza ko amoghavarSa prathama dvArA jIta liye jAne para inheM bhI amogha - varSa kI rAjasabhA meM AnA pdd'aa| yahA~ para unhoMne kalyANakAraka meM navIna adhyAya jor3akara grantha ko saMpUrNa kiyA / isa prakAra ugrAditya kA kAla I. 8vIM zatI kA aMtima aura havIM zatI kA prAraMbhika caraNa pramANita hotA hai / kalyANa kAraka meM madya, mAMsa, Asava, prANija dravya Adi kA prayoga nahIM batAyA gayA hai| sabhI yoga, vAnaspatika aura khanija dravyoM se nirmita hue haiM / rasayogoM kA bAhulya isI graMtha meM sarvaprathama milatA hai / ugrAditya ke bAda bhI karnATaka meM aneka vaidyakagrantha nirmita hote rhe| vijayanagara sAmrAjya ke abhyudayakAla meM sarvAdhika vaidyaka grantha likhe gaye / prAraMbhika vijayanagara-kAla meM rAjA harihararAja ke samaya meM maMgarAja prathama nAmaka kAnaDI kavi ne vi.saM. 1416 (1360 I.) meM 'khagendramaNidarpaNa' nAmaka graMtha kI racanA kI thii| isameM sthAvaraviSoM kI kriyA aura unakI cikitsA varNana hai / zrIdharadeva ( 1500 I.) ne 'vaidyAmRta' kI racanA kI thii| isameM 24 adhikAra haiM / etas OM TU PINJE & PASULAIOSBONY www.BLED. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jam jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA | 475 bAcarasa (1500 I.) ne azvavaidyaka kI racanA kI / isameM azvoM kI cikitsA kA varNana hai / padmarasa ne (1627 I. meM) 'hayasArasamuccaya' (azvazAstra) nAmaka graMtha kI racanA maisUra nareza cAmarAja ke AdezAnusAra kI thI / isameM mI azvoM kI cikitsA kA varNana hai / dakSiNa ke hI jaina devendra muni ne 'bAlagrahacikitsA' para kannar3I meM graMtha likhA thaa| rAmacandra aura caMdrarAja ne 'azvavaidya' kIrtimAna cAlukya rAjA to 'gaucikitsA, vIrabhadra ne pAlakAvya ke gajAyurveda para kannar3I bhASA meM TIkA likhI thI / havIM zatI meM amRtanandi ne 'vaidyakanighaNTu' kI racanA kI thii| sAlva ne rasaratnAkara aura vaidyasAgatya tathA jagadeva ne 'mahAmaMtravAdi' likhA thA / 26 tAmila Adi bhASAoM ke jaina vaidyakagranthoM kA saMkalana nahIM ho pAyA hai| prastuta lekha lekhaka ke "jaina Ayurveda sAhitya" nAmaka grantha kI laghukRti hai / grantha meM vistArapUrvaka jaina vidvAnoM dvArA praNIta vaidyaka granthoM kA aura unake granthakAroM kA paricaya vizleSaNAtmaka rUpa se upasthita kiyA hai / 1 kAyacikitsAMga AyurvedaH bhUtikarmajAMgulimaH / prANApAnavibhAgo'pi yatra vistareNa varNitastat prANAvAyam // 2 DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna', 3 DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR0 72-73 4 DaoN0 jagadIzacandra jaina, jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja, prAstAvika, pR0 5 5 sthAnAMga sUtra 96|78 6 nizItha cUrNa 15, pR0 512 sthAnAMga sUtra 8, pR0 404 a vipAka sUtra 7, pR0 41 8 uttarAdhyayana 20123; sukhabodhAM patra 266 9 uttarAdhyayana, 2022; sukhabodhAM patra 266 10 uttarAdhyayana, 1518 11 bRhadvRtti, patra 11 * 12 bRhadvRtti patra 475 13 vahI, patra 462 14 nizIthaNi 7 / 1757 67 15 nizIthacUrNa 11 / 3436 16 vipAsUna 7, pR0 41 17 AvazyakavRti pR0 305 18 sthAnAMga sUtra 6667 16 bRhatkalpa bhASya 314380 20 AcArAMga sUtra 6 / 2 / 173 21 jJAtR dharmakathA 13, pR 143 22 kalyANakAraka, pariccheda 1, zloka 1-11 -tattvArtha rAjavArtika, a0 1 sU0 20 pR0 54-55 23 kalyANakAraka, pR0 20, zloka 85 24 kalyANakAraka, pR0 20, zloka 0 86 25 upatyakA kalyANakAraka' zolApura (mahArASTra) se san 1940 meM paM0 vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ne hindI anuvAda sahita prakAzita kiyA hai| 26 Aufrecht, Catalogus Catalogomn, Part I p. 36. 27 mo0da0 desAI, jaina sAhitya no itihAsa, pR0 367 28 Julius Jolly, Indian Medicine, p. 4. for international hy Varto personal Use Only fve 000000000000 ppin 24 000000000000 144440000% 'SRI / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -o---------------------------------------2 0 zrI goTUlAla mAMDAvata 000000000000 000000000000 manuSya svabhAvataH utsava premI hai| utsava aura parva jIvana meM utsAha aura preraNA jagAte haiN| jaina saMskRti ke ? parva sirpha prAmoda-pramoda ke lie nahIM, kintu pramoda ke sAtha prabodha, ullAsa ke sAtha AtmollAsa jagAne kI preraNA dete haiM / yahA~ para una sAMskRtika parvo kA eka saMkSiptasAra paricaya prastuta hai| 4-0--0-----------------------------------S jaina saMskRti ke pramukha paryoM kA vivecana NA AtmA ko pAvana aura pavitra kare vaha parva hai| parva zabda ke do artha mukhya haiM-utsava aura granthi / utsava zabda kucha saMkucita sA hai / hara dina hI koI na koI utsava ho sakatA hai, parantu jisa dina viziSTa utsava A jAe use parva kahate haiN| parva laukika aura lokottara do prakAra ke hote haiN| sAmAnya laukika parva hara sAMsArika vyakti ko AnandadAyaka pratIta hote haiM jabaki lokottara parva halukarmI jIvoM ko AkarSaka lagate haiM, kyoMki unake lie ullAsa yukta samaya hI parva hai| - lokottara parva do prakAra ke hote haiM-nitya parva aura naimittika parva / aSTamI, caturdazI Adi tithiyoM ke parva nitya parva kahalAte haiM, jinameM khAne-pIne Adi pravRttiyoM meM anya tithiyoM se thor3A antara rahatA hai, naimittika parva varSa meM kisI samaya vizeSa para hI Ate haiM / jaina saMskRti meM lokottara paryoM kA bar3A mahattvapUrNa sthAna hai, kintu lagatA aisA hai ki pratyeka lokottara parva ke sAtha laukika vyavahAra jur3a gayA hai kyoMki svAbhAvika hai ki apane ullAsa ko prakaTa karane ke lie vyakti nAnA prakAra kI kriyAe~ karate haiM / jaina saMskRti ke parvo para spaSTa aura vizeSa jhalaka hai jo tarka aura vijJAna sammata hai / varSArambha se varSAnta taka kaI parva manAe jAte haiM, jinheM dekhakara lagatA hai ki kaI poM kI nakala hama anya saMskRtiyoM se karate haiM parantu vAstava meM aisA nahIM hai / ina parvo kI aitihAsikatA jaina sAhitya se nirvivAda pramANita hotI hai| akSaya tRtIyA zramaNa ho jAne ke pazcAta RSabhadeva nirmoha bhAva se maunavratI hokara vicarate rahe / janatA ko AhAra vidhi kA jJAna na hone se vaha zraddhA bhakti sahita bhAvAbhibhUta hokara bhA~ti-bhAMti ke padArtha prabhu ke sammukha lAte parantu zramaNoM ke lie akalpanIya hone se ve use grahaNa nahIM kara sakate the| karIba eka varSa kI nirantara ho rahI tapazcaryA ke bAda prabhu hastinApura meM padhAre / vahA~ bAhubalI ke pautra evaM rAjA somaprabha ke putra zreyAMsa yuvarAja the unhoMne rAtri meM svapna dekhA ki sumerU parvata zyAma varNa kA ho gayA hai, use maiMne amRta sIMcakara camakAyA hai|' . usI rAtri subuddhi seTha ko svapna AyA ki sUrya kI hajAra kiraNeM jo apane sthAna se vicalita ho rahI thIM zreyAMsa ne unheM punaH sUrya meM sthApita kara diyA jisase vaha adhika camakane lgaa| mahArAja somaprabha ne svapna dekhA ki zatruoM se yuddha karate hue kisI bar3e sAmanta ko zreyAMsa ne sahAyatA pradAna kI aura zreyAMsa kI sahAyatA se usane zatra sainya ko harA diyaa| prAtaH hone para sabhI svapna ke sambandha meM cintana-manana karane lge| cintana kA navanIta nikalA ki avazya hI zreyAMsa ko viziSTa lAbha hone vAlA hai|4 PALa5 For Private & Personal use only www.jainenbrary.org Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti ke pramukha parvo kA vivecana | 477 000000000000 000000000000 sAmAna MARATHI ....... UTTARAI AWAR ....... vicaraNa karate hue usI dina RSabhadeva hastinApura padhAre, nagaranivAsI AhlAdita hue / bhagavAna paribhramaNa karate hue zreyAMsa ke yahA~ padhAre / bhagavAna ko dekhakara zreyAMsa ko jAti-smaraNa jJAna utpanna huaa| RSabhadeva ke darzana aura cintana se pUrva bhava kI smRti udbuddha huI5 svapna kA sahI tathya jJAta huaa| usake hRdaya meM prabhu ko nirdoSa AhAra dene kI bhAvanA uThI / saMyoga se usI samaya sevakoM dvArA ikSa rasa ke ghar3e lAye gaye the / kumAra prabhu ke sAmane padhAre aura AhAra lene kI prArthanA kii| prabhu ne hAtha phailA diye / zreyAMsa ne bhAva vibhora ho aMjalI meM rasa ur3ela diyA / achidra pANI hone se eka bUMda rasa bhI nIce nahIM girA / bhagavAna kA yaha vArSika tapa akSaya tRtIyA ko pUrNa huA thA / ahodAnaM, kI dhvani se AkAza gUMja uThA aura devoM ne paMcadivya kI varSA kI / zreyAMsa isa yuga ke prathama bhikSA dAtA hue to prabhu ne isa yuga ko prathama tapa kA pATha par3hAyA / prabhu ke pAraNe kA vaizAkha zuklA tRtIyA kA vaha dina akSayakaraNI ke kAraNa saMsAra meM akSaya tRtIyA yA AkhA tIja ke nAma se prasiddha huA / usa mahAna dAna se tithi bhI akSaya ho gaI / triSaSThi0 pu0 ca0, kalpalatA, kalpadruma kalikA tathA samavAyAMga meM isa tithi para pUrNa sAmagrI upalabdha hai| paryuSaNa evaM saMvatsarI jaina saMskRti kA sarvAdhika mahattvapUrNa parva saMvatsarI hai| AtmA ko kama se mukta karane ke lie isakI upAsanA kI jAtI hai / paryuSaNa atyanta prAcIna kAla se cale A rahe haiN| saMvatsarI paryuSaNa kI antima tithi hai| aisA mAnA jAtA hai ki bhagavAna pArzvanAtha ke kAla meM cAturmAsa kI samApti bhAdrapada zuklA paMcamI ko ho jAtI thI, isa dRSTi se ise varSa kA antima dina mAnA jAtA aura isI ke anusAra saMvatsarika pratikramaNa karane se yaha parva saMvatsarI ke nAma se pracalita huA / pratyeka utsarpiNI aura avasapiNI AroM kA prArambha bhI bhAdrapada zuklA paMcamI ko hotA hai| kaI AcArya ise zAzvata parva mAnate haiM, jambU dvIpa pannati meM varNana AtA hai ki zrAvaNa kRSNA pratipadA ko utsarpiNI kAla kA prathama va 2100 varSa bAda dUsarA ArA prArambha huaa| puSkalAvata mahAmedha ke sAta ahorAtri barasane se dharatI kI tapana zAnta huI phira sAta ahorAtri taka 'kSIra' mahAmegha barasA jisase bhUmi ke azubha varNa naSTa ho gaye aura vezubha rUpa meM parivartita hue / sAta dina taka AkAza ke khule rahane ke bAda sAta dina 'ghRta' nAmaka mahAmegha ne barasa kara dharatI meM sarasatA kA saMcAra kiyA, phira 'amRta' megha kI sAta dina taka varSA huI jisameM vanaspati ke aMkura prasphurita hue, phira AkAza ke sAta dina nirmala rahane ke bAda 'rasa' nAmaka mahAmegha ne barasa kara vanaspati meM 5 prakAra ke rasoM kA saMcAra kiyA isa prakAra vanaspati mAnava ke bhoga yogya bnii| Are ke prArambha ke 50veM dina bila-gata mAnava jaba bAhara nikale to dharatI ko harI bharI dekhakara unhoMne samaveta svara meM ghoSaNA kI ki 'he devAnupriya ! Aja se hamameM se jo koI azubha pudgaloM kA AhAra karegA usakI chAyA se bhI hama dUra rheNge| isake anusAra mAnavoM meM svataH satpreraNA kA yaha parva anAdi rUpa se calA A rahA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne varSAvAsa ke eka mAsa aura bIsa rAtri bItane para tathA sattara rAtri dina zeSa rahane para paryuSaNa parvArAdhanA kii| saMvatsarI zabda mUla AgamoM meM kahIM-kahIM hI milatA hai| kucha dinoM pUrva Agama anuyoga pravartaka paM0 muni zrI kanhaiyAlAla jI ma0 sA0 se isakA kAraNa pUchA to unhoMne batAyA ki 'pajjusaNA' zabda kA artha saMvatsarI meM nihita hai| paryuSaNa parva ke dinoM meM cAroM jAti ke devatA samArohapUrvaka aThAI mahotsava karate haiN|10 paryuSaNa parvArAdhanA kA ullekha kaI AgamoM meM prApta hotA hai, adhikAMza meM ATha dinoM kA spaSTa ullekha nahIM hai saMbhava hai ki bhAvanAoM ko uccatama banAne ke lie ATha dina niyata kiye gaye hoM / saMvatsarI ko cUMki jaina mAnyatAnusAra varSa kA antima dina mAnate hai| isalie isI dina AlocanA pATha tathA pATAvalI par3hane sunane kI paramparA hai / sthAnakavAsI samAja meM antakRta sUtra tathA mUrtipUjaka sampradAya meM kalpa sUtra vAcana kI paramparA hai / yo saMvatsarI bhAdrapada zuklA cautha yA paMcamI ko kAlagaNanA ke anusAra AtI hai, parantu aisA varNana bhI milatA hai ki saMvatsarI kI ArAdhanA kAlakAcArya dvitIya se pahale taka kAlagaNanA ke anusAra bhAdrapada zuklA cautha yA paMcamI ko hI kI jAtI thii| RAWAJ zaza NEHAT Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 reza 000000000000 4000 10004 @ :3830 80 478 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha dhArA nagarI ke kumAra kAlaka aura kumArI sarasvatI ne guNAkara muni ke pAsa saMyama svIkAra kiyaa| vIra ni0 saM0 453 meM kAlaka ko AcArya pada pradAna kiyA gyaa| vIra ni0 saM0 470 se 472 ke bIca inakA cAturmAsa maDauM thA / vahA~ se vizeSa paristhitivaza cAturmAsa avadhi meM hI AcArya kAlaka ne pratiSThAnapura kI ora vihAra kara diyA tathA vahA~ ke zramaNa saMgha ko sandeza pahu~cAyA ki ve paryuSaNa ke pUrva pratiSThAnapura pahuMca rahe haiM, ataH paryuSaNa sambandhI kArya unake vahA~ pahu~cane ke pazcAt nizcita kiyA jAya / vahA~ pahu~ca kara AcArya ne paMcamI ko saMvatsarI (sAmUhika paryuSaNa) manAne kI sUcanA dI, parantu vahA~ ke jaina dharmAvalambI rAjA sAtavAhana ko indra mahotsava meM bhAga lenA thA, isa lie usane chaTha yA cautha ko paryuSaNa manAne kA nivedana kiyaa| kAlakAcArya ne cautha ko saMvatsarI manAne kI bAta svIkAra krlii| isa prakAra kAlakAcArya ne dezakAla ko dekhate hue bhAdrapada zuklA caturthI ko parvArAdhanA kiyA / 12 dazAzrata skandha cUrNi tathA jina vijaya jI dvArA sampAdita jaina sAhitya ke anusAra kAlakAcArya kA samaya vIra nirvANa sa0 663 mAnA jAtA hai, kAla gaNanA ke anusAra isa samaya ko sahI mAnane kI mAnyatA kama hai / isa sambandha meM AcArya zrI hastImala jI ma0 sA0 dvArA diyA gayA samaya vIra nirvANa saMvata 472 sahI mAnA jAtA hai / kaI pramANoM se AcArya zrI ne jainadharma ke maulika itihAsa meM isakA vizada vivecana kiyA haiM / caturthI kI isa paramparA ko sthAyI mahattva prApta nahIM ho skaa| vartamAna meM yadi kabhI caturthI ko saMvatsarI parva kI ArAdhanA kI jAtI hai to isakA kAraNa yaha nahIM ki kAlakAcArya kI paramparA kA pAlana ho rahA hai, vastu sthiti yaha hai ki vAstava meM saMvatsarI paMcamI ko hI manAI jAtI hai, kabhI -kabhI kAlagaNanA ke kAraNa hI parvArAdhanA caturthI ko kI jAtI hai / digambara jaina apanA paryuSaNa parva mahotsava bhAdrapada zuklA se pUrNimA taka manAte haiM ve isa parva ko paryuSaNa na kahakara dazalakSaNa parva kahate haiN| saMbhava hai mata vibhinnatA ke kAraNa pRthaka samaya apanI pRthakatA aura vizeSatA tathA vibhinnatA ko banAe rakhate hue unhoMne paryuSaNa ke bajAya dasa lakSaNa parva prArambha kiyA ho| dasa lakSaNa parva kI kriyA Adi kI sArI bhAvanA paryuSaNa se milatI-julatI hai| dasa lakSaNa dharma kA ullekha AcArya umAsvAtI kRta tattvArthaM sUtra ke nauve adhyAya meM isa prakAra hai / uttama kSamAmArdavArjava zoca satya saMyamatapastyAgAkiJcanya brahmacaryANi dharmaH / kSamA, namratA, saralatA, pavitratA, satya, saMyama, tapa, tyAga AkiMcanya aura (niSparigrahatA ) brahmacarya ye dasa dharma haiM / jaina samAja ke sabhI ghaTaka nirvivAda rUpa se tattvArtha sUtra kI mAnyatA ko svIkAra karate haiN| yaha parva AtmAvalokana samAlocanA kA bhI parva hai| kRta karmoM kA lekhA-jokhA kara pApoM ko vosarAyA jAtA hai| paryuSaNa ke zAbdika vivecana se spaSTa hotA artha isa prakAra hai / "parisamantAt ucyante te karmANi yasmin paryupaNam / " paryaSaNa kA dUsarA artha AtmA meM nivAsa karanA hotA hai aura AdhyAtmika artha meM AtmA meM nivAsa karanA sArthaka hai / paryuSaNa kA nAmollekha nizItha sUtra meM isa prakAra pAyA jAtA hai / " sAdhu pramAdavaza paryuSaNa ArAdhanA na kare to doSa lagatA hai / 12 keza loca paryuSaNa para karanA atyanta Avazyaka hai, gau ke roma jitane bAla bhI na rakhe 13 sAdhu paryuSaNa meM kiMcita bhI AhAra na kre| 14 kalpasUtra meM paryuSaNa ke lie eka vizeSa kalpa hai jinameM vistAra se vivecanA kI gaI hai "saMvatsarI ke dina kezaloca nahIM karane vAle sAdhu ko saMgha meM rahane yogya nahIM mAnA hai|"15 paryuSaNa kSamA kA anupama parva hai, mahAvIra ke zAsana kAla meM udAyana dvArA aparAdhI caNDapradyotana ko kSamA kara gale milane kA udAharaNa kitanA sundara lagatA hai, usI paramparA kA pAlana Aja bhI jaina jainetara samAja dvArA kiyA jAtA rahA hai / nizItha sUtra ke kathAkAra ne yaha likhate hue eka kathA kA samApana kiyA hai ki 'jaba ajJAna aura asaMyata grAmINoM ne bhI kSamAyAcanA kI aura kuMbhAra ne kSamA pradAna kI to saMyamI sAdhuoM kA to kahanA hI kyA hai ? jo bhI aparAdha kiyA ho usa saba ko paryuSaNA ke samaya kSamA lenA caahiye| isase saMyama kI ArAdhanA hotI hai|' 16 ukta sabhI pramANoM se jJAta hotA hai ki paryuSaNa mahAparva jaina saMskRti kA atyanta prAcIna parva hai / cook.com ya www.jainellfbrary.org Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti ke pramukha parvo kA vivecana | 476 000000000000 000000000000 SO.. NEPALI UTAMILY SED TES pAMAITIN nirvANa parva-dIpAvalI yoM paMcakalyANakoM meM nirvANa parva kA mahattvapUrNa sthAna hai / sabhI tIrthakaroM ke nirvANa mahotsava tapa tyAgAdi kI ArAdhanA se manAye jAte haiM, para vizeSa ullAsa aura utsAha se carama tIrthaMkara mahAvIra kA nirvANa parva manAyA jAtA hai / bhArata meM dIpAvalI kaI saMskRtiyoM kI aitihAsika virAsata kI dena hai| jaina dRSTi se isa parva kA zubhArambha bhagavAna mahAvIra kI deha-mukti se huA hai| rAjagRhI kA 41vAM varSAvAsa kara tIrthakara mahAvIra malloM kI rAjadhAnI apApApurI (pAvApurI) meM rAjA hastipAla kI lekhazAlA meM padhAre / chaTTatapa yukta prabhu ne apanA nirvANa samIpa dekhakara paMcAvana adhyayana puNyaphala vipAka ke aura paMcAvana adhyayana pApaphala vipAka ke kahe 7, phira chattIsa adhyayanoM kA amRtamaya upadeza 'uttarAdhyana' pradAna kiyA 8 nirvANa samaya samIpa jAna tathA gautama ke sarvajJatva meM sneha ko bAdhaka jAna prabhu ne gautama ko samIpa ke gA~va meM devazarmA ko pratibodha dene bhejA16, vinayAvanata gautama prabhu ko vandanA kara prasthita hue| nirvANa ke samaya prabhu se indra ne nivedana kiyA ki bhasmagraha saMkramaNa taka AyuSya ko roka leM, to prabhu ne kahA ki Ayu ko bar3hAne-ghaTAne kI sAmarthya kisI meM nahIM hai| kArtika kRSNA amAvasyA kI rAtri ke antima prahara meM prabhu saMsAra tyAga kara cale gaye, sabhI bandhana naSTa ho gaye, saba duHkhoM kA anta kara parinirvANa ko prApta hue / 20 nirvANa huA jAna svarga se devI, devatA zakra aura indra vahA~ Ae / sabhI devoM ne apanI-apanI sAmarthya aura guNoM ke anurUpa antima kriyA meM yoga diyA / rajjuga sabhA meM kAzI kauzala ke nau licchavI tathA nau malla isa taraha aThAraha gaNa rAjA bhI upasthita the| aThAraha hI rAjAoM ne upavAsa yukta pauSadha kiyA huA thA / amAvasyA kI ghorakAlI rAtri thI ataH unhoMne nizcaya kiyA ki prabhu ke nirvANAntara bhAva udyota ke uTha jAne se mahAvIra ke jJAna ke pratIka rUpa meM smaraNArtha dravya prakAza kreNge|" jisa rAtri meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kAla dharma ko prApta hue, usa rAtri meM bahuta-sI deva-deviyA~ UparanIce A-jA rahI thIM jisase vaha rAtri khUba udyotamayI ho gaI thii|22 usa dina devatAoM ne durlabha ratnoM se dravya prakAza kiyA thA, manuSyoM ne bhI dIpa saMjoe taba se dIpAvalI parva prArambha huaa| harivaMza purANa meM AcArya jinasena ne dIpAvalI ke prArambha kA bar3A bhAvamaya varNana diyA hai jvalatpradIpAlikayA pravRddhayA, surAsuraiH dIpitayA pradIptayA / tadAsma pAvAnagarI samantata: pradIpitA kAzatalA prakAzate / / tatastu lokaH prativarSamAdarAt prasiddha dIpAvalIkayAtra bhArate / samudyataH pUjayati jinezvaraM jinendranirvANa vibhUti-bhakti bhAga / / -prastuta zloka meM dIpAvalI kA samagra dRzya sAra saMkSepa rUpa se varNana kiyA gayA hai / aisA hI varNana triSaSThizalAkA puruSa caritra meM prApta hotA hai / parinirvANa vi0 pU0 471 tathA I0 pU0 527 mAnA jAtA hai / mahAvIra nirvANa ke 1666 varSa bAda kumArapAla kA janma huA thA, I01142 meM / ata: mahAvIra kA nirvANa kAla 1666-1142=527 ii0puu0hai| kucha vidvAn 468 aura 482 tathA 527 aura 546 I0pU0 ke bIca nirvANakAla mAnate haiM kintu paramparAnusAra mahAvIra kA nirvANa 527 I0pU0 mAnA jAtA haiM "prophesara parazurAma kRSNa goDe, orienTa risarca, bhagavAna mahAvIra kA nirvANa dIpAvalI ke rUpa meM honA svIkAra karate haiM, mahAvIra kA sadaiva ke lie zarIra kA tyAga hone se ise kAlarAtri kahate haiM / isa upalakSa meM tatkAlIna nareza aura zreSThImaMDala ne nayA saMvata prArambha kiyA aura puNya-pApa ke lekhe-jokhe kI taraha hAni-lAbha kA lekhA-jokhA rakhA jAne lgaa| digambara jainAcArya jinasena ne harivaMza purANa meM 753 I0 meM, sarga 66, zloka 15, 16..."20 meM, uttara purANa (guNabhadra) ke 16veM sarga meM, somadeva sUri ke yazastilaka campU meM, abdula rahamAna ne (1100 I0 meM) saMdeza rasika meM, akabara ne nauveM ratna abula phajala ne Aine akabarI meM (1560), TAITD C... AAN JULI KOM K....... AAPAN - TA :-... Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 10000 480 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha tathA lokamAnya tilaka va ravIndranAtha Taigora ne bhI vIra nirvANa ke upalakSa meM dIpAvalI manAnA svIkAra kiyA hai| mArga sTIvensana ne insAiklopIDiyA Apha rIlijana eNDa ithiksa mAga 5, pRSTha 875 se 878 meM dIpAvalI kA prArambha vIra nirvANa se batAyA hai / 24 yoM 2500 varSoM kI lambI avadhi meM isa parva kA sambandha kaI mahApuruSoM se ho gayA hai| mAnyatA hai ki dayAnanda sarasvatI kA svargavAsa, svAmI rAmatIrthaM kI samAdhimaraNa isI dina huA thA / prApta mAnyatAoM meM sabase prAcIna mAnyatA bhagavAna mahAvIra ke nirvANa prApta karane kI hai| prabhu mahAvIra para gaNadhara gautama kI ananya zraddhA thii| mahAvIra use jAnate the, isalie unhoMne apane nirvANa se pUrva gautama ko devazarmA ke yahA~ pratibodha dene bheja diyA thaa| vahIM gautama ko prabhu ke nirvANa ke samAcAra mile jisase ve dravita ho gaye / ve svayaM ko hatabhAgI samajhane lge| bhAvanAoM para buddhi ne vijaya prApta kI aura usI rAtri meM gautama ne bhI kevalajJAna prApta kiyA / 25 kArtika amAvasyA kI madhya rAtri meM bhagavAna mahAvIra kA parinirvANa huA aura antima rAtri meM gautama gaNadhara ne kevala jJAna, kevala darzana prApta kiyA isI kAraNa kArtika zuklA pratipadA gautama pratipadA ke nAma se vizruta hai / isI dina aruNodaya ke prArambha se hI abhinava varSa kA Arambha hotA hai / 26 bhagavAna ke nirvANa kA duHkhada vRttAnta sunakara bhagavAna ke jyeSTha bhrAtA mahArAja nandanIvardhana zoka vihvala ho gaye / unake netroM se A~suoM kI vegavatI dhArA pravAhita hone lagI, bahina sudarzanA ne unako apane yahA~ bulAyA aura sAMtvanA dii| tabhI se bhaiyA ja ke rUpa meM yaha parva smaraNa kiyA jAtA hai / 27 rakSAbandhana kuru jAMgala deza meM hastinApura nAmaka nagara thA / vahA~ ke mahApadma rAjA ke do putra padmarAja aura viSNu kumAra the, choTe putra viSNukumAra ne pitA ke sAtha hI saMyama svIkAra kara liyA / usa samaya ujjayinI meM zrIvarmA rAjA rAjya karate the unake bali, namuci, vRhaspati aura prahlAda cAra mantrI the / eka bAra akampanAcArya jaina muni 700 ziSyoM ke sAtha vahA~ aae| cAroM maMtrI jaina mata ke kaTTara Alocaka the isalie AcArya ne unase vivAda karane ke lie sabhI muniyoM ko manA kara diyA thA, eka muni nagara meM the| unheM AcArya kI AjJA jJAta nahIM thI isalie mArga meM Ae cAroM mantriyoM se zruta sAgara muni ne zAstrArtha kiyA / cAroM ko parAjita kara ve guru ke pAsa gaye / guru ne mAvI anartha ko jAna zrutasAgara muni ko usI sthAna para nizaMka dhyAna lagAne kA Adeza diyaa| muni gaye aura dhyAna meM lIna ho gye| cAroM maMtrI rAtri ko vahA~ gaye, unhoMne talavAra se muni ko mAranA cAhA para vana rakSaka deva ne unako apane sthAna para yathAsthiti se kIla diyA / acchI saMkhyA meM logoM ke ikaTThe hone para vana rakSaka deva ne sArA vRttAnta sunAyA jise sunakara rAjA ne cAroM ko deza nikAlA diyA / apanI pratibhA kA upayoga karate hue ve hastinApura pahu~ce aura mantrI pada prApta kiyaa| eka bAra mantriyoM ne rAjA se kisI vizeSa avasara para prasanna kara icchAnusAra vara lene ko rAjI kara liyaa| saMyoga se 700 muniyoM kA yaha saMgha vicarate hue hastinApura pahu~cA / mantrI bali ne apane apamAna kA badalA lene kA acchA avasara jAna rAjA se 7 dina ke lie rAjya le liyA / usane muniyoM ke nivAsa sthAna para kAMTedAra bAr3a banAkara unake vinAza ke lie naramedha yajJa kI racanA kara dii| isa pralayaMkArI ghaTanA se loga duHkhI ho gaye, parantu ve rAjya zakti ke Age kucha karane meM asamartha the / usa samaya mithilApura nagara ke vana meM sAgara candramuni ko avadhijJAna se muniyoM para Ae isa maraNAntika upasarga kA dhyAna huA aura ve hA ! hA ! mahAkaSTa ! isa prakAra bola uThe / gurudeva ne sthiti kI gambhIratA ko samajhA aura unhoMne apane ziSya puSpadatta ko AkAzagAmI vidyA se dharaNI bhUSaNa parvata para viSNukumAra muni ke pAsa vipatti kA varNana karane ke lie bhejA / vaikriya RddhidhArI muni viSNukumAra turanta hastinApura pahu~ce aura padmarAja ke mahaloM meM gaye, bAtacIta kI kintu padmarAja kucha bhI kara pAne meM asamartha the kyoMki ve vacanabaddha bane hue the / nidAna unhoMne 52 aMgula kA zarIra dhAraNa kiyA aura naramedha yajJa ke sthAna para bali ke pAsa gaye, bali ne unakA ucita satkAra kiyA aura dAnAdi se unakA sammAna karanA caahaa| viSNukumAra ne tIna paira jamIna kI mAMga kI, #De Jie w Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti ke pramukha parvo kA vivecana | 481 mAMga svIkAra hone para unhoMne pahalI sumerU aura dUsarI mAnuSottara parvata para rakhI tIsarI usa ke lie unhoMne bali ke kahane se usakI pITha para paira rakhA to usakA zarIra thara-thara kA~pane lagA, Akhira muniyoM ke kahane se use mukta kiyA gayA / usa dina zravaNa nakSatra va zrAvaNa suda 15 kA dina thA, isI dina viSNukumAra muni dvArA 700 muniyoM kI rakSA kI gaI thI, isase yaha dina pavitra mAnA jAtA hai| isa dina kI smRti banAe rakhane ke lie paraspara sabane prema se bar3e mArI utsava ke sAtha hAtha meM sUta kA DorA cinha svarUpa bAMdhA, tabhI se yaha zrAvaNa suda 15 kA dina rakSAbandhana ke nAma se jAnA jAtA hai / muniyoM ko upasarga se mukta huA jAnakara hI zrAvakoM ne bhI bhojana karane kI icchA kI aura unhoMne ghara-ghara khIra tathA nAnAvidha prakAra kI miThAiyA~ banAI, paramparAgata rUpa se DorA bA~dhane aura miThAiyA~ banAne kI prathAe~ calI A rahI haiN|26 vizeSa - prastuta kathA kA sAmya kaI pustakoM meM dekhane ko milA kintu jaina mAnyatAnusAra yaha parva kaba se prArambha huA, isakA koI pramANa mere dekhane meM nahIM AyA, ucita pramANa ke abhAva meM samayollekha nahIM kiyA hai / paMcakalyANaka jaina saMskRti ke parvoM meM paMcakalyANaka kA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| tIrthaMkaroM kI AtmA devaloka se cyavakara mAtA ke garbha meM praveza karatI hai, janma letI hai, tIrthakara dIkSA grahaNa karate haiM, kaivalya prApta hotA hai tathA mokSa meM padhArate haiM taba mAnyatA hai ki devatA harSollAsa se aSTAnhikA mahotsava kA Ayojana karate haiM, una tithiyoM ke smRti svarUpa Aja bhI paMcakalyANaka mahotsava manAye jAte haiM / vizeSa kara prathama aura antima tIrthaMkaroM ke ye mahotsava mUrtipUjaka samAja atyanta harSa aura ullAsa ke sAtha sampanna karatA hai / ina tithiyoM para tyAga-tapasyA kA bhI apUrva krama calatA hai / paMcakalyANaka kI tithiyoM kA varNana puruSa pariSa, mahAvIra pariyaM Avazyaka niyukti tIrthakaroM ke ina paMcakalyANaka kI tithiyA~ prApta likhe jA sakate haiM, inakA saMkSipta rUpa agale pRSTha Ayambila olI parva kisI eka hI grantha meM prApta nahIM hotA / kalpasUtra, triSaSThizalAkA mahApurANa Avazyaka bhUmi aura kalpa subodhikA TIkA meM kahIM-kahIM hotI haiN| dekhA jAe to ina tithiyoM para kaI panne zodha kI dRSTi se para hai " ujjayinI nagara meM prajApAla rAjA rAjya karate the, unake saubhAgya sundarI aura rUpa sundarI do rAniyA~ thIM / jinake kramazaH sura-sundarI aura mainA sundarI nAma kI putriyA~ thIM / jJAnAbhyAsa kI samApti ke bAda eka bAra donoM rAjakumAriyA~ apane kalAcAryoM ke sAtha rAjya sabhA meM upasthita huIM rAjA ne donoM rAjakumAriyoM se prazna pUche / surasundarI aura maiMnAsundarI ne unake yathocita uttara diye / rAjA ne prasanna hokara unase vara mA~gane kA kahA, taba mainA sundarI ne karma kI pramukhatA batalAte hue rAjA kI kRpA ko gauNa kara diyaa| rAjA mainAsundarI para atyanta kupita huA / zrIpAla kI alpAyu avasthA meM usake pitA campA nareza siMharatha kI mRtyu ho gaI thii| prANa bacAne ke lie rAnI kamala prabhA zrIpAla ko lekara vana meM ravAnA ho gaI, vahA~ prANa rakSA ke nimitta unako sAta sau kor3hiyoM ke eka dala meM sammilita honA pdd'aa| saMyoga se kor3hiyoM kA yaha dala unhIM dinoM ujjayinI meM AyA huA thaa| rAjA ne kor3hiyoM ke rAjA zrIpAla (umbara rAjA) se mainA sundarI kA vivAha kara diyaa| hawalihat vivAha ke anantara donoM ko eka jaina muni ke darzana pAne kA upAya pUchA, gurudeva ne kahA- mayaNA ! hama sAdhu haiM, aura tantra batAnA hamAre lie niSiddha hai, hamArI mAnyatA hai cAritra aura tapa ina nau padoM se bar3hakara koI tattva nahIM haiN| ArAdhanA avazya hotI hai| zAnta dAnta jitendriya aura nirAraMbha hokara jo inako ArAdhanA karatA hai vaha saukhya prApta karatA hai / " prApta hue, mainAsundarI ne gurudeva se kuSTha roga se mukti nirgrantha mArga kI upAsanA hamArA karttavya hai, yaMtra, maMtra ki arhata, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, darzana, jJAna siddha pada ko pAne vAloM kI siddhi meM ina nava padoM kI zuklA saptamI se nava dina taka Ayambila tapa karake navapada kA dhyAna kare, isI taraha caitra meM bhI 20NM pu 000000000000 000000000000 SCOOTERODE pho Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana granya tIrthakara saMkhyA garbha kalyANaka / janma kalyANaka / dIkSA kalyANaka kaMvalya kalyANaka nirvANa kalyANaka 000000000000 000000000000 A0 kR0 2 jye0 kR. 30 phA0 zu0 8 4. zu06 zrA0 zu0 2 mAgha kR06 bhAdra zu06 cai0 kR. 5 phA0 kR06 cai0 kR08 jye0 kR06 ASA0 kR06 jye0 kR0 10 kArtika kR0 1 15 / vai0 zu0 13 bhAdra0 kR07 zrA0 kR0 10 phA0 zu0 2 cai0 zu0 1 zrA0 kR0 2 Aso0 kR0 2 kA0 zu06 vai0 kR0 3 ASA0 zu0 6 ca0 kR06 | cai0 kR06 phA0 kR0 11 pau0 zu0 10 pau0 zu06 pau0 zu0 11 mArga zu0 15 mArga zu0 15 pau0 zu0 12 pau0 zu0 12 pau0 zu0 14 vai0 kR0 10 vai0 zu06 cai0 zu0 11 kA0 kR0 13 maga0 kR0 10 ca0 zu0 15 jye0 zu0 12 jye0 zu0 12 phA0 kR06 pau0 kR0 11 pau0 kR0 11 phA0 kR0 7 maga0 zu06 maga0 zu0 1 kA0 zu0 2 pau0 kR0 12 pau0 kR0 12 pau0 kR0 14 phA0 kR0 11 phA0 zu0 11 mAgha0 kR0 30 phA0 kR0 14 phA0 kR0 14 mAgha0 zu0 2 pA0 zu04 pau0 zu04 mAgha0 zu06 jye0 kR0 12 / jye0 kR0 12 cai0 kR0 30 pau0 zu0 13 pau0 zu0 13 pau0 zu0 15 jye0 kR0 14 jye0 kR. 14 pau0 zu0 11 vai0 zu0 1 vai0 zu0 1 cai0 zu0 3 maga0 zu0 14 maga0 zu0 14 kA0 zu0 12 maga0 zu0 11 maga0 zu0 11 maga0 zu0 11 vai0 kR0 10 vai0 kR0 10 vai0 kR. 6 ASA0 kR0 10 ASA0 kR0 10 maga0 zu0 11 zrA0 kR0 6 | zrA0 kR06 Aso0 kR0 1 pau0 kR0 10 pau0 kR0 10 cai0 kR0 4 caitra zu0 130 zu0 13 vai0 zu07 mA0 kR0 14 ca0 zu05 | cai0 zu06 ca0 zu06 cai0 zu0 11 phA0 kR0 4 phA0 kR07 phA0 kR08 bhAdra0 zu08 Azvi0 zu0 8 zrA0 zu0 15 bhAdra0 zu0 14 ASA0 kR08 cai0 kR0 30 jye0 zu04 jye0 kR0 14 0 zu0 1 cai0 kR0 30 / phA0 zu05 phA0 kR0 12 vai0 kR0 14 ASA0 zu07 zrA0 zu07 kA0 kR0 30 yaha sAraNI 'jaina vrata vidhAna saMgraha' lekhaka paM0 bArelAla jaina, TIkamagar3ha, pustaka se uddhRta kI gaI hai| noTa- isa sAraNI se kucha pracalita mAnyatAoM meM antara hai| -pra0 saM0 CO Jain-Education bAANTRIANSIAwariawain Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jas jaMna saMskRti ke pramukha parvoM kA vivecana | 483 nau dina taka Ayambila kare / isa prakAra nau olI hone para ikyAsI Ayambila hote haiM aura yaha tapa pUrA hotA hai isa tapa kI ArAdhanA se duSTa kuSTha jvara kSaya bhagaMdaradi roga naSTa hote haiM, upAsaka saba prakAra se sukhI hotA hai| zrIpAla ne avasarAnusAra prathama olI kI jisake pariNAmasvarUpa usakA kuSTha roga samApta ho gayA tathA usane sAtasau kor3hiyoM kA yaha roga samApta karane meM bhI yoga diyA, zrIpAla ke aba taka ke maMda bhAgya bhI khulane lage aura vaha asIma Rddhi-siddhi kA svAmI bnaa| yaha parva siddhacakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| navapada parva bhI Ayambila olI parva kA hI nAma hai | 26 jJAnapaMcamI - kArtika zuklA paMcamI, jyeSTha zuklA paMcamI aura zrAvaNa zuklA paMcamI ko alaga-alaga mAnyatAnusAra isa parva kI ArAdhanA kI jAtI hai| mAnyatA hai ki ina dinoM jJAna kI ArAdhanA se viziSTa phala prApta hote haiM / jJAnAvaraNIya karma kSaya hokara jJAna yogya sAmagrI sulabha banatI hai, isa parva se sambandhita kathA kA sAra yahI hai ki jJAna, jJAnI aura jJAna ke upakaraNoM kI AzAtanA, avajJA, virAdhanA aura tiraskAra se jIva ko dAruNa duHkhadAyI yAtanAeM prApta hotI haiM tathA jJAna kI ArAdhanA karane se jIva samyak sukha prApta karatA hai| jJAna kI ArAdhanA ke lie kisI dina vizeSa ko niyata karane kI mAnyatA Aja kA vAtAvaraNa svIkAra nahIM karatA hai kyoMki pratyeka samaya jJAnA rAdhanA kI jA sakatI hai tathA jJAnArAdhanA bhI kI jAnI caahie| anya parva - jaina saMskRti ke kucha pramukha parvoM kA vivecana prastuta nibandha meM kiyA gayA hai / parvo se sambandhita sAhitya ko dekhane para mujhe anya kaI aura parvoM se sambandhita sAmagrI bhI prApta huI pratyeka parva kI ArAdhanA ke mahattva ko pradarzita karane ke lie usake sAtha kathAe~ bhI jur3I huI haiM, una kathAoM kA udbhava kaba huA isake bAre meM samaya nirdhAraNa jJAta nahIM kiyA jA sakA, ataH unake nAmollekha kara denA hI paryApta samajhatA hU~, ina parvo ke sAtha phala prAptI ke lie vrata ArAdhanA kI jAtI hai tathA ye pUre varSa calate rahane vAle sAmAnya parva haiM ataH inheM nitya parva kI saMjJA denA ucita lagatA hai / mUrtipUjaka samAja ke sAhitya meM ina parvo ke bAre meM ullekha milatA hai| adhikAMza parva tIrthaMkaroM ke kalyANakoM kI tithiyoM para hI Ate haiM--kucha parvoM ke nAma nimnAMkita haiM- aSTAnhikA, ratnatraya, lAbdhividhAna, AdityavAra, kokilApaMcamI, puSpAJjalI, mauna ekAdazI, garur3apaMcamI, mokSa saptamI, zrAvaNa dvAdazI, meghamAlA, triloka tIja, AkAza paMcamI, candana SaSThI, sugandha dazamI, ananta caturdazI, rohiNI, nAgapaMcamI, merutrayodazI Adi / TIkamagar3ha se prakAzita 'jaina vrata vidhAna saMgraha' pustaka meM hI 164 parvo kA ullekha hai / vistAra bhaya se unakA nAmollekha bhI saMbhava nahIM hai| pratyeka paMcAMga meM sambandhita tithi ke sAmane parvoM kA ullekha rahatA hai, dhAraNA hai ki ye sAmAnya parva kevala laukika lAbhoM ko prApta karane ke lie hI AcAryoM dvArA niyata kiye gaye hoM, inase jur3I kathAe~ kevala laukika lAbha kA pradarzana hI karatI haiM jabaki akSaya tRtIya, saMvatsarI, dIpamAlikA Adi vizuddha rUpa se lokottara parva haiM unake bAre meM jaina hI nahIM jainetara sAhitya meM bhI sAmagrI prApta hotI hai| prastuta nibandha meM parvoM kI aitihAsika pRSThabhUmi kA vivecana hI prastuta kiyA gayA hai, ina parvoM kI ArAdhanA eka alaga se pUrNa viSaya hai, jisa para vidvAnoM ko likhane kI AvazyakatA hai / parvo kI samyak ArAdhanA karane para lokottara- patha prazasta banatA hai tathA AtmA siddha sthAna ke nikaTa pahu~catI hai / 1 Avazyaka cUrNa, pR0 162-163, Ava niyukti, triSaSThi za0 pu0 ca0 2 Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, pR0 14501, tri0 za0 pu0 ca0 Avazyaka cUrNi 133 3 Avazyaka hAribhadrayA vRtti, Ava0 mala0 vRtti, tri0 za0 pu0 ca0 4 Avazyaka mala0 vR0, pR0 2181 5 mahApurANa jina0 078/20/452 6 samavAyAMga sUtra 156 / 15, 16, 17, Ava0 ni0 gAthA 344, 345, triSaSThi0 Adi 7 paryuSaNa parva Arya jaina, sukhamuni : 8 jambUdvIpa prajJapti, vakSa 2, kAla adhikAra, pR0 114-117 YAM 000000000000 HIMI 000000000000 40000 FOFE ... S.B Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 PRABO * 000000000000 0000000000 484 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha samaNe bhagavaM mahAvIre vAsANaM savIsaI rAemAse vaikkate sattariehi rAidihehi sesehi vAsAvAse pajjosa heI (ka) samavAyAMga sUtra 170vAM samavAya (kha) kalpasUtra samAcArI 10 tatthaNaM bahave bhavaNavaI saMvaccharIyaMsu viharati, jIvAbhigama (saMvatsarI parva : AtmArAmajI ma. sA. ) 11 nizItha cUrNi u. 10, bhAga 3, pR0 131 - karaNiyA catthI ajja kAlagAyarieNa pavattiyA / ha 12 pajjosavaNAe na pajjosavei, nizItha sUtra udde0 10 13 pajjosavaNAe golomAiMpi bAlAI uvAiNAveI, nizItha 44 14 pajjosavaNAe ittiriyaMpi AhAraM AhAreI, nizItha udde 10-45 15 jeNaM niggaMtho nigganthI vA paraM pajjovaNAsI ahigaraNaM vamaI seNaM nijjUhiyabbesiyA / 16 nizItha u0 10-3180-81 kalpasUtra 23vIM samAcArI 17 samaNe bhagavaM mahAvIre antimarAiyaMsi paNapanna ajjhayaNAIM kallANa phala vivAgAI, paNapanne ajjhayaNAI pAva phala vivAgAI vAgaritA siddhe jAva savva duvakhappahINe / samavAya 55, sUtra 4, kalpasUtra, sUtra 146 18 kalpasUtra, sUtra 146 16 siri mahAvIra cariyaM, pR0 337 20 kalpasUtra 123vAM sUtra 21 kalpasUtra, sUtra 127 ( gate se bhAvujjoye davyujjoyaM karissAmo) 22 kalpasUtra, sUtra 124 23 amara bhAratI, mahAvIra parinirvANa vizeSAMka, pR0 45 24 digambaradAsa jaina, vIra parinirvANa, amara bhAratI, AgarA / 25 jaM rayaNi ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAla gae jAva savva dubakha pahINe taM syaNi ca NaM jeTThassa goyamassa iMdabhuissa ... kevalavaranANadaMsaNe samuppanna / - kalpasUtra, 127 sUtra 26 kalpa subodhikA TIkA 27 vahI 28 jaina vratakathA saMgraha, mohanalAla jaina zAstrI, jabalapura / 26 sabhI pustakoM meM kathA sAmya pAyA gayA 1 zrIpAla caritra, marudhara kezarI mizrImala jI ma0 sA0 2 zrIpAla caritra, kAzInAtha jaina, bamborA 3 zrIpAla caritra, jaina divAkara cauthamala jI ma0 sA0 4 parvakathA saMcaya, muni devendravijaya / AFFRO . Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajana paMcama khaNa sudUra atIta-yaugalika yuga paramparA se lekara tIrthaMkara, gaNadhara, prabhAvaka AcAryoM kI paTa paramparA jaina itihAsa ke avakramaNa-utkramaNa kA itihAsa tathA vartamAna yuga taka kA prAmANika evaM saMkSipta itivRta / zrI saubhAgya muni jI kI pravAhamayI lekhinI vdArA aMkita / EVAR AUHREEZ.ji . RANTRA DESEASESEAUS itihAsa + paramparA emA - - -- Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0-0--0--0--0--0 zrI saubhAgya muni 'kumuda' [pradhAna saMpAdaka-pU.pra.a. abhinandana graMtha] sRSTikrama kI dRSTi se jainadharma anAdi hote hue bhI avasarpiNI evaM utsapiraNI kAla kI dRSTi se usakA ? prArambha bhI mAnA gayA hai| vartamAna avasarpiNIkAla ke sudUra atIta se lekara Aja taka kI paramparA kA itivRta apane Apa meM bahuta hI ulajhA huA, aspaSTa aura utAra-car3hAva se pUrNa hai| vibhinna vidvAnoM dvArA likhe jAne para tathyoM kI punarAvRtti saMbhava hai, ataH hamAre vidvAna lekhaka zrI saubhAgya munijI 'kumuda' ne, jo grantha ke pradhAna saMpAdaka bhI haiM, sAtha hI itihAsa aura paramparA ke adhikArI vidvAna bhI hai| aneka aitihAsika khojeM va prAmANika granthoM ke AdhAra / para kaThina parizrama ke sAtha yaugalika yuga se vartamAna I taka kI aitihAsika yAtrA kA saMkSipta kintu sAragrAhI 1 varNana prastuta kiyA hai| 000000000000 000000000000 jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA ... yaugalika yuga jar3a aura caitanya ke saMyoga se pravartamAna yaha virATa vizva anantakAla se vividha parivartanoM ke bIca gujaratA calA A rahA hai| ananta yugoM pUrva bhI aisA kSaNa kabhI nahIM AyA ki yaha nahIM thA aura ananta yugoM ke bAda bhI aisA kSaNa kabhI nahIM AyegA ki yaha nahIM hogaa| sadA sarvadA pravartamAna isa vizva ke kAla kA paryavekSaNa hama kevala utanA hI kara pAte haiM, jahA~ taka ki hameM kucha jAnane ko mila ske| kAlacakra samaya ko nApane-jAnane kA eka sAdhana hai / samaya kI gatividhi meM utthAna-patana calate rahate haiM / prakRti apane Apa meM banatI-bigar3atI rahatI hai, samaya usakA sAthI hai| jahA~ taka banane-bigar3ane kA prazna hai, yaha bhI mAtra parivartana hai, koI banAne vAlA yA bigAr3ane vAlA, eka niyAmaka nahIM hai| vizva meM ananta aNu-paramANu haiM, ananta jIvAtmAe~ haiM / saMyoga-viyoga kI inakI apanI alaga-alaga kahAniyA~ haiM / parivartana ke ye hI mUla haiM / alaga-alaga koI eka sattA jimmedAra nahIM hai| eka kAlacakra ke do vibhAga haiN| eka utsarpiNI dUsarA avasarpiNI ke nAma se vikhyAta hai| inameM pratyeka bhAga ke chaha vibhAga hote haiN| 1. suSamA-suSama-cAra koDAkor3I sAgara 2. suSama-tIna kor3Akor3I sAgara 3. suSama-duHSama-do kor3Akor3I sAgara 4. duSama-suSama-42 hajAra varSa kama eka kor3Akor3I sAgara 5. duSama-21 hajAra varSa 6. duSamA-duSama-21 hajAra varSa jaba kAlacakra kA utsarpiNI kAla calatA hai to duSamA-duSama yaha pahalA Araka hotA hai aura suSamA-suSama antima / RI JHAN... Pr1 sa Jain Education international MEENA For Private Personal use only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 486 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha isa kAla meM prakRti meM barAbara utkarSa calatA rahatA hai / prakRti kI kaI adbhuta zaktiyAM ubhara AtI haiM / cetanAe~ bhI kramazaH sukha-suvidhAoM ko prApta karatI rahatI haiN| utsarpiNI ke bAda avasarpiNI kA prArambha ho jAtA hai| prakRti hrAsonmukha ho jAtI hai| utsarpiNI se prApta vizeSatAe~ sukha-suvidhAe~ eka-eka kara vilupta hotI rahatI haiM aura prakRti rasahIna zuSka aura kaThora ho jAtI hai / aisI sthiti meM janajIvana bhI anekoM kaSToM se paripUrNa hotA calA jAtA hai| tIsare Araka ke madhya ke bAda jaba kalpavRkSoM kA abhAva hone lagatA hai, janajIvana trasta hotA hai, taba kulakara samAja ko kucha vyavasthA dete haiN| choTe-choTe kuloM meM samAja ko vyavasthita karane ke kAraNa unheM 'kulakara' kahate haiM / bhagavAna RSabhadeva ke pUrva sAta kulakara hue| unameM 'nAbhi' antima kulakara haiM / usa yuga meM samasta sukha-suvidhAoM ke kendra kevala kalpavRkSa hote the, jo dasa prakAra ke the| jIvana ke sabhI Avazyaka sAdhanoM ke liye ve loga prAya: unhIM para nirbhara karate the| kintu avasarpiNI meM eka samaya bAda unakA abhAva eka nizcita satya hai / aura jaba ve nahIM hote haiM to janajIvana eka gambhIra khatare meM par3a jAtA hai / aisA yogalika yuga ke nivartana tathA mAnavIya yuga ke pravartana ke sandhi kAla meM sarvadA hotA hI hai| tIrthakara yuga (tIrthaMkara yuga ke kucha viziSTa vyaktitva) 1. bhagavAna RSabha ma paNa REALL ARWANA Apa aura hama abhI kAlagaNanA ke anusAra avasapiNI kAla kI capeTa meM haiM / jo kucha bhI satyaM zivaM sundaram hai, vaha ghaTatA calA jA rahA hai| prakati kA yaha hrAsonmukha parivartana hai| yaha Aja se prArambha nahIM haA hai, bhagavAna RSabhadeva ke karor3oM varSa pahale se yaha calA A rahA hai / svayaM RSabhadeva kA janma bhI isa avasarpiNI kAla ke do vibhAga vyatIta hokara tRtIya vibhAga ke uttarArddha ke AsapAsa huaa| kalpavRkSa usa samaya vicchedaprAya ho rahe the / janajIvana lagabhaga kaSTa meM ghula rahA thA / jIvana ko banAye rakhane kA unheM koI ucita sAdhana nahIM sUjha rahA thaa| aisI sthiti meM RSabhadeva jaisI divya AtmA kA abhyudaya usa yuga ke liye bahuta bar3e mahattva kI bAta thii| kyoMki usa samaya loka-jIvana ko aise buddhimAna vyakti kI AvazyakatA thI jo unakI kaThinAiyoM ko hala karane meM madada de sake / saMyoga se unheM vaha vyaktitva bhagavAna RSabhadeva ke rUpa meM milA / nAbhi kulakara kI patnI marudevI ne jaba eka bacce ko janma diyA taba janatA yaha dekhakara daMga raha gaI ki devoM ne phUla barasAe aura utsava kiyA / bhagavAna RSabhadeva ke isa prabhAvazAlI janmotsava se hI janagaNa itanA prabhAvita huA ki vaha yaha pratIkSA karane lagA ki kaba yaha bAlaka vayaska hokara hamArA netRtva kare / tIrthaMkaroM kI AtmAe~ avadhijJAna jaisI kaI viziSTa yogyatAoM ke sAtha hI janma liyA karatI haiN| ata: unheM suyogya banAne ke liye mAtA-pitA aura gurujanoM ko bastuta: koI zrama nahIM karanA pdd'taa| bIsa lAkha pUrva (kAla kI eka zAstrIya gaNanA) kaumArya kAla vyatIta hone para RSabhadeva ke vivAha do sundara kanyAoM se sampanna hue / eka kA nAma sunaMdA tathA dUsarI kA nAma sumaMgalA thaa| sumaMgalA ne bharata aura brAhmI-donoM ko eka sAtha aura kramazaH 98 kumAra, yoM sau santAnoM ko janma diyaa| ye sabhI bhrAtA do-do kI jor3I se janme / sunaMdA ke do saMtAneM huI-eka bAhubalI tathA dUsarI kA nAma sundarI thaa| vivAha ke sAtha hI unhoMne AryAvarta kA zAsana-saMcAlana karanA prArambha kara diyaa| unakI viziSTa yogyatA se janatA aura svayaM nAbhi bhI yahI cAhate the ki yaha janajIvana kA netRtva kara ise kaSToM se mukta kare / kula 63 lAkha pUrva taka ayodhyA ke siMhAsana para samArUr3ha rahakara janajIvana ko vyavasthita karane kA kArya hI nahIM kiyA, apitu bhagavAna RSabhadeva ne sabhI Avazyaka 72 aura 64 kalAoM kA ThIka-ThIka pratipAdana kara hajAroM vyaktiyoM ko unameM pAraMgata kiyA / brAhmI nAmaka eka lipi tathA prAkRta nAmaka eka bhASA dekara janajIvana kI abhivyakti ko sahaja aura sarala banA diyaa| kA Ou00 SUOTIEMS MTADIRTINI T AARANASADERNBAN HTTA Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 487 000000000000 000000000000 o vaiyaktika, pArivArika, sAmAjika tathA rAjanaitika, jo bhI vyavasthAe~ Aja vizva meM pracalita haiM, unameM jitanA-jitanA zreSTha aMza hai, vaha bhagavAna RSabhadeva kA hI prasAda hai / mAnava-samAja unase kabhI bhI uRNa nahIM ho sktaa| bhagavAna RSabha kA kula 84 lAkha pUrva kA AyuSya thA / jIvana kA bahuta bar3A bhAga unhoMne gRhI jIvana meM bitAyA, kyoM? AdhyAtmika dRSTi se saMyama kA udayakAla hI nahIM thA, kintu vyAvahArika dRSTyA utane bar3e vizAla parivartana ke liye unake astittva kI vahA~ anivAryatA bhI kucha kama nahIM thii| bhagavAna RSabhadeva ne suyogya putra bharata ko siMhAsanArUr3ha kara saMyama svIkAra kiyA / AtmotkarSa ke liye usa yuga meM yaha bhI eka nayA prayoga thA jo kevala apane liye hI nahIM lokajIvana ke liye bhI bar3A Avazyaka thaa| jaise annotpAdana, lekhana Adi kalAoM ko usa yuga ke logoM ne bar3e Azcarya ke sAtha liyA, usI taraha saMyama bhI una logoM ke liye eka nayI bAta thii| jaise anya kalAoM se una logoM ko bhautika lAbha pahuMcA, usI taraha ise bhI bhautika kalA samajha kaI vyakti bhagavAna ke sAtha unakI taraha bAhya rUpa meM virakta ho ghUmane lge| kintu parISahoM kI bhISaNatA tamA abhAvoM meM jIne kI sthiti kA ve sAmanA nahIM kara sake / phalataH eka-eka kara sabhI ne prabhu kA sAtha chor3a diyaa| RSabha apanI sAdhanA meM akele raha gye| unheM kisI dUsare kI apekSA thI bhI nhiiN|| loga muni ko dAna denA hI nahIM jAnate the / jahA~ kahIM bhagavAna RSabha pahu~cate, unakA hAthI-ghor3oM, hIroMpannoM aura sundara kanyAoM se svAgata kiyA jaataa| kintu koI bhojana kI bAta to socatA hI nahIM thA aura yadi koI bhojana lAtA bhI to vidhi nahIM jAnane se vaha bhojana bhagavAna