Book Title: Agam 18 Upang 07 Jambudveep Pragnapti Sutra Stahanakvasi
Author(s): Madhukarmuni, Chhaganlal Shastri, Shobhachad Bharilla
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003460/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja kI smRti meM Ayojita saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni 15 jambU dvIpa prajJapti sUtra * mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~ arha jinAgama-granthamAlA : granthAMka-26 [parama zraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNya-smRti meM Ayojita] sthavirapraNIta SaSTha upAGga jambUdvIpaprajJaptisUtra [mUlapATha, hindI anuvAda, vivecana, pariziSTa yukta] preraNA - (sva.) upapravartaka zAsanasevI svAmI zrI brajalAlajI mahArAja Adya saMyojaka tathA pradhAna sampAdaka - (sva0 ) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka-sampAdaka - DaoN. chaganalAla zAstrI ema. e, pI. eca. DI. prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka 26 0 nirdezana adhyAtmayoginI mahAsatI sAdhvI zrI umarAvakuMvarajI 'arcanA' sampAdakamaNDala anuyogapravartaka munizrI kanhaiyAlAla 'kamala' upAcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni - sampreraka munizrI vinayakumAra 'bhIma' - saMzodhana zrI devakumAra jaina tRtIya saMskaraNa vIra nirvANa saM0 2528 vi.saM. 2059 akTUbara, 2002 prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti vraja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) 0:50087 - mudraka zrImati vimaleza jaina ajantA peparsa kanvaTarsa lakSmI cauka, ajamera-3050010 : 420120 kampyUTara TAipa saiTiMga bRja kampyUTara eNDa phoTosTeTa 2/25, azoka mArga, AnAsAgara liMka ror3a, ajamera - 305006 0 : 626669 (ni.) - mUlya : 100 rupayA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAkhANaM zrI mAdhukara munIjI ma.sA. Wan mahAmaMtra Namo arihaMtANaM, Namo sidhdANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loesavva sAhaNaM, eso paMca NamokkAro' savvapAvapaNAsaNo || maMgalANaM ca savvesiM, paDhama havai maMgalaM / / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published on the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj Sixth Upanga JAMBUDDIVAPANNATTISUTTAM (Original Text, Hindi Version, Notes, Annotations and Appendices etc.) Inspiring Soul (Late) Up-pravartaka Shasansevi Rev. Swami Sri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor (Late) Yuvacharya Sri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator & Editor Dr. Chhaganlal Shastri M A., Ph. D. Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 26 Direction Sadhwi Shri Umravkunwar 'Archana' Borad of Editors Anuyoga-pravartaka Muni Shri Kanhaiyalal 'Kamal' Upachrya Sri Devendramuni Shastri Sri Ratan Muni Promotor Muni Sri Vinayakumar 'Bhima' Correction and Supervision shri Dev Kumar Jain Date of Publication Third Edition Vir-nirvana Samvat 2528 Vikram Samvat 2059; Oct., 2002 Publishers Sri Agam Prakashan Samiti, Brij-Madhukar Smriti-Bhawan, Pipalia Bazar, Beawar (Raj.) Pin-305 901 : 50087 Printer Smt. Vimlesh Jain Ajanta Pepar Converters, Laxmi Chowk, Ajmer-305001 : 420120 Computer Type Setting By Brij Computer & Photostat 2/25. Ashok Marg. Anasagar Link Road. Ajmer - 305001 : 626669 (R) Price : Rs. 100/ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa zrutokta AcArya-sampadAoM se samanvita, paMjAba-aMcala ke zramaNasaMgha ke prabhAvazAlI nAyaka, jinazAsanaprabhAvaka, AgamavettA, parama yazasvI, sva. pUjya AcArya zrI kAzIrAmajI ma. ko zraddhA evaM bhakti ke sAtha samarpita [prathama saMskaraNa se] Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya Agama premI pAThakoM ke svAdhyAya evaM Agama sAhitya pracAra-prasAra ke lie jambUdvIpaprajJaptisUtra kA yaha tRtIya saMskaraNa prakAzita kiyA jA rahA hai| grantha ke nAma anusAra isameM hama-Apa jaise manuSyoM ke vAsasthAna jambUdvIpa, lavaNasamudra Adi dvIpa-samudroM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| isake atirikta madhyaloka ke aMgabhUta jyotiSka cakra kA bhI jaina dRSTi se nirUpaNa kiyA hai| isa prakAra grantha kA mukhya varNya viSaya bhUgola-khagola se sambandhita hai| jisakA anuyoga vargIkaraNa kI apekSA se gaNitAnuyoga meM samAveza kiyA jA sakatA hai| sAtha hI isa avasarpiNI kAla ke prathama dharmacakravartI bhagavAn RSabhadeva aura samasta bharata kSetra ke adhipati bharata ke jIvanavRtta kA varNana hone se isakA kucha bhAga dharmakathAnuyoga kA bhI aMza hai| isa prakAra se yaha grantha bhUgolavettAoM aura sAmAnya pAThakoM ke lie samAna rUpa se saMgrahaNIya tathA paThanIya isa sUtra kA anuvAda saMpAdana Adi zrI DaoN. chaganalAlajI zAstrI ne kiyA hai| unhoMne grantha ke viSaya ko sarala hindI bhASA meM spaSTa karake samAnya pAThakoM ke lie bodhagamya banA diyA hai| anta meM yaha nivedana karate hue prasannatA ho rahI hai ki dhImaMtoM zrImaMtoM ke sahayoga se hameM zrutasevA kA suavasara prApta huA hai, isake lie una sabhI kA sadhanyavAda AbhAra mAnate haiN| sAgaramala baitAlA jJAnacaMda vinAyakiyA bhavadIya ratanacaMda modI saradAramala coraDiyA kAryavAhaka adhyakSa mahAmaMtrI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara adhyakSa maMtrI [7] Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta Agama: prathama saMskaraNa prakAzana ke viziSTa arthasahayogI zreSThapravara, zrAvakacarya padmazrI mohanamala jI sA. corar3iyA [ saMkSipta jIvana paricaya ] 'mAnava janma se nahIM apituM apane karma se mahAn banatA hai|' yaha ukti sva. mahAmanA seTha zrImAn mohanamalajI sA. corar3iya ke sambandha meM ekadama kharI utaratI hai| Apane tama, mana aura dhana se deza, samAja va dharma kI sevA meM jo mahattvapUrNa yogadAna diyA hai, vaha jaina samAja ke hI nahIM, balki mAnava-samAja ke itihAsa meM eka svarNapRSTha ke rUpa meM amara rhegaa| madrAsa zahara kI pratyeka dhArmika, sAmAjika evaM zaikSaNika gatividhi se Apa gaharAI se jur3e hue the aura pratyeka kSetra meM Apa hara sambhava sahayoga dete the| ApakA mArgadarzana evaM sahayoga prApta karate ke lie Apake samparka meM Ane vAlA pratyeka vyakti saMtuSTa hokara hI lauTatA thA / - ApakA janma 28 agasta, 1902 meM nokhA grAma (rAjasthAna) meM seTha zrImAn siremalajI corar3iyA ke putra * rUpa meM huA / san 1917 meM Apa zrImAn sohanalAlajI ke goda Aye aura usI varSa ApakA vivAha harasolAva nivAsI zrImAn bAdalacandajI bAphaNA kI suputrI sadguNasampannA zrImatI nainIka~varabAI ke sAtha huaa| tadanantara Apa madrAsa pdhaare| zrImAn ratanacandajI, pArasamalajI, saradAramalajI, raNajItamalajI, evaM sampatamalajI Apake suputra haiN| aneka pautra-pautrI evaM prapautra-prapautriyoM se bhare-pUre sukhI parivAra se Apa sampanna the| bacapana meM hI Apake mAtA-pitA dvArA pradatta dhArmika saMskAroM ke phalasvarUpa ApameM saralatA, sahajatA, saumyatA, udAratA, sahiSNutA, namratA, vinayazIlatA Adi aneka mAnavocita sadguNa svAbhAvika rUpa se vidyamAna the| ApakA hRdaya sAgara sA vizAla thA, jisameM mAnavamAtra ke liye hI nahIM, apitu prANImAtra ke kalyANa kI bhAvanA nihita thI / ApakI preraNA, mArgadarzana evaM suyogya netRtva meM janakalyANa evaM samAjakalyANa ke anekoM kArya sampanna hue, jinameM Apane tana, mana, dhana se pUrNa sahayoga diyaa| unakI eka jhalaka yahA~ prastuta hai / yogadAna : zikSA ke kSetra meM samAja meM vyApta zaikSaNika abhAva ko dUra karane evaM samAja meM dhArmika aura vyavahArika zikSaNa ke pracAraprasAra kI ApakI tIvra abhilASA thii| pariNAmasvarUpa san 1926 meM zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina pAThazAlA kA zubhArambha huaa| taduparAnta vyAvahArika zikSaNa ke pracAra hetu jahA~ zrI jaina hindI prAImarI skUla, amolakacanda lar3A jaina hAI skUla, tAracanda gelar3A jaina hAI skUla, zrI gaNezIbAI gelar3A jaina garlsa hAI skUla, mAMgIcanda bhaNDArI jaina hAI skUla, borDiMga homa evaM jaina mahilA vidyAlaya Adi zikSaNa saMsthAoM kI sthApanA huI, vahA~ AdhyAtmika evaM dhArmika jJAna ke prasAra hetu zrI dakSiNa bhArata jaina svAdhyAya saMgha kA zubhArambha huA / agaracanda mAlamala jaina kaoNleja kI sthApanA dvArA zikSAkSetra meM Apane jo anupama evaM mahAn yogadAna [8] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, vaha sadaiva cirasmaraNIya rhegaa| isake alAvA kucha hI mAha pUrva madrAsa vizvavidyAlaya meM jaina siddhAMtoM para vizeSa zodha hetu svatantra vibhAga kI sthApanA karAne meM bhI Apane apanA sakriya yogadAna diyA / isa taraha Apane vyavahArika evaM AdhyAtmika jJAna - jyoti jalAkara, zikSA ke abhAva ko dUra karane kI apanI bhAvanA ko sAkAra / mUrta rUpa diyaa| yogadAna : cikitsA ke kSetra meM cikitsAkSetra meM bhI Apa apanI amUlya sevAe~ arpita karane meM kabhI pIche nahIM rhe| san 1927 meM Apane nokhA evaM kucerA meM niHzulka Ayurvedika auSadhAlaya kI sthApanA kI / san 1940 meM kucerA auSadhAlaya ko vizAla dhanarAzi ke sAtha rAjasthAna sarakAra ko samarpita kara diyA, jo vartamAna meM 'seTha mohanalAla corar3iyA sarakArI auSadhAlaya' ke nAma se janasevA kA ullekhanIya kArya kara rahA hai| isa sevAkArya ke upalakSa meM rAjasthAna sarakAra neM ApakoM 'pAlakI ziromora' kI padavI se alaMkRta kiyA / alpa vyaya meM cikitsA kI suvidhA upalabdha karAne hetu madrAsa meM zrI jaina meDIkala rilIpha sosAyaTI kI sthApanA meM sakriya yogadAna diyaa| isake tattvAdhAna meM samprati 18 auSadhAlaya, prasUtigRha Adi sucAru rUpa se kArya kara rahe haiM / kucha samaya pUrva hI Apane apanI dharmapatnI ke nAma se prasUtigRha evaM zizukalyANagRha kI sthApanA hetu pAMca lAkha rupaye kI rAzi dAna kii| samaya-samaya para Apane netracikitsA - zivaroM Adi Ayojita karavAkara sarAhanIya kArya kiyA / isa taraha cikitsAkSetra meM aura bhI aneka kArya karake Apane janatA kI duHkhamukti hetu yathAzakti prayAsa kiyA / yogadAna : jIvadayA ke kSetra meM Apake hRdaya mAnavajagat ke sAtha hI pazujagat ke prati bhI karuNA kA ajasra srota bahatA rahatA thA / pazuoM ke duHkha ko bhI Apane sadaiva apanA duHkha samajhA / ataH unake duHkha aura una para hone vAle atyAcAra nivAraNa meM sahayoga dene hetu 'bhagavAna mahAvIra ahiMsA pracAra saMgha' kI sthApanA kara eka vyavasthita kArya zurU kiyaa| isa saMsthA ke mAdhyama se jIvoM ko abhayadAna dene evaM ahiMsA - pracAra kA kArya bar3e sundara DhaMga se cala rahA hai| ApakI ullikhita sevAoM ko dekhate hue yadi Apako 'prANImAtra ke hitacintaka' kaheM to koI atizayokti nahIM hogii| yogadAna : dhArmika kSetra meM Apake roma - roma meM dhArmikatA vyApta thI / Apa pratyeka dhArmika evaM sAmAjika gatividhi meM apanA sakriya sahayoga pradAna karate the| jIvana ke antima samaya taka Apane jaina zrIsaMgha madrAsa ke saMghapati ke rUpa meM avismaraNIya sevAe~ diiN| kaI varSoM taka a. bhA. zve. sthA. jaina kaoNnphresa ke adhyakSa pada para rahakara usake kAryabhAra ko bar3I dakSatA ke sAtha sNbhaalaa| [9] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa akhila bhAratIya jaina samAja ke supratiSThita agragaNya netAoM meM se eka the| Apa niSpakSa evaM sampradAyavAda se pare eka nirAle vyaktitva ke dhanI the / isIlie samagra santa evaM zrAvakasamAja Apako eka dRDhadharmI zrAvaka ke rUpa meM jAnatA va Adara detA thA / Apa jaina zAstroM evaM tattvoM / siddhAntoM ke jJAtA the| Apa santa satiyoM kA cAturmAsa karAne meM sadaiva agraNI rahate the aura unakI sevA kA lAbha barAbara lete rahate the / isa taraha dhArmika kSetra meM ApakA apUrva yogadAna rhaa| isI taraha netrahIna apaMga rogagrasta, kSudhApIr3ita, Arthika sthiti se kamajora bandhuoM ko samaya-samaya para jAti-pA~ti ke bhedabhAva se rahita hokara artha - sahayoga pradAna kiyA / isa prakAra zikSaNakSetra meM, cikitsAkSetra meM, jIvadayA ke kSetra meM, dhArmika kSetra meM evaM mAnava-sahAyatA Adi hara sevA ke kArya meM tana-mana-dhana se Apane yathAsambhava sahayoga diyaa| aise mahAn samAjasevI, mAnavatA ke pratIka ko khokara bhArata kA sampUrNa mAnavasamAja duHkha kI anubhUti kara rahA hai| Apa cirasmaraNIya baneM, jana-jana Apake Adarza jIvana se preraNA prApta kare, ApakI AtmA cirazAMti ko prApta kare; hama yahI kAmanA karate haiN| * zrImAn bha~varalAlajI sA. goThI, madrAsa ke saujanya se [10] -mantrI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya (prathama saMskaraNa se) preraNA ke amRta -nirjhara : sva. yuvAcAryazrI paramArAdhya, prAta:smaraNIya, paNDitaratna prabuddha jJAnayogI sva. yuvAcAryapravara zrI mizrImalajI ma. sA.'madhukara' dvArA apane parama zraddhAspada gurudeva parama pUjya zrI jorAvaramalajI ma. sA. kI puNyasmRti meM Ayojita jaina AgamoM ke sampAdana, anuvAda, vivecana ke sAtha prakAzana kA upakrama nizcaya hI unakI zrutasevA kA eka aisA anupama udAharaNa hai, jo unheM yuga-yuga paryanta jainajagat meM, adhyAtmajagat meM sAdara, sazraddha smaraNIya banAye rkhegaa| yuvAcAryazrI madhukara munijI saMskRta, prAkRta, jaina Agama, darzana, sAhitya tathA bhAratIya vAGmaya ke pragAr3ha vidvAna the, adbhuta vidyAvyAsaMgI the, anupama guNagrAhI the, vidvAnoM ke ananya anurAgI the| adhyayana, cintana evaM manana unake jIvana ke cirasahacara the| kevala preraNA yA nirdezana dene taka hI unakA yaha Agamika kArya parisImita nahIM thaa| isa nIta sAhityaka kArya kA saMyojana tathA AgamoM ke pradhAna sampAdaka kA dAyitva unhoMne svIkAra kiyaa| ve kevala zobhA yA sajjA ke pradhAna sampAdaka nahIM the, sahI mAne meM ve pradhAna sampAdaka the| jo bhI Agama prakAzanArtha taiyAra hotA, usakA veM AdyopAnta samIkSApUrvaka adhyayana karate / jo jJApanIya hotA, jJApita krte| Agama : aMga-upAMga jambUdvIpaprajJapti chaThA upAMga hai| jaina AgamoM kA aMga, upAMga Adi ke rUpa meM jo vibhAjana huA hai, usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai_ vidvAnoM dvArA zrutapuruSa kI kalpanA kI gii| jaise kisI puruSa kA zarIra aneka aMgoM kA samavAya hai, usI kI jyoM zrutapuruSa ke bhI aMga kalpita kiye gye| kahA gayA-zrutapuruSa ke do caraNa, do jaMghAe, do urU, do gAtrArdhazarIra ke Age kA bhAga, zarIra ke pIche kA bhAga, do bhujAeM, gardana evaM mastaka, yoM kula milAkara 2+2+2+2+2+1+1=12 aMga hote haiM / inameM zrutapuruSa ke aMgoM meM jo praviSTa haiM, sanniviSTa haiM, aMgatvena vidyamAna haiM, ve Agama zrutapuruSa-aMga rUpa meM abhihita haiM, aMga Agama haiN| isa paribhASA ke anusAra nimnAMkita dvAdaza Agama zrutapuruSa ke aMga hai 1. AcAra, 2. sUtrakRta, 3. sthAna, 4. samavAya, 5. vyAkhyAprajJapti, 6. jJAtadharmakathA, 7. upAsakadazA.8. antakRddazA, 9. anuttaraupapAtikadazA, 10. praznavyAkaraNa, 11. vipAka tathA 12. dRssttivaad| .. ye ve Agama haiM jinake viSaya meM aisI mAnyatA hai ki artharUpa meM ye tIrthaMkara-prarUpita haiM, zabdarUpa meM gaNadhara-grathita haiM, yoM inakA srota tattvataH sIdhA tIrthaMkara-saMbaddha hai| jaisA pahale iMgita kiyA gayA hai, jina AgamoM ke saMdarbha meM zrotAoM kA, pAThakoM kA tIrthaMkara-prarUpita ke sAtha gaNadhara-grathita zAbdika mAdhyama dvArA sIdhA sambandha banatA hai, ve aMgapraviSTa kahe jAte haiM, unake atirikta [11] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama aMgabAhya kahe jAte haiM / yadyapi aMgabAhyoM ke kathya aMgoM ke anurUpa hote haiM viruddha nahIM hote, kintu pravAha paramparayA ve tIrthaMkara-bhASita se sIdhe sambaddha nahIM haiM, sthaviraracita haiN| ina aMgabAhyoM meM bAraha aise haiM, jinakI upAMga saMjJA hai| ve isa prakAra haiM 1. aupapAtika, 2. rAjapraznIya, 3. jIvAbhigama, 4. prajJApanA, 5. sUryaprajJapti, 6. jambUdvIpaprajJapti, 7. candraprajJapti, 8. nirayAvalikA athavA kalpikA, 9. kalpAvataMsikA, 10. puSpikA, 11. puSpacUlA tathA 12. vRssnnidshaa| pratyeka aMga kA eka upAMga hotA hai| aMga aura upAMga meM AnurUpya ho, yaha vAMchanIya hai| isake anusAra aMga-AgamoM tathA upAMga-AgamoM meM viSaya-sAdRzya honA caahie| upAMga eka prakAra se aMgoM ke pUraka hone cAhie, kintu aMgoM evaM upAMgoM kA tulanAtmaka adhyayana karane para pratIta hotA hai, aisI sthiti nahIM hai| unameM viSayavastu, vivecana, vizleSaNa Adi kI pArasparika saMgati nahIM hai, udAharaNArtha AcArAMga prathama aMga hai, aupapAtika prathama upAMga hai| aMgopAMgAtmaka dRSTi se yaha apekSita hai, viSayAkalana, pratipAdana Adi ke rUpa meM unameM sAmya ho, aupapAtika AcArAMga kA pUraka ho, kintu aisA nahIM hai| yahI sthiti lagabhaga pratyeka aMga evaM upAMga ke bIca hai| yo upAMga-parikalpanA meM tattvataH vaisA koI AdhAra prApta nahIM hotA, jisase isakA sArthakya phalita ho| . veda : aMga-upAMga .vedoM ke rahasya, Azaya, tadgata tattva-darzana samyak svAyattatA karane-abhijJAta karane kI dRSTi se vahA~ aMgoM evaM upAMgoM kA upapAdana hai| veda puruSa kI kalpanA kI gaI hai| kahA gayA hai chanda-veda ke pAda-caraNa yA paira haiM, kalpa-yAjJika vidhi-vidhAnoM, prayogoM ke pratipAdaka grantha usake hAtha haiM, jyotiSa-netra haiM, nirukta-vyutpatti zAstra kAna haiM, zikSA-vaidika maMtroM ke zuddha uccAraNa, udAtta-anudAtta svarita ke rUpa meM svara prayoga, sandhi prayoga Adi ke nirUpaka grantha ghrANa-nAsikA haiM, vyAkaraNa-usakA mukha hai| aMga sahita vedoM kA adhyayana karane se adhyetA brahmaloka meM mahimAnvita hotA hai| kahane kA abhiprAya hai, ina viSayoM ke samyak adhyayana ke binA veda kA artha, rahasya, Azaya adhigata nahIM ho sktaa| vedoM ke Azaya ko vizeSa spaSTa aura sugama karane hetu aMgoM ke sAtha-sAtha veda ke upAMgoM kI bhI kalpanA kI gii| parANa. nyAya. mImAMsA tathA dharmazAstroM kA upAMgoM ke rUpa meM svIkaraNa haA hai| upaveda vaidika vAGmaya meM aisA upalabdha hai, vahA~ Rgveda, sAmaveda, yajurveda tathA atharvaveda ke samakakSa cAra upaveda bhI svIkAra kiye gaye haiN| ve kramazaH Ayurveda, gAndharvaveda-saMgItazAstra, dhanurveda-AyudhavidyA tathA arthazAstrarAjanItivijJAna ke rUpa meM hai| viSaya sAmya kI dRSTi se vedoM evaM upavedoM para yadi cintana kiyA jAe to sAmaveda ke sAtha gAndharvaveda kA to yatkiMcit sAMgatya siddha hotA hai, kintu Rgveda ke sAtha Ayurveda, yajurveda ke sAtha dhanurveda tathA atharvaveda ke sAtha arthazAstra kI koI aisI saMgati pratIta nahIM hotI, jisase inakA "upa" upasarga se gamyamAna sAmIpya siddha ho [12] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ske| dUrAnvita sAyujya-sthApanA kA prayAsa, jo yatra-tatra kiyA jAtA rahA hai, kevala kaSTa-kalpanA hai| kalpanA ke lie kevala itanA hI avakAza hai, Ayurveda, dhanurveda tathA arthazAstra kA veda se sambandha jor3ane meM mahimAMkana mAnate hue aisA kiyA gayA ho, tAki veda-saMyukta samAdara ke ye bhI kucha bhAgI ho skeN| jaina manISiyoM kA bhI syAt kucha aisA hI jhukAva banA ho, jisase vedoM ke sAtha upavedoM kI jyoM unakI aMgoM ke sAtha upAMgoM kI parikalpanA sUjhI ho| kalpanA-sauSThava, sajjA-sauSThava se adhika isameM vizeSa sAravattA paridRSTa nahIM hotii| hAM, sthavirakRta aMgabAhyoM meM se ina bAraha ko upAMga-zreNI meM le liye jAne se auroM kI apekSA inakA mahattva samajhA jAtA hai, sAmAnyataH inakA aMgoM se anya aMgabAhyoM kI apekSA kucha adhika sAmIpya mAna liyA jAtA hai para vastutaH vaisI sthiti hai nhiiN| kyoMki sabhI aMgabAhyoM kA prAmANya unake aMgAnugata hone se hai ataH aMgAnugati kI dRSTi se aMgabAhyoM meM bahuta tAratamya nahIM aataa| anusaMdhitsuoM ke lie nizcaya hI yaha gaveSaNA kA viSaya hai| anuyoga anuyoga zabda vyAkhyAkrama, viSayagata bheda tathA vizleSaNa-vivecana Adi kI dRSTi se vibhAga yA vargIkaraNa ke artha meM hai| AryarakSitasUri ne isa apekSA se AgamoM kA cAra bhAgoM yA anuyogoM meM vibhAjana kiyA, jo isa prakAra 1. caraNakaraNAnuyoga-isameM AtmA ke mUlaguNa-samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, saMyama, AcAra, vrata, brahmacarya, kaSAya-nigraha, tapa, vaiyAvRtya Adi tathA uttaraguNa-piNDavizuddhi, samiti, gupti, bhAvanA, pratimA, indriya-nigraha, abhigraha, pratilekhana Adi kA varNana hai| battIsa AgAmoM (aMgapraviSca evaM agaMbAhya) meM se AcArAMga, praznavyAkaraNa-ye do aMgasUtra, dazavaikAlikayaha eka mUlasUtra, nizItha, vyavahAra, vRhatkalpa tathA dazAzrutaskandha-ye cAra chedasUtra tathA Avazyaka-yoM kula ATha sUtroM kA isa anuyoga meM samAveza hotA hai| 2. dharmakathAnuyoga-isameM dayA, anukampA, dAna, zIla, zAnti, RjutA, mRdutA Adi dharma ke aMgoM kA vizleSaNa hai, jisake mAdhyama mukhya rUpa se choTe, bar3e kathAnaka haiN| dharmakathAnuyoga meM jJAtudharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaraupapAtikadazA evaM vipAka-ye pAMca aMgasUtra, aupapAtika, rAjapraznIya, nirayAvalikA, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA evaM vRSNidazA-ye sAta upAMgasUtra tathA uttarAdhyayana-eka mUlasUtra-yoM kula teraha sUtra samAviSTa haiN| 3. gaNitAnuyoga-isameM mukhyatayA gaNita-sambaddha, gaNitAdhRta varNana hai / isa anuyoga meM sUryaprajJapti, jambUdvIpaprajJapti tathA candraprajJapti-ina tIna upAMgasUtroM kA samAveza hai| 4. dravyAnuAyoga-isameM jIva, ajIva, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, Asrava, saMvara, nirjarA, puNya, pApa, bandha, mokSa Adi kA sUkSma, gahana vivecana hai| dravyAnuyoga meM sUtrakRta, sthAna, samavAya tathA vyAkhyAprajJapti (bhagavatI)-ye cAra aMgasUtra, jIvAbhigama, [13] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA-ye do upAMga sUtra tathA nandI evaM anuyoga- ye do mUlasUtra - kula ATha sUtra samAviSTa haiM 1 bArahaveM aMga dRSTivAda meM dravyAnuyoga kA atyanta gahana, sUkSma, vistRta vivecana hai, jo Aja prApya nahIM hai| isa vivecana se spaSTa hai ki chaThA aMga jJAtRdharmakathA dharmakathAnuyoga meM AtA hai, jabaki chaThA upAMga jambUdvIpaprajJapti gaNitAnuyoga meM AtA hai| viSaya kI dRSTi se inameM koI saMgati nahIM hai / kintu paramparayA donoM ko samakakSa aMgopAMga ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai| jambUdvIpaprajJapti meM jambUdvIpaprajJapti sUtra sAta vakSaskAroM meM vibhakta hai, jinameM kula 181 sUtra haiN| vakSaskAra yahA~ prakaraNa prayukta hai| vAstava meM isa zabda kA artha prakaraNa nahIM hai| jambUdvIpa meM isa nAma ke pramukha parvata haiM, jo vahA~ ke varNanakrama ke kendravartI haiN| jaina bhUgola ke antargata unakA aneka dRSTiyoM se bar3A mahattvapUrNa sthAna hai| ataeva ve yahA~ prakaraNa ke artha meM uddiSTa haiN| prastuta Agama meM jambUdvIpa kA svarUpa, vistAra, prAkAra, , jaina kAlacakra - avasarpiNI- suSamasuSamA, suSamA suSamadu:SamA, du:SamasuSamA, duHSamA, duHSamaduHSamA, utsarpiNI- duHSamaduHSamA, duHSamA, duSamasuSamA, suSamadu:SamA, suSamA, suSamasuSamA, caudaha kulakara, prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabha, bahattara kalAeM nAriyoM ke lie vizeSata: causaTha kalAeM, bahuvidhazilpa, prathama cakravartI samrATa bharata, SaTkhaNDavijaya, cullahimavAn, mahAhimavAn vaitADhya, niSadha, gandhamAdana yamaka, kaMcanagiri, mAlyavanta meru, nIlavanta, rukmI, zikharI Adi parvata, bharata, haimavata, harivarSa, mahAvideha, uttarakuru, ramyaka, hairaNyavata, airavata Adi kSetra, battIsa vijaya, gaMgA, sindhu, zItA, zItodA, rUpyakUlA, suvarNakUlA, raktavatI, raktA Adi nadiyA~, parvatoM, kSetroM Adi ke adhiSThAtRdeva, tIrthaMkarAbhiSeka, sUrya, candra, graha, nakSatra, tAre Adi jyotiSka deva ayana, saMvatsara, mAsa, pakSa, divasa Adi etatsambaddha aneka viSayoM kA bar3A vizada varNana huA hai| cakravartI bharata dvArA SaTkhaNDavijaya Adi ke antargata aneka prasaMga aise haiM, jahA~ prAkRta ke bhASAtmaka lAlitya kI sundara abhivyaMjanA hai| kaI prasaMga to aise haiM, jahA~ utkRSTa gadya kI kAvyAtmaka chaTA kA acchA nikhAra paridRzyamAna hai| bar3e-bar3e lambe vAkya haiM, kintu parizrAntikara nahIM haiM, protsAhaka haiM / jaisI ki prAcIna zAstroM kI, vizeSata: zramaNa-saMskRtiparaka vAGmaya kI paddhati hai, punarAvRtti bahuta hotI hai / yahA~ jJAtavya hai, kAvyAtmaka sRjana meM punarAvRtti niHsandeha jo ApAtataH bar3I duHsaha lagatI hai, anupAdeya hai, parityAjya hai, kintu jana-jana ko upadiSTa karane hetu pravRtta zAstrIya vAGmaya meM vaha isalie prayukta hai ki eka hI bAta bAra-bAra kahane se, duharAne se zrotAoM ko use hRdayaMgama kara pAne meM anukUlatA, suvidhA hotI hai / saMpAdana : anuvAda : vivecana zuddhatama pATha saMkalita evaM prastuta kiyA jA sake, etadartha maiMne jambUdvIpaprajJaptisUtra kI tIna pratiyA~ prApta kIM, jo nimnAMkita haiM 1. Agamodaya samiti dvArA prakAzita, saMskRtavRtti sahita jambUdvIpaprajJapti / [14] Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. parama pUjya zrI amolakaRSijI ma. dvArA kRta hindI anuvAda sahita jmbuudviipprjnypti| 3. jainasiddhAntAcArya munizrI ghAsIlAlajI ma. dvArA praNIta TIkA sahita jambUdvIpaprajJapti tInoM bhaag| pATha saMpAdana hetu tonoM pratiyoM ko AdyopAnta milAnA Avazyaka thA, jo kizanagar3ha-madanagaMja meM cAlU kiyA gyaa| tInoM pratiyA~ milAne hetu isa kArya meM kama se kama tIna vyakti apekSita hote / jaba smaraNa karatA hU~ to hRdaya zraddha-vibhora ho uThatA hai, parama pUjya sva. yuvAcAryapravara zrI madhukaramunijI ma. kabhI-kabhI svayaM pATha milAne hetu pharza para Asana bichAkara virAja jaate| hamAre sAtha pATha-melana meM laga jAte / samasta bhAratavarSa ke zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke yuvAcArya ke mahimAmaya pada para saMpratiSTha hote hue bhI kalpanAtIta nirabhimAnitA, saralatA evaM saumyatA saMbalita jIvana kA saMvahana niHsandeha unakI anupama UrdhvamukhI cetanA kA parijJApaka thaa| . Agamika kArya parama zraddheya yuvAcAryapravara ko atyanta priya thaa| yaha kahanA atiraMjita nahIM hogA, yaha unheM prANapriya thaa| unakI raga-raga meM AgamoM ke prati agAdha niSThA thii| ve cAhate the, yaha mahAn kArya atyanta sundara tathA utkRSTa rUpa meM saMpanna ho| smaraNa Ate hI hRdaya zokAkula ho jAtA hai, Agama-kArya kI samyak niSpadyamAna sampannatA ko dekhane ve hamAre bIca nahIM rhe| karAla kAla ne asamaya meM hI unheM hamase isa prakAra chIna liyA, jisakI tilamAtra bhI kalpanA nahIM thii| kAza ! Aja ve vidyAmAna hote, jambUdvIpaprajJapti kA susaMpanna kArya dekhate, unake harSa kA pAra nahIM rahatA, kintu bar3A duHkha hai, hamAre lie vaha saba aba mAtra smRtizeSa raha gayA hai| apane yahA~ bhAratavarSa meM mudraNa-zuddhi ko bahuta mahattva nahIM diyA jaataa| jarmanI, iMglaiNDa, phrAnsa Adi pAzcAtya dezoM meM aisA nahIM hai vahA~ mudraNa sarvathA zuddha ho, isa ora bahuta dhyAna diyA jAtA hai| pariNAmasvarUpa yUropa meM chapI pustakeM, cAhe iNDolojI para hI kyoM na hoM, apekSAkRta adhika zuddha hotI haiN| hamAre yahA~ chapI pustakoM meM mudraNa sambandhI azuddhiyA~ bahuta raha jAtI haiN| pATha-melanArtha parigRhIta jambUdvIpaprajJapti kI ukta tInoM hI pratiyA~ isakA apavAda nahIM haiM / hA~, Agamodaya samiti kI prati anya do pratiyA~ kI apekSA apekSAkRta adhika zuddha mudrita haiM / ina tInoM pratiyoM ke AdhAra para pATha saMpAdita kiyaa| pATha sarvathA zuddha rUpa se upasthApita kiyA jA sake, isakA pUrA dhyAna rkhaa| pATha saMpAdana meM 'jAva' kA prasaMga bar3A jaTila hotA hai| jAva' do prakAra kI sUcanAeM detA hai| kahIM vaha 'taka' kA dyotaka hotA hai, kahIM apane sthAna para jor3e jAne yogya pATha kI mAMga karatA hai| 'jAva' dvArA vAMchita, apekSita pATha zramapUrvaka khoja khojakara yathAvat rUpa meM yathAsthAna sanniviSTa karane kA prayatna kiyaa| pATha saMpAdita ho jAne para anuvAda-vivecana kA kArya hAtha meM liyaa| aise varNana-pradhAna, gaNita-pradhAna Agama kA adhunAtana pravAhapUrNa zailI meM anuvAda eka kaThina kArya hai, kintu maiM utsAhapUrvaka lagA rhaa| mujhe yaha prakaTa karate hue AtmaparitoSa hai ki mahAn manISI, vidvadvareNya yuvAcAryapravara ke anugraha evaM ArzIvAda se Aja vaha samyak sampanna hai| anuvAda isa prakAra sarala, prAMjala evaM subodhya zailI meM kiyA gayA hai, jisase pAThaka ko par3hate samaya jarA phI vicchinnatA yA vyavadhAna kI pratIti na ho, vaha dhArAnubaddha rUpa meM par3hatA raha sake / sAtha hI sAtha mUla prAkRta ke mAdhyama se Agama par3hane vAle chAtroM ko dRSTi meM rakha kara anuvAda karate samaya yaha dhyAna rakhA gayA hai ki mUla kA koI bhI zabda anudita hone se chUTa na paae| isase vidyArthiyoM ko mUlAnugrAhI adhyayana meM suvidhA hogii| [15] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAbdika dRSTayA aspaSTa pratIta hone vAle Azaya ko spaSTa karane kA anuvAda meM pUrA prayatna rahA hai| jahA~ apekSita lagA, una prasaMgoM kA vizad vivecana kiyA hai| yoM saMpAdana, anuvAda evaM vivecana tInoM apekSAoM se vinamra prayAsa rahA hai ki yaha Agama pAThakoM ke lie, vidyArthiyoM ke lie atIva upayogI siddha ho / saMpAdana, anuvAda evaM vivecana meM jina AcAryoM, vidvAnoM tathA lekhakoM kI kRtiyoM se preraNA milI, sAhAyya prApta huA, una sabakA maiM sAdara AbhArI hU~ / parama zraddhAspada, prAtaHsmaraNIya, vidvadvareNya, sva. yuvAcAryapravara zrI mizrImalajI ma. 'madhukara' kI preraNA evaM puNya-pratApasvarUpa Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA svIkRta, saMcAlita, niSpAdita zruta - saMskRti kA yaha mahAn yajJa jana-jana ke lie kalyANakArI, maMgalakArI siddha ho, merI yahI antarbhAvanA hai| saradArazahara (rAjasthAna) - 331403 [16] - DaoN. chaganalAla zAstrI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJapti : eka samIkSAtmaka adhyayana bhAratIya darzana meM jainadarzana kA eka viziSTa aura maulika sthAna hai| isa darzana meM AtmA, paramAtmA, jIvajagat, bandha-mukti, loka-paraloka prabhRti viSayoM para bahuta gaharAI se cintana huA hai| viSaya kI talachaTa taka pahu~ca kara jo tathya ujAgara kiye gae haiM, ve Adhunika yuga meM bhI mAnava ke lie pathapradarzaka haiN| pAzcAtya vaijJAnikoM ne bhautika jagat meM nitya anusandhAna kara vizva ko camatkRta kiyA hai| sAtha hI jana-jana ke antarmAnasa meM bhaya kA saJcAra bhI kiyA hai| bhale hI vinAza kI dizA meM bhAratIya cintakoM kA cintana pAzcAtya cintakoM kI pratisparddhA meM pIche rahA ho para jIvananimArNakArI tathyoM kI anveSaNA meM unakA cintana bahuta Age hai| jainadarzana ke puraskartA tIrthaMkara rahe haiN| unhoMne ugra sAdhanA kara karma-mala ko naSTa kiyA, rAga-dveSa se mukta bane, kevalajJAna- kevaladarzana ke divya Aloka se unakA jIvana jagamagAne lagA / taba unhoMne dekhA ki jana-jIvana duHkha se AkrAnta hai, bhaya kI vibhISikA se saMtrasta hai, ataH jana-jana ke kalyANa ke liye pAvana pravacana pradAna kiyaa| usa pAvana pravacana kA zAbdika dRSTi se saMkalana unake pradhAna ziSya gaNadharoM ne kiyA aura phira usako AdhArabhUta mAnakara sthaviroM ne bhI saMkalana kiyaa| vaha saMkalana jaina pAribhASika zabdAvalI meM Agama ke rUpa meM vizruta hai| Agama jainavidyA kA akSaya koSa hai / prastAvanA (prathama saMskaraNa se ) Agama kI prAcIna saMjJA' zruta' bhI rahI hai| prAkRtabhASA meM zruta ko 'sutta' kahA hai| mUrdhanya manISiyoM ne 'sutta' zabda ke tIna artha kiye haiM sutta - supta arthAt soyA huA / sutta - sUtra arthAt DorA yA paraspara anubandha / sutta - zruta arthAt sunA huaa| hama lAkSaNika dRSTi se cintana kareM to prathama aura dvitIya artha zruta ke viSaya meM pUrNa rUpa se ghaTita hote haiM, para tRtIya artha to abhidhA se hI spaSTa hai, sahaja buddhigamya hai| hama pUrva hI batA cuke haiM ki zrutajJAna rUpa mahAgaMgA kA nirmala pravAha tIrthaMkaroM kI vimala - vANI ke rUpa meM pravAhita huA aura gaNadhara va sthaviroM ne sUtrabaddha kara usa pravAha ko sthiratva pradAna kiyaa| isa mahAsatya ko vaidika dRSTi se kahanA cAheM to isa rUpa meM kaha sakate haiM - parama kalyANakArI tIrthaMkara rUpa ziva ke jaTAjUTa rUpa jJAnakendra se Agama kI virATa gaMgA kA pravAha pravAhita huA aura gaNadhara rUpI bhagIratha ne usa zruta-gaMgA ko aneka pravAhoM meM pravAhita kiyA / zruti smRti aura zruta ina zabdoM para jaba hama gaharAI se anucintana karate haiM to jJAta hotA hai ki atIta kAla meM jJAna kA nirmala pravAha guru aura ziSya kI maukhika jJAna-dhArA ke rUpa meM pravAhita thA / lekhanakalA kA pUrNa vikAsa bhagavAn RSabhadeva ke yuma meM cukA thA para zruta - jJAna kA lekhana nahIM huaa| cirakAla taka vaha jJAnadhArA maukhika rUpa meM hI calatI rhii| yahI kAraNa haiki Agama sAhitya kI utthAnikA meM 'suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM' arthAt AyuSman ! maine sunA hai, bhagavAn ne aisA kahA hai, zabdAvalI uTTaMkita kI gaI hai| isI prakAra 'tassa NaM ayamaTThe paNNatte' arthAt bhagavAn ne isakA yaha artha kahA hai, zabdAvalI kA prayoga hai| [17] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAhitya meM yatra-tatra isa prakAra kI zabdAvaliyA~ prayukta huI haiM, isase yaha spaSTa hai ki Agama ke artha ke prarUpaka tIrthaMkara haiM, para sUtra kI racanA yA abhivyakti kI jo zailI hai, vaha gaNadharoM kI yA sthaviroM kI hai| gaNadhara yA sthavira apanI kamanIya kalpanA kA sammizraNa usameM nahIM karate, ve to kevala bhAva ko bhASA ke paridhAna se samalaMkRta karate haiN| nandIsUtra meM kahA gayA hai ki jainAgama tIrthaMkara-praNIta haiM, isakA tAtparya kevala itanA hI hai ki arthAtmaka Agama ke praNetA tIrthaMkara haiN| tIrthaMkara kI vItarAgatA aura savArthasAkSAtkAritA ke kAraNa hI Agama pramANa mAne gaye haiN| ___ AcArya devavAcaka ne AgamasAhitya ko aMga aura aMgabAhya, ina do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| aMgoM kI sUtraracanA karane vAle gaNadhara haiM to aMgabAhya kI sUtraracanA sthavira bhagavantoM ke dvArA kI gaI hai / sthavira sampUrNa zrutajJAnI caturdazapUrvI yA dazapUrvI-do prakAra ke hote haiN| aMga svata: pramANa rUpa haiM, para aMgabAhya parataH pramANa rUpa hote haiM / daza pUrvadhara niyamataH samyagdarzI hote haiN| unake dvArA racita granthoM meM aMga virodhI tathya nahIM hote, ata: ve Agama pramANa rUpa mAne jAte haiN| aMgabAhya AgamoM kI sUcI meM jambUdvIpaprajJapti kA kAlika zruta kI sUcI meM AThavA~ sthAna hai| jaba AgamasAhitya kA aMga, upAMga, mUla aura cheda rUpa meM vargIkaraNa huA to jambUdvIpaprajJapti kA upAMga meM pAMcavAM sthAna rahA aura ise bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) sUtra kA upAMga mAnA gayA hai| bhagavatIsUtra ke sAtha prastuta upAMga kA kyA sambandha hai ? ise kisa kAraNa bhavagatI kA upAMga kahA gayA hai ? yaha zodhArthiyoM ke lie cintanIya prazna hai| jambUdvIpaprajJapti meM eka adhyayana hai aura sAta vakSaskAra haiN| yaha Agama pUrvArddha aura uttarArddha ina do bhAgoM meM vibhakta hai| pUrvArddha meM cAra vakSaskAra haiM to uttarArddha meM tIna vakSaskAra haiN| vakSaskAra zabda yahAM para prakaraNa ke artha meM vyavahata huA hai, para vastutaH jambUdvIpa meM isa nAma ke pramukha parvata haiM, jinakA jaina bhUgola meM aneka dRSTiyoM se mahattva pratipAdita hai| jambUdvIpa se sambaddha vivecana ke sandarbha meM granthakAra prakaraNa kA avabodha karAne ke lie hI vakSaskAra zabda kA prayoga karate haiM / jambUdvIpaprajJapti ke mUla-pATha kA zloka-pramANa 4146 hai| 178 gadya sUtra haiM aura 52 padya sUtra haiN| jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga dUsare meM jambUdvIpaprajJapti ko 6ThA upAMga likhA hai| jaba AgamoM kA vargIkaraNa anuyoga kI dRSTi se kiyA gayA to jambUdvIpaprajJapti ko gaNitAnuyoga meM sammilita kiyA gayA, para gaNitAnuyoga ke sAtha hI usameM dharmakathAnuyoga Adi bhI haiN| mithilA : eka paricaya jambUdvIpaprajJapti kA prArambha mithilA nagarI ke varNana se huA hai, jahA~ para zramaNa bhagavAn mahAvIra apane antevAsiyoM ke sAtha padhAre hue haiN| usa samaya vahA~ kA adhipati rAjA jitazatru thaa| bRhatkalpabhASya ' meM sAr3he paccIsa Arya kSetroM kA varNana hai| usameM mithilA kA bhI varNana hai| mithilA videha janapada kI rAjadhAnI thii| ' videha rAjya kI sImA uttara meM himAlaya, dakSiNa meM gaMgA, pazcima meM gaMDakI aura pUrva meM mahInadI taka thii| jAtaka kI dRSTi se isa rASTra kA vistAra 300 yojana thA usameM solaha sahasra gAMva the| yaha deza aura rAjadhAnI donoM kA hI nAma 1. 2. bRhatkalpabhASya 1.3275-89 (ka) mahAbhArata vanaparva 254 (kha) mahAvastu dRDha 172 (ga) divyAvadAna pR. 424 suruci jAtaka (saM. 489) bhAga 4, pR.521-522 jAtaka (saM. 406) bhAga 4, pR. 27 3. [18] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA / Adhunika zodha ke anusAra yaha nepAla kI sImA para sthita thaa| vartamAna meM jo janakapura nAmaka eka kasbA hai, vahI prAcIna yuga kI mithilA honI cAhie / isake uttara meM mujaphpharapura aura darabhaMgA jilA milate haiM / ' bIla ne vivyAna DI. seMTa mArTina ko uddhRta kiyA hai, jinhoMne caina-su-nA nAma (Chen- suna) ko janakapurI se sambandhita mAnA hai| 2 rAmAyaNa ke anusAra rAjA janaka ke samaya rAjarSi vizvAmitra ko ayodhyA se mithilA pahu~caneM meM cAra dina kA samaya lagA thaa| ve vizrAma ke lie vizAlA meM ruke the| rIja DeviDasa ke abhimatAnusAra mithilA vaizAlI se lagabhaga 35 mIla pazcimottara meM avasthita thI, vaha sAta lIga aura videha rAjya 300 lIga vistRta thA / jAtaka ke anusAra yaha aMga kI rAjadhAnI campA se 60 yojana kI dUrI para thii| ' videha kA nAmakaraNa videgha mAdhava ke nAma para huA hai jisane zatapathabrAhmaNa ke anusAra yahA~ upaniveza sthApita kiyA thA / papaJcasUdanI, 7 dhammapada aTThakathA ' ke anusAra videha kA nAma sineru parvata ke pUrva meM sthita eziyA ke pUrvI upamahAdvIpa puvvavideha ke prAcIna ApravAsiyoM yA AgantukoM se grahaNa kiyA gayA hai| mahAbhAratakAra ne isa kSetra ko bhadrAzvavarSa kahA hai| bhaviSyapurANa kI dRSTi se nimi ke putra mithi ne mithilA nagara kA nirmANa karAyA thA / prastuta nagara ke saMsthApaka hone se ve janaka ke nAma se vizruta hue| " mithi ke AdhAra para mithilA kA nAmakaraNa huA aura vahA~ ke rAjAoM ko maithila kahA gayA hai / " jAtaka ke anusAra mithilA ke cAra dvAra the aura pratyeka dvAra para eka-eka bAjAra thaa| 12 ina bAjAroM meM pazudhana ke sAtha hIre panne, mANika motI, sonA-cA~dI prabhRti bahumUlya vastuoM kA bhI pradhAnatA se vikraya kiyA jAtA thA / 13 vAstukalA kI dRSTi se yaha nagara bahuta hI bhavya basA huA thA / prAkAroM, phATakoM, kaMgUredAra durga aura prAcIroM sahita zilpiyoM ne kamanIya kalpanA se ise abhikalpita kiyA thA / cAroM ora isameM pAragAmI sar3akeM thiiN| yaha nagara sundara sarovara udyAnapradhAna thA / yahA~ ke nivAsI sukhI aura samRddha the / 14 1. (ga) kaniMghama, ArkyulaoNjikala sarve riporTa, XVI, 34 2. bIla, buddhisTa rikArDsa oNva da versTana varlDa, II, pR. 78, TippaNI 3. rAmAyaNa, baMgavAsI saMskaraNa, 1-3 (ka) jAtaka III, 365 (kha) jAtaka, IV, pR. 316 4. 5. 6. 7. (ka) lAhA, jyaoNgrephI oNva arlI buddhijma, pR. 31 (kha) kaniMghama, aiMzyeMTa jyaoNgrephI oNva iMDiyA, esa. ena. majumadAra saMskaraNa pR. 718 8. 9. jAtaka VI. pR. 32 zatapathabrAhmaNa I, IV, 1 papaJcasUdanI, siMhalI saMskaraNa, I. pR. 484 dhammapada aTThakathA, siMhalI saMskaraNa, II. pR. 482 mahAbhArata, bhISmaparva, 6, 12, 13, 7, 13, 6, 31 10. bhAgavatapurANa, IX. 13 / 13 11. (ka) vAyupurANa 89 / 6 / 23 (kha) brahmANDapurANa, III. 64 / 6 / 24 (ga) viSNupurANa, IV. 5 / 14 12. jAtaka VI. pR. 330 13. bIla, romAMTika lIjeMDa oNva zAkya buddha, pR. 30 14. (ka) jAtaka VI. 46 (kha) mahAbhArata, III. 206, 6-9 [19] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa kI dRSTi se mithilA bahuta hI svaccha aura manoraNa nagara thA / ' isake sannikaTa eka nirjana jaMgala thA / mahAbhArata kI dRSTi se yaha nagara bahuta hI surakSita thA / yahA~ ke nivAsI pUrNa svastha the tathA pratidina utsavoM meM bhAga liyA karate the / jAtaka kI dRSTi se videha rAjAoM meM bahuvivAha kI prathA pracalita thI / vArANasI ke rAjA ne yaha nirNaya liyA thA ki vaha apanI putrI kA vivAha aise rAjakumAra se karegA jo ekapatnIvrata kA pAlana kregaa| mithilA ke rAjakumAra suruci ke sAtha vArtA cala rahI thii| eka patnIvrata kI bAta sunakara vahA~ ke mantriyoM ne kahA ki mithilA kA vistAra sAta yojana hai, samUce rASTra kA vistAra 300 yojana hai, hamArA rAjya bahuta bar3A hai| aise rAjya ke rAjA ke antaHpura meM 16,000 rAniyA~ avazya honI cAhiye / 4 mahAbhArata ke anusAra mithilA kA rAjA janaka vastutaH videha thA / vaha mithilA nagarI ko Aga se jalate hue tathA apane rAjaprasAdoM ko jhulasate hue dekhakara bhI kaha rahA thA ki merA kucha bhI nahIM jala rahA hai / 5 rAmAyaNa meM mithilA ko janakapurI kahA hai| vividhatIrthakalpa meM isa deza ko tirahutti kahA hai 6 aura mithilA ko jagatI (prAkRta meM jagayI) kahA hai| ' isake sannikaTa hI mahArAjA janaka ke bhrAtA kanaka the, unake nAma se kanakapura basA thA / ' kalpasUtra ke anusAra mithilA se jaina zramaNoM kI eka zAkhA maithiliyA niklii| 9 zramaNa bhagavAn mahAvIra ne mithilA meM chaha cAturmAsa bitAye the aura aneka bAra unake caraNAravindoM se vaha dharatI pAvara huI thI / " AThaveM gaNadhara akampita kI yaha janmabhUmi thI / 11 pratyekabuddha nami ko kaMkaNa kI dhvani sunakara yahI para vairAgya udbuddha huA thA / 12 caturtha nihnava azvamitra ne vIranirvANa ke 220 varSa pazcAt sAmucchedikavAda kA yahIM se pravartana kiyA thA / 13 dazapUrvadhArI Arya mahAgiri kA mukhya rUpa se vihAra kSetra bhI mithilA rahA hai / 14 bANagaMgA aura gaMDaka do nadiyA~ prAcIna kAla meM isa nagara ke bAhara bahatI thI / 15 sthAnAMgasUtra meM dasa rAjadhAniyoM kA jo ullekha / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. griphitha dvArA anudita rAmAyaNa, adhyAya XLIII. pR. 68 mahAbhArata, vanaparva 206, 6-9 jAtaka 316 IV. evaM Age jAtaka IV. 489, pR. 521-522 mahAbhArata XII. 17, 18 - 19; 219,50 tulanA kIjie- uttarAdhyayana ke 9veM adhyayana se, dekhie - uttarAdhyayana kI prstaavnaa| (A. pra. samiti, byAvara ) . saMpaikAle tirahutti desotti bhnnnnii| -vividhatIrthakalpa, pR. 32 vividhatIrthakalpa, pR. 32 vividhatIrthakalpa, pR. 32 kalpasUtra 213, pR. 198 10. kalpasUtra 121, pR. 178 11. Avazyakaniryukti, gAthA 644 12. uttarAdhyayana sukhabodhAvRtti, patra 136 - 143 13. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 131 14. Avazyaka niryukti, gAthA 782 15. vividhatIrthakalpa pR. 32 [20] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, usameM mithilA bhI eka hai| jAtaka ke anusAra mithilA ke rAjA makhAdeva ne apane sara para eka pakebAla ko dekhA to use saMsAra kI nazvaratA kA anubhava huaa| ve saMsAra ko chor3akara tyAgI bane aura AdhyAtmika antardRSTi prApta kii| tathAgata buddha bhI aneka bAra mithilA pahuMce the| unhoMne vahA~ makhAdeva aura brahmAyusutto kA pravacana diyA thaa| 2 theratherIgAthA ke anusAra vAsiTThI nAmaka eka therI ne tathAgata buddha kA upadeza sunA aura bauddha dharma meM pravrajita hue| 3 bauddha yuga meM mithilA ke rAjA sumitra ne dharma ke abhyAsa meM apane-Apako tallIna kiyA thaa| mithilA vijJoM kI janmabhUmi rahI hai| mithilA ke tarkazAstrI prasiddha rahe haiN| IsvI san kI navamI sadI ke prakANDa paNDita maNDana mizra vahIM ke the| unakI dharmapatnI ne zaMkarAcArya ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thaa| mahAn naiyAyika vAcaspati mizra kI yaha janmabhUmi thii| maithilI kavi vidyApati yahA~ ke rAjadarabAra meM rahate the| kitane hI vidvAna sItAmar3hI ke pAsa muhilA nAmaka sthAna ko prAcIna mithilA kA apabhraMza mAnate haiN| 5 jambUdvIpa ___gaNadhara gautama bhagavAn mahAvIra ke pradhAna antevAsI the| ve mahAn jijJAsu the| unake antarmAnasa meM yaha prazna ubuddha huA ki jambUdvIpa kahA~ hai ? kitanA bar3A hai ? usakA saMsthAna kaisA hai ? usakA AkAra/svarUpa kaisA hai ? samAdhAna karate hue bhagavAn mahAvIra ne kahA-vaha sabhI dvIpa-samudroM meM Abhyantara hai| vaha tiryakloka ke madhya meM sthita hai, sabase choTA hai, gola hai / apane golAkAra meM yaha eka lAkha yojana lambA-caur3A hai| isakI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana tIna kosa eka sau aTThAIsa dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai| isake cAroM ora eka vajramaya dIvAra hai| usa dIvAra meM eka jAlIdAra gavAkSa bhI hai aura eka mahAn / padmavaravedikA hai| padmavaravedikA ke bAhara eka vizAla vana-khaNDa hai| jambUdvIpa ke vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita-ye cAra dvAra haiN| jambUdvIpa meM bharatakSetra kahA~ hai ? usakA svarUpa kyA hai ? dakSiNArddha bharata aura uttarArddha bharata vaitADhya nAmaka parvata se kisa prakAra vibhakta huA hai ? vaitADhya parvata kahA~ hai ? vaitADhya parvata para vidyAdhara zreNiyA~ kisa prakAra hai ? vaitADhya parvata ke kitane kUra zikhara haiM ? siddhAyatana kUTa kahA~ hai ? dakSiNArddha bharatakUTa kahA~ hai ? RSabhakUTa parvata kahA~ hai ? Adi kA vistRta varNana prathama vakSaskAra meM kiyA gayA hai| jijJAsugaNa isakA adhyayana kareM to unheM bahuta kucha abhinava sAmagrI jAnane ko milegii| prastuta Agama meM jina praznoM para cintana kiyA gayA haiM, unhIM para aMga sAhitya meM bhI vistRta varNana prApta hotA hai| sthAnAMga, samavAyAMga aura bhagavatI meM aneka sthaloM para vividha dRSTiyoM se likhA gayA hai| isI prakAra paravartI zvetAmbara sAhitya meM bhI bahuta hI vistAra se carcA kI gaI hai, to digambara paramparA ke tiloyapaNNatti Adi granthoM meM bhI vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai / yaha varNana kevala jaina paramparA ke granthoM meM hI nahIM, bhArata kI prAcIna vaidika paramparA aura bauddha paramparA ke granthoM meM bhI isa sambandha meM yatra - tatra nirUpaNa kiyA gayA hai| bhAratIya manISiyoM ke 1. jAtaka / 137-138 majjhimanikAya II.74 aura Age 133 3. theratherI gAthA, prakAzaka-pAli TeksaTsa sosAyaTI 136-137 4. bIla, romAMTika lIjeMDa oNva da zAkya buddha, pR.30 5. dI enziyaNTa jyogrAphI oNpha iNDiyA, pR.718 [21]. . Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmAnasa meM jambUdvIpa se prati gaharI AsthA aura apratima sammAna rahA hai| jisake kAraNa hI vivAha, nAmakaraNa, gRhapraveza prabhRti mAMgalika kAryoM ke prArambha meM maMgala kalaza sthApanA ke samaya yaha mantra doharAyA jAtA hai jambUdvIpe bharatakSetre AryakhaNDe......pradeze........nagare...saMvatsare...zubhamAse..... vaidika dRSTi se jambUdvIpa ___ Rgveda meM brahmANDa ke AkAra, Ayu Adi ke sambandha meM sphuTa varNana hai para jambUdvIpa ke sambandha meM vahA~ carcA nahIM huI haiM / yajurveda, atharvaveda, sAmaveda, AraNyaka Adi meM jambUdvIpa ke sambandha meM kucha ullekha milate haiM para jambUdvIpa kA vyavasthita vivecana vaidika purANa-vAyupurANa, viSNupurANa, brahmANDapurANa, garuDapurANa, matsyapurANa, mArkaNDeyapurANa aura agnipurANa prabhRti purANoM meM vistAra se prApta hotA hai| zrImadbhAgavata, rAmAyaNa aura mahAbhArata prabhRti mahAkAvyoM meM bhI jambUdvIpa kI carcA hai| vAyupurANa meM sampUrNa pRthvI ko jambUdvIpa bhadrAzva, ketamAla, uttarakuru ina cAra dvIpoM meM vibhakta kiyA hai|' yogadarzana vyAsabhASya meM loka kI saMkhyA sAta batAI gaI hai| likhA haiprathama loka kA nAma bhUloka hai| bhUloka bhI sAta dvIpoM meM vibhakta hai| bhUloka ke madhya meM sumeru parvata hai| sumeru parvata ke dakSiNa-pUrva meM jambU nAma kA vRkSa hai| jisake kAraNa lavaNasamudra se veSTita dvIpa kA nAma jambUdvIpa pdd'aa| meru se uttara kI ora nIla, zveta,zRMgavAna nAmaka tIna parvata haiN| pratyeka parvata kA vistAra do-do hajAra yojana hai| ina parvatoM ke bIca meM ramaNaka, hiraNyamaya aura uttara kuru ye tIna kSetra haiM aura sabhI kA apanA-apanA kSetra vistAra nau-nau yojana hai| meru se dakSiNa meM niSadha, hemakUTa aura hima nAmaka tIna parvata hai| ina parvatoM ke madhya meM harivarSa, kiMpuruSa aura bhArata ye tIna kSetra hai| meru ke pUrva meM mAlyavAna parvata hai| mAlyavAna parvata se samudra paryanta bhadrAzva nAmaka kSetra hai| meru se pazcima meM gaMdhamAdana parvata hai| gaMdhamAdana parvata se samudraparyanta ketumAla nAmaka kSetra hai| meru ke adhobhAga meM ilAvRtta kSetra hai| jisakA vistAra pacAsa hajAra yojana hai| isa prakAra jambUdvIpa ke nau kSetra haiN| jambUdvIpa kA vistAra eka lAkha yojana hai| __isI taraha zrImadbhAgavata 2 meM bhI priyavrata ke samaya pRthvI sAta dvIpoM meM vibhakta huii| ve dvIpa the-1. kuzadvIpa, 2. kroMcadvIpa, 3. zAkadvIpa, 4. jambUdvIpa, 5. lakSadvIpa, 6. zAlmaladvIpa, 7. pusskrdviip| kamala patra ke samAna golAkAra isa jambUdvIpa kA vistAra eka lAkha yojana hai| isameM ATha parvatoM se vibhakta nau kSetra haiM / jambUdvIpa se sItA, alakanandA, cakSu aura bhadrA nAmaka nadiyAM cAroM dizAoM se bahatI huI samudra meM pahuMcatI hai| viSNupurANa meM bhI jambU, plakSa, zAlmala, kuza, kroMca, zAka aura puSkara ye sAta dvIpa batalAye haiN| ye sabhI cUr3I ke samAna golAkAra haiN| ina sAta dvIpoM ke madhya meM jambUdvIpa hai, jo eka lAkha yojana vistRta hai| isI taraha garuDapurANa' aura agnipurANa 6 meM bhI sAta dvIpoM kA ullekha hai aura sabhI meM yaha batAyA hai ki anya chaha dvIpa ise 1: 2. 3. vAyupurANa, adhyAya 34 jambUdvIpa parizIlana, anupama jaina, pra. di. jaina triloka zodha saMsthAna, meraTha zrImadbhAgavata 5 / 1 / 32-33 viSNupurANa 2 / 2 / 5 garuDapurANa 1 / 54 / 4 agnipurANa 108 / 1 5. 6. [22] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ valayAkAra meM ghere hue haiN| ina dvIpoM kA vistAra kramazaH duganA-duganA hotA calA gayA hai| ina sAta dvIpoM ko sAta sAgara ekAntara krama se ghere hue haiM lavaNasAgara, ikSusAgara, surAsAgara, ghRtasAgara, dadhisAgara, kSIrasAgara aura jalasAgaraye ina sAta sAgaroM ke kramazaH nAma haiN| 2 bauddhadRSTi se jambUdvIpa vaidika paramparA kI taraha bauddha paramparA meM bhI jambUdvIpa kI carcA prApta hotI hai| AcArya vasubandhu ne abhidharmakoSa meM isa para carcA karate hue likhA hai ki jambUdvIpa, pUrva videha, godAnIya aura uttara kuru ye cAra mahAdIpa haiN| meru parvata ke dakSiNa kI ora jambadrIpa sthita hai| isakA AkAra zakaTa ke sadaza hai| isake tIna pArzva do hajAra yojana ke haiN| isa dvIpa meM uttara kI ora jAkara kIr3e kI AkRti ke tIna kITAdri parvata haiN| unake uttara meM punaH tIna kITAdri haiN| anta meM himaparvata hai| isa parvata ke uttara meM anavatapta sarovara hai jisase gaMgA, sindhu, vakSu aura sItA ye cAra nadiyA~ nikliiN| yaha sarovara pacAsa yojana caur3A hai| isake sannikaTa jambU vRkSa hai, jisake nAma se yaha jambUdvIpa kahalAtA hai. jambUdvIpa ke mAnavoM kA pramANa 31/ yA 4 hAtha hai| unakI Ayu dasa varSa se lekara amita Ayu kalpAnusAra ghaTatI yA bar3hatI rahatI hai| 3 jaina dRSTi se jambUdvIpa prastuta Agama meM jambUdvIpa kA AkAra gola batAyA hai aura usake lie kahA gayA hai ki tela meM tale hue pUe jaisA gola, ratha ke pahiye jaisA gola, kamala kI karNikA jaisA gola aura pratipUrNa candra jaisA gola hai| bhagavatI', jIvAjIvAbhigama, 5 jJAnArNava, 6 triSaSTizalAkA puruSacarita, lokaprakAza, "ArAdhanA samuccaya, AdipurANa 30 meM pRthvI kA AkAra jhallarI (jhAlara yA cUr3I) ke AkAra ke samAna gola batAyA gayA hai| prazamaratiprakaraNa 11 Adi meM pRthvI kA AkAra sthAlI ke sadRza bhI batAyA gayA hai| pRthvI kI paridhi bhI vRttAkAra hai, isalie jIvAjIvAbhigama 1. (ka) agnipurANa 108 / 3, 2 (kha) viSNupurANa 2 / 2 / 7,6 (ga) garuDapurANa 1 / 54 / 3 (gha) zrImadbhAgavata 511 / 32-33 2. (ka) garuDapurANa 1154 / 5 (kha) viSNupurANa 2 / 2 / 6 (ga) agnipurANa 108 / 2 3. abhidharmakoSa 3, 45-87 4. bhagavatIsUtra 11 / 10 / 8 kharakAMDe kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! jhallarIsaMThie paNNatte / -jIvAjIvAbhigama suu.3|1174 madhye syAjjhallarInibhaH -jJAnArNava 33 / 8 7. madhyeto jhllriinibhH| -triSaSTizalAkA pu. ca. 2 / 3 / 479 etAvAnmadhyalokaH syAdAkRtyA jhallarInibhaH / -lokaprakAza 12145 ArAdhanAsamuccaya-58 10. aadipuraann-4| 41 11. sthAlamiva tiryglokm| -prazamarati, 211 [23] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM pariveSTita karane vAle ghanodadhi prabhRti vAyuoM ko valayAkAra mAnA haiN| tiloyapatti nantha meM pRthvI (jambUdvIpa) kI upamA khar3e hue mRdaMga ke Urdhva bhAga (sapATa gola) se dI gaI hai| 2 digambara paramparA ke jambUddIvapaNNatti 3 graMtha meM jambUdvIpa ke AkAra kA varNana karate hue use sUryamaNDala kI taraha vRtta batAyA hai| __uparyukta vivecana se yaha spaSTa hai ki jaina sAhitya meM pRthvI nAraMgI ke samAna gola na hokara capaTI pratipAdita hai| jaina paramparA ne hI nahIM vAyupurANa, padmapurANa, viSNudharmottarapurANa, bhAgavatapurANa prabhRti purANoM meM bhI pRthvI ko samatala AkAra, puSkara patra samAkAra citrita kiyA hai| Adhunika vijJAna kI dRSTi se pRthvI nAraMgI kI taraha gola hai| bhAratIya manISiyoM dvArA nirUpita pRthvI kA AkAra aura vaijJAnikasammata pRthvI ke AkAra meM antara hai| isa antara ko miTAne ke lie aneka manISIgaNa prayatna kara rahe haiN| yaha prayatna do prakAra se cala rahA hai| kucha cintakoM kA yaha abhimata hai ki prAcIna vAGmaya meM Aye hue ina zabdoM kI vyAkhyA isa prakAra kI jAye jisase Adhunika vijJAna ke hama sannikaTa ho sakeM to dUsare manISiyoM kA abhimata hai ki vijJAna kA jo mata hai vaha sadoSa hai, nirbala hai; prAcIna mahAmanISiyoM kA kathana hI pUrNa sahI hai| prathama varga ke cintakoM kA kathana haiM ki pRthvI ke liye Agama-sAhitya meM jhallarI yA sthAlI kI. upamA dI gaI hai| vartamAna meM hamane jhallarI zabda ko jhAlara mAnakara aura sthAlI zabda ko thAlI mAnakara pRthvI ko vRtta athavA capaTI mAnA hai| jhallarI kA eka artha jhAMjha nAmaka vAdya bhI hai aura sthAlI kA artha bhojana pakAne vAlI ha~DiyA bhI hai. para Adhunika yuga meM yaha artha pracalita nahIM hai| yadi hama jhAMjha aura ha~DiyA artha mAna leM to pRthvI kA AkAra gola siddha ho jAtA hai| jo Adhunika vijJAna kI dRSTi se bhI saMgata hai| sthAnAMgasUtra meM jhallarI zabda jhA~jha nAmaka vAdya ke artha meM vyavahata huA hai| 5 dUsarI mAnyatA vAle cintakoM kA abhimata hai ki vijJAna eka aisI prakriyA hai jisase satata anusandhAna aura gaveSaNaA hotI rahatI hai| vijJAna ne jo pahale siddhAnta saMsthApita kiye the Aja ve siddhAnta navIna prayogoM aura anusandhAnoM se khaNDita ho cuke haiN| kucha Adhunika vaijJAnikoM ne 'pRthvI gola hai' isa mAnyatA kA khaNDana kiyA hai| laMdana meM 'phleTa artha sosAyaTI' nAmaka saMsthA isa sambandha meM jAgarUkatA se isa tathya ko ki pRthvI capaTI hai, ujAgara karane kA prayAsa kara rahI hai, to bhArata meM zrI abhayasAgara jI mahArAja va AryikA jJAnamatI jI dattacitta hokara use capaTI siddha karane meM saMlagna haiM / unhoMne aneka pustakeM bhI isa sambandha meM prakAzita kI haiM / ataH jijJAsu varga unake adhyayana se bahuta kucha naye tathya jJAta kara skegaa| dvitIya vakSaskAra : eka cintana 1. ghanodahivalae-vaTTe vlyaagaarsNtthaannsNtthie| -jIvAjIvAbhigama 3 / 1 / 76 2. majjhimaloyAyAro ubbhiy-muraddhsaariccho| -tiloyapaNNatti 1 / 137 jambUddIvapaNNatti 1|20tulsiiprjnyaa, lADanUM, aprela-jUna 1975, pR.106, le. yuvAcArya mahAprajJajI majjhimaM puNa jhllrii| -sthAnAMga 7 / 42 &. Research Article-A criticism upon modem views of our earth by Sri Gyan Chand Jain (Appeared in P. Sri Kailash Chandra Shastri Felicitation Volume PP. 446-450) [24] Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama / dvitIya vakSaskAra meM gaNadhara gautama kI jijJAsA para bhagavAn mahAvIra ne kahA ki bharata kSetra meM kAla do prakAra kA hai aura vaha avasarpiNI aura utsarpiNI nAma se vizruta hai| donoM kA kAlamAna bIsa koDAkoDI sAgaropama hai| sAgara yA sAgaropama mAnava ko jJAta samasta saMkhyAoM se adhika kAla vAle kAlakhaNDa kA upamA dvArA pradarzita parimANa hai| vaidika dRSTi se cAra araba battIsa karor3a varSoM kA eka kalpa hotA hai| isa kalpa meM eka hajAra caturyuga hote haiN| purANoM meM itanA kAla brahmA ke eka dina yA rAtri ke barAbara mAnA hai| jaina dRSTi se avasarpiNI aura utsarpiNI ke chaha-chaha upavibhAga hote haiN| ve isa prakAra haiM avasarpiNI kAla vistAra ..1. suSamA-suSamA cAra koTAkoTi sAgara suSamA tIna koTAkoTi sAgara suSamA-duHSamA do koTAkoTi sAgara duHSamA-suSamA eka koTAkoTi sAgara meM 42000 varSa nyUna duHSamA 21000 varSa duHSamA-duHSamA 21000 varSa utsarpiNI kAla vistAra duHSamA-duHSamA 21000 varSa 2. duHSamA 21000 varSa 3. duHSamA-suSamA eka koTAkoTi sAgara meM 42000 varSa nyUna 4. suSamA-duHSamA do koTAkoTi sAgara 5. suSamA tIna koTAkoTi sAgara 6. suSamA-suSamA cAra koTAkoTi sAgara avasarpiNI aura utsarpiNI nAmaka ina donoM kA kAla bIsa koDAkoDI sAgaropama hai| yaha bharatakSetra aura airAvatakSetra meM rahaTa-ghaTa nyAya ' se athavA zukla-kRSNa pakSa ke samAna ekAntara krama se sadA calatA rahatA hai| AgamakAra ne avasarpiNI kAla ke suSamA-suSamA nAmaka prathama Are kA vistAra se nirUpaNa kiyA hai| usa kAla meM mAnava kA jIvana atyanta sakhI thaa| usa para prakati devI kI apAra kapA thii| usakI icchAeM svalpa thIM aura ve svalpa icchAeM kalpavRkSoM ke mAdhyama se pUrNa ho jAtI thiiN| cAroM ora sukha kA sAgara ThAThe mAra rahA thaa| ve mAnava pUrNa svastha aura prasanna the| usa yuga meM pRthvI sarvarasA thii| mAnava tIna dina meM eka bAra AhAra karatA thA aura vaha AhAra krama 1. avasappaNi ussappaNi kAlacciya rahaTaghaTiyaNAe / hoMti aNaMtANaMtA bharaherAvada khidimmi puDhaM // -tiloyapaNNatti 4 / 1614 2. yathA zuklaM ca kRSNaM ca pakSadvayamanantaram / utsarpiNyavasarpiNyorevaM krama samudbhavaH // -padmapurANa 3 / 73 [25] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unheM una vRkSoM se hI prApta hotA thaa| mAnava vRkSoM ke nIce nivAsa karatA thaa| ve ghaTAdAra aura chAyAdAna vRkSa bhavya bhavana ke sadRza hI pratIta hote the| na to usa yuga meM asi thI, na masi aura na hI kRSi thii| mAnava pAdacArI thA, svecchA se idhara-udhara paribhramaNa kara prAkRtika saundarya-suSamA ke apAra Ananda ko pAkara AhlAdita thaa| usa yaga ke mAnavoM kI Ayu tIna palyopama kI thii| jIvana kI sAMdhyavelA meM chaha mAha avazeSa rahane para eka putra aura putrI samutpanna hote the| unapacAsa dina ve usakI sAra-sambhAla karate aura anta meM chIMka aura uvAsI/jamhAI ke sAtha Ayu pUrNa krte| isI taraha se dvitIya Araka aura tRtIya Araka ke do bhAgoM taka bhogabhUmi-akarmabhUmi kAla kahalAtA hai| kyoMki ina kAlakhaNDoM meM samutpanna hone vAle mAnava Adi prANiyoM kA jIvana bhogapradhAna rahatA hai| kevala prakRtipradatta padArthoM kA upabhoga karanA hI inakA lakSya hotA hai| kaSAya manda hone se unake jIvana meM sakleza nahIM hotaa| bhogabhUmi kAla ko Adhunika zabdAvalI meM kahA jAya to vaha sTeTa oNpha necara arthAt prAkRtika dazA ke nAma se pukArA jaayegaa| bhogabhUmi ke loga samasta saMskAroM se zUnya hone para bhI svAbhAvika rUpa se hI susaMskRta hote haiN| ghara dvAra, grAma-nagara, rAjya aura parivAra nahIM hotA aura na unake dvArA nirmita niyama hI hote haiN| prakRti hI unakI niyAmaka hotI hai| chaha RtuoM kA cakra bhI usa samaya nahIM hotaa| kevala eka Rtu hI hotI hai| usa yuga ke mAnavoM kA varNa svarNa sadRza hotA hai| anya raMga vAle mAnavoM kA pUrNa abhAva hotA hai| prathama Araka se dvitIya Araka meM pUrvApekSayA varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi prAkRtika guNoM meM zanaiH-zanaiH hInatA AtI calI jAtI hai| dvitIya Araka meM mAnava kI Ayu tIna palyopama se kama hotI-hotI do palyopama kI ho jAtI hai| usI taraha se tRtIya Are meM bhI hrAsa hotA calA jAtA hai| dhIre-dhIre yaha hrAsonmukha avasthA adhika prabala ho jAtI hai, taba mAnava ke jIvana meM azAnti kA prAdurbhAva hotA hai| AvazyakatAe~ bar3hatI haiN| una AvazyakatAoM kI pUrti prakRti se pUrNatayA nahIM ho paatii| taba eka yugAntarakArI prAkRtika evaM jaivika parivartana hotA hai| isa parivartana se anabhijJa mAnava bhayabhIta bana jAtA hai| una mAnavoM ko patha pradarzita karane ke liye aise vyakti Ate haiM jo jaina pAribhASika zabdAvalI 'kulakara' kI abhidhA se abhihita kiye jAte haiM aura vaidikaparamparA meM ve 'manu' kI saMjJA se pukAre gaye haiN| . avasarpiNI aura utsarpiNI zabda kA prayoga jaisA jainasAhitya meM huA hai vaisA hI prayoga viSNupurANa meM bhI huA hai| vahA~ likhA hai-he dvija ! jambUdvIpastha anya sAtha kSetroM meM bharatavarSa ke samAna na kAla kI avasarpiNI avasthA hai aura na utsarpiNI avasthA hI hai| isI taraha viSNupurANa, agnipurANa aura mArkaNDeyapurANa meM karmabhUmi aura bhogabhUmi kA ullekha huA hai / viSNupurANa meM likhA hai ki samudra ke uttara aura himAdri ke dakSiNa meM bhAratavarSa hai| isakA vistAra nau hajAra yojana vistRta hai| yaha svarga aura mokSa jAne vAle puruSoM kI karmabhUmi hai| isI sthAna se mAnava svarga aura mokSa ko prApta karatA hai| yahIM se naraka aura tiryaJca gati meM bhI jAte haiN| 2 bhAratabhUmi ke atirikta anya bhUmiyA~ bhogabhUmi haiN| agnipurANa meM bhAratavarSa ko karmabhUmi kahA hai| mArkaNDeyapurANa meM bhI bhogabhUmi aura karmabhUmi kI carcA hai| -viSNupurANa dvi. a. a. 4, zloka 13 1. apasarpiNI na teSAM vai na cotsArpiNI dvija ! / natveSA'sti yugAvasthA teSu sthAneSu saptasu // viSNupurANa, dvitIyAMza, tRtIya adhyAya, zloka 1se 5 atrApi bhArataM zreSThaM jambhUdvIpe mahAmune ! / yato hi karmabhUreSA hyato'nyA bhogbhuumyH|| agnipurANa, adhyAya 118, zloka 2 5. mArkaNDeyapurANa, adhyAya 55, zloka 20-21 [26] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulakara : eka cintana bhogabhUmi ke antima caraNa meM ghora prAkRtika-parivartana hotA hai| isase pUrva bhogabhUmi meM mAnava kA jIvana prazAnta thA para jaba prakRti meM parivartana huA to bhole-bhAle mAnava vismata ho utthe| unhoMne sarvaprathama sUrya kA camacamAtA Aloka dekhA aura candramA kI cAru candrikA ko chiTakate huye nihaaraa| ve socane lage ki ye jyotipiNDa kyA haiM ? isake pUrva bhI sUrya aura candra the para kalpavRkSoM ke divya Aloka ke kAraNa mAnavoM kA dhyAna udhara gayA nahIM thaa| aba kalpavRkSoM kA Aloka kSINa ho gayA to sUrya aura candra kI prabhA prakaTa ho gii| usase AtaMkita mAnavoM ko pratizruti kulakara ne kahA ki ina jyotiyoM se bhayabhIta hone kI AvazyakatA nahIM hai| ye jyotipiNDa tumhArA kucha bhI bAla bA~kA nahIM kreNge| ye jyotiyA~ hI dina aura rAta kI abhivyakti pradAna karatI haiN| pratidina ke ina AzvAsana-vacanoM se janamAnasa pratizruta (Azvasta) huA aura unhoMne pratizruti kA abhivAdana kiyaa| kAla ke pravAha ke tejAMga nAmaka kalpavRkSoM kA teja pratipala-pratikSaNa kSINa ho rahA thA, jisase ananta AkAza meM tArAgaNa TimaTimAte hue dikhAI dene lge| sarvaprathama mAnavoM ne andhakAra ko nihArA / andhakAra ko nihAra kara ve bhayabhIta hue| usa samaya sanmati nAmaka kulakara ne una mAnavoM ko Azvasta kiyA ki Apa na ghbraayeN| tejAMga kalpavRkSa ke teja ke kAraNa Apako pahale tArAgaNa dikhAI nahIM dete the| Aja unakA prakAza kSINa ho gayA hai jisase TimaTimAte hue tArAgaNa dikhalAI de rahe haiN| Apa ghabarAiye nahIM, ye Apako kucha bhI kSati nahIM phuNcaaeNge| ataH una mAnavoM ne sanmati kA abhinandana kiyaa| kalpavRkSoM kI zakti dhIre-dhIre manda aura mandatara hotI jA rahI thI jisase mAnavoM kI AvazyakatAoM kI pUrti nahIM ho pA rahI thii| ataH ve una kalpavRkSoM para adhikAra karane lage the| kalpavRkSoM kI saMkhyA bhI pahale se bahuta adhika kama ho gaI thI. jisase paraspara vivAda aura saMgharSa kI sthiti paidA ho gaI thii| kSemaMkara aura kSemandhara kulakaroM ne kalpavRkSoM kI sImA nirdhArita kara isa bar3hate hue vivAda ko upazAnta kiyA thA / 2. Avazyakaniyukti 2 ke anusAra eka yugala vana meM paribhramaNa kara rahA thA, sAmane se eka hAthI, jisakA raMga zveta thA, jo bahuta hI baliSTha thA, vaha A rahA thaa| hAthI ne usa yugala ko nihArA to use jAtismaraNa jJAna ho gyaa| usa jJAna se usane yaha jAnA ki hama pUrva bhava meM pazcima mahAvideha meM mAnava the| hama donoM mitra the| yaha sarala thA para maiM bahuta hI kuTila thaa| kuTilatA ke kAraNa maiM marakara hAthI banA aura yaha mAnava bnaa| sannikaTa pahu~cane para usane suMDa uThAkara usakA abhivAdana kiyA aura use uThAkara apanI pITha para biThA liyaa| jaba anya yugaloM ne yaha cIja dekhI to unheM bhI Azcarya huaa| unhoMne socA-yaha vyakti hama se adhika zaktizAlI hai, ata: ise hameM apanA mukhiyA banA lenA caahie| vimala kAnti vAle hAthI para ArUDha hone ke kAraNa usakA nAma vimalavAhana vizruta huaa| nItijJa vimalavAhana kulakara ne dekhA ki yaugalikoM meM kalpavRkSoM ko lekara paraspara saMgharSa hai| usa saMgharSa ko miTAne ke lie kalpavRkSoM kA vibhAjana kiyaa| tiloyapaNNatti ke anusAra usa yuga meM himatuSAra kA prakopa huA thaa| prakRti ke parivartana ke kAraNa sUrya kA Aloka manda thA, jisake kAraNa vASpAvaraNa 1. tiloyapaNNatti , 4 / 425 se 429 2. tiloyapaNNatti, 4 / 439 se 456 3. (ka) Avazyakaniyukti, pR. 153 (kha) triSaSTizalAkA puruSacaritra, 1 / 2 / 142-147 4. tiloyapaNNatti, 4 / 475-481 [27] Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAroM ora ho gayA thaa| sUrya kI tapta kiraNeM usa vASpa kA bhedana na kara sakIM aura yaha vASpa hima aura tuSAra ke rUpa meM badala gyaa| candrAbha nAmaka kulakara ne mAnavoM ko Azvasta karate hue kahA ki sUrya kI kiraNeM hI isa hima kI auSadha haiN|' himavASpa anta meM bAdaloM ke rUpa meM pariNata hokara barasane lgaa| bhogabhUmi ke mAnavoM ne prathama bAra varSA dekhii| varSA se hI kala-kala, chala-chala karate nadI-nAle pravAhita hone lge| yaha bhogabhUmi aura karmabhUmi ke sandhikAla kI bAta hai / ina mahAn prAkRtika parivartanoM kA pravAha prAkRtika paryAvaraNa meM rahane vAle jIvoM para AtyaMtika rUpa se huaa| ina pravAhoM ke phalasvarUpa bAhya rahana-sahana meM bhI antara aayaa| tiloyapatti grantha meM likhA hai ki sAtaveM kulakara taka mAtA-pitA apanI saMtAna kA mukha- darzana kiye binA hI mRtyu ko varaNa kara lete the| kintu AThaveM kulakara ke samaya zizu-yugma ke janma lene ke pazcAt usake mAtA-pitA kI mRtyu nahIM huI / ve santati kA mukha dekhanA mRtyu kA varaNa mAnate the / AThaveM kulakara ne batAyA ki yaha tumhArI hI santAna hai / bhayabhIta hone kI AvazyakatA nahIM, santAna kA mukha nihAro aura usake bAda jaba bhI mRtyu Aye, harSa se use svIkAra kro| loga bar3e prasanna hue aura unhoMne kulakara kA abhivAdana kiyA / yazasvI nAmaka kulakara ne zizuoM ke nAmakaraNa kI prathA prArambha kI aura abhicandra nAmaka dasaveM kulakara ne bAlakoM ke manoraMjanArtha khela-khilaunoM kA AviSkAra kiyA / terahaveM kulakara ne jarAyu ko pRthak karane kA upadeza diyA aura kahA ki janmajAta zizu kA jarAyu haTA do jisase zizu ko kisI prakAra kA koI khatarA nahIM hogaa| caudahaveM kulakara neM santAna kI nAbhi-nAla ko pRthak karane kA sandeza diyaa| isa prakAra ina kulakaroM ne samaya-samaya para mAnavoM ko yogya mArgadarzana dekara unake jIvana ko vyavasthita kiyaa| prastuta Agama meM to kulakaroM ke nAma aura unake dvArA kI gaI daNDanIti, hakAranIti, makAranIti aura dhikkAranIti kA hI nirUpaNa hai| uparyukta jo vivaraNa hamane diyA hai, vaha digambaraparamparA ke tiloyapaNNatti, jinasenaracita mahApurANa tathA harivaMzapurANa prabhRti granthoM meM AyA hai| sthAnAMgasUtra kI vRtti meM AcArya abhayadeva ne likhA hai ki kula kI vyavasthA kA saJcAlana karane vAlA jo prakRSTa pratibhAsampanna vyakti hotA thA, vaha kulakara kahalAtA thA / AcArya jinasena ne kulakara kI paribhASA karate hue likhA hai ki prajA ke jIvana-upAyoM ke jJAtA manu aura Arya manuSyoM ko kula kI taraha eka rahane kA jinhoMne upadeza diyA, ve kulakara kahalAye / yuga kI Adi meM hone se ve yugAdi puruSa bhI kahalAye / 5 tRtIya Are ke eka palyopama kA AThavA~ bhAga jaba avazeSa rahatA hai, usa samaya bharatakSetra meM kulakara paidA hote haiM / paumacariyaM ' harivaMzapurANa ' aura siddhAntasaMgraha ' meM caudaha kulakaroM ke nAma milate haiM : 6 1. sumati, 2 . 1. tiloyapaNNatti, 4 / 475-481 2. gabbhAdau jugaleMsu NikkaMtesuM maraMti takkAlaM / / - tiloyapaNNatti 4 / 375 - 376 3. 4. 6. 7. 8. tiloyapaNNatti, 4 / 465-473 sthAnAMgavRtti, 767 / 518 / 1 mahApurANa, AdipurANa, 6 / 211 / 212 paumacariyaM, 3 / 50-55 harivaMzapurANa, sarga 7, zloka 124-170 siddhAntasaMgraha, pRSTha 18 [28] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratizruti, 3. sImaGkara, 4. sImandhara, 5. kSemaMkara, 6. kSemaMdhara, 7. vimalavAhana, 8. cakSuSmAn, 9. yazasvI, 10. abhicandra, 11. candrAbha, 12. prasenajit, 13. marudeva, 14. naabhi| AcArya jinasena ne saMkhyA kI dRSTi se caudaha kulakara mAne haiM, kintu pahale pratizruti, dUsare sanmati, tIsare kSemaMkRta, cauthe kSemaMdhara, pA~caveM sImaMkara aura chaThe sImaMdhara, isa prakAra kucha vyutkrama se saMkhyA dI hai| vimalavAhana se Age ke nAma donoM granthoM meM (paumacariyaM aura mahApurANa meM) samAna milate haiN| jambUdvIpaprajJapti meM ina caudaha nAmoM ke sAtha RSabha ko jor3akara prandraha kulakara batAye haiN| isa taraha apekSAdRSTi se kulakaroM kI saMkhyA meM matabheda huA hai| caudaha kulakaroM meM pahale ke chaha aura gyArahavA~ candrAbha ke atirikta sAta kulakaroM ke nAma sthAnAMga Adi ke anusAra hI haiN| jina granthoM meM chaha kulakaroM ke nAma nahIM diye gaye haiM, usake pIche hamArI dRSTi se ve kevala patha-pradarzaka rahe hoMge, unhoMne daNDavyavasthA kA nirmANa nahIM kiyA thA isaliye unheM gauNa mAnakara kevala sAta hI kulakaroM kA ullekha kiyA gayA hai| ___ bhagavAna RSabhadeva prathama samrAT hue aura unhoMne yaugalika sthiti ko samApta kara karmabhUmi kA prArambha kiyA thaa| isaliye unheM kalakara na mAnA ho| jambadvIpaprajJapti meM unheM kalakara likhA hai| sambhava hai mAnava samaha ke mArgadarzaka netA artha meM kulakara zabda vyavahRta huA ho| kitane hI AcArya isa saMkhyAbheda ko vAcanAbheda mAnate haiM / kulakara ke sthAna para vaidikaparamparA ke granthoM meM manu kA ullekha huA hai| AdipurANa aura mahApurANa' meM kulakaroM ke sthAna para manu zabda AyA hai| sthAnAMga Adi kI bhAMti manusmRti 5 meM bhI sAta mahAtejasvI manuSyoM kA * ullekha hai| unake nAma isa prakAra haiM-1. svayaMbhU, 2. svArociS, 3. uttama, 4. tAmasa, 5. raivata, 6. cAkSuSa, 7. vaivsvt| anyatra caudaha manuoM ke bhI nAma prApta hote haiN| ve isa prakAra haiM-1. svAyambhuva 2. svArociS 3. ottami 4. tApasa 5. raivata 6. cAkSuSa 7. vaivasvata 8. sAvarNi 9. dakSasAvarNi 10. brahmasAvarNi 11. dharmasAvarNi 12. rudrasAvarNi 13. raucyadevasAvarNi 14. indrsaavrnni| matsyapurANa " mArkaNDeyapurANa, daivI bhAgavata aura viSNupurANa prabhRti granthoM meM bhI svAyambhuva Adi caudaha mAnavoM ke nAma prApta haiN| ve isa prakAra haiM-1. svAyambhuva 2. svArociS 3. ottami 4. tApasa 5. raivata 6. cAkSuSa 7. vaivasvata 8. sAvarNi 9. raucya 10. bhautya 11. merusAvarNi 12. Rbhu 13. RtudhAmA 14. vishvksen| mArkaNDeyapurANa * meM vaivasvata ke pazcAt pAMcavA~ sAvarNi, raucya aura bhautya Adi sAta manu aura mAne haiN| 1. jambUdvIpaprajJapti, va. 2, sUtra 29 RSabhadeva : eka parizIlana, pRSTha 120 3. AdipurANa, 3 / 15 4. mahApurANa, 3 / 229, pRSTha 66 5. manusmRti, 1 / 61-63 6. (ka) monyora-monyora viliyama : saMskRta-iMgaliza DikzanarI, pR.784 (kha) raghuvaMza 1 / 11 7. matsyapurANa, adhyAya 9 se 21 8. mArkaNDeyapurANa [29] Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhAgavata' meM uparyukta sAta nAma ve hI haiM, AThaveM nAma se Age ke nAma pRthak haiN| ve nAma isa prakAra haiM - 8. sAvarNi 9. dakSasAvarNi 10. brahmasAvarNi 11. dharmasAvarNi 12. rudrasAvarNi 13. devasAvarNi 14. indrasAvarNi / manu ko mAnava jAti kA pitA va patha-pradarzaka vyakti mAnA hai| purANoM ke anusAra manu ko mAnava jAti kA guru tathA pratyeka manvantara meM sthita kahA haiM / vaha jAti ke karttavya kA jJAtA thA / vaha mananazIla aura medhAvI vyakti rahA hai| vaha vyakti vizeSa kA nAma nahIM, kintu upAdhivAcaka hai| yoM manu zabda kA prayoga Rgveda, atharvaveda, taittirIyasaMhitA, zatapathabrAhmaNa, jaiminIya upaniSad meM huA hai, vahA~ manu ko aitihAsika vyakti mAnA gayA hai| bhagavadgItA meM bhI manuoM kA ullekha hai| 6 caturdaza manuoM kA kAlapramANa sahastra yuga mAnA gayA hai| ' kulakaroM ke samaya hakAra, makAra aura dhikkAra ye tIna nItiyA~ pracalita huI, jyoM-jyoM kAla vyatIta hotA calA gayA tyoM-tyoM mAnava ke antarmAnasa meM parivartana hotA gayA aura adhikAdhika kaThora daNDa kI vyavasthA kI. gaI / bhagavAn RSabhadeva jambUdvIpaprajJapti meM bhagavAn RSabhadeva ko pandrahavA~ kulakara mAnA hai to sAtha hI unheM prathama tIrthaMGkara, prathama rAjA, prathama kevalI, prathamacakravartI Adi bhI likhA hai| bhagavAn RSabhadeva kA jAjvalyamAna vyaktitva aura kRtitva atyanta preraNAdAyaka hai| ve aise viziSTa mahApuruSa haiM, jinake caraNoM meM jaina, bauddha aura vaidika ina tInoM bhAratIya dhArAoM ne apanI ananta AsthA ke sumana samarpita kiye haiN| svayaM mUla AgamakAra ne unakI jIvanagAthA bahuta hI saMkSepa meM dI hai| ve bIsa lAkha pUrva taka kumAra avasthA meM rhe| tiresaTha lAkha pUrva taka unhoMne rAjya kA saMcAlana kiyaa| eka lAkha pUrva taka unhoMne saMyama sAdhanA kara tIrthaMGkara jIvana vyatIta kiyaa| unhoMne gRhasthAzrama meM prajA ke hita ke liye kalAoM kA nirmANa kiyA / bahattara kalAeM puruSoM ke liye tathA causaTha kalAeM striyoM ke liye pratipAdita kii| sAtha hI sau zilpa bhI batAye / AdipurANa grantha meM digambara AcArya jinasena 10 ne RSabhadeva ke samaya pracalita chaha AjIvikAoM kA ullekha kiyA hai - 1. asi - sainikavRtti 2. masi - lipividyA, 3 . kRSi - khetI kA kAma, 4. vidyA-adhyApana yA zAstropadeza kA kArya, 5. vANijya - vyApAra-vyavasAya, 6. zilpa - kalAkauzala / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. zrImadbhAgavata, 8 / 5 a Rgveda, 180, 16; 8 / 63, 9, 10, 10015 atharvaveda, 14 / 2, 41 naittirIyasaMhitA, 15, 1, 3, 715, 15, 3, 6, 7, 13, 3, 2, 1, 5 4, 10, 5, 6 / 6, 6, 1; kA. saM. 815 zatapathabrAhmaNa, 1 / 1, 4 / 14 jaiminIya upaniSad, 3 / 15, 2 bhagavadgItA, 10 / 6 (ka) bhAgavata ska. 8, a. 14 (kha) hindI vizvakoSa, 16vAM bhAga, pR. 648-655 9. kalpasUtra 195 10. AdipurANa 1 / 178 [30] * Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya ke mAnavoM ko SaTkarmajIvAnAm kahA gayA hai| ' mahApurANa ke anusAra AjIvikA ko vyavasthita rUpa dene ke liye RSabhadeva ne kSatriya, vaizya aura zUdra, ina tIna vargoM kI sthApanA kii| Avazyakaniyukti, AvazyakacUrNi, ' triSaSTizalAkApuruSacarita ' ke anusAra brAhmaNavarNa kI sthApanA RSabhadeva ke jyeSTha putra bharata ne kii| RgvedasaMhitA meM varNoM kI utpatti ke sambandha meM vistAra se nirUpaNa hai| vahA~ para brAhmaNa ko mukha, kSatriya ko bAhu, vaizya ko ura aura zUdra kau paira batAyA hai| yaha lAkSaNika varNana samAjarUpa virATa zarIra ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| zrImadbhAgavata " Adi meM bhI isa sambandha meM ullekha kiyA gayA hai| prastuta Agama meM jaba bhagavAn RSabhadeva pravrajyA grahaNa karate haiM, taba ve cAra muSThi loca karate haiM, jabaki anya sabhI tIrthaMkaroM ke varNana meM paMcamuSThi loca kA ullekha hai| TIkAkAra ne viSaya ko spaSTa karate hue likhA hai ki jisa samaya bhagavAn RSabhadeva loca kara rahe the, usa samaya svarNa ke samAna camacamAtI huI kezarAzi ko nihAra kara indra ne bhagavAn RSabhadeva se prArthanA kI, jisase bhagavAn RSabhadeva neM indra kI prArthanA se eka muSTi keza isI taraha rahane diye| keza rakhane se ve kezI yA kesariyAjI ke nAma se vizruta hue| padmapurANa harivaMzapurANa 10 meM RSabhadeva kI jaTAoM kA ullekha hai| Rgveda meM RSabha kI stuti kezI ke rUpa meM kI gii| vahA~ batAyA hai ki kezI agni, jala, svarga aura pRthvI ko dhAraNa karatA hai aura kezI vizva ke samasta tattvoM kA darzana karAtA hai aura vaha prakAzamAna jJAnajyoti hai| - bhagavAn RSabhadeva ne cAra hajAra ugra, bhoga, rAjanya aura kSatriya vaMza ke vyaktiyoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| para una cAra hajAra vyaktiyoM ko dIkSA svayaM bhagavAna ne dI. aisA ullekha nahIM hai| AvazyakaniryaktikAra 12 ne isa sambandha meM yaha spaSTa kiyA hai ki una cAra hajAra vyaktiyoM meM bhagavAn RSabhadeva kA anusaraNa kiyaa| bhagavAn kI dekhAdekhI una cAra hajAra vyaktiyoM ne svayaM kezaluJcana Adi kriyAeM kI thiiN| prastuta Agama meM yaha bhI ullekha nahIM hai ki bhagavAn RSabhadeva ne dIkSA ke pazcAt kaba AhAra grahaNa kiyA ? samavAyAMga meM yaha spaSTa ullekha hai ki 'saMvacchareNa bhikkhA laddhA usaheNa lognaahenn'| 13 isase yaha spaSTa hai ki bhagavAn RSabhadeva ko dIkSA grahaNa karane ke pazcAt eka varSa se adhika samaya vyatIta hone para bhikSA milI thii| kisa tithi ko bhikSA prApta huI thI, isakA >> 3g . AdipurANa 39 / 143 mahApurANa 183 / 16 / 362 Avazyakaniyukti pR. 235 / 1 AvazyakacUrNi 212-214 triSaSTI. 1 / 6 6. RgvedasaMhitA 10 / 90; 11, 12 zrImadbhAgavata 11 / 17 / 13, dvitIya bhAga pR.809 . 8. jambUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 2, sUtra 30 padmapurANa 3 / 88 10. harivaMzapurANa 9 / 204 11. Rgveda 10 / 136 / 1 12. Avazyakaniyukti gAthA 337 13. samavAyAMgasUtra 157 [31] Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 5 ullekha 'vasudevahiNDI' ' aura harivaMzapurANa meM nahIM huA hai| vahA~ para kevala saMvatsara kA hI ullekha hai / para kharataragacchabRhadgurvAvalI ', triSaSTizalAkApuruSacarita aura mahAkavi puSpadanta ' ke mahApurANa meM yaha spaSTa ullekha hai ki tRtIyA ke dina pAraNA huA / zvetAmbara granthoM ke anusAra RSabhadeva ne bele kA tapa dhAraNa kiyA thA aura digambara granthoM ke anusAra unhoMne chaha mahInoM kA tapa dhAraNa kiyA thA, para bhikSA dene kI vidhi se loga aparicita the| ata: apane-Apa hI AcIrNa tapa uttarottara bar3hatA calA gayA aura eka varSa se adhika avadhi vyatIta hone para unakA pAraNA huaa| zreyAMsakumAra ne unheM ikSurasa pradAna kiyaa| 9 tRtIya Are ke tIna varSa sAr3he ATha mAsa zeSa rahane para bhagavAn RSabhadeva dasa hajAra zramaNoM ke sAtha aSTApada parvata para ArUDha hue aura unhoMne ajara-amara pada ko prApta kiyA, jise jainaparibhASA meM nirvANa yA parinirvANa kahA gayA hai| zivapurANa meM aSTApada parvata ke sthAna para kailAzaparvata kA ullekha hai| jambUdvIpaprajJapti, kalpasUtra, triSaSTizalAkA puruSacarita ke anusAra RSabhadeva kI nirvANatithi mAgha kRSNA trayodazI hai| tiloyapaNNatti 11 evaM mahApurANa 12 ke anusAra mAgha kRSNA caturdazI hai| vijJoM kA mAnanA hai ki bhagavAn RSabhadeva kI smRti meM zramaNoM ne usa dina upavAsa rakhA aura ve rAtabhara dharmajAgaraNa karate rhe| isaliye vaha rAtri zivarAtri ke rUpa meM jAnI gii| IzAna saMhitA 13 meM ullekha hai ki mAgha kRSNA caturdazI kI mahAnizA meM koTisUrya-prabhopama bhagavAn Adideva zivagati prApta ho jAne se ziva-isa liMga se prakaTa hue| jo nirvANa ke pUrva Adideva the, ve zivapada prApta ho jAne se ziva kahalAne lage / DaoN0 rAdhAkRSNana, DaoN0 jIvara, prophesara virUpAkSa Adi aneka vidvAnoM ne isa satya tathya ko svIkAra kiyA hai ki vedoM meM bhagavAn RSabhadeva kA ullekha hai| vaidika maharSigaNa bhakti-bhAvanA se vibhora hokara prabhu kI stuti karate hue kahate haiM - he AtmadRSTA prabhu ! paramasukha ko prApta karane ke liye hama ApakI zaraNa meM AnA cAhate haiM / Rgveda 14 yajurveda 15 aura atharvaveda 16 meM RSabhadeva ke prati ananta AsthA vyakta kI gaI hai aura vividha pratIkoM ke 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. bhayavaM piyAmaho nirAhAro........ paDilAi sAmiM khoyaraseNaM / harivaMzapurANa, sarga 9, zloka 180 - 191 zrI yugAdideva pAraNakapavitritAyAM vaizAkhazuklapakSatRtIyAM svapade mahAvistareNa sthaapitaaH| triSaSTizalAkA pu. ca. 1 / 3 / 301 mahApurANa, saMdhi 9, pR. 148 - 149 AvazyakacUrNi, 221 zivapurANa, 59 jambUdvIpaprajJapti, 48 / 91 8. 9. kalpasUtra, 199 / 59 10. triSaSTi za. pu. ca. 1 / 6 11. mAghassa kihi coddasi puvvahe NiyayajammaNakkhatte aTThAvayammi usaho ajudeNa samaM gaojjobhi / -tiloyapaNpatti 12. mahApurANa 37 / 3 13. mAghe kRSNacaturdazyAmAdidevo mhaanishi| zivaliMgatayodbhUtaH koTisUryasamaprabhaH / tatkAlavyApinI grAhyA zivarAtrivrate tithiH / - IzAnasaMhitA 14. Rgveda, 10 / 166 / 1 15. vedAhametaM puruSaM mahAntamAdityavarNa tamasaH parastAt / tameva viditvAti mRtyumeti, nAnyaH panthA vidyate'yanAya // 16. atharvaveda, kArikA, 19 / 42 / 4 [32] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA RSabhadeva kI stuti kI gaI hai| kahIM para jAjvalyamAna agni ke rUpa meM,, kahI para paramezvara ke rUpa meM, kahIM ziva ke rUpa meM, kahIM hiraNyagarbha ke rUpa meM, kahIM brahmA 5 ke rUpa meM, kahIM viSNu ke rUpa meM, kahIM vAtarasanA zramaNa " ke rUpa meM, kahIM kezI ke rUpa meM stuti prApta hai| ___ zrImadbhAgavata meM RSabhadeva kA bahuta vistAra se varNana hai| unake mAtA-pitA ke nAma, suputroM kA ullekha, unakI jJAnasAdhanA, dhArmika aura sAmAjika nItiyoM kA pravartana aura bharata ke anAsakta yoga ko citrita kiyA gayA hai tathA anya purANoM meM bhI RSabhadeva ke jIvanaprasaMga athavA unake nAma kA ullekha huA hai| bauddhaparamparA ke mahanIya grantha dhammapada 10 meM bhI RSabha aura mahAvIra kA eka sAtha ullekha huA hai| usameM RSabha ko sarvazreSTha aura dhIra pratipAdita kiyA hai| anya manISiyoM ne unheM AdipuruSa mAnakara unakA varNana kiyA hai| vistArabhaya se yaha sabhI varNana yahA~ na dekara jijJAsuoM ko prerita karate haiM ki ve lekhaka kA 'RSabhadeva : eka parizIlana' grantha tathA dharmakathAnuyoga kI prastAvanA kA avalokana kreN| anya Araka varNana __ bhagavAn RSabhadeva ke pazcAt duSSamasuSamA nAmaka Araka meM teIsa anya tIrthaMkara hote haiM aura sAta hI usa kAla meM gyAraha cakravartI, nau baladeva aura nau vAsudeva Adi zlAghanIya puruSa bhI samutpanna hote haiM / para unakA varNana prastuta Agama meM nahIM AyA hai| saMkSepa meM hI ina ArakoM kA varNana kiyA gayA hai / chaThe Araka kA varNana kucha vistAra se huA hai| chaThe Araka meM prakRti ke prakopa se jana-jIvana atyanta duHkhI ho jaayegaa| sarvatra hAhAkAra maca jAyegA. mAnava ke antarmAnasa meM sneha-sadbhAvanA ke abhAva meM chala-chadma kA prAdhAnya hogaa| unakA jIvana amaryAdita hogA tathA unakA zarIra vividha vyAdhiyoM se saMtrasta hogaa| gaMgA aura sindhu jo mahAnadiyA~ haiM, ve nadiyA~ bhI sUkha jaayeNgii| lh sh x 1. atharvaveda, 9 / 4 / 3, 7, 18 2. atharvaveda, 9 / 4 / 7 prabhAsapurANa, 49 (ka) Rgveda 10 / 121 / 1 (kha) taittirIyAraNyaka bhASya sAyaNAcArya 5+5 / 1 / 2. (ga) mahAbhArata, zAntiparva 349 (gha) mahApurANa, 12 // 95 RSabhadeva : eka parizIlana, dvi. saMska., pR. 49 sahasranAma brahmazatakam, zloka 100-102 7. (ka) Rgveda, 10 / 136 / 2 (kha) taittiriyAraNyaka, 207 / 1, pR. 137 (ga) bRhadAraNyakopaniSad, 4 / 3 / 22 (gha) enziyaTa iNTiyA eja DiskrAibDa bAya maigasthanIja eNDa eriyana, kalakattA, 1916, pR. 97-98 (ka) padmapurANa, 3 / 288 (kha) harivaMzapurANa 9 / 204 (ga) Rgveda 10 / 136 / 1 9. zrImadbhAgavata, 1 / 3 / 13, 2 / 7 / 10; 5 / 3 / 20, 5 / 4 / 5; 5 / 4 / 8; 5 / 4 / 9-13; 5 / 4 / 20; 5 / 5 / 16; 55 / 19; 5 / 5 / 28; 5 / 14 / 42-44; 5 / 15 / 1 10. usabhaM pavaraM vIraM mahesiM vijitAvinaM / anejaM nahAtakaM buddhaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // -dhammapada 422 [33] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rathacakroM kI dUrI ke samAna pAnI kA vistAra rahegA tathA rathacakra kI paridhi se kendra kI jitanI dUrI hotI hai, utanI pAnI kI gaharAI hogii| pAnI meM matsya aura kacchapa jaise jIva vipula mAtrA meM hoNge| mAnava ina nadiyoM ke sannikaTa vaitADhya parvata meM rahe hue biloM meM rhegaa| sUryodaya aura sUryAsta ke samaya biloM se nikalakara ve machaliyA~ aura kachue pakaDeMge aura unakA AhAra kreNge| isa prakAra ikkIsa hajAra varSa taka mAnava jAti vividha kaSToM ko sahana karegI aura vahA~ se Ayu pUrNa kara ve jIva naraka aura tiryaJca gati meM utpanna hoNge| avasarpiNI kAla samApta hone para utsarpiNI kAla kA prArambha hogaa| utsarpiNI kAla kA prathama Araka avasarpiNI kAla ke chaThe Araka ke samAna hI hogA aura dvitIya Araka paMcama Araka ke sadRza hogaa| varNa, gandha, rasa, sparza Adi meM dhIre-dhIre punaH sarasatA kI abhivRddhi hogI / kSIrajala, ghRtajala aura amRtajala kI vRSTi hogI, jisase prakRti meM sarvatra sukhada parivartana hogaa| cAroM ora hariyAlI lahalahAne lgegii| zItala manda sugandha pavana Thumaka Thumaka kara calane lgegaa| bilavAsI mAnava biloM se bAhara nikala AyeMge aura prasanna hokara yaha pratijJA grahaNa kareMge ki hama bhaviSya meM mAMsAhAra nahIM kareMge aura jo mAMsAhAra karegA unakI chAyA se bhI hama dUra raheMge / utsarpiNI ke tRtIya Araka meM teIsa tIrthaMkara, gyAraha cakravartI, nau vAsudeva, nau baladeva Adi utpanna hoNge| caturtha Araka ke prathama caraNa meM caubIsaveM tIrthaMkara samutpanna hoMge aura eka cakravartI bhI / avasarpiNI kAla meM jahA~ uttarottara hrAsa hotA hai, vahA~ utsarpiNI kAla meM uttarottara vikAsa hotA hai| jIvana meM adhikAdhika sukha-zAnti kA sAgara ThATheM mArane lagatA hai| caturtha Araka ke dvitIya caraNa se punaH yaugalika kAla prArambha ho jAtA hai| karmabhUmi se mAnava kA prasthAna bhogabhUmi kI ora hotA hai. isa prakAra dvitIya vakSaskAra meM avasarpiNI aura utsarpiNI kAla kA nirUpaNa huA hai| yaha nirUpaNa jJAnavarddhana ke sAtha hI sAdhaka ke antarmAnasa meM yaha bhAvanA bhI utpanna karatA hai ki maiM isa kAlacakra meM ananta kAla se vividha yoniyoM meM paribhramaNa kara rahA huuN| aba mujhe aisA upakrama karanA cAhiye jisase sadA ke liye isa cakra se mukta ho jAU~ / vinItA 19 jambUdvIpaprajJapti ke tRtIya vakSaskAra meM sarvaprathama vinItA nagarI kA varNana hai / usa vinItA nagarI kI avasthiti bharatakSetra sthita vaitADhya parvata ke dakSiNa ke 114 19/19 yojana tathA lavaNasamudra ke uttara meM 11499/ yojana kI dUrI para, gaMgA mahAnadI ke pazcima meM aura sindhu mahAnadI ke pUrva meM dakSiNArddha bharata ke madhyavartI tIsare bhAga ke ThIka bIca meM hai / vinItA kA hI apara nAma ayodhyA hai| jainasAhitya kI dRSTi se yaha nagara sabase prAcIna hai| yahA~ ke nivAsI vinIta svabhAva ke the| etadartha bhagavAn RSabhadeva ne isa nagarI kA nAma vinItA rakhA / ' yahA~ aura pAMca tIrthaMkaroM ne dIkSA grahaNa kii| Avazyakaniryukti ke anusAra yahA~ do tIrthaMGkara - RSabhadeva (prathama) aura abhinandana (caturtha) ne janma grahaNa kiyaa| ' anya granthoM ke anusAra RSabhadeva, ajitanAtha, abhinandana, sumati, 2 ananta aura acalabhAnu kI janmasthalI aura dIkSAsthalI rahI hai| rAma, lakSmaNa Adi baladeva - vAsudevoM kI bhI janmabhUmi rahI hai| acala gaNadhara ne bhI yahA~ janma grahaNa kiyA thA / AvazyakamalayagirivRtti ke anusAra ayodhyA ke nivAsiyoM ne vividha kalAoM 1. Avassaka kAmeMTrI, pR. 244 2. Avazyaka niyukti 382 3. AvazyakamalayagirivRtti, pR. 214 [34] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM kuzalatA prApta kI thI isaliye ayodhyA ko 'kauzalA' bhI kahate haiN| ayodhyA meM janma lene ke kAraNa bhagavAn RSabhadeva kauzalIya kahalAye the| rAmAyaNa kAla meM ayodhyA bahuta hI samRddha nagarI thii| vAstukalA kI dRSTi se yaha mahAnagarI bahuta hI sundara basI huI thii| isa nagara meM kambojIya azva aura zaktizAlI hAthI the|' mahAbhArata meM isa nagarI ko puNyalakSaNA yA zubhalakSaNoM vAlI citrita kiyA gayA hai| aitareya brAhmaNa 2 Adi meM ise eka gA~va ke rUpa meM citrita kiyA hai| Avazyakaniyukti meM isa nagarI kA dUsarA nAma sAketa aura ikSvAku bhUmi bhI likhA hai| 3 vividha tIrthakalpa meM rAmapurI aura kauzala ye do nAma aura bhI diye haiN| bhAgavatapurANa meM ayodhyA kA ullekha eka nagara ke rUpa meM kiyA hai| 5 skandha purANa ke anusAra ayodhyA matsyAkAra basI huI thii| usake anusAra usakA vistAra pUrva-pazcima meM eka yojana, sarayU se dakSiNa meM tathA tamasA se uttara meM eka-eka yojana hai| kitane hI vijJoM kA yaha abhimata rahA ki sAketa aura ayodhyA-ye donoM nagara eka hI the| para rija DeviDsa ne yaha siddha kiyA ki ye donoM nagara pRthak-pRthak the aura tathAgata buddha ke samaya ayodhyA aura sAketa ye donoM nagara the| ' hinduoM ke sAta tIrthoM meM ayodhyA kA bhI eka nAma hai| . cInI yAtrI phAhyAna jaba ayodhyA pahuMcA to usane vahA~ para bauddhoM aura brAhmaNoM meM sauhArdra kA abhAva dekhaa| 'dUsarA cInI yAtrI hvenasAMga jo sAtavIM zatAbdI IsvI meM bhArata AyA thA, usane chaha sau lI se bhI adhika yAtrA kI thii| vaha ayodhyA pahuMcA thaa| usane ayodhyA ko hI sAketa likhA hai| usa samaya ayodhyA vaibhavasampanna thii| phaloM se bagIce lade hue the| vahA~ ke nivAsI sabhya aura ziSTa the| usa samaya vahA~ para sau se bhI adhika bauddha vihAra the aura tIna hajAra (3000) se bhI adhika bhikSu vahA~ para rahate the| ve bhikSu mahAyAna aura hInayAna ke anuyAyI the| vahA~ para eka prAcIna vihAra thA, jahA~ para vasubandhu nAmaka eka mahAmanISI bhikSu thaa| vaha bAhara se Ane vAle rAjakumAroM aura bhikSuoM ko bauddha dharma aura darzana kA adhyayana karAtA thaa| aneka granthoM kI racanA bhI unhoMne kI thii| vasubandhu mahAyAna ko mAnane vAle the aura usI ke maNDana meM unake grantha likhe hue haiM / tirAsI varSa kI umra meM unakA dehAnta huA thaa| ayodhyA meM aneka variSTha rAjA hue haiN| samaya-samaya para rAjyoM kA parivartana bhI hotA rahA. yaha maryadA puruSottama rAma aura rAjA sagara kI bhI rAjadhAnI rhii| kaniMghama ke anusAra isa nagara kA vistAra bAraha yojana athavA sau mIla kA thA, jo lagabhaga 24 mIla taka bagIcoM aura upavanoM se ghirA thaa| 11 kaniMghama ke anusAra rAmAyaNa pR. 309, zloka 22 se 24 (ka) aitareya brAhmaNa VII, 3 aura Age (kha) sAMkhyAyanasUtra XV, 17 se 25 3. Avazyakaniyukti 382 vividha tIrthakalpa pR. 24 5. bhAgavatapurANa IX, 8 / 19 skandhapurANa a. 1, 64,64 bi. ca. lAhA, jyA~grephI oNva arlI buddhijma, pR.5 legge, Traivalsa oNva phAhyAna, pR.54-55 9. vATarsa, Ana yuvAna cvAG, I, 354-9 10. hisTArikila jyogrAphI oNpa aiMsiyaNTa iMDiyA, pR.76 11. kaniMghama, aiMsiyaMTa jyogrAphI oNpha iMDiyA, pa. 459-460 w ny [35] Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracIna avadha Adhunika phaijAbAda se cAra mIla kI dUrI para sthita hai| vividhatIrthakalpa ke anusAra ayodhyA bAraha yojana lambI aura nau yojana caur3I thii| jambUdvIpaprajJapti ke anusAra sAkSAt svarga ke sadRza thii| vahA~ ke nivAsiyoM kA jIvana bahuta hI sukhI/samRddha thaa| bharata cakravartI samrAT bharata cakravartI kA janma vinItA nagarI meM hI huA thaa| ve bhagavAn RSabhadeva ke jyeSTha putra the| unakI bAhya AkRti jitanI manamohaka thI, utanA hI unakA Antarika jIvana bhI cittAkarSaka thaa| svabhAva se ve karuNAzIla the, maryAdAoM ke pAlaka the, prajAvatsala the| rAjya-Rddhi kA upabhoga karate hue bhI ve puNDarIka kamala kI taraha nirlepa the| ve gandhahastI kI taraha the| virodhI rAjArUpI hAthI eka kSaNa bhI unake sAmane Tika nahIM pAte the. jo vyakti maryAdAoM kA atikramaNa karatA usake liye ve kAla ke sadRza the| unake rAjya meM durbhikSa aura mahAmArI kA abhAva thaa| eka dina samrAT apane rAjadarabAra meM baiThA huA thaa| usa samaya AyudhazAlA ke adhikArI ne Akara sUcanA dI ki AyudhazAlA meM cakraratna paidA huA hai| Avazyaniyukti, AvazyakacUrNi, triSaSTizalAkApuruSa carita 5 aura cauppannamahApurisacariyaM ke anusAra rAjasabhA meM yamaka aura zamaka bahuta hI zIghratA se praveza karate haiM / yamaka subhaTa ne namaskAra kara nivedana kiyA ki bhagavAn RSabhadeva ko eka hajAra varSa kI sAdhanA ke bAda kevalajJAna kI upalabdhi huI hai| ve purimatAla nagara ke bAhara zakaTAnanda udyAna meM virAjita haiM / usI samaya zamaka nAmaka subhaTa ne kahA-svAmI ! AyudhazAlA meM cakraratna paidA huA hai, vaha ApakI digvijaya kA sUcaka hai| Apa calakara usakI arcanA kreN| digambaraparamparA ke AcArya jinasena ne uparyukta do sUcanAoM ke atirikta tRtIya, putra kI sUcanA kA bhI ullekha kiyA hai| ye sabhI sUcanAeM eka sAtha milane se bharata eka kSaNa asamaMjasa meM par3a gye| ve socane lage ki mujhe prathama kaunasA kArya karanA cAhiye? pahale cakraratna kI arcanA karanI cAhiye yA patrotsava manAnA cAhiye yA prabhu kI upAsanA karanI cAhiye? dusare hI kSaNa unakI pratyutpanna medhA ne uttara diyA ki kevalajJAna kA utpanna honA dharmasAdhanA kA phala hai, patra utpanna honA kAma kA phala hai aura dedIpyamAna cakra kA utpanna honA artha kA phala hai| * ina tIna puruSArthoM meM prathama puruSArtha dharma hai, isaliye mujhe sarvaprathama bhagavAn RSabhadeva kI upAsanA karanI caahiye| cakraratna aura putraratna to isI jIvana ko sukhI banAtA hai para bhagavAn kA darzana to isa loka aura paraloka donoM ko hI sukhI banAne vAlA hai| ataH mujhe sarvaprathama unhI ke darzana karanA hai| prastuta Agama meM kevala cakraratna kA hI | 1. kaniMghama, aiMsiyaMTa jyogrAphI oNpha iMDiyA, pra.341 2. vividhatIrthakalpa, adhyAya 34 3. Avazyakaniyukti 342 4. AvazyakacUrNi, 181 5. triSaSTizalAkApuruSacaritra 1 / 3 / 511-513 caupanamahApurisacariyaM, zIlAGka mahApurANa 24 / 2 / 573 8. (ka) triSaSTizalAkApuruSa c.1|3|514 (kha) mahApurANa 24 / 2 / 573 mahApurANa 24 / 6 / 573 10. mahApurANa 24 / 9 / 573 [36] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekha huA hai, anya doM ghaTanAoM kA ullekha nahIM hai| ataH bharata ne cakraratna kA abhivAdana kiyA aura aSTa divasIya mahotsava kiyaa| cakravartI samrAT banane ke liye cakraratna anivArya sAdhana hai| yaha cakraratna devAdhiSThita hotA hai| eka hajAra deva cakraratna kI sevA karate haiN| yoM cakravartI ke pAsa caudaha ratna hote haiN| yahA~ para ratna kA artha apanI-apanI * jAtiyoM kI sarvotkRSTa vastueM haiN| ' caudara ratnoM meM sAta ratna ekendriya aura sAta ratna paMcendriya hote haiN| AcArya abhayadeva neM sthAnAMgavRtti meM likhA hai ki cakra Adi sAta ratna pRthvIkAya ke jIvoM ke zarIra se bane hue hote haiM, ata: unheM ekendriya kahA jAtA hai| AcArya nemicandra ne pravacanasAroddhAra grantha meM ina sAta ratnoM kA pramANa isa prakAra diyA hai / ' cakra, chatra aura daNDa ye tInoM vyAma tulya haiN| ' tirache phailAye hue donoM hAthoM kI aMguliyoM ke antarAla jitane bar3e hote haiN| carmaratna do hAtha lambA hotA hai / asiratna battIsa aMgula, maNiratna cAra aMgula lambA aura do aMgula caur3A hotA hai| kAgiNIratna kI lambAI cAra aMgula hotI hai| jisa yuga meM jisa cakravartI kI jitanI avagAhanA hotI hai, usa cakravartI ke aMgula kA yaha pramANa hai| cakravartI kI AyudhazAlA meM cakraratna, chatraratna, daNDaratna aura asiratna utpanna hote haiM / cakravartI ke zrIghara meM carmaratna, maNiratna aura kAgiNIratna utpanna hote haiM / cakravartI kI rAjadhAnI vinItA meM senApati, gRhapati, varddhaki aura purohita ye cAra puruSaratna hote haiM / vaitADhyagiri kI upatyakA meM azva aura hastI ratna utpanna hote haiN| uttara dizA kI vidyAdhara zreNI meM strIratna utpanna hotA hai|' AcArya nemIcandra ne caudaha ratnoM kI vyAkhyA isa prakAra kI hai 5 1. senApati-yaha senA kA nAyaka hotA hai| gaMgA aura sindhu nadI ke pAra vAle dezoM ko yaha apanI bhujA ke bala se jItatA hai| 2. gRhapati-yaha cakravartI ke ghara kI samucita vyavasthA karatA hai / jitane bhI dhAnya, phala aura zAkasabjiyA~ haiM, unakA yaha niSpAdana karatA hai| 3. purohita-gRhoM ko upazAnti ke liye upakrama karatA hai| 4. hastI-yaha bahuta hI parAkramI hotA hai aura isakI gati bahuta vegavatI hotI hai| 5. azva-yaha bahuta hI zaktisampanna aura atyanta vegavAn hotA hai| 6. varddhaki-yaha bhavana Adi kA nirmANa karatA hai| jaba cakravartI digvijaya ke liye tamisrA guphA meM se jAte haiM usa samaya unmagnajalA aura nimagnajalA ina do nadiyoM ko pAra karane ke liye setu kA nirmANa karatA hai, jina para se cakravartI kI senA nadI pAra karatI hai| 1. rabAni svajAtIyamadhye samutkarSavanti vastUnIti-samavAyAGga vRtti, pR. 27 pravacanasAroddhAra gAthA 1216-1217 / cakraM chatraM.....puMsastiryagrahastadvayAMgulayoraMtarAlam / -pravacanasAroddhAravRtti, patra 351 bharahassa NaM ranno........uttarillAe vijjAharaseDhIe smuppnne| 5. pravacanasAroddhAravRtti, patra 350-351 -AvazyakacUrNi pR. 208 [37] Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. strI- yaha kAmajanya sukha ko dene vAlI hotI hai| 8. cakra - yaha sabhI prakAra ke astra-zastroM meM zreSTha hotA hai tathA durdama zatru para bhI vijaya dilavAne meM pUrNa samartha hota hai| 9. chatra- yaha chatra vizeSa prakAra kI dhAtuoM se alaMkRta aura kaI taraha ke cihnoM se maMDita hotA hai, jo cakravartI ke hAthoM kA sparza pAkara bAraha yojana lambA-caur3A ho jAtA hai| jisase dhUpa, havA aura varSA se bacAva hotA hai| 10. carma - bAraha yojana lambe-caur3e chatra ke nIce prAta:kAla zAli Adi jo bIja boye jAte haiM, ve madhyAhna meM pakakara taiyAra ho jAte haiN| yaha hai - carmaratna kI vizeSatA / dUsarI vizeSatA yaha hai ki digvijaya ke samaya nadiyoM ko pAra karAne ke lie yaha ratna naukA ke rUpa meM bana jAtA hai aura mleccha narezoM ke dvArA jalavRSTi kAne para yaha ratna senA kI surakSA karatA hai| 11. . maNi - yaha ratna vaiDUryamaya tIna kone aura chaha aMza vAlA hotA hai| yaha chatra aura carma ina do ratnoM ke bIca sthita hotA hai| cakravartI kI senA, jo bAraha yojana meM phailI huI hotI haiM, usa sampUrNa senA ko isakA divya prakAza prApta hotA hai| jaba cakravartI tamisrA guhA aura khaNDaprapAta guhA meM praveza karate haiM taba hastIrana ke sira ke dAhinI ora isa maNi ko bAMdha diyA jAtA hai| taba bAraha yojana taka tInoM dizAoM meM, donoM pArzvoM meM isakA prakAza phailatA hai| isa maNi ko hAtha yA sira para bAMdhane se deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI sabhI prakAra ke upadrava zAnta - ho jAte haiM, roga miTa jAte haiN| isako sira para yA kisI aMga- upAMga para dhAraNa karane se kisI bhI prakAra ke zastraastra kA prabhAva nahIM hotaa| isa ratna ko kalAI para bAMdhane se yauvana sthira rahatA hai, keza aura nAkhUna na ghaTate haiM aura na bar3hate haiN| 12. kAgiNI - yaha ratna ATha sauvarNika pramANa kA hotA hai| yaha cAroM ora se sama aura viSa naSTa karane meM pUrNa samartha hotA hai| sUrya, candra aura agni jisa aMdhakAra ko naSTa karane meM samartha nahIM hote, usa tamisra guhA meM yaha ratna andhakAra ko naSTa kara detA hai| cakravartI isa ratna se tamisra guhA meM unapacAsa maNDala banAte haiN| eka-eka maNDala kA prakAza eka-eka yojana taka phailatA hai| yaha ratna cakravartI meM skandhAvAra meM sthApita rahatA hai| isakA divya prakAza rAta ko bhI dina banA detA hai| isa ratna ke prabhAva se hI cakravartI dvitIya arddha bharata ko jItane ke liye apanI sampUrNa senA ke sAtha tamisra guhA meM praveza karate haiM aura isI ratna se cakravartI RSabhakuTa parvata para apanA nAma aMkita karate haiM / 13. asi (khaDga ) - saMgrAmabhUmi meM isa ratna kI zakti apratihata hotI hai| apanI tIkSNa dhAra se yaha ratna zatruoM ko naSTa kara DAlatA hai| 14. daNDa-yaha ratna-vajramaya hotA hai| isakI pA~coM latAeM ratnamaya hotI haiN| zatrudala ko naSTa karane meM samartha hotA hai| yaha viSama mArga ko sama banAtA hai| cakravartI ke skandhAvAra meM jahA~ kahIM bhI viSamatA hotI hai usako yaha ratna sama karatA hai| cakravartI ke sabhI manorathoM ko pUrNa karatA hai| vaitADhya parvata kI donoM guphAoM ke dvAra kholakara uttara bhArata kI ora cakravartI ko pahu~cAtA hai| digambaraparamparA kI dRSTi se RSabhAcala parvata para nAma likhane kA [38] Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya bhI yaha rana karatA hai / pratyeka ratna ke eka-eka hajAra deva rakSaka hote haiN| caudaha ratnoM ke caudaha hajAra devatA rakSaka the| bauddha grantha majjhimanikAya ' meM cakravartI ke sAta ratnoM kA ullekha hai / vaha isa prakAra haiM 1. cakraratna - yaha ratna sampUrNa AkAra ke paripUrNa hajAra aroM vAlA, sanaimika aura sanAbhika hotA hai| jaba yaha ratna utpanna hotA hai taba mUrkhAbhiSikta rAjA cakravartI kahalAne lagatA hai| jaba vaha rAjA usa cakrarana ko kahatA hai- 'pavattatu bhavaM cakkaratanaM, abhivijinAtu bhavaM cakkaratanaM ti', taba cakravartI rAjA ke Adeza se vaha cAroM dizAoM meM pravartita hotA hai / jahA~ para bhI vaha cakraratna ruka jAtA hai, vahIM para cakravartI rAjA apanI senA ke sAtha par3Ava DAla detA hai / usa dizA meM jitane bhI rAjAgaNa hote haiM, ve cakravartI rAjA kA anuzAsana svIkAra kara lete haiN| vaha cakraratna cAroM dizAoM meM pravartita hotA hai aura sabhI rAjA cakravartI ke anugAmI bana jAte haiN| yaha cakraratna samudraparyanta pRthvI para vijaya - vaijayantI phaharA kara punaH rAjadhAnI lauTa AtA hai aura cakravartI ke antaHpura ke dvAra ke madhya avasthita hotA hai| 2. hastIratna - isakA varNa zveta hotA hai| isakI U~cAI sAta hAtha hotI hai| yaha mahAn Rddhisampanna hotA hai / isakA nAma uposatha hotA hai| pUrvAhna ke samaya cakravartI isa para ArUr3ha hokara samudraparyanta paribhramaNa kara rAjadhAnI meM Akara prAtarAza lete haiN| yaha isakI atizIghragAmitA kA nidarzana hai| 3. azvaratna - varNa kI dRSTi se yaha pUrNa rUpa se zveta hotA hai| isakI gati pavana-vega kI taraha hotI hai / isakA nAma balAhaka hai| pUrvAhna ke samaya cakravartI samrAT usa para ArUDha hokara samudraparyanta ghUmakara punaH rAjadhAnI meM Akara kalevA kara letA hai ! 4. maNiratna - yaha zubha aura gatimAna vaiDUryamaNi aura suparikarmita hotA hai| cakravartI isa maNiratna ko dhvajA ke agrabhAga meM Aropita karatA hai aura apanI senA ke sAtha rAtri ke gahana andhakAra meM prayANa karatA hai| isa maNi kA itanA adhika prakAza phailatA hai ki logoM ko rAtri meM bhI dina kA bhrama ho jAtA hai| 5. strIratna - vaha strI bahuta hI sundara, darzanIya, prAsAdika, sundara varNa vAlI, na ati dIrgha, na ati hrasva, na adhika moTI, na adhika dubalI, na atyanta kAlI aura na atyanta gorI apitu svarNa kAntiyukta divya varNa vAlI hotI thii| usakA sparza tUla aura kapAsa ke sparza ke samAna atimRdu hotA thA / usa strIratna kA zarIra zItakAla meM uSNa aura grISmakAla meM zItala hotA thaa| usake zarIra se candana kI madhura-madhura sugandha phUTatI thii| usake mu~ha utpala kI gandha AtI thii| cakravartI ke sokara uThane se pUrva vaha uThatI thI aura cakravartI ke sone ke bAda sotI thii| vaha sadA-sarvadA cakravartI ke mana ke anukUla pravRtti karatI thii| mana se bhI cakravartI kI AjJA kA atikramaNa nahIM karatI thI / phira tana se to karane kA prazna hI nahIM thA / 6. gRhapatiratna-gRhapati ke karmavipAkaja divya cakSu utpanna hote the| vaha cakravartI kI nidhiyoM ko unake adhiSThAtAoM ke sAtha athavA adhiSThAtAoM se rahita dekhatA hai| cakravartI usa gRhapati ratna ke sAtha naukA meM ArUDha 1. majjhimanikAya III 29/2/14, pR. 242-246 (nAlaMdA saMskaraNa) [39] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hokara madhyagaMgA ke bIca meM jAkara kahatA hai-he gRhapati ! mujhe hiraNya-suvarNa caahiye| taba gRhapatiratna donoM hAthoM ko gaMgA ke pAnI ke pravAha meM DAlakara hiraNya-suvarNa se bhare kalaza ko bAhara nikAla kara cakravartI ke sAmane rakhatA hai aura cakravartI samrAT se pUchatA hai-itanA hI paryApta hai yA aura le kara AU~ ? 7. parinAyaka-ratna-yaha mahAmanISI hotA hai| apanI prakRSTa pratibhA se cakravartI ke samasta kriyAkalApoM meM parAmarza pradAna karatA hai| vaidika sAhitya meM bhI cakravartI samrAT ke caudaha ratna batAye haiM / ve isa prakAra haiM-1. hAthI 2. ghor3A 3. ratha 4. strI 5. bANa 6. bhaNDAra 7. mAlA 8. vastra 9. vRkSa 10. zakti 11. pAza 12. maNi 13. chatra aura 14. vimaan| gaMgA mahAnadI samrAT bharata SaTkhaNDa para vijaya-vaijayantI phaharAne ke lie vinItA se prasthita hote haiM aura gaMgA mahAnadI ke dakSiNI kinAre se hote hue pUrva dizA kI ora calate haiN| gaMgA bhAratavarSa kI bar3I nadI hai| skandhapurANa, / amarakoza, 2 Adi meM gaMgA ko devatAoM kI nadI kahA hai| jaina sAhitya meM gaMgA ko devAdhiSThita nadI mAnA hai| gaMgA kA virATa rUpa bhI usako devatva kI prasiddhi kA kAraNa rahA hai| yoginItaMtra grantha meM gaMgA ke viSNupadI, jAhnavI : maMdAkinI aura bhAgIrathI Adi vividha nAma milate haiN| mahAbhArata aura bhAgavatapurANa isake alakhanandA 5 tathA bhAgavatapurANa meM hI dUsare sthAna para dhunadI nAma prApta hai / raghuvaMza meM bhAgIrathI aura jAhnavI ye do nAma gaMgA ke liye milate haiN| jambUdvIpaprajJapti ke anusAra gaMgA kA udgamasthala padmahada hai| " pAligranthoM meM anotatta jhIla ke dakSiNI mukha ko gaMgA kA srota batalAyA gayA hai| Adhunika bhUgolavettAoM kI dRSTi se bhAgIrathI sarvaprathama gar3havAla kSetra meM gaMgotrI ke samIpa dRggocara hotI hai| sthAnAMga, samavAyAMga, 11 jambUdvIpaprajJapti, 12 nizItha 13 aura bRhatkalpa 4 meM gaMgA ko eka mahAnadI ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| sthAnAMga, 5 nizItha 16 aura bRhatkalpa meM gaMgA ko mahArNava 35 1. skandhapurANa, kAzI khaNDa, gaMgA sahasranAma, adhyAya 29 2. amarakoza 1 / 10 / 31 / / jambUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 3 yoginItaMtra 2,3 pR. 122 aura Age; 2,7,8 pR. 186 aura Age (ka) mahAbhArata, Adiparva 170 / 22 (kha) zrI madbhAgavatapurANa 4 / 6 / 24; 11 / 29 / 42 zrImadbhAgavatapurANa 3 / 5 / 1, 10 / 75 / 8 7. raghuvaMza 7 / 36, 8195; 10 / 26 jambUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 4 9. prAcIna bhArata kA aitihAsika bhUgola, lAhA, pR.53 10. sthAnAGga 5 / 3 11. samavAyAGga 24 vAM samavAya 12. jambUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 4 13. nizIthasUtra 12 // 42 14. bahatkalpasUtra 4 / 32 15. sthAnAGga 5 / 2 / 1 16. nizItha 11142 17. bRhatkalpa 4 / 32 [40] Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI likhA hai| AcArya abhayadeva ne sthAnAMgavRtti meM mahArNava zabda ko upamAvAcaka mAnakara usakA artha kiyA hai ki vizAla jalarAzi ke kAraNa vaha virAT samudra kI taraha thii| purANakAla meM bhI gaMgA ko samudrarUpiNI kahA hai| 2 vaidika dRSTi se gaMgA meM nau sau nadiyAM milatI haiM / 2 jaina dRSTi se caudaha hajAra nadiyA~ gaMgA meM milatI haiM, ' jinameM yamunA, sarayU, kozI, mahI Adi bar3I nadiyA~ bhI haiN| prAcIna kAla meM gaMgA nadI kA pravAha bahuta vizAla thaa| samudra meM praveza karate samaya gaMgA kA pATa sAr3he bAsaTha yojana caur3A thA, aura vaha pA~ca kosa gaharI thii| vartamAna meM gaMgA prAcIna yuga kI taraha vizAla aura gaharI nahIM hai| gaMgA nadI meM se aura usakI sahAyaka nadiyoM meM se aneka virATakAya nahareM nikala cukI haiM, tathApi vaha apanI virATatA ke liye vizruta hai| vaijJAnika sarvekSaNa ke anusAra gaMgA 1557 mIla ke lambe mArga ko pAra kara baMga sAgara meM giratI hai| yamunA, gomatI, sarayU, rAmagaMgA, gaMDakI, kozI aura brahmaputra Adi aneka nadiyoM ko apane meM milAkara varSAkAlIna bAr3ha se gaMgA mahAnadI aThAraha lAkha ghana phuTa pAnI kA prasrAva prati saikaNDa karatI hai| " bauddhoM ke anusAra pA~ca bar3I nadiyoM meM se gaMgA eka mahAnadI hai| digvijaya yAtrA meM samrAT bharata cakraratna kA anusaraNa karate hue mAgadha tIrtha meM phuNce| vahA~ se unhoMne lavaNasamudra meM praveza kiyA aura bANa chodd'aa| nAmAMkita bANa bAraha yojana kI dUrI para mAgadhatIrthAdhipati deva ke vahA~ para giraa| pahale vaha kruddha huA para bharata cakravartI nAma par3hakara vaha upahAra lekara phuNcaa| isI taraha cakraratna ke pIche calakara varadAma tIrtha ke kumAra deva ko adhIna kiyaa| usake bAda prabhAsakumAra deva, sindhudevI, vaitAdayagiri kumAra, kRtamAladeva Adi ko adhIna karate hue bharata samrATa ne SaTkhaNDa para vijaya-vaijayantI phhraaii| navanidhiyAM samrAT bharata ke pAsa caudaha ratnoM ke sAtha hI navanidhiyAM bhI thI, jinase unheM manovAMchita vastueM prApta hotI thiiN| nidhi kA artha khajAnA hai| bharata mahArAja ko ye navanidhiyAM, jahA~ gaMgA mahAnadI samudra meM milatI hai, vahA~ para prApta huii| AcArya abhayadeva ke anusAra cakravartI ko apane rAjya ke liye upayogI sabhI vastuoM kI prApti ina nau nidhiyoM se hotI hai| isaliye inheM navanidhAna ke rUpa meM ginA hai| ve navanidhiyAM isa prakAra haiM 1. (ka) sthAnAGgavRtti 5 / 2 / 1 (kha) bRhatkalpabhASya TIkA 5616 2. skandapurANa, kAzIkhaNDa, adhyAya 29 3. hArIta 17 jambUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 4 5. jambUdvIpaprajJapti , vakSaskAra 4 6. jambUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 4 7. hindI vizvakoza, nAgarI pracAriNI sabhA, gaMgA zabda 8. (ka) triSaSTizalAkA puruSa caritra 1 / 4 (kha) sthAnAMgasUtra 9 / 19 (ga) jambUdvIpaprajJapti, bharatacakravartI adhikAra, vakSaskAra 3 (gha) harivaMzapurANa, sarga 11 (Da) mAghanaMdI viracita zAstrasArasamuccaya, sUtra 18, pR. 54 .. 9. sthAnAMgavRtti, patra 226 [41] Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. naisarpanidhi-yaha nidhi grAma, nagara, droNamukha Adi sthAnoM ke nirmANa meM sahAyaka hotI hai| 2. pAMDukanidhi-mAna, unmAna aura pramANa Adi kA jJAna karAtI hai tathA dhAnya aura bIjoM ko utpanna karatI hai| 3. piMgalanidhi-yaha nidhi mAnava aura tiryaJcoM ke sabhI prakAra ke AbhUSaNoM ke nirmANa kI vidhi kA jJAna karAne vAlI hai aura sAtha hI yogya AbharaNa bhI pradAna karatI hai| 4. sarvaratnanidhi-isa nidhi se vajra, vaiDUrya, marakata, mANikya, padmarAga, puSparAja prabhRti bahumUlya ratna prApta hote hai| 5. mahApadmanidhi-yaha nidhi sabhI prakAra kI zuddha evaM raMgIna vastuoM kI utpAdikA hai| kinhI-kinhI granthoM meM isakA nAma padmanidhi bhI milatA hai. 6. kAlanidhi-vartamAna, bhUta, bhaviSya, kRSikarma, kalA, vyAkaraNazAstra prabhRti kA yaha nidhi jJAna karAtI 7. mahAkAlanidhi-sonA, cA~dI, muktA, pravAla, lohA prabhRti kI khAneM utpanna karane meM sahAyaka hotI hai| 8. mANavakanidhi-kavaca, DhAla, talavAra Adi vividha prakAra ke divya Ayudha, yuddhanIti, daNDanIti Adi kI jAnakArI karAne vaalii| 9. saMkhanIdhi-vividha prakAra ke kAvya, vAdya, nATaka Adi kI vidhi kA jJAna karAne vAlI hotI hai| ye sabhI nidhiyAM avinAzI hotI haiN| divijaya se lauTate hue gaMgA ke pazcima taTa para aTThama tapa ke pazcAt cakravartI samrATa ko yaha prApta hotI haiN| pratyeka nidhi eka-eka hajAra yakSoM ke adhiSThita hotI hai| inakI U~cAI ATha yojana, caur3AI nau yojana tathA lambAI dasa yojana hotI hai / inakA AkAra saMdUka ke samAna hotA hai| ye sabhI nidhiyA~ svarNa aura ratnoM se paripUrNa hotI haiN| candra aura sUrya ke cihnoM se cihnita hotI haiM tathA palyopama kI Ayu vAle nAgakumAra jAti ke deva-inake adhiSThAyaka hote haiN| ' harivaMzapurANa ke anusAra ye nau nidhiyA~ kAmavRSTi nAmaka gRhapatiratna ke adhIna thIM aura cakravartI ke sabhI manorathoM ko pUrNa karatI thiiN| 2 hindUdharmazAstroM meM ina navanidhiyoM ke nAma isa prakAra milate haiM-1. mahApadma, 2. padma, 3. zaMkha, 4.makara, 5. kacchapa, 6. mukunda, 7. kunda, 8. nIla aura 9. khrv| ye nidhiyA~ kubera kA khajAnA bhI kahI jAtI haiN| jambUdvIpaprajJapti meM bahuta hI vistAra ke sAtha digvijaya kA varNana hai, jo bharata ke mahattva ko ujAgara karatA hai| bharata cakravartI ke nAma se hI prastuta deza kA nAmakaraNa bhAratavarSa huA hai| vasudevahiNDI 2 meM bhI isakA ullekha 1. triSaSTizalAkA pu. ca. 1 / 4 / 574-587 harivaMzapurANa-jinasena 11 / 123. 3. vasudevahiNDI, prathamakhaNDa pR. 186 2. hari [42] Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 huA hai| vAyupurANa brahmANDapurANa AdipurANa 3 varAhapurANa vAyumahApurANa 5 liMgapurANa 6 skandapurANa mArkaNDeyapurANa' zrImadbhAgavatapurANa' AgneyapurANa, viSNupurANa, 11 kUrmapurANa, 12 zivapurANa, 13 nAradapurANa, Adi granthoM se bhI spaSTa hai ki prastuta deza kA nAmakaraNa bhagavAn RSabhadeva ke putra bharata ke nAma se huaa| pAzcAtya vidvAn zrI je. sTIvensana 15 tathA prasiddha itihAsajJa gaMgAprasAda ema. e. 16 aura rAmadhArIsiMha dinakara 17 kA bhI yahI mantavya hai| katipaya vidvAnoM ne duSyanta- tanaya bharata ke nAma ke AdhAra para bhArata nAma kA honA likhA hai, yaha sarvathA asaMgata evaM bhramapUrNa hai| RSabhaputra cakravartI bharata ke virAT kartRttva aura vyaktitva kI tulanA duSyantaputra bharata kA vyaktitva-kRtitva nagaNya hai| sarvaprathama cakravartI bharata ne hI ekacchatra sAmrAjya kI sthApanA karake bhArata ko ekarUpatA pradAna kI thii| 1. vAyupurANa, 45 / 75 2. brahmANDapurANa, parva 2 / 14 3. 4. AdipurANa, parva 15 / 158 - 159 varAhapurANa 74 / 49 vAyumahApurANa 33 / 52 Avazyakaniryukti triSaSTizalAkApuruSacarita aura mahApurANa meM samrAT bharata ke anya aneka prasaMga bhI haiM, jinakA ullekha jambUdvIpaprajJapti meM nahIM huA hai| una granthoM meM Ae hue kucha preraka prasaMga prabuddha pAThakoM kI jAnakArI hetu hama yahA~ prastuta kara rahe haiN| anAsakta bharata samrAT bharata ne dekhA mere 99 bhrAtA saMyama-sAdhanA ke kaThora kaMTakAkIrNa mArga para bar3ha cuke haiM para maiM abhI bhI saMsAra ke daladala meM phasA huuN| unake antarmAnasa meM vairAgya kA payodhi uchAleM mArane lgaa| ve rAjyazrI kA upabhoga karate hue bhI anAsakta ho ge| eka bAra bhagavAn RSabhadeva vinItA nagarI meM pdhaare| pAvana pravacana cala rahA thaa| eka jijJAsu ne pravacana ke bIca hI prazna kiyA- bhagavan ! bharata cakravartI marakara kahA~ jAeMge ? uttara meM bhagavAn meM kahA-mokSa meN| uttara sunakara praznakarttA kA svara dhIre se phUTa par3A bhagavAn ke mana meM putra ke prati moha aura pakSapAta hai| ve zabda samrAT bharata ke kaNakuhAroM meM gire| bharata cintana karane lage ki mere kAraNa isa vyakti ne bhagavAn 5. 6. liMgapurANa 43 / 23 2 skandapurANa, kaumAra khaNDa 37 / 57 7. 8. mArkaNDeyapurANa 50 / 41 9. zrImadbhAgavatapurANa 5 / 4 10. AgneyapurANa 107 / 12 11. viSNupurANa, aMza 2, a. 1 / 28-29 / 32 12. kUrmapurANa 41 / 38 13. zivapurANa 52 / 58 4 14. nAradapurANa 48/5 4. Brahmanical Puranas.......took to name 'Bharatvarsha' = Kalpasutra Introd. P. XVI 16. prAcIna bhArata pRSTha 5 17. saMskRti ke cAra adhyAya, pR. 139 [43] 7 14 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para AkSepa kiyA hai| bhagavAn ke vacanoM para ise zraddhA nahIM hai| mujhe aisA upAya karanA cAhiye jisase yaha bhagavAn ke vacanoM ke prati zraddhAlu bane / dUsare dina tela kA kaTorA usa praznakartA ke hAtha meM thamAte hue bharata ne kahA- tuma vinItA ke sabhI bAjAroM meM paribhramaNa karo para eka bUMda bhI nIce na girane paae| bUMda nIce girane para tumheM phAMsI ke phande para jhUlanA pdd'egaa| usa dina vizeSa rUpa se bAjAroM ko sajAyA gayA thaa| sthAna-sthAna para nRtya, saMgIta aura nATakoM kA Ayojana thaa| jaba vaha punaH lauTakara bharata ke pAsa pahu~cA to bharata ne pUchA- tumane kyA-kyA vastueM dekhI haiM ? tumheM saMgIta kI svaralahariyA~ kaisI lagIM ? usane nivedana kiyA ki vahA~ maiM nRtya, saMgIta, nATaka kaise dekha sakatA thA ? bharata ne kahA-A~khoM ke sAmane nRtya ho rahe the para tuma dekha na ske| kAnoM meM svaralahariyAM gira rahIM thIM para tuma na suna sake / kyoMki tumhAre antarmAnasa meM mRtyu kA bhaya lagA huA thaa| vaise hI maiM rAjyazrI kA upabhoga karate hue bhI anAsakta huuN| merA mana sabhI se uparata hai| vaha samajha gayA ki yaha upakrama samrAT bharata ne kyoM kiyA ? use bhagavAn RSabhadeva ke vacana para pUrNa zraddhA ho gii| yaha thI bharata ke jIvana meM anAsakti jisase unhoMne 'rAjezvarI so narakezvarI' kI ukti ko mithyA siddha kara diyaa| bAhubalI se yuddha jambUdvIpaprajJapti meM samrAT bharata SaTkhaNDa para apanI vijayazrI laharAkara vinItA lauTe aura vahA~ ve Ananda rAjyazrI kA upabhoga karane lge| bAhubalI ke sAtha yuddha kA varNana nahIM hai para Avazyakaniryukti, ' AvazyakacUrNi, triSaSTizalAkApuruSa carita ra prabhRti granthoM meM bharata ke dvArA bAhubalI ko yaha saMdeza preSita kiyA gayA ki yA to tuma merI adhInatA svIkAra karo, nahIM to yuddha ke liye sannaddha ho jaao| kyoMki jaba taka bAhulI unakI aghInatA svIkAra nahIM karate taba taka pUrNa vijaya nahIM thI / 98 bhrAtA to prathama saMdeza se hI rAjya chor3akara pravrajita ho cuke the, unhoMne bharata kI adhInatA svIkAra karane ke sthAna para dharma kI zaraNa lenA adhika ucita samajhA thA / para bAhubalI bharata ke saMdeza se tilamilA uThe aura unhoMne dUta ko yaha saMdeza diya ki mere 98 bhrAtAoM kA rAjya chIna kara bhI bharata saMtuSTa nahIM hue ? vaha mere rAjya ko bhI pAne ke liye lalaka rahe hai ! unheM apanI zakti kA garva hai| vaha sabhI ko dabAkara apane adhIna rakhanA cAhate haiN| yaha zakti kA sadupayoga nahIM, durupayoga hai| hamAre pUjya pitAjI ne jo suvyavasthA sthApita kI thI, usakA yaha spaSTa atikramaNa hai| maiM isa anyAya ko sahana nahIM kara sktaa| maiM batA dU~gA ki AkramaNa karanA kitanA ahitakara hai| dUta ne jaba bAhubalI kA saMdeza samrAT bharata ko diyA to ve asamaMjasa meM par3a gaye, kyoMki cakraratna nagara meM pravesa nahIM kara rahA thA aura jaba taka cakraratna nagara meM praveza nahIM karatA hai taba taka cakravartitva ke liye jo itanA kaThina zrama kiyA thA, vaha saba niSphala ho jaataa| dUsarI ora lokApavAda aura bhAI kA prema bhI yuddha na karane ke liye utprerita kara rahA thA / cakravartitva ke liye mana mAra kara bhAI se yuddha karane ke liye bharata prasthita hue / Avazyakaniryukti, gAdhA 32-35 1. 2. AvazyakacUrNa, pR. 210 3. triSaSTizalAkA pu. ca. parva 1, sarga 5, zloka 723-724 [ 44 ] 3 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne bahalI deza kI sImA para senA kA par3Ava DAlA / bAhubalI bhI apanI virAT senA ke sAtha raNakSetra meM pahu~ca gye| kucha samaya taka donoM senAoM meM yuddha hotA rhaa| yuddha meM janasaMhAra hogA, yaha socakara bAhubalI ne samrAT bharata ke sAmane dvandvayuddha kA prastAva rkhaa| samrATa bharata ne usa prastAva ko saharSa svIkAra kiyaa| dRSTiyuddha, vAkyuddha, muSTiyuddha aura daNDayuddha ke dvArA donoM kA bala parIkSaNa karane kA nirNaya liyA gyaa| sarvaprathama dRSTiyuddha huaa| isa yuddha meM donoM hI vIra animeSa hokara eka dUsare ke sAmane khar3e ho gaye aura apalaka netroM se eka dUsare ko nihArate rhe| anta meM saMdhyA ke samaya bharata ke mukha para sUrya A jAne se unakI palakeM banda ho gii| prathama dRSTiyuddha meM bAhubalI vijayI hue| dRSTiyuddha ke bAda vAgyuddha prArambha huaa| donoM hI vIroM ne punaH punaH siMhanAda kiyaa| bharata kA svara dhIredhIre manda hotA calA gayA va bAhubalI kA svara dhIre-dhIre udAtta banatA calA gyaa| isa yuddha meM bhI bharata bAhubalI se parAjita ho gye| donoM yuddhoM meM parAjita hone se bharata khinna the| unhoMne muSTiyuddha prArambha kiyaa| bharata ne kruddha hokara bAhubalI ke vakSasthala para muSTikA prahAra kiyA, jisase bAhubalI kucha kSaNoM ke liye mUrchita ho ge| jaba unakI mUrchA dUra huI to bAhubalI neM bharata ko uThAkara geMda kI taraha AkAza meM uchAla diyaa| bAhubalI kA mana anutApa se bhara gayA ki kahIM bhAI jamIna para gira gayA to mara jaayegaa| unhoMne girane se pUrva hI bharata ko bhujAoM meM pakar3a liyA aura bharata ke prANoM kI rakSA kii| bharata lajjita the| unhoMne bAhubalI ke sira para muSTikA-prahAra kiyA para bAhubalI para koI asara nahIM huaa| jaba bAhubalI ne muSTikA-prahAra kiyA to bharata mUrchita hokara jamIna para lur3haka pdd'e| mUrchA dUra hone para bharata ne daMDa se bAhubalI ke mastaka para prahAra kiyaa| daNDa-prahAra se bAhubalI kI A~khe banda ho gaI aura ve ghaTanoM taka jamIna meM dhaMsa gye| bAhabalI panaH zakti ko barTora kara bAhara nikle| bharata para unhoMne prahAra kiyA to bharata gale taka jamIna meM dhaMsa gye| sabhI yuddhoM meM bharat parAjita ho gaye the| unake mana meM yaha prazna kauMdhane lagA ki cakravartI samrAT maiM hU~ yA bAhubalI hai ? ' bharata isa saMkalpa-vikalpa meM ulajhe hue the ki usI samaya yakSarAjAoM ne bharata ke hAtha meM cakraratna thamA diyaa| maryAdA ko vismRta kara bAhubalI ke zirocchedana karane hetu bharata meM apanA antima zastra bAhubalI para calA diyaa| sAre darzaka dekhate raha gaye ki aba bAhubalI nahIM baca paayeNge| bAhubalI kA khUna bhI khaula uThA, ve uchala kara cakra ratna ko pakar3anA cAhate the para cakraratna bAhubalI kI pradakSiNA kara punaH bharata ke pAsa lauTa gyaa| vaha bAhubalI kA bAla bhI bAMkA nahIM kara sakA / 2 bharata apane kRtya para lajjita the| bAhubalI kA krodha carama sImA para pahuMca gayA thaa| unhoMne samrAT bharata aura cakra ko naSTa karane ke liye muTThI uThAI to sabhI ke svara phUTa par3e-samrAT bharata ne bhUla kI hai para Apa na kreN| choTe bhAI ke dvArA bar3e bhAI kI hatyA anucita hI nahIM atyanta anucita hai| Apa mahAn pitA ke putra haiM, ataH kSamA kreN| bAhubalI kA krodha zAnta ho gyaa| unakA hAtha bharata para na par3akara svayaM ke sira para A gyaa| ve kezaluJcana kara zramaNa bana gye| 1. (ka) AvazyakabhASya, gAthA 33 - (kha) AvazyakacUrNi 210 2. triSaSTizalAkA puruSacarita 1 / 5 / 722-723 3., trisssstti.1|5|746 / 4. triSaSTizalAkApuruSacarita 1 / 5 / 740-742 [45] Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta varNana kaviyoM ne bahuta hI vistAra se citrita kiyA hai| isa citraNa meM bAhubalI ke vyaktitva kI vizeSatA kA varNana huA hai| para mUla Agama meM isa sambandha meM kiJcinmAtra bhI saMketa nahIM hai aura na 99 bhrAtAoM ke pravrajita hone kA hI ullekha hai| unhoMne kisa nimitta se dIkSA grahaNa kI, isa sambandha meM bhI zAstrakAra mauna haiN| jambUdvIpaprajJapti meM varNana hai ki bharata Adarzaghara meM jAte haiN| vahA~ apane divya rUpa ko nihArate haiN| zubha adhyavasAyoM ke kAraNa unheM kevalajJAna va kevaladarzana prApta ho gyaa| unhoMne kevalajJAna/kevaladarzana hone ke pazcAt sabhI vastrAbhUSaNoM ko haTAyA aura svayaM paJcamuSTi loca kara zramaNa bne| parantu Avazyakaniyukti 2 Adi meM yaha varNana dUsare rUpa meM prApta hai| eka bAra bharata Adarzabhavana meM ge| usa samaya unakI aMgulI se aMgUThI nIce gira pdd'ii| aMgUThI rahita aMgulI zobhAhIna pratIta huii| ve socane lage ki acetana padArthoM se merI zobhA hai! merA vAstavika svarUpa kaisA hai ? maiM jar3a padArthoM kI sundaratA ko apanI sundaratA mAna baiThA huuN| isa prakAra cintana karate hue unhoMne mukuTa, kuNDala Adi samasta AbhUSaNa utAra diye| sArA zarIra zobhAhIna pratIta hone lgaa| ve cintana karane lage ki kRtrima saundarya cira nahIM hai, Atmasaundarya hI sthAyI hai| bhAvanA kA vega bar3A aura ve karmamala ko naSTa kara kevalajJAnI bana gye| digambara AcArya jinasena 3 ne samrAT bharata kI virakti kA kAraNa anya rUpa se prastuta kiyA hai| unhoMne likhA hai ki eka bAra samrAT bharata darpaNa meM apanA mukha nihAra rahe the ki sahasA unakI dRSTi apane sira para Ae zveta keza para Tika gii| use nihArate-nihArate hI saMsAra se virakti huii| unhoMne saMyama grahaNa kiyA aura kucha samaya pazcAt hI unameM manaHparyavajJAna aura kevalajJAna prakaTa huaa| zrImadbhAgavata meM samrAT bharata kA jIvana kucha anya rUpa se milatA hai| rAjarSi bharata sampUrNa pRthvI kA rAjya bhogakara vana meM cale gye| vahA~ para unhoMne tapasyA kara bhagavAn kI upAsanA kI aura tIna janmoM meM bhagavatsthiti ko prApta hue| AvazyakacUrNi aura mahApurANa meM yaha bhI varNana hai ki kSatriya, vaizya aura zUdra ina tIna vargoM kI sthApanA bhagavAn RSabhadeva ne kI aura brAhmaNa varNa kI sthApanA samrATa bharata ne kii| AvazyakacUrNi ke anusAra jaba samrATa bharata ke 98 laghu bhrAtA pravrajita ho gae taba bharata ke antarmAnasa meM yaha vicAra udbuddha huA ki mere pAsa yaha virAT vaibhava hai, yaha vaibhava apane svajanoM ke bhI kAma nahIM AyA to nirarthaka hai| bharata ne apane bhAiyoM ko pahale bhoga ko liye nimaMtraNa diyaa| jaba unhoMne yaha svIkAra nahIM kiyA to pA~ca sau gAr3iyoM meM bhojana kI sAmagrI lekara jahA~ bhagavAn RSabhadeva vicara rahe the vahA~ pahu~ce aura vaha bhojanasAmagrI grahaNa karane ke liye prArthanA kii| bhagavAn RSabhadeva ne kahA ki zramaNoM ke liye banA huA AhAra zramaNa grahaNa nahIM kara sakate aura sAtha hI yaha rAjapiNDa hai ataH zramaNa le nahIM skte| bharata socane lage ki merI koI vastu kAma nahIM aayegii| usa samaya bharata ko cintita 1. jambUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 3 2. (ka) Avazyakaniyukti 436 (kha) AvazyakacUrNi pRSTha 227 mahApurANa 47 / 392-393 4. zrImadbhAgavata 11 / 2 / 181711 sh >> [46] Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhakara zakrendra ne kahA ki Apa jo AhAra Adi lAye haiM, yaha vRddha aura guNAdhika zrAvakoM ko samarpita kreN| bharata ko sujhAva pasanda AyA aura vaha pratidina guNajJa zrAvakoM ko AhAra dene lgaa| bharata ne kahA-Apa apanI AjIvikA kI cintA se mukta bneN| zAstroM kA svAdhyAya kareM tathA mujhe 'varddhate bhayaM, mAhaNa mAhaNa' kA upadeza deN| arthAt bhaya bar3ha rahA hai, hiMsA mata karo, hiMsA mata kro| bhojana karane vAloM kI saMkhyA dina-pratidina bar3hane lgii| jo zrAvaka nahIM the, ve bhI Ane lge| bharata ne una zrAvakoM kI parIkSA kI aura kAgiNIratna se unheM cihnita kiyaa| 'mAhaNa-mAhaNa' kI zikSA dene se ve brAhmaNa (mAhaNa-mAhaNa) kahalAe deva, guru aura dharma ke pratIka ke rUpa meM tIna rekhAeM kI gaI thii| ve hI rekhAeM Age calakara yajJopavIta meM pariNata ho giiN| mahApurANa ke anusAra brAhmaNavarNa kI utpatti isa prakAra hai-samrAT bharata SaTakhaNDa ko jIta kara jaba Aye to unhoMne socA ki bauddhika varga, jo apanI AjIvikA kI cintA meM lagA huA hai, use AjIvikA kI cintA se mukta kiyA jAya to vaha janajIvana ko yogya mArgadarzana pradAna kara sakatA hai| unhoMne yogya vyaktiyoM ke parIkSaNa ke liye eka upAya kiyaa| bharata svayaM AvAsa meM cale gye| mArga meM harI ghAsa thii| jina logoM meM viveka kA abhAva thA ve harI ghAsa para calakara bharata ke pAsa pahu~ca gaye para kucha loga, jinake mAnasa meM jIvoM ke prati anukampA thI, ve mArga meM pAsa hone ke kAraNa bharata ke pAsa unake AvAsa para nahIM gae, pratIkSAghara meM hI baiThe rhe| bharata ne jaba unase pUchA ki Apa mere pAsa kyoM nahIM Ae ? unhoMne batAyA ki jIvoM kI virAdhanA kara hama kaise Ate ? samrATa bharata ne unakA sammAna kiyA aura mAhaNa arthAt brAhmaNa kI saMjJA se sambodhita kiyaa| bharata ke jIvana se sambandhita anya kaI prasaMga anyAnya granthoM meM Ae haiM, para vistAra bhaya se hama unheM yahA~ nahIM de rahe haiM / vastutaH samrAT bharata kA jIvana eka Adarza jIvana thA, jo yuga-yuga taka mAnavasamAja ko pAvana preraNA pradAna karatA rhegaa| . caturtha vakSaskAra caturtha vakSaskAra meM culla himavanta parvata kA varNana hai| isa parvata ke Upara bIcoM-bIca padma nAma kA eka sarovara hai / isa sarovara kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| gaMgA nadI, sindhu nadI, rohitAMzA nadI prabhRti nadiyoM kA bhI varNana hai| prAcIna sAhitya, cAhe vaha vaidika paramparA kA rahA ho yA bauddha paramparA kA, unameM ina nadiyoM kA varNana vistAra ke sAtha milatA hai| Rgveda meM 21 nadiyoM kA varNana hai| unameM gaMgA aura sindhu ko pramukhatA dI hai| Rgveda ke nadIsUkta meM gaMgA, sindhu ko devatAoM ke samAna ratha para calatI huI kahA gayA hai| uname devatva kI pratiSThA bhI kI gaI hai| bisuddhimagga meM gaMgA, yamunA, sarayU, sarasvatI, aciravatI, mAhI aura mahAnadI ye sAta nAma milate hai| kintu sindhu kA nAma nahIM AyA hai| jabaki anya sthAnoM para sapta sindhava meM sindhu kA nAma pramukha hai| megasthanIja aura anya grekolaiTina lekhakoM kI dRSTi se sindhu nadI eka advitIya nadI thii| gaMgA ke atirikta anya koI nadI 1. AvazyakacUrNi pR. 213-214 2. sukhaM rathaM yuyuje| -Rgveda 10-75-9 3. Rgveda 6,8 gaMgA yamunA caiva godA caiva srsvtii| narmadA sindhu kAverI jalesmin sannidhiM kuru // [47] Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake samAna nahIM thii| Rgveda meM kahA hai ki sindhu nadI kA pravAha sabase teja hai / ' yaha pRthvI kI pratApazIla caTTAnoM para se pravAhita hotI thI aura gatizIla saritAoM meM sabase agraNI thii| Rgveda ke nadIstutisUkta meM sindhu kI aneka sahAyaka nadiyoM kA varNana hai| 2 __ culla himavanta parvata para gyAraha zikhara haiN| una zikharoM kA bhI vistAra se nirUpaNa kiyA hai| haimavata kSetra kA aura usameM zabdApAtI nAmaka vRttavaitADhya parvata kA bhI varNana hai| mahAhimavanta nAmaka parvata kA varNana karate hue batalAyA gayA hai ki usa parvata para eka mahApadma nAmaka sarovara haiM / usa sarovara kA bhI nirUpaNa huA hai| harivarSa, niSadha parvata aura usa parvata para tigiMcha nAmaka eka sundara sarovara hai / mahAvideha kSetra kA bhI varNana hai / jahA~ para sadA sarvadA tIrthaMkara prabhu virAjate haiM, unakI pAvana pravacana dhArA satata pravAhamAna rahatI hai| mahAvideha kSetra meM se hara samaya jIva mokSa meM jA sakatA hai| isake bIcoM-bIca meru parvata hai| jisase mahAvideha kSetra ke do vibhAga ho gaye haiM-eka pUrva mahAvideha aura eka pazcima mahAvideha / pUrva mahAvideha ke madhya meM zItA nadI aura pazcima mahAvideha ke madhya meM zotodA nadI A jAne se eka-eka vibhAga ke do-do upavibhAga ho gaye haiN| isa prakAra mahAvideha kSetra ke cAra vibhAga haiN| ina cAroM vibhAgoM meM ATha-ATha vijaya haiM, ataH mahAvideha kSetra meM 84 4 = 32 vijaya haiN| gandhamAdana parvata, uttara kuru meM yamaka nAmaka parvata, jambUvRkSa, mahAvideha kSetra meM mAlyavanta parvata, kaccha nAmaka vijaya, citrakUTa nAmaka anya vijaya, devakuru, meruparvata, nandanavana, saumanasa vana Adi vanoM ke varNanoM ke sAtha nIla parvata, ramyaka hiraNyavata aura airAvata Adi kSetroM kA bhI isa vakSaskAra meM bahuta vistAra se varNana kiyA hai| yaha vakSaskAra anya vakSaskaroM kI apekSA bar3A hai| yaha varNana mUla pATha meM savistAra diyA gayA hai| ataH prabuddha pAThaka isakA svAdhyAya kara apane anubhavoM meM vRddhi kreN| jaina dRSTi se jambUdvIpa meM nadI, parvata aura kSetra Adi kahA~-kahA~ para haiM isakA digdarzana isa vakSaskAra meM huA hai| pAMcavA vakSaskAra pA~caveM vakSaskAra meM jinajanmAbhiSeka kA varNana hai| tIrthaMkaroM kA hara eka mahattvapUrNa kArya kalyANaka kahalAtA hai| sthAnAMga, kalpasUtra Adi meM tIrthaMkaroM ke paJca kalyANakoM kA ullekha hai| inameM pramukha kalyANaka janmakalyANa hai| tIrthaMkaroM kA janmotsava manAne ke liye 56 mahattarikA dizAkumAriyA~ aura 64 indra Ate haiN| sarvaprathama adholoka meM avasthita bhogaMkarA Adi ATha dizAkumAriyA~ saparivAra Akara tIrthaMkara kI mAtA ko namana karatI haiM aura yaha namra nivedana karatI haiM ki hama janmotsava manAne ke liye AI haiN| Apa bhayabhIta na baneM / ve dhUla aura durabhi gandha ko dUra kara eka yojana taka sampUrNa vAtAvaraNa ko parama sugandhamaya banAtI haiM aura gIta gAtI huI tIrthaMkara kI mA~ ke cAroM ora khar3I ho jAtI haiN| tatpazcAt Urdhvaloka meM rahane vAlI meghaMkArA Adi dikkumAriyA~ sugandhita jala kI vRSTi karatI haiM aura divya dhUpa se eka yojana ke parimaNDala ko devoM ke Agamana yogya banA detI haiN| maMgala gIta gAtI hue tIrthaMkara kI mA~ ke sannikaTa khar3I ho jAtI haiM, usake pazcAt rucakakUTa para rahane vAlI nanduttarA Adi dikkumAriyA~ hAthoM meM 1. 2. Rgveda 10, 75 vi. ca. lAhA, rIvarsa oNva iMDiyA, pR.9-10 [48] Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNa lekara AtI haiN| dakSiNa ke rucakaM parvata para rahane vAlI samAhArA Adi dikkumAriyA~ apane hAthoM meM jhAriyA~ liye hue, , pazcima dizA ke rucaka parvata para rahane vAlI ilA devI Adi dikkumAriyA~ paMkhe liye hue, uttarakuru parvata para rahane vAlI alambUSA Adi dikkumAriyA~ cAmara liye hue maMgalagIta gAtI huI tIrthaMkara kI mA~ ke sAmane khar3I ho jAtI haiN| vidizA ke rucaka parvata para rahane vAlI citrA, citrakanakA, saterA aura sudAminI deviyAM cAroM dizAoM meM prajvalita dIpaka liye khar3I hotI hai| usI prakAra madhya rucaka parvata para rahane vAlI rUpA, rUpAMzA, surUpA aura rUpAvatI ye cAroM mahattarikA dizAkumAriyA~ nAbhi-nAla ko kATatI haiM aura use gaDDhe meM gAr3a detI haiN| ratnoM se usa gaDDhe ko bharakara usa para pIThikA nirmANa karatI huI pUrva, uttara va dakSiNa ina tIna dizAoM meM, tIna kadalIghara aura eka-eka catu:sAla aura usake madhya bhAga meM siMhAsana banAtI haiN| madhya rucaka parvata para rahane vAlI rUpa Adi dikkumAriyA~ dakSiNa dizA ke kadalI gRha meM tIrthaMkara ko mAtA ke sAtha siMhAsana para lAkara biThAtI haiN| zatapAka, sahasrapAka taila kA mardana karatI haiM aura sugandhita dravyoM se pIThI karatI haiM / vahA~ se unheM pUrva dizA ke kadalIgRha meM le jAtI haiM / gandhodaka, puSpodaka aura zuddhodaka se snAna karAtI haiN| vahA~ se uttara dizA ke kadalIgRha ke siMhAsana para biThAkara gozIrSa candana se havana aura bhUtikarma niSpanna kara rakSA poTalI bAMdhatI haiM aura maNiratroM se karNamUla ke pAsa zabda karatI huI cirAyu hone kA AzIrvAda detI haiN| vahA~ se tIrthaMkara kI mAtA ko tIrthaMkara ke sAtha janmagRha meM le jAtI haiM aura unheM zayyA para biThAkara maMgalagIta gAtI haiN| usake pazcAt Abhiyogika devoM ke sAtha saudharmendra AtA hai aura tIrthaMkara kI mA~ ko namaskAra kara unheM avasvApinI nidrA meM sulA detA hai| tIrthaMkara kA dUsarA rUpa banAkara tIrthaMkara kI mAtA ke pAsa AtA hai aura svayaM vaikriya zakti se apane pA~ca rUpa banAtA hai. eka rUpa se tIrthaMkara ko uThAtA hai, dUsare rUpa se chatra dhAraNa karatA hai aura do rUpa idhara-udhara donoM pArzva meM cAmara bIMjate haiN| pAMcavA~ zakrarUpa hAtha meM vajra liye hue Age calatA hai| cAroM prakAra ke devagaNa divya dhvaniyoM se vAtAvaraNa ko mukharita karate hue drutagati se meru parvata ke paNDaka vana meM pahu~cate haiM aura abhiSeka siMhAsana para bhagavAn ko biThAte haiM / 64 indra tIrthaMkara kI paryupAsanA karane lagate haiM / acyutendra Abhiyogika devoM ko Adeza detA hai / mahardhya mahAbhiSeka ke yogya 1008 svarNa kalaza, rajatamaya; maNimaya, svarNa aura rUpyamaya, svarNa - maNimaya, svarNa rajata-maNimaya, mRtikAmaya, candana ke kalaza, loTe, thAla, supratiSThikA, citraka, ratnakaraNDaka, paMkhe, eka hajAra prakAra ke dhUpa, sabhI prakAra ke phUla Adi vividha prakAra kI sAmagrI lekara upasthita hoN| jaba ve upasthita ho jAte haiM to una kalazoM meM kSIrodaka, puSkarodaka, bharata, airavata kSetra ke mAgadhAdi tIrthoM ke jala, gaMgA Adi mahAnadiyoM ke jala se pUrNa karake una kalazoM para kSIrasAgara ke sahasradala kamaloM ke Dhakkana lagAkara sudarzana, bhadrasAla nandana Adi vanoM meM puSpa, gozIrSa candana aura zreSThatama auSadhiyA~ lekara abhiSeka karane ko taiyAra hote haiN| acyutendra candana-carcita kalazoM se tIrthaMkara kA mahAbhiSeka karate haiN| cAroM ora puSpavRSTi hotI hai| anya 63 indra bhI abhaSeka karate haiN| zakrendara cAroM dizAoM meM cAra zveta vRSabhoM kI vikurvaNA kara unake zRMgoM se AThaATha jaladhArAeM bahAkara abhiSeka karate haiN| usake pazcAt zakra punaH tIrthaMkara ko mAtA ke pAsa le jAtA hai aura mAtA ke sirahAne kSomayugala tathA kuNDalayugala rakhakara tIrthaMkara ke dUsare banAvaTI rUpa ko mAta ke pAsa se haTAkara mAtA kI nidrA kA saMharaNa karatA hai / kubera Adi ko Adeza dekara virAT nidhi tIrthaMkara ke mahala meM prasthApita [49 ] Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavAte haiM aura yaha Adeza dete haiM ki tIrthaMkara aura unakI mAtA kA yadi koI azubha cintavana karegA to use kaThora daNDa diyA jAyegA / vahA~ se sabhI indra nandIzvara dvIpa jAkara aSTAhnikA mahotsava manAte haiM aura tIrthaMkara ke mAtA-pitA bhI janmotsava manAte haiN| bauddha sAhitya meM tIrthaMkara ke janmotsava kA varNana jaisA jaina AgamasAhitya meM AyA hai, usase katipaya aMzoM meM milatAjulatA bauddha paramparA meM bhI tathAgata buddha ke janmotsava kA varNana milatA hai| 1 chaThA vakSaskAra chaThe vakSaskAra meM jambUdvIpagata padArtha saMgraha kA varNana hai| jambUdvIpa ke pradezoM kA lavaNasamudra se sparza aura jIvoM kA janma, jambUdvIpa meM bharata, airavata, haimavata, hairaNyavata, harivAsa, ramyakavAsa, aura mahAvideha inakA pramANa, varSadhara parvata, citrakUTa, vicitrakUTa, yamaka parvata, kaMcana parvata, vakSaskAra parvata, dIrgha vaitADhya parvata, varSadharakUTa, vakSaskArakUTa, vaitADhyakUTa, mandarakUTa, mAgadha, tIrtha, varadAma tIrtha, prabhAsa tIrtha, vidyAdhara zreNiyAM, cakravartI vijaya, rAjadhAniyA~, tamisraguphA khaMDaprapAtaguphA, nadiyoM aura mahAnadiyoM kA vistAra se mUla Agama meM varNana prApta hai| pAThakagaNa usakA pArAyaNa kara apane jJAna meM abhivRddhi kareM / sAtavAM vakSaskAra sAtaveM vakSaskAra meM jyotiSkoM kA varNana hai / jambUdvIpa meM do candra, do sUrya, chappana nakSatra, 176 mahAgraha prakAza karate haiN| usake pazcAt sUrya maNDaloM kI saMkhyA Adi kA nirUpaNa hai| sUrya kI gati dina aura rAtri kA mAna, sUrya ke Atapa kA kSetra, pRthvI, sUrya Adi kI dUrI, sUrya kA Urdhva aura tiryak nApa, candramaNDaloM kI saMkhyA, eka muhUrta meM candra kI gati, nakSatra maNDala aivaM sUrya ke udaya asta viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| saMvatsara pA~ca prakAra ke haiM-nakSatra, yuga, pramANa, lakSaNa aura zanaizcara / nakSatra saMvatsara ke bAraha bheda batAye haiN| yugasaMvatsara, pramANasaMvatara aura lakSaNasaMvatsara ke pA~ca-pA~ca bheda haiN| zanaizcara savatsara ke 28 bheda haiM / pratyeka saMvatsara ke 12 mahIne hote haiN| unake laukika aura lokottara nAma batAye haiN| eka mahIne ke do pakSa, eka pakSa ke 15 dina va 15 rAtri aura 15 tithiyoM ke nAma, mAsa, pakSa, karaNa, yoga, nakSatra, poruSIpramANa Adi kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| candra kA parivAra, maMDala meM gati karane vAle nakSatra, pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizA meM candravimAna ko vahana karane vAle deva, sUrya, graha, nakSatra, tArA ke vimAnoM ko vahana karane vAle deva, jyotiSka devoM kI zIghra gati, unameM alpa aura mahARddhi vAle deva, jambUdvIpa meM eka tAre se dUsare tAre kA antara, candra kI cAra agramahiSiyA~, parivAra, vaikriyazakti, sthiti Adi kA varNana hai| jambUdvIpa meM jaghanya, utkRSTa tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, nidhi, nidhiyoM kA paribhoga, paMcendriya Agama aura tripiTaka eka anuzIlana, pra. bhA., muni nagarAja 1. [50 ] Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratna tathA unakA paribhoga, eMkendriya ratna, jambUdvIpa kA AyAma, viSkaMbha, paridhi, U~cAI, pUrNa pariNAma, zAzvata azAzvata kathana kI apekSA, jambUdvIpa meM pA~ca sthAvara kAyoM meM ananta bAra utpatti, jambUdvIpa nAma kA kAraNa Adi baMtAyA gayA hai| vyAkhyAsAhitya jaina bhUgola tathA prAgaitihAsikakAlIna bhArata ke adhyayana kI dRSTi se jambUdvIpaprajJapti kA anUThA mahattva hai| jambUdvIpaprajJapti para koI bhI niyukti prApta nahIM hai aura na bhASya hI likhA gayA hai| kintu eka cUrNi avazya likhI gaI hai| usa cUrNi ke lekhaka kauna the aura usakA prakAzana kahA~ se huA, yaha mujhe jJAta nahIM ho sakA hai| AcArya malayagiri ne bhI jambUdvIpaprajJapti para eka TIka likhI thI, vaha bhI aprApya hai / ' saMvat 1639 meM hIravijayasUri ne isa para TIkA likhI, usake pazcAt vi. saMvat 1645 meM puNyasAgara ne tathA vikrama saMvat 1660 meM zAnticandragaNI ne prameyaratnamaMjUSA nAmaka TIkAgrantha likhaa| yaha TIkAgrantha san 1885 meM dhanapatasiMha kalakattA tathA san 1920 meM devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa, bambaI se prakAzita huaa| jambUdvIpaprajJapti kA hindI anuvAda vikrama saMvat 2446 meM haidarAbAda se prakAzita huA thA, jisake anuvAdaka AcArya amolakaRSi jI ma. the| AcArya ghAsIlAla jI ma. ne bhI sarala saMskRta meM TIkA likhI aura hindI tathA gujarAtI anuvAda bhI prakAzita huA hai| prastuta saMskaraNa cirakAla se prastuta Agama para vizuddha anuvAda kI apekSA thii| parama prasannatA hai ki svargIya yuvAcArya zrI madhukaramuni jI mahArAja ne Agama prakAzana yojanA prastuta kI aura Agama prakAzana samiti byAvara ne yaha uttaradAyitva grahaNa kiyaa| aneka manISI pravaroM ke sahayoga se svalpAvadhi meM aneka AgamoM kA zAnadAra prakAzana huaa| para paritApa hai ki yuvAcArya zrImadhukara muni jI kA Akasmika svargavAsa ho gyaa| unake svargavAsa se prastuta yojanA meM mahAn vikSepa upasthita huA hai / sampAdakamaNDala aura prakAzanasamiti ne yaha nirNaya liyA ki yuvAcAryazrI kI prastuta kalpanA ko hama manISiyoM ke sahayoga se mUrta rUpa deNge| yuvAcAryajI ke jIvanakAla meM hI jambUdvIpaprajJapti ke anuvAda, vivecana aura sampAdakatva kA uttaradAyitva bhAratIya tattvavidyA ke gambhIra adhyetA, bhASAzAstrI, DaoN. zrI chaganalAlajI zAstrI ko yuvAcAryazrI ke dvArA sauMpA gayA thaa| DaoN. chaganalAlajI zAstrI jisa kArya ko hAtha meM lete haiM, usa kArya ko ve bahuta hI tanmayatA ke sAtha sampanna karate haiM / viSaya kI talachaTa taka pahu~cakara viSaya ko bahuta hI sundara, sarasa zabdAvalI meM prastuta karanA unakA apanA svabhAva hai| jambUdvIpaprajJapti Agama kA mUla pATha zuddha hai aura anuvAda itanA sundara huA hai ki par3hate-par3hate pAThaka ko viSaya sahaja hI hRdayaMgama ho jAtA hai / anuvAda kI sabase bar3I vizeSatA hai ki vaha pravAhapUrNa hai / jambUdvIpaprajJapti kA anuvAda karanA koI sarala kArya nahIM kintu DaoN. zAstrIjI ne itanA bar3hiyA anuvAda kara vijJoM ko yaha batA diyA hai ki ekaniSThA ke sAtha kiye gaye kArya meM saphalatA devI svayaM caraNa cUmatI hai| DaoN. zAstrIjI ne vivecana bahuta hI kama sthaloM para kiyA hai / lagatA hai, unakA dArzanika mAnasa prAgaitihAsika bhUgola ke varNana meM na ramA / kyoMki prastuta 1. 2. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga III pRSTha 289 vahI, bhAga III pRSTha 417 [51] Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama meM jo varNana hai, vaha zraddhAyuga kA varNana hai| Adhunika vijJAna kI dRSTi se prAcIna bhUgola ko siddha karanA jarA Ter3hI khIra hai| kyoMki jambUdvIpaprajJapti meM jina kSetroM kA varNana AyA hai, jina parvatoM aura nadiyoM kA ullekha huA hai, ve vartamAna meM kahA~ hai, unakI avasthiti kahA~ hai, Adi kaha pAnA sambhava nahIM hai / sambhava hai isI dRSTi se zAstrIjI ne apanI lekhanI isa para nahIM calAI hai| zvetAmbara paramparA anusAra jambUdvIpa, meruparvata, sUrya, candra Adi ke sambandha meM AgamatattvadivAkara, snehamUrti zrI abhayasAgara jI mahArAja dattacitta hokara lage hue haiN| unhoMne isa sambandha meM kAphI cintana kiyA hai aura aneka vicArakoM se bhI isa sambandha meM likhavAne kA prayAsa kiyA hai| isI taraha digambara paramparA meM bhI AryikA jJAnamatI jI prayAsa kara rahI haiN| hama AdhyAtmika dRSTi se cintana kareM to yaha bhaugolika varNana hameM lokabodhibhAvanA ke marma ko samajhane meM bahuta hI sahAyaka hai, jise jAnane para hama usa sthala ko jAna lete haiM, jahA~ hama janma-janmAntara se aura bahuvidha skhalanoM ke kAraNa usa mukhya kendra para apanI pahu~ca nahIM banA pA rahe haiM jo hamArA antima lakSya hai| hama ajJAnavaza bhaTaka rahe haiM / yaha bhaTakanA antahIna aura niruddezya hai, yadi AtmA puruSArtha karatA hai to vaha isa duScakra ko kATa sakatA hai| bhUgola kI yaha sabase bar3I upayogitA hai-isake mAdhyama se AtmA isa antahIna vyUha ko samajha sakatA hai| hama jahA~ para rahate haiM yA jo hamArI anantakAla se jAnI-anajAnI yAtrAoM kA bindu rahA hai, use hama jAneM ki vaha kaisA hai ? kitanA bar3A hai ? usameM kahA~ para kyA-kyA hai ? kitanA hama apane carma-cakSuoM se nihArate haiM ? kyA vahI satya hai yA usake atirikta bhI aura kucha jJeya hai ? isa prakAra ke aneka prazna hamAre mana aura mastiSka meM ubuddha hote haiM aura ve prazna aisA samAdhAna cAhate haiM, jo asaMdigdha ho, Thosa ho aura satya para AdhRta ho| prastuta Agama meM kevala jambUdvIpa kA hI varNana hai| jambUdvIpa to isa saMsAra meM jitane dvIpa haiM una sabase choTA dvIpa hai| anya dvIpa isa dvIpa se kaI gunA bar3e haiN| jisameM yaha AtmA kolhU ke baila kI taraha A~khoM para moha kI paTTI bA~dhe dhUma rahA hai| hamAre manISiyoM ne bhUgola kA jo varNana kiyA hai usakA yahI Azaya hai ki isa maMca para yaha jIva anavarata abhinaya karatA rahA hai| abhinaya karane para bhI na use maMca kA patA hai aura na nepathya kA hii| jaba tapa se, japa se antanetra khulate haiM taba use jJAna ke darpaNa meM sAre dRzya spaSTa dikhalAI dene lagate haiM ki hama kahA~-kahA~ bhaTakate rahe aura jahA~ bhaTakate rahe usakA svarUpa yaha hai| vahA~ kyA hama akele hI the yA anya bhI the? isa prakAra ke vividha prazna jIvana-darzana ke sambandha meM ubuddha hote haiN| jaina bhUgola mAnacitroM kA koI saMgrahAlaya nahIM hai aura na vaha raMgarekhAoM, koNoM-bhujAoM kA jyAmitika dRzya hI hai| sarvajJa sarvadarzI mahApuruSoM ke dvArA kathita hone se hama use kAlpanika bhI nahIM mAna skte| jo vastusvarUpa ko nahIM jAnate aura vastusvarUpa ko jAnane ke liye prabala puruSArtha bhI nahIM karate, unake liye bhale hI yaha varNana kAlpanika ho, kintu jo rAga-dveSa, mAyA-moha Adi se pare hokara Atmacintana karate haiM, unake liye yaha vijJAna mokSaprApti ke liye jIvanadarzana hai, eka rAstA hai, pagaDaMDI hai| ' jaina bhUgola kA parijJAna isaliye Avazyaka hai ki AtmA ko apanI vigata/Agata/anAgata yAtrA kA jJAna ho jAye aura use yaha bhI parijJAna ho jAye ki isa virATa vizva meM usakA asalI sthAna kahA~ hai ? usakA apanA gantavya kyA hai ? vastutaH jaina bhUgola apane ghara kI sthitibodha kA zAstra hai / use bhUgola na kahakara jIvanadarzana 1. tIrthaMkara, jaina bhUgola vizeSAGka-DaoN. nemIcanda jaina indaura [52] Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahanA adhika yathArtha hai / vartamAna meM jo bhUgola par3hAyA jAtA hai, vaha vidyArthI ko bhautikatA kI ora le jAtA hai| ve kevala sasIma kI vyAkhyA karatA hai| vaha asIma kI vyAkhyA karane meM asamartha hai| usameM svarUpabodha kA jJAna nahIM hai jabaki mahAmanISiyoM dvArA pratipAdita bhUgola meM anantatA rahI huI hai, jo hameM bAhara se bhItara kI ora jhAMkaneM ko utprerita karatI hai| ___ jo bhI Astika darzana hai jinheM AtmA ke astitva para vizvAsa hai, ve yaha mAnate hai ki AtmA karma ke kAraNa isa virATa vizva meM paribhramaNa kara rahA hai| hamArI jo yAtrA cala rahI hai, usakA niyAmaka tattva karma hai| vaha hameM kabhI svargaloka kI yAtrA karAtA hai to kabhI narakaloka kI, kabhI tiryaJcaloka kI to kabI mAnavaloka kI usa yAtrA kA parijJAna karanA yA karAnA hI jaina bhUgola kA uddezya rahA hai / AtmA zAzvata hai, karma bhI zAzvata hai aura dhArmika bhUgola bhI zAzvata hai| kyoMki AtmA kA vaha paribhramaNa sthAna hai| jo AtmA aura karmasiddhAnta ko nahIM jAnatA vaha dhArmika bhUgola ko bhI nahIM jAna sktaa| Aja kahIM para ativRSTi kA prakopa hai, kahI para alpavRSTi hai, kahIM para anAvRSTi hai, kahIM para bhUkampa A rahe hai to kahIM para samudrI tUphAna aura kahIM para dharatI lAvA ugala rahI hai, kahIM durghaTanAeM haiN| ina sabhI kA mUla kAraNa kyA hai, isakA uttara vijJAna ke pAsa nahIM hai| kevala indriyagamya jJAna se ina praznoM kA samAdhAna nahIM ho sktaa| ina praznoM kA samAdhAna hotA hai-mahAmanISiyoM ke cintana se, jo hameM dharohara ke rUpa meM prApta hai| jisa para indriyagamya jJAna sasIma hone se asIma saMbaMdhI praznoM kA samAdhAna usake pAsa nahIM hai| indriyagamya jJAna vizvasanIya isaliye mAnA jAtA hai ki vaha hameM sApha-sApha dikhalAI detA hai| AdhyAtmika jJAna asIma hone ke kAraNa usa jJAna ko prApta karane ke liye Atmika kSamatA kA pUrNa vikAsa karanA hotA hai| jambUdvIpaprajJapti kA varNana isa dRSTi se bhI bahuta hI upayogI hai| jambUdvIpaprajJapti kI prastAvanA maiMne bahuta hI saMkSepa meM likhI hai| aneka aise bindu jinakI vistAra se carcA kI jA sakatI thI, una binduoM para samayAbhAva ke kAraNa carcA nahIM kara sakA huuN| maiM socatA hU~ ki mUla Agama meM vaha carcA bahuta hI vistAra se AI hai ataH jijJAsu pAThaka mUla Agama kA pArAyaNa kareM, unako bahuta kucha navIna cintana-sAmagrI prApta hogii| pAThaka ko prastuta anuvAda mUla Argama kI taraha hI rasaprada lgegaa| maiM DaoN. zAstrI mahodaya ko sAdhuvAda pradAna karUMgA ki unhoMne kaThina zrama kara bhAratI ke bhaNDAra meM anamola upahAra samarpita kiyA hai, vaha yuga-yuga taka jana-jana ke jIvana ko Aloka pradAna kregaa| mahAmahima vizvasanta adhyAtmayogI upAdhyAyapravara pUjya gurudeva zrI puSkaramuni jI mahArAja, jo svargIya yuvAcArya madhukara muni jI ke parama snehI-sAdhI rahe haiM, unake mArgadarzana aura ArzIvAda ke kAraNa hI maiM prastAvanA kI kucha paMktiyA~ likha sakA huuN| sujJeSu kiM bahunA / jJAnapaMcamI / 17-11-85 jainasthAnaka -devendramuni vIranagara, dillI-7 [53] Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prathama vakSaskAra zIrSaka 1. sandarbha Gm F & w4 o 2. jambUdvIpa kI avasthiti 3. jambUdvIpa kI jagatI : prAcIra 4. vana-khaNDa : bhUmibhAga 5. jambUdvIpa ke dvAra 6. jambUdvIpa meM bharatakSetra kA sthAna : svarUpa 7. jambUdvIpa meM dakSiNArdha bharata kA sthAna : svarUpa 8. vaitADhya parvata 9. siddhAyatanakUTa 10. dakSiNArdha bharatakUTa 11. jambUdvIpa meM uttarArdha bharata kA sthAna : svarUpa 12. RSabhakuTa dvitIya vakSaskAra 1. bharatakSetra : kAla varNana 2. kAla kA vivecana : vistAra 3. avasarpiNI : suSamasuSamA 4. drumagaNa 5. manuSyoM kA AkAra-svarUpa 6. manuSyoM kA AhAra 7. manuSyoM kA AvAsa : jIvana-caryA 8. manuSyoM kI Ayu 9. avasarpiNI : suSamA Araka 10. avasarpiNI : suSamAduHSamA 11. kulakara - vyavasthA 12. prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabha : gRhavAsa : pravrajyA 13. sAdhanA : kaivalya : saMghasaMpadA 14. parinirvANa : devakRtamahAmahimA : mahotsava 15. avasarpiNI : duHSamAsuSamA 66.66g [54] Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 117 117 16. avasarpiNI : duHSamA Araka 17. avasarpiNI : duSamaduHSamA 18. AgamiSyat utsarpiNI : duHSamaduHSamA, duHSamakAla 19. jala-kSIra-ghRta-amRtarasa-varSA 20. sukhada parivartana 21. utsarpiNI : vistAra tRtIya vakSaskAra 1. vinItA rAjadhAnI 2. cakravartI bharata 3. cakraratna kI utpatti : arcA : mahotsava 4. bharata kA mAgadhatIrthAbhimukha prayANa 5. mAgadhatIrtha - vijaya 6. varadAmatIrtha vijaya 7. prabhAsatIrtha-vijaya 8. sindhudevI-sAdhanA 9. vaitADhya-vijaya 10. tamisrA - vijaya 11. niSkuTa-vijayArtha suSeNa kI taiyArI 12. carmaratna kA prayoga 13. vizAla vijaya 14. tamisrA guphA : dakSiNadvArodghATana .15. kAkaNIratna dvArA maNDala-Alekhana 16. unmagnajalA, nimagnajalA mahAnadiyA~ 17. ApAta kirAtoM se saMgrAma 18. ApAta kirAtoM kA palAyana 19. meghamukha devoM dvArA upadrava 20. chatraratna kA prayoga 21. ApAta kirAtoM kI parAjaya 22. cullahimavaMta-vijaya 23. RSabhakUTa para nAmAMkana 24. nami-vinami-vijaya 25. khaNDaprapAta-vijaya 26. navanidhi-prAkaTya 27. vinItA-pratyAgamana 120 121 122 123 125 126 130 132 134 136 140 142 145 149 152 154 157 159 163 [55] Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 181 182 183 186 187 188 192 198 201 202 203 Por 205 208 28. rAjyAbhiSeka 29. caturdazaratna : navanidhi : utpattikrama 30. bharata kA rAjya : vaibhava : sukha 31. kaivalyodbhava 32. bharatakSetra : nAmAkhyAna caturtha vakSaskAra 1. cullahimavAn 2. padmahada 3. gaMgA, sindhu, rohitAMzA 4. cullahimavAn varSadhara parvata ke kUTa 5. haimavata varSa 6. zabdApAtI vRttavaitADhya parvata 7. haimavata varSa nAmakaraNa kA kAraNa 8. mahAhimavAna varSadhara parvata 9. mahApadmadraha 10. mahAhimavAn varSadhara parvata ke kUTa 11. harivarSa kSetra 12. niSadha varSadhara parvata 13. mahAvideha kSetra 14. gandhamAdana vakSaskAra parvata 15. uttara kuru 16. yamakaparvata 17. nIlavAndraha 18. jambUpITha, jambUsudarzanA 19. mAlyavAn vakSaskAra parvata 20. harissahakUTa 21. kacchavijaya 22. citrakUTa vakSaskAra parvata 23. sukaccha vijaya 24. mahAkaccha vijaya 25. padmakUTa vakSaskAra parvata 26. kacchakAvatI (kacchAvatI) vijaya 27. Avarta vijaya 28. nalinakUTa vakSaskAra parvata 217 219 220 228 236 242 243 244 244 245 245 [56] Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 247 247 248 248 249 250 251 253 29. maMgalAvarta vijaya 30. puSkalAvarta vijaya 31. ekazaila vakSaskAra parvata 32. puSkalAvatI vijaya 33. uttarI zItAmukha bana 34. dakSiNI zItAmukha vana 35. vatsa Adi vijaya 36. saumanasa vakSaskAra parvata 37. devakuru 38. citra-vicitrakUTa parvata 39. niSadhadraha 40. kUTazAlmalIpITha 41. vidyutprabha vakSaskAra parvata 42. pakSmAdi vijaya 43. mandara parvata 44. nandana vana 45. saumanasa vana 46. paNDaka vana 47. abhiSeka - zilAe~ 48. mandara parvata ke kANDa 49. mandara ke nAmadheya 50. nIlavAn varSadhara parvata 51. ramyakavarSa 52. rukmI varSadhara parvata 53. hairaNyavata varSa 54. zikharI varSadhara parvata 55. airAvata varSa paMcama vakSaskAra 1. adholokavAsinI dikkumAriyoM dvArA utsava 2. UrdhvalokavAsinI dikkumAriyo dvArA utsava 3. rucakavAsinI dikkumAriyoM dvAra utsava 4. zakrendra dvArA janmotsavArtha taiyArI 5. pAlakadeva dvArA vimAnavikurvaNA 6. zakrendra kA utsavArtha prayANa 253 254 254 255 258 260 266 269 270 271 274 275 276 278 279 280 281 282 295 302 305 [57] Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 311 313 315 318 321 325 333 333. 335 337 339 342 7. IzAna prabhRti indroM kA Agamana 8. camarendra Adi kA Agamana 9. abhiSeka - dravya : upasthApana 10. acyutendra dvArA abhiSeka : devollAsa 11. abhiSekopakrama 12. abhiSeka-samApana SaSTha vakSaskAra 1. sparza evaM jIvotpAda 2. jambUdvIpa ke khaNDa, yojana, varSa, parvata, kUTa, nadiyA~ Adi saptama vakSaskAra 1. candrAdi saMkhyA 2. sUrya-maNDala-saMkhyA Adi 3. meru se sUryamaNDala kA antara 4. sUryamaNDala kA AyAma-vistAra Adi 5. muhUrta-gati 6.dina-rAtri-mAna 7. tApa-kSetra 8. sUrya-paridarzana 9.kSetra-gamana 10. UrdhvAdi tApa 11. UopapannAdi 12. pradakSiNAvarta maMDala 13. indracyavana : antarima vyavasthA 14. candra-maNDala : saMkhyA : abAdhA Adi 15. candra-maNDaloM kA vistAra 16. candramuhUrtagati 17. nakSatra-maNDalAdi 18. sUryAdi-udgama 19. saMvatsara-bheda 20. mAsa, pakSa Adi 21. karaNAdhikAra 22. saMvatsara, ayana, Rtu Adi 23. nakSatra 24. nakSatra yoga 345 348 349 352 352 353 354 355 359 361 363 367 368 371 374 376 377 377 [58] Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 379 380 382 383 390 396 398 400 405 406 25. nakSatra - devatA 26. nakSatra-tAre 27. nakSatroM ke gotra evaM saMsthAna 28. nakSatra candrasUryayoga-kAla 29. kula-upakula-kulopakula : pUrNimA, amAvasyA 30. mAsa-samApaka nakSatra 31. aNutvAdi-parivAra 32. gatikrama 33. vimAnavAhaka deva 34. jyotiSka devoM kI gati : Rddhi 35. eka tAre se dUsare tAre kA antara 36. jyotiSka devoM kI agramahiSiyA~ 37. gAthAe~ - graha 38. devoM kI kAla-sthiti 39. nakSatroM ke adhiSThAtR devatA 40. nakSatroM kA alpabahutva 41. tIrthaMkarAdi-saMkhyA 42. jambUdvIpa kA vistAra 43. jambUdvIpa : zAzvata : azAzvata 44. jambUdvIpa kA svarUpa 45. jambUdvIpa nAma kA kAraNa 46. upasaMhAra : samApana * 47. pariziSTa : 1. gAthAoM ke akSarAnukramI saMketa 2. sthalAnukrama 3. vyaktinAmanukrama 406 408 409 410 411 411 414 414 415 415 416 [59] Page #63 -------------------------------------------------------------------------- Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMbuddIvapaNNattisuttaM jambUdvIpaprajJaptisUtra Page #65 -------------------------------------------------------------------------- Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra sandarbha 1. Namo arihaMtANaM / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM mihilA NAmaM NayarI hotthA, riddhatthimiyasamiddhA, vaNNao / tIse NaM mihilAe NayarIe bahiyA uttara - puratthime disIbhAe ettha NaM mANibhadde NAmaM ceie hotthA, vnnnno| jiyasattU rAyA, dhAriNI devI, vaNNao / te kANaM teNaM samaeNaM sAmI samosaDhe, parisA niggayA, dhammo kahio, parisA paDigayA / [1] usa kAla - vartamAna avasarpiNIkAla ke cauthe Are ke anta meM, usa samaya jaba bhagavAn mahAvIra vidyamAna the, mithilA nAmaka nagarI thI / (jaisA ki prathama upAMga aupapAtika Adi anya AgamoM meM nagarI kA varNana AyA hai,) vaha vaibhava, surakSA, samRddhi Adi vizeSatAoM se yukta thI / mithilA nagarI ke bAhara uttara-pUrva dizA - bhAga meM - IzAna koNa meM mANibhadra nAmaka caitya- yakSAyatana thA ( jisakA anya AgamoM meM varNana hai)| jitazatru mithilA kA rAjA thA / dhAriNI usakI paTarAnI thI (jinakA aupapAtika Adi AgamoM meM varNana AyA hai ) / taba bhagavAn mahAvIra vahA~ samavasRta hue-pdhaare| (bhagavAn ke darzana hetu ) loga apane-apane sthAnoM se ravAnA hae, jahA~ bhagavAn virAjita the, Aye / bhagavAn ne dharma dezanA dii| ( dharma dezanA sunakara ) loga vApasa lauTa gaye / vivecana - yahA~ kAla aura samaya- ye do zabda Aye haiM / sAdhAraNatayA ye paryAyavAcI haiN| jaina pAribhASika dRSTi se inameM antara bhI hai| kAla vartanA-lakSaNa sAmAnya samaya kA vAcaka hai aura samaya kAla ke sUkSmatama - sabase choTe bhAga kA sUcaka hai| para, yahA~ ina donoM kA isa bheda-mUlaka artha ke sAtha prayoga nahIM huA hai| jaina AgamoM kI varNana - zailI kI yaha vizeSatA hai, vahA~ eka hI bAta prAya: aneka paryAyavAcI, samAnArthaka yA milate-julate artha vAle zabdoM dvArA kahI jAtI hai| bhAva ko spaSTa rUpa meM prakaTa karane meM isase sahAyatA milatI hai / pAThakoM ke sAmane kisI ghaTanA, vRtta yA sthiti kA eka bahuta sApha zabda-citra upasthita ho jAtA hai| yahA~ kAla kA abhiprAya vartamAna avasarpiNI ke cauthe Are ke anta se hai tathA samaya usa yuga yA kAla kA sUcaka hai, jaba bhagavAn mahAvIra vidyamAna the / yahA~ mithilA nagarI tathA mANibhadra caitya kA ullekha huA hai| donoM ke Age 'vaNNao' zabda AyA hai| jaina AgamoM meM nagara, gA~va, udyAna Adi sAmAnya viSayoM ke varNana kA eka svIkRta rUpa hai / udAharaNArtha nagarI ke varNana kA jo sAmAnya-krama hai, vaha sabhI nagariyoM ke lie kAma meM A jAtA hai| udyAna Adi ke sAtha bhI aisA hI hai / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra likhe jAne se pUrva jaina Agama maukhika paramparA se yAda rakhe jAte the| yAda rakhane meM suvidhA kI dRSTi se sambhavataH yaha zailI apanAI gaI ho| vaise nagara, udyAna Adi lagabhaga sadRza hote hI haiN| isa sUtra meM saMketika caitya zabda kucha vivAdAspada hai| caitya zabda anekArthavAdI hai / suprasiddha jainAcArya pUjya zrI jayamalajI ma. ne caitya zabda ke eka sau bAraha arthoM kI gaveSaNA kI hai| 4 ] caitya zabda ke sandarbha meM bhASAvaijJAnikoM kA aisA anumAna hai ki kisI mRta vyakti ke jalAne ke sthAna para usakI smRti meM eka vRkSa lagAne kI prAcInakAla meM paramparA rahI hai / bhAratavarSa se bAhara bhI aisA hotA rahA hai| citi yA citA ke sthAna para lagAye jAne ke kAraNa yaha vRkSa 'caitya' kahA jAne lagA ho| Age calakara yaha paramparA kucha badala gaI / vRkSa ke sthAna para smAraka ke rUpa meM makAna banAyA jAne lagA / usa makAna meM kisI laukika deva yA yakSa Adi kI pratimA sthApita kI jAne lagI / yoM usane eka devasthAna yA mandira kA rUpa le liyA / vaha caitya kahA jAne lgaa| aisA hote-hote caitya zabda sAmAnya mandiravAcI bhI ho gyaa| 2. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTThe aMtevAsI iMdabhUI NAmaM aNagAre goamagotteNaM sattussehe, sama- cauraMsa - saMThANa - saMThie, vaDara- risahaNArAya- saMghayaNe, kaNaga-pulaga-nighasa-pamhagore, uggatave, dittatave, tattatave, mahAtave, orAle, ghore, ghoraguNe, ghoratavassI, ghorabaMbhaceravAsI, ucchUDha sarIre, saMkhitta - viula - teu-lesse tikkhutto AyAhiNaM payAhiNaM karei, vaMdai, NaMmasai, vaMdittA, NamaMsittA evaM vayAsI / [2] usI samaya kI bAta hai, bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha antevAsI - ziSya indrabhUti nAmaka anagArazramaNa, jo gautama gotra meM utpanna the, jinakI deha kI U~cAI sAta hAtha thI, samacaturasra saMsthAnasaMsthita-deha ke cAroM aMzoM kI susaMgata, aMgoM ke paraspara samAnupAtI, santulita aura samanvita racanA - yukta zarIra ke dhAraka the, jo vajra-RSabha-nArAca-saMhanana - sudRr3ha asthibaMdhamaya viziSTa deha - racanA yukta the, kasauTI para aMkita svarNa rekhA kI AbhA lie hue kamala ke samAna jo gauravarNa the, jo ugra tapasvI the, dIpta tapasvI-karmoM ko bhasmasAt karane meM agni ke samAna pradIpta tapa karane vAle the, tapta tapasvI - jinakI deha para tapazcaryA kI tIvra jhalaka thI, jo mahAtapasvI, prabala, ghora, ghora - guNa, ghora tapasvI, ghora - brahmacArI, utkSipta - zarIra evaM saMkSipta - vipulatejolezya the| ve bhagavAn ke pAsa Aye, tIna bAra AdakSiNa- pradakSiNA kI, vaMdanA namaskAra kiyA / vandana-namaskAra kara yoM bole (jo Age ke sUtra meM draSTavya hai ) / jambUdvIpa kI avasthiti 3. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve, 1, kemahAlae NaM bhaMte! jaMbuddIve dIve 2, kiMsaMThie NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve 3, kimAyArabhAvapaDoyAre NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve 4, paNNatte ? 1. dekheM aupapAtika sUtra - (zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara), pRSTha 6-7 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] goyamA ! ayaM NaM jaMbuddIve dIve savvadIvasamuddANaM savvabbhaMtarAe 1, savvakhuDDAe 2, vaTTe, tellApUyasaMThANasaMThie vaTTe, rahacakkavAlasaMThANasaMThie vaTTe, pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie vaTTe, paDipuNNacaMdasaMThANasaMThie vaTTe 3, egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, tiNNi joyaNasayasahassAiM solasa sahassAiMdoNNi ya sattAvIse joyaNasae tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaMgulaM ca kiMcivisesAhiyaM parikkhevaNaM pnnnntte| ___ [3] bhagavan ! yaha jambUdvIpa kahA~ hai ? kitanA bar3A hai ? usakA saMsthAna kaisA hai ? usakA AkArasvarUpa kaisA hai ? gautama ! yaha jambUdvIpa saba dvIpa-samudroM meM Abhyantara hai-samagra tiryakloka ke madhya meM sthita hai, sabase choTA hai, gola hai, tela meM tale pUe jaisA gola hai, ratha ke pahie jaisA gola hai, kamala kI karNikA jaisA gola hai, pratipUrNa candra jaisA gola hai, apane gola AkAra meM yaha eka lAkha yojana lambA-caur3A hai| isakI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana tIna kosa eka sau aTThAIsa dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai| jambUdvIpa kI jagatI : prAcIra .4. se NaM egAe vairAmaIe jagaIe savvao samaMtA sNprikkhitte|saa NaMjagaI aTTa joyaNAI uDDhaM uccatteNaM, mUle bArasa joaNAI vikkhaMbheNaM, majhe aTTa joyaNAI vikkhaMbheNaM, uvari cattAri joaNAI vikkhaMbheNaM, mUle vitthinnA, majjhe saMkkhittA, uvari taNuyA gopucchasaMThANasaMThiyA, savvavairAmaI, acchA, saNhA, laNhA, ghaTThA, maTThA, NIrayA, NimmalA,NippaMkA,NikkaMkaDacchAyA, sappabhA, samirIyA, saujjoyA, pAsAdIyA, darisaNijjA, abhirUvA, pnniruuvaa| sA NaM jagaI egeNaM mahaMta gavakkhakaDaeNaM savvao samaMtA sNprikkhittaa| seNaMgavakkhakaDae addhajoaNaM ur3e uccatteNaM paMca dhaNusayAI vikkhaMbheNaM, savvarayaNAmae, acche ( saNhe, laNhe, ghaTe, maTe, NIrae, Nimmale, NippaMke, NikkaMkaDacchAe, sappabhe, samirIe, saujjoe, pAsAdIe, darisaNijje, abhirUve,) pddiruuve| tIseNaMjagaIe uppiM bahumajjhadesabhAe etthaNaM mahaI egA paumavaraveiyA paNNattA-addhajoyaNaM uDDhe uccatteNaM, paMca dhaNusayAI vikkhaMbheNaM, jagaIsamiyAM parikkheveNaM, savvarayaNAmaI,acchA jAva 1 pddiruuvaa| tIse NaM paumavaraveiyAe ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA- vairAmayA NemA evaM jahA jIvAbhigame jAva aTTho jAva dhuvA NiyayA sAsayA, (akkhayA, avvayA, avaTThiyA) nniccaa| [4] vaha (jambUdvIpa) eka vajramaya jagatI (dIvAra) dvArA saba ora se veSTita hai| vaha jagatI ATha yojana UMcI hai| mUla meM bAraha yojana caur3I, bIca meM ATha yojana caur3I aura Upara cAra yojana caur3I hai| 1. dekheM sUtra yahI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta-saMkar3I tathA Upara tanuka-patalI hai| usakA AkAra gAya kI pUMcha jaisA hai| vaha sarva ratnamaya, svaccha, sukomala, cikanI, ghuTI huI-sI-ghisI huI-sI, tarAsI huI-sI, raja-rahita, maila-rahita, kardama-rahita tathA avyAhata prakAza vAlI hai| vaha prabhA, kAnti tathA udyota se yukta hai, citta ko prasanna karane vAlI, darzanIya-dekhane yogya, abhirUpa-manojJa-mana ko apane meM ramA lene vAlI tathA pratirUpamana meM basa jAne vAlI hai| usa jagatI ke cAroM ora eka jAlIdAra gavAkSa hai| vaha AdhA yojana U~cA tathA pAMca sau dhanuSa caur3A hai| sarva-ratnamaya, svaccha, (sukomala, cikanA, ghuTA huA-sA-ghisA huA-sA, tarAsA huA-sA, raja rahita, maila-rahita, kardama-rahita tathA avyAhata prakAza se yukta hai| vaha prabhA, kAnti evaM udyota yukta hai, citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, abhirUpa aura) pratirUpa hai| usa jagatI ke bIcoMbIca eka mahatI padmavaravedikA hai| vaha AdhA yojana U~cI aura pA~ca sau dhanuSa caur3I hai| usakI paridhi jagatI jitanI hai / vaha svaccha evaM sundara hai| padmavaravedikA kA varNana jaisA jIvAbhigamasUtra meM AyA hai, vaisA hI yahA~ samajha lenA caahie| vaha dhruva, niyata zAzvata (akSaya, avyaya, avasthita) tathA nitya hai| vana-khaNDa : bhUmibhAga 5.tIse NaMjagaIe uppiM bAhiM paumavaraveiyAe ettha NaM mahaM ege vaNasaMDe pnnnntte|desuunnaaii do joaNAI vikkhaMbheNaM, jagaIsamae parikkheveNaM vaNasaMDavaNNao nneyvvo| [5] usa jagatI ke Upara tathA padmavaravedikA ke bAhara eka vizAla vana-khaNDa hai| vaha kucha kama do yojana caur3A hai| usakI paridhi jagatI ke tulya hai| usakA varNana anya AgamoM se jAna lenA caahie| 6. tassa NaM vaNasaMDassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge pnnnntte|se jahANAmae AliMgapukkharei vA, (muiMgapukkharei vA, saratalei vA, karatalei vA, caMdamaMDalei vA, sUramaMDalei vA, AyasamaMDalei vA, urabbhacammei vA, vasahacammei vA, varAhacammei vA, sIhacammei vA, vagghacammei vA, chagalacammei vA, dIviyacammei vA, aNegasaMku-kIlagasahassavitate Avatta-paccAvattaseDhipase Dhi-sotthiya-sovatthiya-pUsamANa-vaddhamANaga-macchaMDaka-magaraMDaka-jAramAraphullAvalipaumapatta-sAgarataraMga-vAsaMtI-paumalayabhatticittehiM sacchAehi, sappabhehiM, samirIiehiM, saujjoehiM) NANAvihapaMcavaNNehiM maNIhiM, taNehiM uvasobhie, taM jahA-kiNhehiM evaM vaNNo, gaMdho, raso, phAso, saddo, pukkhariNIo, pavvayagA, gharagA, maMDavagA, puDhavisilAvaTTayA goyamA! nneyvvaa| tattha NaM bahavevANamaMtarA devA yadevIo ya AsayaMti, sayaMti, ciTuMti, NisIaMti, tuarTeti, ramaMti, lalaMti, kIlaMti, mehaMti, purAporANANaM suparakkaMtANaM, subhANaMkallANANaM kaDANaM kammANaM kallANaphalavittivisesaM paccaNubhavamANA vihrNti| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] tIse NaM jagaIe uppiM aMto paumavaraveiAe ettha NaM ege mahaM vaNasaMDe paNNatte, desUNAI dojoaNAiM vikkhaMbheNaM, vediyAsamae parikkheveNaM, kiNhe(kiNhobhAse, nIle, nIlobhAse, harie, hariobhAse, sIe sIobhAse,Niddhe,NiddhobhAse,tivve, tivvobhAse, kiNhe, kiNhacchAe, nIle, nIlacchAe, harie, hariyacchAe, sIe, sIyacchAe, Niddhe,NiddhacchAe, tivve,tivvacchAe ghaNakaDiakaDicchAe, ramme, mahAmehaNikuraMbabhUe, taNavihUNe nneavvo| [6] usa vana-khaMDa meM eka atyanta samatala ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha AliMga-puSkara-muraja yA Dholaka ke UparI bhAga-carma-puTa (mRdaMga kA UparI bhAga), jalapUrNa sarovara ke UparI bhAga, hathelI, candramaMDala, sUrya-maMDala, zaMku sadRza bar3e-bar3e kIle Thoka kara, khIMcakara cAroM ora se samAna kiye gaye bher3a, baila, sUara, zera, bAgha, bakare aura cIte ke carma jaisA samatala aura sundara hai| vaha bhUmibhAga anekavidha, Avarta, pratyAvarta, zreNi prazreNi, svastika, puSyamANava, zarAva-saMpuTa, matsya ke aMDe, makara ke aMDe, jAra, mAra, puSpAvali, kamala-patra, sAgara-taraMga, vAsantIlatA, padmalatA ke citrAMkana se rAjita, AbhAyukta, prabhAyukta, zobhAyukta, udyotayukta, bahuvidha, paMcaraMgI maNiyoM se, tRNoM se suzobhita hai| kRSNa Adi unake apane-apane vizeSa varNa,gandha, rasa sparza tathA zabda haiN| vahA~ puSkariNI, parvata, maMDapa, pRthvI-zilApaTTa haiN| vahA~ aneka vANavyantara deva evaM deviyAM Azraya lete haiM, zayana karate haiM, khar3e hote haiM, baiThate haiM, tvagvartana karate haiM-deha ko dAyeM-bAyeM ghumAte haiM-mor3ate haiM, ramaNa karate haiM, manoraMjana karate haiM krIDA karate haiM, suratakriyA karate haiM / yoM ve apane pUrva Acarita zubha, kalyANakara-puNyAtmaka karmoM ke phala-svarUpa vizeSa sukhoM kA upabhoga karate haiN| usa jagatI ke Upara padmavaravedikA-maNimaya padmaracita uttama vedikA ke bhItara eka vizAla vanakhaMDa hai| vaha kucha kama do yojana caur3A hai| usakI paridhi vedikA jitanI hai / vaha kRSNa (kRSNa-AbhAmaya, nIla-nIla AbhAmaya, harita, harita-AbhAmaya, zItala, zItala-AbhAmaya, snigdha, snigdha-AbhAmaya, tIvra, tIvraAbhAmaya, kRSNa, kRSNa-chAyAmaya, nIla, nIla-chAyAmaya, harita, harita-chAyAmaya, zItala, zIlata-chAyAmaya, snigdha, snigdha-chAyAmaya, tIvra, tIvra-chAyAmaya, vRkSoM kI zAkhAprazAkhAoM ke paraspara mile hone se saghana chAyAmaya, ramya evaM vizAla megha-samudAya jaisA bhavya tathA) tRNoM ke zabda se rahita hai-prazAnta hai| jambUdvIpa ke dvAra 7. jaMbuddIvassa NaM bhaMte ! dIvassa kai dArA paNNattA ? goyamA ! cattAri dArA paNNattA, taM jahA-vijae, vejayaMte, jayaMte, apraajie| [7] bhagavan ! jambUdvIpa ke kitane dvAra haiM ? gautama ! jambUdvIpa ke cAra dvAra haiM-1. vijaya, 2. vaijayanta, 3. jayanta tathA 4. apraajit| 8. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIvassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM paNayAlIsaMjoyaNasahassAiMvIivaittA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra jaMbuddIvadIvapurathimaperaMte lavaNasamuddapurasthimaddhassa paccatthimeNaM sIAe mahANaIe uppiM ettha NaM jaMbuddIvassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte, aTTha joyaNAI uddhaM uccatteNaM, cattAri joyaNAI vikkhaMbheNaM, tAvaiyaM ceva paveseNaM, see varakaNagathUbhiyAe, jAvadArassavaNNao jAva raayhaannii| [8] bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa kA vijaya nAmaka dvAra kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa sthita mandara parvata kI pUrva dizA meM 45 hajAra yojana Age jAne para jambUdvIpa ke pUrva ke anta meM tathA lavaNasamudra ke pUrvArdha ke pazcima meM sItA mahAnadI para jambUdvIpa kA vijaya nAmaka dvAra kahA gayA hai| vaha ATha yojana U~cA tathA cAra yojana caur3A hai| usakA pravezamArga bhI caur3AI jitanA hI-cAra yojana kA hai| vaha dvAra zveta-sapheda varNa kA hai| usakI stUpikA-zikhara, uttama svarNa kI banI hai| dvAra evaM rAjadhAnI kA jIvAbhigamasUtra meM jaisA varNana AyA hai, vaisA hI yahA~ samajhanA caahiye| 9. jaMbuddIvassa NaM bhaMte! dIvassa dArassa ya dArassa ya kevaie abAhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! auNAsIiMjoaNasahassAiMbAvaNNaMca joaNAI desUNaMca addhajoaNaMdArassa ya dArassa ya abAhAe aMtare paNNatte auNAsIi sahassA bAvaNNaM ceva joaNA hNti| UNaM ca addhajoaNaM dAraMtaraM jNbudiivss|| [9] bhagavan ! jambUdvIpa ke eka dvAra se dUsare dvArA kA abAdhita-avyavahita antara kitanA hai ? gautama ! jambUdvIpa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA abAdhita-avyavahita-antara unAsI hajAra bAvana yojana tathA kucha kama Adhe yojana kA hai| jambUdvIpa meM bharatakSetra kA sthAna : svarUpa 10. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve bharahe NAmaM vAse paNapatte ? __goyamA ! cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM, dAhiNalavaNasamudassa uttareNaM, purathimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve bharahe NAmaM vAse paNNatte-khANubahule, kaMTakabahule, visamabahule, duggabahule, pavvayabahule, pavAyabahule, ujjharabahule,Nijjharabahule,khaDDAbahule, darIbahule, NaIbahule, dahabahule, rukkhabahule, gucchabahule, gummabahule,layAbahule, vallIbahule, aDavIbahule, sAvayabahule, taNabahule, takkarabahule, Dimbabahule, Damarabahule, dubbhikkhabahule,dukkAlabahule, pAsaMDabahule, kivaNabahule, vaNImagabahule, Itibahule, mAribahule, kuvuTThibahule, aNAvuTThibahule, rAyabahule, rogabahule, saMkilesabahule, abhikkhaNaM abhikkhaNaM sNkhohbhule| pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthiNe, uttarao paliaMkasaMThANasaMThie, dAhiNao dhaNupiTThasaMThie, tidhAlavaNasamudaM puDhe, gaMgAsiMdhUhi mahANaIhiM veaDDeNaM ya pavvaeNa chabbhAgapavibhatte, jaMbuddIvadIvaNauyasayabhAge paMcachavvIse joaNasae chacca egUNavIsaibhAe joaNassa vikkhNbhennN| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] bharahassa NaM vAsassa bahumajhadesabhAe ettha NaM veaDDe NAmaM pavvae paNNatte, je NaM bharahaM vAsaM duhA vibhayamANe vibhayamANe ciTThai, taM jahA-dAhiNaDDhabharahaM ca uttaraDDabharahaM c| [10] bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM bharata nAmaka varSa-kSetra kahA~ batalAyA gayA hai ? ____ gautama ! cullahimavaMta-laghu himavaMta-parvata ke dakSiNa meM, dakSiNavartI lavaNasamudra ke uttara meM, pUrvavartI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimavartI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpAntarvartI bharata kSetra hai| isameM sthANuoM kI-sUke DhUMThoM kI, kA~To kI-bera, babUla Adi kA~TedAra vRkSoM kI, U~cI-nIcI bhUmi kI, durgama sthAnoM.kI, parvatoM kI, prapAtoM kI-girane ke sthAnoM kI-aise sthAnoM kI jahA~ se maraNeccha vyakti jhampApApata karate haiM, avajharoM kI-jala-prapAtoM kI, nirjharoM kI, gaDDhoM kI, guphAoM kI, nadiyoM kI, drahoM kI, vRkSoM kI, gucchoM kI, gulmoM kI, latAoM kI, vistIrNa beloM kI, vanoM kI, DamaroM kI-para-zatrurAjakRta upadravoM kI, durbhikSa kI, duSkAla kI-dhAnya Adi kI mahaMgAI kI, pAkhaNDa kI-vividha matavAdI janoM dvArA utthApita mithyAvAdoM kI, kRpaNoM kI, yAcakoM kI, Iti kI-phasaloM ko naSTa karane vAle cUhoM, TiDDiyoM Adi kI, mArI kI, mAraka rogoM kI, kuvRSTi kI-kisAnoM dvArA avAJchita-hAniprada varSA kI, anAvRSTi kI, prajotpIDaka rAjAoM kI, rogoM kI, saMklezoM kI, kSaNakSaNavartI saMkSobhoM kI-caitasika anavasthitatA kI bahulatA haiadhikatA hai-adhikAMzataH aisI sthitiyA~ haiN| vaha bharatakSetra pUrva-pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai| uttara meM paryaka-saMsthAna saMsthita hai-palaMga ke AkAra jaisA hai, dakSiNa meM dhanupRSTha-saMsthAna-saMsthita hai-pratyaMcA car3hAye dhanuSa ke pichale bhAga jaisA hai| yaha tIna ora se lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai gaMgA mahAnadI, sindhu mahAnadI tathA vaitADhyaparvata se isa bharata kSetra ke chaha vibhAga ho gaye haiM, jo chaha khaMDa kahalAte haiN| isa jambUdvIpa ke 190 bhAga karane para bharatakSetra usakA eka bhAga hotA hai arthAt yaha jambUdvIpa kA 190vA~ hissA hai| isa prakAra yaha 5266/. yojana caur3A hai| bharata kSetra ke ThIka bIca meM vaitADhya nAmaka parvata batalAyA gayA hai, jo bharatakSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatA huA sthita hai| ve do bhAga dakSiNArtha bharata tathA uttarArdha bharata haiN| jambUdvIpa meM dakSiNArdha bharata kA sthAna : svarUpa . 11. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe bharahe NAmaM vAse paNNatte ? goyamA ! veaDDassa pavvayassa dAhiNeNaM, dAhiNalavaNasamudassa uttareNaM, putthimalavaNasamudassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIvedAhiNaddhabharahe NAmaM vAse paNatte-pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthipaNe, addhacaMdasaMThANasaMThie, tihA lavaNasamudaM puDhe, gaMgAsiMdhUhiM mahANaIhiM tibhaagpribhtte|donnnni adrutIse joaNasae tiNNi a egUNavIsaibhAge joyaNassa vikkhNbhennN| tassa jIvA uttareNaM pAINapaDINAyayA, duhA lavaNasamudaM puTThA, purathimillAe koDIe purathimillaM lavaNasamudaM puTThA, paccasthimillAe koDIe paccasthimillaM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] [jambUdvIpaprajJaptisUtra lavaNasamudaM putttthaa|nnv joyaNasahassAiM satta ya aDayAle joyaNasae duvAlasa ya egUNavIsaibhAe joyaNassa AyAmeNaM, tIse dhaNupuDhe dAhiNeNaM Nava joyaNasahassAiM sattachAvaDhe joyaNasae ikkaM ca egUNavIsaibhAge joyaNassa kiMcivisesAhiaMparikkheveNaM pnnnntte| dAhiNaddhabharahassa NaM bhaMte ! vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaraNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahA NAmae AliMgapukkharei vA jAva' NANAvihapaJcavaNNehiM maNIhiM taNehiM uvasobhie, taM jahA-kittimehiM ceva akittimehiM cev| dAhiNaddhabharahe NaM bhaMte ! vAse maNuyANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! te NaM maNuA bahusaMghayaNA, bahusaMThANA, bahuuccattapajjavA, bahuAupajjavA, bahUI vAsAiM AuM pAleMti, pAlittA appegaiyA NirayagAmI,appegaiyA tiriyagAmI, appegaiyA maNuyagAmI, appegaiyA devagAmI, appegaiyA sijhaMti bujhaMti muccaMti pariNivvAyaMti savvadukkhANamaMtaM kreNti| [11] bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM dakSiNArdha bharata nAmaka kSetra kahA~ kahA gayA hai ? gautama ! vaitADhyaparvata ke dakSiNa meM, dakSiNa-lavaNasamudra ke uttara meM, pUrva-lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcima-lavaNasamudra ke pUrva meM jambU nAmaka dvIpa ke antargata dakSiNArdha bharata nAmaka kSetra kahA gayA hai| vaha pUrva-pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai| yaha arddha-candra-saMsthAna-saMsthita haiAkAra meM arddha candra ke sadRza hai| vaha tIna ora se lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai| gaMgA mahAnadI aura sindhu mahAnadI se vaha tIna bhAgoM meM vibhakta ho gayA hai| vaha 238/ yojana caur3A hai| usakI jIvA-dhanuSa kI pratyaMcA jaisI sIdhI sarvAntima-pradeza-paMkti uttara meM pUrva-pazcima lambI hai| vaha do ora se lavaNasamudra se sparza kie hue hai| apanI pazcimI koTi se-kinAre se vaha pazcima-lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai tathA pUrvI koTi se pUrva-lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai| dakSiNArdha bharata kSetra kI jIvA 974812/ yojana lambI hai| usakA dhanuSya-pRSTha-pIThikA-dakSiNArdha bharata ke jIvopamita bhAga kA pRSTha bhAga-pIche kA hissA dakSiNa meM 9766). yojana se kucha adhika hai| yaha paridhi kI apekSA se varNana hai| . bhagavan ! dakSiNArdha bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! usakA ati samatala ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha muraja ke UparI bhAga Adi ke sadRza samatala hai| vaha anekavidha kRtrima, akRtrima paMcaraMgI maNiyoM tathA tRNoM se suzobhita hai| bhagavan ! dakSiNArdha bharata meM manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama. ! dakSiNArdha bharata meM manuSyoM kA saMhanana, saMsthAna, U~cAI, AyuSya bahuta prakAra kA hai| ve bahuta varSoM kA AyuSya bhogate haiN| AyuSya bhogakara unameM se kaI narakagati meM, kaI tiryaJcagati meM, kaI manuSyagati 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] [11 meM tathA kaI devagati meM jAte haiM aura kaI siddha, buddha, mukta evaM parinirvRtta hote haiM evaM samasta duHkhoM kA anta karate haiN| vivecana-dasaveM sUtra meM bharatakSetra kI sthANu-bahulatA, kaMTaka-bahulatA, viSamatA Adi kA jo ullekha huA hai, vaha samagra kSetra ke sAmAnya varNana kI dRSTi se hai| yahA~ ramaNIya bhUmibhAga kA jo varNana hai, vaha sthAna-vizeSa kI dRSTi se hai| zubhAzubhAtmakatAmUlaka dvividha sthitiyoM kI vidyamAnatA se eka hI kSetra meM sthAna-bheda se dvividhatA ho sakatI hai, jo visaMgata nahIM hai| apriya aura amanojJa sthAnoM ke AMtarikta puNyazIla janoM ke puNyabhogopayogI priya aura manojJa sthAnoM kA astitva saMbhAvita hI hai| ___ prastuta sUtra meM dakSiNArdha bharata ke manuSyoM ke narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati, devagati tathA mokSaprApti kA jo varNana huA hai, vaha nAnAvidha jIvoM ko lekara Araka-vizeSa kI apekSA se hai| vaitADhya parvata 12. kahi NaM bhaMte. ! jaMbuddIve dIve bharahe vAse veyaDDhe NAmaM pavvae paNNatte ? goyamA ! uttaraddhabharahavAsassa dAhiNeNaM, dAhiNabharahavAsassa uttareNaM, purathimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamudassa purathimeNaM ettha NaMjaMbuddIvedIve bharahe vAse veaDDe NAma pavvae paNNatte-pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthipaNe, duhA lavaNasamudaM puDhe purathimillAe koDIe purathimillaM lavaNasamudaM puDhe, paccatthimillAe koDIe paccathimillaM lavaNasamudaM puDheM, paNavIsaM joyaNAI urdU uccatteNaM chassakosAiM joaNAI uvveheNaM, paNNAsaM joaNAI vikkhaMbheNaM, tassa bAhA purathimapaccasthimeNaM cattAri aTThAsIe joyaNasae solasa ya egUNavIsaibhAge joaNassa addhabhAgaM ca AyAmeNaM pnnnnttaa| tassa jIvA uttareNaM pAINapaDINAyayA, duhA lavaNasamudaM puTThA, purathimillAe koDIe purathimillaM lavaNasamudaM puTTA, paccatthimillAe koDIe paccatthimillaM lavaNasamudaM puTThA, dasa joyaNasahassAiM satta ya bIse joyaNasae duvAlasa ya egUNavIsaibhAge joaNassa AyAmeNaM, tIse dhaNupuDhe dAhiNeNaM dasa joaNasahassAI satta yA teAle joyaNasae paNNarasa ya egUNavIsaibhAge joyaNassa parikkheveNaM, ruagasaMThANasaMThie, savvarayayAmAe,acche,saNhe,laDhe, ghaTTe, maTe,NIrae, Nimmale, NippaMke, NikkaMkaDacchAe, sappabhe, samirIe, pAsAIe, darisaNijje, abhirUve, pddiruuve| ubhao pAsiMdohiM paumavaraveiyAhiM dohi avaNasaMDehiM savvao samaMtA sNprikkhitte| tAo NaM paumavaraveiyAo addhajoyaNaM uDDhaM uccatteNaM, paMcadhaNusayAI vikkhaMbheNaM, pavvayasamiyAo AyAmeNaM vaNNao bhaanniyvvo|tennN vaNasaMDA desUNAIjoaNAI vikkhaMbheNaM, paumavaraveiyAsamagA AyAmeNaM, kiNhA, kiNhomAsA jAva vnnnno| . __ [12] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM vaitADhya nAmaka parvata kahA~ kahA gayA hai ? 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra gautama ! uttarArdha bharatakSetra ke dakSiNa meM, dakSiNArdha bharatakSetra ke uttara meM, pUrva- lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcima - lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM vaitADhya parvata kahA gayA hai| vaha pUrva - pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai| vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai / apane pUrvI kinAre se pUrva - lavaNasamudra kA tathA pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai / vaha paccIsa yojana U~cA hai aura savA chaha yojana jamIna meM gaharA hai| vaha pacAsa yojana lambA hai| isakI bAhA-dakSiNottarAyata vakra AkAza-pradezapaMkti pUrva-pazcima meM 488 16 / yojana kI hai| uttara meM vaitADhya parvata kI jIvA pUrva tathA pazcima- do ora se lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai| jIvA 1072012/ yojana lambI hai| dakSiNa meM usakI dhanuSyapIThikA kI paridhi 1074315 / yojana kI hai| 19 19 vaitADhya parvata rucaka-saMsthAna - saMsthita hai - usakA AkAra rucaka- grIvA ke AbharaNa- vizeSa jaisA hai / vaha sarvathA rajatamaya hai| vaha svaccha, sukomala, cikanA, ghuTA huA-sA - ghisA huA-sA, tarAzA huA-sA, raja-rahita, maila-rahita, kardama-rahita tathA kaMkar3a- rahita hai / vaha prabhA, kAnti evaM udyota se yukta hai, citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| vaha apane donoM pArzvabhAgoM meM donoM ora do padmavaravedikAoM-maNimaya padma-racita uttama vedikAoM tathA vana- khaMDoM se sampUrNata: ghirA hai| ve padmavaravedikAe~ AdhA yojana U~cI tathA pA~ca sau dhanuSa caur3I haiM, parvata jitanI hI lambI haiN| pUrvokta ke anusAra unakA varNana samajha lenA caahie| ve vana- khaMDa kucha kama do yojana caur3e haiM, kRSNa varNa tathA kRSNa AbhA se yukta hai / inakA varNana pUrvavat jAna lenA caahie| 13. veyaDDUssa NaM pavvayassa puratthimapaccatthimeNaM do guhAo paNNattAo- uttaradAhiNAyayAo, pAINapaDINavitthiNNAo, paNNAsaM joaNAI AyAmeNaM, duvAlasa joaNAI vikkhaMbheNaM, aTTha joyaNAI uDDuM uccatteNaM, vairAmayakavADohADiAo, jamalajualakavADaghaNaduppavesAo, NiccaMdhayAratimissAo, vavagayagahacaMdasUraNakkhattajoisapahAo jAva' paDirUvAo, taM jahAtamisaguhA ceva khaMDappavAyaguhA ceva / tattha NaM do devA mahiDDIyA, mahajjuIA, mahAbalA, mahAyasA, mahAsokkhA mahANubhAgA, paliovamaTThiIyA parivasaMti, taM jahA- kayamAlae ceva NaTTamAlae ceva / tesiNaM vaNasaMDANaM bahusamaramaNijjAo bhuumibhaagaao| veaDDassa pavvayassa ubhao pAsiM dasa dasa joaNAI uDDuM uppaittA ettha NaM duve vijjAharaseDhIo paNNattAo-pAINapaDINAyayAo, udINadAhiNavitthiNNAo, dasa dasa joaNAiM vikkhaMbheNaM, pavvayasamiyAo AyAmeNaM, ubhayo pAsiM dohiM paumavaraveiyAhiM, dohiM vaNasaMDehiM saMparikkhittAo, tAo NaM paumavaraveiyAo addhajoaNaM uDUM uccatteNaM, paJca dhaNusayAiM vikkhaMbheNaM, pavvayasamiyAo AyAmeNaM, vaNNao Neyavvo, vaNasaMDAvi paumavaraveiyAsamagA AyAmeNaM, vnnnno| 1. samayakSetravartI jo bhI parvata haiM, meru ke atirikta una sabakI jamIna meM gaharAI apanI UMcAI se caturthAMza hai| 2. dekheM sUtra saMkhyA 4 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] [13 ___ [13] vaitADhya parvata ke pUrva-pazcima meM do guphAeM kahI gaI haiN| ve uttara-dakSiNa lambI haiM tathA pUrva-pazcima caur3I haiN| unakI lambAI pacAsa yojana, caur3AI bAraha yojana tathA U~cAI ATha yojana hai| unake vajraratnamaya-hIrakamaya kapATa haiM, do-do bhAgoM ke rUpa meM nirmita, samasthita kapATa itane saghana-nizchidra yA niviDa haiM, jisase guphAoM meM praveza karanA duHzakya hai| una donoM guphAoM meM sadA aMdherA rahatA hai| ve graha, candra, sUrya tathA nakSatroM ke prakAza se rahita haiM, abhirUpa evaM pratirUpa haiN| una guphAoM ke nAma tamisraguphA tathA khaMDaprapAtaguphA haiN| vahA~ kRtamAlaka tathA nRtyamAlaka-do deva nivAsa karate haiN| ve mahAn aizvaryazAlI, dyutimAna, balavAn, yazasvI, sukhI tathA bhAgyazAlI haiN| palyopamasthitika haiM-eka palyopama kI sthiti yA AyuSya vAle haiN| una vanakhaMDoM ke bhUmibhAga bahuta samatala aura sundara haiN| vaitADhya parvata ke donoM pArzva meM-donoM ora daza-daza yojana kI U~cAI para do vidyAdhara zreNiyA~-AvAsa-paMktiyA~ haiM / ve pUrva-pazcima lambI tathA uttaradakSiNa caur3I haiN| unakI caur3AI daza-daza yojana tathA lambAI parvata jitanI hI hai| ve donoM pArzva meM dodo padmavaravedikAoM tathA do-do vanakhaMDoM se pariveSTita haiN| ve padmavaravedikAeM U~cAI meM AdhA yojana, caur3AI meM pA~ca sau dhanuSa tathA lambAI meM parvata jitanI hI haiN| vanakhaMDa bhI lambAI meM vedikAoM jitane hI haiM / unakA varNana pUrvavat samajha lenA caahie| 14. vijjAharaseDhINaM bhaMte ! bhUmINaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! bahasamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva' NANAvihapaMcavaNNehiM maNIhi, taNehiM uvasobhie, taM jahA-kittimehiM ceva akittimehiM cev| tattha NaM dAhiNillAe vijjAharaseDhIe gagaNavallabhapAmokkhA paNNAsaM vijJAharaNagarAvAsA paNNattA, uttarillAe vijjAharaseDhIe rahaneuracakkavAlapAmokkhA saTuiM vijjAharaNagarAvAsA paNNattA, evAmeva sapuvvAvareNaMdAhiNillAe, uttarillAe vijjAharaseDhIe egaMdasuttaraM vijjAharaNagarAvAsasayaM bhavatItimakkhAyaM, te vijjAharaNagarA riddhasthimiyasamiddhA, pamuiyajaNajANavayA, (AiNNajaNamaNUsA, halasayasahassasaMkiTThavikiTThalaTThapaNNattaseusImA, kukkaDasaMDeyagAmapaurA, ucchujavasAlikaliyA, gomahisagavelagappabhUyA, AyAravaMtaceiyajuvaivivihasaNNiviTThabahulA, ukkoDiyagAyagaMThibheyagabhaDatakkarakhaMDarakkharahiyA, khemA,NiruvaddavA, subhikkhA, vIsatthasuhAvAsA,aNegakoDikuDubiyAiNNaNivvuyasuhA, NaDaNaTTagajallamallamuTThiyavelaMbagakahagapavagalAsaga AikkhagamaMkhalaMkhatUNaillatuMbavINiya-aNegatAlAyarANucariyA, ArAmujjANaagaDatalAgadIhiyavappiNaguNovaveyA, naMdaNavaNasannibhappagAsA, uvviddhaviulagaMbhIrakhAyaphalihA, cakkagayabhusuMDhiorohasayagghijamalakavADaghaNaduppavesA, dhaNukuDilavaMkapAgAraparikkhittA, kavisIsagavaTTaraiyasaMThiyavirAyamANA, aTTAlayacariyadAragopuratoraNasamuNNayasuvibhattarAyamaggA, cheyAyariyaraiyadaDhapha 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] [jambUdvIpaprajJaptisUtra lihaiMdakIlA, vivaNivaNichittasippiyAiNNaNivvuyasuhA, siMghADagatigacaukkacaccara paNiyAvaNavivihavatthuparimaMDiyA, surammA, naravaipaviiNNamahivaipahA,aNegavaraturagamattakuMjararahapahakarasIyasaMdamANI AiNNajANajuggA, vimaulaNavaNaliNisobhiyajalA, paMDuravarabhavaNasaNNimahiyA, uttANaNayaNapecchaNijjA, pAsAdIyA, darisaNijjA, abhirUvA) pddiruuvaa| tesu NaM vijjAharaNagaresu vijjAhararAyANo parivasaMti mahayAhimavaMtamalayamaMdaramahiMdasArA rAyavaNNao bhaanniavvo| [14] bhagavan ! vidyAdhara zreNiyoM kI bhUmi kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! unakA bhUmibhAga bar3A samatala ramaNIya hai| vaha muraja ke UparI bhAga Adi kI jyoM samatala hai| vaha bahuta prakAra kI kRtrima, akRtrima maNiyoM tathA tRNoM se suzobhita hai| dakSiNavartI vidyAdharazreNi meM gaganavallabha Adi pacAsa vidyAdhara nagara haiM-rAjadhAniyA~ haiN| uttaravartI vidyAdhara zreNi meM rathanUpuracakravAla Adi sATha nagara haiM-rAjadhAniyA~ haiN| isa prakAra dakSiNavartI evaM uttaravartI-donoM vidyAdhara-zreNiyoM ke nagaroM kIrAjadhAniyoM kI saMkhyA eka sau daza hai| ve vidyAdhara-nagara vaibhavazAlI, surakSita evaM samRddha haiN| (vahA~ ke nivAsI tathA anya bhAgoM se Aye hue vyakti vahA~ Amoda-pramoda ke pracura sAdhana hone se pramudita rahate haiN| logoM kI vahA~ ghanI AbAdI hai| saikaDoM hajAroM haloM se jutI usakI samIpavartI bhUmi sahajatayA sundara mArga-sImAsI lagatI hai| vahA~ murgoM aura yuvA sAMDoM ke bahuta samUha haiN| usake AsapAsa kI bhUmi Ikha, jau aura dhAna ke paudhoM se laharAtI hai| vahA~ gAyoM, bhaiMsoM kI pracuratA hai| vahAM zilpakalA yukta caitya aura yuvatiyoM ke vividha sannivezoM-paNya-taruNiyoM ke pAr3oM-ToloM kA bAhulya hai| vaha rizvatakhoroM, girahakaToM, baTamAroM, coroM, khaNDarakSakoM -cuMgI vasUla karane vAloM se rahita, sukha-zAntimaya evaM upadravazUnya hai| vahA~ bhikSukoM ko bhikSA sukhapUrvaka prApta hotI hai, isaliye vahA~ nivAsa karane meM saba sukha mAnate haiM, Azvasta haiN| aneka zreNI ke kauTumbikapArivArika logoM kI ghanI bastI hote hue bhI vaha zAntimaya hai| naTa-nATaka dikhAne vAle, nartaka-nAcane vAle, jalla-kalAbAja-rassI Adi para car3hakara kalA dikhAne vAle, malla-pahalavAna, mauSTika-mukkebAja, viDambakavidUSaka-masakhare, kathaka-kathA kahane vAle, plavaka-uchalane yA nadI Adi meM tairane kA pradarzana karane vAle, lAsaka-vIrarasa kI gAthAeM yA rAsa gAne vAle, AkhyAyaka-zubha-azubha batAne vAle, laMkha-bA~sa ke sira para khela dikhAne vAle, maMkha-citrapaTa dikhAkara AjIvikA calAne vAle, tUNailla-tUNa nAmaka tantuvAdya bajAkara AjIvikA kamAne vAle, tuMbavINika-tuMbavINA yA pUMgI bajAne vAle, tAlAcara-tAlI bajAkara manovinoda karane vAle Adi aneka janoM se vaha sevita hai| ArAma-krIr3A vATikA, udyAna-bagIce, kue, tAlAba, bAvar3I, jala ke choTe-choTe bA~dha-inase yukta hai| nandanavana sI lagatI hai| vaha U~cI, vistIrNa aura gaharI khAI se yukta hai, cakra gadA, bhusuMDi-patthara pheMkane kA eka vizeSa astra-gophiyA, avarodha-antara-prakAra-zatru senA ko rokane ke lie parakoTe jaisA bhItarI sudRDha Avaraka sAdhana, zataghnI-mahAyaSTi yA mahAzilA, jisake girAye jAne para saikar3oM vyakti daba-kucala kara mara jAeM aura dvAra ke chidra-rahita kapATa-yugala ke kAraNa jahA~ praveza kara pAnA duSkara ho| dhanuSa jaise Ter3he parakoTe se vaha ghirI huI hai| usa parakoTe para gola AkAra ke Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] [15 bane hue kapizIrSakoM-kaMgUroM-bhItara se zatru-sainya ko dekhane Adi hetu nirmita bandara meM mastaka ke AkAra ke chedoM se vaha suzobhita hai| usake rAjamArga, aTTAlaka-parakoTe Upara nirmita Azraya-sthAnoM-gumaTiyoM, carikA-parakoTe ke madhya bane hue ATha hAtha caur3e mArgoM, parakoTe meM bane hue choTe dvAroM-bAriyoM, gopuroMnagara-dvAroM, toraNoM se suzobhita aura suvibhakta haiN| usakI argalA aura indrakIla-gopura ke kivAr3oM ke Age jur3e hue nukIle bhAle jaisI kIleM, suyogya zilpAcAryoM-nipuNa zilpiyoM dvArA nirmita haiN| vipaNi-hATa mArga, vaNika-kSetra-vyApArakSetra, bAjAra Adi ke kAraNa tathA bahuta se zilpiyoM, kArIgaroM ke AvAsita hone ke kAraNa vaha sukha-suvidhA pUrNa hai| tikone sthAnoM, tirAhoM, caurAhoM, catvaroM-jahA~ cAra se adhika rAste milate hoM aise sthAnoM, bartana Adi kI dukAnoM tathA aneka prakAra kI vastuoM se parimaMDita-suzobhita aura ramaNIya hai| rAjA kI savArI nikalate rahane ke kAraNa usake rAjamArgoM para bhIr3a lagI rahatI hai| vahA~ aneka uttama ghor3e, madonmatta hAthI, ratha-samUha, zivikA-pardedAra pAlakhiyA~, syandamAnikA-puruSa-pramANa pAlakhiyAM, yAnagAr3iyAM tathA yugya-purAtanakAlIna golladeza meM suprasiddha ho hAtha lambe-caur3e DolI jaise yAna-inakA jamaghaTa lagA rahatA hai| vahA~ khile hue kamaloM se zobhita jala-jalAzaya haiN| saphedI kie hue uttama bhavanoM se vaha suzobhita, atyadhika sundaratA ke kAraNa nirnimeSa netroM se prekSaNIya, citta ko prasanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa-manojJa-mana ko apane meM ramA lene vAle tathA pratirUpa-mana meM basa jAne vAle haiN| ___ una vidyAdharanagaroM meM vidyAdhara rAjA nivAsa karate haiN| ve mahAhimavAn parvata ke sadRza mahattA tathA malaya, meru evaM mahendra saMjJaka parvatoM ke sadRza pradhAnatA yA viziSTatA liye hue haiN| 15. vijjAharaseDhINaM bhaMte ! maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte? goyamA ! teNaM maNuA bahusaMghayaNA, bahusaMThANA, bahuuccattapajjavA, bahuAupajjavA,(bahUI vAsAiMAuMpAleMti, pAlittAappegaiyA NirayagAmI,appegaiyA tiriyagAmI,appegaiAmaNuyagAmI, appegaiAdevagAmI,appegaiA sijhaMti bujhaMti muccaMti pariNivvAyaMti) savvadukkhANamaMtaM kreNti| tAsiNaM vijjAharaseDhINaMbahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo veaDDassa pavvayassa ubhao pAsiMdasa dasa joaNAI uDDhaM uppaittA ettha NaM duve abhiogaseDhIo paNNattAo-pAINapaDINAyayAo, udINadAhiNavitthiNNAo, dasa dasa joaNAI vikkhaMbheNaM, pavvayasamiyAo AyAmeNaM ubhao pAsiMdohiM paumavaraveiyAhiM dohiM vaNasaMDehiM saMparikkhittAo vaNNao doNhavi pavvayasamiyAo aayaamennN| [15] bhagavan ! vidyAdharazreNiyoM ke manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! vahA~ ke manuSyoM kA saMhanana, saMsthAna, U~cAI evaM AyuSya bahuta prakAra kA hai| (ve bahuta varSoM kA AyuSya bhogate haiN| unameM kaI narakagati meM, kaI tiryaJcagati meM, kaI manuSyagati meM tathA kaI devagati meM jAte haiN| kaI siddha, buddha, mukta evaM parinirvRta hote haiM,) saba duHkhoM kA aMta karate haiN| una vidyAdhara-zreNiyoM ke bhUmibhAga se vaitADhya parvata ke donoM aura daza-daza yojana Upara do Abhiyogya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] [jambUdvIpaprajJaptisUtra zreNiyAM-abhiyogika devoM-zakra, lokapAla Adi ke AjJApAlaka devoM-vyantara devavizeSoM kI AvAsapaMktiyAM haiN| ve pUrva-pazcima lambI tathA uttara-dakSiNa caur3I haiN| unakI caur3AI daza-daza yojana tathA lambAI parvata jitanI hai| ve donoM zreNiyAM apane donoM ora do-do padmavaravedikAoM evaM do-do vanakhaMDoM se pariveSTita haiN| lambAI meM donoM parvata-jitanI haiN| varNana pUrvavat jAnanA caahie| 16. abhiogaseDhINaM bhaMte ! kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge. paNNatte jAva taNehiM uvasobhie vaNNAiM jAva taNANaM sddotti| tAsi NaM abhiogaseDhINaM tattha dese tahiM tahiM bahave vANamaMtarA devA ya devIo a AsayaMti, sayaMti, (ciTuMti, NIsIaMti, tuaTeMti, ramaMti, lalaMti, kIlaMti, mehaMti purAporANANaM suparakkaMtANaM, subhANaM, kallANANaM kaDANaM kammANaM kallANa-) phalavittivisesaM paccaNubhavamANA vihrNti| tAsu NaM AbhiogaseDhIsu sakkasa deviMdassa devaraNNo somajamavaruNavesamaNakAiANaM AbhiogANaM devANaM bahave bhavaNA pnnnnttaa| te NaM bhavaNA bAhiM vaTTA, aMto cauraMsA vnnnno| tattha NaM sakkassa, deviMdassa, devaraNo somajamavaruNavesamaNakAiA bahave AbhiogA devA mahiDDiA, mahajjuIA,(mahAbalA, mahAyasA,) mahAsokkhA paliovamaTTiiyA privsNti| tAsiNaM AbhiogaseDhINaM bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo veyaDDassa pavvayassa ubhao pAsiM paMca paMca joyaNAI uDDe uppaittA, ettha NaM veyaDDassa pavvayassa siharatale paNNattepAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthipaNe, dasa joaNAI vikkhaMbheNaM, pavvayasamage AyAmeNaM, se NaM ikkAe paumavaraveiyAe, ikkeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte, pamANaM vaNNao donnhNpi| [16] bhagavan ! Abhiyogya-zreNiyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! unakA bar3A samatala, ramaNIya bhUmibhAga hai| maNiyoM evaM tRNoM se upazobhita hai| maNiyoM ke varNa, tRNoM ke zabda Adi anyatra vistAra se varNita haiN| 2 - vahA~ bahuta se deva, deviyAM Azraya lete haiM, zayana karate haiM, (khar3e hote haiM, baiThate haiM, tvagvartana karate haiM-deha ko dAyeM-bAyeM ghumAte haiM,-mor3ate haiM, ramaNa karate haiM, manoraMjana karate haiM, krIr3A karate haiM, surata-kriyA karate haiN| yoM ve apane pUrva-Acarita zubha, kalyANakara-puNyAtmaka karmoM ke phalasvarUpa) vizeSa sukhoM kA upayoga karate haiN| una abhiyogya-zreNiyoM meM devarAja, devendra zakra ke soma-pUrva dikpAla, yama-dakSiNa dikpAla, varuNapazcima dikpAla tathA vaizramaNa-uttara dikpAla Adi Abhiyogika devoM ke bahuta se.bhavana haiN| ve bhavana bAhara 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 2. dekheM rAjapraznIya sUtra 31-40 tathA 138-142 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] [17 se gola tathA bhItara se caurasa haiN| bhavanoM kA varNana anyatra draSTavya hai| ___vahA~ devarAja, devendra zakra ke atyanta Rddhisampanna dyutimAn, (balavAna, yazasvI) tathA saukhyampanna soma, yama, varuNa evaM vaizramaNa saMjJaka Abhiyogika deva nivAsa karate haiN| . una Abhiyoga-zreNiyoM ke ati samatala, ramaNIya bhUmibhAga se vaitADhya parvata ke donoM pArzva meM-donoM ora pA~ca-pA~ca yojana U~ce jAne para vaitADhya parvata kA zikhara-tala hai| vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttaradakSiNa caur3A hai| usakI caur3AI daza yojana hai, lambAI parvata jitanI hai| vaha eka padmavaravedikA se tathA eka vanakhaMDa se cAroM ora pariveSTita hai| una donoM kA varNana pUrvavat hai| 17. veyaDDassa NaM bhaMte ! pavvayassa siharatalassa kerisae AgArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge pnnnntte| se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva' NANAvihapaMcavaNNehiM maNIhiM uvasobhie (tattha tattha tahiM tahiM dese) vAvIo, pukkhariNIo, (tattha tattha dese tahiM tahiM bahave) vANamaMtarA devA ya devIo ya AsayaMti jAvabhuMjamANA vihrNti| [17] bhagavan ! vaitADhya parvata ke zikhara tala kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala tathA ramaNIya hai| vaha mRdaMga ke Upara ke bhAga jaisA samatala hai, bahuvidha paMcaraMgI maNiyoM se upazobhita hai| vahA~ sthAna-sthAna para bAvar3iyA~ evaM sarovara haiM / vahA~ aneka vANavyantara deva, deviyAM nivAsa karate haiM, pUrva-AcIrNa puNyoM kA phalabhoga karate haiN| 18. jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve bhArahe vAse veaDDapavvae kai kUDA paNNattA ? goyamA ! Nava kUDA paNNattA, taM jahA-siddhAyayaNakUDe 1. dAhiNaDDabharahakUDe 2. khaMDappavAyaguhAkUDe 3. maNibhaddakUDe 4. veaDDakUDe 5. puNNabhaddakUDe 6.timisaguhAkUDe 7. uttaraDDabharahakUDe 8. vesamaNakUDe 9 / - [18] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM vaitADhya parvata ke kitane kUTa-zikhara yA coTiyA~ gautama ! vaitADhya parvata ke nau kUTa haiN| ve isa prakAra haiM-1. siddhAyatanakUTa, 2. dakSiNArdhabharatakUTa, 3.khaNDaprapAtaguhAkUTa, 4. maNibhadrakUTa, 5. vaitADhyakUTa, 6. pUrNabhadrakUTa, 7. tamisraguhAkUTa, 8. uttarArdhabharatakUTa, 9. vaishrmnnkuutt| siddhAyatanakUTa 19. kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve bhArahe vAse veaDDapavvae siddhAyayaNakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? 1. prajJApanA sUtra 2-43 2. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! purathimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, dAhiNaddhabharahakUDassa purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIvebhArahe vAse veaDDe pavvae siddhAyayaNakUDe NAmaM kUDe paNNatte-cha sakkosAiMjoaNAI uDDhaM uccatteNaM, mUle cha sakkosAiM vikkhaMbheNaM, majhe desUNAI paMca joaNAI vikkhaMbheNaM, uvari sAiregAiM tiNNijoaNAI vikkhaMbheNaM, mUle desUNAIbAvIsaM joaNAI parikkheveNaM, majhe desUNAI paNNarasa joaNAiM parikkheveNaM, uvariM sAiregAiM Nava joaNAiM parikkheveNaM, mUle vitthipaNe, mAjhe saMkhitte, uppiM taNue, gopucchasaMThANasaMThie, savvarayaNAmae, acche, saNhe jAva' pddiruuve| se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikhitte, pamANaM vaNNao doNhaMpi, siddhAyayaNakUDassa NaM uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva 2 vANamaMtarA devA ya jAva vihrNti| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAge ettha NaM mahaM ege siddhAyayaNe paNNatte, kosaMAyAmeNaM, addhakosaM vikkhaMbheNaM, desUrNa kosaMurdU uccatteNaM, aNegakhaMbhasayasanniviTe, abbhuggayasukayavairaveiA-toraNa-vararaiasAlabhaMjia-susiliTTha-visiTTha-laTTha-saMThiapasattha-verulia-vimalakhaMbhe,NANAmaNirayaNakhaciaujjalabahusamasuvibhattabhUmibhAge, IhAmigausabha-turaga-Nara-magara-vihaga-vAlaga-kinnara-ruru-sarabha-camara-kuMjara-vaNalaya (NAgalayaasoalaya-caMpagalaya-cUyalaya-vAsaMtiyalaya-aimuttayalaya-kuMdalaya-sAmalaya-) paumalayabhatticitte, kaMcaNamaNirayaNa-thUbhiyAe, NANAvihapaMca0vANao, ghaMTApaDAgaparimaMDiaggasihare, dhavale, marIikavayaM viNimmuaMte, lAulloiamahie,(gosIsa-sarasarattacaMdaNa-dadaradinnapaMcaMgulitale, uvaciyacaMdaNakalase, caMdaNaghaDa-sukayatoraNapaDiduvAra-desabhAge,AsattosattaviulavaTTavagghAriyamalladAmakalAve, paMcavaNNasarasasurabhimukkapuSphapuMjovayArakalie, kAlAgurupavarakuMdarukka-turukka-dhUva-maghamaghaMtagaMdhuddhayAbhirAme, sugaMdhavaragaMdhie, gNdhvttttibhuue)| tassa NaM siddhAyayaNassa tidisiM tao dArA pnnnnttaa| te NaM dArA paMca dhaNusayAI urdU uccatteNaM aDDAijjAiM dhaNusayAI vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM, seavarakaNagathUbhiAgA dAravaNNao jAva vnnmaalaa| _ tassaNaM siddhAyayaNassaaMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva tassa NaM siddhAyayaNassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajhadesabhAe ettha NaM mahaM ege devacchaMdae paNNatte-paMcadhaNusayAiM AyAmavikkhaMbheNaM sAiregAiM paMca dhaNusayAI u8uccatteNaM, svvrynnaame| etthaNaM aTThasayaMjiNapaDimANaM jiNussaheppamANamittANaM saMnikkhittaM ciTThai, evaM ( tAsi NaM jiNapaDimANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA-tavaNijjamayA 1. dekheM sUtra-saMkhyA 4 2. dekheM sUtra-saMkhyA 6 dekheM sUtra-saMkhyA 12 4. dekheM sUtra-saMkhyA 6 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] [19 hatthatalapAyatalA, aMkAmayAiMNakkhAiMaMtolohiyakkhapaDisegAI, kaNagAmayA pAyA, kaNagAmayA gupphA, kaNagAmaIo jaMghAo, kaNagAmayA jANU, kaNagAmayA UrU, kaNagAmaIo gAyalaTThIo riTThAmae maMsU, tavaNijjamaIoNAbhIho, riTThAmaio romarAIo,tavaNijjamayA cuccuA,tavaNijamayA sirivacchA, kaNagamaIo bAhAo, kaNagAmaIo gIvAo, silappavAlamayA uTThA, phalihAmayA daMtA, tavaNijjamaIo jIhAo, tavaNijjamaIA tAluA, kaNagamaIo NAsigAo aMtolohiakkhapaDisegAo,aMkAmayAiMacchINiaMtolohiakkhapaDisegAiM, pulagAmaIo dichIo, rihAmaIo tAragAo, riTThAmayAiM acchipattAiM, riTThAmaIo bhamuhAo,kaNagAmayA kavolA, kaNagAmayA savaNA, kaNagAmaIo NiDAlapaTTiyAo, vairAmaIo sIsaghaDIo, tavaNijjamaIo kesaMtakesabhUmio, riTThAmayA uvrimuddhyaa| tAsi NaM jiNapaDimANa piTTao patteyaM-patteyaM chattadhArapaDimA pnnnnttaa|taaonnN chattadhArapaDimAo himarayayakuMdiMduppagAsAiMsakoraMTamalladAmAI,dhavalAiM AyavattAiMsalIlaM ohAremANIo citttthti| ___ tAsiNaM jiNapaDimANaM ubhao pAsiM patteya-patteyaM do-do cAmaradhArapaDimAo pnnnnttaao| tAoNaMcAmaradhArapaDimAo caMdappahavairaveruliyaNANAmaNikaNagarayaNakhaiamaharihatavaNijjujalavicittadaMDAo,cilliyAo,saMkhaMkakuMdadagarayamayamahiapheNapuMjasannikAsAo, suhumarayayadIhavAlAo, dhavalAo.cAmarAo salIlaM dhAremANIo citttthti| tAsi NaM jiNapaDimANaM purao do do NAgapaDimAo, do do jakkhapaDimAo, do do bhUapaDimAo, do do kuMDadhArapaDimAo viNaoNayAo, pAyavaDiyAo, paMjaliuDAo, sannikkhittAo ciTuMti-savvarayaNAmaIo,acchAo, sahAo, laNhAo, ghaTThAo, maTThAo, nIrayAo, nippaMkAo jAva pddiruuvaao| ___ tattha NaM jiNapaDimANaM purao aTThasayaM ghaMTANaM, aTThasayaM caMdaNakalasANaM, evaM bhiMgArANaM, AyaMsagANaM, thAlANaM, pAINaM, supaiTThagANaM, maNoguliANaM, vAtakaragANaM,cittANaM rayaNakaraMDagANaM, hayakaMThANaMjAva usabhakaMThANaM, pupphacaMgerINaMjAvalomahatthacaMgerINaM, pussphpddlgaannNjaavlomhtthpddlgaannN)dhuuvkdducchugaa| . [19] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM vaitADhya parvata para siddhAyatanakUTa kahA~ hai ? gautama ! pUrva lavaNasamudra ke pazcima meM, dakSiNArdha bharatakUTa ke pUrva meM, jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM vaitADhya parvata para siddhAyatanakUTa nAmaka kUTa hai| vaha chaha yojana eka kosa U~cA, mUla meM chaha yojana eka kosa caur3A, madhya meM kucha kama pA~ca yojana caur3A tathA Upara kucha adhika tIna yojana caur3A hai| mUla meM usakI paridhi kucha kama bAIsa yojana kI, madhya meM kucha kama pandraha yojana kI tathA Upara kucha adhika nau yojana kI hai| vaha mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta-saMkucita yA saMkar3A tathA Upara patalA hai| vaha gopucchasaMsthAna-saMsthita hai-gAya ke pUMcha ke AkAra jaisA hai| vaha sarva-ratnamaya, svaccha, sukomala tathA sundara hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra vaha eka padmavaravedikA evaM eka vanakhaMDa se saba ora se pariveSTita hai| donoM kA parimANa pUrvavat hai| siddhAyatana kUTa ke Upara ati samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha mRdaMga ke UparI bhAga jaisA samatala hai| vahA~ vANavyantara deva aura deviyAM vihAra karate haiN| usa ati samatala, ramaNIya bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka bar3A siddhAyatana hai| vaha eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A aura kucha kama eka kosa U~cA hai| vaha abhyunnata-U~cI, sukRta-suracita vedikAoM, toraNoM tathA sundara puttalikAoM se suzobhita hai| usake ujjvala stambha cikane, viziSTa, sundara AkAra yukta uttama vaiDUrya maNiyoM se nirmita haiM / usakA bhUmibhAga vividha prakAra ke maNiyoM aura ratnoM se khacita hai, ujjvala hai, atyanta samatala tathA suvibhakta hai| usameM IhAmRgabher3iyA, vRSabha-baila, turaga-ghor3A, manuSya, magara, pakSI, sarpa, kinnara, kastUrI mRga, zarabha-aSTApada, ca~vara, hAthI, vanalatA, (nAgalatA, azokalatA, caMpakalatA, AmralatA, vAsantikalatA, atimuktakalatA, kuMdalatA, zyAmalatA) tathA padmalatA ke citra aMkita haiN| usakI stUpikA-zirobhAga svarNa, maNi aura ratnoM se nirmita hai| jaisA ki anyatra varNana hai. vaha siddhAyatana aneka prakAra kI paMcaraMgI maNiyoM se vibhUSita hai| usake zikharoM para aneka prakAra kI paMcaraMgI dhvajAe~ tathA ghaMTe lage haiN| vaha sapheda raMga kA hai| vaha itanA camakIlA hai ki usase kiraNe prasphuTita hotI haiN| (vahA~ kI bhUmi gobara Adi se lipI hai| usakI dIvAreM khar3iyA, kalaI Adi se putI haiN| usakI dIvAroM para gozIrSa candana tathA sarasa-Ardra lAla candana ke pA~coM aMguliyoM aura hathelI sahita hAtha kI chApeM lagI haiN| vahA~ candana-kalaza-candana se carcita maMgala-ghaTa rakhe haiN| usakA pratyeka dvAra bhAga candana kalazoM aura toraNoM se sajA hai| jamIna se Upara taka ke bhAga ko chUtI huI bar3Ibar3I, gola tathA lambI aneka puSpamAlAe~ vahA~ laTakatI haiM / pA~coM raMgoM ke sarasa-tAje phUloM ke Dhera ke Dhera vahA~ car3hAye hue haiM, jinase vaha bar3A sundara pratIta hotA hai| kAle agara, uttama kundaruka, lobAna tathA dhUpa kI gamagamAtI mahaka se vahA~ kA vAtAvaraNa bar3A alojJa hai, utkRSTa saurabhamaya hai| sugandhita dhue~ kI pracuratA se vahA~ gola-gola dhUmamaya challe se bana rahe haiN|) usa siddhAyatana kI tIna dizAoM meM tIna dvAra haiN| ve dvAra pAMca sau dhanuSa U~ce aura DhAI sau dhanuSa caur3e haiN| unakA utanA hI praveza-parimANa hai| unakI stUpikAe~ zveta-uttama-svarNanirmita haiN| dvAra ' anyatra varNita haiN| usa siddhAyatana ke antargata bahuta samatala, sundara bhUmibhAga hai, jo mRdaMga Adi ke UparI bhAga ke sadRza samatala hai| usa siddhAyatana ke bahuta samatala aura sundara bhUmibhAga ke ThIka bIca meM devacchandakadevAsana-vizeSa hai| vaha pA~ca sau dhanuSa lambA, pA~ca sau dhanuSa caur3A aura kucha adhika pA~ca sau dhanuSa U~cA hai, sarva ratnamaya hai| yahA~ jinotsedha parimANa-tIrthaMkaroM kI daihika U~cAI jitanI U~cI eka sau ATha jina-pratimAe~ haiN| una jina-pratimAoM kI hatheliyA~ aura pagaliyA~ tapanIya-svarNa nirmita haiN| unake nakha anta:khacita 1. dekheM rAjapraznIya sUtra 121-123 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] [21 lohitAkSa-lAla ratnoM se yukta aMka ratnoM dvArA bane haiM, unake caraNa, gulpha-Takhane, jaMghAe~, jAnU-ghuTane, uru tathA unakI deha-latAe~ kanakamaya-svarNa-nirmita haiM, zmazru riSTaratna nirmita haiM, nAbhi tapanIyamaya hai, romarAji-kezapaMkti riSTaratnamaya hai, cUcaka-stana ke agrabhAga evaM zrIvatsa-vakSaHsthala para bane cihnavizeSa tapanImaya haiM, bhujAe~, grIvAe~ kanakamaya haiM, oSTha pravAla-mUMge se bane haiM, dA~ta sphaTika nirmita haiM, jihvA aura tAlu tapanImaya haiM, nAsikA kanakamaya hai| unake netra anta:khacita lohitAkSa ratnamaya aMka-ratnoM se bane haiM, tadanurUpa palakeM haiM, netroM kI kanInikAe~, akSipatra-netroM ke parde tathA bhauMheM riSTaratnamaya haiM, kapola-gAla, zravaNa-kAna tathA lalATa kanakamaya haiM, zIrSa-ghaTI-khopar3I vajraratnamaya hai-hIrakamaya hai, kezAnta tathA kezabhUmi-mastaka kI cA~da tapanIyamaya hai, UparI mUrdhA-mastaka ke UparI bhAga riSTaratnamaya haiN| jina-pratimAoM meM se pratyeka ke pIche do-do chatradhAraka pratimAe~ haiN| ve chatradhAraka pratimAe~ himabarpha, rajata-cA~dI, kuMda tathA candramA ke samAna ujjvala, koraMTa puSpoM kI mAlAoM se yukta sapheda chatra lie hue AnandollAsa kI mudrA meM sthita haiN| una jina-pratimAoM ke donoM tarapha do-do ca~varadhAraka pratimAe~ haiM / ve ca~varadhAraka pratimAe~ caMdrakAMta, hIraka, vaiDUrya tathA nAnA prakAra kI maNiyoM, svarNa evaM ratnoM se khacita, bahumUlya tapanIya sadRza ujjvala, citrita daMDoM sahita-hatthoM se yukta, dedIpyamAna, zaMkha, aMka-ratna, kunda, jala-kaNa, rajata, mathita amRta ke jhAga kI jyoM zveta, cA~dI jaise ujale, mahIna lambe bAloM se yukta dhavala ca~varoM ko sollAsa dhAraNa karane kI mudrA meM yA bhAvabhaMgI meM sthita haiN| una jina-pratimAoM ke Age do-do nAga-pratimAe~, do-do yakSa-pratimAe~, do-do bhUta-pratimAe~ tathA do-do AjJAdhAra-pratimAe~ saMsthita haiM, jo vinayAvanata, caraNAbhinata-caraNoM meM jhukI huI aura hAtha jor3e hue haiN| ve sarva ratnamaya, svaccha, sukomala, cikanI, ghuTI huI-sI-ghisI huI-sI, tarAzI huI sI, rajarahita, kardamarahita tathA sundara haiN| una jina-pratimAoM ke Age eka sau ATha ghaMTe, eka sau ATha candana-kalaza-mAMgalya-ghaTa, usI prakAra eka sau ATha ,gAra-jhAriyA~, darpaNa, thAla, pAtriyA~-choTe pAtra, supratiSThAna, manogulikA-viziSTha pIThikA, vAtakaraka, citrakaraka, ratna-karaMDaka, azvakaMTha, vRSabhakaMTha, puSpa-caMgerikA-phUloM kI DaliyA, mayUrapiccha-caMgerikA, puSpapaTala, mayUrapiccha-paTala tathA) dhUpadAna rakhe hai| dakSiNArdha bharatakUTa 20. kahi NaM bhaMte ! veaDDe pavvae dAhiNaDDhabharahakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! khaMDappavAyakUDassa purathimeNaM, siddhAyayaNakUDassa paccatthimeNaM, etthaNaM veaDDapavvae dAhiNaDDabharahakUDe NAmaM kUDe paNNatte- siddhAyayaNakUDappamANasarise (cha sakkosAiM joaNAI uDDhe uccatteNaM, mUle cha sakkosAiM joaNAI vikkhaMbheNaM, majhe desUNAI paMca joaNAI vikkhaMbheNaM, uvariM sAiregAiM tiNNi joaNAI vikkhaMbheNaM, mUle desUNAI bAvIsaM joaNAI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [jambUdvIpaprajJaptisUtra parikkheveNaM, majhe desUNAiM paNNarasa joaNAiM parikkheveNaM, uvari sAiregAI Nava joaNAI, parikkheveNaM, mUle vitthiNNe, mAjhe saMkhitte, uppiM taNue gopucchasaMThANasaMThie, savvarayaNAmae, acche saNhe jAva pddiruuve| se NaM egAe paumavaraveiyAi egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte, pamANaM vaNNAo donnhNpi|daahinnddddbhrhkuuddssnnN uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAgepaNNatte, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva vANamaMtarA devA ya jAva vihrNti|) tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajhadesabhAe ettha NaM mahaMege pAsAyavaDiMsae paNNatte-kosaM urdu uccatteNaM, addhakosaM vikkhaMbheNaM, abbhuggayamUsiyapahasie jAva paasaaiie| tassa NaM pAsAyavaDiMsagassa bahumajhadesabhAe ettha NaM mahaM egA maNipeDhiA paNNattApaMca dhaNusayAiM AyAma-vikkhaMbheNaM, aDDAijjAhiM dhaNusayAI bAhalleNaM, svvmnnimii| tIse NaM maNipeDhiAe uppiM siMhAsaNaM paNNattaM, saparivAra bhaanniyvvN| se keNadveNaM bhaMte ! evaM vaccai-dAhiNaDDabharahakUDe dAhiNabharahakUDe ? goyamA ! dAhiNaDDabharahakUDe NaM dAhiNaDDabharahe NAmaM deve mahiDDIe, (mahajjuIe, mahabbale, mahAyase, mahAsokkhe, mahANubhAge) paliovamaTThiIe privsi|se NaMtattha cauNhaM sAmANiasAhassINaM, cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM, tiNhaM parisANaM, sattaNhaM aNiyANaM, sattaNhaM aNiyAhivaINaM, solasaNhaM AyarakkhadevasAhassINaM dAhiNaDDabharahakUDassa dAhiNaDDAe rAyahANIe aNNesiM bahUNaM devANa ya devINa ya jAva 2 vihri| kahi NaM bhaMte ! dAhiNaDDabharahakUDassa devassa dAhiNaDDA NAmaM rAyahANI paNNattA? ____ goyamA ! maMdarassa pavvayassa dakkhiNeNaM tiriyamasaMkhejadIvasamudde vIIvaittA, aNNaMmi jaMbuddIve dIve dakkhiNeNaM bArasa joyaNasahassAiMogAhittA etthaNa dAhiNabharahakUDassa devassa dAhiNaDDabharahA NAmaM rAyahANI bhANiavvA jahA vijayassa devassa, evaM savvakUDA NeyavvA( - siddhAyayaNakUDe, dAhiNaDDabharahakUDe, khaMDappavAyaguhAkUDe, maNibhaddakUDe, veaDDakUDe, puNNabhaddakUDe timisaguhAkUDe, uttaraDDhabharahakUDe,) vesamaNakUDe paropparaM purathimapaccatthimeNaM, imesiM vaNNAvAse gAhA majjha veaDDassa u kaNagamayA tiNNi hoti kUDA u| sesA pavvayakUDA savve rayaNAmayA hoti|| maNibhaddakUDe 1, veaDDakUDe 2, puNNebhaddakUDe 3-ee tiNNi kUDA kaNagAmayA, sesA chappi rayaNamayA doNhaM visarisaNAmayA devA kayamAlae ceva NaTTamAlae ceva, sesANaM chaNhaM sari 1. dekheM sUtra saMkhyA 4 2. dekheM sUtra sakhyA 12 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] saNAmayAjaNNAmayA ya kUDA tannAmA khalu havaMti te devaa| pariovamaTTiIyA havaMti patteyaM ptteyN| rAyahANIo jaMbuddIve dIvemaMdarassa pavvayassa dAhiNeNaMtiriaMasaMkhejadIvasamudde vIIvaittAaNNaMmi jaMbuddIve dIve bArasa joaNasahassAiM ogAhittA, ettha NaM rAyahANIo bhANiavvAo vijyraayhaanniisrisyaao| [20] bhagavan ! vaitADhya parvata kA dakSiNArdha bharatakUTa nAmaka kUTa kahA~ hai ? gautama! khaNDaprapAtakUTa ke pUrva meM tathA siddhAyatanakUTa ke pazcima meM vaitADhya parvata kA dakSiNArdha bharatakUTa hai| usakA parimANa Adi varNana siddhAyatana kUTa ke barAbara hai| ( -vaha chaha yojana eka kosa U~cA, mUla meM chaha yojana eka kosa caur3A, madhya meM kucha kama pAMca yojana caur3A tathA Upara kucha adhika tIna yojana caur3A hai| mUla meM usakI paridhi kucha kama bAIsa yojana kI, madhya meM kucha kama pandraha yojana kI tathA Upara kucha adhika nau yojana kI hai| vaha mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta-saMkucita yA saMkar3A tathA Upara patalA hai| vaha gopucchasaMsthAnasaMsthita hai-gAya ke pUMcha ke AkAra jaisA hai| vaha sarva ratnamaya, svaccha, sukomala tathA sundara hai| vaha eka padmavaravedikA evaM eka vanakhaMDa se saba ora se pariveSTita hai| donoM kA parimANa pUrvavat hai| dakSiNArdha bharatakUTa ke Upara ati samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha muraja yA Dholaka ke UparI bhAga jaisA samatala hai| vahA~ vANavyantara deva aura deviyAM vihAra karate haiN|) dakSiNArdha bharatakUTa ke ati samatala, sundara bhUmibhAga meM eka uttama prAsAda hai| vaha eka kosa U~cA aura AdhA kosa caur3A hai| apane se nikalatI prabhAmaya kiraNoM se vaha ha~satA-sA pratIta hotA hai, bar3A sundara hai| usa prAsAda ke ThIka bIca meM eka vizAla maNipIThikA hai| vaha pA~ca sau dhanuSa lambI-caur3I tathA aDhAI sau dhanuSa moTI hai, sarvaratnamaya hai| usa maNipIThikA ke Upara eka siMhAsana hai| usakA vistRta varNana anyatra draSTavya hai| bhagavan ! usakA nAma dakSiNArdha bharatakUTa kisa kAraNa par3A ? gautama! dakSiNArdha bharatakUTa para atyanta RddhizAlI, (dyutimAn, balavAn, yazasvI, sukhasampanna evaM saubhAgyazAlI) eka palyopamasthitika deva rahatA hai| usake cAra hajAra sAmAnika deva, apane parivAra se parivRta cAra agramahiSiyA~, tIna pariSad, sAta senAeM, sAta senApati tathA solaha hajAra AtmarakSaka deva haiM / dakSiNArdha bharatakUTa kI dakSiNArdhA nAmaka rAjadhAnI hai, jahA~ vaha apane isa deva parivAra kA tathA bahuta se anya devoM aura deviyoM kA Adhipatya karatA huA sukhapUrvaka nivAsa karatA hai, vihAra karatA hai-sukha bhogatA hai| bhagavan! dakSiNArdha bharatakUTa nAmaka deva kI dakSiNArdhA nAmaka rAjadhAnI kahA~ hai ? gautama! mandara parvata ke dakSiNa meM tirache asaMkhyAta dvIpa aura samudra lA~ghakara jAne para anya jambUdvIpa hai| vahA~ dakSiNa dizA meM bAraha hajAra yojana nIce jAne para dakSiNArdha bharatakUTa deva kI dakSiNArdhabharatA nAmaka rAjadhAnI hai| usakA varNana vijayadeva kI rAjadhAnI ke sadRza jAnanA caahie| (dakSiNArdhabharatakUTa, khaMDaprapAtakUTa, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [jambUdvIpaprajJaptisUtra maNibhadrakUTa, vaitADhyakUTa, pUrNabhadrakUTa, timisaguhAkUTa, uttarArdhabharatakUTa,) vaizramaNakUTa taka-ina sabakA varNana siddhAyatana jaisA hai| ye kramazaH pUrva se pazcima kI ora haiN| inake varNana kI eka gAthA hai vaitADhya parvata ke madhya meM tIna kUTa svarNamaya haiM, bAkI ke sabhI parvatakUTa ratnamaya haiN| maNibhadrakUTa, vaitADhyakUTa evaM pUrNabhadrakUTa- ye tIna kUTa svarNamaya haiM tathA bAkI ke chaha kUTa ratnamaya haiN| do para kRtyamAlaka tathA nRtyamAlaka nAmaka do visadRza nAmoM vAle deva rahate haiN| bAkI ke chaha kUToM para kUTasadRza nAma ke deva rahate haiN| kUToM ke jo-jo nAma haiM, unhIM nAmoM ke deva vahA~ haiN| unameM se pratyeka palyopamasthitika hai| mandara parvata ke dakSiNa meM tirache asaMkhyeya dvIpa samudroM ko lAMghate hue anya jambUdvIpa meM bAraha hajAra yojana nIce jAne para unakI rAjadhAniyAM haiN| unakA varNana vijayA rAjadhAnI jaisA samajha lenA caahie| 21. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai veaDDhe pavvae veaDDe pavvae ? goyamA ! veaDDe NaM pavvae bharahaM vAsaM duhA vibhayamANe vibhayamANe ciTThai, taM jahAdAhiNaDDabharahaM ca uttaraDDabharahaM c| veaDDagirikumAre aittha deve mahiDDIe jAva paliovamaTThiie privsi| se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-veaDDhe pavvae veaDDe pvve| aduttaraM ca NaM goyamA ! veaGkassa pavvayassa sAsae NAmadhejje paNNatte, jaMNa kayAi Na Asi, Na kayAi Na atthi, Na kayAi Na bhavissai, bhuviM ca, bhavai a, bhavissai a, dhuve, Niae, sAsae, akkhae, avvae, avaTThie, nnicce| [21] bhagavan ! vaitADhya parvata ko 'vaitADhya parvata' kyoM kahate haiM ? gautama! vaitADhya parvata bharata kSetra ko dakSiNArdha bharata tathA uttarArdha bharata nAmaka do bhAgoM meM vibhakta karatA huA sthita hai| usa para vaitADhyagirikumAra nAmaka parama RddhizAlI, eka palyopamasthitika deva nivAsa karatA hai| ina kAraNoM se vaha vaitADhaya parvata kahA jAtA hai gautama ! isake atirikta vaitADhya parvata kA nAma zAzvata hai| yaha nAma kabhI nahIM thA, aisA nahIM hai, yaha kabhI nahIM hai, aisA bhI nahIM aura yaha bhI nahIM hogA, aisA bhI nahIM hai| yaha thA, yaha hai, yaha hogA, yaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita evaM nitya hai| jambUdvIpa meM uttarArdha bharata kA sthAna : svarUpa - 22. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve uttaraDDabharahe NAmaM vAse paNNatte ? goyamA ! cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM, veaDDassa pavvayassa uttareNaM, puratthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve uttaraDDabharahe NAmaM vAse paNNatte - pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthiNNe, paliaMkasaMThie, 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] [25 duhAlavaNasamudaM puDhe, purathimillAe koDIe purathimillaM lavaNasamudaM puDhe, paccasthimillAe koDIe paccathimillalavaNasamudaM puDhe, gaMgAsiMdhUhiM mahANaIhiM tibhAgapavibhatte, doNNiaTThatIse joaNasae tiNNi aegUNavIsaibhAge joaNassa vikkhNbhennN| __tassa bAhA puratthimapaccatthimeNaM aTThArasa bANaue joaNasae satta ya egUNavIsaibhAge joaNassa addhabhAgaM ca aayaamennN| tassa jIvA uttareNaM pAINapaDINAyayA, duhA lavaNasamudaM puDhA, taheva( purathimillAe koDIe purathimillaM lavaNasamudaM puTThA, paccatthimillAe koDIe paccatthimillaM lavaNasamudaM puTThA,) coddasa joaNasahassAiMcattAriaekkahattarejoaNasae chacca egUNavIsaibhAe joaNassa kiMcivisesUNe AyAmeNaM pnnnnttaa| tIse dhaNupiDhe dAhiNeNaM coddasa joaNasahassAiM paMca aTThAvIse joaNasae ekkArasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa prikkhevennN| uttaraDvabharahassa NaM bhaMte ! vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva' kittimehiM ceva akittimehiM cev| uttaraDDabharahe NaM bhaMte ! vAse maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! teNaM maNuA bahusaMghayaNA,(bahusaMThANA, bahuuccattapajjA, bahuAupajjavA, bahUiM vAsAiMAuMpAleMti, pAlittAappegaiyA NirayagAmI,appegaiyA tiriyagAmI,appegaiyA maNuyagAmI, appegaiyA devagAmI,appegaiyA) sijhaMti ( bujhaMti muccaMti pariNivvAyaMti) savvadukkhANamaMtaM kreNti| [22] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata uttarArdha bharata nAmaka kSetra kahA~ hai ? gautama ! cullahimavaMta varSadhara parvata ke dakSiNa meM, vaitADhya parvata ke uttara meM, pUrva-lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcima-lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata uttarArdha bharata nAmaka kSetra hai| vaha pUrva-pazcima lambA aura uttara-dakSiNa caur3A hai, palyaMka-saMsthAna-saMsthita hai- AkAra meM palaMga jaisA hai| vaha donoM tarapha lavaNa-samudra kA sparza kiye hue hai| apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA (tathA pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA) sparza kiye hue hai| vaha gaMgA mahAnadI tathA sindhu mahAnadI dvArA tIna bhAgoM meM vibhakta hai| vaha 2381. yojana caur3A hai| usakI bAhA- bhujAkAra kSetra vizeSa pUrva-pazcima meM 1892 deg",yojana lambA hai| usakI jIvA uttara meM pUrva-pazcima lambI hai, lavaNasamudra kA donoM ora se sparza kiye hue hai| 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra (apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai tathA pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai)| isakI lambAI kucha kama 144713/,, yojana hai| 26 ] usakI dhanuSya-pIThikA dakSiNa meM 1452819 / yojana hai / yaha pratipAdana parikSepa-paridhi kI apekSA 19 se hai| bhagavan ! uttarArdha bharatakSetra kA AkAra - svarUpa kaisA hai ? gautama! usakA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hai / vaha muraja yA Dholaka ke UparI bhAga jaisA samatala hai, kRtrima tathA akRtrima maNiAyoM se suzobhita hai / bhagavan! uttarArdha bharata meM manuSyoM kA AkAra - svarUpa kaisA hai ? gautama! uttarArdha bharata meM manuSyoM kA saMhanana, (saMsthAna, U~cAI, AyuSya bahuta prakAra kA hai| ve bahuta varSoM kA AyuSya bhogate haiN| AyuSya bhogakara kaI narakagati meM, kaI tiryaMcagati meM kaI manuSyagati meM, kaI devagati meM jAte haiM, kaI) siddha, (buddha, mukta, parinirvRtta) hote haiM, samasta duHkhoM kA anta karate haiM / RSabhakUTa 23. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve uttaraDabharahe bAse usabhakUDe NAmaM pavvae paNNatte ? goyamA ! gaMgAkuMDassa paccatthimeNaM, siMdhukuMDassa puratthimeNaM, cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNille NitaMbe, ettha NaM jaMbuddIve dIve uttaraDDabharahe vAse usahakUDe NAmaM pavvae paNNatte- aTTha joaNAI uDDuM uccatteNaM, do joaNAiM uvveheNaM, mUle aTTha joaNAI vikkhaMbheNaM, majhe cha joaNAI vikkhaMbheNaM, uvariM cattAri joaNAiM vikkhaMbheNaM, mUle sAiregAI paNavIsaM joaNAI parikkhetreNaM, majjhe sAiregAiM aTThArasa joaNAiM parikkheveNaM, uvari sAiregAI duvAlasa joaNAI parikkheveNaM / ' mUle vitthiNNe, majjhe saMkkhitte, uppiM taNue, gopucchasaMThANasaMThie, savvajaMbUNayAmae, acche, sahe jAva' paDirUve / se gAe pamavaraveiAe taheva (egeNa ya vaNasaMDeNa savvao samaMtA saMparikkhitte / usahakUDassa NaM uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte / se jahANAmae AliMgapukkhare vA jAva vANamaMtarA jAva viharaMti / tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAge mahaM ege bhavaNe paNNatte) kosaM AyAmeNaM, addhakosaM vikkhaMbheNaM, desaUNaM kosaM uDDuM uccatteNaM, aTTo taheva, uppalANi, paumANi (sahassapattAiM, sayasahassapattAiM-usahakUDappabhAI, usahakUDavaNNAiM ) / usabhe a ettha deve mahiDDIe jAva e dAhiNeNaM rAyahANI taheva maMdarassa pavvayassa jahA 1. pAThAntaram - mUle bArasa joaNAiM vikkhaMbheNaM, majjhe aTTha joaNAI vikkhaMbheNaM, uppiM cattAri joaNAI vikkhaMbheNaM, mUle sAiregAI sattatIsaM joaNAI parikkheveNaM, majjhe sAiregAiM paNavIsaM joaNAiM parikkheveNaM, uppiM sAiregAI bArasa joaNAI parikkheveNaM / 2. dekheM sUtra saMkhyA 4 3. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vakSaskAra] [27 vijayassa avisesiyN| [23] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata uttarArdha bharatakSetra meM RSabhakUTa nAmaka parvata kahA~ hai ? gautama! himavAn parvata ke jisa sthAna se gaMgA mahAnadI nikalatI hai, usake pazcima meM, jisa sthAna se sindhu mahAnadI nikalatI hai, usake pUrva meM, cullahimavaMta varSadhara parvata ke dakSiNI nitamba-mekhalAsannikaTastha pradeza meM jambUdvIpa ke antargata uttarArdha bharatakSetra meM RSabhakUTa nAmaka parvata hai| vaha ATha yojana U~cA, do yojana gaharA, mUla meM ATha yojana caur3A, bIca meM chaha yojana caur3A tathA Upara cAra yojana caur3A hai| mUla meM kucha adhika paccIsa yojana paridhiyukta, madhya meM kucha adhika aThAraha yojana paridhiyukta tathA Upara kucha adhika bAraha yojana paridhi yukta hai| mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta-saMkaDA tathA Upara tanukapatalA hai| vaha gopuccha-saMsthAna-saMsthita-AkAra meM gAya kI pU~cha jaisA hai, sampUrNataH jambUnada-svarNamayajambUnada jAtIya svarNa se nirmita hai, svaccha sukomala evaM sundara hai| vaha eka padmavaravedikA (tathA eka vanakhaNDa dvArA cAroM ora se pariveSTita hai| RSabhakUTa ke Upara eka bahuta samatala ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha muraja ke UparI bhAga jaisA samatala hai| vahA~ vANavyantara deva aura deviyA~ vihAra karate haiN| usa bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka vizAla bhavana hai)| vaha bhavana eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A, kucha kama eka kosa U~cA hai| bhavana kA varNana vaisA hI jAnanA cAhie jaisA anyatra kiyA gayA hai| vahA~ utpala, padma (sahasrapatra, zata-sahasrapatra Adi haiN)|Rssbhkuutt ke anurUpa unakI apanI prabhA hai, unake varNa haiM / vahA~ para samRddhizAlI RSabha nAmaka deva kA nivAsa hai, usakI rAjadhAnI hai, jisakA varNana sAmAnyatayA mandara parvata gata vijaya-rAjadhAnI jaisA samajhanA caahie| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata kSetra : kAla-vartana dvitIya vakSaskAra 24. jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve bhArahe vAse kativihe kAle paNNatte ? gomA ! duvi kAle paNNatte, taM jahA - osappiNikAle a ussappiNikAle a / osappikAle NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! chavvihe paNNatte, taM jahA - susamasusamAkAle 1. susamAkAle 2, susamadussamAkAle 3, dussamasusamAkAle 4, dussamAkAle 5, dussamadussamAkAle 6 / ussappiNikAle NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! chavi paNNatte, taM jahA- dussamadussamAkAle 1, (dussamAkAle 2, dussamasusamAkAle 3, susamadussamAkAle 4, susamAkAle 5, susamasusamAkAle 6 / ) egamegassa NaM bhaMte! muhuttassa kevaiyA ussAsaddhA viAhiA ? goyamA ! asaMkhijjANaM samayANaM samudayasamiisamAgameNaM sA egA Avaliatti vuccai, saMkhijjAo AvaliAo UsAso, saMkhijjAo AvaliAo nIsAso, haTThassa aNavagallassa, NiruvakiTThassa jaMtuNo / ege UsAsanIsAse, esa pANutti vuccaI // 1 // satta pANUiM se thove, satta thovAI se lave / lavANaM sattahattarIe, esa muhutteti Ahie // 2 // tiNi sahassA satta ya, sayAiM tevattariM ca UsAsA / esa muhutto bhaNio, savvehiM aNaMtanANIhiM // 3 // eeNaM muhuttappamANeNaM tIsaM muhuttA ahoratto, paNNarasa ahorattA pakkho, do pakkhA mAso, do mAsA uU, tiNi uU ayaNe, do ayaNA saMvacchare, paMcasavaccharie juge, vIsaM jugAI vAsasae, dasa vAsasayAI vAsasahasse, sayaM vAsasahassANaM vAsasayasahasse, caurAsIiM vAsasayasahassAI se ege puvvaMge, caurAsIi puvvaMgasayasahassAiM se ege puvve, evaM viguNaM viguNaM NeavvaM; tuDiaMge, tuDie, aDaDaMge, aDDe, avavaMge, avave, huhuaMge, huhue, uppalaMge, uppale, paumaMge, paume, NaliNaMge, NaliNe, atthaNiuraMge, atthaNiure, ajuaMge, ajue, najuaMge, najue, pajuaMge, pajue, cUliaMge, cUlie, sIsapaheliaMge, sIsapahelie, jAva caurAsIiM sIsapaheliaMgasayasahassAiM sA egA sIsapaheliyA / etAba tAva gaNie, etAva tAva gaNiassa visae, teNaM paraM ovamie / [24] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM kitane prakAra kA kAla kahA gayA hai ? gautama ! do prakAra kA kAla kahA gayA hai-- avasarpiNI kAla tathA utsarpiNI kAla / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [29 bhagavan ! avasarpiNI kAla kitane prakAra kA hai ? gautama ! avasarpiNI kAla chaha prakAra kA hai-jaise 1. suSama-suSamAkAla, 2. suSamAkAla, 3. suSamaduHSamAkAla, 4. duHSama-suSamAkAla, 5. duHSamAkAla, 6. duHssm-duHssmaakaal| bhagavan ! utsarpiNI kAla kitane prakAra kA hai ? gautama ! chaha prakAra kA hai-jaise 1. duHSama-duHSamAkAla, (2. duHSamAkAla, 3. duHSamasuSamAkAla, 4. suSama-duHSamAkAla, 5. suSamAkAla, 6. sussm-sussmaakaal)| bhagavan ! eka muhurta meM kitane ucchavAsa-niHzvAsa kahe gae haiM ? gautama ! asaMkhyAta samayoM ke samudAya rUpa sammilita kAla ko AvalikA kahA gayA hai| saMkhyAta AvalikAoM kA eka ucchvAsa tathA saMkhyAta AvalikAoM kA eka niHzvAsa hotA hai| hRSTa-puSTa, aglAna, nIroga prANI kA-manuSya kA eka ucchvAsa-niHzvAsa prANa kahA jAtA hai| sAta prANoM kA eka stoka hotA hai| sAta stokoM kA eka lava hotA hai| sattahattara lavoM kA eka muhUrta hotA hai| yoM tIna hajAra sAta sau tihattara ucchAsa-ni:zvAsa kA eka muhUrta hotA hai| aisA ananta jJAniyoM ne-sarvajJoM ne batalAyA hai| isa muhUrtapramANa se tIsa muhUrtoM kA eka ahorAtra-dina-rAta, pandraha ahorAtra kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsoM kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ayana, do ayanoM kA eka saMvatsara-varSa, pAMca varSoM kA eka yuga, bIsa yugoM kA eka varSa-zataka-zatAbda yA zatAbdI, daza varSazatakoM kA eka varSasahasra-eka hajAra varSa, sau varSasahasroM kA eka lAkha varSa, caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAMga, caurAsI lAkha pUrvAMgoM kA eka pUrva hotA hai arthAt-8400000 4 8400000 = 70560000000000 varSoM kA 'eka pUrva hotA hai| caurAsI lAkha pUrvo kA eka truTitAMga, caurAsI lAkha truTitAMgoM kA eka truTita, caurAsI lAkha truTitoM kA eka aDaDAMga, caurAsI lAkha aDaDAMgoM kA eka aDaDa, caurAsI lAkha aDaDoM kA eka avavAMga, caurAsI lAkha avavAMgoM kA eka avava, caurAsI lAkha avavoM kA eka huhukAMga, caurAsI lAkha huhukAMgoM kA eka huhuka, caurAsI lAkha huhukoM kA eka utpalAMga, caurAsI lAkha utpalAMgoM kA eka utpala, caurAsI lAkha utpaloM kA eka padmAMga, caurAsI lAkha padmAMgoM kA eka padma, caurAsI lAkha padmoM kA eka nalinAMga, caurAsI lAkha nalinAMgoM kA eka nalina, caurAsI lAkha nalinoM kA eka arthanipurAMga, caurAsI lAkha arthanipurAMgoM kA eka arthanipura, caurAsI lAkha arthanipuroM kA eka ayutAMga, caurAsI lAkha ayutAMgoM kA eka ayuta, caurAsI lAkha ayutoM kA eka nayutAMga, caurAsI lAkha nayutAMgoM kA eka nayuta, caurAsI lAkha nayutoM kA eka prayutAMga, caurAsI lAkha prayutAMgoM kA eka prayuta, caurAsI lAkha prayutoM kA eka cUlikAMga, caurAsI lAkha cUlikAMgoM kI eka cUlikA, caurAsI lAkha cUlikAoM kA eka zIrSaprahelikAMga tathA caurAsI lAkha zIrSaprahelikAMgoM kI eka zIrSaprahelikA hotI hai| yahA~ taka arthAt samaya se lekara zIrSaprahelikA taka kAla kA gaNita hai| yahA~ taka hI gaNita kA viSaya hai| yahA~ se Age aupamika-upamA-AdhRta kAla hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] [jambUdvIpaprajJaptisUtra kAla kA vivecana : vistAra 25. se kiM taM uvamie ? uvamie duvihe paNNatte, taMjahA-paliovame asAgarovame / se kiM taM paliovame ? paliovamassa parUvaNaM karissAmi-paramANu duvihe paNNatte, taMjahA-suhame avAvahArie a, aNaMtANaM suhamaparamANupuggalANaM samudayasamiisamAgameNaM vAvahArie paramANU Nipphajjai, tattha No satthaM kamai satyeNa sutikkheNavi, chettuM bhittuM ca jaM kira Na skkaa| taM paramANuM siddhA, vayaMti AI pamANANaM // 1 // vAvahAriaparamANUNaM samudayasamiisamAgameNaM sA egA ussaNhasahiAi vA, saNhisaNhiAi vA, uddhareNU i vA, tasareNU i vA, rahareNU i vA, vAlagge i vA, likkhA i vA, jUA i vA, javamajjhei vA, ussehaMgule i vA, aTTha ussaNhasaNhiAo sA egA sahasaNhiyA, aTTha sahasaNhiAo sA egA uddhareNU, aTTha uddhareNUo sA egA tasareNU, aTTha tasareNUo sA egA rahareNU, aTTha rahareNUo se ege devakuruttarakurANa maNussANaM vAlagge, evaM hemavayaheraNNavayANa maNussANaM, aTTha puvvavidehaavaravidehANaM maNussANaM vAlaggA sA egA likkhA, aTTha likkhAo sA egA jUA,aTThajUAo se egejavamajhe, aTTha javamajjhA se ege aNgule|eennNaNgulppmaannennN cha aMgulAI pAo, bArasa aMgulAI vihatthI, cauvIsaM aMgulAI rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAI kucchI, chaNNaui aMgulAI se ege akkhei vA, daMDei vA, dhaNUDa vA, jugei vA, musalei vA, NAliAi vaa| eeNaM dhaNuppamANeNaM do dhaNusahassAI gAuaM, cattAri gAuAI joannN| eeNaM joaNappamANeNaM jeM palle, joaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM u8 uccatteNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM se NaM palle egAhiabehiyatehiaukkoseNaM sattarattaparUDhANaM saMbhaTe, saNNicie, bharie vaalggkoddiinnN| teNaM vAlaggA No kutthejA, No parividdhaMsejjA,No aggI DahejjA, No vAe harejjA, No pUittAe hvvmaagcchejjaa| tao NaM vAsasae vAsasae egamegaM vAlaggaMavahAya jAvaieNaMkAleNaM se pallekhINe,NIrae, NilleveNiTThie bhavaisetaM priovme| eesiM pallANaM, koDAkoDI havejja dsgunniaa| taM sAgarovamassa u, egassa bhave priimaannN||1|| eeNaM sAgarovamappamANeNaM cattArisAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamasusamA 1,tiNNi sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamA 2, do sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamadussamA 3, egA sAgarovamakoDAkoDI bAyAlIsAe vAsasahassehiM UNio kAlo dussamasusamA 4, ekkavIsaM vAsasahassaI kAlo dussamA 5, ekkavIsaM vAsasahassAI kAlo dussamadussamA 6, puNaravi ussappiNIe ekkavIsaM vAsasahassAiMkAlo dussamadussamA 1 evaM paDilomaMNeyavvaM ( ekkavIsaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] [31 vAsasahassAiM kAlo dussamadussamA 1, ekkavIsaM vAsasahassAiM kAlo dussamA 2, egA sAgarovamakoDAkoDI bAyAlIsAe vAsasahassehiM UNio kAlo dussamasusamA 3, do sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamadussamA 4, tiNNi sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamA 5 ) cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamasusamA 6, dasasAgarovamakoDAkoDIo kAlo osappiNI, dasasAgarovamakoDAkoDIo kAlo ussappiNI, vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo kAlo osappiNI - ussappiNI / [25] bhagavan ! aupamika kAla kA kyA svarUpa hai, vaha kitane prakAra kA hai ? gautama ! aupamika kAla do prakAra kA hai- palyopama tathA sAgaropama / bhagavan ! palyopama kA kyA svarUpa hai ? gautama ! palyopama kI prarUpaNA karU~gA - (isa saMdarbha meM jJAtavya hai - ) paramANu do prakAra kA hai - (1) sUkSma paramANu tathA (2) vyAvahArika paramANu / ananta sUkSma paramANu- pudgaloM ke eka bhAvApanna samudAya se vyAvahArika paramANu niSpanna hotA hai / use ( vyAvahArika paramANu ko ) zastra kATa nahIM sakatA / koI bhI vyakti use teja zastra dvArA bhI chinna- bhinna nahIM kara sktaa| aisA sarvajJoM ne kahA hai / vaha ( vyAvahArika paramANu) sabhI pramANoM kA Adi kAraNa hai| 1 ananta vyAvahArika paramANuoM ke samudAya-saMyoga se eka utzlakSNazlakSNikA hotI hai / ATha utzlakSNazlakSNikAoM kI eka zlakSmazlakSNikA hotI hai| ATha zlakSNazlakSNikAoM kA eka urdhvareNu hotA hai| ATha UrdhvareNuoM kA eka trasareNu hotA hai| ATha trasareNuoM kA eka rathareNu (ratha ke calate samaya ur3ane vAle raja- kaNa) hotA hai| ATha rathareNuoM kA devakuru tathA uttarakuru nivAsI manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| ina ATha bAlAgroM kA harivarSa tathA ramyakavarSa ke nivAsI manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| ina ATha bAlAgroM kA haimavata tathA hairaNyavata nivAsI manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| ina ATha bAlAgroM kA pUrvavideha evaM aparavideha ke nivAsI manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| ina ATha bAlAgroM kI eka lIkha hotI hai / ATha lIkhoM kI eka jUM hotI hai| ATha juoM kA eka yavamadhya hotA hai| ATha yavamadhyoM kA eka aMgula hotA hai / cha: aMguloM kA eka pAda pAdamadhya-tala hotA hai| bAraha aMguloM kI eka vitasti hotI hai| caubIsa aMgoM kI eka ratna - hAtha hotA hai| ar3atAlIsa aMguloM kI eka kukSi hotI hai / chiyAnavai aMguloM kA eka akSa-AkhA zakaTa kA bhAgavizeSa hotA hai| isI taraha chiyAnavai aMguloM kA eka daMDa, dhanuSa, juA, mUsala tathA nalikA - eka prakAra kI yaSTi hotI hai| do hajAra dhanuSoM kA eka gavyUta-kosa hotA hai| cAra gavyUtoM kA eka yojana hotA hai / isa yojana-parimANa se eka yojana lambA, eka yojana caur3A, eka yojana U~cA tathA isase tIna paridhi yukta palya-dhAnya rakhane ke koThe jaisA ho / devakuru tathA uttarakuru meM eka dina, do dina, tIna dina, adhikAdhika sAta dina-rAta ke janme yaugalika ke prarUDha bAlAgroM se usa palya ko itane saghana, Thosa, Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32.] [jambUdvIpaprajJaptisUtra nicita, niviDa rUpa meM bharA jAe ki ve bAlAgra na kharAba hoM, na vidhvasta hoM, na unheM agni jalA sake, na vAyu ur3A sake, na ve sar3eM-galeM-durgandhita hoN| phira sau-sau varSa ke bAda eka-eka bAlAgra nikAle jAte rahane para jaba vaha palya bilkula rItA hI jAe, rajarahita-dhUlakaNa-sadRza bAlAroM se rahita ho jAe, nirlipta ho jAe-bAlAgra kahIM jarA bhI cipake na raha jAeM, sarvathA rikta ho jAe, taba taka kA samaya eka palyopama kahA jAtA hai| aise kor3Akor3I palyopama kA dasa gunA eka sAgaropama kA parimANa hai| aise sAgaropama parimANa se suSamasuSamA kA kAla cAra kor3Akor3I sAgaropama, suSamA kA kAla tIna kor3Akor3I sAgaropama, suSamaduHSamA kA kAla do kor3Akor3I sAgaropama, duHSamasuSamA kA kAla bAyAlIsa hajAra varSa kama eka kor3Akor3I sAgaropama, duHSamA kA kAla ikkIsa hajAra varSa tathA duHSamaduHSamA kA kAla ikkIsa hajAra varSa hai| avasarpiNI kAla ke chaha AroM kA parimANa hai| utsarpiNI kAla kA parimANa isase pratiloma-ulaTA-(duHSamaduHSamA kA kAla ikkIsa hajAra varSa, duHSamA kA kAla ikkIsa hajAra varSa, duHSamasuSamA kA kAla bayAlIsa hajAra varSa kama eka kor3Akor3I sAgaropama, suSamaduHSamA kA kAla do kor3Akor3I sAgaropama, suSamA kA kAla tIna koDAkor3I sAgaropama tathA) suSamAsuSamA kA kAla cAra kor3Akor3I sAgaropama hai| ___ isa prakAra avasarpiNI kA kAla dasa sAgaropama kor3Akor3I hai tathA utsarpiNI kA kAla bhI dasa sAgaropama kor3Akor3I hai| avasarpiNI aura utsarpiNI-donoM kA kAla bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| . avasarpiNI : suSamasuSamA 26.jaMbuddIveNaMbhaMte ! dIve bharahe vAse imIse ossappiNIe susamasusamAe samAe uttamakaTThapattAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre hotthA ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge hotthA, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva NANAmaNipaMcavaNNehiM taNehi ya maNIhi ya uvasobhie, taMjahA-kiNhehiM, (nIlehi, lohiehiM, haliddehi,) sukkillehiN| evaMvaNNo, gaMdho, raso, phAso, saddo ataNANa yamaNINa ya bhANiavvo jAva tattha NaM bahave maNussA maNussIo a AsayaMti, sayaMti, ciTuMti, NisIaMti, tuaTuMti, hasaMti, ramaMti, llNti| tIse NaM samAe bharahe vAse bahave uddAlA kuddAlA muddAlA kayamAlA NaTTamAlA daMtamAlA nAgamAlA siMgamAlA saMkhamAlA seamAlA NAmaMdumagaNA paNNattA, kusavikusavisuddharukkhamUlA, mUlamaMto, kaMdamaMto, khaMdhamaMto, tayAmaMto, sAlamaMto, pavAlamaMto, pattamaMto, puSphamaMto, phalamaMto, bIamaMto; pattehi apuSphahiaphalehi aucchaNNapaDicchaNNA,sirIe aIva-aIva uvasobhemANA cittuNti| 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] tIseNaM samAe rahe vAse tattha tattha bahave bherutAlavaNAI herutAlavaNAI merutAlavaNAI pabhayAlavaNAiM sAlavaNAI saralavaNAI sattivaNNavaNAI pUaphalivaNAI khajjUrIvaNAI NAlierIvaNAI kusavikusavisuddharukkhamUlAI jAva ciTThati / [33 tIseNaM samAe bharahe vAse tattha tattha bahave seriAgummA NomAliAgummA koraMTayagummA baMdhujIvagagummA maNojjagummA vIagummA bANagummA kaNairagummA kujjayagummA siMduvAragummA moggaragummA jUhiAgummA malliAgummA vAsaMtiAgummA vatthulagummA katthulagummA sevAlagummA agatthigummA magadaMtiAgummA caMpakagummA jAigummA NavaNIiAgummA kundagummA mahAjAigummA rammA mahAmehaNikuraMbabhUA dasaddhavaNNaM kusumaM kusumeti; je NaM bharahe vAse bahusamaramaNijje bhUmibhAgaM vAyavidhuaggasAlA mukkapupphapuMjovayArakaliaM kareMti / tIse NaM samAe bharahe vAse tattha tattha tahiM tahiM bahuIo paumalayAo ( NAgalayAo asoalayAo caMpagalayAo cUyalayAo vaNalayAo vAsaMtiyalayAo aimuttayalayAo kundalayAo) sAmalayAo NiccaM kusumiAo, ( NiccaM mAjhyAo, NiccaM lavaiyAo, NiccaM thavaiyAo, NiccaM gulaiyAo, NiccaM gocchiyAo, NiccaM jamaliyAo, NiccaM juvaliyAo, NiccaM viNamiyAo, NicvaM paNamiyAo, NicvaM kusumiyamAiyalavaiyathavaiyagulaiyagocchiyajamaliyajuvaliyaviNamiyapaNamiya- suvibhattapiMDamaMjarivarDisayadharAo) lAvaNNao / tIse NaM samAe rahe vAse tattha tahiM tahiM bahuIo vaNarAIo paNNattAo- kiNhAo, kiNhobhAsAo jAva 2 maNoharAo, rayamattagachappayakoraMga bhiMgAraga- koMDalaga- jIvaMjIvaganaMdImuhakavila- piMgalakkhaga - kAraMDava-cakkavAyaga- kalahaMsa-haMsa - sArasa- aNegasauNagaNa-mihuviariAo, saghuNaiyamahurasaraNAiAo, saMpiMDiadariyabhamaramahuyaripahakarapariliMtamattachappayakusumAsavalolamahuragumagumaMtaguMjaMtadesabhAgAo, abbhitarapuppha-phalAo, bAhirapattocchaNNAo, pattehi ya pupphehi ya occhannavalicchattAo, sAuphalAo, niroyayAo, akaMTayAo, NANAvihagucchagummamaMDavagasohiyAo, vicittasuhakeubhUyAo, vAvI - pukkhariNI - dIhiyAsunivesiyarammajAlaharayAo, piMDima-NIhArimasugaMdhisuhasurabhimaNaharaM ca mahayAgaMdhaddhANiM muyaMtAo, savvouyapupphaphalasamiddhAo, surammAo pAsAIyAo, darisaNijjAo, abhirUvAo, pddiruuvaao| [26] jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM isa avasarpiNI kAla ke suSamAsuSamA nAmaka prathama Are meM, jaba vaha apane utkarSa kI parAkASThA meM thA, bharatakSetra kA AkAra - svarUpa avasthiti-saba kisa prakAra kA thA ? gautama ! usakA bhUmibhAga bar3A samatala tathA ramaNIya thA / muraja ke UparI bhAga kI jyoM vaha samatala thA / nAnA prakAra kI kAlI, (nIlI, lAla, haldI ke raMga kI - pIlI tathA ) sapheda maNiyoM evaM tRNoM se vaha upazobhita thaa| tRNoM evaM maNiyoM ke varNa, gandha, rasa, sparza tathA zabda anyatra varNita ke anusAra kathanIya 1. dekheM sUtra yahI 2. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [jambUdvIpaprajJaptisUtra haiM / vahA~ bahuta se manuSya, striyA~ Azraya lete, zayana karate, khar3e hote, baiThate, tvagvartana karate-deha ko dAyeMbAyeM ghumAte-mor3ate ha~sate, ramaNa karate, manoraMjana karate the| usa samaya bharatakSetra meM uddAla, kuddAla, muddAla, kRttamAla, nRttamAla, dantamAla, nAgamAla,zRMgamAla, zaMkhamAla tathA zvetamAla nAmaka vRkSa the, aisA kahA gayA hai| unakI jar3eM DAbha tathA dUsare prakAra ke tRNoM se vizuddha-rahita thiiN| ve uttama mUla-jar3oM ke UparI bhAga, kaMda-bhItarI bhAga, jahA~ se jar3eM phUTatI haiM, skandhatane, tvacA-chAla, zAkhA, pravAla-aMkurita hote patte, patra, puSpa, phala tathA bIja se sampanna the| ve pattoM, phUloM aura phaloM se Dhake rahate tathA atIva kAnti se suzobhita the| usa samaya bharatakSetra meM jahA~-tahA~ bahuta se bherutAla ke vRkSoM ke vana, herutAla ke vRkSoM ke vana, merutAla vRkSoM ke vana, prabhatAla vRkSoM ke vana, sAla vRkSoM ke vana, sarala vRkSoM ke vana, saptaparNa vRkSoM ke vana, supArI ke vRkSoM ke vana, khajUra ke vRkSoM ke vana, nAriyala ke vRkSoM ke vana the| unakI jar3eM DAbha tathA dUsare prakAra ke tRNoM se vizuddha-rahita thiiN| usa samaya bharatakSetra meM jahA~-tahA~ aneka serikA-gulma, navamAlikA-gulma, koraMTaka-gulma, bandhujIvakagulma, mano'vadya-gulma, bIja-gulma, bANa-gulma, karNikAra-gulma, kubjaka-gulma, siMduvAra-gulma, mudgaragulma, yUthikA-gulma, mallikA-gulma, vAsaMtikA-gulma, vastula-gulma, kastula-gulma, zaivAla-gulma, agastigulma, magadaMtikA-gulma, caMpaka-gulma, jAtI-gulma, navanItikA-gulma, kunda-gulma, mahAjAtI-gulma the| ve ramaNIya, bAdaloM kI ghaTAoM jaise gahare, paMcaraMge phUloM se yukta the| vAyu se prakaMpita apanI zAkhAoM ke agrabhAga se gire hue phUloM se ve bharatakSetra ke ati samatala, ramaNIya bhUmibhAga ko surabhita banA dete the| bharatakSetra meM usa samaya jahA~-tahA~ aneka padmalatAe~, (nAgalatAe~, azokalatAe~, caMpakalatAe~, AmralatAe~, vanalatAe~, vAsaMtikalatAe~, atimuktakalatAe~, kundalatAe~) tathA zyAmalatAe~ thiiN| ve latAe~ saba RtuoM meM phUlatI thIM, (maMjariyoM, pattoM, phUloM ke gucchoM, gulmoM tathA pattoM ke gucchoM se yukta rahatI thiiN| ve sadA samazreNika evaM yugala rUpa meM avasthita thiiN| ve puSpa, phala Adi ke bhAra se sadA vinamita-bahuta jhukI huI, praNamita-vizeSa rUpa se abhinata-namI huI thiiN| yoM ye vividha prakAra se apanI vizeSatAe~ lie hue apanI sundara lumbiyoM tathA maMjariyoM ke rUpa meM mAno zirobhUSaNa-kalaMgiyA~ dhAraNa kiye rahatI thiiN| usa samaya bharatakSetra meM jahA~-tahA~ bahuta sI vanarAjiyA~-vanapaMktiyA~ thiiN| ve kRSNa, kRSNa AbhAyukta ityAdi anekavidha vizeSatAoM se vibhUSita thIM, manohara thiiN| puSpa-parAga ke saurabha se matta bhramara, koraMka, bhaMgAraka, kuMDalaka, cakora, nandImukha, kapila, piMgalAkSaka, karaMDaka, cakravAka, bataka, haMsa Adi aneka pakSiyoM ke jor3e unameM vicaraNa karate the| ve vanarAjiyA~ pakSiyA~ ke madhura zabdoM se sadA pratidhvanita rahatI thiiN| una vanarAjiyoM ke pradeza kusumoM kA Asava pIne ko utsuka, madhura guMjana karate hue bhramariyoM ke samUha se parivRta, dRpta, matta bhramaroM kI madhura dhvani se mukharita the| ve vanarAjiyA~ bhItara kI ora phaloM se tathA bAhara kI ora puSpoM se Acchanna thiiN| vahA~ ke phala svAdiSTa hote the| vahA~ kA vAtAvaraNa nIroga thA-svAsthyaprada thaa| ve Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [35 kA~ToM se rahita thii| ve taraha-taraha ke phUloM ke gucchoM, latAoM ke gulmoM tathA maMDapoM se zobhita thiiN| mAno ve unakI aneka prakAra kI sundara dhvajAe~ hoN| bAvar3iyA~-catuSkoNa jalAzaya, puSkariNI-golAkAra jalAzaya, dIrghikA-sIdhe lambe jalAzaya-ina saba ke Upara sundara jAlagRha-gavAkSa-jharokhe bane the| ve vanarAjiyA~ aisI tRptiprada sugandha chor3atI thIM, jo bAhara nikalakara puMjIbhUta hokara bahuta dUra phaila jAtI thIM, bar3I manohara thiiN| una vanarAjiyoM meM saba RtuoM meM khilane vAle phUla tathA phalane vAle phala pracura mAtrA meM paidA hote the| ve suramya, citta ko prasanna karane vAlI, darzanIya, abhirUpa-manojJa-mana ko apane meM ramA lene vAlI tathA pratirUpamana meM basa jAne vAlI thiiN| drumagaNa 27. tIse NaM samAe bharahe vAse tattha tattha tahi-tahiM mattaMgANAmaMdumagaNA paNNattA, jahA se caMdappabhA-(maNisilAga-varasIdhu-varavAruNi-sujAyapattapuSphaphalacoaNijjA, sasArabahudavvajuttisaMbhArakAlasaMdhi-AsavA, mahu meraga-riTThAbhaduddhajAtipasannatallagasAukhajUrimuddiAsArakAvisAyaNa-supakka-khoarasavarasurA, vaNNa-gaMdha-rasa-pharisa-juttA, balavIriapariNAmA majjavihI bahuppagArA, taheva te mattaMgA vi dumagaNA aNegabahuviviMhavIsasApariNayAe majjavihIe uvaveyA, phalehiM puNNA vIsaMdaMti kusavikusavisuddharukkhamUlA,) chaNNapaDicchaNNA ciTuMti, evaM jAva (tIse NaM samAe tattha tattha bahave) aNigaNA NAmaM dumagaNA pnnnnttaa| [27] usa samaya bharatakSetra meM jahA~-tahA~ mattAMga nAmaka kalpavRkSa-samUha the|ve candraprabhA, (maNizilikA, uttama madirA, uttama vAruNI, uttama varNa, gandha, rasa tathA sparza yukta, balavIryaprada suparipakva pattoM, phUloM aura phaloM ke rasa evaM bahuta se anya puSTiprada padArthoM ke saMyoga se niSpanna Asava, madhu-madyavizeSa, meraka-madyavizeSa, riSTAbhAriSTa ratna ke varNa kI surA yA jAmuna ke phaloM se niSpanna surA, dugdha jAti-prasannA-AsvAda meM dUdha ke sadRza surA-vizeSa, tallaka-surA-vizeSa, zatAyu-surA vizeSa, khajUra ke sAra se niSpanna AsavavizeSa, drAkSA ke sAra se niSpanna AsavavizeSa, kapizAyana-madya-vizeSa, pakAe hue ganne ke rasa se niSpanna uttama surA, aura bhI bahuta prakAra ke madya pracura mAtrA meM, tathAvidha kSetra, sAmagrI ke anurUpa prastuta karane vAle phaloM se paripUrNa the| unase ye saba madya, surAe~ cUtI thiiN| unakI jar3eM DAbha tathA dUsare prakAra ke tRNoM se vizuddha-rahita thiiN| ve vRkSa khUba chAe hue aura phaile hue rahate the|) isI prakAra yAvat (usa samaya sarvavidha bhogopabhoga sAmagrIprada anagnaparyanta dasa prakAra ke) aneka kalpavRkSa the| vivecana-dasa prakAra ke kalpavRkSoM meM se prathama mattAMga aura dasaveM anagna kA mUla pATha meM sAkSAt ullekha huA hai| madhya ke ATha kalpavRkSa 'jAva' zabda se gRhIta kiye gaye haiN| saba ke nAma-kAma isa prakAra haiM 1. mattAMga-mAdaka rasa pradAna karane vAle, 2. bhRttAMga-vividha prakAra ke bhAjana-pAtra-baratana dene vAle, Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra 3. truTitAMga-nAnAvidha vAdya dene vAle, 4. dIpazikhA-prakAzapradAyaka, 5. jotiSika-udyotakAraka, 6. citrAMga-mAlA Adi pradAyaka, 7. citrarasa-vividha prakAra kA rasa dene vAle, 8. maNyaMga-AbhUSaNa pradAna karane vAle, 9. gehAkAra-vividha prakAra ke gRha-nivAsasthAnapradAtA, 10. anagna-vastroM kI AvazkatApUrti karane vaale| manuSyoM kA AkAra-svarUpa 28. tIse NaM bhaMte! samAe bharahe vAse maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! teNaM maNuA supaiTThiyakummacArucalaNA, (rattuppalapattamauasukumAlakomalatalA NagaNagaramagarasAgaracakkaMkavaraMkalakkhaNaMkiacalaNA, aNupuvvasusAhayaMgulIyA, uNNayataNutaMbaNiddhaNakkhA, saMThiasusiliTThagUDhagupphA, eNIkuruviMdAvattavaTTANupuvvajaMghA, samugganimaggagUDhajANU, gayasasaNa-sujAyasaNNibhorU, varavAraNamattatullavikkamavilAsiagaI, pamuiavaraturagasIhavaravaTTiakaDI, varaturagasujAyagujjhadesA,AiNNahayavvaniruvalevA, sAhayasoNaMdamusaladappaNa-NigariavarakaNagaccharusarisavaravairavalia-majjhA,jhasavihagasujAya-pINakucchI, jhasoarA, suikaraNA, gaMgAvattapayAhiNAvattataraMgabhaMgura-vikiraNataruNabohiaAkosAyaMtapaumagaMbhIraviaDaNAbhA, ujjua samasaMhiajacca-taNu-kasiNa-NiddhaAdejja-laDaha-sUmAla-maua-ramaNijja-romarAI, saMNayapAsA, saMgayapAsA, suMdarapAsA, sujAyapAsA, miamAia-pINaraia-pAsA, akaraMDuakaNagaruagaNimmala-sujAya-Niruvahaya-dehadhArI, pasatthavattIsalakkhaNadharA, kaNagasilAyalujjalapasattha-samatala-uvaiya-vicchi (tthi)NNa-pihulavacchA, sirivacchaMkiyavacchA, juasaNNibhapINaraia-pIvarapauTThasaMThiyasusiliTTha-visiTTha-dhaNa-thirasubaddhasaMdhipuravara-varaphaliha-vaTTia-bhujA, bhujagIsara-viula-bhogaAyANaphalihaucchUDha-dIhabAhU, rattatalovaiamauamaMsalasujAya-pasatthalakkhaNaacchiddajAlapANI, pIvarakomalavaraMgulIA, AyabaM-taliNa-sui-ruila-NiddhaNakkhA, caMdapANilehA, sUrapANilehA, saMkhapANilehA, cakkapANilehA, disAsovatthiyapANilehA, caMdasUra-saMkha-cakka-disAsovatthiyapANilehA, aNega-vara-lakkhaNuttama-pasattha-suraia-pANilehA varamahisa-varAhasIha-sadUlausahaNAgavara-paDipuNNavipulakhaMdhA, cauraMgula-suppamANa, kaMbuvarasarisa-gIvA, maMsalasaMThia-pasattha-sadUlavipulahaNuA, avaTThia-suvibhattacittamaMsU, oaviasilappavAla-biMbaphala-saNNibhAdharohA, paMDurasasi-sagalavimala-Nimmala-saMkhagokhIra-pheNakuMdadagaraya-muNAliAdhavala-daMtaseDhI, akhaMDadaMtA, aphuDi-adaMtA, aviraladaMtA, saNiddhadaMtA, sujAyadaMtA, egadaMtaseDhIva aNegadaMtA, huavaha-NiddhaMtadhoatattatavaNijjarattatalatAlujIhA, garulAyata-ujjU-tuMga-NAsA, avadAlia-poMDarIkaNayaNA, koAsiyadhavala Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [37 pattalacchA,ANAmia-cAva-ruilakiNhabbharAisaMThiyasaMgayaAyaya-sujAyataNukasiNa-NiddhabhumaA, allINapamANa-juttasavaNA, sussavaNA, pINamaMsalakavoladesabhAgA, NivvaNa-sama-laTThamaTThacaMdaddhasama-NilADA, uDuvai-paDipuNNa-somavayaNA, ghaNa-NiciasubaddhalakkhaNuNNayakUDAgAraNibhapiMDiaggasirA, chattAgAruttamaMgadesA, dADimapuppha-pagAsatavaNijjasarisa-Nimmala-sajAya-kesaMtabhUmI,sAmaliboMDa-ghaNa-NiciacchoDia-miuvisayapasatthasuhamalakkhaNa-sugaMdha-suMdara-bhuamoaga-bhiMga-NIlakajjala-pahaThTha-bhamaragaNa-NiddhiNikuraMbaNicia-payAhiNAvattamuddha-sirayA), pAsAdIyA, (darisaNijjA, abhirUvA,) pddiruuvaa| tIse NaM bhaMte ! samAe bharahe vAse maNuiNaM kerisae AgArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! tAoNaM maNuIo sujAyasavvaMga-suMdarIo, pahANamahilAguNehiM juttA, aikkaMtavisappamANamauyA, sukumAla-kummasaMThiavisiTThacalaNA, ujjumauppIvarasusAhayaMgulIo, abbhupraNayaraia-taliNa-taMba-sUi-NiddhaNakkhA, romarahia-vaTTa-laTTha-saMThiaajahaNNa-pasatthalakkhaNaakoppajaMghajualAo, suNimmiasugUDhajANumaMsalasubaddhasaMdhIo, kayalIkhaMbhAirekasaMThia-NivvaNa-sukumAla-maua-maMsala-avirala-samasaMhia-sujAya-vaTTa-pIvaraNiraMtaroruo, aTThAvaya-vIiyapaTThasaMThiapasatthavicchiNNapihulasoNIo vayaNAyAmappamANa-duguNiavisAlamaMsalasubaddha-jahaNavaradhAriNIo, vajjavirAiappasatthalakkhaNanirodarativaliavaliataNuNayamajjhimAo, ujjuasamasahiajaccataNukasiNaNiddhaAijja-laDahasujAyasuvibhattakaMtasobhaMtaruilaramaNija-romarAIo, gaMgAvattapayAhiNAvattataraMgabhaMguraravikiraNataruNabohiaAkosAyaMtapaumagaMbhIraviaDaNAbhIo,aNubbhaDapasatthapINa-kucchIo, saNNayapAsAo, saMgayapAsAo, sujAyapAsAo, miamAiapINaraiapAsAo, akaraMDuakaNagaruagaNimmalasujAyaNiruvahayagAyalaTThIo, kaMcaNakalasappamANasamasahialaTThacuccuAmelagajamalajualavaTTiaabbhuNNayapINaraiyapIvarapaoharAo, bhuaMgaaNapuvvataNuagopucchavaTTasaMhiaNamiaAijjalaliabAhAo, taMbaNahAo, maMsalaggahatthAo, pIvarakomalavaraMgulIAo, NiddhapANilehAo, ravisasisaMkhacakkasotthiyasuvibhatta-suviraiapANilehAo, pINuNNayakarakakkhavakkhavatthipaesAo, paDipuNNagalakapolAo, cauraMgulasuppamANakaMbuvarasarisagIvAo, maMsalasaMThiapasatthahaNugAo, dADimapupphappagAsapIvarapalaMvakuMciavarAdharAo, suMdaruttaroTThAo, dahidagarayacaMdakuMdavAsaMtimauladhavalaacchidda-vimaladasaNAo, rattuppalapattamauasukumAlatAlujIhAo, kaNavIramaulAkuDilaabbhuggaya-ujjutuMgaNAsAo, sArayaNavakamalakumua-kuvalayamaladalaNiarasarisalakkhaNapasattha-ajimhakaMta-NayaNAo, pattaladhavalAyataAtaMbaloaNAo, ANAmia-cAvaruilakiNhabbharAi-saMgayasujAyabhumagAo, allINapamANajuttasavaNAo, susavaNAo, pINamaTTagaMDalehAo, cauraMgula-patthasamaNiDAlAo, komuIrayaNiaravimalapaDipuNNasomavayaNAo, chattuNNayauttamaMgAo, akavilasusiNiddhasugaMdhadIhasirayAo, chatta1. jjhaya 2. jUa 3. thUbha 4. dAmaNi 5. kamaMDalu 6. kalasa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] [jambUdvIpaprajJaptisUtra 7. vAvi 8.sotthia 9. paDAga 10. java 11. majcha 12. kumma 13. rahavara 14. magarajjhaya 15. aMka 16. thAla 17. aMkusa 18. aTThAvaya 19. supaiTThaga 20. mayUra 21. siriabhisea 22. toraNa 23. meiNi 24. udahi 25. giri 26. varabhavaNa 27. varaAyaMsa 28. salIlagaya 29. usabha 30. sIha 31. cAmara 32. uttamapasasthabattIsalakkhaNadharAo, haMsasarisagaIo,koilamahuragirasussarAo, kaMtAo, savvassa aNumayAo, vavagayavalipaliavaMgaduvvaNNavAhidohaggasoga mukkAo, uccatteNa yaNarANa thobaNamassiAo, sabhAvasiMgAracArubesAo, saMgayagayahasiyabhaNiaciTThiavilAsasaMlAvaNiuNajuttovayArakusalAo, suMdarathaNajahaNa vayaNakara-calaNaNayaNalAvaNNavaNNarUpajovvaNavilAsakaliAo, NaMdaNavaNavivaracAriNIuvva acchAo, bharahavAsamANusaccharAo,accheragapecchaNijjAo, pAsAIAo jAva' pddiruuvaao| 3. te NaM maNuA ohassarA haMsassarA, koMcassarA, NaMdissarA, NaMdighosA, sIhassarA, sIhaghosA, susarA, susaraNigyosA, chAyAyavojoviaMgamaMgA, vanjarisahanArAyasaMghayaNA, samacaurasaMThANa saMThiA, chaviNirAtaMkA, aNulomavAuvegA, kaMkaggahaNI, kavoyapariNAmA, sauNiposapiTuMtarorupariNayA, chddhnnushssmuusiaa| tesi NaM maNuANaM ve chappaNA piTThakaraMDakasayA paNNattA samaNAuso! paumuppalagaMdhasarisaNIsAsasurabhivayaNA, te NaM maNuA pagaIuvasaMtA, pagaIpayaNukohamANamAyAlobhA, miumaddavasaMpannA, allINA, bhaddagA,viNIA,appicchA, asaNNihisaMcayA,viDimaMtaraparivasaNA, jhicchiakaamkaaminno| [28] usa samaya bharatakSetra meM manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA thA ? gautama ! usa samaya vahA~ ke manuSya bar3e sundara, darzanIya, abhirUpa evaM pratirUpa the| unake caraNapaira supratiSThita-sundara racanA yukta tathA kachue kI taraha uThe hue hone se manojJa pratIta hote the| unakI pagathaliyA~ lAla kamala ke patte ke samAna mRdula sukumAra aura komala thiiN| unake caraNa parvata, nagara, magara, sAgara evaM cakrarUpa uttama maMgalacihnoM se aMkita the| unake pairoM kI aMguliyAM kramazaH AnupAtika rUpa meM choTI-bar3I evaM susaMhata-sundara rUpa meM eka dUsarI se saTI huI thiiN| pairoM ke nakha unnata, patale, tAMbe kI taraha kucha kucha lAla tathA snigdha-cikane the| unake Takhane sundara, sugaThita evaM nigUDha the-mAMsalatA ke kAraNa bAhara nahIM nikale hue the| unakI piMDaliyAM hariNI kI piMDaliyoM, kuruvinda ghAsa tathA kate hue sUta kI geDI kI taraha kramazaH utAra sahita gola thiiN| unake ghuTane Dibbe ke Dhakkana kI taraha nigUDha the| hAthI kI sUMDa kI taraha jaMghAe~ sugaThita thiiN| zreSTha hAthI ke tulya parAkrama, gaMbhIratA aura mastI liye unakI cAla thii| pramudita-roga, zoka Adi rahita-svastha, uttama ghor3e tathA uttama siMha kI kamara ke samAna unakI kamara gola gherAva lie thii| uttama ghor3e ke suniSpanna guptAMga kI taraha unake guhya bhAga the| uttama jAti ke ghor3e kI taraha unakA zarIra malamUtra visarjana kI apekSA se nirlepa thaa| unakI deha ke madhyabhAga trikASThikA, mUsala tathA darpaNa ke hatthe 1. dekheM sUtra yahI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [39 ke madhya bhAga ke samAna, talavAra kI zreSTha svarNamaya mUTha ke samAna tathA uttama vajra ke samAna gola aura patale the| unake kukSipradeza-udara ke nIce ke donoM pArzva matsya aura pakSI ke samAna sujAta-suniSpanna-sundara rUpa meM racita tathA pIna-paripuSTa the| unake udara matsya jaise the| unake karaNa-AntrasamUha-AMteM zuci-svacchanirmala thiiN| unakI nAbhiyA~ kamala kI jyoM gaMbhIra, vikaTa-gUDha, gaMgA kI bhaMvara kI taraha gola, dAhinI ora cakkara kATatI huI taraMgoM kI taraha ghumAvadAra sundara, camakate hue sUrya kI kiraNoM se vikasita hote kamala kI taraha khilI huI thiiN| unake vakSasthala aura udara para sIdhe, samAna, saMhita-eka dUsare se mile hue, utkRSTa, halake, kAle, cikane, uttama lAvaNyamaya, sukumAra, komala tathA ramaNIya bAloM kI paMktiyA~ thiiN| unakI deha ke pArzvabhAga-pasavAr3e nIce kI ora kramazaH saMkar3e, deha ke pramANa ke anurUpa, sundara, suniSpanna tathA samucita parimANa meM mAMsalatA lie hue the, manohara the| unake zarIra svarNa ke samAna kAMtimAn, nirmala, sundara, nirupahataroga-doSa-varjita tathA samIcIna mAMsalatAmaya the, jisase unakI rIr3hI kI haDDI anupalakSita thii| unameM uttama puruSa ke battIsa lakSaNa pUrNatayA vidyamAna the| unake vakSasthala-sIne svarNa-zilA ke tala ke samAna ujjvala, prazasta, samatala, upacita-mAMsala, vistIrNa-caur3e, pRthula-vizAla the| una para zrIvatsa-svastika ke cihna aMkita the| unakI bhujAe~ yuga-gAr3I ke jue, yUpa-yajJastambha-yajJIya khUTe kI taraha gola, lambe, sudRr3ha, dekhane meM Anandaprada, supuSTa kalAiyoM se yukta, suzliSTa-susaMgata, viziSTa, ghana-Thosa, sthira-snAyuoM se yathAvat rUpa meM subaddha tathA nagara kI argalA-Agala ke samAna golAI lie thiiN| icchita vastu prApta karane hetu nAgarAja ke phaile hue vizAla zarIra kI taraha unake dIrgha bAhu the| unake pANi-kalAI se nIce ke hAtha ke bhAga unnata, komala, mAMsala tathA sugaThita the, zubha lakSaNa yukta the, aMguliyA~ milAne para unameM chidra dikhAI nahIM dete the| unake tala-hatheliyA~ lalAI lie huI thiiN| aMguliyA~ puSTa, sukomala aura sundara thiiN| unake nakha tA~be kI jyoM kucha-kucha lalAI lie hue, patale, ujale, rucira-dekhane meM rucikara-acche lagane vAle, snigdhacikane tathA sukomala the| unakI hatheliyoM meM candra, sUrya, zaMkha, cakra, dakSiNAvarta evaM svastika kI zubha rekhAe~ thiiN| unake kandhe prabala bhaiMse, sUara, siMha, cIte, sA~Da tathA uttama hAthI ke kandhoM jaise paripUrNa evaM vistIrNa the| unakI grIvAe~-gardane cAra-cAra aMgula caur3I tathA uttama zaMkha ke samAna trivali yukta evaM unnata thiiN| unakI ThuDDiyA~ mAMsala-supuSTa, sugaThita, prazasta tathA cIte kI taraha vipula-vistIrNa thiiN| unake zmazrudAr3hI va mUMcha avasthita-kabhI nahIM bar3hane vAlA, bahuta halakI sI tathA adbhuta sundaratA lie hue thI, unake hoTha saMskArita yA sughaTita mUMge kI paTTI jaise, vimbaphala ke sadRza the| unake dAMtoM kI zreNI niSkalaMka candramA ke Tukar3e, nirmala se nirmala zaMkha, gAya ke dUdha, phena, kunda ke phUla, jalakaNa aura kamala nAla ke samAna sapheda thii| dA~ta akhaMDa-paripUrNa, asphuTita-TUTa-phUTa rahita, sudRDha, avirala-paraspara saTe hue, susnigdhacikane-AbhAmaya, sujAta-sundarAkAra the, aneka dAMta eka daMta-zreNI kI jyoM pratIta hote the| jihvA tathA tAlu agni meM tapAe hue aura jala se dhoe hue svarNa ke samAna lAla the| unakI nAsikAe~ garur3a kI tarahagarur3a kI coMca kI jyoM lambI, sIdhI aura unnata thiiN| unake nayana khile hue puMDarIka-sapheda kamala ke samAna the| unakI A~kheM padma kI taraha vikasita, dhavala, patrala-baraunI yukta thiiN| unakI bhauheM kucha khiMce hue dhanuSa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] [jambUdvApaprajJAptasUtra ke samAna sundara-Ter3hI, kAle bAdala kI rekhA ke samAna kRza-patalI, kAlI evaM snigdha thiiN| unake kAna mukha ke sAtha sundara rUpa meM saMyukta aura pramANopeta-samucita AkRti ke the, isalie ve bar3e sundara lagate the| unake kapola mAMsala aura paripuSTa the| unake lalATa nivraNa-phor3e, phunsI Adi ke ghAva ke cihna se rahita, samatala, sundara evaM niSkalaMka ardhacandra-aSTamI ke candramA ke sadRza bhavya the| unake mukha pUrNa candra ke samAna saumya the| atyadhika saghana, subaddha snAyubaMdha sahita, uttama lakSaNa yukta, parvata ke zikhara ke samAna unnata unake mastaka the| unake uttamAMga-mastaka ke UparI bhAga chatrAkAra the| unakI kezAntabhUmi-tvacA, jisa para unake bAla uge hue the, anAra ke phUla tathA sone ke samAna dIptimaya-lAla, nirmala aura cikanI thii| unake mastaka ke keza bArIka rezoM se bhare semala ke phala ke phaTane se nikalate hue rezoM jaise komala, vizada, prazasta, sUkSma, zlakSNa-mulAyama, surabhita, sundara, bhujamocaka, nIlama, bhaMga, nIla, kajjala tathA prahRSTa-supuSTa bhramaravRnda jaise camakIle, kAle ghane, dhuMgharAle, challedAra the|) ve manuSya sundara, (darzanIya, abhirUpa-manojJa) tathA pratirUpa the-mana ko AkRSTa karane vAle the| bhagavan ! usa samaya bharatakSetra meM striyoM kA AkAra-svarUpa kaisA thA ? gautama! ve striyAM-usa kAla kI striyA~ zreSTha tathA sarvAMgasundariyA~ thiiN| ve uttama mahilocita guNoM se yukta thiiN| unake paira atyanta sundara, viziSTa pramANopeta, mRdula, sukumAra tathA kacchapa-saMsthAna-saMsthitakachue ke AkAra ke the| unake pairoM kI aMguliyA~ sarala, komala, paripuSTa-mAMsala evaM susaMgata-paraspara milI huI thiiN| aMguliyoM ke nakha samunnata, ratida-dekhane vAloM ke lie Anandaprada, talina-patale, tAmratAMbe ke varNa ke halake lAla, zuci-malarahita, snigdha-cikane the| unake jaMghA-yugala roma rahita, vRttavartula yA gola, ramya-saMsthAna yukta, utkRSTa, prazasta lakSaNa yukta, atyanta subhagatA ke kAraNa akopya- adveSya the| unake jAnu-maMDala sunirmita-sarvathA pramANopeta, sugUDha tathA mAMsalatA ke kAraNa anupalakSya the, sudRDha snAyu-baMdhanoM se yukta the| unake Uru kele ke staMbha jaise AkAra se bhI adhika sundara, phor3e, phunsI Adi ke ghAvoM ke cihnoM se rahita, sukumAra, sukomala, mAMsala, avirala-paraspara saTe hue jaise, sama, sadRza-parimANa yukta, sugaThita, sujAta-sundara rUpa meM samutpanna, vRtta-vartula-gola, pIvara-mAMsala, niraMtara-aMtara rahita the| unake zroNipradeza ghuNa Adi kIr3oM ke upadravoM se rahita-una dvArA nahIM khAe hue-akhaMDita dyUtaphalaka jaise AkAra yukta prazasta, vistIrNa, tathA pRyutha-sthUla-moTe yA bhArI the| vizAla, mAMsala, sugaThita aura atyanta sundara the| unakI deha ke madhyabhAga vajraratna-hIre jaise suhAvane, uttama lakSaNa yukta, vikRta udara rahita, trivalI-tIna rekhAoM se yukta, balita-sazakta athavA valita-golAkAra evaM patale the| unakI romarAjiyA~-romAvaliyA~ sarala, sama-barAbara, saMhita-paraspara milI huI, uttama, patalI, kRSNavarNa yuktakAlI, cikanI, Adeya-spRhaNIya, lAlityapUrNa-sundaratA se yukta tathA suracita-svabhAvataH sundara, suvibhakta, kAnta-kamanIya, zobhita aura rucikara thiiN| unakI nAbhi gaMgA ke bhaMvara kI taraha gola, dAhinI ora cakkara kATatI huI taraMgoM kI jyoM ghumAvadAra, sundara, udita hote hue sUrya kI kiraNoM se vikasita hote kamaloM ke samAna vikaTa-gaDha tathA gaMbhIra thiiN| unake kukSipradeza-udara ke nIce ke donoM pArzva anudbhaTa-aspaSTa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] 1 mAMsalatA ke kAraNa sApha nahIM dIkhane vAle, prazasta - uttama - zlAghya tathA pIna-sthUla the| unakI deha ke pArzvabhAga - pasavAr3e sannata - kramaza: saMkar3e, saMgata - deha ke parimANa ke anurUpa sundara, suniSpanna, atyanta samucita parimANa meM mAMsalatA lie hue manohara the| unakI dehayaSTiyAM - dehalatAe~ aisI samupayukta mAMsalatA lie thIM, jisase unake pIche kI haDDI nahIM dikhAI detI thiiN| ve sone kI jyoM dedIpyamAna, nirmala, sunirmita, nirupahata -- roga rahita thIM / unake stana svarNa- ghaTa sadRza the, paraspara samAna, saMhita - paraspara mile hue se, sundara agrabhAga yukta, sama zreNika, golAkAra, abhyunnata - ubhAra yukta, kaThora tathA sthUla the| unakI bhujAe~ sarpa kI jyoM kramazaH nIce kI ora patalI, gAya kI pUMcha kI jyoM gola, paraspara samAna, namita - jhukI huI, Aya tathA sulalita thIM / unake nakha tAMbe kI jyoM kucha-kucha lAla the / unake hAthoM ke agrabhAga mAMsala the / aMguliyA~ pIvara - paripuSTa, komala tathA uttama thIM / unake hAthoM kI rekhAe~ cikanI thiiN| unake hAthoM meM sUrya, zaMkha, cakra tathA svastika kI suspaSTa, suviracita rekhAe~ thIM / unake kakSapradeza, vakSasthala tathA vastipradezaguhyapradeza puSTa evaM unnata the / unake gale tathA gAla pratipUrNa - bhare hue hote the / unakI grIvAe~ cAra aMgula pramANopeta tathA uttama zaMkha sadRza thIM- zaMkha kI jyoM tIna rekhAoM se yukta hotI thiiN| unakI ThuDDiyAM mAMsala - supuSTa, sugaThita tathA prazasta thIM / unake adharoSTha anAra ke puSpa kI jyoM lAla, puSTa Upara ke hoTha kI apekSA kucha-kucha lambe, kuMcita -- nIce kI ora kucha mur3e hue the| unake dAMta dahI, jalakaNa, candra, kunda-puSpa, vAsaMtika-kalikA jaise dhavala achidra - chidrarahita - avirala tathA vimala - malarahita -- ujjvala the| unake tAlu jihvA lAla kamala ke patte ke samAna mRdula evaM sukumAra thiiN| unakI nAsikAe~ kanera kI kalikA jaisI akuTila, abhyudgata - Age nikalI huI, Rju - sIdhI, tuMga-tIkhI yA U~cI thiiN| unake netra zaradaRtu ke sUryavikAsI rakta kamala, candravikAsI zveta kumuda tathA kuvalaya - nIlotpala ke svaccha patrasamUha jaise prazasta, ajihma-sIdhe tathA kAMta - sundara the| unake locana sundara palakoM se yukta, dhavala, Ayata - vistIrNakarNAntaparyaMta tathA AtAmra - halake lAla raMga ke the| unakI bhauMheM kucha khiMce hue dhanuSa ke samAna sundarakucha Ter3hI, kAle bAdala kI rekhA ke samAna kRza evaM suracita thIM / unake kAna mukha ke sAtha sundara rUpa meM saMyukta aura pramANopeta - samucita AkRti ke the, isalie ve bar3e sundara lagate the| unakI kapola - pAli paripuSTa tathA sundara thiiN| unake lalATa, caukora, prazasta - uttama tathA sama-samAna the| unake mukha zaradaRtu kI pUrNimA ke nirmala, paripUrNa candra jaise saumya the / unake mastaka chatra kI jyoM unnata the / unake keza kAle, cikane, sugandhita tathA lambe the| chatra, dhvajA, yUpa - yajJa - staMbha, stUpa, dAma - mAlA, kamaMDalu, kalaza, vApIbAvar3I, svastika, patAkA, yava, matsya, kachuA, zreSTha ratha, makaradhvaja, aMka - kAle tila, thAla, aMkuza, aSTApada - dyUtapaTTa, supratiSThaka, mayUra, lakSmI - abhiSeka, toraNa, pRthvI, samudra, uttama bhavana, parvata, zreSTha darpaNa, lIlotsuka hAthI baila, siMha tathA ca~vara ina uttama, zreSTha battIsa lakSaNoM se ve yukta thiiN| unakI gati haMsa jaisI thiiN| unakI svara koyala kI bolI sadRza madhura thA / ve kAMti yukta thIM / ve sarvAnumata thIM- unheM saba cAhate the - koI unase dveSa nahIM karatA thA / na unakI deha meM jhurriyAM par3atI thIM, na unake bAla sapheda hote the / ve vyaMga - vikRta aMgayukta yA hInAdhika aMgayukta - vaidhavya, dAridrya Adi - janita zoka rahita thiiN| unakI U~cAI [ 41 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] [jambUdvIpaprajJaptisUtra puruSoM se kucha kama hotI thii| svabhAvataH unakA veSa zRMgArAnurUpa sundara thaa| saMgata-samucita gati, hAsya, bolI, sthiti, ceSTA, vilAsa tathA saMlApa meM ve nipuNa evaM upayukta vyavahAra meM kuzala thiiN| unake stana, jaghana, vadana, hAtha, paira tathA netra sundara hote the| ve lAvaNyayukta hotI thiiN| varNa, rUpa, yauvana, vilAsa-nArIjanocita nayana-ceSTAkrama se ullasita thiiN| ve nandanavana meM vicaraNazIla apsarAoM jaisI mAno mAnuSI apsarAe~ thiiN| unheM dekhakara unakI sauMdarya, zobhA Adi dekhakara prekSakoM ko Azcarya hotA thaa| isa prakAra ve mana:prasAdakaracitta ko prasanna karane vAlI tathA pratirUpa-mana meM basa jAne vAlI thiiN| bharatakSetra ke manuSya oghasvara-pravAhazIla svara yukta, haMsa kI jyoM madhura svara yukta, krauMca pakSI kI jyoM dUradezavyApI-bahuta dUra taka pahu~cane vAle svara se yukta tathA nandI-dvAdazavidha-tUryasamavAya-bAraha prakAra ke tUrya-vAdyavizeSoM ke sammilita nAda sadRza svara yukta the| unakA svara evaM ghoSa-anudAna-dahAr3a yA garjanA siMha jaisI jozIlI thii| unake svara tathA ghoSa meM nirAlI zobhA thii| unakI deha meM aMga-aMga prabhA se udyotita the| ve vajraRSabhanArAcasaMhanana-sarvotkRSTa asthibanda tathA samacaurasa saMsthAna-sarvotkRSTa daihika AkRti vAle the| unakI camar3I meM kisI prakAra kA AtaMka-roga yA vikAra nahIM thaa| ve deha ke antarvartI pavana ke ucita vega-gatizIlatA saMyukta, kaMka pakSI kI taraha nirdoSa gudAzaya se yukta evaM kabUtara kI taraha prabala pAcanazakti vAle the| unake ApAna-sthAna pakSI kI jyoM nirlepa te| unake pRSThabhAga-pArzvabhAgapasavAr3e tathA Uru sudRr3ha the| ve chaha hajAra dhanuSa U~ce hote the| AyuSman zramaNa gautama ! una manuSyoM ke pasaliyoM kI do sau chappana haDDiyAM hotI thiiN| unake sAMsa padma evaM utpala kI-sI athavA padma tathA kuSTha nAmaka gandha-dravyoM kI-sI sugandha lie hote the, jisase unake muMha sadA suvAsita rahate the| ve manuSya zAnta prakRti ke the| unake jIvana meM krodha, mAna, mAyA aura lobha kI mAtrA pratanu-manda yA halakI thii| unakA vyavahAra mRdu-manojJa-pariNAma-sukhAvaha hotA thaa| ve AlIna-gurujana ke anuzAsana meM rahane vAle athavA saba kriyAoM meM lIna-gupta-samucita ceSTArata the| ve bhadra-kalyANabhAk, vinIta-bar3oM ke prati vinayazIla, alpeccha-alpa AkAMkSAyukta, apane pAsa (paryuSita khAdya Adi kA) saMgraha nahIM rakhane vAle, bhavanoM kI AkRti ke vRkSoM ke bhItara vasane vAle aura icchAnusAra kAma-zabda, rUpa, rasa, gandha, sparzamaya bhoga bhogane vAle the| manuSyoM kA AhAra 29. tesi NaM bhaMte ! maNuANaM kevaikAlassa AhAraDhe samuppajjai ? goyamA ! aTThamabhattassa AhAraTTe samuppajjai, puDhavIpuSphaphalAhArANaM te maNuA paNNattA samaNAuso! tIse NaM bhaMte ! puDhavIe kerisae AsAe paNNatte ? __ goyamA !se jahANAmae gulei vA, khaMDei vA, sakkarAivA,macchaMDiAi vA, pappaDamoaei vA, bhisei vA, pupphuttarAi vA, paumuttarAi vA, vijayAi vA, mahAvijayAi vA, AkAsiAi Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [43 vA, AdaMsiAi vA, AgAsaphalovamAi vA, uvamAi vA, aNovamAi vaa| eyArUve? goyamA ! No iNaThe samaTe, sANaM puDhavI ito iTTatariAceva,(piyatariAceva, kaMtatariA ceva, maNuNNatariA ceva,) maNAmatariA ceva AsAeNaM pnnnnttaa| tesi NaM bhaMte ! puSphaphalANaM kerisae AsAe paNNatte ? goyamA ! se jahANAmae raNNo cAuraMtacakkavaTTissa kallANe bhoaNajAe sayasahassanipphanne vaNNeNuvavee, (gaMdheNaM uvavee, raseNaM uvavee) phAseNaMuvavee,AsAyaNijje, visAyaNijje, dippaNijje, dappaNijje, mayaNijje, biMhaNijje, savviMdiagAyapahAyaNijje-bhave eArUve? goyamA! No iNaDhe samaDhe, tesiMNaM puSphaphalANaM etto iTThatarAe ceva jAva' AsAe pnnnntte| [29] bhagavan ! una manuSyoM ko kitane samaya bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai ? AyuSman zramaNa gautama! unako tIna dina ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| ve pRthvI tathA puSpa-phala, jo unheM kalpavRkSoM se prApta hote haiM, kA AhAra karate haiN| bhagavan! usa pRthvI kA AsvAda kaisA hotA hai ? gautama! gur3a,khAMDa, zakkara, matsyaMDikA-vizeSa prakAra kI zakkara, rAba, parpaTa, modaka-eka vizeSa prakAra kA laDDU, puSpottara (zarkarA vizeSa), padmottara (eka prakAra kI zakkara), vijayA, mahAvijayA, AkAzikA, AdarzikA, AkAzaphalopamA, upamA tathA anupama-ye usa samaya ke viziSTa AsvAdya padArtha hote haiN| bhagavan ! kyA usa pRthvI kA AsvAda inake AsvAda jaisA hotA hai ? gautama! aisI bAta nahIM hai-aisA nahIM hotaa| usa pRthvI kA AsvAda inase iSTatara-saba indriyoM ke lie inase kahIM adhika sukhaprada, (adhika priyakara, adhika kAMta, adhika manojJa-mana ko bhAne vAlA) tathA adhika manogamya-mana ko rucane vAlA hotA hai| bhagavan ! una puSpoM aura phaloM kA AsvAda kaisA hotA hai ? gautama! tIna samudra tathA himavAn paryanta chaHkhaMDa ke sAmrAjya ke adhipati cakravartI samrATa kA bhojana eka lAkha svarNa-mudrAoM ke vyaya se niSpanna hotA hai| vaha kalyANakara-ati sukhaprada, prazasta varNa, (prazasta gandha, prazasta rasa tathA) prazasta sparza yukta hotA hai, AsvAdanIya-AsvAda yogya, visvAdanIya-vizeSa rUpa se AsvAda yogya, dIpanIya-jaTharAgni kA dIpana karane vAlA, darpaNIya-utsAha tathA sphUrti bar3hAne vAlA, madanIya-mastI dene vAla, vRMhaNIya-zarIra kI dhAtuoM ko upacita-saMvardhita karane vAlA evaM prahlAdanIya Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra sabhI indriyoM aura zarIra ko AhlAdita karane vAlA hotA hai| bhagavan ! una puSpoM tathA phaloM kA AsvAda kyA usa bhojana jaisA hotA hai ? gautama! aisA nahIM hotaa| una puSpoM evaM phaloM kA AsvAda usa bhojana se iSTatara-adhika sukhaprada hotA hai| manuSyoM kA AvAsa : jIvana-caryA 30. te NaM bhaMte ! maNuyA tamAhAramAhArettA kahiM vasahiM uti ? goyamA ! rukkhagehAlayA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! tesi NaM bhaMte ! rukkhANaM kerisae AyArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! kUDAgArasaMThiA, pecchaacchtt-jhy-thuubh-tornn-gour-veiaa-copphaalgattttaalg-paasaay-hmmia-gvkkh-vaalggpoiaa-vlbhiighrsNtthiaa| atthapaNe ittha bahave varabhavaNavisiTThasaMThANasaMThiA dumagaNA suhasIalacchAyA paNNattA samaNAuso ! [30] bhagavan ! ve manuSya vaise AhAra kA sevana karate hue kahA~ nivAsa karate haiM ? / AyuSman zramaNa gautama! ve manuSya vRkSa-rUpa gharoM meM nivAsa karate haiN| bhagavan ! una vRkSoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama! ve vRkSa kUTa-zikhara, prekSAgRha-nATyagRha, chatra, stUpa-cabUtarA, toraNa, gopura-nagaradvAra, vedikA-upavezana yogya bhUmi, copphAla-barAmadA, aTTAlikA, prAsAda-zikharabaddha devabhavana yA rAjabhavana, harmya-zikhara varjita zreSThigRha-haveliyAM, gavAkSa-jharokhe, vAlAgrapotikA-jalamahala tathA valabhIgRha sadRza saMsthAna-saMsthita haiM-vaise vividha AkAra-prakAra liye hue haiN| isa bharatakSetra meM aura bhI bahuta se aise vRkSa haiM, jinake AkAra uttama, viziSTa bhavanoM jaise haiM, jo sukhaprada zItala chAyA yukta haiN| 31. (1) asthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse gehAi vA gehAvaNAi vA? goyamA ! No iNadve samaDhe, rukkha-gehAlayA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! [31] (1) bhagavan ! usa samaya bharatakSetra meM kyA geha-ghara hote haiM ? kyA gehAyatana-upabhoga hetu gharoM meM Ayatana-Apatana yA Agamana hotA hai ? athavA kyA gehApaNa-gRha yukta ApaNa-dukAneM yA bAjAra hote haiM ? AyuSman zramaNa gautama! aisA nahIM hotaa| una manuSyoM ke vRkSa hI ghara hote haiN| (2) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse gAmAi vA, (AgarAi vA, NayarAi vA, NigamAi vA, rAyahANIo vA, kheDAi vA, kabbaDAi vA, maDaMbAi vA, doNamuhAi vA, paTTaNAi vA, AsamAi vA, saMvAhAi vA,) saMNivesAi vaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] [ 45 gomA ! No iTTe samaTThe, jahicchia-kAmagAmiNo NaM te maNuA paNNattA / (2) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM grAma - bAr3oM se ghirI bastiyA~ yA karagamya - jahA~ rAjya kA kara lAgU ho, aisI bastiyA~, ( Akara - svarNa, ratna Adi ke utpatti sthAna, nagara - jinake cAroM ora dvAra hoM, jahA~ rAjya-kara nahIM lagatA ho, aisI bar3I bastiyA~, nigama - jahA~ vaNikvarga kA - vyApArI varga prabhUta nivAsa ho, vaisI bastiyA~, rAjadhAniyA~, kheTa - dhUla ke parakoTa se ghirI huI yA kahIM-kahIM nadiyoM tathA parvatoM se ghirI huI bastiyA~, karbaTa-choTI prAcIra se ghirI huI yA cAroM ora parvatoM se ghirI huI bastiyA~, maDamba - jinake DhAI kosa irda-girda koI gA~va na hoM, aisI bastiyA~, droNamukha- samudrataTa se saTI huI bastiyA~, pattana-jala-sthala mArga yukta bastiyA~, Azrama - tApasoM ke Azrama yA logoM kI aisI bastiyA~, jahA~ pahale tApasa rahate rahe hoM, sambAdha - - pahAr3oM kI coTiyoM para avasthita bastiyA~ yA yAtrArtha samAgata bahuta se logoM ke Thaharane ke sthAna tathA sanniveza - sArtha - vyApArArtha yAtrAzIla sArthavAha evaM unake sahavartI logoM ke Thaharane ke sthAna hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotaa| ve manuSya svabhAvataH yatheccha - vicaraNazIla-svecchAnurUpa vividha sthAnoM gamanazIla hote haiN| (3) atthi NaM bhaMte! tIse samAe bharahe vAse asIi vA, masIi vA, kisIi vA, vaNietti vA, paNietti vA, vANijjei vA ? No iTTe samaTTe, vavagaya- asi-masi - kisi - vaNia-paNia-vANijjA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! (3) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM asi - talavAra 'AdhAra para jIvikA - yuddhajIvikA, yuddhakalA, maSi - lekhana yA kalama ke AdhAra para jIvikA - lekhana kArya, lekhana - kalA, kRSi - khetI, vaNikakalA - vikraya ke AdhAra para calane vAlI jIvikA, paNya - kraya-vikraya- kalA tathA vANijya - vyApArakalA hotI hai ? gautama ! aisA nahIM hotaa| ve manuSya asi, maSi, kRSi, vaNik paNita tathA vANijya- kalA se tanmUlaka jIvikA se virahita hote haiM / (4) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse hiraNNei vA, suvaNNei vA, kaMsei vA, dUsei vA maNi- mottiya saMkha-silappavAlarattarayaNasAvaijjei vA / 1 haMtA asthi, No cevaNaM tesiM maNuANaM paribhogattAe havvamAgacchai / (4) bhagavan! kyA usa samaya bharatakSetra meM cAMdI, sonA, kAMsI, vastra, maNiyAM, motI, zaMkha, zilAsphaTika, raktarana - padmarAga - pukharAja - ye saba hote haiM ? hA~, gautama ! ye saba hote haiM, kintu una manuSyoM ke paribhoga meM- upayoga meM nahIM aate| (5) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse rAyAi vA, juvarAyAi vA, Isara -talavara Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra mADaMbia-koDuMbia-ibbha-seTThi-seNAvai-satthavAhAivA? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, vavagayaiDDisakkArA NaM te maNuA paNNattA / (5) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM rAjA, yuvarAja, Izvara-aizvaryazAlI evaM prabhAvazAlI puruSa, talavara-santuSTa narapati dvArA pradatta-svarNapaTTa se alaMkRta-rAjasammAnita viziSTa nAgarika, mADaMbikajAgIradAra-bhUsvAmI, kauTumbika-bar3e parivAroM ke pramukha, ibhya-jinakI adhikRta vaibhava-rAzi ke pIche hAthI bhI chipa jAe, itane vizAla vaibhava ke svAmI, zreSThI-saMpatti aura suvyavahAra se pratiSThA prApta seTha, senApati-rAjA kI caturaMgiNI senA ke adhikArI, sArthavAha-aneka choTe vyApAriyoM ko sAtha lie dezAntara meM vyavasAya karane vAle samartha vyApArI hote haiM ? gautama! aisA nahIM hotaa| ve manuSya Rddhi-tathA satkAra Adi se nirapekSa hote haiN| (6) asthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse dAsei vA, pesei vA, sissei vA, bhayagei vA, bhAillaei vA, kammayaraei vA ? No iNaDhe samaDhe, vavagayaabhiogA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! (6) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM dAsa-mRtyu paryanta kharIde hue yA gRha-dAsI se utpanna paricara, preSya-dautyAdi kArya karane vAle sevaka, ziSya-anuzAsanIya, zikSaNIya vyakti, bhRtaka-vRtti yA vetana lekara kArya karane vAle paricAraka, bhAgika-bhAga ba~TAne vAle, hissedAra tathA karmakara-gRha sambandhI kArya karane vAle naukara hote haiM ? ___ gautama! aisA nahIM hotaa| ve manuSya svAmI-sevaka-bhAva, AjJApaka-AjJApya-bhAva Adi se aMtIta hote haiN| (7) atthiNaMbhaMte ! tIse samAe bharahe vAse mAyAi vA, piyAivA, bhAyAivA, bhagiNIi vA, bhajjAi vA, puttAi vA, dhUAi vA, suNhAi vA ? haMtA atthi, No ceva NaM tesiM maNuANaM tivve pemmabaMdhaNe smuppjji| (7) bhagavana! kyA usa samaya bharatakSetra meM mAtA, pitA, bhAI, bahina, patnI, putra, putrI tathA putra-vadhU ye saba hote haiM ? gautama ! ye saba vahA~ hote haiM, parantu una manuSyoM kA unameM tIvra prema-bandha utpanna nahIM hotaa| (8)atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse arIi vA, verieivA, ghAyaei vA, vahaei vA, paDiNIyae vA, paccAmittei vA? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, vavagayaverANusayA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! (8) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM ari-zatru, vairika-jAti-nibaddha vairopeta-jAtiprasUta zatrubhAvayukta, ghAtaka-dUsare ke dvArA vadha karavAne vAle, vadhaka-svayaM vadha karane vAle athavA vyathakacapeTa Adi dvArA tAr3ita karane vAle, pratyanIka-kAryopaghAtaka-kAma bigAr3ane vAle tathA pratyamitra-pahale Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [47 mitra hokara bAda meM amitra-bhAva-zatru-bhAva rakhane vAle hote haiM ? gautama! aisA nahIM hotaa| ve manuSya vairAnubandha-rahita hote haiM-vaira karanA, usake phala para pazcAttApa karanA ityAdi bhAva unameM nahIM hote| ___(9) atthiM NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse mittAi vA, vayaMsAi vA, NAyaei vA, saMghADiei vA, sahAi vA, suhIi vA, saMgaei vA ya haMtA atthi, No ceva NaM tesiM maNuANaM tivve rAga-baMdhaNe smuppjji| (9) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM mitra-snehAspada vyakti, vayasya-samavayaska sAthI, jJAtaka-pragADhatara snehayukta svajAtIya jana athavA sahaja paricita vyakti, saMghATika-sahacara, sakhA-eka sAtha khAne-pIne vAle pragADhatama snehayukta mitra, suhRd-saba samaya sAtha dene vAle, hita cAhane vAle, hitakara zikSA dene vAle sAthI, sAMgatika-sAtha rahane vAle mitra hote haiM ? gautama ! ye saba vahA~ hote haiM, parantu una manuSyoM kA unameM tIvra rAga-bandhana utpanna nahIM hotaa| (10) asthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse AvAhAi vA, bivAhAi vA, jaNNAi vA, saddhAi vA, thAlIpagAi vA, miyapiMDa-nivedaNAi vA ? No iNaDhe samaDhe, vavagaya-AvAha-vivAha-jaNNaM-saddha-thAlIpAka-miyapiMDa-nivedaNAi vA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! (10) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetrameM AvAha-vivAha se pUrva tAmbUla-dAnotsava athavA vAgdAna rUpa utsava, vivAha-pariNayotsava, yajJa-pratidina apane-apane iSTadeva kI pUjA, zrAddha-pitR-kriyA, sthAlIpAka-lokAnupAta mRtaka-kriyA-vizeSa tathA mRta-piNDa-nivedana-mRta puruSoM ke lie zmazAnabhUmi meM tIsare dina, nauveM dina Adi piMDa-samarpaNa-ye saba hote haiM ? ' AyuSman zramaNa gautama! ye saba nahIM hote| ve manuSya AvAha, vivAha, yajJa, zrAddha, sthAlIpAka tathA mRta-piNDa nivedana se nirapekSa hote haiN| - (11) asthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse iMdamahAi vA, khaMdamahAi vA, NAgamahAi vA, jakkhamahAi vA, bhUamahAivA, agaDamahAi vA, taDAgamahAi vA, dahamahAi vA, NadImahAi vA, rukkhamahAi vA, pavvayamahAi vA, thUbhamahAi vA, ceiyamahAi vA ? No iNaDhe samaDhe, vavagaya-mahimA NaM te maNuA pnnnnttaa| [11] bhagavan ! kya usa samaya bharatakSetra meM indrotsava, skandotsava-kArtikeyotsava, nagotsava, / yakSotsava, kUpotsava, taDAgotsava, drahotsava, nadyutsava, vRkSotsava, parvatotsava, stUpotsava, tathA caityotsavaye saba hote haiM ? gautama! ye nahIM hote ve manuSya utsavoM se nirapekSa hote haiN| (12) asthi NaM bhaMte ! tIse samAe NaDa-pecchAi vA, NaTTa-pecchAi vA, jalla-pecchAi Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jambUdvIpaprajJaptisUtra vA, malla - pecchAi vA, muTThia - pecchAi vA, velaMbaga-pecchAi vA, kahaga-pecchAi vA, pavaga-pecchAi vA, lAsaga-pecchAi vA, ? it iTThe samaTThe, vavagaya- kouhallA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! 48 ] (12) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM naTa-nATaka dikhAne vAloM, nartaka - nAcane vAloM, jalla-kAlabAjoM--rassI Adi para car3hakara kalA dikhAne vAloM, malla - pahalavAnoM, mauSTika - mukkebAjoM, viDaMbaka - vidUSakoM- masakharoM, kathaka - kathA kahane vAloM, plavaka - chalAMga lagAne yA nadI Adi meM tairane kA pradarzana karane vAloM, lAsaka - vIra rasa kI gAthAe~ yA rAsa gAne vAloM ke kautuka - tamAze dekhane hetu loga ekatra hote haiM ? AyuSman zramaNa gautama! aisA nahIM hotaa| kyoMki una manuSya ke mana meM kautUhala dekhane kI utsukatA nahIM hotI / (13) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse sagaDAi vA, rahAi vA, jANAMi vA, jugAr3a vA, gillIi vA, thillIi vA, sIAi vA, saMdamANiAi vA ? No iTTe samaTThe, pAyacAra-vihArA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! (13) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM zakaTa - bailagAr3I, ratha, yAna - dUsare vAhana, yugyapurAtanakAlIna golla deza meM suprasiddha do hAtha lambe caur3e DolI jaise yAna, gilli - do puruSoM dvArA uThAI jAne vAlI DolI, thilli -do ghor3oM yA khaccaroM dvArA khIMcI jAne vAlI bagghI, zivikA - pardedAra pAlakhiyA~ tathA syandamAnikA - puruSa - pramANa pAlakhiyA~ - ye saba hote haiM ? AyuSman zramaNa gautama! aisA nahIM hotA, kyoMki ve manuSya pAdacAravihArI - paidala calane kI pravRtti vAle hote haiM / (14) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse gAvIi vA, mahisIi vA, ayAi vA, elagAi vA, ? haMtA atthi, No cevaNaM tesiM maNuANaM paribhogattAe havvamAgacchaMti / (14) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM gAya, bhaiMsa, ajA-bakarI, eDakA - bher3a - ye saba pazu hote haiM ? gautama ! ye pazu hote haiM kintu una manuSyoM ke upayoga meM nahIM aate| (15) atthi NaM bhaMte! tIse samAe bharahe vAse AsAi vA, hatthIi vA, uTThAi vA, goNAI vA, gavayAi vA, ayAi vA, elagAi vA, pasayAi vA, miAi vA, varAhAi vA, ruruti vA, sarabhAI vA, camarAi vA, sabarAi vA, kuraMgAi vA, gokaNNAi vA ? haMtA asthi, No ceva NaM tesiM paribhogattAe havvamAgacchaMti / (15) bhagavan! kyA usa samaya bharatakSetra meM ghor3e, U~Ta, hAthI, gAya, gavaya - vanailI gAya, bakarI, Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [49 bher3a, prazraya-do khuroM ke jaMgalI pazu, mRga-hariNa, varAha-sUara, ruru-mRgavizeSa, zarabha-aSTApada, ca~varajaMgalI gAyeM, jinakI pUMchoM ke bAloM se ca~vara banate haiM, zavara-sAMbhara, jinake sIMgoM se aneka zRMgAtmaka zAkhAe~ nikalatI haiM, kuraMga-mRga-vizeSa tathA gokarNa-mRgavizeSa--ye hote haiM ? gautama ! ye hote haiM, kintu una manuSyoM ke upayoga meM nahIM aate| (16) asthiNaMbhaMte ! tIse samAe bharahe vAse sIhAivA, vagyAivA, vigadIvigaacchataracchasiAlabiDAlasuNagakokaMtiyakolasuNagAi vA ? haMtA atthi, No ceva tesiM maNuANaM AvAhaM vA vAbAhaM vA chaviccheaMvA uppAyeMti, pagaibhaddayA NaM te sAvayagaNA paNNattA samaNAuso ! ___ (16) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM siMha, vyAghra-bAgha, vRka-bher3iyA, dvIpika-cIte, Rccha-bhAlU, tarakSa-mRgabhakSI vyAghra vizeSa, zRgAla-gIdar3a, viDAla-bilAva, zunaka-kutte, kokantikalomar3I, kolazunaka-jaMgalI kutte yA sUara-ye saba hote haiM ? AyuSman zramaNa gautama! ye saba hote haiM, para ve una manuSyoM ko AbAdhA-ISad bAdhA, jarA bhI bAdhA, vyAbAdhA-vizeSa bAdhA nahIM pahuMcAte aura na unakA chaviccheda-na aMga-bhaMga hI karate haiM athavA na unakI camar3I nocakara unheM vikRta banA dete haiN| kyoMki ve zvApada-jaMgalI jAnavara prakRti se bhadra hote haiN| (17) asthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse sAlIi vA, vIhigohUmajavajavajavAi vA, kalAyamaMsUra-maggamAsatilakulatthaNipphAvaAlisaMdagaayasikusuMbhakoddavakaMguvaragarAlagasaNasarisavamUlagabIAi vA? haMtA atthi, No ceva NaM tesiM maNuANaM paribhogattAe hvvmaagcchNti| (17) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM zAlI-kalama jAti ke cAvala, vrIhi-brIhi jAti ke cAvala, godhUma-gehU~, yava-jau, yavayava-vizeSa jAti ke jau, kalAya-gola cane-maTara, masUra, mUMga, ur3ada, tila, kulathI, niSpAva-valla, AlisaMdaka-caulA, alasI, kusumbha, kodrava-kodoM, kaMgu-bar3e pIle cAvala, varaka, rAlaka-choTe pIle cAvala, saNa-dhAnya vizeSa, sarasoM, mUlaka-mUlI Adi jamIkaMdoM ke bIja-ye saba hote haiM ? gautama! ye hote haiM, para una manuSyoM ke upayoga meM nahIM aate| (18)asthiNaM bhaMte ! tIse samAe bharae vAse guDDAi vA darIovAyapavAyavisamavijjalAi vA? __No iNadve, samaTe, tIse samAe bharahe vAse bahusamaramaNijje bhUmibhAgepaNNatte,ye jahANAmae AliMgapukkharei vaa0| (18) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM garta-gaDDhe, darI-kandarAe~, avapAta-aise gupta khaDDe jahA~ prakAza meM calate hue bhI girane kI AzaMkA banI rahatI hai, prapAta-aise sthAna, jahA~ se vyakti mana meM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra kAmanA lie bhRgu-patana kare - girakara prANa de de, viSama - jina para car3hanA-utaranA kaThina ho, aise sthAna, vijjala - cikane kardamamaya sthAna -- ye saba hote haiM ? 50 ] gautama ! aisA nahIM hotA / usa samaya bharatakSetra meM bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmi hotI hai / vaha muraja ke UparI bhAga Adi kI jyoM eka samAna hotI hai| ( 19 ) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse khANUna vA, kaMTagataNakayavarAi vA, pattakayavarAi vA ? No iTTe samaTThe, vavagayakhANukaMTagataNakayavarapattakayavarA NaM sA samA paNNattA / (19) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM sthANu - UrdhvakASTha - zAkhA, patra Adi se rahita vRkSaThUMTha, kAMTe, tRNoM kA kacarA tathA pattoM kA kacarA - ye hote haiM / gautama ! aisA nahIM hotaa| vaha bhUmi sthANu, kaMkaTa, tRNoM ke kacare tathA pattoM ke kacare se rahita hotI hai| (20) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse DaMsAi vA, masagAi vA, jUAi vA, likkhAi vA, DhikuNAi vA, pisuAi vA ? No iTThe samaTTe, vavagayaDaMsamasagajU alikkhaDhiMkuNapisuA uvaddavavirahiA NaM sA samA paNNattA / (20) bhagavan! kyA usa samaya bharatakSetra meM DAMsa, macchara, jUMyeM, lIkheM, khaTamala tathA pissU hote haiM ? gautama! aisA nahIM hotaa| vaha bhUmi DAMsa, macchara, jUM, lIkha, khaTamala tathA pissU varjita evaM upadravavirahita hotI hai| ( 21 ) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse ahIi vA ayagarAi vA ? haMtA atthi, No ceva NaM tesiM maNuANaM AbAhaM vA, (vAbAhaM vA, chaviccheaM vA uppAyeMti, ) pagaibhaddayA NaM vAlagagaNA paNNattA / (21) bhagavan! kyA usa samaya bharatakSetra meM sA~pa aura ajagara hote haiM ? gautama! hote haiM, para ve manuSyoM ke lie AbAdhAjanaka, (vyAvAdhAjanaka tathA daihika pIr3A va vikRtijanaka ) nahIM hote| ve sarpa, ajagara (Adi sarIsRpa jAtIya -reMgakara calane vAle jIva) prakRti se bhadra hote haiM / (22) atthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse DiMbAi vA, DamarAi vA, kalahabolakhAravairamahAjuddhAi vA, mahAsaMgAmAi vA, mahAsatthapaDaNAi vA, mahApurisapaDaNAi vA, mahAruhiraNivaDaNAi vA ? goyamA ! No iNaTTe samaTThe, vavagayaverANubaMdhA NaM te maNuA paNNattA / (32), bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM Dimbabhaya - bhayAvaha sthiti, Damara--rASTra upadrava, kalaha + vAgyuddha, bola- aneka Arta vyaktiyoM kA cItkAra, kSAra - khAra, pArasparika IrSyA, vaira meM Abhyantara, Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [51 asahanazIlatA ke kAraNa hiMsya-hiMsaka bhAva, tadunmukha adhyavasAya, mahAyuddha-vyUha-racanA tathA vyavasthAvarjita mahAraNa, mahAsaMgrAma-vyUha-racanA evaM vyavasthAyukta mahAraNa, mahAzastra-patana-nAgabANa tAmasabANa, pavanabANa, agnibANa Adi divya astroM kA prayoga tathA mahApuruSa-patana-chatrapati Adi viziSTa puruSoM kA vadha, mahArudhiraniSatana-chatrapati Adi viziSTa janoM kA rakta-pravAha-khUna bahAnA-ye saba hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotaa| ve manuSya vairAnubandha-zatrutva ke saMskAra-se rahita hote haiN| (23) asthi NaM bhaMte ! tIse samAe bharahe vAse dubbhUANi vA, kularogAi vA, gAmarogAi vA, maMDalarogAivA, poTTarogAi vA, sIsaveaNAivA, kaNNo?acchiNahadaMtaveaNAivA, kAsAi vA, sAsAi vA, sosAi vA, dAhAi vA, arisAi vA, ajIragAi vA, daodarAi vA, paMDurogAi vA, bhagaMdarAivA, egAhiAivA, veAhiAivA, teAhiAivA, cautthAhiAivA, iMdaggahAi vA, dhaNuggahAivA, khaMdaggahAi vA, jakkhaggahAivA, bhUaggahAivA, matthasUlAi vA, hiayasUlAi vA, poTTasUlAivA, kucchisUlAivA, joNisUlAivA, gAmamArIi vA,(AgaramArIivA, NayaramArIi vA, NigamamArIi vA, rAgrahANImArIi vA, kheDamArIi vA, kabbaDamArIi vA, maDaMbamArIi vA, doNamuhamArIi vA, paTTaNamArIi vA, AsamamArIi vA, saMvAhamArIi vA,) saNNivesamArIi vA, pANikkhayA, jaNakkhayA, vasaNabbhUamaNAriA? . goyamA ! No iNaDhe samaDhe, vavagayarogAyaMkA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! (23) bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM durbhUta-manuSya yA dhAnya Adi ke lie upadrava hetu, cUhoM TiDDiyoM Adi dvArA utpAdita Iti -saMkaTa, kula-roga-kulakrama se Aye hue roga, grAma-roga-gA~va bhara meM vyApta roga, maMDala-roga-grAmasamUhAtmaka bhUbhAga meM vyApta roga, poTTa-roga-peTa sambandhI roga, zIrSavedanA-mastaka pIr3A, karNa-vedanA, oSTha-vedanA, netra-vedanA, nakha-vedanA, daMta, vedanA, khAMsI, zvAsa-roga, zoSa-kSaya-tapedika, dAha-jalana, arza-gudAMkura-bavAsIra, ajIrNa, jalodara, pAMDuroga-pIliyA, bhagandara, eka dina se Ane vAlA jvara, do dina se Ane vAlA jvara, tIna dina se Ane vAlA jvara, cAra dina se Ane vAlA jvara, indragraha, dhanurgraha, skandagraha, kumAragraha, yakSagraha, bhUtagraha Adi unmattatA hetu vyantaradeva kRta upadrava, mastaka-zUla, hRdaya-zUla, kukSi-zUla, yoni-zUla, gA~va, (Akara nagara, nigama, rAjadhAnI, kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, paTTana, Azrama, sambAdha,) saniveza-ina meM mAri-kisI vizeSa roga dvArA eka sAtha bahuta se logoM kI mRtyu, jana-jana ke lie vyasanabhUta-Apattimaya, anArya-pApAtmaka, prANi-kSaya-mahAmAri Adi dvArA gAya, baila Adi prANiyoM kA nAza, jana-kSaya-manuSyoM kA nAza, kula-kSaya-vaMza kA nAza-ye saba hote AyuSman gautama! ve manuSya roga-kuSTa Adi cirasthAyI bImAriyoM tathA AtaMka-zIghra prANa lene vAlI zUla Adi bImAriyoM se rahita hote haiN| 1. ativRSTiranAvRSTirmUSikAH zalabhAH zukAH / atyAsannAzca rAjAnaH SaDetA ItayaH smRtaaH|| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] manuSyoM kI Ayu 32. ( 1 ) tIse NaM bhaMte ! samAe bhArahe vAse maNuANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM desUNAI tiNNi paliovamAI, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM / [32] (1) bhagavan ! usa samaya bharatakSetra meM manuSyoM kI sthiti - AyuSya kitane kAla kA hotA hai ? gautama! usa samaya unakA AyuSya jaghanya - kucha kama tIna palyopama kA tathA utkRSTa - tIna palyopama kA hotA hai / [jambUdvIpaprajJaptisUtra (2) tIse NaM bhaMte ! samAe bhArahe vAse maNuANaM sarIrA kevaiaM uccatteNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM desUNAI tiNNi gAuAI, ukkoseNaM tiNNi gAuAI / (2) bhagavan ! usa samaya bharatakSetra meM manuSyoM ke zarIra kitane U~ce hote haiM ? gautama ! unake zarIra jaghanyata: kucha kama tIna kosa tathA utkRSTaH tIna kosa U~ce hote haiM / (3) te NaM bhaMte! maNuA kiMsaMghayaNI paNNattA ? goyamA ! vairosabhaNArAyasaMghayaNI paNNattA / (3) bhagavan ! una manuSyoM kA saMhanana kaisA hotA hai ? gautama ! ve vajra - RSabha - nArica - saMhanana yukta hote haiM / haiM ? (4) tesiM NaM bhaMte ! maNuANaM sarIrA kiMsaMThiA paNNattA ? goyamA! samacauraMsasaMThANasaMThiA paNNattA / tesi NaM maNuANaM bechappaNNA piTThakaraMDayasayA paNNattA samaNAuso ! (4) bhagavan ! una manuSyoM kA daihika saMsthAna kaisA hotA hai ? AyuSman gautama! ve manuSya sama-caurasa saMsthAna - saMsthita hote haiM / unake pasaliyoM kI do sau chappana haDDiyA~ hotI haiN| (5) te NaM bhaMte! maNuA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchanti, kahiM uvavajjaMti ? goyamA! chammAsAvasesAu jualagaM pasavaMti, egUNapaNNaM rAiMdiAI sArakkhaMti, saMgoveMti; govettA, kAsittA, chIittA, jaMbhAittA, akkiTThA, avvahiA, apariAviA kAlamAse kAlaM kiccA devaloesu uvavajjaMti, devaloapariggahA NaM te maNuA paNNattA / (5) bhagavan! ve manuSya apanA AyuSya pUrA kara - mRtyu prApta kara kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna ! gautama! jaba unakA AyuSya chaha mAsa bAkI rahatA hai, ve yugala - eka baccA, eka baccI utpanna karate haiN| unapacAsa dina-rAta unakI sAra-samhAla karate haiM - pAlana, poSaNa karate haiM, saMgopana - saMrakSaNa karate haiM / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [53 yoM pAlana tathA saMgopana kara ve khAMsa kara, chIMka kara, jamhAI lekara zArIrika kaSTa, vyathA tathA paritApa kA anubhava nahIM karate hue, kAla-dharma ko prApta hokara-mara kara svarga meM utpanna hote haiN| una manuSyoM kA janma svarga meM hI hotA hai, anyatra nhiiN| (6) tIse NaM bhaMte! samAe bhArahe vAse kaivihA maNussA aNusajjitthA ? goyamA! chavvihA paNNattA, taMjahA-pamhagaMdhA 1, miagaMdhA 2, amamA 3, teatalI 4, sahA 5, saNicarI 6 / (6) bhagavan ! usa samaya bharatakSetra meM kitane prakAra ke manuSya hote haiN| gautama! chaha prakAra ke manuSya kahe gae haiM-1. padmagandha-kamala ke samAna gaMdha vAle, 2. mRgagaMdhakastUrI sadRza gaMdha vAle, 3. amama-mamatvarahita, 4. tejasvI, 5. saha-sahanazIla tathA 6. zanaizcArIutsukatA na hone se dhIre-dhIre calane vaale| vivecana-prastuta sUtra meM yaugalikoM kI Ayu jaghanya kucha kama tIna palyopama tathA utkRSTa-tIna palyopama jo kahI gaI hai, vahA~ yaha jJAtavya hai ki jaghanya kucha kama tIna palyopama AyuSya-parimANa yaugalika striyoM se sambaddha hai| ___ yaha bhI dhyAna meM rakhA jAnA cAhie ki yaugalika ke Age ke bhava kA AyuSya-bandha unakI mRtyu se cha: mAsa pUrva hotA hai, jaba ve yugala ko janma dete haiN| avasarpiNI : suSamA Araka 33. tIse NaM samAe cauhiM sAgarovama-koDAkoDIhiMkAle vIikkaMtehiM aNaMte vaNNapajjavehiM aNaMtehiM gaMdhapajjavehiM, aNaMtehiM rasapajjavehiM, aNaMtehiM, phAsapajjavehiM, aNaMtehiM saMghayaNapajjavehi, aNaMtehiM saMThANapajjavehiM, aNaMtehiM uccattapajjavehiM aNaMtehiM, AupajjavehiM, aNaMtehiM gurulahupajjavehiM, aNaMtehiM agurulahupajjavehiM , aNaMtehiM uTThANakammabalavIriapurasakkAraparakkamapajjavehiM, aNaMtaguNaparihANIe parihAyamANe parihAyamANe ettha NaM susamA NAma samAkAle paDivajiMsu samaNAuso ! jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve imIse osappiNIe susamAe samAe uttama-kaTThapattAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre hotthA ? ' goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge hotthA, se jahANAmae AliMgapukkharei vA taM ceva jaM susamasusamAe puvvavaNNiaM, NavaraM NANattaM caudhaNusahassamUsiA, ege aTThAvIse piTThakaraMDakasae, chaTThabhattassa AhAraDhe, causaTTi rAiMdiAIsArakkhaMti, do paliovamAI AU sesNtNcev|tiise NaM samAe cauvvihA maNussA aNusajjitthA, taMjahA-eka 1, paurajaMghA 2, kusumA 3, susamaNA 4 / [33] AyuSman zramaNa gautama! usa samaya kA-usa Araka kA-prathama Araka kA jaba cAra sAgara Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [jambUdvIpaprajJaptisUtra koDA-koDI kAla vyatIta ho jAtA hai, taba avasarpiNI kAla kA suSamA nAmaka dvitIya Araka prArambha ho jAtA hai| usameM ananta varNa-paryAya, ananta gaMdha-paryAya, ananta rasa-paryAya, ananta sparza-paryAya, ananta saMhanana-paryAya, ananta saMsthAna-paryAya, ananta-uccatva paryAya, ananta Ayu-paryAya, ananta guru-laghu-paryAya, ananta aguru-laghu-paryAya, ananta utthAna-karma-bala-vIrya-puruSAkAra-parAkrama-paryAya-inakA anantaguNa parihAni-krama se hrAsa ho jAtA hai| bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata isa avasarpiNI ke suSamA nAmaka Araka meM utkRSTatA kI parAkASThAprApta samaya meM bharatakSetra kA kaisA AkAra svarUpa hotA hai ? gautama! usakA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hotA hai| muraja ke UparI bhAga jaisA samatala hotA hai| suSama-suSamA ke varNana meM jo kathana kiyA gayA hai, vaisA hI yahA~ jAnanA caahie| usase itanA antara hai-usa kAla ke manuSya cAra hajAra dhanuSa kI avagAhanA vAle hote haiN| unake zarIra kI U~cAI do kosa hotI hai| inakI pasaliyoM kI haDDiyA~ eka sau aTThAIsa hotI haiN| do dina bItane para inheM bhojana kI icchA hotI hai| ve apane yaugalika baccoM kI causaTha dina taka sAra-samhAla karate haiM-pAlana-poSaNa karate haiM, surakSA karate haiN| unakI Ayu do palyopama kI hotI hai| zeSa saba usI prakAra hai, jaisA pahale varNana AyA hai| usa samaya cAra prakAra ke manuSya hote haiM-1. eka-pravarazreSTha, 2. pracurajaMgha-puSTa jaMghA vAle, 3. kusumapuSpa ke sadRza sukumAra, 4. suzamana-atyanta shaant| avasarpiNI : suSamA-duHSamA 34. tIse NaM samAe tihiM sAgarovamakoDAkoDIhiM kAle vIikkaMte aNaMtehiM vaNNapajjavehi, (aNaMtehiM gaMdhapajjavehiM, aNaMtehiM rasapajjavehiM, aNaMtehiM phAsapajjavehiM, aNaMtehiM saMghayaNapajjavehiM, aNaMtehiM saMThANapajjavehiM, aNaMtehiM uTThANakammabalavIriapurisakkAraparakkamapajjavehiM,) aNaMtaguNa-parihANIe parihAyamANe, ettha NaM susamadussamANAmaM samA pddivjjiNsu|smnnaauso! sANaM samA tihA vibhajjai taMjahA-paDhame tibhAe 1, majjhime tibhAe 2, pacchime tibhAe / ___jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve, imIse osappiNIe susamadussamAe samAe paDhamamajjhimesu tibhAesu bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre ? pucchaa| goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge hotthA, soceva gamoNeavvo NANattaM do dhaNusahassAiM uhUM uccttennN| tesiMca maNuANaM causaTipiTTakaraMDagA, cautthabhattassa AhAratthe samuppajjai, ThiI paliovamaM, egUNAsIiM rAiMdiAI sArakkhaMti, saMgoveMti, (kAsittA, chIittA, jaMbhAittA, akkiTThA, avvahiA, apariAviA kAlamAse kAlaM kiccA devaloesu uvavajjati) devalogapariggahiA NaM te maNuA paNNattA samaNAuso ! tIse NaM bhaMte ! samAe pacchime tibhAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre hotthA ? Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge hotthA, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva ' maNIhiM uvasobhie, taMjahA - kittamehiM ceva akittimehiM ceva / [44 tIse NaM bhaMte! samAe pacchime tibhAge bharahe vAse maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre thA ? goyamA ! tesiM maNuANaM chabbihe saMghayaNe, chabbihe saMThANe, bahUNi dhaNusayANi uDDa uccatteNaM, jahaNNeNaM saMkhijjANi vAsANi, ukkoseNaM asaMkhijjANi vAsANi AuaM pAlaMti, pAlittA appegaiyA NirayagAmI, appegaiyA tiriagAmI appegaiyA maNussagAmI appegaiyA devagAmI, appegaiyA sijjhaMti, (bujjhaMti, mucchaMti, pariNivvAyaMti, ) savvadukkhANamaMtaM kareMti / [34] AyuSman zramaNa gautama ! usa samaya kA - usa ArakakA - dvitIya Araka kA tIna sAgaropama koDAkoDI kAla vyatIta ho jAtA hai, taba avasarpiNI-kAla kA suSama - duHSamA nAmaka tRtIya Araka prArambha hotA hai / usameM ananta varNa- paryAya, ( ananta gaMdha- paryAya, ananta rasa - paryAya, ananta sparza - paryAya, ananta saMhanana-paryAya, ananta saMsthAna - paryAya, ananta - uccatva paryAya, ananta Ayu - paryAya, ananta guru-laghu - paryAya, ananta aguru-laghu-paryAya, ananta utthAna - karma-bala-vIrya - puruSAkAra - parAkrama - paryAya ) - inakA anantaguNa parihAni-krama se hrAsa ho jAtA hai| usa Araka ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai - 1. prathama tribhAga, 2. madhyama tribhAga, 3. pazcima tribhAga - aMtima tribhAga / bhagavan ! jambUdvIpa meM isa avasarpiNI ke suSama - duSamA Araka ke prathama tathA madhyama tribhAga kA AkAra - svarUpa kaisA hai ? AyuSman zramaNa gautama! usa kA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hotA hai| usakA pUrvavat varNana jAnanA caahie| antara itanA hai-- usa samaya ke manuSyoM ke zarIra kI U~cAI do hajAra dhanuSa hotI hai| unakI pasaliyoM kI haDDiyA~ causaTha hotI haiN| eka dina ke bAda una meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| unakA eka palyopama kA hotA hai, 79 rAta-dina apane yaugalika zizuoM kI ve sAra - samhAla - pAlana-poSaNa karate haiN| (ve khA~sakara, chIMkakara, jamhAI lekara zArIrika kaSTa, vyathA tathA paritApa anubhava nahIM karate hue kAladharma ko prApta hokara - mara kara svarga meM utpanna hote haiM) / una manuSyoM kA janma svarga meM hI hotA hai / bhagavan ! usa Araka ke pazcima tribhAga meM - AkhirI tIsare hisse meM bharata kSetra kA AkAra - svarUpa kaisA hotA hai ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala tathA ramaNIya hotA hai| vaha muraja ke UparI bhAga jaisA samatala hotA hai / vaha yAvat kRtrima evaM akRtrima maNiyoM se upazobhita hotA hai / 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] haiM ? [jambUdvIpaprajJaptisUtra bhagavan! usa Araka ke aMtima tIsare bhAga meM bharatakSetra meM manuSyoM kA AkAra - svarUpa kaisA hotA gautama ! una manuSyoM ke chahoM prakAra ke saMhanana hote haiM, chahoM prakAra ke saMsthAna hote haiN| unake zarIra kI U~cAI saikar3oM dhanuSa - parimANa hotI hai| unakA AyuSya jaghanyataH saMkhyAta varSoM kA tathA utkRSTataH asaMkhyAta varSoM kA hotA hai| apanA AyuSya pUrNa kara unameM se kaI naraka -gati meM, kaI tiryaMca-gati meM, kaI manuSya-gati meM, kaI deva-gati meM utpanna hote haiM aura siddha hote haiM, (buddha hote haiM, mukta hote haiM, parinirvRtta hote haiM,) samagra duHkhoM kA anta karate haiM / kulakara-vyavasthA 35. tIse NaM samAe pacchime tibhAe paliovamaTThabhAgAvasese ettha NaM ime paNNarasa kulagarA samupijjitthA, taMjahA - sumaI 1, paDissuI 2, sImaMkare 3, sImaMdhare 4, khemaMkare 5, , khemaMdhare 6, vimalavAhaNe 7, cakkhumaM 8, jasamaM 9, abhicaMde 10, caMdAbhe 11, paseNaI 12, marudeve 13, NAbhI 14, usa 15, tti / [35] usa Araka ke aMtima tIsare bhAga ke samApta hone meM jaba eka palyopama kA AThavAM bhAga avaziSTa rahatA hai to ye pandraha kulakara - viziSTa buddhizAlI puruSa utpanna hote haiM - 1. sumati, 2. pratizruti, 3. sImaMkara, 4. sImaMdhara, 5. kSemaMkara, 6. kSemaMdhara, 7. vimalavAhana, 8. cakSuSmAn, 9. yazasvAn, 10. abhicandra, 11. candrAbha, 12. prasenajit, 13. marudeva, 14. nAbhi, 15. Rssbh| 36. tattha NaM sumaI 1, paDissuI 2, sImaMkare 3, sImaMdhare 4, khemaMkare 5 - NaM etesiM paMcaNhaM kulagarANaM hakkAre NAmaM daMDaNII hotthA / hakkadaMDeNaM hayA samANA lajjiA, vilajjiA, veDDhA, bhIA, tusiNI, viNaoNayA ciTThati / tattha NaM khemaMdhare 6, vimalavAhaNe 7, cakkhumaM 8, jasamaM 9, abhicaMde 10, - etesiM paMcaNhaM kulagarANaM makkAre NAmaM daMDaNII hotthA / AmakkAreNaM daMDeNaM hayA samANA lajjiA, vilajjiA, veDDhA, bhIA, siNI, viNaoNayA ciTThati / tattha NaM caMdAbhe 11, paseNaI 12, marudeve 13, NAbhi 14, usabhANaM 15, - etesiM paMcaNhaM kulagarANaM dhikkAre NAmaM daMDaNII hotthA / te NaM maNuA dhikkAreNaM daMDeNaM hayA samANA jAva ' ciTThati / [36] una pandraha kulakaroM meM se sumati, pratizruti, sImaMkara, sImandhara tathA kSemaMkara- ina pAMca kulakaroM 1. dekheM sUtra yahI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [57 kI hakAra nAmaka daMDa-nIti hotI hai| ve (usa samaya ke) manuSya hakAra-"hA, yaha kyA kiyA" itane kathana mAtra rUpa daMDa se abhihata hokara lajjita, vilajjita-vizeSa rUpa se lajjita, vyarddha-atizaya lajjita, bhItiyukta, tUSNIka-ni:zabdacupa tathA vinayAvanata ho jAte haiN| unameM se chaThe kSemaMdhara, sAtaveM vimalavAhana, AThaveM cakSuSmAn, nauveM yazasvAn tathA dazaveM abhicandraina pA~ca kulakaroM kI makAra nAmaka daNDanIti hotI haiN| ve (usa samaya ke) manuSya makAra-'mA kuru'-aisA mata karo-isa kathana rUpa daNDa se (lajjita, vilajjita, vyarddha, bhIta, tUSNIka tathA vinayAvanata) ho jAte haiN| unameM se gyArahaveM, candrAbha, bArahaveM, prasenajita, terahaveM marudeva, caudahaveM, nAbhi tathA pandrahaveM RSabhaina pA~ca kulakaroM kI dhikkAra nAmaka nIti hotI hai| ve (usa samaya ke) manuSya 'dhikkAra'-isa karma ke lie tumheM dhikkAra hai, itane kathanamAtra rUpa daNDa se abhihata hokara lajjita ho jAte haiN| - vivecana-hakAra, makAra, evaM dhikkAra, ina tIna daNDanItiyoM ke kathana se spaSTa hai ki jaise-jaise kAla vyatIta hotA jAtA hai, vaise-vaise manuSyoM kI manovRtti meM parivartana hotA jAtA hai aura adhikAdhika kaThora daNDa kI vyavasthA karanI par3atI hai| prathama tIrthaMkara bha0 RSabha : gRhavAsa : pravrajyA ____37. NAbhissa NaM kulagarassa marudevAe bhAriAe kucchiMsi ettha NaM usahe NAmaM arahA kosalie paDhamarAyA, paDhamajiNe, paDhamakevalI, paDhamatitthagare, paDhamadhammavaracAuraMta-cakkavaTTI smuppgjitthaa| tae NaM usabhe arahA kosalie vIsaM puvvasayasahassAI kumAravAsamajhe vasai, vasittA tevaDhei puvvasayasahassAI mahArAyavAsamajhe vsi|tevtttti puvvasayasahassAiM mahArAyavAsamajhe vasamANe lehAiAo, gaNiappahANao, sauNaruapajjavasANAo bAvattari kalAo cosarTi mahilAguNe sippasayaM cakammANaM tiNNivi payAhiAe uvdisi| uvadisittA puttasayaM rajjasae abhisiNci|abhisiNcittaa tesIiMpuvvasayasahassAiM mahArAyavAsamajhe vsi|vsittaaje se gimhANaM paDhame mAse paDhame pakkhe cittabahule, tassaNaM cittabahulassa NavamIpakkheNaM divassa pacchime bhAge caittA hiraNNaM, caittA suvaNNaM caittA kosaM, koTThAgAraM, caittA balaM, caittA vAhaNaM, caittA puraM, caittAaMteuraM, caittA viulaghaNakaNagarayaNamaNimottiasaMkhasilappavAlarattarayaNasaMtasArasAvaijjaM vicchaDDiyittA, vigovaittA, dAyaM dAiANaM paribhAettA sudaMsaNAe sIAe sadevamaNuAsurAe parisAe samaNugammamANamagge saMkhia-cakkia-NaMgalia-muhamaMgalia-pUsamANavavaddhamANaga-Aikkhaga-laMkha-maMkha-ghaMTiagaNehiM tAhiM iTAhiM, kaMtAhi, piyAhiM, maNuNNAhiM, maNAmAhi, urAlAhiM,kallANAhiM, sivAhi, dhannAhi, maMgallAhiM, sassiriAhiM, hiyagamaNijjAhiM, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra hiyayapalhAyaNijjAhiM, kaNNamaNaNivvuikarAhiM, apuNaruttAhiM aTThasaiAhiM vaggUhiM aNavarayaM abhinaMdaMtA ya abhithuNatA ya evaM vayAsI - jaya jaya naMdA ! jaya jaya bhaddA ! dhammeNaM abhIe parIsahovasaggANaM, khaMtikhame bhayabheravANaM, dhamme te avigdhaM bhavau tti kaTTu abhinaMdaMti a abhita a 58 ] taNaM usa arahA kosalie NayaNamAlAsahassehiM picchijjamANe picchijjamANe evaM (hiyamAlAsahassehiM abhinaMdijjamANe abhinaMdijjamANe unnaijjemANe maNorahamAlAsahassehiM vicchippamANe vicchippamANe, vayaNamAlAsahassehiM abhithuvvamANe abhithuvvamANe, kaMti-sohaggaguNehiM patthijjamANe patthijjamANe, bahUNaM naranArisahassANaM dAhiNahattheNaM aMjalimAlAsahassAI paDicchamANe paDicchamANe, maMjumaMjuNA ghoseNaM paDibujjhamANe paDibujjhamANe, bhavaNapaMtisahassAiM samaicchamANe samaicchamANe, ) AulabolabahulaM NabhaM karate viNIAe rAyahANIe majjhamajjheNaM Niggacchai / Asia - samajjiasita - suika - puppovayArakaliaM siddhatthavaNaviularAyamaggaM karemANe haya-gaya-raha-pahakareNa pAikkacaDakareNa ya maMda maMda udbhUyareNuyaM karemANe jeNeva siddhatthavaNe ujjANe, jeNeva asogavarapAyave, teNeva uvAgacchai / uvAgacchittA asogavarapAyavassa ahe sIaM ThAvei, ThAvitA sIAo paccoruhai, paccoruhittA, sayamevAbharaNAlaMkAraM omuai, omuttA sayameva cauhiM aTTAhiM loaM karai, karittA chaTTaNaM bhatteNaM apANaeNaM AsADhAhiM NakkhatteNaM jogamuvAgaNaM uggANaM, bhogANaM rAinnANaM, khattiANaM cauhi sahassehi saddhiM egaM devadUsamAdAya muMDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvaie / [37] nAbhi kulakara ke, unakI bhAryA marudevI kI kokha se usa samaya RSabha nAmaka arhat, kauzalika - kozala deza meM avatIrNa, prathama rAjA, prathama jina, prathama kevalI, prathama tIrthaMkara caturdigvyApta athavA dAna, zIla, tapa evaM bhAvanA dvArA cAra gatiyoM yA cAroM kaSAyoM kA anta karane meM sakSama dharma - sAmrAjya ke prathama cakravartI utpanna hue| kauzalika arhat RSabha ne bIsa lAkha pUrva kumAra - akRtAbhiSeka rAjaputrayuvarAja-avasthA meM vyatIta kiye / tiresaTha lAkha pUrva mahArAjAvasthA meM rahate hue unhoMne lekhana se lekara pakSiyoM kI bolI kI pahacAna taka gaNita - pramukha kalAoM kA, jinameM puruSoM kI bahattara kalAoM, striyoM ke causaTha guNoM-kalAoM tathA sau prakAra ke kArmika zilpavijJAna kA samAveza hai, prajA ke hita ke lie upadeza kiyaa| kalAe~ Adi upadiSTa kara apane sau putroM ko sau rAjyoM meM abhiSikta kiyA- unheM pRthakpRthak rAjya diye / unakA rAjyAbhiSeka kara ve tiyAsI lAkha pUrva (kumArakAla ke bIsa lAkha pUrva tathA mahArAja kAla ke tiresaTha lAkha pUrva ) gRhastha - vAsa meM rahe / yoM gRhasthavAsa meM rahakara grISma Rtu ke prathama mAsa - caitra mAsa meM prathama pakSa - kRSNa pakSa meM navamI tithi ke uttarArdha meM - madhyAhna ke pazcAt rajata, svarNa, koza. koSThAgAra - - dhAnya ke AgAra, bala - caturaMgiNI, senA, vAhana - hAthI, ghor3e, ratha Adi savAriyA~, pura- nagara, antaHpura - ranavAsa, vipula dhana, svarNa, ratna, maNi, motI, zaMkha, zilA - sphaTika, rAjapaTTa Adi, pravAla- mUMge, rakta ratna - padmarAga Adi loka ke sArabhUta padArthoM kA parityAga kara ye saba padArtha asthira bhANDAgAra, Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] haiM, unheM jugupsanIya yA tyAjya mAnakara - unase mamatva bhAva haTAkara apane dAyika - gotrika - apane gotra yA parivAra ke janoM meM dhana baMTavArA kara ve sudarzanA nAmaka zivikA - pAlakhI meM baitthe| devoM, manuSyoM tathA asuroM kI pariSad unake sAtha-sAtha clii| zAMkhika-zaMkha bajAne vAle, cAkrika-cakra ghumAne vAle, lAMgalika--svarNAdi-nirmita hala gale se laTakAye rahane vAle, mukhamAMgalika - muMha se maMgalamaya zubha vacana bolane vAle, puSyamANava-- mAgadha, bhATa, cAraNa Adi stutigAyaka, vardhamAnaka - auroM ke kaMdhoM para baiThe puruSa, AkhyAyaka - zubhAzubha - kathana, laMkha - bAMsa ke sire para khela dikhAne vAle, maMkha - citrapaTa dikhAkara AjIvikA calAne vAle, ghANTika - ghaNTe bajAne vAle puruSa unake pIche-pIche cle| ve iSTa - abhIpsita, kAnta - kamanIya zabdamaya, priya - priya artha yukta, manojJa - mana ko sundara lagane vAlI, manorama - mana ko bahuta rucane vAlI, udAra - zabda evaM artha kI dRSTi se vaizadyayukta, kalyANa - kalyANAptisUcaka, ziva - nirupadrava, dhanya-dhanaprApti karAne vAlI, mAMgalya - anarthanivAraka, sazrIka - anuprAsAdi alaMkAropeta hone se zobhita, hRdayagamanIyahRdaya taka pahu~cane vAlI, subodha, hRdaya prahlAdanIya - hRdgata krodha, zoka Adi graMthiyoM ko miTAkara prasanna karane vAlI, karNa-mananirvRtikAra - kAnoM ko tathA mana ko zAnti dene vAlI, apunarukta- punarukti - doSa varjita, arthazatika- saikar3oM arthoM se yukta athavA saikar3oM artha - iSTa- kArya niSpAdaka - vANI dvArA ve nirantara unakA isa prakAra abhinandana tathA abhistavana - stuti karate the - vairAgya ke vaibhava se Anandita ! athavA jagannaMda ! jagat ko Anandita karane vAle, bhadra ! jagat kA kalyANa karane vAle prabhuvara ! ApakI jaya ho, ApakI jaya ho / Apa dharma ke prabhAva se pariSahoM evaM upasargoM se abhIta - nirbhaya raheM, Akasmika bhaya - saMkaTa, bhairava - siMha Adi hiMsaka prANi-janita bhaya athavA bhayaMkara bhaya - ghora bhaya kA sahiSNutApUrvaka sAmanA karane meM sakSama rheN| ApakI dharmasAdhanA nirvighna ho / [59 una Akula paurajanoM ke zabdoM se AkAza ApUrNa thA / isa sthiti bhagavAn RSabha rAjadhAnI ke bIcoMbIca hote hue nikle| sahasroM nara-nArI apane netroM se bAra-bAra unake darzana kara rahe the, (sahasroM naranArI apane hRdaya se unakA bAra-bAra abhinandana kara rahe the, sahasroM nara-nArI apane zubha manoratha - hama inakI sannidhi meM raha pAyeM ityAdi utsukatApUrNa manokAmanAe~ lie hue the| sahasroM nara-nArI apanI vANI dvArA unakA bAra-bAra abhistavana - guNa - saMkIrtana kara rahe the / sahasroM nara-nArI unakI kAMti - deha - dIpti, uttama saubhAgya Adi guNoM ke kAraNa - ye svAmI hameM sadA prApta raheM, bAra- bAra aisI abhilASA karate the / bhagavAn RSabha sahasroM nara-nAriyoM dvArA apane hajAroM hAthoM se upasthApita aMjalimAlA - praNAmAMjaliyoM ko apanA dAhinA hAtha U~cA uThAkara svIkAra karate jAte the, atyanta komala vANI se unakA kuzala-kSema pUchate jAte the | yoM ve gharoM kI hajAroM paMktiyoM ko lAMghate hue Age bddh'e|) siddhArthavana, jahAM ve gamanodyata the, ora jAne vAle rAjamArga para jala kA chir3akAva karAyA huA thaa| vaha jhAr3a-buhArakara svaccha karAyA huA thA, surabhita jala se sikta thA, zuddha thA, vaha sthAna - sthAna para puSpoM se sajAyA gayA thA, ghor3oM, hAthiyoM tathA rathoM ke samUha, padAtiyoM - paidala calane vAle sainikoM ke samUha ke padAghAta se - calane se jamIna para jamI huI dhUla dhIre-dhIre Upara kI ora ur3a rahI thI / isa prakAra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] [jambUdvIpaprajJaptisUtra calate hue ve jahA~ siddhArthavana udyAna thA, jahA~ uttama azoka vRkSa thA, vahAM aaye| Akara usa uttama vRkSa ke nIce zivikA ko rakhavAyA, usase nIce utre| nIce utarakara svayaM apane gahane utaare| gahane utArakara unhoMne svayaM AsthApUrvaka cAra muSTiyoM dvArA apane kezoM kA loca kiyaa| vaisA kara nirjala belA kiyaa| phira uttarASADhA nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para apane cAra hajAra ugra-ArakSaka adhikArI, bhogavizeSa rUpa se samAdRta rAjapuruSa yA apane mantrimaMDala ke sadasya, rAjanya-rAjA dvArA vayasya rUpa meM-mitra rUpa meM svIkRta viziSTa jana yA rAjA ke parAmarzaka maMDala ke sadasya, kSatriya-kSatriya vaMza ke rAjakarmacArIvRnda ke sAtha eka deva-dUSya-divya vastra grahaNa kara muNDita hokara agAra se-gRhasthAvasthA se anagAritAsAdhutva, jahA~ apanA koI ghara nahIM hotA, sArA vizva hI ghara hotA hai, meM pravrajita ho gye| vivecana-puraSa kI bahattara kalAoM kA isa sUtra meM ullekha huA hai| kalAoM kA rAjapraznIya sUtra Adi meM varNana AyA hai| tadanusAra ve nimnAMkita haiM 1. lekha-lekhana, 2. gaNita, 3. rUpa, 4. nATya-abhinaya yukta, abhinaya rahita tAMDava Adi nRtya, 5. gIta-gandharva-kalA yA saMgIta-vidyA, 6. vAdita-vAdya bajAne kI kalA, 7. svaragata-saMgIta ke mUlabhUta SaDja, RSabha Adi svaroM kA jJAna, 8. puSkaragata-mRdaMga Adi bajAne kA jJAna, 9. samatAla-saMgIta meM gIta tathA vAdyoM ke sura evaM tAla-samanvaya yA saMgati kA jJAna, 10. dyUta-jUA khelanA, 11. janavAda-cUta-vizeSa, 12. pAzaka-pAse khelanA, 13. aSTApada-caupar3a dvArA juA khelane kI kalA, 14. pura:kAvya-zIghrakavitva-kisI bhI viSaya para tatkAla-kAvya racanA karanA, AzukavitA karanA, 15. dakamRtikA-pAnI tathA miTTI ko milAkara vividha vastue~ nirmita karane kI kalA, athavA pAnI tathA miTTI ke guNoM kA parIkSaNa karane kI kalA, 16. annavidhi-bhojana pakAne kI kalA, . 17. pAnavidhi-pAnI pIne Adi viSaya meM guNa-doSa kA vijJAna, 18. vastravidhi-vastra pahanane Adi kA viziSTa jJAna, 19. vilepanavidhi-deha para surabhita, snigdha padArthoM kA, auSadhi vizeSa kA lepa karane kI vidhi, mo 39 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] 20. zayanavidhi - palaMga Adi zayana sambandhI vastuoM kI saMyojanA, susajjA Adi kA jJAna, 21. AryA - AryA chanda racane kI kalA, 22. prahelikA- gUDhAzaya vAle padya, paheliyA~ racanA, unakA hala prastuta karanA, 23. mAgadhikA - mAgadhikA chanda meM racanA karane kI kalA, 24. gAthA - saMskRtabhinna anya bhASA meM AryA chanda meM racanA, 25. gItikA - pUrvArddha ke sadRza uttarArddha-lakSaNA AryA meM racanA, 26. zloka - anuSTupa - vizeSa meM racanA, 27. hiraNyayukti - cA~dI ke yathocita saMyojana kI kalA, [61 28. svarNayukti - sone ke yathocita saMyojana kI kalA, 29. cUrNayukti-koSTha Adi sugandhita padArthoM kA burAdA banAkara usameM anya padArthoM kA melana, 30. AbharaNavidhi - AbhUSaNa alaMkAra dvArA sajjA, 31. taruNI - parikarma - yuvatiyoM ke zrRMgAra, prasAdhana kI kalA, . 32. strIlakSaNa - sAmudrika zAstra ke anusAra striyoM ke zubha-azubha lakSaNoM kA jJAna, 33. puruSalakSaNa - sAmudrika zAstra ke anusAra puruSoM ke zubha tathA azubha lakSaNoM kA jJAna, 34. hayalakSaNa--zAlihotra zAstra ke anusAra ghor3e ke zubha-azubha lakSaNoM kA jJAna, 35. gajalakSaNa - hAthI ke zubha-azubha lakSaNoM kA jJAna, 36. golakSaNa - gojAtIya pazuoM ke zubha-azubha lakSaNoM kA jJAna, 37. kukkuTalakSaNa - murgoM ke zubha-azubha lakSaNoM kA jJAna, 38. chatralakSaNa--cakravartI ke chatra-ratna Adi kA jJAna, 39. daNDalakSaNa - chatra Adi meM lagane vAle daMDa ke sambandha meM jJAna 40. asilakSaNa - talavAra sambandhI jJAna 41. maNilakSaNa - ratna - parIkSA 42. kAkaNilakSaNa - cakravartI ke kAkaNi ratna kA vizeSa jJAna, 43. vAstuvidyA - gRha - bhUmi ke guNa-doSoM kA parijJAna, 44. skandhAvAra mAna -- senA ke par3Ava yA zivira ke parimANa yA vistAra ke sambandha meM jJAna, 45. nagaramAna - nagara ke parimANa ke sambandha meM jAnakArI - nUtana nagara basAne kI kalA, 46. cAra- gRha - gaNanA kA vizeSa jJAna 47. praticAra - grahoM ke vakra-gamana Adi pratikUla cAla kA jJAna 48. vyUha - yuddhotsuka senA kI cakravyUha Adi ke rUpa meM jamAvaTa, 49. prativyUha - vyUha ko bhaMga karane meM udyata senA kI vyUha ke pratikUla sthApanA yA jamAvaTa, 50. cakravyUha - cakra ke AkAra kI sainya racanA, - Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] [jambUdvIpaprajJaptisUtra 51. garur3avyUha-garur3a ke AkAra kI sainya-racanA, 52. zakaTavyUha-gAr3I ke AkAra kI sainya-racanA, 53. yuddha, 54. niyuddha-malla-yuddha, 55. yuddhAtiyuddha-ghamAsAna yuddha, jahA~ donoM ora ke mare hue sainikoM ke Dhera laga jAe~, 56. dRSTiyuddha-yoddhA tathA pratiyoddhA kA Amane-sAmane nirnimeSa netroM ke sAtha apane pratidvandvI ko dekhate hue avasthita honA, 57. muSTiyuddha-do yoddhAoM kA paraspara mukkoM se lar3anA, 58. bAhuyuddha-yoddhA-pratiyoddhA dvArA eka dUsare ko apanI phailAyI huI bhujAoM meM pratibaddha karanA, 59. latAyuddha-jisa prakAra latA mUla se lekara coTI taka vRkSa para car3ha jAtI hai, usI prakAra eka ___ yoddhA dvArA dUsare yoddhA ko AveSTita karanA, use pragAr3ha rUpa meM niSpIDita karanA, 60. iSuzAstra-nAgabANa Adi divyAstrasUcaka zAstra 61. tsarupravAda-khaDga-zikSAzAstra-talavAra calAne kI kalA 62. dhanurveda-dhanurvidyA, 63. hiraNyapAka-rajatasiddhi, 64. svarNapAka-svarNasiddhi, 65. sUtra-khela-sUtra-krIr3A, 66. vastra-khela-vastra-krIDA, 67. nAlikA-khela-cUta-vizeSa, 68. patra-chedya-eka sau ATha pattoM ke bIca meM vivakSita saMkhyA ke patte ke chedana meM hAtha kI caturAI, 69. kaTa-chedya-parvata-bhUmi chedana kI kalA, 70. sajIvakaraNa-mRta dhAtuoM ko unake svAbhAvika svarUpa meM pahu~cAnA, 71. nirjIvakaraNa-svarNa Adi dhAtuoM ko mAranA, pArada ko mUrcchita karanA, 72. zakuniruta-pakSiyoM kI bolI kA jJAna, usase zubha-azubha zakuna kI phcaan| striyoM kI 64 kalAoM kA prastuta sUtra meM ullekha huA hai| ve nimnAMkita haiM1. nRtya 2. aucitya 3. citra 4. vAdita 5. mantra 6. tantra 7. jJAna 8. vijJAna 9. dambha 10. jalastambha 11. gIta-mAna 12. tAla-mAna Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] 13. megha - vRSTi 15. ArAma - ropaNa 17. dharma- vicAra 19. kriyA-kalpa 21. prAsAda-nIti 23. varNikA - vRddhi. 25. surabhi - tailakaraNa 27. haya - gaja- parIkSaNa 29. hema-ratna-bheda 31. tatkAla - buddhi - pratyutpannamati 14. jala-vRSTi 16. AkAra - gopana 18. zakuna - vicAra 20. saMskRta- jalpa 22. dharmarIti 24. svarNa-siddhi 26. lIlA - saMcaraNa 28. puruSa - strI - lakSaNa aSTAdaza-lipi-pariccheda 32. vAstu-siddhi 34. vaidyaka - kriyA 36. sArizrama 38. cUrNa - yoga 30. 1 33. kAma - vikriyA 35. kuMbha- bhrama 37. aMjana- yoga 39. hasta - lAghava 41. bhojya-vidhi 40. 