RSabhadeva ke liye agrAhya ho jaataa| pUre eka varSa bhagavAna ko AhAra nahIM mila paayaa| usa samaya hastinApura ke rAjA soma (bAhubalI ke putra) ke putra zreyAMsa ko svapna AyA ki usane sUkhate kalpavRkSa ko amRta sIMcakara harA kiyA / vaha apane isa adbhuta svapna para vicAra kara rahA thA, tabhI use jAti-smaraNa nAmaka vizeSa jJAna prakaTa ho gyaa| usane bhagavAna RSabhadeva ke utkRSTa tapa aura pAraNA kI anupalabdhi ko dekhaa| una dinoM bhagavAna RSabhadeva hastinApura padhAre hue the / jyoM hI zreyAMsa ko anukUla avasara milA / usane ikSurasa se bhagavAna ke varSIya tapa kA pAraNa kraayaa| vaha vaizAkha zuklA tRtIyA kA dina thaa| vaha dina sadA ke liye mahattvapUrNa ho gyaa| bhagavAna RSabhadeva kI saMyama sAdhanA ke eka hajAra varSa vyatIta hone para purimatAlanagara ke udyAna meM phAlguna kRSNA ekAdazI ko unheM kevalajJAna kI samupalabdhi huii| jana-hitAya bhavya cAra tIrthoM kI sthApanA kara unhoMne avasarpiNI kAla meM kalyANa mArga prakaTa kara diyaa|| mAtA marudevI ne bhagavAna ke parama vItarAga bhAva ko jaba taka nahIM jAnA-samajhA taba taka vaha kevala yoM samajhatI rahI ki merA RSabha koI vidyA siddha karane gayA hai| kiMtu jaba usane unake parama vItarAga bhAva ko pUrNa rUpa se samajha liyA to vaha svayaM itane ucca bhAvoM meM ramaNa karane lagI ki usakA bAhya bhAva nitAMta samApta ho gyaa| eka bAra vaha bhagavAna ko vaMdana karane jA rahI thI, vahIM hAthI para baiThe-baiThe hI zuddhAtma-dazA kI aisI lahara AI ki use kaivalya prApti ho gaI / AyuSya pUrNa ho jAne se tatkAla mukti-sthala ko bhI prApta kara liyaa| bharata ko cakra ratna prApta ho gayA thaa| vaha bharata-khaMDa kA prathama cakravartI thaa| usane Sar3akhaMDa siddha kiye / kiMtu laghubhrAtA bAhubalI use apanA zAsaka mAnane ko taiyAra nahIM thA / anta meM donoM ke bIca yuddha tthnaa| kiMtu unhoMne usa yuddha ko donoM apane taka sImita rakhA / rAjya ke liye lAkhoM kA khUna bahAnA unhoMne ucita nahIM smjhaa| bharata aura bAhubalI ke madhya dRSTi-yuddha, muSTi-yuddha, vAk-yuddha Adi yuddha hue| kiMtu vijaya bAhubalI kI rhii| anta meM prahAra-yuddha kA prayoga huA / bAhubalI bharata ke prahAra ko saha gye| lekina jaba bharata para prahAra kI bArI AI, bAhubalI ne hAtha uThAyA bhI, kiMtu agraja ke prati samAdara kI mahAna sabhyatA kI preraNA se bAhubalI bharata ke sira para prahAra nahIM kara pAye / devoM, mAnavoM ne bAhubalI kI isa mahAna sabhyatA ko bar3A mahattva diyA / bAhubalI apanI isa naitika vivazatA se itane saMprerita hue ki ve mahAna hokara hI rahe / muni kA pada cakravartI ke sahasra padoM se bhI gurutara hai| bAhubalI usI para samArUr3ha ho gaye / bharata bAhubalI kI mahAna sabhyatA aura utkRSTa tyAga ke samakSa natamastaka ho gayA / bAhubalI mahAna se mahattara ho gaye / kiMtu mahattama banane meM abhI kucha kamI thii| K - ::SBrot-1- Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 A 000000000000 1000000000 488 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha bAhubalI anupama tyAga ke zikhara para samArUr3ha the / phira bhI bharata kI adhInatA se inkAra karane vAlA, yuddha meM agraja ko harAne vAlA, anta meM sAdhutva ke bala para hI sahI, kiMtu bharata ko jhukA dene vAlA, mAnasa ke kisI ekAMta a~dhere kone meM palane vAlA, choTA-sA ahaM usane unheM bhagavAna RSabha ke pAsa nahIM pahuMcane diyA / kAraNa Age bhagavAna ke pAsa choTe 68 bhAI pUrva dIkSita the| bAhubalI jAte to unheM namaskAra karanA anivArya hotA / kiMtu jo bar3e bhAI ke Age bhI nahIM jhukA to choTe ke Age kyA jhukegA ? bAhubalI kisI vana meM hI aTaka gaye / socA -yahIM se mukti kI maMjila pA leMge, kiMtu tapa karate varSa calA gayA, para kucha milA nahIM / anta meM brAhmI aura sundarI, jo gRhI jIvana kI bahaneM thIM, kiMtu abhI sAdhviyA~ thIM, bhagavAna kI saMpreraNA se, vana meM bAhubalI ko saMbodha dene pahuMcIM / unhoMne kahA - "bhAI hAthI se nIce utaro !" bAhubalI yaha sunakara apanA hAthI DhUMr3hane lage to unheM turanta samajha meM A gayA ki ahaM hAthI hai, jisa para maiM car3hA huA hU~ / ThIka samaya para diyA gayA ThIka sandeza thA / bAhubalI sajaga ho gaye / saMyama ke sAtha ahaM kA mela nahIM / bAhubalI khUba samajha cuke the / aba unheM bhagavAna ke pAsa pahuMcane meM koI Apatti nahIM thI / calane ko eka pA~va hI uThAyA thA ki unheM vahIM kevalajJAna prakaTa ho gayA / bAhubalI mahAtmA se paramAtmA bana gaye / aba jhukane-jhukAne kI sArI aupacArikatA samApta / cakravartI samrAT bharata SaDkhaNDAdhipa hokara bhI antara se bar3e anAsakta the / eka bAra bhagavAna ne bharata ke mokSa jAne kI bAta kahI to eka vyakti ko saMzaya huA / bharata ne usake hAtha meM tela kA pUrA bharA kaTorA dekara use pUre nagara meM ghUmane ko khaa| sAtha hI kahA ki yadi kaTore se tela kI eka bhI bU~da chalaka gaI to tumhArA sira ur3A diyA jAegA / bicArA vaha vyakti jyoM-tyoM nagara bhramaNa kara aayaa| para barAbara use Dara thA ki kahIM bU~da na gira jAe / bharata ne use pUchA- tumane nagara meM kyA dekhA ? usane uttara diyA- maiMne to taila kA kaTorA dekhA, merA dhyAna isI meM thA / bharata ne kahA-isI taraha merA dhyAna to lagAtAra vItarAga bhAva kI tarapha rahatA hai / saMsAra kI tarapha maiM bahuta kama dekhatA hU~ | mauta kA Dara to mujhe bhI hai / usa vyakti kA saMzaya haTa gayA / bharata ko eka bAra Adarza bhavana ( kA~ca ke mahala) meM adbhuta anubhUti huI / vahA~ vaha vastrAlaMkAra (rAjya yogya) dhAraNa karane gaye the / vastrAbhUSaNa dhAraNa karate samaya unakI a~gulI se a~gUThI acAnaka gira par3I / a~gUThI ke girane se a~gulI hI nahIM, pUrA hAtha unheM zrI - hIna lagA / yahIM bharata ke antara meM eka AdhyAtmika navonmeSa huA / unhoMne socA - hama para (pudgala, vikArabhAva) meM kitane ulajhe hue haiN| vaha hotA hai to ThIka, nahIM to hama zrI -zobhA se vihIna ho jAyA karate haiN| lekina jo para hai, vaha to haTane kA hI hai| hameM apanI AtmakAMti se damakanA caahie| para kA pUrNa tyAga hI AtmakAnti kA sarjaka hai| aisI parama vItarAga bhAva kI sthiti meM bharata ko vahIM kaivalya prApti ho gii| bhagavAna RSabhadeva ne apane jIvana kAla meM caurAsI lAkha muni, tIna lAkha sAdhviyAM, tIna lAkha pA~ca hajAra zrAvaka tathA pA~ca lAkha cauvana hajAra zrAvikAoM ko taiyAra kara parama vItarAga mArga kI sAdhanA meM agrasara kiyA / bhagavAna RSabhadeva ne aSTApada parvata para nirvANa prApta kiyaa| vaha dina mAgha kRSNA trayodazI kA thA / unake sAtha dasa hajAra sAdhu aura bhI the| RSabha nirvANa ke samaya tIsarA Araka samApta hone ko hI thA, kevala tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa zeSa the / pacAsa lAkha karor3a sAgara ke bAda bhagavAna ajitanAtha dUsare tIrthaMkara hue / tIsa lAkha karor3a sAgara ke bAda bhagavAna saMbhavanAtha tIsare tIrthaMkara hue / dasa lAkha karor3a sAgara ke bAda bhagavAna abhinandana cauthe tIrthaMkara hue / nava lAkha karor3a sAgara ke bAda bhagavAna sumati nAmaka pAcaveM tIrthaMkara hue / nabbe hajAra karor3a sAgara ke bAda zrI padmaprabha chaThe tIrthakara hue / nava hajAra karor3a sAgara ke bAda sAtaveM tIrthaMkara bhagavAna supArzva hue / nava karor3a sAgara ke bAda AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabha hue / ROM F w Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 486 nabbe karor3a sAgara ke bAda bhagavAna suvidhinAtha naveM tIrthaMkara hue / nava karor3a sAgara ke bAda dasaveM tIrthaMkara bhagavAna zItalanAtha kA abhyudaya huA / eka karor3a sAgara meM 66 lAkha bhagavAna zreyAMsanAtha hue| inase 54 sAgara bAda bhagavAna vAsu pUjya bArahaveM tIrthaMkara hue / tIsa sAgara bAda zrI vimalanAtha nAmaka terahaveM tIrthaMkara bhagavAna hue / nava sAgara bAda caudahaveM tIrthaMkara anantanAtha kA abhyudaya huA / cAra sAgara bAda pandrahaveM tIrthakara dharmanAtha hue| 16. tIrthaMkara bhagavAna zAntinAtha 26 hajAra eka sau sAgara kama hoNge| itane samaya bAda gyAraveM tIrthaMkara bhagavAna dharmanAtha ke bAda tIna sAgara meM tIna palyopama kama the| itane samaya bAda bhagavAna zAntinAtha kA abhyudaya huA / parama pavitra paramAtmA bhagavAna zAntinAtha kA bharatakSetra meM kisI bhI tIrthaMkara ke nAma kI apekSA sarvAdhika nAma japa hotA hai / 'zAnti' yaha prANimAtra kI hArdika AkAMkSA kI abhivyakti kA zabda hai| bhagavAna zAntinAtha ke rUpa meM hokara yaha zabda aura adhika mahattva pA gayA / bhagavAna zAntinAtha kA smaraNa karate hI parama zAnti ke maulika Adarza kA saMdarzana ho jAyA karatA hai / sacamuca 'zAnti' isa nAma meM adbhuta preraNA hai| isa kAraNa kevala manacAhI sthiti ke vyaktIkaraNa kI isameM sazaktatA honA nahIM, apitu 'zAnti' nAmaka tIrthaMkara ke rUpa meM jo mahAmAnava ho gayA hai usakA udAtta caritra aura use pAne kI sAdhanA Adi kA samaveta samyak bodha isa nAma ke sAtha rahA huA hai / puNDarIkiNI nagara kA rAjA megharatha bar3A dayAlu aura dRr3hadharmI thA / eka dina goda meM A baiThA / usake pIche eka vadhika daur3atA huA aayaa| vaha usa kabUtara ko pAne kI ne kahA- kabUtara nahIM mila sktaa| badale meM tuma jo cAho tAjA jo kevala isa kabUtara se mila sakatA hai / megharatha ne apanA tAjA mAMsa hI de detA hU~ / aisA kahakara tarAjU dharane lagA / so lo ! vadhika ne kahA- mujhe kahA- yadi tU aisA hI cAhatA ma~gAkara vaha kabUtara ke barAbara tharatharAtA eka kabUtara usakI ceSTA karane lagA / megharatha mAMsa cAhie aura vaha bhI hai to lo maiM isake barAbara apanA mA~sa kATa-kATakara dRzya bar3A romAMcaka thA / hajAroM vyakti rAjA ko rokane ke yatna meM the / kintu rAjA ke sAmane zaraNAgata kabUtara kI rakSA kA prazna thA / zarIra ke kaI aMga kATakara ghara diye| kintu kabUtara tulA hI nahIM / anta meM svayaM megharatha usa tarAjU meM baiTha jAte haiM / vadhika, medharatha kI isa mahAna dayAlutA ko dekha atyanta prabhAvita ho apane vAstavika rUpa meM upasthita hotA hai / vaha rUpa deva kA thaa| usane kahA- maiM tumhArI karuNA kA camatkAra dekhanA cAhatA thA / sacamuca tuma karuNAvatAra ho, tumhArI jaya ho| aisA kahakara deva nija sthAna para gayA / parama karuNA se megharatha ne zAnti kA mahAmArga prApta kara liyA / vahI megha sarvArtha siddha vimAnavAsI deva hokara vyakti ho hastinApura ke mahArAjA vizvasena kI mahArANI acalA kI kukSi se eka divya putra ke rUpa meM janme, jinakA nAma 'zAnti' rakhA gayA / For Privalu 'zAnti' nAmakaraNa ke pIche bhI yaha rahasya thA ki hastinApura aura AsapAsa meM 'mRgI' nAmaka mahAmArI kA bar3A prakopa thaa| jaba zAntinAtha garbha meM Aye tabhI se mahAmArI kA AtaMka samApta hokara cAroM ora zAnti vyApta ho gaI / ataH usa putra kA nAma bhI 'zAnti' rakhA gayA / bhagavAna zAntinAtha kA AyuSya eka lAkha varSa kA thA / unameM se paccIsa hajAra varSa unhoMne saMyama meM bitAye / 000000000000 HiMem 000000000000 4000DDUCED Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 zeSa pacahattara hajAra varSa gRhastha rahe / usameM yogyAvasthA meM vivAhita hokara rAjyazAsana bhI calAyA / ye pAMcaveM cakravartI bhI the| bhagavAna zAntinAtha ke ardhapalyopama bAda bhagavAna kunthunAtha satrahaveM tIrthakara hue| eka hajAra karor3a varSa kama pAvapalya ke bAda aThArahaveM araha tIrthakara hue| inase eka hajAra karor3a varSa bAda unnIsaveM mallInAtha tIrthakara hue| ye strIliMga the| isase cauvana lAkha varSa bAda bhagavAna muni suvrata bIsaveM tIrthaMkara hue| dazarathanandana maryAdApuruSottama rAma isI yuga kI mahAna vibhUti the| zrI rAma ke Adarza lokopakArI mahAna caritra kA bhAratIya janajIvana para Aja bhI jabaradasta prabhAva hai| zrI rAma AryasaMskRti kA jIvanta tattva haiM, jo kabhI alaga nahIM ho sktaa| parama viduSI mahAsatI sItA kI gauravagAthA bhAratIya nArI jIvana kI pavitra thAtI hai jise AryAGganA kabhI bhI vismRta nahIM kara sktiiN| bharata, lakSmaNa, zatrughna bhrAtRtva ke anUThe Adarza haiM, jo bhUle-bhaTake 'bhAI' nAma ke prANiyoM ko sarvadA sanmArga batAte rheNge| bhagavAna munisuvrata ke chaha lAkha varSa bAda ikkIsaveM bhagavAna naminAtha kA abhyudaya huaa| 22. bhagavAna ariSTanemI naminAtha bhagavAna ko mukti gaye lagabhaga pA~ca lAkha varSa hue / tIrtha to bhagavAna naminAtha kA cala hI rahA thA, kintu kisI divya cetanA ke abhAva meM eka zaithilya-sA vyApta thaa| aisI sthiti meM 'sorIpura' ke mahArAjA samudravijaya ke rAjamahaloM meM mahArAnI zivAdevI kI kukSi se eka mahAna AtmA ne janma liyA, jisakA nAma ariSTanemI rakhA gayA / kahate haiM, mAtA zivAdevI ne ariSTa ratnoM se bane cakra kI nemI kA svapnadarzana kiyA, ataH putra kA nAma ariSTanemI rakhA gayA, jo sArthaka hI thaa| ariSTanemI janma se hI avadhijJAna, anAsakti, saMsAropekSA, AtmonmukhI dhyAna Adi vizeSatAoM se yukta the| zrIkRSNa nemInAtha ke cacere bhAI the / zrIkRSNa avasarpiNIkAla ke naveM vAsudeva the / bala, puruSArtha aura parAkrama kA samudra unakI raga-raga meM ThAThe mAratA thaa| unhoMne apane utkRSTa bala-pauruSa se jarAsandha aura kaMsa jaise AtatAyiyoM se Arya prajA ko mukta kiyaa| kisI vizeSa kAraNa se unhoMne sorIpura kA parityAga kara dvArikA meM Akara nivAsa kiyA thaa| dvArikA ko devatAoM ne zrIkRSNa ke lie hI sthApita kiyA thaa| vahIM kRSNa kA rAjyAbhiSeka huA aura tIna khaNDa para dvArikA se hI zAsana hotA thaa| zrIkRSNa isa bAta se khUba avagata ho cuke the ki ariSTanemI adbhuta zakti aura zaurya ke puja haiM / kintu vairAgya meM rahate haiM / zrI ariSTanemi kA saMsArAtIta sthiti meM ramaNa karanA zrIkRSNa ke lie cintA kA viSaya thA / ve anumAna karate the ki kabhI ye muni banakara cale jaayeNge| zrIkRSNa unheM sadA-sarvadA apane sAtha rakhanA cAhate the / jarAsandha ke yuddha meM ve ariSTanemi ke prabala pauruSa ko pahacAna cuke the / unakA vizvAsa thA ki yaha zaktipuMja yadi merA rakSaka aura sAthI banA rahe to merI tarapha koI A~kha uThAkara dekhane kI himmata nahIM karegA / ariSTanemi ko saMsAra se bA~dhakara rakheM, para rakheM kaise ? yaha eka samasyA thii| unakI nirIha vRtti, ekAnta prema, gAMbhIrya ko cunautI denA AsAna bAta nahIM thii| unhoMne apanI mahArANiyoM ko sthiti btaaii| unhoMne ariSTanemi ko bhogavAda meM AkRSTa karane kA bIr3A uThAyA / eka dina sAmUhika jalakrIr3A kA Ayojana kiyA / nemi ko bhI kisI taraha vahA~ taka le gaye / zrIkRSNa aura unakI aMganAoM kI jalakeli ke madhya neminAtha ko ghera liyaa| kintu neminAtha to nitAnta anAsakta the| unhoMne koI ruci nahIM lI / aGganAoM ne kahA-"kucha kanyAoM se vivAha kara aise hI jalakeliyAM racAo rAjakumAra !" kintu rAjakumAra nemi to aise sthira bane rahe, mAnoM ye sArI bAteM havA ko kahI jA rahI hoN| 50000 CRIBE 02 16 Jain Education international Private & Personal Use Only www.iainelibrary.org Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 461 rAjakumAra nemi kI adhyAtma dRSTi ko samApta karanA AsAna nahIM thA / unake prayatna saphala nahIM hue / anta meM zrIkRSNa ne unakA vivAha raca denA hI nizcita kiyA / mathurA ke rAjA ugrasena kI rAjakumArI rAjImatI ko yogya samajha zrIkRSNa ne lagna nizcita kara diye| zrI nemi ke samakSa zrIkRSNa Adi ne vivAha kA prastAva rakhA to zrI nemi ne anamane bhAva se unakI bAteM suniiN| uttara meM mauna rahe to unhoMne isakA artha svIkRti liyA aura ThIka samaya para varayAtrA kI pUrNa taiyArI kara zrI nemi ko dUlhA banA ratha para biThalA diyA / zrI nemi ke nirvirodha ratha meM baiThane kI sabhI yAdava kula ne bar3I khuzI manAI / ve samajha rahe the, aba zrI nemi ba~dha jAe~ge / barAta zrI kRSNa ke dvArA apUrva ullAsa se sajAI banAI gaI thI / ataH usake vaibhava kA kahanA hI kyA ? mAnava to kyA, devAGganAe~ bhI usa dRzya ko apalaka netroM se dekha rahe haiN| kahate haiM, indra ne pahale hI soca liyA, yaha vivAha hone kA nahIM / ataH brAhmaNa kA rUpa banAkara vaha zrIkRSNa ke pAsa AyA aura kahane lagA- kyoMjI ! vivAha kA yaha muhUrtta kisane diyA ? isameM to amaGgala yoga hai| zrIkRSNa ne sunate hI brAhmaNa ko apane pAsa se bhagA diyA / jAte hue brAhmaNa ne kahA- "yaha zAdI hargija nahIM hone kI / " kintu usa ullAsa ThATha meM kisI ne usa tarapha jyAdA dhyAna nahIM diyA / ke barAta bahuta bar3e samAroha ke sAtha mathurA pahu~cI / svAgata bhI usI stara kA huA / rAjakumArI rAjula cAroM ora umaMgeM laharA rahI thiiN| sabhI tarapha ullAsa aura utsAha kA vAtAvaraNa thA / nagaranivAsI barAta para puSpavRSTi kara svAgata kara rahe the / zrI neminAtha kA ratha manthara gati se rAjaprAsAda ke pramukha dvAra kI tarapha bar3ha rahA thaa| tabhI zrIneminAtha kI dRSTi eka bAr3e meM banda pazuoM kI tarapha gaI, jo karuNa krandana karate cillA rahe the / neminAtha ne sArathi se pUchA- ye pazu yahA~ kyoM banda haiM ? sArathi ne kahA- ApakI barAta meM jo mAMsAhArI haiM unheM inakA bhojana diyA jAegA / sunate hI, neminAtha sanna raha gye| unake vicAroM meM eka naI krAnti AI / sArathi se ve bole - "merA ratha ulaTA le cala !" sArathi ne kahA - nAtha, kyoM ? zrInemi ne kahA- canda vyaktiyoM ke Amoda-pramoda ke liye itane jIvoM kA saMhAra, hatyAkANDa, maiM isa pApa ko protsAhana nahIM de sakatA ! na mujhe zAdI karanI hai, na inheM kaTavAnA hai / ratha ulaTA cala par3A / cAroM ora sanasanI phaila gaI / barAtI aura hajAroM nara-nArI daur3akara sAmane A khar3e hue / svayaM rAjA ugrasena rAjakumAra ko rokane khar3e the / bhagavAna neminAtha ne kahA- Apa saba kI AtmIyatA kA maiM Adara karatA hU~ / kintu isa AryabhUmi ko isa madirApAna aura mAMsAhAra ke kalaMka ne kaluSita kara diyA hai| ise haTAne ke lie hameM tyAga karanA hI hogA / eka vyakti kI kSaNika khuzI ke liye kisI jIva kA saMpUrNa vinAza karanA, yaha ghora ajJAna aura krUratA hai / mere vivAha ke nimitta ikaTThe kie ina prANiyoM ko maiM abhaya detA hU~, aisA kaha neminAtha bAr3e ke nikaTa Aye aura usake dvAra ko khola diyA / ugrasena ko dhairya dete hue neminAtha ne kahA- ApakI bAlikA kumArikA hai| usakA vivAha kisI anya se ho sakatA hai / maiM vivAha kA abhilASI nahIM hU~, maiM to pahale se hI uparata huuN| yaha kahakara zrI neminAtha dvArakA cale Aye aura varSIdAna dekara unhoMne saMyama svIkAra kara liyA / rAjakumArI rAjula, jisane bhAva ke stara para zrInemi ko apanA pati svIkAra kara liyA thA, zrIneminAtha ke isa taraha cale jAne se bar3A jhaTakA khA gii| pahale to atyadhika zoka ne use vilApa ke sarovara meM Dubo diyA, kintu jyoM hI zrIneminAtha ke apUrva tyAga kA use smaraNa ho AyA, usane apane meM eka nayI sphUrti anubhava kI / jo vikala virahiNI banakara tar3apa rahI thI, aba siMhinI ke samAna bar3e zaurya ke sAtha khar3I ho gaI / pitA kisI anya suyogya vara kI talAza meM the / kintu rAjula ne spaSTa ghoSaNA kara dI- " jo pati kI rAha, vahI patnI kI / " www prhi *. 000000000000 000000000000 1000% Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 yUma ..... HTML MITIONS RAN mujhe bhI saMyama patha para calanA hai| jyoM hI bhagavAna neminAtha ne tIrtha sthApanA kI, rAjImatI prathama sAdhvI banakara sAmane aaii| bhArata kI AryAGganAoM ke kitane ucca Adarza the| sacamuca aisI sannAriyoM ke mahAna upakramoM ne hI bhAratIya saMskRti kA tAnA-bAnA bunA, jo hajAroM varSa clegaa| eka bAra mahAsatI rAjula girinAra parvata para virAjita tIrthakara mahAprabhu ke darzanArtha jA rahI thIM / mArga meM varSA hone se eka guphA meM unheM ThaharanA par3A / vahA~ rathanemi nAmaka eka sAdhu dhyAnastha thaa| ekAkI rAjula ko vahA~ dekha vaha usa para mugdha ho gayA, usase bhoga-prArthanA karane lgaa| mahAsatI rAjula ne apane anUThe AtmajJAna tathA gambhIra vairAgya se itanA prabhAvita kiyA ki vaha apanI bhAvanAtmaka cyuti para pazcAttApa karane lgaa| itanA hI nahIM, vaha sadA ke lie apanI sAdhanA meM sthira ho gyaa| bhagavAna neminAtha caudaha dina chaha mAsa chadmastha rahe / saMyama ke bAda paMdrahaveM dina unheM kevalajJAna kI prApti ho gii| kula eka hajAra varSa ke jIvana meM kevala tIna-sau varSa unakA kumAra jIvana claa| 700 varSa saMyamI rahe / bhagavAna nemi ahiMsA, dayA ke saMsthApaka tyAga ke mahAn Adarza tathA bhAratIya muni paraMparA kI mukuTa-maNi haiM / karuNAprerita ho rAjula kA parityAga kara unhoMne AryAvarta ko eka naI dizA dii| hama jitane vahA~ se bhaTaka rahe haiM, utane hI klezoM ko nimantraNa de rahe haiN| bhagavAna neminAtha ke dharmazAsana ke kucha divya ratna gajasukumAra gajasukumAra zrIkRSNa ke nanhe bhAI the / yauvana kI dehalIja para pA~va rakhA bhI nahIM thA ki bhagavAna neminAtha ke durlabha saMparka se unameM vairAgya jyoti damakane lgii| dRr3ha vairAgya thA / Akhira AjJA milI / saMyama liyA aura bhikSu kI pratimA nAmaka tapa kI sAdhanA ke sandarbha meM zmazAna meM dhyAna kara baiThe, tabhI somala nAmaka brAhmaNa ne gajasukumAra muni ko dekhakara pahacAna liyA / vaha unheM dekhate hI bar3A krodhita huaa| bAta yaha thI ki gajasukumAra kA sambandha isakI kanyA somA se ho cukA thaa| somala isa bAta se ruSTa thA ki isa duSTa ne saMyama lekara merI kanyA kA tiraskAra kara diyaa| maiM ise jIvita nahIM chor3egA / aisA kara nizcaya kara usane muni ke sira para dahakate aMgAre DAla diye / aMgAre acchI taraha TikeM, isake liye usane sira para kucha gIlI miTTI se eka gherA banA diyaa| . aMgAre acchI taraha Tika gye| muni kA sukomala sira una jvAjvalyamAna aMgAroM se sigar3I kI taraha jala uThA / muni dehabhAva kA tyAga kara cuke the, AtmaramaNa meM the| ananta vedanA thI, kintu muni kA dhyAna vedanA se pare thA / AtmalInatA kI parAkaSThA meM muni ko kevalajJAna prakaTa ho gayA aura usI samaya muni mukti ko bhI pA gaye / bar3A anokhA caritra rahA gajasukumAra muni kA, uThe, bar3he aura pahu~ca gaye apane sthAna ko / DhaMDhaNa muni DhaMDhaNa muni zrIkRSNa kI DhaMDhaNA rANI ke putra the / prabhu ke sadupadeza se muni bane / pUrvAjita antarAya ke udaya se unako AhAra nahIM milatA thA, yadi unake sAtha koI hotA to usa muni ko bhI AhAra-prApti nahIM hotii| __ yaha sthiti dekha DhaMDhaNa muni ne pratijJA kii| mujhe kevala mere prabhAva (labdhi) se milA AhAra hI grahaNa karUMgA, anyathA tyAga / aisI pratijJA se muni ke tapa hone lge| ___eka dina zrIkRSNa ne madhya bAjAra meM muni ko vandana kiyA / eka vyakti ne dekhA, muni bar3e prabhAvazAlI haiM, zrIkRSNa bhI jhukate haiM, usane sAgraha nivedana kara laDDU baharAe / muni ne samajhA-yaha to mere prabhAva ke hI, kintu sthAna para bhagavAna ne batAyA ki ye zrIkRSNa ke bandana-prabhAva se mile, to DhaMDhaNa muni unheM ekAnta meM paraThane gaye / vahIM bhAvoM kI zreSThatA se unheM kevalajJAna huaa| thAvaccA putra eka hajAra puruSoM sahita thAvaccA putra ne bhagavAna neminAtha ke pAsa saMyama grahaNa kiyaa| inhoMne zuka Adi V ULCAO NAMA ADD VIRLS Lain.Educationinternational For Private & Personal use only. www.iainelibrary.org - Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 463 eka hajAra parivrAjakoM ko pratibodhita kara jina-mArga meM dIkSita kiyaa| zUka ne zailaka paMthaka Adi pA~ca-sau ko pratibodha dekara jina zAsana kA zramaNa dharma pradAna kiyaa| 23. bhagavAna pArzvanAtha 000000000000 000000000000 pUmy LATIL .. S ... RANDU AWARINIK bhagavAna ariSTanemi ke mokSa jAne ke bAda tirAsI hajAra sAta-sau pacAsa varSa bAda bhagavAna pArzvanAtha nAmaka tevIsaveM tIrthaMkara se hamArA bhArata kSetra dhanya huaa| bhArata kA prasiddha nagara vArANasI unakA janmasthAna hai| tatkAlIna rAjA azvasena tathA mahArAnI vAmA ke ve suputra kahalAye / pauSa kRSNa dazamI unakA janma dina thaa| anekoM vizeSatAoM se bharapUra bhagavAna pArzva bacapana se hI bar3e nirbhIka tathA prabhAvazAlI vyaktitva ke dhanI the| eka bAra vArANasI ke nikaTa eka tapasvI cAroM tarapha agni jalAkara bIca meM baiTha kara 'bAla tapa' kara rahA thaa| usakA nAma kamaTha thaa| usakI kaSTasahiSNutA se janagaNa bar3A prabhAvita thaa| eka dina pArzvanAtha vahA~ pahu~ce / unhoMne apane jJAna se dekhA-jalate kASTha meM eka nAga bhI jala rahA hai| unhoMne usa kASTha ko turanta bAhara khIMcakara jalate-tar3apate nAga ko paramAtmA kA zaraNa diyaa| kahate haiM, nAga marakara 'dharaNendra' nAmaka nAgajAti kA bhavana-patideva huaa| hajAroM upasthita vyakti pArzvanAtha kI tatparatA aura karuNA se bar3e prabhAvita hue / pArzva ne kahA-"tapa to sva-para kalyANaka hotA hai| jisa tapa meM kisI prANI kI hiMsA hotI ho, vaha tapa kaise ho sakatA hai ? Aga jIvahiMsA kA kAraNa hai / tapa ke lie kisI Aga kI AvazyakatA nahIM rhtii|" pArzva ne Age kahA-"kamaTha! saccA tapa indriyadamana tathA AtmalIna rahanA hai| Aga meM tapane se kisI kA kalyANa nahIM ho sktaa|" bhagavAna pArzva ke isa udbodhana se upasthita janatA to atyanta prabhAvita huii| kintu kamaTha ke hRdaya meM krodhAgni prajjvalita ho gii| vaha mana hI mana pAzvanAtha kA kaTTara duzmana bana gyaa| jaba bhagavAna pArzvanAtha saMyama lekara AtmasAdhanA meM pravRtta hue taba taka kamaTha mRtyu pAkara 'meghamAlI' nAma kA asura bana gayA thaa| usane hAthI, siMha, bicchU ke rUpa banA-banAkara bhagavAna ko kaI kaSTa diye / anta meM usane bhayaMkara pAnI barasA kara bhagavAna ko Dubo denA cAhA to dharaNendra ne Akara bhagavAna ke pA~voM ke nIce kamalAsana tathA sira para phaNa kara diyA / kamalAsana tairatA rahA aura phana-chAyA ke kAraNa vRSTi-prahAra bhI nahIM ho skaa| usane meghamAlI ko usakI adhamatA aura bhagavAna kI mahAnatA kA paricaya diyaa| dharaNendra ne kahAbhagavAna to isI bhava meM mukta ho jAe~ge, kintu tU ina para dveSa-buddhi rakhakara apane liye naraka kA nirmANa kyoM kara rahA hai ? dharaNendra ke sadbodha se meghamAlI kI buddhi svastha huI / bhagavAna pArzvanAtha kA kula sau varSa kA AyuSya thaa| usameM sittara varSa saMyamI jIvana rahA / sammeta zikhara parvata para parinirvANa ko prApta hue / taiMtIsa muni aura bhI the, jinhoMne bhagavAna pArzva ke sAtha mokSa prApta kiyaa| ardhakaikaya deza ke rAjA pradezI ko parama nAstika se parama dhArmika banAne vAle kezI zramaNa muni pArzvanAtha ke hI saMta-ratna the| zrAvastI meM bhagavAna gautama svAmI ke sAtha parama AdhyAtmika dharmacarcA karane vAle kezIkumAra zramaNa muni .bhI pArzvanAtha ke pramukha zramaNa ratna the| inhoMne cAturyAma ke sthAna para paMca mahAvrata rUpa bhagavAna mahAvIra kI zAsanapaddhati ko svIkAra kara liyA thA / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 24. bhagavAna mahAvIra 000000000000 000000000000 CODA FORI eRHIRAIL MIRL bhagavAna pArzvanAtha ke 250 varSa pazcAt avasarpiNI kAla ke antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra svAmI kA abhyudaya huaa| yaha samaya IsA pUrva chaThI zatAbdI meM hotA hai| dezakAla-paristhitiyA~ bhArata hI nahIM lagabhaga sampUrNa vizva meM usa samaya dhArmika, sAmAjika evaM sAMskRtika dRSTi se eka aMdherA sA vyApta thaa| vizva kA sarvazreSTha vyaktitva, jo mAnava thA, vaha naitika dRSTi se apane mahattva ko lagabhaga kho cukA thA / hiMsA aura adhinAyakavAda kA jabardasta bolabAlA thaa| kamajora varga zaktizAliyoM ke caMgula meM thaa| brAhmaNa varga, jo dharma aura naitikatA kA pratinidhitva karatA thA, apane dAyitva ko lagabhaga bhUla cukA thA / dharma-adharma kA paryAyamAtra thA / yajJoM meM hone vAlI hiMsA dharma ke sarvocca siMhAsana para pratiSThita thii| zUdra aura strI samAja ko zAstroM ke adhyayana kI roka thii| jAtyabhimAna carama sImA para thaa| aisA usa samaya bhArata meM hI nahIM ho rahA thA, vizva ke anya dezoM, bhUkhaMDoM meM bhI unake parivezAnusAra kucha isI taraha kI nikRSTatAeM bana rahI thIM, cala rahI thiiN| lAotse (cIna), pAithAgorasa, sukarAta (yUnAna), jarathusra (IrAna) Adi vizva ke anya krAntikArI mahApuruSoM ke abhyudaya kA bhI lagabhaga vahI samaya thaa| unake vahA~ kI paristhitiyAM bhI kucha aisI hI tamaspUrNa thiiN| parivartana prakRti kA dhruva dharma haiM / dina ke bAda rAta to rAta ke bAda dina yaha krama hai| patana ke bAda utthAna to dhvaMsa ke bAda nirmANa anAyAsa hI hotA hai| mahAvIra ke abhyudaya ke samaya AryAvarta ke lokajIvana kA patanapUrNa adhyAya cala rahA thA aura vaha lagabhaga carama sthiti para thaa| janma : eka prakAza-puMja kA bhAratIya tattva-cintana meM 'AtmA' avinAzI tattva hai / bhagavAna mahAvIra, jinhoMne patanonmukha bhAratIya jIvana ko eka cira satya pradAna kara use UrdhvagAmI hone ko prerita kiyA, ve mahAvIra kevala mahAvIra-bhava kI sAdhanA kA hI pariNAma nahIM the, mahAvIra vAle jIvana se pUrva anekoM bhava unhoMne sAdhanA meM bitAe / mahAvIra, devAnandA kI kukSi se avatarita hue, usase pUrva ve 'prANata' nAmaka dasaveM svarga meM deva the / vahA~ se ASAr3ha zuklA SaSThI ko cyavita hokara brAhmaNa kuNDa grAma ke vikhyAta vidvAna dvijazreSTha zrI RSabhadatta kI dharmapatnI zrI devAnandA ke garbha meM janme / usa rAtri meM devAnandA ne prasiddha caudaha svapna dekhe / jisa rAtri ko bhagavAna mahAvIra kA devAnandA ke garbha meM janma huA, devarAja indra ne isa mahAna ghaTanA ko apane avadhijJAna dvArA jAna liyA aura carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke abhyudaya kA svAgata karate hue apane siMhAsana se utarakara usane prabhu ko namaskAra kiyaa| devarAja indra ne bhagavAna mahAvIra ko brAhmaNa kulotpanna dekhakara bar3A Azcarya anubhava kiyaa| usakA aisA vizvAsa thA ki tIrthakara vIrocita kuloM meM hI janma liyA karate haiM / kintu brahmakula to vIrocita nahIM, brahmakarmocita kula mAnA jAtA hai| mahAvIra kA brahmakula meM AnA indra ke lie Azcaryajanaka nahIM, apitu cintanIya mI thA / indra ne hariNagameSI deva kA AhvAna kiyA aura devAnandA ke garbha ko parivartita karane kA Adeza diyA / bhagavAna mahAvIra zrI devAnandA ke garbha meM 82 dina-rAta rhe| 83vIM rAtri meM deva ne indra kI AjJA ke anusAra mahAvIra ko zrI devAnandA ke garbha se lekara kSatriya kuNDa grAma ke vIra kSatriya zreSTha siddhArtha kI patnI trizalA kI Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 465 000000000000 000000000000 kukSi meM sthApita kiyA aura trizalA kA garbha devAnandA kI kukSi meM avasthita kara diyaa| yaha kArya daivika zakti se itanA zIghra aura sUkSmatA se huA ki devAnandA yA trizalA kisI ko bhI isa parivartana kI jAnakArI nahIM ho skii| garbhApaharaNa eka Azcarya hai, na ki asaMbhava / Adhunika vaijJAnikoM ne garbha-parivartana ke kaI saphala oNparezana kiye haiM / ataH deva dvArA garbha-parivartana ko asatya kahanA anucita hai| zrI devAnandA ko apane garbhApahAra kA jJAna taba huA, jaba use usI rAtri meM aisA svapna AyA ki usake caudaha svapna maMha se nikalakara kahIM vilIna ho gaye / isa azubha svapna kA use bar3A kheda huaa| usI rAtri meM trizalA ne caudaha svapna dekhe aura usI dina se usakI khuziyAM bar3hane lgiiN| mahAvIra jaba garbha meM the, unheM avadhi nAmaka divya jJAna bhI thaa| unhoMne socA-saMbhavataH mere hilane-Dulane se mAtA ko kaSTa hotA hogaa| unhoMne apane ko sthira kara diyaa| kintu isakA pariNAma viparIta rahA / garbha kI kriyA sthagita hone se mAtA trizalA ne samajhA-merA garbha naSTa ho gayA, tabhI vaha cupa hai / basa, isa kalpanA se hI use asIma paritApa hone lgaa| mahAvIra ne mA~ kI tar3apana dekhI to ve dravita ho gye| unhoMne hilanA-DulanA to zurU kiyA hI, sAtha hI nizcaya kiyA ki mAtA-pitA kI upasthiti meM merA dIkSita honA inake lie paritApa kA kAraNa hogA / ataH inake dehAvasAna ke bAda hI maiM saMyamI bnuuNgaa| garbha kI sakriyatA ko pAkara trizalA kA mana-mayUra nAca uThA / garbha-kAla kI paripUrNatA hone para caitra zuklA trayodazI kI arddharAtri meM bhagavAna mahAvIra kA zubha janma huaa| jisa samaya zizu mahAvIra kA janma huA, eka kSaNa ke lie tribhuvana meM prakAza kI eka kiraNa phaila gii| eka kSaNa ke lie nArakoM kA bhI kaSTa-utpIDana ruka gyaa| navajAta prabhu ke sundara-sukumAra mukha-maMDala para jyotirmayI AmA laharA rahI thI, jise dekhakara mA~ kA manakamala khila-khila-sA gayA / janmAbhiSeka paramparAnusAra devarAja indra, anya devatAgaNa aura apsarAe~ AI, unhoMne bhagavAna kA janmotsava mnaayaa| kSatriya kuNDa ke sabhI nara-nArI bhI usameM sammilita the| indra ne apane pA~ca rUpa banAkara prabhu ko apane hAthoM meM liyaa| mA~ trizalA ke pAsa usa samaya devakRta pratirUpa mAtra thA / indra devoM sahita bhagavAna ko sumerU para le gayA aura unakA janmAbhiSeka kiyaa| indra ne socA-bhagavAna kA komala tana kahIM jala-dhArA se khedita na ho jaae| ataH jala-dhArA halkI phuhAra-hI ho / indra ke prastuta vicAroM ko bhagavAna ne jAnA to unhoMne usako azaMkita karane ke lie vAma aMguSTha ko sumeru para dabAyA, jisase sArA sumeru kA~pa utthaa| indra ne pahale to yaha kisI duSTadeva kA upadrava samajhA, kintu jJAna dvArA dekhane para use apanI bhUla samajha meM A gii| usane bhagavAna ko sAdhAraNa zizuoM kI taraha samajhane kI jo bhUla kI thI, usakI mana hI mana prabhu se kSamAyAcanA kii| nAmakaraNa jaba se zizu kA janma huA, siddhArtha ke vaibhava, sattA, suyaza aura svAsthya meM zrIvRddhi hone lagI, ataH zizu kA nAma 'vaddha mAna' rakhA gayA / bAla-krIr3Ae~ svabhAva se saumya tathA gaMbhIra hote hue bhI mahAvIra samavayaska baccoM ke manovinoda ke lie krIr3Ae~ kara liyA karate the| ..... ........." THAN -~ SBRaut Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 eka bAra mahAvIra ne eka vRkSa se lipaTe sarpa ko nirbhayatApUrvaka pakar3a kara eka tarapha chor3a diyaa| eka deva mahAvIra ke bala-pauruSa ko parakhane bacce kA rUpa banAkara bAlamaMDalI meM ghusa gayA aura unake sAtha khelane lagA / bacce eka-dUsare ke kaMdhe para baiThakara usa yuga kA prasiddha khela 'saMkulI' khela rahe the| usa chadmadeva ne mahAvIra ko sAta tAr3a jitanA U~cA banA liyaa| sAre bacce Dara ke mAre cillAne lge| kintu mahAvIra nirbhaya the| unhoMne deva kI pITha para eka muSTi-prahAra kiyaa| deva kA vikRta rUpa vilIna ho gyaa| vaha mahAvIra ke caraNoM meM natamastaka ho kSamA-yAcanA karatA huA svasthAna sidhaayaa| suvijJa zizu mahAvIra kucha yogya avasthA meM Aye to siddhArtha ne eka vidvAna ko unheM vidyAdhyayana karAne ko niyukta kiyA / kahate haiM- indra ne dekhA, ye loga kitane anajAna haiN| jo trayajJAnadhArI bhagavAna tribhuvana ko saMbodhana dene meM samartha haiM, unheM hI sAdhAraNa bAlaka kI taraha par3hAne kA yatna kara rahe haiM / devarAja indra brAhmaNa banakara usa samaya vahA~ upasthita huA aura mahAvIra se adbhuta prazna kiye jinake samAdhAna mahAvIra ne spaSTa rUpa se diye / kalAcArya yaha dekha-sunakara daMga raha gyaa| usane namaskAra karate hue kahA-aise suvijJa zizu ko maiM kyA jJAna hU~ ! maiM to inake samakSa alpajJa hU~ ! zizu sAkSAt sarasvatI-putra hai / asIma jJAna-rAzi svarUpa hai| itanA hI nahIM, vizva meM isakI tulanA kA jJAnI mila pAnA hI kaThina hai| yaha sunakara siddhArtha ko mahAvIra kI lokottaratA kA samyak bodha huaa| vivAha bhI nirantara uparAma vRtti meM ramaNa karane vAle mahAvIra ko bhI mAtA-pitA ke Agraha se loka-vyavahAra kA pracalana tathA bhogAvalI karmodaya ne vivAha ke bandhana meM baaNdhaa| unakI patnI kA nAma yazodA thaa| vaha samaravIra sAmanta kI putrI thii| yazodA ne eka kanyA-ratna ko bhI janma diyaa| usakA nAma priyadarzanA thA, jisakA vivAha jamAlI nAmaka kSatriya ke sAtha kiyA gayA / saMyama ke patha para jaba bhagavAna mahAvIra 28 varSa ke the, unake mAtA-pitA kA svargavAsa ho gayA / AryAvarta ke loka-jIvana meM dharma ke nAma para jo aMdhavizvAsa aura hiMsA phaile hue the, unheM dekhakara tathA AtmA kI ananta gaharAiyoM meM pahuMcakara jIvana kI vAstavika siddhi pAne ko mahAvIra saMyamayukta ekAMta cAhate the| ve svayaM apane jIvana ko AdhyAtmika U~cAiyoM taka pahu~cAkara loka-jIvana ko pApoM se mukta karanA cAhate the| mahAvIra ne apane parijanoM ke samakSa gRha-tyAga kara saMyamI hone kA prastAva rakhA, jise parijanoM ne dRr3hatA ke sAtha ThukarA diyA / mahAvIra cAhate the ki parivAra ke sAtha aba taka merA jIvana anusyUta rahA hai / ataH inakI anumati lekara hI Age kadama bar3hAnA caahie| ve unako duHkhI nahIM karanA cAhate the| mahAvIra ke bar3e bhAI the nandivarddhana / unhoMne do varSa aura rukane kA Agraha kiyA, jise prabhu ne svIkAra kiyA aura nivRtti pradhAna jIvana jIne lge| . isa bIca prabhu ne 3888000000 svarNa mudrAoM kA dAna diyaa| do varSa kA samaya pUrNa huaa| usa samaya bhagavAna kI umra 30 varSa kI thii| bar3I dRr3hatA ke sAtha unhoMne saMyama mArga para kadama bddh'aayaa| sarpa jisa taraha keculI kA parityAga kara sabhI taraha se mukta ho jAtA hai usI taraha mahAvIra bhI sAMsArika baMdhanoM se sarvathA mukta ho gaye / bajaya MAARI ARA 69068 198060 lein Education Intamation For Private PersonalUse Only www.iainelibrary.org Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain jaina paramparA eka aitihAsika yAtrA | 467 karate azrupUrita hajAroM A~kheM bhagavAna ko apalaka netroM se nihAra rahI thiiN| prabhu nitAMta nirmoha bhAva meM ramaNa 'hue vana kI ora cale gaye / upasarga aura bhagavAna kA asIma dhairya bhagavAna kumAragrAma ke bAhara dhyAnastha the / vahA~ gvAloM ke baila kahIM idhara-udhara cale gye| gvAloM ne bhI bhagavAna ko hI cora samajhakara pITanA caahaa| kintu devarAja indra ne upasthita hokara gvAloM ko roka diyA / devarAja indra ne bhagavAna se Agraha kiyA ki hama Apake kaSToM kA nivAraNa karate raheM, isake lie anumati deM ! isa para prabhu ne kahA -- jina, svayaM hI apane karmoM kA kSaya kara sakate haiM, saba sahakara apanI sAdhanA siddha karate haiM, ve kisI kI sahAyatA nahIM lete / kucha vizeSa pratijJAe~ nahIM liyA / bhagavAna mahAvIra apane sAdhanA ke kSetra meM prakhara vIra kI taraha utare unhoMne kahIM bhI dInatA kA Azraya "morAka sanniveza" meM eka Azrama meM Thahare the| kulapati ne bar3e prema se mahAvIra ko nivAsArthaM eka kuTiyA dI thii| mahAvIra to apane dhyAna meM magna the, ve apane deha kI sudhi bhI kama hI lete to kuTiyA kI tarapha unakA dhyAna hone kA to prazna hI nahIM thA / kuTiyA ke ghAsaphUsa ko goeM carane lagIM to tApasa kulapati ne mahAvIra ko kahA- -Apako apanI kuTiyA kI to saMbhAla karanI caahie| kulapati ke kahane kA Azaya mahAvIra samajha cuke the| unhoMne vahA~ se vihAra kara diyA aura pratijJAe~ kIM ( 1 ) kisI ko nahIM suhAe, aise sthAna para nahIM rahU~gA / (2) sadA dhyAna karU~gA / (3) mauna rhegaa| (4) hAtha meM AhAra lUMgA / (5) gRhasthoM kA vinaya nahIM karU~gA / yakSa kA upadrava aura svapna bhagavAna asthigrAma ke bAhara zUlapANI yakSAyatana meM Thahare the / pujArI indra zarmA ne upadrava kI AzaMkA vyakta kI kiMtu prabhu nirbhaya dhyAnastha ho gaye / rAtri ke prathama prahara meM hI yakSa ne mahAvIra ko kaSTa denA prArambha kara diyaa| ko zUla cubhoe, pizAca banakara nakhoM se mahAvIra ke zarIra ko noMcA / sarpa banakara unake kiMtu bhagavAna mahAvIra, sumeru kI taraha aDiga rahe / bhagavAna kI sthiratA se 'yakSa' kA hRdaya parivartita ho gyaa| vaha bhagavAna kI ko rAtri ke antima prahara meM jaba muhurta bhara rAtri zeSa raha gaI tanika nidrA AI, usameM daza svapna dekhe (1) pizAca ko hAthoM se pachAr3A / (2) tapuMskokilA / (2) vividha skokila / (4) do ratna mAlAe~ / (5) zveta go varga / (6) vikasita padma-sarovara / (7) bhujAoM se mahA samudra tairA / (8) sahasra kiraNa sUrya dekhA (e) apanI A~toM se mAnuSottara parvata ko veSTita kiyA / bagh, usane hAthI banakara mahAvIra aMga-pratyaMgoM para DaMka lagAye Fre stuti karane lagA / bhagavAna {"m ffee 000000000000 Jhante 3. 000000000000 0000000002/ www.gammelibrary.org Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 (10) apane Apako meru parvata para sthita kiyaa| prAta:kAla naimettika ne svapnoM kA pariNAma prakaTa karate hue kahA(1) moha kA anta hogaa| (2) zukla dhyAna prApta hogaa| (3) vividha zrata jJAna kI dezanA prakaTa hogI / (4) sAdhu-zrAvaka dharma rUpa dvividha dharma kI prarUpaNA hogii| (5) caturvidha saMgha kI sthApanA hogii| (6) deva sevA kreNge| (7) saMsAra sAgara pAra kreNge| (8) kaivalya jyoti prakaTa hogii| (8) sampUrNa manuSya loka taka kIti phailegii| (10) loka meM sarvottama dharmopadeza kreNge| cauthe svapna kA pariNAma naimettika ko nahIM sUjhA, svayaM prabhu ne btaayaa| eka dIna para dayA bhagavAna morAka padhAre / bhagavAna ke eka bhakta deva 'siddhArtha' ne prabhu ko atIta anAgata ke jJAta hone kI bAta prakAzita krdii| prabhu to dhyAnastha the kintu deva sabhI ke praznoM kA uttara detA ! vahA~ eka acchaMdaka namettika thaa| prabhu ke prabala prabhAva se usakA vyavasAya samApta ho gyaa| vaha prabhu ke sAmane Akara apanA duHkha rone lgaa| prabhu ne usakI pIr3A ko pahacAna kara tatkAla vahA~ se vihAra kara diyaa| vastra aTaka gayA prabhu ne saMyama liyA usa samaya devoM ne devadUSya vastra prabhu para DAla diyA thaa| vaha vastra prabhu ke tana para thA, eka brAhmaNa usa vastra ko pAne ko, bhagavAna ke sAtha-sAtha cala rahA thaa| acAnaka eka jagaha-vastra kA~ToM meM aTaka gayA prabhu avastra ho gaye / vaha vastra brAhmaNa ne uThA liyA / caNDakauzika ko pratibodha prabhu uttara vAcAlA kI ora padhAra rahe the, mArga meM gvAloM ne prabhu ko rokA, unhoMne kahA-Age bar3A bhayaMkara sarpa hai, jisakI viSa-phutkAroM se vRkSa bhI DhUMTha ho cuke haiM jharane sUkha gaye haiN| vAtAvaraNa viSamaya ho cukA hai / gaganagAmI pakSI bhI isa ora nikala Ae to mRtyu pA jAte haiM, ataH Apa udhara na jAeM kintu bhagavAna ne caNDakauzika ko bhavya samajhakara usake abhyudaya hetu udhara hI vihAra kiyaa| bhagavAna ne usI vana meM dhyAna kiyA jahA~ caNDakauzika kA nivAsa thaa| caNDakauzika ne tamatamAkara bhagavAna ke aMgUThe para DaMka lagA diyA / DaMka lagane para rakta nikalanA cAhie thA kintu nikalI "dugdha" jaisI dhavala dhArA / kisI kavi kI bhASA meM isa parivartana kA kAraNa thA ki eka putra kA pyAra hI mAM ke stana ko karatA dugdhaagaar| saba jIvoM ke pyAra nidhi kA, tana kyoM nahIM ho paya bhaMDAra / / jaharIlI DaMka ke pratyuttara meM bhagavAna ne use jAgrata aura zAMta hone kA saMdeza diyA / caNDakauzika yadyapi viSa-kITa thA kintu prabhu ke mArmika saMdeza kA usake antasthala para camatkArika prabhAva huaa| usI dina se usane hiMsA parityAga kara diyaa| For Dawate Personale Only nelibrary.org Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tUphAnoM ke bIca prabhu kA vihAra surabhipura kI ora ho rahA thA mArga meM gaMgA baha rahI thI / mArga avaruddha thA, nAva hI usa taTa jAne kA sAdhana thA / prabhu nAva meM dhyAnastha ho baitthe| sudaMSTra nAmaka eka duSTa deva ne eka bhayaMkara upadrava khar3A kara diyaa| nAva ke cAroM ora tUphAna umar3a Aye, nAva bhayaMkara saMkaTa meM gira gaI, anya jitane bhI vyakti nAva meM baiThe the kA~pane lage / tabhI saMbala kaMbala nAmaka prabhu ke bhaktadevoM ne usa upasarga kA nivAraNa kiyaa| bhayaMkara tUphAnoM ke bIca bhI prabhu sthira the / caraNa cinha jaina paramparA eka aitihAsika yAtrA | 466 bhagavAna sthUNAka padhAre the / puSya nAmaka eka cinha vizeSajJa ne bhagavAna ke caraNa cinha dekhe, usane samajhA koI cakravartI hai / vaha yadi mila jAe to mujhe acchI rAzi dakSiNA meM milegii| vaha caraNa cinhoM ke sahAre bhagavAna taka pahu~cA / niSparigrahI prabhu ko eka bhikSuka ke rUpa meM dekhakara use bar3A duHkha huA / usane kahA cinha-zAstra jhUThA hai, usane granthoM ko nadI meM bahA dene kA nizcaya kiyA thA tabhI devarAja indra ne upasthita hokara usase kahA " daivajJa, granthoM meM azraddhA mata karo, ye koI sAmAnya bhikSuka nahIM hai / sAkSAta mahAprabhu tIrthaMkara haiM ye dharma cakravati haiM, ataH tumhArA nirNaya dUSita nahIM hai / isa taraha puSya kA samAdhAna ho gayA / usane prabhu kI abhivandanA kI / gozAlaka milA eka bAra bhagavAna rAjagRha ke tantuvAyazAlA meM Thahare hue the, maMkhalI putra gozAlaka bhI vahIM thaa| prabhu jahA~ pAraNA karate, vahA~ paMca divya prakaTa hote, isase gozAlaka bar3A prabhAvita huaa| eka dina usane bhagavAna se apanI bhikSA ke liye pUchA / prabhu ne kahA-khaTTI chAcha, kodoM kA bhAta aura khoTA rupayA milegA aura vaisA hI milaa| isase gozAlaka ko bhagavAna ke atIndriya jJAna kA paricaya mila gayA / prabhu 'kollAga' padhAre, gozAlaka bhI vahIM pahu~cA aura usane prabhu ko apanA dharmAcArya svIkAra kiyA / khIra nahIM milegI svarNakhala ke pAsa eka jagaha kSIra paka rahI thii| gozAlaka ne bhagavAna se Thaharane kA Agraha kiyA kyoMki kSIra milane kI sambhAvanA thI kintu bhagavAna ne kahA-kSIra nahIM milegii| prabhu to Age bar3ha gaye kiMtu gozAlaka ThaharA kiMtu ha~DiyA phUTa jAne se kSIra naSTa ho gaI aura gozAlaka kI AzA mana kI mana meM dharI raha gaI / cora samajha liyA bhagavAna caurAka sanniveza pdhaare| vahA~ nagara rakSakoM ne unheM kaI yAtanAe~ dI kiMtu prabhu mauna rahe / jaba yaha sUcanA nagara meM phailI to utpala naimettika kI bahaneM "somA aura jayanti" ne jaba yaha sunA, unhoMne bhagavAna ko dekhate hI apane nimitta se janatA ko bhagavAna kA sahI paricaya diyA / paharedAroM ne apanI bhUla svIkAra kara kSamA yAcanA kii| lapaToM meM bhI sthira prabhu haliduga nAmaka eka vRkSa ke nIce dhyAnastha the anya vyakti bhI vahA~ vizrAma kara rahe the / unhoMne zIta nivAraNa hetu Aga jalAI kiMtu ve jAte samaya bujhAnA bhUla gye| Aga phailatI gaI prabhu ke paira jhulasa gaye kiMtu ve aDiga dhyAnastha rahe / baMdhana meM prabhu kalaMbukA padhAre, vahA~ ke rakSaka kAlahasti ne prabhu ko dasyu (cora) samajha kara kaI yAtanAeM dI aura baMdhana meM DAlakara apane bhAI 'megha' ke sAmane upasthita kiyaa| 'megha' prabhu ko pahacAnatA thA, dekhate hI vaha caraNoM meM natamastaka ho gayA aura kAlahasti ko vAstavikatA se paricita kiyaa| kAlahasti prabhu se kSamA-yAcanA karane lagA / Mharalhin Pratidw Pinte 000000000000 000000000000 149000000 2/ Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 22 000000000000 000000 500 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha anArya deza meM prabhu apane vikaTa karmoM kA kSaya karane ko anArya deza meM vicare / vahA~ mAnava svabhAva se hI duSTa prakRti ke hote haiN| bhagavAna ko vahIM una logoM ne asIma yAtanAe~ diiN| una para kutte chor3a diye jAte the / unheM rassoM se bA~dhA aura pITA gayA / tIkhe zUloM se pIr3ita kiyA gyaa| kahIM prabhu ko laTTha se mArA gayA to kahIM lAta ghUMsoM se prabhu ko pratAr3anA dI gaI / itane bhayaMkara kaSToM ke bIca bhI prabhu kabhI ciMtita nahIM hue, tuphAnoM ke madhya khile kamala kI taraha prabhu kA mukhamaNDala sarvadA zAMta aura khilA hI rahA / guptacara samajhA bhagavAna kuvi sanniveza pdhaare| vahA~ paharedAroM ne bhagavAna ko guptacara samajha kara baMdI banA liyA kiMtu prabhu. barAbara mauna rahe / bhagavAna pArzvanAtha kI do ziSyAe~ "vijayA aura pragalbhA" ko jaba yaha jJAta huA to unhoMne prabhu kA paricaya dekara unheM mukta karAyA / gozAlaka alaga aba taka gozAlaka prabhu ke sAtha thA kiMtu usane anubhava kiyA ki prabhu ke sAtha aneka kaSTa sahane par3ate haiM, kaI parISaha Ate haiM prabhu bacAva bhI nahIM karate ataH alaga ho jAnA hI ThIka hai| aisA nizcaya kara apane manobhAva prabhu ko batAkara vaha alaga vicaraNa karane lagA / prahAra vyartha bhagavAna vaizAlI meM eka luhAra kI 'karmazAlA' meM dhyAna kara rahe the, lohakarmI kaI dinoM se asvastha thA / vaha usI dina svastha huA aura apanI zAlA meM kArya hetu pahu~cA, vahA~ prabhu ko dhyAnastha dekhA to apazakuna samajhakara krodhita ho uThA aura hathor3A kA prahAra karane lagA kiMtu bhaktadeva ke prabhAva se vaha prahAra niSphala gayA / vyantarI hAra gaI eka bAra prabhu zAlizIrSa udyAna meM dhyAnastha the| vahA~ 'kaTapUtanA' nAmaka vyantarI ne prabhu ko kaI upasarga diye, usane bhayaMkara varSA varSAI, bar3I tIkSNa havA calAkara prabhu ko vicalita karane lagI kiMtu prabhu avicala rahe / kaTapUtanA hAra kara kSamA-yAcanA karane lagI / isI taraha eka zAlArtha nAmaka vyantarI ne bhI zAlavana meM upasarga khar3e kie kintu antatogatvA prabhu kI sthiratA kI hI vijaya huI | tila phira khar3A ho gayA gozAlaka kucha samaya alaga rahakara phira A milaa| eka bAra prabhu ko mArga meM gozAlaka ne pUchA - isa tila kA kyA hogA ? prabhu ne kahA - sAta phUloM ke sAtoM jIva eka phalI meM paidA hoNge| gozAlaka ne prabhu ke Age bar3hate hI pIche se tila ke paudhe ko uThA pheMkA kintu varSA ke kAraNa paudhA phira jamakara khar3A ho gayA / kucha samaya bAda jaba prabhu phira udhara padhAre, gozAlaka ne tila ke viSaya meM pUchA to prabhu ne batAyA - paudhA khar3A hai aura sAta bIja haiN| isa para gozAlaka ko vizvAsa nahIM huA, usane phalI tor3akara dekhI aura sAtoM bIja dekhe to usakA vizvAsa niyativAda meM ho gyaa| usane socA - saba kucha pahale se niyata hotA hai vahI hotA hai, puruSArthaM vyartha hai / usane bhinna mata calAne kA nizcaya kiyA / bhasma hotA bacA gozAlaka jalakara bhasma ho jAtA kintu baca gyaa| bAta yaha thI ki jaba prabhu se usane tila ke viSaya meM Hu rivate & Personal Use Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 501 000000000000 000000000000 M FDIA S ... HERE UTRITIONS pahalI bAra pUchA vahIM 'vaizyAyana' nAmaka tApasa tapa kara rahA thaa| usakI jaTAoM meM 'jueM' thIM, gozAlaka ne use kaI bAra 'jUoM kA bichaunA' kaha-kahakara cir3hAne kA prayAsa kiyA, kaI bAra to tApasa saha gayA kintu jaba vaha adhika satAyA gayA to, krodhita ho uThA aura apanI labdhi kA prayoga karate hue 'ugratejolezyA' (Agneya dRSTi) kA gozAlaka para prahAra kara diyaa| gozAlaka eka bhayaMkara teja ko apanI tarapha lapakate dekha kAMpa uThA aura daur3akara bhagavAna ke caraNoM meM calA gayA / prabhu gozAlaka kI bhayAtura mudrA ko dekhakara anukampA se dravita ho utthe| unhoMne zItalezyA (amRtamaya zItala dRSTi) kA prayoga kara tejolezyA ko niSprabha kara dii| yaha dekha, tApasa prabhu ke AdhyAtmika prabhAva se bar3A prabhAvita huaa| yaha bhI sahanA par3A eka bAra prabhu vaizAlI se vANiya grAma padhAra rahe the, mArga meM gaMDakI nadI nAva se pAra karanI pdd'ii| nAva se utarane para nAvika ne kirAyA mAMgA kintu prabhu mauna rhe| unake pAsa dene ko kucha thA bhI nahIM, nAvika ne prabhu ko tapatI 'reta' meM khar3A kara diyA, saMyogavaza citra nAmaka rAjakumAra vahA~ A pahuMcA aura prabhu ko nAvika ke baMdhana se mukta kiyaa| eka zrAvaka kA nirNaya bhagavAna pArzvanAtha kA zrAvaka thA, AnaMda / bar3A tapasvI, bele-bele pAraNA karatA thA, AtApanA letA thA, usase avadhijJAna bhI prApta thA, usane bhagavAna mahAvIra ke sudRr3ha Atmabala tathA utkRSTa tapArAdhanA ko dekhakara usane prabhu se kahA-prabhu, Apako zIghra hI kevalajJAna kI upalabdhi hogii| yaha ghaTanA vANijya grAma kI hai| saMgama kA parAjaya kaSTajayI bhagavAna mahAvIra apane sAdhanAkAla meM sumeru se sthira the / prAyaH prabhu kI sahanazIlatA kI devarAja indra prazaMsA kiyA hI karate jisakA prAyaH sabhI deva samarthana karate, kintu eka saMgama nAmaka deva ko kisI mAnava kI yoM prazaMsA kI jAya, acchI nahIM lgii| vaha indra ke dvArA kI gaI prazaMsA ko samApta karane ko prabhu ko apane sAdhanA-patha se vicalita karane kA nizcaya kiyA aura paMDAla nAmaka udyAna meM jahA~ prabhu dhyAnastha the upasthita huA aura unheM kaI bhayaMkara upasarga dekara vicalita karanA cAhA / usane usa rAta meM prabhu ko bIsa bhayaMkara kaSTa diye(1) pizAca banakara prabhu ko ddraayaa| (2) bhayaMkara dhUla varSA kii| (3) cIMTiyA~ bana tana ko kATA / (4) DAMsa macchara banakara khUna cUsA / (5) dImaka banakara roma-roma chedA / (6) bicchu banakara Daka lagAe / (7) sarpa banakara DasA / (8) nevalA banakara noNcaa| (9) cUhe banakara tana ko kutarA / (10) hAthI bana tana ko roNdhaa| (11) hathinI banakara zUla cubhoe / (12) bAgha banakara paMje lagAye / (13) mAtA-pitA banakara karuNa vilApa kiyaa| (14) pAMvoM meM Aga jalAI / (15) zarIra para pakSI bana coMceM lgaaii| (16) A~dhI calAkara ur3Ane kA prayAsa kiyaa| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Page TWANA TIMITED ..: (17) ghuTanoM taka zarIra ko bhUmi meM utAra diyaa| (18) cakraka vAyu se bhagavAna cakra diye / (16) vimAna meM biThAne aura svarga kA lAlaca diyA / (20) apsarA banakara rAga bhAva pradarzita kiyaa| itane bhayaMkara upasargoM ke bIca bhI prabhu sthiratApUrvaka Atma-dhyAna meM sthita rahe, kahIM bhI dInatA nahIM lAye to saMgama ne eka nayA mArga apnaayaa| sAdhu rUpa banakara eka ghara meM seMdha lagAne lagA, logoM ne cora samajhakara pakar3A to usane kahA-maiM to mere guru kI AjJA kA pAlana kara rahA hU~, Apa mere guru se bAta kareM / maiM aparAdhI nahIM huuN| usane mahAvIra ko apanA guru batA diyA, janatA ne unheM cora samajhakara pakar3A aura pITane lagI to, mahAbhUtila nAmaka eka aindrajAlika vyakti ne bhagavAna ko pahacAnakara chudd'aayaa| janatA ne usa pahale vAle cora ko DhUMr3hanA cAhA kiMtu vaha nahIM milaa| saMgama ne isa taraha prabhu para kaI bAra corI ke Aropa lgvaae| eka bAra prabhu ke pAsa zastra saMgrahita kara diye / yaha ghaTanA 'tosaligA~va' kI hai / vahA~ ke adhikArI ne duzmana samajha kara prabhu ko phAMsI para laTakAyA kiMtu phAMsI kA phaMdA TUTa gyaa| aisA sAta bAra huA phira prabhu ko chor3a diyA gyaa| saMgama prabhu kI bhikSA meM bhI antarAya khar3I kara detA thaa| zuddha AhAra bhI sadoSa banA detA to prabhu AhAra bhI nahIM le skte| isa taraha saMgama ne chaha mAsa taka prabhu ko kaI upasarga aura kaSTa diye kiMtu prabhu akSubhita samudra kI taraha sthira rahe, anta meM saMgama kSamA yAcanA karatA huA svasthAna gyaa| jIrNa tira gayA vaizAlI kA jinadatta jise abhAvagrastatA ke kAraNa loga "jIrNa" seTha kahA karate the kiMtu vaha bhAvoM se bar3A samRddha thA, vaha prabhu kI AhAra-dAna ke liye AkAMkSA liye pratIkSA kiyA karatA thA / eka dina prabhu kI pratIkSA meM thA tabhI prabhu AhAra ke liye nikale mArga meM eka 'pUrNaseTha' jo nava dhanADhya thA prabhu vahIM pahu~ca gaye, usane anAdara bhAva se prabhu ko thor3e se kulattha dene ke liye dAsI ko kahA / dAsI ne thor3e se kulattha ve bhI upekSA bhAva se prabhu ko diye / isa taraha prabhu kA pAraNA ho gyaa| mAvuka jIrNa bhAvanA hI bhAtA raha gayA, use avasara nahIM milA phira bhI usane bArahaveM devaloka kI gati kA zubha AyuSya baMdha kiyA / do ghar3I dundubhI zabda nahIM sunatA to use kevalya ho jAtA / camarendra kI rakSA prabhu 'sunsumAra' meM the, asurendra camarendra se zakrendra kI divyatA dekhI na gaI vaha IrSAvaza prabhu ke nAma kA sahArA le, saudharma devaloka meM jA pahuMcA aura zrI zakrendra ko llkaaraa| zakendra atula balazAlI hote haiM unhoMne sva-sthAna se hI camarendra para bajra phaika mArA, jo Aga kI lapaTeM chor3atA camarendra para lpkaa| camarendra aba DarA aura prANa bacAne ko koI sthAna DhUMr3hane lagA / vaha sIdhA prabhu ke caraNoM ke bIca A samAyA / zakendra ko jaba yaha jJAna huA to unhoMne kahIM prabhu ko kaSTa na ho jAye, isa dRSTi se vajra ko vApasa khIMca liyaa| vajra prabhu ke caraNoM se cAra aMgula hI dUra rahA thaa| prabhu ko koI kaSTa nahIM huA kintu camarendra ke prANa baca gye| kaThina abhigraha prabhu ne ekadA kauzAmbI meM vicaraNa karate hue kaThina abhigraha dhAraNa kiyA, usameM teraha bola the (1) rAjakumArI dAsI ho, (2) zira muMDA ho, (3) hAthoM meM hathakar3I ho, (4) pAvoM meM ber3I ho, (5) ur3ada ke bAkule ho, (6) sUpa ke kone meM ho, (7) mikSA kA asamaya ho, (8) A~khoM meM A~sU ho, (8) tele kA tapa ho, (10) dehalI meM baiThI ho, (11) eka pAMva bAhara ho, eka pAMva bhItara ho, (12) avivAhitA ho, (13) bikI huI ho| dAna dene vAle kI aisI sthiti kA milanA lagabhaga asaMbhava hI thaa| prabhu pratidina gocarI ke lie ho Ate, kintu aisA kaThina abhigraha phala jAe yaha AsAna nahIM thaa| nagara ke mahAmAtya kI patni nandA ne prabhu ke bhikSA nahIM lene para bar3I cintA vyakta kI, yaha bAta nagarAdhipati samrATa zatAnIka ko bhI jJAta huii| unakI mahArAnI mRgAvatI bhI isa bAta se bar3I cintita huIM ki prabhu cAra mAha CS 00008 moTha0 NamIIRAMA Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 503 se AhAra grahaNa nahIM kara rahe haiM / rAjA ne nagara ke nara-nAriyoM ko AhAra dene kI vidhi bhI batA dI kintu abhigraha kI bAta ko koI jAnatA hI nahIM / saMyogavaza eka dina prabhu dhannA zreSTha ke ghara gocarI ko pdhaare| vahA~ seThAnI ne candanA nAmaka rAjakumArI ko tala ghara meM banda kara rakhA thaa| candanA campApati dadhivAhana kI rAja dulArI thI, campA ko rAjA zatAnIka ne acAnaka lUTA, dadhivAhana bIhar3a vanoM meM cale gaye / dhAriNI aura kanyA ko eka sainika uThA lAyA, sainika dhAriNI se pApecchA prakaTa karane lagA to, dhAriNI ne jihvA khIMcakara apanA balidAna de diyaa| zIla kI vedI para dhAriNI kA yaha mahAn balidAna sarvadA amara rahegA / sainika ne kanyA ko lAkara dhannA ko beca diyA / dhannA putrIvat use pAlane lage kintu seThAnI IrSAvaza dveSa karane lagI, eka dina avasara dekhakara seThAnI ne candanA kA zira muMDakara hathakar3I-ber3I DAla, tala ghara meM DAla diyaa| candanA ne vahA~ tIna dina bitAye usane telA kara diyaa| cauthe dina dhannA, kahIM bAhara se Aye to candanA kI yaha sthiti dekhakara bar3e dukhI hue| ve lohakarmI ko bulAne gaye ki candanA ke loha bandhana kATade tabhI prabhu mahAvIra kA udhara padArpaNa ho gyaa| prabhu ko dekha candanA apratyAzita Ananda se vibhora ho uThI kintu prabhu Akara punaH lauTane lage, candanA ke lie yaha asahya ho gayA ki prabhu binA hI AhAra lie punaH lauTa jAyeM / candanA kA hRdaya apanI vipannAvasthA para ro uThA aura usakI A~khoM se azra dhArA pravAhita ho clii| prabhu kI abhigraha pUrti meM kevala yaha eka bAta kI hI to kamI thI, azru nahIM dekhakara hI to prabhu lauTa rahe the aba jabaki azru umar3a Aye prabhu ne apane abhigraha kI pUrti dekhakara candanA ke dvAra para phira pahuMce aura pAMca mAha aura paccIsa dina ke bAda candanA ke hAthoM ur3ada ke bAkule grahaNa kiye| tabhI devatAoM ne dAnotsava mnaayaa| candanA ke bandhana TUTa par3e aura vaha sAmAnya sva-sthiti ko pA gaI / sArA kauzAmbI nagara harSita ho utthaa| kAna meM koleM ThoMka dI prabhu chammANi grAma ke bAhara udyAna meM dhyAnastha the| kisI gvAle ne dhyAnastha mahAvIra ko apane bailoM kI rakhavAlI kA sandeza diyA kintu prabhu mauna rhe| vaha kahIM jAkara jaba vApasa AyA to use baila nahIM mile / prabhu ko hI bailoM kA cora samajha kara usane kruddha ho bhayaMkara kukRtya kara diyaa| usane prabhu ke donoM kAnoM meM kIleM ThoMka dii| yaha asahya vedanA thI kintu prabhu ne koI pratikAra nahIM kiyA / vahA~ se prabhu madhyama pAvA pdhaare| vahA~ "kharaka" nAmaka vaidya aura siddhArtha nAmaka vaNik ne milakara prabhU ke kAnoM se kIleM nikAlIM aura samucita upacAra kiyaa| prabhu para unake samasta upasargoM meM yaha kIloM vAlA upasarga ghora pIr3AkAraka thaa| prabhu kI vizAla tapArAdhanA sAr3he bAraha varSa se kucha adhika kAla taka prabhu chadmastha rahe, isa bIca anekoM upasarga to sahe hI, tapa bhI prabhu ne kama nahIM kiyaa| itane lambe samaya meM kevala tIna sau unacAsa dina hI AhAra liyaa| zeSa samaya tapazcaryA meM vyatIta huaa| prabhu ne nimna tapArAdhanAe~ sampanna kIchahamAsI, tapa, 1 pAMca dina kama chahamAsI tapa 1 cAturmAsika tapa 6 traimAsika tapa 2 DhAI mAsika tapa 2 dvi mAsika tapa 6 mAsika tapa 12 pAkSika tapa 72 Log www.jainen .org .. .... .8z t 1 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 1000000000 ggg 504 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha do dina kI bhadra pratimA 1 cAra dina kI mahAbhadra pratimA 1 daza dina kI sarvato bhadra pratimA 1 chaTTa bhakta (bele) 226 aTThama bhakta (tele) 12 isa taraha prabhu ne apanA adhikAMza samaya kevala tapa meM vyatIta kiyA / kevala jJAnopalabdhi prabhu ne apratima sahanazIlatA tathA utkRSTa tapArAdhana se apane adhikAMza karmoM kA kSaya kara diyA thaa| Aga meM tape zuddha svarNa kI taraha unakI AdhyAtmika kAnti damaka rahI thii| mAnasika vAcika evaM kAyika vikAroM se ve nitAnta zuddha ho cuke the, aisI sthiti meM eka dina RjubAlikA nadI ke taTa jRmbhikA grAma ke nikaTa zyAmAka nAmaka gAthApati ke kheta (kSetra) meM zAlavRkSa ke nIce 'goduha' Asana meM dhyAnastha the, usa dina prabhu kA chaTTa bhakta cauvihAra tapa thA, prabhu AtApanA le rahe the, usa samaya prabhu ne dhyAna kI sarvotkRSTa sthiti parama zukla dhyAna meM praveza kiyA tabhI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghanaghAtI karmoM kA eka sAtha kSaya huA aura prabhu ko ananta kevalajJAna ananta kevaladarzana svarUpa siddhi prApta ho gaI / devoM ne puSpa vRSTi Adi paMca divya prakaTa kara jJAnotsava manAyA, yaha ghaTanA vaizAkha zuklA dazamI ke dina kI hai / prabhu ne vahI prathamopadeza diyA kintu mAnavoM kI upasthiti nahIM hone se koI vrata nahIM le sakA isa taraha prabhu kA pahalA upadeza sArthaka nahIM huA / kisI tIrthaMkara kA prathamopadeza sArthaka na ho yaha Azcarya kI bAta thI, phira bhI, bhagavAna mahAvIra ke jIvana meM yaha ghaTI / indrabhUti ko pratibodha bhagavAna madhyamA pAvA pdhaare| vahA Arya somila dvArA yajJAyojana kiyA huA thA / indrabhUti gautama Adi pradhAna vaidika vidvAna, isI Ayojana ko sampanna karane vahA~ upasthita the / prabhu ke Agamana para devoM ne samavasaraNa racAyA / deva-devI Ane lage isase indrabhUti ko bar3A krodha AyA / indrabhUti krodhita ho, prabhu ko vAda kara parAjita karane ko bhagavAna ke pAsa Aye kintu prabhu ne dUra se hI usake nAma gautra se usakA sambodhana kiyA / itanA hI nahIM prabhu ne unakI manogata zaMkAoM kA tatkAla samAdhAna kara diyA / usane socA- vaha duSTa kauna hai jo mere yajJa meM Ate devoM ko apanI tarapha khIMca rahA hai / indrabhUti jo krodha evaM IrSA se dagdha hue Aye the, prabhu kA zAnta sumadhura evaM AtmIya vyavahAra pAkara bar3e prabhAvita hue / unheM jo samAdhAna mile ve to sacamuca anupama the / gautama prabhu kI jJAna-garimA se bar3e AkarSita hue aura kaI taraha se dharmacarcA karane lage / indrabhUti gautama veda ke tIna dakAra da, da, da, svarUpa lokottara artha batAkara unheM camatkRta kara diyaa| akATya tarkoM se AtmA kA astitva siddha kara diyA / ke viSaya meM zaMkAgrasta the| prabhu ne dAna, dayA aura damana AtmA ke astitva ke viSaya meM bhI sandeha thA, prabhu ne aneka isa sArI dharmacarcA ne gautama ko prabhu ke prati zraddhAvanata kara diyA | tattvArtha samajhakara indrabhUti prabhu ke prathama ziSya bane / agnibhUti Adi zeSa daza vidvAna bhI indrabhUti kI taraha prabhu se vivAda karane ko Aye aura anta meM prabhu ke caraNoM meM samarpita ho gye| vaizAkha zuklA ekAdazI ke zubha dina, AryAvarta meM prabhu ke dvArA tIrtha sthApanA sampanna huI / OM ma K Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 505 000000000000 000000000000 D JAHICLE PRABHA SHANA usa dina cAra hajAra cAra sau muni bane / candanabAlA prathama sAdhvI aura aneka sAdhviyAM huiiN| zaMkha zataka Adi zrAvakoM ne dharma-grahaNa kiyA tathA sUlasA Adi ne zrAvikA svIkAra kiyaa| prabhu ne ardha mAgadhI bhASA meM tattvopadeza prakaTa kiyaa| anekoM upakAra prabhu kI amRta varSiNI vANI ke pravAhita hote hI, anekoM upakAroM ke phUla khilane lge| rAjagRha ke rAjakumAra 'megha' aura nandiSeNa ne saMyama grahaNa kiyaa| abhayakumAra vratadhArI zrAvaka bane, samrATa zreNika ne samyaktva grahaNa kiyaa| mAtA-pitA mile prabhu brAhmaNa kuNDa nagara ke bahuzAla caitya meM virAjita the| vahA~ RSabhadatta brAhmaNa aura devAnandA darzanArtha upasthita hue| prabhu ko dekhate hI devAnandA ke hRdaya meM prabhu ke prati eka anokhe vAtsalya kI dhArA baha calI, usake stanoM meM spaSTa dugdha umar3a AyA / prabhu ne gautama ko kahA-gautama ! ye mere mAtA-pitA haiM / prabhu ne garbhApaharaNa ke pUrva se sambandha / kA paricaya diyaa| devAnandA aura RSabhadatta donoM pratibodhita hokara saMyamI hue| Atma-kalyANa ke patha para anekoM prabhu kSatriya kuNDa nagara padhAre / vahA~ putrI priyadarzanA aura jAmAtA jamAlI pratibodhita hue aura bhAgavatI pravrajyA svIkAra kii| prabhu kauzAmbI padhAre / vahA~ viduSI zrAvikA jayanti ke praznoM kA samyak samAdhAna kiyaa| prabhu vANiya grAma pdhaare| vahA~ Ananda gAthApatI ne zrAvaka kI dharma prajJapti grahaNa kii| prabhu rAjagRha padhAre / vahA~ prasiddha dhanADhya zreSThi dhannA aura sukumAra zAlImadra ko saMyama dharma pradAna kiyaa| prabhu campA nagara padhAre, vahA~ rAjakumAra, mahAcandra pratibodhita huaa| vArANasI meM cullanIpitA aura unakI patni ne zrAvaka dharma prApta kiyaa| AlaMbhiyA meM, pudgala parivrAjaka kI zaMkAoM kA samAdhAna kara use pravajita kiyA / prabhu ne rAjagRha meM dharmopadeza dekara tathA samrATa zreNika ko prerita kara dharma-mArga kI bar3I prabhAvanA sthApita kii| zreNika kI preraNA se jAlI mayAlI Adi aneka rAjakumAra aura teraha mahArAniyoM ne nirgrantha paryAya dhAraNA kii| prabhu eka bAra kauzAmbI padhAre / vahA~ caNDapradyota ne mRgAvatI ke liye gherA DAla rakhA thA, mRgAvatI jo zatAnIka kI patni thI, zatAnIka kI mRtyu ho cukI thI udayana choTA thaa| mRgAvatI hI rAjya vyavasthA saMbhAlatI thI, vaha sundarI bhI anupama thii| caNDapradyota prabhu ke Agamana ko sunakara vandana ko aayaa| mRgAvatI bhI vahAM A pahuMcI, usane prabhu kA upadeza sunakara canDapradyota kI AjJA se prabrajita hone kI bAta prakaTa kii| sabhA meM caNDapradyota se pUchA to vaha inkAra nahIM kara sakA isa taraha saMyama lekara mRgAvatI apanI zIla surakSA kara paaii| prabhu, "kAkaMdI" padhAre / vahA~ zreSThi putra "dhanyakumAra" battIsa ramaNiyoM kA parityAga kara saMyamI bnaa| dhannA muni bar3e tapasvI hue| su-nakSatra kumAra ne bhI vahIM saMyama grahaNa kiyA / prabhu ne kaMpilapura meM kuMDakolika tathA polAsapura meM saddAlaputra ko bAraha vrata pradAna kiye / ekabAra prabhu rAjagRha meM pravAsita the, pratibodhita ho mahAzataka ne vrata grahaNa kiye| rohaka ke praznoM kA bhI vahIM samAdhAna kiyA / isa prasaMga meM prabhu ne loka-aloka ko sApekSa, pUrva pazcAd btaayaa| isI taraha jIva-ajIva kA bhI koI krama MAHIL - T he SIMATE IANS Sax4/ Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ... ... MAAS nahIM hai, donoM sApekSa haiM / murgI aura aNDe ke viSaya meM bhI prabhu ne pUrvAparatA kA niSedha karate hue anAdi paramparA siddha kI / prabhu ne kahA-ye zAzvata hai, inameM pahale pIche kA krama kabhI bhI nahIM bnaa| eka prasaMga meM prabhu ne gautama ke praznoM kA samAdhAna karate hue kahAAkAza para vAyu hai vAyu para pAnI pAnI para pRthvI pRthvI para trasa-sthAvara ajIva, jIva para AdhArita jIva karma veSThita hai ajIva pudgala jIva grahita hai jIva karma dvArA saMgrahita hai| prabhu eka bAra 'kayaMgalA' padhAre, vahA~ chatrapalAsa udyAna meM 'skandhaka' nAmaka parivrAjaka apanI katipaya zaMkAe~ lekara upasthita huaa| prabhu ne unake sabhI praznoM kA samyak samAdhAna kiyaa| prabhu kI tattvajJatA, sarvajJatA se prabhAvita ho, skandhaka prabhu ke pAsa pravajita huaa| skandhaka bhagavAna ke zAsana meM acche tapasvI munirAja siddha hue| bhagavAna ne campA meM pravAsa karate hue, padma, mahApadma Adi zreNika ke daza pautra aura aneka vyaktiyoM ko zramaNa pravajyA pradAna kii| kAkandI meM gAthApati khemaka aura dhRtidhara ko munipada pradAna kiyaa| eka bAra prabhu campA nagarI meM punaH padhAre, taba mahArAja ceTaka aura kauNika kA yuddha cala rahA thaa| rAjA zreNika kI kAlI Adi dasa mahArAniyA~ prabhu ke pAsa upasthita ho apane putroM ke viSaya meM, jo yuddha rata the, kucha prazna pUche-prabhu ne kahA- ve yuddha meM mAre gaye / isa para dasoM rAniyA~ vairAgyavatI hokara prabhu ke zAsana meM dIkSita ho gii| ina rAniyoM ne kanakAvalI ratnAvalI Adi adbhuta tapa kiye| jina zAsana meM ina mahArAniyoM kA tapa bar3A prasiddha hai| halla, bihalla jinake hAra-hAthI ko lekara vaizAlI meM vizAla yuddha lar3A gayA, samaya pAkara donoM zrAvastI meM prabhu ke nikaTa pahu~cakara saMyamI ho gye| eka bhayaMkara durghaTanA prabhu usa samaya zrAvastI meM hI the, gozAlaka bhI vahIM thaa| vaha jina yA tIrthakara nahIM thA, phira bhI apane Apako tIrthakara pradarzita kara rahA thaa| vaha AjIvaka mata kI prarUpaNA meM rata thaa| zrI indrabhUti gautama ne prabhu se gozAlaka ke jinatva ke viSaya meM pUchA / prabhu ne kahA-vaha jina nahIM hai| yaha saMvAda gozAlaka ke pAsa pahuMcA to vaha atyanta kruddha ho utthaa| krodhAndha ho, vaha bhagavAna mahAvIra ke nikaTa pahuMca gayA aura unase apane rUpAntarita hone kI mithyAcarcA karane lagA, jyoMhI prabhu ne usake kathana ko mithyA kahA, aMgAra kI taraha krodha meM jAjvalyamAna hokara prabhu ko apazabda kahane lgaa| vahA~ sarvAnubhUti nAmaka muni upasthita the, unase prabhu kA apamAna sahA na gyaa| unhoMne gozAlaka ko hitabodha dene hetu kevala itanA hI kahA thA ki prabhu kA hI ziSya hokara tumheM apane guru kA isa taraha anAdara nahIM karanA caahie| isa para gozAlaka aura adhika krodha meM ubala par3A / usane tama-tamA kara taposAdhanA dvArA prApta "tejolezyA" (Agneya dRSTi) kA tIvra prayoga kiyA / sarvAnubhUti muni tatkSaNa jalakara bhasma ho gaye / K......... Sain Education International Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA eka aitihAsika yAtrA | 507 bhI gozAlaka kA ubalatA krodha thamA nahIM, vaha mahAvIra ko phira ayogya bolane mauna hI rahe, kintu "sunakSatra" nAmaka muni cAha kara bhI apane Apako nahIM roka kiyA, gozAlaka ne apanI nirdayatA aura nimnatA kA paricaya dete hue kintu yaha prahAra pichale prahAra se maMda thA, muni ko dAha hone lagA, muni itane bar3e kukRtya ke bAda lagA | upasthita anya munigaNa to ske| unhoMne jyoM hI gozAlaka kA prativAda tatkAla, usa muni para bhI 'tejo' prahAra kiyA, ne antima AlocanA karate hue samAdhipUrvaka paNDita maraNa prApta kiyA / do muni ko bhasmIbhUta kara dene ke bAda bhI gozAlaka vahA~ se nahIM haTA, use to abhI apane nizAne para vAra karanA thA, aura usakA nizAnA bhagavAna mahAvIra the / prabhu ne use sadbodha dene ko kucha zabda kahe ki use prabhu para vAra karane kA avasara mila gayA / vaha jAjvalyamAna krodha meM dahakatA kahane lagA- mahAvIra 'aba tujhe jalakara bhasma honA hai, aisA kahate hI' prabhu para tejolezyA kA bharapUra prahAra kiyA, kintu prabhu para isa prahAra kA koI asara nahIM ho sakA / 'tejolezyA' prabhu ke cAroM tarapha pradakSiNA kara jalatI Aga kI taraha punaH gozAlaka kI tarapha calI gaI aura usI ke zarIra meM praveza kara gaI / phalasvarUpa usakA deha tejolezyA ke tIvra dAha se jalane lagA / usake zarIra meM bar3I vedanA hone lagI ataH aba vaha vahAM adhika nahIM Thahara skaa| jAte hue usane bhagavAna se kahA- merI lezyA ke prabhAva se tuma chaha mAha meM jala maroge, kintu prabhu ne kahA- maiM to abhI solaha varSa vicarUMgA / tumhArI lezyA ke prati prahAra se tumheM kevala sAta dina meM hI mRtyu pAnA hogA / vAstava meM gozAlaka sAta dina meM tejo dAha se jalatA huA mRtyu ke mukha meM calA gayA / mRtyu se pUrva usane bhagavAna mahAvIra kI saccAI aura apane mithyA hone ke satya ko sArvajanika rUpa se saccAI ke sAtha svIkAra kiyA / svAsthya hAni gozAlaka ke dvArA tejolezyA ke prahAra se tathA tatkAlIna asAtAvedanIya ke udaya se prabhu ke sundara deha meM 'raktAtisAra' jaisI vyAdhi kA udaya ho gayA / prabhu ke vyAdhigrasta hone se catuvidha saMgha bar3A cintita thA, kintu 'siMha' nAmaka muni to zoka saMtapta hI ho gaye / bhAvI aniSTa kI AzaMkA se 'siMha' muni ro utthe| prabhu ne unheM apane pAsa bulAkara samajhAyA aura meDhiya grAma nivAsinI suzrAvikA 'revatI' ke yahA~ se 'bijorA pArka' maMgavAkara sevana kiyA aura prabhu svastha ho gaye / ke svAsthya lAbha se caturvidha saMgha meM harSa kI lahara chA gii| prabhu gautama kA samAdhAna eka prazna ke uttara meM prabhu ne kahA ki gautama! sarvAnubhUti muni AThaveM devaloka tathA sunakSatra muni bArahaveM devaloka meM, devarUpa meM utpanna hue / jahA~ taka gozAlaka kA prazna hai, usane antima samaya meM Atma-AlocanA kI thI / satya ko svIkAra kiyA thaa| ataH vaha bArahaveM devaloka ko prApta huaa| janmAMtaroM meM dRr3ha pratijJa muni banakara Atma-kalyANa sAdhegA / ziva rAjaSa, prabhu ke caraNoM meM hastinApura kA zAsaka samrATa 'ziva' vairAgyAplAvita ho kaThora tApasa saMyama kI sAdhanA karane lagA use vibhaMga avadhi jJAna huA thaa| vaha sAta samudra aura sAtadvIpa kI prarUpaNA karatA thA / ekadA prabhu hastinApura pdhaare| gautama ne jaba ziva rAjarSi kI prarUpaNA janasamudAya dvArA sunI to unheM bar3A Azcarya huaa| unhoMne isa viSaya meM prabhu se puuchaa| prabhu ne zivarSi ke kathana ko asamyak batAyA aura yaha bAta jaba ziva RSi ko jJAta huI to unheM apane hI jJAna kI paripUrNatA meM saMzaya hone lagA / ve bhagavAna mahAvIra ke nikaTa pahu~ce / unase samyaka samAdhAna pAkara ve prabhu ke pAsa dIkSita ho gaye / Bha 000000000000 M 000000000000 XC0DDDDCDC SISTERP Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 MER MUTILL CONDA SURES LATION IDHATRIK indra kA parAbhava eka bAra prabhu dazANapura padhAre / tatrastha nRpa 'dazArNa bhadra' bar3e vaibhava ke sAtha prabhu ko vandana karane niklaa| vaha apane vizAla vaibhava para iThalA rahA thA kintu tatkAla usane gagana se dharatI kI tarapha prabhu kI bandanA ko Ate indra aura usake vizAla vaibhava ko dekhA to usakA vaibhava garva cakanAcUra ho gyaa| bhautika vaibhava kI dRSTi se hAra gyaa| dazArNa bhadra prabhu kI vANI se prabhAvita ho rAjya vaibhava kA parityAga kara, jaba prabhu ke caraNoM meM dIkSita huA to indra caraNoM meM prastuta ho kahane lagA-munIzvara ! bAhya vaibhava kI dRSTi se maiM Apako pIche rakha sakA kintu Apane jo adhyAtmika vaibhava prakaTa kiyA vaha itanA adbhuta hai ki maiM isa kSetra meM Apako parAsta nahIM kara sakatA / ApakI adbhuta vijaya para indra nata mastaka hai| somila zrAvaka banA veda-vedAMga jJAtA somila brAhmaNa bar3A tAkika vyakti thaa| prabhu jaba vANiya grAma padhAre / vaha apane sau chAtroM sahita prabhu ke pAsa pahuMcA aura unase kaI prazna kiye / usake prazna kucha adhyAtmika kucha vyAvahArika tathA kucha dArzanika the| prabhu ne sabhI praznoM kA yathAyogya ThIka-ThIka samAdhAna kara diyaa| isase prabhAvita ho usane vItarAga-vijJAna ko gaharAI se samajhA aura prabhu ke samIpa usane zrAvaka-dharma svIkAra kiyA / upAsaka ambar3a kampilapura meM sAta sau ziSyoM sahita ambar3a parivrAjaka kA nivAsa thaa| ekadA prabhu kampilapura ke sahasrAmravana meM padhAre / ambar3a prabhu ke tapa, saMyama evaM sarvajJatA se bar3A prabhAvita huA aura usane apane ziSyoM sahita vItarAga-vijJAna samajha kara zrAvaka dharma ko svIkAra kiyaa| ambar3a ko binA AjJA kisI vastu ke lene kA tyAga thA / eka bAra eka ghane vipina meM unheM pyAsa lgii| pAnI bhI baha rahA thA kintu AjJA dene vAlA koI na thA ataH unhoMne vaha jala nahIM liyaa| prANAnta kA avasara upasthita ho gayA to samabhAva samAdhi pUrvaka anazana svIkAra kara liyA / isa taraha ambar3a aura unake ziSyoM kA pratijJA ke patha para huA balidAna sAdhakoM ke samujjvala itihAsa meM sarvadA amara ho gayA / gautama kA sAralya prabhu eka bAra vANijya grAma padhAre / zrImadgautama svAmI bhI nagara meM bhikSArtha bhramaNa kara rahe the| kollAga sanniveza meM Ananda zrAvaka dvArA anazana grahaNa karane ke samAcAra mile| kollAga sanniveza nikaTa hI thaa| zrI gautama svAmI Ananda se milane ko vahIM pahu~ca gye| Ananda gautama svAmI ke darzana kara bahuta harSita huA, usane vArtAlApa ke prasaMga meM batAyA ki, mujhe avadhi jJAna huA hai / mujhe lavaNa samudra meM 500, yojana taka uttara meM culla himavanta parvata, Upara saudharma devaloka tathA nIce loluccua narakAvAsa taka dikhAI de rahA hai| zrI gautama svAmI yaha sunakara cakita ho gaye / unheM itanA bar3A avadhijJAna kisI zrAvaka ko hone meM saMdeha huaa| unhoMne kahA yaha sambhava nahIM / Ananda, kahIM tumheM jhUTha to nahIM laga rahA hai / tumheM isa asatya kI AlocanA kara prAyazcitta lenA caahie| Ananda ne kahA- svAmI AlocanA, saccA kare yA anya ? zrI gautama ne kahA-sacce ko prAyazcitta nahIM prAyazcitta jhUTha kA hotA hai to Ananda ne kahA-isa satya-jhUTha kA nirNaya to kevala prabhu kara sakate haiN| gautama svAmI jyoMhI prabhu ke nikaTa Aye, prabhu ne jJAna dvArA dRSTa sArI ghaTita vArtA prakaTa kara dii| prabhu ne yaha bhI kahA, ukta prasaMga meM Ananda kA pakSa satya hai / yaha sunate hI zrI gautama svAmI turanta punaH Ananda ke AvAsa para AUTHTRA Jain Educaton international Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 506 000000000000 000000000000 CODDO ma SAAP ITUN mama pahu~ca kara usase kSamAyAcanA kI aura satya ko saharSa svIkAra kiyaa| zrImad gautama svAmI kA yaha sAralya jIvana nirmANa ke lie eka preraka sUtra hai| vilakSaNa ratna carcA sAketa nivAsI jinadeva eka zrAvaka ratna thA / vaha vyApArArtha 'koTivarSa' nAmaka nagara meM pahuMcA jahA~ eka "cilAta" (kirAta) mleccha rAjA kA rAjya thaa| jinadeva ne unheM kucha ratna bheMTa kiye, adRSTa pUrva hone ke kAraNa vaha unheM pAkara bar3A prasanna huaa| usakI icchA aura kaI ratna dekhane kI huI / jinadeva ne kahA-hamAre deza meM kaI anokhe ratna hote haiM Apa caleM to btaaeN| kirAta bhI dekhane kI utsukatA liye jinadeva ke sAtha sAketa A gyaa| una dinoM bhagavAna mahAvIra vahA~ padhAre hue the| hajAroM naranArI unake darzanArtha umar3e jA rahe the / cilAta ne pUchA, ye kahA~ jA rahe haiM ? jinadeva ne kahA, eka bar3A ratna vyApArI AyA hai sabhI vahA~ ratna lene jA rahe haiM / kirAta ko bhI utsukatA huii| vaha bhI jinadeva ke sAtha vahAM phuNcaa| kintu vahA~ koI ratna dikhAI nahIM diyaa| dharmopadeza ke bAda bhagavAna mahAvIra se ratnoM ke viSaya meM bar3I sundara carcA huii| kirAta ke praznoM ke uttara meM prabhu ne kahA-dravya aura bhAva yoM do taraha ke ratna hote haiM / dravya ratna, bhautika tathA klezavardhaka aura upAdhi-janya hote haiN| kintu bhAva ratna, prazasta aura Ananda ke sarjaka Atma-kalyANa ke vidhAyaka hote haiM. ve jJAna ratna, darzana ratna aura cAritra ratna yoM tIna taraha ke hote haiN| prabhu ne inake svarUpa ko spaSTa karate hue sAMsArika vikAroM kI heyatA siddha kara dii| prabhu ke tattvopadeza se kirAta ko svarUpa jJAna huA aura vaha prabhu ke pAsa dIkSita ho anupama saMyama ratna kA adhikArI bana gyaa| eka niSedha rAjagRha meM mahAzataka bhagavAna kA zreSTha zrAvaka thA kintu usakI patni revatI bar3I tuccha va kSudra svabhAva kI aura karkazA strI thii| vaha mahAzataka ke dharmArAdhana se aprasanna thii| eka bAra mahAzataka pauSadha meM thaa| revatI usake sAmane Akara bar3A azlIla bolane lagI, apane bAloM ko bikhera kara aura cillAkara mahAzataka ko dhyAna bhraSTa karane lgii| aisA usane do tIna bAra kiyA to mahAzataka AtaMkita ho uThA aura usane usake naraka-gamana kA nizcaya prakAzita kara diyaa| prabhu mahAvIra taba rAjagRha hI the / unheM apane jJAna se yaha jJAta huA to unhoMne gautama svAmI ko mahAzataka ke nikaTa bhejA / zrI gautama svAmI ne mahAzataka ko samajhAyA ki aisA sadbhuta nizcaya bhI zrAvaka ko pauSadha meM prakaTa karanA nahIM kalpatA / mahAzataka ne Atmazuddhi kii| puNyapAla ke ATha svapna pAvA ke rAjA puNyapAla ko eka rAtri meM daza svapna dikhAI diye / usa samaya prabhu kA cAturmAsa pAvA meM hI thA / yaha prabhu kA antima cAturmAsa thaa| hAthI, bandara, kSIra taru, kauA, siMha, padma, bIja aura kuMbha ye kula ATha svapna rAjA ko Aye, ye sabhI azuddhAvasthA pUrNa the / ina svapnoM se rAjA kA mana cintita aura AtaMkita-sA ho gyaa| usane prabhu ke samakSa apane svapnoM kI bAta rakhI / spaSTIkaraNa karate hue prabhu ne kahA, rAjan ! ye azuddha svapna azuddha bhAvI yuga ke sUcaka haiN| aba zreSThatva kama hokara AryAvarta meM hInatva kA prabhAva bddh'egaa| hAthI, svapna kI sUcanA yaha hai ki zramaNopAsaka kSaNika sAmAnya Rddhi pAkara bhI ahaM meM hAthI kI taraha phUla jaaeNge| kapi darzana kA pariNAma yaha hogA ki kaI saMghapati AcArya caMcala prakRti ke aura kSudra hoNge| kSIra taru kA tAtparya yaha hai ki yazAdi lAbhArtha dAna dene vAle vyaktiyoM ko kusAdhu bar3A mahattva deNge| kAka svapna kA artha yaha hai ki sAdhu saMsthA meM anuzAsanahInatA kI abhivRddhi hogii| kA, si, isa samaya Apa kA mAmAla pAva ISi 8. - 5 ZE - /- - Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 siMha kintu klAntAvasthA meM dikhAI diyA, isakA tAtparya yaha hai ki jainadharma kA prakAza manda hogaa| mithyAtva bddh'egaa| kamala ko kIcar3a meM lipta dekhA isakA artha hai ki zreSTha kulotpanna vyakti bhI hInAcaraNa se grasta ho jaaegaa| prAyaH kusaMga kregaa| sAtaveM svapna meM bIja dekhA, rAjan ! gRhastha mUrkha kisAna kI taraha upajAU, supAtra muni ko chor3a Usara, pAkhaNDiyoM kI adhika sevA kareMge / AThaveM svapna kubha kA nirNaya dete hue prabhu ne kahA-khAlI ghar3A moTA to dikhatA hai kintu usameM sAra tattva kI kamI hotI hai aise hI niHsAra, pAkhaMDI zithilAcArI sAdhu hI adhika hoNge| prabhu ke dvArA apane svapnoM kA nirNaya suna kara rAjA puNyapAla ko Azcarya to huA hI sAtha hI, parivartanazIla saMsAra ke svabhAva ko pahacAna kara use virakti ho gii| aura unhoMne prabhu ke caraNoM meM saMyama svIkAra kara liyaa| prabhu apanI Ayu bar3hAveM prabhu kA nirvANa nikaTa hI thaa| zakendra se yaha bAta chipI huI nahIM thii| unhoMne sevA meM upasthita ho Agraha kiyA--prabhu ! ApakI janma-rAzi para bhasma graha saMkrAnta hone vAlA hai| vaha do hajAra varSa rahegA ata: Apa apane nirvANa ko kucha Age bar3hA deN| jisase yaha azubha yoga Tala jaayegaa| prabhu ne kahA-yaha nahIM ho sktaa| Ane vAlI paristhitiyAM jina zAsana ke lie vikaTa haiM / unakA vikaTa nivAraNa saMbhava nhiiN| indrabhUti ko antima AjJA isa cAturmAsa ke antima mAsa kArtika meM, apanA nirvANa nikaTa jAna kara kArtikI amAvasyA ke eka dina pUrva hI prabhu ne bele kA tapa kara upadeza prArambha kiyaa| yaha pravacana solaha prahara taka claa| prabhu ne gautama svAmI kA apane prati asIma anurAga dekhakara socA-yadi yaha mere nirvANa ke samaya upasthita rahA to zoka dravita ho asIma rudana karegA ataH prabhu ne unheM eka devazarmA nAmaka brAhmaNa ko pratibodhita karane kA Adeza dekara usake sthAna para bheja diyaa| zrI gautama svAmI to kevala 'ANAe dhammo' ke pAlaka the| ve devazarmA ko prati bodhita karane gaye / parinirvANa kArtika kRSNA amAvasyA kI ardharAtri kA samaya thA muhUrtAnusAra, candra saMvatsara prItivardhanamAsa, nandIvardhana pakSa, upazama dina, devAnandArAtri artha nAmaka lava thaa| sarvArtha siddha muharta meM svAti nakSatra kA zubhayoga thaa| prabhu ne apanA antima avasara dekha, utkRSTa zukla dhyAna kiyaa| zailezI dazA ko prApta karate hue zeSa aghAtI karmoM kA kSaya kara yoga niruddha hote hI paMcAkSAroccAraNa jitane alpa samaya meM hI siddha ho gye| gautama svAmI ko kaivalya prabhu ke nirvANa hone kI sUcanA kSaNabhara meM cAroM ora phaila gii| devanirvANotsava karane lage, dharmAnurAgI naranArI prabhU ke viyoga meM zokAkUla rudana karane lage, jJAnIjana, vItarAga bhAva meM ramaNa karane lage / trailokya dIpa ke bujha jAne ke kAraNa sArA vAtAvaraNa tamasAvRta-sA ho gyaa| zrI gautama svAmI turanta nirvANa-sthala para pahu~ca kara zokAkula ho gye| kahate haiM, usa samaya indra ne zrI gautama svAmI ko bhaktibhAva pUrvaka bar3e madhura zabdoM meM dhairya diyA aura jyoMhI zrI gautama dhairyastha hue unakA vItarAga bhAva jAgrata ho gyaa| ve zoka kA parityAga kara Atma-citana meM laga gye| usI kSaNa unheM kaivalya kI prApti ho gii| Potrivale & Personal use only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 511 000000000000 000000000000 usa rAta dravya prakAza kiyA gayA prabhu ke nirvANa sAtha hI ke vizva kA bhAva prakAza uTha gayA / devoM ne Atma-prakAza ke abhAva ko vyakta karate hue nagara meM ratnoM ke dvArA dravya prakAza kiyA / usa samaya deza ke aThAraha gaNarAjyoM ke pradhAna nRpa bhI vahA~ pauSadha-sAdhanA rata the / unhoMne apane-apane sthAnoM para yaha dravya prakAza kI usa paramparA ko cAlU rkkhii| Aja bhI dIpa-mAlA ke rUpa meM vaha krama cala rahA hai| dAha-kriyA prabhu ke pArthiva zarIra kI dAhakriyA devoM dvArA saMpanna huI / mAnava bhI sammilita the / zreSTha sugandhita padArtha se zarIra siJcita kiyA gyaa| agnikumAra nAmaka devoM ne Aga prajvalita kI / vAyu kumAra devoM ne Aga ko vyApaka kiyA / meSakumAra ne sugandhita jala se citA zAnta kii| bhagavAna mahAvIra ke viSaya meM katipaya jJAtavya bhagavAna tIsa varSa gRhavAsa, bAraha varSa se kucha adhika chadmastha, kucha kama tIsa varSa kevalI rhe| isa taraha kula bahattara varSa kA AyuSya pAye / prabhu ne asthigrAma meM eka, campA aura pRSTha campA meM tIna, vaizAlI meM bAraha, nAlaMdA (rAjagRha) meM caudaha mithilA meM chaha, bhadrikA meM do, AlaMbhiyA meM eka, sAvatthI meM eka, anArya deza meM eka aura antima cAturmAsa pAvA meM yoM kula biyAlIsa cAturmAsa kiye / bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM 700 kevalI, 500 manaparyavajJAnI 300 avadhijJAnI, 300 caudaha pUrvadhArI 400 vAdI, 700 vaikriya labdhi dhAraka, 800 anutaropapAtika muni, 14000 sAdhu, 36000 AryikA, 156000 zrAvaka tathA 318000 zrAvikAeM thiiN| zrAvaka-zrAvikAoM kI yaha saMkhyA vrata-dhAriyoM kI dRSTi se hai| SAMM d - -.. . .. . Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha kevali-kAla pradhAna ziSya zrI iMdrabhUti gautama 000000000000 000000000000 NAERA bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa ke bAda unake paTTa para zrI sudharmA svAmi ko sthApita kiyA gayA, kintu bhagavAna mahAvIra ke pradhAna ziSyaratna zrI gautama svAmi ke paricaya ke binA itihAsa ko Age bar3hAnA eka aitihAsika kamI hogii| zrI gautama svAmI kA bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM itanA vizAla vyaktitva rahA ki usakI koI upekSA kara hI nahIM sktaa| janma zrI gautama kA janma sthAna gobbara grAma mAnA jAtA hai jo rAjagRha ke nikaTa thA / gautama gautrIya brAhmaNa parivAra meM IsA pUrva 607 varSa meM zrI gautama kA janma huaa| indrabhUti nAma rakhA gayA / vasubhUti pitA thA aura 'pRthvI' mAtA kA nAma thaa| agni bhUti aura vAyubhUti, ye do choTe bhAI the / pANDitya indrabhUti gautama Adi tInoM bhrAtA bAlyAvasthA se hI bar3e buddhimAna aura tattva jijJAsu the / paccIsa varSa kI vaya taka vividha prakAra kI vidyAoM, veda vedAMgoM Adi kA vistRta adhyayana kara zrI gautama adhikRta vidvAna siddha ho gye| unhoMne apane vAkcAturya tathA sudRr3ha jJAna-zakti ke dvArA anekoM vidvAnoM ko vivAda meM parAjita kiyA aura vAdi-gajasiMha, jaisI anekoM upAdhiyA~ prApta kii| zrI gautama ke pAMDitya se prabhAvita hoM, sahasroM vidyArthI inake pAsa jJAnArjana ko AyA karate the| pAMca sau vidyArthI to prAyaH vidyAdhyayana ke lie nirantara nikaTa hI rahate the / bar3e-bar3e vidvAna brAhmaNa tathA dhanADhya vyakti apane yajJAdi anuSThAna zrI gautama ke hAthoM sampanna karAne meM apanA saubhAgya samajhate the| zrI gautama vaidika karmakANDa ke bhI saphala sAdhaka the| vidhi-vidhAna yukta kriyAkANDa sampanna karane meM ve bejor3a the| prabhu ke caraNoM meM apApA nivAsI somila brAhmaNa ne bahuta bar3e yajJa kA Ayojana kiyA thaa| usane apane usa vizAla yajJa meM indrabhUti ke alAvA agnibhUti, vAyubhUti, vyakta, sudharmA, maMDita, maurya, akaMpita, acala bhrAtA aura prabhAsa jaise zreSTha karmakANDI prasiddha vidvAnoM ko bhI nimantrita kiyA / sampUrNa yajJa zrI indrabhUti kI adhyakSatA meM sampanna ho rahA thaa| una dinoM vizva jyoti bhagavAna mahAvIra bhI vahIM padhAre huye the / samavasaraNa kI racanA thii| devagaNa gagana mArga se prabhu ke darzanArtha umar3a rahe the| yajJAnuSThAna jahA~ saMpanna ho rahA thA devagaNa vahIM hokara samavasaraNa kI tarapha bar3ha rahe the| yajJakartA prAyaH samajha rahe the ki hamArI AhutiyoM se prasanna hokara deva yajJa meM upasthita ho rahe haiM kintu jaba devagaNa Age bar3ha jAte to unheM bar3I nirAzA hotii| itanA hI nahIM, indrabhUti ko to yaha apanA sabase bar3A apamAna lgaa| ve tilamilA utthe| unhone lagabhaga cillAte hue kahA-vaha indrajAliyA kauna hai jo mere yajJa meM Ate devoM ko AkRSTa karatA hai ? maiM use abhI vAda aura vidyA donoM taraha se parAjita karake rhuuNgaa| kisI ne bhagavAna mahAvIra kA paricaya diyA to indrabhUti krodhita ho udhara hI cala par3e unheM apanI vidyA aura karmakANDa kA bar3A garva thaa| bhagavAna samavasaraNa ke madhya virAjamAna the| indrabhUti gautama jyoM hI prabhu ke nikaTa pahuMce, prabhu kI AkarSaka divya AkRti, saumya mukhamaMDala tathA devakRta 09900 Vain Education International Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 513 000000000000 000000000000 ANINGH sAtizAyI bhavya saMracanA dekhakara daMga raha gaye / ve apalaka netroM se prabhu ke bhavya Anana kI tarapha nihArate hI raha gaye / ve eka zabda bhI nahIM bola pAye / prabhu ne pahale nAmoccAraNa karate hue gautama ke cAkacikya ko bhaMga kiyaa| prabhu ne snehasikta vANI se gautama se vArtAlApa karate hue unake hRdgata bhAvoM ko spaSTa prakaTa kara diyaa| vedoM ke kucha vAkyoM ke viSaya meM indrabhUti gautama ke mana meM zaMkAe~ thiiN| prabhu ne unakA ThIka-ThIka samAdhAna karate hue dRr3hatA ke sAtha jIva kA astitva siddha kara diyaa| prabhu ne kahA-gautama ! AtmA eka nahIM aneka haiM aura vaha deha se bhinna hai / pA~ca bhUtoM se AtmA kI utpatti saMbhava nahIM, AtmA alaga dravya hai / prabhu kI Atma-vivecanA se gautama ke antarcakSa khula gaye / prabhu ke tattvopadeza se gautama bairAgyotsAha se taraMgita hone lge| unhoMne apane pA~ca sau vidyArthiyoM ko bhI tattvopadeza diyaa| isa taraha sabhI ne eka sAtha prabhu ke caraNoM meM 'jainendriyA' dIkSAgrahaNa kara apane jIvana ko adhyAtma mArga para bar3hA diyA / vikrama pUrva 500 vaizAkha zuklA ekAdazI ke dina yaha pravrajyA grahaNa samAroha saMpanna huaa| 4400 ziSyoM ke sAtha indrabhUti gautama prabhu ke pAsa dIkSita ho gaye / isa saMvAda ke vistRta hote hI anya vidvAnoM meM Akroza aura Azcarya kI lahara daur3a gii| prabhu ko vAda kara parAsta karane kI ummIda lekara agni bhUti, vAyubhUti apane pA~ca-pA~ca sau ziSyoM ko lekara upasthita hue, kintu indra bhUti kI taraha unakA bhI samAdhAna kara prabhu ne unheM pratibodhita kiyA aura unhoMne saMyama svIkAra kara Azcarya ko aura adhika vistRta kara diyA / vyakta aura sudharmA bhI apane sahasra ziSyoM sahita upasthita hue kintu ve sabhI pUrvavat pravajita ho gye| maMDita aura maurya putra ke sAr3he tIna-tIna sau ziSya the, akampita acalabhrAtA maitArya aura prabhAsa ke tIna-tIna sau ziSya the| ye sabhI prabhu ke pAsa indrabhUti kI hI taraha upasthita hue / prabhu ne sabhI kI vividha zaMkAoM kA binA kahe hI samAdhAna kara diyA aura unheM pratibodha dekara saMyama pradAna kiyA / isa taraha pahalI dezanA meM hI prabhu ke 4411 ziSya (11 vidvAna evaM unake 4400 ziSya) hue| prabhu ne indrabhUti Adi ko tripadI, utpAda vyaya aura dhrauvya kA sadbodha dekara vastu svarUpa kA samyakabodha diyaa| ina gaNadharoM ne tripadI para manana kara caudaha pUrva' kI racanA kii|| 'atthaM bhAsei arahA, suttaM gatthaMti gaNaharA' isa siddhAnta ke anusAra ina gaNadharoM ke dvArA dvAdazAMgI kI racanA sampanna huii| prabhu ne suyogya samajha kara ina pradhAna gyAraha muniyoM ko 'gaNadhara' pada pradAna kiyaa| inameM akampita aura acala kA eka hI gaNa thaa| isI taraha maitArya aura prabhAsa kA bhI eka gaNa thA / anya sabhI kA gaNa bhinna thA, yaha samudAya kI bhinnatA nahIM thI, apitu prabhu ke dvArA dI gaI vAcanA kI apekSA ye gaNa the| prabhU se ananyatA yadyapi prabhu ke zAsana meM gyAraha gaNadhara the kintu isameM koI saMdeha nahIM ki unameM sarvAdhika mahattva kevala gautama svAmI ko milaa| Augni i 1 utpAda pUrva 2 agrAyaNI pUrva 3 vIrya pravAda pUrva 4 asti nAsti pravAda pUrva 5 jJAna pravAda pUrva 6 satya pravAda pUrva 7 Atma-pravAda pUrva 8 karma pravAda pUrva 6 pratyAkhyAna pUrva 10 vidyAnupravAda pUrva 11 kalyANavAda pUrva 12 prANAvAya pUrva 13 kriyA vizAla pUrva 14 lokabindusAra pUrva P010 IMa Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 prabhu prAyaH gautama svAmI ko uddiSTa kara upadeza dete aura gautama bhI kisI bhI taraha kI zaMkA kA samAdhAna tatkAla kevala prabhu se pUchate / cAra jJAna tathA caudaha pUrva ke adhikRta vidvAna hote hue bhI unheM tanika bhI garva nahIM thaa| pratikSaNa prabhu kI AjJA ko zirodhArya karane meM tatpara rahate / / - Ananda ke avadhijJAna ke prasaMga meM Ananda kA pakSa satya thA aura java gautama svAmI ko prabhu ke dvArA nirNaya hone para usa satyatA kA bodha ho gayA to, prabhu AjJA zirodhArya kara, unhoMne tatkAla gAthApati Ananda ke nikaTa pahu~ca kara "khamata khAmaNA" kiye| zrI gautama svAmI prAyaH prabhu ke sAtha hI vicaraNa kiyA karate / ve nirantara ananya bhAva se sevA karate / bhagavAna mahAvIra ke prati zrI gautama svAmI kA asIma rAga-bhAva thA, kahate haiM-yahI kAraNa thA ki bhagavAna mahAvIra kI upasthiti meM unheM kaivalya nahIM ho skaa| bhagavAna mahAvIra ne isa asIma anurAga bhAva kA kAraNa kaI bhavoM kA saMsarga btaayaa| kahate haiM-bhagavAna mahAvIra kI AtmA jaba tripRSTa vAsudeva ke bhava meM thI taba gautama kI AtmA unake sArathI ke rUpa meM nikaTa sambandha meM thI isa taraha kaI bhavoM kA pArasparika sneha-sambandha prabhu ne spaSTa kiyaa| zrI gautama svAmI ke asIma anurAga ko dekhakara hI prabhu ne apane nirvANa se pUrva unheM devazarmA nAmaka brAhmaNa ko pratibodhita karane bheja diyaa| zrI gautama svAmI prabhu AjJA zirodhArya kara vahA~ gaye / pIche se prabhu kA nirvANa ho gyaa| yahI prasaMga zrI gautama svAmI ke kevalopArjana kA banA / zrI gautama svAmI ko ukta avasara para bar3A zoka huA kintu kahate haiM-indra ne anunaya vinaya pUrvaka unheM dhairya pradAna kiyaa| usa avasara para unakI AdhyAtmikatA ne nirmoha kI bhUmikA kA krAntikArI saMsparza kiyA aura parama RjukarmI zrI gautama svAmI ko tatkAla kevala jJAna ho gayA / nirvANa zrI gautama svAmI ne kevalI banane ke bAda bAraha varSa taka bhUmaNDala para sArthaka vicaraNa kiyaa| anta meM rAjagRha ke guNazIla caitya meM saMlekhanA saMthArA sahita mokSa pada prApta kiyaa| bhagavAna zrI gautama svAmI 50 varSa kI vaya meM saMyamI bane / tIsa varSa prabhu kI sevA meM rahe aura bAraha varSa kevalI; yoM kula 12 varSa kI kula umra paaye| (1) bhagavAna mahAvIra ke prathama paTTadhara 'Arya sudharmA' bhagavAna mahAvIra ke pradhAna ziSyaratna zrI gautama svAmI ko prabhu nirvANa ke turanta vAda kevala jJAna ho cukA thaa| kevalI sarvathA saMsAra nirapekSa hote haiM ataH unheM kisI pada para sthApita nahIM kiyA jAtA / ve nitAnta AtmAnaMda vilAsI, apane meM paripUrNa hote haiN| Arya sudharmA ko chor3akara zeSa-gaNadhara prabhu kI upasthiti meM hI nirvANa pA gaye the| usa sthiti meM prabhu nirvANa ke bAda prabhu dvArA sthApita vizAla caturvidha saMgha kI samucita dhArmika vyavasthA hetu prabhu ke hI suyogya ziSya zrI sudharmA-svAmI ko kArtika zuklA pratipadA ke dina prabhu ke garimApUrNa, dharma paTTa para sthApita kiyA / anya gaNadharoM ke jo gaNa the-unakA bhI zrI saudharma gaccha meM vilInIkaraNa ho gayA / isa taraha, prabhu ke bAda vIra-saMgha kI sampUrNa vyavasthA kA bhAra puNyazlokI, guNAlaya Arya sudharmA ke suyogya skandhoM para utara aayaa| janmAdi anya paricaya zrI sudharmA svAmI kA janma IsA pUrva 607 varSa videha pradeza ke kollAga nAmaka grAma meM huaa| pitA kA nAma dhammilla thA tathA mAtA kA nAma bhaddilA / bAlyAvasthA se hI dharma ke prati anurAga hone ke kAraNa 'sudharma ke nAma se prasiddha hue| sAMsArikatA ke prati bAlyAvasthA se hI eka udAsInatA unake mana meM chAI huI thI, nahIM cAhate hue bhI pArivArika janoM ne eka kanyA se lagna kara diyA / inheM eka kanyA kI bhI prApti huii| Lain Education International For Private & Personal Use Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 515 000000000000 000000000000 sAMsArikasukha ke sabhI sAdhana upalabdha hote hue bhI ye nirantara jJAnAbhyAsa tathA adhyApana kArya meM lage rahate / gautama svAmI kI taraha sudharmA bhI usa yuga ke veda-vedAMgoM ke zreSTha vidvAnoM meM se the / inake pAsa pAMca sau chAtra prAyaH adhyayana ke liye bane rahate / apApA meM jaba bhI indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti aura vyaktabhUti apanI zaMkAoM kA samAdhAna pAkara prabhu ke caraNoM meM dIkSita ho gaye to zrI sudharmA bhI apanA samAdhAna pAne prabhu ke nikaTa pahuMce aura sadA ke liye jina zAsana ke adhIna ho gye| zrI sudharmA pacAsa varSa kI umra meM dIkSita hue / tIsa varSa prabhu kI sevA meM rhe| bIsa varSa saMgha saMcAlana kiyA--inameM ATha varSa anta ke kevalI paryAya rUpa the| kula 100 varSa kA AyuSyapUrNa kara rAjagRha ke guNazIla caitya meM pAdopa gamana saMthArA yukta ho mukti pada pAye / jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai anya gaNa saudharma gaccha meM sammilita ho cuke the ataH vartamAna zramaNa paramparA saudharma gacchIya hI hai, sAtha hI anya gaNoM kI jo vAcanAe~ thIM ve bhI Aja nahIM haiN| Aja jo aMgAdi zAstra haiM ve saudharma vAcanA ke hI aMga haiN| (2) nairAgya ratnAkara "zrI jambU svAmI" Arya suvarmA svAmI ke parinirvANa ke bAda vairAgya ratnAkara zrI jambU svAmI ko paTTAdhIza nizcita kiyA gyaa| rAjagRha nagara meM RSabhadatta nAmaka eka dharmaniSTha zreSThi kA nivAsa thA / gRhiNI kA nAma dhAriNI thA / donoM pati-patnI sadguNI, sundara aura dharmAnurAgI the| vaibhava unake pAsa bahuta thA kintu putra kI kamI se unakA sArA gRha lagabhaga zUnyavat thaa| seTha kI apekSA seThAnI ke mana para isa kamI kA adhika prabhAva thaa| ekadA bhagavAna sudharmA svAmI ke darzanArtha donoM pati-patnI vaimAra giri kI tarapha jA rahe the, vahIM mArga meM yaza-mitra nAma kA eka naimettika unheM milA aura nimitta ke bala se usane eka sundara suputra hone kI bhaviSya vANI kI, sAtha hI isake liye jambU nAmaka deva kI ArAdhanA ke liye 108 AyaMbila karane kI preraNA bhI prApta huI / seThAnI ne apanA abhiSTa siddha karane ko vaisA hI kiyA / kAlAntara meM eka rAtri usane sundara siMha zAvaka aura sarasa jambU phala ke svapna dekhe / kucha hI dinoM meM use apane deha meM kisI naye jIvana kA AvirbhAva bhI spaSTa pratIta huA / jyoM-jyoM garbhakAla vyatIta hotA gyaa| RSabhadatta ke geha meM zrI vRddhi hone lgii| dhAriNI bhI sad saMskAroM se apane garbha ko pratipAlita karatI rhii| garbhakAla kI paripakvatA ke bAda dhAriNI ne eka sundara zizu ko janma diyA usakA nAma svapna ke AdhAra para "jambU" raktA / 'jambU kumAra' jo ki RSabhadatta ke patajhar3a pUrNa jIvana meM basanta kI taraha uga AyA, hAthoM-hAtha palane lgaa| suvarNa aura suDaula dehAkRti se yukta jambU jana-jana kA priya aura mAtA-pitA kI A~khoM kA tArA thA / jyoM hI vaha yogyAvasthA meM AyA zreSTha kalAcArya ke netRtva meM niyukti kara puruSa yogya 72 kalAoM meM use nipUNa banAyA gyaa| jambU kumAra aba tana aura buddhi se pUrNa vikasita yuvaka ratna thaa| damakatA huA bAla-ravi madhyAhna meM AteAte jisa taraha apanI sampUrNa tejasvitA ke sAtha camakane lagatA hai / aise hI jambU jyoMhI yauvana kI dehalI para AyA usakI vizAla, suDaula deha rAzi para yauvana sUrya-tejasvitA ke sAtha damakane lgaa| zreSThi-zreSTha RSabhadatta ne apane suputra ke liye ATha kanyAoM ke sAtha sambandha nizcita kiye / AThoM kanyAe~ zreSTha kuloM meM janmI, sadsaMskAroM meM palI tathA apsarAe~ bhI lajjita hoM aisI sundariyA~ thIM / unake nAma kramazaH the samudra zrI, padmazrI, padma senA, kanaka senA, nabha senA, kanakadhI, kanakavatI, jyshrii| sA (MAP DU ~ -.'. . Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 yajala TAMIN ALLL vairAgyodaya unhIM dinoM bhagavAna mahAvIra ke paTTadhara ziSya zrI sudharmA svAmI kA rAjagRha padArpaNa huaa| sahasroM vyaktiyoM kI taraha zrI jambU bhI darzanArtha gayA aura unake amRtamaya upadezoM kA sarasa pAna kara apane Apako dhanya bnaayaa| zrI sudharmA svAmI ke upadezoM meM AtmA ke anantakAlika bhavabhramaNa kA bar3A sajIva vivecana thA, jise zravaNa kara jambU kA hRdaya vairAgya kI taraMgoM meM laharAne lgaa| jyoM-jyoM, jambU zrI sudharmA svAmI ke upadezoM para manana karatA gayA tyoM-tyoM sAMsArikatA ko asAratA aura saMyama kI zreSThatA kA tattva-ratna use milatA rhaa| use anubhava huA ki jIvana kA sarvAdhika karaNIya puruSArtha to kevala yaha hai ki AtmA apane ananta kAlika bhava bhramaNa kI saMtati ko kATa sake / jambU jaba punaH apane gRha kI ora bar3ha rahe the unake antara meM, dRr3ha nizcaya bhI hotA jA rahA thaa| unhoMne apane bhavana para pahu~ca kara apane samyak nirNaya aura dRr3ha nizcaya kA paricaya mAtA-pitA ko spaSTa de diyaa| zrI jambU kA nizcaya saMyama mArga para bar3hane kA thA / apane prANoM se bhI adhika priya-putra ke dvArA saMyama kA nizcaya sunakara mAtA to mUcchita hI ho gaIM-pitA bhI Ahata se ho cintita ho gye| unhoMne putra ke isa vajra saMkalpa kA kaI taraha virodha kiyA / use kaI taraha se samajhAyA kintu unheM saphalatA nahIM milii| vairAgya pUrvaka vivAha jambU kumAra ke mAtA-pitA ke liye jambU kA dRr3ha nizcaya lagabhaga asahya thA kintu zrI jambU kA nizcaya, tattvArtha para AdhArita AtmA ke dharAtala se uThA eka parama satya thA / jIvana meM parama satya ko pA jAnA hI bahuta bar3e bhAgya kI bAta hai / jambU use pAkara khonA nahIM cAhate the / mAtA-pitA ko bhI lagabhaga nizcaya ho gayA ki aba jambU kA nizcaya parivartita honA sambhava nahIM phira bhI unhoMne eka aMtima prayAsa aura kiyA / unhoMne kahA-hamane bar3I AzAe~ lagA rakhI thIM tuma para, jambU ! tumhAre isa navIna-nizcaya se hamArI lagabhaga sabhI icchAoM para pAnI phira gayA / aba anta meM hamArA eka choTA-sA Agraha hai-yadi tuma saMyama-patha para bar3hanA hI cAhate ho to bar3ho, kintu vivAha kara eka bAra hamAre AMgana para putra-vadhuoM ke AbhUSaNAlaMkRta pada cApa kI madhura jhaMkAra jhaMkRta ho jAne do| phira apanI patniyoM ko manAkara tuma saMyamI bano, hamArI koI Apatti nhiiN| yaha sunakara jambU ne kahA-maiMne AjIvana brahmacarya kA niyama liyA hai, mujhase aba vivAha karane ko koI kanyA kyoM taiyAra hogI, merA nizcaya spaSTa hai, kisI ko anajAna bhI nahIM rakhanA hai phira bhI yadi koI vivAha ko taiyAra ho jAe to mujhe Apatti nhiiN| maiM ApakI isa aMtima abhilASA ko khaNDita nahIM karanA caahtaa| jambUkumAra kA yaha anukUla uttara pAkara mAtA-pitA bar3e prasanna hue| unheM vizvAsa thA ki Ane vAlI kanyAe~ ise apane AkarSaNa meM bAMdha leMgI aura putra saMyama ke patha para bar3hane se ruka jaaegaa| RSabhadatta seTha ne apane AThoM sambandhiyoM ko apanI sArI vAstavikatA se avagata kiyA aura vivAha kA prastAva rkhaa| aisI sthiti meM koI vivAha kare yaha sambhava nahIM thA kintu AThoM kanyAoM ne milakara, vivAha karane kA nizcaya kara liyA thaa| unheM apanI sundaratA kA mAna to thA hI sAtha hI unhoMne yaha bhI nizcaya kiyA ki eka vyakti ke prati pati-bhAva kA nizcaya kara anya kA varaNa karanA adharma hai| unhoMne nizcaya kiyA ki hameM tyAga kara jAnA AsAna nahIM haiM-hama apanI rAga-pAza meM bAMdhakara unheM nizcaya se haTA deNgii| kanyAoM ke nizcayAnusAra unake mAtA-pitA, vivAha ko taiyAra ho gaye aura ucita samaya para bar3e samAroha ke sAtha vivAha kArya-saMpanna huaa| kanyAoM ko vidA karate samaya mAtA-pitA unakI vijaya kI maMgalakAmanA ke sAtha unakI bhAvI surakSA ke liye atula dhana-vaibhava bhI sAtha diyA / Lain Education Intemational For Date Dersonal use one Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 517 000000000000 000000000000 vivAhita jambUkumAra ne AThoM kamala-kisalaya-sI sukumAra patniyoM ke sAtha jaba gRha-praveza kiyA to dhAriNI kA roma-roma pulakita ho uThA / maMgala AratiyA~ kara unakA svAgata kiyaa| jambU-vivAha ke prArambha se aMta taka, eka AjJAkArI kI taraha sAre kAryakrama nibhAte rahe unheM kahIM bhI to rasa nahIM thaa| anokhI suhAgarAta nava dampatti ke liye suhAgarAta sammohana aura vimugdhatA lekara AtI hai kintu, jambU kI suhAgarAta to anokhI thii| rAtri ke prathama prahara meM eka saje hue bhavana meM-jaba jambU aura unakI AThoM patniyAM mile to, vahA~ nitAnta anokhA vAtAvaraNa thaa| kAmaniyA~ jahA~ mohodreka meM chakI salajja baMkima cittavana se zrI jambU ko AkarSita karane meM lagI thIM vahA~ zrI jambU vairAgya AbhA se dedIpyamAna, saumya dRSTi se unheM dekha rahe the| nIravatA ko bhaMga karate hue zrI jambU ne kAminiyoM ko vikAra pUrNa saMsAra kI bhISaNatA batAte hue, mukti mArga kI ora bar3hane kA Agraha kiyaa| padmazrI Adi ne apane AkarSaNa pUrNa hAva-bhAva ke sAtha apratyakSa-mukti ke Agraha ko anupayogI aura bhramapUrNa btaayaa| jambU aura AThoM ke madhya tarkapUrNa praznottara cala rahe the / tabhI'prabhava' taskara kA Agamana jayapura nareza 'vindhyarAja' kA putra prabhava rAjA kI aprasannatA se rAjyAdhikAra se vaMcita hone ke kAraNa kruddha ho, rAjamahaloM se bAhara A gayA aura bAgI bana kara bar3e-bar3e DAke DAlane lagA / 'prabhava' ke giroha meM pAMca-sau DAkU sammilita the| ye DAkA bhI DAlA krte| kabhI-kabhI bar3I-bar3I coriyAM bhI kara liyA karate / rAjagRha aura usake Asa-pAsa hI nahIM, dUra-dUra taka bhI prabhAva ke nAma kA bar3A AtaMka thaa| prabhava krUra aura kalApUrNa to thA hI sAtha hI vaha kaI vidyAoM kA svAmI bhI thaa| usane rAjagRha aura usake Asa-pAsa apane kaI sahayogI bhI banA rakhe the jo zahara aura anya jagaha kI use barAbara khabara diyA karate the| prabhava ko jaba yaha jJAta huA ki RSabhadatta seTha jo pahale se hI bar3A dhanADhya hai, usake vahA~-apane putravivAha meM aura bahuta-sA dhana A pahu~cA hai| abhI usa dhana ko vaha suniyojita nahIM kara pAyA hogA ata: usane usI dina usake vahA~ corI karane kA nizcaya kara liyA aura apane pA~ca-sau coroM ke sAtha vaha usa bhavana meM pahuMca gyaa| usane apanI svApinI aura tAlodghATinI vidyAoM kA prayoga kara sabhI ko sulA diyA aura tAle bhI haTA diye kintu acAnaka vahA~ kucha aura hI sthiti bana gii| eka prabhava ko chor3a sabhI ke pA~va jahA~ ke tahA~ cipaka gaye / use bar3A Azcarya huA sAtha hI use isa ghaTanA se bar3I becainI bhI huii| vaha hairAna idhara-udhara DhUMr3hane lagA usa vyakti ko jisake prabala prabhAva kA camatkAra use saMkaTa meM DAla rahA thaa| 'prabhava' DhUMr3hatA huA acAnaka usa susajjita bhavya-bhavana meM pahuMca gayA jahA~, apsarAtulya AThoM kAmalatAsI kAminiyoM ke madhya indra kalpa, vItarAga bhAva maNDita jambU zobhAyamAna ho rahA thA aura AThoM kAminiyoM ko vairAgyaprada saMdeza detA huA unheM saMsAra kI asAratA se paricita karA rahA thaa| prabhava yaha saba dekhakara ThiThaka gayA / vaha kucha dera khar3A rahA tathA usa durlabha dRzya ko dekhatA rahA jo usake liye nitAnta akalpanIya tathA anupama thaa| - rAga aura virAga kA aisA suspaSTa dvandva use kabhI bhI kahIM bhI dekhane ko nahIM milA thA / jambU kI ojapUrNa satyoktiyoM se vaha bar3A prabhAvita ho rahA thA kintu komalAMginI kAmaniyoM kI tirohita hotI huI bhAvomiyoM ke prati bhI vaha kama saMvedanazIla nahIM thaa| use bAra-bAra unake prati sahAnubhUti jaga rahI thii| use anubhava ho rahA thA ki jambU kA mArga satya ho sakatA hai kintu navavivAhitA ina sundariyoM ke sAtha jo kucha ho rahA hai vaha bhI kama anyAyapUrNa nahIM hai| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 000000000 518 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha vaha kucha dera aise hI vicAroM meM kho gayA ki acAnaka use apanI sudhi aaii| usake pA~ca sau sAthI cipake hue haiM use to tatkAla isakA koI samAdhAna DhU~r3hanA hai / use samajhate dera nahIM lagI ki sArA camatkAra isa divya puruSa jambU kA hI ho sakatA hai / usane himmata kara Age pAMva bar3hAyA aura kahA-jambU ! acAnaka eka naye svara ke gUMjane se vAtAvaraNa meM eka caukannApana A gayA kintu jambU ghabarAye nahIM unhoMne Agantuka ko nirbhayatA pUrvaka apane nikaTa Ane kA saMketa karate hue rAtri meM usa bhavana meM A pahu~cane kA prayojana pUchA / apanI sArI sthiti spaSTa batAte hue prabhava ne vinayapUrvaka Agraha rakhA ki jambU ! mujhase svApinI aura tAlodaghATinI vidyA lekara stambhanI aura vimocinI ye do vidyAe~ do| hama tuma se bar3e upakRta hoMge / pravrajita hone vAlA hU~ mujhe ina jambU ne kahA - prabhava ! maiM to isa sAre vaibhava kA parityAga kara kala hI vidyAoM kI koI spRhA nahIM hai / Atma kalyANa ke pathika ko inase prayojana hI kyA ? prabhava yaha sunakara cakita hotA huA jambU ko prApta bhogopabhoga kA upabhoga karane kA Agraha karane lagA, kintu jambU ne suyuktiyoM ke dvArA prabhava ko aisA sadbodha diyA ki vaha svayaM vairAgyabhAva meM jhUmane lagA / usane yAvajjIvana steya-karma kA vahIM parityAga kara diyA, tatkAla usake sAthI bhI anAyAsa mukta ho gye| sabhI jambU ke sAmane upasthita hue / zrI jambU ne sabhI ko pratibodhita kiyA / anamola tattva mArga ko samajha sabhI ne jambU ke sAtha saMyama lene kA nizcaya kiyA / ATha kAmaniyA~ jo jambU ko vikAra mArga meM pravRtta karane ko samudyata thiiN| zrI jambU ke sAtizaya tattvopadeza se prabodhita ho, saMyama mArga ko svIkAra karane ko tatpara ho gaI / sampUrNa vAtAvaraNa meM eka vairAgya rasa kI lahara chA gii| jambUkumAra ke adbhuta vairAgya ko dhanya hai jisane vaikArika tama sampUrNa vAtAvaraNa meM virAga kA jagamagAtA sUrya camakA diyaa| zrI jambU kI isa mahAna saphalatA se usake mAtA-pitA bhI kama prabhAvita nahIM hue, jaba AThoM bAlAoM ke mAtA-pitAoM ko bhI yaha sArA vRta jJAta huA to unhoMne bhI jambUjI ke sAtha hI saMyama lene kA nizcaya kara liyA / isa taraha vairAgya bhASkara zrI jambU jI ne 527 vyaktiyoM sahita paramojjvala saMyama mArga ko svIkAra kiyA / 'tiSNANaM tArayANaM' arthAt tirane aura tirAne vAle kA aisA adbhuta udAharaNa anyatra mila pAnA kaThina hai / antima kevalI parama zreSTha vItarAga bhAva maMDita pUjya zrI jambU svAmI jisa prakarSa vairAgya se dIkSita hue saMyamI jIvana bhI unakA usase bhI kahIM adhika vairAgyapUrNa rahA / zreSThatama Atma-sAdhanA meM tallIna rahate hue zrI jambU svAmI ne zrI sudharmAsvAmI se aneka bAra tAttvika pRcchAe~ kIM jisake phalasvarUpa kaI zAstra prakAza meM Aye / zrI jambUsvAmI vIra nirvANa saMvat 20 meM zrI sudharmA svAmI ke nirvANa hone para bhagavAna mahAvIra ke dvitIya paTTadhara hue| unhIM dinoM zrI jambU svAmI ko kevalajJAna bhI prakaTa huA / bharata kSetra ke isa kAla ke ye antima kevalI the / 44 varSa kevala paryAya se pradIpta hote hue saMgha saMcAlana karate rhe| vIra nirvANa 64 varSa meM zrI jambU svAmI kA parinirvANa sampanna huA / 16 varSa kI umra meM saMyamI hue| isa taraha zrI jambUsvAmI kA 80 varSa kA kula AyuSya thA / zrI jambu svAmI ke nirvANa hone ke sAtha hI bharata kSetra se nimnAMkita 10 bola viccheda hue / (1) mana paryavajJAna, (2) paramAvadhijJAna, (3) pulAka labdhi (4) AhAraka zarIra, (6) upazama zreNi, (7) jinakalpa, (8) parihAra vizuddha, sUkSmasaMparAya, yathAkhyAta ye tIna cAritra (10) muktigamana | kATha (5) kSapaka zra eNI, ( 8 ) kevalajJAna C Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvadhara kAla ( 3 ) zrI prabhava svAmI vairAgyAdarza zrI jambUsvAmI ke nirvANa bAda, zrI prabhava svAmI ko bhagavAna kA tRtIya paTTa dhara niyukta kiyA / janma Adi paricaya jaina paramparA eka aitihAsika yAtrA | 516 zrI prabhava rAjakumAra the| inakA janma jayapura nareza ke yahA~ IsA pUrva 557 meM huA / yogyAvasthA meM sarvakalAoM meM pAraMgata hone para jyoM hI prabhava yuvAvasthA meM aaye| kisI kAraNa se pitA inase aprasanna ho gaye / rAjyAdhikAra kA jo ki inakA janma siddha adhikAra thA, chIna liyA aura unake sthAna para laghubhrAtA ko rAjya de diyA / isa para prabhava bar3e khinna hue aura rAjadhAnI chor3a kara bAhara nikala gye| unhoMne dala banAkara DAkA DAlanA prArambha kara diyaa| zrI prabhava ke jIvana kI Age kI ghaTanAoM se pAThaka jambU ke jIvanavRta ke sAtha hI paricita ho cuke haiM / DAkU arthAt patita se pAvana hone kA prabhava jaisA puruSArtha, vizva meM bahuta kama dikhAI detA hai / uttarAdhikArI kI zodha zrI prabhava svAmI ne 75 varSa saMyama pAlana kiyA usameM se antima 11 varSa taka bar3I nipuNatA ke sAtha caturvidha saMgha kA saMcAlana kiyA / apane AkhirI varSoM meM unheM isa bAta kA bar3A vicAra thA ki saMgha meM koI muni aisA suyogya dikhAI nahIM de rahA thA jo bhaviSya meM saMgha kA saMcAlana kara sake / eka rAta aisI hI vicAradhArA meM DUbe cintana-rata the tabhI eka vyaktittva unheM dhyAna meM AyA jo saMgha saMcAna ke lie suyogya siddha ho sakatA thA / unhoMne dUsare hI dina rAjagRha kI tarapha vihAra kara diyaa| rAjagRha ke bAhara udyAna meM Thahara kara do muniyoM ko nagara meM kucha | Adeza ke sAtha vidA kiyaa| donoM muni jahA~ Arya zayyaMbhava yajJAnuSThAna meM rata the, vahA~ Akara bole, "aho kaSTaM - aho kaSTaM kaSTaM tattvaM na jJAyate" jaba yaha zayyaMbhava ne sunA to, unhoMne socA, kyA itanA kaSTa uThAkara jo anuSThAnAdi kara rahe haiM, ye tattva svarUpa nahIM hai ? kyA inase bhI adhika koI tattva ho sakatA hai ? ye muni haiM, asatya ke tyAgI haiM, avazya inake kathana meM saccAI hai, mujhe aura vizeSa tattva jJAna ko samajhanA cAhiye / yajJAnuSThAna sampanna kara paM0 zayyaMbhava ne AcArya prabhava ke pAsa pahu~cakara vizeSa tattva jAnane kI jijJAsA prakaTa kI / AcArya ne zubhAvasara dekha zayyaMbhava ko vItarAga mArgIya tattvajJAna kA samyakubodha pradAna kiyA jise sunakara zayyaMbhava bar3e prabhAvita hue| unhoMne AcArya prabhava ke pAsa saMyama lekara Atma-kalyANa kA patha svIkAra kara liyA / AcArya, prabhava bhI apanI eka cintA se mukta hue| thor3e hI samaya meM AcArya prabhava zayyaMbhava ko saMghabhAra dekara apane ko nizcinta banA diyA / svarga gamana AcArya prabhava 30 varSa gRhastha rahe, 64 varSa sAmAnya muni pada para tathA 11 varSa saMgha ke AcArya pada para rahe isa taraha 75 varSa dIrgha saMyama kA pAlana kara vIra nirvANa saMvat 75 meM svarga gati prApta hue / (4) AcArya zayyaMbhava mahAn prabhAvika AcArya ratna zrI prabhava svAmI ke svargavAsa bAda, unake pavitra gauravazAlI paTTa para zrI sayaMbhava muni ratna ko virAjita kiyA gayA / AcArya zayyaMbhava kaise pratibodhita hue ? yaha to pAThaka pUrvAcArya ke vRtta meM par3ha hI cuke haiM / For Priva * jlihi 000000000000 000000000000 XDDDDDDDDD www.Bel Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 AVAYC NERN WERESABE HE maNaka kI dIkSA aura dazavaikAlika kI racanA zrI sayaMbhava bhaTTa AcArya prabhava dvArA pratibodhita hokara saMyamI hue, taba ve apane pIche eka sundara patni ko garbhavatI avasthA meM chor3a Aye the| sayaMbhava se sambandhita vyakti isa cintA meM the ki koI putra bhI nahIM thA jo bhaTTa vaMza ko pragati de / ___ sambandhita kucha striyA~, zrI sayaMbhava kI patni se yaha jAnane kA yatla karane lagIM ki koI AzAvallarI vidyamAna hai yA nahIM? kisI ne pUchA to bhaTTa jI kI patni ne manAka zabda kA uccAraNa kiyA jisakA artha 'kucha hotA hai| yaha manAka zabda hI maNaka ke rUpa meM phailA aura kAlAntara meM jaba putropalabdhi huI to usakA nAma hI 'maNaka' prasiddha ho gyaa| 'maNaka' bAla bhAva se mukta hote hI jyoMhI kucha sayAnA haA, apane pitA ke viSaya meM jAnane kA prayAsa karane lgaa| eka dina apanI mAtA se hI pitA ke viSaya meM pUcha baiThA to mA ne pitA ke dIkSita hone kA sArA vRta spaSTa batA diyA / maNaka ne nizcaya kiyA maiM apane pitA ke darzana karUMgA / vaha unheM DhUMr3hane ko ghara se nikala pdd'aa| eka dina vaha campA nagarI meM pahuMca rahA thA ki nagara ke bAhara hI unheM eka muni mile / ve muni aura koI nahIM, AcArya sayaMbhava hI the jo jaMgala ko Aye the / maNaka ne bahuta hI bhole bhAva se AcArya ko pUchA ki kyA Apa mere pitA sayaMbhava AcArya ko jAnate haiM ? maiM unakA putra maNaka hU~, maiM unheM DhUMr3ha rahA huuN| kahIM mile to maiM unake darzana karU? AcArya sayaMbhava ne kahA-hA~, ve AcArya yahIM haiM tuma hamAre upAzraya meM unheM pahacAna loge / 'maNaka' sAtha calA aura upAzraya meM unhIM muni ko AcArya ke paTTa para baiThA dekha, vaha bar3A prasanna huA / vaha samajha gayA ki mujhe yahA~ taka lAne vAle muni hI mere pitA hai / vaha unakI caraNopAsanA karane lagA / AcArya ne use upadeza dete hue kahA ki vaha apane pitA putra ke sambandha ko prakAzita na kare / 'maNaka' pratibodhita ho saMyama patha para A gyaa| AcArya sayaMbhava ne 'maNaka' ke AyuSya ko bahuta thor3A dekhakara laghu aura sAragarbhita dazavaikAlika sUtra kI saMracanA kara use dvAdazAMgI kA sArabhUta jJAna pradAna kiyaa| 'maNaka' kula chaha mAha saMyamI jIvana meM rahA / samAdhi pUrvaka kAla kara svargagati prApta kii| AcArya sayaMbhava ne muniyoM ko "maNaka" kA paricaya dete hue apanA sambandha prakaTa kiyaa| muni bar3e Azcarya cakita hae, itane lambe samaya taka paricaya nahIM dene kA kAraNa batAte hue AcArya ne kahA-paricaya jJAta hone para anya muni sevA lAma nahIM lene dete tathA anya munigaNa usakI sevA karate, sevA se vaMcita hone se usakI AtmA sevA evaM nirjarA kA lAbha nahIM uThA sktii| svargagamana zrI zayyaMbhava ne 28 varSa kI yuvAvasthA meM saMyama grahaNa kiyA / 11 varSa sAmAnya muni pada para rahe / 23 varSa AcArya pada para raha kara jina zAsana ko tejasvitA ke sAtha camakAyA aura vIra nirvANa saMvat 66 meM 62 varSa kI Ayu pUrNa kara svargavAsI hue| svargavAsa se pUrva, suyogya ziSya yazobhadra ko apanA uttarAdhikArI ghoSita kiyaa| 5. AcArya zrI yazobhadra svAmI AcArya zrI yazobhadra ke viSaya meM adhika jAnakArI nahIM mila sakI, ye yAjJika brAhmaNa gautrIya the / AcArya sayaMbhava se pratibodhita hokara 22 varSa kI vaya meM saMyamI hue| AcAryasayaMbhava ke svargagamana ke bAda Apako paTTArohaNa kiyA gayA / 50 varSa AcArya pada para rahe / vIra nirvANa saMvat 148 meM zrI saMbhUti vijaya ko uttarAdhikArI ghoSita kara svargavAsa prApta kiyaa| JUAL BR GRA DO Ro Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 521 inhoMne 22 varSa gRhastha meM 14 varSa sAmAnya muni pada para tathA 50 varSa AcArya pada para bitAye / kula 46 varSa kA AyuSya thA / (6) AcArya zrI sambhUtivijaya bhagavAna mahAvIra ke chaTTa paTTadhara AcArya sambhUti vijaya kA janma vIra nirvANa saMvat 66 meM huA thA / 42 varSa kI vaya meM AcArya pravara zrI yazobhadra se pratibodhita hokara saMyamI hue| ye pAThaka gotrIya brAhmaNa the / 40 varSa sAmAnya muniparyAya tathA 8 varSa AcArya pada para rahakara vIra nirvANa saMvat 156 meM svarga gati prApta hue / (7) AcArya zrI bhadrabAhu AcArya zrI saMbhUti vijaya ke paTTa para zrI bhadrabAhu samAsIna hue 1 AcArya bhadrabAhu kA janma vI0 ni0 saM0 24 pratiSThAnapura meM eka prAcIna gotrIya brAhmaNa parivAra meM huA / 45 varSa gRhasthAvasthA meM vyatIta karane para AcArya yazobhadra svAmI ke ziSya hue / vIra ni0saM0 156 meM AcArya pada prApta huA / 14 varSa taka AcAryatva kAla meM jinazAsana meM sUrya ke samAna prakharatA ke sAtha tapa kara anekoM upakAra sampanna karate hue vIra ni0 saM0 170 meM ApakA svargagamana huA / AcArya bhadrabAhu, antima zrutakevalI tathA utkRSTa zruta sevI paramopakAraka mahAn AcArya the / inhoMne cAra cheda sUtroM kI racanAe~ kIM / sthUlabhadra mahAmuni ko do vastu kama daza pUrva kA jJAna pradAna kiyA / 12 varSa taka nirantara mahAprANa dhyAna kI utkRSTa deza meM sampanna huI / AcArya bhadrabAhu jJAnI hI nahIM, bahuta bar3e yogI bhI the| sAdhanA kara parama nirjarA kI ArAdhanA kI / yaha dhyAna sAdhanA nepAla utkRSTa zAsana prabhAvaka AcArya bhadrabAhu zreSTha zAsana prabhAvaka the / isakA pramANa yaha hai ki varAhamihira inakA choTA bhAI thA / donoM sAtha hI dIkSita hue kintu bhadrabAhu ko AcArya pada milane se vaha khinna ho, saMyama bhraSTa ho gayA aura nimitta jJAna kA camatkAra batAkara AjIvikA calAne lagA | camatkAra se prabhAvita ho, pratiSThAnapura ke rAjA ne rAjya purohita kA pada de diyA / vaha yaha adhikAra pAkara muniyoM kA bar3A dveSI bana gayA / eka bAra AcArya bhadrabAhu vahA~ pdhaare| rAjA sahita sabhI sevA meM upasthita the / varAhamihira bhI sAtha thA tabhI eka vyakti ne sandeza diyA "purohita jI ke ghara putra janma huA hai" isa sandeza se rAjA Adi sabhI ko prasannatA huI / rAjA ne purohita se pUchA, zizu kA bhaviSya kyA hai ? usane kahA, merA putra zatAyu hogA, kintu AcArya ne zAsana kI prabhAvanA hetu nimitta prakAzita karate hue kahA- baccA sAtaveM dina billI se mArA jaaegaa| varAhamihira ne bacce kI surakSA kA bar3A prabandha kiyA kintu sAtaveM dina argalA ( Agala) ke girane se baccA mara gyaa| Agala para billI kA citra aMkita thA / AcArya kI bAta satya siddha hone se varAhamihira bar3A khinna huA aura parivrAjaka bana, ghora tapa kara, vyantara deva huA aura jina dharmiyoM ko zArIrika vyAdhiyoM se pIr3ita karane lagA / AcArya bhadrabAhu ne 'uvasaggahara' stotra kI racanA kara, usakI ArAdhanA prArambha karAI / vyantara kA sArA upadrava samApta ho gayA / (c) AcArya sthUlabhadra kA janma vIra ni0 saM0 lakSmIdevI kI kukSi se huA thA / ye gautama gotrIya zrI sthUlabhadra ke anuja the, sAtha hI inake yakSA Adi sAta bahaneM thIM jo bar3I buddhimatI thIM / yuvAvasthA meM pahuMcane taka sthUlabhadra aneka vidyAoM meM pAraMgata ho gaye kintu vyAvahArikatA ke prati nitAMta udAsInatA dekhakara zakaTAra ne zrI sthUlabhadra ko 'kozA' nAmaka nRtyAMganA ke yahA~ bheja diyA jisase vaha sAMsArikatA kA pUrNa jJAna prApta kara sake / AcArya sthUlabhadra 116 meM pATaliputra ke prasiddha mahAmAtya zakaTAra kI dharmapatnI zreSTha brAhmaNa the / zakaTAra navama naMda ke pradhAnamaMtrI the| zrIyaka, kozA ke yahA~, sAMsArikatA kA anubhava karate sthUlabhadra kozA ke prati itane anurakta hue ki bAraha varSa unhoMne kozA ke bhavana se bAhara pAMva taka nahIM rakhA / For P YAM "y!!! 000000000000 When 000000000000 100000000 S.Bharti Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oooooooooo00 004-0000000 * 0000 000000000000 International 522 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha mahAmAtya zakaTAra ke dehAvasAna ke bAda zrI sthUlabhadra ko mahAmAtya pada lene kA Agraha kiyA gayA, kintu rAjya vyavasthA ke liye kiye jAte svArthapUrNa prapaJcoM ko dekhakara unake mana meM vairAgya bhAva kA udaya ho gayA / unhoMne vIra ni0 saM0 146 meM AcArya zrI saMbhUti vijaya ke nikaTa saMyama mArga svIkAra kiyA / saMyama lekara zrI sthUlabhadra muni jJAna saMpAdana aura gurusevA meM rata ho gaye / kaThina abhipraha cAturmAsa kAla nikaTa Ane para sthUlabhadra ke sAthI muniyoM ne kaI vicitra abhigraha kie| eka muni ne siMha kI guphA meM cAturmAsa bitAne kA, eka muni ne sarpa kI bAMbI para dhyAna karane kA, eka ne kue ke kinAre cAturmAsa karane kA isa taraha usa samaya zrI sthUlabhadra ne bhI eka vicitra nirNaya kiyA "kozA ke bhavana meM nirvikAra dazA meM cAra mAha bitAne kA / " gurujI ne sabhI ko AjAeM pradAna kara dii| sabhI apane nirdhArita sthAna para cAturmAsArtha pahuMce to skUla bhI kozA ke bhavana para pahu~ce / kozA jo sthUlabhadra ke viyoga meM tar3apa rahI thI usakA pratipala pratIkSA meM bIta rahA thA / sthUlabhadra ko Ate dekha bar3I prasanna huI / usane bar3e sammAna ke sAtha apane bhavana meM muni ko ThaharAyA aura vaha tanmaya hokara sevA lAbha uThAne lagI / kozA kI sevA meM vikAra kA puTa thaa| vaha nirantara zrI sthUlabhadra muni ko bhoga meM pravRtta karane ko prayAsa karatI rhii| usane hAsa, parihAsa, nRtya, zRMgAra pratyeka vikArottejaka krIr3A dvArA muni ko AkarSita karane kA yatna kiyA kintu use saphalatA nahIM milI, muni sthUlabhadra sphaTika ratna kI taraha nirvikAra dazA meM hI jhUlate rahe / itanA hI nahIM, ve samaya-samaya para kozA ko sadbodha bhI dete rahe / kozA aura sthUlabhadra ke madhya 'yoga aura bhoga' kA yaha vilakSaNa saMgharSa cAra mAha taka calA / antatogatvA sthUlabhadra kI AdhyAtmikatA kI pUrNa vijaya huii| kozA vrata dhAriNI zrAvikA banI / cAturmAsa samApti ke bAda jaba saba muni gurusevA meM Aye to guru ne sabhI ko 'dukkara' (tumhArA tapa duSkara hai kahakara sambodhita kiyA kintu jaba sthUlabhadra Aye to 'ai dukkara' (ati duSkara) kahakara, atyanta AtmIyatApUrvaka snehaAzIrvacana kahe / isa para, anya muni ruSTa hue / unhoMne socA kozA ke yahA~ sabhI taraha kI suvidhA meM raha Aye, phira kyA kaSTa thaa| unameM se eka muni kozA ke yahA~, phira cAturmAsa karane ko gayA kintu parIkSaNa karane hetu kozA ne jyoM hI vikAra ceSTA kI, vaha muni saMyama mArga se bhraSTa ho gayA / kozA ne apanI vizeSa yuktipUrvaka use punaH saMyama meM sthira kiyA / usa muni ko anubhava huA, vAstava meM sthUlabhadra kI nirvikAratA kI sAdhanA, sabhI se zreSThatama thI / vA pUrvadhara zrI sthUlabhadra daza pUrva ghara the| deza ke madhya prAntoM meM usa samaya bhISaNa akAla thA / aneka muni videzoM kI tarapha bar3ha gaye / zrIbhadrabAhu svAmI nepAla deza meM dhyAna lIna ho gaye / sAdhusaMgha vizva khalita-sA ho gayA / zruta lupta hotA dikhAI dene lgaa| yaha durbhikSa 12 varSIya thA / bar3I kaThinAI se yaha samaya niklaa| phira mubhi AyA, sAdhusaMgha ekacita ho ta sevA meM juTa gyaa| pATaliputra meM zrI sthUlabhadra ke netRtva meM Agama kI prathama vAcanA sampanna huI / Agama pATha milAye gaye, unheM sthira kiyA tathA bhaviSya meM surakSita rakhane hetu nirNaya liye| yaha usa yuga kA mahAnatama kArya thA, jo zrImad sthUlabhadra muni ke netRtva meM sampanna huA / pUrva jo viccheda hone jA rahe the unheM surakSita prApta karane aura surakSita karane hetu zrI sthUlabhadra muni pA~ca sau muniyoM ke sAtha nepAla deza gaye aura bar3e bhrama ke sAtha bhadrabAhu svAmI se daza pUrva kA jJAna prApta kiyA / dhyAna kI sAdhanA saMpanna hone para zrI bhadrabAhu svAmI sabhI muniyoM ke saMgha ne unakA hArdika svAgata kiyA / sAtha madhya deza meM Ae / pATaliputra meM eka Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 523 000000000000 000000000000 varSoM se sthUlabhadra muni Aye ataH unakI bahane darzanArtha giiN| ve bhI sAdhviyA~ hI thiiN| zrI sthUlabhadra muni ne apanI bahanoM ko camatkAra batAne hetu siMha kA rUpa dhAraNa kara liyaa| yaha ghaTanA jaba bhadrabAhu ne sunI to unhoMne zeSa cAra pUrvo ko vAcanA denA banda kara diyA / AcArya sthUlabhadra jina zAsana ke jagamagAte dIpa the| unhoMne Agama vAcanA sampanna karAkara saMgha para ananta upakAra kiyaa| . ye kula 30 varSa gRhastha rahe / 24 varSa sAmAnya muni aura 45 varSa AcArya pada ko suzobhita kiyaa| isa taraha 66 varSa kA AyuSya bhoga kara vaibhAra giri (rAjagRha) para 15 dina ke saMthAre sahita svargaloka ko prApta hue| (8) AcArya mahAgiri AcArya mahAgiri elApatya gotrIya the, 30 varSa gRhastha paryAya meM pale / AcArya zrI sthUlabhadra dvArA pratibodhita ho saMyamI bane / 40 varSa sAmAnya munipada tathA 30 varSa AcArya pada para suzobhita hokara vIra ni. saM. 245 svargavAsa pAye / AcArya mahAgiri ekAMta niSTha dRr3ha sAdhanAnirata ugra tapasvI, daza pUrvadhara, bar3e prabhAvaka munirAja the| inhoMne apane jIvana kAla meM hI saMgha kA bhAra apane parama sahayogI AcArya suhasti ko sauMpa diyA thaa| ye tyAjya AhAra kA sevana karate aura prAyaH ekAMta dhyAna karate / AcArya mahAgiri sudRr3ha AcAravAdI mahAtmA the| (10) AcArya suhasti AcArya suhasti kA gArhasthya kAla 23 varSa, sAmAnya munivrata 31 varSa tathA AcArya kAla 46 varSa, isa taraha kula 100 varSa kA AyuSya paayaa| AcArya mahAgiri kI taraha suhasti mI AcArya sthUlabhadra se dIkSita hue tathA sthUlabhadra aura AcArya mahAgiri ke sAnidhya meM dIrghakAla taka jJAnArAdhanA kara, daza pUrvadhara bane / inhoMne apane AcArya kAla meM jinazAsana kI mahatI sevAeM kii| AcArya suhasti ne rAjA samprati ko sadbodha dekara jinamArga kA sudRr3ha anuyAyI bnaayaa| rAjA samprati ne jainadharma ke pracAra hetu aneka prayatna kiye| unhoMne apane putra tathA putriyoM ko muniveza pahanA kara videzoM taka meM bhejA aura janatA ko zramaNAcAra kA paricaya diyA jisase muniyoM ko vicarane meM kaThinAI kA sAmanA nahIM karanA pdd'e| ___ jaina itihAsa prasiddha avanti sukumAra muni inhIM AcArya suhasti ke suziSya the| zmazAna meM dhyAna karate hue zRgAlinI ke dvArA isa muni kA vadha huA thA / muni bar3I dhairyatA se Atmarata rahe aura mRtyu prApta kara nalinI gulma vimAna meM deva bne| (11) Arya bAlissaha AcArya suhasti ke svargavAsa ke bAda gaNAcArya, vAcanAcArya Adi paramparAe~ saMgha vyavasthA aura zrutasevA kI dRSTi se pravartamAna huI / Arya bAlissaha gaNAcArya the / Arya mahAgiri ke svargagamana tathA duSkAla Adi kAraNoM se naSTa hote zrutajJAna kI surakSA hetu bhikkhurAya ne kumAragiri para zruta sabhA bulAI usameM 200 jinakalpa, muni, 300 sthavira kalpa muni, 300 sAdhviyA~, 700 zrAvaka tathA 700 zrAvikAeM upasthita thiiN| isa sabhA meM Arya bAlissaha pradhAna the / ye pUrvadhara the / (12) Arya indradinna gaNAcArya kI paramparA meM Arya suhasti ke paTTadhara Arya supratibaddha bhI gaNAcArya the, Arya indradinna inhIM ke paTTa para vIra ni. saMvat 336 meM paTTAsIna hue / (13) Arya Aryadinna gaNAcArya indradinna ke paTTa ko inhoMne suzomita kiyA / ye gautama gotrIya brAhmaNa the| (14) Arya vaja svAmI (bahera svAmI jaina zAsana ko daidIpyamAna karane vAle yuga-pradhAna zreSTha AcAryoM meM AcArya vajra svAmI kA nAma bhI kama RAM sa ..... - - Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 4000DDDDED 524 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha mahattvapUrNa nahIM hai / inakA janma vIra ni. saMvat 496 meM tumbavana nAmaka nagara meM huaa| pitA kA nAma dhanagiri tathA mAtA kA nAma sunandA thA / dhanagiri vairAgya prApta kara dIkSita hue taba "vajra" mA~ ke garbha meM the / kahate haiM janma ke kucha samaya bAda hI pitA ke dIkSita hone kA saMvAda sunakara bAlaka vajra ko jAti smaraNa jJAna ho gayA / usane mana hI mana dIkSA lene kA nirNaya le liyaa| dIkSA kA AdhAra banAne ko vaha barAbara rotA rahatA thA / eka dina ghanagiri gocarI ko Aye / sunandA ne parezAna ho baccA unakI jholI meM DAla diyA, muni le aaye| muni ne usa bacce ko saMgha ko sauMpa diyA / baccA vaya sampanna ho jAne para, mAtA ne mohavaza bacce ko prApta karane ko jhagar3A kiyaa| saMgha muni ke sauMpe bacce ko kaise de sakatA thaa| Akhira yaha jhagar3A rAjA ke samakSa upasthita huA, rAjA ne bacce ko madhya meM khar3A rakha eka tarapha rajoharaNa muni-vastra, pAtra Adi dhare dUsarI tarapha gRhastha ke vastra bhUSaNa Adi rakhe, bacce ne muni vastroM ko dhAraNa kara liyA / baccA saMgha ko sauMpa diyA gyaa| saMgha ne bar3e utsava ke sAtha "vajra " kA saMyama samAroha sampanna kiyA / pAtra meM baharAne ke kAraNa bhI inako vahera svAmI kahA jAtA hai, vaise vajra kA apabhraMza uccAraNa bhI vayara hotA hai| zrI vajra svAmI zramaNa zreSTha siMhagiri ke ziSya the / vIra nirvANa saMvat 548 meM inheM AcArya pada diyA gayA / AcArya vajra bar3e prabhAvika sundara tathA zreSTha vyAkhyAtA the / eka bAra pATaliputra nivAsI dhanazreSThI kI kanyA rukmiNI ne jaba vajra svAmI kI bar3I prazaMsA sunI to vaha una para mugdha ho gaI, usane unhIM ke sAtha vivAha karane kA praNa le liyA / zreSThIdhana ne apanI putrI ko samajhAyA kintu vaha apane praNa se tila bhara bhI nahIM haTI to, dhana- - kanyA aura vipula dhanarAzi lekara AcArya ke pAsa upasthita ho sArI bAta batAI aura kanyA ke praNa kI pUrti karane kA Agraha kiyA / mRdula bhAvoM se tattvabodha diyaa| phalataH donoM ne saMyama mArga AcArya vajra ne kanyA aura dhana ko bar3e hI svIkAra kara Atma-kalyANa sAdhA / ke AcArya vajra ne apane jIvana kAla meM aneka zAsanopayogI upakAra kiye / (15) Arya vasena prApta paTTAvalI ke anusAra bahera svAmI ke paTTa para vajrasena svAmI AcArya bane / vajrasena Arya vahera svAmI pramukha ziSya the / (16) Aryaratha AcArya vayasena ke paTTa para AcArya rava (raha- roha) samAsIna hue| (17) Arya mukhagira AcArya ratha ke bAda Arya mukhagiri pradhAna gaNAcArya ke rUpa meM sthApita hue / digambara mata kA udaya vIra nirvANa saMvat 606 meM rathavIra pura meM rAja purohita zivabhUti ( kahIM kahIM sahasrAmalla) rAjya vaibhava meM matta rAta taka itastataH bhramaNa kiyA karatA thaa| eka dina bahuta derI se ghara pahu~cA to mAM ne kahA- yahA~ to dvAra banda hai jahA~ khulA dvAra ho vahIM cale jaao| zivabhUti bhI kabhI vApasa nahIM Ane kI pratijJA kara dUsarI tarapha nikala gayA / usa samaya jainAcArya kRSNa vahIM virAjita the, unake upAzraya kA dvAra khulA thA / vaha usI meM praviSTha ho gayA / zrI kRSNAcArya ne prArambhika paricaya pUcha kara sabodha diyaa| zivabhUti dIkSita hogayA / sthAnIya rAjA ne bhI yaha saMvAda sunA to darzanArthaM AyA / usane bhakti nirbhara ho eka ratna kambala baharAI jise zivabhUti mamattva se gaTThara meM bA~dhakara hI rakkhA karatA / AcArya kRSNa ne kaI bAra kahA ki kambala ko kAma meM lenA cAhiye kintu zivabhUti nahIM mAnA - eka dina AcArya ne kambala ke Tukar3e kara sabhI sAdhuoM ko de diye / isa para zivabhUti bar3A kupita huA / AcArya ne kahA mamatva rakhanA pApa hai / zivabhUti ne kahA- mamatva to kapar3A rakhane vAloM ke bhI hotA hI hai / AcArya ne kahA- aisA mata kaho, vastra saMyama kI rakSArtha hai, na ki mamattva hetu / ROFE Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM / jaMna paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 525 zivabhUti ko samajhAyA kintu usane apanI viruddha prarUpaNA chor3I nahIM / usane kahA- savastra sagraMtha hai, nirgrantha nirgrantha ko vastra kalpatA hI nahIM, aisA kahakara vaha nirvastra ho vicarane lagA / usane AcArAMgAdi zAstroM ke viccheda hone usake sAtha kahate haiM usakI bahana bhI nagna huI thI, diyA / zivabhUti ne kahA- striyA~ nirgrantha nahIM ho karate hue kI bhI prarUpaNA kI / vidyamAna zAstroM ko kRtrima kahane lagA / kintu kisI sajjana ne kisI ucca bhavana se usa para vastra DAla sktiiN| inheM mokSa bhI nahIM / isa taraha kaI viruddha prarUpaNAe~ isane eka bhinna mata kI sthApanA kI jo 'digambara' ke nAma se prasiddha huA / (18) AcArya phalgumitra vAcArya mukhagiri ke paTTa para AcArya phalgumitra suzobhita hue inake bAda kramaza:--- (16) dhAraNa giri, (20) AcArya zivabhUti, (21) Aryabhadra, (22) AryanakSatra, (23) Arya rakSita, (24) Arya nAga svAmI, (25) jehala viSNu, (26) saDhIla aNagAra, (27) devadha kSamAzramaNa | prApta paTTAvalI meM yaha krama hai, adhika paricaya bhI usameM upalabdha nahIM hai / anya paTTAvaliyoM meM dervAdha kSamAzramaNa ke pUrva kaI anya nAmollekha ke sAtha krama calatA hai| vastutaH kaI gaccha aura upagacchoM ke astittva meM A jAne se koI nizcita eka krama bana nahIM sakA | jaina dharma ke maulika itihAsa meM isase bhinna krama diyA gayA hai| isa krama ke anusAra sthUlabhadra ke bAda kramazaH AcArya mahAgiri, AcArya suhasti, AcArya guNa sundara, AcArya zyAma, AcArya sAMDilya, AcArya revatI mitra, AcAryadharma, AcArya bhadragupta, AcArya zrI gupta, AcArya vajra, AcArya rakSita, AcArya durbalikA puSyamitra, AcArya vajrasena, AcArya nAgahasti, AcArya revatI mitra, AcArya siMha, AcArya nAgahasti, AcArya bhUtadinna, AcAryakAlakAcArya, AcArya satyamitra, AcArya devadhigaNI kSamAzramaNa / isa taraha vividha kaI krama upalabdha hote haiM / paTTAvalIgata AcAryoM meM se jinakA jitanA paricaya prApta ho sakA vaha saMkSipta meM nIce diyA jAtA hai / (23) AcArya rakSita AcArya rakSita kA janma vIra ni0 saM0 522 kA mAnA jAtA hai / 22 varSa kI vaya meM saMyama svIkAra kiyA, 42 varSa sAmAnya muni pada para rahe, 13 varSa AcArya pada para, isa taraha bIra ni0 saM0 567 meM svargavAsa prApta hue / inake bacapana kI bAta hai jaba ye pATilaputra se vizeSa zikSA lekara apane janma sthAna dazapura Aye to, sabhI ne svAgata kiyA kintu mAtA rudrasomA jo jaina tattvAnurAginI thI usane kahA, yadi dRSTivAda par3hakara AtA to mujhe prasannatA hotI / suputra rakSita dRSTivAda par3hane AcArya guru toSalI putra ke pAsa gaye aura dRSTivAda par3hane lage / zAstrAbhyAsa karate vairAgyodaya huA aura saMyamI bana gaye / hue AcArya toSalI putra ne rakSita muni ko suyogya samajhakara pUrvajJAna prApta karane hetu Arya vajra ke pAsa bhejA / Arya vajra kI sevA meM pahu~ca kara Arya rakSita ne nau pUrvo kA jJAna prApta kiyaa| ghara se prasthAna karane para punaH rakSita ke ghara nahIM lauTane se sabhI ko bar3I cintA huI unheM DhU~r3hane ko choTA bhAI phalgurakSita ko bhejaa| gurakSitar3hatA huA yahAM pahuMcA jahAM ArakSita pUrvajJAna prApta kara rahe the| vahA~ pahu~cakara phalgurakSita ne ghara lauTane kA Agraha kiyA / usane kahA ki yadi tuma janmabhUmi meM Aoge to bar3e upakAra hoMge, kaI pArivArika jana dIkSita hoNge| rakSita muni ne kahA, yadi aisA hai to pahale tuma to dIkSita ho jAo / phalgurakSita ne AjJA zirodhArya kara saMyama le liyA / usakI tatparatA dekha rakSita muni kA janmabhUmi kI tarapha jAne kA AkarSaNa bana gayA, phira ve vahA~ adhika jJAna lAbha nahIM le pAye aura AjJA lekara apane janmasthAna kI tarapha py 000000000000 - GRIM 000000000000 1000/ LABRYKLON ::S.BA/ Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 DD .... bar3ha gye| isa taraha nau pUrva hI zeSa raha pAye / eka pUrva AcArya vajra kisI ko de bhI nahIM pAye aura unakA svargavAsa ho gyaa| anuyoga pRthakkartA - AcArya rakSita ne anubhava kiyA ki yuga prabhAvAnusAra zramaNoM aura vidyArthiyoM kI buddhi kramazaH kSINa hotI jA rahI hai / aisI sthiti meM samagra zruta kA eka hI sAtha adhyayana saMbhava nahIM hogA aura adhyayana ThIka nahIM hone para zruta ke vilupta hone kA bhaya thA, ata: unhoMne cAroM anuyogoM ko pRthak kara diyaa| anuyogoM kA yaha pRthakkaraNa sAmAnya prajJA vAloM ke liye bar3A upayogI rahA / alpadhI vyakti bhI zru ta lAbha pA sake / (24) Arya nAga svAmI zrInAga svAmI kA dIkSA kAla vIra ni. saM. 562-563 kA mAnA jAtA hai| 28 varSa sAmAnya munipadapara rahakara tathA 66 varSa AcArya pada nibhAkara sudRr3ha zAsana sevAe~ kI vI.ni.saM. 686 meM svargavAsa paaye| Apa kucha nyUna 10 pUrva ke jJAtA the| (26) Arya saDhIla aNagAra (skandila) Arya skandila ke viSaya meM sarvAdhika prasiddha ghaTanA unake dvArA mAthurI vAcanA karavAnA hai| inakA kArya kAla vI.ni.saM. 823 se 840 ke Asa-pAsa kA mAnya hai| deza meM durbhikSa Adi kaI kaThina kAraNoM se sAdhu samudAya vicchinna ho rahA thaa| zra topasthiti kI bar3I hAni ho rahI thii| aisI sthiti meM Arya skandila kA mathurA meM sAdhu samudAya ko ekatrita kara vyavasthita vAcanA karanA bar3A mahattvapUrNa kArya rahA / upalabdha Agama mAthurI vAcanA ke hI mAne jAte haiN| caityavAsa, AcAra zaithilya kA paryAya bhagavAna mahAvIra ne zramaNa paryAya kI surakSA aura zramaNa ke adhyAtmika abhyudaya ko pragatizIla rakhane hetu eka vyavasthita AcAra saMhitA kA nirdeza kiyaa| tadanusAra bhagavAna mahAvIra kA zramaNa saMgha vIra nirvANa bAda bhI 6-7 zatAbdiyoM taka vidhivat AcAra dharma kA pAlana karatA huA pragati karatA rahA / duSkAla Adi kaThinAiyoM tathA zramaNa saMgha meM suvidhA snehI manovRtti kA yatra tatra praveza hone se sAtavIM zatAbdI meM kahIM-kahIM AcAra zaithilya prakaTa hone lagA jo kramazaH bar3hatA hI gayA / / bI.ni. kI AThavIM zatAbdI ke madhya aura uttarArdha taka to yaha zaithilya apanI carama sImA taka pahuMcane lagA thaa| usa sthiti kA citraNa karate hue AcArya haribhadra kahate haiN| "ye caitya meM nivAsa karate haiM / pUjAdi Arambha kArya karAte haiN| deva dravya