42. vacana-pATava vANijya - vidhi 44. zAli - khaMDana 46. puSpa- grathana 43. mukha-maMDana 45. kathA-kathana 47. vakrokti 49. sphAravidhiveza 51. abhidhAna - jJAna 48. kAvya-zakti 50. sarva - bhASA - vizeSa 52. bhUSaNa - paridhAna 54. gRhopacAra 53. bhRtyopacAra 55. vyAkaraNa 57. randhana 59. vINA - nAda 61. aMka- vicAra 56. paranirAkaraNa 58. keza-bandhana 60. vitaMDAvAda 62. loka - vyavahAra 63. antyAkSarikA 64. prazna - prahelikA / | 63 prastuta sUtra meM sau zilpoM kA saMketa kiyA gayA hai| isa sandarbha meM jJAtavya hai ki zilpa ke mUlata:1. kuMbhakRt - zilpa - ghaTa Adi bartana banAne kI kalA, 2. citrakRt - zilpa - citrakalA, 3. lohakRt - zilpa - zastra Adi lohe kI vastue~ banAne kI kalA, 4. tantuvAya- zilpa - vastu bunane kI kalA tathA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra 5. nApita - zilpa - kSaurakarma - kalA - ye pA~ca bheda haiM / pratyeka ke bIsa-bIsa bheda mAne gaye haiM, yoM saba milakara sau hote haiM / 64 ] sAdhanA : kaivalya : saMghasaMpadA 38. usabhe NaM arahA kosalie saMvaccharasAhiaM cIvaradhArI hotthA, teNa paraM acela / pabhi caNaM usa arahA kosalie muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie, tappabhir3aM ca ubhe rahA kosalie NiccaM vosaTTakAe, ciattadehe je kei uvasaggA uppajjaMti, taMjA divvAvA, ( mANusAvA, tirikkhajoNiA vA, ) paDilomA vA, aNulomA vA, tattha paDilomA vitte vA, ( tayA vA, chiyAe vA, layAe vA, ) kaseNa vA kAe AuTTejjA; aNulomA vaMdejja vA ( NamaMsejja vA, sakkArejja vA, sammANejja vA, kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM ) pajjuvAsejja vA, te savve sammaM sahai, (khamai, titikkhar3a, ) ahiAsei / tase bhagavaMsamaNe jAe, IriAsamie, (bhAsAsamie, esaNAsamie, AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamie) pAriTThAvaNiAsamie, maNasamie, vayasamie, kAyasamie, maNagutte, ( vayagutte, kAyagutte, gutte, guttiMdie, ) guttabaMbhayArI, akohe, (amANe, amAe, ) alohe, saMte, pasaMte, uvasaMte, pariNivvuDe, chiNNasoe, niruvaleve, saMkhamiva niraMjaNe, jaccakaNagaM va jAyarUve, AdarisapaDibhAge iva pAgaDabhAve, kummo iva guttiMdie, pukkharapattamiva niruvaleve, gagaNamiva nirAlaMbaNe, aNile iva NirAlae, caMdo iva somadaMsaNe, sUro iva teaMsI, vihago iva apaDibaddhagAmI, sAgAro iva gaMbhIre, maMdaro iva akaMpe, puDhavIviva savvaphAsavisahe, jIvo viva appasihayagaitti / Natthi NaM tassa bhagavaMtassa katthai pddibNdhe| se paDibaMdhe cauvvihe bhavai, taMjahA - davvao, khittao, kAlao, bhaavo| davvao iha khalu mAyA me, piyA me, bhAyA me, bhagiNI me, (bhajjA me, puttAme, dhUA me, NattA me, suNhA me sahisayaNA me, ) saMgaMthasaMdhuA me, hiraNNaM me, suvaNNaM me, (kaMsaM me, dUsaM me, dhaNaM me,) uvagaraNaM me; ahavA samAsao saccitte vA acitte vA, mIsae vA, davvajAe; sevaM tassa Na bhavai / khale vA, gehe vA, aMgaNe vA, khette vA, khittAo - gAmevA, Nagare vA, araNNe vA, evaM tassa Na bhavai / kAlao - thauve vA, lave vA, muhutte vA, ahoratte vA, pakkhe vA, mAse vA, uUe vA, ayaNe vA, saMvacchare vA, annayare vA dIhakAlapaDibaMdhe, evaM tassa NaM bhavai / bhAvao - kohe vA, (mANe vA, mAyA vA, ) lohe vA, bhae vA, hAse vA evaM tassa NaM bhavai / se NaM bhagavaM vAsAvAsavajaM hemaMtagimhAsu gAme egarAie, Nagare paMcarAie, vavagayahAsasoga Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [65 arai-bhaya-parittAse, Nimmame,NirahaMkAre, lahubhUe, agaMthe, vAsItacchaNe aduDhe, caMdaNANulevaNe aratte, leTuMmi kaMcaNaMmi a same, iha loe paraloe a apaDibaddhe, jIviyamaraNe niravakaMkhe, saMsAra pAragAmI, kammasaMgaNigghAyaNaTThAe abbhuTThie vihri| tassa NaM bhagavaMtassa eteNaM vihAreNaM viharamANassa ege vAsasahasse viikkaMte samANe purimatAlassa nagarassa bahiA sagaDamuhaMsi ujjANaMsi NiggohavarapAyavassa ahe jhANaMtariAe vaTTamANassa phagguNabahulassa ikkArasIe puvvaNhakAlasamayaMsi aTTameNaM bhatteNaMApANaeNaM uttarAsADhANakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM aNuttareNaM nANeNaM, (daMsaNeNaM) caritteNaM, aNuttareNaM taveNaM baleNaM vIrieNaM AlaeNaM, vihAreNaM, bhAvaNAe, khaMtIe, guttIe, muttIe, tuTThIe, ajjaveNaM, maddaveNaM, lAghaveNaM, sucariasovaciaphalanivvANamaggeNaM appANaMbhAvamANassa aNaMte,aNuttare, NivvAghAe, NirAvaraNe, kasiNe, paDipuNNe kevalavaranANadaMsaNe samuppaNNe; jiNe jAe kevalI, savvannU, savvadarisI,saNeraia-tirianarAmarassa logassa pajjave jANai pAsai, taMjahA-AgaiM, gaI, ThiiM, uvavAyaM, bhuttaM, kaDaM, paDiseviaM AvIkammaM, rahokamma, taM kAlaM maNavayakAye joge evamAdI jIvANa vi savvabhAve, ajIvANa vi savvabhAve, mokkhamaggassa visuddhatarAe bhAve jANamANe pAsamANe, esa khalu mokkhamagge mama aNNesiM ca jIvANaM hiyasuhaNisseyasakare, savvadukkhavimokkhaNe, paramasuhasamANaNe bhvissi| tae NaM se bhagavaM samaNANaM niggaMthANa ya, NiggaMthINa ya paMca mahavvayAI sabhAvaNagAI, chacca jIvaNikAe dhammaM desamANe viharai taMjahA-puDhavikAie bhAvaNAgameNaM paMca mahavvayAI sabhAvaNagAiM bhANiavvAiM iti| usabhassa NaM arahao kosaliassa caurAsI gaNA gaNaharA hotthA, usabhassa NaM arahao kosaliassa usabhaseNapAmokkhAo culasIiMsamaNasAhassIo ukkosiA samaNasaMpayA hotthA, usabhassa NaM.arahao kosaliassa baMbhIsuMdarIpAmokkhAo tiNNi ajjiAsayasAhassIo ukkosiA ajjiAsaMpayA hotthA, usabhassa NaM arahao kosaliassa sejjaMsapAmokkhAo tiNNi samaNovAsagasayasAhassIo paMca ya sAhassIo ukkosiA samaNovAsaga-saMpayA hotthA, usabhassaNaMarahao kosaliassa subhaddApAmokkhAo paMcasamaNovAsiAsayasAhassIo caupaNNaM ca sahassA ukkosiA samaNovAsiA-saMpayA hotthA, usabhassa NaM arahao kosaliassa ajiNANaM jiNasaMkAsANaM, savvakkharasannivAINaM, jiNo viva avitahaM vAgaramANANaM cattAri cauddasapuvvIsahassA addhaTThamA ya sayA ukkosiA caudasapuvvI-saMpayA hotthA, usabhassa NaM arahao kosaliassa Nava ohiNANisahassA ukkosiAohiNANi-saMpayA hotthA, usabhassa NaM arahao kosaliassa vIsaM jiNasahassA, vIsaM veuvviasahassA chacca sayA ukkosiA, jiNa-saMpayA veuvviya-saMpayA ya hotthA, arahao kosaliassa bArasa viulamaisahassA chacca sayA paNNAsA, bArasa vAIsahassA chacca sayA paNNAsA, usabhassa NaM arahao kosaliassa gaikallANANaM, ThiikallANANaM,AgamesibhaddANaM, bAvIsaM aNuttarovavAiANaM sahassA Nava ya Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [ jambUdvIpaprajJaptisUtra yA ukkosiA aNuttarovavAiya- saMpayA hotthA / ubhasaNaM arahao kosaliassa vIsaM samaNasahassA siddhA, cattAlIsaM ajjiAsahassA siddhA-saTTi aMtevAsIsahassA siddhA / arahao NaM usabhassa bahave aMtevAsI aNagArA bhagavaMto - appegaiyA mAsapariAyA, jahA uvavAie savvao aNagAravaNNao, jAva ( evaM dumAsa-timAsa jAva caumAsa-paMcamAsa-chamAsasattamAsa-aTThamAsa-navamAsa - dasamAsa-ekkArasa-mAsa pariyAyA appegaiyA vAsapariyAyA, duvAsapariyAyA, tivAsapariyAyA appegaiyA aNegavAsapariyAyA,) uddhaMjANU ahosirA jhANakoTTovagayA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANA viharaMti / " arahao NaM ubhassa duvihA aMtakarabhUmI hotthA, taMjahA - jugaMtakarabhUmI a pariAyaMtakarabhUmi ya, jugaMtakarabhUmI jAva asaMkhejjAI purisajugAI, pariAyaMtakarabhUmi aMtomuhuttapariAe aMtamakAsI / [38] kauzalika arhat RSabha kucha adhika eka varSa paryanta vastradhArI rahe, tatpazcAt nirvastra / jaba se ve (kauzalika arhat RSabha) gRhastha se zramaNa-dharma meM pravrajita hue, ve vyutsRSTakAya- kAyika parikarma, saMskAra, zrRMgAra, sajjA Adi rahita, tyakta deha - daihika mamatA se atIta - pariSahoM ko aise upekSA - bhAva sahane vAle, mAno unake deha ho hI nahIM, devakRta, (manuSyakRta, tiryak -- pazu-pakSi-kRta) jo bhI pratilomapratikUla, anuloma - anukUla upasarga Ate, unheM ve samyak -- nirbhIka bhAva se sahate, pratikUla pariSaha - jaise beMta se, (vRkSa kI chAla se baMTI huI rassI se, lohe kI cikanI sAMkala se - cAbuka se, latA daMDa se) camar3e ke kor3e se unheM pITatA athavA anukUla pariSaha - jaise koI unheM vandana karatA, (namaskAra karatA, unakA satkAra karatA, yaha samajhakara ki ve kalyANamaya, maMgalamaya, divyatAmaya evaM jJAnamaya haiM, unakI paryupAsanA karatA to ve yaha saba samyak - anAsakta bhAva se sahate, kSamAzIla rahate, avicala rhte| bhagavAn aise uttama zramaNa the ki ve gamana, halana calana Adi kriyA, (bhASA, AhAra Adi kI gaveSaNA, yAcanA, pAtra Adi uThAnA, idhara-udhara rakhanA Adi) tathA mala-mUtra, khaMkhAra, nAka Adi kA malatyAganA--ina pAMca samitiyoM se yukta the / ve manasamita, vAksamita, tathA kAyasamita the| ve manogupta, (vacogupta, kAyagupta--mana, vacana tathA zarIra kI kriyAoM kA gopAyana - saMyama karane vAle, gupta - zabda, rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi se sambaddha viSayoM meM rAgarahita - antarmukha, guptendriya - indriyoM ko unake viSaya-vyApAra meM lagAne kI utsukatA se rahita) gupta brahmacArI - niyamopaniyamapUrvaka brahmacarya kA saMrakSaNa - paripAlana karane vAle, akrodha- krodha-rahita ( amAna - mAna rahita, amAya - mAyA rahita ) alobha - lobharahita, zAMta - prazAMta, upazAMta, parinirvRta- paramazAMtimaya, chinna- srota - lokapravAha meM nahIM bahane vAle, nirupalepa - karmabandhana ke lepa se rahita, kAMse ke pAtra meM jaise pAnI nahIM lagatA, usI prakAra sneha, Asakti Adi ke lagAva se rahita, zaMkhavat niraMjana- zaMkha jaise sammukhIna raMga se aprabhAvita rahatA hai, usI prakAra sammukhIna krodha, dveSa, rAga, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] prema, prazaMsA, nindA Adi se aprabhAvita, rAga Adi kI raMjakatA se zUnya, jAtya- uttama jAti ke, vizodhita - anya kudhAtuoM se amizrita zuddha svarNa ke samAna jAtarUpa - prApta nirmala cAritrya meM utkRSTa bhAva se sthitanirdoSa cAritrya ke pratipAlaka, darpaNagata pratibimba kI jyoM prakaTa bhAva - anigUhitAbhiprAya, pravaMcanA, chalanA va kapaTa rahita zuddha bhAvayukta, kachue kI taraha guptendriya-indriyoM ko viSayoM se khIMcakara nivRtti-bhAva se saMsthita rakhane vAle, kamala-patra ke samAna nirlepa, AkAza ke sadRza nirAlamba - nirapekSa, vAyu kI taraha nirAlaya - gRharahita, candra ke sadRza saumyadarzana - dekhane meM saumyatAmaya, sUrya ke sadRza tejasvI - daihika evaM Atmika teja se yukta, pakSI kI jyoM apratibaddhagAmI - unmukta viharaNazIla, samudra ke samAna gaMbhIra, maMdarAcala kI jyoM akaMpa - avicala, susthira, pRthvI ke samAna sabhI zIta-uSNa anukUla-pratikUla sparzoM ko samabhAva se sahane meM samartha, jIva ke samAna apratihata - pratighAta yA nirodha rahita gati se yukta the| [67 una bhagavAn RSabha ke kisI bhI prakAra ke pratibandha - rukAvaTa yA Asakti kA hetu nahIM thA / pratibandha cAra prakara kA kahA gayA hai - 1. dravya kI apekSA se, 2. kSetra kI apekSA se, 3. kAla apekSA se tathA 4. bhAva kI apekSA se / dravya kI apekSA se jaise--ye mere mAtA, pitA, bhAI, bahina, (patnI, putra, putra- vadhu, nAtI-potA, putrI, sakhA, svajana -- cAcA, tAU Adi nikaTastha pArivArika, sagrantha - apane pArivArika sambandhI jaise - cAcA kA sAlA, putra kA sAlA Adi ciraparicita jana haiM, ye mere cA~dI, sonA, (kAMsA, vastra, dhana) upakaraNaanya sAmAna haiM, athavA anya prakAra se saMkSepa meM jaise ye mere sacitta - dvipada-do pairoM vAle prANI, acittasvarNa, cA~dI Adi nirjIva padArtha, mizra - svarNAbharaNa sahita dvipada Adi haiM - isa prakAra inameM bhagavAn kA pratibandha - mamatvabhAva nahIM thA - ve inameM jarA bhI baddha yA Asakta nahIM the / kSetra kI apekSA se grAma, nagara, araNya, kheta, khala-dhAnya rakhane, pakAne Adi kA sthAna yA khalihAna, AMganaM ityAdi meM unakA pratibandha - AzayabaMdha - Asakta bhAva nahIM thA / ghara, kAla kI apekSA se stoka, lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara yA aura bhI dIrghakAla sambandhI koI pratibandha unheM nahIM thA / bhAva kI apekSA se krodha (mAna, mAyA) lobha, bhaya, hAsya se unakA koI lagAva nahIM thA / bhagavAn RSabha varSAvAsa - cAturmAsa ke atirikta hemanta - zItakAla ke mahInoM tathA grISmakAla ke mahInoM ke antargata gAMva meM eka rAta, nagara meM pAMca rAta pravAsa karate hue hAsya, zoka, rati, bhaya tathA paritrAsaAkasmika bhaya se varjita, mamatA rahita, ahaMkAra rahita, laghubhUta - satata, UrdhvagAmitA ke prayatna ke kAraNa halake, agrantha- bAhya tathA Antarika granthi se rahita, vasUle dvArA deha kI camar3I chIle jAne para bhI vaisA karane vAle ke prati dveSa rahita evaM kisI ke dvArA candana kA lepa kiye jAne para bhI usa ora anurAga yA Asakti se rahita, pASANa aura svarNa meM eka samAna bhAvayukta, isa loka meM aura paraloka meM apratibaddha -- isa loka ke aura devabhava ke sukha meM niSpipAsita - atRSNa, jIvana aura maraNa kI AkAMkSA se atIta, saMsAra Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ko pAra karane meM samudyata, jIva-pradezoM ke sAtha cale A rahe karma-sambandha ko vicchinna kara DAlane meM abhyutthita saprayatna rahate hue viharaNazIla the| isa prakAra vihAra karate hue-dharmayAtrA para agrasara hote hue eka hajAra varSa vyatIta ho jAne para purimatAla nagara ke bAhara zakaTamukha nAmaka udyAna meM eka baragada ke vRkSa ke nIce, dhyAnAntarikA-Arabdha dhyAna kI samApti tathA apUrva dhyAna ke anAraMbha kI sthiti meM arthAt zukladhyAna ke pRthaktvavitarka-savicAra tathA ekatvavitarka-avicAra-ina do caraNoM ke svAyatta kara lene evaM sUkSmakriya-apratipati aura vyucchinnakriyaanivarti-ina do caraNoM kI apratipannAvasthA meM phAlguNamAsa kRSNapakSa ekAdazI ke dina pUrvAhna ke samaya, nirjala, tele kI tapasyA kI sthiti meM candra saMyogApta uttarASADhA nakSatra meM anuttara-sarvottama tapa, bala, vIrya, Alaya-nirdoSa sthAna meM AvAsa, vihAra, bhAvanA-mahAvrata-sambaddha udAtta bhAvanAe~, kSAnti-krodhanigraha, kSamAzIlatA, gupti-mAnasika, vAcika, tathA kAyika pravRttiyoM kA gopana-unakA vivekapUrNa upayoga, muktikAmanAoM se chUTate hue muktatA kI ora prayANa-samudyatatA, tuSTi-Atma-paritoSa, Arjava-saralatA, mArdavamRdutA, lAghava-AtmalInatA ke kAraNa sabhI prakAra se nirbhAratA-halakApana, sphUrtizIlatA, saccAritrya ke nirvANa-mArga rUpa uttama phala se AtmA ko bhAvita karate hue unake ananta-anta rahita, avinAzI, anuttarasarvottama, nirvyAghAta-vyAghAtarahita, sarvathA apratihata, nirAvaraNa-AvaraNa rahita, kRtsna-sampUrNa, sakalArthagrAhaka, pratipUrNa-apanI samagra kiraNoM se suzobhita pUrNa candramA kI jyoM saMrvAMzataH paripUrNa, zreSTha kevalajJAna, kevaladarzana utpanna hue| ve jina, kevalI, sarvajJa, sarvadarzI hue| ve nairayika, tiryaMca, manuSya tathA deva loka ke paryAyoM ke jJAtA ho gye| Agati-nairayika gati tathA devagati se cyavana kara manuSya yA tiryaMca gati meM Agamana, manuSya yA tiryaMca gati se marakara devagati yA narakagati meM gamana, kArya-sthiti, bhava-sthiti, mukta, kRta, pratisevita, AviSkarma-prakaTa karma, raha:karma-ekAnta meM kRta-gupta karma, taba taba udbhUta mAnasika vAcika va kAyika yoga Adi ke, jIvoM tathA ajIvoM ke samasta bhAvoM ke, mokSa-mArga ke prati vizuddha bhAvayaha mokSa-mArga mere lie evaM dUsare jIvoM ke lie hitakara, sukhakara tathA niHzreyasakara hai, saba duHkhoM se chur3Ane vAlA evaM parama-sukha-samApanna-parama Ananda yukta hogA-ina saba ke jJAtA, draSTA ho gye| bhagavAn RSabha nirgranthoM, nirgranthiyoM-zramaNa-zramaNiyoM ko pA~ca mahAvratoM unakI bhAvanAoM tathA jIva-nikAyoM kA upadeza dete hue vicaraNa krte| pRthvIkAya Adi jIva-nikAya tathA bhAvanA ' yukta paMca mahAvratoM kA vistAra anyatra jJAtavya hai| kauzalika arhat RSabha ke caurasI gaNa, caurasI gaNadhara, RSabhasena Adi caurAsI hajAra zramaNa, brAhmI, sundarI Adi tIna lAkha AryikAe~-zramaNiyA~, zreyAMsa Adi tIna lAkha pAMca hajAra zramaNopAsaka, subhadrA Adi pA~ca lAkha cauvana hajAra zramaNopAsikAe~, jina nahIM para jina-sadRza sarvAkSara-saMyoga-vettA jinavat avitatha-yathArtha-satya-artha-nirUpaka cAra hajAra sAta sau pacAsa caturdaza-pUrvadhara-zrutakevalI, nau hajAra 1. AcArAMgasUtra dvitIya zrutaskandha bhAvanAdhyayana dekheM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] avadhijJAnI, bIsa hajAra jina-sarvajJa, bIsa hajAra chaha sau vaikriyalabdhidhara, bAraha hajAra chaha sau pacAsa vipulamati-manaHparyavajJAnI, bAraha hajAra chaha sau pacAsa vAdI tathA gati-kalyANaka-devagati meM divya sAtodaya rUpa kalyANayukta, sthitikalyANaka-devAyurUpa sthitigata sukha-svAmitva yukta, AgamiSyadbhadra-AgAmIbhava meM siddhatva prApta karane vAle anuttaraupapAtika-anuttara vimAnoM meM utpanna hone vAle bAIsa hajAra nau sau muni the| kauzalika arhat RSabha ke bIsa hajAra zramaNoM tathA cAlIsa hajAra zramaNiyoM ne siddhatva prApta kiyAyoM unake sATha hajAra aMtevAsI siddha hue| bhagavAn RSabha ke aneka aMtevAsI anagAra the-unakI bar3I saMkhyA thii| unameM kaI eka mAsa, (kaI do mAsa tIna mAsa, cAra mAsa, pA~ca mAsa, chaha mAsa, sAta mAsa, ATha mAsa, nau mAsa, dasa mAsa, gyAraha mAsa, kaI eka varSa, do varSa, tIna varSa, tathA kaI aneka varSa) ke dIkSA-paryAya ke the| aupapAtika sUtra ke anurUpa anagAroM kA vistRta varNana jAnanA caahie| unameM aneka anagAra apane donoM ghuTanoM ko U~cA uThAye, mastaka ko nIcA kiye-yoM eka vizeSa Asana meM avasthita ho dhyAna rUpa koSTha meM-koThe meM praviSTa the-dhyAna-rata the-jaise koThe meM rakhA huA dhAna idhara-udhara bikharatA nahIM, khiMDatA nahIM, usI prakAra dhyAnasthatA ke kAraNa unakI indriyA~ viSayoM meM prasRta nahIM hotI thiiN| isa prakAra ve anagAra saMyama tathA tapa se AtmA ko bhAvita-anuprANita karate hue apanI jIvana-yAtrA meM gatizIla the| bhagavAn RSabha kI do prakAra kI bhUmi thI-yugAntakara-bhUmi tathA pryaayaantkr-bhuumi| yugAntakarabhUmi guru-ziSyakramAnubaddha yAvat asaMkhyAta-puruSa-paramparA-parimita thI tathA paryAyAntakara bhUmi antarmuhUrta thI (kyoMki bhagavAn ko kevalajJAna prApta hone ke antarmuhUrta pazcAt marudevI ko mukti prApta ho gaI thii|) 39. usabheNaM arahA paMcauttarAsADhe abhIichaTe hotthA, taMjahA-uttarAsADhAhiMcue, caittA gabbhaM vakkaMte, uttarAsADhAhiM jAe, uttarAsADhAhiM rAyAbhiseyaM patte, uttarAsADhAhiM muMDe bhavittA agArAo aNagAriaMpavvaie, uttarAsADhAhiM aNaMte (aNuttare nivvAghAe, NirAvaraNe kasiNe, paDipuNNe kevalavaranANadaMsaNe) samuppaNNe, abhIiNA prinnivvue| __ [39] bhagavAn RSabha ke jIvanagata ghaTanAkrama pA~ca uttarASADhA nakSatra tathA eka abhijit nakSatra se sambaddha haiN| candrasaMyogaprApta uttarASADhA nakSatra meM unakA cyavana-sarvArthasiddha-saMjJaka mahAvimAna se nirgamana huaa| cyuta-nirgata hokara mAtA marudevI kI kokha meM avataraNa huaa| usI meM (candrasaMyogaprApta uttarASADhA meM hI) janma-garbhAvAsa se niSkramaNa huaa| usI meM unakA rAjyAbhiSeka huaa| usI meM ve muMDita hokara, ghara chor3akara anagAra bane-gRhasthavAsa se zramaNadharma meM pravrajita hue| usI meM unheM ananta, (anuttara, nirvyAghAta, nirAvaraNa, kRtsna, pratipUrNa, uttama kevalajJAna, kevaladarzana) samutpanna huaa| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] bhagavAn abhijit nakSatra meM parinirvRtta - siddha, mukta hue / parinirvANa : devakRta mahAmahimA : mahotsava [jambUdvIpaprajJaptisUtra 40. usame NaM arahA kosalie vajja-risaha - nArAya - saMghayaNe samacauraMsa-saMThANa - saMThie, paMcaNusayAI uddhaM uccatteNaM hotthA / usabhe NaM arahA vIsaM puvvasayasahassAiM kumAravAsamajjhe vasittA, tevaTThi puvvasayasahassAiM mahArajjavAsamajjhe vasittA, tesIiM puvvasayasahassAiM agAravAsamajjhe vasittA, muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pvvie| usabhe NaM arahA egaM vAsasahassaM chaumatthapariAyaM pAuNittA, egaM puvvasayasahassaM vAsasahassUNaM kevalipariAyaM pAuNittA, egaM puvvasahassaM bahupaDipuNNaM sAmaNNapariAyaM pAuNittA, caurAsIiM puvvasayasahassAiM savvAuaM pAlaittA je se hemaMtANaM tacce mAse paMcame pakkhe mAhabahule, tassa NaM mAhabahulassa terasIpakkheNaM dasahiM aNagArasahassehiM saddhiM saMparivuDe aTThAvaya-sela-siharaMsi coddasameNaM bhatteNaM apANaeNaM saMpaliaMkaNisaNNe puvvaNhakAlasamasi abhIiNA NakkhatteNaM jogamuvAgaegaM susamadUsamAe samAe egUNaNavauIhiM pakkhehiM sesehiM kAlagae vIikkaMte, samujjAe chiNNa-jAi - jarA - maraNa - baMdhaNe, siddhe, buddhe, mutte, aMtagaDe, pariNivvuDe svvdukkhpphiinne| [40] kauzalika bhagavAn RSabha vajra - RSabha nArAca saMhanana yukta, sama-caurasa, saMsthAna - saMsthita tathA pA~ca sau dhanuSa daihika U~cAI yukta the / ve bIsa lAkha pUrva taka kumArAvasthA meM tathA tiresaTha lAkha pUrva mahArAjAvasthA meM rahe / yatirAsI lAkha pUrva gRhavAsa meM rhe| tatpazcAt muMDita hokara agAra - vAsa se anagAra - dharma meM pravrajita hue| ve hajAra varSa chadmastha-paryAya- asarvajJAvasthA meM rhe| eka hajAra varSa kama eka lAkha pUrva ve kevali-paryAyasarvajJAvasthA meM rahe / isa prakAra paripUrNa eka lAkha pUrva taka zrAmaNya - paryAya - sAdhutva kA pAlana kara - caurAsI lAkha pUrva kA paripUrNa AyuSya bhogakara hemanta ke tIsare mAsa meM, pAMcaveM pakSa meM- mAgha mAsa kRSNa pakSa meM terasa ke dina dasa hajAra sAdhuoM se saMparivRtta aSTApada parvata ke zikhara para chaha dinoM ke nirjala upavAsa meM pUrvAhna-kAla meM paryaMkAsana meM avasthita, candra yoga yukta abhijit nakSatra meM, jaba suSamA - duHSamA Araka meM navAsI pakSa-tIna varSa sAr3he ATha mAsa bAkI the, ve (janma, jarA evaM mRtyu ke bandhana chinna kara siddha, buddha, mukta, aMtakRta, parinirvRtta) sarva - du:kha rahita hue / 41. jaM samayaM ca NaM usabhe arahA kosalie kAlagae vIikkaMte, sumujjAe chiNNajAijarA-maraNa-baMdhaNe, siddhe, buddhe (mutte, aMtagaDe, pariNivvuDe, ) savva- dukkhappahINe, taM samayaM ca NaM sakkassa deviMdassa devaraNNo AsaNe calie / tae NaM se sakke deviMde, devarAyA, AsaNaM caliaM pAsai, pAsittA ohiM pauMjai, paraMjittA bhayavaM titthayaraM ohiNA Abhoei, AbhottA evaM vayAsI - pariNivvue khalu jaMbuddIve dIve bharahe vAse usake arahA kosalie, taM jIameaM tIapaccuppaNNamaNAgayANaM sakkANaM deviMdANaM, devarAINaM titthagarANaM parinivvANamahimaM karettae / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [71 taM gacchAmi NaM ahaMpi bhagavato titthagarassa parinivvANa-mahimaM karemitti kaTu vaMdai, NamaMsada vaMdittA, NamaMsittA caurAsIIe sAmANia-sAhassIhiM tAyattIsAe tAyattIsaehiM, cauhiM logapAlehiM, (aTThahiM aggamahisIhiM saparivArAhiM, tihiM parisAhi, sattahiM aNIehiM,) cauhiM caurAsIIhiM Ayarakkhadeva-sAhassIhiM, aNNehiM abahUhiM sohamma-kampa-vAsIhiM vemANiehiM devehi, devIhi a saddhiM saMparivuDe tAe ukkiTThAe, (turiAe, cavalAe, caMDAe, jayaNAe, uddhaAe, sigyAe, divvAe devagaIe vIIvayamANe)tiriamasaMkhejjANaMdIvasamudANaM majhamajheNaM jeNeva aTThAvayapavvae, jeNeva bhagavao titthagarassa sarIrae, teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA vimaNe,NirANaMde,aMsupuNNa-NayaNe titthayara-sarIrayaM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei, karettA NaccAsaNNe, NAidUre sussUsamANe, (NamaMsamANe, abhimuhe viNaeNaM paMjaliuDe,) pjjuvaasi| [41] jisa samaya kauzalika, arhat RSabha kAlagata hue, janma, bRddhAvasthA tathA mRtyu ke bandhana tor3akara siddha, buddha, (mukta, antakRta, parinirvRtta) tathA sarvaduHkha-virahita hue, usa samaya devendra devarAja zakra kA Asana calita huaa| devendra devarAja zakra ne apanA Asana calita dekhA, avadhijJAna kA prayoga kiyA, prayoga kara bhagavAn tIrthaMkara ko dekhaa| dekhakara vaha yoM bolA-jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM kauzalika, arhat RSabha ne parinirvANa prApta kara liyA hai, ata: atIta, vartamAna, anAgata-bhAvI devarAjoM, devendroM zakroM kA yaha jIta-vyavahAra hai ki ve tIrthaMkaroM ke parinirvANamahotsava mnaaeN| isalie maiM bhI tIrthaMkara bhagavAn kA parinirvANa-mahotsava Ayojita karane hetu jaauuN| yoM socakara devendra ne vandana-namaskAra kiyaa| vandananamaskAra kara vaha apane caurAsI hajAra sAmAnika devoM, tetIsa trAyastriMzaka-gurusthAnIya devoM, parivAropeta apanI ATha paTTarAniyoM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, cAroM dizAoM ke caurAsI-caurAsI hajAra AtmarakSaka devoM aura bhI anya bahuta se saudharmakalpavAsI devoM evaM deviyoM se saMparivRta, utkRSTa-AkAzagati meM sarvottama, tvarita-mAnasika utsukatA ke kAraNa capala, caMDa-krodhAviSTa kI jyoM aparizrAnta, javana-paramotkRSTa vega yukta, uddhata-digaMtavyApI raja kI jyoM atyadhika tIvra, zIghra tathA divya-devocita gati se calatA huA tiryak-lokavartI asaMkhya dvIpoM evaM samudroM ke bIca se hotA huA jahA~ aSTApada parvata aura jahA~ bhagavAn tIrthaMkara kA zarIra thA, vahA~ aayaa| usane vimana-udAsa, nirAnanda-Ananda rahita, azrupUrNanayana-A~khoM meM A~sU bhare, tIrthaMkara ke zarIra ko tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA kii| vaisA kara, na adhika nikaTa na adhika dUra sthita ho, (namaskAra kiyA, vinayapUrvaka hAtha jor3e,) paryupAsanA kii| 42. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM IsANe deviMde, devarAyA, uttaraddhalogAhivaI, aTThAvIsavimANa sayasahassAhivaI,sUlapANI, vasahavAhaNe, suriMde, ayaraMbaravaravatthadhare,(AlaiamAlamauDe NavahemacArucittacaMcalakuMDalavilihijjamANagalle, mahIDIe, mahajjuIe, mahAbale, mahAyase, mahANubhAve,mahAsokkhe,bhAsuraboMdI, palaMbavaNamAladhare IsANakappe IsANavaDeMsae vimANe suhammAe sabhAe IsANaMsi siMhAsaNaMsi,seNaM aTThAvIsAe vimANAvAsasayasAhassINaM asIIe sAmANiasAhassINaM tAyattIsAe tAyattIsagANaM, cauNhaM logapAlANaM aTThaNhaM aggamahisINaM saparivArANaM, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] [jambUdvIpaprajJaptisUtra tiNhaM parisANaM, sattaNhaM aNIANaM, sattaNhaM aNIAhivaINaM, cauNhaM asIINaM AyarakkhadevasAhassINaM, aNNesiM ca IsANakappavAsINaM devANaM devINa ya AhevaccaM, porevaccaM, sAmittaM, bhaTThittaM, mahattaragattaM,ANAIsaraseNAvaccaM kAremANe pAlemANe mahayAhayaNaTTagIavAiataMtItalatAlatuDiaghaNamuiMgapaDupaDahavAiaraveNaM) viulAI bhogabhogAI bhuMjamANe vihri| ___ tassa IsANassa, deviMdassa, devaraNNo aasnnNcli|tennN se IsANe( deviMde,) devarAyA AsaNaM caliaMpAsai, pAsittA ohiM pauMjai, pauMjaittA bhagavaM titthagaraM ohiNA Abhoei, AbhoeittA jahA sakke niagaparivAreNaM bhANeavvo (saddhiM saMparivuDe tAe ukkiATThAe devagaIe tiriamasaMkhejjANaM dIvasamuddANaM majhamajheNaMjeNeva aTThAvayapavvae, jeNeva bhagavao titthagarassa sarIrae, teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA vimaNe, NirANaMde, aMsupuNNa-NayaNe titthayarasarIrayaM tikkhutto AyAhiNaM payAhiNaM karei, NaccAsaNNe, NAidUre sussUsamANe) pjjuvaasi| evaM savve deviMdA ( saNaMkumAre, mAhiMde, vaMbhe laMtage, mahAsukke, sahassAre, ANae, pANae, AraNe,)accue NiagaparivAreNaM bhANiavvA, evaM jAva bhavaNavAsINaMiMdA vANamaMtarANaM solasa joisiANaM doNNi niagprivaaraanneavvaa| [42] usa samaya uttarArdha lokAdhipati, aTThAIsa lAkha vimAnoM ke svAmI, zUlapANi-hAtha meM zUla lie hue, vRSabhavAhana-baila para savAra, nirmala AkAza ke raMga jaisA vastra pahane hue, (yathocita rUpa meM mAlA evaM mukuTa dhAraNa kie hue, nava-svarNa-nirmita manohara kuMDala pahane hue, jo kAnoM se gAloM taka laTaka rahe the, atyadhika samRddhi, dyuti, bala, yaza, prabhAva tathA sukha-saubhAgya yukta, dedIpyamAna zarIra yukta, saba RtuoM ke phUloM se banI mAlA, jo gale se ghuTanoM taka laTakatI thI, dhAraNa kie hue, IzAnakalpa meM IzAnAvataMsaka vimAna ko sudharmA sabhA meM IzAna-siMhAsana para sthita, aTThAIsa lAkha vaimAnika devoM, assI hajAra sAmAnika devoM, tetIsa trAyastriMza-gurusthAnIya devoM cAra lokapAloM, parivAra sahita ATha paTTarAniyoM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, sAta senApatiyoM, assI-assI hajAra cAroM dizAoM ke AtmarakSaka devoM tathA anya bahuta se IzAnakalpavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purApatitva, svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva, AjJezvaratva, senApatitva karatA huA devarAja IzAnendra niravacchinna nATya gIta, nipuNa vAdakoM dvArA bajAye gaye bAje, vINA Adi ke tantuvAdya, tAlavAdya, truTita, mRdaMga Adi ke tumulaghoSa ke sAtha) vipula bhoga bhogata huA viharaNazIla thA-rahatA thaa| IzAna (devendra) kA Asana calita huaa| IzAna devendra ne apanA Asana calita dekhaa| vaisA dekhakara avadhijJAna kA prayoga kiyaa| prayoga kara bhagavAn tIrthaMkara ko avadhijJAna dvArA dekhaa| dekha kara (zakrarendra kI jyoM apane deva-parivAra se saMparivRta utkRSTa gati dvArA tiryak-lokastha asaMkhya dvIpa-samudroM ke bIca se calatA huA jahA~ aSTApada parvata thA, jahA~ bhagavAn tIrthaMkara kA zarIra thA, vahA~ aayaa| Akara usane bimana 1. dekheM sUtra yahI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [73 udAsa, nirAnanda-Ananda-rahita, A~khoM meM A~sU bhare tIrthaMkara ke zarIra kI tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA kii| vaisA kara na adhika nikaTa, na adhika dUra saMsthita ho paryupAsanA kii| usI prakAra) sabhI devendra(sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAMtaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta deva lokoM ke adhipatiindra) apane-apane parivAra ke sAtha vahA~ aaye| usI prakAra bhavanavAsiyoM ke bIsa indra, vANavyantaroM ke solaha indra, jyotiSkoM ke do indra, sUrya tathA candramA apane-apane deva-parivAroM ke sAtha vahA~-aSTApada parvata para aaye| 43. tae NaM sakke deviMde, devarAyA bahave bhavaNavaivANamaMtarajoisavemANie deve evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! NaMdaNavaNAo sarasAiMgosIsavaracaMdaNakaTThAiM sAharaha, sAharettA tao ciigAo raeha- egaM bhagavao titthagarassa, egaM gaNadharANaM, egaM avasesANaM anngaaraannN|te NaM te bhavaNavai (vANamaMtara-joisia) vemANiA devANaMdaNavaNAo sarasAiM gosIsavaracaMdaNakaTThAiM sAharaMti, sAharettA tao ciigAo raeMti, egaM bhagavao titthagarassa, egaM gaNaharANaM, egaM avasesANaM anngaaraannN| tae NaM se sakke deviMde, devarAyA Abhioge deva saddAvei, saddAvettA, evaM vayAsIkhippAmeva bho devANuppiyA ! khIrodagasamuddAo khIrodagaM saahrh| tae NaM te AbhiogA devA khIrodagasamuddAo khIrodagaM saahrNti| tae NaM sakke deviMde, devarAyA, titthagarasarIragaM khIrodageNaM NhANeti, pahANettA saraseNaM gosIsavaracaMdaNeNaM aNuliMpar3a,aNuliMpettA haMsalakkhaNaM paDasADayaMNiaMsei,NiaMsettA svvaalNkaarvibhuusiaNkreti| tae NaM te bhavaNavai jAva vemANiA gaNaharasarIragAiM aNagArasarIragAipi khIrodageNaM NhAvaMti, NhAvettA saraseNaM/gosIsavaracaMdaNeNaM aNuliMpaMti, aNuliMpettA ahayAiM divvAiM devadUsajualAiMNiaMsaMti, NiaMsettA savvAlaMkAravibhUsiAiM kreNti|te NaM se sakke deviMde, devarAyA te bahave bhavaNavai jAva vemANie deve evaM vayAsI-khipyAmeva bho devaNuppiA ! IhAmigausabhaturaga(-NaramagaravihagavAlagakinnararurusarabhacamarakuMjara-)vaNalayabhatticittaotao siviyAo viuvvaha, egaM bhagavao titthagarassa, egaM gaNaharANaM, ega avasesANaM aNagArANaM, taeNaMte bahave bhavaNavai jAva vemANiAtao siviAo viuvvaMti, egaM bhagavao titthagarassa, egaM gaNaharANaM, egaM avasesANaM anngaaraannN| taeNaM sesakke deviMde, devarAyA vimaNe,NirANaMde,aMsupuNNaNayaNe bhagavao titthagarassa viNaTThajammajarAmaraNassa sarIragaMsIaMAruheti AruhetA ciigAi tthvei|te NaM te bahave bhavaNavai 1. dekheM sUtra yahI 2. dekheM sUtra yahI 3. dekheM sUtra yahI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] [jambUdvIpaprajJaptisUtra jAva vemANiAdevA gaNaharANaM aNagArANayaviNaTThajammajarAmaraNANaM sarIragAiM sIAruheMti, AruhettA ciigAe tthveNti| taeNaM sakke deviMde, devarAyAaggikumAre deve saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! titthagaraciigAe,(gaNaharaciigAe,)aNagAraciigAe agaNikAyaM viuvvaha, viuvvittA, eamANattiaM pccppinnh| tae NaM te aggikumArA devA vimaNA, NirANaMdA, aMsupuNNaNayaNA titthagaraciigAe jAva aNagAraciigAe aagaNikAyaM viuvvNti| tae NaM se sakke deviMde, devarAyA vAukumAre deve saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! titthagaraciigAe jAva aNagAraciigAe a vAukkAyaM viuvvaha, viuvvittA agaNikAyaM ujjAleha, titthagarasarIragaM, gaNaharasarIragAI, aNagArasarIragAI, ca jhAmeha / tae NaM te vAukumArA devA vimaNA, NirANaMdA, aMsupuNNaNayaNA titthagaraciigAe jAva viuvvaMti, agaNikAyaM ujjAleMti, titthagarasarIragaM (gaNaharasarIragANi,)aNagArasarIragANi ajhaameNti| taeNaM se sakke deviMde, devarAyA te bahave bhavaNavai jAva vemANie deve evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA!titthagaraciigAe jAva' aNagAraciigAe aguruturukkaghayamadhuM ca kuMbhaggaso abhAraggaso asaahrh| tae NaM te bhavaNavai jAva titthagara-(ciigAe, gaNaharaciigAe, aNagAraciigAe aguruturukkaghayamadhuM ca kuMbhaggaso a) bhAraggaso a saahrNti| tae NaM te sakke deviMde devarAyA mehakumAre deve saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! titthagaraciigaMjAva aNagAraciigaMcakhIrodageNaM nnivvaaveh|te NaMte mehakumArA devA titthagaraciigaM jAva nnivvaati| tae NaM sakke deviMde, devarAyA bhagavao titthagarassa uvarillaM dAhiNaM sakahaM geNhai, IsANe deviMde devarAyA uvarillaM vAmaM sakahaM geNhai, camare asuriMde, asurarAyA hiTThillaM dAhiNaM sakahaM geNhai, balI vairoaNiMde, vairoaNarAyA hiTThillaM vAmaM sakahaM geNhai, avasesA bhavaNavai jAva vemANiA devA jahArihaM avasesAiM aMgamaMgAI, keI jiNabhattIe keI jIameaMtti kaTu keI dhammottikaTu gehNti| 1. dekheM sUtra yahI 2. dekheM sUtra yahI 3. dekheM sUtra yahI 4. dekheM sUtra yahI 5. dekheM sUtra yahI 6. dekheM sUtra yahI 7. dekheM sUtra yahI 8. dekheM sUtra yahI dekheM sUtra 10. dekheM sUtra yahI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [75 tae NaM se sakke deviMde, devarAyA bahave bhavaNavai jAva' vemANie deve jahArihaM evaM vayAsI-khippAmeva bhI devaNuppiA! savvarayaNAmae, mahaimahAlae tao caiathUbhe kareha, egaM bhagavao titthagarassa ciigAe, egaM gaNaharaciigAe, egaM avasesANaM aNagAraNaM ciigaae|te NaM te bahave (bhavaNavaivANamaMtara-joisia-vemANie devA) kreNti|| tae NaM te bahave bhavaNavai jAva' vemANiA devA titthagarassa pariNivvANamahimaM kareMti, karettA jeNeve naMdIsaravare dIve teNeva uvaagcchnti|te NaM se sakke deviMde, devarAyA purathimille aMjaNagapavvae atttthaahiaNmhaamhimNkreti|tennN sakkassa deviMdassa devarAyassa cattArilogapAlA causu dahimuhagapavvaesu aTThAhiyaM mahAmahimaM kreNti| IsANe deviMde, devarAyA uttarille aMjaNage aTThAhiaM mahAmahimaM karei, tassa logapAlA causu dahimuhagesu aTThAhiaMcamaro adAhiNille aMjaNage, tassa logapAlA dahimuhagapavvaesu, balI paccatthimille aMjaNage, tassa logapAlA dhimuhgesu| tae NaM te bahave bhavaNavaivANamaMtara (devA) aTThAhiAo mahAmahimAo kareMti, karittA jeNeva sAiM sAiM vimANAI, jeNeva sAiM sAiM bhavaNAI, jeNeva sAo sAo sabhAo suhammAo, jeNeva sagA sagA mANavagA ceiakhaMbhA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA vairAmaesu golavaTTasamuggaesu jiNasakahAo pakkhivaMti, pakkhivittA aggehiM varehiM mallehi agaMdhehi a acceMti, accattA viulAI bhogabhogAI bhuMjamANA vihrNti| . [43] taba devarAja, devendra zakra meM bahuta se bhavanapati, vAnavyantara tathA jyotiSka devoM se kahAdevAnupriyo ! nandanavana se zIghra snigdha, uttama gozIrSa candana-kASTha lAo / lAkara tIna citAoM kI racanA karo-eka bhagavAn tIrthaMkara ke lie, eka gaNadharoM ke lie tathA eka bAkI ke anagAroM ke lie| taba ve bhavanapati, (vANavyantara jyotiSka tathA) vaimAnika deva nandanavana se snigdha, uttama gozIrSa candana-kASTha laaye| lAkara citAe~ banAI-eka bhagavAn tIrthaMkara ke lie, eka gaNadharoM ke lie tathA eka bAkI ke anagAroM ke lie| tatpazcAt devarAja zakrendra ne Abhiyogika devoM ko pukaaraa| pukAra kara unheM kahA-devAnupriyo! kSIrodaka samudra se zIghra kSIrodaka laao| ve Abhiyogika deva kSIrodaka samudra se kSIrodaka laaye| tadanantara devarAja zakrendra meM tIrthaMkara ke zarIra ko kSIrodaka se snAna kraayaa| snAna karAkara sarasa, uttama gozIrSa candana se use analipta kiyaa| anulipta kara use haMsa-sadaza zveta vastra phnaaye| vastra pahanAkara saba prakAra ke AbhUSaNoM se vibhUSita kiyaa-sjaayaa| phira una bhavanapati, vaimAnika Adi devoM ne gaNadharoM ke zarIroM ko tathA sAdhuoM ke zarIroM ko kSIrodaka se snAna kraayaa| snAna karAkara unheM snigdha, uttama gozIrSa candana se anulipta kiyaa| anulipta kara do divya devadUSya-vastra dhAraNa kraaye| vaisA kara saba prakAra ke aMlakAroM se vibhUSita kiyaa| 1. dekheM sUtra yahIM 2. dekheM sUtra yahIM Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra tatpazcAt devarAja zakrendra ne una aneka bhavanapati, vaimAnika Adi devoM se kahA-devAnupriyo ! IhAmRgabher3iyA, vRSabha-baila, turaMga-ghor3A, (manuSya, magara, pakSI, sarpa, kinnara, kastUrI mRga, zarabha-aSTApada, ca~vara, hAthI,) vanalatA-ke citroM se aMkita tIna zivikAoM kI vikurvaNA karo-eka bhagavAn tIrthaMkara ke lie, eka gaNadharoM ke lie tathA eka avazeSa sAdhuoM ke lie| isa para una bahuta se bhavanapati, vaimAnikoM Adi devoM ne tIna zivikAoM kI vikurvaNA kI-eka bhagavAn tIrthaMkara ke lie, eka gaNadharoM ke lie tathA eka avazeSa anagAroM ke lie| taba udAsa, khinna evaM AMsU bhare devarAja devendra zakra ne bhagavAna tIrthaMkara ke jinhoMne janma, jarA, tathA mRtyu ko vinaSTa kara diyA thA-ina sabase jo atIta ho gaye the, zarIra ko zivikA para ArUDha kiyaa-rkhaa| ArUDa kara citA para rkhaa| bhavanapati tathA vaimAnika Adi devoM ne janma, jarA tathA maraNa ke pAragAmI gaNadharoM evaM sAdhuoM ke zarIra zivikA para ArUDha kiye| ArUDha kara unheM citA para rkhaa| devarAja zakrendra ne taba agnikumAra devoM ko pukaaraa| pukAra kara kahA-devAnupriyo ! tIrthaMkara kI citA meM, (gaNadharoM kI citA meM) tathA sAdhuoM kI citA meM zIghra agnikAya kI vikurvaNA karo-agni utpanna kro| aisA kara mujhe sUcita karo ki mere AdezAnurUpa kara diyA gayA hai| isa para udAsa, duHkhita tathA azrupUritanetra vAle agnikumAra devoM ne tIrthaMkara kI citA, gaNadharoM kI citA tathA anagaroM kI cita meM agnikAya kI vikurvaNA kii| devarAja zakra ne phira vAyukumAra devoM ko pukaaraa| pukArakara kahA-tIrthaMkara kI citA, gaNadharoM kI citA evaM anagAroM kI citA meM vAyukAya kI vikurvaNA karo, agni prajjvalita karo, tIrthaMkara kI deha ko, gaNadharoM tathA anagAroM kI deha ko dhmApita karo-agnisaMyukta kro| vimanaska, zokAnvita tathA azrupUritanetra vAle vAyukumAra devoM ne citAoM meM vAyukAya kI vikurvaNA kI-pavana calAyA, tIrthaMkarazarIra (gaNadhara-zarIra) tathA anagAra-zarIra dhyApita kiye| devarAja zakrendra ne bahuta se bhavanapati tathA vaimAnika Adi devoM se kahA-devAnupriyo ! tIrthaMkaracitA, gaNadhara-citA tathA anagAra-citA meM vipula parimANa meM agara, turuSka tathA aneka ghaTaparimita ghRta evaM madhu ddaalo| taba una bhavanapati Adi devoM ne tIrthaMkara-citA, (gaNadhara-citA tathA anagAra-citA meM vipula parimANamaya agara, turuSka tathA aneka ghaTa-parimita) ghRta evaM madhu ddaalaa| devarAja zakrendra ne meghakumAra devoM ke pukaaraa| pukAra kara kahA-devAnupriyo ! tIrthaMkara-citA, gaNadharacitA tathA anagAra-citA ko kSIrodaka se nirvApita karo-zAnta kro-bujhaao| meghakumAra devoM ne tIrthaMkaracitA, gaNadhara-citA evaM anagAra-citA ko nirvApita kiyaa| tadanantara devarAja zakrendra ne bhagavAn tIrthaMkara ke Upara kI dAhinI DADha-DADha kI haDDI lii| asurAdhipati camarendra ne nIce kI dAhinI DADha lii| vairocanarAja vairocanendra balI ne nIce kI bAI DADha lii| bAkI ke bhavanapati, vaimAnika Adi devoM ne yathAyogya aMga-aMgoM kI haDDiyA~ lii| kaiyoM ne jinendra bhagavAn kI bhakti se, kaiyoM ne yaha samucita purAtana paraMparAnugata vyavahAra hai, yaha socakara tathA kaiyoM ne ise apanA dharma mAnakara aisA kiyaa| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] tadanantara devarAja, devendra zakra ne bhavanapati evaM vaimAnika Adi devoM ko yathAyogya yoM kahAdevAnupriyo ! tIna sarva ratnamaya vizAla stUpoM kA nirmANa karo - eka bhagavAn tIrthaMkara ke citA-sthAna para, eka gaNadharoM ke citA-sthAna para tathA eka avazeSa anagAroM ke citA-sthAna pr| una bahuta se ( bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka tathA vaimAnika) devoM ne vaisA hI kiyA / [ 77 phira una aneka bhavanapati, vaimAnika Adi devoM ne tIrthaMkara bhagavAn kA parinirvANa mahotsava mnaayaa| aisA kara ve nandIzvara dvIpa meM A gaye / devarAja, devendra zakra ne pUrva dizA meM sthita aMjanaka parvata para aSTadivasIya parinirvANa - mahotsava mnaayaa| devarAja, devendra zakra ke cAra lokapAloM ne cAroM dadhimukha parvatoM para aSTadivasIya parinirvANa - mahotsava mnaayaa| devarAja IzAnendra ne uttaradizAvartI aMjanaka parvata para aSTadivasIya parinirvANamahotsava mnaayaa| usake lokapAloM ne cAroM dadhimukha parvatoM para aSTAhnika parinirvANa - mahotsava mnaayaa| camarendra ne dakSiNa dizAvartI aMjanaka parvata para, usake lokapAloM ne dadhimukha parvatoM para parinirvANa - mahotsava mnaayaa| bali ne pazcima dizAvartI aMjanaka parvata para aura usake lokapAloM ne dadhimukha parvatoM para parinirvANamahotsava mnaayaa| isa prakAra bahuta se bhavanapati, vAnavyantara Adi ne aSTadivasIya mahotsava mnaaye| aisA kara ve jahA~-tahA~ apane vimAna, bhavana, sudharmA sabhA tathA apane mANavaka nAmaka caityastaMbha the, vahAM Aye / Akara jinezvara deva kI DADha Adi asthiyoM ko vajramaya- - hIroM se nirmita golAkAra samudgaka - bhAjana- vizeSa - DibiyAoM meM rkhaa| rakhakara abhinava, uttama mAlAoM tathA sugandhita dravyoM se arcanA kI / arcanA kara apane vipula sukhopabhogamaya jIvana meM ghulamila gaye / T avasarpiNI : duHSama - suSamA 44. tIse NaM samAe dohiM sAgarovamakoDAkoDIhiM kAle vIikkaMte aNaMtehiM vaNNapajjavehiM jAva' parihAyamANe parihAyamANe ettha NaM dUsamasusamA NAmaM samA kAle paDivajjisu samaNAuso ! tIse NaM bhaMte ! samAe bharahassa vAsassa kerisae AgArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte / se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva' maNIhiM usobhae, taMjahA - kittimehiM ceva akittimehiM ceva / tINaM bhaMte! samAe bharahe maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! tesiM maNuANaM chavvihe saMghayaNe, chavvihe saMThANe, bahUiM dhaNUI uddhaM uccatteNaM, jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI AuaM pAleMti / pAlittA appegaiA NirayagAmI, (appegaiA tiriyagAmI, appegaiA maNuyagAmI, appegaiyA) devagAmI, appegaiA sijjhaMti, bujjhati, (mucyaMti, pariNivvAyaMti), savvadukkhANamaMtaM kareMti / samAta vaMsA samuppajjitthA, taMjahA - arahaMtavaMse, cakkavaTTivase, dasAravaMse / 1. dekheM sUtra - saMkhyA 28 2. dekheM sUtra - saMkhyA 6 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra tIseNaM samAe tevIsaM titthayarA, ikkArasa cakkavaTTI,Nava baladevA, Nava vAsudevA smuppjitthaa| [44] AyuSman zramaNa gautama ! usa samaya kA-tIsare Araka kA do sAgaropama koDAkoDI kAla vyatIta ho jAne para avasarpiNI kAla kA duHSama-suSamA nAmaka cauthA Araka prArambha hotA hai| usameM ananta varNa-paryAya Adi kA kramazaH hrAsa hotA jAtA hai| bhagavan ! usa samaya bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hotA hai ? gautama! usa samaya bharatakSetra kA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hotA hai| muraja ke UparI bhAgacarmapuTa jaisA samatala hotA hai, kRtrima tathA akRtrima maNiyoM se upazobhita hotA hai| bhagavan ! usa samaya manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hotA hai ? gautama ! una manuSyoM ke chaha prakAra ke saMhanana hote haiM, chaha prakAra ke saMsthAna hote haiN| unakI U~cAI aneka dhanuSa-pramANa hotI hai| jaghanya antarmuhUrta kA tathA utkRSTa pUrvakoTi kA AyuSya bhogakara unameM se kaI naraka-gati meM, (kaI tiryaJca-gati meM, kaI manuSya gati meM) tathA kaI deva-gati meM jAte haiM, kaI siddha, buddha, (mukta evaM parinirvRtta hote haiM,) samasta duHkhoM kA anta karate haiN| usa kAla meM tIna vaMza utpanna hote haiM-arhat vaMza, cakravartI-vaMza tathA dshaarvNsh-bldev-vaasudevvNsh| usa kAla meM tevIsa tIrthaMkara gyAraha cakravartI, nau baladeva tathA nau vAsudeva utpanna hote haiN| avasarpiNI : duHSamA Araka 45. tIseNaM samAe ekkAe sAgarovamakoDAkoDIe bAyalIsAe vAsasahassehiM UNiAe kAle vIikkaMte aNaMtehiM vaNNapajjavehiM taheva jAva ' parihANIe parihAyamANe 2 ettha NaM dUsamANAmaM samA kAle paDivajjissai samaNAuso ! tIsa NaM bhaMte ! samAe bharahassa vAsassa kerisae AgArabhAvapaDoAre bhavissai ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge bhavissai, se jahANAmae AliMgapukkharei vA muiMgapukkharei vA jAva NANAmaNipaMcavaNNehiM kittimehiM ceva akittimehiM cev| tIse NaM bhaMte ! samAe bharahassa vAsassa maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte? goyamA ! tesiM maNuANaM chavvihe saMghayaNe, chavihe saMThANe, bahuio rayaNIo uddhaM uccatteNaM, jahaNNeNaMaMtomuhattaM, ukkoseNaMsAiregaMvAsasayaMAuaMpAleMti, pAlettAappegaiANirayagAmI, jAva savvadukkhANamaMtaM kreNti| tIse NaM samAe pacchime tibhAge gaNadhamme, pAsaMDadhamme, rAyadhamme, jAyatee, dhammacaraNe a vocchijjissi| [45] AyuSman zramaNa gautama ! usa samaya ke-caturtha Araka ke bayAlIsa hajAra varSa kama eka 1. dekheM sUtra saMkhyA 28 2. dekheM sUtra saMkhyA 6 3. dekheM sUtra saMkhyA 12 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [79 sAgaropama koDAkoDI kAla vyatIta ho jAne para avasarpiNI-kAla kA duHSamA nAmaka paMcama Araka prAraMbha hotA hai| usameM ananta varNaparyAya Adi kA kramazaH hrAsa hotA jAtA hai| bhagavan ! usa kAla meM bharatakSetra kA kaisA AkAra-svarUpa hotA hai ? gautama ! usa samaya bharatakSetra kA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hotA hai| vaha muraja ke, mRdaMga ke UparI bhAga-carmapuTa jaisA samatala hotA hai, vividha prakAra kI pA~ca varNoM kI kRtrima tathA akRtrima maNiyoM dvArA upazobhita hotA hai| bhagavan ! usa kAla meM bharatakSetra ke manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hotA hai ? gautama! usa samaya bharatakSetra ke manuSyoM ke chaha prakAra ke saMhanana evaM saMsthAna hote haiN| unakI U~cAI aneka hAtha-sAta hAtha kI hotI hai| ve jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa kucha tetIsa varSa adhika sau varSa ke AyuSya kA bhoga karate haiN| AyuSya kA bhoga kara unameM se kaI naraka-gati meM, (kaI tiryaJca-gati meM kaI manuSya-gati meM, kaI deva-gati meM jAte haiM, kaI siddha, buddha, mukta evaM parinirvRtta hote haiN)| usa kAla ke antima tIsare bhAga meM gaNadharma-kisI samudAya yA jAti ke vaivAhika Adi svasva pravartita vyavahAra, pAkhaNDa-dharma-nirgrantha-pravacanetara zAkya Adi anyAnya mata, rAjadharma-nigrahaanugrahAdi mUlaka rAjavyavasthA, jAtateja-agni tathA cAritra-dharma vicchinna ho jAtA hai| vivecana-bhASAvijJAna ke anusAra kisI zabda kA eka samaya jo artha hotA hai, Age calakara bhinna paristhitiyoM meM kabhI-kabhI vaha sarvathA parivartita ho jAtA hai| yahI sthiti pASaMDa yA pAkhaNDa zabda ke sAtha hai| Aja pracalita pAkhaNDa yA pAkhaNDI zabda ke artha meM prAcIna kAla meM pracalita artha se sarvathA bhinnatA hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM aura zatAbdiyoM taka pASaMDI yA pAkhaNDI zabda anya matoM ke anuyAyiyoM ke lie prayukta hotA rhaa| Aja pAkhaNDa zabda nindAmUlaka artha meM hai| DhoMgI ko pAkhaNDI kahA jAtA hai| prAcIna kAla meM pASaMDa yA pAkhaNDa ke sAtha nindAtmakatA nahIM jur3I thii| azoka ke zilAlekhoM meM bhI aneka sthAnoM para yaha AyA hai| avasarpiNI : duHSamA-duHSamA 46. tIse NaM samAe ekkavIsAe vAsasahassehiM kAle viikkaMte aNaMtehiM vaNNapajjavehiM, gaMdhapajjavehiM, rasapajavehi, phAsapajjavehiM jAva' parihAyamANe 2 etthaNaM dUsamadUsamANAmaM samA kAle paDivajjissai samaNAuso ! tIse NaM bhaMte ! samAe uttamakaTThapattAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoAre bhavissai? goyamA! kAle bhavissai hAhAbhUe,bhaMbhAbhUe, kolAhalabhUe, samANubhAveNa yakharapharusa 1. dekheM sUtra saMkhyA 28 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] [jambUdvIpaprajJaptisUtra dhUlimailA, duvvisahA, vAulA, bhayaMkarA ya vAyA saMvaTTagA ya vAiMti, iha abhikkhaNaM 2 dhUmAhiti adisA samaMtA raussalA reNukalusatamapaDalaNirAloA, samayalukkhayAe NaM ahiaMcaMdA sIaM mocchihiMti, ahiaMsUriA tavissaMti, aduttaraMcaNaMgoyamA ! abhikkhaNaMarasamehA, virasamehA, khAramehA, khattamehA, aggimehA, vijumehA, visamehA, ajavaNijjodagA, vAhirogavedaNodIraNapariNAmasalilA, amaNuNNapANiagA caMDAnilapahatatikkhadhArANivAtapauraM vAsaMvAsihiMti, jeNaM bharahe vAse gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamagayaMjaNavayaM, cauppayagavelae,khahayare, pakkhisaMghe gAmAraNNappayAraNirae tase apANe, bahuppayAre rukkhagucchagummalayavallipavAlaMkuramAdIe taNavaNassaikAie osahIo aviddhaMsehiMti, pavvayagiriDoMgarutthalabhaTThimAdIe aveaDDagirivajje virAvehiMti, salilabilavisamagattaNiNNuNNayANiagaMgAsiMdhuvajjAiM smiikrehiti| tIse NaM bhaMte ! samAe bharahassa vAsassa bhUmIe kerisae AyArabhAvapaDoAre bhavissai? goyamA ! bhUmI bhavissaiiMgAlabhUA, mummurabhUA, chAriabhUA, tattakavelluabhUA, tattasamajoibhUA, dhUlibahulA, reNubahulA, paMkabahulA, paNayabahulA, calaNibahulA, bahUNaM dharaNigoarANaM sattANaM dunnikkamA yAvi bhvissi| tIse NaM bhaMte ! samAe bharahe vAse maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoAre bhavissai ? goyamA ! maNuA bhavissaMti durUvA, duvvaNNA, dugaMdhA, durasA, duphAsA, aNiTThA, akaMtA, appiA, asubhA, amaNunnA, amaNAmA, hINassarA, dINassarA, aNiTThassarA, akaMtassarA, appiassarA, amaNAmassarA, amaNuNNassarA, aNAdejjavayaNapaccAyAtA, pillajjA, kUDakavaDa-kalaha-baMdha-vera-nirayA, majjAyAtikkamappahANA, akajjaNiccujjUyA guruNiogaviNayarahiA ya, vikalarUvA, parUDhaNahakesamaMsuromA, kAlA, kharapharusasamAvaNNA, phuTTasirA, kavilapariakesA, bahuNhAruNisaMpiNaddhaduIsaNijjarUvA, saMkuDia-valItaraMga-pariveDhiaMgamaMgA, jarApariNayavvatheragaNarA, paviralaparisaDiadaMtaseDhI, ubbhaDaghaDamuhA, visamaNayaNavaMkaNAsA, vaMkavalIvigayabheNamuhA, dadda-vikiTibha-sibbha-phuDia-pharu sacchavI, cittalaMgamaMgA, kacchUkhasarAbhibhUA,kharatikkhaNakkhakaMDUiavikayataNU, TolagativisamasaMdhibaMdhaNA, ukkaDuaTThiavibhattaduvvalakusaMghayaNakuppamANakusaMThiA, kurUvA, kuTThANAsaNakusejakubhoiNo,asuiNo, aNegavAhipIliaMgamaMgA, khalaMtavibbhalagaI, NirucchAhA, sattaparivajjiAyA vigayaceTTA, naTThateA, abhikkhaNaM, sIuNhakharapharusavAyavijjhaDiamaliNapaMsuraoguMDiaMgamaMgA, bahukohamANamAyAlobhA, bahumohA,asubhadukkhabhAgI,osaNNaM dhammasaNNasammattaparibbhaTThA, ukkoseNaMrayaNippamANamettA, solasavIsaivAsaparamAuso, bahuputta-NattupariyAlapaNayabahulA gaMgAsiMdhUo mahANaIo veaDDhe ca pavvayaM nIsAe bAvattari NigoabIaM bIamettA bilavAsiNo maNuA bhvissNti| te NaM bhaMte ! maNuA kimAhArissaMti ? goyamA ! te NaM kAleNaM te NaM samaeNaM gaMgAsiMdhUo mahANaIo rahapahamittavittharAo Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] akkhasoappamANamettaM jalaM vojjhihiMti / sevi a NaM jale bahumacchakacchabhAiNNe, No cevaNaM Aubahule bhavissai / taNaM te maNuA sUruggamaNamuhuttaMsi a sUratthamaNamuhuttaMsi a bilehiMto NiddhAissaMti, vilehiMto NiddhAittA macchakacchabhe thalAI gAhehiMti, macchakacchabhe thalAI gAhettA sIAtavatattehiM macchakacchabhehiM ikkavIsaM vAsasahassAiM vittiM kappemANA viharissaMti / 81 bhaMte! maNuA NissIlA, NivvayA, NigguNA, NimmerA, NippaccakkhANaposohavavAsA, osaNNaM maMsAhArA, macchahArA, khuDDAhArA, kuNimAhArA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchihiMti, kahiM uvavajjihiMti ya ? goyamA ! osaNNaM NaragatirikkhajoNiesu uvavajjihiMti / tIse NaM bhaMte! samAe sIhA, vagghA, vigA, dIviA, acchA, tarasA, parassarA, sarabhasiyAlabirAlasuNagA, kolasuNagA, sasagA, cittagA, cillalagA osaNNaM maMsAhArA, macchAhArA, khoddAhArA, kuNimAhArA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchihiMti kahiM uvavajjihiMti ? goyamA ! osaNNaM NaragatirikkhajoNiesu uvavajjirhiti / te NaM bhaMte ! DhaMkA, kaMkA, pIlagA, maggugA, sihI osaNNaM maMsAhArA, (macchAhArA, khoddAhArA, kuNimAhArA kAlamAse kAlaM kiccA) kahiM gacchihiMti kahiM uvavajjihiMti ? goyamA ! osaNaM NaragatikkhijoNiesu - (gacchihiMti ) uvavajjirhiti / [46] AyuSman zramaNa gautama ! usa samaya ke-- paMcama Araka ke ikkIsa hajAra varSa vyatIta ho jAne para avasarpiNI kAla kA du:Sama- duHSamA nAmaka chaThA Araka prArambha hogaa| usameM ananta varNa - paryAya, gandhaparyAya, rasaparyAya tathA sparzaparyAya Adi kA kramazaH hrAsa hotA jAyegA / bhagavan! jaba vaha Araka utkarSa kI parAkASThA para pahu~cA hogA, to bharatakSetra kA AkAra svarUpa kaisA hogA ? gautama ! usa samaya duHkhArtatAvaza logoM meM hAhAkAra maca jAyegA, gAya Adi pazuoM meM bhaMbhAatyanta duHkhodvignatA se cItkAra phaila jAyegA athavA bhaMbhA - bherI ke bhItarI bhAga kI zUnyatA sarvathA riktatA ke sadRza vaha samaya vipula jana-kSaya ke kAraNa jana- zUnya ho jAyegA / usa kAla kA aisA hI prabhAva hai| taba atyanta kaThora, dhUla se malina, durviSaha - dussaha, vyAkula- AkulatApUrNa bhayaMkara vAyu caleMge, saMvartaka- tRNa, kASTha Adi ko ur3Akara kahIM kA kahIM pahu~cA dene vAle vAyu- vizeSa cleNge| usa kAla meM dizAe~ abhIkSNa-kSaNa kSaNa - punaH punaH dhuMA chor3atI rheNgii| ve sarvathA raja se bharI hoMgI, dhUla se malina hoMgI tathA ghora aMdhakAra ke kAraNa prakAzazUnya ho jaayeNgii| kAla kI rUkSatA ke kAraNa candra adhika ahitaapathya zIta- hima choddeNge| sUrya adhika asahya, jise sahA na jA sake, isa rUpa meM tpeNge| gautama ! usake Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] [jambUdvIpaprajJaptisUtra anantara arasamegha-manojJa rasa-varjita jalayukta megha, virasamegha-viparIta rasamaya jalayukta megha, kSArameghakhAra ke samAna jalayukta megha, khAtramegha-karISa sadRza rasamaya jalayukta megha, athavA amla yA khaTTe jalayukta megha. agnimegha-ani sadaza dAhaka jalayakta megha. vidyanmegha-vidyata-bahala jalavarjita megha athavA bijalI girAne vAle megha, viSamegha-viSamaya jalavarSaka megha, ayApanIyodaka-aprayojanIya jalayukta, vyAdhi-kuSTa Adi lambI bImArI, roga-zUla Adi sadyoghAtI-phaurana prANa le lene vAlI bImArI jaise vedanotpAdaka jalayukta, apriya jalayukta megha, tUphAnajanita tIvra pracura jaladhArA chor3ane vAle megha niraMtara varSA kreNge| bharatakSetra meM grAma, Akara, nagara, kheTa karvaTa, maDamba, droNamukha, paTTana, Azramagata janapada-manuSyavRnda, gAya Adi caupAye prANI, khecara-vaitADhya parvata para nivAsa karane vAle gaganacArI vidyAdhara, pakSiyoM ke samUha, gA~voM aura vanoM meM sthita dvIndriya Adi trasa jIva, bahuta prakAra ke Amra Adi vRkSa, vRntAkI Adi guccha, navamAlikA Adi gulma, azokalatA Adi latAe~, vAlukya prabhRti beleM, patte, aMkura ityAdi bAdara vAnaspatika jIva-tRNa Adi vanaspatiyA~, auSadhiyA~-ina sabakA ve vidhvaMsa kara deNge| vaitADhya Adi zAzvata parvatoM ke atirikta anya parvata-ujjayanta, vaibhAra Adi krIDAparvata, gopAla, citrakUTa Adi giri, DUMgara-patharIle TIle, unnata sthala-U~ce sthala, bAlU ke Tobe, bhrASTra-dhUlavarjita-bhUmi-paThAra, ina saba ko tahasa-nahasa kara ddaaleNge| gaMgA aura siMdhU mahAnadI ke atirikta jala ke srotoM, jharanoM, viSamagarta-ubar3a-khAbar3a khaDDoM, nimnaunnata-nIce U~ce jalIya sthAnoM ko samAna kara deMge-unakA nAma-nizAna miTA deNge| bhagavan ! usa kAla meM bharatakSetra kI bhUmi kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama! bhUmi aMgArabhUta-jvAlAhIna vahnipiNDarUpa, murmarabhUta-tuSAgnisadRza viralaagnikaNamaya, kSArikabhUta-bhasma rUpa, taptakavellukabhUta-tape hue kaTAha sadRza, sarvatra eka jaisI tapta, jvAlAmaya hogii| usameM dhUli, reNu-bAlukA, paMka-kIcar3a, pratanu-patale kIcar3a, calate samaya jisameM paira DUba jAe, aise pracura kIcar3a kI bahulatA hogii| pRthvI para calane-phirane vAle prANiyoM kA usa para calanA bar3A kaThina hogaa| bhagavan ! usa kAla meM bharatakSetra meM manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama! usa samaya manuSyoM kA rUpa, varNa-raMga, gaMdha, rasa tathA sparza aniSTa-acchA nahIM lagane vAlA, akAnta-kamanIyatA rahita, apriya, azubha, amanojJa-mana ko nahIM bhAne vAlA tathA amano'ma-amanogamya mana ko nahIM rucane vAlA hogaa| unakA svara hIna, dIna, aniSTa, akAnta, apriya, amanogamya aura amanojJa hogaa| unakA vacana, janma anAdeya-azobhana hogaa| ve nirlajja-lajjA rahita, kUTa-bhrAMtijanaka dravya, kapaTa-chala, dUsaroM ko Thagane hetu veSAntarakaraNa Adi, kalaha-jhagar3A, bandha-rajju Adi dvArA bandhana tathA vaira-zatrubhAva meM nirata hoNge| maryAdAe~ lAMghane, tor3ane meM pradhAna, akArya karane meM sadA udyata evaM gurujana ke AjJA-pAlana aura vinaya se rahita hoNge| ve vikalarUpa-asaMpUrNa dehAMgayukta-kAne, laMgar3e, caturaMgulika Adi Ajanma saMskArazUnyatA ke kAraNa bar3he hue nakha, keza tathA dAr3hI-mUMcha yukta, kAle, kaThora sparzayukta, gaharI rekhAoM ya salavaToM ke kAraNa phUTe hue se mastaka yukta, dhU) ke se varNa vAle tathA sapheda kezoM se yukta, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [83 atyadhika snAyuoM-nAr3iyoM se saMpinaddha-paribaddha yA chAye hue hone se durdazanIya rUpayukta, deha ke AsapAsa par3I jhurriyoM kI taraMgoM se parivyApta aMga yukta, jarA-jarjara bUr3hoM ke sadRza, pravirala-dUra-dUra prarUDha tathA parizaTita-paripatita dantazreNI yukta, ghar3e ke vikRta mukha sadRza mukhayukta athavA bhadde rUpa meM ubhare hue mukha tathA ghAMTI yukta, asamAna netrayukta, vakra-Ter3hI nAsikAyukta, jhurriyoM se vikRta-vIbhatsa, bhISaNa mukhayukta, dAda, khAja, sehuA Adi se vikRta, kaThora carmayukta, citrala-karbura-citakabare avayavamaya dehayukta, pA~va evaM khararasaMjJaka carmaroga se pIr3ita, kaThora, tIkSNa nakhoM se khAja karane kA kAraNa vikRta-vraNamaya yA kharoMcI huI dehayukta, Tolagati-U~Ta Adi ke samAna cAlayukta yA TolAkRti-aprazAnta AkArayukta, viSama sandhi bandhanayukta, ayathAvasthita asthiyukta, pauSTika bhojanarahita, zaktihIna, kutsita saMhanana, kutsita parimANa, kutsita saMsthAna evaM kutsita rUpa yukta, kutsita Azraya, kutsita Asana, kutsita zayyA tathA kutsita bhojanasevI, azuci-apavitra athavA azruti-zruta-zAstra jJAna-varjita, aneka vyAdhiyoM se pIr3ita, skhalita-vihvala gatiyukta-lar3akhar3A kara calane vAle, utsAha-rahita, sattvahIna, nizceSTa, naSTateja-tejovihIna, nirantara zIta, uSNa, tIkSNa, kaThora vAyu se vyApta zarIrayukta, malina dhUli se AvRta dehayukta, bahuta krodhI, ahaMkArI, mAyAvI, lobhI tathA mohamaya, azubha kAryoM ke pariNAma svarUpa atyadhika duHkhI, prAyaH dharmasaMjJA-dhArmika zraddhA tathA samyaktva se paribhraSTa hoNge| utkRSTataH unakA deha parimANa-zarIra kI U~cAI-eka hAtha-caubIsa aMgula kI hogii| unakA adhikatama AyuSya-striyoM kA solaha varSa kA tathA puruSoM kA bIsa varSa kA hogaa| apane bahuputra-pautramaya parivAra meM unakA bar3A praNaya-prema yA moha rhegaa| ve gaMgA mahAnadI, sindhu mahAnadI ke taTa tathA vaitADhya parvata ke Azraya meM biloM meM rheNge| ve bilavAsI manuSya saMkhyA meM bahattara hoNge| unase bhaviSya meM phira mAnava-jAti kA vistAra hogaa|' bhagavan ! veM manuSya kyA AhAra kareMge ? ___ gautama! usa kAla meM gaMgA mahAnadI aura sindhu mahAnadI-ye do nadiyA~ rheNgii| ratha calane ke lie apekSita patha jitanA mAtra unakA vistAra hogaa| unameM ratha ke cakra ke cheda kI gaharAI jitanA gaharA jala rhegaa| unameM aneka matsya tathA kacchapa-kachue rheNge| usa jala meM sajAtIya apkAya ke jIva nahIM hoNge| ve manuSya sUryodaya ke samaya tathA sUryAsta ke samaya apane biloM se tejI se daur3a kara nikleNge| biloM se nikala kara machaliyoM aura kachuoM ko pakar3eMge, jamIna para-kinAre para laayeNge| kinAre para lAkara rAta meM zIta dvArA tathA dina meM Atapa dvArA unako rasarahita banAyeMge, sukhaayeNge| isa prakAra ve atisarasa-khAdya 1. chaThe Are ke varNana meM aisA bhI ullekha pAyA jAtA hai 21000 varSa duHkhamA-duHkhamA nAmaka chaTe Are kA Arambha hogA, taba bharatakSetrAdhiSThita deva paJcama Are ke vinAza pAte hue paza manuSyoM meM se bIja rUpa kucha pazu, manuSyoM ko uThAkara vaitADhya giri ke dakSiNa aura uttara meM jo gaMgA aura sindhu nadI haiM, unake AThoM kinAroM meM se eka-eka taTa meM nava-nava bila haiM evaM sarva 72 bila haiM aura eka-eka bila meM tIna-tIna maMjila haiM, unameM una pazu va manuSyoM ko rkheNge| 72 biloM meM se 63 biloM meM manuSya, 6 biloM meM sthalacara-pazu evaM 3 biloM meM khecara pakSI rahate haiN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ko pacAne meM asamartha apanI jaTharAgni ke anurUpa unheM AhArayogya banA leNge| isa AhAra-vRtti dvArA ve ikkIsa hajAra varSa paryanta apanA nirvAha kreNge| ___bhagavan ! ve manuSya, jo niHzIla-zIlarahita-AcArarahita, nirvata-mahAvrata-aNuvratarahita, nirguNauttaraguNarahita, nirmaryAda-kula Adi kI maryAdAoM se rahita, pratyAkhyAna-tyAga, pauSadha va upavAsarahita hoMge, prAyaH mAMsa-bhojI, matsya-bhojI, yatra-tatra avaziSTa kSudra-tuccha dhAnyAdika-bhojI, kuNipabhojI-zavarasavasA yA carbI Adi durgandhita padArtha-bhojI hoNge| apanA AyuSya samApta hone para marakara kahA~ jAyeMge, kahA~ utpanna hoMge? gautama ! ve prAyaH narakagati aura tiryaJcagati meM utpanna hoNge| bhagavan ! tatkAlavartI siMha, bAgha, bher3ie, cIte, rIcha, tarakSa-vyAghrajAtIya hiMsaka jantuvizeSa, geMDe, zarabha-aSTApada, zRgAla, bilAva, kutte, jaMgalI kutte yA sUara, kharagoza, cItala tathA cillalaka, jo prAyaH mAMsAhArI, matsyAhArI, kSudrAhArI tathA kuNapAhArI hote haiM, marakara kahA~ jAyeMge ? kahA~ utpanna hoMge? gautama ! prAyaH narakagati aura tiryaJcagati meM utpanna hoNge| bhagavan ! DhaMka-kAka vizeSa, kaMka-kaThaphor3A, pIlaka, madguka-jala kAka, zikhI-mayUra, jo prAyaH mAMsAhArI, (matsyAhArI, kSudrAhArI tathA kuNapAhArI hote haiM, marakara) kahA~ jAyeMge ? kahA~ janmeMge? gautama ! ve prAyaH narakagati aura tiryaJcagati meM jaayeNge| AgamiSyat utsarpiNI : duHSama-duHSamA-duSamakAla 47. tIseNaMsamAe ikkavIsAe vAsasahassehiM kAle vIikkaMte AgamissAe ussappiNIe sAvaNabahulapaDivae bAlavakaraNaMsi abhIiNakkhatte coddasapaDhamasamaye aNaMtehiM vaNNapajjavehiM jAva' aNaMtaguNa-parividdhIe parivaddhemANe parivaddhamANe ettha NaM dUsamadUsamA NAmaM samA kAle paDivajjissai samaNAuso! tIsa NaM bhaMte ! samAe bharahassa vAsassa kerisae AgArabhAvapaDoAre bhavissai? goyamA ! kAle bhavissai hAhAbhUe, bhaMbhAbhUe evaM so ceva dUsamadUsamAveDhao nneavvo| tIse NaM samAe ekkavIsAe vAsasahassehiM kAle viikkaMte aNaMtehiM vaNNapajjavehiM jAva 2 aNaMtaguNaparividdhIe parivaddhemANe parivaddhemANe ettha NaM dUsamA NAmaM samA kAle paDivajjissai samaNAuso! [47] AyuSman zramaNa gautama ! usa kAla ke-avasarpiNI kAla ke chaThe Araka ke ikkIsa hajAra varSa vyatIta ho jAne para Ane vAle utsarpiNI-kAla kA zrAvaNa mAsa, kRSNa pakSa pratipadA ke dina bAlava 1. dekheM sUtra saMkhyA 28 / 2. dekheM sUtra saMkhyA 35 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [85 nAmaka karaNa meM candramA ke sAtha abhijit nakSatra kA yoga hone para caturdazavidha kAla ke prathama samaya meM duSama-duSamA Araka prArambha hogaa| usameM ananta varNaparyAya Adi anantaguNa-parivRddhi-krama se parivarddhita hote jaayeNge| bhagavan ! usa kAla meM bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? AyuSman zramaNa gautama ! usa samaya hAhAkAramaya, cItkAramaya sthiti hogI, jaisA avasarpiNI-kAla ke chaThe Araka ke sandarbha meM varNana kiyA gayA hai| usa kAla ke-utsarpiNI ke prathama Araka duHSama-duHSamA ke ikkIsa hajAra varSa vyatIta ho jAne para usakA duHSamA nAmaka dvitIya Araka prArambha hogaa| usameM ananta varNaparyAya Adi anantaguNa-parivRddhikrama se parivarddhita hote jaayeNge| jala-kSIra-ghRta-amRtarasa-varSA 48. teNaMkAleNaM teNaMsamaeNaM pukkhalasaMvaTTae NAmaM mahAmehe pAubbhavissaha bharahappamANamitte AyAmeNaM, tadaNurUvaM ca NaM vikkhNbhbaahllennN| tae NaM se pukkhalasaMvaTTae mahAmehe khippAmeva pataNataNAissai, khippAmeva pataNataNAittA khippAmeva pavijuAissai, khippAmeva pavijuAittA khippAmeva jugamusalamuTThippamANamittAhiM dhArAhiM oghameghaM sattarattaM vAsaM vAsissaiM,jeNaM bharahassa vAsassa bhUmibhAgaM iMgAlabhUaM, mummurabhUaM, chAriabhUaM, tatta-kavellugabhUaM, tattasamajoibhUaM NivvAvissati tti| ' taMsicaNaM pukkhalasaMvaTTagaMsi mahAmehaMsi sattarattaM NivatitaMsi samANaMsi ettha NaM khIramehe NAmaM mahAmehe pAubbhavissai, bharahappamANamette AyAmeNaM, tadaNurUvaM ca NaM vikkhNbhvaahllennN| tae NaM se khIramehe NAmaM mahAmehe khippAmeva pataNataNAissai (khippAmeva pataNataNAittA khippAmeva pavijuAissai, khippAmeva pavijuAittA)khippAmeva jugalamusalamuTThi-(ppamANamittAhiMdhArAhiM oghamegha ) sattarattaM vAsaMvAsissai, jeNaM bharahavAsassa bhUmIe vaNNaM gaMdhaM rasaM phaasNcjnnissi| __taMsi ca NaM khIramehaMsi sattarattaM NivatitaMsi samANaMsi ittha NaM ghayamehe NAmaM mahAmehe pAubbhavissai, bharahappamANamette AyAmeNa, tadaNurUvaMcaNaM vikkhNbhvaahllennN|tennN se ghayamehe mahAmehe khippAmeva pataNataNAissai jAvavAsaMvAsissai, jeNaMbharahassa vAsassa bhUmIe siNehabhAvaM jnnissi| taMsi ca NaM ghayamehaMsi sattarattaM NivatitaMsi samANaMsi ettha NaM amayamehe NAmaM mahAmehe pAubbhavissai, bharahappamANamittaM AyAmeNaM, (tadaNurUvaM ca NaM vikkhNbhvaahllennN| tae NaM se 1. 1. niHzvAsa ucchvAsa, 2. prANa, 3. stoka, 4. lava, 5. muhUrta, 6. ahorAtra, 7. pakSa, 8. mAsa, 9. Rtu, 10.ayana, 11. saMvatsara, 12. yuga, 13. karaNa, 14. nakSatra / 2. dekheM sUtra yahIM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] [jambUdvIpaprajJaptisUtra amayamehe NAmaM mahAmehe khippAmeva pataNataNAissai, khippAmeva pataNataNAittA-khippAmeva pavijuAissai, khippAmeva pavijuAittA khippAmeva jugamusalamuTThippamANamittAhiM dhArAhiM oghamegha sattarattaM) vAsaMvAsissai jeNaM bharahe vAse rukkha-guccha-gumma-laya-valli-taNa-pavvagaharita-osahi-pavAlaMkura-mAIe taNavassaikAie jnnissi| taMsi ca NaM amayamehaMsi sattarattaM NivatitaMsi samANaMsi etthaNaM rasamehe NAmaM mahAmahe pAubbhavissai, bharahappamANamette AyAmeNaM,(tadaNurUvaMca vikkhNbhvaahllennN|te NaM se rasamehe NAmaM mahAmehe khippAmeva pataNataNAissai, khippAmeva pataNataNAittA khippAmeva pavijjuAissai, khippAmeva pavijuAittA khippAmeva jugamusalamuTThippamANamittAhiM dhArAhiM oghameghaM sattarattaM) vAsaM vAsissai, jeNaM tesiM bahUNaM rukkha-guccha-gumma-laya-valli-taNa-pavvaga-harita-osahipavAlaMkura-mAdINaM-tittaM-kaDUa-kasAya-aMbila-mahure-paMcavihe rasavisese jnnissi| tae NaM bharahe vAse bhavissai parUDharukkhagucchagummalayavallitaNapavvagahariaosahie, uvaciyataya-patta-pavAlaMkura-puppha-phalasamuie, suhovabhoge Avi bhvissi| [48] usa utsarpiNI-kAla ke duHSamA nAmaka dvitIya Araka ke prathama samaya meM bharatakSetra kI azubha anubhAvamaya rUkSatA, dAhakatA Adi kA apane prazAnta jala dvArA zamana karane vAlA puSkara-saMvartaka nAmaka mahAmegha prakaTa hogaa| vaha mahAmegha lambAI, caur3AI tathA vistAra meM bharatakSetra pramANa-bharatakSetra jitanA hogaa| vaha puSkara-saMvartaka mahAmegha zIghra hI garjana karegA, garjana kara zIghra hI vidyut se yukta hogA-usameM bijaliyA~ camakane lageMgI, vidyut-yukta hokara zIghra hI vaha yuga-ratha ke avayavavizeSa (jUMvA), mUsala aura muSTiparimita-moTI dhArAoM se sAta dina-rAta taka sarvatra eka jaisI varSA kregaa| isa prakAra vaha bharatakSetra ke aMgAramaya, murmuramaya, kSAramaya, tapta-kaTAha sadRza, saba ora se paritapta tathA dahakate bhUmibhAga ko zItala kregaa| yo sAta dina-rAta taka puSkara-saMvartaka mahAmegha ke barasa jAne para kSIramegha nAmaka mahAmegha prakaTa hogaa| vaha lambAI, caur3AI tathA vistAra meM bharatakSetra jitanA hogaa| vaha kSIramegha nAmaka vizAla bAdala zIghra hI garjana karegA, (garjana kara zIghra hI vidyutayukta hogA, vidyutayukta hokara) zIghra hI yuga, mUsala aura muSTi (parimita dhArAoM se sarvatra eka sadRza) sAta dina-rAta taka varSA kregaa| yoM vaha bharatakSetra kI bhUmi meM zubha varNa, zubha gaMdha, zubha rasa tathA zUbha sparza utpanna karegA, jo pUrvakAla meM azubha ho cuke the| ___ usa kSIramegha ke sAta dina-rAta barasa jAne para ghRtamegha nAmaka mahAmegha prakaTa hogaa| vaha lambAI, caur3AI aura vistAra meM bharatakSetra jitanA hogaa| vaha ghRtamegha nAmaka vizAla bAdala zIghra hI garjana karegA, varSA kregaa| isa prakAra vaha bharatakSetra kI bhUmi meM snehabhAva-snigdhatA utpanna kregaa| usa ghRtamegha ke sAta dina-rAta taka barasa jAne para amRtamegha nAmaka mahAmegha prakaTa hogaa| vaha lambAI, (caur3AI aura vistAra meM bharatakSetra jitanA hogaa| vaha amRtamegha nAmaka vizAla bAdala zIghra hI garjana karegA, garjana kara zIghra hI vidyutayukta hogA, yuga, mUsala tathA muSTi-parimita dhArAoM se sarvatra eka jaisI sAta dina Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra ] rAta) varSA kregaa| isa prakAra vaha bharatakSetra meM vRkSa, guccha, gulma, latA, bela, tRNa - ghAsa, parvaga - ganne Adi, harita -- hariyAlI - dUba Adi, auSadhi - jar3I-bUTI, patte tathA koMpala Adi bAdara vAnaspatika jIvoM ko-- vanaspatiyoM ko utpanna kregaa| [87 usa amRtamegha ke isa prakAra sAta dina-rAta barasa jAne para rasamegha nAmaka mahAmegha prakaTa hogA / vaha lambAI, (caur3AI aura vistAra meM bharatakSetra jitanA hogaa| phira vaha rasamegha nAmaka vizAla bAdala zIghra hI garjana kregaa| garjana kara zIghra hI vidyutayukta hogA / vidyutayukta hokara zIghra hI yuga, mUsala tathA muSTi- parimita dhArAoM se sarvatra eka jaisI sAta dina-rAta) varSA kregaa| isa prakAra bahuta se vRkSa, guccha, gulma, latA, bela, tRNa, parvaga, hariyAlI, auSadhi, patte tathA koMpala Adi meM tikta-tItA, kaTuka - kaDuA, kaSAya - kasailA, amla - khaTTA tathA madhura-mIThA, pAMca prakAra ke rasa utpanna karegA - rasa - saMcAra karegA / taba bharatakSetra meM vRkSa, guccha, gulma, latA, bela, tRNa, parvaga, hariyAlI, auSadhi, patte tathA koMpala Adi ugeNge| unakI tvacA - chAla, patra, pravAla, pallava, aMkura, puSpa, phala se saba paripuSTa hoMge, samudita - samyaktayA udita yA vikasita hoMge, sukhopabhogya - sukhapUrvaka sevana karane yogya hoNge| sukhada parivartana 49. tae NaM se maNuA bharahaM vAsaM parUDharukkha guccha - gumma-laya- valli - taNa-pavvayaharia - osahIaM, uvaciyataya- patta - pavAla- pallavaMkura - puppha-phala- samuiaM suhovabhogaM jAyaM jAyaM cAvi pAsihiMti, pAsittA, bilehiMto NiddhAissaMti, NiddhAittA haTTAtuTThA aNNamaNNaM saddAvissaMti, saddAvittA evaM vadissaMti-jAte NaM devANuppiA ! bharahe vAse parUDharukkha-gucchagumma-laya-valli-taNa-pavvaya - hariya - (osahIe, uvaciataya - patta - pavAla - pallavaMkura - pupphaphalasamuie, ) suhovabhoge, taM je NaM devANuppi ! amhaM kei ajjappabhii asubhaM kuNimaM AhAraM AhArissai, se NaM aNegAhiM chAyAhiM vajjaNijjetti kaTTu saMThijhaM ThavessaMti, ThavettA bharahe vAse suhaMsuheNaM abhiramamANA abhiramamANA viharissaMti / [49] taba ve bilavAsI manuSya dekheMge - bharatakSetra meM vRkSa, guccha, gulma, latA, bela, tRNa, parvaga, hariyAlI, auSadhi - ye saba uga Aye haiN| chAla, patra, pravAla, pallava, aMkura, puSpa tathA phala paripuSTa, samudita evaM sukhopabhogya ho gaye haiM / aisA dekhakara ve biloM se nikala aayeNge| nikalakara harSita evaM prasanna hote hue eka dUsare ko pukAreMge, pukAra kara kaheMge- devAnupriyo ! bharatakSetra meM vRkSa, guccha, gulma, latA, bela, tRNa, parvaga, hariyAlI, auSadhi - ye saba uga Aye haiM / (chAla, patra, pravAla, pallava, aMkura, puSpa, phala) ye saba paripuSTa, samudita tathA sukhopabhogya haiN| isalie devAnupriyo ! Aja se hama meM se jo koI azubha, mAMsamUlaka AhAra karegA, (usake zarIra-sparza kI to bAta hI dUra), usakI chAyA taka varjanIya hogI--usakI chAyA taka ko nahIM chuueNge| aisA nizcaya kara ve saMsthita- samIcIna vyavasthA kAyama kareMge / vyavasthA kAyama kara bharatakSetra meM sukhapUrvaka, sollAsa rheNge| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] [jambUdvIpaprajJaptisUtra utsarpiNI : vistAra 50. tIse NaM samAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoAre bhavissai ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge bhavissai ( se jahANAmae AliMgapukkharei vA, muiMgapukkharei vA jAva NANAmaNipaMcavaNNehiM ) kittimehiM ceva akittimehiM cev| tIse NaM bhaMte samAe maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissai ? goyamA ! tesi NaM maNuANaM chavvihe saMghayaNe, chavvihe saMThANe, bahUIo rayaNIo uDDUM uccatteNaM,jahaNNeNaMaMtomahattaM, ukkoseNaM sAiregaM vAsasayaM AuaMpAlehiMti, pAlettAappegaDaA NirayagAmI,(appegaiAtiriyagAmI,appegaiA maNuyagAmI,)appegaiA devagAmI,Na sijhNti| tIse NaM samAe ekkavIsAe vAsasahassehiM kAle vIikkaMte aNaMtehiM vaNNapajjavehiM jAva ' parivaDDemANe 2 ettha NaM dussamasusamA NAmaM samA kAle paDivajjissai samaNAuso ! tIse NaM bhaMte ! samAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissai ? goyamA ! bahusamaramaNijje ( bhUmibhAge bhavissai, se jahANAmae AliMgapukkharei vA, muiMgapukkharei vA jAva NANAmaNipaMcavaNNehiM kittimehiM ceva) akittimehiM cev| tesi NaM bhaMte ! maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissai ? goyamA ! tesi NaM maNuANaM chavvihe saMghayaNe, chavvihe saMThANe, bahUiMdhaNUiMuddhaM uccatteNaM, jahaNaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvakoDIAuaMpAlihiMti, pAlettA appegaiANirayagAmI, (appegaiA tiriyagAmI,appegaiA maNuyagAmI, appegaiA devagAmI, appegaiA sijhaMti bujhaMti muccaMti pariNivvAyaMti savvadukkhANaM) aMtaM krehiti|| tIsa NaM samAe tao vaMsA samuppajjissaMti, taMjahA-titthagaravaMse, cakkavaTTivaMse dsaarvNse| tIse NaM samAe tevIsaM titthagarA, ekkArasa, cakkavaTTI, Nava baladevA, Nava vAsudevA smuppjjissNti| tIsa NaM samAe sAgarovamakoDAkoDIe bAyAlIsAe vAsasahassehiM UNiAe kAle vIikkaMte aNaMtehiM vaNNapajjavehiM jAva 2 aNaMtaguNaparivuddhIe parivaddhemANe parivaddhemANe ettha NaM susamadUsamA NAmaM samA kAle paDivajjissai samaNAuso ! sA NaM samA tihA vibhajissai-paDhame tibhAge, majjhime bhiAge, pacchime tibhaage| tIse NaMbhaMte ! samAe paDhame tibhAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissai? goyamA ! bahusamaramaNijje jAva bhvissi| maNuANaM jA ceva osappiNIe pacchime mh lh dekheM sUtra saMkhyA 28 dekheM sUtra saMkhyA 28 dekheM sUtra yahI sh Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vakSaskAra] [89 tibhAge vattavvayA sA bhANiavvA, kulagaravajjA usbhsaamivjjaa| aNNe paDhaMti taMjahA-tIse NaM samAe paDhame tibhAe ise paNNarasa kulagarA samuppagjissaMti taMjahA-sumaI, paDissuI, sImaMkare, sImaMdhare, khemaMkare, khemaMdhare, vimalavAhaNe, cakkhumaM, jasamaM, abhicaMde, caMdAbhe, paseNaI, marudeve, NAbhI, usabhe, sesaMtaM ceva daMDaNIIo paDilomAo nneavvaao| . * tIse NaM samAe paDhame tibhAe rAyadhamme ( gaNadhabhbhe pAkhaMDadhamme aggidhamme ) dhammacaraNe avocchijjissi| tIse NaM samAe majjhimapacchimesu tibhAgesu paDhamamajjhimesu vattavvayA osappiNIe sA bhANiavvA, susamA taheva, susamasusamAvi taheva jAva chavvihA maNussA aNusajjissaMti jAva snnnnicaarii| [50] usa kAla meM- utsarpiNI kAla ke duHSamA nAmaka dvitIya Araka meM bharatakSetra kA AkArasvarUpa kaisA hogA? . gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala tathA ramaNIya hogaa| (muraja ke tathA mRdaMga ke UparI bhAgacarmapuTa jaisA samatala hogA, aneka prakAra kI, paMcaraMgI kRtrima evaM akRtrima maNiyoM se upazobhita hogaa)| usa samaya manuSyoM kA AkAra-prakAra kaisA hogA ? gautama ! una manuSyoM ke chaha prakAra ke saMhanana evaM saMsthAna hoNge| unakI U~cAI aneka hAtha-sAta hAtha kI hogii| unakA jaghanya antarmuhUrta kA tathA utkRSTa kucha adhika-(tetIsa varSa adhika) sau varSa kA AyuSya hogaa| AyuSya ko bhogakara una meM se kaI narakagati meM, (kaI tiryaMca gati meM, kaI manuSya gati meM), kaI deva-gati meM jAyeMge, kintu siddha nahIM hoNge| AyuSman zramaNa gautama ! usa Araka ke ikkIsa hajAra varSa vyatIta ho jAne para utsarpiNI-kAla kA duHSama-suSamA nAmaka tRtIya Araka Arambha hogaa| usameM ananta varNa-paryAya Adi kramazaH parivarddhita hote jaayeNge| bhagavan ! usa kAla meM bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama ! usakA bhUmibhAga bar3A samatala evaM ramaNIya hogaa| (vaha muraja ke athavA mRdaMga ke UparI bhAga-carmapuTa jaisA samatala hogaa| vaha nAnAvidha kRtrima, akRtrima paMcaraMgI maNiyoM se upazobhita hogaa| bhagavan ! una manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama! una manuSyoM ke chaha prakAra ke saMhanana tathA saMsthAna hoNge| unake zarIra kI U~cAI aneka dhanuSa-parimANa hogii| jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa eka pUrva koTi taka kA unakA AyuSya hogaa| AyuSya kA bhoga kara unameM se kaI naraka gati meM ( kaI tiryaJca-gati meM, kaI manuSya-gati meM, kaI deva-gati meM jAyeMge kaI siddha, buddha, mukta evaM parinirvRtta hoMge,) samasta duHkhoM kA anta kreNge| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] [jambUdvIpaprajJaptisUtra usa kAla meM tIna vaMza utpanna hoMge-1. tIrthaMkara-vaMza, 2. cakravartI-vaMza tathA 3. dshaar-vNshbldev-vaasudev-vNsh| usa kAla meM tevIsa tIrthaMkara, gyAraha cakravartI tathA nau vAsudeva utpanna hoNge| AyuSman zramaNa gautama ! usa Araka kA bayAlIsa hajAra varSa kama eka sAgaropama koDAkoDI kAla vyatIta ho jAne para utsarpiNI-kAla kA suSama-duHSamA nAmaka Araka prArambha hogaa| usameM ananta varNa-paryAya Adi anantaguNa parivRddhi krama se parivarddhita hoNge| vaha kAla tIna bhAgoM meM vibhakta hogA-prathama tRtIya bhAga, madhyama tRtIya bhAga tathA antima tRtIya bhaag| bhagavan ! usa kAla ke prathama vibhAga meM bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala tathA ramaNIya hogaa| avasarpiNI-kAla ke suSama-duHSamA Araka ke antima tRtIyAzaM meM jaise manuSya batAye gaye haiM, vaise hI isameM hoNge| kevala itanA antara hogA, isameM kulakara nahIM hoMge, bhagavAn RSabha nahIM hoNge| isa sandarbha meM anya AcAryoM kA kathana isa prakAra haiusa kAla ke prathama vibhAga meM pandraha kulakara hoMge 1. sumati, 2. pratizruti, 3. sImaMkara, 4. sImaMdhara, 5. kSemaMkara, 6. kSemaMdhara, 7. vimalavAhana, 8. cakSuSmAn, 9. yazasvAn, 10. abhicandra, 11. candrAbha, 12. prasenajit, 13. marudeva, 14. nAbhi, 15. Rssbh| zeSa usI prakAra hai| daNDanItiyA~ pratiloma-viparIta krama se hoMgI, aisA samajhanA caahie| usa kAla ke prathama vibhAga meM rAja-dharma (gaNa-dharma, pAkhaNDa-dharma, agni-dharma tathA) cAritra-dharma vicchinna ho jaayegaa| isa kAla ke madhyama tathA antima vibhAga kI vaktavyatA avasarpiNI ke prathama-madhyama vibhAga ko jyoM samajhanI caahie| suSamA aura suSama-suSamA kAla bhI usI jaise haiN| chaha prakAra ke manuSyoM Adi kA varNana usI ke sadRza hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra vinItA rAjadhAnI 51. se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai-bharahe vAse bharahe vAse? goyamA ! bharahe NaM vAse veaDDassa pavvayassa dAhiNeNaM coddasuttaraM joaNasayaM ekkArasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa,abAhAe lavaNasamudassa uttareNaM, coddasuttaraMjoaNasayaM ekkArasa ya egUNabIsaibhAe joaNassa, abAhAe gaMgAe mahANaIe paccatthimeNaM, siMdhUe mahANaIe purasthimeNaM, dAhiNaddhabharahamajjhillatibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM viNIANAmaM rAyahANI paNNattA-pAINapaDINAyayA, udINadAhiNavitthiNNA, duvAlasajoaNAyAmA, NavajoaNavitthiNNA,dhaNavaimatiNimmAyA, cAmIyarapAgAra-NANAmaNi-paJcavaNNakavisIsaga-parimaMDi AbhirAmA, alakApurIsaMkAsA, pamuiyapakkIliA, paccakkhaM devalogabhUA, riddhisthimiasamiddhA, pamuiajaNajANavayA jAva' pddiruuvaa| [51] bhagavan ! bharatakSetra kA 'bharatakSetra' yaha nAma kisa kAraNa par3A ? gautama ! bharatakSetra-sthita vaitADhya parvata ke dakSiNa ke 11411) yojana tathA lavaNasamudra ke uttara meM 11411) yojana kI dUrI para, gaMgA mahAnadI ke pazcima meM aura sindhU mahAnadI ke pUrva meM dakSiNArdha bharata ke madhyavartI tIsare bhAga ke ThIka bIca meM vinItA nAmaka rAjadhAnI hai| vaha pUrva-pazcina lambI evaM uttara-dakSiNa caur3I hai| vaha lambAI meM bAraha yojana tathA caur3AI meM nau yojana hai| vaha aisI hai, mAno dhanapati-kubera ne apane buddhi-kauzala se usakI racanA kI ho| svarNamaya prAkAra-parakoToM, tadgata vividha prakAra ke maNimaya paMcaraMge kapi-zIrSakoM-kaMgUroM-bhItara se zatru-senA ko dekhane Adi hetu nirmita bandara ke mastaka ke AkAra ke chedoM se suzobhita evaM ramaNIya hai| vaha alakApurIsadRza hai| vaha pramoda aura prakrIDAmaya hai-vahA~ aneka prakAra ke Anandotsava. khela Adi calate rahate haiM. mAno pratyakSa svarga kA hI rUpa ho, aisI lagatI hai| vaha vaibhava, surakSA tathA samRddhi se yukta hai| vahA~ ke nAgarika evaM janapada ke anya bhAgoM se Aye hue vyakti Amoda-pramoda ke pracura sAdhana hone se bar3e pramudita rahate haiN| vaha pratirUpa-mana meM basa jAne vAlI-atyadhika sundara hai| cakravartI bharata 52. tattha NaM viNIAe rAyahANIe bharahe NAmaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI samuppajjitthA, mahayAhimavaMta-mahaMtamalaya-maMdara- (mahiMdasAre, accaMtavisuddhadIharAyakulavaMsasuppasUe, NiraMtaraM 1. dekheM sUtra saMkhyA 12 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra rAyalakkhaNavirAiyaMgamaMge, bahujaNabahumANapUie, savvaguNasamiddhe, khattie, muie, muddhAhisitte, mAupiusujAe, dayapatte, sImaMkare, sImaMdhare, khemaMkare, khemaMdhare, maNusside, jaNavayapiyA, jaNavayapAle, jaNavayapurohie, seukare, keukare, Narapavare, purisavare, purisasIhe, purisavagdhe, purisAsIvise, purisapuMDarIe, purisavaragaMdhahatthI, aDDe, ditte, vitte, vitthiNNaviulabhavaNasayaNAsaNajANavAhaNAiNe, bahudhaNabahujAyarUvarayae, AogapaogasaMpautte, vicchaDDiyapaurabhattapANe, bahudAsIdAsagomahisagavelagappabhUe, paDipuNNajaMtakosakoTThAgArAudhAgAre, balavaM, dubbalapaccAmitte ; ohayakaMTayaM, nihayakaMTayaM, maliyakaMTayaM, uddhiyakaMTayaM, akaMTayaM, ohayasattuM nihayasattuM, maliyasattuM, uddhiyasattuM nijjiyasattuM parAiyasattuM, vavagayadubhikkhaM, mAribhayavippamukkaM, khemaM, sivaM subhikkhaM, pasaMtaDiMbaDamaraM ) rajjaM pasAsemANe vihara / bio gamo rAyavaNNagassa imo 92 ] tattha asaMkhejjakAlavAsaMtareNa uppajjae jasaMsI, uttame, abhijAe, sattavIriya-parakkamaguNe, pasatthavaNNasarasArasaMghayaNataNugabuddhidhAraNamehAsaMThANasIlappagaI, pahANagAravacchAyAgaie, aNegavayaNappahANe, teyaAubalavIriyajutte, ajhusiraghaNaNiciyalohasaMkalaNArAyavairausahasaMghayaNadehadhArI jhasa 1. juga, 2. bhiMgAra, 3. vaddhamANaga 4. bhaddAsaNa 5. saMkha 6. chatta 7. vINa 8. paDAga 9. cakka 10. jaMgala 11. mUsala 12. raha 13. sotthiya 14. aMkusa 15. caMdAicca 16-17. aggi 18. jUya 19. sAgara 20. iMdajjhaya 21. puhavi 22. pauma 23. kuJjara 24. sIhAsaNa 25. daMDa 26. kumma 27. girivara 28. turagavara 29. varamauDa 30. kuMDala 31. NaMdAvata 32. dhaNu 33. koMta 34. gAgara 35. bhavaNavimANa 36. aNegalakkhaNapasatthasuvibhattacittakaracaraNadesabhAe, uDDhAmuhalomajAlasukumAlaNiddhamauAvattapasatthalomaviraiyasirivacchacchaNNaviulavacche, desakhettasuvibhattadehadhArI, taruNaravirassibohiyavarakamalavibuddhagabbhavaNNe, hayaposaNakosasaNNibhapasatthapiThThataNiruvaleve, paumuppalakundajAijuhiyavaracaMpagaNAgapupphasAraMgatullagaMdhI chattIsAhiyapasatthapatthivaguNehiM jutte, avvocchiNNAyavatte, pAgaDa ubhayajoNI, visuddhaNiyagakulagayaNapuNNacaMde, caMde iva somayAe NayaNamaNaNivvaikare, akkhobhe sAgaro va thimi, dhaNavaivva bhogasamudayasaddavvayAe, samare aparAie, paramavikkamaguNe, amaravaisamANasarisarUve, maNuyavaI bharahacakkavaTTI bharahaM bhuJjai paNaTThasattU / [52] vahA~ vinItA rAjadhAnI meM bharata nAmaka cAturaMta cakravartI - pUrva, pazcima tathA dakSiNa tIna ora samudra evaM uttara meM himavAn - yoM cAroM ora vistRta vizAla rAjya kA adhipati rAjA utpanna huaa| vaha mahAhimavAn parvata ke samAna mahattA tathA malaya, meru evaM mahendra (saMjJaka parvatoM) ke sadRza pradhAnatA yA viziSTatA liye hue thaa| vaha atyanta vizuddha-doSa rahita, cirakAlIna - prAcIna vaMza meM utpanna huA thA / usake aMga pUrNata: rAjocita lakSaNoM se suzobhita the / vaha bahuta logoM dvArA ati sammAnita aura pUjita thA, sarvaguNasamuddha - saba guNoM se zobhita kSatriya thA - janatA ko AkramaNa tathA saMkaTa se bacAne vAlA thA, vaha sadA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [93 mudita-prasanna rahatA thaa|apnii paitRka paramparA dvArA, anuzAsanavartI anyAnya rAjAoM dvArA usakA mUrddhAbhiSekarAjyAbhiSeka yA rAjatilaka huA thaa| vaha uttama mAtA-pitA se utpanna putra thaa| vaha svabhAva se karuNAzIla thaa| vaha maryAdAoM kI sthApanA karane vAlA tathA unakA pAlana karane vAlA thaa| vaha kSemaMkara-sabake lie anukUla sthitiyA~ utpanna karane vAlA tathA kSemaMdhara-unheM sthira banAye rakhane vAlA thaa| vaha parama aizvarya ke kAraNa manuSyoM meM indra ke samAna thaa| vaha apane rASTra ke lie pitRtulya, pratipAlaka, hitakAraka, kalyANakAraka, pathadarzaka tathA Adarza-upasthApaka thaa| vaha narapravara-vaibhava, senA, zakti Adi kI apekSA se manuSyoM meM zreSTha tathA puruSavara-dharma, artha, kAma, mokSa rUpa cAra puruSArthoM meM udyamazIla puruSoM meM paramArtha-cintana ke kAraNa zreSTha thaa| kaThoratA va parAkrama meM vaha siMhatulya, raudratA meM vAgha sadRza tathA apane krodha ko saphala banAne ke sAmarthya meM sarpatulya thaa| vaha puruSoM meM uttama puNDarIka-sukhArthI, sevAzIla janoM ke lie zveta kamala jaisA sukumAra thA. vaha puruSoM meM gandhahastI ke samAna thA-apane virodhI rAjA rUpI hAthiyoM kA mAna-bhaMjaka thaa| vaha samRddha, dRpta-darpa yA prabhAvayukta tathA vitta yA vRtta-suprasiddha thaa| usake yahA~ bar3e-bar3e vizAla bhavana, sone-baiThane ke Asana tathA ratha, ghor3e Adi savAriyA~, vAhana bar3I mAtrA meM the| usake pAsa vipula, sampatti, sonA tatha cA~dI thii| vaha Ayoga-prayoga-arthalAbha ke upAyoM kA prayoktA thA-dhanavRddhi ke sandarbha meM vaha aneka prakAra se prayatnazIla rahatA thaa| usake yahA~ bhojana kara liye jAne ke bAda bahuta khAdya-sAmagrI baca jAtI thI (jo tadapekSI janoM meM bAMTa dI jAtI thii)| usake yahA~ aneka dAsiyA~, dAsa, gAyeM, bhaiMseM tathA bher3eM thiiN| usake yahA~ yantra, koSa-khajAnA, koSThAgAra-anna Adi vastuoM kA bhaNDAra tathA zastrAgAra pratipUrNa-ati samRddha thaa| usake pAsa prabhUta senA thii| vaha aise rAjya kA zAsana karatA thA jisameM apane rAjyoM ke sImAvartI rAjAoM yA par3osI rAjAoM ko zaktihIna banA diyA gayA thaa| apane sagotra pratispardhiyoM-pratispardhA va virodha rakhane vAloM ko vinaSTa kara diyA gayA thA, unakA dhana chIna liyA gayA thA, unakA mAnabhaMga kara diyA gayA thA tathA unheM deza se nirvAsita kara diyA gayA thaa| yoM usakA koI bhI sagotra virodhI nahIM bacA thaa| apane (gotrabhinna) zatruoM ko bhI vinaSTa kara diyA gayA thA, unakI sampatti chIna lI gaI thI, unakA mAnabhaMga kara diyA gayA thA aura unheM deza se nirvAsita kara diyA gayA thaa| apane prabhAvAtizaya se unheM jIta liyA gayA thA, parAjita kara diyA gayA thaa| isa prakAra vaha rAjA bharata durbhikSa tathA mahAmArI ke bhaya se rahita-nirupadrava, kSemamaya, kalyANamaya, subhikSayukta evaM zatrukRta vighnarahita rAjya kA zAsana karatA thaa| rAjA ke varNana kA dUsarA gama (pATha) isa prakAra hai vahA~ (vinItA rAjadhAnI meM) asaMkhyAta varSa bAda bharata nAmaka cakravartI utpanna huaa| vaha yazasvI, uttama-abhijAta, kulayukta, sattva, vIrya tathA parAkrama Adi guNoM se zobhita, prazasta varNa, svara, sudRDha deha 1. TIkAkAra AcArya zrI abhayadevasUri ne 'mudita' kA eka dUsarA artha nirdoSamAtRka bhI kiyA hai| usa sandarbha meM unhoMne ullekha kiyA hai-'muio jo hoi jonnisuddhoti|' - aupapAtikasUtra vRtti, patra 11 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra saMhanana, tIkSNa buddhi, dhAraNA, medhA, uttama zarIra-saMsthAna, zIla evaM prakRti yukta, utkRSTa gaurava, kAnti evaM gatiyukta, anekavidha prabhAvaka vacana bolane meM nipuNa, teja, Ayu-bala, vIryayukta, nizchidra, saghana, loha - zrRMkhalA kI jyoM sudRDha vajra - RSabha - nArAca saMhanana yukta thA / usakI hatheliyoM aura pagathaliyoM para matsya, yuga, bhRMgAra, vardhamAnaka, bhadrAsana, zaMkha, chatra, ca~vara, patAkA, cakra, lAMgala - hala, mUsala, ratha, svastika, aMkuza, candra, sUrya, agni, yUpa - yajJa - staMbha, samudra, indradhvaja, kamala, pRthvI, hAthI, siMhAsana, daNDa, kacchapa, uttama parvata, uttama azva, zreSThamukuTa, kuNDala, nandAvarta, dhanuSa, kunta-bhAlA, gAgara - nArI - paridhAna vizeSa - ghAgharA, bhavana, vimAna prabhRti pRthak-pRthak spaSTa rUpa meM aMkita aneka sAmudrika zubha lakSaNa vidyamAna the| usake vizAla vakSaHsthala para UrdhvamukhI, sukomala, snigdha, mRdu evaM prazasta keza the, jinase sahaja rUpa meM zrIvatsa kA cihna - AkAra nirmita thA / 94 ] deza evaM kSetra ke anurUpa usakA sugaThita, sundara zarIra thA / bAla-sa - sUrya kI kiraNoM se udbodhita-- vikasita uttama kamala ke madhyabhAga ke varNa jaisA usakA varNa thA / usakA pRSThAnta - gudA bhAga ghor3e ke pRSThAnta kI jyoM nirupalipta - mala-tyAga ke samaya purISa se alipta rahatA thA, yoM prazasta thA / usake zarIra se padma utpala, camelI, mAlatI, jUhI, caMpaka, kesara tathA kastUrI ke sadRza sugaMdha AtI thI / vaha chattIsa se kahIM adhika prazasta-uttama rAjaguNoM se athavA prazasta - zubha rAjocita lakSaNoM se yukta thA / vaha akhaNDita - chatra avicchinna prabhutva kA svAmI thA / usake mAtRvaMza tathA pitRvaMza - donoM nirmala the| apane vizuddha kularUpI AkAza meM vaha 'pUrNimA ke candra jaisA thA / vaha candra - sadRza saumya thA, mana aura AMkhoM ke lie Anandaprada thaa| vaha samudra ke samAna nizcala - gaMbhIra tathA susthira thA / vaha kubera kI jyoM bhogopabhoga meM dravya kA samucita, pracura vyaya karatA thaa| vaha yuddha meM sadaiva aparAjita, parama vikramazAlI thA, usake zatru naSTa ho gaye the| yoM vaha sukhapUrvaka bharatakSetra ke rAjya kA bhoga karatA thA / cakraratna kI utpatti : arcA : mahotsava 53. tae NaM bharahassa raNNo aNNayA kayAi AuhagharasAlAe divve cakkarayaNe samupajatthA / tae NaM Augharie bharahassa raNNo AuhagharasAlAe divvaM cakkarayaNaM samuppaNaM pAsai, pAsittA haTThatuTThacittamANaMdie, die, pIDmaNe, paramasomaNassie, harisavasavisappamANahiyae NAmeva divve cakkarayaNe teNAmeva uvAgacchai, uvAgacchittA tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei, karettA karayala - ( pariggahiadasaNahaM sirasAvattaM matthae aMjaliM ) kaTTu cakkarayaNassa paNAmaM karei, karettA AugharasAlAo paDiNikkhamai, paDiNikkhamittA jeNAmeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, jeNAmeva bharahe rAyA, teNAmeva uvAgacchar3a uvAgacchittA karayala - jAva -jaeNaM vijaeNaM vaddhAvei, vaddhAvettA evaM vayAsI - evaM khalu devANuppiyANaM AuhagharasAlAe divve 1. dekheM sUtra yahI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] cakkarayaNe samuppaNNe, taM eyaNNaM devANuppiyANaM piyaTTayAe piyaM Niveemi, piyaM bhe bhyu|" taeNaM se bharahe rAyA tassa Auhaghariyasya aMtie eyamaDhe soccA Nisamma haTTha-(tuTThacittamANaMdie, Nadie, pIimaNe, parama-) somaNassie, viyasiyavarakamalaNayaNavayaNe, payaliavara-kaDagatuDiakeUramauDakuNDalahAravirAyaMtaraiavacche, pAlaMbapalaMbamANagholaMtabhUsaNadhare, sasaMbhamaM, turiaM, cavalaMNariMde sIhAsaNAoabbhuTei, abbhuTThittA, pAyapIDhAo paccoruhai, paccoruhittA pAuAo omuai, amuittA egasADiaMuttarAsaMgaM karei, karettA, aMjalimauliaggahatthe cakkarayaNAbhimuhe sattaTThapayAiM aNugacchai, aNugacchittA vAmaM jANuM aMcei, aMcittA dAhiNaM jANuM dharaNitalaMsi NihaTTa karayala-jAva 1-aMjaliM kaTu cakkarayaNassa paNAmaM karei, karettA tassa Auhayariyassa ahAmAliyaM mauDavajjaM omoyaM dalayai, daliittA viulaM jIviyArihaM pIidANaM dalayai, dalaittA sakkArei, sammANei, sakkArettA sammANittA paDivisajjei, paDivisajjeittA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe snnnnisnnnne| [53] eka dina rAjA bharata kI AyudhazAlA meM divya cakraratna utpanna huaa| AyudhazAlA ke adhikArI ne rAjA bharata kI AyudhazAlA meM samutpanna divya cakraratna ko dekhaa| dekhakara vaha harSita evaM parituSTa huA, citta meM Ananda tathA prasannatA kA anubhava karatA huA atyanta saumya mAnasika bhAva aura harSAtireka se vikasitahRdaya ho utthaa| jahA~ divya cakra-ratna thA, vahA~ AyA, tIna bAra AdakSiNA-pradakSiNA kI, hAtha jor3ate hue (unheM mastaka ke cAroM ora ghumAte hue aMjali bA~dhe) cakraratna ko praNAma kiyA, praNAma kara AyudhazAlA se nikalA, nikalakara jahA~ bAharI upasthAnazAlA meM rAjA bharata thA, aayaa| Akara usane hAtha jor3ate hue rAjA ko 'ApakI jaya ho, ApakI vijaya ho'-ina zabdoM dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara vaha bolA-devAnupriya kI ApakI AyudhazAlA meM divya cakraratna utpanna huA hai, ApakI priyatArtha yaha priya saMvAda nivedita karatA huuN| Apako priya-zubha ho| ' taba rAja bharata AyudhazAlA ke adhikArI se yaha sunakara harSita huA, (parituSTa huA, mana meM Ananda evaM prasannatA kA anubhava kiyA,) atyanta saumya manobhAva tathA harSAtireka se usakA hRdaya khila utthaa| usake zreSTha kamala jaise netra evaM mukha vikasita ho gye| usake hAthoM meM pahane hue uttama kaTaka, truTita, keyUra, mastaka para dhAraNa kiyA huA mukuTa, kAnoM ke kuMDala caMcala ho uThe, hila uThe, harSAtirekavaza hilate hue hAra se unakA vakSaHsthala atyanta zobhita pratIta hone lgaa| usake gale meM laTakatI huI lambI puSpamAlAe~ caMcala ho utthiiN| rAjA utkaNThita hotA huA bar3I tvarA se, zIghratA se siMhAsana se uThA, uThakara pAdapITha para paira rakhakara nIce utarA, nIce utarakara pAdukAe~ utArI eka vastra kA uttarAsaMga kiyA, hAthoM ko aMjalibaddha kiye hue cakraratna ke sammukha sAta-ATha kadama calA, calakara bAyeM ghuTane ko U~cA kiyA, U~cA kara dAyeM ghuTane ko bhUmi para TikAyA, hAtha jor3ate hue, unheM mastaka ke cAroM ora ghumAte hue aMjali bA~dha cakraratna ko 1. dekheM sUtra yahI Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra praNAma kiyaa| vaisA kara AyudhazAlA ke adhipati ko apane mukuTa ke atirikta sAre AbhUSaNa dAna meM de diye| use jIvikopayogI vipula prItidAna diyA-jIvana paryanta usake lie bharaNa-poSaNAnurUpa AjIvikA kI vyavasthA bA~dhI, usakA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| use satkRta, sammAnita kara vahA~ se vidA kiyaa| vaisA kara vaha rAjA pUrvAbhimukha ho siMhAsana para baitthaa|| 54. tae NaM bharahe rAyA koDumbiyapurise saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! viNIyaM rAyahANiM sabhiMtarabAhiriyaM AsiyasaMmajjiyasittasuigaratthaMtaravIhiyaM, maMcAimaMcakaliyaM, NANAviharAgavasaNaUsiyajhayapaDAgAipaDAgamaMDiyaM, lAulloiyamahiyaM, gosIsasarasarattacaMdaNakalasaM, caMdaNaghaDasukaya-(toraNapaDiduvAradesabhAyaM, AsattosattaviulavaTTavaggAriyamalladAmakalAvaM, paMcavaNNasarasasurabhimukkapupphapuMjovayArakaliyaM, kAlAgurupavarakuMdurukka-turukkadhUvamaghamaghaMta-) gaMdhuddhayAbhirAmaM, sugaMdhavaragaMdhiyaM, gaMdhavaTTibhUyaM kareha, kAraveha; karettA, kAravettA ya eyamANattiyaM paccappiNAha / tae NaM te koDumbiyapurisA bharaheNaM raNNA evaM vuttA samANA haTTa karayala jAva evaM sAmitti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNaMti, paDisuNittA bharahassa aMtiyAo paDiNikkhamaMti, paDiNikkhamittA viNIyaM rAyahANiM (sabbhiMtarabAhiriyaM AsiyasaMmajjiyasittasuigaratthaMtaravIhiyaM, maMcAimaMcakaliyaM, NANAviharAgavasaNaUsiyajhayapaDAgAipaDAgamaMDiyaM, lAulloiyamahiyaM, gosIsasarasarattacaMdaNakalasaM, caMdaNaghaDasukaya jAva gaMdhuddhabhirAmaM, sugaMdhavaragaMdhiyaM, gaMdhavaTTibhUyaM karei, kAravei,) karettA, kAravettA ya tamANattiyaM pccppinnNti| [54] tatpazcAt rAjA bharata ne kauTumbika puruSoM ko vyavasthA se sambaddha adhikAriyoM ko bulAyA, bulAkara unheM kahA-devAnupriyo ! rAjadhAnI vinItA nagarI kI bhItara aura bAhara se saphAI karAo, use sammArjita karAo, sugaMdhita jala se use Asikta karAo-sugaMdhita jala kA chir3akAva karAo, nagarI kI sar3akoM aura galiyoM ko svaccha karAo, vahA~ maMca, atimaMca-viziSTa yA ucca maMca-maMcoM para maMca nirmita karAkara use sajjita karAo, vividha raMgoM meM raMge vastroM se nirmita dhvajAoM, patAkAoM-choTI-choTI jhaMDiyoM, atipatAkAoM-bar3I-bar3I jhaMDiyoM se use suzobhita karAo, bhUmi para gobara kA lepa karAo, gozIrSa evaM sarasa-Ardra lAla candana se surabhita karo, usake pratyeka dvArabhAga ko caMdanakalazoM-caMdanacarcita maMgalaghaToM aura toraNoM se sajAo, nIce-Upara bar3I-bar3I gola tathA lambI puSpamAlAe~ vahA~ laTakAo, pAMcoM varNa se ke sarasa, surabhita phUloM ke guladastoM se use sajAo, kAle agara, uttama kundaruka, lobAna tathA dhUpa kI gamagamAtI mahaka se vahAM ke vAtAvaraNa ko ramaNIya surabhimaya banAo, jisase) sugaMdhita dhuMe kI pracuratA se vahA~ gola-gola dhUmamaya challe se banate dikhAI deN| aisA kara AjJA pAlane kI sUcanA kro| rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para vyavasthAdhikArI bahuta harSita evaM prasanna hue| unhoMne hAtha jor3akara 'svAmI kI jaisI AjJA' yoM kahakara use-zirodhArya kiyA, zirodhArya kara rAjA bharata ke pAsa se ravAnA hue, 1. dekheM sUtra yahI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [97 ravAnA hokara vinItA rAjadhAnI ko rAjA ke Adeza ke anurUpa sajAyA, sajavAyA aura rAjA ke pAsa upasthita hokara unhoMne AjJApAlana kI sUcanA dii| 55. tae NaM se bharahe rAyA jeNeva majjaNaghare, teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA majjaNagharaM aNupavisai,aNupavisittA samuttajAlAkulAbhirAme, vicittamaNirayaNakuTTimatale ramaNijje NhANamaMDavaMsi NANAmaNi-rayaNabhatticittaMsiNhANapIDhaMsi, suhaNisaNNe, suhodaehiM, gaMdhodaehiM, puSphodaehiM, suddhodaehi ya puNNe kallANagapavaramajaNavihIe majjie, tattha kouyasaehiM bahuvihehiM kallANagapavaramajjaNAvasANe pamhalasukumAlagaMdhakAsAiyalUhiyaMge, sarasasurahigosIsacaMdaNANulittagatte, ahayasumahagghadUsarayaNasusaMvuDe, suimAlAvaNNagavilevaNe, AviddhamaNisuvaNNe kappiyahAraddhahAratisariyapAlaMbapalaMbamANakaDisuttasukayasohe, piNaddhagevijagaaMgulijjagalaliaMgayalaliyakayAbharaNe, NANAmaNikaDagatuDiyarthabhiyabhue, ahiyasassirIe, kuNDalaujjoiyANaNe, mauDadittasirae, hArotthayasukayavacche, pAlaMbapalaMbamANasukayapaDauttarijje, muddiyApiMgalaMgulIe, nnaannaamnniknngvimlmhrih-nniunnoyviy-misimisiNt-viriy-susilitttthvisitttthltttthsNtthiypstth-aaviddhviirble| kiM bahuNA ? kapparukkhae ceva alaMkiavibhUsie, NariMde sakoraMTa- (malladAmeNaM chatteNaM dharijjamANeNaM,)caucAmaravAlavIiyaMge, maMgalajayajayasaddakayAloe, aNegagaNaNAyagadaMDaNAyaga-(IsaratalavaramADaMbiakoDubiamaMtimahAmaMtigaNagadovAriaamaccaceDapIDhamaddaNagaraNigamaseTThiseNAvaisatthavAha-) dUyasaMdhivAlasaddhiM saMparivuDe, dhavalamahAmehaNiggae iva(gahagaNa-dippaMtarikkha-tArAgaNANa majjhe)sasivva piyadaMsaNe, NaravaI dhUvapuppha-gaMdha-malla-hatthagae majjaNagharAo paDiNikkhamai, paDiNikkhamittAjeNeva AuhagharasAlA, jeNeva cakkarayaNe, teNAmeva pahArettha gmnnaae| __- [55] tatpazcAt rAjA bharata jahA~ snAnaghara thA, vahA~ aayaa| usa ora Akara snAnaghara meM praviSTa huaa| vaha snAnaghara muktAjAlayukta-motiyoM kI anekAneka lar3iyoM se saje hue jharokhoM ke kAraNa bar3A sundara thaa| usakA prAMgaNa vibhinna maNiyoM tathA ratnoM se khacita thaa| usameM ramaNIya snAna-maMDapa thaa| snAna-maMDapa meM aneka prakAra se citrAtmaka rUpa meM jar3I gaI maNiyoM evaM ratnoM se suzobhita snAna-pITha thaa| rAjA sukhapUrvaka usa para baitthaa| rAjA ne zubhodaka-na adhika uSNa, na adhika zItala, sukhaprada jala, gandhodaka-candana Adi sugaMdhita padArthoM se mizrita jala, puSpodaka-puSpa mizrita jala evaM zuddha jala dvArA paripUrNa, kalyANakArI, uttama snAnavidhi se snAna kiyaa| snAna ke anantara rAjA ne dRSTidoSa, najara Adi ke nivAraNa hetu rakSAbandhana Adi ke saikar3oM vidhividhAna saMpAdita kiye| tatpazcAt roe~dAra, sukomala kASAyita-harItakI, vibhItaka, Amalaka Adi kasailI vanauSadhiyoM se raMge hue athavA kASAya-lAla yA gerue raMga ke vastra se zarIra poNchaa| sarasa-rasamaya-Ardra, sugandhita gozIrSa candana kA deha para lepa kiyaa| ahata-adUSita-cUhoM Adi dvArA nahIM kutare hue bahumUlya duSyaratna-uttama yA pradhAna vastra bhalI bhA~ti phne| pavitra mAlA dhAraNa kii| kesara Adi kA vilepana kiyaa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra - se jar3e sone ke AbhUSaNa pahane / hAra - aThAraha lar3oM ke hAra, ardhahAra- nau lar3oM ke hAra tathA tIna lar3oM ke hAra aura lambe, laTakate kaTisUtra - karadhanI yA kaMdore se apane ko suzobhita kiyaa| gale ke AbharaNa dhAraNa kiye| aMguliyoM meM aMgUThiyAM phnii| isa prakAra sundara aMgoM ko sundara AbhUSaNoM se vibhUSita kiyaa| nAnA maNimaya kaMkaNa tathA truTitoM- toDoM - bhujabaMdhoM dvArA bhujAoM ko stambhita kiyA - kasA / yoM rAjA kI zobhA aura adhika bar3ha gii| kuMDaloM se mukha udyotita thA-- camaka rahA thaa| mukuTa se mastaka dIptadedIpyamAna thaa| hAroM se DhakA huA usakA vakSaHsthala, sundara pratIta ho rahA thaa| rAjA ne eka lambe, laTakate vastra ko uttarIya (dupaTTe) ke rUpa meM dhAraNa kiyaa| mudrikAoM-sone kI aMgUThiyoM ke kAraNa rAjA kI aMguliyA~ pIlI laga rahI thIM / suyogya zilpiyoM dvArA nAnAvidha, maNi, svarNa, ratna - inake yoga se suracita vimala - ujjvala, mahArha - bar3e logoM dvArA dhAraNa karane yogya, suzliSTa - sundara jor3a yukta, viziSTa - utkRSTa, prazasta - prazaMsanIya AkRtiyukta sundara vIravalaya - vijaya kaMkaNa dhAraNa kiyaa| adhika kyA kaheM, isa prakAra alaMkRta- alaMkArayukta, vibhUSita - vezabhUSA se viziSTa sajjAyukta rAjA aisA lagatA thA, mAno kalpavRkSa ho| apane Upara lagAye gaye koraMTa puSpoM mAlAoM se yukta chatra, donoM ora DulAye jAte cAra ca~vara, dekhate hI logoM dvArA kiye gaye maMgalamaya jaya zabda ke sAtha rAjA snAna - gRha se bAhara niklaa| snAnaghara se bAhara nikalakara aneka gaNanAyaka - janasamudAya ke pratinidhi, daNDanAyaka - ArakSi- adhikArI, rAjA - mANDalika narapati, (Izvara - aizvaryazAlI yA prabhAvazAlI puruSa, talavara - rAja - sammAnita viziSTa nAgarika, mADaMbikajAgIradAra, bhUsvAmI, kauTumbika - bar3e parivAroM ke pramukha, maMtrI, mahAmaMtrI - maMtrImaNDala ke pradhAna, gaNakagaNitajJa yA bhANDAgArika, dauvArika - praharI, amAtya - maMtraNA Adi viziSTa kArya - sambaddha ucca rAjapuruSa, ceTa - caraNasevI dAsa, pIThamarda - rAjasabhA meM rAjA ke nikaTa rahate hue viziSTa sevArata vayasya, nagara-- nAgarikavRnda, nigama--nagara ke vaNik - AvAsoM ke bar3e seTha, senApati tathA sArthavAha--aneka choTe vyApAriyoM ko sAtha lie dezAntara meM vyApAra-vyavasAya karane vAle), dUta - saMdezavAhaka, saMdhipAla - rAjya ke sImAnta pradezoM ke adhikArI--ina sabase ghirA huA rAjA dhavala mahAmegha - zveta, vizAla bAdala se nikale, grahagaNa se dedIpyamAna AkAzasthita tArAgaNa ke madhyavartI candra ke sadRza dekhane meM bar3A priya lagatA thA / vaha hAtha meM dhUpa, puSpa, gaMdha, mAlA -- - pUjopakaraNa lie hue snAnaghara se nikalA, nikalakara jahA~ AyudhazAlA thI, jahA~ cakraratna thA, vahA~ ke lie calA / 98 ] 56. tae NaM tassa bharahassa raNNo bahave Isarapabhiio appegaiyA paumahatthagayA, appagaiA uppalahatthagayA, (appegaiyA kumuahatthagayA, appegaiA naliNahatthagayA, appegaiA sogandhiahatthagayA, appegaiA puMDarIyahatthagayA, appegaiA sahassapattahatthagayA,) appegaiA sayasahassapattahatthagayA bharahaM rAyANaM piTThao piTTao aNugacchaMti / tae NaM tassa bharahassa raNNo bahUIo (gahAo ) khujA cilAi vAmaNi vaDabhIo babbarI vausiAo / joNiya pahnaviyAo isiNiya - thArukiNiyAo // 1 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] [99 lAsiya- lausiya-dAmilI siMhali taha ArabI puliMdI ya / pakkaNi bahali muruMDI sabarIo pArasIo ya // 2 // appegaiyA caMdaNakalasahatthagaAo, bhiMgAraAdaMsathAlapAtisupaiTThagavAyakaragarayaNakaraMDapupphacaMgerImallavaNNacuNNagaMdhahatthagaAo, vatthaAbharaNalomahatthayacaMgerIpupphapaDalahatthagaAo jAva lomahatthagaAo, appegaiAo, sIhAsaNahatthagaAo, chattacAmarahatthagaAo, tillasamugga- yahatthagaAo, ( gAhA ) telle - koTTasamugge, patte coe a tagaramelA ya / hariAle hiMgulae, maNosilA sAsavasamugge // 1 // appegaiAo tAliaMTahatthagayAo, appegaiyAo dhUvakaDucchuahatthagayAo bharahaM rAyANaM piTuo piTTao aNugacchaMti / tae NaM se bharahe rAyA savviDDhIe, savvajuIe, savvabaleNaM, savvasamudayeNaM, savvAyareNaM, savvavibhUsAe, savvavibhUIe, savvavatthapupphagaMdhamallAlaMkAravibhUsAe, savvatuDiasaddasaNNiNAeNaM, mahayA iDDIe, (mahayA juIe, mahayA baleNaM, mahayA samudayeNaM, mahayA AyareNaM, mahayA vibhUsA, mahayA vibhUIe mahayA vattha- puppha-gaMdha-mallAlaMkAravibhUsAe, mahayA tuDiasaddasaNNiNAeNaM, ) mahayA varatuDiyajamagasamagapavAieNaM saMkhapaNavapaDahabherijhallarikharamuhimurayamuiMgaduMduhiNigghosaNAieNa jeNeva AuhagharasAlA, teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA, Aloe cakkarayaNassa paNAmaM karei, karettA, jeNeva cakkarayaNe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA lomahatthayaM parAmusai, parAmusittA, cakkarayaNaM pamajjai, pamajjittA divvAeM udagadhArAe abbhukkhar3a, abbhukkhittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM aNuliMpai, aNuliMpittA aggehiM, varehiM, gaMdhehiM, mallehiM a acciNai, pupphAruhaNaM, malla-gaMdha-vaNNa-cuNNa-vatthAruhaNaM, AbharaNAruhaNaM karei, karettA acchehiM, saNhehiM, seehiM, rayayAmaehiM, accharasAtaMDulehiM cakkarayaNassa purao aTThaTThamaMgalae Alihai, taMjA - sotthiya 1. sirivaccha 2. maMdiAvatta 3. vaddhamANaga 4. bhaddAsaNa 5. maccha 6. kalasa 7. dappaNa 8. aTThamaMgalae Alihitta kAUNaM karei uvayAraMti, kiM te- pADalamalliacaMpagaasogapuNNAgacUamaMjarINavamAliabakulatilagakaNavIrakuMdakojjayakoraMTayapattadamaNayavarasurahisugaMdhagaMdhiassa, kayaggahagahia-karayalapabbhaTTavipyamukkassa, dasaddhavaNNassa, kusumaNigarassa tattha cittaM jANussehappamANamittaM ohinigaraM karettA caMdappabhavairaveruliavimaladaMDaM, kaMcaNamaNirayaNabhatticittaM, kAlAgurupavarakuMdurukkaturukkadhUvagaMdhuttamANuviddhaM ca dhUmavaTTiM viNimmuaMtaM, veruliamayaM kaDacchuaM paggahettu payate, dhUvaM dahai, dahettA sattaTThapayAI paccosakkar3a, paccosakkettA vAmaM jANuM aMcei, (dAhiNaM jANuM dharaNialaMsi nihaTTu karayalapariggahiaM dasaNahaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTTu ) paNAmaM karei, karettA AuhagharasAlAo paDiNikkhamai, paDiNikkhamettA jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, jeNeva sIhAsaNe, teNeva uvAgacchar3a, uvAgacchittA sIhAsaNavaragae puratthAbhimu saNNisIyai, saNNisittA aTThArasa seNippaseNIo saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI - khippAmeva Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bho devANuppiyA ! ussukkaM, ukkaraM, ukkiTThe, adijjaM, amijjaM, abhaDappavesaM, adaMDakodaMDimaM, adharimaM, gaNiAvaraNADaijjakaliyaM, aNegatAlAyarANucariyaM, aNuddhaamuiMgaM, amilAyamalladAmaM, pamuiya-pakkIliyasapurajaNajANavayaM vijayavejaiyaM cakkarayaNassa aTThAhiaM mahAmahimaM karei, karettA mameyamANattiyaM khippAmeva paccappiNaha / 1 taNaM tAo aTThArasa seNippaseNIo bharaheNaM rannA evaM vuttAo samANIo haTThAo jAva' viNaNaM vayaNaM paDisurNeti, paDisuNittA bharahassa raNNo aMtiyAo paDiNikkhameMti, paDiNikkhamittA ussukkaM, ukkaraM, ( ukkiTThe, adijjaM, amijjaM, abhaDappavesaM, adaMDakodaMDimaM, adharimaM, gaNiAvaraNADaijjakaliyaM, aNegatAlAyarANucariyaM, aNuddhaamuiMgaM, amilAyamalladAmaM, pamuiya-pakkIliyasapurajaNajANavayaM vijayavejaiyaM cakkarayaNassa aTThAhiaM mahAmahimaM) kareMti ya kAraveMti ya, karettA kAravettA ya jeNeva bharahe rAyA, teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA jAva tamANattiyaM paccappiNaMti / [ 56 ] rAjA bharata ke pIche-pIche bahuta se aizvaryazAlI viziSTa jana cala rahe the / unameM se kinhIMkinhIM ke hAthoM meM padma, (kumuda, nalina, saugandhika, puMDarIka, sahasrapatra - hajAra paMkhur3iyoM vAle kamala tathA) zatasahasrapatra kamala 1 rAjA bharata kI bahuta sI dAsiyA~ bhI sAtha thiiN| unameM se aneka kubar3I thIM, aneka kirAta deza kI thIM, aneka baunI thIM, aneka aisI thIM, jinakI kamala jhukI thIM, aneka barbara deza kI, vakuza deza kI, yUnAna deza kI, pahnava deza kI, isina deza kI, thArukinika deza kI, lAsaka deza kI, lakuza deza kI, siMhala deza kI, dravir3a deza kI, araba deza kI, pulinda deza kI, pakkaNa deza kI, bahala deza kI, muruMDa deza kI, zabara deza kI, pArasa deza kI - yoM vibhinna dezoM kI thiiN| unameM se kinhIM - kinhIM ke hAthoM meM maMgalakalaza, bhRMgAra - jhAriyA~, darpaNa, thAla, rakAbI jaise choTe pAtra, supratiSThaka, vAtakaraka - karave, ratnakaraMDaka - ratna maMjUSA, phUloM kI DaliyA, mAlA, varNa, cUrNa, gandha, vastra, AbhUSaNa, mora paMkhoM se banI phUloM ke guladastoM se bharI DaliyA, mayUrapiccha, siMhAsana, chatra, ca~vara tathA tilasamudgaka -- tila ke bhAjana - vizeSa - Dibbe jaise pAtra Adi bhinna-bhinna vastue~ thIM / inake atirikta katipaya dAsiyA~ tela- samudgaka, koSTha - samudgaka, patra - samudgaka, coya (sugandhita dravya - vizeSa ) - samudgaka, tagara - samudgaka, haritAla - samudgaka, hiMgula - samudgaka, mainasila - samudgaka, tathA sarSapa(sarasoM)-samudgaka liye thIM / katipaya dAsiyoM ke hAthoM meM tAlapatra - paMkhe, dhUpakaDacchuka - dhUpadAna the| yoM vaha rAjA bharata saba prakAra kI Rddhi, dyuti, bala, samudaya, Adara, vibhUSA, vaibhava, vastra, puSpa, gandha, alaMkAra--isa sabakI zobhA se yukta (mahatI Rddhi, dyuti, bala, samudaya, Adara, vibhUSA, vaibhava, vastra, puSpa, gandha, alaMkAra sahita ) kalApUrNa zailI meM eka sAtha bajAye gaye zaMkha, praNava, paTaha, bherI, jhAlara, kharamukhI, 1. dekheM sUtra yahI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] muraja, mRdaMga, dundubhi ke ninAda ke sAtha jahA~ AyudhazAlA thI, vahA~ AyA / Akara cakraratna kI ora dekhate hI, praNAma kiyA, praNAma kara jahA~ cakraratna thA, vahA~ AyA, Akara mayUrapiccha dvArA cakraratnako jhAr3A-poMchA, divya jala-dhArA dvArA usakA siMcana kiyA-prakSAlana kiyA, siMcana kara sarasa gozIrSa - candana se anulepana kiyA, anulepana kara abhinava, uttama sugandhita dravyoM aura mAlAoM se usakI arcA kI, puSpa car3hAye, mAlA gandha, varNaka evaM vastra car3hAye, AbhUSaNa car3hAye / vaisA kara cakraratna ke sAmane ujale, snigdha, zveta, ratnamaya akSata cAvaloM se svastika, zrIvatsa, nandAvarta, vardhamAnaka, bhadrAsana, matsya, kalaza, darpaNa - ina aSTa maMgaloM kA Alekha kiyaa| gulAba, mallikA, caMpaka, azoka, punnAga, AmramaMjarI, navamallikA, vakula, tilaka, kaNavIra, kunda, kubjaka, koraMTaka, patra, damanaka - ye surabhita - sugandhita puSpa rAjA ne hAtha meM liye, cakraratna car3hAye, itane car3hAye kI una paMcaraMge phUloM kA cakraratna ke Age jAnupramANa- ghuTane taka U~cA Dhera laga gyaa| [101 tadanantara rAjA ne dhUpadAna hAtha meM liyA jo candrakAnta, vajra - hIrA, vaiDUrya ratnamaya daMDayukta, vividha citrAMkana ke rUpa meM saMyojita svarNa, maNi evaM ratnayukta, kAle agara, uttama kundaruka, lobAna tathA dhUpa kI gamagamAtI mahaka se zobhita, vaiDUrya maNi se nirmita thA AdarapUrvaka dhUpa jalAyA, dhUpa jalAkara sAta-ATha kadama pIche haTA, bAyeM ghuTane ko U~cA kiyA, vaisA kara (dAhine ghuTane ko bhUmi para TikAyA, hAtha jor3ate hue, unheM mastaka ke cAroM ora ghumAte hue, aMjali bAMdhe, cakraratna ko praNAma kiyaa| praNAma kara AyudhazAlA se nikalA, nikalakara jahA~ bAharI upasthAnazAlA - sabhAbhavana thA, jahA~ siMhAsana thA, vahA~ AyA, Akara pUrvAbhimukha ho siMhAsana para vidhivat baitthaa| baiThakara aThAraha zreNiprazreNi- sabhI jAti-upajAti ke prajAjanoM ko bulAyA bulAkara unheM isa prakAra kahA-- devAnupriyo ! cakraratna ke utpanna hone ke upalakSya meM tuma saba mahAn vijaya kA saMsUcaka aSTa divasIya mahotsava Ayojita kro| (maiM udghoSita karatA hU~) 'ina dinoM rAjya meM koI bhI kraya-vikraya Adi sambandhI zulka, sampatti Adi para prativarSa liyA jAne vAlA rAjya-kara nahIM liyA jAyegA / labhya-grahaNa meM - kisI se yadi kucha lenA hai, usameM khiMcAva na kiyA jAe, jora na diyA jAe, AdAna-pradAna kA, nApa-jokha kA krama banda rahe, rAjya ke karmacArI, adhikArI kisI ke ghara meM praveza na kareM, daNDa - yathAparAdha rAjagrAhya dravyajurmAnA, kudaNDa-bar3e aparAdha ke lie daMDa rUpa meM liyA jAne vAlA alpa dravya - thor3A jurmAnA - ye donoM hI nahIM liye jaayeNge| RNa ke sandarbha meM koI vivAda na ho - rAjakoSa se dhana lekara RNI kA RNa cukA diyA jAe - RNI ko RNa mukta kara diyA jaae| nRtyAMganAoM ke tAlavAdya - samanvita nATaka, nRtya Adi Ayojita kara samAroha ko sundara banAyA jAe, yathAvidhi samudbhAvita mRdaMga-ninAda se mahotsava ko gUMjA * diyA jaae| nagarasajjA meM lagAI gaI yA pahanI huI mAlAe~ kumhalAI huI na hoM, tAje phUloM se banI hoM / yoM pratyeka nagaravAsI aura janapadavAsI pramudita ho ATha dina taka mahotsava manAe~ / mere AdezAnurUpa yaha saba saMpAdita kara liye jAne ke bAda mujhe zIghra sUcita kareM / ' Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve aThAraha zreNi-prazreNi ke prajA-jana harSita hue, vinayapUrvaka rAjA kA vacana zirodhArya kiyaa| vaisA kara rAjA bharata ke pAsa se ravAnA hue, ravAnA hokara unhoMne rAjA kI AjJAnusAra aSTa divasIya mahotsava kI vyavasthA kI, krvaaii| vaisA kara jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ vApasa lauTe, vApasa lauTakara unheM nivedita kiyA ki ApakI AjJAnusAra saba vyavasthA kI jA cukI hai| bharata kA mAgadha tIrthAbhimukha prayANa 57. tae NaM se divve cakkarayaNe aTThAhiAe mahAmahimAe nivvattAe samANIe AuhagharasAlAo paDiNikkhamai paDiNikkhamittAaMtalikkhapaDivaNNe, jakkhasahassa-saMparivuDe,divvatuDiasaddasaNNiNAeNaM ApUrete ceva aMbaratalaM viNIAe rAyahANIe majhamajheNaM Niggacchai NiggacchittA gaMgAe mahANaIe dAhiNilleNaM kUleNaM puratthimaM disiM mAgahatitthAbhimuhe payAte yAvi hotthaa| tae NaM se bharahe rAyA taM divvaM cakkarayaNaM gaMgAe mahANaIe dAhiNilleNaM kUleNaM puratthimaM disiM mAgahatitthAbhimuhaM payAtaM pAsai pAsittA haTThatuTTha-(cittamANaMdie, NaMdie, pIimaNe, paramasomaNassie, harisavasavisappamANa-)hiyae koDubiapurise saddAvei saddAvittA evaM vayAsI -khippAmeva bho devANuppiA ! AbhisekkaM hatthirayaNaM paDikappeha, hayagayarahapavarajohakaliaM cAuraMgiNiM seNNaM saNNAheha, ettamANattiaM pccppinnh| tae NaM te koDuMbia-(purise tamANattiyaM) pccppinnNti| taeNaM se bharahe rAyA jeNeva majjaNaghare, teNeva uvAgacchai uvAgacchittA majaNagharaM aNupavisai aNupavisittA samuttajAlAbhirAme, taheva vicittamaNirayaNakuTTimatale, ramaNijje NhANamaMDavaMsi,NANAmaNirayaNabhatticittaMsi NhANapIDhaMsi suhaNisaNNe suhodaehiM, gaMdhodaehiM pupphodaehiM, suddhodaehiM ya puNNe kallANagapavara-majjaNavihIe mjjie|ttthkouysehiN bahuvihehiM kallANagapavaramajjaNAvasANe, pamhala-sukumAla-gaMdhakAsAiya-lUhiyaMge, sarasasurahigosIsacaMdaNANulittagatte, ahayasumahagghadUsarayaNasusaMvuDe, suimAlAvaNNagavilevaNe, AviddhamaNi-suvaNNe, kappiyahAraddhahAratisariya-pAlaMbapalaMbamANakaDisutta-sukayasohe, piNaddha-gevijjaga-aMgulijagalaliaMgayalaliyakayAbharaNe, NANAmaNi kaDagatuDiyathaMbhiyabhue, ahiyasassirIe, kuNDalaujjoiyANaNe, mauDadittasirae, hArotthayasukayavacche, pAlaMbapalaMbamANasukayapaDauttarijje, muddiyApiMgalaMgulIe, nnaannaamnniknngvimlmhrih-nniunnoyviymisimisiNtviriysusilitttthvisitttthltttthsNtthiypstthaaviddhviirble| kiM bahuNA-kapparukkhae cevaalaMkia-vibhUsie NariMde sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijjamANeNaM cau-cAmaravAlavIiyaMge, maMgalajayajayasaddakayAloe, aNega-gaNaNAyaga-daMDaNAyaga-dUya-saMdhivAlasaddhiM saMparivuDe,) dhavalamahAmehaNiggae iva sasivva piyadaMsaNe NaravaI majjaNagharAo paDiNikkhamai 2ttA hayagayarahapavaravAhaNabhaDacaDagarapahakarasaMkulAe seNAe pahiakittI jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, jeNeva Abhisekke hatthirayaNe, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [103 teNeva uvAgacchai uvAgacchittA aMjaNagirikaDagasaNNibhaM gayavaI NaravaI duruuddhe| tae NaM se bharahAhiveNariMde hArotthae sukayaraiyavacche, kuMDalaujjoiANaNe, mauDadittasirae, NarasIhe, NaravaI, NariMde, Naravasahe, maruarAyavasabhakappe abbhahiarAyatealacchIe dippamANe, pasatthamaMgalasaehiM saMthuvvamANe,jayasaddakayAloe,hatthikhaMdhavaragae, sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijjamANeNaM, seavaracAmarAhiM uddhavvamANIhiM 2 jakkhasahassasaMparivuDe vesamaNe ceva dhaNavaI,amaravaisaNNibhAiiDDIe pahiakittI, gaMgAe mahANaIe dAhiNilleNaMkUleNaMgAmAgaraNagarakheDakabbaDamaMDabadoNamuha-paTTaNAsamasaMbAhasahassamaMDiaM,thimiameiNIaMvasuhaMabhijiNamANe 2 aggAiM, varAiM rayaNAI paDicchamANe 2 taM divvaM cakkarayaNaM aNugacchamANe 2 joaNaMtariAhiM vasahIhiM vasamANe 2 jeNeva mAgahatitthe, teNeva uvAgacchai 2 ttA mAgahatitthassa adUrasAmaMte duvAlasajoyaNAyAma, NavajoaNavitthiNNaM, varaNagarasaricchaM, vijaya-khaMdhAvAranivesaM karei 2ttA vaDDairayaNaM saddAvei, saddAvaittA evaMvayAsI-khippAmeva bho devANuppiA! mamaMAvAsaM posahasAlaM ca karehi, karettA mameamANattiaM pccppinnaahi| tae NaM se vaDDairayaNe bharaheNaM raNNA evaM vutte samANe haTThatuTThacittamANaMdie pIimaNe jAva' aMjali kaTu evaM sAmI ! tahatti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNei 2ttA bharahassa raNNo AvasahaM posahasAlaMca karei 2ttA eamANattiaMkhiyyAmeva pccppinnNti| __tae NaM se bharahe rAya AbhisekkAo hatthirayaNAo paccoruhai 2 ttA jeNeva posahasAlA, teNeva uvAgacchai 2 ttA posahasAlaM aNupavisai 2 ttA posahasAlaM pamajjai 2 ttA dabbhasaMthAragaM saMtharai 2 ttA dabbhasaMthAragaM durUhai 2 ttA mAgahatitthakumArassa devassa aTThamabhattaM pagiNhai 2 ttA posahasAlAe posahie, baMbhayArI, ummukkamaNisuvaNNe, vavagayamAlAvaNNagavilevaNe,Nikkhittasatthamusale, dabbhasaMthArovagae, ege, abIe aTThamabhattaM paDijAgaramANe 2 vihri| ___ tae NaM se bharahe rAyA aTThamabhattaMsi pariNamamANaMsi posahasAlAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA, teNeva uvAgacchai 2 ttA koDubiapurise saddAvei 2 ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devaNuppiA ! hayagayarahapavarajohakaliaM cAuragiNiM seNaM saNNAheha, cAugghaMTaM AsarahaM paDikappehatti kaTu majjaNagharaM aNupavisai 2 ttA samutta taheva jAva 2 dhavalamahAmehaNiggae iva sasivva piyadaMsaNe NaravaI majjaNagharAo paDiNikkamai 2 ttA hayagayarahapavaravAhaNa (bhaDacaDagarapahakarasaMkulAe) seNAe pahiakittI jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA, jeNeva cAugghaMTe Asarahe, teNeva uvAgacchai 2 ttA cAugghaMTaM AsarahaM duruuddhe| [57] aSTa divasIya mahotsava ke saMpanna ho jAne para vaha divya cakraratna AyudhagRhazAlA-zastrAgAra se niklaa| nikalakara AkAza meM pratipanna-adhara sthita huaa| vaha eka sahasra yakSoM se saMparivRta-ghirA 1. dekheM sUtra 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 3. cakravartI ke caudaha ratnoM meM se pratyeka ratna eka-eka sahasra devoM dvArA adhiSThita hotA hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] [jambUdvIpaprajJaptisUtra thaa| divya vAdyoM kI dhvani evaM ninAda se AkAza vyApta thaa| vaha cakraratna vinItA rAjadhAnI ke bIca se niklaa| nikalakara gaMgA mahAnadI ke dakSiNI kinAre se hotA huA pUrva dizA meM mAgadha tIrtha ko ora claa| rAjA bharata ne usa divya cakraratna ko gaMgA mahAnadI ke dakSiNI taTa se hote hue pUrva dizA meM mAgadha tIrtha ko ora bar3hate hue dekhA, vaha harSita va parituSTa huA, (citta meM Ananda evaM prasannatA kA anubhava karatA huA, atyanta saumya mAnasika bhAvoM se yukta tathA harSAtireka se vikasita hRdaya ho utthaa|) usane kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| bulAkara unase kahA-devAnupriyo ! AbhiSekya-abhiSekayogya-pradhAnapada para adhiSThita, rAjA kI savArI meM prayojanIya hastiratna-uttama. hAthI-ko zIghra hI susajja kro| ghor3e, hAthI, ratha tathA zreSTha yoddhAoM-padAtiyoM se parigaThita caturaMgiNI senA ko taiyAra kro| yathAvata AjJApAlana kara mujhe sUcita kro| kauTumbika puruSoM ne rAjA ke Adeza ke anurUpa saba kiyA aura rAjA ko avagata kraayaa| tatpazcAt rAjA bharata jahA~ snAnaghara thA, vahA~ aayaa| usa ora Akara snAnaghara meM praviSTa huaa| vaha snAnaghara muktAjAlayukta-motiyoM kI anekAneka lar3iyoM se saje hue jharokhoM ke kAraNa bar3A sundara thaa| usakA prAMgaNa vibhinna maNiyoM tathA ratnoM se khacita thaa| usameM ramaNIya snAna-maMDapa thaa| snAna-maMDapa meM aneka prakAra se citrAtmaka rUpa meM jar3I gaI maNiyoM evaM ratnoM se suzobhita snAna-pITha thaa| rAjA sukhapUrvaka usa para baitthaa| rAjA ne zubhodaka-na adhika uSNa, na adhika zItala, sukhaprada jala, gandhodaka-candana Adi sugaMdhita padArthoM se mizrita jala, puSpodaka-puSpa mizrita jala evaM zuddha jala dvArA paripUrNa, kalyANakArI, uttama snAnavidhi se snAna kiyaa| snAna ke anantara rAjA ne dRSTidoSa, najara Adi ke nivAraNa hetu rakSAbandhana Adi ke saikar3oM vidhividhAna saMpAdita kiye| tatpazcAt roe~dAra, sukomala kASAyita-harItakI, vibhItaka, Amalaka Adi kasailI vanauSadhiyoM se raMge hue athavA kASAya-lAla yA gerue raMga ke vastra se zarIra poNchaa| sarasa-rasamaya-Ardra, sugandhita gozIrSa candana kA deha para lepa kiyaa| ahata-adUSita-cUhoM Adi dvArA nahIM kutare hue bahumUlya dRSyaratna-uttama yA pradhAna vastra bhalI bhA~ti phne| pavitra mAlA dhAraNa kii| kesara Adi kA vilepana kiyaa| maNiyoM se jar3e sone ke AbhUSaNa phne| hAra-aThAraha lar3oM ke hAra, ardhahAra-nau lar3oM ke hAra tathA tIna lar3oM ke hAra aura lambe, laTakate kaTisUtra-karadhanI yA kaMdore se apane ko suzobhita kiyaa| gale ke AbharaNa dhAraNa kiye| aMguliyoM meM aMgUThiyAM phnii| isa prakAra sundara aMgoM ko sundara AbhUSaNoM se vibhUSita kiyaa| nAnA maNimaya kaMkaNoM tathA truTitoM-toDoM-bhujabaMdhoM dvArA bhujAoM ko stambhita kiyaa-ksaa| yoM rAjA kI zobhA aura adhika bar3ha gii| kuMDaloM se mukha udyotita thA-camaka rahA thaa| mukuTa se mastaka dIptadedIpyamAna thaa| hAroM se DhakA huA usakA vakSaHsthala sundara pratIta ho rahA thaa| rAjA ne eka lambe, laTakate vastra ko uttarIya (dupaTTe) ke rUpa meM dhAraNa kiyaa| mudrikAoM-sone kI aMgUThiyoM ke kAraNa rAjA kI aMguliyA~ pIlI laga rahI thiiN| suyogya zilpiyoM dvArA nAnAvidha, maNi, svarNa, ratna-inake yoga se suracita Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] viziSTa -- utkRSTa, vimala - ujjvala, mahArha--bar3e logoM dvArA dhAraNa karane yogya, suzliSTa - sundara jor3a yukta, prazasta - prazaMsanIya AkRtiyukta sundara vIravalaya - vijaya kaMkaNa dhAraNa kiyaa| adhika kyA kaheM, isa prakAra alaMkRta- alaMkArayukta, vibhUSita - vezabhUSA se viziSTa sajjAyukta rAjA aisA lagatA thA, mAno kalpavRkSa ho| apane Upara lagAye gaye koraMTa puSpoM kI mAlAoM se yukta chatra, donoM ora DulAye jAte cAra ca~vara, dekhate hI logoM dvArA kiye gaye maMgalamaya jaya zabda ke sAtha aneka gaNanAyaka - janasamudAya ke pratinidhi, daNDanAyakaArakSi-adhikArI, dUta - saMdezavAhaka, saMdhipAla - rAjya ke sImAnta pradezoM ke adhikArI - ina sabase ghirA huA rAjA dhavala mahAmegha - zveta, vizAla bAdala se nikale candra kI jyoM priyadarzana dekhane meM priya lagane vAlA vaha rAjA snAnaghara se nikalA / ) [105 snAnaghara se nikalakara ghor3e hAthI, ratha, anyAnya uttama vAhana tathA yoddhAoM ke vistAra se yukta senA se suzobhita vaha rAjA jahA~ bAhya upasthAnazAlA - bAharI sabhAbhavana thA, AbhiSekya hastiratna thA, vahA~ AyA aura aMjanagiri ke zikhara ke samAna vizAla gajapati para ArUDha huA / bharatAdhipa -- bharatakSetra ke adhipati narendra - rAjA bharata kA vakSasthala hAroM se vyApta, suzobhita evaM prItikara thaa| usakA mukha kuMDaloM se udyotita - dyutimaya thA / mastaka mukuTa se dedIpyamAna thA / narasiMhamanuSyoM meM siMhasadRza zauryazAlI, narapati- manuSyoM ke svAmI - paripAlaka, narendra - manuSyoM ke indra - parama aizvaryazAlI abhinAyaka, naravRSabha - manuSyoM meM vaSRbha ke samAna svIkRta kAryabhAra ke nirvAhaka, marudrAjavRSabhakalpa-vyantara Adi devoM ke rAjAoM- indroM ke madhya vRSabha - mukhya saudhamendra kesadRza, rAjocita tejasvitArUpa lakSmI se atyanta dIptimaya, vaMdijanoM dvArA saikar3oM maMgalasUcaka zabdoM se saMstuta, jayanAda se suzobhita, gajArUDha rAjA ra bharata sahasroM yakSoM se saMparivRta dhanapati yakSarAja kubera sadRza lagatA thA / devarAja indra ke tulya usakI samRddhi thI, jisase usakA yaza sarvatra vizruta thA / koraMTa ke puSpoM kI mAlAoM se yukta chatra usa para tanA thaa| zreSTha, zveta, ca~vara DulAye jA rahe the / rAjA bharata gaMgA mahAnadI ke dakSiNI taTa se hotA huA sahasroM grAma, Akara, nagara, kheTa, karvaTa, maDaMba, droNamukha, paTTana, Azrama tathA saMbAdha - inase suzobhita, prajAjanayukta pRthvI ko - vahA~ ke zAsakoM ko jItatA huA, utkRSTa, zreSTha ratnoM ko bheMTa ke rUpa meM grahaNa karatA huA, divya cakraratna kA anugamana karatA huApIche-pIche calatA huA, eka-eka yojana para apane par3Ava DAlatA huA jahAM mAgadha tIrtha thA, vahA~ AyA. Akara mAgadha tIrtha se na adhika dUra, na adhika samIpa, bAraha yojana lambA, tathA nau yojana caur3A uttama nagara jaisA vijaya skandhAvAra - sainya zivira lgaayaa| phira rAjA ne vardhakirana - cakravartI ke caudaha ratnoMvizeSAtizayita sAdhanoM meM se eka ati zreSTha sUtradhAra - zilpakAra ko bulAyA / bulAkara kahA- devAnupriya ! zIghra hI mere lie AvAsa-sthAna evaM poSadhazAlA kA nirmANa karo, AjJApAlana kara mujhe sUcita karo / rAjA dvArA yoM kahe jAne para vaha zilpakAra harSita tathA parituSTa huA / usane apane citta meM Ananda evaM 1. cakravartI kA zarIra do hajAra vyantara devoM se adhiSThita hotA hai. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra prasannatA kA anubhava kiyA / usane hAtha jor3akara 'svAmI! jo AjJA' kahakara vinayapUrvaka rAjA kA Adeza svIkAra kiyaa| usane rAjA ke lie AvAsa-sthAna tathA poSadhazAlA kA nirmANa kiyA / nirmANa kara rAjA ko zIghra jJApita kiyA ki unake AdezAnurUpa kArya ho gayA hai| taba rAjA bharata AbhiSekya hastiratna se nIce utarA / nIce utarakara jahA~ poSadhazAlA thI, vahA~ aayaa| AkAra poSadhazAlA meM praviSTa huA, poSadhazAlA kA pramArjana kiyA, saphAI kii| pramArjana kara darbha - DAbha bichaunA bichaayaa| bichaunA bichAkara usa para sthita huaa-baitthaa| baiThakara usane mAgadha tIrthakumAra deva ko uddiSTa kara tatsAdhanA hetu tIna dinoM kA upavAsa - tele kI tapasyA svIkAra kI / tapasyA svIkAra kara poSadhazAlA meM poSadha liyA - vrata svIkAra kiyA / maNi - svarNamaya AbhUSaNa zarIra se utAra diye| mAlA, varNaka- candanAdi sugandhita padArthoM ke dehagata vilepana Adi dUra kiye, zastra - kaTAra Adi, mUsala - daNDa, gadA Adi hathiyAra eka ora rkhe| yoM DAbha ke bichaune para avasthita rAjA bharata nirbhIkatA - nirbhayabhAva se AtmabalapUrvaka tele kI tapasyA meM pratijAgarita - sAvadhAnI se saMlagna huA / tele kI tapasyA paripUrNa ho jAne para rAjA bharata pauSadhazAlA se bAhara niklaa| bAhara nikalakara jahA~ bAharI upasthAnazAlA thI, vahA~ AyA / Akara apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA / bulAkara unheM isa prakAra kahA-- devAnupriyo ! ghor3e, hAthI, ratha evaM uttama yoddhAoM - padAtiyoM se suzobhita caturaMgiNI senA ko zIghra susajja kro| cAturghaMTa-cAra ghaMTAoM se yukta - azvaratha taiyAra kro| yoM kahakara rAjA snAnagRha meM praviSTa huaa| praviSTa hokara, snAnAdi se nivRtta hokara rAjA snAnaghara se nikalA / vaha zveta, vizAla bAdala se nikale, grahagaNa, se dedIpyamAna, AkAza-sthita tAroM ke madhyavartI candra ke sadRza dekhane meM bar3A priya lagatA thaa| snAnaghara se nikalakara ghor3e, hAthI, ratha, anyAnya uttama vAhana tathA ( yoddhAoM ke vistAra se yukta) senA se suzobhita vaha rAjA jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, cAturghaMTa azvaratha thA, vahA~ AyA / Akara rathArUDha huA / mAgadhatIrtha - vijaya 58. tae NaM se bharahe rAyA cAugghaMTaM AsarahaM durUDhe samANe haya-gaya-rahapavara - joha kaliAe saddhiM saMparivuDe mahayA - bhaDacaDagarapahagaravaMdaparikkhitte cakkarayaNadesiamagge aNegarAyavara-sahassANuAyamagge mahayA ukkiTTha-sIhaNAyabola - kalakalaraveNaM pakkhubhiamahAsamuddarava-bhUaM piva karemANe karemANe puratthimadisAbhimuhe mAgahatittheNaM lavaNasamudda ogAhai jAva se rahavarassa kupparA ullaa| tae NaM se bharahe rAyA turage nigiNhittA rahaM Thavei ThavettA dhaNuM parAmusai, tae NaM taM airu ggayabAlacanda - iMdadhaNusaMkAsaM varamahi sadari adappi adaDha ghaNasiMgaraiasAraM uragavarapavaragavala-pavaraparahu abhamaraku laNIliNiddhaM dhaM tadoapaTTaM NiuNovi amisimisiMtamaNirayaNaghaMTiAjAlaparikkhittaM taDittaruNakiraNatavaNijja-baddhaciMdhaM daddaramalayagirisiharake saracAmaravAladdhacaMdaciMdhaM kAla-haria-ratta- pIa - sukkillabahu prahAru NisaMpiNaddhajIvaM jIviaMtakaraNaM calajIvaM dhaNUM gahiUNa se NaravaI usuM ca varavairakoDiaM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] vairasAratoMDaM kaMcaNamaNikaNagarayaNadhAiTThasukayapuMkhaM aNegamaNirayaNaviviha- suviraiyanAmaciMdhaM vaisAhaM ThAIUNa ThANaM AyatakaNNAyataM ca kAUNa usumudAraM imAI vayaNAI tattha bhANia se I haMdi suNaMtu bhavaMto, bAhirao khalu sarassa je devA / NAgAsurA suvaNNA, tesiM khu Namo paNivayAmi // 1 // haMdi suNaMtu bhavaMto, abdhiMtarao sarassa je devA / NAgAsurA suvaNNA, savve me te visayavAsI // 2 // itikaTTu usuM Nisiraitti-- parigaraNigariamajho, vAuguasobhamANakosejjo / citteNa sobhae dhaNuvareNa iMdovva paccakkhaM // 3 // taM caMcalAyamANaM, paMcamicaMdovamaM mahAcAvaM / chajjai vAme hatthe, NaravaiNo taMmi vijayaMmi // 4 // [107 taNaM se bharaheNaM raNNA NisaTTe samANe khippAmeva duvAlasa joaNAI gaMtA mAgahatitthAdhipatissa devassa bhavaNaMsi nivaie / tae NaM se mAgahatitthAhivaI deve bhavaNaMsi saraM NivaiaM pAsai pAsittA Asurutte ruTThe caMDikkie kuvie misimisemANe tivaliaM bhiuDiM NiDAle sAharai sAharittA evaM vayAsI- kesa NaM bho esa apatthiapatthae duraMtapaMtalakkhaNe hINapuNNacAuddase hirisiriparivajjie jeNaM mama imAe eANurUvAe divvAe deviddhIe divvAe devajuIe divveNaM devANubhAveNaM laddhAe pattAe abhisamaNNAgayAe uppiM appussue bhavaNaMsi saraM Nisiraitti kaTTu sIhAsaNAo abbhuTThei abbhuTThittA jeNeva se NAmAhayaMke sare teNeva uvAgacchai uvAgacchittA taM NAmAhayaMkaM saraM geNhai, NAmaMkaM aNuppavAei, NAmaMkaM aNuppavAemANassa ime eArUve ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe samuppajjitthA - uppaNNe khalu bho ! jaMbuddIve dIve bharavA bharahe NAmaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI, taM jIameaM tIapaccuppaNNamaNAgayANaM mAgahatitthakumArANaM devANaM rAI amuvatthANIaM karettae, taM gacchAmi NaM ahaMpi bharahassa raNNo uvatthANIaM karemitti kaTTu evaM saMpehei, saMpehettA hAraM mauDaM kuMDalANi a kaDagANi a tuDiANi avatthANi AbharaNANi a saraM ca NAmAhayaMkaM mAgahatitthodagaM ca geNhar3a, giNhittA tAe ukkiTThAe turiAe calAe jayaNAe sIhAe sigghAe uddhuAe divvAe devagaIe voIvayamANe voIvayamANe jeNeva bharahe rAyA teNeva uvAgacchai uvAgacchittA aMtalikkhapaDivaNNe sakhiMkhiNoAI paMcavaNNAI vatthAI pavara-parihie karayalapariggahiaM dasaNahaM sira jAva 1 aMjaliM kaTTu bharahaM rAyaM jaeNaM vijaeNaM vaddhAvei vaddhAvettA evaM vayAsI - 'abhijie NaM devANuppiehiM kevalakappe bharahe vAse puratthimeNaM mAgahatitthamerAe taM ahaNNaM devANuppiANaM visayavAsI, ahaNNaM devANuppi ANaM 1. dekheM sUtra 44 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ANattIkiMkare, ahaNNaM devANuppiANaM purathimille aMtavAle, taM paDicchaMtu NaM devANuppiA! mamaM imeArUvaM pIidANaM tikaTu hAraM mauDaM kuMDalANi akaDagANia(tuDiANi avatthANi a AbharaNANi a saraM ca NAmAhayaMkaM) mAgahatitthodagaM ca uvnnei| tae NaM se bharahe rAyA mAgahatitthakumArassa devassa imeyArUvaM pIidANaM paDicchai 2 ttA mAgahatitthakumAraM devaM sakkArei sammANei sammANettA pddivisjjei| tae NaM se bharahe rAyA rahaM parAvattei parAvattetA mAgahatittheNaM lavaNasamuddAo paccuttarai paccutarittA jeNeva vijayakhaMdhAvAraNivese jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA teNeva uvAgacchai uvAgacchittA turae NigiNhai NigiNhittA rahaM Thavei 2 ttA rahAo paccoruhati 2 ttA jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchati 2 ttA majjaNagharaM aNupavisai 2 ttA jAva' sasivva piadaMsaNe NaravaI majaNagharAo paDiNikkhai 2 ttA jeNeva bhoaNamaMDave, teNeva uvAgacchai 2 ttA bhoaNamaMDavaMsi suhAsaNavaragae aTThamabhattaM pArei 2 ttA bhoaNamaMDavAo paDiNikkhamai 2 ttA jeNeva bAhiriA uvaTTANasAlA jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2 ttAsIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe NisIai 2 ttA aTThArasa seNippaseNIo saddAvei 2ttA evaM vayAsI-'khippAmeva bho devANuppiyA! ussukkaM ukkaraM jAva' mAgahatitthakumArassa devassa aTTAhiaMmahAmahimaM karei 2 ttA mama eamaannttiaNpccppinnnnh|'tennN tAo aTThArasa seNippaseNIo bharaheNaM raNNA evaM vuttAo samANIo haTTa jAva kareMti 2 ttA eamANattiaM pccppinnNti| tae NaM se divve cakkarayaNe vairAmayatuMbe lohiakkhAmayArae jaMbUNayaNemIe NANAmaNikhurappathAlaparigae maNimuttAjAlabhUsie saNaMdighose sakhiMkhiNIe divve taruNaravimaMDalaNibhe NANamaNirayaNaghaMTiAjAlaparikkhitte savvouasurabhikusumaAsattamalladAmeaMtalikkhapaDivaNNe jakkhasahassasaMparivuDe divvatuDiasahasaNNiNAdeNaM pUrete ceva aMbaratalaM NAmeNa ya sudaMsaNe Naravaissa paDhame cakkarayaNe mAgahatitthakumArassa devassa aTThAhiAe mahAmahimAe NivvattAe samANIe AuhagharasAlAo paDiNikkhamai 2 ttA dAhiNapaccatthimaM disiM varadAmatitthAbhimuhe payAe yAvi hotthaa| [58] tatpazcAt rAjA bharata cAturghaTa-cAra ghaMTe vAle-azvaratha para savAra huaa| vaha ghor3e, hAthI, ratha tathA padAtiyoM se yukta cAturaMgiNI senA se ghirA thaa| bar3e-bar3e yoddhAoM kA samUha usake sAtha cala rahA thaa| hajAroM mukuTadhArI zreSTha rAjA usake pIche-pIche cala rahe the| cakraratna dvArA dikhAye mArga para vaha Age bar3ha rahA thaa| usa ke dvArA kiye gaye siMhanAda ke kalakala zabda se aisA bhAna hotA thA ki mAno vAyu dvArA prakSubhita mahAsAgara garjana kara rahA ho| usane pUrva dizA kI ora bar3hate hue, mAgadha tIrtha hote hue apane ratha ke pahiye bhIge, utanI gaharAI taka lavaNasamudra meM praveza kiyaa| 1. dekheM sUtra 45 3. dekheM sUtra 44 2. dekheM sUtra 44 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [109 . phira rAjA bharata ne ghor3oM ko rokA, ratha ko ThaharAyA aura apanA dhanuSa utthaayaa| vaha dhanuSa acirodgata bAlacandra zuklapakSa kI dvitIyA ke candra jaisA evaM indradhanuSa jaisA thaa| utkRSTa, garvoddhata bhaiMse ke sadRDha, saghana sIMgoM kI jyoM niviDa-nizchidra-pudgalaniSpanna thaa| usa dhanuSa kA pRSTha bhAga uttama nAga, mahiSazrRMga, zreSTha kokila, bhramarasamudAya tathA nIla ke sadRza ujjvala kAlI kAMti se yukta, teja se jAjvalyamAna evaM nirmala thaa| nipuNa zilpI dvArA camakAye gaye, dedIpyamAna maNiyoM aura ratnoM kI ghaMTiyoM ke samUha se vaha pariveSTita thaa| bijalI kI taraha jagamagAtI kiraNoM se yukta, svarNa se paribaddha tathA cihnita thaa| dardara evaM malaya parvata ke zikhara para rahane vAle siMha ke ayAla tathA ca~varI gAya kI pUMcha ke bAloM ke usa para sundara, ardha candrAkAra banda lage the| kAle, hare, lAla, pIle, tathA sapheda snAyuoM-nAr3I-tantuoM se usakI pratyaJcA baMdhI thii| zatruoM ke jIvana kA vinAza karane meM vaha sakSama thaa| usakI pratyaJcA caMcala thii| rAjA ne vaha dhanuSa uThAyA usa para bANa cddh'aayaa| bANa kI donoM koTiyAM uttama vajra-zreSTha hIroM se banI thiiN| usakA mukha-sirA vajra kI bhAMti abhedya thaa| usakA pUMcha-pIche kA bhAga-svarNa meM jar3I huI candrakAMta Adi maNiyoM tathA ratnoM se sasajja thaa| usa para aneka maNiyoM aura ratnoM dvArA sundara rUpa meM rAjA bharata kA nAma aMkita thaa| bharata ne vaizAkha-dhanuSa car3hAne ke samaya prayukta kiye jAne vAle vizeSa pAdanyAsa meM sthita hokara usa utkRSTa bANa ko kAna taka khIMcA aura vaha yoM bolA mere dvArA prayukta bANa ke bahirbhAga meM tathA Abhyantara bhAga meM adhiSThita nAgakumAra, asurakumAra, suparNakumAra Adi devo ! maiM ApakoM praNAma karatA huuN| Apa suneM-svIkAra kreN| yoM kahakara rAjA bharata ne bANa chodd'aa| malla jaba akhAr3e meM utaratA hai, taba jaise vaha kamara bAMdhe hotA hai, usI prakAra bharata yuddhocita vastra-bandha dvArA apanI kamara bAMdhe thaa| usakA kauzeya-pahanA huA vastra-vizeSa havA se hilatA huA bar3A sundara pratIta hotA thaa| vicitra, uttama dhanuSa dhAraNa kiye vaha sAkSAt indra kI jyoM suzobhita ho rahA thA, vidyuta kI taraha dedIpyamAna thaa| paJcamI ke candra sadRza zobhita vaha mahAdhanuSa rAjA ke vijayodyata bAyeM hAtha meM camaka rahA thaa| rAjA bharata dvArA chor3e jAte hI vaha bANa turanta bAraha yojana taka jAkara mAgadha tIrtha ke adhipatiadhiSThAtR deva ke bhavana meM giraa| mAgadha tIrthAdhipati deva ne jyoMhI bANa ko apane bhavana meM girA huA dekhA to tatkSaNa krodha se lAla ho gayA, roSayukta ho gayA, kopAviSTa ho gayA, pracaNDa-vikarAla ho gayA, krodhAgni se uddIpta ho gyaa| kopAdhikya se usake lalATa para tIna rekhAeM ubhara aaiiN| usakI bhRkuTi tana gaI vaha bolA 'aprArthita-jise koI nahIM cAhatA, usa mRtyu ko cAhane vAlA, duHkhada anta tathA azubha lakSaNa vAlA, puNya caturdazI jisa dina hIna-asampUrNa thI-ghaTikAoM meM amAvasyA A gaI thI, usa azubha dina meM janmA huA, lajjA tathA zrI-zobhA se parivarjita vaha kauna abhAgA hai, jisane utkRSTa devAnubhAva se labdha prApta svAyatta merI aisI divya devaRddhi, devadhuti para prahAra karate hue mauta se na Darate hue mere bhavana meM bANa girAyA hai?' yoM kahakara vaha apane siMhAsana se uThA aura jahA~ vaha nAmAMkita bANa par3A thA, vahA~ aayaa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] [jambUdvIpaprajJaptisUtra Akara usa bANa ko uThAyA, nAmAMkana dekhaa| dekhakara usake mana meM aisA cintana, vicAra, manobhAva tathA saMkalpa utpanna huA-'jambUdvIpa ke antarvartI bharatakSetra meM bharata nAmaka cAturanta cakravartI rAjA utpanna huA hai| ataH atIta, pratyutpanna tathA anAgata-bhUta, vartamAna evaM bhaviSyavartI mAgadhatIrtha ke adhiSThAtR devakumAroM ke lie yaha ucita hai, paramparAgata vyavahArAnurUpa hai ki ve rAjA ko upahAra bheMTa kreN| isalie maiM bhI jAu~, rAjA ko upahAra bheMTa kruuN|' yoM vicAra kara usane hAra, mukuTa, kuNDala, kaTaka-kaMkaNa-kar3e, truTitabhujabandha, vastra, anyAnya vividha alaMkAra, bharata ke nAma se aMkita bANa aura mAgadha tIrtha kA jala liyaa| inheM lekara vaha utkRSTa, tvarita vegayukta, siMha kI gati kI jyoM prabala, zIghratAyukta, tIvratAyukta, divya devagati se calatA huA jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ aayaa| vahA~ Akara, choTI-choTI ghaMTiyoM se yukta paMcaraMge uttama vastra pahane hue, AkAza se saMsthita hote hue usane apane jur3e hue donoM hAthoM se mastaka ko chUkara aMjalipUrvaka rAjA bharata ko 'jaya, vijaya' zabdoM dvArA vardhApita kiyA-use badhAI dI aura kahA-'Apane pUrva dizA meM mAgadha tIrtha paryanta samasta bharatakSetra bhalI-bhAMti jIta liyA hai| maiM Apa dvArA jIte hue deza kA nivAsI hU~, ApakA anujJAvartI sevaka hU~, ApakA pUrva dizA kA antapAla hU~-upadrava-nivAraka huuN| ataH Apa mere dvArA prastuta yaha prItidAna-paritoSa evaM harSapUrvaka upahata bheMTa svIkAra kreN| yoM kaha kara usane hAra, mukuTa, kuNDala, kaTaka (truTita, vastra, AbhUSaNa, bharata ke nAma se aMkita bANa) aura mAgadha tIrtha kA jala bheMTa kiyaa| rAjA bharata ne mAgadha tIrthakumAra dvArA isa prakAra prastuta prItidAna svIkAra kiyaa| svIkAra kara mAgadha tIrthakumAra deva kA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| satkAra sammAna kara use vidA kiyaa| phira rAjA bharata ne apanA ratha vApasa modd'aa| ratha mor3akara vaha mAgadha tIrtha se hotA huA lavaNasamudra se vApasa lauttaa| jahA~ usakA sainya-zivira-chAvanI thI, tadgata bAhya upasthAnazAlA thI, vahA~ aayaa| vahA~ Akara ghor3oM ko rokA, ratha ko ThaharAyA, ratha ke nIce utarA, jahA~ snAnaghara thA, gyaa| snAnaghara meM praviSTa huaa| ujjvala mahAmegha se nikalate hue candrasadRza priyadarzana-sundara dikhAI dene vAlA rAjA snAnAdi sampanna kara snAnaghara se bAhara niklaa| bAhara nikalakara jahA~ bhojanamaNDapa thA vahA~ aayaa| bhojanamaNDapa meM Akara sukhAsana se baiThA, tele kA pAraNa kiyaa| tele kA pAraNA kara vaha bhojanamaNDapa se bAhara nikalA, jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, siMhAsana thA, vahA~ aayaa| Akara pUrva kI ora muMha kiye siMhAsana para AsIna huaa| siMhAsanAsIna hokara usane aThAraha zreNI-prazreNI-adhikRta puruSoM ko bulaayaa| bulAkara unheM kahA-devAnupriyo ! mAgadhatIrthakumAra deva ko vijita kara lene ke upalakSa meM aSTa divasIya mahotsava Ayojita kro| usa bIca koI bhI krayavikraya sambandhI zulka, sampatti para prati varSa liyA jAne vAla rAjya-kara Adi na liye jAeM, yaha udghoSita kro| rAjA bharata dvArA yoM AjJapta hokara unhoMne prasannatApUrvaka vaisA hI kiyaa| vaisA kara ve rAjA ke pAsa Aye aura use yathAvat nivedita kiyaa| tatpazcAt rAjA bharata kA divya cakraratna mAgadhatIrthakumAra deva ke vijaya ke upalakSa meM Ayojita aSTadivasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para zastrAgAra se pratiniSkrAnta huA-bAhara niklaa| usa cakraratna kA araka-niveza-sthAna-AroM kA jor3a vajramaya thA-hIroM se jar3A thaa| Are lAla ratnoM se yukta the| usakI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [111 nemi pIta svarNamaya thii| usakA bhItarI paridhibhAga aneka maNiyoM se parigata thaa| vaha cakra maNiyoM va motiyoM ke samUha se vibhUSita thaa| vaha mRdaMga Adi bAraha prakAra ke vAdyoM ke ghoSa se yukta thaa| usameM choTI-choTI ghaNTiyAM lagI thiiN| vaha divya prabhAvayukta thA, madhyAhna kAla ke sUrya ke sadRza tejayukta thA, golAkAra thA, aneka prakAra kI maNiyoM evaM ratnoM kI ghaNTiyoM ke samUha se parivyApta thaa| saba RtuoM meM khilane vAle sugandhita puSpoM kI mAlAoM se yukta thA, antarikSapratipanna thA-AkAza meM avasthita thA, gatimAn thA, eka hajAra yakSoM se saMparivata thaa-ghiraa-thaa| divya vAdyoM ke zabda se gaganatala ko mAno bhara rahA thaa| usakA sudarzana nAma thaa| rAjA bharata ke usa prathama-pradhAna cakraratna ne yoM zastrAgAra se nikalakara dakSiNa pazcima dizA meM -naiRtya koNa meM varadAma tIrtha kI ora prayANa kiyaa| varadAmatIrtha-vijaya 59. taeNaM se bharahe rAyAtaM divvaM cakkarayaNaMdAhiNapaccatthimaM disiM varadAmatitthAbhimuhaM payAtaM cAvi pAsai 2 ttA haTThatuTTha0 koDubiapurise saddAvei 2 ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! haya-gaya-raha-pavaracAuraMgiNiM seNNaM saNNAheha,AbhisekkaM hatthirayaNaM paDikappeha, tti kaTu majjaNagharaM aNupavisai rattA teNeva kameNaM jAva' dhavalamahAmehaNiggae (iva sasivva piyadaMsaNe, NaravaI majjaNagharAo paDiNikkhamai 2ttA hayagayarahapavaravAhaNabhaDacaDagarapahakarasaMkulAe seNAe pahiakittI jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA jeNeva Abhisekke hatthirayaNe teNeva uvAgacchai 2ttA aMjaNagirikaDagasaNNibhaM gayavaI NaravaI duruuddhe| tae NaM se bharahAhive NariMde hArotthae sukayaraiyavacche kuMDalaujjoiANaNe mauDadittasirae NarasIhe NaravaI NariMde Naravasahe maruarAyavasabhakappe abbhahiarAyatealacchIe dippamANe pasatthamaMgalasaehiM saMthuvvamANe jayasaddakayAloe hatthikhaMdhavaragae sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijjamANeNaM) seavaracAmarAhiM uddhavvamANIhiM 2 mAiavaraphalayapavaraparigarakheDayavaravammakavayamADhIsahassakalie ukkaDavaramauDatirIDapaDAgajhayavejayaMticAmaracalaMtachattaMdhayArakalie asikhevaNikhaggacAvaNArAyakaNayakappaNisUlalauDabhiMDimAladhaNuhatoNasarapaharaNehi akAlaNIlaruhirapIasukkillaaNegaciMdhasayasaNNiviDhe apphoDiasIhaNAyacheliahayahesiahatthigulugulAiaaNegarahasayasahassaghaNaghaNetaNIhammamANasaddasahieNajamagasamagabhaMbhAhoraMbhakiNitakharamuhimuguMdasaMkhiaparilivaccagaparivAiNivaMsaveNuvipaMcimahatikacchabhirigisigiakalatAlaMkasatAlakaradhANutthideNa mahayA saddasaNNiNAdeNa sayalamavi jIvalogaM pUrayaMte balavAhaNasamudaeNaM evaM jakkhasahassaparivuDe vesamaNe ceva dhaNavaI amarapatisaNNibhAi iddhIe pahiakittI gAmAgaraNagarakheDakabbaDa taheva sesaM ( maDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasahassamaMDiaM thimiameiNIaM vasuhaM abhijiNamANe 2 aggAiM varAI rayaNAI paDicchamANe 2 taM divvaM cakkarayaNaM aNugacchamANe 2 joaMNatariAhiM vasahIhiM vasamANe 2 jeNeva varadAmatitthe teNeva uvAgacchai 2 ttA varadAmatitthassa adUrasAmante duvAlasajoyaNAyAma 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jambUdvIpaprajJaptisUtra NavajoaNavitthiNNaM varaNagarasaricchaM) vijayakhaMdhAvAraNivesaM karei 2ttA vaddhairayaNaM saddAver3a 2ttA evaM vayAsI - khippAmeva bho devANuppiA ! mama AvasahaM posahasAlaM ca karehi, mameamANattiaM paccappiNAhi / 112 ] [59] rAjA bharata ne divya cakraratna ko dakSiNa-pazcima dizA meM varadAmatIrtha kI ora jAte hue dekhaa| dekhakara vaha bahuta harSita tathA parituSTa huA / usane kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| unheM bulAkara kahAdevAnupriyo ! ghor3e, hAthI, ratha tathA zreSTha yoddhAoM - padAtiyoM se parigaThita cAturaMgiNI senA ko taiyAra karo, AbhiSekya hastiratna ko zIghra hI susajja kro| yoM kahakara rAjA snAnaghara meM praviSTa huA / dhavala mahAmegha se nikalate candramA kI jyoM sundara pratIta hotA vaha rAjA snAnAdi sampanna kara snAnaghara se bAhara niklaa| ( snAnaghara se bAhara nikalakara ghor3e, hAthI, ratha, anyAnya uttama vAhana tathA yoddhAoM ke vistAra se yukta senA se suzobhita vaha rAjA, jahA~ bAhya upasthAnazAlA - bAharI sabhAbhavana thA, AbhiSekya hastiratna thA, vahA~ AyA, aMjanagiri ke zikhara ke samAna usa vizAla gajapati para vaha narapati ArUDha huA / bharatakSetra ke adhipati narendra bharata kA vakSasthala hAroM se vyApta, suzobhita evaM prItikara thA / usakA mukha kuNDaloM se dyutimaya thA / mastaka mukuTa se dedIpyamAna thA / narasiMha - manuSyoM meM siMha sadRza zauryazAlI, manuSyoM svAmI, manuSyoM ke indra - parama aizvaryazAlI adhinAyaka, manuSyoM meM vRSabha ke samAna svIkRta kAryabhAra ke nirvAhaka, vyantara Adi devoM ke rAjAoM ke bIca vidyamAna pramukha saudharmendra ke sadRza prabhAvApanna, , rAjocita tejomayI lakSmI se dedIpyamAna vaha rAjA maMgalasUcaka zabdoM se saMstuta tathA jayanAda se suzobhita thaa| koraMTapuSpoM kI mAlAoM se yukta chatra usa para tanA thA / ) uttama, zveta ca~vara usa para DulAye jA rahe the| jinhoMne apaneapane hAthoM meM uttama DhAleM le rakhI thIM, zreSTha kamarabandhoM se apanI kamara bAMdha rakhI thIM, uttama kavaca dhAraNa kara rakhe the, aise hajAroM yoddhAoM se vaha vijaya- abhiyAna parigata thA / unnata, uttama, mukuTa, kuNDala, patAkAchoTI-choTI jhaNDiyAM, dhvajA - bar3e-bar3e jhaNDe tathA vaijayantI - donoM tarapha do do patAkAeM jor3akara banAye gaye jhaNDe, ca~vara, chatra--inakI saghanatA se prasUta andhakAra se Acchanna thA / asi-talavAra vizeSa, kSepaNIgophiyA, khaDga -- samAnya talavAra, cApa - dhanuSa, nArAca - sampUrNata: loha-nirmita bANa, kaNaka - bANavizeSa, kalpanI - kRpANa, zUla, lakuTa - laTThI, bhindIpAla - vallama yA bhAle, bAMsa se bane dhanuSa, tUNIraM - tarakaza, zara--sAmAnya bANa Adi zastroM se, jo kRSNa, nIla, rakta, pIta tathA zveta raMga ke saikar3oM cihnoM se yukta the, vyApta thA / bhujAoM ko Thokate hue, siMhanAda karate hue yoddhA rAjA bharata ke sAtha-sAtha cala rahe the / ghor3e harSa se hinahinA rahe the, hAthI ciMghAr3a rahe the, saikar3oM hajAroM-lAkhoM rathoM ke calane kI dhvani, ghor3oM ko tAr3ane hetu prayukta cAbukoM kI AvAja, bhambhA - Dhola, kaurambha-bar3e Dhola, kvaNitA - vINA, kharamukhI - kAhalI, mukunda - mRdaMga, zaMkhikA - choTe zaMkha, parilI tathA vaccaka- ghAsa ke tinakoM se nirmita vAdya - vizeSa, parivAdinI - sapta tantumayI vINA, daMsa- alagojA, veNu - bAMsurI, vipaJcI - vizeSa prakAra kI vINA, mahatI kacchapI - kachue ke AkAra kI bar3I vINA, rigIsigikA - sAraMgI, karatAla, kAMsyatAla, paraspara hasta- tADana Adi se utpanna vipula dhvani - pratidhvani se mAno sArA jagat ApUrNa ho rahA thaa| ina sabake bIca Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [113 rAjA bharata apanI cAturaMgiNI senA tathA vibhinna vAhanoM se yukta, sahasra yakSoM se saMparivRta kubera sadRza vaibhavazAlI tathA apanI Rddhi se indra jaisA yazasvI-aizvaryazAlI pratIta hotA thaa| vaha grAma, Akara, nagara, kheTa, karvaTa, maDamba (droNamukha, paTTana, Azrama tathA saMbAdha)-inase suzobhita bhUmaNDala kI vijaya karatA huA-vahA~ ke zAsakoM ko jItatA huA, uttama, zreSTha ratnoM ko bheMTa ke rUpa meM svIkAra karatA huA, divya cakraratna kA anugamana karatA huA usake pIche-pIche calatA huA, eka-eka yojana para par3Ava DAlatA huA jahA~ varadAmatIrtha thA, vahA~ aayaa| Akara varadAmatIrtha se na adhika dUra, na adhika samIpa-kucha hI dUrI para bAraha yojana lambA, nau yojana caur3A, viziSTa nagara ke sadRza apanA sainya-zivira lgaayaa| usane varddhakiratna ko bulaayaa| usase kahA-devAnupriya ! zIghra hI mere lie AvAsasthAna tathA pauSadhazAlA kA nirmANa kro| mere AdezAnurUpa kArya sampanna kara mujhe sUcita kro| 60. taeNaM se AsamadoNamuhagAmapaTTaNapuravarakhaMdhAvAragihAvaNavibhAgakusale egAsItipadesu savvesu ceva vatthUsu NegaguNajANae paMDie vihiNNU paNayAlIsAe devayANaM vatthuparicchAe NemipAsesu bhattasAlAsu koTTaNisu a vAsagharesu a vibhAgakusale chajje vejjhe adANakamme pahANabuddhI jalayANaM bhUmiyANaM ya bhAyaNe jalathalaguhAsu jaMtesu parihAsu akAlanANe taheva sadde vatthuppaese pahANe gabbhiNikaNNarukkhavalliveDhiaguNadosaviANae guNaDDe solasapAsAyakaraNakusale causaTThi-vikappavitthiyamaI NaMdAvate yavaddhamANe sothiaruagataha savvaobhaddasaNNivese a bahuvisese uiMDiaadevakoTThadArugirikhAyavAhaNavibhAgakusale iha tassa bahuguNaddhe, thavaIrayaNe nnriNdcNdss| tava-saMjama-niviTe, kiM karavANI tuvtttthaaii||1|| so devakammavihiNA, khaMdhAvAraM nnriNd-vynnennN| AvasahabhavaNakaliaM, karei savvaM muhuttennN||2|| karettA pavaraposahagharaM karei 2ttA jeNeva bharahe rAyA (teNeva uvAgacchati, uvAgacchittA) etamANattiaM khippAmeva paccappiNai, sesaM taheva jAva ' majjaNagharAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA jeNeva cAugghaMTe Asarahe teNeva uvaagcchi| [60] vaha zilpI (varddhakiratna) Azrama, droNamukha, grAma, paTTana, nagara, sainyazivira, gRha, ApaNapaNyasthAna ityAdi kI samucita saMracanA meM kuzala thaa| ikyAsI prakAra ke vAstu-kSetra kA acchA jAnakAra thaa| unake yathAvidhi cayana aura aMkana meM niSNAta thA, vidhijJa thaa| zilpazAstra-nirUpita paiMtAlIsa devatAoM ke samucita sthAna-sanniveza ke vidhikrama kA vizeSajJa thaa| vividha paramparAnugata bhavanoM, bhojanazAlAoM, durgabhittiyoM, vAsagRhoM-zayanagRhoM ke yathocita rUpa meM nirmANa karane meM nipuNa thaa| kATha Adi ke chedana-bedhana meM, gairika lage dhAge se rekhAe~ aMkita kara nApa-jokha meM kuzala thaa| jalagata tathA sthalagata suraMgoM ke, 1. dekheM sUtra saMkhyA 45 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ghaTikAyantra Adi ke nirmANa meM, parikhAoM-khAiyoM ke khanana meM zubha samaya ke, inake nirmANa ke prazasta evaM aprazasta rUpa ke parijJAna meM pravINa thaa| zabdazAstra meM-zuddha nAmAdi cayana, aMkana, lekhana Adi meM apekSita vyAkaraNajJAna meM, vAstupradeza meM vividha dizAoM meM nirmeya bhavana ke devapUjAgRha, bhojanagRha, vizrAmagRha Adi ke saMyojana meM suyogya thaa| bhavana nirmANocita bhUmi meM utpanna garbhavatI-phalAbhimukha, kanyA-niSphala athavA dUraphala beloM, vRkSoM evaM una para chAI huI beloM ke guNoM tathA doSoM ko samajhane meM sakSama thaa| guNADhya thA-prajJA, hastalAghava Adi guNoM se yukta thaa| sAntana, svastika Adi solaha prakAra ke bhavanoM ke nirmANa meM kuzala thaa| zilpazAstra meM prasiddha causaTha prakAra ke gharoM kI racanA meM catura thaa| nandyAvarta, vardhamAna, svastika, rucaka tathA sarvatobhadra Adi vizeSa prakAra ke gRhoM, dhvajAoM, indrAdi devapratimAoM, dhAnya ke koThoM kI racanA meM, bhavana-nirmANArtha apekSita kATha ke upayoga meM, durga Adi nirmANa ke antargata janAvAsa hetu apekSita parvatIya gRha, sarovara, yAna-vAhana, tadupayogI sthAna-ina sabake saMcayana aura sannirmANa meM samartha thaa| ____ vaha zilpakAra anekAneka guNayukta thaa| rAjA bharata ko apane pUrvAcarita tapa tathA saMyama ke phalasvarUpa prApta usa zilpI ne kahA-svAmI ! maiM Apake lie kyA nirmANa karUM? rAjA ke vacana ke anurUpa usane devakarmavidhi se-cintanamAtra se racanA kara dene kI apanI asAdhANa, divya kSamatA dvArA muhUrta mAtra meM-avilamba sainyazivira tathA sundara AvAsa-bhavana kI racanA kara dii| vaisA kara usane phira uttama pauSadhazAlA kA nirmANa kiyaa| tatpazcAt vaha jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ aayaa| Akara zIghra hI rAjA ko nivedita kiyA ki Apake AdezAnurUpa nirmANa kArya sampanna kara diyA hai| isase Age kA varNana pUrvavat hai| jaise rAjA snAnaghara se bAhara niklaa| bAhara nikalakara, jahA~ bAhya upAsthAnazAlA thI, cAturghaTa azvaratha thA, aayaa| 61. uvAgacchittA tate NaM te dharaNitalagamaNalahuM tato bahulakkhaNapasatthaM himavaMtakaMdaraMtaraNivAyasaMvaddhiacittatiNisadaliaMjaMbUNayasukayakUbaraM kaNayadaMDiyAraM pulayavariMdaNIlasAsagapavAlaphalihavararayaNaleThumaNividmavibhUsiaMaDayAlIsAraraiyatavaNijjapaTTasaMgahiajuttatuMba paghasiapasianimmianavapaTTapuTThapariNiTThiaMvisiTThalaTThamavalohabaddhakammaM haripaharaNarayaNasarisacakkaM kakkeyaNaiMdaNIlasAsagasusamAhiabaddhajAlakaDagaM pasattha vicchiNNasamadhuraM puravaraM ca guttaM sukiraNatavaNijjajuttakaliaMkaMkaTayaNijuttakappaNaM paharaNANujAyaM kheDagakaNagadhaNumaMDalaggavarasattikoMtatomarasarasayabattIsatoNaparimaMDiaMkaNagarayaNacittaM juttaM halImuhabalAgagayadaMtacaMdamottiyataNasolliakuMdakuDayavarasiMduvArakaMdalavarapheNaNigarahArakAsappagAsadhavalehiM amaramaNapavaNajaiNacavalasigdhagAmIhiM cAhiM cAmarAkaNagavibhUsiaMgehiM turagehi sacchattaM sajjhayaM saghaMTe sukayasaMdhikamma susamAhiasamarakaNagagaMbhIratullaghosaMvarakupparaMsucakkaM varanemImaMDalaM varadhArAtoMDaM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [115 varavarabaddhatuMbaM varakaMcaNabhUsivarAyariaNimmiavaraturagasaMpauttaMvarasArahisusaMpaggahivarapurise varamahArahaM durUDhe ArUDhe, pavararayaNaparimaMDiaMkaNayakhiMkhiNIjAlasobhiaMaujhaM soAmaNikaNagataviapaMkayajAsuaNajalaNajaliasuatoMDarAgaM guMjaddhabaMdhujIvagarattahiMgulaNigarasiMdUraruilakuMkumapArevayacalaNaNayaNakoiladasaNAvaraNaraitAtiregarattAsogakaNagakesuagayatAlusuriMdagovagasamappabhappagAsaM biMbaphalasilappavAlauTuiMtasUrasarisaM savvouasurahikusumaAsattamalladAmaM UsiaseajjhayaM mahAmeharasiagaMbhIraNiddhaghosaM sattuhiayakaMpaNaM pabhAe a sassirIaM NAmeNaM puhavivijayalaMbhaMti vissutaM logavissutajaso'hayaM cAugghaMTaM Asaraha posahie NaravaI duruuddhe| taeNaMse bharahe rAyA cAugghaMTaM AsarahaMdurUDhe samANe sesaMtahevadAhiNAbhimuhe varadAmatittheNaM lavaNasamudaM ogAhai jAva se rahavarassa kupparA ullA jAva pIidANaM se, Navari cUDAmaNiM ca divva uratthagevijjagaM soNiasuttagaMkaDagANi atuDiANi a(vatthANiaAbharaNANi a) dAhiNille aMtavAle jAva aTThAhiaM mahAmahimaM karei 2ttA eamANattiaM pccppinnNti| tae NaM se divve cakkarayaNe varadAmatitthakumArassa devassa aTThAhiAe mahAmahimAe nivvattAe samANIe AuhagharasAlAo paDiNikkhamai rattA aMtalikkhapaDivaNNe ( jakkhasahassasaMparivuDe divvatuDiasaddasaNNiNAdeNaM) pUraMte ceva aMbaratalaM uttarapaccatthimaM disiM pabhAsatitthAbhimuhe payAte yAvi hotthaa| __ [61] vaha ratha pRthvI para zIghra gati se calane vAlA thaa| aneka uttama lakSaNa yukta thaa| himAlaya parvata kI vAyurahita kandarAoM meM saMvardhita vividha prakAra ke tiniza nAmaka rathanirmANopayogI vRkSoM ke kATha se vaha banA thaa| usakA juA jambUnada nAmaka svarNa se nirmita thaa| usake Are svarNamayI tAr3iyoM ke bane the| vaha pulaka, varendra, nIla sAsaka, pravAla, sphaTika, leSTa, candrakAMta, vidruma saMjJaka ratnoM evaM maNiyoM se vibhUSita thaa| pratyeka dizA meM bAraha bAraha ke krama se usake ar3atAlIsa Are the| usake donoM tumba svarNamaya paTToM se saMgRhIta the-dRDhIkRta the, upayukta rUpa se baMdhe the-na bahuta choTe the, na bahuta bar3e the| usakA pRSThapUThI vizeSa rUpa se ghirI huI, baMdhI huI, saTI huI, naI paTTiyoM se suniSpanna thii| atyanta manojJa, nUtana lohe kI sAMkala tathA camar3e ke rasse se usake avayava baMdhe the| usake donoM pahie vAsudeva ke zastraratna-cakra ke sadRza-golAkAra the| usakI jAlI candrakAMta, indranIla tathA zasyaka nAmaka ratnoM se suracita aura susajjita thii| usakI dhurA prazasta, vistIrNa tathA ekasamAna thii| zreSTha nagara kI jyoM vaha gupta-surakSitasudRDha thA usake ghor3oM ke gale meM DAlI jAne vAlI rassI kamanIya kiraNayukta-atyanta dyutiyukta, lAlimAmaya svarNa se banI thii| usameM sthAna-sthAna para kavaca prasthApita the| vaha (ratha) praharaNoM-astra-zastroM se paripUrita thaa| DhAloM, kaNakoM-vizeSa prakAra ke bANoM, dhanuSoM, maNDalAnoM-vizeSa prakAra kI talavAroM, trizUloM, bhAloM, tomaroM, tathA saikar3oM bANoM se yukta battIsa tUNIroM se vaha parimaMDita thaa| usa para svarNa evaM ratnoM dvArA 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra citra bane the| usameM halImukha, bagule, hAthIdAMta, candra, muktA, mallikA, kunda, kuTaja - nirguNDI tathA kandala puSpa, sundara phena - rAzi, motiyoM ke hAra aura kAza ke sadRza dhavala - zveta, apanI gati dvArA mana evaM vAyu kI gati ko jItane vAle, capala zIghragAmI, ca~varoM aura svarNamaya AbhUSaNoM se vibhUSita cAra ghor3e jute the| usa para chatra banA thaa| dhvajAe~, ghaNTiyAM tathA patAkAe~ lagI thiiN| usakA sandhi-yojana - jor3oM kA mela sundara rUpa meM niSpAdita thaa| yathocita rUpa meM suniyojita - susthApita samara- kaNaka - yuddha meM prayojanIya vAdya - vizeSa ke gambhIra ghoSa jaisA usakA ghoSa thA - usameM vaisI AvAja nikalathI thI / usake rpUra - piJjanaka - avayavavizeSa uttama the / vaha sundara cakrayukta tathA utkRSTa nemiMmaMDala yukta thA / usake jue ke donoM kinAre bar3e sundara the usake donoM tumba zreSTha vajra ratna se - hIroM dvArA bane the / vaha zreSTha svarNa se - svarNAbharaNoM se suzobhita thA / vaha suyogya zilpakAroM dvArA nirmita thA / usameM uttama ghor3e jote jAte the / suyogya sArathi dvArA vaha saMpragRhIta-- svAyatta - - suniyojita thA / vaha uttamottama ratnoM se parimaMDita thA / apane meM lagI huI choTI-choTI sone kI ghaNTiyoM se vaha zobhita thA / vaha ayodhya - aparAbhavanIya thA - koI bhI usakA parAbhava karane meM sakSama nahIM thaa| usakA raMga vidyuta, paritapta svarNa, kamala, japA - kusuma, dIpta agni tathA tote kI coMca jaisA thaa| usakI prabhA ghuMghacI ke ardha bhAga-- rakta varNamaya bhAga, bandhujIvaka puSpa, sammardita, hiMgula - rAzi sindUra, rucikarazreSTha kesara, kabUtara ke paira, koyala kI A~kheM, adharoSTha manohara raktAzoka taru, svarNa, palAzapuSpa, hAthI ke tAlu, indragopaka---varSA meM utpanna hone vAle lAla raMga ke choTe-choTe jantuvizeSa jaisI thI / usakI kAMti bimbaphala, zilApravAla evaM udIyamAna sUrya ke sadRza thii| saba RtuoM meM vikasita hone vAle puSpoM kI mAlAe~ usa para lagI thiiN| usa para unnata zveta dhvajA phaharA rahI thI / usakA ghoSa mahAmegha ke garjana ke sadRza atyanta gambhIra thA, zatru ke hRdaya ko ka~pA dene vAlA thA / lokavizruta yazasvI rAjA bharata prAtaHkAla pauSadha pArita kara usa sarva avayavoM se yukta cAturghaMNTa 'pRthvIvijayalAbha' nAmaka azvaratha para ArUDha huaa| Age kA bhAga pUrvavat hai| ....... rAjA bharata ne pUrva dizA kI ora bar3hate hue varadAma tIrtha hote hue apane ratha ke pahiye bhIgeM, utanI gaharAI taka lavaNasamudra meM praveza kiyaa| Age kA prasaMga varadAma tIrthakumAra ke sAtha vaisA hI banA, jaisA mAgadha tIrthakumAra ke sAtha banA thA / varadAma tIrthakumAra ne rAjA bharata ko divyautkRSTa, , sarva viSApahArI cUr3AmaNi - zirobhUSaNa, vakSaHsthala para dhAraNa karane kA AbhUSaNa, gale meM dhAraNa karane kA alaMkAra, kamara meM pahanane kI mekhalA, kaTaka, truTita, (vastra tathA anyAnya AbhUSaNa) bheMTa kiye aura unase kahA ki maiM ApakA dakSiNadizA kA antapAla - upadravanivAraka, sImArakSaka hU~ / isa vijaya ke upalakSya meM rAjA kI AjJA ke anusAra aSTadivasIya mahotsava Ayojita huA / usakI sampannatA para Ayojaka puruSoM ne rAjA ko saba jAnakArI dii| 116 J varadAma tIrthakumAra ko vijaya kara lene ke upalakSya meM samAyojita aSTadivasIya mahotsava ke parisampanna ho jAne para vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara niklaa| bAhara nikalakara vaha AkAza meM adhara avasthita huaa| vaha eka hajAra yakSoM se parivRta thaa| divya vAdyoM ke zabda se gaganamaNDala ko ApUrita karate hue usane uttara-pazcima dizA meM prabhAsa tIrtha kI ora hote hue prayANa kiyA / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [117 prabhAsatIrthavijaya 62. tae NaM bharahe rAyA taM divvaM cakkarayaNaM jAva uttarapaccatthimaM disiM taheva jAva paccatthimadisAbhimuhe pabhAsatittheNaM lavaNasamudaM ogAhei 2ttA jAva se rahavarassa kupparA ullA jAva pIidANaM se NavaraM mAlaM mauDiM muttAjAlaM hemajAlaM kaDagANi atuDiANi aAbharaNANi asaraM ca NAmAhayaMkaM pabhAsatitthodagaM ca giNhai 2ttA jAva paccatthimeNaM pabhAsatitthamerAe ahaNNaM devANuppiANaM visayavAsI jAva paccatthimille aMtavAle, sesaM taheva jAva aTThAhiA nivvttaa| . [62] rAjA bharata ne usa divya cakraratna kA anugamana karate hue, uttara-pazcima dizA hote hue, pazcima meM, prabhAsa tIrtha kI ora jAte hue, apane ratha ke pahiye bhIgeM, utanI gaharAI taka lavaNasamudra meM praveza kiyaa| Age kI ghaTanA pUrvAnusAra hai| ......varadAma tIrthakumAra kI taraha prabhAsa tIrthakumAra ne rAjA ko prItidAna ke rUpa meM bheMTa karane hetu ratnoM kI mAlA, mukuTa, divya muktA-rAzi, svarNa-rAzi, kaTaka, truTita, vastra, anyAnya AbhUSaNa, rAjA bharata ke nAma se aMkita bANa tathA prabhAsatIrtha kA jala diyA-rAjA ko upahRta kiyA aura kahA ki maiM Apa dvArA vijita deza kA vAsI hU~, pazcima dizA kA antapAla huuN| Age kA prasaMga pUrvavat hai| pahale kI jyoM rAjA kI AjJA se isa vijaya ke upalakSya meM aSTadivasIya mahotsava huA, sampanna huaa| sindhudevI-sAdhana 63. tae NaM se divve cakkarayaNe pabhAsatitthakumArassa devassa aTThAhiAe mahAmahimAe NivvattAe samANIe AuhagharasAlAo paDiNikkhamai rattA (aMtalikkhapaDivaNNejakkhasahassasaMparivuDe divvatuDiasaddasaNNiNAdeNaM) pUraMte ceva aMbaratalaM siMdhUe mahANaIe dAhiNilleNaM kUleNaM puracchimaM disiM siMdhUdevIbhavaNAbhimuhe payAte yAvi hotthaa| tae NaM se bharahe rAyA taM divvaM cakkarayaNaM siMdhUe mahANaIe dAhiNilleNaM kUleNaM puratthimaM siMdhUdevIbhavaNAbhimuhaM payAtaM pAsai 2ttA haTThatuTThacitta taheva jAva' jeNeva siMdhUe devIe bhavaNaM teNeva uvAgacchai rattA siMdhUe devIe bhavaNassa adUrasAmaMte duvAlasajoaNAyAmaNavajoaNavitthipaNaM varaNagarasaricchaM vijayakhaMdhAvAraNivesaM karei (karettA vaDDairayaNaM saddAvei, saddAvettA, evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! mamaM AvAsaM posahasAlaMca karehi, karettA mameamANattiaM pccppinnaahi|tennN se vaDDairayaNe bharaheNaM raNNA evaM vutte samANe haTThatuTThacittamANaMdie pIimaNe jAva aMjaliM kaTTa evaM sAmI tahatti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNei 2ttA bharahassa raNNo AvasahaM posahasaoNlaM ca karei 2ttA eamANattiaMkhippAmeva pccppinnti| tae NaM se bharahe rAyA cAugghaMTAo AsarahAo paccoruhai rattA jeNeva posahasAlA teNeva uvAgacchai 2ttA posahasAlaM aNupavisaGka 2ttA posahasAlaM pamajjai 2ttA dabbhasaMthAragaM saMtharai 2 ttA dabbhasaMthAragaM durUhai 2ttA) siMdhUdevIe aTThamabhattaM pagiNhai rattA posahasAlAe posahie baMbhayArI 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra (ummukkamaNisuvaNe vavagayamAlAvaNNagavilevaNe Nikkhittasatthamusale ) dabbhasaMthArovagae aTTamabhattie siMdhudevaM maNasi karemANe ciTThai / tae NaM tassa bharahassa raNNo aTThamabhattaMsi pariNama - mANasi siMdhUe devIe AsaNaM calai / tae NaM sA siMdhUdevI AsaNaM caliaM pAsai 2ttA ohiM pauMjai 2ttA bharahaM rAyaM ohiNA Abhoei 2ttA ime eArUve ajjhatthie ciMtie patthie maNogae saMkappe samuppajjitthA - uppaNNe khalu bho jaMbuddIve dIve bharahe vAse bhara NAmaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI taM jIameaM tIapaccuppaNNamaNAgayANaM siMdhUNaM bharahANaM rAINaM uvatthANiaM krette| taM gacchAmi NaM ahaMpi bharahassa raNNo uvatthANiaM karemitti kaTTu kuMbhaTTasahassaM rayaNacittaM NANAmaNikaNagarayaNabhatticittANi a dube kaNagabhaddAsaNANi ya~ kaDagANi a tuDiANi a ( vatthANi a) AbharaNANi a geNhai geNhittA tAe ukkiTThAe jAva evaM vayAsI - abhijie NaM devANuppiehiM kevalakappe bharahe vAse, ahaNNaM devANuppi ANaM visayavAsiNI, ahaNNaM devANuppiANaM ANattikiMkarI te paDicchaMtu NaM devANuppiA ! mama imaM eArUvaM pIidANaMti kaTTu kuMbhaTThasahassaM rayaNacittaM NANAmaNikaNagakaDagANi a ( tuDiANi a vatthANi a AbharaNANi a) so ceva gamo (tae NaM se bharahe rAyA siMdhUe devIe imeyA pIidANaM paDicchai paDicchittA siMdhuM deviM sakkArei sammANei 2ttA ) paDivisajjei / tae NaM se bharahe rAyA posahasAlAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchai 2ttA hAe kayabalikamme (majjaNagharAo paDiNikkhamai 2ttA ) jeNeva bhoaNamaMDave teNeva uvAgacchai 2ttA bhoaNamaMDavaMsi suhAsaNavaragae aTThamabhattaM pariyAdiyai pariyAdiyittA ( bhoaNamaMDavAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA jeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2ttA) sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe NisIai NisIyittA aTThArasa seNippaseNIo saddAvei saddAvittA jAva ' aTThAhiAe mahAmahimAe tamANattiaM paccappiNaMti / 118 ] [ 63 ] prabhAsa tIrthakumAra ko vijita kara lene ke upalakSya meM samAyojita aSTadivasIya mahotsava ke parisampanna ho jAne para vaha divya cakrarattra zastrAgAra se bAhara niklaa| (AkAza meM adhara avasthita huA) / vaha eka hajAra yakSoM se saMparivRta thaa| divya vAdyoM kI dhvani se gagana-maMDala ko ApUrita karate hue) usane sindhu mahAnadI ke dAhine kinAre hote hue pUrva dizA meM sindhu devI ke bhavana kI ora prayANa kiyA / rAjA bharata ne usa divya cakraratna ko jaba sindhu mahAnadI ke dAhine kinAre hote hue pUrva dizA meM sindhu devI ke bhavana kI ora jAte hue dekhA to vaha mana meM bahuta harSita huA, parituSTa huaa| jahA~ sindhu devI kA bhavana thA, udhara AyA / Akara, sindhu devI ke bhavana ke na adhika dUra, na adhika samIpa, bAraha yojana lambA, tathA nau yojana caur3A uttama nagara jaisA vijaya skandhAvAra - sainya zivira sthApita kiyA / (vaisA kara vardhakiratna ko - apane nipuNa zilpakAra ko bulaayaa| bulAkara kahA- - devAnupriya ! mere lie AvAsa - 1. dekheM sUtra 34 2. dekheM, sUtra 44 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] sthAna evaM poSadhazAlA kA nirmANa karo, nirmANa kArya susampanna kara mujhe jJApita kro| rAjA bharata ne jaba usa zilpakAra ko aisA kahA to vaha apane mana meM harSita, parituSTa tathA prasanna huaa| hAtha jor3akara 'svAmI ! ApakI jo AjJA' aisA kahate hue usane vinayapUrvaka rAjA kA Adeza svIkAra kiyaa| rAjA ke lie usane AvAsa-sthAna tathA pauSadhazAlA kA nirmANa kiyaa| nirmANa kArya samApta kara zIghra hI rAjA ko jJApita kiyA / [119 tadanantara rAjA bharata apane cAturghaNTa azvaratha se nIce utarA / nIce utarakara jahA~ poSadhazAlA thI, vahA~ aayaa| Akara pauSadhazAlA meM praviSTa huA, usakA pramArjana kiyA - saMphAI kii| pramArjana kara DAbha kA bichaunA bichaayaa| bichaunA bichAkara usa para baitthaa| baiThakara) usane sindhu devI ko uddiSTa kara - tatsAdhanA hetu tIna dinoM kA upavAsa - tele kI tapasyA svIkAra kii| tapasyA kA saMkalpa kara pauSadhazAlA meM pauSadha liyA brahmacarya svIkAra kiyA / (maNisvarNamaya AbhUSaNa zarIra se utaare| mAlA, varNaka - candanAdi surabhita padArthoM ke dehagata vilepana Adi dUra kiye, zastra - kaTAra Adi, mUsala - daNDa, gadA Adi hathiyAra eka ora rkhe|) yoM DAbha ke bichaune para upagata, tele kI tapasyA meM abhirata bharata mana meM sindhu devI kA dhyAna karatA huA sthita huA / bharata dvArA yoM kiye jAne para sindhu devI kA Asana calita huA- usakA siMhAsana DolA / sindhu devI ne jaba apanA siMhAsana DolatA huA dekhA, to usane avadhijJAna kA prayoga kiyA / avadhijJAna dvArA usane bharata ko dekhA / tapasyArata, dhyAnarata jaanaa| devI ke mana meM aisA cintana, vicAra, manobhAva tathA saMkalpa utpanna huA-- jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM bharata nAmaka cAturanta cakravartI rAjA utpanna huA pratyutpanna, anAgata- bhUta, vartamAna tathA bhaviSyavartI sindhu deviyoM ke lie yaha samucita hai, paramparAgata vyavahArAnurUpa hai ki ve rAjA ko upahAra bheMTa kreN| isalie maiM bhI jAU~, rAjA ko upahAra bheMTa karU~ / yoM socakara devI ratnamaya eka hajAra ATha kalaza, , vividha maNi, svarNa, ratnAJcita citrayukta do svarNa-nirmita uttama Asana, kaTaka, truTita (vastra) tathA anyAnya AbhUSaNa lekara tIvra gatipUrvaka vahA~ AI aura rAjA se bolIApane bharatakSetra ko vijaya kara liyA hai| maiM Apake deza meM - rAjya meM nivAsa karane vAlI ApakI AjJAkAriNI sevikA hU~ / devAnupriya ! mere dvArA prastuta ratnamaya eka hajAra ATha kalaza, vividha maNi, svarNa, ratnAMcita citrayukta do svarNanirmita uttama Asana, kaTaka (truTita, vastra tathA anyAnya AbhUSaNa ) grahaNa kareM / Age kA varNana pUrvavat hai| (taba rAjA bharata ne sindhu devI dvArA prastuta prItidAna svIkAra kara sindhu devI kA satkAra kiyA, sammAna kiyA aura use vidA kiyaa| vaisA kara rAjA bharata pauSadhazAlA se bAhara niklaa| jahA~ snAnaghara thA, vahA~ AyA / usane snAna kiyA, nitya - naimittika kRtya kiye| (snAnaghara se vaha bAhara niklaa| bAhara nikala kara ) jahA~ bhojana- maNDapa thA, vahA~ AyA / vahA~ Akara bhojana - maNDapa meM sukhAsana se baiThA, tele kA pAraNA kiyaa| (bhojana - maNDapa se vaha bAhara niklaa| bAhara nikalakara, jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, siMhAsana thA, vahA~ AyA / vahA~ Akara ) pUrvAbhimukha ho uttama siMhAsana para baiThA / siMhAsana para baiThakara apane aThAraha zreNI - prazreNI-adhikRta puruSoM ko bulAyA aura unase kahA ki aSTadivasIya mahotsava kA Ayojana kro| mere AdezAnurUpa use parisampanna kara mujhe sUcita kro| unhoMne saba vaisA hI kiyA / vaisA kara rAjA ko yathAvat jJApita kiyA / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra vaitADhya - vijaya 64. tae NaM se divve cakkarayaNe siMdhUe devIe aTThAhiAe mahAmahimAe NivvattAe samANIe AuhagharasAlAo taheva ( paDiNikkhamai 2ttA aMtalikkhapaDivaNNe jakkhasahassasaMparivuDe divvatuDiasaddasaNNiNAdeNaM pUraMte ceva aMbaratalaM ) uttarapuracchimaM disiM ve addhapavvayAbhimuhe payAe Avi hotthA / taNaM se bhara rAyA (taM divvaM cakkarayaNaM uttarapuracchimaM disiM veaddhapavvayAbhimuhaM payAtaM cAvi pAsai 2ttA) jeNeva veaddhapavvae jeNeva veaddhassa pavvayassa dAhiNille NitaMbe teNeva uvAgacchai 2ttA veaddhassa pavvayassa dAhiNille NitaMbe duvAlasajoaNAyAmaM NavajoaNavicchi NNaM varaNagarasaricchaM vijayakhaMdhAvAranivesaM karei 2ttA jAva ' veaddhagirikumArassa devassa aTThamabhattaM pagiNhai 2ttA posahasAlAe (posahie baMbhayArI ummukkamaNisuvaNNe vavagayamAlAvaNNaga-vilevaNe Nikkhittasatthamusale dabbhasaMthArovagae) aTThamabhattie veaddhagirikumAraM devaM maNasi karemANe 2 ciTThai / tae NaM tassa bharahassa raNNo aTThamabhattaMsi pariNamamANaMsi veaddhagirikumArassa devassa asaNaM calai, evaM siMdhugamo Neavvo, pIidANaM AbhisekkaM rayaNAlaMkAraM kaDagANi a tuDiANi a vatthANi a AbharaNANi a geNhai 2ttA tAe ukkiTThAe jAva' aTThAhiaM ( mahAmahimaM karei 2ttA eamANattiaM ) paccappiNaMti / [64] sindhudevI ke vijayopalakSya meM aSTadivasIya mahotsava sampanna ho jAne para vaha divya cakrarala pUrvavat zastrAgAra se bAhara niklaa| (bAhara nikala kara AkAza meM adhara avasthita huaa| vaha eka hajAra yakSoM se saMparivRta thaa| divya vAdyadhvani se gagana - maNDala ko ApUrNa kara rahA thA / ) usane uttara -- -pUrva dizA meM - IzAnakoNa meM vaitADhya parvata kI ora prayANa kiyA / rAjA bharata (usa divya cakraratna ko uttara-pUrva dizA meM vaitADhya parvata kI ora jAtA huA dekhakara) jahA~ vaitADhya parvata thA, usake dAhinI ora kI talahaTI thI, vahA~ AyA / vahA~ bAraha yojana lambA tathA nau yojana caur3A sainya-zivira sthApita kiyA / vaitADhyakumAra deva ko uddiSTa kara use sAdhane hetu tIna dinoM kA upavAsa--tele kI tapasyA svIkAra kI / pauSadhazAlA meM (pauSadha liyA, brahmacarya svIkAra kiyA / maNisvarNamaya AbhUSaNa zarIra se utAre / mAlA, varNaka - candanAdi surabhita padArthoM ke dehagata vilepana Adi dUra kiye / zastra - kaTAra Adi, mUsala - daNDa, gadA Adi hathiyAra eka ora rkhe| vaha DAbha ke bichaune para saMsthita huaa|) tele kI tapasyA meM sthita mana meM vaitADhya girikumAra kA dhyAna karatA huA avasthita huaa| bharata dvArA yoM tele kI tapasyA meM nirata hone para vaitADhya girikumAra kA Asana DolA / Age kA prasaMga sindhudevI ke prasaMga jaisA samajhanA caahie| vaitADhya girikumAra ne rAjA bharata ko prItidAna bheMTa karane rAjA dvArA dhAraNa 1. dekheM sUtra 50 2. dekheM sUtra 34 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [121 karane yogya ratnAlaMkAra-ratnAJcita mukuTa, kaTaka, truTita tathA anyAnya AbhUSaNa liye| tIvra gati se vaha rAjA ke pAsa aayaa| Age kA varNana sindhu devI ke varNana jaisA hai| rAjA kI AjJA se aSTadivasIya mahotsava Ayojita kara AyojakoM ne rAjA ko sUcita kiyaa| tamitrA-vijaya 65. tae NaM se divve cakkarayaNe aTThAhiyAe mahAmahimAe NivvattAe samANIe (AuhagharasAlAo paDiNikkhamai 2ttAaMtalikkhapaDivaNNejakkhasahassasaMparivuDe divvatuDiasahasaNNiNAdeNaM pUraMte ceva aMbaratalaM) paccatthimaM disiM timisaguhAbhimuhe payAe Avi hotthaa| tae NaM se bharahe rAyA taM divvaM cakkarayaNaM(aMtalikkhapaDivaNNaMjakkhasahassasaMparivuDaM divvaM tuDiasahasaNNiNAdeNaM pUraMtaM ceva aMbaratalaM) paccatthima disiM timisaguhAbhimuhaM payAtaM pAsai 2ttA haTTatuTucitta jAva timisaguhAe adUrasAmaMte duvAlasajoaNAyAmaM NavajoaNavicchiNNaM ( varaNagarasaricchaM vijayakhaMdhAvAranivesaM karei 2ttA) kayamAlassa devassa aTThamabhattaM pagiNhai 2ttA posahasAlAe posahie baMbhayArI ( ummukkamaNisuvaNNe vavagayamAlAvaNNagavilevaNe Nikkhittasatthamusale dabbhasaMthArovagae aTThamabhattie) kayamAlagaM devaM maNasi karemANe karemANe citttthi| tae NaM tassa bharahassa raNo aTThamabhattaMsi pariNamamANaMsi kayamAlassa devassa AsaNaM calai taheva jAva veaddhagirikumArassa NavaraM pIidANaM itthIrayaNassa tilagacoddasaM bhaMDAlaMkAraM kaDagANi a (tuDiANi a vatthANi a) geNhai rattA tAe ukkiTThAe jAva 2 sakkArei sammANei 2ttA paDivisajjei (tae NaM se bharahe rAyA posahasAlAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva majaNaghare teNeva uvAgacchai 2ttA bahAe kayabalikamme majjaNagharAo paDiNikkhamai) bhoaNamaMDave, taheva mahAmahimA kayamAlassa pccppinnNti| . [65] aSTa divasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para vaha divya cakraratna (zastrAgAra se bAhara niklaa| bAhara nikala kara AkAza meM adhara avasthita huaa| vaha eka hajAra yakSoM se saMparivRta thaa| divya vAdya-dhvani se gagana-maNDala ko AparNa kara rahA thaa|) pazcima dizA meM tamisrA gaphA kI ora Age bddh'aa| rAjA bharata ne usa divya cakraratna ko (AkAza meM adhara avasthita, eka hajAra yakSoM se saMparivRta, divya vAdya-dhvani se gagana-maNDala ko ApUrNa karate hue) pazcima dizA meM tamisrA guphA kI ora bar3hate hue dekhaa| use yoM dekhakara rAjA apane mana meM harSita huA, parituSTa huaa| usane tamisrA guphA se na adhika dUra, na adhika samIpa-thor3I hI dUrI para bAraha yojana lambA aura nau yojana caur3A (zreSTha nagara ke sadRza) sainya zivira sthApita kiyaa| kRtamAladeva ko uddiSTa kara usane tele kI tapasyA svIkAra kii| tapasyA kA saMkalpa kara usane pauSadha liyA, brahmacarya svIkAra kiyaa| (maNi-svarNamaya AbhUSaNa zarIra se utaare| mAlA, varNaka-candanAdi surabhita padArthoM ke dehagata vilepana Adi dUra kiye| zastra-kaTAra Adi, mUsala-daNDa, gadA Adi hathiyAra 1. dekheM sUtra 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 34 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] . [jambUdvIpaprajJaptisUtra eka ora rkhe| vaha DAbha ke bichaune para upagata huaa| tele kI tapasyA meM abhirata) rAjA bharata mana meM kRtamAla deva kA dhyAna karatA huA sthita huaa| bharata dvArA yoM tele kI tapasyA meM abhirata ho jAne para kRtamAla deva kA Asana calita huaa| Age kA varNana-krama vaisA hI hai, jaisA vaitADhya girikumAra kA hai| kRtamAla deva ne rAjA bharata ko prItidAna dene rAjA ke strI-ratna ke lie-rAnI ke lie ratna-nirmita caudaha tilakalalATa-AbhUSaNa sahita AbhUSaNoM kI peTI, kaTaka (truTita tathA vastra Adi) liye| unheM lekara vaha zIghra gati se rAjA ke pAsa aayaa| usane rAjA ko ye upahAra bheMTa kiye| rAjA ne usakA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| satkAra-sammAna kara phira vahA~ se vidA kiyaa| phira rAjA bharata (pauSadhazAlA se bAhara niklaa| bAhara nikalakara, jahA~ snAnaghara thA, vahA~ aayaa| vahA~ Akara usane snAna kiyA, nitya-naimittika kRtya kiye| vaisA kara snAnaghara se bAhara niklaa|) bhojana-maNDapa meM aayaa| Age kA varNana pUrvavat hai| kRtamAla deva ko vijaya karane ke upalakSya meM rAjA ke Adeza se aSTadivasIya mahotsava Ayojita huaa| mahotsava ke sampanna hote hI AyojakoM ne rAjA ko vaisI sUcanA kii| niSkuTa-vijayArtha suSeNa kI taiyArI 66. tae NaM se bharahe rAyA kayamAlassa aTThAhiAe mahAmahimAe NivvattAe samANIe suseNaM seNAvaI saddAvei saddAvaittA evaM vayAsI-gacchAhiNaM bho devANuppiA ! siMdhUe mahANaIe paccathimillaM NikkhuDaM sasiMdhusAgaragirimerAgaM samavisamaNikkhuDANi aoavehi oavettA aggAI varAI rayaNAI paDicchAhi aggAiM0 paDicchittA mameamANattiaM pccppinnaahi| tateNaMse seNAvaI balassaNeAbharahe vAsaMmi vissaajase mahAbalaparakkame mahappAoaMsI tealakkhaNajutte milakkhubhAsAvisArae cittacArubhAso bharahe vAsaMmi NikkhuDANaM niNNANa ya duggamANa ya duppavesANa ya viANae atthasatthakusale rayaNaM seNAvaI suseNe bharaheNaM raNNA evaM vutte samANe hadvatuTucittamANaMdie jAva karayalapariggahiaMdasaNahaM sirasAvattaM matthae aMjali kaTu evaM sAmI ! tahatti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNei 2ttA bharahassa raNNo aMtiAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva sae AvAse teNeva uvAgacchai rattA koDuMbiyapurise saddAvei 2ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiMA ! AbhisekkaM hatthirayaNaM paDikappeha hayagayarahapavara(johakaliaM) cAuraMgiNi seNNaM saNNAhehatti kaTu jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchai 2ttA majjaNagharaM aNupavisai 2ttA hAe kayabalikamme kayakouamaMgalapAyacchitte sannaddhabaddhavammiakavae uppIliasarAsaNapaTThie piNaddhagevijjabaddhaAviddhavimalavaraciMdhapaTTe gahiAuhappaharaNe aNegagaNanAyagadaMDanAyaga jAva' saddhiM saMparivuDe sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharinjamANeNaM maMgalajayasaddakayAloe majjaNagharAo paDiNikkhamai rattA jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA jeNeva Abhisekke hatthirayaNe teNeva uvAgacchai 2ttAAbhisekkaM hatthirayaNaM duruuddhe| 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [123 [66] kRtamAla deva ke vijayopalakSya meM samAyojita aSTadivasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para bharata ne apane suSeNa nAmaka senApati ko bulaayaa| bulAkara usase kahA-devAnupriya ! siMdhu mahAnadI ke pazcima me vidyamAna, pUrva meM tathA dakSiNa meM sindhu mahAnadI dvArA, pazcima meM pazcima samudra dvArA tathA uttara meM vaitADhya parvata dvArA vibhakta-maryAdita, bharatakSetra ke koNavartI khaNDarUpa niSkuTa pradezoM ko, usake sama, viSama avAntara -kSetroM ko adhikRta karo-mere adhIna bnaao| unheM adhikRta kara unase abhinava, uttama ratna-apanI-apanI jAti ke utkRSTa padArtha gRhIta karo-prApta kro| mere isa Adeza kI pUrti ho jAne para mujhe isakI sUcanA do| bharata dvArA yoM AjJA diye jAne para senApati suSeNa citta meM harSita, parituSTa tathA Anandita huaa| suSeNa bharatakSetra meM vizrutayazA-bar3A yazasvI thaa| vizAla senA kA vaha adhinAyaka thA, atyanta balazAlI tathA parAkramI thaa| svabhAva se udAtta-bar3A gambhIra thaa| ojasvI-Antarika ojayukta, tejasvI-zArIrika tejayukta thaa| vaha pArasI, arabI Adi bhASAoM meM niSNAta thaa| unheM bolane meM, samajhane meM, una dvArA auroM ko samajhAne meM samartha thaa| vaha vividha prakAra se cAru-sundara, ziSTa bhASA-bhASI thaa| nimna-nIce, gahare, durga-jahA~ jAnA bar3A kaThina ho, duSpravezya-jinameM praveza karanA duHzakya ho, aise sthAnoM kA vizeSajJa thAvizeSa jAnakAra thaa| arthazAstra-nItizAstra Adi meM kuzala thaa| senApati suSeNa ne apane donoM hAtha jodd'e| unheM mastaka se lagAyA-mastaka para se ghumAyA tathA aMjali bA~dhe 'svAmI! jo AjJA' yoM kahakara rAjA kA Adeza vinayapUrvaka svIkAra kiyaa| aisA kara vaha vahA~ se claa| calakara jahA~ apanA AvAsa-sthAna thA, vahA~ aayaa| vahA~ Akara usane apane kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| bulAkara unako kahA-devAnupriyo ! AbhiSekya hastiratna ko-gajarAja ko taiyAra karo, ghor3e, hAthI, ratha tathA uttama yoddhAoM-padAtiyoM se parigaThita cAturaMgiNI senA ko sjaao| aisA Adeza dekara jahA~ snAnaghara thA, vahA~ aayaa| snAnaghara meM praviSTa huaa| snAna kiyA, nityanaimittika kRtya kiye, kautuka-maMgala-prAyazcitta kiyA-dehasajjA kI dRSTi se netroM meM aMjana AMjA, lalATa para tilaka lagAyA, duHsvapna Adi doSa-nivAraNa hetu candana, kuMkuma, dahI, akSata Adi se maMgala-vidhAna kiyaa| usane apane zarIra para lohe ke moTe-moTe tAroM se nirmita kavaca kasA, dhanuSa para dRDhatA ke sAtha pratyaJcA Aropita kii| gale meM hAra phnaa| mastaka para atyadhika vIratAsUcaka nirmala, uttama vastra gAMTha lagAkara baaNdhaa| bANa Adi kSepya-dUra pheMke jAne vAle tathA khaDga Adi akSepya-pAsa hI se calAye jAne vAle zastra dhAraNa kiye| aneka gaNanAyaka, daNDanAyaka Adi se vaha ghirA thaa| usa para koraMTa puSpoM kI mAlAoM se yukta chatra tanA thaa| loga maMgalamaya jaya-jaya zabda dvArA use vardhApita kara rahe the| vaha snAnaghara se bAhara niklaa| bAhara nikalakara jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, AbhiSekya hastiratna thA, vahA~ aayaa| Akara usa gajarAja para ArUDha huaa| carmaratna kA prayoga 67. tae NaM se suseNe seNAvai hatthikhaMdhavaragae sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijjamANeNaM hayagayarahapavarajohakaliAe cAuraMgiNIe seNAe saddhiM saMparivuDe mahayAbhaDacaDagarapahagaravaMdapari Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra khitte mahayAukkiTThasIhaNAyabolakalakalasaddeNaM samuddaravabhUyaMpiva karemANe rasavviDDIe savvajjuIe savvabaleNaM ( savvasamudayeNaM savvAyareNaM savvavibhUsAe savvavibhUIe savvavatthapupphagaMdhamallAlaMkAravibhUsAe savvatuDiasaddasaNNiNAeNaM savviDDIe savvavara-tuDia-jamagasamagapavAieNaM saMkhapaNavapaDahabherijhallarikharamuhimurayamuiMgaduMduhi-)NigghosaNAieNaM jeNeva siMdhU mahANAI teNeva uvAgacchai 2ttA cammarayaNaM praamusi|tennN taMsirivacchasarisarUvaM muttatAraddhacaMdacittaM ayalamakaMpaM abhejjakavayaM jaMtaM salilAsu sAgaresu a uttaraNaM divvaM cammarayaNaM saNasattarasAiM savvadhaNNAI jattha rohaMti egadivaseNa vAviAI, vAsaMNAUNa cakkavaTTiNA parAmuDhe divve cammarayaNe duvAlasa joaNAiM tiriaMpavittharai tattha sAhiAI, tae NaM se divve cammarayaNe suseNaseNAvaiNA parAmuDhe samANe khippAmevaNAvAbhUe jAe hotthaa|te NaM se suseNe seNAvaI sakhaMdhAvArabalavAhaNe NAvAbhUyaM cammarayaNaM durUhai 2ttA siMdhumahANaI vimalajalatuMgavIciMNAvAbhUeNaM cammarayaNeNaM sabalavAhaNe suseNe smuttinnnne| [67] koraMTa puSpa kI mAlAoM se yukta chatra usa para lagA thA, ghor3e hAthI, uttama yoddhAoM-padAtiyoM se yukta senA se vaha saMparivRta thaa| vipula yoddhAoM ke samUha se vaha samaveta thaa| usa dvArA kiya gaye gambhIra, utkRSTa siMhanAda kI kalakala dhvani se aisA pratIta hotA thA, mAno samudra garjana kara rahA ho| saba prakAra kI Rddhi, saba prakAra kI dyuti-AbhA, saba prakAra ke bala-sainya, zakti se yukta (sarvasamudAya-sabhI parijana sahita, samAdarapUrNa prayatnaratna, sarvavibhUSA-saba prakAra kI vezabhUSA, vastra, AbharaNa Adi dvArA sajjita, sarvavibhUti-saba prakAra ke vaibhava, saba prakAra ke vastra, puSpa, sugandhita padArtha, phUloM kI mAlAe~ alaMkAra athavA phUloM kI mAlAoM se nirmita AbharaNa-inase vaha susajjita thaa| saba prakAra ke vAdyoM kI dhvanipratidhvani, zaMkha, paNava-pAtra vizeSa para maDhe hue Dhola, paTaha-bar3e Dhola, bherI, jhAlara, kharamuhI, murajaDholaka, mRdaMga tathA nagAr3e inake samaveta ghoSa ke sAtha) vaha jahA~ sindhu mahAnadI thI, vahA~ aayaa| vahA~ Akara carma-ratna kA sparza kiyaa| vaha carma-ratna zrIvatsa-svastika-vizeSa jaisA rUpa liye thaa| usa para motiyoM ke, tAroM ke tathA ardhacandra ke citra bane the| vaha acala evaM akampa thaa| vaha abhedya kavaca jaisA thaa| nadiyoM evaM samudroM ko pAra karane kA yantra-ananya sAdhana thaa| daivI vizeSatA liye thaa| carma-nirmita vastuoM meM vaha sarvotkRSTa thaa| usa para boye hue sattaraha prakAra ke dhAnya eka dina meM utpanna ho sakeM, vaha aisI vizeSatA liye thaa| aisI mAnyatA hai ki gRhapatiratna isa carma-ratna para sUryodaya ke samaya dhAnya botA hai, jo uga kara dina bhara meM paka jAte haiM, gRhapati sAyaMkAla unheM kATa letA hai| cakravartI bharata dvArA parAmRSTa vaha carmaratna kucha adhika bAraha yojana vistRta thaa| senApati suSeNa dvArA chue jAne para carmaratna zIghra hI naukA ke rUpa meM pariNata ho gyaa| senApati suSeNa sainya-zivira-chAvanI meM vidyamAna senA evaM hAthI, ghor3e, ratha Adi vAhanoM sahita usa carma-ratna para savAra huaa| savAra hokara nirmala jala kI U~cI uThatI taraMgoM se paripUrNa sindhu mahAnadI ko dalabalasahita, senAsahita pAra kiyaa| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [125 vizAla vijaya 68. tao mahANaImuttarittu siMdhuM appaDihayasAsaNe aseNAvaI kahiMci gAmAgaraNagarapavvayANi kheDakabbaDamaDaMbANi paTTaNANi siMhalae babbarae a savvaM ca aMgaloaM balAyAloaMca paramarammaM javaNadIpaMca pavaramaNirayaNagakosAgArasamiddhaM Arabake romake aalasaMDavisayavAsI a pikkhure kAlamuhe joNae a uttaraveaDDasaMsiyAo a mecchajAI bahuppagArA dAhiNaavareNa jAva siMdhusAgaraMtotti savvapavarakacchaM aoaveUNa paDiNiatto bahusamaramaNijje abhUmibhAge tassa kacchassa suhaNisaNNe, tAhe te jaNavayANa NagarANa paTTaNANa ya je atahiM sAmiA pabhUA AgarapatI amaMDalapatI apaTTaNapatI asavve ghettUNa pAhuDAiM AbharaNANi bhUsaNANi rayaNANi ya vatthANi amaharihANi aNNaM ca jaM variTuM rAyArihaM jaM ca icchiavvaM eaMseNAvaissa uvaNeti matthayakayaMjalipuDA, puNaravi kAUNa aMjaliM matthayaMmi paNayA tubbhe amhe'ttha sAmiA devayaMva saraNAgayAmo tubbhaM visayavAsiNotti vijayaM jaMpamANA seNAvaiNA jahArihaM Thavia pUia, visajjiA NiattA sagANi NagarANi paTTaNANi aNupaviThThA, tAhe seNAvai.saviNao ghettUNa pAhuDAiM AbharaNANi bhUsaNANi rayaNANiya puNaravitaM siMdhuNAmadheja uttiNNe aNahasAsaNabale, tahevaM bharahassa raNNo Niveei NiveittA ya appiNittA ya pAhuDAiM sakkAriasammANie saharise visajjie sagaM pddmNddvmige| tate NaM suseNe seNAvaI hAe kayabalikamme kayakouamaMgalapAyacchitte jimiabhuttuttarAgae samANe (AyaMte cokkhe paramasuIbhUe) sarasagosIsacaMdaNukkhittagAyasarIre uppiM pAsAyavaragae phuTTamANehiM muiMgamatthaehiM vattIsaibaddhehiM NADaehiM varataruNIsaMpauttehiM uvaNaccijjamANe 2 uvagijjamANe 2 uvalAli (labhi) jjamANe 2 mahayAhayaNaTTagIavAiataMtItalatAlatuDiaghaNamuiMgapaDuppavAiaraveNaM iThe saddapharisarasarUvagaMdhe paMcavihe mANussae kAmabhoge bhuMjamANe vihri| [68] sindhu mahAnadI ko pAra kara apratihata-zAsana-jisake Adeza kA ullaMghana karane meM koI samartha nahIM thA, vaha senApati suSeNa grAma, Akara, nagara, parvata, kheTa, karvaTa, maDamba, paTTana Adi jItatA huA, siMhaladezotpanna, barbaradezotpanna janoM ko, aMgaloka, balAvaloka nAmaka kSetroM ko, atyanta ramaNIya, uttama maNiyoM tathA ratnoM ke bhaMDAroM se samRddha yavana dvIpa ko, araba deza ke, roma deza ke logoM ko alasaMDa-dezavAsiyoM ko, pikkhuroM, kAlamukhoM, jonakoM-vividha mleccha jAtIya janoM ko tathA uttara vaitADhya parvata kI talahaTI meM basI huI bahuvidha mleccha jAti ke janoM ko, dakSiNa-pazcima-naiRtyakoNa se lekara sindhu nadI tathA samudra ke saMgama taka ke sarvapravara-sarvazreSTha kaccha deza ko sAdhakara-jItakara vApasa mudd'aa| kaccha deza ke atyanta sundara bhUmibhAga para tthhraa| taba una janapadoM-dezoM, nagaroM, pattanoM ke svAmI, aneka Akarapati-svarNa Adi kI khAnoM ke mAlika, maNDalapati, pattanapativRnda ne AbharaNa-aMgoM para dhAraNa karane yogya alaMkAra, bhUSaNaupAMgoM para dhAraNa karane yogya alaMkAra, ratna, bahumUlya vastra, anyAnya zreSTha, rAjocita vastue~ hAtha jor3akara, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] [jambUdvIpaprajJaptisUtra jur3e hue tathA mastaka se lagAkara upahAra ke rUpa meM senApati suSeNa ko bheMTa kii| vApasa lauTate hue unhoMne punaH hAtha jor3e unheM mastaka se lagAyA, praNata hue| ve bar3I namratA se bole-'Apa hamAre svAmI haiM / devatA kI jyoM Apake hama zaraNAgata haiM, Apake dezavAsI haiN|' isa prakAra vijayasUcaka zabda kahate hue una sabako senApati suSeNa ne pUrvavat yathAyogya kAryoM meM prasthApita kiyA, niyukta kiyA, unakA sammAna kiyA aura unheM vidA kiyaa| ve apane-apane nagaroM, pattanoM Adi sthAnoM meM lauTa aaye| apane rAjA ke prati vinayazIla, anupahata-zAsana evaM balayukta senApati suSeNa ne sabhI upahAra, AbharaNa, bhUSaNa tathA ratna lekara sindhu nadI ko pAra kiyaa| vaha rAjA bharata ke pAsa aayaa| Akara jisa prakAra usa deza ko jItA, vahA sArA vRttAnta rAjA ko nivedita kiyaa| nivedita kara usase prApta sabhI upahAra rAjA ko arpita kiye| rAjA ne senApati kA satkAra kiyA, sammAna kiyA, saharSa vidA kiyaa| senApati tambU meM sthita apane AvAsa-sthAna meM aayaa| tatpazcAt senApati suSeNa ne snAna kiyA, nitya-naimittika kRtya kiye, deha-sajjA kI dRSTi se netroM meM aMjana AMjA, lalATa para tilaka lagAyA, duHsvapna Adi doSa-nivAraNa hetu candana, kuMkuma, dahI, akSata Adi se maMgala-vidhAna kiyaa| phira usane rAjasI ThATha se bhojana kiyaa| bhojana kara vizrAmagRha meM aayaa| (Akara zuddha jala se hAtha, muMha Adi dhoye, zuddhi kii| zarIra para tAje gozIrSa candana kA jala chir3akA Upara apane AvAsa meM gyaa| vahA~ mRdaMga baja rahe the| sundara, taruNa striyA~ battIsa prakAra ke abhinayoM dvArA nATaka kara rahI thiiN| senApati kI pasanda ke anurUpa nRtya Adi kriyAoM dvArA ve usake mana ko anuraMjita karatI thiiN| nATaka meM gAye jAte gItoM ke anurUpa vINA, tabale evaM Dhola baja rahe the| mRdaMgoM se bAdala kosI gaMbhIra dhvani nikala rahI thii| vAdya bajAne vAle vAdaka apanI-apanI vAdana-kalA meM bar3e nipuNa the| nipuNatA se apane-apane vAdya bajA rahe the| senApati suSeNa isa prakAra apanI icchA ke anurUpa zabda, sparza, rasa, rUpa tathA gandhamaya pAMca prakAra ke mAnavocita, priya kAmabhogoM kA Ananda lene lgaa| tamisrA guphA : dakSiNadvArodghATana 69. tae NaM se bharahe rAyA aNNayA kayAI suseNaM seNAvaI saddAvei 2ttA vayAsI-gaccha NaM khippAmeva bho devANuppiA ! timisaguhAe dAhiNillassa duvArassa kavADe vighADehi vighADettA mama eamaNittiaM paccappiNAhi tti| tae NaM se suseNe seNAvaI bharaheNaM raNNA evaM vutte samANe haTTatuTucittamANaMdie jAva 1 karayalapariggahi sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu ( evaM sAmiti ANAe viNaeNaM vayaNaM) paDisuNei 2ttA bharahassa raNNo aMtiyAo paDiNikkhimai 2ttA jeNeva sae AvAse jeNeva posahasAlA teNeva uvAgacchai 2ttA dabbhasaMthAragaM saMtharai (saMtharittA dabbhasaMthAragaM durUhai 2ttA) kayamAlassa devassa aTThamabhattaM pagiNhai, posahasAlAe posahie baMbhayArI jAva 2 aTThabhattaMsi 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 50 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [127 pariNamamANaMsi posahasAlAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva majaNaghare teNeva uvAgacchai 2ttA pahAe kayabalikamme kayakouamaMgalapAyacchitte suddhappavesAiM maMgalAI vatthAI pavaraparihie appamahagghAbharaNAlaMkiyasarIre dhUvapuSphagaMdhamallahatthagae majaNagharAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva timisaguhAe dAhiNillassa duvArassa kavADA teNeva pahArettha gmnnaae| tae NaM tassa suseNassa seNAvaissa bahave rAIsaratalavaramADaMbiajAva ' satthavAhappabhiio appegaiA uppalahatthagayA jAva 2 suseNaM seNAvaI piTThao 2 annugcchNti| tae NaM tassa suseNassa seNAvaissa bahUIo khujAo cilAiAo (vAmaNiAovaDabhIo babbarIovausiAojoNiyAo palhaviyAo IsiNiyAo cArukiNiyAo lAsiyAo lausiyAo damilIAo siMhaliAo arabIo puliMdIo pakkaNiAo bahaliAo muruMDIo sabarIo pArasIo) iMgiaciMtiapatthiaviANiAo NiuNakusalAo viNIAo appegaiAo kalasahatthagaAo (caMgerIpuSphapaDalahatthagaAo bhiMgAraAdaMsathAlapAtisupaiTThagavAyakaragarayaNakaraMDapuSphacaMgerImallavaNNacuNNagaMdhahatthagaAo vatthaAbharaNalomahatthayacaMgerIpuSphapaDalahatthagaAo jAva lomahatthagaAo appegaiAo sIhAsaNahatthagaAo chattacAmarahatthagaAo tillasamuggayahatthagaAo) annugcchNtiiti| __ tae NaM se suseNe seNAvaI savviddhIe savvajuIe jAva 3 NigghosaNAieNaM jeNeva timisaguhAe dAhiNillassa duvArassa kavADA teNeva uvAgacchai 2ttA Aloe paNAmaM karei 2ttA lomahatthagaM parAmusai 2ttA timisaguhAe dAhiNillassa duvArassa kavADe lomahattheNaM pamajjai 2ttA divvAe udagadhArAe abbhukkhei 2ttA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM paMcagulitale caccae dalai 2ttA aggehiM varehiM gaMdhehi a mallehi a acciNei 2ttA pupphAruhaNaM ( mallagaMdhavaNNacuNNa) vatthAruhaNaM karei 2ttA AsattosattavipulavaTTa-(vagdhAriyamalladAmakalAvaM) karei 2ttA acchehiM saNNehiM rayayAmaehiM accharasAtaMDulehiM timisaguhAe dAhiNillassa duvArassa kavADANaM purao aTThamaMgalae Alihai, taMjahA-sotthiyasirivaccha-(NaMdiAvattavaddhamANagabhaddAsaNamacchakalasadappaNae ) kayaggahagahiakarayalapabbhaTTa-caMdappabhavairaveruliavimaladaMDaM kaMcaNamaNirayaNabhatticittaM kAlAgurupavarakuMdarukkaturukkadhUvagaMdhuttamANuviddhaM ca dhUmavaTTi viNimmuaMtaM veruliamayaM kaDucchaaMpaggahettu payate) dhUvaMdalayai 2ttA vAmaM jANuMaMcei 2ttA karayala jAva matthae aMjaliM kaTu kavADANaM paNAmaM karei 2ttA daMDarayaNaM praamusi|tennN taM daMDarayaNaM paMcalaiaMvairasAramaiaM viNAsaNaM savvasattuseNNANaM khaMdhAvAre Naravaissa gaDDa-dari-visamapabbhAragirivarapavAyANaM samIkaraNaM saMtikaraMsabhakaraM hitakaraM raNNo hia-icchia-maNorahapUragaM divvamappaDihayaM daMDarayaNaM gahayA sattapaTThapayAiM paccosakkai, paccosakkittA timisaguhAe dAhiNillassa duvArassa kavADe daMDarayaNeNaM mahayA 2 saddeNaM tikkhutto aauddei| tae NaM timisaguhAe dAhiNillassa duvArassa dekheM sUtra saMkhyA 44 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 3. dekheM sUtra saMkhyA 52 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] [jambUdvIpaprajJaptisUtra kavADA suseNaseNAvaiNA daMDarayaNeNaM mahayA 2 saddeNaM tikkhutto AuDiyA samANA mahayA 2 saddeNaM koMcAravaM karemANA, sarasarassa sagAI 2 ThANAI pccoskkitthaa| tae NaM se suseNe seNAvaI timisaguhAe dAhiNillassa duvArassa kavADe vihADei 2ttA jeNeva bharahe rAyA teNeva uvAgacchai 2ttA (tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karer3a, karettA) karayalapariggahiaM(dasaNahaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTTa) jaeNaM vijaeNaMvaddhAvei 2ttA evaM vayAsI-vihADiANaMdevANuppiyA! timisaguhAe dAhiNilla~ssa duvArassa kavADA eaNNaM devANuppiANaM piaMNiveemo piaM bhe bhvu| tae NaM se bharahe rAyA suseNassa seNAvaissa aMtie eyamaDhe soccA nisamma haTTatuTTacittamANaMdie jAva' hiAe suseNaM seNAvaiM sakkArei sammANei, sakkAritA sammANittA koDuMbiapurise saddAvei rattA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA!AbhisekkaM hatthirayaNaM paDikappeha hayagayarahapavara-(johakaliAe cAuraMgiNIe seNNAe saddhiM saMparivuDe mahAyAbhaDacaDagarapahagaravaMdaparikkhitte mahayA ukkiTThisIhaNAyabolakalakalasaddeNaM samuddaravabhUyaMpiva karemANe) aMjaNagirikUDasaNNibhaM gayavaraM NaravaI duruuddhe| [69] rAjA bharata ne senApati suSeNa ko bulaayaa| bulAkara usase kahA-devAnupriya ! jAo, zIghra hI tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke donoM kapATa udghATita kro| vaisA kara mujhe sUcita kro| rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para senApati suSeNa apane citta meM harSita, parituSTa tathA Anandita huaa| usane apane donoM hAtha jodd'e| unheM mastaka se lagAyA, mastaka para se ghumAyA aura aMjali bA~dhe ('svAmI! jaisI AjJA' aisA kahakara) vinayapUrvaka rAjA kA vacana svIkAra kiyaa| vaisA kara rAjA bharata ke pAsa se ravAnA huaa| ravAnA hokara jahA~ apanA AvAsasthAna thA, jahA~ pauSadhazAlA thI vahA~ aayaa| vahA~ Akara DAbha kA bichaunA bichaayaa| (DAbha kA bichaunA bichAkara usa para saMsthita huaa|) kRtamAla deva ko uddiSTa kara tele kI tapasyA aMgIkAra kii| pauSadhazAlA meM pauSadha liyaa| brahmacarya svIkAra kiyaa| tele ke pUrNa ho jAne para vaha pauSadhazAlA se bAhara niklaa| bAhara nikalakara, jahA~ snAnaghara thA, vahA~ aayaa| Akara snAna kiyA, nityanaimittika kRtya kiye| dehasajjA kI dRSTi se netroM meM aMjana AMjA, lalATa para tilaka lagAyA, duHsvapnAdi doSa-nivAraNa hetu candana, kuMkuma, dahI, akSata Adi se maMgala-vidhAna kiyaa| uttama, pravezyarAjasabhA meM, uccavarga meM pravezocita zreSTha, mAMgalika vastra bhalI-bhAMti phne| thor3e-saMkhyA meM kama para bahumUlya AbhUSaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| dhUpa, puSpa, sugandhita padArtha evaM mAlAe~ hAtha meM liiN| snAnaghara se bAhara niklaa| bAhara nikala kara jahA~ tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa the, udhara claa| mANDalika adhipati, aizvaryazAlI, prabhAvazAlI puruSa, rAjasammAnita viziSTa jana, jAgIradAra tathA sArthavAha Adi senApati suSeNa ke pIche-pIche cale, jinameM se katipaya apane hAthoM meM kamala liye the| bahuta sI dAsiyAM pIche-pIche calatI thIM, jinameM se aneka kubar3I thIM, aneka kirAta deza kI thiiN| (aneka baunI thIM, aneka aisI thIM, jinakI 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] kamara jhukI thI, aneka barbara deza kI, vakuza deza kI, yUnAna deza kI, pahnava deza kI, isina deza kI, thArukinika deza kI, lAsaka deza kI, lakuza deza kI, siMhala deza kI, dravir3a deza kI, araba deza kI, pulinda deza kI, pakkaNa deza kI, bahala deza kI, muruMDa deza kI, zabara deza kI, pArasa deza kI -- yoM vibhinna dezoM kI thiiN|) ve cintita tathA abhilaSita bhAva ko saMketa yA ceSTA mAtra se samajha lene meM vijJa thIM, pratyeka kArya meM nipuNa thIM, kuzala thIM tathA svabhAvataH vinayazIla thiiN| [129 una dAsiyoM meM se kinhIM ke hAthoM meM maMgala kalaza the, (kinhIM ke hAthoM meM phUloM ke guladastoM se bharI TokariyAM, bhRMgAra- jhAriyAM, darpaNa, thAla, rakAbI jaise choTe pAtra, supratiSThaka, vAtakaraka- karave, ratnakaraNDaka - ratna - maMjUSA, phaloM kI DaliyA, mAlA, varNaka, cUrNa, gaMdha, vastra, AbhUSaNa, morapaMkhoM se banI, phUloM ke guladastoM se bharI DaliyA, mayUrapiccha, siMhAsana, chatra, ca~vara tathA tilasamudgaka - tila ke bhAjana - vizeSa - Dibbe Adi bhinna-bhinna vastue~ thIM / ) saba prakAra kI samRddhi tathA dyuti se yukta senApati suSeNa vAdya-dhvani ke sAtha jahA~ tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa the, vahA~ aayaa| Akara unheM dekhate hI praNAma kiyA / mayUrapiccha se banI pramArjanikA utthaaii| usane dakSiNI dvAra ke kapAToM ko pramArjita kiyA - sApha kiyaa| una para divya jala kI dhArA chor3Idivya jala se unheM dhoyaa| dhokara Ardra gozIrSa candana se parilipta pAMca aMguliyoM sahita hathelI ke thApe lagAye / thApe lagAkara abhinava, uttama sugandhita padArthoM se tathA mAlAoM se unakI arcanA kii| una para puSpa ( mAlAe~, sugandhita vastue~, varNaka, cUrNa) vastra car3hAye / aisA kara ina sabake Upara se nIce taka phailA, vistIrNa, gola (apane meM laTakAI gaI motiyoM kI mAlAoM se yukta ) cAMdanI - caMdavA taanaa| caMdavA tAnakara svaccha bArIka cAMdI ke cAvaloM se, jinameM svacchatA ke kAraNa samIpavartI vastuoM ke pratibimba par3ate the, tamisrAguphA ke kapAToM ke Age svastika, zrIvatsa, (nandyAvarta, vardhamAnaka, bhadrAsana, matsya, kalaza tathA daparNa - ye ATha ) mAMgalika pratIka aMkita kiye| kacagraha- kezoM ko pakar3ane kI jyoM pAMcoM aMguliyoM se grahIta paMcaraMge phUla usane apane karatala se una para chodd'e| vaiDUrya ratnoM se banA dhUpapAtra usane hAtha meM liyA / dhUpapAtra ko pakar3ane kA hatthA candramA kI jyoM ujjvala thA, vajraratna evaM vaiDUryaratna se banA thA / dhUpa - pAtra para svarNa, maNi tathA ratnoM dvArA citrAMkana kiyA huA thA / kAle agara, uttama kundaruka, lobAna evaM dhUpa kI gamagamAtI mahaka usase uTha rahI thii| sugandhita dhue~ kI pracuratA se vahA~ gola gola dhUmamaya challe se bane rahe the| usane usa dhUpapAtra meM dhUpa diyA- dhUpa kheyA / phira usane apane bAe~ ghuTane ko jamIna se U~cA rakhA (dAhine ghuTane ko jamIna para TikAyA) donoM hAtha jor3e, aMjali rUpa se unheM mastaka se lgaayaa| vaisA kara usane kapAToM ko praNAma kiyA / praNAma kara daNDaratna ko uThAyA / vaha daNDa ratnamaya tirache avayava - yukta thA, vajrasAra se banA thA, samagra zatru senA kA vinAzaka thA, rAjA ke sainya- sanniveza meM gaDDhoM, kandarAoM, Ubar3a-khAbar3a sthaloM, pahAr3iyoM, calate hue manuSyoM ke lie kaSTakara patharIle TIloM ko samatala banA dene vAla thA / vaha rAjA ke lie zAMtikara, zubhakara, hitakara, thA icchita manorathoM kA pUraka thA, divya thA, apratihata- kisI bhI pratighAta se abAdhita thA / senApati suSeNa ne usa daNDaratna ko uThAyA / vega- ApAdana hetu vaha sAta ATha kadama pIche 1 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra haTA, tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke kivAr3oM para tIna bAra prahAra kiyaa| jisase bhArI zabda huaa| isa prakAra senApati suSeNa dvArA daNDaratna se tIna bAra Ahata-tAr3ita kapATa kroMca pakSI kI jyoM jora se AvAja kara sarasarAhaTa ke sAtha pine sthAna se vicalita hue-srke| yoM senApati suSeNa ne tamisrAguphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa khole| vaisA kara vahA jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ AyA (Akara rAjA kI tIna bAra AdakSiNapradakSiNA kii)| hAtha jor3e, (hAthoM se aMjali bAMdhe mastaka ko chuaa)| rAjA ko 'jaya, vijaya' zabdoM dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara rAjA se kahA-devAnupriya ! tamisrAguphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa khola diye haiN| maiM tathA mere sahacara yaha priya saMvAda Apako nivedita karate haiN| Apake lie yaha priyakara ho| rAjA bharata senApati suSeNa se yaha saMvAda sunakara apane mana meM harSita, parituSTa tathA Anandita huaa| rAjA ne senApati saSeNa kA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| senApati ko satkata. sammAnita kara usane apane kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| bulAkara usane kahA-AbhiSekya hastiratna ko zIghra taiyAra kro| unhoMne vaisA kiyaa| taba ghor3e, hAthI, ratha tathA zreSTha yoddhAoM-padAtiyoM se parigaThita cAturaMgiNI senA se saMparivRta, anekAneka subhaToM ke vistAra se yukta rAjA ucca svara meM samudra ke garjana ke sadRza siMhanAda karata huA aMjanagiri ke zikhara ke samAna gajarAja para ArUDha huaa| kAkaNI ratna dvArA maNDala-Alekhana 70. tae NaM se bharahe rAyA maNirayaNaM parAmusai totaM cauraMgulappamANamittaM ca aNagdhaM taMsiaM chalaMsaM aNovamajuiM divvaM maNirayaNapatisamaM veruliaMsavvabhUakaMtaM jeNaM ya muddhAgaeNaM dukkhaM NaM kiMci jAva havai Arogge a savvakAlaM tericchiadevamANusakayA ya uvasaggA savve Na kareMti tassa dukkhaM, saMgAme'vi asatthavajjho hoiNaro maNivaraM dharato, ThiajovvaNakesaavaDDiaNaho havai asavvabhayavippamukko,taM maNirayaNaM gahAya se NaravaI hatthirayaNassa dAhiNillAe kuMbhIe nnikkhivi| ____ tae NaM se bharahAhiveNariMde hArotthae sukayaraiavacche ( kuMDalaujjoiANaNe mauDadittasirae NarasIhe NaravaI NariMde Naravasahe maruarAyavasabhakappe abbhahiarAyatealacchIe dippamANa pasatthamaMgalasaehiM saMthuvvamANe jayasaddakayAloe hatthikhaMdhavaragae sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijjamANeNaM seavaracAmarAhiM uddhavvamANIhiM 2 jakkhasahassasaMparivuDe vesamaNe ceva dhaNavaI) amaravaisaNNibhAe iddhIe pahiakittI maNirayaNakaujjoe cakkarayaNadesiabhagge aNegarAyasahassANuAyamagge mahayAukkiTThasIhaNAyabolakalakalaraveNaM samuddaravabhUaMpiva karemANe 2 jeNeva timisaguhAe dAhiNille duvAre teNeva uvAgacchai 2ttA timisaguhaM dAhiNilleNaM duvAreNaM aIi sasivva mehaMdhayAranivahaM / tae NaM se bharahe rAyA chattalaM duvAlasaMsiaMaTThakaNNiaMahigaraNisaMThiaM aTThasovaNNiaMkAgaNirayaNaM praamusitti|tennNtNcurNgulppmaannmittN aTThasuvaNNaMcavisaharaNaM aulaM cauraMsasaMThANasaMThiaMsamatalaM mANummANajogA jato loge caraMti savvajaNapaNNavagA, Na iva caMdo Na iva tattha sUre Na iva aggI Na iva tattha maNiNo timiraM NAseMti aMdhayAre jattha tayaM Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [131 tRtIya vakSaskAra ] divvaM bhAvajuttaM duvAlasajoaNAiM tassa lesAu vivaddhaMti timiraNigarapaDisehiAo, rattiM ca savvakAlaM khaMdhAvAre karei AloaM divasabhUaM jassa pabhAveNa cakkavaTTI, timisaguhaM atIti seNNasahie abhijetuM vitiamaddhabharahaM rAyavare kAgaNiM gahAya timisaguhAe puracchimillapaccatthimillesuM kaDaesu joaNaMtariAI paMcadhaNusayavikkhaMbhAI joaNujjoakarAI cakkaNemIsaMThiAI caMdamaMDalapaDiNikAsAI egUNapaNNaM maMDalAI AlihamANe 2 aNuppavisai / tae NaM sA timisaguhA bharaNa raNNA tehiM joaNaMtariehiM (paMcadhaNusayavikkhaMbhehiM ) joaNujjoakarehiM egUNapaNNAe maMDalehiM AlihijjamANaehiM 2 khippAmeva AlogabhUA ujjoabhUA divasabhUA jAyA hotthA / [70 ] tatpazcAt rAjA bharata ne maNiratna kA sparza kiyaa| vaha maNiratna viziSTa AkArayukta, sundaratAyukta thA, cAra aMgula pramANa thA, amUlya thA - koI usakA mUlya AMka nahIM sakatA thaa| vaha tikhUMTA thA, Upara nIce SaTkoNayukta thA, anupama dyutiyukta thA, divya thA, maNiratnoM meM sarvotkRSTa thA, vaiDUryamaNi kI jAti kA thA, saba logoM kA mana harane vAlA thA - sabako priya thA, jise mastaka para dhAraNa karane se kisI bhI prakAra kA kaSTa nahIM raha jAtA thA jo sarva-kaSTa nivAraka thA, sarvakAla Arogyaprada thA / usake prabhAva se tirya pazu-pakSI, deva tathA manuSya kRta upasarga - vighna kabhI bhI duHkha utpanna nahIM kara sakate the| usa uttama maNi ko dhAraNa karane vAle manuSya kA saMgrAma meM kisI bhI zastra dvArA vadha kiyA jAnA zakya nahIM thA / usake prabhAva se yauvana sadA sthira rahatA thA, bAla tathA nAkhUna nahIM bar3hate the / use dhAraNa karane se manuSya saba prakAra bhoM se vimukta ho jAtA thaa| rAjA bharata ne ina anupama vizeSatAoM se yukta maNiratna ko gRhIta kara gajarAja ke mastaka ke dAhine bhAga para nikSipta kiyA-- bAMdhA / bharatakSetra ke adhipati rAjA bharata kA vakSasthala hAroM se vyApta, suzobhita evaM prItikara thA / (usakA mukha kuNDaloM se dyutimaya thA, mastaka mukuTa se dedIpyamAna thA / vaha narasiMha - manuSyoM meM siMha sadRza zauryazAlI, manuSyoM kA svAmI, manuSyoM kA indra - parama aizvaryazAlI adhinAyaka, manuSyoM meM vRSabha ke samAna svIkRta kAryabhAra kA nirvAhaka, vyantara Adi devoM ke rAjAoM ke bIca vidyamAna pramukha saudharmendra ke sadRza prabhAvazAlI, rAjocita tejomayI lakSmI se uddIpta, maMgalasUcaka zabdoM se saMstuta tathA jayanAda se suzobhita thA / vaha hAthI para ArUDha thaa| koraMTa puSpoM kI mAlAoM se yukta chatra usa para tanA thA / uttama, zveta ca~vara usa para DulAye jA rahe the| vaha sahasra yakSoM se saMparivRta kubera sadRza vaibhavazAlI pratIta hotA thA / ) apanI Rddhi se indra jaisA aizvaryazAlI, yazasvI lagatA thA / maNiratna se phailate hue prakAza tathA cakraratna dvArA nirdezita kiye jAte mArga ke sahAre Age bar3hatA huA, apane pIche-pIche calate hue hajAroM narezoM se yukta rAjA bharata ucca svara meM samudra ke garjana kI jyoM siMhanAda karatA huA, jahA~ tamisrAguphA kA dakSiNI dvAra thA, vahA~ AyA / candramA jisa prakAra megha-janita vipula andhakAra meM praviSTa hotA hai, vaise hI vaha dakSiNI dvAra se tamisrA guphA meM praviSTa huA / phira rAjA bharata ne kAkaNI - ratna liyA / vaha ratna cAra dizAoM tathA Upara nIce cha: talayukta thA / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra Upara, nIce evaM tirache - pratyeka ora vaha cAra-cAra koTiyoM se yukta thA, yo bAraha koTi yukta thA / usakI ATha karNikAe~ thiiN| adhika raNI - svarNakAra loha - nirmita jisa piNDI para sone, cAMdI Adi ko pITatA hai, usa piNDI ke samAna AkArayukta thA / vaha aSTa sauvarNika - aSTa svarNamAna - parimANa thA - tatkAlIna tola ke anusAra ATha tole vajana kA thA / vaha cAra aMgula - parimita thA / viSanAzaka, anupama, caturasrasaMsthAna-saMsthita, samatala tathA samucita mAnonmAnayukta thA, sarvajana - prajJApaka - usa samaya loka pracalita mAnonmAna vyavahAra kA prAmANika rUpa se saMsUcaka thaa| jisa guphA ke antavartI andhakAra ko na candramA naSTa kara pAtA thA, na sUrya hI jise miTA sakatA thA, na agni hI use dUra kara sakatI thI tathA na anya maNiyA~ hI jise apagata kara sakatI thIM, usa andhakAra ko vaha kAkaNI-ratna naSTa karatA jAtA thA / usakI divya prabhA bAraha yojana taka vistRta thI / cakravartI ke sainya- sanniveza meM - chAvanI meM rAta meM dina jaisA prakAza karate rahanA usa maNi ratna kA vizeSa guNa thA / uttara bharatakSetra ko vijaya karane hetu usI ke prakAza meM rAjA bharata ne sainyasahita tamisrA guphA meM praveza kiyaa| rAjA bharata ne kAkaNI ratna hAtha meM lie tamisrA guphA kI pUrvadizAvartI tathA pazcimadizAvartI bhittiyoM para eka eka yojana ke antara se pA~ca sau dhanuSa pramANa vistIrNa, eka yojana kSetra ko udyotita karane vAle, ratha ke cakke kI paridhi kI jyoM gola, candra- maNDala kI jyoM bhAsvara - ujjvala, unacAsa maNDala Alikhita kiye| vaha tamisrA guphA rAjA bharata dvArA yoM eka eka yojana dUrI para likhita (pA~ca sau dhanuSa pramANa vistIrNa) eka yojana taka udyota karane vAle unapacAsa maNDaloM se zIghra hI dina ke samAna Alokayukta - prakAzayukta ho gaI / unmagnajalA, nimagnajalA mahAnadiyA~ 71. tI timisaguhA bahumajjhadesabhAe ettha NaM ummagga- Nimagga- jalAo NAmaM duve mahANaIo paNNattAo, jAo NaM timisaguhAe puracchimillAo bhittikaDagAo pabUDhAo samANIo paccatthimeNaM siMdhUM mahANaiM samappeMti / hi bhaMte! evaM vuccai ummagga- NimaggajalAo mahANaIo ? goyamA ! jaNNaM ummaggajalAe mahANaIe taNaM vA pattaM vA kaTTaM vA sakkaraM vA Ase vA hatthI vA rahe vA johe vA maNusse vA pakkhippai taNNaM ummaggajalAmahANaI tikkhuttoM AhUNia 2 egaMte thalaMsi eDei, taNNaM NimaggajalAe mahANaIe taNaM vA pattaM vA kaTTaM vA sakkaraM vA (Ase vAhatthI vA rahe vA johe vA) maNusse vA pakkhippar3a taNNaM NimaggajalAmahANaI tikkhutto AhuNia 2 aMto jalaMsi NimajjAvei, se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai ummagga- NimaggajalAoM mahANaIo / 1. tatra suvarNamAnamidam - catvAri madhuratRNaphalAnyekaH zvetasarSapaH SoDaza zvetasarSapA ekaM dhAnyamASaphalam, dve dhAnyamASaphale ekA guJjA, paJcaguJjA ekaH karmamASakaH SoDaza karmamApakA ekasuvarNaM iti / eka urda kA dAnA, do urda ke dAne eka ghuMghacI, pAMca ghuMghacI - zrI jambudvIpaprajJapti zAnticandrIyA vRttiH 3 vakSaskAre su. 14 cAra madhura tRNaphala = eka sapheda sarasoM, solaha sapheda sarasoM = eka mAsA, solaha mAse eka suvarNa - eka tolA / = Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [133 tae NaM bharahe rAyA cakkarayaNadesiamagge aNegarAya0 mahayA ukkiTTha sIhaNAya (bolakala-kalasaddeNaM samuddaravabhUyaMpiva) karemANe 2 siMdhUe mahANaIe puracchimille NaM kUDe NaMjeNeva ummagajalA mahANaI teNeva uvAgacchai 2 ttA vaddhairayaNaM saddAvei 2ttA evaM vayAsIkhippAmeva bho devANuppiA ! ummaggaNimaggajalAsu mahANaIsu aNegakhaMbhasayasaNNiviTThe ayalamakaMpe abhejjakavae sAlaMbaNabAhAe savvarayaNAmae suhasaMkame karehi karettA mama eamANattiaMkhippAmeva pccppinnaahi| tae NaM se vaddhairayaNe bharaheNaM raNNA evaM vutte samANe haTThatuTThacittamANaMdie jAva 1 viNaeNaM paDisuNei 2 ttA khippAmeva ummaggaNimaggajalAsu mahANaIsuaNegakhaMbhasayasaNNiviTTha (ayalamakaMpe abhejjakavae sAlaMvaNabAhAe savvarayaNAmae) suhasaMkame kareI 2ttA jeNeva bharahe rAyA teNeva uvAgacchai 2ttA jAva 2 eamANittiaM pccppinni| tae NaM se bharahe rAyA sakhaMdhAvArabale ummaggaNimaggajalAo mahANaIo tehiM aNegakhaMbhasaya-saNNiviTTha hiM ( ayalamakaM pehiM abhejjakavaehiM sAlaMbaNabAhAehiM savvarayaNAmaehiM) suhasaMkamehiM uttarai, tae NaM tIse timisaguhAe uttarillassa duvArassa kavADA sayameva mahayA 2 koMcAravaM karemANA sarasarassa sagAggAiM 2 ThANAI pccoskkitthaa| [71] tamisrA guphA ke ThIka bIca meM unmagnajalA tathA nimagnajalA nAmaka do mahAnadiyAM prarUpita kI gaI haiM, jo tamisrA guphA ke pUrvI bhittipradeza se nikalatI huI pazcimI bhitti pradeza hotI huI sindhu mahAnadI meM milatI haiN| bhagavan ! ina nadiyoM ke unmagnajalA tathA nimagnajalA-ye nAma kisa kAraNa par3e ? gautama ! unmagnajalA mahAnadI meM tRNa, patra, kASTha pASANakhaNDa-patthara kA Tukar3A, ghor3A, hAthI, ratha, yoddhA-padAti yA manuSya jo bhI prakSipta kara diye jAe~-girA diye jAe~ to vaha nadI unheM tIna bAra idhara-udhara ghumAkara kisI ekAnta, nirjala sthAna meM DAla detI haiN| nimagnajalA mahAnadI meM tRNa, patra, kASTha, patthara kA Tukar3A (ghor3A, hAthI, ratha, yoddhA-padAti) yA manuSya jo bhI prakSipta kara diye jAeM-girA diye jAeM to vaha unheM tIna bAra idhara-udhara ghumAkara jala meM nimagna kara detI hai-Dubo detI hai / gautama ! isa kAraNa se ye mahAnadiyAM kramaza:unmagnajalA tathA nimagnajalA kahI jAtI haiN| tatpazcAt aneka narezoM se yukta rAjA bharata cakraratna dvArA nirdezita kiye jAte mArga ke sahAre Age bar3hatA huA ucca svara se (samudra ke garjana kI jyoM) siMhanAda karatA huA sindhu mahAnadI ke pUrvI taTa para avasthita unmagnajalA mahAnadI ke nikaTa aayaa| vahA~ Akara usane apane varddhakiratna ko-apane zreSTha zilpI 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ko bulaayaa| use bulAkara kahA-'devAnupriya ! unmagnajalA aura nimagnajalA mahAnadiyoM para uttama puloM kA nirmANa karo, jo saikar3oM khaMbhoM para sanniviSTa hoM-bhalI-bhA~ti Tike hoM, acala hoM, akampa hoM-sudRr3ha hoM, kavaca kI jyoM abhedya hoM-jinake UparI parta bhinna hone vAle-TUTanevAle na hoM, jisake Upara donoM ora dIvAreM banI hoM, jisase una para calane vAle logoM ko calane meM Alambana rahe, jo sarvathA ratnamaya hoN| mere AdezAnurUpa yaha kArya parisampanna kara mujhe zIghra sUcita kro|' rAja bharata dvArA yoM kahe jAne para vaha zilpI apane citta meM harSita, parituSTa evaM Anandita huaa| usane vinayapUrvaka rAjA kA Adeza svIkAra kiyaa| rAjAjJA svIkAra kara usane zIghra hI unmagnajalA tathA nimagnajalA nAmaka nadiyoM para uttama puloM kA nirmANa kara diyA, jo saikar3oM khaMbhoM para bhalI bhAMti Tike the (acala the, akampa the, kavaca kI jyoM abhedya the athavA jinake UparI parta bhinna hone vAle-TUTane vAle nahIM the, jinake Upara donoM ora dIvAreM banI thIM, jisase una para calane vAloM ko calane meM Alambana rahe, jo sarvathA ratnamaya the)| aise puloM kI racanA kara vaha zilpakAra jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ aayaa| vahA~ Akara rAjA ko avagata karAyA ki unake AdezAnurUpa pula-nirmANa ho gayA hai| tatpazcAt rAjA bharata apanI samagra senA ke sAtha una puloM dvArA, jo saikar3oM khaMbhoM para bhalI bhAMti Tike the (acala the, akampa the, kavaca kI jyoM abhedya the athavA jinake UparI parta bhinna hone vAle-TUTane vAle nahIM the, jinake Upara donoM ora dIvAreM banI thIM, jisase una para calane vAloM ko calane meM Alambana rahe, jo sarvathA ratnamaya the), unmagnajalA tathA nimagnajalA nAmaka nadiyoM ko pAra kiyaa| yoM jyoMhI usane nadiyAM pAra kI, tamisrA guphA ke uttarI dvAra ke kapATa kroJca pakSI kI taraha AvAja karate hue sarasarAhaTa ke sAtha apane Apa apane sthAna se saraka gaye-khula gye| ApAta kirAtoM se saMgrAma 72. teNaMkAleNaM teNaM samaeNaM uttaraDDabharahe vAse bahave AvADANAmaM cilAyA parivasaMti, aDDA dittA vittA vicchiNNaviulabhavaNasayaNAsaNajANavAhaNAinnA bahudhaNabahujAyarUvarayayA AogapaogasaMpauttA vicchaDDiapaurabhattapANA bahudAsIdAsagomahisagavelagappabhUA bahujaNassa aparibhUA sUrA vIrA vikkaMtA vicchiNNaviulabalavAhaNA bahusu samarasaMparAesu laddhalakkhA yAvi hotthaa| taeNaMtesimAvADacilAyANaMaNNayA kayAI visayaMsi bahUiM uppAiasayAiM pAubbhavitthA, taMjahA-akAle gajjiaM, akAle vijjuA, akAle pAyavA pupphaMti, abhikkhaNaM 2 AgAse devyaaonnccNti| tae NaM te AvADacilAyA visayaMsi bahaI uppAiasayAI pAubbhUyAI pAsaMti pAsittA aNNamaNNaM saddAveMti 2ttA evaM vayAsI-evaM khalu devANuppiA ! amhaM visayaMsi bahUiM uppAiasayAiM pAubbhUAItaMjahA-akAle gajjiaM,akAle vijuA,akAle pAyavA pupphaMti, abhikkhaNaM 2 AgAse devAyAo NaccaMti, taMNaM Najjai NaM devANuppiA ! amhaM visayassa ke Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [135 tRtIya vakSaskAra ] manne uvaddave bhavissaitti kaTTu ohayamaNasaMkappA ciMtAsogasAgaraM paviTThA karayalapalhatthamuhA aTTajjhANovagayA bhUmigayadiTThiA jhiAyaMti / taNaM se bharahe rAyA cakkarayaNadesiamagge (aNegarAyasahassANuAyamagge mahayAukkiTThasIhaNAyabolakalakalaraveNaM) samuddaravabhUaM piva karemANe 2 timisaguhAo uttarilleNaM dAreNaM NIti sasiMvva mehaMdhayAraNivahA / taNaM te AvADacilAyA bharahassa raNNo aggANIaM ejjamANaM pAsaMti rattA AsuruttA ruTThA caMDikkiA kuviA misimisemANA aNNamaNNaM saddArveti 2ttA evaM vayAsI - 'esa NaM devAppi ! kei appatthiapatthae duraMtapaMtalakkhaNe hINapuNNacAuddase hirisiriparivajjie, jeNaM ahaM visayassa uvariM virieNaM havvamAgacchai taM tahA NaM ghattAmo devANuppiA ! jahA NaM esa amhaM visayassa uvariM virieNaM No havvamAgacchaittikaTTu aNNamaNNassa aMtie eamaTThe paDisurNeti 2ttA saNNaddhabaddhavammiyakavaA uppIliasarAsaNapaTTiA piNaddhagevijjA baddhaAviddhavimalavaraciMdhapaTTA gahiAuhappaharaNA jeNeva bharahassa raNNo aggANIaM teNeva uvAgacchaMti 2ttA bharahassa raNNo aggANIeNa saddhiM saMpalaggA yAvi hotthA / tae NaM te AvAscilAyA bharahassa raNNo aggANIaM hayamahiapavaravIraghAiavivaDiaciMdhaddhayapaDAgaM kicchappANovagayaM disodisiM paDisehiMti / [72] usa samaya uttarArdha bharatakSetra meM AvADa - ApAta saMjJaka kirAta nivAsa karate the / ve ADhyasampattizAlI, dIpta - dIptimAn - prabhAvazAlI, vitta- apane jAtIya janoM meM vikhyAta, bhavana - rahane ke makAna, zayana - oDhane - bichAne ke vastra, Asana - baiThane ke upakaraNa, yAna - mAla asabAba Dhone kI gADiyAM, vAhanasavAriyA~ Adi vipula sAdhana sAmagrI tathA svarNa, rajata Adi pracura dhana ke svAmI the / Ayoga-prayogasaMpravRtta - vyAvasAyika dRSTi se dhana ke samyak viniyoga aura prayoga meM nirata- kuzalatApUrvaka dravyopArjana meM saMlagna the| unake yahA~ bhojana kara cukane kA bAda bhI khAne-pIne ke bahuta padArtha bacate the / unake gharoM meM bahuta se naukara-naukarAniyA~, gAyeM, bhaiMseM, baila, pADe, bher3eM, bakariyA~ Adi thiiN| ve logoM dvArA aparibhUtaatiraskRta the-- itane raubIle the ki unakA koI tiraskAra yA apamAna karane kA sAhasa nahIM kara pAte the / zUra the - apanI pratijJA kA nirvAha karaneM meM, dAna dene meM zauryazAlI the, yuddha meM vIra the, vikrAMta - bhUmaNDala ko akrAnta karane meM samartha the| unake pAsa senA aura savAriyoM kI pracuratA evaM vipulatA thI / aneka aise yuddhoM meM, jisameM mukAbale kI TakkareM thIM, unhoMne apanA parAkrama dikhAyA thA / una ApAta saMjJaka kirAtoM ke deza meM akasmAt saikar3oM utpAta - - aniSTasUcaka nimitta utpanna hue| asamaya meM bAdala garajane lage, asamaya meM bijalI camakane lagI, phUloM ke khilane kA samaya na Ane para bhI per3oM para phUla Ate dikhAI dene lge| AkAza meM bhUta-preta punaH punaH nAcane lage / ApAta kirAtoM ne apane deza meM ina saikar3oM utpAtoM ko AvirbhUta hote dekhA / vaisA dekhakara ve Apasa meM kahane lage - devAnupriyo ! hamAre deza meM asamaya meM bAdaloM kA garajanA, asamaya meM bijalI kA camakanA, asamaya meM vRkSoM para phUla Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra AnA, AkAza meM bAra-bAra bhUta-pretoM kA nAcanA Adi saikar3oM utpAta prakaTa hue haiN| devAnupriyo ! na mAlUma hamAre deza meM kaisA upadrava hogaa| ve unmanaska-udAsa ho gye| rAjya-bhraMza, dhanApahAra Adi kI cintA se utpanna zokarUpI sAgara meM DUba gaye-atyanta viSAdayukta ho gye| apanI hathelI para muMha rakhe ve ArtadhyAna meM grasta ho bhUmi kI ora dRSTi DAle soca vicAra meM par3a gye| ___ taba rAjA bharata (jo hajAroM rAjAoM se yukta thA, samudra ke garjana kI jyoM ucca svara se siMhanAda karatA huA) cakraratna dvArA nirdezita kie jAte mArga ke sahAre tamisrA guphA ke uttarI dvAra se isa prakAra nikalA, jaise bAdaloM ke pracura andhakAra ko cIrakara candramA nikalatA hai| ApAta kirAtoM ne rAjA bharata kI senA ke agrabhAga ko jaba Age bar3hate hue dekhA to ve tatkAla atyanta kruddha, ruSTa, vikarAla tathA kupita hote hue, misamisAhaTa karate hue-teja sAMsa chor3ate hue, Apasa meM kahane lage-devAnupriyo ! aprArthita-jise koI nahIM cAhatA, usa mRtyu ko cAhane vAlA, duHkhada anta evaM azubha lakSaNa vAlA, puNya caturdazI jisa dina hIna-asampUrNa thI-ghaTikAoM meM amAvasyA A gaI thI, usa azubha dina meM janmA huA, abhAgA, lajjA, zobhA se parivarjita vaha kauna hai, jo hamAre deza para balapUrvaka jaldI-jaldI car3hA A rahA hai| devAnupriyo ! hama usakI senA ko titara-bitara kara deM, jisase vaha hamAre deza para balapUrvaka AkramaNa na kara ske| isa prakAra unhoMne Apasa meM vicAra kara apane karttavya kA-AkrAntA kA mukAbalA karane kA nizcaya kiyaa| vaisA nizcaya kara unhoMne lohe ke kavaca dhAraNa kiye, ve yuddhArtha tatpara hue, apane dhanuSoM para pratyaMcA car3hA kara unheM hAtha meM liyA, gale para graiveyaka-grIvA kI rakSA karane vAle saMgrAmocita upakaraNa vizeSa bA~dhe-dhAraNa kiye, viziSTa vIratA sUcaka cihna ke rUpa ke ujjvala vastra-vizeSa mastaka para baaNdhe| vividha prakAra ke Ayudha-kSepya-pheMke jAne vAle bANa Adi astra tathA praharaNa-akSepya-nahIM pheMke jAne vAle hAtha dvArA calAye jAne vAle talavAra Adi zastra dhAraNa kiye| ve, jahA~ rAjA bharata kI senA kA agrabhAga thA-senA kI agalI Tukar3I thI, vahAM phuNce| vahAM pahuMcakara ve usase bhir3a gye| una ApAta kirAtoM ne rAjA bharata ke katipaya viziSTa yoddhAoM ko mAra DAlA, matha DAlA, ghAyala kara DAlA, girA ddaalaa| unakI garuDa Adi cihnoM se yukta dhvAjAe~, patAkAe~ naSTa kara ddaalii| rAjA bharata kI senA ke agrabhAga ke sainika bar3I kaThinAI se apane prANa bacAkara idhara-udhara bhAga chuutte| / ApAta kirAtoM kA palAyana 73. tae NaM se seNAbalassa NeAveDho (saNNaddhabaddhavammiyakavaaMuppIliasarAsaNapaTTiaMpiNaddhagevijaM baddha-AviddhavimalavaraciMdhapaTuMgahiAuhappaharaNaM bharahassa raNNo aggANIaM AvADacilAehiM haya-mahiya-pavara-vIra-(ghAiavivaDiaciMdhaddhayapaDAgaM kicchappA-NIvagayaM) disodisaM paDisehiaMpAsai rattA Asurutte ruDhe caMDikkie kuvie misimisemANe kamalAmelaM AsarayaNaM durUhai 2ttA tae NaM taM asIimaMgulamUsiaMNavaNauimaMgulapariNAhaM aTThasayamaMgulamAyataM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [137 battIsamaMgulamUsiasira cauraMgulakannAgaM vIsaiaMgulabAhAgaMcauraMgulajANUkaM solasaaMgulajaMghAgaM cauraMgulamUsiakhuraM muttolIsaMvattavaliamajhaMIsiM aMgulapaNayapaTuM saMNayapaTuM saMgayapaTuM sujAyapaTuM pasatthapaDheM visiTThaparTa eNIjANuNNayavitthayathaddhapaTuM vittalayakasaNivAyaaMkellaNapahAraparivajjiaMgaMtavaNijjathAsagAhilANaMvarakaNagasuphullathAsagavicittarayaNarajjupAsaMkaMcaNamaNikaNagapayaragaNANAvihaghaMTiAjAlamuttiAjAlaehiM parimaMDiyeNaM paTeNa sobhamANeNa kakkeyaNaiMdanIlamaragayamasAragallamuhamaMDaNaraiaM AviddhamANikkasuttagavibhUsiyaM kaNagAmayapaumasukayatilakaM devamaivikappiaMsuravariMdavAhaNajoggAvayaM surUvaMdUijjamANapaMcacArucAmarAmelagaM dharetaM aNabbhavAhaM abhelaNayaNaM kokAsiabahalapattalacchaM sayAvaraNanavakaNagataviatavaNijjatAlujIhAsayaM siriAbhiseaghoNaM pokkharapattamiva salilabiMdujuaM acaMcalaM caMcalasarIraM cokkhacaragaparivvAyagoviva hilIyamANaM 2 khuracalaNacaccapuDehi dharaNialaM abhihaNamANaM 2 do vi a calaNe jamagasamagaM muhAo viNiggamaMtaM va sigghayAe mulANataMtuudagamavi NissAe pakkamaMtaM jAikularUvapaccayapasattha-vArasAvattagavisuddhalakkhaNaM sukulappasUaM mehAvibhaddayaviNIaMaNuataNuasukumAlalomaniddhacchaviM sujAyaamaramaNapavaNagarulajaiNacavalasigghagAmi isimiva khaMtikhamae susIsamiva paccakkhayA viNIyaM udagahutavahapAsANapaMsukaddama sasakkarasavAluillataDakaDagavisamapabbhAragiridarIsu laMghaNapillaNaNitthAraNAsamatthaM acaMDapADiyaM daDapAtiM aNaMsupAtiM akAlatAluM ca kAlahesiM jianidaM gavesagaM jiaparisahaM jaccajAtIaMmallihANiM sugapattasuvaNNakomalaM maNAbhirAmaM kamalAmelaM NAmeNaM AsarayaNaM seNAvaI kameNa samabhirUDhe kuvalayadalasAmalaMca rayaNikaramaMDalanibhaM sattujaNaviNAsaNaM kaNagarayaNadaMDaNavamAliapupphasurahigaMdhi NANAmaNilayabhatticittaM ca pahotamisimisiMtatikkhadhAraM divvaM khaggayarayaNaM loke aNovamANaMtaM ca puNo vaMsarukkhasiMgaTThidaMtakAlAyasavipulalohadaMDakavaravairabhedakaM jAva-savvattha appaDihayaM kiM puNa dehesu jaMgamANaM paNNAsaMguladIho solasa se aMgulAI vicchinnnno| addhaMgulasoNIko jeTThapamANo asI bhaNio // 1 // asirayaNaMNaravaissa hatthAotaM gahiUNajeNeva AvADacilAyA teNeva uvAgacchai rattA AvADacilAehiM saddhi saMpalaggo Avi hotthaa| tae NaM se suseNe seNAvaI te AvADacilAe hayamahiapavaravIraghAia jAva ' disodisiM pddisehei| [73] senApati suSeNa ne rAjA bharata ke (lohe ke kavaca dhAraNa kiye hue, pratyaMcA car3hA dhanuSa hAtha meM liye hue, gale para graiveyaka dhAraNa kiye hue, vIratAsUcaka cihnarUpa vastra-vizeSa mastaka para bA~dhe hue, Ayudha-praharaNa liye hue) sainya ke agrabhAga ke aneka yoddhAoM ko ApAta kirAtoM dvArA hata, mathita (ghAtita, vipAtita) dekhaa| (unakI dhvajAe~, patAkAe~ naSTa-vinaSTa dekhiiN|) sainikoM ko bar3I kaThinAI se apane prANa 1. dekheM sUtra yahI Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra bacAkara eka dizA se dUsarI dizA kI ora bhAgate dekhA / yaha dekhakara senApati suSeNa tatkAla atyanta kruddha, ruSTa, vikarAla evaM kupita huA / vaha misamisAhaTa karatA huA - teja sAMsa chor3atA huA kamalAmela nAmaka azvaratna para--ati uttama ghor3e para ArUr3ha huaa| vaha ghor3A assI aMgula U~cA thA, ninyAnaveM aMgula madhya paridhiyukta thA, eka sau ATha aMgula lambA thA / usakA mastaka battIsa aMgula - pramANa thA / usake kAna cAra aMgula pramANa the| usakI bAhA - mastaka ke nIce kA aura ghuTanoM ke Upara kA bhAga - prAkcaraNa - bhAga bIsa - pramANa thA / usake ghuTane cAra aMgula - pramANa the| usakI jaMghA - ghuTanoM se lekara khuroM taka kA bhAgapiNDalI solaha aMgulapramANa thii| usake khura cAra aMgula U~ce the| usakI deha kA madhya bhAga muktolIUpara nIce se sakar3I, bIca se kucha vizAla koSThikA - koThI ke sadRza gola tathA valita thA / usakI pITha kI yaha vizeSatA thI, jaba savAra usa para baiThatA, taba vaha kucha kama eka aMgula jhuka jAtI thI / usakI pITha kramaza: dehAnurUpa abhinata thI, deha-pramANa ke anurUpa thI - saMgata thI, sujAta - janmajAta doSarahita thI, prazasta thI, zAlihotrazAstra nirUpita lakSaNoM ke anurUpa thI, viziSTa thI / vaha hariNI ke jAnu - ghuTanoM kI jyoM unnata thI, donoM pArzva bhAgoM meM vistRta tathA carama bhAga meM stabdha - sudRr3ha thii| usakA zarIra vetra - beMta, latA - bA~sa kI patalI chaDI, kazA- - camar3e ke cAbuka Adi ke prahAroM se parivarjita thA - ghur3asavAra ke manonukUla calate rahane ke kAraNa use beMta, char3I, cAbuka Adi se tarjita karanA, tAr3ita karanA sarvathA anapekSita thaa| usakI lagAma svarNa meM jar3e darpaNa jaisA AkAra liye azvocita svarNAbharaNoM se yukta thI / kAThI bA~dhane hetu prayojanIya rassI, jo peTa se lekara pITha taka donoM pAzrvoM meM bA~dhI jAtI hai, uttama svarNaghaTita sundara puSpoM tathA darpaNoM se samAyukta thI, vividha - - ratnamaya thii| usakI pITha, svarNayukta maNi - racita tathA kevala svarNanirmita patrakasaMjJaka AbhUSaNa jinake bIca-bIca meM jar3e the, aisI nAnA prakAra kI ghaMTiyoM aura motiyoM kI lar3iyoM se parimaMDita thI-- suzobhita thI, jisase vaha azva bar3A sundara pratIta hotA thA / mukhAlaMkaraNa hetu karketana maNi, indranIla maNi, marakata maNi Adi ratnoM dvArA racita evaM mANika ke sAtha Aviddha - piroye gaye sUtraka the - ghor3oM ke mukha para lagAye jAne vAle AbhUSaNa - vizeSa, se vaha vibhUSita thA / svarNamaya kamala tilaka se usakA mukha susajja thaa| vaha azva devamati se - daivI kauzala se vikalpita - viracita thA / vaha devarAja indra kI savArI ke uccaiHzravA nAmaka azva ke samAna gatizIla tathA sundara rUpa yukta thaa| apane mastaka, gale, lalATa, mauli evaM donoM kAnoM ke mUla meM vinivezita pA~ca ca~varoM ko - kalaMgiyoM ko samaveta rUpa meM vaha dhAraNa kiye thA / vaha anabhracArI thA - indra kA ghor3A uccaiHzravA jahA~ abhracArI - AkAzagAmI hotA hai, vahA~ vaha bhUtalagAmI thA / usakI anyAnya vizeSatAe~ uccaiHzravA jaisI hI thiiN| usakI A~kheM doSa Adi se rakSA hetu usa para lagAye gaye pracchAdanapaTa meM - jhUla meM svarNa ke tAra guMthe the / usakA tAlu tathA jihvA tapAye hue svarNa kI jyoM lAla the| usakI nAsikA para lakSmI ke abhiSeka kA cihna thaa| jalagata kamalapatra jaise vAyu dvArA Ahata pAnI kI bU~doM se yukta hokara sundara pratIta hotA hai, usI prakAra vaha azva apane zarIra ke pAnI - AbhA yA lAvaNya se bar3A sundara pratIta hotA thA / vaha acaMcala thA-- apane svAmI kA kArya karane meM susthira thaa| usake zarIra meM caMcalatA - sphUrti thI / jaise snAna Adi dvArA zuddha huA bhikSAcara saMnyAsI 138 ] Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [139 azuci padArtha ke saMsarga kI AzaMkA se apane Apako kutsita sthAnoM se dUra rakhatA hai, usI taraha vaha azva apavitra sthAnoM ko-Ubar3a-khAbar3a, sthAnoM ko chor3atA huA uttama evaM sugama mArga dvArA calane kI vRtti vAlA thaa| vaha apane khuroM kI TApoM se bhUmitala ko abhihata karatA huA calatA thaa| apane Arohaka dvArA nacAye jAne para vaha apane Age ke donoM paira eka sAtha isa prakAra Upara uThAtA thA, jisase aisA pratIta hotA, mAno usake donoM paira eka hI sAtha usake mukha se nikala rahe hoN| usakI gati itanI lAghavayukta-sphUrtiyukta thI ki kamalanAlayukta jala meM bhI vaha calane meM sakSama thA-jaise jala meM calane vAle anya prANiyoM ke paira kamalanAlayukta jala meM ulajha jAte haiM, usake vaisA nahIM thA-vaha jala meM bhI sthala kI jyoM zIghratA se calane meM samartha thaa| vaha una prazasta bAraha AvargoM se yukta thA, jinase usake uttama jAti-mAtRpakSa, kula-pitRpakSa tathA rUpa-AkAra-saMsthAna kA pratyaya-vizvAsa hotA thA, paricaya milatA thaa| vaha azvazAstrokta uttama kula-kSatriyAzva jAtIya pitR-prasUta thaa| vaha medhAvI-apane mAlika ke pairoM ke saMketa, nAma-vizeSa Adi dvArA AhvAna Adi kA Azaya samajhane kI viziSTa buddhiyukta thaa| vaha bhadra evaM vinIta thA, usake roma ati sUkSma, sukomala evaM snigdha-cikane the, jinase vaha chavimAna thaa| vaha apanI gati se devatA, mana vAyu tathA garur3a kI gati ko jItane vAlA thA, vaha bahuta capala aura drutagAmI thaa| vaha kSamA meM RSitulya thA-vaha na kisI ko lAta mAratA thA, na kisI ko mu~ha se kATatA thA tathA na kisI ko apanI pU~cha se hI coTa lagAtA thaa| vaha suziSya kI jyoM pratyakSataH vinIta thaa| vaha udaka-pAnI, hutavaha-agni, pASANa-patthara pAMsu-miTTI, kardama-kIcar3a, choTe-choTe kaMkar3oM se yukta sthAna, retIle sthAna, nadiyoM ke taTa, pahAr3oM kI talaTiyA~, U~ce-nIce paThAra, parvatIya guphAe~-ina sabako anAyAsa lAMghane meM, apane savAra ke saMketa ke anurUpa calakara inheM pAra karane meM samartha thaa| vaha prabala yoddhAoM dvArA yuddha meM pAtita-girAye gaye-pheMke gaye daNDa kI jyoM zatru kI chAvanI para atarkita rUpa meM AkramaNa karane kI vizeSatA se yukta thaa| mArga meM calane se hone vAlI thakAvaTa ke bAvajUda usakI A~khoM se kabhI A~sU nahIM girate the| usakA tAlu kAlepana se rahita thaa| vaha samacita samaya para hI hinahinAhaTa karatA thaa| vaha jitanidra-nidrA ko jItane vAlA thaa| matra. purISa-lIda Adi kA utsarga ucita sthAna khojakara karatA thaa| vaha sardI, garmI Adi ke kaSToM meM bhI akhinna rahatA thaa| usakA mAtRpakSa nirdoSa thaa| usakA nAka mogare ke phUla ke sadRza zubha thaa| usakA varNa tote ke paMkha ke samAna sundara thaa| deha komala thii| vaha vAstava meM manohara thaa| aise azvaratna para ArUDha senApati suSeNa ne rAjA ke hAtha se asiratna-uttama talavAra lii| vaha talavAra nIlakamala kI taraha zyAmala thii| ghumAye jAne para candramaNDala ke sadRza dikhAI detI thii| vaha zatruoM kA vinAza karane vAlI thii| usakI mUTha svarNa tathA ratna se nirmita thii| usameM se navamAlikA ke puSpa jaisI sugandha AtI thii| usa para vividha prakAra kI maNiyoM se nirmita bela Adi ke citra the| usakI dhAra zANa para car3hI hone ke kAraNa bar3I camakIlI aura tIkSNa bhii| loka meM vaha anupama thii| vaha bA~sa, vRkSa, bhaiMseM Adi ke sIMga, hAthI Adi ke dA~ta, loha, lohamaya bhArI daNDa, utkRSTa vajra-hIraka jAtIya upakaraNa Adi kA bhedana karane meM samartha thii| adhika kyA kahA jAe, vaha sarvatra apratihata-pratighAta rahita thI-binA kisI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra rukAvaTa ke durbhedya vastuoM ke bhedana meM bhI samartha thI / phira pazu, manuSya Adi jaMgama prANiyoM ke deha-bhedana kI to bAta hI kyA ! vaha talavAra pacAsa aMgula lambI thI, solaha aMgula caur3I thI / usakI moTAI ardhaaMgula pramANa thii| yaha uttama talavAra kA lakSaNa hai / 140 ] rAjA ke hAtha se uttama talavAra ko lekara senApati suSeNa, jahA~ ApAta kirAta the, vahA~ AyA / vahA~ Akara vaha unase bhir3a gayA- una para TUTa pdd'aa| usane ApAta kirAtoM meM se aneka prabala yoddhAoM ko mAra DAlA, matha DAlA tathA ghAyala kara ddaalaa| ve ApAta kirAta eka dizA se dUsarI dizA meM bhAga chuutte| meghamukha devoM dvArA upadrava 74. tae NaM te AvADacilAyA suseNaseNAvaiNA hayamahiA jAva' paDisehiyA samANA bhI tathA bahi uvvaggA saMjAyabhayA atthAmA abalA avIriyA apurisakkAraparakkamA adhAraNijjamiti kaTTu agAI joaNAI avakkamati 2ttA egayAo milAyaMti 2ttA jeNeva siMdhu mahANaI teNeva uvAgacchaMti 2 ttA vAluAsaMthArae saMthareMti 2ttA vAluAsaMthArae duruhaMta 2ttA aTThamabhattAiM pagiNhaMti 2ttA vAluAsaMthArovagayA uttANagA avasaNA aTTamabhatti tesiM kuladevayA mehamuhA NAmaM NAgakumArA devA, te maNasi karemANA 2 ciTThati / tae NaM te simAvADacilAyANaM aTThamabhattaMsi pariNamamANaMsi mehamuhANaM NAgakumArANaM devANaM AsaNAI calati / mehamuhaNAgakumArA devA AsaNAI caliAI pAsaMti 2ttA ohiM pauMjaMti 2ttA AvAscilAe ohiNA AbhoeMti 2ttA aNNamaNNaM saddAveMti 2ttA evaM vayAsI - evaM khalu devANuppiA ! jaMbuddIve dIve uttaraddhabharahe vAse AvADacilAyA siMdhUe mahANaIe vAluAsaMthArovagayA uttANagA avasaNA aTThamabhattiA amhe kuladevae mehamuhe NAgakumAre deve maNasi karemANe 2 ciTTaMti, taM seaM khalu devANuSpiA ! amhaM AvADa cilAyANa aMtie pAubbhavittaetti ka aNNamaNmassa aMtie eamaTThe paDisuNeMti, paDisuNettA tAe ukkiTThAe turiAe jAva vItivayamANA 2 jeNeva jaMbuddIve dIve uttaraddhabharahe vAse jeNeva siMdhU mahANaI jeNeva AvADa cilAyA teNeva uvAgacchaMti 2ttA aMtalikkhapaDivaNNA sakhiMkhiNiAI paMcavaNNAI vatthAI pavaraparihiA te AvADacilAe evaM vayAsI - haM bho AvADacilAyA ! jaNNaM tubbhe devANuppiA ! vAluAsaMthArovagayA uttANagA avasaNA aTThamabhattiA amhe kuladevae mehamuhe NAgakumAre deve maNasi karemANA 2ciTThaha, tae NaM amhe mehamuhA NAgakumArA devA tubdhaM kuladevayA tumheM aMtiaNNaM pAubbhUA, taM vadaha NaM devANuppiA ! kiM karemo ke va me maNasAie ? tae NaM te AvADacilAyA mehamuhANaM NAgakumArANaM devANaM aMtie eamaTThe soccA Nisamma haTThatuTThacittamANaMdiA jAva e hiaA uTThAe uTTheti 2ttA jeNeva mehasuhA NAgakumArA devA teNeva 1. dekheM sUtra saMkhyA 57 2. dekheM sUtra saMkhyA 34 3. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] uvAgacchaMti 2ttA karayalapariggahiyaM jAva ' matthae aMjaliM kaTTu mehamuhe NAgakumAre deve jaeNaM vijaeNaM vaddhAveMti 2ttA evaM vayAsI - esa NaM devANuppie ! kei appatthiapatthie duraMta paMtalakkhaNe (hINapuNNacAuddase) hiri - siri parivajjie je NaM amhaM visayassa uvariM virieNaM havvaMmAgaccha, taM tahANaM ghatha devANuppiA ! jahA NaM esa amhaM visayassa uvariM virieNaM No havvamAgacchai / [141 tae NaM te mehamuhA NAgakumArA devA te AvADacilAe evaM vayAsI - esa NaM devANuppiA ! bharahe NAmaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI mahiDDIe mahajjuIe jAva 2 mahAsokkhe, No khalu esa sakko keNai deveNa vA dANaveNa vA kiNNareNa vA kiMpuriseNa vA mahorageNa vA gaMdhavveNa vA satthappaogeNa vA aggipaogeNa vA maMtappaogeNaM vA uddavittae paDisehittae vA, tahAvi a NaM tubdhaM piyaTTayAe bharahassa raNNo uvasaggaM karemotti kaTTu tesiM AvADacilAyANaM aMtiAo avakkamati 2ttA veDavviyasamugdhAeNaM samohaNaMti 2ttA~ mahANIaM viuvvaMti 2ttA jeNeva bharahassa raNNo vijayakkhaMdhAvAraNivese teNeva uvAgacchaMti 2ttA uppiM vijayakkhaMdhAvAraNivesassa khippAmeva patatutaNAyaMti khippAmeva vijjuyAyaMti 2ttA khippAmeva jugamusalamuTThippamANamettAhiM dhArAhiM oghameghaM sattarattaM vAsaM vAsiuM pavattA yAdi hotthA / [74] senApati suSeNa dvArA mAre jAne para, mathita kiye jAne para, ghAyala kiye jAne para maidAna chor3akara bhAge hue ApAta kirAta bar3e bhIta- bhayAkula, trasta - trAsayukta, vyathita - vyathAyukta - pIr3Ayukta, udvignaudvegayukta hokara ghabarA gaye / yuddha meM Tika pAne kI zakti unameM nahIM rhii| ve apane ko nirbala, nirvIrya tathA pauruSa-parAkrama rahita anubhava karane lge| zatru senA kA sAmanA karanA zakya nahIM hai, yaha socakara ve vahA~ se aneka yojana dUra bhAga gaye / 1 yoM dUra jAkara ve eka sthAna para Apasa meM mile, jahA~ sindhu mahAnadI thI, vahA~ Aye / vahA~ Akara bAlU ke saMstAraka - bichaune taiyAra kiye| bAlU ke saMstArakoM para ve sthita hue| vaisA kara unhoMne tele kI tapasyA svIkIra kii| ve apane mukha U~ce kiye, nirvastra ho ghora AtApanA sahate hue meghamukha nAmaka nAgakumAroM kA, jo unake kula devatA the, mana meM dhyAna karate hue tele kI tapasyA meM abhirata ho ge| jaba tele kI tapasyA paripUrNa-prAya thI, taba meghamukha nAgakumAra devoM ke Asana calita hue| meghamukha nAgakumAra devoM ne apane Asana calita dekhe to unhoMne apane avadhijJAna kA prayoga kiyaa| avadhijJAna dvArA unhoMne ApAta kirAtoM ko dekhaa| unheM dekhakara ve paraspara yoM kahane lage - devAnupriyo ! jambUdvIpa ke antargata uttarArdha bharatakSetra meM sindhu mahAnadI para bAlU ke saMstArakoM para avasthita ho ApAta kirAta apane mukha U~ce kiye hue tathA nirvastra ho AtApanA sahate hue tele kI tapasyA meM saMlagna haiN| ve hamArA - meghamukha nAgakumAra devoM kA, jo unake kula devatA haiM, dhyAna karate hue vidyamAna haiM / devAnupriyo ! yaha ucita hai ki hama una ApAta kirAtoM ke samakSa prakaTa hoM / 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 41 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra isa prakAra paraspara vicAra kara unhoMne vaisA karane kA nizcaya kiyaa| ve utkRSTa, tIvra gati se calate hue, jahA~ jambUdvIpa thA, uttarArdha bharatakSetra thA evaM sindhu mahAnadI thI, ApAta kirAta the, vahA~ Aye / unhoMne choTI-choTI ghaNTiyoM sahita paMcaraMge uttama vastra pahana rakhe the / AkAza meM adhara avasthita hote hue ve Apa kirAtoM se bole - ApAta kirAto ! devAnupriyo ! tuma bAlU ke saMstArakoM para avasthita ho, nirvastra ho AtApanA sahate hue, tele kI tapasyA meM abhirata hote hue hamArA - meghamukha nAgakumAra devoM kA, jo tumhAre kula devatA haiM, dhyAna kara rahe ho| yaha dekhakara hama tumhAre kuladeva meghamukha nAgakumAra tumhAre samakSa prakaTa hue haiN| devAnupriyo ! tuma kyA cAhate ho ? hama tumhAre lie kyA kareM ? 142 ] meghamukha nAgakumAra devoM kA yaha kathana sunakara ApAta kirAta apane citta meM harSita, parituSTa tathA Anandita hue, uThe / uThakara jahA~ meghamukha nAgakumAra deva the, vahA~ Aye / vahA~ Akara hAtha jor3e, aMjali - bA~dhe unheM mastaka se lgaayaa| aisA kara meghamukha nAgakumAra devoM ko jaya-vijaya zabdoM dvArA vardhApita kiyA--unakA jayanAda, vijayanAda kiyA aura bole- devAnupriyo ! aprArthita - jise koI nahIM cAhatA, usa mRtyu kA prArthI - cAhane vAlA, duHkhada anta evaM azubha lakSaNa vAlA (puNya caturdazIhIna - asaMpUrNa thI, ghaTikAoM meM amAvasyA A gaI, usa azubha dina meM janmA huA) abhAgA, lajjA, zobhA se parivarjita koI eka puruSa hai, jo balapUrvaka jaldI-jaldI hamAre deza para car3hA A rahA hai / devAnupriyo ! Apa use vahA~ se isa prakAra pheMka dIjie - haTA dIjie, jisase vaha hamAre deza para balapUrvaka AkramaNa nahIM kara sake, Age nahIM bar3ha sake / taba meghamukha nAgakumAra devoM ne ApAta kirAtoM se kahA- devAnupriyo ! tumhAre deza para AkramaNa karane vAlA mahARddhizAlI, parama dyutimAna, parama saukhyayukta, cAturanta cakravartI bharata nAmaka rAjA hai / use na koI deva - vaimAnika devatA na koI kiMpuruSa, na koI mahoraga tathA na koI gandharva hI roka sakatA hai, na bAdhA utpanna kara sakatA hai| na use zastra prayoga dvArA, na agni- prayoga dvArA tathA na mantra prayoga dvArA hI upadruta kiyA jA sakatA hai, rokA jA sakatA hai| phira bhI hama tumhArA abhISTa sAdhane hetu rAjA bharata ke lie upasarga--vighna utpanna kreNge| aisA kahakara ve ApAta kirAtoM ke pAsa se cale gaye / unhoMne vaikriya samudghAta dvArA AtmapradezoM ko deha se bAhara nikAlA / Atmapradeza bAhara nikAla kara una dvArA gRhIta pudgaloM ke sahAre bAdaloM kI vikurvaNA kI / vaisA kara jahA~ rAjA bharata kI chAvanI thI - vahA~ Aye / bAdala zIghra hI dhImedhIme garajane lge| bijaliyA~ camakane lgiiN| ve zIghra hI pAnI barasAne lage / sAta dina taka yuga, mUsala evaM muSTikA ke sadRza moTI dhArAoM se pAnI barasatA rahA / chatraratna kA prayoga 75. taNaM se bharahe rAyA uppiM vijayakkhaMdhAvArassa jugamusalamuTThippamANamettAhiM dhArAhiM oghameghaM sattarattaM vAsaM vAsamANaM pAsai 2ttA cammarayaNaM parAmusai, tae NaM taM sirivacchasarisarUvaM ve bhAva (muttatAraddhacaMdacittaM ayalamakaMpaM abhejjakavayaM jaMtaM salilAsu sAgaresu a uttaraNaM divvaM cammarayaNaM saNasattarasAiM savvadhaNNAI jattha rohaMti egadivaseNa vAviAI, vAsaM NAUNa cakkavaTTiNA parAmuTTha divve cammarayaNe ) duvAlasajoaNAiM tiriaM pavitthara, tattha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [143 sAhiAI, tae NaM se bharahe rAyA sakhaMdhAvarabale cammarayaNaM durUhai rattA divvaM chattarayaNaM parAmusai, tae NaMNavaNauisahassakaMcaNasalAgaparimaMDiaMmaharihaM aujhaM NivvaNasupasatthavisiTThalaTThakaMcaNasupaTudaMDaM miurAyayavaTTalaTuaraviMdakaNNiasamANarUvaMvatthipaese apaMjaravirAivivihabhatticittaM maNimuttapavAlatattatavajipaMcavaNNiadhoarayaNarUvaraiyaM syaNamarIIsamoppaNAkappakAramaNuraMjielliyaM rAyalacchiciMdhaM ajjuNasuvaNNapaMDurapaccatthaapaTThadesabhAgaM taheva tavaNijapaTTadhammaMtaparigayaM ahiasassirIaMsArayarayaNiaravimalapaDipuNNacaMdamaMDalasamANarUvaMNaridavAmappamANapagaivitthaDaM kumudasaMDadhavalaM raNNo saMcArimaM vimANaM sUrAtavavAyabuTThidosANa yakhayakaraMtavaguNehiM laddhaM . ahayaM bahuguNadANaM uUNa vivriiasuhkycchaayN| chattarayaNaM pahANaM sudullahaM apppunnnnaannN||1|| pamANarAINa tavaguNANa phalegadesabhAgavimANavAsevidullahataraMvagyAriamalladAmakalAvaM sArayadhavalabbharayayaNigarappagAsaM divvaM chattarayaNaM mahivaissa dhrnnialpunnnniNdo|tennN se divve chattarayaNe bharaheNaM raNNA parAmuDhe samANe khippAmeva duvAlasa joaNAI, pavittharai sAhiAI tiri| ___ [75] rAjA bharata ne apanI senA para yuga, mUsala, tathA muSTikA ke pramANa moTI dhArAoM ke rUpa meM sAta dina-rAta taka barasatI huI varSA ko dekhaa| dekhakara apane carmaratna kA sparza kiyaa| vaha carma-ratna zrIvatsa-svastika-vizeSa jaisA rUpa liye thaa| (usa para motiyoM ke, tAroM ke tathA ardhacandra ke citra bane the| vaha acala evaM akampa thaa| vaha abhedya kavaca jaisA thaa| nadiyoM evaM samudroM ko pAra karane kA yantraananya sAdhana thaa| daivI vizeSatA liye thaa| carma-nirmita vastuoM meM vaha sarvotkRSTa thaa| usa para boye hue sattaraha prakAra ke dhAnya eka dina meM utpanna ho sakeM, vaha aisI vizeSatA liye thaa| aisI mAnyatA hai ki gRhapatiratna isa carma-ratna para sUryodaya ke samaya dhAnya botA hai, jo uga kara dina bhara meM paka jAte haiM, gRhapati sAyaMkAla unheM kATa letA hai|) cakravartI rAjA bharata dvArA uparyukta rUpa meM hotI huI varSA ko dekhakara chuA gayA divya carmaratna kucha adhika bAraha yojana tiryak-tirachA vistIrNa ho gayA-phaila gyaa| tatpazcAt rAjA bharata apanI senA sahita usa carmaratna para ArUDha ho gyaa| ArUDha hokara usane chatraratna chuA, utthaayaa| vaha chatraratna ninyAnaveM hajAra svarNa-nirmita zalAkAoM se-tAr3iyoM se parimaNDita thaa| bahumUlya thA-cakravartI ke yogya thaa| ayodhya thA use dekha lene para pratipakSI yoddhAoM ke zastra uThate taka nahIM te| vaha nivraNa thA-chidra, granthi Adi ke doSa se rahita thaa| suprazasta, viziSTa, manohara evaM svarNamaya sudRr3ha daNDa se yukta thaa| usakA AkAra mRdu-mulAyama cA~dI se banI gola kamalakarNikA ke sadRza thaa| vaha basti pradeza meM chatra ke madhya bhAgavartI daNDa-prakSepasthAna meM jahA~ daNDa Abiddha evaM yojita rahatA hai, aneka zalAkAoM se yukta thaa| ataeva vaha piMjare jaisA pratIta hotA thaa| usa para vividha prakAra kI citrakArI kI huI thii| usa para maNi, motI, mUMge, tapAye hue svarNa tathA ratnoM dvArA pUrNa kalaza Adi mAMgalika-vastuoM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ke paMcaraMge ujjvala AkAra bane the| ratnoM kI kiraNoM ke sadRza raMgaracanA meM nipuNa puruSoM dvArA vaha sundara rUpa meM raMgA huA thaa| usa para rAjalakSmI kA cihna aMkita thaa| arjuna nAmaka pANDura ke varNa ke svarNa dvArA usakA pRSThabhAga AcchAdita thA-usa para sone kA kalApUrNa kAma thaa| usake cAra koNa paritApita svarNamaya paTTa se pariveSTita the| vaha atyadhika zrI-zobhA-sundaratA se yukta thaa| usakA rUpa zarad Rtu ke nirmala, paripUrNa candramaNDala ke sadRza thaa| usakA svAbhAvika vistAra rAjA bharata dvArA tiryakprasArita-tirachI phailAI gaI apanI donoM bhujAoM ke vistAra jitanA thaa| vaha kumuda-candravikAsI kamaloM ke vana sadRza dhavala thaa| vaha rAjA bharata kA mAno saMcaraNazIla-jaMgama vimAna thaa| vaha sUrya ke Atapa, Ayu-A~dhI, varSA Adi doSoM-vighnoM kA vinAzaka thaa| pUrva janma meM Acarita tapa, puNyakarma ke phalasvarUpa vaha prApta thaa| __vaha chatraratna ahata-apane Apako yoddhA mAnane vAle kisI bhI puruSa dvArA saMgrAma meM khaNDita na ho sakane vAlA thA, aizvarya Adi aneka guNoM kA pradAyaka thaa| hemanta Adi RtuoM meM tadviparIta sukhaprada chAyA detA thaa| arthAt zIta Rtu meM uSNa chAyA detA thA tathA grISma Rtu meM zItala chAyA detA thaa| vaha chatroM meM utkRSTa evaM pradhAna thaa| alpapuNya-puNyahIna yA thor3e puNyavAle puruSoM ke lie vaha durlabha thaa| vaha chatraratna chaha khaNDoM ke adhipati cakravartI rAjAoM ke pUrvAcarita tapa ke phala kA eka bhAga thaa| vimAnavAsa meM bhIdevayoni meM bhI vaha atyanta durlabha thaa| usa para phUloM kI mAlAe~ laTakatI thIM-vaha cAroM ora puSpamAlAoM se AveSTita thaa| vaha zarad Rtu ke dhavala megha tathA candramA ke prakAza ke samAna bhAsvara-ujjvala thaa| vaha divya thA-eka sahasra devoM se adhiSThita thaa| rAjA bharata kA vaha chatraratna aisA pratIta hotA thA, mAno bhUtala para paripUrNa candramaNDala ho| rAjA bharata dvArA chue jAne para vaha chatraratna kucha adhika bAraha yojana tirachA vistIrNa ho gayAphaila gyaa| 76. tae NaM se bharahe rAyA chattarayaNaM khaMdhAvArassuvariM Thavei 2ttA maNirayaNaM parAmusai veDho (totaM cauraMgulappamANamittaM ca aNagdhaM tasiaMchalaMsaM aNovamajuiM divvaM maNirayapatisamaM veruliaMsavvabhUakaMtaM jeNa ya muddhAgaeNaM dukkhaMNa kiMci jAva havai Arogge asavvakAlaM tericchiadevamANusakayA ya uvasaggA savve Na kareMti tassa dukkhaM, saMgAme'vi asatthavajjho hoi Naro maNivaraM dhareMto ThiajovvaNakesaavaDiDhaaNaho havai a savvabhayavippamukko) chattarayaNassa vatthibhAgaMsi uvei, tassa ya aNativaraM cArurUvaM silaNihiatthamaMtamettAsAlijava-gohUma-mugga-tila-kulattha-saTThiga-nipphAva-caNaga-koddava-kotthaMbhari-kaMgubaragarAlaga-aNega-dhaNNAvaraNa-hAriaga-allaga-mUlaga-haliha-lAua-tausa-tuMba-kAliMgakaviTTha-aMba-aMbilia-savvaNipphAyae sukusale gAhAvairayaNetti svvjnnviisuagunne| tae NaM te gAhAvairayaNe bharahassa raNNo taddivasappaiNNaNipphAiapUiANaM savvadhaNNANaM aNegAI kuMbhasahassAI uvaTThaveti, taeNaM se bharahe rAyA cammarayaNasamArUDhe chattarayaNasamocchanne maNirayaNakaujjoe samuggayabhUeNaM suhaMsuheNaM sattarattaM parivasai Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [145 Navi se khuhA Na viliaMNeva bhayaM Neva vijjae dukkhN| bharahAhivassa raNo khaMdhAvArassavi thev||1|| [76] rAjA bharata ne chatraratna ko apanI senA para tAna diyaa| yoM chatraratna ko tAnakara maNiratna ko sparza kiyaa| (vaha maNiratna viziSTa AkArayukta, sundara thA, cAra aMgula pramANa thA, amUlya thA-koI usakA mUlya AMka nahIM sakatA thaa| vaha tikhUTA thA, Upara-nIce SaTkoNa yukta thaa| anupama dyutiyukta thA, divya thA, maNiratnoM meM sarvotkRSTa thA, vaiDUrya maNi kI jAti kA thA, saba logoM kA mana harane vAlA thA-sabako priya thA, jise mastaka para dhAraNa karane se kisI bhI prakAra kA kaSTa nahIM raha jAtA thA jo sarvakaSTa-nivAraka thA, sarvakAla Arogyaprada thaa| usake prabhAva se tiryaJca-pazu-pakSI, deva tathA manuSyakRta upasarga-vighna kabhI bhI duHkha utpanna nahIM kara sakate the| usa uttama maNi ko dhAraNa karane vAle manuSya kA saMgrAma meM kisI bhI zastra dvArA vadha kiyA jAnA zakya nahIM thaa| usake prabhAva se yauvana sadA sthira rahatA thA, bAla evaM nAkhUna nahIM bar3hate the| use dhAraNa karane se manuSya saba prakAra ke bhayoM se vimukta ho jAtA thaa|) usa maNiratna ko rAjA bharata ne chatraratna ke bastibhAga meM-zalAkAoM ke bIca meM sthApita kiyaa| rAjA bharata ke sAtha gAthApatiratnasainyaparivAra hetu khAdya, peya Adi kI samIcIna vyavasthA, karane vAlA uttama gRhapati thaa| vaha apanI anupama vizeSatA-yogyatA liye thaa| zilA kI jyoM ati sthira carmaratna para kevala vapana mAtra dvArA zAli-kalama saMjJaka uccajAtIya cAvala, jau, gehU~, mUMga, urda, tila, kulathI, SaSTika-taNDulavizeSa, niSpAva, cane, kodravakodoM, kustuMbharI-dhAnyavizeSa, kaMgu, varaka, rAlaka-masUra Adi dAleM, dhaniyA, varaNa Adi hare pattoM ke zAka, adaraka, mUlI, haldI, laukI, kakar3I, tumbaka, bijaurA, kaTahala, Ama, imalI, Adi samagra phala sabjI Adi padArthoM ko utpanna karane meM vaha kuzala thA-samartha thaa| sabhI loga usake ina guNoM se suparicita the| usa zreSTha gAthApati ne usI dina upta-boye hue, niSpAdita-pake hue, pUta-tuSa, bhUsA Adi haTAkara sApha kiye hue saba prakAra ke dhAnyoM ke sahasroM kuMbha rAjA bharata ko samarpita kiye| rAjA bharata usa bhISaNa varSA ke samaya carmaratna para ArUDha rahA-sthita rahA, chatraratna dvArA AcchAdita rahA, maNiratna dvArA kiye gaye prakAza meM sAta dina-rAta sukhapUrvaka surakSita rhaa| usa avadhi meM rAjA bharata ko tathA usakI senA ko na bhUkha ne pIDita kiyA, na unhoMne dainya kA anubhava kiyA aura na ve bhayabhIta aura duHkhita hI hue| ApAta kirAtoM kI parAjaya 77. tae NaM tassa bharahassa raNNo sattarattaMsi pariNamamANaMsi imeArUve ajjhathie ciMtie 'patthie maNogae saMkappe samuppajitthA-kesaNaMbho !apatthiapatthae duraMtapaMtalakkhaNe (hINapupaNacAuddase hirisiri-) parivajjie je NaM mamaM imAe eANurUvAe jAva abhisamaNNAgayAe uppiM vijayakhaMdhAvArassa jugamusalamuTThi-(ppamANamettAhiM dhArAhiM oghamedhaM sattarattaM) vaasNvaasi| tae NaM tassa bharahas raNNo imeArUvaM ajjhasthiaM ciMtiyaM patthiaMmaNogayaM saMkappaM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra samupaNaM jANattA solasa devasahassA saNNajjhiuM pavattA yAvi hotthA / tae NaM te devA saNNaddhabaddhavammiakavayA jAva ' gahiAuhappaharaNA jeNeva te mehamuhA NAgakumArA devA teNeva uvAgacchaMti 2ttA mehamuhe nAgakumAre deve evaM vayAsI - 'haM bho ! mehamuhA NAgakumArA ! devA appatthiapatthagA ( duraMtapaMtalakkhaNA hINapuNNacAuddasA hirisiri-) parivajjiA kiNNaM tubhiNa yAha bhara rAyaM cAuraMtacakkavaTTiM mahiDDiaM (mahajjuiyaM jAva mahAsokkhaM No khalu esa sakko keNai deveNa bA dANaveNa vA kiNNareNa vA kiMpuriseNa vA mahorageNaM vA gaMdhavveNa vA satthappaogeNa vA aggippaogeNa vA maMtappaogeNa vA ) uvaddavittae vA paDisehittae vA tahAvi NaM tubbhe bharahassa raNNo vijayakhaMdhAvArassa uppiM jugamusalamuTThippamANamittAhiM dhArAhiM oghameghaM sattarattaM vAsaM vAsaha, taM evamavi gate itto khippAmeva avakkamaha ahava NaM ajja pAsaha cittaM jIvalogaM / tae NaM te mehumuhA NAgakumArA devA tehiM devehiM evaM vRttA samANA bhIA tatthA vahi uvvaggA saMjAyabhayA meghAnIkaM paDisAharaMti 2ttA jeNeva AvADacilAyA teNeva uvAgacchaMti 2 ttA AvADacilAe evaM vayAsI - esa NaM devANuppiA ! bharahe rAyA mahiDDie (mahajjuIe jAva mahAsokkhe ) No khalu esa sakko keNai deveNa vA (dANaveNa vA kiNNareNa vA kiMpuriseNa vA mahorageNa vA gaMdhavveNa vA satthappaogeNa vA ) aggippaogeNa vA ( maMtappaogeNa vA ) uvaddavittae vA paDisehittae vA tahAvia NaM te amhehiM devANuppiA ! tubbhaM piyaTTayAe bharahassa raNNo uvasagge kae, gacchaha NaM tubbhe devANuppiA ! NhAyA kayabalikammA kayako amaMgalapAyacchittA ullapaDasADagA ocUlagaNiacchA aggAI varAI rayaNAI gahAya paMjaliuDA pAyavaDiA bharahaM rAyANaM saraNaM uveha, paNivaiavacchalA khalu uttamapurisA, Natthi bhe bharahassa raNNo aMtiAo bhayamiti kaTTu / evaM vadittA jAmeva disiM pAubbhUA tAmeva disiM paDigayA / tara te AvADacilAyA mehamuhehiM NAgakumArA devehiM evaM vRttA samANA uTThAe uTTheti 2ttA NhAyA kayabalikammA kayakouamaMgalapAyacchittA ullapaDasADagA ocUlagaNiacchA aggAI varAI rayaNAI gahAya jeNeva bharahe rAyA teNeva uvAgacchaMti 2ttA karayalapariggahiaM jAva matthae aMjaliM kaTTu jaeNaM vijaeNaM vaddhAviMti 2ttA aggAI varAI rayaNAI uvarNeti 2ttA evaM vayAsIvasuhara guNahara jayahara, hirisiridhIkittidhArakaNariMda / lakkhaNasahassadhAraka, rAyamidaM Ne ciraM dhAre // 1 // hayavai gayavai Naravai, NavaNihivai bharahavAsapaDhamavaI / battIsajaNavayasahassarAya, sAmI ciraM paDhamaNarIsara Isara, hiaIsara mahiliAsahassANaM / devasayasAhasIsara, coddasarayaNIsara jIva // 2 // jasaMsI // 3 // 1. dekheM sUtra saMkhyA 57 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [147 sAgaragirimerAgaM, uttaravAINamabhijiaM tume| tA amhe devANuppiassa visae privsaamo||4|| aho NaM devANuppiANaM iDDI juI jase bale vIrie purisakkAraparakkame divvA devajuI divve devANubhAve laddhe patte abhismnnnnaage|tN diTThA NaM devANuppiANaM iDDI evaM cev|(juii jase bale vIrie purisakkAraparakkame divvA devajuI divve devANubhAveladdhe patte) abhismnnnnaage| taM khAmesu NaM devANuppiA ! khamaMtu NaM devANuppiA! khaMtumarahatu NaM devANuppiA ! NAi bhujo bhujjo evaMkaraNAetti kaTu paMjaliuDA pAyavaDiA bharahaM rAyaM saraNaM uviNti| tae NaM se bharahe rAyA tesiM AvADacilAyANaM aggAiM varAiM rayaNAI paDicchati 2ttA te AvADacilAe evaMvayAsI-gacchahaNaMbho ! tubbhe mamaMbAhucchAyApariggahiyA NibbhayA NiruvviggA suhaMsuheNaM parivasaha, Natthi bhe katto vi bhayamasthitti kaTTa sakkArei sammANei, sakkArettA sammANettA pddivisjjei| taeNaM se bharahe rAyA suseNa seNAvaI saddAvei rattA evaM vayAMsI-gacchAhiNaMbho devANuppiA ! doccaM pisiMdhUe mahANaIe paccatthimaMNikkhuDaM sasiMdhusAgaragirimerAgaM samavisamaNikkhuDANi aoavehi rattA aggAIvarAI rayaNAiMpaDicchAhi rattA mama eamANattiaMkhippAmeva paccappiNAhi jahA dAhiNillassa oyavaNaM tahA savvaM bhANiavvaM jAva paccaNubhavamANA vihrNti| [77] jaba rAjA bharata ko isa rUpa meM rahate hue sAta dina rAta vyatIta ho gaye to usake mana meM aisA vicAra, bhAva, saMkalpa utpanna huA vaha socane lagA-aprArthita-jise koI nahIM cAhatA, usa mRtyu kA prArthI-cAhane vAlA, du:khada anta evaM azubha lakSaNa vAlA (puNya caturdazIhIna-asaMpUrNa thI, ghaTikAoM meM amAvasyA A gaI, una azubha dina meM janmA huA abhAgA, lajjA, zobhA se parivarjita) kauna aisA hai, jo merI divya Rddhi tathA divya dyuti kI vidyamAnatA meM bhI merI senA para yuga, mUsala evaM muSTikA pramANa jaladhArA dvArA sAta dina-rAta hue, bhArI varSA karatA jA rahA hai| rAjA bharata ke mana meM aisA vicAra, bhAva, saMkalpa utpanna huA jAnakara solaha hajAra deva-yuddha hetu sannaddha ho gye| unhoMne lohe ke kavaca apane zarIra para kasa liye, zastrAstra dhAraNa kiye, jahA~ meghamukha nAgakumAra deva the, vahA~ aaye| Akara unase bole-mRtyu ko cAhane vAle, (duHkhada anta evaM azubha lakSaNa vAlA puNya caturdazIhIna-asaMpUrNa thI, ghaTikAoM meM amAvasyA A gaI, una azubha dina meM janmA huA abhAgA, lajjA, zobhA se parivarjita) meghamukha nAgakumAra devo ! kyA tuma cAturanta cakravartI rAjA bharata ko nahIM jAnate ? vaha mahA RddhizAlI hai| (parama dyutimAn tathA parama saukhyazAlI-bhAgyazAlI hai| use na koI deva-vaimanika devatA na koI dAnava-bhavanavAsI devatA, na koI kinnara, na koI kiMpuruSa, na koI mahoraga tathA na koI gandharva hI roka sakatA hai, na bAdhA utpanna kara sakatA hai| na use zastra-prayoga dvArA, na agniprayoga dvArA tathA na mantra-prayoga dvArA hI upadruta kiyA jA sakatA hai, rokA jA sakatA hai| phira bhI tuma rAjA bharata kI senA para yuga, mUsala tathA muSTikA pramANa jala-dhArAoM dvArA sAta dina-rAta hue bhISaNa varSA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jambUdvIpaprajJaptisUtra rahe ho| tumhArA yaha kArya anucita hai-- tumane yaha binA soce samajhe kiyA hai, kintu bItI bAta para aba kyA adhikSepa kareM - upAlaMbha deN| tuma aba zIghra hI yahA~ se cale jAo, anyathA isa jIvana se agrima jIvana dekhane ko taiyAra ho jAo - mRtyu kI taiyArI karo / 148 ] jaba una devatAoM ne meghamukha nAgakumAra devoM ko isa prakAra kahA to ve bhIta, trasta, vyathita evaM ugra ho gaye, bahuta Dara gye| unhoMne bAdaloM kI ghaTAe~ sameTa liiN| sameTa kara, jahA~ ApAta kirAta the, vahA~ Ae aura bole- devAnupriyo ! rAjA bharata mahA RddhizAlI (parama dyutimAn tathA parama saubhAgyazAlI hai / use na koI deva, na koI dAnava, na koI kinnara, na koI kiMpuruSa, na koI mahoraga tathA na koI gandharva hI roka sakatA hai, na bAdhA utpanna kara sakatA hai| na use zastra prayoga dvArA, na agni- prayoga dvArA tathA na mantraprayoga dvArA hI upadruta kiyA jA sakatA hai, rokA jA sakatA hai|) devAnupriyo ! phira bhI hamane tumhArA abhISTa sAdhane hetu rAjA bharata ke lie upasarga - vighna kiyaa| aba tuma jAo, snAna karo, nitya naimittika kRtya karo, deha-sajjA kI dRSTi se netroM meM aMjana AMjo, lalATa para tilaka lagAo, duHsvapna Adi doSa nivAraNa hetu candana, kuMkuma, dadhi, akSata Adi se maMgala-vidhAna kro| yaha saba kara tuma gIlI, dhotI, gIlA dupaTTA dhAraNa kie huye, vastroM ke nIce laTakate kinAroM ko samhAle hue - pahane hue vastroM ko bhalI bhA~ti bA~dha meM - jacAne meM samaya na lagAte hue zreSTha, uttama ratnoM ko lekara hAtha jor3e rAjA bharata ke caraNoM meM par3o, usakI zaraNa lo ! uttama puruSa vinamra janoM ke prati vAtsalya bhAva rakhate haiM, unakA hita karate haiM / tumheM rAjA bharata se koI bhaya nahIM hogA / yoM kahakara ve deva jisa dizA se Aye the, usI dizA meM cale gaye / meghamukha nAgakumAra devoM dvArA yoM kahe jAne para ve ApAta kirAta uThe / uThakara snAna kiyA, nityanaimittika kRtya kie, deha-sajjA kI dRSTi se netroM meM aMjana AMjA, lalATa para tilaka lagAyA, duHsvapna Adi doSa nivAraNa hetu candana, kuMkuma, dadhi, akSata Adi se maMgala-vidhAna kiyA / yaha saba kara gIlI, dhotI, gIlA dupaTTA dhAraNa kie huye, vastroM ke nIce laTakate kinAroM ko samhAle hue - pahane hue vastroM ko bhalI bhA~ti bA~dhane meM--jacAne meM samaya na lagAte hue zreSTha, uttama ratna lekara jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ aaye| Akara hAtha jor3e, aMjali bA~dhe unheM mastaka se lagAyA / rAjA bharata ko 'jaya vijaya' zabdoM dvArA vardhApita kiyA, zreSTha uttama ratna bheMTa kiye tathA isa prakAra bole- SaTkhaNDavartI vaibhava ke - sampatti ke svAmin ! guNabhUSita ! jayazIla ! lajjA, lakSmI, dhRti - santoSa, kIrti ke dhAraka ! rAjocita sahasroM lakSaNoM se sampanna ! narendra hamAre isa rAjya kA cirakAla paryanta Apa pAlana kareM // 1 // azvapate ! gajapate ! narapate ! navanidhipate ! bharata kSetra ke prathamAdhipate ! battIsa hajAra dezoM ke rAjAoM ke adhinAyaka ! Apa cirakAla taka jIvita raheM - dIrghAyu hoM // 2 // prathama narezvara ! aizvaryazAlin ! causaTha hajAra nAriyoM ke hRdayezvara - prANavallabha ! ratnAdhiSThAtRmAgadha tIrthAdhipati Adi lAkhoM deva ke svAmin ! caturdaza ratnoM ke dhAraka ! yazasvin ! Apane dakSiNa, pUrva tathA pazcima dizA meM samudraparyanta aura uttara dizA meM culla himavAn giri paryanta uttarArdha, dakSiNArdha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] samagra bharata kSetra ko jIta liyA hai ( jIta rahe haiN)| hama devAnupriya ke deza meM prajA ke rUpa meM nivAsa kara rahe haiM - hama Apake prajAjana haiM // 3-4 // [ 149 devAnupriya ko - ApakI Rddhi - sampatti, dyuti - kAnti, yaza-kIrti, bala - daihika zakti, vIryaAntarika zakti, puruSakAra - pauruSa tathA parAkrama- ye saba AzcaryakAraka haiM / Apako divya deva-dyutidevatAoM ke sadRza paramotkRSTa kAnti, paramotkRSTa prabhAva apane puNyodaya se prApta hai| hamane ApakI Rddhi (dyuti, yaza, bala, vIrya, pauruSa, parAkrama, divya deva-dyuti, divya deva-prabhAva, jo Apako labdha hai, prApta hai) kA sAkSAt anubhava kiyA hai / devAnupriya hama Apase kSamA yAcanA karate haiM / devAnupriya Apa hameM kSamA kreN| Apa kSamA karane yogya haiM - kSamAzIla haiM / devAnupriya hama bhaviSya meM phira kabhI aisA nahIM kreNge| yoM kahakara ve hAtha jor3e rAjA bharata ke caraNoM meM gira par3e, zaraNAgata ho gaye / phira rAjA bharata ne una ApAta kirAtoM dvArA bheMTa ke rUpa meM upasthApita uttama, zreSTha ratna svIkAra kiye / svIkAra kara unase kahA- tuma aba apane sthAna para jaao| maiMne tumako apanI bhujAoM kI chAyA meM svIkAra kara liyA hai - merA hAtha tumhAre mastaka para hai| tuma nirbhaya - bhayarahita, udvega rahita - vyathA rahita hokara sukhapUrvaka rho| aba tumheM kisI se bhI bhaya, nahIM hai| yoM kahakara rAjA bharata neM unakA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| unheM satkRta, sammAnita kara vidA kiyaa| taba rAjA bharata ne senApati suSeNa ko bulAyA aura kahA- devAnupriya ! jAo, pUrvasAdhita niSkuTa - koNavartI pradeza kI apekSA dUsare, sindhu mahAnadI ke pazcima bhAgavartI koNa meM vidyamAna, pazcima meM sindhu mahAnadI tathA pazcimI samudra, uttara meM kSulla himavAn parvata tathA dakSiNa meM vaitADhya parvata dvArA maryAdita - vibhakta pradeza ko, usake sama-viSama koNastha sthAnoM ko sAdhita karo - vijita karo / vahA~ se uttama, zreSTha ratnoM ko bheMTa ke rUpa meM prApta kro| yaha saba kara mujhe zIghra hI avagata karAo / isase Age kA bhAga dakSiNa sindhu niSkuTa ke vijaya ke varNana ke sadRza hai / vaisA hI yahA~ samajha lenA cAhie / cullahimavaMtavijaya 78. tae NaM divve cakkarayaNe aNNayA kayAi AuhagharasAlAo paDiNikkhamai 2ttA aMtalikkhapaDivaNNe jAva' uttarapuracchimaM disiM cullahimavaMtapavvayAbhimuhe payAte yAvi hotthA / taNaM se bharahe rAyA taM divvaM cakkarayaNaM (uttarapuracchrimaM disiM cullahimavaMtapavvayAbhimuhe payAtaM pAsai) cullahimavaMtavAsaharapavvassa adUrasAmaMte duvAlasayojanAyAmaM (NavajoaNavitthiNNaM varaNagarasaricchaM vijayakhaMdhAvAraNivesaM karei ) cullahimavaMtagirikumArassa devassa aTThamabhattaM pagiues, taheva jahA mAgahatitthassa ( hayagayarahapavarajohakaliAe saddhiM saMparivuDe mahayAbhaDacaDagara-pahagaravaMda-parikkhitte cakkarayaNadesiamagge aNegarAyavarasahassANuAyamagge mahayA ukkiTThasIhaNAyabolakalakalaraveNaM pakkhubhiyamahA-) samuddaravabhUaMpiva karemANe 2 uttaradisA 1. dekheM sUtra saMkhyA 62 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bhimuhe jeNeva cullahimavaMtavAsaharapavvae teNeva uvAgacchai 2ttA culla-himavaMtavAsaharapavvayaM tikkhutto rahasireNaM phusai, phusittA turae NigiNhai, NigiNhittA taheva (rahaM Thavei 2ttA dhaj parAmusai, tae NaM taM airuggaya-bAlacanda-iMdadhaNusaMkAsaM varamahisa-dariadappiadaDhaghaNasiMgaraiasAraM uragavarapavaragavalapavara-parahuabhamarakulaNIliNiddhadhaMta-dhoapaTTe NiuNoviamisimisiMtamaNirayaNaghaMTiAjAla-parikkhittaM taDitataruNakiraNatavaNijjabaddhaciMdhaM daddharamalayagirisiharakesaracAmaravAladdhacaMdaciMdha kAlahariarattapIasukkillabahuNhAruNisaMpiNaddhajIvaM jIviaMtakaraNaM calajIvaM dhaNU gahiUNa se NaravaI usu ca varavairakoDiaM vairasAratoMDaM kaMcaNamaNikaNagarayaNadhAiTThasukayapuMkhaM aNegamaNirayaNaviviha-suviraiyanAmaciMdhaM vaisAhaM ThAIUNa ThANaM) AyattakaNNAyataM ca kAUNa usumudAraM imANi vayaNANi tattha bhANIya se NaravaI (haMdisaNaMtu bhavaMto,bAhiraokhalu sarassaje devA NAgAsarA, tesiMkhaNamo pnnivyaami| haMdi suNaMtu bhavaMto, abbhiMtarao sarassa je devaa|nnaagaasuraa suvaNNA,) savve me te visayavAsitti kaTTa uddhaM vehAsaM usuM Nisirai parigaraNigariamajho, (vAu asobhmaannkosejjo| citteNa sobhAe dhaNuvareNa iMdovva pcckkhN|) tae NaM se sare bharaheNaM raNNA ur3e vehAsaM NisaTe samANe khippAmeva bAvattari joaNAiM gaMtA cullahimavaMtagiri-kumArassa devassa merAe nnivie| tae NaM se cullahimavaMtagirikumAre deve merAe saraM NivaiaMpAsai 2ttA Asurutte rudve (caMDikkie kuvie misimisemANe tivaliyaM bhiuDiM NiDAle sAharai rattA evaM vayAsI-kesa NaM bho esa apatthiapatthae duraMtapaMtalakkhaNe hINapuNNacAuddase hirisiriparivajjie je NaM mama imAe eANurUvAe divvAe deviddhIe divvAe devajuIe divveNaM divvANubhAveNaM laddhAe pattAe abhisamaNNAgayAe uppiM appussue bhavaNaMsi saraM Nisiraitti kaTTa sIhAsaNAo abbhuTei 2ttA jeNeva se NAmAhayaMke sare teNeva uvAgacchai 2ttA taMNAmAhayaMkaM saraMgeNhai, NAmakaM aNuppavAei, NAmaMkaM aNuppavAemANassa ime eArUve ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe samuppajitthA -uppaNNe khalu bho ! jaMbUddIve dIve bharahe vAse bharahe NAmaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI, taMjIameaM tIapaccuppaNNamaNAgayANaM cullahimavaMtagirikumArANaM devANaM rAINamuvatthANIaM krette| taM gacchAmi NaM ahaMpi bharahassa raNo uvatthANIaM karemitti kaTTa evaM saMpehei, saMpehettA) pIidANaM savvosahiM ca mAlaM gosIsacaMdaNaM kaDagANi (atuDiANi avatthANi aAbharaNANi asaraM ca NAmAhayaMkaM ) dahodaNaM ca geNhai 2ttA tAe ukkiTThAe jAva uttareNaM cullahimavaMtagirimerAe ahaNNaM devANuppiANaM visayavAsI (ahaNNaM devANuppiANaM ANattIkiMkare ) ahaNNaM devANuppiANaM uttarille aMtavAle (taM paDicchaMtu NaM devANuppiA ! mamaM imeArUvaM pIidANaMti kaTTa savvosahiM ca mAlaM gosIsacaMdaNaM kaDagANi atuDiANi a vatthANi a AbharaNANi a saraM ca NAmAhayaMkaM dahodagaM ca uvnnei| tae NaM se bharahe rAjA cullahimavaMtagirikumArassa devassa imeyArUvaM pIidANaM paDicchai 2ttA cullahimavaMtagirikumAraM devaM ) pddivisnjei| 2. dagna patra saMkhyA 34 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [151 [78] ApAta kirAtoM ko vijita kara lene ke pazcAt eka dina vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara nikalA, AkAza meM adhara avasthita huA phira vaha uttara-pUrva dizA meM IzAna-koNa meM kSudra-laghu himavAn parvata kI ora claa| rAjA bharata ne usa divya cakraratna ko uttara-pUrva dizA meM kSudra himavAn parvata kI ora jAte dekhaa| usane kSudra himavAna varSadhara parvata se na adhika dUra, na adhika samIpa-kucha hI dUrI para bAraha yojana lambA (nau yojana caur3A, uttama nagara jaisA) sainya-zivira sthApita kiyaa| usane kSudra himavAn girikumAra deva ko uddiSTa kara tele kI tapasyA svIkAra kii| Age kA varNana mAgadha tIrtha ke prasaMga jaisA hai| (......rAjA bharata ghor3e, hAthI, ratha tathA padAtiyoM se yukta cAturaMgiNI senA se ghirA thaa| bar3e-bar3e yoddhAoM kA samUha usake sAtha cala rahA thaa| cakraratna dvArA dikhAye gaye mArga para vaha Age bar3ha rahA thaa| hajAroM mukuTadhArI zreSTha rAjA usake pIche-pIche cala rahe the| usa dvArA kiye gaye siMhanAda ke kalakala zabda se aisA bhAna hotA thA ki mAno vAyu dvArA prakSubhita mahAsAgara garjana kara rahA ho|) rAjA bharata uttara dizA kI ora agrasara huaa| jahA~ kSudra himavAn varSadhara parvata thA, vahA~ aayaa| usake ratha kA agrabhAga kSudra himavAn varSadhara parvata se tIna bAra spaSTa huaa| usane vegapUrvaka calate hue ghor3oM ko niyantrita kiyaa| (ghor3oM ko niyantrita kara ratha ko rokaa| dhanuSa kA sparza kiyaa| vaha dhanuSa acirodgata bAlacandra-zuklapakSa kI dvitIyA ke candra jaisA evaM indradhanuSa jaisA thaa| utkRSTa, garvoddhata bhaiMse ke sadRDha, saghana sIMgoM kI jyoM niviDaM-nizchidra-pudgalaniSpanna thaa| usa dhanuSa kA pRSTha bhAga uttama nAga, mahiSazrRMga, zreSTha kokila, bhramarasamudAya tathA nIla ke sadRza ujjvala kAlI kAMti se yukta, teja se jAjvalyamAna evaM nirmala thaa| nipuNa zilpI dvArA camakAye gaye, dedIpyamAna maNiyoM aura ratnoM kI ghaMTiyoM ke samUha se vaha pariveSTita thaa| bijalI kI taraha jagamagAtI kiraNoM se yukta, svarNa se paribaddha tathA cihnita thaa| dardara evaM malaya parvata ke zikhara para rahane vAle siMha ke ayAla tathA ca~varI gAya kI pUMcha ke bAloM ke usa para sundara, ardha candrAkAra banda lage the| kAle, hare, lAla, pIle, tathA sapheda snAyuoM-nAr3I-tantuoM se usakI pratyaJcA baMdhI thii| zatruoM ke jIvana kA vinAza karane meM vaha sakSama thaa| usakI pratyaJcA caMcala thii| rAjA ne vaha dhanuSa uThAyA usa para bANa cddh'aayaa| bANa kI donoM koTiyAM uttama vajra-zreSTha hIroM se banI thiiN| usakA mukha-sirA vajra kI bhAMti abhedya thaa| usakA pUMcha-pIche kA bhAga-svarNa meM jar3I huI candrakAMta Adi maNiyoM tathA ratnoM se susajja thaa| usa para aneka maNiyoM aura ratnoM dvArA sundara rUpa meM rAjA bharata kA nAma aMkita thaa| bharata ne vaizAkha-dhanuSa car3hAne ke samaya prayukta kiye jAne vAle vizeSa pAdanyAsa meM sthita hokara) usa utkRSTa bANa ko kAna taka khIMcA (aura vaha yoM bolA-mere dvArA prayukta bANa ke bahirbhAga meM tathA Abhyantara bhAga meM adhiSThita nAgakumAra, asurakumAra, suparNa kumAra Adi devo ! maiM Apako praNANa karatA huuN| Apa suneMsvIkAra kreN|) aisA kara rAjA bharata ne vaha bANa Upara AkAza meM chodd'aa| malla jaba akhAr3e meM utaratA hai, taba Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra jaise vaha kamara bAMdhe hotA hai, usI prakAra bharata yuddhocita vastra-bandha dvArA apanI kamara bAMdhe thaa| usakA kauzeya-pahanA huA vastra-vizeSa havA se hilatA huA bar3A sundara pratIta hotA thaa| vicitra, uttama dhanuSa dhAraNa kiye vaha sAkSAt indra kI jyoM suzobhita ho rahA thaa|) rAjA bharata dvArA Upara AkAza meM chor3A gayA vaha bANa zIghra hI bahattara yojana taka jAkara kSudra himavAn girikumAra deva kI maryAdA meM-sImA meM tatsambaddha samucita sthAna meM giraa| kSudra himavAn girikumAra deva ne bANa ko apane yahA~ girA huA dekhA to tatkSaNa krodha se lAla ho gayA, (roSayukta ho gayA, kopAviSTa ho gayA, pracaNDa-vikarAla ho gayA, krodhAgni se uddIpta ho gyaa| kopAdhikya se usake lalATa para tIna rekhAeM ubhara aaiiN| usakI bhRkuTi tana gaI vaha bolA-'aprArthita-jise koI nahIM cAhatA, usa mRtyu ko cAhane vAlA, duHkhada anta tathA azubha lakSaNa vAlA, puNya caturdazI jisa dina hIna-asampUrNa thI-ghaTikAoM meM amAvasyA A gaI thI, usa azubha dina meM janmA huA, lajjA tathA zrI-zobhA se parivarjita vaha kauna abhAgA hai, jisane utkRSTa devAnubhAva-daivika prabhAva se labdha, prApta, svAyatta merI aisI divya devaRddhi, devadhuti para prahAra karate hue mauta se na Darate hue mere bhavana meM bANa girAyA hai ! yoM kahakara vaha apane siMhAsana se uThA aura jahA~ vaha nAmAMkita bANa par3A thA, vahA~ aayaa| Akara usa bANa ko uThAyA, nAmAMkana dekhaa| dekhakara usake mana meM aisA cintana, vicAra, manobhAva tathA saMkalpa utpanna huA-'jambUdvIpa ke antarvartI bharatakSetra meM bharata nAmaka cAturanta cakravartI rAjA utpanna huA hai| ataH atIta, pratyutpanna tathA anAgata-bhUta, vartamAna evaM bhaviSyavartI kSudra himavAn-girikumAra devoM ke lie yaha ucita hai-paramparAgata vyavahArAnurUpa hai ki ve (cakravartI) rAjA ko upahAra bheMTa kreN| isalie maiM bhI jAu~, rAjA ko upahAra bheMTa kruuN| yoM vicAra kara) usane prItidAna-bheMTa ke rUpa meM sarvoSadhiyA~, kalpavRkSa ke phUloM kI mAlA, gozIrSa candana-himavAna kuMja meM utpanna hone vAlA candana-vizeSa, kaTaka (truTita, vastra, AbhUSaNa, nAmAMkita bANa), padmadraha-padma nAmaka (hRda) kA jala liyaa| yaha saba lekara utkRSTa tIvra gati dvArA vaha rAjA bharata ke pAsa aayaa| Akara bolAmaiM kSudra himavAn parvata kI sImA meM devAnupriya ke -Apake deza kA vAsI huuN| maiM ApakA AjJAnuvartI sevaka huuN| ApakA uttara dizA kA antapAla hU~-upadrava-nivAraka huuN| ataH devAnupriya ! Apa mere dvArA upahRta bheMTa svIkAra kreN| yoM kahakara usane sarvoSadhi, mAlA, gozIrSa candana, kaTaka, truTita, vastra, AbhUSaNa, nAmAMkita bANa tathA padmahada kA jala bheMTa kiyaa| rAjA bharata ne kSudra himavAn-girikumAra deva dvArA isa prakAra bheMTa kiye gaye upahAra svIkAra kiye| svIkAra karake kSudra himavAn-girikumAra deva ko vidA kiyaa| RSabhakUTa para nAmAMkana 79. tae NaM se bharahe rAyA turae NigiNhai rattA rahaM parAvattei rattA jeNeva usahakUDe teNeva uvAgacchai 2ttA usahakUDaM pavvayaM tikkhutto rahasireNaM phusai rattA turae NigiNhai 2ttA rahaM Thavei 2ttA chattalaM duvAlasaMsiaM aTThakaNNiaM ahigaraNisaMThiaMsovaNNiaMkAgaNirayaNaM parAmusai 2ttA usabhakUDassa pavvayassa purathimillaMsi kaDagaMsi NAmaga AuDei Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [153 osappiNIimIse, taiAe samAe pacchime bhaae| ahamaMsi cakkavaTTI, bharaho ia nAmadhijjeNaM // 1 // ahamaMsi paDhamarAyA, ahayaM bharahAhivo nnrvriNdo| Natthi mahaM paDisattU, jiaM mae bhArahaM vAsaM // 2 // iti kaTTa NAmagaMAuDei, NAmagaM AuDittA rahaM parAvattei 2ttA jeNeva vijayakhaMdhAvAraNivese, jeNevabAhiriAuvaTThANasAlA teNeva uvAgacchai 2ttA(turae NigiNhai 2 ttA rahaM Thavei 2ttA rahAo paccoruhati 2ttA jeNeva majaNaghare teNeva uvAgacchati 2ttA majaNagharaM aNupavisai 2ttA jAva sasivva piadaMsaNe NaravaI majjaNagharAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva bhoaNamaMDave teNeva uvAgacchai 2 ttA bhoaNamaMDavaMsi suhAsaNavaragae aTThamabhattaM pArei 2 ttA bhoaNamaMDavAo paDiNikkhamai 2 ttA jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2 ttA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe NisIai 2 tAaTThArasa seNippaseNIo saddAvei rattA evaMvayAsIkhippAmeva bho devANuppiA! ussukkaM ukkaraM jAvacullahimavaMtagirikumArassa devassa aTThAhiaM mahAmahimaM kareha rattA mama eamANattiaMpaccappiNNaha, tae NaM tAo aTThArasa seNippaseNIo bharaheNaM raNNA evaM vuttAo samANIo haTTa jAva kareMti 2ttA eamANattiaM paccappiNaMti) cullahimavaMtagirikumArassa devassa aTThAhiAe mahAmahimAe NivvattAe samANIe AuhagharasAlAo paDiNikkhamai 2ttA jAva ' dAhiNiM disiM veaDDapavvayAbhimuhe payAte Avi hotthaa| [79] kSudra himavAn parvata para vijaya prApta kara lene ke pazcAt rAjA bharata ne apane ratha ke ghor3oM ko niyantrita kiyA-dAIM ora ke ghor3oM ko lagAma dvArA apanI ora khIMcA tathA bAI ora ke do ghor3oM ko Age kiyA DhIlA chodd'aa| yoM unheM rokaa| ratha ko vApasa modd'aa| vApasa mor3akara jahA~ RSabhakUTa parvata thA, vahA~ aayaa| vahA~ Akara ratha ke agra bhAga se tIna bAra RSabhakUTa parvata kA sparza kiyaa| tIna bAra sparza kara phira usane ghor3oM ko khar3A kiyA, ratha ko tthhraayaa| ratha ko ThaharAkara kAkaNI ratna kA sparza kiyaa| vaha (kAkaNI) ratna cAra dizAoM tathA Upara, nIce chaha talayukta thaa| Upara, nIce evaM tirache-pratyeka ora vaha cAra-cAra koTiyoM se yukta thA, yoM bAraha koTi yukta thaa| usakI ATha karNikAeM thiiN| adhikaraNIsvarNakAra loha-nirmita jisa piNDI para sone, cA~dI Adi ko pITatA hai, usa piNDI ke samAna AkArayukta thA, sauvarNika thA-aSTasvarNamAna parimANa thaa| rAjA neM kAkaNI ratna kA sparza kara RSabhakUTa parvata ke pUrvIya kaTaka meM-madhya bhAga meM isa prakAra nAmAMkana kiyA isa avasarpiNI kAla ke tIsare Araka ke pazcima bhAga meM tIsare bhAga meM maiM bharata nAmaka cakravartI huA huuN||1|| 1. dekheM sUtra 50 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] [jambUdvIpaprajJaptisUtra * bharatakSetra kA prathama rAjA-pradhAna rAjA hU~, bharatakSetra kA adhipati hU~, naravarendra huuN| merA koI pratizatru -pratipakSA nahIM hai| maiMne bharatakSetra ko jIta liyA hai // 2 // isa prakAra rAjA bharata ne apanA nAma evaM paricaya likhaa| vaisA kara apane ratha ko vApasa modd'aa| vApasa mor3akara, jahA~ apanA sainya-zivira thA, jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, vahA~ aayaa| (vahA~ Akara ghor3oM ko niyantrita kiyA, ratha ko ThaharAyA, ratha se nIce utraa| nIce utara kara, jahA~ snAnaghara thA ,vahA~ AyA, snAnaghara meM praviSTa huaa| snAnAdi sampanna kara, candra kI jyoM priyadarzana-prItiprada dikhAI dene vAlA rAjA bharata snAnAghara se bAhara niklaa| bAhara nikala kara vaha bhojana maMDapa meM AyA, sukhAsana se baiThA athavA zubha-uttama Asana para baiThA, tele kA pAraNA kiyaa| pAraNA kara, jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, siMhAsana thA, vahA~ aayaa| pUrva kI ora muMha kara siMhAsana para baitthaa| apane aThAraha zreNi-prazreNi janoM ko bulAyA, unase kahA-devAnupriyo ! merI ora se yaha ghoSaNA karo ki kSudra himavAn-girikumAra deva ko vijaya karane ke upalakSya meM aSTadivasIya mahotsava Ayojita kiyA jaae| ina ATha dinoM meM koI bhI kraya-vikraya Adi se sambaddha zulka, sampatti Adi para liyA jAne vAlA rAjya-kara Adi na liye jaaeN| mere AdezAnurUpa yaha kArya parisampanna kara mujhe avagata kraao| rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve aThAraha zreNi-prazreNI jana apane mana meM harSita hue| unhoMne rAjA ke AdezAnurUpa saba vyavasthAe~ kI, mahotsava Ayojita krvaayaa| vaisA kara unhoMne rAjA ko sUcita kiyaa|) kSudra himavAn-girikumAra deva ko vijaya karane ke upalakSya meM samAyojita aSTa divasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara niklaa| bAhara nikalakara usane dakSiNa dizA meM vaitADhya parvata kI ora prayANa kiyaa| nami-vinami-vijaya 80. tae NaM se bharahe rAyA taM divvaM cakkarayaNaM jAva' veaddhassa pavvayassa uttarille NitaMbe teNeva uvAgacchai 2ttA veaddhassa pavvayassa uttarille NitaMbe duvAlasajoyaNAyANaMjAva' posahasAlaM aNupavisai jAva 3 NamiviNamINaM vijAhararAINaM aTThamabhattaM pagiNhai 2 ttA posahasAlAe ( aTThamabhattie) NamiviNamivijAhararAyANo maNasiM karemANe 2 citttthi| tae NaM tassa bharahassa raNo aTThamabhattaMsi pariNamamANaMsi NamiviNamivijAhararAyaNo divvAe maIe coiamaI aNNamaNNassa aMtiaMpAubbhavaMti 2ttA evaM vayAsI-uppaNNe khalu bho devANuppiyA! jaMbUddIve dIve bharahe vAse bharahe rAyA cAuraMtacakkavaTTItaM jIameaMtIapaccuppaNNamaNAgayANaM vijAhararAINaM cakkavaTTINaM uvatthANikarettae, taM gacchAmoNaM devANuppiA ! amhevi bharahassa 1. dekheM sUtra 50 2. dekheM sUtra 62 3. dekheM sUtra 51 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [155 raNNo uvatthANikaremo iti kaTTa viNamINAUNaMcakkavaTTi divvAe maIe coiamaI mANummANappamANajuttaM teassiM rUvalakkhaNajuttaM ThiajuvvaNakesavaDDiaNahaM savvarogaNAsaNiM balakara icchiasIuNhaphAsajuttaM tisu taNuaMtisu taMbaM tivalogatiuNNayaM tigNbhiirN| tisu kAlaM tisu seaMtiAyataM tisu avicchinnnnN||1|| samasarIraM bharahe vAsaMmi savvamahilappahANaM suMdarathaNajaghaNavarakaracalaNaNayaNasirasijadasaNajaNahiayaramaNamaNahari siMgAragAraM-(cAruvesaM saMgayagayahasiabhaNiaciTThaavilAsalaliasaMlAvaniuNa-) juttovayArakusalaMamaravahUNaMsurUvaM rUveNaMaNuharaMtI subhadaM bhadaMmi jovvaNe vaTTamANiM itthirayaNaM NamI arayaNANi yakaDagANi ya tuDiANi ageNhai rattA tAe ukkiTThAe turiAe jAva' uddhUAe vijjAharagaIe jeNeva bharahe rAjA teNeva uvAgacchaMti 2 ttAaMtalikkhapaDivaNNA sakhiMkhiNIyAI(paMcavaNNAiMvatthAI pavara-parihie karayalapariggahiaMdasaNahaM sira-jAva aMjaliM kaTTa bharahaM rAyaM) jaeNaM vijaeNaM vaddhAveMti 2ttA evaM vayAsI-abhijie NaM devANuppiA ! (kaivalakalpe bharahe vAse uttareNaMcullahimavaMtamerAe taM amhe devANuppiANaM visayavAsI) amhe devANuppiANaM ANattikiMkarA iti kaTTa taM paDicchaMtu NaM devANuppiA ! amhaM imaM (imeArUvaM pIidANaMti kaTTha) viNamI itthIrayaNaM NamI rayaNANi smppei| ____ tae NaM se bharahe rAyA ( namivinamINaM vijAhararAINaM imeyArUvaM pIidANaM paDicchai 2ttA namivinamINaM vijjAhararAINaM sakkArei sammANei 2ttA) paDivisajjei 2ttA posahasAlAo paDiNikkhamaI 2ttA majjaNagharaM aNupavisai rattA bhoaNamaMDavejAva namivinamINaM vijjAhararAINaM atttthaahiamhaamhimaa| tae NaM se divve cakkarayaNe AuhagharasAlAo paDiNikkhamai jAva 3 uttarapurasthimaM disiM gaMgAdevIbhavaNAbhimuhe payAe Avi hotthA, sacceva savvA siMdhUvattavvayA jAva navaraM kuMbhaTThasahassaM rayaNacittaM NANAmaNikaNagarayaNabhatticittANi a duve kaNagasIhAsaNAI sesaM taM ceva jAva mhimtti| __ [80] rAjA bharata ne usa divya cakraratna ko dakSiNa dizA meM vaitADhya parvata kI ora jAte hue dekhaa| vaha bahuta harSita evaM parituSTa huaa| vaha vaitADhya parvata kI uttara dizAvartI talahaTI meM aayaa| vahA~ bAraha yojana lambA, nau yojana caur3A zreSTha nagara sadRza sainyazivira sthApita kiyaa| vahA~ vaha pauSadhazAlA meM praviSTa huaa| zrIRSabha svAmI ke kaccha tathA mahAkaccha nAmaka pradhAna sAmantoM ke putra nami evaM vinami nAmaka vidyAdhara rAjAoM ko, uddiSTa kara unheM sAdhane hetu tele kI tapasyA svIkAra kii| pauSadhazAlA meM (tele kI tapasyA meM vidyamAna) nami, vinami vidyAdhara rAjAoM kA mana meM dhyAna karatA huA vaha sthita rhaa| 1. dekheM sUtra 34 2. dekheM sUtra 79 3. dekheM sUtra 50 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] [jambUdvIpaprajJaptisUtra rAjA kI tele kI tapasyA jaba paripUrNa hone ko AI, taba nami, vinami vidyAdhara rAjAoM ko apanI divya mati-divyAnubhAva-janita jJAna dvArA isakA bhAna huaa| ve eka dUsare ke pAsa Aye, paraspara mile aura kahane lage-jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM bharata nAmaka cAturanta cakravartI rAjA utpanna huA hai| atIta, pratyutpanna tathA anAgata-bhUta, vartamAna evaM bhaviSyavartI vidyAdhara rAjAoM ke lie yaha ucita hai-paramparAgata vyavahArAnurUpa hai ki ve rAjA ko upahAra bheMTa kreN| isalie hama bhI rAjA bharata ko apanI ora se upAyana upahRta kreN| yaha socakara vidyAdhararAja vinami ne apanI divya mati se prerita hokara cakravartI rAjA bharata ko bheMTa karane hetu subhadrA nAmaka strIratna liyaa| strIratna-parama sundarI subhadrA kA zarIra mAnonmAna pramANayukta thA-daihika phailAva, vajana, U~cAIM Adi kI dRSTi se vaha paripUrNa, zreSTha tathA sarvAMgasundara thaa| vaha tejasvinI thI, rUpavatI evaM lAvaNyamayI thii| vaha sthira yauvana yukta thI-usakA yauvana avinAzI thaa| usake zarIra ke keza tathA nAkhUna nahIM bar3hate the| usake sparza se saba roga miTa jAte the| vaha bala-vRddhikAriNI thIusake paribhoga se paribhoktA kA bala, kAnti bar3hatI thii| grISma Rtu meM vaha zItasparzA tathA zIta Rtu meM uSNasparzA thii| __ vaha tIna sthAnoM meM-kaTibhAga meM, udara meM tathA zarIra meM kRza thii| tIna sthAnoM meM-netra ke prAnta bhAga meM, adharoSTha meM tathA yonibhAga meM tAmra-lAla thii| vaha trivaliyukta thI-deha ke madhya udara sthita tIna rekhAoM se yukta thii| vaha tIna sthAnoM meM-stana, jaghana tathA yonibhAga meM unnata thii| tIna sthAnoM meM-nAbhi meM, sattva meM-antaHzakti meM tathA svara meM gaMbhIra thii| vaha tIna sthAnoM meM-romarAji meM, stanoM ke cUcakoM meM tathA netroM kI kanInikAyoM meM kRSNa varNa yukta thii| tIna sthAnoM meM-dA~toM meM, smita meM-muskAna meM tathA netroM meM vaha zvetatA liye thii| tIna sthAnoM meM-kezoM kI veNI meM, bhujalatA meM tathA locanoM meM pralamba thIlambAI liye thii| tIna sthAnoM meM-zroNicakra meM, jaghana-sthalI meM tathA nitamba bimboM meM vistIrNa thI-caur3AI yukta thii||1|| vaha samacaurasa, daihika saMsthAnayukta thii| bharatakSetra meM samagra mahilAoM meM vaha pradhAna-zreSTha thii| usake stana, jaghana, hAtha, paira, netra, keza, dA~ta-sabhI sundara the, dekhane vAle puruSa ke citta ko AhlAdita karane vAle the, AkRSTa karane vAle the| vaha mAno zRMgAra-rasa kA AgAra-gRha thii| (usakI vezabhUSA bar3I lubhAvanI thii| usakI gati-cAla, ha~sI, bolI, ceSTA, kaTAkSa-ye saba bar3e saMgata-sundara the| vaha lAlityapUrNa saMlApa-vArtAlApa karane meM nipuNa thii|) loka-vyavahAra meM vaha kuzala-pravINa thii| vaha rUpa meM devAMganAoM ke saundarya kA anusaraNa karatI thii| vaha kalyANakArI sukhaprada yauvana meM vidyamAna thii| vidyAdhararAja nami ne cakravartI bharata ko bheMTa karane hetu ratna, kaTaka tathA truTita liye| utkRSTa tvarita, tIvra vidyAdhara-gati dvArA ve donoM, jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ aaye| vahA~ Akara ve AkAza meM avasthita hue| (unhoMne choTI-choTI ghaMTiyoM se yukta, paMcaraMge vastra bhalIbhA~ti pahana rakhe the| unhoMne hAtha jor3e, aMjali bA~dhe unheM mastaka se lgaayaa| aisA kara) unhoMne jaya-vijaya zabdoM dvArA rAjA bharata ko vardhApita kiyA aura Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [157 kahA-(devAnupriya ! Apane uttara meM kSudra himavAn parvata kI sImA taka bharatakSetra ko jIta liyA hai| hama Apake dezavAsI haiM-Apake prajAjana haiM,) hama Apake AjJAnuvartI sevaka haiM / (Apa hamAre ye upahAra svIkAra kreN| yaha kaha kara) vinami ne strIratna tathA nami ne ratna, AbharaNa bheMTa kiye| rAjA bharata ne (vidyAdhararAja nami tathA vinami dvArA samarpita ye upahAra svIkAra kiye| svIkAra kara nami evaM vinami kA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| unheM satkRta, sammAnita kara) vahA~ se vidA kiyaa| phira rAjA bharata pauSadhazAlA se bAhara niklaa| bAhara nikAla kara snAnaghara meM gyaa| snAna Adi sampanna kara bhojana maMDapa meM gayA, tele kA pAraNA kiyaa| vidyAdhararAja nami tathA vinami ko vijaya kara lene ke upalakSya meM aSTa divasIya mahotsava Ayojita kiyaa| ____aSTa divasIya mahotsava ke saMpanna ho jAne ke pazcAt divya cakraratna zastrAgAra se bAhara niklaa| usane uttara-pUrva dizA meM-IzAna-koNa meM gaMgA devI ke bhavana kI ora prayANa kiyaa| ___ yahA~ para saba vaktavyatA grAhya hai, jo sindhu devI ke prasaMga meM varNita hai| vizeSatA kevala yaha hai ki gaMgAdevI ne rAjA bharata ko bheMTa rUpa meM vividha ratnoM se yukta eka hajAra ATha kalaza, svarNa evaM vividha prakAra kI maNiyoM se citrita-vimaMDita do sone ke siMhAsana vizeSarUpa se upahRta kiye| phira rAjA ne aSTadivasIya mahotsava Ayojita krvaayaa| khaNDaprapAtavijaya 81. taeNaM se divve cakkarayaNe gaMgAe devIe aTThAhiyAe mahAmahimAe nivvattAe samANIe AuhagharasAlAo paDiNikkhamai 2ttA jAva ' gaMgAe mahANaIe paccathimilleNaM kUleNaM dAhiNadisiM khaMDappavAyaguhAbhimuhe payAe yAvi hotthaa| tate NaM se bharahe rAyA (taM divvaM cakkarayaNaM gaMgAe paccasthimilleNaM kUleNaM dAhiNadisiM khaMDappavAyaguhAbhimuhaM payAtaM pAsai 2ttA) jeNeva khaMDappavAyaguhA teNeva uvAgacchai rattA savvA kayamAlavattavvayA NeavvA Navari NaTTamAlage deve pItidANaM se AlaMkAriabhaMDaM kaDagANi a sesaM savvaM taheva jAva aTThAhiA mhaamhimaa0| tae NaM se bharahe rAyA NaTTamAlassa devassa aTThAhiAe ma0 NivvattAe samANIe suseNaM seNAvaI saddAvei 2ttA jAva siMdhugamo Neavvo, jAva gaMgAe mahANaIe purathimillaM NikkhuDaM sagaMgAsAgaragirimerAgaM samavisamaNikkhuDANi a Aovei 2ttA aggANi varANi rayaNANi paDicchai rattA jeNeva gaMgAmahANaI teNeva uvAgacchai rattAdoccaMpisakkhaMdhAvArabale gaMgAmahANaI vimalajalatuMgavIiMNAvAbhUeNaMcammarayaNeNaM uttarai rattAjeNeva bharahassaraNNo vijayakhaMdhAvAraNi 1. dekheM sUtra saMkhyA 50 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] [jambUdvIpaprajJaptisUtra vese jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA teNeva uvAgacchai 2ttA AbhisekkAo hatthirayaNAo paccoruhai rattA aggAiM varAiM rayaNAiM gahAya jeNeva bharahe rAyA teNeva uvAgacchai 2ttA karayalapariggahiaMjAva aMjaliMkaTu bharahaM rAyaMjaeNaM vijaeNaM vaddhAvei rattA aggAiM varAiM rayaNAI uvnnei|tennN se bharahe rAyA suseNassa seNAvaissa aggAiM varAI rayaNAI paDicchai 2ttA suseNaM seNAvaI sakkArei sammANei 2ttA pddivisjjei| tae NaM se suseNaM seNAvaI bharahassa raNNo sesaMpi taheva jAva vihri| . tae NaM se bharahe rAyA aNNayA kayAi suseNe seNAvairayaNaM saddAvei 2ttA evaM vayAsIgaccha NaM bho devANuppiA! khaMDappavAyaguhAe uttarillassa duvArassa kavADe vihADehi rattA jahA timisaguhAe tahA bhANiavvaM jAva piaMbhe bhavau, sesaM taheva jAva bharaho uttarilleNaM duvAreNaM aIi, sasivva mehaMdhayAranivahaM taheva pavisaMto maMDalAiM aalihi| tIse NaM khaMDappavAyaguhAe bahumajjhadesabhAe( etthaNaM) ummaga-Nimmaga-jalAo NAmaM duve mahANaIo tahevaNavaraM paccaMtthimillAo kaDagAo pavUDhAo samANIo puratthimeNaM gaMgaM mahANaI samappeMti, sesaM taheva Navari paccathimilleNaMkUleNaM gaMgAe saMkamavattavvayA thevtti|te NaM khaMDagappavAyaguhAe dAhiNillassa duvArassa kavADA sayameva mahayA koMcAravaM karemANA 2 sarasarassagAI ThANAI pccoskkitthaa| taeNaM se bharahe rAyA cakkarayaNadesiyamagge (aNegarAya0 mahayA ukkiTThasIhaNAyabolakalakalasaddeNa samuddaravabhUyaM piva karemANe) khaMDappavAyaguhAo dakkhiNilleNaM dAreNaM NINei sasivva mehNdhyaarnivhaao| [81] gaMgA devI ko sAdha lene ke upalakSya meM Ayojita aSTadivasIya mahotsava sampanna ho jAne para vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara niklaa| bAhara nikalakara usane gaMgA mahAnadI ke pazcimI kinAre dakSiNa dizA ke khaNDaprapAta guphA kI ora prayANa kiyaa| taba (divya cakraratna ko gaMgA mahAnadI ke pazcimI kinAre dakSiNa dizA meM khaNDaprapAta guphA kI ora prayANa karate dekhA, dekhakara) rAjA bharata jahA~ khaNDaprapAta guphA thI, vahA~ aayaa| yahA~ tamisrA guphA ke adhipati kRtamAla deva se sambaddha samagra vaktavyatA grAhya hai| kevala itanA sA antara hai, khaNDaprapAta guphA ke adhipati nRttamAlaka deva ne prItidAna ke rUpa meM rAjA bharata ko AbhUSaNoM se bharA huA pAtra, kaTaka-hAthoM ke kar3e vizeSa rUpa meM bheMTa kiye| nRttamAlaka deva ko vijaya karane ke upalakSya meM Ayojita aSTadivasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para rAjA bharata ne senApati suSeNa ko bulaayaa| yahA~ para sindhu devI se sambaddha prasaMga grAhya hai| senapati suSeNa ne gaMgA mahAnadI ke pUrvabhAgavartI koNa-pradeza ko, jo pazcima meM mahAnadI se, pUrva meM 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [159 samudra se, dakSiNa meM vaitADhya parvata se evaM uttara meM laghu himavAna parvata se maryAdita thA, tathA sama-viSama avAntarakSetrIya koNavartI bhAgoM ko saadhaa| zreSTha, uttama ratna bheMTa meM prApta kiye| vaisA kara senApati suSeNa jahA~ gaMgA mahAnadI thI, vahA~ aayaa| vahA~ Akara usane nirmala jala kI U~cI uchalatI laharoM se yukta gaMgA mahAnadI ko naukA ke rUpa meM pariNata carmaratna dvArA senAsahita pAra kiyaa| pAra kara jahA~ rAjA bharata thA, senA kA par3Ava thA, jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, vahA~ aayaa| Akara AbhiSekya hastiratna se nIce utraa| nIce utarakara usane uttama, zreSTha ratna liye, jahA~ rAjA bharata thA, vaha vahA~ aayaa| vahA~ Akara donoM hAtha jor3e, aMjaliM bA~dhe rAjA bharata ko jaya-vijaya zabdoM dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara uttama, zreSTha ratna, jo bheMTa meM prApta hue the, rAjA ko samarpita kiye| rAjA bharata ne senApati suSeNa dvArA samarpita uttama, zreSTha ratna svIkAra kiye| ratna svIkAra kara senApati suSeNa kA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| use satkRta, sammAnita kara vahA~ se vidA kiyaa| Age kA prasaMga pahale Aye varNana kI jyoM hai| . tatpazcAt eka samaya rAjA bharata ne senApatiratna suSeNa ko bulaayaa| bulAkara usase kahA-devAnupriya! jAo, khaNDaprapAta guphA ke uttarI dvAra ke kapATa udghATita kro| Age kA varNana tamisrA guphA kI jyoM saMgrAhya hai| phira rAjA bharata uttarI dvAra se gyaa| saghana andhakAra ko cIra kara jaise candramA Age bar3hatA hai, usI - taraha khaNDaprapAta guphA meM praviSTa huA, maNDaloM kA Alekhana kiyaa| khaNDaprapAta guphA ke ThIka bIca ke bhAga se unmagnajalA tathA nimagnajalA nAmaka do bar3I nadiyA~ nikalatI haiN| inakA varNana pUrvavat hai| kevala itanA antara hai, ye nadiyAM khaNDaprapAta guphA ke pazcimI bhAga se nikalatI huI, nikalakara Age bar3hatI huI pUrvI bhAga meM gaMgA mahAnadI meM mila jAtI haiN| zeSa varNana pUrvavat saMgrAhya hai| kevala itanA antara haiM, pula gaMgA ke pazcimI kinAre para bnaayaa| tatpazcAt khaNDaprapAta guphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa krauJcapakSI kI jyoM jora se AvAja karate hue sarasarAhaTa ke sAtha svayameva apane sthAna se saraka gye| khula gye| cakraratna dvArA nirdezita mArga kA anusaraNa karatA huA, (samudra ke garjana kI jyoM siMhanAda karatA huA, aneka rAjAoM se saMparivRta) rAjA bharata niviDa andhakAra ko cIra kara Age bar3hate hue candramA kI jyoM khaNDaprapAta guphA ke dakSiNI dvAra se niklaa| navanidhi-prAkaTya 82. tae NaM se bharahe rAyA gaMgAe mahANaIe paccathimille kUle duvAlasajoaNAyAma NavajoaNavicchiNNaM (varaNagarasaricchaM)vijayakkhaMdhAvAraNivesaM krei|avsittuNtNcev jAva nihirayaNANaM aTThamabhattaM pginnhi| tae NaM se bharahe rAyA posahasAlA jAva NihirayaNe maNasi Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] [jambUdvIpaprajJaptisUtra karemANe ciTThaitti, tassa ya aparimiarattarayaNA dhuamakkhayamavyayA sadevA lokopacayaMkarA uvagayA Nava Nihio logavissuajasA, taM jahA nesappe 1, paMDuae 2, piMgalae 3, savvarayaNe 4, mahapaume 5 / kAle 6, a mahAkAle 7, mANavage mahAnihI 8, saMkhe 9, // 1 // NesappaMmi NivesA, gAmAgaraNagarapaTTaNANaM c| doNamuhamaDaMbANaM khaMdhAvArAvaNagihANaM // 2 // gaNiassa ya uppattI, mANummANassa jaM pamANaM c| dhaNNassa ya bIANa, ya uppattI paMDue bhnniaa||3|| savvA AbharaNavihI, purisANaM jA ya hoi mhilaannN| AsANa ya hatthINa ya, piMgalaNihimi sA bhaNiA // 4 // rayaNAiM savvarayaNe, caudasa vi varAiM cakkavaTTissa / / uppajjaMte egiMdiyAiM paMcidiAiM ca // 5 // vatthANa ya utpattI, NipphattI ceva savvabhattINa / raMgANa ya dhovvANa ya , savvA esA mahApaume // 6 // kAle kAlaNNANaM, savvapurANaM ca tisu vi vNsesu| sippasayaM kammANi a tiNNi payAe hiakraanni||7|| lohassa ya uppattI, hoi mahAkAli AgarANaM ca / / ruppassa suvaNNassa ya, mnnimuttsilppvaalaannN||8|| johANa ya uppattI, AvaraNANaM ca paharaNANaM c| / / savvA ya juddhaNII, mANavage daMDaNII a||9|| paTTavihI NADagavihI, kavvassa ya cauvvihassa uppttii| saMkhe mahANihiMmI, tuDiaMgANaM ca savvesiM // 10 // cakkaTThapaiTTANA, aTThassehA ya Nava ya vikkhNbhaa| bArasadIhA maMjU-saThiyA jaNhavIi muhe||11|| veruliamaNikavADA, kaNagamayA vivihrynnpddipunnnnaa| sasisUracakkalakkhaNa aNusamavayaNovavattI yaa||12|| paliovamaTTiIA, NihisariNAmA ya tattha khalu devaa| jesiM te AvAsA, akkijjA AhivaccA ya // 13 // ee NavaNihirayaNA, pabhUyadhaNarayaNasaMcayasamiddhA / je vasamupagacchaMti, bharahAvivacakkavaTTINaM // 14 // tae NaM se bharahe rAyA aTThamabhattaMsi pariNamamANaMsi posahasAlAo paDiNikkhamai, evaM majjaNagharapaveso jAva seNipaseNisaddAvaNayA jAva NihirayaNANaM aTThAhiaM mahAmahimaM krei| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [161 tae NaM se bharahe rAyA NihirayaNANaM aTThAhiAe mahAmahimAe NivvattAe samANIe suseNaM seNAvairayaNaM saddAvei 2ttA evaM vayAsI-gacchaM NaM bho devANuppiA ! gaMgAmahANaIe purathimillaM NikkhuiMduccaMpi sagaMgAsAgaragirimerAgaM samavisamaNikkhuDANi aoavehi rattA eamaannttiaNpccppinnaahitti| ___taeNaM se suseNe taMcevapuvvavaNNiaMbhANiavvaMjAvaoavittA tamANattiaMpaccappiNai paDivisajjei jAva bhogabhogAiM bhuMjamANe vihri| tae NaM se divve cakkarayaNe annayA kayAI AuhagharasAlAo paDiNikkhamai 2ttA aMtalikkhapaDivaNNe jakkhasahassasaMparivuDe divvatuDia-(saddasaNNiNAdeNaM) ApUrete ceva vijayakhaMdhAvAraNivesaM majhamajheNaM Nigacchai dAhiNapaccatthimaM disiM rAyahANi abhimuhe payAe yAvi hotthaa| tae NaM se bharahe rAyA jAva' pAsai 2ttA haTTatuTTha jAva koDuMbiyapurise saddAvei 2ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiAyA! AbhisekaM (hatthirayaNaM paDikappeha hayagayarahapavarajohakaliaMcAuraMgiNiM seNNaM saNNAheha, ettamANattiaMpaccappiNaha, taeNaM te koDuMbiyapurise tamANattiyaM) pccppinnNti| [82] tatpazcAt-guphA se nikalane ke bAda rAjA bharata ne gaMgA mahAnadI ke pazcimI taTa para bAraha yojana lambA, nau yojanaM caur3A, zreSTha-nagara-sadRza-sainyazivira sthApita kiyaa| ___ Age kA varNana mAgadha deva ko sAdhane ke sandarbha meM AyA varNana jaisA hai| phira rAjA ne nau nidhiratnoM ko utkRSTa nidhiyoM ko uddiSTa kara tele kI tapasyA svIkAra kii| tele kI tapasyA meM abhirata rAjA bharata nau nidhiyoM kA mana meM cintana karatA huA pauSadhazAlA meM avasthita rhaa| nau nidhiyAM apane adhiSThAtR-devoM ke sAtha vahA~ rAjA bharata ke samakSa upasthita huiiN| ve nidhiyA~ aparimitaanaginata lAla, nIle, pIle, hare, sapheda Adi aneka varNoM ke ratnoM se yukta thIM, dhruva, akSaya tathA avyayaavinAzI thIM, lokavizruta thiiN| | ve isa prakAra thIM 1. naisarpa nidhi, 2. pANDuka nidhi, 3. piMgalaka nidhi, 4. sarvaratna nidhi, 5. mahApadma nidhi, 6. kAla nidhi, 8. mANavaka nidhi tathA 9. shNkhnidhi| ve nidhiyA~ apane-apane nAma ke devoM se adhiSThita thiiN| 1. naisarpa nidhi-grAma, Akara, nagara, paTTana, droNamukha, maDamba, skandhAvAra, ApaNa tathA bhavana-inake sthApana-samutpAdana kI vizeSatA liye hotI hai| 1. dekheM sUtra saMkhyA 50 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] [jambUdvIpaprajJaptisUtra 2. pANDuka nidhi-gine jAne yogya-dInAra, nArikela Adi, mApe jAne vAle dhAnya Adi, tole jAne vAle cInI, gur3a Adi, kamala jAti ke uttama cAvala Adi dhAnyoM ke bIjoM ko utpanna karane meM samartha hotI hai| 3. piMgalaka nidhi-puruSoM, nAriyoM, ghor3oM tathA hAthiyoM ke AbhUSaNoM ko utpanna karane kI vizeSatA liye hotI hai| 4. sarvaratna nidhi-cakravartI ke caudaha uttama ratnoM ko utpanna karatI hai| unameM cakraratna, daNDaratna, asiratna, chatraratna, carmaratna, maNiratna tathA kAkaNIratna-ye sAta ekendriya hote haiN| senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakiratna, purohitaratna, azvaratna, hastiratna tathA strIratna-ye sAta paMcendriya hote haiN| 5. mahApadma nidhi-saba prakAra ke vastroM ko utpanna karatI hai| vastroM ke raMgane, dhone Adi samagra sajjA ke niSpAdana kI vaha vizeSatA liye hotI hai| 6. kAla nidhi-samasta jyotiSazAstra ke jJAna, tIrthaMkara-vaMza, cakravarti-vaMza tathA baladeva-vAsudevavaMza-ina tInoM meM jo zubha, azubha ghaTita huA, ghaTita hogA, ghaTita ho rahA hai, una sabake jJAna, sau prakAra ke zilpoM ke jJAna, uttama, madhyama tathA adhama karmoM ke jJAna ko utpanna karane kI vizeSatA liye hotI hai| 7. mahAkAla nidhi-vividha prakAra ke loha, rajata, svarNa, maNi, motI, sphaTika tathA pravAla-mUMge Adi ke AkaroM-khAnoM ko utpanna karane kI vizeSatAyukta hotI hai| 8. mANavaka nidhi-yoddhAoM, AvaraNoM-zarIra ko AvRta karane vAle, surakSita rakhane vAle kavaca Adi ke praharaNoM-zastroM ke, saba prakAra kI yuddha-nIti ke-cakravyUha, zakaTavyUha, garuDavyUha Adi kI racanA se sambaddha vidhikrama ke tathA sAma, dAma, daNDa evaM bhedamUlaka rAjanIti ke udbhava kI vizeSatA yukta hotI hai| 9. zaMkha nidhi-saba prakAra kI nRtya vidhi, nATaka-vidhi-abhinaya, aMga-saMcAlana, mudrApradarzana Adi kI, dharma, artha, kAma aura mokSa-ina cAra puruSArthoM ke pratipAdaka kAvyoM kI athavA saMskRta, apabhraMza evaM saMkIrNa-milI-julI bhASAoM meM nibaddha kAvyoM kI athavA gadya-acchandobaddha, padya-chandobaddha, geya-gAye jA sakane yogya, gItibaddha, caurNa-nipAta evaM avyaya bahula racanAyukta kAvyoM kI utpatti kI vizeSatA liye hotI hai, saba prakAra ke vAdyoM ko utpanna karane kI vizeSatAyukta hotI hai| unameM se pratyeka nidhi kA avasthAna ATha-ATha cakroM ke Upara hotA hai-jahA~-jahA~ ye le jAI jAtI haiM, vahA~-vahA~ ye ATha cakroM para pratiSThita hokara jAtI haiN| unakI U~cAI ATha-ATha yojana kI, caur3AI nau-nau yojana kI tathA lambAI bAraha-bAraha yojana kI hotI hai| unakA AkAra maMjUSA-peTI jaisA hotA hai| gaMgA jahA~ samudra meM milatI hai, vahA~ unakA nivAsa hai| unake kapATa vaiDUrya maNimaya hote haiN| ve svarNaghaTita hotI haiN| vividha prakAra ke ratnoM se paripUrNa-saMbhRta hotI haiN| una para candra, sUrya tathA cakra ke AkAra ke cihna hote haiN| unake dvAroM kI racanA anusama-apanI racanA ke anarUpa saMgata, aviSama hotI hai| nidhiyoM Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [163 ke nAmoM ke sadRza nAmayukta devoM kI sthiti eka palyopama hotI hai| una devoM ke AvAsa akrayaNIya-na kharIde jA sakane yogya hote haiM-mUlya dekara unheM koI kharIda nahIM sakatA, una para Adhipatya prApta nahIM kara sktaa| pracura dhana-ratna-saMcaya yukta ye nau nidhiyAM bharatakSetra ke chahoM khaNDoM ko vijaya karane vAle cakravartI rAjAoM ke vaMzagata hotI haiN| rAjA bharata tele kI tapasyA ke paripUrNa ho jAne para pauSadhazAlA se bAhara nikalA, snAnAghara meM praviSTa huaa| snAna Adi sampanna kara usane zreNi-prazreNi-janoM ko bulAyA, nau nidhi-ratnoM ko-nau nidhiyoM ko sAdha lene ke upalakSya meM aSTadivasIsa mahotsava Ayojita kraayaa| aSTadivasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para rAjA bharata ne apane senApati suSeNa ko bulaayaa| bulAkara usase kahA-devAnupriya ! jAo, gaMgA mahAnadI ke pUrva meM avasthita, bharatakSetra ke koNasthita dUsare pradeza ko, jo pazcima dizA meM gaMgA se, pUrva evaM dakSiNa dizA meM samudroM se aura uttara dizA meM vaitADhya parvata se maryAdita haiM tathA vahA~ ke avAntarakSetrIya samaviSama koNastha pradezoM ko adhikRta kro| adhikRta kara mujhe avagata kraao| senApati suSeNa ne una kSetroM para adhikAra kiyA unheM saadhaa| yahA~ kA sArA varNana pUrvavat hai| senApati suSeNa ne una kSetroM ko adhikRta kara rAjA bharata ko usase avagata kraayaa| rAjA bharata ne use satkRta, sammAnita kara vidA kiyaa| vaha apane AvAsa para AyA, sukhopabhoga meM abhirata huaa| tatpazcAt eka dina vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara niklaa| bAhara nikalakara AkAza meM pratipanna-adhara sthita huaa| vaha eka sahasra yoddhAoM se saMparivRta thA-ghirA thaa| divya vAdyoM kI dhvani (evaM ninAda) se AkAza ko vyApta karatA thaa| vaha cakraratna sainya-zivira ke bIca se claa| usane dakSiNapazcima dizA meM-naiRtya koNa meM vinItA rAjadhAnI kI ora prayANa kiyaa| . rAjA bharata ne cakraratna ko dekhaa| use dekhakara vaha harSita evaM parituSTa huaa| usane apane kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| bulAkara unase kahA-devAnupriyo ! AbhiSekya hastiratna ko taiyAra karo (ghor3e, hAthI, ratha tathA zreSTha yoddhAoM-padAtiyoM se yukta cAturaMgiNI senA ko sjaao)| mere AdezAnurUpa yaha saba saMpAdita kara mujhe sUcita kro| kauTumbika puruSoM ne vaisA kiyA evaM rAjA ko usase avagata kraayaa| vinItA-pratyAgamana 83. tae NaM se bharahe rAyA ajjiarajjo NijjiasattU uppaNNasamattarayaNe cakkarayaNappahANe NavaNihivaI samiddhakose battIsarAyavarasahassANuAyamagge saTTIe varisasahassehiM kevalakappaM bharahaM vAsaM oyavei, oavettA koDuMbiyapurise saddAvei 2ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! AbhisekkaM hatthirayaNaM hayagayaraha0 taheva aMjaNagirikUDasaNNibhaM gayavaI NaravaI duruuddhe| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] [jambUdvIpaprajJaptisUtra tae NaM tassa bharahassa raNNo AbhisekkaM hatthirayaNaM durUDhassa samANassa ime aTThamaMgalagA purao ahANupuvvIe saMpaTThiA, taMjahA-sotthia-sirivaccha-(NaMdiAvattavaddhamANaga-bhaddAsaNa-maccha-kalasa / dappaNe, tayaNaMtaraM ca NaM puNNakalasabhiMgAra divvA ya chattapaDAgA (sacAmarA daMsaNaraiaAloadarisaNijjA vAu avijayavejayaMtI abbhussiA gagaNatalamaNulihaMti purao ahANupuvvIe) saMpaTThiA, tayaNaMtaraM ca veruliabhisaMtavimaladaMDaM (palabakoraNTamalladAmovasohiaMcandamaMDalanibhaM samUsivimalaM AyavattaM pavaraM sIhAsaNaM ca maNirayaNapAyapIDhaM sapAuAjogasamauttaM bahukiMkarakammakarapurisapAyattaparikkhittaM purao ahANupuvvIe) saMpaTThiaM, tayaNaMtaraM ca NaM satta egidiarayaNA purao ahANupuvvIe saMpatthiA, taMjahA-cakkarayaNe 1, chattarayaNe 2, cammarayaNe 3, daMDarayaNe 4, asirayaNe 5, maNirayaNe 6, kAgaNirayaNe7, tayaNaMtaraM ca NaMNava mahANihIo purao ahANupuvvIe saMpaTThiA, taMjahANesappe paMDuyae (piMgalae savvarayaNe mahapaume kAle amahAkAle mANavage mahAnihI ) saMkhe, tayaNaMtaraM ca NaM solasa devasahassA purao ahANupuvvIe saMpaTThiA tayaNaMtaraM ca NaM battIsaM rAyavarasahassA ahANupuvvIe saMpaTThiA, tayaNaMtaraM ca NaM seNAvairayaNe purao ahANupuvvIe saMpaTThie, evaM gAhAvairayaNe, vaddhairayaNe, purohiarayaNe, tayaNaMtaraM ca NaM isthirayaNe purao ahANupuvvIe, tayaNaMtaraM ca NaM battIsaM uDukallANiA sahassA purao ahANupuvvIe, tayaNaMtaraM ca NaM battIsaM jaNavayakallANiA sahassA purao ahANupuvIe0, tayaNaMtaraM ca NaM battIsa battIsaibaddhA NADagasahassA purao ahANupuvvIe0, tayaNaMtaraM ca NaM tiNi saTThA sUasayA purao ahANupuvvIe0, tayaNaMtaraM ca NaM aTThArasa seNippaseNIo purao0, tayaNaMtaraM ca Na caurAsIiM AsasayasahassA purao0, tayaNaMtaraM ca NaM caurAsIiM hatthisayasahassA purao ahANupuvvIe0, tayaNaMtaraM ca NaM chaNNauI maNussakoDIo purao ahANupuvvIe saMpaTThiA, tayaNaMtaraM ca NaM bahahe rAIsaratalavara jAva' satthaMvAhappabhiiMo purao ahANuvvIi sNptttthiyaa| tayaNaMtaraM ca NaM bahave asiggAhA laTThiggAhA kuMtaggAhA cAvaggAhA cAmaraggAhA pAsaggAhA phalagagAhA parasuggAhA potthayaggAhA vINaggAhA kUaggAhA haDapphaggAhA dIviaggAhA saehiM rUvehiM, evaM vesehiM ciMdhehiM nioehiM saehiM 2 vatthehiM purao ahANupuvvIe saMpatthiA, tayaNaMtaraM ca NaM bahave daMDiNo muMDiNo sihaMDiNo jaDiNo picchiNo hAsakAragA kheDDukAragA davakAragA cADukAragA kadaMppiA kukkuiA mohariA gAyaMtA ya dIvaMtA ya (vAyaMtA) naccaMtA ya hasaMtA ya ramaMtA ya kIlaMtA ya sAseMtA ya sAveMtA ya jAveMtA ya rAveMtA ya sobhetA ya sobhAveMtA ya AloaMtA jayajayasadaM ca pauMjamANA purao ahANupuvvIe saMpaTThiA, evaM uvavAiagameNaM jAva tassa raNNo purao mahaAsA AsadharA ubhao pAsiM NAgA NAgadharA piTThao rahA rahasaMgellI ahANupuvvIe saMpaTThiA iti|| tae NaM se bharahAhiveNariMde hArotthayae sukayaraiavacche jAva amaravaisaNNibhAe iddhIe 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 54 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] pahiakittI cakkarayaNadesiamagge aNegarAyavarasahassANuAyamagge (mahayAukkiTThasIhaNAyabolakalakalaraveNaM ) samuddaravabhUaMpiva karemANe 2 savviddhIe savvajuIe jAva' NigghosaNA - yaraveNaM gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMba - ( doNamuha-paTTaNAsama-saMvAha - sahassamaMDiAhiM ) joaNaMtariAhiM vasahIhiM vasamANe 2 jeNeva viNIyA rAyahANI teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA viNIAe rAyahANIe adUrasAmaMte duvAlasajoaNAyAmaM NavajoyaNavitthiNNaM ( varaNagarasaricchaM vijaya - ) khaMdhAvAraNivesaM karei, 2ttA vaddhairayaNaM saddAvei 2ttA jAva ? posahasAlaM aNupavisa, 2ttA viNIAe rAyahANIe aTThamabhattaM pagiNhai 2 ttA ( posahasAlAe posahie baMbhayArI ummukkamaNisuvaNNo vavagayamAlAvaNNagavilevaNe Nikkhittasatthamusale dabbhasaMthArovagae) aTThamabhattaM paDijAgaramANe 2 viharai / 2 [ 165 tae NaM se bharahe rAyA aTTamabhattaMsi pariNamamANaMsi posahasAlAo paDiNikkhamai 2ttA koDuMbiapurise saddAvei 2ttA taheva jAva aMjaNagirikUDasaNNibhaM gayavaI Naravai dUrUDhe / taM ceva savvaM jahA TThA Navari Nava mahANihio cattAri seNAo Na pavisaMti seso so ceva gamo jAva NigghosaNAieNaM viNIAe rAyahANIe majjhaMmajjheNaM jeNeva sae gihe jeNeva bhavaNavaravaDiMsagapaDiduvAre teNeva pahArettha gamaNAe / tae NaM tassa bharahassa raNNo viNIaM rAyahANiM majjhamajjheNaM aNupavisamANassa appegaiA devA viNIaM rAyahANi sabdhaMtarabAhiriaM AsiasammajjiovalittaM kareMti appegaiA maMcAimaMcakaliaM kareMti, evaM sesesuvi paesu, appegaiA NANAviharAgavasaNussiyadhayapaDAgAmaMDitabhUmiaM appegaiA lAulloiamahiaM kareMti, appegaiA (kAlAgurupavarakuMdurukka - turukka - dhUva-maghamaghaMta-gaMdhuddhayAbhirAmaM sugaMdhavaragaMdhiyaM ) gaMdhavaTTibhUaM kareMti, appegaiA hiraNNavAsaM vAseMti suvaNNarayaNavairaAbharaNavAsaM vAseMti, tae NaM tassa bharahassa raNNo rAyahANiM majjhaMmajjheNaM aNupavisamANassa siMghADaga- ( tiga- caukka - caccara -paNiyAvaNa ) mahApahesu bahave atthatthiA kAmatthiA bhogatthiA lAbhatthiA iddhisiA kibbisiA kAroDiA kAravAhiA saMkhiyA cakkiA NaMgaliA muhamaMgaliA pUsamANayA vaddhamANayA laMkhamaMkhamAiyA tAhiM orAlAhiM iTThAhiM kaMtAhiM piAhiM maNunnAhiM sivAhiM dhaNNAhiM maMgallAhiM sassirIAhiM hiayagamaNijjAhiM hiayapahlAyaNijjAhiM vaggUhiM aNuvarayaM abhinaMdaMtA ya abhitAya evaM vayAsI - jaya jaya NaMdA ! jaya jaya bhaddA ! bhaddaM te ajiaM jiNAhi jiaM pAlayAhi jiamajjhe vasAhi iMdo viva devANaM caMdo viva tArANaM camaro viva asurANaM dharaNo viva nAgANaM bahUiM puvvasayasahassAiM bahUIo puvvakoDIo bahUIo puvvakoDAkoDIo viNIAe rAyahANI ya cullahimavaMtagirisAgaramerAgassa ya kevalakappassa bharahassa vAsassa gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaNNivesesusammaM payApAlaNovajjialaddhajase mahayA jAva 1. dekheM sUtra saMkhyA 52 2. dekheM sUtra saMkhyA 50 3. dekheM sUtra saMkhyA 53 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ( AhevaccaM, porevaccaM, sAmittaM, bhaTTittaM mahattaragattaM ANAIsaraseNAvaccaM kAremANe pAlemANe mahayAhayanaTTagIyavAiyataMtItalatAlatuDiyaghaNamuaMgapaDuppavAiyaraveNaM viulAI bhogabhogAI bhuMjamANe) viharAhitti kaTTa jayajayasadaM puNjNti| tae NaM se bharahe rAyA NayaNamAlAsahassehiM picchijjamANe 2 vayaNamAlAsahassehiM abhithuvvamANe 2 hiayamAlAsahassehiM uNNaM dijjamANe 2 maNorahamAlAsahassehiM vicchippamANe 2 kaMtirUvasohaggaguNehiM picchijjamANe 2 aMgulimAlAsahassehiM dAijjamANe 2 dAhiNahattheNaM bahUNaMNaraNArIsahassAhiM aMjalimAlAsahassAiM paDicchemANe 2 bhavaNapaMtIsahassAiMsamaicchamANe 2 taMtItalatuDiagIavAiaraveNaMmadhureNaM maNahareNaM maMjumaMjuNA ghoseNaM apaDibujjhamANe 2 jeNeva sae gihe jeNeva sae bhavaNavaravaDiMsayaduvAre teNeva uvAgacchai 2ttA AbhisekkaM hatthirayaNaM Thavai 2ttA AbhisekkAo hatthirayaNAo paccoruhai 2ttA solasa deva sahasse sakkArei sammANei 2ttA battIsaM rAyasahasse sakkArei sammANei 2 ttA seNAvairayaNaM sakkArei sammANei 2ttA evaM gAhAvairayaNaM vaddhaiyaNaM purohiyarayaNaM sakkArei sammANei 2ttA tiNNi saDhe sUasae sakkArei sammANei 2ttA aTThArasa seNippaseNIo sakkArei sammANei 2ttA aNNevi bahave rAIsara, jAva ' satthavAhappabhiio sakkArei sammANei rattA paDivisajjei, itthIrayaNeNaM battIsAe uDukallANiAsahassehiM battIsAe jaNavayakallANiAsahassehiM battIsAe battIsaibaddhehiM NADayasahassehiM saddhiM saMparivuDe bhavaNavaravaDiMsagaM aIi jahA kubero bva devarAyA kailAsasiharisiMgabhUaMti, tae NaM se bharahe rAyA mittaNAiNiagasayaNasaMbaMdhipariaNaM paccuvekkhai 2 ttA jeNeva majaNaghare teNeva uvAgacchai 2 ttA jAva 2 majaNagharAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva bhoaNamaMDave teNeva uvAgacchai 2 ttA bhoaNamaMDavaMsi suhAsaNavarag2ae aTThamabhattaM pArei 2ttA uppiM pAsAyavaragae phuTTamANehiM muiMgamatthaehiM battIsaibaddhehiM NADaehiM uvalAlijjamANe 2 uvaNaccijjamANe 2 uvagijjamANe 2 mahayA jAva bhuMjamANe vihri| [83] rAjA bharata ne isa prakAra rAjya arjita kiyA-adhikRta kiyaa| zatruoM ko jiitaa| usake yahA~ samagra ratna udbhUta hue| cakraratna unameM mukhya thaa| rAjA barata ko nau nidhiyA~ prApta huii| usakA kozakhajAnA samRddha thA-dhana vaibhavapUrNa thaa| battIsa hajAra rAjAoM se vaha anugata thaa| usane sATha hajAra varSoM meM samasta bharatakSetra para adhikAra kara liyA-bharatakSetra ko sAdha liyaa| tadanantara rAjA bharata ne apane kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| bulAkara unheM kahA-'devAnupriyo ! zIghra hI AbhiSekya hastiratna ko taiyAra karo, hAthI, ghor3e, ratha tathA padAtiyoM se yukta cAturaMgiNI senA sjaao| kauTumbika puruSoM ne vaisA kiyA, rAjA ko avagata kraayaa| rAjA snAna Adi nitya-naimittika kRtyoM se nivRtta hokara aMjanagiri ke zikhara ke samAna unnata gajarAja para ArUDha huaa| rAjA ke hastiratna para ArUDha ho 1. dekheM sUtra 44 2. dekheM sUtra 45 3. dekheM sUtra saMkhyA 45 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [167 jAne para svastika, zrIvatsa (nandyAvarta-vardhamAnaka, bhadrAsana, matsya kalaza,) darpaNa-ye ATha maMgala-pratIka rAjA ke Age cale ravAnA kiye gye| ___ unake bAda jala se paripUrNa kalaza, bhaMgAra-jhAriyA~, divya chatra, patAkA, caMvara tathA darzana racitarAjA ke dRSTipatha meM avasthita-rAjA ko dikhAI dene vAlI, Aloka-darzanIya-dekhane meM sundara pratIta hone vAlI, havA meM phaharAtI, ucchrita-U~cI uThI huI, mAno AkAza ko chUtI huI-sI vijaya-vaijayantIvijayadhvajA liye rAjapuruSa cle| tadanantara vaiDUrya-nIlama kI prabhA se dedIpyamAna ujjvala daMDayukta, laTakatI huI koraMTa puSpoM kI mAlAoM se suzobhita, candramaMDala ke sadRza AbhAmaya, samucchrita-U~cA phailAyA huA nirmala Atapatra-dhUpa se bacAne -vAlA chatra, ati uttama siMhAsana, zreSTha maNi-ratnoM se vibhUSita-jisameM maNiyAM tathA ratna jar3e the, jisa para rAjA kI pAdukAoM kI jor3I rakhI thI, vaha pAdapITha-rAjA ke paira rakhane kA pIr3hA, caukI, jo (ukta vastu-samavAya) kiGkaroM-AjJA kIjie, kyA kareM-haradama yoM AjJA pAlana meM tatpara sevakoM, vibhinna kAryoM meM niyukta bhRtyoM tathA padAtiyoM-paidala calane vAle logoM se ghire the, kramazaH Age ravAnA kiye gye| tatpazcAt cakraratna, chatraratna, daNDaratna, asiratna, maNiratna, kAkaNIratna-ye sAta ekendriya ratna yathAkrama se cle| unake pIche kramazaH naisarpa, pANDuka, (piMgalaka, sarvaratna,mahApadma, kAla, mahAkAla, mANavaka) tathA zaMkha-ye nau nidhiyA~ cliiN| unake bAda solaha hajAra deva cle| unake pIche battIsa hajAra rAjA cle| unake pIche senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakiratna tathA purohitaratna ne prasthAna kiyaa| tatpazcAt strIratna-parama sundarI subhadrA, battIsa hajAra RtukalyANikAe~ -jinakA sparza Rtu ke pratikUla rahatA hai-zItakAla meM uSNa tathA grISmakAla meM zItala rahatA hai, aisI rAjakulotpanna kanyAe~ tathA battIsa hajAra janapadakalyANikAe~janapada ke agragaNya puruSoM kI kanyAe~ yathAkrama cliiN| unake pIche battIsa-battIsa abhinetavya prakAroM se paribaddha-saMyukta battIsa hajAra nATaka-nATakamaMDaliyA~ prasthita huii| tadanantara tIna sau sATha sUpakAra-rasoiye, aThAraha zreNi-prazreNi jana-1. kuMbhakAra, 2. paTela-grAmapradhAna, 3. svarNakAra, 4. sUpakAra, 5. gandharvasaMgItakAra-gAyaka, 6. kAzyapaka-nApita, 7. mAlAkAra-mAlI, 8. kakSakara, 9. tAmbUlika-tAmbUla lagAne vAle tamolI-ye nau nAruka tathA 1. carmakAra-camAra-jUte banAne vAle, 2. yaMtrapIlaka-telI, 3. granthika, 4. chipaka-chIpe, 5. kAMsyaka-kasere, 6.sIvaka-darjI, 7. gopAla-gvAle, 8. bhilla-bhIla tathA 9. dhIvara-ye nau kAruka-isa prakAra kula aThAraha zreNi-prazreNi jana cle| unake pIche kramazaH caurAsI lAkha ghor3e, caurAsI lAkha hAthI, chiyAnavai karor3a manuSya-padAti jana cle| tatpazcAt aneka rAjA-mANDalika narapati, Izvara-aizvaryazAlI yA prabhAvazAlI puruSa, talavararAjasammAnita viziSTa nAgarika, sArthavAha Adi yathAkrama cle| tatpazcAt asigrAha-talavAradhArI, laSTigrAha-laTThadhArI, kuntagrAha-bhAlAdhArI, cApagrAha-dhanurdhArI, Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra camaragrAha- ca~vara liye hue, pAzagrAha- uddhata ghor3oM tathA bailoM ko niyantrita karane hetu cAbuka Adi liye hue athavA pAse Adi dyUta - sAmagrI lie hue, phalakagrAha - kASThapaTTa lie hue, parazugrAha- kulhAr3e liye hue, pustakagrAha-pustakadhArI - grantha liye hue athavA hisAba-kitAba rakhane ke bahI-khAte Adi liye hue, vINAgraha - vINA liye hue, kupyagrAha - pakva tailapAtra liye hue, har3apphagrAha- dramma Adi sikkoM ke pAtra athavA tAmbUla hetu pAna ke masAle, supArI Adi ke pAtra liye hue puruSa tathA dIpikAgrAha-mazAlacI apaneapane kAryoM ke anusAra rupa, veza, cihna tathA vastra Adi dhAraNa kiye hue yathAkrama cle| usake bAda bahuta se daNDI - daNDa dhAraNa karane vAle, muNDI - siramu~De, zikhaNDI - zikhAdhArI, jaTI - jaTAdhArI, picchI - mayUrapiccha - morapaMkha Adi dhAraNa kiye hue, hAsakAraka - hAsa-parihAsa karane vAle - vidUSaka - masakhare, kheDDukAraka - dyUtavizeSa meM nipuNa, dravakAraka - krIr3A karane vAle - khela-tamAze karane vAle, cATukAraka- khuzAmadI- khuzAmadayukta, priya vacana bolane vAle, kAndarpika - kAmuka yA zRMgArika ceSTAe~ karane vAle, kautkucika - bhAMDa Adi tathA maukharika - mukhara, vAcAla manuSya gAte hue, khela karate hue, (tAliyA~ bajAte hue) nAcate hue, ha~sate hue, pAse Adi dvArA dyUta Adi khelane kA upakrama karate hue, krIr3A karate hue, taraha-taraha kI AvAjeM karate hue, apane manojJa veSa Adi dvArA zobhita hote hue, dUsaroM ko zobhita karate hue - prasanna karate hue, rAjA bharata ko dekhate hue, unakA jayanAda karate hue yathAkrama calate gaye / yaha prasaMga vistAra se aupapAtikasUtra ke anusAra saMgrAhya hai / rAjA bharata ke Age-Age bar3e-bar3e kaddAvara ghor3e, ghur3asavAra ( gajArUr3ha rAjA ke) donoM ora hAthI, hAthiyoM para savAra puruSa calate the / usake pIche ratha - samudAya yathAvat rUpa se calatA thaa| taba narendra bharata kSetra kA adhipati rAjA bharata, jisakA vakSaHsthala hAroM se vyApta, suzobhita evaM prItikara thA, amarapati - devarAja indra ke tulya jisakI samRddhi suprazasta thI, jisase usakI kIrti vizruta thI, samudra ke garjana kI jyoM atyadhika ucca svara se siMhanAda karatA huA, saba prakAra kI Rddhi tathA dyuti se samanvita, bherI-nagAr3e, jhAlara, mRdaMga Adi anya vAdyoM kI dhvani ke sAtha sahasroM grAma, Akara, nagara, kheTa, karvaTa, maDamba (droNamukha, Azrama, saMvAdha) se yukta medinI ko jItatA huA uttama, zreSTha ratna bheMTa ke rUpa meM prApta karatA huA, divya cakraratna kA anusaraNa karatA huA, eka-eka yojana ke antara para par3Ava DAlatA huA, rukatA huA, jahA~ vinItA rAjadhAnI thI, vahA~ AyA / rAjadhAnI se na adhika dUra na adhika samIpa - thor3I hI dUrI para bAraha yojana lambA, nau yojana caur3A (uttama nagara ke sadRza ) sainya zivira sthApita kiyaa| apane uttama zilpakAra ko bulaayaa| yahA~ kI vaktavyatA pUrvAnusAra saMgrAhya hai / vinItA rAjadhAnI ko uddiSTa kara - tadadhiSThAyaka deva ko sAdhane hetu rAjA ne tele kI tapasyA svIkAra kii| (tapasyA svIkAra kara pauSadhazAlA meM pauSadha liyA, brahmacarya svIkAra kiyA, maNi-svarNamaya AbhUSaNa Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [169 zarIra se utAra diye| mAlA, varNaka-candana Adi sugandhita padArthoM ke dehagata vilepana dUra kiye| zastrakaTAra Adi, mUsala-daNDa, gadA Adi hathiyAra eka ora rkhe|) DAbha ke bichaune para avasthita rAjA bharata tele kI tapasyA meM pratijAgarita-sAvadhAnatApUrvaka saMlagna rhaa| tele kI tapasyA ke pUrNa ho jAne para rAjA bharata pauSadhazAlA se bAhara niklaa| bAhara nikalakara kauTumbika puruSoM ko bulAyA, AbhiSekya hastiratna ko taiyAra karane, snAnaghara meM praviSTa hone, snAna karane Adi kA varNana pUrvavat saMgrAhya hai| sabhI nitya naimittika Avazyaka kAryoM se nivRtta hokara rAjA bharata aMjanagiri ke zikhara ke samAna unnata gajapati para AruDha huaa| yahA~ se Age kA varNana vinItA rAjadhAnI se vijaya hetu abhiyAna karane ke varNana jaisA hai| kevala itanA antara hai ki vinItA rAjadhAnI meM praveza karane ke avasara para nau mahAnidhiyoM ne tathA cAra senAoM ne rAjadhAnI meM praveza nahIM kiyaa| unake atirikta sabane usI prakAra vinItA meM praveza kiyA, jisa prakAra vijayAbhimAna ke avasara para vinItA se nikale the| rAjA bharata ne tumula vAdya-dhvani ke sAtha vinItA rAjadhAnI ke bIcoM-bIca calate hue jahA~ apanA paitRka ghara thA, jagadvarti nivAsa-gRhoM meM sarvotkRSTa prAsAda kA bAharI dvAra thA, udhara calane kA vicAra kiyA, claa| jaba rAjA bharata isa prakAra vinItA rAjadhAnI ke bIca se nikala rahA thA, usa samaya katipaya jana vinItA rAjadhAnI ke bAhara-bhItara pAnI kA chir3akAva kara rahe the, gobara Adi kA lepa kara rahe the, maMcAtimaMcasIr3hiyoM se samAyukta prekSAgRhoM kI racanA kara rahe the, taraha-taraha ke raMgoM ke vastroM se banI, U~cI, siMha, cakra Adi ke cihnoM se yukta dhvajAoM evaM patAkAoM se nagarI ke sthAnoM ko sajA rahe the| aneka vyakti nagarI kI dIvAroM ko lIpa rahe the, pota rahe the| aneka vyakti kAle agara, uttama kundaruka, lobana Adi tathA dhUpa kI gamagamAtI mahaka se nagarI ke vAtAvaraNa ko utkRSTa surabhimaya banA rahe the, jisase sugandhita dhue~ kI pracuratA ke kAraNa gola-gola dhUmamaya challe banate dikhAI de rahe the| katipaya devatA usa samaya cA~dI kI varSA kara rahe the| kaI devatA svarNa, ratna, hIroM evaM AbhUSaNoM kI varSA kara rahe the| jaba rAjA bharata vinItA rAjadhAnI ke bIce se nikala rahA thA to nagarI ke siMghATaka-tikone sthAnoM, (tirAhoM, caurAhoM, catvaroM-jahA~ cAra se adhika rAste milate hoM, aise sthAnoM, bAjAroM) mahApathoM-bar3Ibar3I sar3akoM para bahuta se abhyarthI-dhana ke abhilASI, kAmArthI-sukha yA manojJa zabda, sundara rUpa ke abhilASI, bhogArthI-sukhaprada gandha, rasa evaM sparza ke abhilASI, lAbhArthI-mAtra bhojana ke abhilASI, RddhyeSika-godhana Adi Rddhi ke abhilASI, kilviSika-bhAMDa Adi, kApAlika-khappara dhAraNa karane vAle bhikSu karabAdhita-karapIDita-rAjya ke kara Adi se kaSTa pAne vAle, zAMkhika-zaMkha bajAne vAle, cAkrika, lAMgalika-hala calAne vAle kRSaka, mukhamAMgalika-mu~ha se maMgalamaya zubha vacana bolane vAle yA khuzAmadI, puSyamAnava-mAgadha-bhATa, cAraNa Adi stutigAyaka, vardhamAnaka-auroM ke kandhoM para sthita Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra puruSa, laMkha-bAMsa ke sire para khela dikhAne vAle-naTa, maMkha-citrapaTa dikhAkara AjIvikA calAne vAle, udAra-uttama, iSTa-vAJchita, kAnta-kamanIya, priya-prItikara, manojJa-manonukUla, manAma-citta ko prasanna karane vAlI, ziva-kalyANamayI, dhanya-prazaMsAyukta, maMgala-maMgalayukta, sazrIka-zobhAyukta-lAlityayukta, hRdayagamanIya-hRdayaMgama hone vAlI-hRdaya meM sthAna prApta karane vAlI, hRdaya-prahlAdanIya-hRdaya ko AhlAdita karane vAlI vANI se evaM mAMgalika zabdoM se rAjA kA anavarata-lagAtAra-abhinandana karate hue, abhistavana karate hue prazasti karate hue isa prakAra bole.-jana-jana ko Ananda dene vAle rAjan ! ApakI jaya ho, ApakI vijaya ho| jana-jana ke lie kalyANasvarUpa rAjan ! Apa sadA jayazIla hoN| ApakA kalyANa ho| jinheM nahIM jItA hai, una para Apa vijaya prApta kreN| jinako jIta liyA, unakA pAlana kareM, unake bIca nivAsa kreN| devoM meM indra kI taraha, tAroM meM candra kI taraha, asuroM meM camarendra kI taraha tathA nAgoM meM dharaNendra kI taraha lAkhoM pUrva, karor3oM pUrva, koDAkoDI pUrva paryanta uttara dizA meM laghu himavAn parvata tathA anya tIna dizAoM meM samudroM dvArA maryAdita sampUrNa bharatakSetra ke grAma, Akara-namaka Adi ke utpatti-sthAna. nagarajinameM kara nahIM lagatA ho, aise zahara, kheTa-dhUla ke parakoToM se yukta gA~va, karvaTa ati sAdhAraNa kasbe, maDamba-AsapAsa gA~va rahita bastI, droNamukha-jala mArga tathA sthala-mArga se yukta sthAna, pattana-bandaragAha athavA bar3e nagara, Azrama-tApasoM ke AvAsa, sanniveza-jhopar3iyoM se yukta bastI athavA sArthavAha tathA senA Adi ke Thaharane ke sthAna-ina sabakA-ina saba meM basane vAle prajAjanoM kA samyak-bhalI-bhA~ti pAlana kara yaza arjita karate hue, ina sabakA Adhipatya, paurovRtya-agresaratA yA AgevAnI svAmitva, bhartRtva, prabhutva, mahattaratva-adhinAyakatva, AjJezvaratva-sainApatya-jise AjJA dene kA sarvAdhikAra hotA hai, aisA sainApatya-senApatitva-ina sabakA sarvAdhikRta rUpa meM sarvathA nirvAha karate hue nirbAdha, nirantara avicchinna rUpa meM nRtya, gIta, vAdya, karatAla, tUrya-turahI evaM ghanamRdaMga-bAdala jaisI AvAja karane vAle mRdaMga Adi ke nipuNatApUrNa prayoga dvArA nikalatI sundara dhvaniyoM se Anandita hote hue, vipula-pracuraatyadhika bhoga bhogate hue sukhI raheM, yoM kahakara unhoMne jayaghoSa kiyaa| rAjA bharata kA sahasroM nara-nArI apane netroM se bAra-bAra darzana kara rahe the| sahasroM nara-nArI apane vacanoM dvArA bAra-bAra usakA abhistavana-guNasaMkIrtana kara rahe the| sahasroM nara-nArI hRdaya se usakA bArabAra abhinandana kara rahe the| sahasroM nara-nArI apane zubha manoratha-hama inakI sannidhi meM raha pAeM, ityAdi utsukatApUrNa mana:kAmanAe~ liye hue the| sahasroM nara-nArI usakI kAnti-dehadIpti, uttama saubhAgya Adi guNoM ke kAraNa-ye svAmI hameM sadA prApta raheM, bAra-bAra aisI abhilASA karate the| nara nAriyoM dvArA apane hajAroM hAthoM se upasthApita aMjalimAlA-praNAmAMjaliyoM ko apanA dAhinA hAtha U~cA uThAkara bAra-bAra svIkAra karatA huA, gharoM kI hajAroM paMktiyoM ko lAMghatA huA, vINA, Dhola, turahI Adi vAdyoM kI madhura, manohara, sundara dhvani meM tanmaya hotA huA, usakA Ananda letA huA, jahA~ apanA ghara thA, apane sarvottama prAsAda kA dvAra thA, vahA~ aayaa| vahA~ Akara abhiSekya hastiratna ko ThaharAyA, usase nIce utarA, nIce utarakara solaha hajAra devoM kA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| unheM satkRta-sammAnita Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [171 kara battIsa hajAra rAjAoM kA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| unheM satkRta-sammAnita kara senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakiratna tathA purohitaratna kA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| unakA satkAra sammAna kara tIna sau ATha pAcakoM kA satkAra-sammAna kiyA, aThAraha zreNi-prazreNi-janoM kA satkAra-sammAna kiyaa|maannddlik rAjAoM, aizvaryazAlI, prabhAvazAlI puruSoM tathA sArthavAhoM Adi kA satkAra-sammAna kiyaa| unheM satkRtasammAnita kara subhadrA nAmaka strIratna, battIsa hajAra Rtu-kalyaNikAoM tathA battIsa hajAra janapadakalyANikAoM, battIsa-battIsa abhinetavya vidhikramoM se paribaddha battIsa hajAra nATakoM se-nATaka-maNDaliyoM se saMparivRta rAjA bharata kubera kI jyoM kailAsa parvata ke zikhara ke tulya apane uttama prAsAda meM gyaa| rAjA ne apane mitroM-suhajjanoM, nijaka-mAtA, bhAI, bahina Adi svajana-pArivArika janoM tathA zvasura, sAle Adi sambandhiyoM se kuzala-samAcAra puuche| vaisA kara vaha jahA~ snAnaghara thA, vahA~ gyaa| snAna Adi saMpanna kara snAnaghara se bAhara nikalA, jahA~ bhojana-maNDapa thA, aayaa| bhojanamaNDapa meM Akara sukhAsana se athavA zubha-uttama Asana para baiThA, tele kI tapasyA kA pAraNA kiyaa| pAraNA kara apane mahala meM gyaa| vahA~ mRdaMga baja rahe the| battIsa-battIsa abhinetavya vidhikrama se nATaka cala rahe the, nRtya ho rahe the| yoM nATakakAra, nRtyakAra, saMgItakAra rAjA kA manoraMjana kara rahe the| gItoM dvArA rAjA kA kIrti-stavana kara rahe the| rAjA unakA Ananda letA huA sAMsArika sukha kA bhoga karane lgaa| rAjyAbhiSeka 84. tae NaM tassa bharahassa raNo aNNayA kayAi rajjadhuraM ciMtemANassa imeArUve (ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe samuppajjitthA)abhijieNaM mae NiagabalavIriapurisakkAraparakammeNa cullahimavaMtagirisAgaramerAe kevalakappe bharahe vAse, taM seyaM khalu me appANaM mahayA rAyAbhiseyaNaM abhiseeNaM abhisiMcAvittaetti kaTu evaM saMpeheti 2ttA kallaM pAuppabhAe ( rayaNIya phulluppalakamalakomalummiliyammiaha paMDure pahAe rattAsogappagAsa-kiMsuya -suyamuha-guMjaddharAgasarise kamalAgara-saMDa-bohae uTThiyammi sUre sahassarassimmi diNayare teyasA) jalaMte jeNeva majjaNaghare jAva paDiNikkhamai 2ttA jeNeva bAhiriA uvaTThANasAlA jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2ttA sIhAsaNavaragae purasthAbhimuhe NisIati, NisIittA solaha devasahasse battIsarAyavarasahasse seNAvairayaNe (gAhAvairayaNe vaddhairayaNe) purohiyarayaNe tiNNi saTe sUasae aTThArasa seNippaseNIo aNNe a bahave rAIsaratalavara jAva' satthavAhappabhiio saddAvei 2ttA evaM vayAsI-'abhijie NaMdevANuppiA! mae NiagavalavIriya-(purisakkAraparakkameNa cullahimavaMtagirisAgaramerAe) kevalakappe bharahe vaase| taM tubbhe NaM devANuppiA ! mamaM mahayArAyAbhiseyaM viarh|' tae NaM se solasa devasahassA (battIsaM rAyavarasahassA seNAvairayaNe jAva purohiyarayaNe tiNNi saTTe sUasae aTThArasa seNippaseNIo aNNe a bahave rAIsaratalavara jAva satthavAha-) pabhiio bharaheNaM raNNA evaM vuttA samANA haTThatuTThakarayalamatthae aMjaliM kaTTa 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bharahassa raNNo eamaTTaM sammaM viNaeNaM paDisurNeti / tae NaM se bharahe rAyA jeNeva posahasAlA teNeva uvAgacchai 2ttA jAva paDijAgaramANe viharai / tae NaM se bharahe rAyA aTThamabhattaMsi pariNamamANaMsi Abhiogie deve saddAvei 2ttA evaM vayAsI - khippAmeva bho devANuppiA ! viNIAe rAyahANIe uttarapuratthime disIbhAe egaM mahaM abhise maMDavaM viuvveha 2ttA mama eamANattiaM paccappiNaha, tae NaM te AbhiogA devA bharaheNaM raNNA evaM vuttA samANA haTThataTThA jAva' evaM sAmitti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisurNeti, paDiNittA viNIAe rAyahANIe uttarapuratthimaM disIbhAgaM avakkamaMti 2ttA veuvviasamugdhAeNaM samohaNaMti 2ttA saMkhajjAI joaNAI daMDaM NisiraMti, taMjahA - ( vairANaM veruliANaM lohiakkhANaM masAragallANaM haMsagabbhANaM pulayANaM sogandhiANaM joirasANaM aMjaNANaM aMjaNapulayANaM jAyarUvANaM aMkANaM phalihANaM) riTThANaM ahAvAyare puggale parisADeMti 2ttA ahAsahume puggale pariAdiaMti 2ttA ducchaMpi veuvviyasamugghAyeNaM ( saMkhijjAI joaNAI daMDa NisiraMti, taMjahA - ahAbAyare puggale parisADeMti 2ttA ahAsuhume puggale pariAdiaMti 2ttA ducvaMpi veDavviya- samugdhANaM ) samohati 2ttA bahusamaramaNijjaM bhUmibhAgaM viuvvaMti se jahANAmae AliMgapukkharei vA0 / tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM evaM abhiseamaNDavaM viuvvaMtiaNegakhaMbhasayasaNNiviTTaM ( abbhuggayaM sukayavairaveDyAtoraNavararaciyasAlibhaMjiyAgaM susiliTThavisiThThalaTThasaMThiyapasattha-veruliyavimalakhaMbhaM NANAmaNikaNagarayaNakhaciyaujjalaM bahusamasuvibhattadesabhAgaM IhAmiyausabhaturagaNaramagaravihagabAlagakinnararurusarabhacamarakuMjaravaNalayapaumalayabhatticittaM kaMcaNamaNirayaNathrubhiyAgaM NANAvihapaMcavaNNaghaMTApaDAgaparimaMDiyaggasiharadhavalaM marIikavayaM viNimuyaMtaM lAuloiyamahiyaM gosIsarattacaMdaNa - daddaradinnapaMcaMgulitalaM uvaciyacaMdaNakalasaM caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgaM AsattosattaviulavaTTavagghAriyamalladAmakalAvaM paMcavaNNasarasasurabhimukkapupphapuMjovayArakaliyaM, kAlAgurupavarakuMdarukkaturukkadhUvamaghamaghaMtaM gaMdhuddhyAbhirAmaM sugaMdhavaragaMdhiyaM) gaMdhavaTTibhUaM pecchAgharamaMDavavaNNagotti tassa NaM abhiseamaMDavassa bahumajjhadebhAe ettha NaM mahaM evaM abhiseapeDhaM viuvvaMti acchaM sahaM, tassa NaM abhise apeDhassa tidisiM tao tisovANapaDirUvae viuvvaMti tesiM NaM tisovANapaDirUvagANaM ayameArUve vaNNAvAse paNNatte / (tesiM NaM tisovANapaDirUvagANaM jhayA chattA ya nevatthA) tassa NaM abhisea-peDhassa bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte / tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesa - bhAe ettha NaM mahaM egaM sIhAsaNaM vivddvNti| tassa NaM sIhAsaNassa ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte jAva dAmavaNNagaM samattaMti / tae NaM te devA abhiseamaMDavaM viuvvaMti 2ttA jeNeva bharahe rAyA (tamANattiaM ) paccappiNaMti / tae NaM se bharahe rAyA AbhiogANaM devANaM aMtie eamaTThe soccA Nisamma haTThatuTTha jAva 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [173 tRtIya vakSaskAra ] posahasAlAo paDiNikkhamai 2 ttA koDuMbiapurise saddAvei 2ttA evaM vayAsI - khippAmeva bho devAppi ! AbhisekkaM hatthirayaNaM paDikappeha 2ttA hayagaya (rahapavarajohakaliaM cAuraMgiNiM seNNaM) saNNAhettA eamANattiaM paccappiNaha jAva' paccappiNNaMti / tae NaM bharahe rAyA majjaNagharaM aNupavisa jAva aMjaNagirikUDasaNNibhaM gayavaI NaravaI ArUDhe / tae NaM tassa bharahassa raNNo abhisekkaM hatthirayaNaM durUDhassa samANassa ime aTThaTThamaMgalagA jo ceva gamo viNIaM pavisamANassa so cevaNikkhamamANassa vi jAva apaDibujjhamANe viNIaM rAyahANiM majjhaMmajjheNaM Niggacchai 2ttA jeNeva viNIAe rAyahANIe uttarapuratthime disIbhAe abhiseamaMDave teNeva uvAgacchai 2ttA abhiseamaMDavaduAre AbhisekkaM hatthirayaNaM ThAvei 2ttA AbhisekkAo hatyAo paccoruha 2ttA itthIrayaNeNaM battIsAe uDDukallANiAsahassehiM battIsAe jaNavayakallANiAsAhassehiM battIsAe battIsaibaddhehiM NADagasahassehiM saddhiM saMparivuDe abhiseamaMDavaM aNupavisai 2ttA jeNeva abhiseyapeDhe teNeva uvAgacchai 2ttA abhiseapeDhaM aNuppadAhiNIkaremANe 2 ttA purathimilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM dUrUhai 2ttA jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2ttA puratthAbhimuhe saNasaNNetti / tae NaM tassa bharahassa raNNo battIsaM rAyasahassA jeNeva abhiseamaNDave teNeva uvAgacchaMti 2ttA AbhiseamaMDavaM aNupavisaMti 2ttA abhiseapeDhaM aNuppayAhiNIkaremANA 2 uttarillaM tisovANapaDirUvaeNaM jeNeva bharahe rAyA teNeva uvAgacchaMti 2ttA karayala jAva e aMjaliM kaTTu bharahaM rAyANaM jaeNaM vijaeNaM vaddhAveMti 2ttA bharahassa raNo NaccAsaNNe NAidUre sUssUsamANA~ ( NamaMsamANA abhimuhA viNaeNaM paMjaliuDA) pajjuvAsaMti / tae NaM tassa bharahassa raNNo seNAvairayaNe ( gAhAvairayaNe vaddhairayaNe purohiyarayaNe tiNNi saTTe sUasae aTThArasa seNippaseNio aNNe a bahave rAIsaratalavara) satthavAhappabhiIvo te'vi taha ceva NavaraM dAhiNilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM ( NamaMsaMti abhimuhA viNaeNaM paMjaliuDA ) pajjuvAsaMti / taNaM se bharahe rAyA Abhioge deve saddAvei 2ttA evaM vayAsI - khippAmeva bho devAppi ! mamaM mahatthaM mahagghaM maharihaM mahArAyAabhiseaM uvaTThaveha / 4 taNaM te AbhiogiA devA bharaheNaM raNNA evaM vuttA samANA haTThatuTThacittA jAva uttarapuratthimaM disIbhAgaM avakkamaMti, avakkamittA veDavviasamugdhAeNaM samohaNaMti, evaM jahA vijayassa tahA itthaMpi jAva paMDaNavaNe egao milAyaMti egao milAittA jeNeva dAhiNaddhabharahe vAse jeNeva viNIA rAyahANI teNeva uvAgacchaMti 2 ttA viNIaM rAyahANiM aNuppayAhiNIkaremANA 2 jeNeva abhiseamaMDave jeNeva bharahe rAyA teNeva uvAgacchaMti rattA taM mahatthaM mahagdhaM maharihaM mahArAyAbhiseaM uvaTThaveMti / tae NaM taM bharahaM rAyANaM battIsaM rAyasahassA sobhaNaMsi tihikaraNadivasaNakkhattamuhuttaMsi uttarapoTThavayAvijayaMsi tehiM sAbhAviehi a uttaraveuvviehiM a varakamalapaTThANehiM surabhivaravAripaDipuNNehiM jAva mahayA mahayA rAyAbhiseeNaM abhisiMcaMti, abhiseo jahA vijayassa, 1. dekheM sUtra yahIM 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 3. dekheM sUtra saMkhyA 43 4. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] [jambUdvIpaprajJaptisUtra abhisiMcittA patteaM2 jAva ' aMjaliM kaTTa tAhiM iTAhiM jahA pavisaMtassa bhaNiA ( bhadaM te, ajiaMjiNAhi jiaMpAlayAhi, jiamajheM vasAhi, iMdo viva devANaM caMdo viva tArANaM camaro viva asurANaM dharaNo viva nAgANaMbahUiM puvvasayasahassAiM bahUIo puvvakoDIo bahUIo puvvakoDAkoDIo viNIAe rAyahANIe cullahimavaMtagirisAgaramerAgassa ya kevalakappassa bharahassa vAsassa gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaNNivesesu sammaM payApAlaNovajjialaddhajase mahayA jAva AhevaccaM porevaccaM) viharAhitti kaTu jayajayasaiM puNjNti| tae NaM taM bharahaM rAyANaM seNAvairayaNe (gAhAvairayaNe vaddhairayaNe) purohiyarayaNe tiNNi asaTTA sUasayA aTThArasa seNippaseNIo aNNe abahave jAva' satthavAhappabhiio evaM ceva abhisiMcaMti varakamalapaiTThANehiM taheva(orAlAhiM iTThAhiM kaMtAhiM piAhiM maNunnAhiM maNAmAhiM sivAhiM dhaNNAhiM maMgallAhiM sassirIAhiM hiayagamaNijjAhiM hiayapalhAyaNijjAhiM vaggUhi aNuvarayaM abhiNaMdaMti ya) abhithuNaMti a solasa devasahassA evaM ceva NavaraM pamhalasukumAlAe gaMdhakAsAiAe gAyAiM lUheMti sarasagosIsacandaNeNaM gAyAiM aNuliMpaMti 2ttA nAsANIsAsavAya-vojhaM cakkhuharaM vaNNapharisajuttaM hayalAlApelavAiregaM dhavalaM kaNagakaiaMtakammaM AgAsaphaliha-sarisappabhaM ahayaM divvaM devadUsajualaM NiaMsAveMti 2ttA hAraM piNakheti 2ttA addhahAraM egAvaliM muttAvaliM rayaNAvaliM pAlaMba-aMgayAiM tuDiAI kaDayAI dasamuddiANaMtagaM kaDisuttagaM veacchagasuttagaM muraviM kaMThamuraviM kuMDalAiM cUDAmaNiM cittarayaNukkaDaMti) mauDaM pinnddheti| tayaNaMtaraM gaMdhehiM ca NaM daddaramalayasugaMdhiehiM gaMdhehiM gAyAiM abbhukkhaMti divvaM ca sumaNodAmaM piNaati, kiM bahuNA ? gaMTThimaveDhima ( purimasaMghAimeNaM cauvviheNaM malleNaM kapyarukkhayaMpiva samalaMkiya-) vibhUsiaM kreNti| tae NaM se bharahe rAyA mahayA 2 rAyAbhiseeNaM abhiMsiMcie samANe koDuMbiapurise saddAvei 2ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! hatthikhaMdhavaragayA viNIAe rAyahANIe siMghADagatigacaukkacaccara jAva mahApahapahesu mahayA 2 saddeNa ugghosemANA 2 ussukkaM ukkara ukkiTuMadijaM amijaM abbhaDapavesaM adaMDakudaMDimaM(adharimaM gaNiAvaraNADaijjakaliyaMaNegatAlAyarANucariyaMaNuddhaamuiMga amilAya-malladAmaM pamuiya-pakkIliyaM) sapurajaNavayaMduvAlasasaMvacchariaM pamoaMghoseha 2 mameamaNANattiaM paccappiNahatti, tae NaM te koDuMbiapurisA bharaheNaM raNNA evaM vuttA samANA hadvatuTucittamANaMdiyA pIimANA harisavasavisappamANahiyayA viNaeNaM vayaNaM paDisuNeti 2ttA khippAmeva hatthikhaMdhavaragayA(viNIyAe rAyahANIe siMghADagatigacaukkacaccara jAva mahApahapahesu mahayA 2 saddeNaM) ghosaMti 2ttA eamaannttiaNpccppinnNti| tae NaM se bharahe rAyA mahayA 2 rAyAbhiseeNaM abhisitte samANe sIhasaNAo abbhuDhei 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] 2 2ttA itthirayaNeNaM ( uDukallANiAsahassehiM jaNavayakallANiAsahassehiM battIsaM battIsa - baddhehiM ) NADagasahassehiM saddhiM saMparivuDe abhiseapeDhAo puratthimilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM paccoruhai 2ttA abhiseamaMDavAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva Abhisekke hattharayaNe teNeva uvAgacchai 2ttA aMjaNagirikUDasaNNibhaM gayavaiM jAva ' dUrUDhe / tae NaM tassa bharahassa raNNo battIsaM rAyasahassA abhiseapeDhAo uttarilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM paccoruhaMti, tae NaM tassa bharahassa raNNo seNAvairayaNe jAva ra satthavAhappabhiIo abhiseapeDhAo dAhiNilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM paccoruhaMti, tae NaM tassa bharahassa raNNo AbhisekkaM hatthirayaNaM dUrUDhassa samANassa ime aTThaTThamaMgalagA purao jAva saMpatthiA, jo'vi a aigacchamANassa gamo paDhamo kuberAvasANo so ceva ihaMpi kamo sakkArajaDho Neavvo jAva kuberovva devarAyA kelAsaM sihrisiNgbhuuaNti| tae NaM se bharahe rAyA majjaNagharaM aNupavisai 2ttA jAva ' bhoaNamaMDaviM suhAsaNavaragae aTThamabhattaM pArei 2ttA bhoaNamaMDavAo paDiNikkhamai 2ttA uppiM pAsAyavaragae phuTTamANehiM muiMgamatthaehiM (battIsaibaddhehiM NADaehiM uvalAlijjamANe 2 uvaNadhijjamANe 2 uvagijjamANe 2 viulAI bhogabhogAI) bhuMjamANe viharai / 3 ta se bhara rAyA duvAlasasaMvacchariaMsi pamoaMsi NivvattaMsi samANaMsi jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchai 2ttA jAva ' majjaNagharAo paDiNikkhamai 2ttA jeNeva bAhiriA uvadvANasAlA (jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA) sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe NisINai 2ttA solasa devasahasse sakkArei sammANei 2ttA paDivisajjer3a 2 ttA rAyavarasahassA sakkArei sammANei 2ttA seNAvairayaNaM sakkArei sammANei 2ttA jAva ' purohiyarayaNaM sakkArei sammANei 2ttA evaM tiNi sarvaM sUvaArasae aTThArasa seNippaseNIo sakkArei sammANe 2 ttA aNNe bahave rAIsaratalavara jAva ' satthavAhappabhiio sakkArei sammANei 2 ttA paDivisajjeti 2ttA uppaM pAsAyavaragae jAva viharai / 5 7 [84] rAjA bharata apane rAjya kA dAyitva samhAle thaa| (eka dina usake mana meM aisA bhAva, cintana, Azaya tathA saMkalpa utpanna huA - maine apane bala, vIrya, pauruSa evaM parAkrama dvArA eka ora laghu himavAn parvata evaM tIna ora samudroM se maryAdita samasta bharatakSetra ko jIta liyA hai| isalie aba ucita hai, maiM virAT rAjyAbhiSeka samAroha Ayojita karavAU~ jisameM merA rAjatilaka ho / usane aisA vicAra kiyA / 1. dekheM sUtra 53 2. dekheM sUtra yahI 3. dekheM sUtra 44 [ 175 4. dekheM sUtra 44 5. dekheM sUtra yahI 6. dekheM sUtra 44 7. dekheM sUtra yahI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra ( rAta bIta jAne para, nIle tathA anya kamaloM ke suhAvane rUpa meM khila jAne para, ujjvala prabhA evaM lAla azoka, kiMzuka ke puSpa tote kI coMca, ghaMghacI ke Adhe bhAga ke raMga ke sadRza lAlimA liye hue, kamala vana ko udbodhita - vikasita karane vAle sahasrakiraNayukta, dina ke prAdubhavika sUrya ke udita hone para, apane teja se uddIpta hone para) dUsare dina rAjA bharata, jahA~ snAnaghara thA, vahA~ AyA / snAna Adi kara bAhara nikalA, jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, siMhAsana thA, vahA~ AyA, pUrva kI ora mu~ha kiye siMhAsana para baitthaa| siMhAsana para baiThakara usane solaha hajAra abhiyogika devoM, battIsa hajAra pramukha rAjAoM, senApatiratna, (gAthApatiratna, vardhakiratna), purohitaratna, tIna sau sATha sUpakAroM, aThAraha zreNi-prazreNi janoM tathA anya bahuta se mANDalika rAjAoM, aizvaryazAlI evaM prabhAvazIla puruSoM, rAjasammAnita viziSTa nAgarikoM aura sArthavAhoM ko - aneka choTe vyApAriyoM ko sAtha liye dezAntara meM vyApAra-vyavasAya karane vAle bar3e vyApAriyoM ko bulaayaa| bulAkara usane kahA - 'devAnupriyo ! maiMne apane bala, vIrya, (pauruSa tathA parAkrama dvArA eka ora laghu himavAn parvata se tathA tIna ora samudroM se maryAdita) samagra bharatakSetra ko jIta liyA hai / devAnupriyo ! tuma loga mere rAjyAbhiSeka ke virAT samAroha kI racanA karo - taiyArI karo / 176 ] rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve solaha hajAra Abhiyogika deva ( battIsa hajAra pramukha rAjA, senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakiratna, purohitaratna, tIna sau sATha sUpakAra, aThAraha zreNI - prazreNi jana tathA anya bahuta se mANDalika rAjA, aizvaryazAlI, prabhAvazIla puruSa, rAja- sammAnita viziSTa nAgarika, sArthavAha ) Adi bahuta harSita evaM parituSTa hue / unhoMne hAtha jor3e, unheM mastaka se lagAyA / aisA kara rAjA bharata kA Adeza vinayapUrvaka svIkAra kiyA / tatpazcAt rAjA bharata jahA~ pauSadhazAlA thI, vahA~ AyA, tele kI tapasyA svIkAra kI / tele kI tapasyA meM pratijAgarika rhaa| tele kI tapasyA pUrNa ho jAne para usane Abhiyogika devoM kA AhvAna kiyaa| AhvAna kara usane kahA- 'devAnupriyo ! vinItA rAjadhAnI ke uttara-pUrva dizAbhAga meM - IzAnakoNa meM eka vizAla abhiSekamaNDapa kI vikurvaNA karo - vaikriyalabdhi dvArA racanA kro| vaisA kara mujhe avagata kraao|' rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve Abhiyogika deva apane mana meM harSita evaM parituSTa hue| "svAmI ! jo AjJA / " yoM kahakara unhoMne rAjA bharata kA Adeza vinayapUrvaka svIkAra kiyA / svIkAra kara vinItA rAjadhAnI ke uttara - pUrva dizAbhAga meM - IzAnakoNa meM gye| vahA~ jAkara vaikriya samudghAta dvArA apane AtmapradezoM ko bAhara nikAlA / AtmapradezoM ko bAhara nikAla kara unheM saMkhyAta yojana paryanta daNDarUpa meM pariNata kiyaa| unase gRhyamANa (hIre, vaiDUrya, lohitAkSa, masAragalla, haMsagarbha, pulaka, saugandhika, jyotirasa, aMjana, aMjanapulaka, svarNa, aMka, sphaTika), riSTa - Adi ratnoM ke bAdara - sthUla, asAra pudgaloM ko chor3a diyaa| unheM chor3akara sArabhUta sUkSma pudgaloM ko grahaNa kiyaa| unheM grahaNa kara punaH vaikriya samudghAta dvArA apane AtmapradezoM ko bAhara nikaalaa| bAhara nikAla kara mRdaMga ke UparI bhAga kI jyoM samatala, sundara bhUmibhAga kI vikurvaNA kI - vaikriyalabdhi dvArA racanA kii| usake ThIka bIca meM eka vizAla abhiSeka - maNDapa kI racanA kI / vaha abhiSeka-maNDapa saikar3oM khaMbhoM para TikA thA / ( vaha abhyudgata - bahuta U~cA thA / vaha hIroM Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [177 se suracita vedikAoM, toraNoM evaM sundara putaliyoM se susajjita thaa| vaha suzliSTa-sundara, suhAvane viziSTa, ramaNIya AkArayukta, prazasta, ujjvala vaiDUryamaNi nirmita, staMbhoM para saMsthita thA, usakA bhUmibhAga nAnA prakAra kI dedIpyamAna maNiyoM se khacita-jar3A huA, suvibhakta evaM atyadhika samatala thaa| vaha IhAmRga-bher3iyA, vRSabha-baila, turaMga-ghor3A, manuSya, magaramaccha, vihaga-pakSI, vyAlaka-sAMpa, kinnara, ruru-kastUrImRga, zalabha-aSTApada, camara-ca~varI gAya, kuMjara-hAthI, vanalatA evaM padmalatA Adi ke vividha citroM se yukta thaa| usa para svarNa, maNi tathA ratna racita stUpa bane the| usakA ucca dhavala zikhara aneka prakAra kI ghaMTiyoM evaM pAMca raMga kI patAkAoM se parimaMDita thA-vibhUSita thaa| vaha kiraNoM kI jyoM apane se nikalatI AbhA se dedIpyamAna thaa| usakA AMgana gobara se lipA thA tathA dIvAreM cUne se-kalaI se putI thiiN| usa para tAje gozIrSa tathA lAla candana ke pAMcoM aMguliyoM evaM hathelI sahita hAtha ke thApe lage the| usameM candana carcita kalaza rakhe the| usakA pratyeka dvAra toraNoM evaM kalazoM se susajjita thaa| usakI dIvAroM para jamIna se Upara taka ke bhAga ko chUtI huI bar3I-bar3I gola tathA lambI puSpamAlAe~ lagI thiiN| pAMca raMgoM ke sarasa-tAje, surabhita puSpoM se vaha sajA thaa| kAle agara, uttama kundaruka, lobhAna evaM dhUpa kI gamagamAtI mahaka se vahA~ kA vAtAvaraNa utkRSTa surabhimaya banA thA, jisase sugandhita dhueM kI pracuratA ke kAraNa vahA~ gola-gola dhUmamaya challe banate dikhAI dete the| abhiSekamaNDapa ke ThIka bIca meM eka vizAla abhiSekapITha kI racanA kii| vaha abhiSekapITha svaccha-rajarahita tathA zlakSaNa-sUkSma pudgaloM se banA hone se mulAyama thaa| usa abhiSekapITha kI tIna dizAoM meM unhoMne tIna-tIna sopAnamArgoM kI racanA kii| (unheM dhvajAoM, chatroM tathA vastroM se sajAyA sundara bhUmibhAga ke ThIka bIca meM unhoMne eka vizAla siMhAsana kA nirmANa kiyaa| siMhAsana kA varNana vijayadeva ke siMhAsana jaisA hai| yoM una devatAoM ne abhiSekamaNDapa kI racanA kii| abhiSekamaNDapa kI racanA kara ve jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ aaye| use isase avagata kraayaa| rAjA bharata una Abhiyogika devoM se yaha sunakara harSita evaM parituSTa huA, pauSadhazAlA se bAhara niklaa| bAhara nikala kara usane apane kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| unheM bulAkara yoM kahA-'devAnupriya! zIghra hI hastiratna ko taiyAra kro| hastiratna ko taiyAra kara ghor3e, hAthI, ratha tathA zreSTha yoddhAoM se-padAtiyoM se parigaThita cAturaMgiNI senA ko sjaao| aisA kara mujhe avagata kraao|' kauTumbika puruSoM ne vaisA kiyA evaM rAjA ko usakI sUcanA dii| phira rAjA bharata snAnaghara meM praviSTa huaa| snAnAdi se nivRtta hokara aMjanagiri ke zikhara ke samAna unnata gajarAja para ArUDha huaa| rAjA ke AbhiSekya hastiratna para ArUDha ho jAne para ATha maMgala-pratIka, jinakA varNana vinItA rAjadhAnI meM praveza karane ke avasara para AyA hai, rAjA ke Age-Age ravAnA kiye gye| rAjA ke vinItA rAjadhAnI se abhiniSkramaNa kA varNana usake vinItA meM praveza ke varNana ke samAna hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jambUdvIpaprajJaptisUtra rAjA bharata vinItA rAjadhAnI ke bIca meM nikalA / nikala kara jahA~ vinItA rAjadhAnI ke uttara-pUrva dizAbhAga meM - IzAna koNa meM abhiSekamaNDapa thA, vahA~ AyA / vahA~ Akara abhiSekamaNDapa ke dvAra para AbhiSekya hastiratna ko tthhraayaa| ThaharAkara vaha hastiratna se nIce utraa| nIce utara kara strIratna - parama sundara subhadrA, battIsa hajAra RtukalyANikAoM battIsa hajAra janapada kalyANikAoMbattIsa hajAra nATakoM-nATaka-maMDaliyoM se saMparivRtaghirA huA rAjA bharata abhiSekamaNDapa meM praviSTa huA / praviSTa hokara jahA~ abhiSekapITha thA, vahA~ AyA / vahA~ Akara usane abhiSekapITha kI pradakSiNA kii| pradakSiNA kara vaha pUrva kI ora sthita tIna sIr3hiyoM se hotA huA jahA~ siMhAsana thA, vahA~ AyA vahA~ Akara pUrva kI ora mu~ha karake siMhAsana para baiThA / 1 178 ] rAjA bharata ke anugata battIsa hajAra pramukha rAjA, jahA~ abhiSekamaNDapa thA, vahA~ Aye / vahA~ Akara unhoMne abhiSekamaNDapa meM praveza kiyaa| praveza kara abhiSekapITha kI pradakSiNA kI, usake uttaravartI trisopAnamArga se, jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ Aye / vahA~ Akara unhoMne hAtha jor3e, aMjali bA~dhe rAjA bharata ko jaya-vijaya zabdoM dvArA vardhApita kiyA / vardhApita kara rAjA bharata ke na adhika samIpa, na adhika dUra thIr3I hI dUrI para zuzrUSA karate hue rAjA kA vacana sunane kI icchA rakhate hue, praNAma karate hue, vinayapUrvaka sAmane hAtha jor3e hue, rAjA kI paryupAsanA karate hue yathAsthAna baiTha gaye / tadanantara rAjA bharata kA senApatiratna, (gAthApatiratna, vardhakiratna, purohitaratna, tIna sau sATha sUpakAra, aThAraha zreNi-prazreNi jana tathA anya bahuta se mANDalika rAjA, aizvaryazAlI, prabhAvazIla puruSa, rAjasammAnita nAgarika, ) sArthavAha Adi vahA~ Aye / unake Ane kA varNana pUrvavat saMgrAhya hai kevala itanA antara hai ki ve dakSiNa kI ora ke trisopAnamArga se abhiSekapITha para gaye / (rAjA ko praNAma kiyA, vinayapUrvaka sAmane hAtha jor3e hue) rAjA kI paryupAsanA karane lage - rAjA kI sevA meM upasthita hue / tatpazcAt rAjA bharata ne Abhiyogika devoM kA AhvAna kiyA / AhvAna kara unase kahA- devAnupriyo ! mere lie mahArtha - jisameM maNi, svarNa, ratna Adi kA upayoga ho, mahArgha - jisameM bahuta bar3A pUjA - satkAra ho-bahUmUlya vastuoM kA upayoga ho, mahArha - jisake antargata gAjoM -bAjoM sahita bahuta bar3A utsava manAyA jAe, aise mahArAjyAbhiSeka kA prabandha karo - vyavasthA karo / rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve Abhiyogika deva harSita evaM parituSTa hue| ve uttara-pUrva dizAbhAga meM-IzAna koNa meM gye| vahA~ jAkara vaikriya samudghAta dvArA unhoMne AtmapradezoM ko bAhara nikAlA / jambUdvIpa ke vijayadvAra ke adhiSThAtA vijayadeva ke prakaraNa meM jo varNana AyA hai, vaha yahA~ saMgrAhya hai / ve deva paMDakavana meM ekatra hue, mile| milakara jahA~ dakSiNArtha bharatakSetra thA, jahA~ vinItA rAjadhAnI thI, vahA~ aaye| Akara vinItA rAjadhAnI kI pradakSiNA kI, jahA~ abhiSekamaNDapa thA, jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ aaye| Akara mahArtha, mahArgha tathA mahArha mahArAjyAbhiSeka ke lie apekSita samasta sAmagrI rAjA ke Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra] [179 samakSa upasthita kii| battIsa hajAra rAjAoM ne zobhana-uttama, zreSTha tithi, karaNa, divasa, nakSatra evaM muhUrta meMuttarA bhAdrapadA nakSatra tathA vijaya nAmaka muhUrta meM svAbhAvika tathA uttaravikriyA dvArA-vaikriyalabdhi dvArA niSpAdita, zreSTha kamaloM para pratiSThApita, surabhita uttama jala se paripUrNa eka hajAra ATha kalazoM se rAjA bharata kA bar3e Anandotsava ke sAtha abhiSeka kiyaa| abhiSeka kA paripUrNa varNana vijayadeva ke abhiSeka ke sadRza hai| una rAjAoM meM se pratyeka ne iSTa-priya vANI dvArA rAjA kA abhinandana, abhistavana kiyaa|ve bolerAjan ! Apa sadA jayazIla hoN| ApakA kalyANa ho| (jinheM nahIM jItA hai, una para Apa vijaya prApta kareM, jinako jIta liyA hai, unakA pAlana kareM, unake bIca nivAsa kreN| devoM meM indra kI taraha, tAroM meM candra kI taraha, asuroM meM camarendra kI taraha tathA nAgoM meM dharaNendra kI taraha lAkhoM pUrva, karor3oM pUrva, koDAkor3I pUrva paryanta uttara dizA meM laghu himavAn parvata tathA anya tIna dizAoM meM samudroM dvArA maryAdita sampUrNa bharatakSetra ke grAma, Akara, nagara, kheTa, karvaTa, maDamba, droNamukha, pattana, Azrama, sanniveza-ina sabakA, ina saba meM basane vAle prajAjanoM kA samyak-bhalI-bhA~ti pAlana kara yaza arjita karate hue, ina sabakA Adhipatya, paurovRtya, agresaratA karate hue) Apa sAMsArika sukha bhogeM, yoM kaha kara unhoMne jayaghoSa kiyaa| tatpazcAt senApatiratna, (gAthApatiratna, vardhakiratna) tIna sau ATha sUpakAroM, aThAraha zreNi-prazreNi janoM tathA aura bahuta se mANDalika rAjAoM, sArthavAhoM ne rAjA bharata kA uttama kamalapatroM para pratiSThApita, surabhita uttama jala se paripUrNa kalazoM se abhiSeka kiyaa| unhoMne udAra-uttama, iSTa-vAJchita, kAnta-kamanIya, priya-prItikara manojJa-manonukUla, manAmacitta ko prasanna karane vAlI, ziva-kalyANamayI, dhanya-prazaMsA yukta, maMgala-maMgalayukta, sazrIka-zobhAyukta -lAlityayukta, hRdayagamanIya hRdaya meM Ananda utpanna karane vAlI, hRdaya-prahlAdanIya-hRdaya ko AhlAdita karane vAlI vANI dvArA anavarata abhinandana kiyA, abhistavana kiyaa| solaha hajAra devoM ne (agara Adi sugandhita padArthoM evaM Amalaka Adi kasaile padArthoM se saMskArita, anuvAsita ati sukumAra rooM vAle tauliye se rAjA kA zarIra poNchaa| zarIra poMcha kara usa para gozIrSa candana kA lepa kiyaa| lepa kara rAjA ko do devadUSya-divya vastra dhAraNa kraaye| ve itane bArIka aura vajana meM itane halake the ki nAsikA se nikalane vAlI havA se bhI dUra saraka jaate| ve itane rUpAtizayayukta thesundara the ki unheM dekhate hI netra AkRSTa ho jaate| unakA varNa-raMga tathA sparza bar3A uttama thaa| ve ghor3e ke mu~ha se nikalane vAlI lAra-mukhajala se bhI atyanta komala the, sapheda raMga ke the| unakI kinAra sone se sone ke tAroM se khacita thI-bunAI meM sone ke tAroM se samanvita thii| unakI prabhA-dIpti AkAzasphaTika-atyanta svaccha sphaTika-vizeSa jaisI thii| ve ahata-chidrarahita the-kahIM se bhI kaTe hue nahIM the-sarvathA navIna the, divya dyutiyukta the| vastra pahanAkara unhoMne rAjA ke gale meM aThAraha lar3a kA hAra 1. dekhiye tRtIya upA!-jIvAjIvAbhigamasUtra Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] [jambUdvIpaprajJaptisUtra phnaayaa| hAra pahanAkara ardhahAra-nau lar3a kA hAra, ekAvalI-ikalar3A hAra, muktAvalI-motiyoM kA hAra, kanakAvalI-svarNamaNimaya hAra, ratnAvalI-ratnoM kA hAra, prAlamba-svarNamaya, vividha maNiyoM evaM ratnoM ke citrAMkana se yukta dehapramANa AbharaNa vizeSa-hAra-vizeSa phnaayaa| aMgada-bhujAoM ke bAjUbanda, truTitator3e, kaTaka-hAthoM meM pahanane ke kar3e pahanAye / dazoM aMguliyoM meM daza aMgUThiyA~ phnaaii| kamara meM kaTisUtrakaraghanI yA karanolA pahanAyA, dupaTTA oDhAyA, murakI-kAnoM ko cAroM ora se gherane vAlA karNabhUSaNa, jo kAnoM se nIce Ane para gale taka laTakane lagatA hai, phnaayaa| kuNDala pahanAye, cUr3AmaNi-zirobhUSaNa dhAraNa krvaayaa|) vibhinna ratnoM se jur3A huA mukuTa phnaayaa| tatpazcAt una devoM ne dardara tathA malaya candana kI sugandha se yukta, kesara, kapUra, kastUrI Adi ke sArabhUta, saghana-sugandha-vyApta rasa-itra rAjA para chidd'ke| use divya puSpoM kI mAlA pahanAI / uhoMne usako granthima-sUta Adi se gUMthI huI, veSTima-vastuvizeSa para lapeTI huI, (pUrima-vaMza-zalAkA Adi paMjarapola-rikta sthAna meM bharI huI tathA saMghAtima-paraspara sammilita aneka ke ekIkRta-samanvita rUpa se viracita) cAra prakAra kI mAlAoM se samalaMkRta kiyA-vibhUSita kiyaa| usase suzobhita rAjA kalpavRkSa sadRza pratIta hotA thaa| ___isa prakAra vizAla rAjyAbhiSeka samAroha meM abhiSikta hokara rAjA bharata ne apane kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| bulAkara unase kahA-devAnupriyo ! hAthI para savAra hokara tuma loga vinItA rAjadhAnI ke tikone sthAnoM, tirAhoM, caurAhoM, catvaroM-jahA~ cAra se adhika rAste milate haiM, aise sthAnoM tathA vizAla rAjamArgoM para jora-jora se yaha ghoSaNA karo ki isa upalakSya meM mere rAjya ke nivAsI bAraha varSa paryanta pramodotsava mnaaeN| isa bIca rAjya meM koI bhI kraya-vikraya Adi sambandhI zulka, saMpatti Adi para prativarSa liyA jAne vAlA rAjya kara nahIM liyA jaayegaa| labhva meM-grAhya meM-kisI se kucha lenA hai, pAvanA hai, usameM khiMcAva na kiyA jAe, jora na diyA jAe, AdAna-pradAna kA, nApa-jokha kA krama banda rahe, rAjya ke karmacArI, adhikArI kisI ke ghara meM praveza na kareM, daNDa-yathAparAdha rAjagrAhya dravya-jurmAnA, kudaNDa-bar3e aparAdha ke lie daNDarUpa meM liyA jAne vAlA alpadravya-thor3A jurmAnA-ye donoM hI na liye jaaeN| (RNa ke sandarbha meM koI vivAda na ho, rAjakoSa se dhana lekara RNI kA RNa cukA diyA jAe-RNI ko RNamukta kara diyA jaae| vividha prakAra ke nATaka, nRtya Adi Ayojita kara samAroha ko sundara banAyA jAe, jise sabhI darzaka suvidhApUrvaka dekha skeN| yathAvidhi samudbhAvita mRdaMga-ninAda se mahotsava guMjAyA jAtA rahe / nagarasajjA meM lagAI gaI yA logoM dvArA pahanI gaI mAlAe~ kumhalAI huI na hoM, tAje phUloM se banI hoN| pramodaAnandollAsa, manoraMjana, khela-tamAze calate rhe| yaha ghoSaNA kara mujhe avagata kraao| rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve kauTumbika puruSa bahuta harSita tathA parituSTa hue, Anandita hue| unake mana meM bar3I prasannatA hii| harSa se unakA hRdaya khila utthaa| unhoMne vinayaparvaka rAjA kA Adeza svIkAra kiyaa| svIkAra kara ve zIghra hI hAthI para savAra hue, (vinItA rAjadhAnI ke siMghATaka-tikone sthAnoM, tirAhoM, caurahoM, catvaroM-jahA~ cAra se adhika mArga milate hoM, aise sthAnoM tathA bar3e-bar3e rAjamArgoM meM ucca Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] svara se) unhoMne rAjA ke AdezAnurUpa ghoSaNA kii| ghoSaNA kara rAjA ko avagata karAyA / virATa rAjyAbhiSeka-samAroha meM abhiSikta rAjA bharata siMhAsana se uThA / strIratna subhadrA, (battIsa hajAra RtukalyANikAoM tathA battIsa hajAra janakalyANikAoM aura battIsa-battIsa pAtroM, abhinetavya kramopakramoM se anubaddha) battIsa hajAra nATakoM-nATaka maMDaliyoM se saMparivRta vaha rAjA abhiSeka - pITha se usake pUrvI trisopAnopagata mArga se nIce utarA / nIce utarakara abhiSeka maNDapa se bAhara niklaa| bAhara nikalakara jahA~ AbhiSekya hastiratna thA / vahA~ Akara aMjanagiri ke zikhara ke samAna unnata gajarAja para ArUDha huA / [181 rAjA bharata ke anugata battIsa hajAra pramukha rAjA abhiSeka-pITha se usake uttarI trisopAnopagata mArga se nIce utre| rAjA bharata kA senApatiratna, sArthavAha Adi abhiSeka-pITha se usake dakSiNI trisopAnopagata mArga se nIce utre| AbhiSekya hastiratna para ArUDha rAjA ke Age ATha maMgala pratIka ravAnA kiye gaye / Age kA varNana etatsadRza prasaMga se saMgrAhya hai / tatpazcAt rAjA bharata snAnaghara meM praviSTa huA / snAnAdi parisaMpanna kara bhojana - maNDapa meM AyA, sukhAsana para yA zubhAsana para baiThA, tele kA pAraNA kiyaa| pAraNA kara bhojana - maNDapa se nikalA / bhojanamaNDapa se nikala kara vaha apane zreSTha uttama prAsAda meM gayA / vahA~ mRdaMga baja rahe the / (battIsa-battIsa pAtroM, abhinetavya kramopakramoM se nATaka cala rahe the, nRtya ho rahe the| yoM nATakakAra, nRtyakAra, saMgItakAra, rAjA kA manoraMjana kara rahe the, gItoM dvArA rAjA kA kIrti stavana kara rahe the / ) rAjA unakA Ananda letA huA sAMsArika sukhoM kA bhoga karane lagA / pramodotsava meM bAraha varSa pUrNa ho gaye / rAjA bharata jahA~ snAnaghara thA, vahA~ AyA / snAna kara vahA~ se nikalA, jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, (jahA~ siMhAsana thA, vahA~ AyA / ) vahA~ Akara pUrva kI ora mu~ha kara siMhAsana para baiThA / siMhAsana para baiThakara solaha hajAra devoM kA satkAra kiyA, sammAna kiyA / unako satkRta, sammAnita kara vahA~ se vidA kiyaa| battIsa hajAra pramukha rAjAoM kA, satkAra-sammAna kiyaa| satkRta, sammAnita kara unheM vidA kiyaa| senApatiratna, purohitaratna Adi kA, tIna sau sATha sUpakAroM kA, aThAraha zreNI - zreNIjanoM kA, bahuta se mANDalika rAjAoM, aizvaryazAlI, prabhAvazAlI puruSoM, rAjasammAnita viziSTa nAgarikoM tathA sArthavAha Adi kA satkAra kiyA, sammAna kiyaa| unheM satkRta, sammAnita kara vidA kiyaa| vidA kara vaha apane zreSTha - uttama mahala meM gayA / vahA~ vipula bhoga bhogane lagA / caturdaza : navanidhi : utpattikrama 85. bharahassa raNNo cakkarayaNe 1 daMDarayaNe 2 asirayaNe 3 chattarayaNe 4 ete NaM cattAri egiMdiyarayaNaM AuhagharasAlAe samuppaNA / cammarayaNe 1 maNirayaNe 2 kAgaNirayaNe 3 Nava ya mahANihao ee NaM sirigharaMsi samuppaNA / seNAvairayaNe 1 gAhAvairayaNe 2 vaddhArayaNe 3 purohiarayaNe 4 ee NaM cattAri maNuyarayaNA viNIAe rAyahANIe samuppaNNA / AsarayaNe 1 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] [jambUdvIpaprajJaptisUtra hastthirayaNe 2 ee NaM duve paMciMdiarayaNA veaddhagiripAyamUle smuppnnnnaa| subhaddA itthIrayaNe uttarillAe vijjAharaseDhIe smuppnnnne| [85] cakraratna, daNDaratna, asiratna tathA chatraratna-rAjA bharata ke ye cAra ekendriya ratna AyudhagRhazAlA meM-zastrAgAra meM utpanna hue| carmaratna, maNiratna, kAkaNIratna tathA nau mahAnidhiyAM, zrIgRha meM-bhANDAgAra meM utpanna hue| senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakiratna tathA purohitaratna, ye cAra manuSyaratna, vinItA rAjadhAnI meM utpanna hue| azvaratna tathA hastiratna, ye do paJcendriyaratna vaitADhya parvata kI talahaTI meM utpanna hue| subhadrA nAmaka strIratna uttara vidyAdhara zreNI meM utpanna huaa| bharata kA rAjya : vaibhava : sukha 86. taeNaM se bharahe rAyA caudasaNhaM rayaNANaMNavaNhaM mahANihINaM solasaNhaM devasAhassINaM battIsAe rAyasahassANaM battIsAe uDukallANiAsahassANaM battIsAe jaNavayakallANiAsahassANaM battIsAe battIsaivaddhANaM NADagasahassANaM tiNhaM saTThINaM sUvayArasayANaM aTThArasaNhaM seNippaseNINaM caurAsIie AsasayasahassANaM caurAsIie daMtisayasahassANaM caurAsIie rahasayasahassANaM chaNNauie maNussakoDINaMbAvattarIe puravarasahassANaM battIsAe jaNavayasahassANaM chaNNauie gAmakoDINaMNavaNauie doNamuhasahassANaM aDayAlIsAe paTTaNasahassANaM cauvvIsAe kabbaDasahassANaM cauvvIsAe maMDavasahassANaM vIsAe AgarasahassANaM solasaNhaM kheDasahassANaM caudasaNhaM saMvAhasahassANaM chappaNNAe aMtarodagANaM egUNapaNNAe viNIAe rAyahANIe cullahimavaMtagirisAgaramerAgassa kevalakappassa bharahassa vAsassaaNNesiMca bahUNaM rAIsaratalavara jAva' satthavAhappabhiINaM AhevaccaM porevaccaM bhaTTittaM sAmittaM mahattaragattaM ANAIsaraseNAvaccaM kAremANe pAlemANe ohayaNihaesu kaMTaesu uddhiamaliesu savvasattusu Nijjiesu bharahAhive NariMde varacaMdaNacacciaMge varahAraraiavacche varamauDavisiTThae varavatthabhUsaNadhare savvouasurahikusumavaramallosobhiasire varaNADaganADaijjavaraitthigummasaddhiM saMparivuDe savvosahi savvarayaNasavvasamiisamagge saMpuNNamaNorahe hayAmittamANamahaNe puvvakayatavappabhAvaniviTThasaMciaphale bhuMjai mANussae suhe bharahe nnaamdhejjetti| [86] rAjA bharata caudaha ratnoM, nau mahAnidhiyoM, solaha hajAra devatAoM, battIsa hajAra rAjAoM, battIsa hajAra RtukalyANikAoM, battIsa hajAra janapadakalyANikAo, battIsa-battIsa pAtroM, abhinetavva kramopakramoM se anubaddha, battIsa hajAra nATakoM-nATaka-maNDaliyoM, tIna sau sATha sUpakAroM, aThAraha zreNi-prazreNi-janoM, caurAsI lAkha ghor3oM, caurAsI lAkha hAthiyoM, caurAsI lAkha rathoM, chiyAnavai karor3a manuSyoM-padAtiyoM, bahattara 1. dekheM sUtra 44 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] hajAra puravaroM-- mahAnagaroM, battIsa hajAra janapadoM, chiyAnavai karor3a gA~voM, ninyAnavai hajAra droNamukhoM, ar3atAlIsa hajAra pattanoM, caubIsa hajAra karvaToM, caubIsa hajAra maDamboM, bIsa hajAra AkaroM, solaha hajAra kheToM, caudaha hajAra saMvAdhoM, chappana antarodakoM - jalake antavartI sanniveza - vizeSoM tathA unacAsa kurAjyoM - bhIla Adi jaMgalI jAtiyoM ke rAjyoM kA, vinItA rAjadhAnI kA, eka ora laghu himavAn parvata se tathA tIna ora samudroM se maryAdita samasta bharatakSetra kA, anya aneka mANDalika rAjA, aizvaryazAlI, prabhAvazAlI puruSa, talavara, sArthavAha, Adi kA Adhipatya, paurauvRtya - agresaratva, bhartRtva - prabhutva, svAmitva, mahattaratva - adhinAyakatva, AjJezvaratva sainApatya -- jise AjJA dene kA sarvAdhikAra hotA hai, vaisA sainApatya -- senApatitva - ina sabakA sarvAdhikRta rUpa meM pAlana karatA huA, samyak nirvAha karatA huA rAjya karatA thA / [183 rAjA bharata ne apane kaNTakoM - gotraja zatruoM kI samagra sampatti kA haraNa kara liyA, unheM vinaSTa kara diyA tathA apane agotraja samasta zatruoM ko masala DAlA, kucala ddaalaa| unheM deza se nirvAsita kara diyaa| yoM usane apane samagra zatruoM ko jIta liyA / rAjA bharata ko sarvavidha auSadhiyAM, sarvavidha ratna tathA sarvavidha samitiyA~ - Abhyantara evaM bAhya pariSadeM saMprApta thiiN| amitroM - zatruoM kA usane mAna-bhaMga kara diyA / usake samasta manoratha samyak sampUrNa the - sampanna the / jisake aMga zreSTha candana se carcita the, jisakA vakSaHsthala hAroM se suzobhita thA, prItikara thA, jo zreSTha mukuTa se vibhUSita thA, jo uttama, bahUmUlya AbhUSaNa dhAraNa kiye thA, saba RtuoM meM khilane vAle phUloM kI suhAvanI mAlA se jisakA mastaka zobhita thA, utkRSTa nATaka pratibaddha pAtroM - nATaka maNDaliyoM tathA sundara striyoM ke samUha se saMparivRta vaha rAjA bharata apane pUrva janma meM AcIrNa tapa ke, saMcita nikAcitanizcita rUpa meM phalaprada puNya karmoM ke pariNAmasvarUpa manuSya jIvana ke sukhoM kA paribhoga karane lagA / kaivalyodbhava 87. tae NaM se bharahe rAyA aNNayA kayAvi jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchai 2 tA jAva ' sasivva piyadaMsaNe NaravaI majjaNagharAo paDiNikkhavai 2ttA jeNeva AdaMsaghare jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2 ttA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe NisIai 2ttA AdaMsagharaMsi attANaM dehamANe 2 ciTThA / tae NaM tassa bharahassa raNNo subheNaM pariNAmeNaM pasatthehiM ajjhavasANehiM lesAhiM visujjhamANIhiM 2 IhApohamaggaNagavesaNaM karemANassa kammANaM khaeNaM kammarayavikiraNakaraM apuvvakaraNaM paviTThassa aNaMte aNuttare nivvAghAe nirAvaraNe kasiNe paDipuNNe kevalavaranANadaMsaNe samuppaNNe / tae NaM se bharahe kevalI sayamevAbharaNAlaMkAraM omuai 2ttA sayameva paMcamuTThiaM loaM karei 2ttA AyaMsagharAo paDiNikkhamai 2 ttA aMteuramajjhamajjheNaM Niggacchai 2ttA dasahiM rAyavarasahassehiM saddhiM saMparivuDe viNIaM rAyahANiM majjhaMmajjheNaM Niggacchai 2 ttA majjhadese suhaMsuheNaM 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] [jambUdvIpaprajJaptisUtra viharai rattA jeNeva aTThAvae pavvae teNeva uvAgacchai 2ttA aTThAvayaM pavvayaM saNi 2 durUhai 2ttA meghaghaNasaNNikAsaM devasaNNivAyaM puDhavisilApaTTayaM paDilehei 2ttA saMlehaNA-jhUsaNAjhUsie bhatta-pANa-paDiAikkhae pAovagae kAlaM aNavakaMkhamANe 2 vihri| taeNaM se bharahe kevalI sattattari puvvasayasahassAiMkumAravAsamajhe vasittA, egaMvAsasahassaM maMDaliya-rAya-majjhe vasittA, cha puvvasayasahassAiM vAsasahassUNagAiM mahArAyamajhe vasittA, tesIi puvvasayasahassAiM agAravAsamajhe vasittA, egaM puvvasayasahassaMdesUNagaMkevali-pariyAyaM pAuNittA tameva bahupaDipuNNaM sAmanna-pariyAyaM pAuNittA caurAsIi puvvasayasahassAiMsavvAuaMpAuNittA mAsieNaM bhatteNaM apANaeNaM savaNeNaMNakkhatteNaMjogamuvAgaeNaM khINe veaNijje Aue NAme goe kAlagae vIikkaMte samujjAe chiNNajAi-jarA-maraNa-bandhaNe siddhe baddhe mutte pariNivvuDe aMtagaDe svvdukkhpphiinne| __ [87] kisI dina rAjA bharata, jahA~ snAnaghara thA, vahA~ aayaa| Akara snAnaghara meM praviSTa huA, snAna kiyaa| meghasamUha ko cIra kara bAhara nikalate candramA ke sadRza priyadarzana-dekhane meM priya evaM sundara laganevAlA rAjA snAnaghara se bAhara niklaa| bAhara nikala kara jahA~ AdarzagRha-kAMca se nirmita bhavana-zIzamahala thA, jahA~ siMhAsana thA, vahA~ aayaa| Akara pUrva kI ora mu~ha kiye siMhAsana para baitthaa| vaha zIzamahala meM zIzoM para par3ate apane pratibimba ko bAra-bAra dekhatA rhaa| zubha pariNAma-antaHpariNati, prazasta-uttama adhyavasAya-mana:saMkalpa, vizuddha hotI huI lezyAoMpudgala dravyoM ke saMsarga se janita AtmapariNAmoM meM uttarottara bar3hate hue vizuddhikrama se IhA-sAmAnya jJAna ke anantara vizeSa nizcayArtha vicAraNA, apoha-vizeSa nizcayArtha pravRtta vicAraNA dvArA tadanuguNa doSacintana prasUta nizcaya, mArgaNa tathA gaveSaNa-nirAvaraNa paramAtmasvarUpa ke cintana, anucintana, anveSaNa karate hue rAjA bharata ko karmakSaya se-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya evaM antarAya-ina cAra ghAti karmoM ke-AtmA ke mUla guNoM-kevalajJAna tathA kevaladarzana Adi kA ghAta yA avarodha karanevAle karmoM ke kSaya ke pariNAmasvarUpa, karma-raja ke nivAraka apUrvakaraNa meM-zukladhyAna meM avasthiti dvArA ananta-antarahita, kabhI nahIM miTane vAlA, anuttara-sarvottama, nirvyAghAta-bAdhA-rahita, nirAvaraNa-AvaraNa-rahita, kRtsnasampUrNa, pratipUrNa kevalajJAna, kevaladarzana utpanna hue| taba kevalI sarvajJa bharata ne svayaM hI apane AbhUSaNa, alaMkAra utAra diye| svayaM hI paMcamuSTika loca kiyaa| ve zIzamahala se pratiniSkrAnta hue| pratiniSkrAnta hokara antaHpura ke bIca se hote hue rAjabhavana se bAhara nikle| apane dvArA pratibodhita daza hajAra rAjAoM se saMparivRta kevalI bharata vinItA rAjadhAnI ke bIca se hote hue bAhara cale gye| madhyadeza meM-kozaladeza meM sukhapUrvaka vihAra karate hue ve jahA~ aSTApada parvata thA, vahA~ aaye| vahA~ Akara dhIre-dhIre aSTApada parvata para cddh'e| parvata para car3hakara saghana megha ke samAna zyAma tathA deva-sannipAta-ramyatA ke kAraNa jahA~ devoM kA AvAgamana rahatA thA, aise pRthvIzilApaTTaka kA pratilekhana kiyaa| pratilekhana kara unhoMne vahA~ saMlekhanA-zarIra-kaSAya-kSayakArI tapovizeSa svIkAra kiyA, khAna Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vakSaskAra ] pAna kA parityAga kiyA, pAdopagata-kaTI vRkSa kI zAkhA kI jyoM jisameM deha ko sarvathA niSprakampa rakhA jAe, vaisA saMthArA aMgIkAra kiyA / jIvana aura maraNa kI AkAMkSA - kAmanA na karate hue ve AtmArAdhanA meM abhirata rahe / [185 kevalI bharata satahattara lAkha pUrva taka kumArAvasthA meM rahe, eka hajAra varSa taka mAMDalika rAjA ke rUpa meM rahe, eka hajAra varSa kama chaha lAkha pUrva taka mahArAjA ke rUpa meM - cakravartI samrAT ke rUpa meM rhe| vetiyAsI lAkha pUrva taka gRhasthAvAsa meM rahe / antarmuhUrta kama eka lAkha pUrva taka ve kevaliparyAyasarvajJAvasthA meM rhe| eka lAkha pUrva paryanta unhoMne bahu-pratipUrNa - sampUrNa zrAmaNya - paryAya - zramaNa - jIvana kA, saMyamI jIvana kA pAlana kiyaa| unhoMne caurAsI lAkha pUrva kA samagra AyuSya bhogA / unhoMne eka mahIne ke cauvihAra - anna, jala Adi AhAra varjita anazana dvArA vedanIya, AyuSya, nAma tathA gotraina cAra bhavopagrAhI, aghAti karmoM ke kSINa ho jAne para zravaNa nakSatra meM jaba candra kA yoga thA, deha tyAga kiyaa| janma, jarA tathA mRtyu ke bandhana ko unhoMne chinna kara DAlA - tor3a DAlA / ve siddha, buddha, mukta, parinirvRta, antakRt--saMsAra ke -saMsAra meM AvAgamana ke nAzaka tathA saba prakAra ke duHkhoM ke prahAtA ho gye| vivecana - rAja bharata zIzamahala meM siMhAsana para baiThA zIzoM meM par3ate hue apane pratibimba ko nihAra rahA thaa| apane saundarya, zobhA evaM rUpa para vaha svayaM vimugdha thA / apane pratibimboM ko nihArate - nihArate usakI dRSTi apanI aMgulI para pdd'ii| aMgulI meM aMguThI nahIM thI / vaha nIce gira par3I thI / bharata ne apanI para punaH dRssttigdd'aaii| aMgUThI ke binA use apanI aMgulI suhAvanI nahIM lgii| sUrya kI jyotsnA meM candramA kI ti jisa prakAra niSprabha pratIta hotI hai, use apanI aMgulI vaisI hI lgii| usake saundaryAbhimAnI mana para eka coTa lgii| usane anubhava kiyA - aMgulI kI koI apanI zobhA nahIM thI, vaha to aMgUThI kI thI, jisake binA aMgulI kA zobhArahita rUpa udghATita ho gayA / bharata cintana kI gaharAI meM paiThane lagA / usane apane zarIra ke anyAnya AbhUSaNa bhI utAra diye / saundarya-parIkSaNa kI dRSTi se apane AbhUSaNarahita aMgoM ko nihArA / use lagA - camacamAte svarNAbhUSaNoM tathA nAbhUSaNoM ke abhAva meM vastutaH mere aMga phIke, anAkarSaka lagate haiM / unakA apanA saundarya, apanI zobhA kahA~ hai ? bharata kI cintana-dhArA uttarottara gahana banatI gii| zarIra ke bhItarI malImasa rUpa para usakA dhyAna gyaa| usane mana hI mana anubhava kiyA - zarIra kA vAstavika svarUpa mAMsa, rakta, majjA, viSThA, mUtra evaM malamaya hai| inase ApUrNa zarIra sundara, zreSTha kahA~ se hogA ? bharata ke cintana ne eka dUsarA mor3a liyA / vaha Atmonmukha banA / AtmA ke parama pAvana, vizuddha cetanAmaya tathA zAzvata zAntimaya rUpa kI anubhUti meM bharata uttarottara magna hotA gayA / usake prazasta adhyavasAya, 1. kevalajJAna kI utpatti se pahale antarmuhUrta kA bhAva-cAritra jor3a dene se eka lAkha pUrva kA kAla pUrNa ho jAtA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ujjvala, nirmala pariNAma itanI tIvratA taka pahu~ca gaye ki usake karmabandhana taDAtar3a TUTane lge| pariNAmoM kI pAvana dhArA tIvra se tIvratara, tIvratama hotI gii| mAtra antarmuhUrta meM apane isa pAvana bhAvacAritra dvArA cakravartI bharata ne vaha virATa upalabdhi svAyatta kara lI. jo jIvana kI sarvopari upalabdhi hai| ghAtikarma-cataSTaya kSINa ho gyaa| rAjA bharata kA jIvana kaivalya kI divya jyoti se Alokita ho utthaa| ___ cakravartI ke atyanta bhogamaya, vaibhavamaya jIvana meM race-pace bharata meM sahasA aisA apratyAzita, akalpita, atarkita parivartana AyegA, kisI ne socA taka nahIM thaa| itane svalpa kAla meM bharata parama satya ko yoM prApta kara legA, kisI ko yaha kalpanA taka nahIM thii| kintu parama zaktimAna, parama tejasvI AtmA ke udbuddha hone para yaha saba saMbhava hai, zakya hai| antaHpariNAmoM kI uccatama pavitratA kI dazA prApta ho jAne para anekAneka varSoM meM bhI nahIM sadha sakane vAlA sAdhya miniToM meM, ghaNToM meM sadha jAtA hai| vahA~ gANitika niyama lAgU nahIM hote| bharata kA jIvana, jIvana kI do parAkASThAoM kA pratIka hai| cakravartI kA jIvana jahA~ bhoga kI parAkASThA hai, vahA~ sahasA prApta sarvajJatAmaya parama uttama mumukSu kA jIvana tyAga kI parAkASThA hai| isa dUsarI parAkASThA ke antargata muhUrta bhara meM bharata ne jo kara dikhAyA, nizcaya hI vaha usake prabala puruSArtha kA dyotaka hai| bharatakSetra : nAmAkhyAna 88. bharahe a ittha deve mahiDDIe mahajjuIe jAva ' paliovamaTThiIe parivasai, se eeNatuNaM goyamA ! evaM vuccai bharahe vAse bharahe vAse iti|| aduttaraM ca NaM goyamA ! bharahassa vAsassa sAsae NAmadhijje paNNatte, jaMNaM kayAi Na Asi, Na kayAi Natthi, Na kayAi Na bhavissai, bhuviM ca bhavai a bhavissai a dhuve Niae sAsae akkhae avvae avaTThie Nicce bharahe vaase| [88] yahA~ bharatakSetra meM mahAn RddhizAlI, parama dyutizAlI, palyopamasthitika-eka palyopama AyuSya yukta bharata nAmaka deva nivAsa karatA hai| gautama ! isa kAraNa yaha kSetra bharatavarSa yA bharatakSetra kahA jAtA hai| gautama ! eka aura bAta bhI hai| bharatavarSa yA bharatakSetra-yaha nAma zAzvata hai-sadA se calA A rahA hai| kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai, kabhI nahIM hogA-yaha sthiti isake sAtha nahIM hai| yaha thA, yaha hai, yaha hogA-yaha aisI sthiti liye hue hai| yaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya avasthita evaM nitya 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra kSulla himavAn 89. kahi NaM bhaMte ! jambUddIve dIve cullahimavaMte NAmaM vAsahara-pavvae paNNatte ? goyamA ! hemavayassa vAsassa dAhiNeNaM, bharahassavAsassa uttareNaM, purathimalavaNasamudassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa puratthimeNaM ettha NaM jambUddIve dIve cullahimavaMte NAmaM vAsaharapavvae pnnnntte| pAINa-paDINAyae, udINa-dAhiNa-vitthipaNe, duhA lavaNasamudaM puDhe, purathimillAe koDIe purathimillaM lavaNasamudaM puDhe, paccatthimillAe koDIe paccatthimillAe lavaNasamudaM puddhe| egaMjoaNa-sayaM uddhaM uccatteNaM paNavIsaMjoaNAI uvveheNaM, egaM joaNasahassaM vAvaNNaM ca joaNAI duvAlasa ya egUNavIsai bhAe joaNassa vikkhNbhennNti| tassa bAhA puratthima-paccatthimeNaM paMca joaNasahassAiMtiNNi apaNNAse joaNasae paNNarasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa addhabhAgaM ca AyAmeNaM, tassa jIvA uttareNaM pAINapaDINAyayA (purathimillAe koDIe purathimillalavaNasamudaM puTThA,) paccathimillAe koDIe paccathimillaMlavaNasamudaM puTThA, cauvvIsaMjoaNa-sahassAiMNava ya battIse joaNasae addhabhAgaM ca kiMci visesUNA AyAmeNaM pnnnnttaa| tIse dhaNu-puDhe dAhiNeNaM paNavIsaM joaNa-sahassAiM doNNi a tIse joaNasae cattAri a egUNavIsaibhAe joaNassa parikkheveNaM paNNatte, ruagasaMThANasaMThie, savvakaNagAmae, acche, saNhe taheva jAva' paDirUve, ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiAhiM dohi avaNasaMDehiM saMparikkhitte duNhavi pamANaM vnnnngotti| cullahimavaMtassa vAsahara-pavvayassa uvariM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva bahave vANamaMtarA devA ya devIo a jAva vihrNti| [89] bhagavan ! jambUdvIpa meM culla himavAn nAmaka varSadhara parvata kahA~ (batalAyA gayA) hai ? gautama ! jambUdvIpa meM culla himavAn nAmaka varSadhara parvata haimavatakSetra ke dakSiNa meM, bharata kSetra ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM batalAyA gayA hai| vaha pUrvapazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai| vaha do ora se lavaNasamudra ko chue hue hai| apanI pUrvI-koTi se-kinAre se pUrvI lavaNasamudra ko chue hue hai tathA pazcimI koTi se pazcimI lavaNasamudra ko chue hai| vaha eka sau yojana U~cA hai| paccIsa yojana bhUgata hai-bhUmi meM gar3A hai| vaha 105212). yojasa caur3A hai| 1. dekheM sUtra saMkhyA 4 2. dekheM sUtra saMkhyA 6 3. dekheM sUtra saMkhyA 12 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] [jambUdvIpaprajJaptisUtra usakI bAMhA-bhujA sadRza pradeza pUrva-pazcima 5350 155. yojana lambA hai| usakI jIvA dhanuSa kI pratyaMcA sadRza pradeza pUrva-pazcima lambA hai| vaha (apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai), apane pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai| vaha (jIvA) 24932 yojana evaM Adhe yojana se kucha kama lambI hai| dakSiNa meM usakA dhanupRSTha bhAga paridhi kI apekSA se 252301,. yojana batalAyA gayA hai| vaha rucaka-saMsthAna-saMsthita hai-rucaka saMjJaka AbhUSaNa-vizeSa kA AkAra liye hue hai, sarvathA svarNamaya hai| vaha svaccha, sukomala tathA sundara hai| vaha donoM ora do padmavaravedikAoM evaM do vanakhaMDoM se ghirA huA hai| unakA varNana pUrvAnurUpa hai| culla himavAn varSadhara parvata ke Upara bahuta samatala aura ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha ArligapuSkaramuraja yA Dholaka ke UparI carmapuTa ke sadRza samatala hai| vahA~ bahuta se vANavyantara deva tathA deviyA~ vihAra karate haiN| padmada 90. tassa NaM bahusamaramaNija bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ittha NaM ikke mahaM paumaddahe NAmaM dahe pnnnntte| pAINa-paDINAyae, udINa-dAhiNa-vitthiNNe, ikkaM joaNa-sahassaM AyAmeNaM, paMca joaNasayAI vikkhaMbheNaM, dasa joaNAI uvveheNaM, acche, saNhe, rayayAmayakUle (laNhe, ghaTe, maTTe,NIraye, NippaMke NikkaMkaDacchAe, sappabhe, sassirIe, saujjoe,) pAsAIe, (darisaNijje, abhirUve,) pddiruuvetti| ___ seNaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA sNprikkhitte| veiAvaNasaMDavaNNao bhaanniavvotti| tassa NaM paumaddahassa cauddisiM cattAri tisovANapaDirUvagA pnnnnttaa| vaNNAvAso bhaanniavvotti| tesi NaM tisovANapaDirUvagANaM purao patteaM patteyaM toraNA pnnnnttaa| te NaM toraNA nnaannaamnnimyaa| tassa NaM paumaddahassa bahumajjhadesabhAe etthaM mahaM ege paume paNNatte, joaNaM AyAmavikkhaMbheNaM,addhajoaNaMvAhalleNaM,dasajoaNAI uvveheNaM,do koso Usie jlNtaao|saairegaaii dasajoaNAiMsavvaggeNaM pnnnnttaa|sennN egAe jagaIe savvao samaMtA saMparikkhitto jambUddIvajagaippamANA, gavakkhakaDaevi taha ceva pmaannennNti| tassa NaM paumassa ayamevArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA-vairAmayA mUlA, riTThAmae kaMde, veruliAmae NAle, veruliAmayA bAhirapattA, jambUNayAmayA abbhiMtarapattA, tavaNijjamayA, kesarA, NANAmaNimayA, pokkharasthibhAyA, kaNagAmaI knnnnigaa| sA NaM addhajoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, kosaM bAhalleNaM, savvakaNagAmaI, acchaa| tIse NaM kaNNiAe uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmAe AliMga Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [189 pukkharei vaa|tssnnN bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe, ettha NaM mahaM ege bhavaNe paNNatte, kosaM AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNa, desUNagaM kosaM uddhaM uccatteNaM, aNegakhaMbhasayasaNNiviTe, pAsAIe drisnnijje| tassa NaM bhavaNassa tidisiM tao dArA pnnnnttaa| te NaM dArA paJcadhaNusayAI uddhaM uccatteNaM, aDDAijjAiM dhaNusayAI vikkhaMbheNaM, tAvatiaM ceva pvesennN| seAvarakaNagathUbhiA jAva vaNamAlAo nneavvaao| tassa NaM bhavaNassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmae AliMga0, tassaNaM bahumajjhadesabhAe etthaNaM mahaI egA maNipeDhiA pnnnnttaa|saannNmnnipeddhiaapNcdhnnusyaaii AyAmavikkhaMbheNaM,aDDhAijjAiMdhaNusayAiMbAhalleNaM, savvamaNimaI acchaa|tiisennNmnnipeddhiaae uppiM ettha NaM mahaM ege sayaNijje paNNatte, sayaNijjavaNNao bhaanniavvo| se NaM paume aNNeNaM aTThasaeNaM paumANaM tadaddhaccatappamANamittANaM savvao samaMtA sNprikkhitte| te NaM paumA addhajoaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, kosaM bAhalleNaM, dasajoaNAI uvveheNaM, kosaM UsiyA jalaMtAo, sAiregAiM dasajoaNAI uccttennN| tesi NaM paumANaM ayamevArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA vairAmayA mUlA, (riTThamae kaMde, veruliAmae NAle, veruliAmayA bAhirapattA, jambUNayAmayAabbhitarapattA tavaNijjamayA kesarA NANAmaNimayA pokkharathibhAyA) kaNagAmaI knnnniaa| sANaM kaNNiA kosaM AyAmeNaM, addhakosaM bAhalleNaM, savvakaNagAmaI, acchA iti| tIse NaM kaNNiAe uppiM bahusamaramaNijje jAva' maNIhiM uvsobhie| tassa NaM paumassa avaruttareNaM, uttareNaM, uttarapurathimeNaM ettha NaM sirIe devIe cauNhaM sAmANia-sAhassINaM cattAripauma-sAhassIo pnnnnttaao|tss NaM paumassa purathimeNaM ettha NaM sirIe devIe cauNhaM mahattariANaM cattAri paumA p0|tss NaM paumassa dAhiNa-purasthimeNaM sirIe devIe abbhiMtariAe parisAe aTThaNhaM devasAhassINaM aTTha pauma-sAhassIo pnnnnttaao| dAhiNeNaM majjhimaparisAedasaNhaM devasAhassINaMdasa pauma-sAhassIo pnnnnttaao|daahinnpcctthimennN bAhiriAe parisAe bArasaNhaM devasAhassINaM bArasa pauma-sAhassIo pnnnnttaao| paccatthimeNaM sattaNhaM aNiAhivaINaM satta paumA pnnnnttaa| tassa NaM paumassa cauddisiM savvao samaMtA ittha NaM sirIe devIe solaNhaM Ayarakkha-devasAhassINaM solasa pauma-sAhassIo pnnnnttaao| se NaM tihi pauma-parikkhevehiM savvao samaMtA saMparikkhitte, taM jahA-abbhiMtaraeNaM majjhimaeNaM baahirennN|abbhiNtre pauma-parikkheve battIsaMpauma-saya-sAhassIo pnnnnttaao| majjhimae paumaparikkheve cattAlIsaMpaumasayasAhassIo pnnnnttaao| bAhirie pauma-parikkheve 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] [jambUdvIpaprajJaptisUtra aDayAlIsaM pauma sayasAhassIo pnnnnttaao| evAmeva sapuvvAvareNaM tihiM pauma-parikkhevehiM egA paumakoDI vIsaM ca pauma-sayasAhassIo bhavaMtIti akkhaayN| se keNatuNaM bhaMte ! evaM vuccai paumaddahe paumabahe ? goyamA! paumaddahe NaMtattha tattha desetahiM bahave uppalAiM,(kumuyAiM, naliNAI,sogandhiyAiM, puMDarIyAI, sayapattAI, sahassapattAI,) sayasahassapattAiM, paumaddahappabhAI paumaddahavaNNAbhAI sirI a ittha devI mahiDDiA jAva' paliovamaDhiIA parivasai, se eeNaDeNaM ( evaM vuccai paumaddahe iti) aduttaraM ca NaM goyamA ! paumaddahassa sAsae NANadhegje paNNatte Na kayAi NAsi n0| [90] usa ati samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga ke ThIka bIca meM padmadraha nAmaka eka vizAla draha batalAyA gayA hai| vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai| usakI lambAI eka hajAra yojana tathA caur3AI pAMca sau yojana hai| usakI gaharAI daza yojana hai vaha svaccha, sukomala, rajatamaya, taTayukta, (cikanA, ghuTA huA-sA, tarAzA huA-sA, rajarahita, mailarahita, kardamarahita, kaMkar3arahita, prabhAyukta, zrIyuktazobhAyukta, udyotayukta) sundara, (darzanIya, abhirUpa-mana ko apane meM ramA lene vAlA evaM) pratirUpa-mana meM basa jAne vAlA hai| vaha draha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA saba ora se pariveSTita hai| vedikA evaM vanakhaNDa pUrva varNita ke anurUpa haiN| usa padmadraha kI cAroM dizAoM meM tIna-tIna sIDhiyA~ banI huI haiN| ve pUrNa varNanAnurUpa haiN| una tInatIna sIr3hiyoM meM se pratyeka ke Age toraNadvAra bane haiN| ve nAnA prakAra kI maNiyoM se susajjita haiN| usa padmadraha ke bIcoM bIca eka vizAla padma hai| vaha eka yojana lambA aura eka yojana caur3A hai| AdhA yojana moTA hai| daza yojana jala ke bhItara gaharA hai| do kosa jala se U~cA uThA huA hai| isa prakAra usakA kula vistAra daza yojana se kucha adhika hai| vaha eka jagatI-prAkAra dvArA saba ora se ghirA hai. usa prAkAra kA pramANa jambUdvIpa ke prAkAra ke tulya hai| usakA gavAkSa samUha-jharokhe bhI pramANa meM jambUdvIpa ke gavAkSoM ke sadRza haiN| usa padma kA varNana isa prakAra hai-usake mUla vajraratnamaya-hIrakamaya haiM / usakA kanda-mUla-nAla kI madhyavartI granthi riSTaratnamaya hai| usakA nAla vaiDUryaratnamaya hai| usake bAhya patra-bAharI patte vaiDUryaratnanIlama ghaTita haiN| usake Abhyantara patra-bhItarI patte jambUnada-kucha-kucha lAlimAnvita raMgayukta yA pItavarNayukta svarNamaya hai usake kesara-kiJcalka tapanIya rakta yA lAla svarNamaya haiN| usake puSkarAsthibhAga-kamalabIja vibhAga vividha maNimaya haiN| usakI karNikA-bIjakoza kanakamaya svarNamaya hai| vaha karNikA AdhA yojana lambI-caur3I hai, sarvathA svarNamaya hai| svaccha-ujjvala hai| 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] usa karNikA ke Upara atyanta samatala evaM sundara bhUmibhAga hai / vaha Dholaka para mar3he hue carmapuTa kI jyoM samatala hai / usa atyanta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka vizAla bhavana batalAyA gayA hai| vaha eka koza lambA, AdhA koza caur3A tathA kutha kama eka koza U~cA hai, saikar3oM khaMbhoM se yukta hai, sundara evaM darzanIya hai| usa bhavana ke tIna dizAoM meM tIna dvAra haiN| ve pA~ca sau dhanuSa U~ce haiM, aDhAI saudhanuSa caur3e haiM tathA unake pravezamArga bhI utane hI caur3e haiN| una para uttama svarNamaya choTe-choTe zikharakaM bane haiN| ve puSpamAlAoM se saje haiM, jo pUrva varNanAnurUpa haiM / [191 usa bhavana kA bhItarI bhUmibhAga bahuta samatala tathA ramaNIya hai / vaha Dholaka para mar3he camar3e kI jyoM samatala hai| usake ThIka bIca meM eka vizAla maNipIThikA batalAI gaI hai| vaha maNipIThikA pA~ca sau dhanuSa lambI-caur3I tathA ar3hAI sau dhanuSa moTI hai, sarvathA svarNamaya hai, svaccha hai / usa maNipIThikA ke Upara eka vizAla zayyA hai| usakA varNana pUrvavat hai / vaha padma dUsare eka sau ATha padmoM se, jo U~cAI meM, pramANa se - vistAra meM usase Adhe haiM, saba ora se ghirA huA hai| ve padma AdhA yojana lambe-caur3e, eka koza moTe, daza yojana jalagata -- pAnI meM gahare tathA eka koza jala se Upara U~ce uThe hue haiN| yoM jala ke bhItara se lekara U~cAI taka ve daza yojana se kucha adhika haiM / una padmoM kA vizeSa varNana isa prakAra hai- unake mUla vajraratnamaya, ( unake kanda riSTaratnamaya, nAla vaiDUryaratnamaya, bAhya patra vaiDUryaratnamaya, Abhyantara patra jambUnada saMjJaka svarNamaya, kiJjalka tapanIya-svarNamaya, puSkarAsthi bhAga nAnA maNimaya) tathA karNikA kanakamaya hai / vaha karNikA eka koza lambI, AdhA koza moTI, sarvathA svarNamaya tathA svaccha hai / usa karNikA ke Upara eka bahuta samatala, ramaNIya bhUmibhAga hai, jo nAnA prakAra kI maNiyoM se suzobhita hai / una mUla padma ke uttara-pazcima meM - vAyavyakoNa meM, uttara meM tathA uttara- - pUrva meM - IzAnakoNa meM zrI devI ke sAmAnika devoM ke cAra hajAra padma haiM / usa (mUla padma) ke pUrva meM zrI devI ke cAra mahattarikAoM ke cAra padma haiN| usake dakSiNa-pUrva meM - AgneyakoNa meM zrI devI kI Abhyantara pariSad ke ATha hajAra devoM ke ATha hajAra padma haiN| dakSiNa meM zrI devIM kI madhyama pariSad ke daza hajAra devoM ke daza hajAra padma haiN| dakSiNa-pazcima meM-- nairRtyakoNa meM zrI devI kI bAhya pariSad ke bAraha hajAra devoM ke bAraha hajAra padma haiM. pazcima meM sAta anIkAdhipati -- senApati devoM ke sAta padma haiM / usa padma kI cAroM dizAoM meM saba ora zrI devI ke solaha hajAra AtmarakSaka devoM ke solaha hajAra padma haiN| vaha mUla padma Abhyantara, madhyama tathA bAhya tIna padma-parikSepoM- kamala rUpa pariveSTanoM dvArAprAcIroM dvArA saba ora se ghirA huA hai / Abhyantara padma-parikSepa meM battIsa lAkha padma haiM, madhyama padma-parikSepa meM cAlIsa lAkha padma haiM, tathA bAhya padmaparikSepa meM ar3atAlIsa lAkha padma haiM / isa prakAra tInoM padmaparikSepoM meM eka karor3a bIsa lAkha padma haiM / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bhagavan ! yaha draha padmadraha kisa kAraNa kahalAtA hai ? gautama ! padmadraha meM sthAna-sthAna para bahuta se utpala, (kumuda, nalina, saugandhika, puNDarIka, zatapatra, sahasrapatra) zatasahasrapatra prabhRti anekavidha padma haiN| padma-kamala padmadraha ke sadRza AkArayukta, varNayukta evaM AbhAyukta haiN| isa kAraNa vaha padmadraha kahA jAtA hai| vahA~ parama RddhizAlinI palyopama-sthitiyukta zrI nAmaka devI nivAsa karatI hai| athavA gautama ! padmadraha nAma zAzvata kahAM gayA hai| vaha kabhI naSTa nahIM hotaa| vivecana-tInoM parikSepoM ke padma 12000000 haiN| unake atirikta zrI devI ke nivAsa kA eka padma, zrI devI ke AvAsa-padma ke cAroM ora 108 padma, zrI devI ke cAra hajAra sAmAnika devoM ke 4000 padma, cAra mahattarikAoM ke 4 padma, Abhyantara pariSad ke ATha hajAra devoM ke 8000 padma, madhyama pariSad ke daza hajAra devoM ke 10000 padma, bAhya pariSad ke bAraha hajAra devoM ke 12000 padma, sAta senApatidevoM ke 7 padma tathA solaha hajAra AtmarakSaka devoM ke 16000 padma-kula padmoM kI saMkhyA 12000000 + 1 + 108 + 4000 + 4 + 8000 + 10000 +12000 + 7 + 16000 = 12050120 eka karor3a bIsa lAkha pacAsa hajAra eka sau bIsa haiN| gaMgA, sindhu, rohitAMzA 91. tassaNaM paumaddahassa purathimilleNaMtoraNeNaM gaMgA mahANaI pavUDhA samANI puratthAbhimuhI paJca joaNasayAiM pavvaeNaM gaMtA gaMgAvattakUDe AvattA samANI paJca tevIse joaNasae tiNNiA aegUNavIsaibhAe joaNassa dAhiNAbhimuhI pavvaeNaM gaMtA mahayA ghaDamuhapavattaeNaM muttAvalIhArasaMThieNaM sAiregajoaNasaieNaM pavAeNaM pvddi| gaMgA mahANaI jao pavaDai, ettha NaM mahaM egA jibbhiyA pnnnnttaa| sA NaM jibbhiyA addhajoaNaM AyAmeNaM, cha sakosAiM joaNAI vikkhaMbheNaM,addhakosaM bAhalleNaM, magaramuhaviuTThasaMThANasaMThiA, savvavairAmaI, acchA, snnhaa| gaMgA mahANaI jattha pavaDai, ettha NaM mahaM ege gaMgappavAe kuMDe NAmaM kuMDe paNNatte, saddhiM joaNAI AyAmavikkhaMbheNaM,NauaMjoaNasayaM kiMcivisesAhiaMparikkheveNaM, dasa joaNAI uvveheNaM, acche,saNhe, rayayAmayakUle,samatIre, vairAmayapAsANe, vairatale, suvaNNasubbharayayAmayavAluAe, veruliamaNiphAliapaDalapaccoaDe, suhoAre, suhottAre, NANAmaNititthasubaddhe, vaTTe,aNupuvvasujAyavappagaMbhIrasIalajale,saMchaNNapattabhisamuNAle, bahuuppala-kumua-NaliNasubhaga-sogaMdhia-poMDarIa-mahApoMDarIa-sayapatta-sahassapatta-sayasahassapatta-papphullakesarovacie, chappaya-mahuyaraparibhujjamANakamale,accha-vimala-patthasalile, puNNe, paDihatthabhavanamaccha-kacchabha-aNegasauNagaNamihuNapaviariyasadunnaiamahurasaraNAie paasaaiie|se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaNDeNaM savvao samaMtA sNprikkhitte| veiAvaNasaMDagANaM paumANaM Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [193 vaNNao bhaanniavvo| tassa NaM gaMgappavAyakuMDassa tidisiM tao tisovANapaDirUvagA paNNattA, taMjahApurathimeNaM dAhiNeNaM pcctthimennN| tesiMNaM tisovANapaDirUvagANaM ayamevArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA-vairAmayA NemmA, riTThAmayA paiTThANA, veruliAmayA khaMbhA, suvaNNaruppamayA phalayA, lohikkhamaIo suIo, vayarAmayA saMdhI,NANAmaNimayA AlaMbaNA aalNbnnbaahaaotti| tesi NaM tisovANapaDirUvagANaM purao patteaM patteaM toraNA pnnnnttaa| te NaM toraNA NANAmaNimayANANAmaNimaesukhaMbhesuuvaNiviTThasaMniviTThA, vivihamuttarovaiA, vivihatArArUvovaciA, IhAmia-usaha-turaga-Nara-magara-vihaga-vAlaga-kiNNara-ruru-sarabha-camara-kuMjaravaNalaya-paumalaya-bhatticittA, khaMbhuggayavairaveiAparigayAbhirAmA, vijjAharajamalajualajaMtajuttAviva, accIsahassamAlaNIA, rUvagasahassakaliA, bhisamANA, bhibbhisamANA, cakkhulloaNalesA, suhaphAsA, sassirIarUvA, ghaMTAvalicaliamahuramaNaharasarA, paasaadiiaa| tesi NaM toraNANaM uvariM bahave aTThamaMgalagA paNNattA, taMjahA-sotthiya sirivacche jAva pddiruuvaa| tesi NaM toraNANaM uvariM bahave kiNhacAmarajjhayA, (nIlacAmarajjhayA, hariacAmarajjhayA,) sukkillacAmarajjhayA, acchA, saNhA, ruppapaTTA, vairAmayadaNDA, jalayAmalagaMdhiyA, surammA, pAsAIyA 4 / tesi NaM toraNANaM uppiM bahave chattAicchattA, paDAgAipaDAgA, ghaMTAjualA, cAmarajualA, uppalahatthagA, paumahatthagA- (kumuahatthagA, naliNahatthagA, sogandhiahatthagA, puMDarIahatthagA, sayapattahatthagA, sahassapattahatthagA,) sayasahassapattahatthagA, savvarayaNAmayA, acchA jAva ' pddiruuvaa| ___ tassa NaM gaMgappavAyakuMDassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege gaMgAdIve NAmaM dIve paNNatte, aTTha joaNAI AyAmavikkhaMbheNaM, sAiregAiM paNavIsaM joaNAiM parikkheveNaM, do kose Usie jalaMtAo, savvavairAmae, acche, snnhe| se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samantA saMparikkhitte, vaNNao bhaanniavyo| gaMgAdIvassaNaMdIvassa uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge pnnnntte|tssnnN bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM gaMgAe devIe ege bhavaNe paNNatte, kosaM AyAmeNaM, addhakosaM vikkhaMbheNaM, desUNagaM cakosaMuddhaM uccatteNaM,aNegakhaMbhasayasaNNiviTejAva, bahumajjhadesabhAe maNipeDhayAe synnijje| se keNaTeNaM (dhuve Niyae) sAsae NAmadhejje pnnnntte| tassaNaM gaMgappavAyakuMDassa dakkhiNilleNaM toraNeNaM gaMgAmahANaI pavUDhA samANI uttaraddhabharahavAsaM ejjamANI ejjamANI sattahiM sasilAsahassehiM AuremANI AuremANI ahe khaNDappavAyaguhAe veaddhapavvayaM dAlaittA dAhiNaddhabharahavAsaM ejjamANI 2 dAhiNaddhabharahavAsassa 1. dekheM sUtra saMkhyA 4 2. dekheM sUtra saMkhyA 55 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra bahumajjhadesabhAgaM gaMtA puratthAbhimuhI AvattA samANI coddasahiM salilAsahassehiM samaggA a jaga dAlaittA puratthimeNaM lavaNasamuhaM samapper3a / 194 ] gaMgA gaM mahANaI pava cha sakosAiM joaNAI vikkhaMbheNaM, addhakosaM uvveheNaM / tayaNaMtaraM ca NaM mAyAe mAyAe parivaddhamANI 2 muhe bAsaTThi joaNAI addhajoaNaM ca vikkhaMbheNaM, sakosaM jo uvveNaM / ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiAhiM, dohiM vaNasaMDohiM saMparikkhittA / veiAvaNasaMDavaNNao bhANiavvo / evaM siMdhU vi avvaM jAva tassa NaM paumaddahassa paccatthimilleNaM toraNeNaM siMdhuAvattaNakUDe dAhiNAbhimuhI siMdhuppavAyakuMDa, siMdhuddIvo aTTho so ceva jAva ahe timisaguhAe veaddhapavvayaM dAittA paccatthimAbhimuhI AvattA samANA coddasasalisA ahe jagaI paccatthimeNaM lavaNasamudda jAva samapper3a, sesaM taM cevati / tassa NaM paumaddahassa uttarilleNaM toraNeNaM rohiaMsA mahANaI pavUDhA samANI doNNi chAvattare joaNasa chacca egUNavIsaibhAi joaNassa uttarAbhimuhI pavvaeNaM gaMtA mahayA ghaDamuhapavattieNaM muttAvalihArasaMThieNaM sAiregajoaNasaieNaM pavAeNaM pavaDai / rohiaMsANAmaM mahANaI jao pavaDai, mahaMgA jibhiA paNNattA / sA NaM jibbhiA joaNaM AyAmeNaM, addhaterasajoaNAI vikkhaMbheNaM, kosaM bAhalleNaM, magaramuhaviuTThasaMThANasaMThiA, savvavairAmaI, acchaa| rohiaMsA mahANaI jahiM pavaDai, ettha NaM mahaM ege rohiaMsApavAyakuNDe NAmaM kuNDe paNNatte / savIsaM joaNasayaM AyAmavikkhaMbheNaM, tiNNi asIe joaNasae kiMci visesUNe parikkheveNaM, dasajoaNAiM uvveheNaM, acche / kuMDavaNNao jAva toraNA / tassa NaM rohiaMsApavAyakuMDassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege rohiaMsA NAmaM dIve pnnnntte| solasa joaNAI AyAmavikkhaMbheNaM, sAiregAI paNNAsaM joyaNAI parikkheveNaM, do kose Usie jalaMtAo, savvarayaNAmae, acche, sahe / sesaM taM ceva jAva bhavaNa aTTho a bhANiavvotti / tassa NaM rohiaMsappavAyakuMDassa uttarilleNaM toraNeNaM rohiaMsA mahANaI pavUDhA samANI hemavayaM vAsaM ejjamANI 2 cauddasahiM salilAsahassehiM ApUremANI 2 saddAvaivaTTaveaDDhapavvayaM addhajoaNeNaM asaMpattA samANI paccatthAbhimuhI AvattA samANI hemavayaM vAsaM duhA vibhayamANI 2 aTThAvIsAe salilAsahassehiM samaggA ahe jagaI dAlaittA paccatthimeNaM lavaNasamuddaM samappei / 'rohiaMsA NaM pavahe addhaterasajoaNAiM vikkhaMbheNaM, kosaM uvveheNaM / tayaNaMtaraM ca NaM mAyAe 2 parivaddhamANI 2 muhamUle paNavIsaM joaNasayaM vikkhaMbheNaM, advAijjAiM joaNAI uvveheNaM, ubhao pAsiM dohiM paumavarave AhiM dohiM a vaNasaMDehiM saMparikkhittA / [91] usa padmadraha ke pUrvI toraNa-dvAra se gaMgA mahAnadI nikalatI hai| vaha parvata para pA~ca sau yojana Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] 19 bahatI hai, gaMgAvartakUDa ke pAsa se vApasa mur3atI hai, 5233 / 9 yojama dakSiNa kI ora bahatI hai| ghar3e ke muMha se nikalate hue pAnI kI jyoM jora se zabda karatI huI vegapUrvaka, motiyoM ke bane hAra ke sadRza AkAra meM vaha prapAta-kuNDa meM giratI hai / prapAta - kuNDa meM girate samaya usakA pravAha culla himavAn parvata ke zikhara se prapAta-kuNDa taka kucha adhika sau yojana hotA hai / [195 jahA~ gaMgA mahAnadI giratI hai, vahA~ eka jihvikA - jihvA kI - sI AkRtiyukta praNAlikA hai| vaha praNAlikA AdhA yojana lambI tathA chaha yojana evaM eka kosa caur3I hai / vaha AdhA kosa moTI hai / usakA AkAra magaramaccha ke khule mu~ha jaisA hai| vaha sampUrNataH hIrakamaya hai, svaccha evaM sukomala hai| gaMgA mahAnadI jisameM giratI hai, usa kuNDa kA nAma gaMgAprapAtakuNDa hai| vaha bahuta bar3A hai| usakI lambAI-caur3AI sATha yojana hai / usakI paridhi eka sau nabbe yojana se kucha adhika hai / vaha dasa yojana gaharA hai, svaccha evaM sukomala hai, rajatamaya kUlayukta hai, samatala taTayukta hai, hIrakamaya pASANayukta haivaha pattharoM ke sthAna para hIroM se banA hai| usake paiMde meM hIre haiM / usakI bAlU svarNa tathA zubhra rajatamaya hai / usake taTa ke nikaTavartI unnata pradeza vaiDUryamaNi - nIlama tathA sphaTika - billaura kI paTTiyoM se bane haiN| usameM praveza karane evaM bAhara nikalane ke mArga sukhAvaha haiN| usake ghATa aneka prakAra kI maNiyoM se ba~dhe haiN| vaha golAkAra hai / usameM vidyamAna jala uttarottara gaharA aura zItala hotA gayA hai / vaha kamaloM ke pattoM, kandoM tathA nAloM se parivyApta hai| aneka utpala, kumuda, nalina, subhaga, saugandhika, mahApuNDarIka, zatapatra, sahasrapatra, zata-sahasrapatra--ina vividha kamaloM ke praphullita kiJjalka se suzobhita hai / vahA~ bhaure kamaloM kA paribhoga karate haiN| usakA jala svaccha, nirmala aura pathya - hitakara hai| vaha kuNDa jala se ApUrNa hai / idhara-udhara ghUmatI huI machaliyoM, kchuoM tathA pakSiyoM ke samunnata - ucca, madhura svara se vaha mukharita guMjita rahatA hai, sundara pratIta hotA hai / vaha eka padmavaravedikA evaM vanakhaNDa dvArA saba ora se ghirA huA hai| vedikA, vanakhaNDa tathA kamaloM kA varNana pUrvavat kathanIya hai, jJAtavya hai / : usa gaMgAprapAtakuNDa kI tIna dizAoM meM- pUrva, dakSiNa tathA pazcima meM tIna-tIna sIr3hiyAM banI huI haiM / una sIr3hiyoM kA varNana isa prakAra hai| unake nema-bhUbhAga se Upara nikale hue pradeza vajraratnamaya - hIrakamaya haiM / unake pratiSThAna - sIr3hiyoM ke mUla pradeza riSTaratnamaya haiN| unake khaMbhe vaiDUryaratnamaya haiN| unake phalakapaTTa-pATa sone-cA~dI se bane haiN| unakI sUciyA~ - do-do pAToM ko jor3ane kI kIlaka lohitAkSa-saMjJaka ratna nirmita haiN| unakI sandhiyA~ - do-do pAToM ke bIca ke bhAga vajraratnamaya haiN| unake Alambana - car3hate utarate samaya skhalananivAraNa hetu nirmita AzrayabhUta sthAna AlambanavAha - bhitti- pradeza vividha prakAra kI maNiyoM se bane haiN| - tInoM dizAoM meM vidyamAna una tIna-tIna sIr3hiyoM ke Age toraNa-dvAra bane haiN| ve anekavidha ratnoM se sajjita haiM, maNimaya khaMbhoM para Tike haiM, sIr3hiyoM ke sannikaTavartI haiN| unameM bIca-bIca meM vividha tAroM, ke AkAra meM bahuta prakAra ke motI jar3e haiN| ve IhAmRga - vRka, vRSabha, azva, manuSya, makara, khaga, sarpa, kinnara, Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra rurusaMjJaka mRga, zarabha-aSTApada, camara-caMvarI gAya, hAthI, vanalatA padmalatA Adi ke citrAMkanoM se suzobhita haiN| unake khaMbhoM para utkIrNa vajraratnamayI vedikAe~ bar3I suhAvanI lagatI haiN| una para citrita vidyAdhara-yugalasahajAta-yugala-ekasamAna, eka AkArayukta kaThaputaliyoM kI jyoM saMcaraNazIla se pratIta hote haiN| apane para jar3e hajAroM ratnoM kI prabhA se ve suzobhita haiN| apane para bane sahasroM citroM se ve bar3e suhAvane evaM atyanta dedIpyamAna haiM, dekhane mAtra se netroM meM samA jAte haiN| ve sukhamaya sparzayukta evaM zobhAmaya rUpayukta haiN| una para jo ghaMTiyA~ lagI haiM, ve pavana se Andolita hone para bar3A madhura zabda karatI haiM, manorama pratIta hotI haiN| una toraNa-dvAroM para svastika, zrIvatsa Adi ATha-ATha maMgala-dravya sthApita haiN| kAle ca~varoM kI dhvajAe~-kAle ca~varoM se alaMkRta dhvajAe~, (nIle ca~varoM kI dhvajAe~, hare ca~varoM kI dhvajAe~, tathA sapheda ca~varoM kI dhvajAe~, jo ujjvala evaM sukomala haiM, una para phaharAtI haiN| unameM rupahale vastra lage haiN| unake daNDa, jinameM ve lagI haiM, vajraratna-nirmita haiN| kamala kI sI uttama sugandha unase prasphuTita hotI hai| ve suramya haiM, citta ko prasanna karanevAlI haiN| una toraNa-dvAroM para bahuta se chatra, atichatra-chatroM para lage chatra, patAkAe~, atipatAkAe~-patAkAoM para lagI patAkAe~, do-do ghaMTAoM kI jor3iyA~, do-do ca~varoM kI jor3iyA~ lagI haiN| una para utpaloM, padmoM, (kumudoM, nalinoM, saugandhikoM, puNDarIkoM, zatapatroM, sahasrapatroM,) zata-sahasrapatroMetatsaMjJaka kamaloM ke Dhera ke Dhera lage haiM, jo sarvaratnamaya haiM, svaccha evaM sundara haiN| __ usa gaMgAprapAtakuNDa ke ThIka bIca meM gaMgAdvIpa nAmaka eka vizAla dvIpa hai| vaha ATha yojana lambAcaur3A hai| usakI paridhi kucha adhika paccIsa yojana hai| vaha jala se Upara do kosa U~cA uThA huA hai. vaha sarvaratnamaya hai, svaccha evaM sukomala hai| vaha eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA saba ora se ghirA huA hai| usakA varNana pUrvavat hai| gaMgAdvIpa para bahuta samatala, sundara bhUmibhAga hai| usake ThIka bIca meM gaMgA devI kA vizAla bhavana hai| vaha eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A tathA kucha kama eka kosa U~cA hai| vaha saikar3oM khaMbhoM para avasthita hai| usake ThIka bIca meM eka maNipIThikA hai| usa para zayyA hai| parama RddhizAlinI gaMgAdevI kA AvAsa-sthAna hone se vaha dvIpa gaMgAdvIpa kahA jAtA hai, athavA yaha usakA zAzvata nAma hai-sadA se calA AtA hai. usa gaMgAprapAtakuNDa ke dakSiNI toraNa se gaMgA mahAnadI Age nikalatI hai| vaha uttarArdha bharatakSetra kI ora Age bar3hatI hai taba sAta hajAra nadiyA~ usameM A milatI haiN| vaha unase ApUrNa hokara khaNDaprapAta guphA hotI huI, vaitADhya parvata ko cIratI huI-pAra karatI huI dakSiNArdha bharata kSetra kI ora jAtI hai| vaha dakSiNArdha bharata ke ThIka bIca se bahatI huI pUrva kI ora mur3atI hai| phira caudaha hajAra nadiyA~ ke parivAra se yukta hokara vaha (gaMgA mahAnadI) jambUdvIpa kI jagatI ko vidIrNa kara-cIra kara pUrvI-pUrva digvartI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| gaMgA mahAnadI kA pravaha-udgamastrota-jisa sthAna se vaha nirgata hotI hai, vahA~ usakA pravAha eka Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [197 kosa adhika chaH yojana kA vistAra-caur3AI liye hue hai| vaha AdhA kosa gaharA hai| tatpazcAt vaha mahAnadI kramazaH mAtrA meM pramANa meM vistAra meM bar3hatI jAtI hai| jaba samudra meM milatI hai, usa samaya usakI caur3AI sAr3he bAsaTha yojana hotI hai, gaharAI eka yojana eka kosa-savA yojana hotI hai| vaha donoM ora do padmavaravedikAoM tathA vanakhaNDoM dvArA saMparivRta hai| vedikAoM evaM vanakhaNDoM kA varNana pUrvavat hai| gaMgA mahAnadI ke anurUpa hI sindhu mahAnadI kA AyAma-vistAra hai| itanA antara hai-sindhu mahAnadI usa padmadraha ke pazcima digvartI toraNa se nikalatI hai, pazcima dizA kI ora bahatI hai, sindhvAvarta kUTa se mur3akara dakSiNAbhimukha hotI huI bahatI hai| Age sindhuprapAtakuNDa, sindhudvIpa Adi kA varNana gaMgAprapAtakuNDa, gaMgAdvIpa Adi ke sadRza hai| phira nIce timisa guphA meM hotI huI vaha vaitADhya parvata ko cIrakara pazcima kI ora mur3atI hai| usameM vahA~ caudaha hajAra nadiyA~ milatI haiN| phira vaha jagatI ko vidIrNa karatI huI pazcimI lavaNasamudra meM jAkara milatI hai| bAkI sArA varNana gaMgAmahAnadI ke anurUpa hai| usa padmadraha ke uttarI toraNa se rohitAMzA nAmaka mahAnadI nikalatI hai| vaha parvata para uttara meM 2766/ yojana bahatI hai, Age bar3hatI hai| ghar3e ke muMha se nikalate hue pAnI kI jyoM jora se zabda karatI huI vegapUrvaka motiyoM ke hAra ke sadRza AkAra meM parvata-zikhara se prapAta taka kucha adhika eka sau yojana parimita pravAha ke rUpa meM prapAta meM giratI hai| rohitAMzA mahAnadI jahA~ giratI hai, vahA~ eka jibikA-jihvAsadRza AkRtiyukta praNAlikA hai| usakA AyAma eka yojana hai, vistAra sAr3he bAraha yojana hai| usakA moTApana eka kosa hai| usakA AkAra magaramaccha ke khule mukha ke AkAra jaisA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai| rohitAMzA mahAnadI jahA~ giratI haiM, vaha rohitAMzAprapAtakuNDa nAmaka eka vizAla kuNDa hai| usakI lambAI-caur3AI eka sau yojana hai| usakI paridhi kucha kama 183 yojana hai| usakI gaharAI dasa yojana hai| vaha svaccha hai| toraNa-paryanta usakA varNana pUrvavat hai| usa rohitAMzAprapAta kuNDa ke ThIka bIca meM rohitAMzAdvIpa nAmaka eka vizAla dvopa hai| usakI lambAI-caur3AI solaha yojana hai| usakI paridhi kucha adhika pacAsa yojana hai| vaha jala se Upara do koza U~cA uThA huA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha evaM sukomala hai| bhavana-paryanta bAkI kA varNana pUrvavat hai| usa rohitAMzAprapAtakuNDa ke uttarI toraNa se rohitAMzA mahAnadI Age nikalatI hai, haimavata kSetra kI ora bar3hatI hai| caudaha hajAra nadiyA~ vahA~ usameM milatI haiN| unase.ApUrNa hotI huI vaha zabdApAtI vRttavaitADhya parvata ke AdhA yojana dUra rahane para pazcima ko ora mur3atI hai| vaha haimavata kSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatI huI Age bar3hatI hai| tatpazcAt aTThAIsa hajAra nadiyoM ke parivAra sahita-unase ApUrNa hotI huI vaha nIce kI ora jagatI ko vidIrNa karatI huI-use cIrakara lAMghatI huI pazcima-digvartI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| rohitAMzA mahAnadI jahA~ se nikalatI hai, vahA~ usakA vistAra sAr3he bAraha yojana hai| usakI gaharAI eka koza hai| tatpazcAt vaha mAtrA meM kramazaH bar3hatI jAtI hai| mukha-mUla meM samudra meM milane ke sthAna para usakA vistAra eka sau paccIsa yojana hotA hai, gaharAI aDhAI yojana hotI hai| vaha apane donoM ora Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM se saMparivRta hai / culla himavAn varSadhara parvata ke kUTa [jambUdvIpaprajJaptisUtra 92. cullahimavante NaM bhaMte ! vAsaharapavvae kai kUDA paNNattA ? goyamA ! ikkArasa kUDA paNNattA, taM jahA - 1. siddhAyayaNakUDe, 2. cullahimavantakUr3e, 3. bharahakUDe, 4. ilAdevIkUDe, 5. gaMgAdevIkUDe, 6. sirikUDe, 7. rohiaMsakUDe, 8. sindhudevIkUDe, . suradevIkUDe, 10. hemavayakUDe, 11. vesamaNakUDe / 9. kahi NaM bhaMte ! cullahimavante vAsaharapavvae siddhAyayaNakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! puratthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM cullahimavantakUDassa puratthimeNaM ettha NaM siddhAyayaNakUDe NAmaM kUDe paNNatte, paMca joaNasayAiM uddhaM uccatteNaM, mUle paMca joaNasayAI vikkhaMbheNaM, majjhe tiNi a paNNattare joaNasae vikkhaMbheNaM, uppiM advAijje jo a vikkhaMbheNaM / mUle egaM joaNasahassaM paMca ya egAsIe joaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM, majjhe egaM joaNasahassaM egaM ca chalasIaM joaNasayaM kiMci visesUNaM parikkheveNaM, uppiM satta ikkANaue joaNasae kiMci visesUNe parikkheveNaM / mUle vicchiNNe, majjhe saMkhitte, uppiM taNue, gopuccha-saMThANa - saMThie, savvarayaNAmae, acche / se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte / siddhAyayaNassa kUDassa NaM uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva ' tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege siddhAyayaNe paNNatte, paNNAsaM joaNAI AyAmeNaM, paNavIsaM joaNAI vikkhaMbheNaM, chattIsaM joaNAiM uddhaM uccatteNaM jAva jiNapaDimAvaNNao bhANiavvo / kahi NaM bhaMte ! cullahimavante vAsaharapavvae cullahimavantakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! bharahakUDassa puratthimeNaM siddhAyayaNakUDassa paccatthimeNaM, ettha NaM cullahimavante vAsaharapavvae cullahimavantakUDe NAmaM kUDe paNNatte / evaM jo ceva siddhAyayaNakUDassa uccattavikkhaMbha- parikkhevo jAva bahusamaramaNijjassabhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege pAsAyavaDeMsae paNNatte, vAsaTThi joaNAiM addhajoaNaM ca uccatteNaM, ikkatIsaM joaNAI kosaM ca vikkhaMbheNaM, abbhuggayamUsiapahasie viva, vivihamaNirayaNabhatticitte, vAuddhaavijayavejayaMtIpaDAgacchattAichattakalie, tuMge gagaNatalamabhilaMghamANasihare, jAlaMtararayaNapaMjarummIlievva, maNirayaNathUbhiAe, viasiasayavattapuMDarI atilayarayaNaddhacaMdacitte, NANAmaNimayadAmAlaM kie, aMto hiM 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] ca saNhe vairatavaNijjaruilavAlugApatthaDe, suhaphAse sassirIarUve, pAsAIe ( darisaNijje abhirUve ) paDirUve / tassa NaM pAsAyavaDeMsagassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva sIhAsaNaM saparivAraM / sekeNaNaM bhaMte ! evaM vuccai cullahimavantakUDe cullahimavaMtakUDe ? goyamA ! cullahimavante NAmaM deve mahiDDie jAva parivasai / [199 kahiMNaM bhaMte ! cullahimavantagirikumArassa devassa cullahimavantA NAmaM rAyahANI paNNattA? goyamA ! cullahimavantakUDassa dakkhiNeNaM tiriyamasaMkhejje dIvasamudde vIivaittA aNNaM jambuddIvaM 2 dakkhiNaM bArasa joaNa- sahassAiM ogAhittA ittha NaM cullahimavantassa girikumArassa devassa cullahimavantA NAmaM rAyahANI paNNattA, bArasa joaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM, evaM vijayarAyahANIsarisA bhANiavvA / evaM avasesANavi kUDANaM vattavvayA NeavvA, AyAmavikkha'bhaparikkhevapAsAyadevayAo sIhAsaNaparivAro aTTho a devANa ya devINa ya rAyahANIo NeavvAo, causu devA 1. cullahimavanta, 2. bharaha, 3. hemavaya, 4. vesamaNakUDesu, sesasu deviyaao| se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai cullahimavante vAsaharapavvae ? goyamA ! mahAhimavanta - vAsahara - pavvayaM paNihAya AyAmuccattuvvehAvikkhaMbhaparikkhevaM paDucca IsiM khuDDatarAe ceva hassatarAe ceva NIatarAe ceva, cullahimavante a ittha deve mahiDDIe jAvara paliovamaTThiie parivasai, se eeNaTTeNaM goyamA ! evaM vaccai - cullahimavante vAsaharapavva 2, aduttaraM ca NaM goyamA ! cullahimavantassa sAsae NAmadhejje paNNatte jaM NaM kayAi NAsi0 / [92] bhagavan ! culla himavAn varSadhara parvata ke kitane kUTa- zikhara batalAye gaye haiM ? gautama ! usake gyAraha kUTa batalAye gaye haiM - 1. siddhAyatanakUTa, 2. cullahimavAnkUTa, 3. bharatakUTa, 4. ilAdevIkUTa, 5. gaMgAdevIkUTa, 6. zrIkUTa, 7. rohitAMzAkUTa, 8. sindhudevIkUTa, 9. surAdevIkUTa, 10. haimavatakUTa tathA 11. vaizramaNakUTa / bhagavan ! culla himavAn varSadhara parvata para siddhAyatanakUTa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, culla himavAnkUTa ke pUrva meM siddhAyatana nAmaka kUTa batalAyA gayA hai| vaha pAMca sau yojana U~cA hai / vaha mUla meM pAMya sau yojana, madhya meM 375 yojana tathA Upara 250 yojana vistIrNa hai| mUla meM usakI paridhi kucha adhika 1581 yojana madhya meM kucha kama 1186 yojana tathA Upara kucha kama 791 yojana hai / vaha mUla meM vistIrNa - caur3A, madhya se saMkSipta - saMkar3A evaM Upara tanukapatalA hai| usakA AkAra gAya kI UrdhvakRta pU~cha ke AkAra jaisA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai / vaha 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 2. dekheM sUtra saMkhyA 34 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] [jambUdvIpaprajJaptisUtra eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA saba ora se ghirA huA hai| siddhAyatanakUTa ke Upara eka bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai| usa bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka vizAla siddhAyatana hai| vaha pacAsa yojana lambA, paccIsa yojana caur3A aura chattIsa yojana U~cA hai| usase sambaddha jinapratimA paryanta kA varNana pUrvavat hai| bhagavan ! cullahimavAn varSadhara parvata para cullahimavAn nAmaka kUTa kahA~ para batalAyA gayA hai ? gautama ! bharatakUTa ke pUrva meM, siddhAyatanakUTa ke pazcima meM cullahimavAn varSadhara parvata para cullahimavAn nAmaka kUTa batalAyA gayA hai| siddhAyatanakUTa kI U~cAI, vistAra tathA gherA jitanA hai, utanA hI usa (cullahimavAn kUTa) kA hai| usa kUTa para eka bahuta hI samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga hai| usake ThIka bIca meM eka bahuta bar3A uttama prAsAda hai| vaha 62/ yojana U~cA hai| vaha 31 yojana aura 1 kosa caur3A hai| (samacaturasra hone se utanA hI lambA hai|) vaha bahuta U~cA uThA huA hai| atyanta dhavala prabhApuMja liye rahane se vaha ha~satA huA-sA pratIta hotA hai| usa para aneka prakAra kI maNiyA~ tathA ratna jar3e hue haiN| unase vaha bar3A vicitraadbhuta pratIta hotA hai| apane para lagI, pavana se hilatI, phaharAtI vijaya-vaijayantiyoM-vijayasUcaka dhvajAoM, patAkAoM, chatroM tathA atichatroM se vaha bar3A suhAvanA lagatA hai| usake zikhara bahuta U~ce haiM, mAno ve AkAza ko lAMgha jAnA cAhate hoN| usakI jAliyoM meM jar3e ratna-samUha aise pratIta hote haiM, mAnoM prAsAda ne apane netra ughAr3a rakhe hoN| usakI stUpikAe~-choTe-choTe zikhara-choTI-choTI gumaTiyA~ maNiyoM evaM ratnoM se nirmita haiN| usa para vikasita zatapatra, puNDarIka, tilaka, ratna tathA ardhacandra ke citra aMkita haiN| aneka maNinirmita mAlAoM se vaha alaMkRta hai| vaha bhItara-bAhara vajraratnamaya, tapanIya-svarNamaya, cikanI, rucira bAlukA se AcchAdita hai| usakA sparza sukhaprada hai, rUpa sazrIka-zobhAnvita hai| vaha Anandaprada, (darzanIya, abhirUpa tathA) pratirUpa hai| usa uttama prAsAda ke bhItara bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga batalAyA gayA hai| sambaddha sAmagrIyukta siMhAsana paryanta usakA vistRta varNana pUrvavat hai| bhagavan ! vaha culla himavan kUTa kyoM kahalAtA hai ? gautama ! parama RddhizAlI culla himavAn nAmaka deva vahA~ nivAsa karatA hai, isalie vaha culla himavAn kUTa kahA jAtA hai| bhagavan ! culla himavAn girikumAra deva kI cullahimavantA nAmaka rAjadhAnI kahA~ batalAI gaI hai? gautama ! cullahimavAnkUTa ke dakSiNa meM tiryak loka meM asaMkhya dvIpoM, samudroM ko pAra kara anya jambUdvIpa meM dakSiNa meM bAraha hajAra yojana pAra karane para cullahimavAn girikumAradeva kI culla himavantA nAmaka rAjadhAnI AtI hai usakA AyAma-vistAra bAraha hajAra yojana hai| usakA vistRta varNana vijayarAjadhAnI ke sadRza jAnanA caahie| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [201 bAkI ke kUToM kA AyAma-vistAra, paridhi, prAsAda, deva, siMhAsana, tatsambaddha sAmagrI, devoM evaM devIyoM kI rAjadhAniyoM Adi kA varNana pUrvAnurUpa hai| ina kUToM meM se cullahimavAn, bharata, haimavata tathA vaizramaNa kUToM meM deva nivAsa karate hai aura unake atirikta anya kUToM meM deviyA~ nivAsa karatI haiN| bhagavan ! vaha parvata cullahimavAnvarSadhara kisa kAraNa kahA jAtA hai ? gautama ! mahAhimavAnvarSadhara parvata kI apekSA cullahimavAn varSadhara parvata AyAma-lambAI, uccatvaU~cAI, udvedha-jamIna meM gaharAI, viSkambha-vistAra-caur3AI, tathA parikSepa-paridhi yA gherA-inameM kSudratara, hrasvatara tathA nimnatara hai-nyUnatara hai, kama hai| isake atirikta vahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta cullahimavAn nAmaka deva nivAsa karatA hai, gautama ! isa kAraNa vaha cullahimavAn varSadhara parvata kahA jAtA gautama ! athavA cullahimavAn varSadhara parvata-yaha nAma zAzvata kahA gayA hai, jo na kabhI naSTa huA, na kabhI naSTa hogaa| haimavata varSa 93. kahi NaM bhaMte ! jambUddIve dIve hemavae NAmaM vAse paNNatte ? goyamA ! mahAhimavantassa vAsaharapavvayassa dakkhiNeNaM, cullahimavantassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, purasthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamudassa puratthimeNaMetthaNaMjambUddIve dIve hemavae NAmaM vAse pnnnntte| pAiNapaDINAyae, udINadAhiNavicchiNNe, paliaMkasaMThANasaMThie, duhA lavaNasamudaM puDhe, purathimillAe koDIe purathimillaM lavaNasamudaM puDhe, paccatthimillAe, koDIe paccasthimillaM lavaNasamuhaM puddhe| doNNi joaNasahassAiM egaM ca paMcuttaraM joaNasayaM paMca ya egUNavIsaibhAe joaNassa vikkhNbhennN| tassa bAhA purathimapaccatthimeNaM chajjoaNasahassAiM satta ya paNavaNNe joaNasae tiNNi a egUNavIsai bhAe joaNassa aayaamennN| tassa jIvA uttareNaM pAINapaDINAyayA, duhao lavaNasamudaM puTThA, purathimillAe koDIe purathimillalavaNasamudaM puTThA, paccathimillAe (koDIe paccatthimillaM lavaNasamudaM) putttthaa|stttiisN joaNasahassAI chacca cauvattare joaNasae solasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa kiMcivisesUNe aayaaNmennN| tassa dhaNuM dAhiNeNaM adbhutIsaM joaNasahassAiM tassa ya cattAle joaNasae dasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa prikkhevennN| hemavayassa NaM bhaMte ! vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, evaM taiyasamANubhAvo nneavvotti| [93] bhagavan ! jambUdvIpa meM haimavata kSetra kahA~ batalAyA gayA hai ? goyamA ! mahAhimavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM culla himavAn varSadhara parvata ke uttara meM, pUrvI Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] [jambUdvIpaprajJaptisUtra lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata haimavata nAmaka kSetra kahA gayA hai| vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai, palaMga ke AkAra meM avasthita hai| vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatA hai| apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA tathA pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatA hai| vaha 21055. yojana caur3A hai| usakI bAhA pUrva pazcima meM 67553). yojana lambI hai| uttara dizA meM usakI jIvA pUrva tathA pazcima donoM ora lavaNasamudra kA sparza karatI hai| apane pUrvI kinAre se vaha pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatI hai, pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatI hai| usakI lambAI kucha kama 3767416/..yojana hai| dakSiNa meM usakA dhanupRSTha paridhi kI apekSA se 3874010), yojana hai| bhagavan ! haimavata kSetra kA AkAra-svarUpa, bhAva-tadantargata padArtha, pratyavatAra-tatsambaddha prAkaTyaavasthiti kaisI hai ? ___ gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala evaM ramaNIya hai| usakA svarUpa Adi tRtIya Araka-suSamaduHSamA kAla ke sadRza hai| zabdApAtI vRttavaitADhyaparvata 94. kahi NaM bhaMte ! hemavae vAse saddAvaI NAmaM vaTTaveaddhapavvae paNNatte ? goyamA ! rohiAe mahANaIe paccatthimeNaM, rohiaMsAe mahANaIe purathimeNaM, hemavayavAsassa bahumajjhadesabhAe, etthaNaMsaddAvaI NAmaM vaTTaveaddhapavvae pnnnntte|egNjoannshssN uddhaM uccatteNaM, addhAijjAiM joaNasayAiM uvvehaNaM, savvatthasame, pallaMgasaMThANasaMThie, egaMjoaNasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, tiNNi joaNasahassAiM egaMca bAvaTuMjoaNasayaM kiMcivisesAhiaMparikkheveNaM paNNatte, savvarayaNAmae acche|se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte, veiAvaNasaMDavaNNao bhaanniavvo|| saddAvaissa NaM vaTTaveaddhapavvayassa uvari bahusamaramaNijje bhUmibhAge pnnnntte| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege pAsAyavaDeMsae pnnnntte| bAvaDiM joaNAI addhajoyaNaMca uddhaM uccatteNaM, ikkatIsaMjoaNAI kosaMca AyAmavikkhaMbheNaMjAva sIhAsaNaM sprivaarN| se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai saddAvaI vaTTaveyaddhapavvae saddAvaI vaTTaveyaddhapavvae ? goyamA ! saddAvaI vaTTaveaddhapavvaeNaMkhuddA khuddiAsu vAvIsu,(pokkhariNIsu, dIhiAsu, guMjAliAsu, sarapaMtiAsu, sarasarapaMtiAsu, bilapaMtiAsu bahave uppalAiM, paumAI, saddAvaippabhAI saddAvaivaNNAiMsaddAvaivaNNAbhAI, saddAvaI aittha deve mahIDIe jAva' mahANubhAve paliovamaTiie 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] privsitti| se NaM tattha cauNhaM sAmANiAsAhassINaM jAva rAyahANI maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM aNNaMmi jaMbuddIve dIve0 / [203 [94] bhagavan! haimavatakSetra meM zabdApAtI nAmaka vRttavaitADhyaparvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! rohitA mahAnadI ke pazcima meM, rohitAMzA mahAnadI ke pUrva meM, haimavata kSetra ke bIcoMbIca zabdApAtI nAmaka vRttavaitADhyaparvata batalAyA gayA hai| vaha eka hajAra yojana U~cA hai, aDhAI sau yojana bhUmigata hai, sarvatra samatala hai| usakI AkRti palaMga jaisI hai / usakI lambAI-caur3AI eka hajAra yojana hai / usakI paridhi kucha adhika 3162 yojana hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai / vaha eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA saba ora se saMparivRta hai / padmavaravedikA tathA vanakhaNDa kA varNana pUrvavat hai / zabdApAtI vRttavaitADhya parvata para bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga hai| usa bhUmibhAga ke bIcoMbIca eka vizAla, uttama prAsAda batalAyA gayA hai| vaha 62, yojana U~cA hai, 31 yojana 1 koza lambA-caur3A hai / siMhAsana paryanta Age kA varNana pUrvavat hai / bhagavan ! vaha zabdApAtI vRttavaitADhyaparvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! zabdApAtI vRttavaitADhya parvata para choTI-choTI caurasa bAvar3iyoM, (golAkAra puSkariNiyoM, bar3I-bar3I sIdhI vApikAo, Ter3hI-tirachI vApikAoM, pRthak-pRthak sarovaroM, eka dUsare se saMlagna sarovaroM,) - anekavidha jalAzayoM meM bahuta se utpala haiM, padma haiM, jinakI prabhA, ,jinakA varNa zabdApAtI ke sadRza hai| isake atirikta parama RddhizAlI, prabhAvazAlI, palyopama AyuSyayukta zabdApAtI nAmaka deva vahA~ nivAsa karatA hai| usake cAra hajAra sAmAnika deva haiN| usakI rAjadhAnI anya jambUdvIpa meM mandara parvata ke dakSiNa meM hai / vistRta varNana pUrvavat hai / ( isa kAraNa yaha nAma par3A hai, athavA zAzvata rUpa meM yaha calA A rahA hai | ) haimavatavarSa nAmakaraNa kA kAraNa 95. se keNaTTeNaM bhante ! evaM vuccai hemavae vAse hemavae vAse goyamA ! cullahimavantamahAhimavantehiM vAsaharapavvaehiM duhao samavagUDhe NiccaM hemaM dala, NiccaM hemaM dalaittA NiccaM hemaM pagAsai, hemavae a ittha deve mahiDDIe jAva' palio maTThie parivasai, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai hemavae vAse hemavae vAse / [95] bhagavan ! vaha haimavatakSetra kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! vaha culla himavAn tathA mahAhimavAn varSadhara parvatoM ke bIca meM hai - mahAhimavAn parvata dakSiNa dizA meM evaM cullahimavAn parvata se uttara dizA meM, unake antarAla meM vidyamAna hai / vahA~ jo yaugalika manuSya nivAsa karate haiM, ve baiThane Adi ke nimitta nitya svarNamaya zilApaTTaka Adi kA upayoga karate haiM unheM nitya svarNa dekara vaha yaha prakAzita karatA hai ki vaha svarNamaya viziSTa vaibhavayukta hai| (yaha aupacArika 1 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra kathana hai( vahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta haimavata nAmaka deva nivAsa karatA hai| gautama ! isa kAraNa vaha haimavatakSetra kahA jAtA hai / 204 ] mahAhimavAn varSadharaparvata 96. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIve 2 mahAhimavante NAmaM vAsaharapavvae paNNatte ? goyamA ! harivAsassa dAhiNeNaM, hemavayassa vAsassa uttareNaM, puratthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa puratthimeNaM, ettha NaM jambUddIve mahAhimavaMte NAmaM vAsaharapavvae paNNatte / pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthiNNe, paliyaMkasaMThANasaMThie, duhA lavaNasamudaM puTThe, purathimillAe koDIe (puratthimillaM lavaNasamudda) puTThe, paccatthimillAe koDIe paccatthimillaM lavaNasamuddaM puTThe / do joaNasayAI uddhaM uccatteNaM, paNNAsaM joaNAI uvveheNaM, cattAri joaNasahassAiM doNNi a dasuttare joaNasae dasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa vikkhaMbheNaM / tassa bAhA puratthimapaccatthimeNaM Nava ya joaNasahassAiM doNNi a chAvattare joaNasae va gUNavIsabhAe jo aNassa addhabhAgaM ca AyAmeNaM / tassa jIvA uttareNaM pAINapaDINAyayA, duhA lavaNasamuhaM puTThA, puratthimillAe koDIe puratthimillaM lavaNasamuhaM puTThA, paccatthimillAe (koDIe paccatthimillaM lavaNasamudda) puTThA, tevaNNaM joaNasahassAiM nava ya egatIse joaNasae chacca egUNavIsaibhAe joaNassa kiMcivisesAhie AyAmeNaM / tassa dhaNuM dAhiNeNaM sattAvaNNaM sahassAiM doNi a teNaue joaNasae dasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa parikkheveNaM, ruagasaMThANasaMThie, savvarayaNAmae, acche / ubhao pAsiM dohiM paumavarave AhiM dohi a vaNasaMDehiM saMparikkhitte / jAva mahAhimavantassa NaM vAsaharapavvayassa uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, NANAviha paJcavaNehiM maNIhi a taNehi a uvasobhie jAva ' AsayaMti sayaMti ya / 1 [96] bhagavan ! jambUdvIpa meM mahAhimavAn nAmaka varSadhara parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! harivarSakSetra ke dakSiNa meM, haimavatakSetra ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAhimavAn nAmaka varSadhara parvata batalAyA gayA hai| vaha parvata pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai| vaha palaMga kA sA AkAra liye hue hai| vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatA hai / apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatA hai aura pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatA hai| vaha do sau yojana U~cA hai, 50 yojana bhUmigata hai-- jamIna meM gaharA gar3A hai| vaha 42101, yojana caur3A hai| usakI bAhA pUrva-pazcima 92769/10 yojana 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 2. dekheM sUtra saMkhyA 12 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [205 lambI hai| uttara meM usakI jIvA pUrva-pazcima lambI hai| vaha lavaNasamudra kA do ora se sparza karatI hai| vaha apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatI hai aura pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatI hai| vaha kucha adhika 539316/ yojana lambI hai| dakSiNa meM usakA dhanupRSTha hai, jisakI paridhi 572910/. yojana hai| vaha rucakasadRza AkAra liye hue hai, sarvathA ratnamaya hai, svaccha hai| apane donoM ora vaha do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM se ghirA huA hai| mahAhimavAn varSadhara parvata ke Upara atyanta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha vividha prakAra ke paMcaraMge ratnoM tathA tRNoM se suzobhita hai| vahA~ deva-deviyA~ nivAsa karate haiN| mahApadmadraha 97. mahAhimavaMtassa NaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahApaumaddahe NAmaM dahe pnnnntte|do joaNasahassAI AyAmeNaM, egaM joaNasahassaM vikkhaMbheNaM, dasa joaNAiM uvveheNaM, acche rayayAmayakUle evaM AyAmavikkhaMbhavihUNA jA ceva paumaddahassa vattavvayA sA ceva nneavvaa| paumappamANaMdojoaNAI aTTho jAva mahApaumaddahavaNNAbhAI hirI aittha devI jAva paliovamadviiyA privsi| __ se eeNatuNaM goyamA ! evaM vuccai, aduttaraMcaNaMgoyamA ! mahApaumaddahassa sAsae NAmadhijje paNNatte jaM NaM kayAi NAsI 3 / ___tassa NaM mahApaumaddahassa dakkhiNilleNaM tIraNeNaM rohiA mahANaI pavUDhA samANI solasa paMcuttare joaNasae paMca ya egUNavIsaibhAe joaNassa dAhiNAbhimuhI pavvaeNaM gaMtA mahayA ghaDamuhapavittieNaM muttAvalihArasaMThieNaM sAiregadojoaNasaieNaM pavAeNaM pvddi| rohiA NaM mahANaI jao pavaDai etthaNaM mahaM egA jibbhiyA pnnnnttaa|saannNjibhiaa joaNaM AyAmeNaM, addhaterasajoaNAiM vikkhaMbheNaM, kosaM bAhalleNaM, magaramuhaviuTThasaMThANasaMThiA, savvavairAmaI, acchaa| rohiA NaM mahANaI jahiM pavaDai ettha NaM mahaM ege rohiappavAyakuMDe NAmaM kuMDe pnnnntte| savIsaM joaNasayaM AyAmavikkhaMbheNaM paNNattaM tiNNa asIe joaNasae kiMci visesUNe parikkheveNaM, dasa joaNAiM uvveheNaM, acche, saNhe, so ceva vnnnno| vairatale, vaTTe, samatIre jAva tornnaa| tassa NaM rohiappavAyakuNDassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege rohiadIve NAmaMdIve pnnnntte| solasa joaNAI AyAmavikkhaMbheNaM, sAiregAiM paNNAsaM joaNAI parikkheveNaM, do kose Usie jalaMtAo, savvavairAmae, acche / se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa yavaNasaMDeNaM savvao samaMtA sNprikkhitte|rohiadiivssnnN dIvassa uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge pnnnntte| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe etthaNaM mahaM ege bhavaNe pnnnntte|kosN Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] [jambUdvIpaprajJaptisUtra AyAmeNaM, sesaM taM ceva pamANaM ca aTTho abhaanniavvo| __ tassa NaM rohiappavAyakuNDassa dakkhiNilleNaM toraNeNaM rohiA mahANaI pavUDhA samANI hemavayaM vAsaM ejjemANI 2 saddAvaI vaTTaveaddhapavvayaM addhajoaNeNaM asaMpattA puratthAbhimuhI AvattA samANI hemavayaM vAsaM duhA vibhayamANI 2 aTThAvIsAe salilAsahassehiM samaggA ahe jagaI dAlaittA puratthimeNaM lavaNasamudaM smppei| rohiA NaM jahA rohiaMsA tahA pavAhe a muhe abhANiavvA iti jAva sNprikkhittaa| tassa NaM mahApaumaddahassa uttarilleNaM toraNeNaM harikaMtA mahANaI pavUDhA samANI solasa paMcuttare joaNasae paMca ya egUvIsaibhAe joaNassa uttarAbhimuhI pavvaeNa gaMtA mahayA ghaDamuhapavattieNaM, muttAvalihArasaMThieNaM, sAiregadujoaNasaieNaM pavAeNaM pvddi| harikaMtA mahANaI jao pavaDai, ettha NaM mahaM egA jibbhiA pnnnnttaa| do joyaNAI AyAmeNaM, paNavIsaM joaNAiM vikkhaMbheNaM, addhaM joaNaM bAhalleNaM magaramuhaviuTThasaMThANasaMThiA, savvarayaNAmaI, acchaa| harikaMtA NaM mahANaI jahiM pavaDai, ettha NaM mahaM ege harikaMtappavAyakuMDe NAmaM kuMDe pnnnntte| doNNi a cattAle joaNasae AyAmavikkhaMbheNaM, sattaauNaDhe joyaNasae parikkheveNaM, acche evaM kuNDavattavvayA savvA neyavvA jAva tornnaa| tassa NaM harikaMtappavAyakuNDassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege harikaMtadIveNAmaMdIve paNNatte, battIsaMjoaNAI AyAmavikkhaMbheNaM, eguttaraM joaNasayaM parikkheveNaM, do kose Usie jalaMtAo, savvarayaNAmae, acche| se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM (savvao samaMtA)saMparikkhittevaNNao bhANiavvotti, pamANaMca sayaNijjaMca aTTho abhaanniavvo|tss NaMharikaMtappavAyakuNDassa uttarilleNaMtoraNeNaM(harikaMtA mahANaI)pavUDhA samANI harivassaMvAsaM ejjemANI 2 viaDAvaI vaTTaveaddhaM joaNeNaM asaMpattA paccatthAbhimuhI AvattA samANI harivAsaM duhA vibhayamANI 2 chappaNNAe salilAsahassehiMsamaggAahe jagaiMdalaittA paccatthimeNaM lavaNasamuI smppeii|hrikNtaannNmhaannii pavahe paNavIsaMjoaNAI,vikkhambheNaM,addhajoaNaM uvvehennN|tynnNtrN caNaM mAyAe 2 parivaddhamANI 2 muhamUle addhAijjAiM joaNasayAI vikkhaMbheNaM, paJca joaNAI uvvehennN| ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiAhiM dohi avaNasaMDehiM sNprikkhittaa| [97] mahAhimavAnparvata ke bIcoMbIca mahApadmadraha nAma draha batalAyA gayA hai| vaha do hajAra yojana lambA tathA eka hajAra yojana caur3A hai| vaha daza yojana jamIna meM gaharA hai| vaha svaccha-ujjvala hai, rajatamaya taTayukta hai| lambAI aura caur3AI ko chor3akara usakA sArA varNana padmadraha ke padma ke sadRza hai| usakI AbhA -prabhA Adi saba vaisA hI hai| vahA~ eka palyopamasthitikA-eka palyopama AyuSyayuktA hI nAmaka devI nivAsa karatI hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [207 gautama ! isa kAraNa vaha isa nAma se pukArA jAtA hai| athavA gautama ! mahApadmadraha nAma zAzvata batalAyA gayA hai jo na kabhI naSTa huA, na kabhI naSTa hogaa| usa mahApadmadraha ke dakSiNI toraNa se rohitA nAmaka mahAnadI nikalatI hai| vaha himavAn parvata para dakSiNAbhimukha hotI huI 16055/.. yojana bahatI hai| ghar3e ke mu~ha se nikalate hue jala kI jyoM jora se zabda karatI huI vegapUrvaka motiyoM se nirmita hAra ke-se AkAra meM vaha prapAta meM giratI hai| taba usakA pravAha parvata-zikhara se nIce prapAta taka kucha adhika 200 yojana hotA hai| rohitA mahAnadI jahA~ giratI hai, vahA~ eka vizAla jibikA-praNAlikA batalAI gaI hai| usakA AyAma-lambAI eka yojana aura vistAracaur3AI 121/ yojana hai| usakI moTAI eka koza hai| usakA AkAra magaramaccha ke khule mu~ha ke AkAra jaisA hai| vaha sarvathA svarNamaya hai, svaccha hai| rohitA mahAnadI jahA~ giratI hai, usa prapAta kA nAma rohitAprapAta kuNDa hai| vaha 120 yojana lambAcaur3A hai| usakI paridhi kucha kama tIna sau assI yojana hai| vaha daza yojana gaharA hai, svaccha evaM sukomala cikanA hai| usakA peMdA hIroM se banA hai| vaha golAkAra hai| usakA taTa samatala hai| usase sambaddha toraNa paryanta samagra varNana pUrvavat hai| rohitaprapAtakuNDa ke bIcoMbIca rohita nAmaka eka vizAla dvIpa hai| vaha 16 yojana lambA-caur3A hai| usakI paridhi kucha adhika 50 yojana hai| vaha jala se do koza Upara U~cA uThA huA hai| vaha saMpUrNataH hIrakamaya hai, ujjvala hai camakIlA hai| vaha cAroM ora eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA ghirA huA hai| rohitadvIpa para bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai| usa bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka vizAla bhavana hai| vaha eka kosa lambA hai| bAkI kA varNana, pramANa Adi pUrvavat kathanIya hai| usa rohitaprapAtakuNDa ke dakSiNI toraNa se rohitA mahAnadI nikalatI hai| vaha haimavata kSetra kI ora Age bar3hatI hai| zabdApAtI vRttavaitADhyaparvata jaba AdhA yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha pUrva kI ora mur3atI hai aura haimavata kSetra ko do bhAgoM meM bA~TatI huI Age bar3hatI hai| usameM 28000 nadiyA~ milatI haiN| vaha unase ApUrNa hokara nIce jambUdvIpa kI jagatI ko cIratI huI bhedatI huI pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| rohitA mahAnadI ke udgama, saMgama Adi sambandhI sArA varNana rohitAMzA mahAnadI jaisA hai| usa mahApadmadraha ke uttarI toraNa se harikAntA nAmaka mahAnadI nikalatI hai| vaha uttarAbhimukha hotI huI 16055/.. yojana parvata para bahatI hai| phira ghar3e ke mu~ha se nikalate hue jala kI jyoM jora se zabda karatI huI, vegapUrvaka motiyoM se bane hAra ke AkAra meM vaha prapAta meM giratI hai| usa samaya Upara parvata-zikhara se nIce prapAta taka usakA pravAha kucha adhika do sau yojana kA hotA hai| ____ harikAntA mahAnadI jahA~ giratI hai, vahA~ eka vizAla jibikA-praNAlikA batalAI gaI hai |vh do yojana lambI tathA paccIsa yojana caur3I hai| vaha AdhA yojana moTI hai| usakA AkAra magaramaccha ke khule hue mukha ke AkAra jaisA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra harikAntA mahAnadI jisa meM giratI hai, usa kA nAma harikAntAprapAtakuNDa hai| vaha vizAla hai| vaha 240 yojana lambA-caur3A hai| usakI paridhi 759 yojana kI hai| vaha nirmala hai| toraNa paryanta kuNDa kA samagra varNana pUrvavat jAna lenA caahie| ___harikAntAprapAtakuNDa ke bIcoMbIca harikAntadvIpa nAmaka eka vizAla dvIpa hai / vaha 32 yojana lambAcaur3A hai| usakI paridhi 101. yojana hai, vaha jala se Upara do koza U~cA uThA huA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai| vaha cAroM ora eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA ghirA huA hai| tatsambandhI pramANa, zayanIya Adi kA samasta varNana pUrvavat jAnanA caahie| hakiAntAprapAtakuNDa ke uttarI toraNa se harikAntA mahAnadI Age nikalatI hai| harivarSa kSetra meM bahatI hai, vikaTApAtI vRttavaitADhyaparvata ke eka yojana dUra rahane para vaha pazcima kI ora mur3atI hai| harivarSa kSetra ko do bhAgoM meM bA~TatI huI Age bar3hatI hai| usameM 56000 nadiyA~ milatI hai| vaha unase ApUrNa hokara nIce kI ora jambUdvIpa kI jagatI ko cIratI hui pazcimI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| harikAntA mahAnadI jisa sthAna se udgama hotI hai-nikalatI hai, vahA~ usakI caur3AI paccIsa yojana tathA gaharAI AdhA yojana hai| tadanantara kramazaH usakI mAtrA-pramANa bar3hatA jAtA hai| jaba vaha samudra meM milatI hai, taba usakI caur3AI 250 yojana tathA gaharAI pA~ca yojana hotI hai| vaha donoM ora do padmavaravedikAoM se tathA do vanakhaNDoM se ghirI huI hai| mahAhimavAn varSadhara parvata ke kUTa 98. mahAhimavante NaM bhaMte ! vAsaharapavvae kai kUDA paNNattA ? goyamA ! aTTha kUDA paNNattA, taMjahA-1.siddhAyayaNakUDe, 2. mahAhimavantakUDe, 3. hemavayakUDe, 4. rohiakUDe, 5.hirikUDe, 6. harikaMtakUDe, 7. harivAsakUDe, 8. veruliakuudde| evaM cullahimavanta kUDANaM jA ceva vattavvayA sacceva nneavvaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai mahAhimavaMte vAsaharapavvae mahAhimavaMte vAsaharapavvae? goyamA ! mahAhimavaMte NaM vAsaharapavyae cullahimavaMta vAsaharapavvayaM paNihAya AyAmuccattuvvehavikkhambhaparikkheveNaM mahaMtatarAe ceva dIhatarAe ceva, mahAhimavaMte aittha deve mahiDDIe jAva ' paliovamaTThiie privsi| [98] bhagavan ! mahAhimavAn varSadhara parvata ke kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! mahAhimavAn varSadhara parvata ke ATha kUTa batalAye gaye haiM, jaise-1. siddhAyatanakUTa, 2. mahAhimavAnkUTa, 3. haimavatakUTa, 4. rohitakUTa, 5. hrIkUTa, 6. harikAntakUTa,7. harivarSakUTa tathA 8. vaidduurykuutt| cullahimavAn kUToM kI vaktavyatA ke anurUpa hI inakA varNana jAnanA caahie| / 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] [209 bhagavan ! yaha parvata mahAhimavAn varSadhara parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! mahAhimavAn varSadhara parvata, culla himavAn varSadhara parvata kI apekSA lambAI, U~cAI, gaharAI, caur3AI tathA paridhi meM mahattara tathA dIrghatara hai - adhika bar3A hai| parama RddhizAlI, palyopama AyuSyayukta mahAhimavana nAmaka deva vahA~ nivAsa karatA hai, isalie vaha mahAhimavAn varSadhara parvata kahA jAtA hai / harivarSa kSetra 99. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve dIve harivAse NAmaM vAse paNNatte ? goyamA ! Nisahassa vAsaharapavvayassa dakkhiNeNaM, mahAhimavantavAsaharapavvayassa uttareNaM, puratthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa puratthimeNaM ettha NaM jambuddIve 2 harivAse NAmaM vAse paNNatte / evaM (puratthimillAe koDIe puratthimillaM lavaNasamuddaM puTThe, ) paccatthimillAe koDIe paccatthimillaM lavaNasamuddaM puTThe / aTTha joaNasahassAiM cattAri a egavIse joaNasae egaM ca egUNavIsaibhAgaM joaNassa vikkhambheNaM / tassa bAhA puratthimapaccatthimeNaM terasa joaNasahassAiM tiNNi a egasaTTe joaNasae chacca egUNavIsaibhAe joaNassa addhabhAgaM ca aayaamennNti| tassa jIvA uttareNaM pAINapaDINAyayA, duhA lavaNasamuhaM puTThA, puratthimillAe koDIe puratthimillaM (lavaNasamudaM puTThA, paccatthimillAe koDIe paccatthimillaM) lavaNasamuddaM putttthaa| tevattariM joaNasahassAiM Nava ya eguttare joaNasae sattarasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa addhabhAgaM ca AyAmeNaM / tassa dhaNuM dAhiNeNaM caurAsIiM joaNasahassAiM solasa joaNAiM cattAriM egUNavIsaibhAe joaNassa parikkheveNaM / harivAsassa NaM bhante ! vAsassa kerisae AgArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva' maNIhiM taNehi a uvasobhie evaM maNI tANa ya vaNNo gandho phAso saddo bhANiavvo / harivAse NaM tattha 2 dese tahiM 2 bahave khuDDA khuDDiAo evaM jo susumAe aNubhAvo so ceva apariseso vattavvotti / kahi NaM bhante ! harivAse vAse viaDAvaI NAmaM vaTTaveaddhapavvae paNNatte ? goyamA ! harIe mahANaIe paccatthimeNaM, harikaMtAe mahANaIe puratthimeNaM, harivAsassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM viaDAvaI NAmaM vaTTaveaddhapavvae paNNatte / evaM jo ceva saddAvaissa vikkhaMbhuccattuvvehaparikkhevasaMThANavaNNAvAso a so ceva viaDAvaissavi bhANiavvo / varaM aruNo devo, paumAI jAva viaDAvaivaNNAbhAI aruNe ittha deve mahiDDIe evaM jAva' dAhiNeNaM yahANI avvA / se keNaTTeNaM bhante ! evaM vuccai - harivAse harivAse ? 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 2. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! harivAse NaM vAse maNuA, aruNA, aruNAbhAsA, seA NaM saMkhadalasaNNikAsA / harivAse a ittha deve mahiDDie jAva' paliovamaTThiIe parivasai, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai / [99] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata harivarSa nAmaka kSetra kahA~ batalAyA gayA hai ? 210 ] ! gautama ! niSadha varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mahAhimavAn varSadhara parvata ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata harivarSa nAmaka kSetra batalAyA gayA hai / vaha (apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatA hai tathA ) pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamadra kA sparza karatA hai / usakA vistAra 84219 / yojana hai / 19 19 usakI bAhA pUrva-pazcima 133616 / lambI hai / uttara meM usakI jIvA hai, jo pUrva-pazcima lambI hai / vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatI hai / apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatI hai tathA (pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatI hai) / vaha 7390117 // . yojana lambI hai / bhagavan ! harivarSakSetra kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kaisA hai ? 