bhogate haiM tathA jina zAlAe~, mandira Adi banavAte haiN| haribhadra kahate haiM ki adhika kyA kaheM / ye caityavAsI binA nAtha (nakela) ke baila kI taraha hai| ye kisI niyama meM baMdhe nahIM haiN| caityavAsa kI sthiti meM zithilAcAra khulakara phailA / zramaNa dharma lagabhaga vilupta-sA ho rahA thaa| suvihita AcAra vAle muni bilakula nahIM the aisI bAta to nahIM thI kintu AThavIM zatAbdI (vI. ni.) ke anta taka lagabhaga caityavAsiyoM kA prAbalya ho cukA thaa| mUrti aura mUrtivAda caityavAsa yuga kI hI dena hai / nitAnta AtmAnulakSI, nirADambarI jainadharma caityavAsa ke panapane ke sAtha hI apane maulika svarUpa se bahuta kucha haTa cukA thaa| kAjaja 1 ceiya maDhAi vAsaM, pUyAraMbhAi nicca vAsittaM / . devAi davva bhogaM, jiNahara sAlAi karaNaM ca // 2 annasthiya basahA iva |-sNbodh prakaraNa ATER - Tu Tu Tu Tu Tu Qu For Private & Personal use only wwwjamenorary.orge Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 527 000000000000 000000000000 birA caityavAsiyoM ne yantra mantrAdi ke prayoga va anya kaI camatkAroM ke dvArA janamata ko apanI tarapha khIMca rakhA thaa| kaI nagara meM to kevala caityavAsI hI jA-A sakate the / suvihita muniyoM kA praveza taka niSiddha thaa| tathAkathita caityavAsI muniyoM ne apane vaSa meM bhI manamAnA parivartana kiyaa| mukha vastrikA kA vAstavika upayoga samApta ho gyaa| sAtha hI nirantara daNDa dhAraNa jaisI anAvazyaka pravRttiyA~ bhI taba cala pdd'iiN| caityavAsa ke prabala prabhutva ke hote hue bhI Arya suhasti Arya mahAgiri Adi kucha pradhAna AcAryoM kI suvihita paramparA avicchinna calI AI jisase mumukSuoM ko jainadharma tathA zramaNAcAra ke satya svarUpa kA jaba taba paricaya mila jAyA karatA thaa| (27) AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa AcArya devaddhi gaNI kSamAzramaNa vIra nirvANa dazavIM zatAbdI kI dena hai| AcArya devaddhi kA janma verAvala pATaNa meM kAzyapa gotrIya kAmaddhi kSatrIya kI patni kalAvatI kI kukSi se huA thaa| __ svapna meM devatAoM kI samRddhi dekhane se bAlaka kA nAma devaddhi rakhA gayA / yuvAvasthA meM do kanyAoM ke sAtha lagna hue / kahate haiM kusaMga ke kAraNa inake jIvana meM kaI taraha kI burAiyA~ bhI A gaI thIM unameM AkheTa pradhAna thaa| aisA bhI kahate haiM ki devaddhi pUrva bhava meM hariNagamaiSI deva thA / vahA~ se cyavita hone para usa sthAna para jisa deva ne janma liyA usane devaddhi ko sadbodha dene ko eka bAra zikAra ke liye daur3ate devaddhi ko bar3I bhayaMkara sthiti meM DAla diyA / eka tarapha gaharI khAI, do tarapha bhayaMkara krUra zUkara sAmane gurrAtA huA siMha yaha sthiti dekha devaddhi ke prANa sUkhane lage / usI samaya pRthvI kaMpita huI aura devavANI huI aba bhI sambhala, anyathA mRtyu dhruva hai| devaddhi ne kahA-maiM AjJAnusAra karane ko upasthita hai| usI samaya deva ne use uThAkara dUSya-gaNI ke pAsa pahuMcA diyaa| sadbodha pAkara devaddhi ne saMyama dharma prApta kiyA aura laganapUrvaka zAstrAbhyAsa karanA prArambha kiyaa| vallabhI vAcanA AcArya skandila ke sAnidhya meM jo Agama vAcanA sampanna huI use 150 varSa ke lagabhaga ho cuke the| kahate haiM auSadhi hetu lAye soMTha ke eka Tukar3e ko AcArya ne apane kAna para lagA diyA, vaha punaH sUryAsta pUrva gRhastha ko sauMpanA thA kintu bhUla gaye / pratikramaNa ke samaya vandana karate hue dekhA ki Tukar3A kAna se nIce A par3A / apanI isa vismRti se ve tatkAla sAvadhAna ho gye| unhoMne hInamAna kAlakrama ke anusAra manda prajJA tathA vismRti Adi ko dekhate hue AcArya devaddhi ne Agama vAcanA kA gurutara kArya apane hAtha meM liyaa| vIra ni0 saM0680 meM vallabhI meM vizAla muni sammelana bulAyA gayA tathA muniyoM se jisako jaisA yAda thA zAstra pATha liyaa| vividha vAcanAoM se hue pAThAntaroM ko bhI alaga se surakSita rakhe tathA smRtipatha para jIvita rahe AgamoM ko likhita rUpa dene kA prathama bAra mahAn upakrama kiyA gyaa| prastuta kArya meM aneka AcAryoM kA mahattvapUrNa yoga thaa| unameM AcArya kAlaka (caturtha) kA sahayoga atyadhika prazaMsanIya thaa| vismRti ke andha garta meM jAte AgamoM ko lipibaddha karake AcArya devaddhi gaNI kSamA zramaNa ne Apa aura hama jaise alpa prajJA vAle sAdhakoM para ananta-ananta upakAra kiyA hai jise jihvA yA lekhanI se kisI bhI taraha prakaTa nahIM kiyA jA sktaa| AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa jina zAsana kI mahatI sevA kara vIra ni0saM0690 meM svargavAsI he| AcArya devaddhi gaNI kSamAzramaNa ke svargavAsa hone ke sAtha hI pUrvajJAna kA bhI viccheda ho gayA / Talya T ww.iained -- ...S24 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 oooooooooooo 528 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha avakramaNa yuga goode 98060 bhagavAna mahAvIra aura indra ke madhya huA eka praznottara bar3A prasiddha hai / indra ne pUchA- prabhu ! Apake nirvANa bAda jainadharma kA bhaviSya kyA hogA ? prabhu ne kahA - vizeSa utsAhaprada nahIM, nirvANa ke samaya rAzi para bhaSma graha kA yoga hai aura vaha jina zAsana kI avanati kA sUcaka hai| do hajAra varSa kA yaha avakramaNa kAla hogaa| indra ne kahA- -kyA yaha yoga Tala bhI sakatA hai ? prabhu ne kahA- asambhava, yoga to nimitta mAtra hai / vastutaH to honA hI hai / ukta saMvAda se pAThaka samajha gaye hoMge ki bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa ke bAda, jina zAsanakA navodaya ruka sA gayA / avakramaNa kA prArambha nirvANottara kAla meM prArambha ho cukA thA kintu jambU, prabhava, sayaMbhava jaisI mahAna cetanAoM kI upasthiti tathA unake bAda bhadrabAhu sthUlabhadra jaise, atyucca koTi ke mahAtmAoM ke prabhAva se vaha loka jIvana meM vyakta nahIM ho sakA kintu gaccha bheda tathA aneka AcAryoM kI niSpatti vaha mUla thA jisake kaTuphala laganesaMbhava the / vIra nirvANa chaThI zatAbdI meM digambara bheda tathA AThavIM zatAbdI meM caityavAsa kA prAbalya, itane bar3e pramANa haiN| ki jo hrAsonmukhatA ko spaSTa vyakta karate haiM / jina zAsana ko vikRta karane vAle vikAra kRmi yadyapi bahuta pahale se utpanna ho cuke the| kintu yuga pradhAna tejasvI mahAtmAoM ke prabhAva se ve yatheSTa prabhAva nahIM batA sake kintu devadvagaNi jaisI Adarza vibhUti ke vilupta hone ke sAtha hI una vikRtiyoM ko panapane aura khulakara khelane kA avasara mila gayA / vIra nirvANa saMvat 1000 meM zrImad devaddhagaNI kSamAzramaNa ke svargavAsa ke sAtha hI pUrvoM kA viccheda ho gayA / tadantara lagabhaga 1000 varSa kA kAla jaina samAja ke liye nitAMta avakramaNa kAla rahA / una varSoM meM navAMgI TIkAkAra zrI abhayadevasUri, zrImad hemacandrAcArya, zrImad haribhadrasUri zrImad siddhasena divAkara Adi kucha tejasvI sAhitya praNetA tathA AcAraniSTha prasiddha zramaNa bhI hue kintu yA to ve caityavAsa kA virodha hI nahIM kara sake yA virodha bhI kiyA to use vikasita karane aura sArthaka banAne meM siddha nahIM ho sake / zramaNoM meM vyApta zithilAcAra kA paricaya haribhadrasUri ke sambodha prakaraNa se spaSTa mila jAtA hai / kucha paricaya to pAThakoM ko caityavAsa vAle prakaraNa meM milA hI hai kucha aura yahA~ paricaya denA asaMgata nahIM hogaa| tAtkAlika zramaNa sthiti kA paricaya dete AcArya haribhadra kahate haiM ye sAdhu-AhAra kA saMgraha karate haiN| AdhA karma bhogate haiM, jala-phalaphUla sabhI sacita sevana karate haiM / nitya do samaya bhojana lete haiM, sabhI vigaya aura lavaMga tAmbola Adi kA bhI sevana karate haiN| - ye tathAkathita muni kahalAne vAle naraka gati kA hetu jyotiSa nimitta mantra yoga Adi kA prayoga karate rahate haiM / pratidina pApa sAdhanA meM lage rahate haiM / 2 gRhasthoM ke Age dikhAve ko svAdhyAya kara liyA karate haiM, eka-dUsare se jhagar3ate haiM / ye loga ziSyoM ke liye prAyaH kleza kiyA karate haiM / 3 draha pratIta hote haiM / 4 ye patita sAdhu, kevala mUrkhoM ko hI sundara lagate haiM / sudakSa vyaktiyoM ko to ye sAkSAta virAdhaka aura pApa ke AcArya ratna zrI haribhadra ko inakI yatheccha pravRttiyoM kA kitanA duHkha thA / yaha to pAThaka unakI isa abhi vyakti se samajha sakate haiM ki unhoMne inheM binA nAthe baila kahA / Xie Jia Ting Ou Qu * 800000 1 saMnihimAhAkammaM jalaphala kusumAi savva saccitaM / nicca dutivAraM bhoyaNaM, vigai lavaMgAi taMbolaM / / sevaM nIyANaM pAva sAhijjaM // 2 nara gai heu jousa, nimitta tegaccha maMtta jogAI | micchattarAya 3 gihi purao sajjhAyaM karaMti aNNoSNUmeva jhUjhati / sIsAiyANa kajje kalaha vivAyaM uirageMti / / 4 kiMbahuNA bhaNieNaM bAlANaM te havaMtiramaNijjA / dakkhANaM puNa e-e, vivAhagA chinna pAvadahA // Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 526 unhoMne kahA ki 'mUrkha kahate haiM yaha bhI tIrthaMkaroM kA bheSa hai ataH namanIya hai ! aise alpajJa vyaktiyoM ko kyA kheN| mere vicAroM kI yaha kasaka kise khuuN|' pAThaka isase samajha sakate haiM ki usa samaya zramaNa dharma kI kaisI duravasthA huI hogI / yadyapi suvihita AcAra paddhati kA kahIM na kahIM thor3A-bahuta saMvahana ho bhI rahA thA kintu use hama kevala nAmamAtra kA kaha sakate haiN| AcArahInatA ke usa vAtAvaraNa meM koI utkrAnti kA svara nahIM uThA aisA to hama nahIM kaha sakate / saMvigna sampradAya kA udaya tathA tapa-gaccha, kharatara gaccha Adi ke udaya meM bhI pariSkAra kI bhAvanA nihita rahI thI kintu bAhya ADambara kA mUla tathA AcAra zaithilya kA pramukha kAraNa to acaitanya pUjA tathA usake kendroM ke sAtha lagI anAvazyaka pradarzana mUlaka prakriyAe~ thIM, jise ve utkrAntikartA harA na sake pariNAmasvarUpa paristhitiyoM kA kucha rUpAntara bhale hI ho gayA ho, kintu samUla uccheda nahIM ho skaa| 000000000000 000000000000 D AALA .. ... rA HTTHIRTULE utkrAnti yuga lokAzAha kA Aloka lokAzAha ke tAtvika abhyudaya kA paricaya dene se pUrva, unake jIvana vRta kA thor3A paricaya denA anupayukta nahIM hogaa| lokAzAha kA janma arahaTTavAr3A (gujarAta) meM osavaMzIya caudharI parivAra meM vikrama saMvat 1472 tadanusAra vIra nirvANa saMvat 1442 meM kArtika zuklA pUrNimA zukravAra di. 187 / 1415 meM huA / pitA kA nAma hemAzAha thA tathA mAtA gaMgAbAI thiiN| lokAzAha bacapana se hI nirvikArapriya sadasaMskAroM se otaprota the unheM sAMsArikatA kA koI maulika AkarSaNa nahIM thA kintu adhyayana Adi prArambhikatA saMpanna karane ke bAda yuvAvasthA meM Ate-Ate mAtA-pitA ke Agraha ne unheM eka kanyA ke sAtha vivAha karane ko vivaza kiyA / kanyA sirohI ke suprasiddha seTha oghava jI kI suputrI 'sudarzanA thI / kAlAntara meM eka putra ratna kI bhI prApti huI / usakA nAma 'pUrNacandra' rakhA gayA / 23 varSa kI umra meM mAtA tathA 24 varSa kI umra meM pitA kA dehAvasAna ho gyaa| lokAzAha kA aba vahA~ se mana haTa gayA / kucha rAjanaitika vAtAvaraNa meM arahaTTavAr3A meM rahane ke pratikUla thaa| ve ahamadAbAda rahane lge| ahamadAbAda ke tatkAlIna zAha muhammada zrI lokAzAha ke cAturya aura bauddhikatA se bar3e prabhAvita the| unhoMne lokAzAha ko koSAdhikArI niyukta kara diyaa| rAjya kArya kA saMcAlana karate hue lokAzAha ne dekhA ki sAMsArikatA aura lAlasA ke gulAma mAnava kitane pApAcAra aura SaDyantra racate haiM / unhIM dinoM kutubazAha ne apane pitA muhammada zAha ko viSa dekara mAra DAlA / svArthavaza putra dvArA pitA kI isa taraha hatyA kiye jAne para to lokAzAha ko bar3I hArdika pIr3A huI / unheM sAMsArikatA se bar3I ghRNA ho gii| unhoMne rAjya-kArya kA parityAga kara ghara para hI dharmArAdhana karanA prArambha kara diyaa| zrI lokAzAha kA maulika svabhAva hI saMsAra ke prati udAsInatA kA thaa| jaina dharma kA tyAga pradhAna saMdeza unako bar3A priya thA / ve jaina tattvoM ko bar3I gaharAI taka jAnanA, samajhanA cAhate the| unhIM dinoM eka aisA prasaMga banA jisase unake tattva-jJAna ko vistRta hone kA bar3A sundara avasara milaa| lokAzAha kA lekhana bar3A sundara thA / usase prabhAvita ho, yati jJAna sundara jI ne unheM zAstroM kI pratilipi karane kA Agraha kiyaa| zruta sevA kA avasara dekhakara zrI loMkAzAha ne bhI sAnanda svIkAra kiyaa| sarvaprathama dazavaikAlika sUtra kI pratilipi karanA prArambha kiyaa| prathama gAthA meM hI ahiMsA, saMyama, tapa, rUpa, dharma svarUpa ko pAkara zrI lokAzAha ko bar3A AkarSaNa jgaa| unhoMne pratyeka zAstra kI do prati karanA prArambha kiyaa| 1 bAlAvayaMti evaM veso titthayarANaM esovi / NamaNijjo chiddI aho sira mUlaMkassa pukkariyo / / - - JaiERXXFa '... R - . Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 40000000 530 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha eka prati dina meM aura eka rAta meM isa taraha do prati likhate / kahate haiM una zAstroM kI unhoMne pratilipiyA~ kara liiN| pratilipi ke sAtha gahanatattva jJAna kA abhyAsa bhI hotA gayA / abhyAsa ke sAtha unakA cintana bhI calatA rahA / unhoMne dekhA, bhagavAna mahAvIra kA yathArthaM AcAra mArga to Aja vilupta-sA ho cukA hai / cAroM tarapha ADambara aura zithilAcAra chAyA huA hai / sAdhu apanI maryAdA ko bhUla cuke haiM, dharma kriyAoM se hiMsA kA pratyakSa tAMDava cala rahA hai| unhoMne anubhava kiyA ki zAstroM meM mUrtipUjA aura mandira Adi kA koI astitva aura mahatva hai hIM nahIM kintu Aja to sArA jaina saMgha inhIM ko kendra banAkara lagabhaga sabhI taraha ke AsravoM kA sevana karane meM lagA huA hai / unheM bhagavAna mahAvIra ke mArga kI yaha honAvasthA dekhakara bar3A duHkha huA / jaina dharma aura sAdhvAcAra ke nAma para jo cala rahA thA vaha zrI lokAzAha ke lie nitAnta asahya thA / eka bAra yati jI zAstra lene Aye / ghara para zAhajI kI patni thI, usane kahA- dina vAle dUM, yA rAta vAle ? isa taraha kahane se yati jI kucha zAstra lekara gaye kintu unhoMne Age likhAnA banda kara diyA / zrI lokAzAha ko jo 32 zAstra mile, inameM bhI bahuta kucha jaina tattvoM kA khajAnA unheM mila cukA thA / unhoMne eka dina vyApta vikAroM kA sudRr3ha virodha karane kA nizcaya kara liyA / utkrAnti kA prAthamika prayAsa zrImad lokAzAha kA virodha kisI vyakti kA virodha nahIM thaa| unakA virodha una ADambaroM, vikAroM aura zithilAcAroM se thA jo jaina dharma kI vAstavikatA ko miTAye jA rahe the / unhoMne apane vicAroM ke pracAra ke lie koI bar3e Ayojana nahIM kiye, na pracAra daure kiye| unhoMne kevala apane samparka meM Ane vAloM ko vAstavika tattvajJAna aura AcAra mArga batAnA prArambha kiyA / zrI lokAzAha kA tattva - sandeza yathArtha para AdhArita thaa| ve jo bhI kahate, zAstra pAThoM ke dvArA use puSTa karate / unake tarka bejor3a aura akATya hote the / phalataH jo bhI unake samparka meM 'AtA, unase prabhAvita hue binA nahIM rahatA / kucha hI samaya meM zrI lokAzAha ke kaI anuyAyI taiyAra ho gaye aura ve zrI loMkAzAha ke ghara pahu~ca kara tattva carcA kiyA karate / zrI lokAzAha apane ghara para hI Agata vyaktiyoM ko dharmopadeza diyA karate / ve apane dharmopadeza meM mukhya rUpa se nimna siddhAntoM kI puSTi karate / ( 1 ) tIrthaMkara bhagavantoM kI mUrti aura mUrtipUjA kA zAstroM meM koI AdhAra nahIM / (2) pratiSThA Adi kAryoM meM hone vAlI hiMsA dharma nahIM, adharma hI hai / (3) vartamAna sAdhvAcAra, bhagavAna mahAvIra kA zramaNAcAra nahIM hai / zramaNoM ko eka hI sthAna para suvidhApUrNa hokara rahanA, hiMsA ke kAryoM meM bhAga lenA, dravyAdi kA saMgraha karanA nitAnta akalpanIya hai / zrI loMkAzAha ye kucha mudde hI vikRta vAda meM viplava macAne ko kAphI the / zrI lokAzAha kA pracAra bar3I tejI se bar3hane lagA / phalasvarUpa sthApita suvidhA bAda meM halacala phaila gaI / udhara se bhI prabala virodha cAlU ho gayA / zrI lokAzAha ko mithyAtvoM aura utsUtra prarUpaka kahA jAne lagA / yathAsthitivAdiyoM ne usa samaya ke suprasiddha saMghapati, pATana ke zrI lakhamazI bhAI ko loMkAzAha ko samajhAne bhejA / zrI lakhamazI bhAI bar3e zAstra rasika aura saMgha hitaiSI zrAvaka the / unhoMne zrI loMkAzAha ko samajhAne kA prayAsa kiyA, kintu jaba zrI lokAzAha ne zAstra rahasya prakaTa kara lakhamazI bhAI ke sAmane rakhA aura pracalita paristhitiyoM kI viDambanA kA paricaya diyA to vaha cakita raha gayA / zrImad lokAzAha ne kahA, lakhamazI mAI ! jaina dharma Aja hiMsA aura pAkhaNDa ke do pAToM ke bIca pisA jA rahA hai aura suvidhAvAdI dharmaguru aura paMthavAdI upAsaka use pIsa rahe haiM / uTho! jina zAsana ko isa dazA se mukta karo / phaphaka w Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 531 000000000000 000000000000 SEE zrI lakhamazI bhAI jo samajhAne gaye the, zrI lokAzAha se tattvArtha samajhakara unake anuyAyI ho gaye / isa ghaTanA se jaina samAja meM bar3I carcA phaila gaI phalata: kaI vyakti unake pAsa pahuMcane lage, jo pahuMcate unameM kucha to vigrahavivAda lekara Ate kucha samajhane ko Ate / kintu jo bhI Ate ve loMkAzAha ke vicAroM se avazya prabhAvita ho jAte / unhIM dinoM arahaTTavAr3A, sirohI, pATaNa aura sUrata ke saMgha yAtrArtha nikale aura ahamadAbAda Aye / vaha samaya varSA kA thA, bar3I bhArI jIvotpatti ho rahI thii| saMgha kucha dinoM ke lie ahamadAbAda tthhraa| zrI lokAzAha kI krAnti vINA baja rahI thI, cAroM saMghoM ke saMghapati zrI nAga jI, zrI dalecanda jI, zrI motIcanda jI, zrI zambhU jI ne bhI yaha carcA sunI to ve bhI zrI loMkAzAha ke pAsa pahuMce aura gambhIratApUrvaka vArtAlApa karane lge| zrI loMkAzAha ne zuddha dayAdharma kA svarUpa zAstrokta zailI meM samajhAyA to cAroM itane prabhAvita hue ki unhoMne yAtrA kA vicAra hI tyAga diyaa| itanA hI nahIM ve zuddha dayAdharma ke anurUpa zramaNa dharma svIkAra karane ko taiyAra ho gaye / yAtrA meM Aye anya vyakti bhI isa tattvopadeza se vairAgyavAna bane / isa taraha kula 45 vyakti muni banane ko taiyAra ho gaye / zrI lokAzAha ne socA maiM to gRhastha hU~ inheM zramaNa dharma dene ko koI yogya muni cAhiye / zrI jJAna jI muni zrI lokAzAha kI zraddhA-prarUpaNA ke anurUpa AcAra kI pratipAlanA karane vAle, mumukSu muni the, unheM ahamadAbAda bulAyA aura 45 vyaktiyoM kI dIkSA karAI / yaha ghaTanA saMvat 1527 vaizAkha zuklA 3 ke dina kI hai| zrI lokAzAha jI kI Agama mAnyatA kA aba tejI se vistAra hoge lagA, unake anuyAyiyoM kI saMkhyA lAkhoM meM hone lgii| upayukta avasara dekhakara unhoMne mI saM0 1536 migasara zuklA 5 ko jJAna jI ke ziSya zrI sohana jI ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| zrI lokAzAha kA pracAra kArya munipada Ane ke sAtha bar3A bhArI vistRta ho gayA, ahamadAbAda se dillI taka lAkhoM unake anuyAyI zuddha vItarAga dharma kA jayaghoSa kara rahe the / 400 ziSya bane jo deza ke kone-kone meM pavitra vItarAga mArga ko phailAne lge| viSAhAra aura svargagamana zrImad dharmavIra loMkAzAha muni kA caitanyavAdI udghoSa jar3avAdiyoM ko prakampita kara rahA thA / zrI lokAzAha ke krAnti-abhiyAna se pAkhaNDavAda kI jar3eM hila cukI thiiN| kahIM-kahIM to vaha lagabhaga samApta hI ho cukA thA yaha bAta yathAsthitivAdiyoM ke lie bar3I asahya thii| ve kaI SaDyantra taiyAra karane lge| eka bAra zrI lokAzAha muni dillI se alavara aaye| vahIM kisI mithyAbhinivezI ne jaharIlA AhAra baharA diyA / zrI lokAzAha ne vaha AhAra liyA aura tatkAla usakA asara huA / vastu sthiti ko samajhate derI nahIM lgii| unhoMne tatkAla saMlekhanA saMsthAraka svIkAra kara antima kriyA sAdhI aura svarga loka kI ora prayANa kara diyaa| yaha ghaTanA saM0 1546 caitra zuklA ekAdazI ke dina ghttii| zrImad lokAzAha kA svargavAsa mumukSu jaina janatA ke lie gaharA dhakkA thA-mAnoM jagamagAtA krAntisUrya asta ho gayA / zrI lokAzAha cale gaye kintu ve jo prakAza phailA gaye vaha adbhuta tathA aneka AtmAe~ usase apane patha-jJAna prApta kara rahI thiiN| loMkAgaccha kI sthApanA aura hrAsa zrImad lokAzAha ne jo krAnti kI mazAla prajvalita kI usakA jagamagAtA prakAza lagabhaga sAre bhAratavarSa meM phailA / hajAroM hI nahIM lAkhoM anuyAyI bane, kaI sau vihita mArgAnugAmI muni saddharma ke pracAra meM lage / yaha sArA eka vizAla samUha thA bilakula vyavasthita / yaha samUha 'loMkAgaccha' ke nAma se prasiddha huaa| ....... D .. .. . Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 lokAgaccha kA itihAsa dharma krAnti kA itihAsa hai / isane lagabhaga sau varSa taka yathArtha vIra mArga ko prasArita kiyA / kAlAntara meM, yaha tIna bhAgoM meM vibhAjita ho gayA-(1) gujarAtI loMkAgaccha, (2) nAgorI loMkAgaccha, (3) uttarArdha loMkAgaccha / sAmAnyatayA caityavAsiyoM yatiyoM kA prAbalya thA hI, loMkAgaccha yadyapi krAMti lekara AyA thA kiMtu durbhAgyavaza hI kahie isa para caityavAsa kI suvidhAvAdI chAyA par3ane lagI / loMkAgaccha ne mUrti aura maMdira ko to svIkAra nahIM kiyA kiMtu sAdhvAcAra meM vaha zreSThatA nahIM rahI, jo loMkAzAha ne sthApita kii| dharma krAMti kA svara phira maMda ho gyaa| jaina janatA puna: ADambaroM ke bIhar3a meM bhaTakane lagI / cAroM ora ajJAnatA kA tamas phailA thA tabhI jaina jagata meM kriyoddhAra kI eka nayI lahara paidA huI / sthAnakavAsI (sAdhumArgI) paramparA kA abhyudaya zrImad lokAzAha kA divya saMdeza unhIM ke anuyAyiyoM ke dvArA lagabhaga bhulA diyA gayA thA, tabhI arthAt solahavIM aura satrahavIM zatAbdi meM kucha aise mahApuruSa Age Aye, jinake krAMtikArI udghoSa se cira nidrA meM prasupta jaina jagata putra jAgrata ho, sakriya ho utthaa| una mahApuruSoM meM pUjya zrI jIvarAja jI mahArAja pUjya zrI dharmasiMha jI mahArAja, pUjya zrI lavajI RSi pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja, pUjya zrI harajI RSi jI mahArAja ke nAma pramukha haiN| zrI jIvarAja jI mahArAja zrI jIvarAja jI mahArAja kA janma sUrata meM zrAvaNa zuklA 14 saMvat 1581 meM huaa| zrI vIrajIbhAI pitA tathA zrI kesarabAI mAtA kA nAma thaa| inhoMne 1601 meM jagajI yati ke pAsa dIkSA lI / jJAnAdi kI ArAdhanA ke bAda satyArtha kA bodha hone para saMvat 1608 meM inhoMne sarvaprathama kriyoddhAra kA bigula bjaayaa| pA~ca muniyoM ke sAtha zuddha dIkSA svIkAra kI aura pracalita muniveza ko rakhakara zeSa anAvazyaka upakaraNoM kA parityAga kiyaa| zrI jIvarAja jI mahArAja kA AgarA meM samAdhipUrvaka svargavAsa huaa| inakI upasthiti meM hI inake aneka ziSya bane / inakI ziSya paramparA se kaI saMpradAyoM kA udgama huA / Aja ATha-daza saMpradAyeM Apako apanA mUla-puruSa mAnatI haiM zrI dharmasiMha jI mahArAja kriyoddhAraka pUjya zrI dharmasiMha jI mahArAja kA janma jAmanagara dazA zrImAlI parivAra meM huA jinadAsa aura zivAdevI mAtA-pitA the / 15 varSa kI vaya meM loMkAgacchI devajI RSi ke pAsa saMyama liyA / ye bacapana se hI tIkSNa buddhi the, thor3e hI samaya meM gambhIra tattvajJAna prApta kara liyA / zAstra-jJAna se inake antarcakSu khula gaye / unheM pracalita zithilAcAra se bar3I ghRNA huI / unhoMne zuddha vItarAga mArga ke anusAra zuddha sAdhutva lene kA dRr3ha nizcaya kiyaa| unhoMne apane vicAra guru ke samakSa rakhe / unhoMne kahA-yaha talavAra kI dhAra para calAne ke samAna hai, tuma yadi daragAha (ahamadAbAda) eka rAtri raha lo to, maiM tumheM kriyodvAra kI AjJA de duugaa| dRr3ha nizcayI zrI dharmasiMha jI dariyA pIra kI camatkArika daragAha meM rAtri bhara tthhre| usa daragAha meM rAtri ThaharanA usa samaya bar3A khataranAka thaa| usameM rAtri Thaharane vAlA prAya: jIvita nahIM rahatA thaa| zrI dharmasiMha jI mahArAja rAtri meM tatva-jJAna kA cintana karate rahe / dariyA pIra usase bar3A prabhAvita huA / usane rAtribhara muni zrI kI vANI kA lAbha liyaa| dUsare dina jIvita bAhara Ane para cAroM tarapha Azcarya chA gyaa| unake tathAkathita guru bhI samajha gaye ki dharmasiMha adbhuta tejasvI muni hai, isase nizcita hI vIra dharma kI sevA hogii| muni zrI dharmasiMhajI kriyoddhAra kA bigula bajAkara hajAroM bhaTake prANiyoM ko sadbodha pradAna kiyaa| inakI saMpradAya kA nAma dariyApurI saMpradAya prasiddha huA / uparyukta ghaTanA 1662 kI hai / saurASTra gujarAta meM adhikatara inhIM mahAtmA kA upakAra hai / 1728 ke Asoja vadI 4 ko inakA svargavAsa huaa| M WWW 640 For Private PersonalisesOnly Presents Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 533 zrI dharmasiMha jI mahArAja ne 27 sUtroM para 'TabbA' (zabdArtha) likhA jo atyadhika prasiddha aura apane DhaMga kI anupama racanA hai| pUjya zrI lavajI RSijI mahArAja 000000000000 000000000000 3 pUm LIANIL ka .. UTTLY zrI lavajI RSi jaba bAlaka the unake pitA kA dehAvasAna ho gayA, ataH sUrata ke vIrajI vorA, jo lavajI ke nAnA the, pAlana-poSaNa vahIM huaa| vahA~ vajrAMga loMkAgacchI yati rahA karate the, lavajI apane nAnA ke sAtha vahA~ darzanArtha jAyA karate / eka dina yatijI kA dhyAna lavajI ke hAtha kI tarapha gayA rekhAe~ dekhakara ve bar3e prabhAvita hue| unheM yaha bhI jAnakara Azcarya huA ki 7 varSa ke bacce ko pratikramaNa yAda hai / ve lavajI ko pAsa biThAkara zAstrAbhyAsa karAne lage / lavajI bar3e buddhimAna aura jijJAsu the, unakA zAstrAbhyAsa kramazaH gambhIra hone lagA / jJAnAbhyAsa se unheM saMsAra se virakti hone lgii| 1662 meM unhoMne yati dIkSA grahaNa kii| aba unheM zAstrAbhyAsa kA aura vizeSa avasara milaa| bhagavAna mahAvIra ke zuddha AcAra mArga aura tatkAlIna viDambanA ko dekha unheM bar3A kheda huA / zrI dharmasiMha jI muni kI taraha inheM bhI zuddhAcAra tathA satya-prarUpaNA kI lagana lagI / antatogatvA 1664 meM zuddha bhAgavatI dIkSA grahaNa kara kriyoddhAra kI nabIna jyoti jagA dii| zrI lavajI dvArA kriyoddhAra kI ghoSaNA se yativarga meM bar3I halacala phaila gii| unhoMne zrI vIrajI vorA (nAnA) ko bhar3akAyA / nAnAjI unakI bAtoM meM Akara Rddha ho gyaa| usane khaMbhAta ke nabAba ko patra likhakara zrI lavajI ko giraphtAra karavA diyA kintu nabAba aura nabAba kI begama ne jaba isa adbhuta sAdhu kI dharma kriyA aura zAMta vRtti dekhI to ve bar3e prabhAvita hue aura unheM sasammAna mukta kara diyA / kahate haiM ahamadAbAda meM yatiyoM ne inake do muniyoM ko mArakara upAzraya meM gAr3a diyA / zodha karane para satya sAmane AyA to tatkAlIna adhikArI yatiyoM ko gambhIra daNDa dene lage to zrI lavajI RSi ne karuNAkara unheM daNDa se mukta karavAkara apanI mahAnatA kA adbhuta paricaya diyaa| yati varga kitanA patita ho cukA thA aura usake bhayaMkara AtaMka ke bIca unakA virodha kitanA kaThina thA pAThaka ukta ghaTanA se yaha acchI taraha jAna sakate haiM / itane virodha kI upasthiti hote hue bhI zrI lavajI RSi yathArtha mArga para kadama bar3hAte rahe, dhanya ho ! una uttama puruSoM ko jinhoMne asIma kaSTa sahakara bhI satya kI jyoti jgaaii| ___ bahAranapura meM eka halavAI ne modaka meM jahara de diyA aura vahIM pUjya lavajI RSi jI kA samAdhipUrvaka svargavAsa huaa| zrI lavajI RSi kI paramparA meM Aja aneka siMghAr3e RSi saMpradAya Adi haiN| C. ... UTTTTTIMIL MINIRWITTIMP INDIA pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja solahavIM aura satrahavIM zatAbdI meM utkrAMti kI jo naI lahara AI, usake phalasvarUpa deza ke vibhinna bhAgoM meM kriyoddhAra kartA kaI zreSTha sadpuruSa sAmane Aye / pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja bhI una sad puruSoM meM se eka haiN| pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja kA janma sarakheja (ahamadAbAda) nAmaka grAma meM vi0 saM0 1701 caitra zuklA 11 ke dina huaa| zrI ratnIdAsa jI tathA hIrAbAI inake mAtA-pitA the| ye bhAvasAra the| sarakheja meM bhAvasAroM ke 700 ghara the| ....' 2 As.87 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 24 000000000000 000000000000 zrI dharmadAsa jI bacapana se hI mumukSavRtti meM rahA krte| sarakheja meM zrI kezavajI yati ke pakSa ke pUjya zrI tejasiMha jI virAjita rahate / ye loMkAgacchI the / zrI dharmadAsa jI ne unake pAsa se jJAnArAdhanA kii| zuddha vItarAga tattva ko samajhakara usake mana meM vairAgya bhAva kA udaya huA kintu ve zithilAcAriyoM ke pAsa saMyama lene ko taiyAra nahIM the| unhIM dinoM ekalapAtriyA paMtha ke pracAraka zrI kalyANajI udhara Aye / unakA kriyAnuSThAna bahuta acchA thA, usase prabhAvita ho zrI dharmadAsa jI ne unake pAsa saMyama liyA aura manoyogapUrvaka abhyAsa karane lge| zrI dharmadAsa jI ko ekala pAtriyA paMtha kI zraddhA azuddha lagI, unhoMne eka varSa bAda usakA parityAga kara saM0 1716 meM ahamadAbAda ke dillI daravAjA bAhara bAdazAha kI bAr3I meM sarvajJa bhagavAna tathA svAtmA kI sAkSI se zuddha saMyama svIkAra kiyaa| .... INSAR UJI ___kahate haiM-pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja sarvaprathama gocarI gaye to, kisI ne unheM rAkha baharA dii| isakA phalitArtha pUjya zrI dharmasiMha jI mahArAja jo zrI dharmadAsa jI para kRpAlu the unhoMne kahA ki dharmadAsa jI ! jaise yaha rAkha sAre pAtra meM phaila gaI usI taraha tumhAre anuyAyI bhI sAre bhArata meM phaile hue mileNge| bhArata kA koI kSetra aisA nahIM hogA jahA~ tumhArI AmnAya kA zrAvaka na ho| pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja ne 1721 meM saMyama grahaNa kiyaa| pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja, zrI dharmasiMha jI mahArAja tathA pUjya zrI lavajI RSi jI se bhI mile / bar3I gambhIra tattva carcAe~ huIM, kintu kucheka boloM meM mataikya nahIM ho pAyA ataH paraspara eka nezrAya nahIM bana skaa| yoM ina saba meM paraspara prema bhAva thA hI, kyoMki sabhI zuddhAcAravAdI aura mokSa mArga ke ArAdhaka the / pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja utkRSTa kriyApAtra to the hI, ugra bihArI sundara vAcA bhI the| kucha hI dinoM meM pUjya zrI ke netRtva meM cAra tIrtha kI sundara saMracanA hone lgii| saM0 1721 meM hI ujjaina meM zrI saMgha ne Apako AcArya pada pradAna kiyA / pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja kA saMgha dvitIyA ke candra kI taraha barAbara pragati karatA rahA / kisI bhI kriyoddhAraka mahAtmA kI apekSA pUjya dharmadAsa jI mahArAja ko sarvAdhika 66 ziSyoM kI upalabdhi ya HTIALA A pUjya zrI ne apane suyogya ziSyoM ko vibhinna prAntoM meM zuddha vItarAga mArga kA pracAra karane bhejaa| 66 ziSyoM meM se 22 vidvAna muniyoM ko vibhinna prAntoM meM AcArya pada mile, isa taraha zrI dharmadAsa jI mahArAja ke 22 saMpradAya bne| Aja bhI sthAnakavAsI samAja meM bAIsa saMpradAya ke zrAvaka aura muniyoM kA hI bAhulya haiM yahI kAraNa hai ki bAIsa saMpradAya sthAnakavAsI samAja kA paryAya zabda banakara phaila gayA / pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja kA svargavAsa janma aura jIvana se bhI jyAdA camakadAra siddha haa| dhAra meM eka muni ne aparipakva sthiti meM saMthArA kara liyA aura kucha hI dinoM bAda vaha apanI pratijJA se haTane lgaa| . yaha bAta jaba pUjya zrI ne sunI to unheM bar3A duHkha huA, unhoMne socA yadi sAdhu saMthAre se uTha jAyegA to jaina dharma kI bar3I nindA hogI / jaina muniyoM kI pratijJA ko koI mahattva nahIM degaa| pUjya zrI ne eka dRr3ha nizcaya kiyA aura dhAra kI tarapha vihAra kara diyaa| pUjya zrI ne vahA~ pahu~cakara usa muni ko samajhAyA ki svIkRta pratijJA se haTanA ucita nahIM, kintu jaba vaha sthira nahIM huA to, pUjyazrI ne tatkAla use uThAkara svayaM ko saMthAre ke arpaNa kara diyaa| saMvat 1768 meM ApakA svargavAsa huA / . .... TEE .. .. - For Private & Personal use only www.jamelibrary.org Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA : eka aitihAsika yAtrA | 535 pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja kA jIvana aura maraNa donoM atizaya krAntikArI rahe / jaina dharma ko kIrti ko akSuNNa rakhane ke lie pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja kA yaha balidAna hajAroM varSoM taka jaina itihAsa meM damakatA rahegA / dharmadAsajI mahArAja aura mevAr3a paramparA pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja ke ziSyoM se 22 saMpradAyoM kI sthApanA huI / unameM se choTe pRthvIrAja jI mahArAja kA sambandha mevAr3a saMpradAya se hai / kahate haiM - pUjya zrI choTe pRthvIrAja jI mahArAja ko udayapura meM AcArya pada pradAna kiyA gayA / isa taraha mevAr3a saMpradAya kI sthApanA huii| unake pATa para pUjya zrI durgAdAsa jI mahArAja, pUjya zrI hajirAja jI mahArAja / pUjya zrI gaMgArAma jI mahArAja, pUjya zrI rAmacandra jI mahArAja, zrI manojI mahArAja, zrI nArAyaNadAsa jI mahArAja, zrI pUraNamalajI mahArAja zrI rojI svAmI, pUjya zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja, pUjya zrI mAnavI svAmI, pUjya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja, pUjya zrI motIlAla jI mahArAja / gurudeva zrI bhAramala jI mahArAja, gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja kramaza: paraMparAgata hai / " zrI ror3ajI svAmI aura unase uttaravartI AcAryoM kA paricaya mevAr3agaurava khaMDa (dvitIya khaMDa pRSTha 124 se 192 taka) meM upalabdha hai / gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja kA paricaya prastuta grantha ke prArambha meM hI upalabdha hai / sthAnakavAsI samAja, koI navIna paMtha nahIM Aja sthAnakavAsI ke nAma se pahacAnA jAne vAlA samAja, jaina dharma meM koI nayA paMtha lekara khar3A nahIM huA / bhagavAna mahAvIra dvArA sthApita zramaNa dharma aura jainatva ke siddhAnta apane Apa meM spaSTa aura paripUrNa hai / zrImad devadvigaNI kSamAzramaNa taka jo zuddha paraMparA calI yadi vaha calatI rahatI to jaina samAja hI nahIM vaha sampUrNa vizva kA eka saubhAgya hotA kintu vaha banA nahIM / AcAra zaithilya aura viruddha prarUpaNAoM kA eka aisA pravAha AyA ki maulika vItarAga mArga vilupta-sA ho gayA / unhIM kaThina paristhitiyoM meM zrImad lokAzAha kI krAnti sAmane AI aura jaba usa paramparA meM mI vikRtiyoM kI havA phaila gaI to kriyoddhAraka mahApuruSoM ne zuddha vItarAga mArga ko punaH ujAgara kiyA / zrI haribhadra sUri ne saMbodha prakaraNa meM jo antarpIr3A vyakta kI / kriyoddhAraka mahApuruSoM ne usI pIr3A kA hI to samAdhAna kiyA / sthApita vikRtiyoM ko nirAkRta kara yathArtha ko ujAgara karanA, navIna paMtha kI sthApanA nahIM hai| kriyoddhAraka mahApuruSoM ne apanA koI paMtha nahIM calAyA / kevala vItarAga-tattvoM ko prakAzita kiyA / yathArtha zraddhA prarUpaNA ke jo anuyAyI rahe unheM sthAnakavAsI kahA jAne lagA / sthAnakavAsI aura pathArtha bahuta bhUla karate haiM ve loga jo sthAnakavAsI kA artha kisI sthAna vizeSa se lagAte haiM / hA~, yaha bAta avazya hI satya hai ki sthAnakavAsI mandira ko chor3a kara sthAnaka meM dharmArAdhanA kiyA karate haiN| kintu muniyoM kA na to sthAnakoM meM sthAyI nivAsa hotA hai aura na unakA una sthAnoM se koI sambandha hI hotA hai / sthAnaka gRhastha apanI dharmArAdhanA ke lie nirmita kiyA karate haiM aura adhikatara ve hI vahA~ dharmArAdhanA 1 pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja ke bAda pUjya zrI pUraNamala jI mahArAja taka ina madhyavartI, munirAjoM ke viSaya meM nAmollekha ke alAvA aura kucha bhI jAnakArI upalabdha nahIM hai / 1 Kholki m Prod {"BU! 000000000000 000000000000 40000DFCED pirm www.lainelibrary. Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja--abhinandana grantha 000000000000 000000000000 kiyA karate haiM / yadAkadA muni bhI A jAyA karate haiM to, vahA~ gRhasthoM kI AjJA lekara Thahara jAyA karate haiM aura usa sthAna ko vApasa unheM hI sauMpa kara vihAra kara dete haiM / sthAnakavAsI zabda kevala sthAnaka se dharma dhyAnArtha sambandhita hone taka hI artha rakhatA hai| nivAsa yA adhikAra taka usakA koI artha lagAe to yaha anartha hai| sthAnakavAsI zabda bhautika se adhika AdhyAtmika artha rakhanA hai| vastutaH AtmA hI yathArtha meM vAstavika sthAna hai jahA~ cetanA ko TikanA cAhiye / AtmA meM sthita hone kI prakriyA hI sthAnakavAsI zabda kA antarmama hai| aura yaha satya bhI hai ki jar3avAda ko jisane tyAga diyA, usake lie kevala "AtmA" hI cintana kendra raha jAtA hai| mumukSuoM ke lie kevala AtmA hI vaha sthAna hai jahA~ Tikakara ve apanA AdhyAtmika utkarSa sAdha pAe / uparyukta samagra vivecanA ko nimnAMkita padya meM ThIka-ThIka abhivyakti dI gaI hai| satya ahiMsA anekAnta patha, jIva dayA vishvaasii| Atma sthAna meM sthita sarvadA, jinamata sthAnakavAsI / / IHILI JINIK ..... SIRE 4-0-- -- ---- - 4-0-0-0--0--0 joiMti pakkaM na u pakkaleNaM, ThAveMti taM sUrahagassa pAse / ekkami khaMbhammi na mattahattho, vajjhaMti vagghA na ya paMjare do| -bRhatkalpabhASya 4410 pakva (jhagar3AlU) ko pakva (jhagar3AlU) ke sAtha niyukta nahIM karanA cAhie, kintu zAnta ke sAtha rakhanA cAhie, jaise ki eka khambhe se do masta hAthiyoM / ko nahIM bAMdhA jAtA hai aura na eka piMjar3e meM do siMha rakhe jAte hai| RON PHOBAR Jain Education in Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya Hoff ** kasama abhinandanIya gurudeva ke nitya smaraNIya pada, mevAr3a - sampradAya ke prabhAvaka AcAryoM kI kAvyakRtiyoM kI sarasa bAnagI evaM unakI prazasti meM racita kucha kRti kusumoM kI bhInI mahaka prastuta khaNDa meM upalabdha hai / For Private & Personali SaSTa khaNDa Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja ke nitya smaraNIya pada 000000000000 000000000000 ..... MOUN ....... UTTA dvArA arihaMta japyAM se tI aSTa karma vinAsa hoya 3. saMsAra bhAvanA-zAlabhadrajI siddhajI ke japyA sethI siddha pada paaiye| 4. ekatva bhAvanA-namIrAja riSI AcAraja japyA sethI AtmasvarUpa dIse 5. anyatva bhAvanA-mRgAputra jI upAdhyAya japyAM sethI uMca pada pAiye / 6. azuci bhAvanA-sanatakumAra cakravartI sAdhujI ke japyA ziva mArga batAya deta 7. Azrava bhAvanA-harakezI muni ihaloka paraloka ati sukhadAI hai| kahata vinodIlAla japo navakAra mAla 8. saMvara bhAvanA-samudrapAlajI jAke jApa japyAM sethI sadA sukha pAiye // 1 // 8. nirjarA bhAvanA-arjunamAlI 10. loka svarUpa bhAvanA-saMyattI rAjA sole sukha 11. bodhi bhAvanA-AdinAtha ke 98 putra 1 sukha-kAyA nIroga, 2 sukha-ghara meM naI soga, 12. dharma bhAvanA-dharmarucijI 3 sukha-guNavaMtA sAtha, 4 sukha-strI hAta, 5 sukha-mAthe naI deNo, 6 sukha-dharmItaNo, vaha dina merA kalyANakArI hogA jisa dina 7 sukha-nirabhaya sthAna, 8 sukha-jANe naI gA~va, aisI bhAvanA aaegii| dhanya hai una pUruSoM ko jinhoMne 6 sukha-mITho nIra, 10 sukha-paMDita sIra, aisI bhAvanA banAI hai| 11 sukha-poSadhazAlA, 12 sukha-citta visAlA, 13 sukha-pUta saputA, 14 sukha-ghara vibhUtA, 1. krodha kSaya ho, kSamA guNa pragaTa ho| 15 sukha-kevalajJAna, 16 sukha-pahu~cA niravANa, 2. mAna kSaya ho, vinaya guNa pragaTa ho| vA puruSAM ne dhanya hai jinhoMne 15vAM 16vAM sukha 3. mAyA kSaya ho, saralatA pragaTa ho| prApta kiyA hai, vo dina merA dhanya ho jisa dina 4. lobha kSaya ho, saMtoSa pragaTa ho| .15 vAM 16 vAM sukha kI prApti ho| 5. ajJAna kSaya ho, jJAna pragaTa ho| 12 bhAvanA una puruSoM ko dhanya hai, jinhoMne ina durguNoM ko 1. pahalI anitya bhAvanA-mAtA morU devI naSTa kiyaa| vaha dina merA parama kalyANakArI ho 2. azaraNa bhAvanA-anAthI muni jisa dina mere ye pA~ca durguNa naSTa hoN| Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 |01100000000 538 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha stavana : 1 sAtA kIjo jI, zrI satInAtha prabhu ziva sukha dIjo jI || Tera || sAntinAtha hai nAma Apako sabane sAtAkArI jI / tIna bhavana meM cAvA prabhujI mRgI nIvArI jI // 1 // Apa sarIkhA deva jagata meM ora najara nahiM Ave jI / tyAgI ne vItarAgI moTA muja mana bhAvejI // 2 // zAnti jApa mana mAMhI japatA cAve so phala pAve jI / tAva tIjA se dukha dArIdara saba miTa jAve jI // 3 // vizvasena rAjAjI ke naMdana acalAde rANI jAyAjI / cothamala kahe gurU prasAde mhAMne ghaNA suvAyA jI // 4 // stavana : 2 bhajo jI zAMtinAtha ne kAyA nA miTa jA duHkho |Tera || vizvasena rAjA acalAde mAtA jinakI AyA kukho| thA mRgI kA roga desa meM sabhI miTAyA duHkho // 1 // cavade sapanA dekhI meTa gayo saba duHkho| lar3akA jAyA jagata rosanI dekha rahe saba mukho || 2 || devaloka meM indra gAve sRSTi par3e mana ko / maMgalAcAra kare nara nArI bola rahe saba mukho || 3 || satIyA varatI bIca jagata meM purA rahe sukho / Adara bhAva gharA seDu je je bolo mukho // 4 // dAnazIla tapa bhAvanA bhAvo jiNase pAvo sukho / karma khapAI mokSa pahutA meTa gayo saba dukho || 5 || stavana : 3 jo AnaMda maMgala cAvo re manAvo mahAvIra // Tera || prabhu trIsalAjI ke jAyA he kaMcana varaNI kAyA / jAke caraNAM zIza namAvo re // 1 // prabhu anaMta jJAna guNadhArI he sUrata mohanagArI / the darzana kara sukha pAvo re || 2 || yA prabhujI kI mIThI vANI hai, anaMta sukhoM kI dAnI / the dhAra-dhAra tira jAvo re // 3 // jAke ziSya bar3A hai nAmI sadA sevo gotama svAmI / jo riddha siddha the pAvo re // 4 // thArA vidhana sabhI Tala jAve manavAMchita sukha pAve / thArA AvAgamana miTAve re || 5 || ye sAla ugaNIyAsI bhAI devAsa sera ke mAI / kahe cothamala guNa gAvo re // 6 // stavana : 4 matI bhUlo kadA re matI bhUlo kadA, vIra prabhu kA guNa gAvo sadA ||Tera || jo jo re bhagavaMta bhAva kiyA, gaNadhara sUtra meM gUMtha liyA // 1 // parabhujI rI vANI ro Aja AdhAra turaMta muni suNa saphala karo avatAra ||2|| jala su nhAMyAM re tana mela haTe, prabhujI rI vANI suNiyA saba pApa kaTe ||3|| saba vipata Tale, phuraMta jihA~ tahA~ vaMchita Asa phale // 4 // diyo, jI hukama jada rAvala piMDI comAsa kiyo // 5 // naMdalAla stavana : 5 sadA jaya ho sadA jaya ho, zrI mahAvIrasvAmI kI, sadA jaya ho ||tter // patitapAvana jinezvara kI, sadA jaya ho sadA jaya ho |Tera // tumhIM ho deva devana ke tumhIM ho pIra paigambara / tumhIM brahmA tumhIM viSNu // | 1 || sadA ..... tumhAre jJAna khajAne kI mahimA bahuta bhArI hai| luTAne se bar3he haradama ||2|| sadA ..... tumhArI dhyAna mudrA se alaukika zAMti jharatI hai // siMha bhI goda para sote // 3 // sadA... tumhArA nAma lene se jAgatI vIratA bhArI / haTAte karma lazkara ko || 4 || sadA... tumhArA saMgha sadA jaya ho muni motIlAla sadA jaya ho muni dala sAre kI, sadA jaya ho // 5 // eha prata www.jainelibrary.ord Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya pravartaka zrI ke nitya smaraNIya pada | 536 stavana: 6 000000000000 000000000000 zrI zrImaMdira svAmI mahA videha aNtryaamii| thAro dhyAna dharU sira nAmI, ho jI naMda jasa gAmI ||tter|| prabhu cotIsa atizaya vANI kA guNa petIza / the jItyA rAga ne rIsa // 1 // ratana siMhAsana baiThe azoka vRkSa ke hetthe| thArI jJAna jota peThe ho // 2 // deva daMdabhI bAje AkAzA amara gAje / yo mata pAkhaMDI lAje ho // 3 // cosaTha indra sevA aura gaNeza devA / thAro nAma liyA nita mevA // 4 // kATo corAsI phaMdA, maiM sevaka terA bNdaa| thAro nAma liyA nava naMdA // 5 // arajI suNajo mhArI bhavasAgara dIjo taarii| yA vANI mIThI thArI // 6 // the suNajo bAyA bhAyA dharma karo svaayaa| the minaka jamAro pAyA o // 7 // ratanacaMdajI mAhArAjA bhava jIvoM kA sAre kaajaa| guru javAharalAlajI tAjA o||8|| mevAr3a deza ke mAI gA~va bhadesara bhAI / hIrAlAla lAvaNI gAI // 6 // stavana : 7 arihaMta jaya jaya siddha prabhu jaya jaya / sAdhu jIvana jaya jaya jina dharma jaya jaya / / 1 / / arihaMta maMgalaM siddha prabhU maMgalaM / sAdhu jIvana maMgalaM jina dharma maMgalaM / / 2 / / arihaMta uttamaM siddha prabhU uttamaM / sAdhujIvana uttamaM jina dharma uttamaM / / 3 / / arihaMta saraNaM siddha prabhu saraNaM / sAdhu jIvana saraNaM jina dharma saraNaM // 4 // e cAra saraNaM maMgala karaNaM aura na saraNa koya / jo bhavi prANI Adare akSaya amara pada hoya // 5 // . stavana : 8 zrI jinarAja saraNo dharma ko, saraNo dharma ko ne calaNo mukta ko ||tter|| rAga-dveSa doI magara moTA pAne paDiyA re gala jAya unana ko // 1 // saMsAra sAgara ghora avasthA trasanA nIra bharIyo re bharama ko // 2 / / bhava sAgara meM bhaTakata dharma jAja milI re tIraNa ko / / 3 / / bhava jIva prANI beThA re AI sataguru miliyA nAva khevaNa ko // 4 // kahe hIrAlAla suno bhava jIvA cAlo re mukta meM ThAma AnaMda ko // 5 // stavana : lAla vasalA ko pyAro re gaNo cha movanagAro re ||tter|| sIdhAratha rAjA keve putra ne sobhAgI kuvara tumAro re // 1 // pAsa baiThAke mAtA bhojana jimAve kara kara ati manavAro re // 2 // kahe bhojAI suNa re devariyA mukhaDo to dikhA de tumAro re // 3 // jaba mile jaba bhAI yaM bole mhAre to tu hI prANa adhAro re||4|| indra indrANI Ake khelAve mhAre to yo hI saphala jamAro re // 5 // vAra vAra prabhU ne leve re goda meM mele to nahIM kSaNa bhara nyAro re // 6 / / devIlAla kahe saraNe tumhAre nAthajI aba mohI tAro re / 7 / / ":58x Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 stavana : 10 arihaMtANaM majjha maMgalaM arihaMtANaM majjha devayaM / arihaMtANaM guNa kittaittANaM bosarAmi pAvakammaM // 1 // siddhANaM majjha maMgalaM siddhANaM majjha devayaM / siddhANaM guNakittaittANaM vosarAmi pAvakammaM // 2 // AyariyANaM majjha maMgalaM AyariyANaM majjha devayaM / AyariyANaM guNakittaittANaM vosarAmi pAvakammaM // 3 // uvajjhAyANaM majjha maMgalaM uvajjhAyANaM majjha devayaM / uvajjhAyANaM guNakittaittANaM vosarAmi pAvakammaM // 4 // savva sAhaNaM majjhamaMgalaM savva sAhaNaM majjha devayaM / savva sAhUNaM guNakittaittANaM vosarAmi pAvakamaM // 5 // esA paMca majjha maMgalaM esA paMca majjha devayaM / esA paMca guNakittaittANaM vosarAmi pAvakammaM // 6 // 13a AAT ... MAITHILI ATITUAL A > AURATRE UTTAR SHOP stavana : 11 re cetana pote tUM pApI para nA chidra citAre tuuN| niramala hoya karma karadama sU nija guNa nI aMbu nitAre tUM ||tter|| samyakadRSTi nAma dharAve seve pApa aThAre tuuN|| narka nIgoda thakI kima chuTe jo para hiyo na ThAre tUM ||1||re cetana jima tima karane sobhA ApaNI yA jaga mAMhi dikhAve tUM / prakaTa kahAve dharma ko dhorI aMtara bhariyo vikAre tUM // 2 // paramezvara sAkSI ghaTa ghaTa no tehanI zarma na dhAre tUM / pacasI kuMbhIpAka naraka meM aMtasa chalanA nivAre tUM // 3 / / paraniMdA agha-piMDa bharIje Agama sAkha sa~bhAle tUM / vinayacaMda kahe AtamaniMdA bhava bhava duSkRta TAle tUM // 4 // AMINATION stavana : 12 zAMtinAtha prabhU solamAjI jagatAraNa jagadIza / vInatar3I mhArI sA~bhalo maiM to araja karUM kara jor3a // 1 // sAtA varatAI sAre deza meM prabhu peTa meM por3iyA jI Aya / janamiyA sAyabA theM to AyA ghaNA ke dAya // 2 // cakaravartI padavI thAM laI prabhU kiyo bharata meM rAja / sukha vilasI saMsAra nAM pache sAryA Atama kAja // 3 // - 0Anno Tu Tu Tu Tu 00 Ou0 mainEducation.intema For PrivateRPersonal use Only... www.iainelibrary.org Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya pravartaka zrI ke nitya smaraNIya pada | 541 sura nara indra sevA kare prabhU varase amRta veNa / amiya jhare prabhU mukha thakI thAMne dekhiyA Thare doI naina // 4 // tIrthanAtha tribhuvanadhaNI tIratha thApyA cAra / samo saraNa bhelA rahe prabhU jaThe sIMha ne bakarI eka ThAma // 5 // deva ghaNA hI dekhiyA prabhU garaja sarI na kAya / tu mAre sAMco sAyabA me to Asa dharI dila mAMya / / 6 / / rikha cothamalajI kI vInatI prabhU suniyo dutiyA caMda / avicala padavI Apajo mhAMne acalA jInAnaMda // 7 // 000000000000 000000000000 AR FONTRIP JAIPIEL K ... HAIRITER Ummy stavana : 13 prabhUjI ro kaiya na mAMgeM mhAkA raaj| mhArI rAkhIje prabhujI lAja ||tter|| hAthI ghoDA mhela nahIM mA~ga nai mA~ga kacha raaj| putra kalatra dhana dolata na mA~gU mA~gU dharma kI jahAja // 1 // samakita mAMhI kSAyaka mA~geM dhyAna meM sukala dhyAna / yathAkhyAta cAritra mA~gU jJAna meM kevala jJAna // 2 // jinavara gaNadhara ro pada jo mAMgU mA~gU sukha kI rAsa / muni rAma kahe akSaya pada mAMgUM mA~gU sivapura khAsa // 3 // 4RFEWS stavana : 14 DhaMDhaNa riSa darzana rI balihArI AparI sUrata mohanagArI ||tter|| nirjarA karaNI donoM thArI parama zrI nema ucaarii| yAdava no kula uMco jo lAyA adbhuta karaNI thArI // 1 // cha mahInA laga anna-jala na lIdo lIdo abhigraha dhaarii| mhArI labdhI ko Ahara pAnI lesu jAva jIva laga dhArI // 2 // zrIpatI gAthApatI pratilAbhyo AhAra ne paanii| AhAra pAnI le prabhu pAse AyA naI vacha labadha tumhArI // 3 // modaka paraThaNa kAje cAlyA diyA karma vidaarii| muni rAma jape jina zAsana meM munivara bar3e upakArI // 4 // Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 stavana : 15 raivaMtIbAI prabhUjI ne pAka veraayo| vIra sIyo aNagAra ptthaayo||20|| tter|| sura nara indara sevA karate haiM kaMcana vRSTi kraayo| thor3A-sA pAkara huI mehavANI jina pada gota baMdhAyo re // 1 // caMdana bAlAjI aSTama pAraNe vIra abhigraha phlaayo| ur3adA rA bAkalA supar3A ke khUNe pratilAbhI mAna bar3hAyo // 2 // sAr3I bArA varasa laga tapasyA karane karama kaThora htthaayo| sAlI darakhata heThe kevala pAyA indra mocchava ko Ayo // 3 // indrabhUti prabhu pAse padAriyA saMjama saM citi laayaa| bar3A re celA vIrajI rA vAMdu to gaNadhara padavI pAyA // 4 // bohatara varasa no Ayusa pAlI bhava jIvA upakAra karAyo / AnaMda ghana kahe dhana zrI vardhamAna bhAga bar3o yaza pAyo / / 5 / / stavana : 16 cetana re tUM dhyAna Arata kima dhyAve / tUM nAhaka karama ba~dhAve-ce0 ||tter|| jo jo re bhagavaMta bhAva dekhiyA so so hI varatAve / ghaTe-bar3he nahi kiMcita mAtra kAhe ko mana DulAbe // 1 // jalata kAla jo ciMtA agnI upaje so viNazAve / zokAtura bIte dina reNI dharma dhyAna ghaTa jAve // 2 // sUkha saM nIMda na Ave rAta meM anna udaka naI bhAve / peraNa oDhaNa mana * naI cAve raMga rAga naI suhAve // 3 // sukha naI rayA to dukha kima rahasI ai bhI sAyata gujarAve / bAMdhyA so bhuktyA hI sarasI kyUM Atama ne DaMDAve // 4 // bina bhugatyA chUTe naI asubha ude jo Ave / sAhukAra siromaNi jo hI haMsa haMsa karaja cukAve // 5 // prabhu samaraNa tapasyA karatA duSkRta raja Tala jAve / jyeSTha kahe samatA rasa pIdAM turanta AnaMda pAve // 6 // HHHHHHHHHHHHE CODE BOOR sa Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja kI kucha ra ca nA 000000000000 000000000000 [1] tavana laSate // vIra jiNesa sAsaNa nAyaka suNa prabhu araja hmaarii| jaMbu dIpai bharata Setra mai kuMDaNapura susskaarii| vI0 // 1 // rAya sidhAratha ne ghara rAMNI tisalA mAta tumaarii| prANataloka thakI cavIna Aya lIyo avatArI / vI0 // 2 // cavade sUpanA deSanai jAgI rAjA pAsa pdhaarii| rAjAjI sAMbhalanai kahIyo kumara hose atibhArI / vI0 // 3 // rAjA supana pAThaka teDIne kIdho sapana vicyaarii| ima ghara su tirthakara hose dAna dIyo bahu bhaarii| vI0 // 4 // janamyAM pAchai jovana vai mai paraNyA cho eka naarii| tIsa varasa ghara mAya rahI nai lIdho saMjama bhArI / vI0 // 5 // bIsa varasa chadamasta rahIne kaThaNa karma prjaarii| ghanaghAtI cau karma SapAvI kevala kamalA dhaarii| vI0 // 6 // cyAra hajAra cyAra se munIvara ekaNa dina vrtdhaarii| gotama sariSA gaNa dhara gyArai labadha taNAM bhaMDArI / vI0 // 7 // cavada hajAra munIsara hUvA arajakA chatIsa hjaarii| tIsa barasa kevalapada pAlI tAr2yA bahu nara-nArI / vI0 // 8 // pAvApurI prabhUjI padhAr2yA haraSa huvA nr-naarii| hastapAlarA karI bInatI caumAso rahyA dhArI / vI0 // 6 // kAtI budha amAvasa ke dina pahatA mugati mNjaarii| kara joDI raSa narasIMgha bole aba prabhUjI moe taarii| vI0 // 10 // samata aThAra pacyAse magasara dasamI mNglvaarii| kasana paSa gaMgApura mAhai tavana kahyo hetakArI / vI0 // 11 // // iti zrI saMpurNaH // Moden-dhana Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 200 0000/ 544 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha [ 2 ] sumata jiNesara sumata kA dAtA visava mAhe viSyAtA re / jayaMta vimANa thakI cavI ne batIsa sAgara bhogavane re / su0 // 1 // kosalapura nagara chai nIko megha rAjA chai ThIko re / maMgalA rANI mAtA ne AyA sapanA cavada diSAyA re / su0 ||2|| dhanadata seTha chai nagara meM nIko seThA seThAM sira TIko re / doya strI no chai u nAho mAho mAMhi uchAho re / su0 ||3|| eka strI nai putraja huvo pAche seThajI muvo re / doi mAtA putra nai pAlai jatana karI ruSavAle re | 0 ||4|| karma nai joge mAtA doi tAMma ast kahai chai beTo mAro lahoDI kahai laDAi hoi re / mAro re / su0 // 5 // laDatI laDatI rAvale jAva rAjA pAsa Avai re / rAjA setI nyAya na thAve acaraja saba jana pAve re | su0 || 6 || rAMNI sAMbhala grabha prabhAve doi nArI nai ura hI bolAve re | nyAva karai chai nArI kero suNatAM haraSa ghaNero re / su0 // 7 // nArI kahai e nyAva karIjai suta mhAro muja dIjai re / rANI bhASai do SaMDa karasyAM doyAM nai vAMTI desyAM re / su0 ||8|| soka kahai sudho nyAva kIdho jhagaDo mAtA bhASai mata mArIje suta ehano inai meTI dIdho re / dIje re | su0 || || mhAro beTo cha~ nahI koI rAMNI samajI soi re / jUThI soka nai jUThI kIje beTo mAtA nai dIje re / su0 ||10|| subha velA rAMNI suta jAyo sumata janAMma kahAyo re / karma pAvI mugata siddhAyA tirathaMkara pada pAyA re / su0 ||11|| samata aThAra pacyAsai comAso sahara rAIpura ulAso re / ra narasIMghadAsa bhASI udArasiMgha bhaNI suSakAra re / su0 ||12|| dharma dhyAna se huvo upagAra nara nArI suSakAra re / kAtI sudarI caudasa sAra Ayo hai guravAra re / su0 ||13|| iti saMpUrNaH // RAK Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] zrI mitra prasAdha thI zrI guradata prasAda thI pUjya zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja kI kucha racanAe~ | 545 duhA vidha japatAM zrIkAra / nata japIyAM jayakAra // 1 // sakala vAMchata phala sIjase paMca padAM prasAya / tehanI sura sAnidha kare jima zrImatI suSadAya || 2 || [ eka divasa laMkApatI ||e desI // ] bharata kSetra chai atI bhalo potana pura nigara tilo gir3ha miDha miMdara sobhA ghaNI e / jatu satu rAjA bhalo nyAva nIta kara Agalo A0 rANI to chaM dhAraNI e // 1 // sugupata nAmai vivahArIyo, samagata sudho dhArIyoM dhA0 mithyA mata mAMnai nahI e / zrImatI nAmai beTI chai guNa maNI kerI peTI chai pe0 sIla ratana karane sahI e // 2 // eka mithyAtI vAMNIyo beTo Acho jAMNIyau jAM0 zrImatI nai deSI sahI e / rUpa deSIne mohIyo paraNavA vAMche sohIyo so0 madhyAmata bhaNI deve nahIM e // 3 // kapaTa karI zrAvaka hoi zrImatI nai paraNI soi pa0 ApaNa ghara AvIyo e / kaTuMba sahu chai mithyA tI zrImatI ghara mai jAtI gha0 kAma kAja sahu sAvIyo e // 4 // jainadharma karatAM bhaNI sAsu naNadI pIje ghaNI SI0 taba bAi cite sahI e / ApaNA karma sahIjIe kehane dosa na dIjie dI0 dharma thakI cuke nahI e // 5 // bharatAra zrImatI upare dveSa vahai to nahIM Dare na0 e strI ne mArIe e / bIjI strI paraNIje saMsArI suSa vilasIje vio ehavo mana mAhe dhArIe e ||6|| 000000000000 000000000000 *FOODFCEDE Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 546 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha eka vAra tiNa kAla jI, sarpa ghaDA mai ghAla jI ghA0 DhA~kI ghara mai mukIyo e| avasara vAsa bhavana mAhai sejyA baiTho chai prAMheM chai0 zrImatI nai ima kIyo e||7|| jA ghara mAhai amulanI ghaDA mAhai chai phulanI phula0 mAlA mukI chai bhalI e| AMNo te mAlA saI tatkAla tIhAM gaI tI0 navakAra japaMtAM mana ralI e // 8 // ughADInai DhAMkaNo ghaDA mAhe tihAM ghaNo ti0 maMtra prabhAvai e dharI e| tuThI sAsaNa nI devI sarpa phITa nai tat SevI sugaMdha phula mAlA karI e // 6 // phalAM nI mAlA kara thApI ANI bharatAra nai ApI nai0 te deSI camakyo sahI e| e karasyu tihAM jAina te ghaDo jovai Ainai A0 deSa to mAhai nahI e||10|| eha ghaDo paramala bharI mahakai chai mahamakarI ma0 emai jAMNyo ehavo e| ehane deva sAnidha karai hu~ abhAgIyAM sarai yAM0 jehanai pAhu u citavyo e||11|| pAchai sajana nai malI teha Agala Ayo calI A0 e varataMta mAtA ne kIyo e| mAtAjI taba uchalI nagara loka AyA malI A0 AMNa ghaDo ughADIyo e // 12 // mAtA nai kahai saMbhalo eha ghaDA mAhai nhAlo mA0 deSAM mAhai chai kAMi e| deSe to mAhai sApa mAtA pAMmai saMtApa saM0 beTA nai bole mAi e // 13 // nArI nai kahai nAtha tuma deSa saghalo sAtha sa0 deSaMtAM mAlA kADhe e| sagaMdha saghala vasatarI nara nArI harSata dharI ha0 guNavatI nA guNa vADhe e||14|| anducation-international Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nRsiMhadAsajI mahArAja kI kucha racanAeM | 547 zrImatI nai SamA tehanA guNa muSa su gAvai mu0 nara nArI sahu suSa lahai e| eka vAra avasara deSI nai zrImatI bharatAra peSIne pe0 jaina dharma no marma kahai e||15|| karma vivara suNa jogahI pratIbodhyo kumara sahI ku0 zrAvaka dharma ja dhArIyo e| jAva jIva dharma pAlInai doSaNa saghalA TAlIna sura gata mAhappadhArIyo e // 16 // 000000000000 000000000000 HEA mahAvidai hai Ainai moTA no kula pAine pA0 thivarAM pAsa padhArasI e|| vANI suNa bayarAga sI saMjama suM cita lAgasI lA0 Atama kAraja sArasI e||17|| samata aThAreM pacyAse sahara rAipura mai suSavAsa su0 kAtI suda punama danai e| sukara vAraja AvIyo cyAra saMga suSa pAvIyo pA0 raSa narasiMgha kahai harSa manaie // 18 // HINTH ||iti saMpurNaH / / 0000000004 = TRA -''S.SXSA/ Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 pUjya zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja racita zrI roDajI svAmI kA guNa CHAITRIII ..... NOTES ITUNITI zrI ror3ajI svAmI meM guNa gnnaa| mhoTA to svAmI ror3ajI jI tapasyArA bhNddaar| gAma karer3A mAya ne vAMkI-dayA mAtA kI dI sAya jIrAjA jI jaba yUM kahyo-svAmI kAjala lo mahArAja / eka divasa gar3ha padhArajyo, mhArA saphala karo kAja jii|| svAmI to mana meM vicAriyo jI, sUja to kAjala nAya / yo to kAjala leNoM nahIM, mhAre doSa lAge vartA mAya / svAmI zahara sUM padhAriyA, gayA vikhamI ujaadd'| telo karI svAmI virAjiyA jI, bAMkI AMkhyA khUlI tatkAlarAyapura svAmI AviyAjI, ghaNAM rI vAlI meM jAya / tapasyA kare svAmI ror3ajI jI, mUrkha zilA melI mAMthe Aya jI / / sanavAr3a svAmI AvIyAM jI tapasyA kare bharapUra / caraNa pakar3a gavAlyA ghIsiyA, vAM to kSamA ANI manazUra / svAmI baThAM tUM padhAriyA, gayA udayapura mAya / svAmI to deve dharma dezanA, ve to bhAyA kare aradAsa-- AtApanA leve svAmI ror3ajI jI salA upara jaay| sarpa nikalyo tiNa avasare, uto kAlo dATaka nAga jIprakramA dInI tiNa avasare jI, rAjA vAsaga nAga / pagA vice ubho rayo, uto ubho kare aradAsatapasyA kare svAmI ror3ajI jI, ekaliMgajI meM jAya / jogI to AyA tiNa avasare, ve to liyA chorA ne bulAya / bhATA mAryA tiNa avasare jI, ror3ajI ne tiNa baar| ye bAtAM rAja meM suNI jaba liyA jogI ne bulAyajogyA ne darabAra bulAyane jI, rokyA cha tiNa vAra / svAmI ror3a jI ima kahe yAne chor3o jadI lesya ahAra jii| nAthadvAre svAmI padhAriyA jI, pratibodhyA kitanA ika grAma / zrAvaka zrAvikA ati ghaNAM, ve to lura-lura lAge pA~va / pa ' MAU 98680 NOAR Ouote Direles.Personalitie-Only www.iainelibrary.org. INERNETHEIRANImane Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI siMhadAsajI mahArAja racita zrI ror3ajI svAmI kA guNa | 546 000000000000 000000000000 HAANI TILL sovo vANyo Ayane jI bolyA vacana karUra / kUr3o Ala car3hAviyo vAM to kSamA karI bharapUra / bele bele svAmI pAraNA jI, mAsakhamaNa doya bAra / telA to colA saheja hai, ve to tapasyA rA bhaMDAra / abhigraha kIno hAthI taNoM jI, ANI mana uchAya / phaliyo dina guNattIsa meM jyAro jasa phelyo juga mAMyasAMDa verAve to levaNo jI nahIM tara leNoM nAya / phaliyo dina igatIsa meM jyAM jaina mArga dopAya jIsiyAle eka pachevar3I jI, dhyAna dhare mahArAya / thor3o sI adhika par3e to, vAhI deve rAlajyeSTha tape ravi Akaro jI dhUpa par3e asarAla / svAmI leve atApanA jI, ve to kara-kara lambI bAMya jIkoI khoTo AhAra verAbiyo jI, nAkhyo nahI muni rAya / viSa amRta deI pragamyo vAMkI dayA mAtA kIdI sAyaAmeTa svAmI padhAriyA jI, AjJA mA~gI hATa mAMya / parIso to dIdho ati ghaNo, pAraNo kInoM lAve jAya jii| bAlU reta meM kAusagga kare jI, mAnavI Ayo tiNa vAra / salA melI mAthA upare pApI car3ha ubho tiNa vAra jii| mAnavI ne rAvale bulAviyo jI, rokyo che tiNa vAra / svAmI to ror3a jI ima kahe, iNa ne chor3o jaba lesyU~ AhAra // svAmI jI mana meM vicAriyo jI, pUrvalA bhavanA paap| mhArA mane sahanA par3asI, kiNa pe nahIM karanA koI kopa jI / / kAla kitanA ika vicariyA jI, ekala bihArI aap| parISA to khamyA ati ghaNAM jyAMrA TalyA sarva saMtApa / / paMca mahAvrata pAlatA jI, khamyA karI bharapUra / bAvIsa pariSaha jItiyA jI doSa TAlyA biyAlisa pUra / suranara sevA kare jI ubhA kare aradAsa / bhavya jIvA ne tArane pAmyA, svarga gati vAsa jii|| zahara rAyapura mAMyane jI guNa gAyA narasiMghadAsa / suguru prasAda se yA to, jor3a karI taMtasArasaMvat aThAre saitAlIsa mAyane jI, jor3ayA tapasI guNa sAra / ASAr3ha vada amAvasyA mai to lAgA svAmI jI re caraNAra jii| PAWA T PAR Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 pUjya zrI mAnajI svAmI viracita pUjya zrI nRsiMhadAsa jI mahArAja ke guNa dohA zrI arihaMta siddha namI karI AcAraja uvajjhAya / sarva sAdhu namI karI guNa gAU~ cita lAya / / guru hIrA guru kaMcaNA guru jJAna dAtAra / guru porasa citra vela sama lIjyo mana meM dhAra / / guru pArasa sArakhA sIkha loha jima jANa / kanaka kare tata khiNe guru vacana pramANa // guru kArIgara sArakhA TA~kI vacana sameta / patthara thI pratimA karI pUjA lahe saheta // teha bhaNI gurudeva rA guNa varaNa abhirAma / caraNa namI ne gAvasyUM pujajI kA guNa grAma // DhAla-nAno 2 nAhalo re ||edeshii| sakala jinanda namI karI karUM pujajI rA guNa grAma / bhavika jana sA~bhalo re sajana jana cita lAyake re| karajyo the paramANa |bh0||1|| jaMbUdIpa nA bharata meM re battIsa sahasra deza bh0|| Arya sAr3hA pacavIsa he re anArya avazesa |bh0||2|| deza mevAr3a manoharu re grAma daza sahasra paramANa |bh0| rAjA rAja kare tihAre bhImasiMghajI jANa |bh0||3|| sera rAyapura sobhato re gaDha maDha pola prakAra bh0| seTha senApati tihA~ vase re bahulA che sukhakAra |bh0||4|| khatrI vaMza meM jANiye re gulAbacanda jI nAma |bh0| bhArajyA gamAnAbAI dIpatI re rUpavaMta abhirAma |bh0||5|| subha sapano avalokiyoe uttama jIva avatAra |bh0| no mahinA sAr3hI sAta rAta meM re janamyA putra visAla |bh0||6|| prathama DhAla pUraNa thaI re janama taNo adhikAra / rikha mAnamala iNa para kahe re lIjyo puNyavaMta dhAra / / 7 / / 8080 NROAD womaw.iainelibrary.org. SHERLARI Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Del puNya bhI mAnalI svAmI viracita puNya bhI nRsiMhadAsajI mahArAja ke guNa | 551 buhA bhaNe guNe budhavaMta thayA jovana vaya meM Aya vepAra vaNaja kare ghaNo rahyA parama sukhamAya // 1 // paraNyA ekaja kAmaNI sukha dilase saMsAra / dharma dhyAna hiye sIkhiyA jApyo adhira saMsAra // 2 // DhAla - haraNI jo care lalaNA // edezI || 1 pUja zrI rohIdAsa jI lalagA lalagA ho / sakala guNAM rI khAna / pUjajI vArU re lalaNAM jina mAraga dIpAvatA la0 nara ahaMkArI nara mAna |0||1|| bhava jIvA~ ne tAratA la0 karatA para upakAra |0| parisA ro adhikAra che la0 dUjI DhAla meM dvAra |0|| 2 || saMkhepe kara varaNavyo la0 guNa bahulA che tAsa / pU0 eka jibhyA kima varaNaM la0 gAvaMtA sukha bisAla | 10||3|| vicarata vicarata AviyA la0 lAvA grAma te mAMya pU0 zrAvaka zrAvikA ati ghaNAM la0 vinave sahu nara nAra | pU0|| 4 || comAso pujajI yA~ karo la0 vinatI kare rasAla / pU0| vinatI mAna tihA~ rahyA la0 kare upakAra visAla | 10||5| bhIlor3A sUM padAriyA la0 AyA lAvA grAma ne mA~ya / pU0| posA par3ikkamaNAM kare la0 bheTyA zrI pujajI nA pAya | pU0||6|| verAga meM citta lAya / pU0| jima manar3o sukha pAya | puu0||7|| la0 bolyA amRta vANa / pU0| dikhyA no adhikAra | 10||8|| upadeza suNiyAM thakA la0 dikhyA to lesUM hU~ sahI la0 jima sukha hove tima karo riSa mAnamala iNa para kahe la0 dohA pAche doghI AganyA huA harSa zrAvikA thApI benar3I bApa bhAi AvI karI pAkhe dIdhI AganyA pAche Ave asattarI kleza kIdho ANa / zrAvaka zrAvikA samajhAye taba vacana kiyo paramANa || 1 || harSa apAra / pahu~cAvaNa adhikAra || 2 || kIdho kleza ema / rAkhI bahulo prema // 3 // * 000000000000 1000% 5.8% atl Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 552 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajo mahArAja-abhinandana grantha DhAla-Ava urI ke jA parI he kUveNa mata tara chAvejIva kartana sonAra kI ||e deshii|| aSTAdasa bAvane ke bhavika jana migasara mAsa bakhANa / sugaNa nara sA~bhalo re bhaviyaNa pUjya taNAM guNa bhArI / kRSNa pakSa..........'nama kahI re bha0 saMjama lIdho jANa // 1 // AjJA pAle niramalI re bha0 kare vacana paramANa |bh0| bhaNe guNe paMDita thayA re bha0 bane viveka rasANa |su0||2|| mAsa khamaNa dhurajANiye re bha0 teisa ikavIsa jANa |su0| karma cUra tapa Adaryo re bha0 panarA taka tapa ANa |su0||3|| aura tapasyA kIdhI ghaNI re bha0 kahatAM nAve pAra |su0|| sera udiyApura AviyA re bha0 vinati kare nara nAra |su0||4|| pUjya ror3IdAsajI thANe rahyA re bha0 nava vaso laga joya / Atama kAraja sAriyA re bha0 upagAra vividha hoya |su0||5|| chelo avasara Aviyo re bha0 saMthAro kiyo ullAsa / divasa sAr3hA cAra meM kiyo suraga meM vAsa |su0||6|| pujajI pATa virAjiyA re bha0 narasiMghadAsa jI nAma / lakhaNa par3hana upadeza no re bha0 aura na bIjo kAma |su0||7|| DhAla bhaNI e tIsarI e bha0 suNatAM lAge prema / rikha mAnamala iNa para kahere bha0 varate kusala na khema |su0||8|| UTTIS STATE AUTMIN sevA bhakti kIdhI ghaNI guru guru bhAyAM rI joya / AtApana lIdhI ghaNI kara lAmbA karI doya / / grAma nagara pura vicariyA kIdo bhava jIvAM upakAra / anArya Arya kiyA dharma dipAyo sudha sAra / / DhAla-vAmAnanda pAsajiNaMdajI prbhujii||e deshii|| sole comAsA udiyApura mAMya jI pujajI kIdA Apa harSa uchaayaa| he mArga dipAyo Apa jasa liyo e| hA~ e darzana Aparo e nivAraNa pApa ro e pujajI mahArAja // 1 // zrI jI duvAre nava kiyA comAsa nara nArI huvA harSa ullAsa / he darzana karIne pApa dUro kiyo e| hAM // 2 // sanavAr3a mAhe eka comAso joya jI poTalAM mAhe eka hIja hoya / he gaMgApura mAhe ekaja jANiye he / hAM // 3 // MARo Lain Education Intemational For Private & Personal use only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI mAnajI svAmI viracita pUjya zrI nRsiMhadAsajI mahArAja ke guNa | 553 lAvA mAMhe doya comAso kIdhajI devagar3ha mAMhe eka prasiddha / he rAyapura mAMhe doya vakhANiye he | hA~ // 4 // koTA mAMhe comAso kiyo eka jI bhIlor3A mAMhe paNa doya / he cittaur3a meM comAso kiyo mana raliye he | hA~ ||5|| e comAsA huA setrIsajI kIdhA Apa ANa jgiis| he mana rA manoratha sahu phalI he / hA~ ||6|| cauthI DhAla kahI che he guNakArI dehI rasAla jI bhavyaka jana lahe alAda / karI salI he / hAM // 7 // dohA diyo karmacUra pradhAna / tapasyA bhArI ghaNI bAyAM lIdhI mAna // bAyA bhAyA ne tapa yA DhAla - naka cholyAM nIMbU bhAve // e dezI // dharma comAsa / karaNa rI Asa / ho suNa svAmI // 1 // sera udiyApura padhAriyA re kIdo dharmadhyAna nipajAviyo re vihAra vAsa ho / su0||2|| cautha bhakta aNasaNa kiyo re ANI mana ullAsa / phAguNa kRSNA aSTamI re suraloka meM suragaloka meM virAjiyA re nATaka nA dhuMkAra / devatA devI ati ghaNAre kara jor3I turata taiyAra ho / su0||3|| eka morata nATaka mAMhe re varasa nikale doya hajAra / sukha saMjoga vilase ghaNAM re puNya taNAM parakAra ho / su0||4|| aSTAdasa nivyAsie re vasaMta phAgaNa mAsa / kRSNa caturdazI riSa mAnamala kahe re vade thArI Asa ho / su0||5|| candravAra suhAvaNo re jor3a karI prakAsa / zehara udiyApura meM kahI re nara-nArI huA ullAsa ho / su0||6|| // saMpUrNa // 000000000000 000000000000 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 000000000000 mI INIC ka WATI 554 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha DhAla-hevara gevara pura turagama / e deshii| sakala munIndra meM pujajI sove jima tArA bica caMda re| zrI zrI puja narasiMghadAsajI choDyA saMsAra nA phaMda / dekho sajana vaMdo e pujajI mArAja // 1 // nava pAle nava cita mAMhe dhAre ATha no kare parihAra / terA jI kAThyA kaM dUra nivAre dasavidha jatI dharma sAra / de||2|| cyAra kU TAle cyAra kU Adare cAra ko batAve jI jnyaan| cyAra * dhyAna jasa kU tajyA jI sajjhAya paMca nUM dhyAna / de0|3|| Apa vakhANa deve jugata sU jI bhavika jana rahe lelIna / upadezaja lAge turata sUM sajana jana rahe jI bhIna / de0||4|| guru devana kA deva kahI je guru sama avara na koya / ehavA guru mile jehane tehanA kAraja siddha hoya / de0||5|| pUjya zrI zrI ror3IdAsajI rA celA sarva jIvAnAM pratipAla / mevAr3a khetara meM pujajI vicare moTA cho jI dInadayAla / de0||6|| rAyapura sUM Apa nIsar2yA dikhyA lavi lIdI Aya / triyA Ada kuTumba pravAraja bahu hada kInI mAMya / de0||7|| dikSA lene vicarata munivara siMgha jima karo jI AvAja / pAkhaMDa mata mithyAta nivAraNa samakita no dei sAja / de0|8|| jibhyA eka guNa aneka che vinati karUM kara jodd'| eka araja mujha avadhAro pUro mhArA manavAMchita kor3a / de0|6|| Apa prasAde kamI na rahe kAMI suNajyo jI dInadayAla / pujajI mhArI AhI araja che rAkhajyo mhArI pratipAla / de0||10|| aSTAdasa nivyAse phAguNa basanta ja mAsa / mAnamala kahe suNo bhavikajana guNa gAvo mana ullAsa / de011|| kaTa MIN iti saMpUrNa saMmata 1918 para kA pauSa suda 5 cama, likhate gAma thAmalA maddhe / / ODDO Lain Education Intemational - wwwjanelionary.org - Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka caturbhuja dvArA racita pUjya zrI mAnajI svAmI ke guNa pujajI rA guNA kI lAvaNI 000000000000 000000000000 hajaED pujajI cIta mana eka dhaarii| puja mAnamala mAhArAja ApakI surata balIhArI ||ai aaNkdd'ii|| gera gabhIra dhIra sAgara-sA SamAvaMta bhaarii| merU sarISA Apa UjAgara dhana dhana guNadhArI // puja // 1 // sAvaNa mahIne Indra gAjato jesI Apa vaannii| jeso vana me sIga dhaDuke budha gaNI sANI // puja // 2 // budhasAgara to Apa kahIje karaNI karI bhaarii| puja pATe to Apa sovatA bAla vramacArI // puja // 3 // pASaMDI to dhuje deSatA gyAna gaNo bhaarii| jIvA Upara mayyA ja rASo maiM to cIta dhaarii|| pUja // 4 // suraja sarISo teja Apako deSe jana saarii| aganyAnI ku gyAna batAbo budha gaNI bhArI / puja // 5 // puja narasIMgadAsajI guru kahIje pATa gaNo bhaarii| puja roDIdAsajI pATa kahIje vANI hada pyArI / puj||6|| paMca mahAvrata pAlo sudA doSaNa TAlo saarii| dayyAvaMta to dayyA ja rASo suda samatA dhArI // puja // 7 / / bharata ghetara meM Apa vIcaratA ThATha gaNo bhArI / mevADa desa to ruDo kahIye dIpa rahA bhArI // puja / / 8 / / paMcame Are Apa dIpatA vaMde nara naarii| pASaMDI ko saga buDAvau bhAva gaNA bhArI // puja // 6 / / huM sAvaka to kahu Apako guNa gAvU bhaarii| catrabhuja to nAma hamAro saraNo lIyo bhArI // puja // 10 // samata ugaNIse oru tere| mAhA vIdI dasamI guNa gAyyA kAkaDolI sere ||puj // 11 / / // iti saMpuraNa / samata 1614 kA matI Asoja sudhI dasarAvA ke dana laSe pujajI mAhArAja zrI 1008 zrI mAnamala jI mAhArAja ___ tata zI hIrAcaM laSate udIApura madhe / / . Facemom S URNA Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 kavirAja zrI rikhabadAsa jI mahArAja ke kucha pada OID prANA ANT SE Ave jinarAja toraNa para Ave / samudravijaya sevAdevI ke naMdana sAvala varNa suhAve / to0||1|| dasa dhanuSa tana saMSano laMchaNa varasa tInasya me aave| to0||2|| jovana vesa meM jora batAve acaraja saba jana paave| to0||3|| rAjamatI ugrasena kI dhIyA adhabhuta rUpa khaave| to0||4|| hari haladhara mila vyAha manAyo sAjana harSa vadhAve / to0||5|| jabara jora syu jAdava kula Ave adhIka ADaMba kraave| to0||6|| bahu pasyuana piMjara mAhe deSI savArathI sAtha puchaave| to0||7|| sevagamuSa suNI kuraNA ANI zraba jIvana kU choddaave| to0|8|| torNa thI ratha pAcho valIyo harI haladhara smjaave| to0|6|| eka na mAnI saMjama lIdho varasIdAna devAve / to0||10|| tapa karaNI karI kevala pAmyA bahu upagAra karAve / to0||11|| aMtasa vAMNI guNakara sobhe puraba punya prabhAve / to0||12|| nema jinesara pAchA pharIyA suNa rAjula duSa pAve / to0|13|| saSIya saMghAti rAjamatIjI saMjama lIyo cita cAve / to0||14|| saSIyA sAthe giravara jAtA ghora ghaTA varasAve / to0|15|| cIra suSAvaNa gai guphA me sIla aSaMDa rahAve / to0|16|| madamAto gaja AMNyo ThekANe vacanAMkusa lagAve / to0|17|| piu pelI satI mugata pohaMtI jAmaNa maraNa miTAve / to0||18|| varsa sAtasyai saMjama pAlI sivanagarI me sidhAve / to0||19|| nema jinezvara rAjula kerI avacala joDa kahAve / to0||20|| peu zrI nemIsvarajI kerA carNakamala cita laave| to0||21|| roga soga upadrava maTa jAve dina-dina dolata pyAve / to0|22|| sugura pasAe riSaba riSezvara nita uTha sIsa namAve / to0||23|| bAre phAguNa ratanapurI me, e upadesa suNAve / to0||24|| 10 NDRA TERRORI COMPON mainalihayo Jain Educaton international Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ engli O kavirAja zrI rikhabadAsajI mahArAja ke kucha pada | 557 rAma na jANyau / e dezI / re / agyAnI the prabhu na pichAyo viSaya - suSa saMsAranA kica mAhe SucANo re / tana dhana jovana kAramo jesyA dudha uphANo re / a0||1|| sajana sanehI yAro nahI nahI rUpa nANo re / kAla avadhapurI hui kIyo vAsa masANo re / a0||2|| purba punye pAmIyo mAnava bhava dharma ratana ciMtAmaNI hAtha Aya TANo re / gamANo re / a0||3|| indra Apa vaMchA kare beThA amara vimANo re / manuSa vaha karaNI karI pAvAM pada niravANo re / a0||4|| kugura kudeva kudharma vI bhava mAya bhamANo re / aba hI ceta re prAMNIyA parma niSyAno re / a0||5|| deva niraMjaNa bheTIyo gura guNa rI pAno re / dharma dayA me jAMNIye janma marNa miTANo re / a0 // 6 // vAra vAra tujhane kaTu mati hoya ayANo re / dharma thakI supa pAmIye esI janavara vAMNo re / a0||7|| bhava jIva hita kAraNe kahI sIdha su jAMNo re / riSaba riSI kahe hArIyA bAjI dulabha pANo re / a0 // 8 // sAla guNIsa bAre huvo SAcaroda me AMNo re / phAguNa vida bIja harSa syuM upadesa suNANo re / a // iti saMpurNa // ~ Pra 000000000000 plings * 000000000000 00000000 + Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 | pajya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana prantha catura nara le satagura srnnaa| laSa corAsI me tu bhama Ayo kIyA janama maraNA // 1 // 000000000000 000000000000 sabada karI satagura samajAve sISa hIye dhrnnaa| kAla anaMta layo mAnava bhava niraphalA kyuM karaNA0 / c0|2|| mAta pitA nArI sUta kAje pApa pIMDa bharaNA / aMta same tere kona saMghAti para bhava syuM DaraNA0 / c0||3|| kaMThI dorA kaDA perIyA vAgA ne crnnaa| svayaM para kAje karama bAdhane duragata me pharaNA0 / c0||4|| dhana jovana ridha me garabhANo goro daSa vrnnaa| dharmAdharma na jANI murSa bhava jala me paDaNA0 / c0||5|| jyo SiNa jAe syau pichI na Ave rAta divasa ssrnnaa| kAlacakra ko nahI bharosyo samaja hIye karaNA0 / c0||6|| ... PURNA AMERICA ima jANI samajo bhava prANI sugara vayaNa sunnnnaa| tapa japa samaja sudha arAdho bhava sAyara tarNA0 / c0||7|| Lummy zrI guradeva taNe su pasAe kIyA eha vrnnaa| riSaba riSI kahai dharma kIyA thI bhava-bhava duSa haraNA0 / c0||8|| sAla guNIsa bAre phAguNa vidha eka gurNA / SAcaroda sahera me huvo samAgama sAdha saMta milaNA0 / c0|6|| // iti saMpurNa // SONOTER mumGaomema Homjainalibraryara Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -0 -0--0--0 No--0--0-0-0-0-0-0--0-0-0--0--0--0--0--0-o-m 1 zrI rikhabadAsa jI mahArAja likhita prastuta carcA aitihAsika mahattva kI dRSTi se yahA~ dI jA rahI hai| samanvaya-pradhAna vartamAna yuga meM isa carcA se koI sajjana / anyathA bhAva na lekara mAtra eka aitihAsika virAsata ke rUpa meM dekheN| -saMpAdaka t-o---0-0-0-0-0-0-0--0-0-0-0-0--0--0--0-0-5 0--0--00 000000000000 zrI riSabadAsajI mahArAja kRta tAttvi ka- carcA S myAna .... UITM GENA MILALIK terA paMthyA rI crcaa| AcAraMga nAmA suttara navamA adhIna me| cothe udase zrI bhagavaMta mahAvIra sAmI / chada masta paNe kaMcaNa mAMtta pApa kIdho nahI 1 / bhagavatI re panara me stke| zrI bhagavaMta mahAvIra sAmI ne / kevala upajyAM pache / bhagavAna gotama sAmI ne kahyo / he gotama aNukaMpA dayA re vAsate / gosAlA ne vacAyo so aNukaMpA kahI / paNa sAvaja aMNukaMpA kaNa hI sutara me cAlI nahI 2 // upAsaga dasArA AThamA adhiname / seNaka rAjA jIva mArgaNA mane karAyA 3 / ganyAtA sutara re pAcame adhina me| thAvara cA putta suSadeva sanyAsI ro / sarAvaga sudarasaNa seTha khyo| bhagavAna ro mAraga banA mUla dharma jI rA doya bheda / AgAra no vano te zrAvaga no / aNagAra no vano te sAdhU no| doya prakAra ro vano karato jIva / ATha karma SapAvIne mugata re vISe jAya 4 / bhagavatI sutara re bArame sata ke pele udesye| saMSajI rI bhArajyA poSalIjI sarAvaga ro vano kIdho / sAta ATha paga sAmI gai / vanaNA namasakAra kiidhii| poSalIjI zrAvaga saMSajI ne vanaNA kIdhI pache / dujA sarAvaga saMSajI upare / karodha karatAM ne naMda tAne / zrI bhagavAna vanaNA karatA ne vrjyaa| jatare bhagavAna rA muDA aage| sagalAi zrAvaga saMSajI na vanaNA namasakAra kiidhii| zrAvaga rA vanA mAhe pApa huve to| bhagavAna varajyA kyu nahI 5 / zrI bhagavatI re sAtame satake chaThe udese / jIva rI aNukaMpA kIdhA jIva re sAtA vednii| punya rA ThATa baddhe pApa kahyo nahI 6 / bhagavatI sutara re igyArame satake / bArame udase asI bhadra putta sarAvaga ne bIjA sarAvagA vanaNA kIdhI 7 / uvAi suttara me amaDajIrA sAta se| celA saMthAro karatI velaaN| amaDajI zrAvaga ne namo thUNaM kIdho / uvAi sUtara me amaDajI zrAvaga so gharA pAraNo kiidho| pApa have to sogharAM pApa kAMne lagAvatA / / dasamI kAlaka sutara me tIjA adhina me / grahastI re ghare jAya beso to| anAcAra lAgo cha dazamo 10 / vedakalapa sutta me cothe udese / grahastI re ghare beThI ne vaSAMNa karaNo nahI / kadAcita kAma par3e to| ubho thako eka gAthA suNAvaNI 11 / nazItare AThame udesye / nyAtI anyAtI sarAvaga asarAvaga / Adi rAta aSI rAta rASe to prAichIta Ave / jaNIme artha ro niraNo kiidho| asatarI saheta / bhojana saheta / pragarA saheta hove jaNIne rASe to comAsA prAichita Ave 12 / veda kalapa sutara me pele udese| asatarI hove jaThe sAdhane na kalape ArajyA ne klpe| puraSa have jaThe ArajyA ne na kalpe sAdha ne kalape 13 // bhagavatI rA paranaramA sataka me / bhagavAna zrI mahAvIra sAmI ne / gosAlo grahasthI thko| cyAra mahInA eka jAyagA mai rahyA / rAja H Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 560 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha grahI nagarI me 14 / sugaDAMga sutara me duje adhiine| duje udese teramI gaathaa| jaNa kalapIne cyAra bola varajyA gaathaa| ___No pIhe nAvayaMguNA dAru sunna gharassa sNje| puraTha na udaahre| vayaMNa samura chaNo sathare taNaM 13 / aratha // kiNa hI sayanAdi kAraNai / sune ghara rahI u sAdhU te ghara no dvAra TAMke nhii| ughADe nahI kINahIka dharma puchiu / tathA mAraga puchyau thako / sAvadha vacana na bole| jina kalapI tathA abhIgraha dhaarii| niravadya vacana paNa nahI bole| upadeza paNanhI deve| taraNa kacaro kADhe nhii| cAro bachAva nhii| e AcAra jaNakalapI abhIgrahe dhArIno ch| thIvarakalapI cyAra bola kare to doSa nahI 15 / utarAdhIna rA petIsamA adhIna me| manohara ghara catarAma saheta hove phUla rI mAlA hove dhUpa hove / kamADa hove| dvolo hoveM / caMdaravo hove jaNIne deSa vaSe vikAra jaage| jaNo jAyagA zAdhU ArajyAM ne doyA ne reNo varajyau / kamADa jaDavA SolavA no doSa nahI cyAlyau 16 / veda kalapa ne pele udesye| ArajyA ne ughADe bAraNe na klpe| paNa ADo jaDaNo nahI / isopATa to cAlyau nahI 17 / AcAraMgasuttara meM duje sata paMdhe / pele adhina pAcame udesye ghara re bAraNe kAMTA karIne DhAkyau huve to| sAdhU AgyA mAgI ughADavau cAlyau 16 / AcAraMga duje sAtame adhIne / saMbhogI sAdha AyA jANIne / AhAra pANI deNo khyau| asaMbhogI sAdha AyA jANIne / pATa pATalA deNA kahyA / doi sAdha coSA AyA ro saMbhoga judo-judo kahyau 16 / sole sapanAM me tIje sapane / caMdaramA cAlaNI zamAna dessyo| jaNa re pratApa pAcamA aaraame| sAdhAM rA TolA judA judA hosI // 20 // iti terApathyA rI caracA saMpurNaH liSaMtu riSabadAsa: deva guru prasAdatu: gAma saNavaDa mdhye| LICAIN UTTA MAIAITE ROO 2000 1298 ADS Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rikhabadAsajI mahArAja dvArA likhita choTI paTTAvalI aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa hai| paraMparAgata paTTAvalI patraka kI usa samaya kI gaI pratilipi pratIta hotI hai| saMkSipta paTTAvalI meM kucha anya sthAnakavAsI paraMparAoM kI bhI nAmAvaliyAM dI gaI haiM jo anusaMdhAna kA viSaya ho sakatI haiN| h-or-o--------------------------------- 000000000000 000000000000 h-or-0-0-0 choTI paTTAvalI pa you atha choTI pATAvalI lipaMte / samata: 1531: ke sAla: 45 jaNA lukA mahetA kI sASasyu saMjama mArga Adaryo: tIvAra pache phare sAdha AcAra thaki DhAla paDyA: samata 1706 ke sAla lukA jatI vajaraMga jI no gacha bosarAvIne: lavajIsAdha: 4 ThANA syu nikalyAH pache somajI sAhAH lavajI riSajI kane diSyA lIdhI: pache kesavajI: tArAcaMdacI: jogarAjajo lukAno gacha besarAvI: somariSajI kane tIna hI dISyA lIdhI: aThA ssu DhuDhiyA vAjIyA: zrImhAvIra syu pATa cAlyA te kahai chaiH // ARE zrI vIra pache 12 varse gotamajI 1 zrI sudharamAsAmI 20 varse pache 2 zrI jaMbusAmI 64 moSa pahaMtA 3 zrI prabhava sAmIjI 4 zrI jasobhadra sAmIjI 5 zrIyaMbhava sAmIjI 6 zrI saMbhUtavijaya sAmIjI 7 zrI bhadrabAhu sAmIjI 8 thulabhadra sAmIjI 9 mAhAgirI sAmIjI 10 suhastI AcAraja 11 supaDI budhI AcAraja 12 iMdra dina AcArya 13 Arya dina AcArya 14 vahera sAmIjI 15 vajaraseNa AcArya 16 Arya roha AcArya 17 pusvagirI AcArya 18 phagumitra AcArya 16 dharaNagirI AcArya 20 sIvabhutA AcArya 21 Aryabhadra AcArya 22 AryanaSatra AcArya 23 Arya rikSata AcArya 24 nAhA sAmIjI 25 jehalavIsanu A 26 saDhIla AcAraja 27 divaThI SamAsANa 28 nAgAjuNa AcAraja 26 hImaMta AcArya 30 vAcika AcArya 31 govaMdaka AcArya HULAM Aadhendhaan Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000831 25 000000000000 000000000000 000000 562 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha 32 bhutadIna AcArya 33 lohItanA AcArya 34 krama AcAraja 35 supaDIbudha AcAraja 36 idradIna AcAraja 37 vajuseNa AcAraja 38 Arajaroha AcAraja 36 pusagirI A 40 nAgaraSaH AH 41 jehana AcA 42 saThala AcA: 43 balasIha AH 44 sata AcArya 45 sIhagirI A0 46 sAmaMta A0 47 letanaMdI A0 48 vIra bhadra A0 46 sakara bhadra 50 jasabhadra A0 51 lohatyAgI 52 vIraseNa 53 narIyAmeseNa 54 jeseNa AcArya 55 harSaseNa AcArya 56 jevaseNa AcArya 57 jagamAla A0 58 devariSajI 56 bhImasAra riSa 60 kazmIra riSajI 61 rAjariSajI 62 devaseNariSa 63 saMkara seNa raH 64 leSamI raSajI 65 rAmagirI raSa 66 padama raSajI ru harIsAMma riSa 67 68 kusala raSajI 66 umaNa raSajI jeseNa raSajI 70 71 vIjIyA raSajI 72 devacaMdra raSajI 73 suraseNa raSa 74 mAyasaMga raSa 75 mAhasaNa ra 76 jayarAja raSa 77 gajaseNa raH 78 maMtrasNa raSa 76 vIjayaseNa 80 81 82 sIvarAja ra: lAlajI raSa gyAnajI raSa 83 bhAnuraSa 84 rUpa raSajI 85 jIva raSajI 86 lavajI raSa 87 soma raSajI haridAsajI 8 godAjI: 0 parsaMrAma jI 61 zrIpAdajI 92 jIvojI 63 64 kesojI 65 dharmadAsajI 6 prathIrAjajI 67 duragadAsajI hama harajIjI 66 gAMgojI 100 rAmacandajI manojI 101 Ou dhanajIjI Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nArANajI 103 104 purojI roDIdAsajI jIvarAjajI dhanarabajI 1 2 3 rAmacandajI 4 bAlacandajI 5 prathIrAjajI 6 baDA pIthAjI 7 SemarabajI 8 mUlacandajI 6 tArAcandajI 10 padArthajI 11 malukacandajI 1 mugaTarAyajI 2 harakasanajI 3 naiNaM suSajI 4 manasArAmajI 5 dayAcandajI 6 baDA prathIrAjajI 1 manajI 2 nAthurAmajI 3 bhojarAjajI zrI rikhabadAsajI mahArAja dvArA likhita choTI paTTAvalI | 563 105 narasiMghadAsajI 106 surajamalajI 107 raSabadAsajI 12 bhavAnIdAsajI 13 purSotamajI 14 mugaTarAyajI 15 manoharajI 16 sAMidAsajI 17 samarthajI 18 vAghajI 16 dharmasiMhajI 20 masatujI 21 dharmadAsajI 22 gusAijI // iti 22 DhAlA / / 7 devIcandajI suSAnandajI 6 hIrAnandajI 10 rAmakasanajI roDajI 11 12 tulachIdAsajI 4 5 gyAMnajI kalyANajI 000000000000 000000000000 1000% 00104 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 1 sAMmajI 5 vInecandajI 2 malukacandajI 6 vagatAvarajI 3 udebhAMNajI 7 sAmarAmajI 4 anopacandajI 000000000000 000000000000 1 jIvarAjajI 2 lAlacandajI 3 dIpacandajI 4 sAmIdAsajI 5 ugarasesAjI 6 ghAsIrAmajI 7 kanIrAmajI jima 1 dhanajIjI 2 bAlacandajI 3 sItalajI 4 devIcandajI 5 hIrAcandajI 6 laSamIcandajI 7 bhairUdAsajI 8 udaicandajI 1 pasarAmajI 2 lokamanajI 3 mhArAMmajI 4 dolatarAMmajI 5 rAjArAmajI 6 govIdarAMmajI 1 SetasIhajI 2 SemasIhajI 3 gulAbacandajI 4 parasarAmajI 5 buddharadAsajI 1 dharmadAsajI kA 2 rAmacandajI 3 mANakacandajI 4 camanAjI 5 narotamajI 6 kAsIrAmajI JABAR SROO Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Na pariziSTa PEIRL NRNA NEE SARD abhinandana samAroha kI AMkhoM dekhI sacitra jhAMkI evaM abhinandana grantha meM sakriya yogadAna dene vAle gurudeva zrI ke bhakta, suzrAvaka, samAja evaM saMsthAoM ke kAryakartAoM ke katipaya citra Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HYAMAYANAMA yogya guru ke suyogya ziSya-NAMANNAR %% % % % Yi Da Gen Ben De mevADa saMgha ziromaNi pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja ke sAtha abhinandana grantha ke pradhAna saMpAdaka taruNa pIDhI ke preraNA srota, pravacana-bhUSaNa zrI saubhAgyamuni jI 'kumuda' abhinandana samAroha sthala kI aura apane dRDha kadama baDhAte hue Jain Education Intemational www.jainelibrary.orde Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakrama kI A~khoM dekhI jhA~kI 000000000000 000000000000 Byi THAMAN purANa R vizvajyoti bhagavAna mahAvIra ke dharmazAsana ko daidIpyamAna karane vAle saMta ratnoM kI maNimAlA kI daidIpyamAna maNi svarUpa pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja kI dIkSA svarNa jayanti ke pavitra avasara para unakA sArvajanika abhinandana karane kA mevAr3a zrAvaka saMgha ne ekamata hokara nizcaya kiyA, sAtha hI muni zrI 'kumuda' jI ke sadprayAsa se abhinandana grantha ke nirmANa aura prakAzana kI zubha yojanA bnii| yojanA banAnA jitanA AsAna thA, kArya utanA hI vizAla aura kaThina thaa| mevAr3a ke variSTa kAryakartA, buddhijIvI, dhanADhya, agragaNya sabhI sajjanoM ne prastuta kArya ko eka cunautI ke rUpa meM svIkAra kiyA aura sabhI apane sAmarthyAnusAra lagana ke sAtha kArya ko sampanna karane meM juTa gaye / varSamara ke kaThina zrama va niSThA ne lakSya ko nikaTa lAkara khar3A kara diyaa| samaya kA nirNaya abhinandana samAroha kaba kiyA jAye yaha eka prazna thA, kaI pahalU se isa para gambhIratA se cintana calA, anta meM caitra zuklA paMcamI kA nizcaya kiyA gayA / Rtu, mAsa, vAra tithyAdi kI dRSTi se yaha eka zreSTha nirNaya thA jo sampUrNa rUpa se mAnya huaa| caitra zuklA caturthI ko dharma-jyoti pariSad ke adhivezana kA nizcaya huA, isa taraha dvidivasIya kAryakrama rakhane kA nirNaya kiyA gyaa| samAroha-kozIthala meM abhinandana samAroha jaise vizAla kAryakrama ko apane yahA~ sampanna karAne hetu kaI zrAvaka saMghoM ke hRdaya meM, umaMgoM kI hiloleM uThane lgiiN| jo zrAvakasaMgha pura jora Agraha kara rahe the, unameM 'AmeTa aura kozIthala' mukhya the| udayapura jahA~ pUjya gurudeva zrI kA cAturmAsa thA, vahIM mevAr3a ke pramukha saMghoM aura abhinandana samAroha samiti ke sadasyoM kI eka sundara sabhA Ayojita huI, AmeTa aura kozIthala tathA anya kSetroM ke Agraha sAmane Aye, bar3I gaharAI se isa viSaya ko carcane ke bAda kozIthala ke Agraha ko svIkAra kiyA gayA / tumula jayanAda ke sAtha kozIthala saMgha ne isa svIkRti kA hArdika svAgata kiyA / bahumukhI taiyAriyA~ abhinandana samAroha ke lie kozIthala ko svIkRti milane ke sAtha hI kozIthala saMgha ne apanI taiyAriyA~ prArambha kara diiN| dUsarI tarapha abhinandana samAroha samiti kA vidhivat gaThana huaa| adhyakSa-zrI bhUrAlAla jI sUryA, upAdhyakSa-zrI OMkAralAla jI seThiyA, saMyojaka-zrI ghIsUlAla jI koThArI, maMtrI-zrI rozanalAla jI pagAriyA Adi anya sadasyagaNa, isa taraha 51 sadasyoM kI sakriya kAryakAriNI kA gaThana kiyA gyaa| abhinandana samAroha ko saphala banAne hetu pracAra, prasAra sambandhI kArya ko dekhanA tathA ukta samAroha, samAjasudhAra kI dRSTi se upayogI siddha ho, isa dRSTi se Avazyaka kArya karanA ye isa samiti ke kArya the| samiti ne 'kAMkarolI' meM apanA kAryAlaya sthApita kara apanA kArya prArambha kiyaa| LAVROMAN Maratha Howar.org Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2| pUjya-pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha : pariziSTa 000000000000 IITTTTTTTI isI saMdarbha meM delavAr3A meM eka sabhA huI, dUsarI vizAla sabhA kAMkarolI meM sampanna huii| isameM kaI upayogI sujhAva Aye aura kaI sArapUrNa nirNaya liye gaye / isI avasara para samAroha kI adhyakSatA ke lie sanavAr3a nivAsI zrImAn OMkAralAla jI seThiyA kA nAma zrImAn bhUrAlAla jI sUryA ne rakkhA jo sarva sammati se svIkRta huaa| kuMvAriyA meM bhI eka mITiMga huI, jisameM pracAra-prasAra aura samAja-sudhAra sambandhI vistRta vicAra carcAeM huiiN| vividha vyaktiyoM se samparka sAdhane, patra-vyavahAra karane, vividha sthAnoM para bhramaNa karane meM zrImAn yazavantasiMha jI nAhara bhIlavAr3A, zrImAn bhUrAlAla jI sUryA, kozIthala, zrImAn oMkAralAla jI seThiyA sanavAr3a, zrImAn ghIsUlAla jI koThArI kapAsana, zrImAn mAMgIlAla jI koThArI kAMkarolI, zrImAn rozanalAla jI pagAriyA kAMkarolI, zrImAn basantIlAla jI koThArI kozIthala, zrImAn jAlamacanda jI udayapura, zrImAn ekaliMgalAla jI vArI, zrImAn raNajItasiMha jI udayapura, zrImAn himmatalAla hiMgar3a kAMkarolI, zrImAn mAMgIlAla jI pagAriyA kaaNkrolii| Adi-Adi sajjanoM ne bar3I sundara sevAeM dI jo sadA smaraNIya rhegii| abhinandana grantha prakAzana samiti abhinandana samAroha ke avasara para pUjya gurudeva zrI ko eka vizAla abhinandana graMtha bheMTa karane kA nizcaya AmeTa ke aitihAsika cAturmAsa meM hI kara liyA gayA thaa| artha saMgraha ke lie, adhikatara zrI saMghoM ko sadasya banAne kA nirNaya huaa| rAzi eka hajAra eka aura pA~ca sau eka, isa taraha do stara para lenA taya kiyA / vyaktigata sadasya banAne kA adhika lakSya nahIM rahA / pratinidhitva kI dRSTi se, zrI saMghoM ko prAthamikatA dI gii| prastuta yojanA ko kAryAnvita karane ke lie zrImAn sohanalAla jI sUryA kI adhyakSatA meM grantha prakAzana samiti kA gaThana kiyA gayA, zrI pannAlAla jI hiraNa maMtrI aura zrI zaMkaralAla jI saraNota ne koSAdhyakSa pada kA dAyitva sNbhaalaa| zrI sohanalAla jI sUryA, zrI pannAlAla jI hiraNa, zrI zaMkaralAla jI saraNota kAryakartAoM kI isa tripuTI ne grantha ke lie artha saMgraha kA kArya apane hAtha meM liyA aura jisa lagana, zrama aura sneha se inhoMne yaha kArya sampanna kiyA vaha sadA smaraNIya rhegaa| apane vyasta samaya meM se samaya nikAla kara tInoM kAryakartAoM ne jo hArdika sevA dI vaha prazaMsA ke yogya tathA anukaraNIya hai| grantha nirmANa muni zrI kumuda jI ke dizA nirdeza, lekhana sampAdana meM calA aura prakAzana zrI zrIcanda jI surANA 'sarasa' ke nirdezana meM AgarA sampanna huaa| munirAja mahAsatiyoM ko Agraha aura padArpaNa / grantha prakAzana aura samAroha ke pracAra-prasAra ke uparAnta mI samAroha kI sarvAdhika jimmedArI, kozIthala zrAvaka saMgha kI thii| saMgha ne zrI bhUrAlAla jI sUryA kI adhyakSatA meM kAryakAriNI kA cunAva sampanna kiyA, svAgatAdhyakSa zrI sohanalAla jI bhaTevarA aura maMtrI zrI basantIlAla jI koThArI manonIta kiye gye| zrAvaka saMgha kA eka ziSTamaMDala mevAr3a, mAravAr3a, mAlavA, ajamerA meM vicarane vAle sabhI zramaNa saMghIya saMta satI jI kI sevA meM vinati lekara pahuMcA, phalasvarUpa kaI munirAja aura mahAsatI jI ne padhArane kI svIkRti pradAna kii| kucha saMta satI jI svIkRti dene ke uparAnta bhI kucha kAraNoM se nahIM padhAra sake / samAroha ke avasara para nimnAMkita pUjya munirAja aura mahAsatI jI ne padhAra kara samAroha ko samAlaMkRta kiyaa| 0 paramapUjya pravartaka marudharakezarI zrI mizrImala jI mahArAja evaM ghora tapasvI zrI rUpacandra jI ma0 'rajata' ThA0 6 0 paramapUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja, paM0 muni zrI hIrAmuni jI mahArAja, ThA0 7 / paMDitaratna zrI kanhaiyAlAla jI ma0 'kamala' ThA0 3 DpaM0 ratna zrI mUla muni jI mahArAja, ThA0 3 SRARO lain Education Intemational __. Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakrama kI A~khoM dekhI jhAMkI | 3 [C] paramaviduSI mahAsatI jI thI saumAnya kuMvara jI mahArAja parama viduSI mahAsatIjI zrI rUpaku~bara jI mahArAja paramaviduSI madhuravaktR mahAsatI jI zrI premavatI jI mahArAja ThA0 10 [ parama viduSI mahAsatI jI zrI nAnUjI mahArAja ThA0 5 parama viduSI mahAsatI jI zrI caturakuMvara jI mahArAja ThA0 6 parama viduSI mahAsatI jI zrI tejakuMvara jI mahArAja ThA0 3 [] paramaviduSI mahAsatI jI thI vaslamakuMvara bhI mahArAja DA0 4 prakhara vaktA zrI rUpa muni jI mahArAja samAroha se 3 saptAha pUrva hI pravartaka zrI se A mile / caitra kRSNA aSTamI maMgalavAra ko pUjyapravartaka zrI aura zrI rajata muni jI Adi munirAjoM kA kozIthala padArpaNa huA / sthAnIya janatA ne hArdika umaMgoM se gurudeva zrI kA svAgata kiyA / gurudeva zrI ke padArpaNa ke sAtha hI kozIthala meM utsAha kI nayI lahara chA gaI, zrI rajata muni jI ke mAravAr3I bhASA ke jozIle vyAkhyAnoM ne anokhA samAM bA~dha diyA / pUjya marudhara kesarI jI mahArAja, zrI 'kamala' jI mahArAja, zrI mUla muni jI mahArAja Adi jyoM-jyoM muni - rAjoM aura mahAsatiyAM jI mahArAja kA padArpaNa hotA gayA tyoM-tyoM kozIthala nagara kI janatA harSa aura Ananda ke vAtAvaraNa se taraMgAyamAna hone lgii| kAryakartAoM meM bijalI-sI sphUrti praveza kara gaI / bAhara ke atithiyoM darzanArthiyoM kA AvAgamana bhI cAlU ho gayA / janatA ne mAnya atithiyoM kA svAgata karane hetu nagara ko dulhana kI taraha sajAyA / adbhuta sevA kozIthala meM sthAnIya ThAkurasAhaba zrI ummedasiMha jI se lekara nagara nivAsI sabhI jAti aura varga kA baccA-baccA taka samAroha hetu sevA meM juTa gayA / jyoM-jyoM samaya nikaTa AtA gayA, dekhate hI pratyeka kArya kI alaga-alaga samitiyA~ bana samajhakara yogya kadama uThA rahI thiiN| pAnI, AvAsa, bijalI, ho rahA thA / dekhate sabhI taraha kI vyavasthAe~ juTA lI gaI / cukI thIM aura sabhI samitiyA~ apanI jimmedArI ko ThIka-ThIka saMgha kI cacca samiti sArI vyavasthAoM kI ThIka-ThIka dekhabhAla kara rahI thI / bhojana, bistara paNDAla Adi vyavasthA ke sAre pahaluoM para eka sAtha kAma dekhate hI dekhate nagara ke bAhara prAimarIzAlA ke pAsa tIsa hajAra se adhika vyakti baiTha sakeM aisA bar3A paNDAla nirmita ho gayA, Der3ha sau tambU koTar3iyA~ alaga se taiyAra ho giiN| sAre nagara meM yatra-tatra pAnI kI bar3I sundara vyavasthA kara dI gaI / nagara meM jitane bhI sambhava hue, sthAna ( jo AvAsa yogya the) khAlI karavA liye gye| ThAkura sAhaba ne gar3ha khola diyaa| skUla kanyAzAlA Adi sArvajanika sthala bhI sevA hetu prastuta kara diye gaye / di0 2-4-76 se janatA kA padArpaNa prArambha huaa| bhAdasor3A maMgalavAr3a, sanavAr3a badanora, bhIlavAr3A, phatahanagara, kherodA, karer3A (rAja.) rAyapura, AmeTa, jhaDoMla Adi kaI sthAnoM ke svayaMsevaka di0 2 aura 3 prAtaH pahuMca gaye the aura apane nirdhArita kAryoM meM laga gaye / rANAvAsa aura jaitAraNa chAtrAvAsa ke chAtra bhI apane baiNDa aura vizeSa taiyArI ke sAtha upasthita hue / di0 2, rAtri ko, rANAvAsa ke chAtroM kA sAMskRtika kAryakrama bar3A AkarSaka aura prabhAvazAlI rhaa| hajAroM janatA ne muktakaMTha se sarAhanA kii| dinAMka 3 aprela : adhivezana divasa ravi kI svarNima razmiyoM ke sAtha hI pavitra prabhu prArthanA ke dvArA dinAMka 3 kA kAryakrama prArambha huA / dAnavIra seTha zrI hastimala jI muNota ne dhvajottolana kara kAryakrama kA udghATana kiyA / paMcaraMgA jaina dhvaja nIla gagana meM phaharane ke sAtha hI svAgata gAna dvArA usakA svAgata kiyA gayA / ATha baje ke bAda pravacana kAryakrama rahA jo 11 baje taka claa| pUjya munirAjoM aura mahAsatiyA~ jI mahA fully Hin - 000000000000 000000000000 www.amelbrany.org SB135/ Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha : pariziSTa 000000000000 000000000000 WUUN KARANAS rAja ke ojasvI pravacanoM kA rasAsvAdana kara janatA dhanya ho uThI / pramukha pravaktA pUjya marudhara kesarI jI mahArAja ne racanAtmaka kArya karane kA preraka sandeza pradAna kiyaa| madhyAhna meM dharma-jyoti pariSada kA khulA adhivezana dAnavIra seTha bhUrAlAla jI sUryA kI adhyakSatA meM prArambha huaa| vizeSa atithi zrImAn oMkAralAla jI boharA bhU. pU. ema. pI. ne udghATana karate hue samAja meM vyApaka parivartana lAne aura upayogI ekatA banAne hetu bar3e ojasvI zabdoM meM apanI bAta khii| zrI boharA jI ne kahA- hama bahuta Tukar3oM meM ba~Te hue haiM yaha hamAre pichar3ane kA mUla kAraNa hai| sAmpradAyika aikya banAne hetu unhoMne kahA-sampradAyoM se durAgrahoM kA tyAga kara eka-dUsare ko nikaTa jAnA caahie| choTI-choTI bAtoM para jo sAmpradAyika vivAda khar3e ho jAte haiM unakI unhoMne kar3e zabdoM meM bhartsanA kii| zrI boharA ne Agraha kiyA ki jaina yadi apane mahattva ko samajha jAe to vaha deza kI vartamAna paristhitiyoM meM apanA yogya sthAna prApta kara sakatA hai| anta meM boharA jI ne dharma jyoti pariSada ko upayogI saMsthA batAte hue, isake vikAsa ke lie kucha mahattvapUrNa sujhAva diye| adhivezana meM mantrI ne saMsthA kI riporTa par3hI, koSAdhyakSa ne Arthika sthiti para prakAza DAlA / kucha mahattvapUrNa prastAva pArita hue jinameM samAja-sudhAra, svAdhyAya kendroM kI sthApanA, sAhitya-prakAzana tathA sevAyojanA ko Age bar3hAne ke prastAva mukhya the| zAkhA kAryAlaya molelA ne bhI apanI riporTa rkkhii| anta meM naye cunAvoM ke sAtha tathA Ama bajaTa kI svIkRti ke sAtha kAryakrama sampanna huaa| adhivezana ke madhya jina pravaktAoM ne apane vizeSa bhASaNa diye, unameM zrI madanalAla jI pItalyA (munsipha bADamera) zrI zaMkara jI jaina, zrI tejamala jI bAphanA Adi pramukha the| sneha-sammAna - dharma jyoti pariSad ke zreSTha kAryakramoM meM eka kAryakrama "dharma jyoti" ke pracAra-prasAra kA bhI hai| vigata varSoM meM dharma jyoti ke pracAra-prasAra meM samAja ke saikar3oM kAryakartAoM ne bhAga liyA, unameM sarvAdhika sevA dene vAle zrImAn cAndamala jI sUryA, zrImAn bhaMvaralAla jI talesarA, zrImAn bhagavatIlAla jI tAter3a ko saMsthA ne sammAna-patra pradAna kiye / svargIya zrImAn phatahalAla jI jaina gaMgApura vAsI ko maraNoparAnta sammAna-patra arpita kiyaa| mahilA sammelana lagabhaga 3 baje ke bAda indaura nivAsI zrImatI kamalA bahana jI (mAtA jI) kI adhyakSatA meM mahilA sammelana prArambha haa| isameM hajAroM kI tAdAda meM mahilAe~ sammilita hiiN| parama viduSI mahAsatI jI zrI premavatI jI ne apane ojasvI pravacana dvArA isa sammelana ko sambodhita kiyaa| mahAsatI zrI candrAvatI jI ne bhI apanA sAragarbhita pravacana diyaa| DaoN0 zrImatI zAntA bhAnAvata ne bar3e ojasvI bhASaNa se nAriyoM ko, kurItiyoM kA parityAga karane kA Agraha kiyaa| . zrI kamalA mAtAjI ne kahA ki yadi bahaneM apane jIvana meM Avazyaka parivartana le AyeM to samAja kI kAyA palaTa ho sakatI hai| isa vizAla adhivezana meM aneka mahilAoM ne kurItiyoM, rUDhiyoM, daheja aura dastUra Adi ko ThukarAne kA sudRr3ha nizcaya kiyaa| ___ lagabhaga pAMca baje taka prastuta sammelana calA / anekoM viduSI mahilAoM ne apane sundara pravacana dekara nArI samAja ko jAgRti ke sandeza sunAe / yuvaka sammelana dinAMka 3, rAtri ko ATha baje se yuvaka sammelana kA kAryakrama thaa| bAhara kI janatA, TaiksiyoM, spezala moTaroM aura basoM, kAroM dvArA kozIthala meM lagAtAra pahuMca rahI thii| VA : - -- . L Education Intentional Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education interational mukta gagana meM paMcaraMgA lhraaye| jaina jagata kI gaurava gAthA gAye // zrImAna hastimala jI maNauta ne dhvajottolana kara kAryakrama kA zubhArambha kiyA maMgalAcaraNa karatI huI kozIthala kI kumArikAyeM For Private &Personal Use Only www.janelibrary.org abhinandana prentha ke sammAna meM eka bhavya cala samAroha kA Ayojana grantha ke prabandha sampAdaka zrIcanda surAnA grantha ko hAtha meM dhAraNa kiye zAnadAra julUsa ke sAtha prabandha sampAdaka zrI surAnA jI ko mAlArpaNa kara grantha prApta karate hue zrImAna bhUrAlAla jI sUryA (adhyakSa) tathA zrImAna sohanalAla jI bhaTevarA Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana samAroha kA udaghATana karate hue zrIyuta zivacaraNa jI mAthura, khAdyamaMtrI (rAjasthAna ) va. savAi bhUSaNA lAlajI ma.sA. 008 zrI ambAla 50 varSIya dIkSAsvaja EXOS paM0 ratnamuni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' abhinandana udagAra prakaTa karate hue va. mevAi bhUSaNA lAlajI ma.sA. kI jaya ja snehAbhinandana evaM preraka saMdeza dete hue pUjya pravartaka zrI marudhara kesarI mizrImala jI mahArAja vizeSa atithi zrI hIrAlAla jI devapurA hArdika abhinandana karate hue Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakrama kI A~khoM dekhI jhAMkI | 5 000000000000 000000000000 C.. jadha Ummang Cha mmy dinAMka 3 rAtri ke yuvaka sammelana taka kozIthala meM lagabhaga bIsa hajAra janatA kA zubhAgamana ho cukA thaa| sArA nagara aura pAMDAla khacAkhaca janatA se bhare the / svayaM sevaka aura nagara kI janatA tanmayatA se sevA meM juTe hue thii| yuvaka sammelana ThIka samaya para zrImAn cAMdamala jI lor3hA (jasTisa-hAIkorTa) kI adhyakSatA meM prArambha huaa| abhinandana samAroha samiti ke mantrI zrI rozanalAla jI pagAriyA ne samAja-sudhAra ke viSaya meM aba taka hue kArya kA paricaya diyA / bAhara se Aye sujhAvoM kA vAcana huaa| vizeSa atithi gaNamAnya sajjana zrImAn jasavantasiMha jI nAhara ne apane vizeSa bhASaNa meM kurItiyoM para tIvra prahAra karate hue samAja ko Age bar3hane kA Agraha kiyaa| zrIyut nAhara sAhaba ne kahA-aba, samaya A gayA hai ki hama samAja meM eka nayI krAnti kara yugadharma ko AtmasAt kreN| seTha zrI hastimala jI muNota ne kahA-mIThI bAtoM se kucha hone vAlA nahIM hai, kArya karanA hai to, muniyoM ko . aura kAryakartAoM ko kar3aka kadama uThAne hoNge| zrI manohara jI koThArI ema. ela. e. ne kahA, ki sabhI taraha ke bhedabhAvoM ko bhulAkara bhagavAna mahAvIra kI jo dena hai usake anusAra sAtvika samAja racanA kA kArya honA caahie| . zrI bhaMvara jI pagAriyA ne 22 sUtrI kAryakrama prastuta karate hue usakI upayogitA para prakAza DAlA / zrI ghIsU lAla jI koThArI, zrI zaMkara jI jaina, zrI madanalAla jI jaina Adi vicArakoM ke kaI sundara vicAroM se yuvakoM meM samAja sudhAra kA eka nayA vAtAvaraNa bana gyaa| anta meM, mRtyubhoja samApta karane, daheja kA pradarzana rokanA aura tilaka prathA samApta karane sambandhI tathA samAja ke hita sAdhaka kucha anya aise mahattvapUrNa prastAva sarvAnamati se pAsa he| anta meM, zrImAn cAMdamala jI loDhA ne apane adhyakSIya bhASaNa meM sAmAjika parivartana kI bahuta bar3I AvazyakatA batAte hue yuvakoM ko nava samAja racanA meM Age Ane kA sandeza diyaa| - yaha aitihAsika yuvaka sammelana ardharAtri taka calA aura kaI upalabdhiyoM ke sAtha kucha zAnadAra preraNAoM ke sAtha sampanna huaa| dinAMka 4 aprela : abhinandana samAroha divasa ravi razmiyoM kI mRdula aThakheliyoM ke sAtha maMgala prabhAta meM prArthanA kI svara-lahariyA~ laharAne lagI aura dinAMka 4 arthAt caitra zuklA paMcamI kA zubha kAryakrama prArambha huaa| dhvaja vimocana aura maMgala dhvaniyoM se vAtAvaraNa ullAsa ke naye kSaNoM meM praveza kara gyaa| adhyakSa kA svAgata 8.30 baje adhyakSa mahodaya zrI OMkAralAla jI seThiyA tathA abhinandana samAroha samiti ke adhyakSa dAnavIra seTha zrI bhUrAlAla jI sUryA kA svAgatAdhyakSa zrImAn sohanalAla jI bhaTevarA tathA upasthita janatA ne mAlArpaNa kara hAdika svAgata kiyA aura bhavya cala samAroha kA Ayojana kiyaa| donoM mahodaya, sajI huI gAr3I meM samArUr3ha the, rANAvAsa ke chAtra baiNDa kI madhura jhakAroM aura gaganabhedI jayakAroM se vAtAvaraNa bar3A ullAsamaya bana rahA thA / svAgata julusa kanyAzAlA se prArambha huA aura pAMDAla meM samApta huA; jahA~ svAgata mantrI ne unakA hArdika svAgata kiyA aura vizeSa sajjA-susajjita adhyakSa ke Asana para virAjamAna kiyaa| muni maMDala kA padArpaNa zrAvaka saMgha ke Agraha para muni maMDala aura mahAsatI vRnda 8.30 baje sabhA sthala para pdhaare| ullAsamaya jayakAroM aura hArdika vandanAoM ke sAtha upasthita hajAroM bhAI-bahanoM ne apane guruvRnda kA svAgata kiyaa| guru-vandanA gIta dvArA maMgalAcaraNa kara svAgata gAna dvArA samAgata munirAja aura mahAsatI jI kA bhAva bhInA svAgata kiyA gayA / www VE .. ... nahalchandhanal dA N Pammejaisatiyog -~ :5BRaat/ Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 40000000EC 6 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha : pariziSTa vizeSa atithiyoM kA Agamana sthAnIya bAlikAoM ne parameSThI gAna kA layAtmaka samuccAraNa karate hue kAryakrama kI maMgala sthApanA kI / prastuta maMgala upakrama kA saMyojana adhyApaka zrI gaNapatalAla jI kara rahe the / maMgalAcaraNa ke turanta bAda samAgata vizeSa atithi zrImAn cAMdamala jI lor3hA jasTisa rAjasthAna hAIkorTa, zrImAn zivacaraNa jI mAthura, khAdyamaMtrI rAjasthAna; zrImAn hIrAlAla jI depurA vidyutamaMtrI rAjasthAna zrImAn jasavantasiMha jI nAhara " nAhara sAhaba" kA svAgata mantrI aura samAroha samiti ke mantrI ne mAlA pahanA kara hArdika svAgata kiyA / sabhI sammAnita atithi vizeSa maMca para samArUr3ha the / pUjya munirAja paTTAbhirUr3ha tathA mahAsatI vRnda zAlA ke vizAla barAmade meM virAjamAna thI sAmane lagabhaga tIsa hajAra janatA se khacAkhaca bharA huA pAMDAla jana samudra-sA laga rahA thA aura raMga-biraMgI sAr3iyA aura pagar3iyA~ indra dhanuSI taraMgoM ko caritArtha kara rahI thIM / yaha eka virAT aura bhavya samAyojana thA adbhuta najArA thA / jisane dekhA dhanya ho gayA / mevAr3a kI dharatI para yaha dRzya abhUtapUrva thA, Ananda umaMga aura utsAha se bharA huA vaha dRzya aisA thA ki jisane bhI dekhA dekhatA hI rhaa| udghATana zrIyut zivacaraNa jI mAthura ne vidhivat udghATana karate hue isa avasara kA lAbha milanA apane Apake lie amUlya batAyA (zivacaraNa jI mAthura kA vaktavya Age uddhRta hai) / abhinandana vaktavyoM kI zrRMkhalA do ghanTe taka calI / isa bIca pUjya marudharakesarI jI mahArAja paM0 pravara zrI kanhaiyA muni jI kamala, paM0 pravara zrI mUla muni jI mahArAja, zrI saubhAgya muni jI kumuda, zrI madana muni jI 'pathika' ne apane bhAva pUrNa vaktavya prastuta kiye / zrI sukana muni jI ne madhura gItikA se abhinandana kiyA zrI rUpa munijI rajata ne bhI bhAva pUrNa ojasvI vaktavya diyA / ina sabhI munirAjoM ke vaktavya Age prakAzita haiN| zrAvaka samudAya meM se zrI cimmanasiMha jI loDhA ne bar3e ojasvI zabdoM meM gurudeva kA abhinandana karate hue samAja sudhAra ke lie preraNA pradAna kI / zrI hastimala jI muNota ne bhAvAbhinandana prastuta kiyA | kavivarya zrI jItamala jI copar3A ne apanI zAnadAra kavitA dvArA anokhA samAM bAMdha diyaa| inakI kAvyAJjalI bar3I prabhAvotpAdaka rhii| zrI madanajI tAter3a ne mevAr3I bhASA meM zraddhArpaNa kiyA / vizeSa atithi zrI depurAjI ne apane prabhAvazAlI vaktavya meM abhinandana karate hue kahA ki binA hI kAnUna samAja ko dizA badalanA cAhie / grantha- samarpaNa hajAroM vyakti jisa kAryakrama kI pratIkSA meM the, vaha kAryakrama thA graMtha samarpaNa | grantha vimocana ke pUrva prabandha saMpAdaka zrI zrIcandra surANA 'sarasa' ne grantha kA bAhya aura antaraMga paricaya diyA / semA nivAsI zrImAn gaharIlAla jI koThArI ne grantha vimocana kiyA aura sAtha hI, udayapura meM sthApita hone vAle zodha saMsthAna hetu pA~ca hajAra eka ru0 kI ghoSaNA kii| zrImAn cAMdamala jI loDhA ne bar3e bhAvodraka ke sAtha grantha pUjya gurudeva zrI ko samarpita kiyA / grantha samarpaNa ke bAda zrImAn loDhA jI ne apane bhAvapUrNa vaktavya meM pUjya gurudeva zrI ke prati zraddhA vyakta karate hue sAmAjika parivartana ke lie joradAra Agraha kiyA / anta meM grantha samarpaNa ko svIkAra karate hue pUjya gurudeva zrI ne mevAr3I bhASA meM saMkSipta kintu preraka vaktavya diyA / muni gaNa aura mahAsatI varga kI tarapha se pUjya pravartaka zrI marudhara kesarI jI mahArAja ne pUjyazrI ambAlAla jI ma0 ko abhinandana caddara aur3hAI gaI / eTraya e Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aslain Education International semA nivAsI zrI gaharIlAla jI koThArI grantha-vimocana hetu nyAyamUrti lor3hA sAhaba ko dete hue| nyAyamUrti zrImAna cAMdamala jI lor3hA abhinandana grantha gurudeva zrI ko sabhakti samarpaNa karate hue| For Private &Personal use only lAlajImahArAja jAtIkSAsvajantimahotsava - pUjya-sva.mavAimA mahAvI zrImotIlAlaz2Ima.sAThI jaya voww.janelibrary.pic. pUjya gurudeva zrI ke caraNoM meM abhinandana evaM bhAvAjalI prastuta karate hae zrIyuta nyAyamUrti lor3hA sAhaba apane mahAna abhinandana ko jinazAsana aura bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM arpita karate hue mevAr3a-saMgha ziromaNi pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mavipata janaja sva. mevAI bhaSaNa zetIlAlajIma.sArkI jaya jayakArAma abhinandana samAroha meM padhAre hue munirAja prazAMta mudrA meM maMca para virAjamAna haiN| bhAvuka janatA ke umar3ate zraddhAbhAvoM kA avalokana karate hue samAroha meM padhArI huI mahAsatI jI : eka sAmUhika dRzya sAmane vizAla jana samudAya ACEB For Private & Personal use only timahotsava vIra samAja pAlI rAjyAtakamavAikarAmata 11008 zrIambAlAlajImahArAja sAkrIvidIravayAta mahArAja kesantabhivaDI mahADIrasabAgalI prasiddha sAhityakAra zrI zrIcanda surAnA 'sarasa' abhinandana grantha kA paricaya dete hue| dUra-dUra se Aye hue zraddhAlu atithiyoM kA svAgata karate hue kozIthala ke karmaTha zrAvaka, saMgha ke mAnanIya mantrI zrI basantIlAla jI koThArI Jain Education international Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' kAryakrama kI A~khoM dekhI jhAMkI | 7 000000000000 000000000000 apane saMkSipta vaktavya meM pUjya pra0 zrI marudhara kesarI jI mahArAja ne pravartaka zrI ko eka suyogya saMta ratna batAte hue hArdika sneha prakaTa kiyA aura 'mevAr3a saMgha ziromaNi' pada pradAna karane kA Agraha kiyA / jisakA samasta zrI saMghoM ne jayanAda ke sAtha bar3e utsAha se svAgata kiyA / sAtha hI pUjya marudhara kesarI jI mahArAja ne pravartaka zrI ke suyogya ziSya vidvadaratna zrI saubhAgya muni 'kumuda' ko 'pravacana bhUSaNa' pada se alaMkRta karane kA Agraha kiyaa| upasthita jana-samudAya ne bar3e ullAsa se samarthana prakaTa kiyaa| samApana kAryakrama 8 / / baje se prArambha hokara 12 / / baje taka adbhuta zAnti ke sAtha calA / kAryakrama kA saMyojana zrI rozanalAla jI pagAriyA zrI madanalAla jI jaina tathA zrI basantIlAla jI koThArI kara rahe the / anta meM dAnavIra seTha zrI UMkAralAla jI seThiyA kA adhyakSIya bhASaNa huaa| zrI seThiyA jI ne apane vistRta pravacana meM samAja kI aneka samasyAoM ko chUte hue unake samAdhAna hetu Thosa kAryakrama prastuta kiyaa| adhyakSIya bhASaNa para dhanyavAda dete hue mantrI mahodaya ne Agata atithiyoM kA hArdika svAgata kiyA tathA zAnti vyavasthA banAye rakhane meM jo sahayoga diyA isake lie dhanyavAda jJApita kiyaa| samAroha kI kucha adbhuta vizeSatAe~ taTastha darzakoM kA anumAna hai ki samAroha meM 25 se 30 hajAra janatA kI upasthiti rahI hogii| kintu itane lambe kAryakrama meM kahIM kisI bhI taraha kI azAnti kA prasaMga upasthita nahIM huaa| na kisI kI koI vastu khoI aura na koI vyAdhigrasta hI huA aura na koI apriya prasaMga banA / yaha eka sukhada Azcarya thaa| hajAroM vyaktiyoM ne eka sAtha hAtha khar3e kara kurItiyoM ke tyAgane kA jo saMkalpa isa samAroha meM liyA, sAmUhika sudhAra kA yaha Adarza zatAbdiyoM taka preraNA srota banA rhegaa| samAroha se pUrva kaI vyakti prAyaH aisA kahA karate the ki 'kozIthala' nivAsI kyA vyavasthA kara pAyeMge ? choTA-sA gA~va hai| pAnI kI vyavasthA meM hI thaka jAyeMge kintu kozIthala zrAvaka saMgha ne aura vahA~ kI janatA ne jo zAnadAra vyavasthA kI use dekhakara unheM kahanA par3A ki aisI sundara vyavasthA kozIthala vAle kara pAye, yaha adbhuta bAta hai| X kaI vyaktiyoM kA anumAna thA ki vizAla janatA ko dekhate hue bhojana-vyavasthA gar3abar3A jaaegii| kintu kAryakartAoM kI sUjha-bUjha se bhojana-vyavasthA bar3I sundara rahI, sAtha hI yaha bhI sunane meM AyA ki bhojana bhaNDAra meM bilakula kamI nahIM AI, itanA hI nahIM anumAna se adhika vyaktiyoM ke bhojana kara lene ke uparAnta bhI bhojana bhArI mAtrA meM bar3hA aura sthAnIya janatA ne usakA upayoga kiyaa| x vizAla pAMDAla jo lagabhaga 25-30 hajAra janatA se khacAkhaca bharA thA, pAMDAla kaI bAra teja havA ke jhoMko se hilA / kaI bAra uThA bhI kAryakartAoM ko bhaya bhI huA ki kahIM pAMDAla nIce na A jAe kintu koI durghaTanA nahIM huii| saMyoga kI bAta thI ki kAryakrama ke sampanna hone ke AdhA ghaMTe bAda jaba pAMDAla bilakula khAlI thA, havA ke - eka tIvra jhoke ke sAtha hI pAMDAla bhUmi para A girA / isa para cuTakI lete hue zrI hastimala jI muNota ne kahA ki samAroha sampanna hone taka pAMDAla ko devatA thAme hue the| MPALMERam jaipapps-form Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 abhinandana maya svarNima-sUtra parama pUjya pravartaka zrI marudhara kezarI mizrImalajI mahArAja kA ojasvI vaktavya jo kArya karaNe re vAste Apa yahA~ ikaTThe haiM, vo pravartaka zrI ambAlAla jI svAmI kA abhinandana hai / ambAlAla jI svAmI ro mevAr3a meM hI nahIM, sArA sthAnakavAsI samAja meM bar3o mahattva hai| prakRti sU sarala, sAdhutA meM ramiyor3A svAmI jI sabane bar3A priya hai / iNArA pacAsa varSa rA saMyama meM bar3I camaka-damaka rhii| iNAM rA suyogya ziSya aura mevAr3a rA zrAvaka abhinandana ro yo vizAla Ayojana kiyo, yo apanA guru re prati Adara aura bhakti ro eka sundara paricaya hai| mhAro eka Agraha haiM iNAM rA abhinandana ko koI sthAyI lAbha hoNoM caahije| udayapura meM zodha saMsthAna rI yojanA bar3I uttama hai, piNa bAtA sUto kI hove nI / kAma to karaNe sU hove| kAma karaNe re vAste Apa meM lagana hai to kAma baNane meM kI rukAvaTa nahIM / tana-mana-dhana sU sahayoga karaNe rI bhAvanA rAkha himmata sU kAma Age bar3hAo, saphalatA mile aura mile / Aja ro yo dRzya dekha mhArA hiradai meM Ananda rI hilolAM uTha rahI hai| yo paMDAla raMga-biraMgI pAgaDiyAM vAlA sU ThaTTha bhariyor3o er3o suhAvaNo lAge mAno raMga-biraMgA phUlArI saiMkar3oM kyAriyAM eka sAtha khilagI / mevAr3I Ana zAna meM zUrA ne bAta meM pakkA ve A vIra bhUmi hai, iNa bhUmi rI miTTI meM eka teja hai| Aja ApaNAM zramaNa saMgha rI ekatA baNI rAkhaNe re vAste ApasU mhArI apIla hai / Aja zramaNa saMgha re sAmane saMvatsarI rI ekatA ro mhoTo prazna hai / Apa saba iNa ekatA ne baNI rAkhaNe meM hRdaya sUmadadagAra baNo / apaNI apaNI jidda rAkhaNe meM kI dhariyo nI hai / ekatA baNI rahe to yA bahuta bar3I siddhi hai| abhinandana rI iNa belA meM svAmI jI zrI ambAlAla jI mahArAja ne 'mevAr3a saMgha ziromaNi' pada sUalaMkRta karaNe rI bhAvanA hai| sArA saMgha ro iNa meM samarthana milaNo cAhije / ___ marudhara kesarI-isI taraha svAmI jI rA suyogya ziSya saubhAgya muni 'kumuda' ne 'pravacana bhUSaNa padasU alaMkRta kiyA hai|' sArI janatA ne bhArI samarthana kiyaa| ma0 ke0-pUjya AcArya zrI ye pada ghoSita kareM, yaha hamArI sabakI bhAvanA hai / zrI ambAlAla jI svAmI ne sAdhu samAja rI tarapha sU abhinandana svarUpa abhinandana caddara arpita karate haiM / 1 sAre saMgha ne jabardasta samarthana kara pada samarpaNa ke sAtha jayanAda kiyA / 2 pUjya marudhara kesarI jI ne caddara aur3hAI aura sAre samAja ne jayanAda ke sAtha svAgata aura samarthana kiyaa| .. DO in Education International For Private & Personal use only - Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue 'mevAr3a saMgha ziromaNi' ke pada se alaMkRta kara pUjya marudharakesarI jI ma0 ne garudeva zrI ambAlAla jI ma0 ko abhinandana cAdara or3hAI nyAyamUrti zrImAna cAMdamala jI lor3hA kA svAgata zrImAna bhUrAlAla jI sUryA samAroha ke adhyayakSa zrI oMkAralAla jI seThiyA (sanavAr3a) kA svAgata karate hue samAroha samiti ke adhyakSa zrI sUryA sAhaba zrIyuta seTha hastimala jI muNota guru-abhinandana pUrvaka apanA preraka bhASaNa karate hue| Jain Education interational Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAya praya zrI dharma sajImA 12 vijaya ho sva. mevAr3a bhA motIlAlajI ma.sA. kI jaya mevAr3a pUjya Po pUjya ekaliMga dAsaje zrI Ananda zrI mUla muni jI mahArAja gurudeva zrI kA hArdika abhinandana karate hue / gurudeva ke caraNoM meM zraddhAbhivAdana svarUpa zrI madana muni jI 'pathika' ne bhAvAMjali bheMTa kI / sva. mevAr3a bhUSaNa zrIlAlajI ma.sA. kI jaya Jone samAroha ke praraNA srota zrI saubhAgya muni jI 'kumuda' padhAre hue munirAja aura mahAsatI jI kA hArdika svAgata karate hue samAja ko praraka sandeza de rahe haiN| zrI madrAsa Doma vizAla mahilA sammelana ko sambodhita karatI huI dharma prabhAvikA paramaviduSI mahAsatI zrI pra emavatI jI / Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja / abhinandana ma svagama-sUtra | paM0 ratna muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' kA vaktavya Apa aura hama Aja eka mahAn santa kA abhinandana kara rahe haiM / usa santa puruSa kA nAma hai, ambAlAla jI mahArAja zrI ke nAma meM do zabda haiM ambA aura lAla / ambA mAtA kA sUcaka hai| sAre jagata kI mAtA ko jagadambA kahate haiN| hA~ to, ambA kA artha mA~ hI hai aura isake bAda jo zabda hai lAla; yadi mA~ ke sAtha ise jor3akara bole to "mAI kA lAla" yaha vAkya banegA / hamAre yahA~ eka vAkya hai, "hai koI mAMI kA lAla" jo yaha kArya kre| jo bhI himmata, bahAdurI kA bar3A kArya hotA hai, use karane vAlA koI mAMI kA lAla hotA hai| to hamAre pravartaka zrI mAMI ke lAla haiN| pichale pacAsa varSoM se yaha mAMI kA lAla saMyama ke pavitra patha para bar3I dRr3hatA ke sAtha bar3hatA calA AyA / Apa sabhI yahA~ abhinandana karane Aye haiM kintu " hai koI mAMI kA lAla" jo inake jaisA zuddha saMyama dhAraNa kara saccA abhinandana kare / pratyeka muni mAMI kA lAla hotA hai / koI kahe Apane mA~ kA tyAga kara diyA, aba Apake kauna sI mA~ hai ? to isa para bhI thor3A vicAra kara lete haiM / muni eka mA~ ko chor3atA hai kintu vaha kaI mAtAoM kA lAla ho jAtA hai| jaina zAstrAnusAra "aTThapavayaNamAuNa" arthAt pA~ca samiti aura tIna gupti isa taraha ina AThoM ko pravacana mAtR kahA hai| Apa samajha gaye hoMge ki muni ke ATha mAtAe~ hotI haiM / hamAre pravartaka zrI bhI ATha mAtAoM ke lAla haiM ataH inakA 'ambAlAla' nAma bahuta hI sArthaka hai / anta meM hama hArdika zraddhApUrvaka ApakA abhinandana karate hue Apake cirAyu hone kI maMgala kAmanA karate haiN| madhuravaktA zrI mUla munijI mahArAja kA vaktavya bhAiyo ! nadI kA eka rUpa hai apanI sImA meM bahanA, madhura-madhura bahatI nadI AsapAsa ke kinAroM ko harAmarA kara detI hai, kinAre base gAMvoM ko navajIvana pradAna karatI hai| nadI kA eka dUsarA rUpa bhI hai, jise bAr3ha AnA kahate haiM, jaba nadI apanI maryAdA kA ullaMghana kara bahane lagatI hai to vaha apanI sundaratA bhI naSTa kara detI hai aura AsapAsa ke khetoM, khalihAnoM ko barabAda kara diyA karatI hai| yaha nadI kA vikRta tathA bhayaMkara rUpa hai mAnava bhI apane jIvana meM do taraha se bahate haiM, nadI kI taraha / kucha maryAdAhIna uddaMDa banakara apane Apako aura samAja ko vikRta kiyA karate haiN| kucha sajjana aise hote haiM jo apane jIvana meM nadI ke prathama rUpa kI taraha maryAdita rUpeNa calA karate haiM / ve sva aura para kA kalyANa kiyA karate haiN| satpuruSoM kA yahI rUpa hotA hai / Aja yahA~ pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja ke abhinandana hetu Apa aura hama upasthita haiM / isa mahApuruSa ke jIvana meM nadI kA prathama rUpa dekhA jA sakatA hai| ye pichale pacAsa varSa se sva, para ke kalyANa svarUpa, saMyamI jIvana dhAraNa kara bhUmaMDala para vicaraNa kara rahe haiM / ke sAtha / ....... saralatA, madhuratA tathA saMyama ke sAkSAt pratIka pravartaka zrI kA hama hArdika abhinandana karate haiM / pravartaka zrI jaise guNavAna munirAjoM ke pavitra sAnidhya meM zramaNa saMgha gauravAnvita aura jayavanta hai / pravartaka zrI dIrghAyu hokara apanI saMyama kI prabhA se bhavyoM ke jIvana ko Alokita kareM isI zubhakAmanA M pahes * 000000000000 000000000000 100001 how jainenoorg "--"","SAT-CL Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha : pariziSTa 000000000000 000000000000 ATION FASIA RANS AADIVAS zrI saumAgya muni jI 'kumuda' kA amimASaNa parama pUjyanIya zrI marudhara kesarI jI mahArAja sAhaba, parama pUjyanIya gurudeva zrI ambAlAlajI mahArAja sAhaba, paM0 ratna zrI hIrA munijI mahArAja, paM0 pravara zrI 'kamala' jI mahArAja, madhura vaktA zrI mUla munijI mahArAja, ghora tapasvI zrI rUpa munijI mahArAja anya sAthI munirAja, AdaraNIya mahAsatI vRnda, upasthita bhAiyo aura bahano! Aja kozIthala nagara ke isa zAnadAra prAMgaNa meM, pUjya gurudeva zrI ke abhinandana samAroha ko samalaMkRta karane hetu mevAr3a, mAravAr3a aura mAlavA se ugra vihAra kara padhAre hue pUjyanIya munigaNa aura AdaraNIya mahAsatI vRnda kA hArdika svAgata karate hue hama asIma harSAnanda kA anubhava kara rahe haiN| santa satIjI ne padhAra kara bar3I kRpA kI, hama Apake AbhArI haiN| mevAr3a kI zraddhAlu janatA ko Apane darzana diye, yaha dharatI dhanya ho gii| mevAr3a dharma bhUmi hai, vIra bhUmi hai, isake kaNa-kaNa meM oja hai, teja hai, isa bhUmi kI miTTI vaha hai jisane dillI ke takhta se sadiyoM taka Takkara lii| mevAr3a ne rASTra aura samAja ko aneka ratna diye / yaha vIra prasUH hai| yahA~ karmavIra hI nahIM dharmavIra bhI AlA darje ke hue haiN| sabhI dharma aura sampradAyeM mevAr3a ke kisI na kisI mahApuruSa se avazya gauravAnvita hai| jaina dharma ko hI le lIjiye, pUjyazrI ror3ajI svAmI aura mAnajI svAmI para kisa jaina ko garva nahIM hogaa| mevAr3a kA rAjasthAna hI nahIM bhArata meM eka gauravapUrNa sthAna hai yaha gaurava nirantara Ana bAna aura zAna kI rakSA kara prApta kiyA hai| hamArA itihAsa batAtA hai ki hama saMkaToM aura vipattiyoM ko ha~sate hue saha gaye kintu hamane anyAya, adharma aura cApalUsI ke sAtha kabhI samajhautA nahIM kiyaa| Aja phira yuga cetanA kA AhvAna hai ki hamArA samAja puna: vahI teja lekara khar3A ho / hameM kisI para na hamalA karanA hai aura na talavAra tAnanI hai, hameM una kurUr3hiyoM kA khAtmA karanA hai, jinase samAja dhvasta aura khokhalA hotA jA rahA hai| tilaka, daheja aura mRtyu-bhoja jaisI anAvazyaka prathAoM se samAja ko mukta karanA hai / Apa yahA~ hajAroM kI saMkhyA meM upasthita haiM yadi Apa sabhI bar3I dRr3hatA ke sAtha kaha deM ki hamane ina kurUr3hiyoM kA kAlA muMha kara diyA hai to, maiM samajhatA hU~ mevAr3a meM ina burAiyoM ko Tikane ko kahIM jagaha nahIM milegii| bar3I khuzI kI bAta hai, Apa bar3I dRr3hatA ke sAtha burAiyoM ke viruddha khar3e ho rahe haiM / hama Aja jisa mahApuruSa kA abhinandana kara rahe haiM, inhoMne hameM yahI sikhAyA ki hama burAiyoM se ldd'eN| inakA svayaM kA jIvana isa vizeSatA se ota-prota hai| maiM bahuta bacapana se gurudeva ke caraNoM meM pahuMcA / aba taka maiMne inheM jisa taraha pAyA vaha saba kucha yahAM batA dUM aisA sambhava nahIM, kintu saMkSipta meM maiM yaha batAnA cAhUMgA ki jIvana eka kalA hai ise sIkhanA aura pAnA hotA hai| guru deva zrI usa kalA ko pAye aura bar3I saralatA ke sAtha / tyAga, tapa, saMyama aura zAlInatA kI pratimUrti gurudeva lAkhoM ke zraddhA kendra haiM yaha kahane kI AvazyakatA nahIM, pratyeka darzaka ise yahA~ pratyakSa dekha rahA hai| abhinandana samAroha aura grantha samarpaNa kI vizAla yojanA jaba maiMne mevAr3a kI gurubhakta janatA ke samakSa rakkhI to, janatA ne itane ullAsa ke sAtha ise liyA ki maiM svayaM harSa se ota-prota ho gyaa| SANARTA . 1 muni zrI ke ojasvI AhvAna para hajAroM hAtha khar3e ho gaye aura kurur3hiyoM ke virodha meM pAMDAla gUMja utthaa| 43000 Jal Education International Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana maya svaNima-sUtra | 11 grantha nirmANa aura prakAzana se lekara samAroha taka hajAroM kAryakartA jisa taraha juTe rahe aura aharniza zrama karate rahe yaha hamAre lie bar3e sAtvika Ananda kA viSaya hai| isa avasara para maiM zrI rUpa muni jI mahArAja 'rajata' ko hArdika dhanyavAda diye binA nahIM raha sakatA, jo samAroha ke tIna saptAha pUrva hI idhara hamase A mile aura bar3I lagana tathA tatparatA ke sAtha apanI mahattvapUrNa sevAeM diiN| zrAvaka saMgha kozIthala kI mahAn sevAoM kA maiM kyA ullekha kruuN| Aja isane jaina saMghoM ke itihAsa meM apanA mahattvapUrNa sthAna banA liyA hai| anta meM pUjya gurudeva zrI kA hameM dIrghakAla taka maMgala sAnidhya prApta ho isI zubha bhAvanA ke sAtha sabhI pUjya munirAja aura mahAsatI jI kA eka bAra aura hArdika svAgata karatA huA apanI bAta pUrNa karatA huuN| 000000000000 000000000000 VEER paNa MARATI RAN prakharavaktA zrI rUpa muni jI rajata' kA ojasvI vaktavya Aja kozIthala kA AMgaNA meM sArI cIjA hai / dharma netA aura rAja netA doI aThe hai| eka khAdyamantrI hai eka prakAza karaNe vAlA hai / munirAja bhI AtmA rI khurAka de aura antara ro prakAza kre| bAhya aura AdhyAtmika donoM bAtoM rI pUrti kozIthala meM hai| bAhya se sambandha saMsAra sUM hai antara ko sambandha AtmA tUM hai / yA AdhyAtmika utsava hai| pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja ko abhinandana yo saMyama, tapa, aura sAdhanA ko abhinandana hai / iNa avasara pe koI na koI udyota hoNo cahije / pUjya marudhara kesarI jI mahArAja bhI aThe Ayor3A hai, e saccA kesarI hai| ye mAravAr3a tUM AyA hai, mevAr3a mAravAr3a eka hai| aba to rAjasthAna baNagyo kI bheda nI hai| sabane eka juTa baNa samAja ro utthAna karaNe re vAste Age ANo hai| mhANe mitra muni zrI kumuda' jI re AhvAna pe abhI tilaka, daheja aura mRtyu bhoja re khilApha hAtha khar3A kiyA piNa, iNAM meM pAgar3iyAM vAlA hAtha kama khar3A kiyA hai| iNAM re Age AyA binA kAma calelA nhiiN| mAla tAla rUpacandajI sava pAgar3iyAM vAlA re hAtha meM hai| ugAr3A mAthA vAlA rA hAtha meM kI nI hai / saba eka sAtha mila kAma karaNe re vAste Age Ao to niyama pAra par3e laa| pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja dharma rA dhorI, zramaNa saMgha kA pyArA ne mevAr3a rA dulhArA hai| Apa loga apaNe gurU ro abhinandana kariyo, yA zreSTha bAta hai| apaNe guru ro, apaNe bar3erA ro, apaNe mAtApitA ro, AdaraM karaNo yo sapUta paNo hai / Aja kozIthala rA kaNa-kaNa meM guru abhinandana rI camaka hai / Apa saba ke sAtha maiM bhI iNa mahAn AtmA ro hArdika abhinandana kruu|| pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja atyanta sarala hai, mevAr3a to sarala nI hai para, mevAr3a kA guru sarala hai / iNa rA netRtva tUM mevAr3a ro nAma aura U~co utthiyo| anta meM iNAM rA dIrgha-jIvana rI maMgala kAmanA re sAtha maiM apaNo pravacana pUro kruuN| AVATARN ... s Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha : pariziSTa 000000000000 000000000000 pravartaka zrI ke ziSya ratna zrI madana muni jI 'pathika' kA zraddhA-samarpaNa hama Aja apane pUjya gurudeva zrI kA abhinandana karate hue atIva prasannatA kA anubhava kara rahe haiN| prastuta abhinandana samAyojana kA mUla vaha zraddhA hai, jo zraddheya ke caraNoM meM hamAre mana ko samarpita karatI hai| eka vAkya hai 'yo yaccha ddhaH saH eva saH' arthAt jo jisakI zraddhA karatA hai vaha vaisA hI ho jAtA hai / zraddhA vaha tattva hai jo jIvana ko tadanurUpa banA detI hai| zraddhA eka Antarika bala hai| mAnava-jIvana A~dhI aura tUphAnoM kA kevala zraddhA ke bala para sAmanA kara sakatA hai| pUjya gurudeva zrI ke prati hamArI zraddhA ne hamako bdlaa| gurudeva zrI ke jIvana meM eka nirmANAtmaka UrjA hai / ye svayaM bane haiM, inake nikaTa meM Ane vAle pratyeka ko ye banAyA karate haiM inase hajAroM bane haiM, unameM se eka maiM bhI huuN| koI kisI ke mana meM apane prati zraddhA khar3I nahIM karavA sakatA, zraddhA to sahaja banatI hai| koI phUla bhramara ko bulAtA nahI hai, AkarSaNa hotA hai sugandha kA, bhramara daur3A AtA hai / Aja Apa hajAroM yahA~ upasthita haiM Apako yahA~ kauna khIMca lAyA ? gurudeva zrI kA zreSTha jJAna, darzana, cAritra yahI vaha tattva hai jo Apako yahA~ taka lAyA hai / gurudeva zrI sarala sAtvika aura sAdhanA priya jIvana ke dhanI haiM / isa bArdhakya pUrNa vaya meM bhI kamI binA kisI bahuta bar3e kAraNa ke dina meM nahIM sote / ye bar3e bhajanAnandI haiM, rAtri ko dera taka aura prAtaH bahuta pahale ye smaraNa karate aura dhyAna karate mileNge| RjutA inake jIvana ke raga-raga meM vyApta hai / AcArAMga sUtra kI bhASA meM "jahA puNNassa katthai tahA tucchassa katthaI" ke anusAra ye abheda bhAva se dhanika aura raMka sabhI ko upadeza diyA karate haiM / inakA sabhI para samAna vAtsalya bhAva hai / maiM adhika kyA kahUM, jo bhI inake nikaTa AyA hai vaha pratyeka vyakti inake jIvana kI zreSThatA se turanta paricita ho jAtA hai / hama dhanya haiM ki hameM ina caraNoM kI sevA prApta hai / sampUrNa hArdika zraddhA ke sAtha abhinandana karatA huA maiM apanA sthAna grahaNa karatA huuN| HTTRITIO Per MANIWAN AN jana POOR in Education International Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S maMdArI pUjya zrI motIlAlajI ma. sA.zrI. jaya zrIAnaMdanAma bhAvapUrNa abhinandana vaktavya dete hue ghoratapasvI zrI rUpa muni jI 'rajata' mahilA sammelana meM apane krAntikArI vicAra prakaTa karatI huI udghATana karta zrImatI kamalA bahana (mAtA jI) sva. maMcAi bhUpaNa motIlAlajI ma. sA.zrI. jaya dharma jyoti pariSada ke khule adhivezana ko sambodhita karate hue pravacana- bhUSaNa zrI saubhAgya muni jo 'kumuda' nikaTa meM zrI rUpa muni jo 'rajata' virAjita haiN| abhinandana samAroha ke adhyakSa dAnavIra seTha oMkAralAla jI seThiyA adhyakSIya bhASaNa de rahe haiN| Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.jaineer khare aura spaSTavaktA zrIyuta yazavantasiMha jI nAhara, yuvaka sammelana ko sambodhita kara rahe haiN| nikaTa khar3e haiM yuvaka sammelana ke saMyojaka, samAroha samiti ke mantrI zrI rozanalAla jI pagAriyA khule adhivezana ko apane krAntikArI vicAroM se jhaMkRta karane vAle bhU0 pU0 saMsada sadasya zrImAna oMkAralAla jI boharA yasabATa sva. mavAr3a bhayA mUlya do jAmamA zrImotIlAlajIma.sAThI jaya - majyA bAyA bhAjAnanna pajAma . bAi bhaSayaH / kImotIlAlajI ma.sA.vijaya - "dharma jyoti pariSada mevAr3a kA kalpa vRkSa hai ise sIcoM" khule adhivezana ko prerita karate hue zrImAna madanalAla jI pItalyA (munsipha majisTreTa) dharma jyoti pariSada ke khule adhivezana meM samAdhAna ke svara meM bolate hue zrImAna ghIsUlAla jI koThArI Jain Education Intemational Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udghATana kartA 000000000000 000000000000 zrIyuta zivacaraNa jI mAthura khAdyamaMtrI, (rAjasthAna) kA udghATana bhASaNa patalA S RETRIERED kcchbi upasthita pUjya munirAja, sajjano aura deviyoM ! Aja kA dina bhIlavAr3A ke kozIthala grAma ke lie eka aitihAsika dina hai| yaha sAre jaina samAja kA hI nahIM sArI janatA kA saubhAgya hai ki Aja aise pavitra kArya ke lie yahA~ Apa aura hama ekatrita hue haiM / stories hama eka mahAn saMta zrI ambAlAla jI mahArAja kI tapasyA ke pacAsa varSa pUre hone para unakI tapasyA kii| svarNa jayanti manAne ke lie yahA~ ekatrita hue haiN| vaise kisI vyakti kI umra agara bar3hatI hai to eka taraha se aisA mAnA jAtA hai ki usakI zakti kA hrAsa hotA hai, lekina yadi koI vyakti apane jIvana meM tyAga, tapasyA aura balidAna ke AdhAra para samAja meM pUjyanIya hotA hai to maiM samajhatA hU~ ki jIvana kA mahattvapUrNa aMga hai| pacAsa varSa nirantara tapasyA ke ekaniSTha sAdhanA ke kisI vyakti ke jIvana meM ho to apane Apa meM mahattvapUrNa upalabdhi kahI jA sakatI hai| aura jaina samudAya ke jo santa haiM, unameM sAdhanA aura tapasyA ko bar3A mahattva diyA gayA hai / anekoM bAra ina santoM ke darzana karane kA saubhAgya mujhe milA aura maiMne isa bAta ko pAyA ki jIvana ke ucca Adarza sthApita karate hue samAja ko prabhAvita karane kA jo ucca Adarza hamAre santa paramparA ke logoM ne isa deza meM sthApita kiyA hai, yaha sabase mahattvapUrNa bAta hai| Aja koI rAjanaitika netA yA sAmAjika netA samAja-sudhAra yA parivartana kI koI bAta kahatA hai to, vaha acchA samajhA jAtA hai, kintu eka aisA vyakti jisako apanA koI moha nahIM ho, samAja ke hita ke lie kucha kahe to usakA bar3A vyApaka mahattva hotA hai / maiM isa bAta ko mahasUsa karatA hU~ ki samAja ke utthAna ke bAre meM hamAre santa koI bhI bAta kaheM, choTI yA bar3I, usakA samAja meM bar3A vyApaka asara par3atA hai / hamArA deza jisane hamezA saMskRti ke mAmale meM dharma ke AcaraNa ke mAmale meM, vyaktigata AcaraNa ke mAmale meM na kevala deza ke rahane vAloM ko balki saMsAra ko eka mArga-darzana kiyA hai| jaba-jaba bhI saMsAra ke loga bhaTakate haiM, apanI rAha se rAstA bhUlate hai usa samaya sabhI loga hindustAna kI ora dekhate haiN| hamAre jIvana-darzana meM samyakjIvana, samyakvANI aura samyakcAritra ko bar3A mahattva diyA gayA hai / RWS PARN - vikkiyi wwwjanglibrary.co S.BArt./ Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha : pariziSTa 000000000000 000000000000 koI vyakti cakravati bhI bana jAya, to hamAre itihAsa meM yAda nahIM kiyA jAtA, kintu hamAre tyAgI sAdhusanta jinhoMne apane jIvana ko deza va samAja ke hita meM de diyA, vrata meM lagA diyA, use usake jIvana ke bAda bhI hamArA deza aura samAja yAda karatA hai / pIr3hI-dara-pIr3hI hamAre yahA~ santa pUjA jAtA hai / hamAre yahA~ santoM kA jIvana bahuta UMcA hotA hai, kintu hameM unase jo sunane ko milatA hai, hama jo unakA caritra dekhate haiM, hama kitanA unakA anukaraNa kara pAte haiM ? maiM eka vinamra nivedana karanA cAhatA hU~ ki hamAre santoM ne kahA, sabhI ko jIne kA adhikAra hai, hama bhI jie~ par3osI bhI jie~' yaha eka bahuta uttama siddhAnta hai, kintu maiM samajhatA hU~ ki hama ise abhI taka apanA nahIM sake / yadi Apa aura hama dUsaroM kI jindagI kharAba karake ArAma kI jindagI bitAne kI koziza kareM to maiM mAnatA hUM ki samAja meM eka dina saMgharSa upasthita ho jAegA aura samAja ttuuttegaa| itihAsa ko uThAkara dekhiye, vahI samAja zreSTha rahA / jahA~ vyakti svayaM apane taka hI nahIM pratyeka vyakti ke hita ko bhI socatA hai, rASTra ke hita kA cintana karatA hai| yuga kA nirmANa samAja karatA hai / samAja vyakti banAtA hai / Aja ke sandarbha meM kisI bhI pahalU se soceM bahuta-sI vikRtiyoM kA mUla kAraNa vyakti kA svayaMniSTha honA hai / svayaMniSTha honA hI svArtha hai, svArtha ke parityAga ke lie hamAre muni kaI bAra kahate haiM / maiM kaI bAra jaina muniyoM ke pravacanoM ko sunatA hU~, ve bahuta kucha kahate haiM aura sApha-sApha kahate haiM / kintu samAja kitanA badala rahA hai, yaha hameM gaharAI se socanA caahie| eka mahApuruSa kI svarNa jayanti manAne ko Apa aura hama yahA~ upasthita haiM isa avasara para yaha pratijJA karake uThanA cAhie ki samyak bhAva, samyak vANI aura samyak AcAra banAne kA prayatna kreNge| Aja Apa aura hama eka svatantra deza ke nAgarika haiN| AjAdI se pUrva to hama AjAda hone ke lie pUjya gAMdhIjI ke netRtva meM lar3ate rahe aura jaba AjAda ho gaye to, hamane garIboM ko Upara uThAne kI nIti ghoSita kI thI garIbI hamAre deza kA abhizApa hai kintu garIbI koI purAnA kapar3A to nahIM, jise utAra diyA jAe aura nayA dhAraNa kara liyA jaae| garIbI se samRddhi taka kI yAtrA eka kaThina yAtrA hai, zrama aura sahayoga se hI hama isa yAtrA ko taya kara sakeMge / garIba ko U~cA uThAne ke lie bar3he hue logoM ko kucha nIce lAnA hogA, tabhI garIba U~cA uTha sakegA / pichale sattAisa-aTThAisa varSa se sarakAra ne kaI bar3e kArya kiye, phira bhI hara vyakti hukUmata se bahuta kucha cAhatA hai, isa para vAda-vivAda calatA hai| hamAre yahA~ prajAtantra hai sabhI ke vicAroM kA mahattva hai kintu sAtha meM yaha bhI socanA Avazyaka hai ki deza kI vartamAna paristhitiyoM ke sandarbha meM hamArA kyA karttavya hai| jaba svatantra deza kA nAgarika apanI jimmedAriyoM ko bhUlane lagatA hai, deza aura sarakAra ke sAmane bar3I kaThinAI paidA ho jAtI hai aise hI kucha kaThina daura se Ajakala hama gujara rahe haiM / Aja sabase bar3I AvazyakatA Atma-nirIkSaNa kI hai| Apa adhikatara vyApArI haiM aura merA vibhAga vyApAriyoM se sambandha rakhatA hai| Aja phasaleM acchI haiM saba kucha ThIka hai, kintu sAla bhara pUrva kyA sthiti thI ! Apa sabhI jAnate haiM, bar3A abhAva thA kintu vyApArI varga ne usa samaya kitanA sahayoga kiyA ? kaThinAI kI ghar3iyoM meM deza kI madada nahIM kare vaha deza kA vaphAdAra nahIM hai| maiM nizcita rUpa se kaha sakatA hU~ ki yadi mere pAsa eka roTI hai, usameM se eka Tukar3A par3osI ko dekara jindA rakha dUM yadi aisI bhAvanA bana jAe to deza kI sArI kaThinAiyA~ eka prakAra se samApta ho gii| vyApAra karanA burI bAta nahIM, koI paidA karatA hai, koI vitaraNa karatA hai kintu usameM ImAnadArI ho, isa taraha vyApArI kamAI bhI kara sakatA hai aura deza sevA bhii| __ hamAre deza kI pradhAnamantrI joki sATha karor3a janatA kI hI nahIM vikAsonmukha sabhI rASToM kI netA hai, O0 Education Intemational For Private & Personal Use Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zivacaraNa jI mAthura kA udghATana bhASaNa | 15 unhoMne deza ke Atma-sammAna ko banAye rakhane aura ise kaThinAiyoM se bAhara lAne ko kucha kadama aba uThAye haiM hameM unheM apane stara para apanA kara unako saphala banAne kA prayAsa karanA cAhie / hamAre deza kA Adarza mahAn hai / aisA aura kauna deza hogA jo eka anya pratAr3ita deza ko apanI senA dvArA AjAda karA kara vahA~ kI janatA ko sauMpa de| bhArata ne aise Adarza upasthita kiye haiM jo anyatra durlabha haiM / aise deza ke nAgarika saMyama aura jimmedArI se caleM tabhI vaha deza apane mahattva ko banAye rakha sakatA hai / abhI kucha samaya pUrva deza ke sAmane kaThina paristhiti paidA kara dI gaI, janatA kA manobala kSINa hone lagA to hamArI pradhAnamantrI ne samaya para ucita kadama uThAkara deza ko asta-vyasta hone se bacA liyaa| ApAta sthiti se deza meM eka nayI jimmedArI kA vAtAvaraNa banA aura Aja deza meM sarvatra zAnti se sAre kArya ThIka cala rahe haiM / hamArA deza saMtoM aura bhaktoM kI bhUmi hai, bar3e-bar3e saMtoM ne hamAre deza ko gauravAnvita kiyA hai| isameM koI zaka nahIM ki kaI deza hamase jyAdA sampanna haiM, bhautikatA kI dRSTi se, kintu hamAre pAsa jo adhyAtmika dhana hai usakI tulanA meM unake pAsa kucha bhI nahIM hai| sAre vizva ko sabhyatA kA pahalA pATha bhArata ne sikhAyA / bhArata ko sarvAdhika gaurava usa mahAn saMta paramparA kA hai, jo saba kucha tyAgakara bhakti meM aura sevA meM juTe hue haiN| yahA~ jo marudhara kesarI mizrImala jI mahArAja padhAre hue haiM maiMne inake kaI bAra upadeza sune, maiMne dekhA ki ye bar3I se bar3I bAta sApha-sApha kaha deMge aura inake izAre mAtra se bar3e-bar3e kArya sampanna ho jAte haiM, yaha saMtoM kI Antarika zakti hai, yaha saMyama aura sAdhanA kA bala hai / Aja hama isa samAroha meM saMta kA abhinandana kara eka nayI jimmedArI le rahe haiM unake upadezoM para calane kI / itanA bar3A samAroha tabhI saphala hogA jaba hama vAstava meM kucha lekara jAeM aisI pratijJA, jo samAja ko nayI dizA de / satya eka hotA hai, usake kaI rUpa hote haiM, jitane bhI dharma hai unameM eka hI satya vividha rUpa meM rahA huA hai| ata: jaina, baina, bauddha, IsAI, musalamAna sabhI meM jo acchAiyAM hai ve eka haiN| hama jisa mahAtmA kA sammAna kara rahe haiM vaha jainadharma kI nahIM, mAnavatA kI nidhi hai saMta sabhI kA hotA hai / hameM asAmpradAyika rUpa se satya aura guNoM ko svIkAra karanA cAhie / anta meM maiM pUjyanIya zrI ambAlAla jI mahArAja kA hArdika abhinandana karatA huA zraddhAJjalI arpita karatA hU~ aura inake dIrgha jIvana kI maMgala kAmanA karatA hU~ / HOM * * 000000000000 000000000000 4000DDLEC Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa atithi 000000000000 000000000000 zrI hIrAlAla jI depurA, vidyutamaMtrI (rAjasthAna) kA abhibhASaNa TITION pUjya munivRnda, bhAiyo aura bahano ! Aja ke isa pAvana avasara para Apane jo mujhe yAda kiyA, maiM ApakA bahuta AbhAra mAnatA hU~ / pUjya zrI kI tapasyA ko svarNa jayanti ke avasara para maiM bhI upasthita huaa| mahAna saMtoM ke jIvana kA, unakI tapasyA kA abhinandana to usI dina ho gayA jisa dina zrI ambAlAla jI mahArAja kI dIkSA huii| pichale pacAsa varSa se lagAtAra eka tapasvI jIvana bitAnA Apa jaise maharSiyoM se hI saMbhava hai / jo upadeza santa dete haiM, use pahale ve apane jIvana meM utArate haiM tabhI unake upadezoM kA samAja para bar3A asara hotA hai| mahArAja sAhaba zrI ambAlAla jI samAja kA mArgadarzana karate hue samAja kA nirmANa karate hue AdhI zatAbdI pAra kara gaye, yaha kevala Apake lie hI nahIM, aise mahAna santa se hama aura hamArA samAja bhI kama gauravAnvita nahIM hotA hai| hamAre deza kI jo saMskRti hai usameM tyAga tapa kI jyotiyA~ hai yahI kAraNa hai ki sArA vizva isa saMskRti ko mahattvapUrNa svIkAra karatA hai / koI cIja mahattvapUrNa hotI hai to usakI surakSA usase bhI adhika mahattvapUrNa ho jAtI hai| hamArI jo saMskRti hai usakI surakSA karanA eka bar3A kArya hai aura yaha hamArA naitika dAyitva hai ki hama usa saMskRti ke maulika tattvoM kI surakSA kreN| hamArI jo dhArmika paramparAe~ haiM ki usa sandarbha meM hameM socanA hai, hama muniyoM ke pAsa cale jAte haiM, mandiroM meM cale jAte haiM kintu hamArI kyA jimmedArI hai yaha bhI hameM socanA cAhie / guruoM ke pravacana sunate haiM unake sUtra hama par3hate haiN| lekina Aja se pahale jo galata kArya kiye, yadi unheM nahIM chor3a pAyeM to aura jIvana meM nayA adhyAya prArambha nahIM kara sakeM to hamArI kitanI sArthakatA hai yaha socanA caahie| jIvana meM parivartana dRr3ha nizcaya ke binA saMbhava nahIM, vyakti samAja kA nirmAtA hai ata: pratyeka vyakti dRr3ha nizcaya pUrvaka Age bar3he to nava yuga kA nirmANa ho sakatA hai| hamAre aneka kaSToM kA kAraNa hamArA galata mUlyAMkana hai / hamAre yahA~ jo dhana kI pratiSThA hotI jA rahI hai vaha aneka patana kA mUla hai / dhana ke sthAna para hameM dharma ko pratiSThA denI hogI / bar3I prasannatA hai Aja ki hama eka dharma ke pratinidhi kA abhinandana kara rahe haiM / aise Ayojana dhana ke sthAna para guNoM kI pratiSThA bar3hAte haiN| bhagavAna mahAvIra ne pA~ca mahAvrata batAye aura hama unakI bar3I carcAe~ bhI karate haiM kintu vAstavika jIvana meM hama unheM kitanA sthAna de pAye yaha vicAraNIya hai| anaitikatA se kamAye dhana ne hama meM, kaI kurItiyAM paidA kara dI hai yadi vAstava meM svastha samAja kA nirmANa karanA hai to pratyeka vyakti ko AMkanA hogA siddhAMtoM se kauna satya, ahiMsA, acaurya brahmacarya aura aparigraha kA kitanA pAlana karatA hai| ye moTe siddhAMta haiM, inheM yadi jIvana meM nahIM utAra pAye to jainadharma ko maiM nahIM samajhatA ki koI pA sakatA hai| abhI daheja mRtyu-bhoja jaisI burAiyoM ko miTAne ko kaI vaktAoM ne kahA, tapasviyoM ne bhI kahA, hAtha bhI khar3e kiye, kintu jaba taka dRr3hatApUrvaka apane ko na badalA jAye ye burAiyAM nahIM jA sktiiN| Vaatma LACHA HIMIRE - unia NE bATaI 4 Jan Education International Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha paricaya zrIcanda surAnA 'sarasa' | 17 Apa saba jAnate haiM ki daheja, mRtyu bhoja jaisI burAiyoM ke viruddha kAnUna bane haiM aura sakhta bana rahe haiM kiMtu koI samAja kevala kAnUna se badale yaha koI acchI bAta nahIM hai / ApakA samAja eka pratiSThita samAja hai, Apako dharma guruoM ke upadeza se badala jAnA cAhie / : kAnUna se hI badalanA Avazyaka nahIM hai svataH badala jAnA hI zreSTha hai / Aja yadi koI yaha kahe ki zikSA siddhAnta kAnUna ke AdhAra para anivArya kara denA cAhie to socie dUsare deza kyA soceMge ki bhAratavAsI abhI bhI itane pichar3e hue haiM ki zikSA ke lie kAnUna banAnA par3atA hai| jaba yaha kahA jAe ki daheja ko kAnUna se banda kiyA jAe to koI kyA socegA ki yaha deza kitanA pichar3A huA hai ki apanA bhalA-burA bhI nahIM soca sakatA / merA Agraha hai ki eka aisA vAtAvaraNa banA diyA jAya ki anAyAsa hI samAja se burAiyA~ samApta ho jAeM kAnUna ApakI aura hamArI ijjata nahIM banA sakatA, vaha to ijjata ko kharAba kara sakatA haiM / hameM kAnUna kI rAha nahIM dekhakara jo hamAre hita meM haiM use turanta svIkAra karanA cAhie ye / Aja mahAna munirAja zrI ambAlAla jI mahArAja ko abhinandana grantha bheMTa kara hama unakA abhinandana kara rahe haiM ye pUre samAja ke lie bar3e utsAha ke kSaNa hai| hameM isa avasara para sAmAjika burAiyoM kA parityAga kara munivara kA saccA abhinandana karanA cAhie / sAhitya sevI zrI zrIcaMda surANA dvArA diyA gayA grantha- paricaya pUjyanIya saMta satIvarga, bhAiyo aura bahano! pUjya gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba ke dIkSA svarNa jayanti mahotsava ke isa mahAn avasara para abhI pUjya pravartaka zrI ko eka abhinandana grantha bheMTa kiyA jAegA / upasthita janasamUha meM eka utsukatA hai ki yaha grantha kyA hai ? ApakI sampUrNa utsukatA kA samAdhAna to grantha ko sAkSAt dekhane para hI ho sakegA kintu graMtha ke sampAdaka maMDala se merA bhI sambandha hai etadartha graMtha kA thor3A-sA paricaya de denA maiM apanA kartavya samajhatA hU~ / jaba gurudeva ke abhinandana kI yojanA banI to grantha ke rUpa meM use sAhityika mor3a dene kA zreya zrI saubhAgya muni jI 'ku' ko hai / kA saMgraha hai| kisI bhI sadpuruSa kI kIrti ko cirasthAyI banAne ke lie grantha eka upayogI aura zreSTha sAdhana hai / prastuta abhinandana grantha dhArmika, sAmAjika evaM sAMskRtika sAhitya jagata meM anUThA sthAna banAye aisI kRti hai| isakA bAhyAvaraNa sarvamAnya jaina dhvaja ke pA~ca raMgoM se suzobhita hai| madhya meM 'vijaya stambha' aMkita hai jo mevAr3a ke oja teja aura vyaktitva kA zAnadAra pratIka hai| eka tarapha jaina pratIka hai jo prastuta kRti ko bhagavAna mahAvIra ke paccIsa sau veM nirvANa varSa ke sandarbha meM vyakta karatA hai / tIna raMgoM meM grantha kA nAma hai tathA nIce aSTamaMgala jo zAstrAnusAra parama kalyANa ke sUcaka haiM, citrita haiN| graMtha kA bAhya AvaraNa jitanA AkarSaka aura bhavya hai, antaraMga usase bhI kahIM adhika zAnadAra hai / grantha kula SaTkhaNDoM meM vibhAjita hai, cakravartI bhI to chaha hI khaNDa sAdhate haiM / prathama khaNDa jIvana aura zraddhArcana kA hai, isameM pUjya pravartaka zrI kA itivRtta aura anekoM bhAvapUrNa zraddhA puSpoM Faith alpammel mevAr3a gaurava nAmaka grantha kA dvitIya khaNDa hai, isameM mevAr3a kI una vibhUtiyoM kA jIvana vRta Apako milegA pat 000000000000 000000000000 0000 Creamy janenarforge Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha : pariziSTa 000000000000 jina para abhI taka bilakula nahIM likhA gayA yA bahuta kama likhA gyaa| mevAr3a ke dhArmika, sAmAjika zreSTha tattvoM va sAMskRtika upalabdhiyoM kA paricaya bhI isa khaNDa meM hai| isake bAda, jaina vidyA jaina sAhitya aura saMskRti ke do khaNDa haiM, jinameM uparyukta viSayoM ke vividha aMgoM kA paripUrNa vivecana hai| pA~cavA~ khaNDa jaina itihAsa kA hai isameM bhagavAna mahAvIra se pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja taka kI aitihAsika paramparA kA saMkSipta kintu sAragamita vivecana hai / chaThA khaNDa 'kAvya-kusuma' ke rUpa meM hai jisameM gurudeva zrI ke smaraNa-pada evaM anya AcAryoM, muniyoM kI racanAe~ tathA aitihAsika mahattva kI kRtiyoM kA saMkalana hai| isa taraha grantha ke chaha khaNDa cakravarti samrATa ke SaTkhaNDa kI taraha suzobhita ho rahe haiN| prastuta grantha jaina vidyA-sAdhanA tathA tatva vivecanA kA eka adbhuta koSa hai| bhArata ke kaI zreSTha vidvAnoM ne apanI zreSThatama kRtiyA~ dekara ise samalaMkRta kiyA hai / jaina jagata meM hI nahIM, sAhitya ke kSetra meM bhI isakA jo mahattva hai, vaha Ane vAle varSoM meM aura adhika bar3ha jAyegA / hajAroM vidyA-jijJAsu isase tattvajJAna-rasa prApta kara apane Apako kRtArtha smjheNge| grantha Adi se anta taka paThanIya aura mananIya hai| prastuta abhinandana grantha ke lekhana aura sampAdana meM sarvAdhika zrama yadi kisI ne kiyA hai to ve haiM zrI saubhAgya muni jI 'kumud'| grantha meM do sau se adhika pRSTha to svayaM 'kumuda' jI ne apanI bhAvavAhI lekhanI se likhe haiN| bhAva bhASA aura pravAha kA jo camatkAra muni zrI kI lekhanI meM dekhane ko milA vaha anyatra durlabha hai| isameM koI saMdeha nahIM ki muni zrI ne prastuta grantha meM athaka zrama kiyaa| muni zrI ne zreSTha nibandha juTAne meM jisa taraha vidvAnoM se samparka sAdhA aura apane madhura vyavahAra se unheM AkarSita kara nibandha prApta kiye yaha bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| kula milAkara prastuta grantha muni zrI ke ekaniSTha zrama kA pariNAma hai, jo Aja ke mahAna kAryakrama meM eka mahattvapUrNa bhUmikA sahita Apake samakSa pUjya gurudeva zrI ko samarpita kiyA jAyegA / / / VVU HTTTTTA HTTTTTP ANGH KANTITTET 1 muni zrI kA paricaya hama grantha ke prArambhika pRSThoM meM denA cAhate the kintu prayatna karane para bhI nahIM mila sakA, aba hameM thor3A paricaya milA hai, jo saMkSipta meM de rahe haiM; pradhAna sampAdaka muni zrI 'kumuda jI kA saMkSipta paricaya zrI saubhAgya munijI 'kumuda' kA janma-sthAna akolA (udayapura) hai| vikrama saM0 1964 mRgazIrSa zuklA saptamI zukravAra rAtri ko 6 baje sthAnIya gAMdhI parivAra meM eka bacce kA janma huA, jisakA nAma sujAnamala rakkhA gayA / zrI nAthI bAI aura nAthUlAla jI inake mAtA-pitA ke nAma haiN| zrI nAthUlAla jI vyavasAya se 'dANI' the| bAlaka sujAnamala, zrI nAthUlAla jI gA~dhI ko cauthI jIvita saMtAna thii| bAlaka sujAna se pUrva eka bhAI aura do bahaneM upasthita thiiN| karmadazA kI vicitratA svarUpa bAlaka sujAna ko bAlyAvasthA meM hI pitR-viyoga sahanA pdd'aa| aisI sthiti meM mA~ kA hI vaha sambala thA jisane bacce ko sadsaMskAroM se ota-prota banA diyA / bAlaka sujAna pA~cavIM meM par3hatA thA taba taka donoM bahaneM aura bhAI vivAhita ho cuke the| unhIM dinoM eka durghaTanA ghaTI, bahana ugamabAI vidhavA ho gii| sAre parivAra meM zoka chA gayA / mRtyu kI isa anivAryatA aura mAnava kI vivazatA dekha bAlaka sujAna kA mana bar3A khinna ho gyaa| bahana ugama bhI vahIM thI, vaha sAMsArikatA se uparAma ho rahI thii| vahA~ mahAsatI sohanakaMvara jI bhI the unakA usa sthiti meM bar3A sahayoga rahA / ...... JOHORIR al Education interational For Private Personal use only www.iainelibrary.org. Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdaka zrI 'kumuda' muni jI kA paricaya | 16 usI varSa pUjya zrI motIlAla jI mahArAja kA AkolA cAturmAsa thaa| muniyoM ke samparka ne antara kI vairAgya - bhAvanA ko aura bar3hAyA aura donoM bhAI-bahanoM ne saMyama lene kA nizcaya kiyA / mAtA ko isa nizcaya kA patA lagA to vaha bhI apane Atma-kalyANa ko utsuka ho gii| isa taraha tInoM ne jaba saMyama grahaNa karane kA nizcaya kiyA to pArivArika janoM meM halacala maca gii| una logoM ne kaI upadrava khar3e kara diye phalasvarUpa donoM arthAt mAM aura putrI ne to yathAsamaya saMyama svIkAra kara liyA kintu bAlaka sujAna kI dIkSA una logoM ne rukavA dI / bAlaka sujAna ko unake bhAI gorIlAla jI gAMdhI aura bahanoI zrI ambAlAla jI ahamadAbAda jahA~ ve vyApAra karate the le gaye / gupta - Agamana bAlaka sujAna ahamadAbAda gayA bhI, usane jo dRr3ha nizcaya kara rakkhA thA usase vaha tila bhara bhI nahIM DigA, mAtra avasara kI talAza meM thaa| caudaha dina bAda hI eka avasara milA ki sujAna vahA~ se binA hI TikaTa gAr3I meM baiTha gayA aura mAravAr3a jaMkzana taka beroka-Toka calA AyA kintu mAravAr3a jaMkzana para eka pulisa ne caika kara hI liyA / usane binA TikaTa yAtrA karane vAlA koI jebakatarA samajha kara pulisa kampArDa meM biThA diyaa| vahA~ jo pulisa surakSA ke lie thA vaha sajjana milaa| sujAna ne apanI sArI kahAnI use sApha-sApha kaha dI to usane sahRdayatA prakaTa kara apane caMgula se mukta kara diyA / sujAna anya Dibbe meM jA baiThA to vahA~ do sajjana sujAna ko aise mile jaise "aMdhere meM cirAga " unheM jyoM hI yaha jJAta huA ki isa bacce ke pAsa TikiTa nahIM hai, unhoMne sujAna ko nIce sulA kara bistaroM kI oTa de dI 'ahaitukI kRpA karane vAle aise sajjana saMsAra meM birale hI hote haiM / " isa taraha sujAna mAholI A phuNcaa| vahA~ se phatahanagara hokara sanavAr3a calA gyaa| vahAM ke dharmapremI gurumaMtra zrI cAMdamala jI baDAlA aura unakI dharmapatni dAkhabAI ne bar3A sahayoga diyA aura sujAna usI dina zAma kI gAr3I se kherodA pahu~ca gaye jahA~ pUjya zrI motIlAla jI mahArAja Adi muni gaNa virAjamAna the / kherodA meM zrI devIlAla jI kherodiyA kA acchA sahayoga rhaa| vahIM zrI moDIlAla jI cavANa delavAr3A vAle Aye hue the, unhoMne bar3I madada kii| bAlaka sujAna gupta rUpa se bApar3A eka sudhAra ke vahA~ eka rAta Thahara kara delavAr3A pahu~ca gyaa| zrI mor3IlAla jI ke yahA~ eka dina gupta nivAsa kara bAlaka sujAna 'rAmA' zrImAn seTha ratanalAla jI mAMDota ke yahA~ pahu~ca gyaa| zrI ratanalAla jI mAMDota dharmapremI gurubhakta aura bar3e sAhasI zrAvaka the / guptavAsa aura dIkSA zrI ratanalAla jI mAMDota ne bAlaka sujAna kA bar3e prema se svAgata kiyA aura sArI sthiti samajhakara use bar3I prasannatA ke sAtha apane yahA~ rakha liyA / bhAva dIkSita zrI sujAnamala 'rAmA' (arAvalI zreNI meM basA eka choTA-sA grAma) meM lagabhaga tIna mAha ekAntavAsa ke rUpa meM rhaa| zrI ratanalAla jI mAMDota aura unake sampUrNa parivAra ne aura rAmA nivAsI sajjanoM ne bar3I AtmIyatA tathA satarkatApUrvaka hArdika sahayoga diyaa| udhara pArivArika janoM ne bAlaka sujAna ko khojane meM dina-rAta eka kara diyA kintu unheM koI bheda nahIM milA / tIna mAha bAda paristhitiyoM meM kucha parivartana AyA aura zrI ratanalAla jI mAMDota ne gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja Adi ThANA ko 'kaDiyA' grAma meM bulAyA / kaDiyA ke zrAvaka bhI bar3e gurubhakta aura sevAbhAvI the / ve hArdika bhAvoM se sevA meM taiyAra the / munirAjoM ke kaDiyA pahu~cane para zrIyut mAMDota sAhaba zrI sujAna jI ko lekara vahA~ pahu~ca gaye aura dUsare hI dina bar3I sAdagI ke sAtha gA~va ke bAhara eka vizAla vaTavRkSa ke nIce bhAva dIkSita utkRSTa vairAgyavAna zrI sujAnamala jI kI dIkSA sampanna ho gii| kucha hI dinoM meM bar3e Azcarya ke sAtha mevAr3a meM zrI sujAna kI dIkSA ke samAcAra sune gaye / Shrmaihar VES ** param 000000000000 000000000000 20001 3.8% +/ Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha : pariziSTa 000000000000 000000000000 kaI vyaktiyoM ko vizvAsa nahIM ho pAyA thA ki sujAnamala dIkSita ho gayA, kintu jo ho cukA thA vaha to dhra va thA / thor3e hI samaya meM pArivArika upadrava bhI samApta ho gaye / dIkSA saMvat 2006 mAghazuklA pUrNimA prAta: 6 // baje sampanna huii| guru pradatta nAma zrI saubhAgya muni ghoSita huaa| bahumukhI vikAsa ke patha para zrI saubhAgya muni jI 'kumuda' bacapana se hI vinamra, tIkSNabuddhi aura vidyAnurAgI the / saMyama se pUrva kevala pA~cavIM kakSA taka par3he the kintu saMyama prApti ke bAda muni zrI ne apanI sampUrNa kSamatA kA upayoga adhyayana kI tarapha kiyA / phalata: jaina zAstroM ke gambhIra tatvajJAna ke uparAnta vibhinna darzana zAstroM kA gaharAI taka adhyayana kiyA / saMskRta, hindI, prAkRta ke viziSTa adhyetA zrI saubhAgya muni jI 'kumuda' bahuta acche kavi bhI haiN| ApakI kaI saMgIta evaM kAvya kI pustakeM nikala cukI haiN| samaya ke sAtha muni zrI kI pratibhA kA lagAtAra vikAsa hotA gyaa| muni zrI pravacana maMca para Aye aura bar3e ThATha se jame / Aja muni jI zreSThatama vaktAoM meM se eka haiN| muni zrI bahuta acche racanAkAra haiM, sAhitya kI dizA meM hI nahIM, samAja kI dizA meM bhI ApakA kartRtva Aja mevAr3a meM damaka rahA hai / dharmajyoti pariSad kA gaThana aura vikAsa Apake zrama kA phala hai, mevAr3a meM calane vAlI aneka jainazAlAe~, sthApita, pustakAlaya, gaThita yuvaka maMDala, svAdhyAya kendra aura na jAne kyA kyA isa udIyamAna muniratna kI preraNAoM ke amara pariNAma haiN| prastuta abhinandana samAyojana aura grantha nirmANa meM bhI, yadi kahIM prANa tatva DhUMr3hege to use zrI saubhAgya muni kumuda ke rUpa meM paayeNge| muni zrI kumuda jaina jagata kI vibhUti aura mevAr3a pradeza ke AzAkendra haiN| mevAr3a pradeza kI dhArmika, sAmAjika tathA saMsthAgata sakriyatA ke sRSTA muni zrI kumuda jI cirAyu hoM samAja kA nirdezana karate raheM, isI zubha AzA se sAtha / grantha-samarpaNa kartA nyAyamUrti zrIyuta cA~damala jI lor3hA kA bhAvapUrNa vaktavya mevAr3a saMgha ziromaNi pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja sAhaba, upasthita gurujana, mAthura sAhaba, depurA sAhaba, nAhara sAhaba, sabhA ke adhyakSa, mahodaya evaM dharmapremI sajjano! Aja ke isa mahAna avasara para Apane mujhe AmaMtrita kara mujhe isa samAroha meM sammilita hone kA avasara pradAna kiyA isake lie maiM AbhArI huuN| Aja Apa aura hama milakara eka santa kA abhinandana kara rahe haiN| tyAga, tapa aura saMyama kA abhinandana karanA yaha hamArI saMskRti kA maulika tatva hai| duniyA meM vibhinna prakAra ke netA hote haiM / Apa hamAre dharmanetA haiM / dharmanetA hamAre yahA~ sarvAdhika pUjya hai| Aja vijJAna ne bar3I unnati kara lI hai, vyakti cA~da para bhramaNa kara rahA hai, kaI vyakti vahA~ jAkara Aye haiM kintu vizva meM amana aura zAnti jise kahate haiM, vaha candrayAtrA se sambhava nahIM hai / hameM zAnti ina mahApuruSoM se milatI hai| paccIsa sau varSa pUrva bhagavAna mahAvIra ne zAnti kA mArga prakAzita kiyA thA, vizva ke kone-kone meM Aja usa siddhAnta kI carcA hai / isakI bajaha kyA hai ki eka kI bAta sArA vizva sunatA hai / jisa sandeza meM adhyAtmikatA, karuNA hotI hai, usa sandeza ko sabhI cAhate haiN| vizva-pIr3A kA samAdhAna adhyAtmikatA hai| hama bar3e-bar3e netAoM, vaijJAnikoM aura dhanADhyoM ke caraNoM meM nahIM jhukate haiM, kintu ina saMtoM ke caraNoM meM jhukate SHOBA 09008 Jalisaucetion.intomomonale -For-Pitratepormonaleonly Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya pravartaka zrI kA vaktavya | 21 000000000000 000000000000 haiM, inake pAsa bhautika samRddhi kucha nahIM hai, ye phakkar3a haiM, inake pAsa apane jarUrI kAma kI vastue~ bhI adhika nahIM haiM, phira bhI hama inakA sarvAdhika sammAna karate haiM, isake pIche inakI adhyAtmikatA hai, sAdhanA hai / maiM Apase Agraha karatA hU~ ki aisI vizAla samAyojanAoM se hameM prabhAvita aura prerita honA cAhie / guru abhinandana kA asara apane jIvana meM banA rahe yaha Avazyaka hai| abhI Apane sAmAjika kurItiyoM ke nivAraNa hetu bar3e preraka sandeza sune / hama kevala sune hI nahIM, ina para amala bhI kre| samAja kA eka aMga hone ke nAte bhI maiM Apako salAha dUMgA ki aba daheja, mRtyubhoja jaisI Avazyaka bAtoM ko samAja se haTA denA caahie| yadi Apa muniyoM ke upadezoM para dhyAna nahIM dete haiM to yAda rakhiye, kAnUna kI talavAra sara para laTaka rahI hai| vaha bar3I kaThora hotI hai, usase bacanA cAhiye isakA mArga yahI hai ki hama santoM ke upadeza se burAiyoM ko miTA deN| hama Aja pUjya gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja kA abhinandana kara rahe haiM ye kSaNa hamAre lie bar3e mahatvapUrNa haiM, hameM inheM sampUrNa rUpa se sArthaka banAnA hai| Apa sabhI sajjanoM ne abhinandana grantha bheMTa karane hetu mujhe cunA, isake lie maiM ApakA bar3A AbhArI huuN| Apa sabhI kI ora se maiM vizAla abhinandana grantha pUjya pravartaka zrI ko bheMTa kara rahA hai| graMtha hamArI zraddhA kA pratIka hai / muni zrI kA saMyama aura inake upakAra asIma haiM, unakI tulanA meM hama jo bheMTa kara rahe haiM vaha to vAstava meM hamArI zraddhA hai, hama kevala vahI caraNoM meM arpita kara sakate haiM / grantha hamArI zraddhA kA eka sAhityika saMskaraNa hai| maiM apanI hArdika zraddhA ke sAtha pUjya munirAja kA abhinandana karatA huA inake dIrgha jIvana kI maMgala kAmanA karatA huuN| Apa sabane mujhe yaha avasara pradAna kiyA, isake lie eka bAra aura hArdika dhanyavAda detA huuN| apane mahAna abhinandana ke pratyuttara meM pUjya pravartaka zrI kA bhAvapUrNa vaktavya bhagavAna mahAvIra ro zAsana jayavanto hai / hU~ to, eka mAmUlI sAdhu hU~ / Apa mhane ataro bar3o sammAna dI do yA to ApakI guNa dRSTi hai, mhU~ to asyo nI hU~ ke pUjAu~ / mhe to samAja rI zAsana rI koI khAsa sevA nI kI dI, jo bhI vyo vo saba bar3erA ro pratApa hai| Apa jo mhAro abhinandana kIdo iM ne mhU~, bhagavAna mahAvIra ne bar3erA rA caraNA meM arpaNa karU huuN| hU~ to mahAvIra rA zAsana ro eka sipAhI hU~ / bhagavAna rI AjJA ro pAlana karaNo mhAro kartavya hai / koI ApaNA kartavya ro pAlana kare to kaI bar3I bAta nI hai| bar3I bAta to kartavya ke uparAnta aura kAma kara jadI ve / mheM to kartavya saM jyAdA Aja taka kaI nI kara skyo| bhagavAna mahAvIra rA zAsana ro kAma e kUnI cAla, sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA saba dhyAna rAkhe ne sevA kare jadI zAsana camake / Apa sUM mhAro yo hIja ke No hai ke samAja meM jo burAiyA~ haiM ne jo Apane atarA vidvAna aura samAja sudhAraka cetAriyA hai, vaNI pe dhyAna de ne samAja ro sudhAro karo to mhane jarUra ghaNI khuzI velA / Tema calI jA, bAta rejA aNI vagata cetyA to ghaNI phAyadA rI bAta vegaa| atarA munirAja aura mahAsatiyA~ jI mahArAja aThe padhAryA darzana dI dA bar3I kRpA kI dii| AkharI bAta yA hai ke moTo baNyAM sU, kalyANa nI hai, Apa aura hUM, cAve koI vo bhagavAna rI AjJA pAlelA vIM ko kalyANa hai| LATE-/-- Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ooooooooo000 000000000000 0000000 F pUjya gurudeva zrI ambAlAla jI mahArAja dIkSA svarNa jayanti samAroha kozIthala zrI prakAralAla jI seThiyA kA adhyakSIya abhibhASaNa pUjya gurudeva, upasthita munirAja evaM mahAsatI jI mahArAja ko vandana karane ke pazcAt bhAiyo aura bahino prastuta vizAla abhinandana samAroha kI adhyakSatA ke lie Apane mujha jaise sAdhAraNa vyakti ko jo prema aura Adara diyA usake lie maiM AbhArI hU~ / isa pada kI kaThinAI aura jimmedArI ko samajhate hue maiM apane ko isa kAbila nahIM mAnatA kintu saMgha kA Adeza mAnakara maiMne Apake sahayoga se ise svIkAra kiyA / zAsanadeva kI kRpA se yadi maiM samAja kI sevA meM kucha bhI yogadAna de sakA to apanA saubhAgya samajha~gA / sarvaprathama aura kucha kahane ke pahale maiM una aneka pUjya munirAja aura mahAsatiyA~ jI mahArAja kA hArdika svAgata karatA hU~, jo bahuta dUra-dUra se pAda bihAra kara hamAre samAroha ko suzobhita karane padhAreM / gurudeva kA abhinandana karate hue Aja hama apane jIvana ke sarvazreSTha kSaNoM kA anubhava kara rahe haiM / mevAr3a saMgha ziromaNi pUjya pravartaka gurudeva zrI ambAlAlajI mahArAja mevAr3a ke jaina-jagata kI eka divya vibhUti hai / pichale 50 varSoM se mevAr3a meM hI nahIM deza ke anya bhAgoM meM bhI pAdavihAra kara Apane jo jana cetanA jAgRta kI hai vaha sacamuca Adarza hai / gurudeva ke zAntipUrNa nirmala vyaktitva meM anUThI AmA hai, camaka hai / Aja hama eka aise caritra kA abhinandana kara rahe haiM jisameM 'sAdA jIvana aura ucca vicAra' ko sarvadA apane Apa meM caritArtha kiyA ki mahArAja zrI ne apane bAlyakAla ke 16 varSa kI umra meM vicAra kiyA - saMsAra meM apanA koI nahIM hai, AtmA akelI hI saMsAra meM AyI hai aura apane zubhAzubhakarmoM kA phala bhogakara anta meM akele hI isa saMsAra se calI jAtI hai / na koI saMsAra meM hitu hai, na mitra, kyoM na mAnava deha jo hameM milI hai usakA sadupayoga kara bAra-bAra ke janma-mRtyu ke cakra se mukti pAne kA prayAsa kiyA jaay| isakI vicAradhArA ne Apako saMsAra se virakta banA diyA, sAMsArika parivAra evaM sarakAra kA prabala virodha ke bAvajUda bhI Apa apane vairAgya ke vicAra para aTala rahe aura Akhira meM apane pUjya gurudeva ke pAsa dIkSita bana gaye / ApakA sugaThita niroga tana, gaura varNa, madhyama kada, muskarAtA ceharA va isa sAre deha vaibhava ko jyotirmaya banAte hue ujjvala jJAna, darzana aura cAritra mahAnatA kA AbhAsa detA hai / gurudeva abhI 70 varSa kI vaya meM haiM kintu yuvakoM jaisA utsAha Apa meM dekhA jA sakatA hai / kathanI aura karanI kI ekarUpatA hI ApakA jIvana darzana hai / Aja ke bhautikatA pradhAna vAtAvaraNa meM AdhyAtmikatA kI pavitra jyoti jagAne vAle gurudeva kA Apa aura hama abhinandana kara rahe haiM to yaha vizva meM tejI se phailatI jA rahI hai, AsurI vRttiyoM kI tulanA meM devI vRttiyoM kI zreSThatA kA eka prayatna hai / hamArI saMskRti vyakti ke sthAna para guNoM ko adhika mahatva detI hai, yahI kAraNa hai ki hamAre yahA~ una guNavAn vyaktiyoM kA sarvadA sammAna huA hai jinhoMne apane jIvana ko ucca Adarza ke lie samarpita kara diyA / hamAre yahA~ maulika rUpa se sAmpradAyika ikAIyoM ke matabheda kucha sAdhanA paddhatiyoM ke kAraNa hai kintu guNavAna vyaktitva kisI bhI sampradAya meM vikasita huA hai, usako sabhI ne eka mata hokara mahattva diyA hai / hamArI saMskRti kA yahI vaha tattva hai jo anekatA meM ekatA kA bodha detA hai / eta ka Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI oMkAralAla jI seThiyA kA adhyakSIya bhASaNa | 23 000000000000 000000000000 abhinandana jahA~ guNoM kI zreSThatA kA pratipAdana karatA hai vahA~ jana-jIvana ko eka naI preraNA bhI detA hai| yaha satya hai ki jahA~ pApa pUjA jAtA hai vahA~ pApa bar3hegA aura jahA~ satya pUjA jAtA hai vahA~ satya / hamAre vizAla bhAratavarSa meM satya pUjanIya aura sAra svarUpa mAnA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA "saccaM lAgemmi sArabhUyaM" "satyameva jayate" yaha hamArI saMskRti kA mUla sUtra hai kintu pichale eka hajAra varSoM se bhAratavarSa meM jo paristhitiyA~ banIM, gulAmI aura parAjita manovRtti se jisa taraha hama jakar3e gaye usase hamane apanA bahuta kucha sAra tattva khoyA / parAdhInatA aura patana ke usa caramotkarSa meM eka divya puruSa ne hameM naI preraNA dekara jAgRta kiyA / usa mahApuruSa kA nAma mahAtmA gA~dhI hai| satya aura ahiMsA ke bala para deza AjAda karAne vAle usa sAbaramatI ke santa ko hamArA deza kabhI bhI nahIM bhUla sakatA jisane kaThinAI kI ghar3iyoM meM hamArA netRtva kiyA / bAda meM paNDita javAharalAla neharU, saradAra paTela evaM lAlabahAdura zAstrI ne deza ko pichar3epana se Age bar3hAne ke lie bahuta prayatna kiyaa| Aja hamArI pradhAnamantrI zrImatI indirA gA~dhI deza ko pichar3epana, andhavizvAsoM aura garIbI se bAhara nikAlane ke lie jI-jAna se prayatnazIla hai| jainadharma tor3a-phor3a, hiMsA aura arAjakatA meM kataI vizvAsa nahIM karatA hama zAnti ke icchuka haiN| jainadharma ke udAtta saMskAroM meM sAmpradAyikatA ko koI sthAna nhiiN| bhagavAn mahAvIra se pUrva arthAt pArzvanAtha aura unase pUrva ke muni kaI raMga ke vastra dhAraNa karate kintu mahAvIra ke zramaNa zveta vastra pahanate the / siddhAnta eka hote hue bhI Upara se bar3A bheda thA kintu zrAvastI nagarI ke tinduka udyAna meM kezI zramaNa aura gautama svAmI ne baiTha kara paraspara samAdhAna kara liyA aura sAmpradAyikatA ko nahIM panapane diyA / Aja deza meM punaH usa vAtAvaraNa ko jAgrata karanA hai; sAmpradAyikatA ko kahIM prazraya nahIM denA caahie| jaina samAja jo kaI sampradAyoM meM vibhakta hai, usakA bhI unnati kA mArga tabhI prazasta hogA jaba vaha sAmpradAyikatA se bAhara aaye| jaina samAja ke sandarbha meM maiM eka bAta avazya kahanA cAhU~gA ki hama sAmpradAyika vAtAvaraNa meM itane adhika ghulamila gaye haiM ki pratyeka dUsare sampradAya vAle ko hama mithyA dRSTi kaha dete haiM kintu kyA yaha satya hai ? yaha kitanI hAsyAspada bAta hai ki dUsare ko mithyAdRSTi kahane vAle aksara yaha jAnate hI nahIM ki samyak dRSTi kise kahate haiM / aura mithyA dRSTi kise / zAstroM meM jo kucha bhI vyAkhyA hai usako jahA~ taka bhI hamAre manISiyoM ne samajhA hai aura jo unhoMne kahA, yadi maiM Adhunika bhASA meM use vyakta karUM to vaha yaha hai ki napharata hI mithyAdRSTi hai| kisI ke prati ghRNA lekara calane se adhika aura kyA pApa hogaa| bhagavAna mahAvIra ne saMsAra meM amana aura zAnti kAyama rakhane hetu kucha amUlya sandeza diye / unameM satya, ahiMsA, anekAnta aura aparigraha pradhAna haiN| prabhu svayaM nisparigrahI the aura unhoMne lAkhoM aparigrahI mAnavoM kA nirmANa kiyA / Apa aura hama Aja unake anuyAyI kahalAte haiM / kintu hamane mahAvIra kI zikSAoM meM se ahiMsA ko to kucha liyA kintu aparigraha ko hama bilkula nahIM le paaye| eka tarapha lAkhoM bhUkhe sote haiN| dUsarI tarapha karor3oM kI sampatti eka hAtha meM hai| yaha nyAya nahIM hai| hameM aparigraha ko apanA kara deza sevA meM Age bar3hanA caahie| bhagavAn mahAvIra kA eka sarvazreSTha sandeza anekAnta haiM / anekAnta kA artha merI samajha meM guNa grAhI ekatA haiN| vastu ko aneka dRSTi se dekhA jA sakatA hai aura usameM aneka vizeSatAeM haiM, ise svIkAra karanA yaha anekAnta kA prayoga hai / hama isa zikSA dvArA paraspara kisI samAna yogyatA se saMbaddha hokara saMgaThita ho sakate haiN| hamArA samAja chinna-bhinna hai, vaha kaI Tukar3oM meM hai ataH hama thor3I saMkhyA meM ho gae aura nirantara hamArA ghaTAva cala rahA hai| . m-:583 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 / pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha : pariziSTa 000000000000 000000000000 JAHANE JAIN CLES ...... mausy .. ..... isa sthiti se bacane ke lie hameM saMgaThita hone kI AvazyakatA hai / maiM kisI sampradAya kI burAI nahIM karatA kintu zramaNa saMgha ko zreSTha samajhatA hU~ kyoMki yaha ekatA kA pratIka hai| hameM ise sudRr3ha banAnA cAhie, eka samvatsarI tathA eka parva hoM, aisI bhUmikA banAnI caahie| hama asaMgaThita raha apanA hI nukasAna karate haiN| deza bar3I tejI se Age bar3ha rahA hai, kintu hamArA samAja jo sadiyoM se kucha kuNThAoM se grasta hai Aja bhI unheM Dho rahA hai / daheja-prathA, mRtyu-bhoja tilaka jaisI anAvazyaka kuprathAe~ hameM nigalatI jA rahI hai| samAja hamArI sukhazAnti aura naitikatA ko ye kuprathAeM bhraSTa kara rahI haiM / inase samAja ko chuTakArA dilAnA cAhie / yaha tabhI hogA jaba samAja kI yuvAzakti sAmane aaye| samAja ko apane yuvakoM para bar3A bharosA hai, hamArA yuvaka par3hA-likhA, sabhya aura pragatizIla hai isameM koI sandeha nahIM, kintu asaMgaThana tathA kuzala netRtva ke abhAva meM vaha apanI sampUrNa pratimA kA upayoga nahIM kara pA rahA hai ata: buddhimAna yuvAjanoM ko saMgaThita hokara Age bar3hane kA prayAsa karanA caahie| hamArA yuvaka usa jagaha bar3I bhUla karatA hai jaba vaha pazcima kI nakala karane lagatA hai| maiM apane laghu vaya sAthiyoM se hArdika apIla karatA hai ki ve apanI saMskRti ko apanA kara cale, jisase samAja ke vAstavika utthAna kA mArga prazasta ho| Aja vizva, zAnti aura samatA kA bhUkhA hai| hama bhagavAna mahAvIra kI zikSA ke AdhAra para vizva ko zAnti aura samatA kA mArga dikhA sakate haiM / kintu kaba jabaki hama svayaM unheM apanAyeM sAtha hI hamAre par3he-likhe vidvAna naujavAna sAthI mahAvIra kI zikSAoM ko anya bhASAoM meM anuvAdita kara unheM videzoM taka aura deza ke ghara-ghara meM phuNcaaeN| maiM una yuvakoM ko hArdika dhanyavAda detA huuN| jinhoMne jainolojI meM pI-eca0 DI0 kiyA hai tathA jo kara rahe haiM / hamase kucha vidvAnoM ne Agraha kiyA hai ki udayapura meM jaina zodha-saMsthAna sthApita ho, maiM unakI isa preraNA kA svAgata karatA huuN| hama prayatna kareMge ki zIghra hI udayapura meM aisA saMsthAna sthApita ho sake jahA~ zodha suvidhAe~ hoN| jaina dharma ke tattva bar3e yathArtha, udAtta tathA upayogI haiM kintu pracAra kI kamI hone se abhI taka inheM vizva meM vaha sthAna nahIM milA jisake ki vaha yogya haiM / hameM eka juTa hokara jJAna pracAra kI dizA meM kAma karanA caahie| choTe-choTe gAMvoM meM jaina zAlA aura pustakAlaya bhI bar3e upayogI sAbita ho sakate haiN| kucha to zAlAeM tathA pustakAlaya haiM kintu ve bahuta hI kama haiN| hameM adhika saMkhyA meM unakI sthApanA karanI hai|| samAja ke svarmi bandhu aura asahAya vidhavA bahinoM tathA abhAvagrasta vidyArthiyoM ko vAstavika tathA upayogI sahAyatA milanI caahie| isa dizA meM pUjya gurudeva zrI kI preraNA se sthApita dharma jyoti pariSada sevArata hai, hameM use sazakta aura saphala banAne kA pUrNa prayAsa karanA caahie| Apa aura hama sabhI eka samAja aura eka rASTra ke aMga haiM ataH hameM sAmUhika evaM vyaktigata rUpa se ve tamAma kartavya nibhAne haiM jo hameM pukAra rahe haiN| Aja maiM Apake sAmane jo kucha bola rahA hUM vaha Apako upadeza dene kI dRSTi se nahIM / kintu ApakA sAthI hone ke kAraNa Apake aura mere mana kI bAta kaha pAyA hU~, maiM bhI Apake samAna hI hU~, mujhe bhI vahI karanA hai yA jo mere dvArA kahA gayA, maiM Apase, alaga nahIM huuN| anta meM maiM prastuta samAroha meM upasthita hue sammAnanIya jananetA, rAjyAdhikArI, pramukha samAja sevI agragaNya kAryakartA aura samasta svami bhAI-bahinoM kA hArdika svAgata karatA huuN| sAtha hI padhAre hue pUjya munirAjoM mahAsatiyoM ko vandanA karatA huA AbhAra pradarzita karatA huuN| maiM kozIthala zrAvakasaMgha ko dhanyavAda diye binA nahIM raha sakatA jisane samAroha ko apane yahA~ Ayojita kara suvyavasthA dvArA ise saphala bnaayaa| kozIthala saMgha kI mahAn sevAe~ jaina samAja ke itihAsa meM sarvadA amara rhegii| aura anta meM pUjya gurudeva zrI ke sudIrgha jIvana kI maMgala kAmanA ke sAtha hArdika abhinandana karatA huA apanA sthAna grahaNa karatA huuN| // jaya jinendra / / ..... MBER ORAKO Jain Educati -For-price-perconaldee Only waalicomso Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana svara lahariyA~ 000000000000 000000000000 jaya jaya guruvara (rAga-tribhaMgI) -mahAsatI premavatI jI jaya jaya guruvara, pUjya paramezvara ambamunIzvara, gunndhaarii| vANI pyArI, amRta thArI, guruvara motI, dIye jyoti, guNa gAve ati naranArI / / sUrata sohatI mohana gaarii| punya sthAna hai, thAmalA mahAna hai, bhAra munIzvara sacce guruvara, mevAr3a zAna hai, sukhakArI / unake ziSyavara, guNadhArI / / bAsaTha sAla meM, zuklA jyeSTha meM, zAsana zRgArA, pyArA dulhArA, __ janma zreSTha hai, zubhavArI / bhavijana tArA, jaga jhArI / osavaMza meM, sonI kula meM, ziSya sohantA, ati puNyavantA, maMgalakSaNa meM, avtaarii|| hai guNavantA jykaarii|| pyArAnandana, ati sukha kandana, mevAr3a bhUSaNa, TAle dUSaNa, kizora candana sukhkaarii| pApa kA zoSaNa hitkaarii| sadguru pAyA, harSa bharAyA, zama dama zUrA, saMyama pUrA, Ananda chAyA, ura bhArI / / doSa se dUrA AcArI / / saMsAra katAraM pAra utAraM, saMgha saMcAlaka, mahAvrata pAlaka, vairAgyadhAraM, sukhkaarii| AtmA tAraka, balihArI / karake vicArA, saMyama dhArA, prema kA vandana, hai abhinandana, cAritra pyArA upkaarii|| bhavijana candana upakArI / / 40 ....... AUTIO TION Ananda Ayo re -madanalAla tAter3a mocchava ko Ananda bhAyA, kozIthala meM Ayo re dIkSA svarNa jayanti ko mhAne Ananda Ayo re Ananda Ayo re grantha ne bheMTa karavA, bhArI bhIr3a lAgI o kozIthala ko nAma U~co saMgha kIdho o Ananda Ayo re juga juga jIo ambA, mhAM saba karAM vinati ho| ApakA mhAM darzana karatAM, Ananda pAvAM ho| raMga raMgIlI dharatI bhAyAM, Aja kaisI sove ho / mAM bahinA rA gItA meM, zubha maMgala hove ho| mA MONDAS A NAPol Katke .... . Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata gAna 000000000000 000000000000 amolakha AyA hosvAgata karatA mana kamala khilAyA ho kozIthala meM maMgala varate, ghara ghara Ananda chAyA ho| sAre saMgha kA mAgya savAyA, guruvara AyA ho / marudhara keharI, marudharA tUM, AyA teja savAyA ho| kezara kuMvara kA lADalA, mizrI muni mAyA ho // 1 // kanhaiyA muni jI kamala khilAyA, jJAna sarovara mAMhI ho| jJAna dhyAna meM lIna rahe, ThAvI paMDitAI ho // mUla muni jI mana meM bhAyA, ratalAma sUM AyA ho / munirAjoM kA ThATha dekha, janagaNa harSAyA ho // 2 // . rUpa muni jI vyAkhyAnI hai, jabaro ThATha lagAyo ho / kozIthala meM muniyoM ro, melo manamAyo ho| mahAsatI saubhAgya kuMvara jI, catara kuMvara jI AlA ho| teja kuvara jI jJAna taNAM kara diyA ujAlA ho // 3 // nAna kuMvara jI sohana kuMvara jI Adi ThANA so he ho| tyAgI ne vairAgI mhoTA, mujha mana mohe ho| saba ko svAgata karAM bhAva sUM, AchA Apa padhAryA ho / samAroha kI chabi bar3hAI, bhavijana tAryA ho // premavatI kahe kozIthala meM, kezara kyArI chAI ho / guru abhinandana kI ye ghar3iyA~, anupama AI ho / yUja Su.. sAdhvI zrI premavatI jI Son:KA PRENER bhAva bhare zraddhA sumana (tarja-yadi bhalA kisI kA kara na sako. . . .) guru bhrAta, tumhAre caraNoM meM, maiM sAdara zISa jhukAtA huuN| sadguru ratnAkara sAgara ho, niza-dina tuma guNa gAtA hU~ ||tter|| ye pUjya pravartaka svAmI haiM, aura jaina jagata ke nAmI haiN| zAsana kI divya vibhUti haiM, balihArI tuma para jAtA hU~ / / 1 / / isa zramaNa saMgha ke garimAmaya, ati ucca pada ke dhAraka ho / mevAr3a saMgha ke jagamagate, bhAskara ko dila meM dhyAtA hU~ // 2 // ati svaccha sunirmala saMyama pAlaka, gurubhrAta Apa yazadhArI ho / ho sarala svabhAvI deva Apake, zaraNa meM Ananda pAtA hU~ // 3 // zubha Atma-sAdhanA jIvana meM, dina dina pala-pala bar3hatI jAve / bhUloM ko mArga batAte raho, maiM yahI bhAvanA bhAtA hU~ // 4 // the bhadrika bhAvI sarala svabhAvI, muni bhAramala jI gunndhaarii| hai ziSya unhIM ke kahalAte, maiM mana meM ati harSAtA hU~ // 5 // isa svarNa jayanti abhinandana, avasara para sundara ThATha lgaa| muni Indra kahe kozIthala meM, zraddhA sumana car3hAtA hU~ // 6 // yaha cAra saMgha kA melA hai, ullAsa bharA yaha jhamelA hai / saba amba guru kI jaya bolo, maiM bhI jayanAda sunAtA hU~ // 7 // pravartaka zrI ke gurubhrAtA tapasvI muni zrI indramuni jI com .00 | audientedaar 89 or Private Bergans Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 yuvA-hRdaya zrI sukana muni jI dvArA prastuta abhinandana saMgIta kozIthala ke mAya, kalpataru chAyA hai jI chAyA hai| yaha samAroha ati khAsa, sabhI mana bhAyA hai jI bhAyA hai| amba muni kA hai abhinandana / zatazata zatazata karate vandana / / jaina jagata ke ratna, Apa kahalAyA hai kahalAyA hai| gA~va 'thAmalA' seTha kizorI / tA suta hai yaha guNa ke orii|| bhAramalla muni pAsa, saMyama dhana pAyA hai jI pAyA hai| nahI caMcalatA, bar3I srltaa| bar3I namratA, hRdaya vizadatA / / mukhar3A rI muskAna, sabhI dila bhAyA hai jI bhAyA hai // santa sabhI mila karake AyA / zrAvaka jana ne ThATha lgaayaa| AyA loga apAra, maMDapa nahIM mAyA hai jo mAyA hai / abhinandana kI svarNima velA / kozIthala meM laga rayA melaa|| adbhuta aisA ThATha, nayana lakha pAyA hai jo pAyA hai / jalata yUgamA mily saMgItamaya zraddhA samarpaNa -ojasvI vaktA zrI jItamala jI copar3A jaina jagata kI zAna hai| bhaktAM rA bhagavAna hai / / jana jana pyArA re satguru mhArA re| bhArata mA~ ke bAla haiN| marudhara mizrIlAla haiN| jaga ujiyAlA re sat guru mhArA re| zramaNa saMgha kI DhAla hai| guruvara ambAlAla hai| mevAr3I sitArA re| satguru mhArA re|| dIkSA svarNa jayanti hai| sabakI yahI vinanti hai // dIpo guru mhArA re / sat guru mhArA re|| kozIthala AbAda hai| saMgha ne ghaNoM dhanyavAda hai| svAgata kiyA pyArA re| sat guru mhArA re|| - MHThe Driver Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GGGGGGGGGGGEG ************* *** bhaTevarA - bandhu [samAja evaM jina zAsana bhakta parivAra ] dharmAnurAgI sevAzIla sva0 zrI takhtamala jI bhaTevarA, kozIthala dharmotsAhI samAjasevI sva0 zrI cunnIlAla jI bhaTevarA, kozIthala EGEEGGGGGFEE rarararara Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAramanA seTha zrI gerIlAla jI koThArI semA EEFT ER EG FE 100901394. dharma priya sarala hRdaya seTha zrI bhairUlAla jI seThiyA sanavADa ..SEEE 99999. Jain Education Intemational a Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NEEEEEEEEEEEEEE zrImAna arjunalAla jI DAMgI adhyakSa : vardhamAna sthAnakavAsI zrAvaka saMgha bhIlavAr3A 1990. 19a PEEEEEEEEEEEEE zrImAna seTha khemarAja jI boharA molelA Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna seTha motIlAla jI koThArI, semA zrImAna bhaMvaralAla jI caNDAliyA, ghAMsA guru bhakta sva0 zrI motIlAla jI coraDiyA, cakkIvAlA, indora Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana grantha prakAzana samiti ke sakriya kAryakartA zrImAna sohanalAla jI sUryA adhyakA a0pra0 pra0 samiti tathA dhAvaka saMgha, AmeTa zrImAna zaMkaralAla jI saraNota zrImAna pannAlAla jI haraNa koSAdhyakSa a0 gra0 pra0 samiti, AmeTa mantrI a0 gra0 pra0 samiti tathA zrAvaka saMgha, AmeTa Jain Education Intemational Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana grantha prakAzana samiti ke sakriya kAryakartA zrImAna rozanalAla jI pagAriyA (eDavokeTa) mantrI abhinandana samAroha samiti kA~karolI zrImAna sampatalAla jI mahatA zrImAna rozanaprakAza jI ostavAla adhyakSa zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, relamagarA kuvAriyA Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna tejamala jI bApanA (eDavokeTa) bhUpAlagaMja bhU0 pU0 adhyakSa zrImAna lakSIlAla jI koThArI (eDavokeTa) sahamantrI sampAdaka, dharma jyoti dharma jyoti pariSad ke zrImAna basantIlAla jI koThArI (eDavokeTa) bhUpAlagaMja zrImAna madanalAla jI pItalyA (mu0 majisTra eTa) gaMgApura saMyukta mantrI variSTha kAryakartA Hist Bu mantrI zrImAna dhanapatamala jI boharA ( C. A. ) kAMbAdhyakSa . Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna zAntilAla jI pokharaNA zrImAna motIsiMha jI surAnA saha-sampAdaka 'tharma jyoti 50 pU0 mantrI dharma jyoti pariSada ke variSTha kAryakartA zromAna bhUpAlasiMha jI pagAriyA zrImAna amarasiMha jI caudharI 50 pU0 sahamantrI pracAraka dharma jyoti pariSada dain Education Intemational / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna ambAlAla jI bAgarecA zrImAna raNajItasiMha jI sojatyA sakriya kAryakartA mevAr3a bhUSaNa zrAvaka samiti (M. B. S. S.) udayapura zrImAna sampatilAla jI boharA (eDavokeTa) upAdhyakSa mantrI zrImAna jAlamacanda jI koThIkor3A zrImAna rozanalAla jI cahvANa adhyaka koSAdhyakSa sabmantrI Jain Education Intemational Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna rozanalAla jI nAhara zrImAna basantIlAla jI vaDAlA ka petios. (22.9.M) de pospan moder karmaTha kAryakartA M. B. S. S. udayapura zrImAna ambAlAla jI navalakhA zrImAna candanamala jI solaMkI Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna zrIcanda surAnA 'sarasa' zrImAna DA0 narendra bhAnAvata, ema.e., pI-eca.DI. zrImAna ghIsUlAla jI koThArI, kapAsana prabandha sampAdaka pU0 pra0 a0 abhinandana grantha, AgarA sahayogI sampAdaka pU0pra0 a0 abhinandana grantha, jayapura zrImAna goTUlAla jI mAMDota nirmala' zrImAna nAthUlAla jI canDAliyA saMyojaka abhinandana samAroha samiti sabyogI lekhaka pU0pra0 a0 abhinandana grantha mantrI zrAvaka saMgha kapAsana Jain Education Intemational Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna mAMgIlAla jI dugaDa zrImAna nemIcanda jI boharA zrImAna mAMgIlAla jI saMcetI palA molelA zrImAna chaganalAla jI dhanAvata sva0 zrImAna bholIlAla jI dugaDa mohI phatahanagara palAnA kalA [ji0 udayapura] Jain Education Intemational Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna seTha bhairUlAla jI bolyA zrImAna dharmotsAhI mIThAlAla jI sAmara zrImAna sevAmUrti seTha zrI bhUrAlAla jI koThArI phatahanagara adhyakSa zrAvaka saMgha, kAMkarolI gurudeva zrI ke bAlasakhA parama bhakta hRdaya zrImAna seTha zrI tulasIrAma jI mAhezvarI zrImAna dAnapremI seTha zrI bhUrAlAla jI mahatA nAndasA phatahanagara kozIthala Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna naimIcanda jI bAphanA zrImAna kanhaiyAlAla jI capalota dharmAnurAgI zrImAna seTha zrI campAlAla jI, koThArI jhaDIla, pradhAna pa0 sa0 rAyapura DelAnA zrImAna udAra hRdaya seTha zrI udayarAma jI derAr3iyA zrImAna zaMkaralAla jI caNDAliyA kozIthala kozIthala kuvAriyA Jain Education Intemational Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna bhaMvaralAla jI koThArI zrImAna seTha gaNezalAla jI hIMgar3a zrImAna bhaMvaralAla jI badAmA semA moI zrImAna madanalAla jI jaina (jinagara) zrImAna devIlAla jI caNDAliyA salodA ghAsA Jain Education Intemational Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna zAntilAla jI bApanA bhopAlasAgara zrImAna phUlacanda jI lor3hA dhoindA zrImAna zaMkaralAla jI koThArI molelA zrImAna bhagavatIlAla jI tAter3a hugalA sva0 zrImAna mohanalAla jI mAMDota khamaNora Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna nandalAla jI DAgA bhUpAlagaMja, (bhIlavAr3A) zrImAna zAntilAla jI koThArI kherodA zrImAna hIrAlAla jI copar3a lAkholA zrImAna navaratanamala jI caudharI guNavata zrI va0 sthA0 jaina zrAvakasaMgha, bhUpAlagaMja (bhIlavAr3A) zrImAna gopIlAla jI capalota moI w Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna cunIlAla jI capalota moI zrImAna ambAlAla jI sivAla jevANA zrImAna lakSmIlAla jI canDAliyA ghA~sA zrImAna sohanasiMha jI kAvaDiyA mantrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, bhIlavAr3A zrImAna pannAlAla jI canDAliyA sanavADa Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmotsAhI seTha zrI pUnamacanda jI kachArA dhoindA zrImAna zaMkaralAla jI ostavAla kuMvAriyA zrImAna nAthUlAla jI kachArA kuvAriyA zrImAna sohanalAla jI koThArI barasaNI zrImAna dIpacanda jI daka AmeTa Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna mAMgIlAla jI pagAriyA dharmotsAhI seTha zrI chaganalAla jI hIMgar3a zrImAna bAbUlAla jI pIpAr3A mantrI zrAvaka saMgha, kAMkarolI akolA (bhUpAla sAgara) zrImAna cunnIlAla jI pokharaNA zrImAna bhairulAla jI kuvAriyA akolA Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya pravartaka zrIambAlAla jI mahArAja abhinandanagrantha mUlya: pacAsa rupayA mAtra prakAzaka : abhinandana grantha prakAzana samiti, lakSmI mArkeTa, AmeTa, [ rAjasthAna ] AvaraNa pRSTha ke mudraka "zaila prinTarsa" nAlA bhairoM, belanagaMja, AgarA-282004. phona-62436 pI. pI. For Print & PESO USE OTEY auraneliterary.org