19 gautama ! usameM atyanta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai / vaha maNiyoM tathA tRNoM se suzobhita hai| maNiyoM evaM tRNoM ke varNa, gandha, sparza aura zabda pUrva varNita ke anurUpa haiM / harivarSakSetra meM jahA~-tahA~ choTIchoTI vApikAe~, puSkariNiyA~ Adi haiM / avasarpiNI kAla ke suSamA nAmaka dvitIya Araka kA vahA~ prabhAva hai - vahA~ tadanurUpa sthiti hai / avazeSa vaktavyatA pUrvavat hai / bhagavan ! harivarSakSetra meM vikaTApAtI nAmaka vRttavaitADhya parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! hari yA harisalilA nAmaka mahAnadI ke pazcima meM, harikAntA mahAnadI ke pUrva meM, harivarSa kSetra ke bIcoMbIca vikaTApAtI nAmaka vRttavaitADhya parvata batalAyA gayA hai| vikaTApAtI vRttavaitADhya parvata kI caur3AI, U~cAI, gaharAI, paridhi AkAra vaisA hI hai, jaisA zabdApAtI kA hai / itanA antara hai - vahA~ aruNa nAmaka deva hai / vahA~ vidyamAna kamala Adi ke varNa, AbhA, AkAra Adi vikaTApAtI vRttavaitADhya parvata ke se haiM / vahA~ parama RddhizAlI aruNa nAmaka deva nivAsa karatA hai / dakSiNa meM usakI rAjadhAnI hai| bhagavanM ! harivarSakSetra nAma kisa kAraNa par3A ? gautama ! harivarSakSetra meM manuSya raktavarNayukta haiM, raktaprabhAyukta haiM katipaya zaMkha- khaNDa ke sadRza zveta haiN| zvetaprabhAyukta haiM / vahA~ parama RddhizAlI, palyopamasthitika - eka palyopama AyuSya vAlA harivarSa nAmaka deva nivAsa karatA hai / gautama ! isa kAraNa vaha kSetra harivarSa kahalAtA hai / vivecana - hari zabda ke aneka arthoM meM eka artha sUrya tathA eka artha candra bhI hai / vRttikAra 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [211 anusAra vahA~ katipaya manuSya udita hote aruNaAbhAyukta sUrya ke sadRza aruNavarNayukta evaM aruNaAbhAyukta haiM / katipaya manuSya candra ke samAna zveta-ujjvala varNayukta, zvetaAbhAyukta haiN| niSadha varSadhara parvata . 100. kahi NaM bhante ! jambUddIve 2 Nisahe NAmaM vAsaharapavvae paNNatte ? goyamA ! mahAvidehassa vAsassa dakkhiNeNaM, harivAsassa uttareNaM, puratthimalavaNasamudassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamudassa puratthimeNaM etthaNaMjambuddIve dIveNisahe NAmavAsaharapavvae pnnnntte| pAINapaDINAyae, udiinndaahinnvitthinnnne| duhA lavaNasamudaM puDhe, purathimillAe (koDIe purathimillalavaNasamudaM) puDhe, paccathimillAe (koDIe paccathimillaM lavaNasamudaM) puddhe| cattArijoyaNasayAiM uddhaM uccatteNaM, cattAri gAuasayAI uvveheNaM, solasa joaNasahassAI aTTha ya bAyAle joaNassa doNNi ya egUNavIsaibhAe joaNassa vikkhmbhennN| tassa bAhA purathimapaccatthimeNaM vIsaMjoaNasahassAiM egaM ca paNNaTuM joaNasayaM duNNi aegUNavIsaibhAe joaNassa addhabhAgaMca aayaamennN| tassa jIvA uttareNaM ( pAINapaDINAyayA, duhao lavaNasamudaM puTThA, purathimillAe koDIe purathimillaM lavaNasamudaM puTThA, paccathimillAe koDIe paccasthimillaM lavaNasamudaM puTThA) cauNavai joaNasahassAI egaMca chappaNNaMjoaNasayaM duNNi aegUNavIsaibhAgaMjoaNassa aayaamennNti| tassa dhaNuMdAhiNeNaM egaMjoaNasayasahassaM cauvIsaMca joaNasahassAI tiNNi achAyAle joaNasae Nava ya egUNavIsaibhAe joaNassa prikkhevennNti|ruagsNtthaannsNtthie, savvatavaNijjamae, acche| ubhao pAsiMdohiM paumavaraveiAhiM dohi a vaNasaMDehiM (savvao samaMtA) sNprikkhitte| NisahassaNaM vAsaharapavvayassa uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNattejAva AsayaMti, syNti| tassaNaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege tigiMchiddahe NAmaM dahe pnnnntte|paaiinnpddiinnaaye, udINadAhiNavitthiNNe, cattArijoaNasahassAiMAyAmeNaM, do joaNasahassAiM vikkhaMbheNaM, dasa joaNAI uvveheNaM, acche saNhe ryyaamykuule| tassa NaM tigiMchiddahassa cauddisiM cattAri tisovANapaDirUvagA pnnnnttaa| evaM jAva AyAmavikkhambhavihUNA jA ceva mahApaumaddahassa vattavvayA sA ceva tigiMchiddahassavi vattavvayA, taM ceva paumaddahappamANaM jAva tigichivaNNAI, dhiI aittha devI paliovamaTThiIA parivasai se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccaI tigiMchiddahe tigiNchiddehe| [100] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata niSadha nAmaka varSadhara parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? - gautama ! mahAvidehakSetra ke dakSiNa meM, harivarSakSetra ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata niSadha nAmaka varSadhara parvata batalAyA gayA hai| vaha pUrva 1. dekheM sUtra saMkhyA 12 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] [jambUdvIpaprajJaptisUtra pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai| vaha do ora lavaNasamudra kA sparza karatA hai| vaha apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatA hai tathA pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatA hai| vaha 400 yojana U~cA hai, 400 kosa jamIna meM gaharA hai| vaha 168422/,. yojana caur3A hai| ___ . usakI bAhA-pArzva-bhujA pUrva-pazcima meM 201652 // .. yojana lambI hai| uttara meM usakI jIvA (pUrva-pazcima lambI hai| vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatI hai| apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatI hai, pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatI hai|) 941562/. yojana lambAI liye hai| dakSiNa kI ora sthita usake dhanupRSTha kI paridhi 1243469), yojana hai| usakA rucakasvarNAbharaNavizeSa ke AkAra jaisA AkAra hai| vaha sampUrNataH tapanIya svarNamaya hai, svaccha hai| vaha do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM dvArA saba ora se ghirA hai| niSadha varSadhara parvata ke Upara eka bahuta samatala tathA sundara bhUmibhAga hai, jahA~ deva-deviyA~ nivAsa karate haiN| usa bahuta samatala, sundara bhUmibhAga meM ThIka bIca meM eka tigiMchadraha (puSparajodraha) nAmaka draha hai| vaha pUrva-pazcima lambA hai, uttara-dakSiNa meM caur3A hai| vaha 400 yojana lambA 2000 yojana caur3A tathA 10 yojana jamIna meM gaharA hai| vaha svaccha,snigdha-cikanA tathA rajatamaya taTayukta hai| usa tigiMchadraha ke cAroM ora tIna-tIna sIr3hiyA~ banIM haiN| lambAI, caur3AI ke atirikta usa (tigichadraha) kA sArA varNana padmadraha ke samAna hai| parama RddhizAlI, eka palyopama ke AyuSya vAlI dhRti nAmaka devI vahA~ nivAsa karatI hai| usameM vidyamAna kamala Adi ke varNa, prabhA Adi tigiccha-parimala-puSparaja ke sadRza haiN| ataeva vaha tigiMchadraha kahalAtA hai| 101. tassa NaM tigiMchiddahassa dakkhiNilleNaM toraNeNaM harimahANaI pavUDhA samANI satta joaNasahassAiMcattAri aekavIsejoaNasae egaMca egaNavIsaibhAgaMjoaNassadAhiNAbhimuhI pavvaeNaM gaMtA mahayA ghaDamuhapavittieNaM(muttAvalihArasaMThieNaM) sAiregacaujoaNasaieNaM pavAeNaM pvddi| evaM jA ceva harikantAe vattavvayA sA ceva harIevi nneavvaa| jibhiAe, kuMDassa, dIvassa, bhavaNassa taM ceva pamANaM aTTho'vi bhANiavvo jAva ahe jagaI dAlaittA chappaNNAe salilAsahassehiM samaggA puratthimaM lavaNasamudaM smppei|tN ceva pavahe amuhamUle apamANaM uvveho a jo harikantAe jAva vnnsNddsNprikkhittaa| tassa NaM tigiMchiddahassa uttarilleNaM toraNeNaM sIoA mahANaI pavUDhA samANI satta joaNasahassAiM cattAri aegavIse joaNasae egaMca egUNavIsaibhAgaM joannss|uttraabhimuhii pavvaeNaMgaMtA mahayA ghaDamuhapavittieNaMjAva sAiregacaujoaNasaieNaM pvaaennNpvddi|siioaa NaM mahANaI jao pavaDai, ettha NaM mahaM egA jibhiA pnnnnttaa| cattAri joaNAI AyAmeNaM, paNNAsaMjoaNAiM vikkhaMbheNaM,joaNaM bAhalleNaM,magaramuhaviuTThasaMThANasaMThiA,savvavairAmaI acchaa| 1. dekheM sUtra saMkhyA 12 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [213 sIoA NaM mahANaI jahiM pavaDai ettha NaM mahaM ege sIoappavAyakuNDe NAmaM kuNDe pnnnntte| cattAriasIe joaNasae AyAmavikkhaMbheNaM, paNNarasaaTThArejoaNasae kiMci visesUNe parikkheveNaM, acche evaM kuMDavattavvayA NeavvA jAva tornnaa| tassa NaM sIoappavAyakuNDassa bahamajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege sIoadIve NAma dIve pnnnntte| causaddhiM joaNAI AyAmavikkhaMbheNaM, doNNi viuttare joaNasae parikkheveNaM, do kose Usie jalaMtAo, savvavairAmae, acche|sesN tameva veiyAvaNasaMDabhUmibhAgabhavaNasayaNijjaaTTho bhaanniavvo| tassa NaM sIoappavAyakuNDassa uttarilleNaM toraNeNaM sIoA mahANaI pavUDhA samANI devakuruM ejjemANA 2 cittavicittakUDe, pavvae, nisaDhadevakurusUrasulasavijjuppabhadahe aduhA vibhayamANI 2 caurAsIe salilAsahassehiM ApUremANI 2 bhaddasAlavaNaM ejjemANI 2 maMdaraM dohiM joaNehiM asaMpattA paccatthimAbhimuhI AvattA samANI ahe vijjupabhaM vakkhArapavvayaM vAraittA mandarassa pavvayassa paccatthimeNaM avaravidehaM vAsaM duhA vibhayamANI 2 egamegAo cakkavaTTivijayAo aTThAvIsAe 2 salilAsahassehiM ApUremANI 2 paJcahiM salilAsayasahassehiM dutIsAe a salilAsahassehiM samaggA ahe jayaMtassa dArassa jagaI dAlaittA paccatthimeNaM lavaNasamudaM smppeti| __sIsoA NaM mahANaI pavahe paNNAsaM joaNAI vikkhaMbheNaM, joaNaM uvveheNaM / tayaNaMtaraM caNaMmAyAe 2 parivaddhamANI 2 muhamUle paJca joaNasayAiM vikkhaMbheNaM,dasa joaNAI uvvehennN| ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiAhiM dohiM avaNasaMDehiM sNprikkhittaa| NisaDhe NaM bhante ! vAsaharapavvae NaM kati kUDA paNNattA ? goyamA ! Nava kUDA paNNattA, taM jahA-1. siddhAyayaNakUDe, 2. NisaDhakUDe, 3. harivAsakUDe, 4. puvvavidehakUDe,5. harikUDe, 6.dhiIkUDe,7. sIoAkUDe, 8.avaravidehakUDe, 9. ruagkuudde| jo ceva culla himavaMtakUDANaM uccatta-vikkhambha-parikkhevo puvvavaNNio rAyahANI asA ceva ihaMNi nneavvaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai Nisahe vAsaharapavvae Nisahe vAsaharapavvae ? goyamA !Nisahe NaM vAsaharapavvae bahave kUDA NisaMhasaMThANasaMThiA usabhasaMThANasaMThiA, Nisahe aittha deve mahiDDIe jAva' paliovamaTTiIe parivaie, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai Nisahe vAsaharapavvae Nisahe vaashrpvve| [101] usa tigiMchadraha ke dakSiNI toraNa se hari (harisalilA) nAmaka mahAnadI nikalatI hai| vaha dakSiNa meM usa parvata para 74211/. yojana bahatI hai| ghar3e ke mu~ha se nikalate pAnI kI jyoM jora se zabda 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra karatI huI vaha vegapUrvaka (motiyoM se bane hAra ke AkAra meM) prapAta meM giratI hai| usa samaya usakA pravAha Upara se nIce taka kucha adhika cAra sau yojana kA hotA hai| zeSa varNana jaisA harikAntA mahAnadI kA hai, vaisA hI isakA samajhanA caahie| isakI jibikA, kuNDa, dvIpa evaM bhavana kA varNana, pramANa usI jaisA hai| nIce jambUdvIpa kI jagatI ko vidIrNa kara vaha Age bar3hatI hai|56000 nadiyoM se ApUrNa vaha mahAnadI pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| usake pravAha-udgama-sthAna, mukha-mUla-samudra se saMgama tathA udvedhagaharAI kA vaisA hI pramANa hai, jaisA harikAntA mahAnadI kA hai| harikAntA mahAnadI kI jyoM vaha padmavaravedikA tathA vanakhaNDa se ghirI huI hai| tigiMchadraha ke uttarI toraNa se zItodA nAmaka mahAnadI nikalatI hai| vaha uttara meM usa parvata para 74211/ yojana bahatI hai| ghar3e ke muMha se nikalate jala kI jyoM jora se zabda karatI huI vegapUrvaka vaha prapAta meM giratI hai| taba Upara se nIce taka usakA pravAha kucha adhika 400 yojana hotA hai| zotodA mahAnadI jahA~ se giratI hai, vahA~ eka vizAla jibikA-praNAlikA hai| vaha cAra yojana lambI, pacAsa yojana caur3I tathA eka yojana moTI hai| usakA AkAra magaramaccha ke khule hue mukha ke AkAra jaisA hai| vaha sampUrNataH vajraratnamaya hai, svaccha hai| zItodA mahAnadI jisa kuNDa meM giratI hai, usakA nAma zItodAprapAtakuNDa hai| vaha vizAla hai| usakI lambAI-caur3AI 480 yojana hai| usakI paridhi kucha kama 1518 yojana hai| vaha nirmala hai| toraNaparyanta usa kuNDa kA varNana pUrvavat hai| ___ zItodAprapAtakuNDa ke bIcoMbIca zItodAdvIpa nAmaka vizAla dvIpa hai| usakI lambAI-caur3AI 64 yojana hai, paridhi 202 yojana hai| vaha jala ke Upara do kosa U~cA uThA hai| vaha sarvavajraratnamaya hai, svaccha hai| padmavaravedikA, vanakhaNDa bhUmibhAga, bhavana zayanIya Adi bAkI kA varNana pUrvAnurUpa hai| usa zItodAprapAtakuNDa ke uttarI toraNa se zItodA mahAnadI Age nikalatI hai| devakurukSetra meM Age bar3hatI hai| citra-vicitra-vaividhyamaya, kUToM, parvatoM, niSadha, devakuru, sUra, sulasa evaM vidyutprabha nAmaka drahoM ko vibhakta karatI huI jAtI hai| usa bIca usameM 84000 nadiyA~ A milatI haiN| vaha bhadrazAla vana kI ora Age jAtI hai| jaba mandara parvata do yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha pazcima kI ora mur3atI hai| nIce vidyutprabha nAmaka vakSaskAra parvata ko bheda kara mandara parvata ke pazcima meM apara videhakSetra-pazcima videhakSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatI huI bahatI hai| usa bIca usameM 16 cakravartI vijayoM meM se eka-eka se aTThAIsaaTThAIsa hajAra nadiyA~ A milatI haiN| isa prakAra 448000 ye tathA 84000 pahale kI-kula 532000 nadiyoM se ApUrNa vaha zItodA mahAnadI nIce jambUdvIpa ke pazcima digvartI jayanta dvAra kI jagatI ko vidIrNa kara pazcimI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| ___ zItodA mahAnadI apane udgama-sthAna meM pacAsa yojana caur3I hai| vahA~ vaha eka yojana gaharI hai| tatpazcAt vaha mAtrA meM-pramANa meM kramazaH bar3hatI-bar3hatI jaba samudra meM milatI hai, taba vaha 500 yojana caur3I Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] ho jAtI hai| vaha apane donoM ora do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM dvArA parivRta hai / bhagavan ! niSadha varSadhara parvata ke kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! usake nau kUTa batalAye gaye haiM - 1. siddhAyatanakUTa, 2. niSadhakUTa, 3. harivarSakUTa, 4. pUrvavidehakUTa, 5. harikUTa, 6. dhRtikUTa, 7. zItodAkUTa, 8. aparavidehakUTa tathA 9. rucakakUTa / [215 cullahimavAn parvata ke kUToM kI U~cAI, caur3AI, paridhi, rAjadhAnI Adi kA jo varNana pahale AyA hai, vaisA hI inakA hai| bhagavan ! vaha niSadha varSadhara parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke kUTa niSadha ke- vRSabha ke AkAra ke sadRza haiN| usa para parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta niSadha nAmaka deva nivAsa karatA hai / isalie vaha niSadha varSadhara parvata kahA jAtA hai / mahAvidehakSetra 102. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve mahAvidehe NAmaM vAse paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa vAsaharapavvayassa dakkhiNeNaM, Nisahassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, puratthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa puratthimeNaM ettha NaM jaMbuddIve dIve mahAvidehe NAmaM vAse paNNatte / pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthiNNe, paliaMkasaMThANasaMThie / duhA lavaNasamuddaM puTThe ( puratthimillAe koDIe puratthimillaM lavaNasamuhaM ) puDhe paccatthimillAe koDIe paccatthimillaM (lavaNasamudda) puTThe, tittIsaM joaNasahassAiM chacca culasIe joaNasae cattAri a egUNavIsaibhAe joaNassa vikkhaMbheNaMti / tassa bAhA puratthimapaccatthimeNaM tettIsaM joaNasahassAiM satta ya sattasaTTe joaNasae / satya egUNavIsaibhAe joaNassa aayaamennNti| tassa jIvA bahumajjhadesabhAe pAINapaDINAyayA / duhA lavaNasamuddaM puTThA, puratthimillAe koDIe puratthimillaM ( lavaNasamudda) puTThA evaM paccatthimillAe (koDIe paccatthimillaM lavaNasamudda) puTThA, egaM joyaNasayasahassaM AyAmeNaMti / tassa dhaNuM ubhao pAsiM uttaradAhiNeNaM egaM joaNasayasahassaM aTThAvaNNaM joaNasahassAiM egaM ca terasuttaraM joaNasayaM solasa ya egUNavIsaibhAge joaNassa kiMci visesAhie parikkheveNaMti / mahAvidehe NaM vAse cauvvihe cauppaDoAre paNNatte, taM jahA - 1. puvvavidehe, 2. avaravidehe, 3. devakurA, 4. uttarakurA / mahAvidehassa NaM bhaMte ! vAsassa kerisae AgArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva' kittimehiM ceva akittimehiM ceva / 1. dekheM sUtra saMkhyA 41 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] / jambUdvApaprajJaptisUtra mahAvidehe NaM bhaMte ! vAse maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoAre paNNatte ? tesiNaM maNuANaM chavvihe saMghayaNe, chavvihe saMThANe, paJcadhaNusayAI uddhaM ca uccatteNaM, jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDIAuaM pAlenti, pAlettA appegaiA NirayagAmI, (appegaiA tiriyagAmI,appegaiA maNuyagAmI,appegaiA devagAmI,)appegaiA sijhaMti, (bujjhaMti, muccaMti, pariNivvAyaMti, savvadukkhANaM) aMtaM krenti| se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai-mahAvidehe vAse mahAvidehe vAse ? goyamA ! mahAvidehe NaM vAse bharaheravayahemavayaheraNNavayaharivAsarammagavAsehiMto AyAmavikkhaMbhasaMThANapariNAheNaM vitthiNNatarAe ceva vipulatarAe ceva mahaMtatarAe ceva suppamANatarAe cev|mhaavidehaa ya ittha maNUsA parivasaMti, mahAvidehe aittha deve mahiDDIe jAva paliovamaTThiie privsi| se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai-mahAvidehe vAse 2 / aduttaraM ca NaM goyamA ! mahAvidehassa vAsassa sAsae NAmadhejje paNNatte, jaM NaM kayAi NAsi 3 / . [102] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha nAmaka kSetra kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha nAmaka kSetra batalAyA gayA hai| vaha pUrva-pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai, palaMga ke AkAra ke samAna saMsthita hai| vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatA hai| (apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatA hai tathA) pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatA hai| usakI caur3AI 336844. yojana hai| ___ usakI bAhA pUrva-pazcima 33767) yojana lambI hai| usake bIcoMbIca usakI jIvA pUrva-pazcima lambI hai| vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatI hai| apane pUrvI kinAre se vaha pUrvI lavaNasamudra kA sparza karatI hai (tathA pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatI hai)| vaha eka lAkha yojana lambI hai| usakA dhanupRSTha uttara-dakSiNa donoM ora paridhi kI dRSTi se kucha adhika 15811316) yojana mahAvideha kSetra ke cAra bhAga batalAye gaye haiM-1. pUrvAvideha, 2. pazcima videha, 3. devakuru tathA 4. uttrkuru| bhagavan ! mahAvideha kSetra kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kisa prakAra kA hai ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala evaM ramaNIya hai| vaha nAnAvidha kRtrima-vyaktivizeSaviracita evaM akRtrima-svAbhAvika paMcaraMge ratnoM se, tRNoM se suzobhita hai| bhagavan ! mahAvideha kSetra meM manuSyoM kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kisa prakAra kA hai ? Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [217 gautama ! vahA~ ke manuSya chaha prakAra ke saMhanana , chaha prakAra ke saMsthAna 2 vAle hote haiN| ve pA~ca sau dhanuSa U~ce hote haiN| unakA AyuSya kama se kama antarmuhUrta tathA adhika se adhika eka pUrva koTi kA hotA hai| apanA AyuSya pUrNa kara unameM se katipaya narakagAmI hote hai, (katipaya tiryakyoni meM janma lete haiM, katipaya manuSyayoni meM janma lete haiM, katipaya deva rUpa meM utpanna hote haiM,) katipaya siddha, (buddha, mukta, parinivRtta) hote haiM, samagra du:khoM kA anta karate haiN| bhagavan ! vaha mahAvideha kSetra kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! bharatakSetra, airavatakSetra, haimavatakSetra, hairaNyavatakSetra, harivarSakSetra tathA ramyakakSetra kI apekSA mahAvidehakSetra lambAI, caur3AI, AkAra evaM paridhi meM vistIrNatara-ati vistIrNa, vipulatara-ati vipula, mahattara-ati vizAla tathA supramANatara-ati vRhat pramANayukta hai / mahAvideha-ati mahAn-vizAla dehayukta manuSya usameM nivAsa karate haiN| parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSya vAlA mahAvideha nAmaka deva usameM nivAsa karatA hai| gautama ! isa kAraNa vaha mahAvideha kSetra kahA jAtA hai| isake atirikta gautama ! mahAvideha nAma zAzvata batalAyA hai, jo na kabhI naSTa huA hai, na kabhI naSTa hogaa| gandhamAdana-vakSaskAraparvata 103. kahi NaM bhaMte mahAvidehavAse gandhamAyaNe NAmaM vakkhArapavvae paNNatte ? goyamA !NIlavantassa vAsaharapavvayassadAhiNeNaM, maMdarassa pavvayassa uttarapaccatthimeNaM, gaMdhilAvaissa vijayassa puracchimeNaM, uttarakurAe paccatthimeNaM ettha NaM mahAvidehe vAse gaMdhamAyaNe NAmaM vakkhArapavyae pnnnntte| uttaradAhiNAyae paaiinnpddiinnvitthinnnne| tIsaM joaNasahassAI duNNi a Nauttare joaNasae chacca ya egUNavIsaibhAe joaNassa aayaamennN|nniilvNtvaashrpvvyNtennN cattAri joaNasayAI uddhaM uccatteNaM, cattAri gAuasayAI uvveheNaM, paJca joaNasayAI vikkhNbhennN| tayaNaMtaraM ca NaM mAyAe 2 ussehuvvehaparivaddhIe parivaddhamANe 2, vikkhaMbhaparihANIe parihAyamANe 2 maMdarapavvayaMteNaM paJca joaNasayAI uddhaM uccatteNaM paJca gAuasayAI uvveheNaM, aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM vikkhaMbheNaM pnnnntte|gydntsNtthaannsNtthie, savvarayaNAmae, acche|ubho pAsiM dohiM paumavaraveiAhiM dohiM avaNasaMDehiM savvao samaMtA sNprikkhitte| gaMdhamAyaNassaNaMvakkhArapavvayassa uppiM bahusamaramaNije bhuumibhaage|(taasinnNaabhiogseddhiinnN tattha tattha dese tahiM tahiM bahave devA ya devIo a) aasraaNti| 1. 1. vajraRSabhanArAca, 2. RSabhanArAca, 3. nArAca, 4. ardhanArAca, 5. kIlaka tathA 6. sevaart| 2. 1. samacaturasra, 2. nyagrodhaparimaMDala, 3. svAti, 4. vAmana, 5. kubja tathA 6. huNdd| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] [jambUdvIpaprajJaptisUtra gandhamAyaNe NaM vakkhArapavvae kati kUDA paNNattA ? goyamA ! satta kUDA, taM jahA-1. siddhAyayaNakUDe, 2. gaMdhamAyaNakUDe, 3. gaMdhilAvaIkUDe, 4. uttarakUDe, 5. phalihakUDe, 6. lohiyakkhakUDe, 7. aannNdkuudde| kahi NaM bhaMte ! gaMdhamAyaNe vakkhArapavvae siddhAyayaNakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! maMdarassa pavvayassa uttarapaccatthimeNaM, gaMdhamAyaNakUDassa dAhiNapurasthimeNaM, ettha NaM gaMdhamAyaNe vakkhArapavvae siddhAyayaNakUDe NAmaM kUDe pnnnntte|jN ceva cullahimavante siddhAyayaNakUDassa pamANaM taM ceva eesiM savvesiM bhANiavvaM / evaM ceva vidisAhiM tiNNi kuDA bhaanniavvaa| cautthe taiassa uttarapaccatthimeNaM paJcamassa dAhiNeNaM, sesA u uttrdaahinnennN| phalihalohiakkhesu bhogaMkarabhogavaIo deviyAo sesesu sarisaNAmayA devaa| chasu vi pasAyavaDeMsagA rAyahANIo vidisaasu| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai gaMdhamAyaNe vakkhArapavvae gaMdhamAyaNe vakkhArapavvae? goyamA ! gaMdhamAyaNassa NaM vakkhArapavvayassa gaMdhe se jahANAmae koTapuDANaM vA (tayarapuDANa) pIsijjamANANa vA ukkirijamANANa vA vikirijjamANANa vA paribhujjamANANa vA ( sahijjamANANa vA) orAlA maNuNNA (maNAmA) gaMdhA abhiNissavanti, bhave eyArUve ? No iNaDhe samaDhe, gaMdhamAyaNassa NaM ito idrutarAe (kaMtatarAe, piyatarAe, maNuNNatarAe, maNAmatAe, maNAbhirAmatarAe) gaMdhe pnnnntte|se eeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai gaMdhamAyaNe vakkhArapavvae 2|gNdhmaaynne aittha deve mahiDDIe parivasai, aduttaraM ca NaM sAsae NAmadhijje iti| [103] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM gandhamAdana nAmaka vakSaskAraparvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mandaraparvata ke uttara-pazcima meM-vAyavya koNa meM, gandhilAvatI vijaya ke pUrva meM tathA uttarakuru ke pazcima meM mahavideha kSetra ke antargata gandhamAdana nAmaka vakSaskAra parvata batalAyA gayA hai| vaha uttara-dakSiNa lambA aura pUrva-pazcima caur3A hai| usakI lambAI 30209/ yojana hai| vaha nIlavAn varSadhara parvata ke pAsa 400 yojana U~cA hai, 400 koza jamIna meM gaharA hai, 500 yojana caur3A hai| usake anantara kramazaH usakI U~cAI tathA gaharAI bar3hatI jAtI hai, caur3AI ghaTatI jAtI hai| yoM vaha mandara parvata ke pAsa 500 yojana U~cA ho jAtA hai, 500 koza gaharA ho jAtA hai| usakI caur3AI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI raha jAtI hai| usakA AkAra hAthI ke dAMta jaisA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai| vaha donoM ora do padmavaravedikAoM dvArA tathA do vanakhaNDoM dvArA ghirA huA hai| ___ gandhamAdana vakSaskAra parvata ke Upara bahuta samatala, sundara bhUmibhAga hai| usakI coTiyoM para jahA~ tahA~ aneka deva-deviyA~ nivAsa karate haiN| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [219 bhagavan ! gandhamAdana vakSaskAra parvata ke kitane kUTa batalAyA gaye haiM ? gautama ! usake sAta kUTa batalAye gaye haiM-1. siddhAyatanakUTa, 2. gandhamAdanakUTa, 3. gandhilAvatIkUTa, 4. uttarakurukUTa, 5. sphaTikakUTa, 6. lohitAkSakUTa tathA 7. aanndkuutt| bhagavAn ! gandhamAdana vakSaskAra parvata para siddhAyatana kUTa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mandara parvata ke uttara-pazcima meM, gandamAdana kUTa ke dakSiNa-pUrva meM gandhamAdana vakSaskAra parvata para siddhAyatana kUTa batalAyA gayA hai| cullahimavAn parvata para siddhAyatana kUTa kA jo pramANa hai, vahI ina saba kUToM kA. pramANa hai| tIna kUTa vidizAoM meM siddhAyatanakUTa mandara parvata meM vAyavya koNa meM-gandhamAdanakUTa siddhAyatanakUTa ke vAyavya koNa meM tathA gandhilAvatIkUTa gandhamAdanakUTa ke vAyavya koNa meM hai| cauthA uttarakurukUTa tIsare gandhiAlavatIkUTa ke vAyavya koNa meM tathA pA~caveM sphaTikakUTa ke dakSiNa meM hai| inake sivAya bAkI ke tInasphaTikakUTa, lohitAkSakUTa evaM AnandakUTa uttara-dakSiNa zreNiyoM meM avasthita haiM arthAt pA~cavA~ kUTa cauthe kUTa ke uttara meM chaThe kUTa ke dakSiNa meM, chaThA kUTa pA~caveM kUTa ke uttara meM sAtaveM kUTa ke dakSiNa meM tathA sAtavA~ kUTa chaThe kUTa ke uttara meM hai, svayaM dakSiNa meM hai| sphaTikakUTa tathA lohitAkSakUTa para bhogaMkarA evaM bhogavatI nAmaka do dikkumArikAe~ nivAsa karatI haiN| bAkI ke kUToM para tatsadRza-kUTAnurUpa nAma vAle deva nivAsa karate haiN| una kUToM para tadadhiSThAtR-devoM ke uttama prAsAda haiM, vidizAoM meM rAjadhAniyA~ haiN| bhagavan ! gandhamAdana vakSaskAraparvata kA yaha nAma kisa prakAra par3A ? gautama ! pIse hue, kUTe hue, bikhare hue (eka bartana se dUsare bartana meM DAle hue, uMDele hue) koSTha (evaM tagara) se nikalane vAlI sugandha ke sadRza uttama, manojJa, (manorama) sugandha gandhamAdana vakSaskAra parvata se nikalatI rahatI hai| bhagavAn ! kyA vaha sugandha ThIka vaisI hai ? gautama ! tattvataH vaisI nahIM hai| gandhamAdana se jo sugandha nikalatI hai, vaha usase iSTatara-adhika iSTa (adhika kAnta, adhika priya, adhika manojJa, adhika manastuSTikara evaM adhika manorama) hai| vahA~ gandhamAdana nAmaka parama RddhizAlI deva nivAsa karatA hai| isalie vaha gandhamAdana vakSaskAra parvata kahA jAtA hai| athavA usakA yaha nAma zAzvata hai| uttara kuru 104. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse uttarakurA NAmaM kurA paNNattA ? goyamA ! maMdarassa pavvayassa uttareNaM, NIlavantassa vAsaharapavvayassa dakkhiNeNaM, gandhamAyaNassa vakkhArapavvayassa puratthimeNaM, mAlavantassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM ettha Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] uttarakurA NAmaM kurA paNNattA / pAINapaDINAyayA, udINadAhiNavitthiNNA, addhcNdsNtthaannsNtthiaa| ikkArasa joaNasahassAiM aTTha ya bAyAle joaNasae doNNi a egUNavIsaibhAe joaNassa vikkhambheNaMti / tIse jIvA uttareNaM pAINapaDINAyayA, duhA vakkhArapavvayaM puTThA, taMjahA - purathimillAe koDIe purathimillaM vakkhArapavvayaM puTThA evaM paccatthimillAe (koDIe) paccatthimillaM vakkhArapavvayaM puTThA, tevaNNaM joaNasahassAiM aayaamennNti| tIse NaM dhaNuM dAhiNeNaM saTThi joaNasahassAiM cattAri a aTThArase joaNasae duvAlasa ya egUNavIsaibhAe joaNassa parikkheveNaM / [jambUdvIpaprajJaptisUtra uttarakurAe NaM bhaMte ! kurAe kerisae AyArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, evaM puvvavaNNiA jA ceva susamasusamAvattavvayA sA ceva NeavvA jAva 1 paumagaMdhA, 2. miagaMdhA, 3. amamA, 4. sahA, 5. tetalI, 6. saNicArI / [104] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM uttarakuru nAmaka kSetra kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mandara parvata ke uttara meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, gandhamAdana vakSaskAra parvata ke pUrva meM tathA mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pazcima meM uttarakuru nAmaka kSetra batalAyA gayA hai| vaha pUrva - pazcima lambA hai, uttara-dakSiNa caur3A hai, ardha candra ke AkAra meM vidyamAna hai| vaha 118422,, yojana caur3A hai| uttara meM usakI jIvA pUrva - pazcima lambI hai / vaha do tarapha se vakSaskAra parvata kA sparza karatI hai / apane pUrvI kinAre se pUrvI vakSaskAra parvata kA sparza karatI hai, pazcimI kinAre se pazcimI vakSaskAra parvata kA sparza karatI hai| vaha 53000 yojana lambI hai| dakSiNa meM usake dhanupRSTha kI paridhi 6041892,, yojana 1 bhagavan ! uttarakurukSetra kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kaisA hai ? gautama ! vahA~ bahuta samatala, sundara bhUmibhAga hai| pUrva pratipAdita suSamAsuSamA sambandhI vaktavyatAvarNana ke anurUpa hai - vaisI hI sthiti usakI hai| vahA~ ke manuSya padmagandha-kamala-sadRza sugandhayukta, mRgagandha - kastUrI mRga sadRza sugandhayukta amamamamatA rahita, saha-kAryakSama, tetalI - viziSTa puNyazAlI tathA zanaiccArI - mandagatiyukta - dhIre - dhIre calane vAle hote haiM / yamaka parvata AT 105. kahi NaM bhaMte ! uttarakurAe jamagANAmaM duve pavvayA paNNattA ? Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [221 goyamA ! NIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dakkhiNillAo carimantAo aTThajoaNasae cottIse cattAri a sattamAe joaNassa avAhAe sIAe mahANaIe ubhao kUle ettha NaM jamagANAmaM duve pavvayA pnnnnttaa| joaNasahassaM urdU uccatteNaM, aDDAijjAiM joaNasayAI uvveheNaM, mUle egaM joaNasahassaM AyAmavikkhambheNaM, majjhe addhaTThamANi joaNasayAI AyAmavikkhambheNaM, uvaripaMca joaNasayAiM aayaamvikkhmbhennN|muule tiNNi joaNasahassAI egaM ca bAvaTuM joaNasayaM kiMcivisesAhiaMparikkheveNaM, majje do joaNasahassAI tiNNi vAvattare joaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM, uvariM egaMjoaNasahassaM paJca ya ekAsIe joaNasae kiMcivisesAhie prikkhevennN| mUle vicchiNNA, majjhe saMkhittA, uppiM taNuA, jamagasaMThANasaMThiA savvakaNagAmayA, acchA, snnhaa| patteaM 2 paumavaraveiAparikkhittA patteaM 2 vnnsNddprikkhittaa| tAo NaM paumavaraveiAo do gAuAI uddhaM uccatteNaM, paJca dhaNusayAI vikkhambheNaM, veiA-vaNasaNDa-vaNNao bhaanniavvo| tesi NaM jamagapavvayANaM uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva ' tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM duve pAsAyavaDeMsagA pnnnnttaa| te NaM SAsAyavaDeMsagA bAvaTuiM joaNAiM addhajoaNaM ca uddhaM uccatteNaM, ikkatIsaM joaNAI kosaM ca AyAma-vikkhaMbheNaM pAsAyavaNNao bhANiavvo, sIhAsaNA saparivArA ( evaM paasaaypNtiio)| ettha NaM jamagANaM devANaM solasaNhaM AyarakkhadevasAhassINaM solasabhaddAsaNasAhassIo pnnnnttaao| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jamaga-pavvayA jamaga-pavvayA ? goyamA ! jamaga-pavvaesuNaM tattha 2 dese tahiM tahiM bahave khuDDAkhuDDiyAsu vAvIsu jAva' vilapaMtiyAsu bahave uppalAiM jAva 3 jamagavaNNAbhAI, jamagA ya ittha duve devA mahiDiyA, teNaM tattha cauNhaM sAmANia-sAhassINaM (cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM, tiNhaM parisANaM, sattaNhaM aNiANaM, sattaNhaM aNiAhivaINaM, solasaNhaM Ayarakkha-devasAhassINaM majjhagae purAporANANaM suparakkaMtANaM subhANaM, kallANANaM kaDANaM kammANaM kallANa-phala-vittivisesaM paccaNubhavamANA) bhuMjamANA viharaMti, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-jamagapavvayA 2 aduttaraM ca NaM sAsae NAmadhijje jAva jamagapavvayA 2 / / kahi NaM bhaMte ! jamagANaM devANaM jamigAo rAyahANIo paNNattAo? goyamA ! jambUddIve dIve mandarassa pavvayassa uttareNaM aNNaMmi jambUddIve 2 bArasa joaNasahassAiM ogAhittA etthaNaMjamagANaM devANaMjamigAo rAyahANIo pnnnnttaao|baarsjoann 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 2. dekheM sUtra saMkhyA 78 3. dekheM sUtra saMkhyA 74 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra sahassAiM AyAmavikkhambheNaM, sattatIsaM joaNasahassAiM Nava ya aDayAle joaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM / patteaM 2 pAyAraparikkhittA / te NaM pAgArA sattatIsaM joaNAI addhajoaNaM ca uddhaM uccatteNaM, mUle addhaterasajoaNAiM vikkambheNaM, majjhe cha sakosAiM joaNAI vikkhaMbheNaM, uvariM tiNNi saaddhakosAiM joaNAiM vikkhambheNaM, mUle vicchiNNA, majjhe saMkhittA, uppiM taNuA, bAhiM vaTTA, aMto cauraMsA, savvarayaNAmayA, acchA / teNaM pAgArA NANAmaNipaJca vaNNehiM kavisIsaehiM uvasohiA, taM jahA - kiNhehiM jAva sukillehiM / teNaM kavisIsagA addhakosaM AyAmeNaM, desUNaM addhakosaM uddhaM uccatteNaM, paJca dhaNusayAiM bAhalleNaM, savvamaNimayA, acchaa| jamigANaM rAyahANINaM egamegAe bAhAe paNavIsaM paNavIsaM dArasayaM paNNattaM / te NaM dArA bAvaTThi joaNAI addhajoaNaM ca uddhaM uccatteNaM, ikkatIsaM joaNAI kosaM ca vikkhambheNaM, tAvaiaM ceva paveseNaM / seA varakaNagathUbhiAgA evaM rAyappaseNaijjavimANavattavvayAe dAravaNNao jAva aTThaTThamaMgalagAI ti / miyANaM rAyahANINaM cauddisiM paJca paJca joaNasae abAhAe cattAri vaNasaNDA paNNattA, taM jahA - 1. asogavaNe, 2. sattivaNNavaNe, 3. caMpagavaNe, 4. cUavaNe / te NaM vaNasaMDA sAiregAI bArasajoaNasahassAiM AyAmeNaM, paJca joaNasayAI vikkhaMbheNaM / patteaM 2 pAgAra - parikkhittA kiNhA, vaNasaNDavaNNao bhUmIo pAsAyavaDeMsagA ya bhANiavvA / gANaM rAhANINaM aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte vaNNagotti / tesi NaM bahusamaramaNijjANaM bhUmibhAgANaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM duve uvayAriyAlayaNA paNNattA / bArasa joaNasayAI AyAmavikkhambheNaM, tiNNi joaNasahassAiM satta ya paJcANaue joaNasa parikkheveNaM, addhakosaM ca bAhalleNaM, savvajaMbUNayAmayA, acchaa| patteaM patteaM, paumavaraveiA-parikkhittA, patteaM patteaM vaNasaMDavaNNao bhANiavvo, tisovANapaDirUvagA toraNacauddisiM bhUmibhAgA ya bhANiavvatti / tassa NaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege pAsAyavaDeMsae paNNatte / bAvaTThi joaNAI addhajoaNaM ca uddhaM uccatteNaM, ikkatIsaM joaNAI kosaM ca AyAmavikkhambheNaM vaNNao ulloA bhUmibhAgA sIhAsaNA saparivArA, evaM pAsAyapaMtIo ( ettha paDhamA paMtI te NaM pAsAyaveDiMsagA ) ekkatIsaM joaNAI kosaM ca uddhaM uccatteNaM, sAiregAI addhasolasajoaNAI AyAmavikkhambheNaM / viiapAsAyapaMtI te NaM pAsAyavaDeMsayA sAiregAiM addhasolasajoaNAI uddhaM uccatteNaM, sAiregAI aTThaTThamAI joaNAI AyAmavikkhambheNaM / taiapAsAyapaMtI te NaM pAsAyavaDeMsayA sAiregAI addhaTThamAI joaNAI uddhaM uccatteNaM, 1. dekheM sUtra saMkhyA 4 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [223 sAiregAiM addhajoaNAI AyAmavikkhambheNaM, vaNNao sIhAsaNA sprivaaraa| tesiNaM mUlapAsAyavaDiMsayANaM uttarapurasthime disIbhAe ettha NaMjamagANaM devANaM sahAo suhammAo pnnnnttaao|addhters joaNAI AyAmeNaM, chassakosAiM joaNAiM vikkhambheNaM, Nava joaNAI uddhaM uccatteNaM, aNegakhambhasayasaNNiviTThA sabhAvaNNao, tAsi NaM sabhANaM suhammANaM tidisiMtaodArA pnnnnttaa|tennNdaaraa do joaNAI uddhaM uccatteNaM, joaNaM vikkhambheNaM, tAvaiaM ceva paveseNaM, seA vaNNao jAva vnnmaalaa| tesi NaM dArANaM purao patteaM2 tao muhamaMDavA pnnnnttaa| te NaM muhamaMDavA addhaterasajoaNAiM AyAmeNaM, chassakosAiMjoaNAiM vikkambheNaM, sAiregAiMdojoaNAI uddhaM uccttennN| (tAsi NaM sabhANaM suhammANaM) dArA bhUmibhAgA ytti| pecchAgharamaMDavANaMtaM ceva pamANaM bhUmibhAgo maNipeDhiAotti, tAoNaM maNipeDhiAo joaNaM AyAmakkhiMbheNaM, addhajoaNaM bAhalleNaM savvamaNimaIA sIhAsaNA bhaanniavvaa| tesi NaM pecchAgharamaMDavANaM purao maNipeDhiAo pnnnnttaao|taao NaM maNipeDhiAo do joaNAI AyAmavikkhambheNaM, joaNaM bAhalleNaM, svvmnnimiio|taasi NaM uppiM patteaM 2 tao thuubhaa|tennNthuubhaa do joaNAI uddhaM uccatteNaM, do joaNAI AyAmavikkhambheNaM, seA saMkhatala jAva atttthtttthmNglyaa| tesiNaM thUbhANaM cauddisiM cattAri maNipeDhiAo pnnnnttaao|taaonnN maNipeDhiAo joaNaMAyAmavikkhambheNaM, addhjoannNbaahllennN,jinnpddimaaovttvvaao|ceiarukkhaannN maNipeDhiAo do joaNAI AyAmavikkhambheNaM,joaNaM bAhalleNaM, ceiy-rukkh-vnnnnotti| tesi NaM ceia-rukkhANaM purao tao maNipeDhiAo pnnnnttaao| tAo NaM maNipeDhiAo joaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, addhajoaNaM baahllennN| tAsi NaM uppiM patteaM 2 mahiMdajjhayA pnnnnttaa| teNaM addhaTThamAiMjoaNAI uddhaM uccatteNaM, addhakosaM uvvaheNaM,addhakosaM bAhalleNaM vairAmayavaTTa vaNNao veiAvaNasaMDatisovANatoraNA ya bhaanniavyaa| tAsi NaM sabhANaMsuhammANaM chacca maNoguliAsAhassIopaNNattAo, taMjahA-purasthimeNaM do sAhassIo paNNattAo, paccatthimeNaM do sAhassIo, dakkhiNeNaM egA sAhassI, uttareNaM egaa|(taasunnNmnnoguliaasu bahave suvaNNaruppamayA phalagA pnnnnttaa|tesinnNsuvnnnnruppmesu phalagesu bahave vairAmayA NAgadantagA pnnnnttaa| tesuNaM vairAmaesu nAgadantesu bahave kiNhasuttavagdhAriamalladAmakalAvA jAva sukkillsuttvgdhaariamlldaamklaavaa|tennNdaamaa tavaNijjalaMbUsagA) dAmA cittuNtitti| evaM gomANasiAo, NavaraM dhuuvghddiaaotti| tAsi NaM suhammANaM sabhANaM aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge pnnnntte| maNipeDhiA do 1. dekheM sUtra saMkhyA 67 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] [jambUdvIpaprajJaptisUtra joaNAI AyAmavikkhambheNaM, joaNaM baahllennN| tAsi NaM maNipeDhiANaM uppiM mANavae ceiakhambhe mahiMdajjhayappamANe uvari chakkose ogAhittA heTThA chakkose vajjittA jiNasakahAo pnnnnttaaotti| mANavagassa puvveNaM sIhAsaNA saparivArA, paccatthimeNaM synnijjvnnnno| sayaNijjANaM uttarapurasthime disibhAe,khuDDagamahiMdajjhayA, maNipeDhiAvihUNA mhiNdjjhyppmaannaa| tesiM avareNaM copphAlA phrnnkosaa| tattha NaM bahave phaliharayaNapAmukkhA (bahave paharaNarayaNA sannikkhittA) citttthti|suhmmaannN uppiM atttthmNglgaa|taasinnN uttarapurathimeNaM siddhAyayaNA, esa ceva jiNagharANavi gmotti| NavaraM imaM NANattaM-etesi NaM bahumajhadesabhAe patteaM 2 mnnipeddhiaao| do joaNAI AyAmavikkhambheNaM, joaNaM baahllennN| tAsiM uppiM patteaM 2 devacchaMdayA pnnnnttaa|do joaNAI AyAmavikkhambheNaM, sAiregAiM do joaNAI uddhaM uccatteNaM, svvrynnaame| jiNapaDimA vaNNao jAva dhUvakaDucchagA, evaM avasesANavi sabhANaM jAva uvavAyasabhAe, sayaNijjaM harao a| abhiseasabhAe bahu Abhisekke bhaMDe, alaMkAriasabhAe bahu alaMkAriabhaMDe ciTThai, vavasAyasabhAsu putthayarayaNA,NaMdA pukkhariNIo, balipeDhA, do joaNAI AyAmavikkhambheNaM, joaNaM bAhalleNaM jAvatti uvavAo saMkappo, abhiseabihUsaNA ya vvsaao| accaNiasudhammagamo, jahA ya parivAraNA iddhii||1|| jAvaiyaMmi pamANaMmi, huMti jamagAo nniilvNtaao| tAvaiamantaraM khalu, jamagadahANaM dahANaM ca // 2 // [105] bhagavan ! uttarakuru meM yamaka nAmaka do parvata kahA~ batalAye gaye haiM ? gautama ! nIlavAn varSadharaparvata ke dakSiNa dizA ke antima kone se 834/ yojana ke antarAla para zItodA nadI ke donoM-pUrvI, pazcimI taTa para yamaka saMjJaka do parvata batalAye gaye haiN| ve 1000 yojana U~ce, 250 yojana jamIna meM gahare, mUla meM 1000 yojana, madhya meM 750 yojana tathA Upara 500 yojana lambecaur3e haiN| unakI paridhi mUla meM kucha adhika 3162 yojana, madhya meM kucha adhika 2372 yojana evaM Upara kucha adhika 1581 yojana hai| ve mUla meM vistIrNa-caur3e, madhya meM saMkSipta-saMkar3e aura Upara-coTI para tanuka patale haiN| ve yamakasaMsthAnasaMsthita haiM-eka sAtha utpanna hue do bhAiyoM ke AkAra ke sadRza athavA yamaka nAmaka pakSiyoM ke AkAra ke samAna haiN| ve sarvathA svarNamaya, svaccha evaM sukomala haiN| unameM se pratyeka eka-eka padmavaravedikA dvArA tathA eka-eka vana-khaNDa dvArA ghirA huA hai| ve padmavaravedikAe~ do-do koza U~cI haiN| pA~ca-pA~ca sau dhanuSa caur3I haiN| padmavaravedikAoM tathA vana-khaNDoM kA varNana pUrvavat hai| una yamaka nAmaka parvatoM para bahuta samatala evaM ramaNIka bhUmibhAga hai| usa bahuta samatala, sundara bhUmibhAga ke bIcoMbIca do uttama prAsAda haiN| ve prAsAda 622/ yojana U~ce haiN| 31 yojana 1 koza lambecaur3e haiN| sambaddha sAmagrI yukta siMhAsana paryanta prAsAda kA varNana pUrvavat hai| ina yamaka devoM ke 16000 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] . [225 AtmarakSaka deva haiN| unake 16000 uttama Asana-siMhAsana batalAye gaye haiN| bhagavan ! unheM yamaka parvata kyoM kahA jAtA hai ? ___ gautama ! una (yamaka) parvatoM para jahA~ tahA~ bahuta sI choTI-choTI bAvar3iyoM, puSkariNiyoM Adi meM jo aneka utpala, kamala Adi khilate haiM, unakA AkAra evaM AbhA yamaka parvatoM ke AkAra tathA AbhA ke sadRza haiN| vahA~ yamaka nAmaka do parama RddhizAlI deva nivAsa karate haiN| unake cAra hajAra sAmAnika deva haiM, (cAra saparivAra agramahiSiyA~-pradhAna deviyAM haiM, tIna pariSadAyeM haiM, sAta senAe~ haiM, sAta senApati-deva haiM, 16000 AtmarakSaka deva haiN| unake bIca ve apane pUrva Acarita, AtmaparAkramapUrvaka sadupArjita zubha, kalyANamaya karmoM kA abhISTa sukhamaya phala-bhoga karate hue vihAra karate haiM-rahate haiN|) gautama ! isa kAraNa ve yamaka parvata kahalAte haiM / athavA unakA yaha nAma zAzvata rUpa meM calA A rahA hai| bhagavan ! yamaka devoM kI yamikA nAmaka rAjadhAniyA~ kahA~ haiM ? gautama ! jambUdvIpa ke antargata mandara parvata ke uttara meM anya jambUdvIpa meM 12000 yojana avagAhana karane para jAne para yamaka devoM kI yamikA nAmaka rAjadhAniyA~ AtI haiN| ve 12000 yojana lambI-caur3I haiN| unakI paridhi kucha adhika 37948 yojana hai| pratyeka rAjadhAnI prAkAra-parakoTe se pariveSTita haighirI huI hai| ve prAkAra 37/, yojana U~ce haiN| ve mUla meM 12/, yojana, madhya meM 6 yojana 1 koza tathA Upara tIna yojana AdhA koza caur3e haiN| ve mUla meM vistIrNa-caur3e, bIca meM saMkSipta-saMkar3e tathA Upara tanukapatale haiM / ve bAhara se konoM ke anupalakSita rahane ke kAraNa vRtta-golAkAra tathA bhItara se konoM ke upalakSita rahane se caukora pratIta hote haiN| ve sarvaratnamaya haiM, svaccha haiN| ve nAnA prakAra ke paMcaraMge ratnoM se nirmita kapizIrSakoM-bandara ke mastaka ke AkAra ke kaMgUroM dvArA suzobhita haiN| ve kaMgUre AdhA koza U~ce tathA pA~ca sau dhanuSa moTe haiM, sarvaratnamaya haiM, ujjvala haiN| yamikA nAmaka rAjadhAniyoM ke pratyeka pArzva meM savA sau-savA sau dvAra haiN| ve dvAra 621/, yojana U~ce haiM / 31 yojana 1 koza caur3e haiN| unake praveza-mArga bhI utane hI pramANa ke haiN| ujjvala, uttama svarNamaya stUpikA, dvAra, aSTa maMgalaka Adi se sambaddha samasta vaktavyatA rAjapraznIya sUtra meM vimAna-varNana ke antargata AI vaktavyatA ke anurUpa hai| yamikA rAjadhAniyoM kI cAroM dizAoM meM pA~ca-pA~ca sau yojana ke vyavadhAna se 1. azokavana, 2. saptaparNavana, 3. campakavana tathA 4. Amravana-ye cAra vana-khaNDa haiN| ye vana-khaNDa kucha adhika 12000 yojana lambe tathA 500 yojana caur3e haiN| pratyeka vana-khaNDa prAkAra dvArA pariveSTita hai| vana-khaNDa bhUmi, uttama prAsAda Adi pUrva varNita ke anurUpa haiN| yamikA rAjadhAniyoM meM se pratyeka meM bahuta samatala sundara bhUmibhAga haiN| unakA varNana pUrvavat hai| una bahuta samatala ramaNIya bhUmibhAgoM ke bIcoMbIca do prAsAda-pIThikAe~ hai| ve 1200 yojana lambI-caur3I haiN| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra unakI paridhi 3795 yojana hai| ve AdhA kosa moTI haiN| ve sampUrNataH uttama jambUnada jAtIya svarNamaya haiM, ujjvala haiN| unameM se pratyeka eka-eka padmavaravedikA dvArA tathA eka-eka vana-khaNDa dvArA pariveSTita hai| vana-khaNDa, trisopAnaka, cAroM dizAoM meM cAra toraNa, bhUmibhAga Adi se sambaddha varNana pUrvavat hai| usake bIcoMbIca eka uttama prAsAda hai| vaha 621), yojana U~cA hai| vaha 31 yojana 1 koza lambAcaur3A hai| usake Upara ke hisse, bhUmibhAga-nIce ke hisse, sambaddha sAmagrI sahita siMhAsana, prAsAdapaMktiyA~-mukhya prAsAda ko cAroM ora se pariveSTita karanevAlI mahaloM kI katAreM ityAdi anyatra varNita haiM, jJAtavya haiN| prAsAda paMktiyoM meM se prathama paMkti ke prAsAda 31 yojana 1 koza U~ce haiN| ve kucha adhika 155, yojana lambe-caur3e haiN| dvitIya paMkti ke prAsAda kucha adhika 15/, yojana U~ce haiN| ve kucha adhika 71), yojana lambecaur3e haiN| tRtIya paMkti ke prAsAda kucha adhika 71), yojana U~ce haiM, kucha adhika 31), yojana lambe-caur3e haiN| sambaddha sAmagrI yukta siMhAsanaparyanta samasta varNana pUrvavat hai| mUla prAsAda ke uttara-pUrva dizAbhAga meM IzAnakoNa meM yamaka devoM kI sudharmA sabhAe~ batalAI gaI haiM / ve sabhAe~ 121), yojana lambI, 6 yojana 1 koza caur3I tathA 9 yojana U~cI haiM / saikar3oM khaMbhoM para avasthita haiM-TikI haiN| una sudharmA sabhAoM kI tIna dizAoM meM tIna dvAra batalAye gaye haiN| ve dvAra do yojana U~ce haiM, eka yojana caur3e haiN| unake praveza-mArgoM kA pramANa-vistAra bhI utanA hI hai| vanamAlA paryanta Age kA sArA varNana pUrvAnurUpa hai| una dvAroM meM se pratyeka ke Age mukha-maNDapa-dvArAgravartI maNDapa bane haiN| ve sAr3he bAraha yojana lambe, chaha yojana eka koza caur3e tathA kucha adhika do yojana U~ce haiN| dvAra tathA bhUmibhAga paryanta anya samasta varNana pUrvAnurUpa hai| mukha-maNDapoM ke Age avasthita prekSAgRhoM-nATyazAlAoM kA pramANa mukhamaNDapoM ke sadRza hai| bhUmibhAga, maNipIThikA Adi pUrva varNita haiM / mukha-maNDaloM meM avasthita maNipIThikAe~ 1 yojana lambI-caur3I tathA AdhA yojana moTI haiN| ve sarvathA maNimaya haiN| vahA~ vidyamAna siMhAsanoM kA varNana pUrvavat hai| prekSAgRha-maNDapoM ke Age jo maNipIThikAe~ haiM, ve do yojana lambI-caur3I tathA eka yojana moTI haiN| ve sampUrNataH maNimaya haiN| unameM se pratyeka para tIna-tIna stUpa-smRti-staMbha bane haiN| ve stUpa do yojana U~ce haiM, do yojana lambe-caur3e haiM, ve zaMkha kI jyoM zveta haiN| yahA~ ATha mAMgalika padArthoM taka kA varNana pUrvAnurUpa hai| una stUpoM kI cAroM dizAoM meM cAra maNipIThikAe~ haiN| ve maNipIThikAe~ eka yojana lambI-caur3I tathA AdhA yojana moTI haiN| vahA~ sthita jina-pratimAoM kA varNana pUrvAnurUpa hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [227 vahA~ ke caityavRkSoM kI maNipIThakAe~ do yojana lambI-caur3I aura eka yojana moTI haiN| caityavRkSoM kA varNana pUrvAnurUpa hai| una caityavRkSoM ke Age tIna maNipIThikAe~ batalAI gaI haiN| ve maNipIThikAe~ eka yojana lambIcaur3I tathA AdhA yojana moTI haiN| unameM se pratyeka para eka-eka mahendradhvajA hai| ve dhvajAe~ sADhe sAta yojana U~cI haiM aura AdhA kosa jamIna meM gaharI gar3I haiN| ve vajraratnamaya haiM, vartulAkAra haiN| unakA tathA vedikA, vana-khaNDa trisopAna evaM toraNoM kA varNana pUrvAnurUpa hai| una (pUrvokta) sudharmA sabhAoM meM 6000 pIThikAe~ batalAI gaI haiN| pUrva meM 2000 pIThikAe~ pazcima meM 2000 pIThikAe~, dakSiNa meM 1000 pIThikAe~ tathA uttara meM 1000 pIThikAe~ haiN| (una pIThikAoM meM aneka svarNamaya, rajatamaya phalaka lage haiN| una svarNa-rajatamaya phalakoM meM vajraratnamaya aneka khUTiyA~ lagI haiN| una vajraratnamaya khUTiyoM para kAle sUtra meM tathA sapheda sUtra meM piroI huI mAlAoM ke samUha laTaka rahe haiN| ve mAlAe~ tapanIya tathA jambUnada jAtIya svarNa ke sadRza dedIpyamAna haiM / vahA~ gomAnasikA-zayyA rUpa sthAnavizeSa viracita haiN| unakA varNana pIThikAoM jaisA hai| itanA antara hai-mAlAoM ke sthAna para dhUpadAna lene caahie| una sudharmA sabhAoM ke bhItara bahuta samatala, sundara bhUmibhAga haiN| maNipIThikAe~ haiN| ve do yojana lambI-caur3I haiM tathA eka yojana moTI haiN| una maNipIThikAoM ke Upara mahendradhvaja ke samAna pramANayuktasAr3he sAta yojana-pramANa mANavaka nAmaka caitya-staMbha haiN| unameM Upara ke chaha kosa tathA nIce ke chaha koza varjita kara bIca meM sAr3he cAra yojana ke antarAla meM jinadaMSTrAe~ nikSipta haiN| mANavaka caitya staMbha ke pUrva meM vidyamAna sambaddha sAmagrI yukta siMhAsana, pazcima meM vidyamAna zayanIya-zayyAe~ pUrvavarNanAnurUpa haiM / zayanIyoM ke uttara-pUrva meM-IzAna koNa meM do choTe mahendradhvaja batalAye gaye haiN| unakA pramANa mahendradhvaja jitanA hai| ve maNipIThikArahita haiN| yoM mahendradhvaja se utane choTe haiN| unake pazcima meM copphAla nAmaka praharaNakoza-Ayudha-bhANDAgAra-zastrazAlA hai| vahA~ paridharatna-lohamayI uttama gadA Adi (aneka zastraratnauttama zastra) rakhe hue haiN| una sudharmA sabhAoM ke Upara ATha-ATha mAMgalika padArtha prasthApita haiN| unake uttara-pUrva meM-IzAna koNa meM do siddhAyatana haiN| jinagRha sambandhI varNana pUrvavata hai kevala itanA antara haiina jina-gRhoM meM bIcoMbIca pratyeka meM maNipIThikA hai| ve maNipIThikAe~ do yojana lambI-caur3I tathA eka yojana moTI haiN| una maNipIThikAoM meM se pratyeka para jinadevaM ke Asana haiN| ve Asana do yojana lambecaur3e haiM, kucha adhika do yojana U~ce haiM / ve sampUrNataH ratnamaya haiN| dhUpadAna paryanta jina-pratimA varNana pUrvAnurUpa hai| upapAta sabhA Adi zeSa sabhAoM kA bhI zayanIya evaM gRha Adi paryanta pUrvAnurUpa varNana hai| abhiSeka sabhA meM bahuta se abhiSeka-pAtra haiM, AlaMkArika sabhA meM bahuta se alaMkAra-pAtra haiM, vyavasAya-sabhA meM-pustakaratna-udghATanarUpa vyavasAya-sthAna meM pustaka-ratna haiN| vahA~ nandA puSkariNiyA~ haiM, pUjA-pITha haiN| ve (pUjA-pITha) do yojana lambe-caur3e tathA eka yojana moTe haiN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] [jambUdvIpaprajJaptisUtra upapAta-utpatti, saMkalpa-zubha, adhyavasAya-cintana, abhiSeka-indrakRta abhiSeka, tribhUSaNAalaMkArika sabhA meM alaMkAra-paridhAna, vyavasaya-pustaka-ratna kA udghATana, arcanikA-siddhAyatana Adi kI arcA-pUjA, sudharmA sabhA meM gamana, parivAraNA-pariveSTanA-tattad dizAoM meM deva-parivArasthApanA, Rddhisampatti-deva-vaibhava-niyojanA Adi yamaka devoM kA varNana-krama hai| nIlavAn parvata se yamaka parvatoM kA jitanA antara hai, utanA hI yamaka-drahoM kA anya drahoM se antara hai| nIlavAn draha 106. kahi NaM bhante ! uttarakurAe NIlavantabahe NAmaM dahe paNNatte ? goyamA ! jamagANaM dakkhiNillAo carimantAo aTThasae cottIse cattAri asattabhAe joaNassa abAhAe sIAe mahANaIe bahumajjhadesabhAe etthaNaMNIlavantabahe NAmaM dahe pnnnntte| dAhiNa-uttarAyae, paaiinn-pddiinnvitthinnnne|jhev paumaddahe taheva vaNNaoNeavvo, NANattaMdohiM paumavaraveiAhiM dohi ya vaNasaMDehiM saMparikkhitte, NIlavante NAmaM NAgakumAre deve sesaM taM ceva nneavvN| NIlavantaddahassa puvvAvare pAse dasa-dasa joaNAiM abAhAe ettha NaM vIsaM kaMcaNagapavvayA paNNattA, egaM joyaNasayaM uddhaM uccatteNaM mUlaMmi joaNasayaM, paNNattari joaNAI mjjhNmi| uvaritale kaMcaNagA, paNNAsaM joaNA huNti||1|| mUlaMmi tiNNi sole, sattattIsAiM duNNi mjhNmi| aTThAvaNNaM ca sayaM, uvaritale parirao hoi||2|| * paDhamittha nIlavanto 1, bitio uttarakuru 2 munneavvo| caMdaddahottha taio 3, erAvaya 4, mAlavanto a5||3|| evaM vaNNao aTTho pamANaM paliovamaTThiiA devaa| [106] bhagavan ! uttarakuru meM nIlavAn nAmaka draha kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! yamaka parvatoM ke dakSiNI chora se 834/ yojana ke antarAla para zItA mahAnadI ke ThIka bIca meM nIlavAn nAmaka draha batalAyA gayA hai| vaha dakSiNa-uttara lambA evaM pUrva-pazcima caur3A hai| jaisA padmadraha kA varNana hai, vaisA hI usakA hai| kevala itanA antara hai-nIlavAn draha do padmavaravedikAoM dvArA tathA do vanakhaNDoM dvArA pariveSTita hai| vahA~ nIlavAn nAmaka nAgakumAra deva nivAsa karatA hai| avazeSa-varNana pUrvAnurUpa nIlavAn draha ke pUrvI pazcimI pArzva meM daza-daza yojana ke antarAla para bIsa kAJcanaka parvata haiN| ve sau yojana U~ce haiN| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] [229 kAJcanaka parvatoM kA vistAra mUla meM sau yojana, madhya meM pacahattara yojana, tathA Upara pacAsa yojana hai / unakI paridhi mUla meM 316 yojana, madhya meM 237 yojana tathA Upara 158 yojana hai / pahalA nIlavAn, dUsarA uttarakuru, tIsarA candra, cauthA airAvata tathA pA~cavA mAlyavAn - ye pA~ca draha haiN| anya drahoM kA pramANa, varNana nIlavAn draha ke sadRza grAhya hai / unameM eka palyopama AyuSya vAle deva nivAsa karate haiN| prathama nIlavAna draha meM jaisA sUcita kiyA gayA hai, nAgendra deva nivAsa karatA hai tathA anya cAra meM vyantarendra deva nivAsa karate haiM / ve eka palyopama AyuSya vAle haiN| jambUpITha, jambUsudarzanA 107. kahi NaM bhaMte ! uttarakurAe kurAe jambUpeDhe NAmaM peDhe paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa vAsaharapapavvayassa dakkhiNeNaM, mandarassa uttareNaM, mAlavantassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM, sIAe mAhaNaIe puratthimille kUle ettha NaM uttarakurAe kurAe jambUpeDhe NAmaM peDhe paNNatte / paJca joaNasayAiM AyAma - vikkhambheNaM paNNarasa ekkAsIyAiM joaNasayAiM kiMcivisesAhiAI parikkheveNaM, bahumajjhadesabhAe bArasa joaNAI bAhalleNaM / tayaNantaraM ca NaM mAyAe mAyAe padesaparihANIe padesaparihANIe savvesu NaM carimaperaMtesu do do gAuAI bAhalleNaM, savvajambuNayAmae acche se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDe savvao samantA saMparikkhitte, duNhaMpi vaNNao / tassa NaM jambUpeDhassa cauddisiM ee cattAri tisovANapaDirUvagA paNNattA, vaNNao jAva toraNAI | tassa NaM jambUpeDhassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM maNipeDhiA paNNattA / aTThajoaNAI AyAma vikkhambheNaM, cattAri joaNAI bAhalleNaM / tIse NaM maNipeDhiAe uppiM ettha NaM jambUsudaMsaNA pnnnnttaa| aTTha joaNAI uddhaM uccatteNaM, addhajoaNaM uvveheNaM / tIse NaM khaMdhI do joaNAI uddhaM ucctteNaM, addhajoaNaM bAhalleNaM / tIse NaM sAlA cha joaNAI uddhaM uccatteNaM, bahumajjhadesabhAe aTTha joaNAI AyAmavikkhambheNaM, sAiregAiM aTTha joaNAI savvaggeNaM / tIse ga~ ayameArUve vaNNAvAse paNNatte - vairAmayA mUlA, rayayasupaTThiaviDiyA (viulakhaMdhA veruliyaruilakhaMdhA, sujAyavarajAyarUvapaDhamagavisAlasAlA, NANAmaNirayaNavivihasAhappasAhA, veruliyapattatavaNijjapattaviMTA, jaMbUNayarattamauyasukumAlapavAlapallavaMkuradharA, vicittamaNirayaNasurahikusumaphalabhAranamiyasAlA, sacchAyA sappabhA sassiriyA saujjIyA ) ahiamaNaNivvuikarI pAsAIA darisaNijjA0 / jambU sudaMsaNA cauddisiM cattAri sAlA paNNattA / tesi NaM sAlANaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM siddhAyayaNe paNNatte / kosaM AyAmeNaM, addhakosaM vikkhambheNaM, desUNagaM kosaM uddhaM uccatteNaM, aNegakhambhasayasaNNiviTThe jAva ' dArA paJcadhaNusayAiM uddhaM uccatteNaM jAva vnnmaalaao| 1. dekheM sUtra saMkhyA 68 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtra maNipeDhiA paJcadhaNusayAiM AyAma - vikkhambheNaM, advAijjAI dhaNusayAI bAhalleNaM / tIse NaM maNipeDhiAe uppiM devacchandae, paMcadhaNusayAI AyAma - vikkhambheNaM, sAiregAI paJcadhaNusayAiM uddhaM uccatteNaM, jiNapaDimAvaNNao Neavvotti / 230 ] tattha jese purathimille sAle, ettha NaM bhavaNe paNNatte / kosaM AyAmeNaM, evameva Navaramittha sayaNijjaM / sesesu pAsAyavaDeMsayA sIhAsaNA ya saparivArA iti / jambU NaM bArasahiM paumavarave AhiM savvao samantA saMparikkhittA, veiANaM vaNNao / jambU NaM NaM asaNaM jambUNaM taddadhuccattANaM savvo saMparikkhittA / tAsi NaM vaNNao / tAo NaM jambU chahiM paumavarave AhiM saMparikkhittA / jambU NaM sudaMsaNA uttarapuratthimeNaM, uttareNaM, uttarapaccatthimeNaM ettha NaM aNADhiassa devassa cauNhaM sAmANiasAhassINaM cattAri jambUsAhassIo paNNattAo / tIse NaM puratthimeNaM cauNhaM aggamahisINaM cattAriM jambUo paNNattAo dakkhiNapuratthime dakkhiNeNa taha avaradakkhiNeNaM ca / aTTha dasa bAraseva ya bhavanti jambUsahassAiM // 1 // aNiAhivANa paccatthimeNa satteva hoMti jambUo / solasa sAhassIo cauddisiM AyarakkhANaM // 2 // jambU NaM tihiM saiehiM vaNasaMDehiM savvao samantA saMparikkhittA / jambUe NaM puratthameNaM paNNAsaM joaNAI paDhamaM vaNasaMDaM ogAhittA ettha NaM bhavaNe paNNatte, kosaM AyAmeNaM, so ceva vaNNao sayaNijjaM ca, evaM sesAsuvi disAsu bhavaNA / jambUe NaM uttarapuratthimeNaM paDhamaM vaNasaNDaM paNNAsaM joaNAI ogAhittA ettha NaM cattAri pukkhariNIo paNNattAo, taM jahA - 1, paumA, 2, paumappabhA, 3, kumudA, 4, kumudappabhA / tAo NaM kosaM AyAmeNaM, addhakosaM vikkhambheNaM, paJcadhaNusayAI uvveheNaM vaNNao / tAsi NaM majjhe pAsAyavaDeMsagA kosaM AyAmeNaM, addhakosaM vikkhambheNaM, desUNaM kosaM uddhaM uccateNaM, vaNNao sIhAsaNA saparivArA, evaM sesAsu vidisAsu gAhA-- paumA paumappabhA ceva, kumudA kumudappahA / uppalagummA NaliNA, uppalA uppalujjalA // 1 // bhiMgA bhiMgAppabhA ceva, aMjaNA kajjalappabhA / sirikatA sirimahiA, siricaMdA ceva sirinilayA // 2 // jambU maM purathimillassa bhavaNassa uttareNaM uttarapuratthimillassa pAsAyavaDeMsagassa dakkhiNeNaM ettha NaM kUDe paNNatte / aTTha joaNAI uddhaM uccatteNaM, do joaNAI uvveheNaM, mUle aTTha joaNAI AyAmavikkhambheNaM, bahumajjhadesabhAe cha joaNAI AyAmavikkhambheNaM, uvariM cattAri joaNAiM AyAmavikkhambheNaM Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [231 paNavIsaTThArasa bAraseva mUle a majjhi uvariM ca / savisesAiM parirao kUDassa imassa boddhavo // 1 // mUle vitthiNNe, majjhe saMkhitte, uvariM taNue, savvakaNagAmae, acche, veiAvaNasaMDavaNNao, evaM sesAvi kUDA iti| jambUe NaM sudaMsaNAe duvAlasa NAmadhejjA paNNattA, taM jahA 1. sudaMsaNA, 2. amohA ya, 3. suppabuddhA, 4. jsohraa| 5. videhajambU, 6. somaNasA, 7. NiayA, 8. nniccmNddiaa||1|| 9. subhaddA ya, 10. visAlA ya, 11 sujAyA, 12 sumaNA vi aa| sudaMsaNAe jambUe, NAmadhejA duvAlasa // 2 // jambUe NaM atttthtttthmNglgaa| se keNadveNaM bhante ! evaM vuccai jambU sudaMsaNA jambU sudaMsaNA? goyamA ! jambUe NaM sudaMsaNAe aNADhie NAmaM jambuddIvAhivaI parivasai mahiDDIe, se NaM tattha cauNhaM sAmANiasAhassINaM, (cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM, tiNhaM parisANaM, sattaNhaM aNiyANaM, sattaNhaM aNiAhivaINaM solasa-) AyarakkhadevasAhassINaM, jambuddIvassa NaM dIvassa, jambUe sudaMsaNAe, aNADhiAe rAyahANIe, aNNesiMca bahUNaM devANa ya devINa ya jAva viharai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai, aduttaraM NaM ca NaM goyamA ! jambUsudaMsaNA jAva bhUviM ca 3 dhuvA, NiaA, sAsayA, akkhayA (avvayA) avtttthiaa| kahi NaM bhaMte ! aNADhiassa devassa aNADhiA NAmaM rAyahANI paNNattA ? goyamA ! jambUddIve mandarassa pavvayassa uttareNaM jaM ceva puSvavaNi jamigApamANaM - taM ceva NeavvaM, jAva uvavAo abhiseo anirvsesotti| se keNaTeNaM bhante ! evaM vuccai uttarakurA uttarakurA ? goyamA ! uttarakurAe uttarakurUNAmaM deve parivasai mahiDDIe jAva' paliovamaTThiie, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai uttarakurA 2, aduttaraM ca NaMti (dhuve, Niyae) saasaae| [107] bhagavan ! uttarakuru meM jambUpITha nAmaka pITha kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mandara parvata ke uttara meM mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pazcima meM evaM zItA mahAnadI ke pUrvI taTa para uttarakuru meM jambUpITha nAmaka pITha batalAyA gayA hai| vaha 500 yojana lambA-caur3A hai| usakI paridhi kucha adhika 1581 yojana hai| vaha pITha bIca meM bAraha yojana moTA 1. dekheM sUtra saMkhyA 12 2. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] [jambUdvIpaprajJaptisUtra hai| phira kramazaH moTAI meM kama hotA huA vaha apane AkhirI choroM para do do koza moTA raha jAtA hai. vaha sampUrNataH jambUnadajAtIya svarNamaya hai, ujjvala hai| vaha eka padmavaravedikA se tathA eka vanakhaNDa se saba ora se saMparivRtta-ghirA hai| padmavaravedikA tathA vanakhaNDa kA varNana pUrvAnurUpa hai| jambUpITha kI cAroM dizAoM meM tIna-tIna sopAnapaMktiyA~ haiM / toraNa-paryanta unakA varNana pUrvavat hai| jambUpITha ke bIcoMbIca eka maNi-pIThikA hai| vaha ATha yojana lambI-caur3I hai, cAra yojana moTI hai| usa maNi-pIThikA ke Upara jambU sudarzanA nAmaka vRkSa batalAyA gayA hai| vaha ATha yojana U~cA tathA AdhA yojana jamIna meM gaharA hai usakA skandha-kanda ke Upara zAkhA kA udgama-sthAna do yojana U~cA aura AdhA yojana moTA hai| usakI zAkhA-dik-prasRtA zAkhA athavA madhya bhAga prabhavA UrdhvagatA zAkhA 6yojana U~cI hai| bIca meM usakA AyAma-vistAra ATha yojana hai| yoM sarvAMgataH usakA AyAma-vistAra kucha adhika ATha yojana hai| usa jambUvRkSa kA vistRta varNana isa prakAra hai usake mUla vajraratnamaya haiM, viDimA-madhya se Urdhva vinirgata-Upara ko nikalI huI zAkhA rajataghaTita hai| (usakA skandha vizAla, rucira vajraratnamaya hai| usakI bar3I DAleM uttamajAtIya svarNamaya haiN| usake aruNa, mRdula, sukumAra pravAla-aMkurita hote patte, pallava-bar3e hue patte tathA aMkura svarNamaya haiN| usakI DAleM vividha maNi ratnamaya haiM, surabhita phUloM tathA phaloM ke bhAra se abhinata haiN| vaha vRkSa chAyAyukta, prabhAyukta, zobhAyukta, evaM Anandaprada tathA darzanIya hai|) jambU sudarzanA ke cAroM dizAoM meM cAra zAkhAe~ batalAI gaI haiN| una zAkhAoM ke bIcoMbIca eka siddhAyatana hai| vaha eka koza lambA, AdhA koza caur3A tathA kucha kama eka koza U~cA hai| vaha saikar3oM khaMbhoM para TikA hai| usake dvAra pAMca sau dhanuSa U~ce haiN| vanamAlAoM taka kA Age kA varNana pUrvAnurUpa hai| uparyukta maNipIThikA pA~ca sau dhanuSa lambI-caur3I hai, aDhAI sau dhanuSa moTI hai| usa maNipIThikA para devacchandaka-devAsana hai| vaha devacchandaka pA~ca sau dhanuSa lambA-caur3A hai, kucha adhika pA~ca sau dhanuSa U~cA hai| Age jina-pratimAoM taka kA varNana pUrvavat hai| uparyukta zAkhAoM meM jo pUrvI zAkhA hai, vahA~ eka bhavana batalAyA gayA hai| vaha eka koza lambA hai| yahA~ vizeSataH zayanIya aura jor3a lenA caahie| bAkI kI dizAoM meM jo zAkhAe~ haiM, vahA~ prAsAdavaMtasakauttama prAsAda haiN| sambaddha sAmagrI sahita siMhAsana-paryanta unakA varNana pUrvAnusAra hai| vaha jambU (sudarzanA) bAraha padmavaravedikAoM dvArA saba ora se ghirA huA hai| vedikAoM kA varNana pUrvAnurUpa hai| punaH vaha anya 108 jambU vRkSoM se ghirA huA hai, jo usase Adhe U~ce haiN| unakA varNana pUrvavat hai| punazca ve jambU vRkSa chaha padmavaravedikAoM se ghire hue haiN| jambU (sudarzana) ke uttara-pUrva meM-IzAna koNa meM, uttara meM tathA uttara-pazcima meM vAyavya koNa Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] meM anAdRta nAmaka deva, jo apane ko vaibhava, aizvarya tathA Rddhi meM anupama, apratima, mAnatA huA jambUdvIpa ke anya devoM ko Adara nahIM detA, ke cAra hajAra sAmAnika devoM ke 4000 jambU vRkSa batalAye - gaye haiM / pUrva meM cAra agramahiSiyoM- pradhAna deviyoM ke cAra jambUvRkSa kahe gaye haiM / [233 dakSiNa-pUrva meM - Agneya koNa meM, dakSiNa meM tathA dakSiNa-pazcima meM - nairRtya koNa meM kramaza: ATha hajAra, daza hajAra aura bAraha hajAra jambU haiN| ye pArSada devoM ke jambU haiN| pazcima meM sAta anIkAdhiyoM - sAta senApati - devoM ke sAta jambU haiN| cAroM dizAoM meM solaha hajAra AtmarakSaka devoM ke solaha hajAra jambU haiN| jambU (sudarzana) tIna sau vanakhaNDoM dvArA saba ora se ghirA huA hai| usake pUrva meM pacAsa yojana para avasthita prathama vanakhaNDa meM jAne para eka bhavana AtA hai, jo eka koza lambA hai| usakA tathA tadgata zayanIya Adi kA varNana pUrvAnurUpa hai| bAkI kI dizAoM meM bhI bhavana batalAye gaye haiM / jambU sudarzana ke uttara-pUrva- IzAna koNa meM prathama vanakhaNDa meM pacAsa yojana kI dUrI para 1. padma, 2. padmaprabhA, 3. kumudA evaM 4. kumudaprabhA nAmaka cAra puSkariNiyA~ haiM / ve eka kosa lambI, AdhA koza tathA pA~cau dhanuSa bhUmi meM gaharI haiN| unakA vizeSa varNana anyatra hai, vahA~ se grAhya hai| unake bIcabIca meM uttama prAsAda haiN| ve eka koza lambe, AdhA koza caur3e tathA kucha kama eka koza U~ce haiN| sambaddha sAmagrI sahita siMhAsana paryanta unakA varNana pUrvAnurUpa hai| isI prakAra bAkI kI vidizAoM meM- Agneya, nairRtya tathA vAyavya koNa meM bhI puSkariNiyA~ haiN| unake nAma nimnAMkita haiM-- 1. padmA, 2. padmaprabhA, 3. kumudA, 4. kumudaprabhA, 5. utpalagulmA, 6. nalinA, 7. utpalA, 8. utpalojjvalA, 9. bhRMgA. 10. bhRMgaprabhA, 11. aMjanA, 12. kajjalaprabhA, 13. zrIkAntA, 14. zrImahitA, 15. zrIcandrA tathA 16. zrInilayA / jambU ke pUrva digvartI bhavana ke uttara meM, uttara-pUrva- IzAnakoNasthita uttama prAsAda ke dakSiNa meM eka kUTa - parvata-zikhara batalAyA gayA hai| vaha ATha yojana U~cA evaM do yojana jamIna meM gaharA hai / vaha mUla meM ATha yojana, bIca meM chaha yojana tathA Upara cAra yojana lambA-caur3A hai| usa zikhara kI paridhi mUla meM kucha adhika paccIsa yojana, madhya meM kucha adhika aThAraha yojana tathA Upara kucha adhika bAraha yojana hai| 1 vaha mUla meM caur3A, bIca meM saMkar3A aura Upara patalA hai, sarva svarNamaya hai, ujjvala hai| padmavaravedikA evaM vanakhaNDa kA varNana pUrvAnurUpa hai| isI prakAra anya zikhara haiN| jambU sudarzanA ke bAraha nAma kahe gaye haiM 1. sudarzanA, 2. amoghA, 3. suprabuddhA, 4. yazodharA, 5. videhajambU, 6. saumanasyA, 7. niyatA, 8. nityamaNDitA, 9. subhadrA, 10. vizAlA, 11. sujAtA tathA 12. sumanA / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra jambU sudarzanA para ATha-ATha mAMgalika dravya prasthApita haiM / bhagavan ! isakA nAma jambU sudarzanA kisa kAraNa par3A ? gautama ! vahA~ jambUdvIpAdhipati, paraNa RddhizAlI anAdRta nAmaka deva apane cAra hajAra sAmAni devoM, (cAra saparivAra agramahiSiyoM- pradhAna deviyoM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, sAta senApati - devoM tathA ) solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA, jambUdvIpa kA, jambU sudarzanA kA, anAdRtA nAmaka rAjadhAnI kA, anya aneka deva-deviyoM kA Adhipatya karatA huA nivAsa karatA hai / gautama ! isa kAraNa use jambU sudarzanA kahA jAtA hai| athavA gautama ! jambU sudarzanA nAma dhruva, niyata, zAzvata, akSaya (avyaya) tathA avasthita hai| bhagavan ! anAdRta nAmaka deva kI anAdRtA nAmaka rAjadhAnI kahA~ batalAI gaI hai ? gautama ! jambUdvIpa ke antargata mandara parvata ke uttara meM anAdRtA rAjadhAnI hai| usake pramANa Adi pUrvavarNita yamikA rAjadhAnI ke sadRza haiM / deva kA upapAta -- utpatti, abhiSeka Adi sArA varNana vaisA hI 1 bhagavan ! uttarakuru--yaha nAma kisa kAraNa par3A ? gautama ! uttarakuru meM parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSya yukta uttarakuru nAmaka deva nivAsa karatA hai| gautama ! isa kAraNa vaha uttarakuru kahA jAtA hai| athavA uttarakuru nAma ( dhruva, niyata evaM ) zAzvata hai / mAlyavAn vakSaskAra parvata 108. kahi NaM bhaMte! mahAvidehe vAse mAlavaMte NAmaM vakkhArapavvae paNNatte ? goyamA ! maMdarassa pavvayassa uttarapuratthimeNaM, NIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM, uttarakurAe puratthimeNaM, kacchassa cakkavaTTivijasaysa paccatthimeNaM ettha NaM mahAvidehe vAse mAlavaMte NAmaM vakkhArapavvae paNNatte / uttaradAhiNAyae, pAINapaDINavicchiNNe, jaM ceva gaMdhamAyaNassa pamANaM vikkhambho a, NavaramimaM NANattaM savvaveruliAmae, avasiTTaM taM ceva jAva goyamA ! nava kUDA paNNattA, taM jahA siddhayayaNakUDe - siddheya mAlavante, uttarakuru kaccha sAgare rayae / sIo ya puNbhadde, harissahe ceva boddhavve // 1 // kahi NaM bhaMte ! mAlavante vakkhArapavvae siddhAyayaNakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! mandarassa pavvayassa uttarapuratthimeNaM, mAlavantassa kUDassa dAhiNapaccatthimeNaM ettha NaM siddhAyayaNe kUDe paNNatte / paMca joaNasayAiM uddhaM uccatteNaM, avasiddhaM taM ceva jAva rAyahANI / evaM mAlavantassa kUDassa, uttarakurukUDassa, kacchakUDassa, ee cattAri kUDA disAhiM Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [235 pamANehiM NeavvA, kUDasarisaNAmayA devaa| kahi NaM bhaMte ! mAlavante sAgarakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! kacchakUDassa uttarapurathimeNaM, rayayakUDassa dakkhiNeNaM ettha NaM sAgarakUDe NAmaM kUDe pnnnntte|pNc joaNasayAI uddhaM uccatteNaM, avasiTuMtaM ceva, subhogA devI, rAyahANI uttarapurasthimeNaM, rayayakUDe bhogamAliNI devI rAyahANI uttarapurasthimeNaM, avasiTThA kUDA uttaradAhiNeNaM NeavvA ekkeNaM pmaannennN| [108] bhagavan ! mahAvideha kSetra ke antargata mAlyavAn nAmaka vakSaskAraparvata kahA~ batalAyA gayA gautama ! mandaraparvata ke uttara-pUrva meM-IzAnakoNa meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, uttarakuru ke pUrva meM, kaccha nAmaka cakravarti-vijaya ke pazcima meM mahAvideha kSetra meM mAlyavAn nAmaka vakSaskAraparvata batalAyA gayA hai| vaha uttara-dakSiNa lambA evaM pUrva-pazcima caur3A hai| gandhamAdana kA jaisA pramANa, vistAra hai, vaisA hI usakA hai| itanA antara hai-vaha sarvathA vaidUrya ratnamaya hai| bAkI saba vaisA hI hai| gautama ! yAvat kUTa-parvata-zikhara nau batalAye gaye haiM-1. siddhAyatanakUTa, 2. mAlyavAnkUTa, 3. uttarakurukUTa, 4. kacchakUTa, 5. sAgarakUTa, 6. rajatakUTa, 7. zItAkUTa, 8. pUrNabhadrakUTa evaM 9. hrisshkuutt| bhagavan ! mAlyavAn vakSaskAra parvata para siddhAyatanakUTa nAmaka kUTa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mandaraparvata ke uttara-pUrva meM-IzAnakoNa meM, mAlyavAn kUTa ke dakSiNa-pazcima meM-nairRtya koNa meM siddhAyatana nAmaka kUTa batalAyA gayA hai| vaha pA~ca sau yojana U~cA hai| rAjadhAnI paryanta bAkI kA varNana pUrvAnurUpa hai| mAlyavAn kUTa, uttarakurukUTa tathA kacchakUTa kI dizAe~-pramANa Adi siddhAyatana kUTa ke sadRza haiM / arthAt ve cAroM kUTa pramANa, vistAra Adi meM eka samAna haiN| kUToM ke sadRza nAma yukta deva una para nivAsa karate haiN| bhagavan ! mAlyavAn vakSaskAra parvata para sAgarakUTa nAmaka kUTa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! kacchakUTa ke uttara-pUrva meM-IzAnakoNa meM aura rajatakUTa ke dakSiNa meM sAgara kUTa nAmaka kUTa batalAyA gayA hai| vaha pA~ca sau yojana U~cA hai| bAkI kA varNana pUrvAnurUpa hai| vahA~ subhogA nAmaka devI nivAsa karatI hai| uttara-pUrva meM-IzAnakoNa meM usakI rAjadhAnI hai| rajatakUTa para bhogamAlinI nAmaka devI nivAsa karatI hai| uttara-pUrva meM usakI rAjadhAnI hai| bAkI ke kUTa-pichale kUTa se agalA kUTa uttara meM, agale kUTa se pichalA kUTa dakSiNa meM isa krama meM avasthita haiM, eka samAna pramANayukta haiN| harissahakUTa 109. kahi NaM bhaMte ! mAlavante harissahakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! puNNabhaddassa uttareNaM, NIlavantassa dakkhiNeNaM, ettha NaM harissahakUDe NAmaM Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra kUDe paNNatte / egaM joaNasahassaM uddhaM uccatteNaM jamagapamANeNaM NeavvaM / rAyahANI uttareNaM asaMkhejje dIve aNNaMmi jambUddIve dIve, uttareNaM bArasa joaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM harissahassa devassa harissahANAmaM rAyahANI paNNattA / caurAsIiM joaNasahassAiM AyAmavikkhambheNaM, ve joaNasayasahassAiM paNNaTThi ca sahassAiM chacca chattIse joaNasae parikkheveNaM, sesaM jahA camaracaJcAe rAyahANIe tahA pamANaM bhANiavvaM, mahiDDIe mahajjuIe / 236 ] sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai mAlavante vakkhArapavvae 2 ? goyamA ! mAlavante NaM vakkhArapavvae tattha tattha dese tAhiM 2 bahave sariAgummA, mAliAgummA jAva magadantiAgummA / te NaM gummA dasaddhavaNNaM kusumaM kusumeMti, je NaM taM mAlavantassa vakkhArapavvayassa bahu samaramaNijjaM bhUmibhAgaM vAyavidhu aggasAlAmukkapupphapuMjovayArakaliaM karenti / mAlavante a ittha deve mahiDDIe jAva' paliovamaTThiie parivasai, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai, aduttaraM ca NaM ( dhuve, Niyae, sAsae, akkhae, avvae, avaTThie) Nicce / [109] bhagavan ! mAlyavAn vakSaskAra parvata para harissahakUTa nAmaka kUMTa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! pUrNabhadrakUTa ke uttara meM, nIlavAn parvata ke dakSiNa meM harissahakUTa nAmaka kUTa batalAyA gayA hai| vaha eka hajAra yojana U~cA hai| usakI lambAI, caur3AI Adi saba yamaka parvata ke sadRza hai / mandara parvata ke uttara meM asaMkhya tiryak dvIpa samudroM ko lAMghakara anya jambUdvIpa ke antargata uttara ke bAraha hajAra yojana jAne para harissahakUTa ke adhiSThAyaka harissaha deva kI harissahA nAmaka rAjadhAnI AtI hai| vaha 84000 yojana lambI-caur3I hai| usakI paridhi 265636 yojana hai / vaha Rddhimaya tathA dyutimaya hai| usakA avazeSa varNana camarendra kI camaracaJcA nAmaka rAjadhAnI ke samAna samajhanA caahie| bhagavAn ! mAlyavAn vakSaskAraparvata - isa nAma se kyoM pukArA jAtA hai ? gautama ! mAlyavAn vakSaskAra parvata para jahA~ tahA~ bahuta se sarikAoM, navamAlikAoM, magadantikAoMAdi tattat puSpalatAoM ke gulma - jhuramuTa haiN| una latAoM para paMcaraMge phUla khilate haiN| ve latAe~ pavana dvArA prakampita TahaniyA~ ke agrabhAga se mukta hue puSpoM dvArA mAlyavAn vakSaskAraparvata ke atyanta samatala evaM sundara bhUmibhAga ko suzobhita, susajjita karatI haiM / vahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta mAlyavAn nAmaka deva nivAsa karatA hai, gautama ! isa kAraNa vaha mAlyavAn vakSaskAra parvata kahA jAtA hai| athavA usakA yaha nAma (dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita evaM ) nitya hai / kaccha vijaya 110. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve dIve mahAvidehe vAse kacche NAmaM vijae paNNatte ? goyamA ! sIAe mahANaIe uttareNaM, NIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dakkhiNeNaM, cittakUDassa 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [237 vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM, mAlavaMtassa vakkhArapavvayassa puratthimeNaM ettha NaM jambUddIve 2 mahAvidehe vAse kacche NAmaM vijae pnnnntte| uttaradAhiNAyae, pADINa-paDINavitthipaNe paliaMka-saMThANasaMThie, gaMgAsiMdhUe, mahANaIhiM veyaHNa ya pavvaeNaM chabbhAgapavibhatte, solasa joaNasahassAiM paMca ya bANaue joaNasae doNNi aegUNavIsaibhAe joaNassa AyAmeNaM, do joaNasahassAI doNNi a terasuttare joaNasae kiMci visesUNe vikkhNbhennNti| kacchassa NaM vijayassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM veaddhe NAmaM pavvae paNNatte, jeNaM kacchaM vijayaM duhA vibhayamANe 2 ciTThai, taM jahA-dAhiNaddhakacchaM uttaraddhakacchaM ceti| kahi NaM bhaMte ! jambUddIve dIve mahAvidehe vAse dAhiNaddhakacche NAmaM vijae paNNatte ? goyamA ! veaddhassa pavvayassa dAhiNeNaM, sIAe mahANaIe uttareNaM, cittakUDassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM, mAlavaMtassa vakkhArapavvayassa purathimeNaM ettha NaM jambuddIve dIve mahAvidehe vAse dAhiNaddhakacche NAmaM vijae pnnnntte| uttaradAhiNAyae, pAINapaDINavitthipaNe, aTThajoaNasahassAiM doNi a egasattare joaNasae ekkaM ca egUNavIsaibhAgaM AyAmeNaM, do joaNasahassAiMdoNNi aterasuttare joaNasae kiMcivisesUNe dikkhaMbheNaM, pliaNksNtthaannsNtthie| dAhiNaddhakacchassa NaM bhaMte ! vijayassa kerisae AyArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAgepaNNatte,taMjahA-jAva' kittimehiMceva akittimehiNcev| dAhiNaddhakacche NaM bhaMte ! vijae maNuANaM kerisae AyArabhAvapaDoAre paNNatte ? goyamA ! tesi NaM maNuANaM chavvie saMghayaNe jAva' savvadukkhANamaMtaM kreNti| kahi NaM bhaMte ! jambuddIve dIve mahAvidehe vAse kacche vijae veaddhe NAmaM pavvae ? goyamA ! dAhiNaddhakaccha-vijayassa uttareNaM, uttaraddhakacchassa dAhiNeNaM,cittakUDassa paccatthimeNaM, mAlavantassa vakkhArapavvayassa purathimeNaM ettha NaM kacche vijae veaddhe NAmaM pavvae pnnnntte|tN jahA-pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthaNNe, duhA vakkhArapavvae puDhepurathimillAe koDIe (purathimillaM vakkhArapavvayaM puDhe, paccathimillAe koDIe paccatthimillaM vakkhArapavvayaM puDhe ) dohivi puDhe / bharahaveaddhasarisae NavaraM do bAhAo jIvA dhaNupaTuM ca NaM kAyavvaM / vijayavikkhambhasarise aayaamennN| vikkhambho, uccattaM, uvveho taheva ca vijjAharaAbhiogaseDhIo taheva, NavaraM paNapaNNaM 2 vijjAharaNagarAvAsA pnnnnttaa| AbhiogaseDhIe uttarillAe seDhIo sIAe IsANassa sesAo skksstti| kUDA 1. siddhe 2. kacche 3. khaMDaga 4. mANI 5. veaddha 6. puNNa 7. timisguhaa| 8. kacche 9. vesamaNe vA, veaddhe hoMti kUDAiM // 1 // 1. dekheM sUtra saMkhyA 41 2. dekheM sUtra saMkhyA 12 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] [jambUdvIpaprajJaptisUtra kahi NaM bhaMte ! jambUddIve 2 mahAvidehe vAse uttara-kacche NAmaM vijae paNNatte ? goyamA ! veyaddhassa pavvayassa uttareNaM, NIlavantassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM, mAlavantassa vakkhArapavvayassa purathimeNaM, cittakUDassa vakkhArapavyayassa paccatthimeNaM ettha NaM jambUddIve jAvasijjhanti, taheva NeavvaM savvaM / ___ kahi NaM bhaMte ! jambuddIve dIve mahAvidehe vAse uttaraddhakacche vijae siMdhukuMDe NAmaM kuMDe paNNatte ? goyamA ! mAlavantassa vakkhArapavvayassa puratthimeNaM, usabhakUDassa paccatthimeNaM, NIlavantassa vAsaharapavyayassa dAhiNille NitaMbe ettha NaM jambuddIve dIve mahAvidehe vAse uttaraDDhakacchavijae siMdhukuMDe NAmaM kuMDe paNNatte, sarTi joaNANi AyAmavikkhambheNaM jAva bhavaNaM aTTho rAyahANI aNeavvA, bharahasiMdhukuMDasarisaM savvaM nneavvN| tassa NaM siMdhukuNDassa dAhiNilleNaM toraNeNaM siMdhumahANaI pavaDhA samANI uttaraddhakacchavijayaM egjemANI 2 sattehiM salilAsahassehiM ApUremANI 2 ahe timisaguhAe veaddhapavvayaM dAlayittA dAhiNakacchavijayaM ejemANI 2 coddasahiM salilAsahassehiM samaggA dAhiNeNaM sIyaM mahANaiM smppei| siMdhumahANaI pavahe amUle a bharahasiMdhusarisA pamANeNaM jAva dohiM vaNasaMDehiM sNprikkhittaa| kahi NaM bhaMte ! uttaraddhakacchavijae usabhakUDe NAmaM pavvae paNNatte ? goyamA ! siMdhukuMDassa purathimeNaM, gaMgAkuNDassa paccatthimeNaM, NIlavantassa vAsaharapavvayassa dAhiNille NitaMbe ettha NaM uttaraddhakacchavijae usahakUDe NAmaM pavvae pnnnntte| aTTha joaNAI uddhaM uccatteNaM, taM ceva pamANaM jAva rAyahANI se NavaraM uttareNaM bhaanniavvaa| kahi NaM bhante ! uttaraddhakacche vijae gaMgAkuNDe NAmaM kuNDe paNNatte ? goyamA!cittakUDassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM, usahakUDassa pavvayassa puratthimeNaM, NIlavantassa vAsaharapavvayassa dAhiNille NitaMbe ettha NaM uttaraddhakacche gaMgAkuNDe NAmaM kuNDe pnnnntte| sarTi joaNAiMAyAmavikkhambheNaM, taheva jahA siMdhu jAva vaNasaMDeNa ya sNprikkhittaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai kacche vijae kacche vijae ? goyamA ! kacche vijae veaddhassa pavvayassa dAhiNeNaM, sIAe mahANaIe uttareNaM, gaMgAe mahANaIe paccatthimeNaM, siMdhUe mahANaIe purathimeNaM dAhiNaddhakacchavijayassa bahumajjhadesabhAe, ettha NaM khemA NAmaM rAyahANI paNNattA, viNIArAyahANIsarisA bhaannivvvaa| tattha NaM khemAe rAyahANIe kacche NAmaM rAyA samuppajjai, mahayA himavanta jAva savvaM bharahovamaM bhANiavvaM nikkha-maNavajjaM sesaM savvaM bhANiavvaM jAva bhuMjae mANussae suhe| kacchaNAmadheje 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] a kacche ittha deve mahiDDIe jAva paliovamaTThiIe parivasai, se eeTTeNaM goyamA ! evaM vuccai kacche vijae kacche vijae jAva Nicce / [110] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvidehe kSetra meM kaccha nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai ? [239 gautama ! zItA mahAnadI ke uttara meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM, mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM kaccha nAmaka vijaya- cakravartI dvArA vijetavya bhUmibhAga batalAyA gayA hai| vaha uttara-dakSiNa lambA evaM pUrva-pazcima caur3A hai, palaMga ke AkAra meM avasthita hai| gaMgA mahAnadI, sindhu mahAnadI tathA vaitADhya parvata dvArA vaha chaha bhAgoM meM vibhakta hai| vaha 16592 2 / yojana lambA tathA kucha kama 2213 yojana caur3A hai| kaccha vijaya ke bIcoMbIca vaitADhya nAmaka parvata batalAyA gayA hai, jo kaccha vijaya ko dakSiNArdha kaccha tathA uttarArdha kaccha ke rUpa meM do bhAgoM meM bA~TatA hai / bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvidehakSetra meM dakSiNArdha kaccha nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai? gautama ! vaitADhya parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM, mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM dakSiNArdha kaccha nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| vaha uttara - dakSiNa lambA tathA pUrva-pazcima caur3A hai / 82711,, yojana lambA hai, kucha kama 2213 yojana caur3A hai, palaMga ke AkAra meM vidyamAna hai / bhagavan ! dakSiNArdha kacchavijaya kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kisa prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama! vahA~ kA bhUmibhAga bahuta samatala evaM sundaraM hai| vaha kRtrima, akRtrima maNiyoM tathA tRNoM Adi suzobhita hai| bhagavan ! dakSiNArdha kacchavijaya meM manuSyoM kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kisa prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama ! vahA~ manuSya chaha prakAra ke saMhananoM se yukta hote haiM / avazeSa varNana pUrvavat hai / bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM kaccha vijaya meM vaitADhya nAmaka parvata kahA~ hai? gautama ! dakSiNArdha kacchavijaya ke uttara meM, uttarArdha kacchavijaya ke dakSiNa meM, citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM tathA mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pUrva meM kacchavijaya ke antargata vaitADhya nAmaka parvata batalAyA gayA hai, vaha pUrva-pazcima lambA hai, uttara-dakSiNa caur3A hai| vaha do ora se vakSaskAra parvatoM kA sparza karatA hai / (apane pUrvI kinAre se vaha citrakUTa nAmaka pUrvI vakSaskAra parvata kA sparza karatA hai tathA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra pazcimI kinAre se mAlyavAn nAmaka pazcimI vakSaskAra parvata kA sparza karatA hai, vaha bharata kSetravartI vaitADhya parvata ke sadRza hai| avakrakSetravartI hone ke kAraNa usameM bAhae~, jIvA tathA dhanupRSTha-inheM na liyA jAenahIM kahanA caahie| kacchAdi vijaya jitane caur3e haiM, vaha utanA lambA hai| vaha caur3AI, U~cAI evaM gaharAI meM bharatakSetruvartI vaitADhya parvata ke samAna hai| vidyAdharoM tathA Abhiyogya devoM kI zreNiyA~ bhI usI kI jyoM haiN| itanA antara hai-isakI dakSiNI zreNI meM 55 tathA uttarI zreNI meM 55 vidyAdhara-nagarAvAsa kahe gaye haiN| Abhiyogya zreNyantargata, zItA mahAnadI ke uttara meM jo zreNiyA~ haiM, ve IzAnadeva-dvitIya kalpendra kI haiM, bAkI kI zreNiyA~ zakra-prathama kalpendra kI haiN| vahA~ kUTa-parvata zikhara isa prakAra hai-1.siddhAyatanakUTa, 2. dakSiNakacchArdhakUTa, 3.khaNDaprapAtaguhAkUTa, 4. mANibhadrakUTa, 5. vaitADhyakUTa, 6. pUrNabhadrakUTa, 7. tamisraguhAkUTa, 8. uttarArdhakacchakUTa, 9. vaishrmnnkuutt| bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM uttarArdha kaccha nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA gautama ! vaitADhya parvata ke uttara meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pUrva meM tathA citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM jambUdvIpa ke antargata uttarArdhakacchavijaya nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| avazeSa varNana pUrvavat hai| bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM uttarArdhakacchavijaya meM sindhukuNDa nAmaka kuNDa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pUrva meM, RSabhakUTa ke pazcima meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNI parvata ke dakSiNI nitamba meM-mekhalArUpa madhyabhAga meM-DhalAna meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM uttarArdhakacchavijaya meM sindhukuNDa nAmaka kuNDa batalAyA gayA hai| vaha sATha yojana lambA-caur3A hai| bhavana, rAjadhAnI Adi sArA varNana bharata kSetravartI sindhukuNDa ke sadRza hai| usa sindhukuNDa ke dakSiNI toraNa se sindhu mahAnadI nikalatI hai| uttarArdha kaccha vijaya meM bahatI hai| usameM vahA~ 7000 nadiyA~ milatI haiN| vaha unase ApUrNa hokara nIce timisraguhA se hotI huI vaitADhya parvata ko dIrNa kara-cIra kara dakSiNArdha kaccha vijaya meM jAtI hai| vahA~ 14000 nadiyoM se yukta hokara vaha dakSiNa meM zItA mahAnadI meM mila jAtI hai| sindhumahAnadI apane udgama tathA saMgama para pravAha-vistAra meM bharata kSetravartI sindhu mahAnadI ke sadRza hai / vaha do vanakhaNDoM dvArA ghirI hai-yahA~ taka kA sArA varNana pUrvavat bhagavan ! uttarArdha kaccha vijaya meM RSabhakUTa nAmaka parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! sindhukUTa ke pUrva meM, gaMgAkUTa ke pazcima meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM, uttarArdha kaccha vijaya meM RSabhakUTa nAma parvata batalAyA gayA hai| vaha ATha yojana U~cA hai| usakA pramANa, vistAra, rAjadhAnI paryanta varNana pUrvavat hai| itanA antara hai-usakI rAjadhAnI uttara meM hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vkssskaar| [241 bhagavAn ! uttarArdha kacchavijaya meM gaMgAkuNDa nAmaka kuNDa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM, RSabhakUTa parvata ke pUrva meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM uttarArdha kaccha meM gaMgAkuNDa nAmaka kuNDa batalAyA gayA hai| vaha 60 yojana lambAcaur3A hai| vaha eka vanakhaNDa dvArA pariveSTita haiyahA~ taka kA avazeSa varNana sindhukuNDa sadRza hai| bhagavan ! vaha kacchavijaya kyoM kahA jAtA hai ? gautama! kacchavijaya meM vaitADhya parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, gaMgA mahAnadI ke pazcima meM, sindhu mahAnadI ke pUrva meM dakSiNArdha kaccha vijaya ke bIcoMbIca usakI kSemA nAmaka rAjadhAnI batalAI gaI hai| usakA varNana vinItA rAjadhAnI ke sadRza hai| kSemA rAjadhAnI meM kaccha nAmaka SaTakhaNDabhoktA cakravartI rAja samutpanna hotA hai-vahA~ logoM dvArA usake lie kaccha nAma vyavahRta kiyA jAtA hai. abhiniSkramaNa-pravrajana ko chor3akara usakA sArA varNana cakravartI rAjA bharata jaisA samajhanA caahie| kacchavijaya meM parama samRddhizAlI, eka palyopama Ayu-sthitiyukta kaccha nAmaka deva nivAsa karatA hai| gautama ! isa kAraNa vaha kacchavijaya kahA jAtA hai| athavA usakA kacchavijaya nAma nitya hai, zAzvata citrakUTa vakSaskAraparvata 111. kahi NaM bhaMte ! jambUddIve dIve mahAvidehe vAse citrakUTe NAmaM vakkhArapavvae paNNatte ? goyamA ! sIAe mahANaIe uttareNaM, NIlavantassa vAsaharapavyayassa dAhiNeNaM kacchavijayassa purathimeNaM, sukacchavijayassa paccatthimeNaM ettha NaMjambUddIve dIve mahAvidehavAse cittakUDe NAmaM vakkhArapavvae pnnnntte| uttaradAhiNAyae, pAINapaDINavitthiNNe, solasa-joaNasahassAI paJca ya vANaue joaNasae duNNi a egUNavIsaibhAe joaNassa AyAmeNaM, paJca joaNasayAI vikkhambheNaM, nIlavantavAsaharapavyayaMteNaM cattArijoaNasayAI uddhaM uccatteNaM, cattAri gAuasayAI uvvehennN| tayaNaMtaraM caNaM mAyAe 2 ussehovvehaparivuDDIe parivaDDamANe 2 sIAmahANaI-aMteNaM paJca joaNasayAI uddhaM uccatteNaM, paJca gAuasayAI uvveheNaM, assakhandhasaMThANasaMThie, savvarayaNAmae acche saNhe jAva' pddiruuve| ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiAhiM dohi a vaNasaMDehiM saMparikkhitte, vaNNao duNha vi cittakUDassa NaM vakkhArapavvayassa uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva' aasynti| cittakUDe NaM bhante ! vakkhArapavvae kati kUDA paNNattA ? 1. dekheM sUtra saMkhyA 4 2. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! cattAri kUDA paNNattA, taM jahA - 1. siddhAyayaNakUDe, 2. cittakUDe, 3. kacchakUDe, 4. sukacchakUDe / samA uttaradAhiNeNaM parupparaMti, paDhamaM sIAe uttareNaM, cautthae nIlavantassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM / ettha NaM cittakUDe NAmaM deve mahiDDIe jAva ' rAyahANI seti / 242 ] [111] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM citrakUTa nAmaka vakSaskAra parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! zItA mahAnadI ke uttara meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, kacchavijaya ke pUrva meM tathA sukacchavijaya ke dakSiNa meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM citrakUTa nAmaka vakSaskAra parvata batalAyA gayA hai| vaha uttara-dakSiNa lambA tathA pUrva-pazcima caur3A hai| vaha 16592 / yojana lambA hai 500 yojana caur3A hai, nIlavAn varSadhara parvata ke pAsa 400 yojana U~cA hai tathA 400 koza jamIna meM gaharA hai| tatpazcAt vaha U~cAI evaM gaharAI meM kramazaH bar3hatA jAtA hai / zItA mahAnadI ke pAsa vaha 500 yojana U~cA tathA 500 koza jamIna meM gaharA ho jAtA hai| usakA AkAra ghor3e ke kandhe jaisA hai, vaha sarvaratnamaya hai, nirmala, sukomala tathA sundara hai / vaha apane donoM ora do padmavaravedikAoM se tathA do vanakhaNDoM se ghirA hai| donoM kA varNana pUrvAnurUpa hai| citrakUTa vakSaskAra parvata ke Upara bahuta samatala evaM sundara bhUmibhAga hai / vahA~ deva - deviyA~ Azraya lete haiM, vizrAma karate haiM / bhagavan ! citrakUTa vakSaskAra parvata ke kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! usake cAra kUTa batalAye gaye haiM - 1. siddhAyatanakUTa (citrakUTa ke dakSiNa meM), 2. citrakUTa (siddhAyatanakUTa ke uttara meM ), 3. kacchakUTa (citrakUTa ke uttara meM) tathA 4. sukacchakUTa (kacchakUTa ke dakSiNa meM) / meM tathA ye paraspara uttara-dakSiNa meM eka samAna haiN| pahalA siddhAyatanakUTa zItA mahAnadI ke uttara cauthA sukacchakUTa nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM hai / citrakUTa nAmaka parama RddhizAlI deva vahA~ nivAsa karatA hai| rAjadhAnI paryanta sArA varNana pUrvavat hai| sukaccha vijaya 112. kahi NaM bhaMte ! jambUddIve dIve mahAvidehe vAse sukaccha NAmaM vijae paNNatte ? goyA ! sIAe mahANaIe, uttareNaM, NIlavantassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM, gAhAvaIe mahANaIe paccatthimeNaM, cittakUDassa vakkhArapavvayassa puratthimeNaM ettha NaM jambUddIve dIve mahAvidehe vAse sukacche NAmaM vijaya paNNatte, uttaradAhiNAyae, jaheva kacche vijae taheva sukacche vijae, NavaraM khemapurA rAyahANI, sukacche rAyA samuppajjai taheva savvaM / 1. dekhe sUtra saMkhyA 14 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] ra [243 kahi NaM bhante ! jambUddIve 2 mahAvidehe vAse gAhAvaikuNDe paNNatte ? ___goyamA ! sukacchavijayassa purathimeNaM, mahAkacchassa vijayassa paccatthimeNaM, NIlavantassa vAsaharapavvayassa dAhiNille Nitambe ettha NaM jambuddIve dIve mahAvidehe vAse gAhAvaikuNDe NAmaM kuNDe paNNatte, jaheva rohiaMsAkuNDe taheva jAva gAhAvaidIve bhvnne| ___ tassa NaM gAhAvaissa kuNDassa dAhiNilleNaM toraNeNaM gAhAvaI mahANaI paDhA samANI sukacchamahAkacchavijae duhA vibhayamANI 2 aTThAvIsAe salilAsahassehiM samaggA dAhiNeNaM sIaM mahANaiM smppei| gAhAvaI NaM mahANaI pavahe amuhe asavvastha samA, paNavIsaM joaNasayaM vikkhambheNaM, addhAijjaI joaNAI uvveheNaM, ubhao pAsiM dohiM a paumavaraveiAhiM dohi a vaNasaNDe hiM jAva duNhavi vaNNao iti| / [112] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM sukaccha nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama! zItA mahAnadI ke uttara meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, grAhAvatI mahAnadI ke pazcima meM tathA citrakUTa vakSaskAra parvata ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM sukaccha nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| vaha uttara-dakSiNa lambA hai| usakA vistAra Adi saba vaisA hI hai, jaisA kaccha vijaya kA hai| itanA antara hai-kSemapurA usakI rAjadhAnI hai| vahA~ sukaccha nAmaka rAjA samutpanna hotA hai| bAkI saba kaccha vijaya kI jyoM haiN| bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM grAhAvatIkuNDa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! sukacchavijaya ke pUrva meM, mahAkaccha vijaya ke pazcima meM nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM grAhAvatIkuNDa nAmaka kuNDa batalAyA gayA hai| isakA sArA varNana rohitAMzA kuNDa kI jyoM hai. usa grAhAvatIkuNDa ke dakSiNI toraNa-dvAra se grAhAvatI nAmaka mahAnadI nikalatI hai| vaha sukaccha mahAkaccha vijaya ko do bhAgoM meM vibhakta karatI huI Age bar3hatI hai| usameM 28000 nadiyA~ milatI haiN| vaha unase ApUrNa hokara dakSiNa meM zItA mahAnadI se mila jAtI hai| grAhAvatI mahAnadI udgama-sthAna para, saMgamasthAna para-sarvatra eka samAna hai| vaha 125 yojana caur3I hai, ar3hAI yojana jamIna meM gaharI hai| vaha donoM ora do padmavaravedikAoM dvArA, do vana-khaNDoM dvArA ghirI hai| bAkI kA sArA varNana pUrvAnurUpa hai| mahAkaccha vijaya 113. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse mahAkacche NAmaM vijaye paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM, sIAe mahANaIe uttareNaM, pamhakUDassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM, gAhAvaIe mahANaIe puratthimeNaM ettha NaM mahAvidehe Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra vAse mahAkacche NAmaM vijae paNNatte, sesaM jahA kacchavijayassa jAva mahAkacche ittha deve haDDI aTTho abhANiavvo / [113] bhagavan ! mahAvidehe kSetra meM mahAkaccha nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM padmakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM, grAhAvatI mahAnadI ke pUrva meM mahAvideha kSetra meM mahAkaccha nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| bAkI kA sArA varNana kaccha vijaya kI jyoM hai / yahA~ mahAkaccha nAmaka parama RddhizAlI deva rahatA hai / padmakUTa vakSaskAra parvata 1 114. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse pamhakUDe NAmaM vakkhArapavvae paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa dakkhiNeNaM, sIAe mahANaIe uttareNaM, mahAkacchassa puratthimeNaM, kacchAvaIe paccatthimeNaM ettha NaM mahAvidehe vAse pamhakUDe NAmaM vakkhArapavvae paNNatte, uttaradAhiNAyae pAINapaDINavitthiNNe sesaM jahA cittakUDassa jAva Asayanti / pamhakUDe cattAri kUDA paNNattA taM jahA - 1. siddhAyayaNakUDe, 2. pamhakUDe, 3. mahAkacchakUDe, 4. kacchavaikUDe evaM jAva aTTho / pamhakUDe ittha deve mahaddhie paliovamaThiIe parivasai, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai / [114] bhagavan ! mahAvideha kSetra ke antargata padmakUTa nAmaka vakSaskAra parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn vakSaskAra parvata ke dakSiNa meM zItA mahAnadI ke uttara meM, mahAkaccha vijaya ke pUrva meM, kacchAvatI vijaya ke pazcima meM mahAvideha kSetra meM padmakUTa nAmaka vakSaskAra parvata batalAyA gayA hai| vaha uttara-dakSiNa lambA hai, pUrva-pazcima caur3A hai| bAkI kA sArA varNana citrakUTa kI jyoM hai / padmakUTa ke cAra kUTa - zikhara batalAye gaye haiM 1. siddhAyatanakUTa, 2. padmakUTa, 3. mahAkacchakUTa, 4. kcchaavtiikuutt| inakA varNana pUrvAnurUpa hai| yahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta padmakUTa nAmaka deva nivAsa karatA hai| gautama ! isa kAraNa yaha padmakUTa kahalAtA hai / kacchakAvatI (kacchAvatI) vijaya 115. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse kacchagAvatI vijaya paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa dAhiNeNaM, sIAe mahANaIe uttareNaM, dahAvatIe mahANaIe paccatthimeNaM pamhakUDassa puratthimeNaM ettha NaM mahAvidehe vAse kacchgAvatI NAmaM vijaya paNNatte, uttaradAhiNAyae pAINapaDINavitthiNNe sesaM jahA kacchassa vijayassa jAva kacchagAvaI a ittha deve / kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse dahAvaIkuNDe NAmaM kuNDe paNNatte ? Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [245 goyamA ! Avattassa vijayassa paccatthimeNaM, kacchagAvaIe vijayassa puratthimeNaM, NIlavantassa dAhiNille NitaMbe ettha NaM mahAvidehe vAse dahAvaIkuNDe NAmaM kuNDe pnnnntte| sesaM jahA gAhAvaIkuNDassa jAva attttho| tassa NaM dahAvaIkuNDassa dAhiNeNaM toraNeNaM dahAvaI mahANaI pavUDhA samANI kacchAvaIAvatte vijae duhA vibhayamANI 2 dAhiNeNaM sIaM mahANAI samappei, sesaM jahA gaahaaviie| [115] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM kacchakAvatI nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, drahAvatI mahAnadI ke pazcima meM, padmakUTa ke pUrva meM, mahAvideha kSetra ke antargata kacchakAvatI nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| vaha uttaradakSiNa lambA tathA pUrva-pazcima caur3A hai| bAkI sArA varNana kacchavijaya ke sadRza hai| yahA~ kacchakAvatI nAmaka deva nivAsa karatA hai| bhagavan ! mahAvideha kSetra meM drahAvatIkuNDa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! Avarta vijaya ke pazcima meM, kacchakAvatI vijaya ke pUrva meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM mahAvideha kSetra ke antargata drahAvatIkuNDa nAmaka kuNDa batalAyA gayA hai| bAkI kA sArA varNana grAhAvatIkuNDa kI jyoM hai| usa drahAvatIkuNDa ke dakSiNI toraNa-dvAra se drahAvatI mahAnadI nikalatI hai| vaha kacchAvatI tathA Avarta vijaya ko do bhAgoM meM bAMTatI huI Age bar3hatI hai| dakSiNa meM zItodA mahAnadI meM mila jAtI hai| bAkI kA sArA varNana grAhAvatI kI jyoM hai| Avarta vijaya 116. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse Avatte NAmaM vijae paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM, sIAe mahANaIe uttareNaM, NaliNakUDassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM, dahAvatIe mahANaIe puratthimeNaM ettha NaM mahAvidehe vAse Avatte NAmaM vijae pnnnntte| sesaM jahA kacchassa vijayassa iti| [116] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM Avartta nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, nalinakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM tathA drahAvatI mahAnadI ke pUrva meM mahAvideha kSetra ke antargata Avartta nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| usakA bAkI sArA varNana kacchavijaya kI jyoM hai| nalinakUTa vakSaskAraparvata 117. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse NaliNakUDe NAmaM vakkhArapavvae paNNatte ? Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! NIlavantassa dAhiNeNaM, sIAe uttareNaM, maMgalAvaissa vijayassa paccatthimeNaM, Avattassa vijayassa puratthimeNaM ettha NaM mahAvidehe vAse NaliNakUDe NAmaM vakkhArapavvae paNNatte, uttaradAhiNAyae pAINapaDINavitthiNNe sesaM jahA cittakUDassa jAva Asayanti / 246 ] kUDe NaM bhaMte! kati kUDA paNNattA ? goyamA ! cattAri kUDA paNNattA, taM jahA - 1. siddhAyayaNakUDe, 2. NaliNakUDe, 3. AvattakUDe, 4. maMgalAvattakUDe, ee kUDA paJcasaiA, rAyahANIo uttareNaM / [117] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM nalinakUTa nAmaka vakSaskAra parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, maMgalAvatI vijaya ke pazcima meM tathA Avartta vijaya ke pUrva meM mahAvideha kSetra ke antargata nalinakUTa nAmaka vakSaskAra parvata batalAyA gayA hai / vaha uttara - dakSiNa lambA evaM pUrva-pazcima caur3A hai| bAkI varNana citrakUTa ke sadRza hai / . bhagavan ! nalinakUTa ke kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! usake cAra kUTa batalAye gaye haiM - 1. siddhAyatanakUTa, 2. nalinakUTa, 3. AvarttakUTa tathA 4. maMgalAvartakUTa / ye kUTa pA~ca sau yojana U~ce haiN| rAjadhAniyA~ uttara meM haiM / maMgalAvarta vijaya 118. kahi NaM bhaMte! mahAvidehe vAse maMgalAvatte NAmaM vijaya paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa dakkhiNeNaM, sIAe uttareNaM, NaliNakUDassa puratthimeNaM, paMkAvaIe paccatthimeNaM ettha NaM maMgalAvatte NAmaM vijae paNNatte / jahA kacchassa vijae tahA eso bhANiyavvo jAva maMgalAvatte a ittha deve parivasai, se eeNaTTeNa0 / kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse paMkAvaI kuMDe NAmaM kuMDe paNNatte ? goyamA ! maMgalAvattassa puratthimeNaM, pukkhalavijayassa paccatthimeNaM, NIlavantassa dAhiNe NitaMbe, ettha NaM paMkAvaI (kuMDe NAmaM ) kuMDe paNNatte / taM ceva gAhAvaikuNDappamANaM jAva maMgalAvattapukkhalAvattavijae duhA vibhayamANI 2 avasesaM taM ceva jaM ceva gAhAvaIe / [118] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM maMgalAvarta nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, nalinakUTa ke pUrva meM, paMkAvatI ke pazcima meM maMgalAvarta nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| isakA sArA varNana kacchavijaya ke sadRza hai| vahA~ maMgalAvarta nAmaka deva nivAsa karatA hai| isa kAraNa yaha maMgalAvarta kahA jAtA hai / bhagavan ! mahAvideha kSetra me paMkAvatIkuNDa nAmaka kuNDa kahA~ batalAyA gayA hai ? Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [247 gautama ! maMgalAvarta vijaya ke pUrva meM, puSkala vijaya ke pazcima meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM paMkAvatI kuNDa nAmaka kuNDa batalAyA gayA hai| usakA pramANa, varNana grAhAvatI kuNDa ke samAna hai| usase paMkAvatI nAmaka nadI nikalatI hai, jo maMgalAvarta vijaya tathA puSkalAvarta vijaya ko do bhAgoM meM vibhakta karatI huI Age bar3hatI hai| usakA bAkI varNana grAhAvatI kI jyoM hai| puSkalAvarta vijaya 119. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse pukkhalAvatte NAmaM vijae paNNatte? goyamA ! NIlavantassa dAhiNeNaM, sIAe uttareNaM, paMkAvaIe purathimeNaM, ekkaselassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM, etthaNaM pukkhalAvatteNAmaM vijae paNNatte,jahA kacchavijae tahA bhANiavvaM jAva pukkhale aittha deve mahiDDie paliovamaTTiie parivasai, se eeNadveNa / [119] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM puSkalAvarta nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM zItA mahAnadI ke uttara meM, paMkAvatI ke pUrva meM ekazaila vakSaskAra parvata ke pazcima meM mahAvideha kSetra ke antargata puSkalAvarta nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| isakA varNana kaccha vijaya ke samAna hai| yahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSya yukta puSkala nAmaka deva nivAsa karatA hai, isa kAraNa yaha puSkalAvarta vijaya kahalAtA hai| ekazaila vakSaskAra parvata. 120. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse egasele NAmaM vakkhArapavvae paNNatte ? goyamA ! pukkhalAvattacakkavaTTivijayassa puratthimeNaM, pokkhalAvatIcakkavaTTivijayassa paccatthimeNaM, NIlavantassa dakkhiNeNaM, sIAe uttareNaM, ettha NaM egasele NAmaM vakkhArapavvae paNNatte,cittakUDagameNaM avvo jAva' devA Asayanti / cattAri kUDA, taM jahA-1. siddhAyayaNakUDe, 2. egaselakUDe, 3. pukkhalAvattakUDe, 4. pukkhalAvaIkUDe, kUDANaM taM ceva paJcasaiaM parimANaM jAva egasele a deve mhiddddiie| [120] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM ekazaila nAmaka vakSaskAra parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! puSkalAvarta-cakravarti -vijaya ke pUrva meM, puSkalAvatI-cakravarti-vijaya ke pazcima meM, nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM mahAvideha kSetra ke antargata ekazaila nAmaka vakSaskAra parvata batalAyA gayA hai| deva-deviyAM vahA~ Azraya lete haiM, vizrAma karate haiM-taka usakA varNana citrakUTa ke sadRza hai| usake cAra kUTa haiM-1. siddhAyatanakUTa, 2. ekazailakUTa, 3. puSkalAvartakUTa tathA 4. pussklaavtiikuutt| ye pA~ya sau yojana U~ce haiN| usa (ekazaila vakSaskAra parvata) para ekazaila nAmaka parama RddhizAlI deva nivAsa karatA hai| 1. dekheM sUtra saMkhyA 12 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248] [jambUdvIpaprajJaptisUtra puSkalAvatI vijaya 121. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse pukkhalAvaI NAmaM cakkavaTTivijae paNNatte? goyamA ! NIlavantassa dakkhiNeNaM, sIAe uttareNaM, uttarillassa sIAmuhavaNassa paccatthimeNaM, egaselassa vakkhArapavvayassa puratthimeNaM, ettha NaM mahAvidehe vAse pukkhalAvaI NAmaM vijae paNNatte, uttaradAhiNAyae evaM jahA kacchavijayassa jAva pukkhalAvaI a ittha deve parivasai, eenndvenn| [121] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM puSkalAvatI nAmaka cakravarti-vijaya kahA~ batalAyA gayA hai? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, uttaravartI zItAmukhavana ke pazcima meM, ekazaila vakSaskAraparvata ke pUrva meM mahAvideha kSetra ke antargata puSkalAvatI nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| vaha uttara-dakSiNa lambA hai-ityAdi sArA varNana kacchavijaya kI jyoM hai| usameM puSkalAvatI nAmaka deva nivAsa karatA hai| isa kAraNa puSkalAvatI vijaya kahA jAtA hai| uttarI zItAmukha vana _ 122. kahiNaM bhaMte ! mahAvidehe vAse sIAe mahANaIe uttarille sIAmuhavaNe NAmaM vaNe paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa dakkhiNeNaM, sIAe uttareNaM, purathimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, pukkhalAvaicakkavaTTivijayassa puratthimeNaM, ettha NaM sIAmuhavaNe NAmaM vaNe pnnnntte| uttaradAhiNAyae, pAINapaDINavitthiNNe, solasajoaNasahassAI paJca ya bANaue joaNasae doNNi a egUNavIsaibhAe joaNassa AyAmeNaM, sIAe mahANaIe anteNaM do joaNasahassAiM nava ya vAvIse joaNasae vikkhmbhennN| tayaNaMtaraM ca NaM mAyAe 2 parihAyamANe 2 NIlavantavAsa-harapavvayaMteNaM egaM egUNavIsaibhAgaMjoaNassa vikkhmbhennNti| se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaNDeNaM saMparikkhittaM vaNNao sIAmuhavaNassa jAva' devA Asayanti, evaM uttarillaM pAsaM samattaM / vijayA bhnniaa|raayhaanniio imAo 1. khemA, 2.khemapurA ceva, 3. riTThA, 4. riTThapurA thaa|| 5. khaggI, 6. maMjUsA, avi a 7. osahI, 8. puNddriiginnii||1|| solasa vijAharaseDhIo, tAvaiAo abhiogaseDhIo savvAo imAo IsANassa, savvesu vijaesu kaccavattavvayA jAva aTTho, rAyANo sarisaNAmagA, vijaesu solasaNhaM vakkhArapavvayANaM cittakUDavattavvayA jAva kUDA cattAri 2, bArasaNhaM NaINaM gAhAvaivattavvayA jAva ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiAhiM vaNasaNDehi avnnnno| [122] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM zItA mahAnadI ke uttara meM zItAmukha nAmaka vana kahA~ batalAyA gayA hai ? Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [249 gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, puSkalAvatI cakravarti-vijaya ke pUrva meM zItAmukha nAmaka vana batalAyA gayA hai / vaha uttara-dakSiNa lambA tathA pUrva-pazcima caur3A hai| vaha 165922/.yojana lambA hai| zItA mahAnadI ke pAsa 2922 yojana caur3A hai| tatpazcAt isakI mAtrA-vistAra kramazaH ghaTatA jAtA hai| nIlavAn varSadhara parvata ke pAsa vaha kevala / yojana caur3A raha jAtA hai| yaha vana eka padmavaravedikA tathA eka vana-khaNDa dvArA saMparivRta hai| isa para deva-deviyA~ Azraya lete haiM, vizrAma lete haiM-taka kA aura varNana pUrvAnurUpa hai| vijayoM ke varNana ke sAtha uttaradigvartI pArzva kA varNana samApta hotA hai| vibhinna vijayoM kI rAjadhAniyA~ isa prakAra haiM1. kSemA, 2. kSemapurA, 3. ariSTA, 4. ariSTapurA, 5.khaDgI, 6. maMjUSA,7. auSadhi tathA 8. punnddriikinnii| kaccha Adi pUrvokta vijayoM meM solaha vidyAdhara-zreNiyAM tathA utanI hI-solaha hI AbhiyogyazreNiyAM haiN| ye AbhiyogyazreNiyAM IzAnendra kI haiN| saba vijayoM kI vaktavyatA-varNana kacchavijaya ke varNana jaisA hai| una vijayoM ke jo jo nAma haiM unhIM nAmoM ke cakravartI rAjA vahA~ hote haiN| vijayoM meM jo solaha vakSaskAra parvata haiM, unakA varNana citrakUTa ke varNana ke sadRza hai| pratyeka vakSaskAra parvata ke cAra cAra kUTa-zikhara haiN| unameM jo bAraha nadiyAM haiM, unakA varNana grAhAvatI nadI jaisA hai| ve donoM ora do padmavaravedikAoM tathA do vana-khaNDoM dvArA pariveSTita haiM, jinakA varNana pUrvAnurUpa hai| dakSiNI zItAmukhavana 123. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve dIve mahAvidehe vAse sIAe mahANaIe dAhiNille sIyAmuhavaNe NAmaM vaNe paNNatte ? evaM jaha ceva uttarillaM sIAmuhavaNaM taha ceva dAhiNaM pi bhANiavvaM, NavaraM Nisahassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, sIAe mahANaIe dAhiNeNaM, purathimalavaNasamudassa paccatthimeNaM, vacchassa vijayassa purathimeNaM, etthaNaMjambuddIvedIve mahAvidehe vAse sIAe mahANaIe dAhiNille sIAmuhavaNe NAmaM vaNe pnnnntte| uttaradAhiNAyae taheva savvaM NavaraM NisahavAsaharapavvayaMteNaM egamegUNavIsaibhAgaMjoaNassa vikkhambheNaM, kiNhe kiNNobhAse jAva' mahayA gandhaddhANiM muaMte jAva' AsayaMti, ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiAhiM vnnvnnnno| [123] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM zItA mahAnadI ke dakSiNa meM zItAmukhavana nAmaka vana kahA~ batalAyA gayA hai ? 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 2. dekheM sUtra saMkhyA 87 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra gautama! jaisA zItA mahAnadI ke uttara-digvartI zItAmukha vana kA varNana hai, vaisA hI dakSiNa digvartI zItAmukhavana kA varNana samajha lenA caahie| itanA antara hai-dakSiNa-digvartI zItAmukha vana niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, zItA mahAnadI ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, vatsa vijaya ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM vidyamAna hai| vaha uttara-dakSiNa lambA hai aura saba uttara-digvartI zItAmukha vana kI jyoM hai| itanA antara aura hai- vaha ghaTate-ghaTate niSadha varSadhara parvata ke pAsa / yojana caur3A raha jAtA hai| vaha kAle, nIle Adi pattoM se yukta hone se vaisI AbhA liye hai| usase bar3I sugandha phUTatI hai, deva-deviyAM usa para Azraya lete haiM, vizrAma karate haiN| vaha donoM ora do padmavaravedikAoM tathA vanakhaNDoM se pariveSTita hai-ityAdi samasta varNana pUrvAnurUpa hai| vatsa Adi vijaya 124. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve dIve mahAvidehe vAse vacche NAmaM vijae paNNatte ? goyamA ! Nisahassa vAsaharapavvayassa uttareNa, sIAe mahANaIe dAhiNeNaM, dAhiNillassa sIAmahavaNassa paccasthimeNaM.tiuDassa vakkhArapavayamsa parasthima NaM jambuddIve dIve mahAvidehe vAse vacche NAmaM vijae paNNatte, taM ceva pamANaM, susImA rAyahANI 1, tiuDe vakkhArapavvae suvacche vijae, kuNDalA rAyahANI 2, tattajalA NaI, mahAvacche vijae aparAjiA rAyahANI 3, vesamaNakUDe vakkhArapavvae, vacchAvaI vijae, paMbhakarA rAyahANI 4, mattajalA NaI, ramme vijae, aMkAvaI rAyahANI 5, aMjaNe vakkhArapavvae rammage vijae pamhAvaI rAyahANI 6, ummattajalA mahANaI, ramaNijje vijae, subhA rAyahANI 7, mAyaMjaNe vakkhArapavvae maMgalAI vijae, rayaNasaMcayA rAyahANIti 8 / evaM jaha ceva sIAe mahANaIe uttaraM pAsaM taha ceva dakkhiNillaM bhANiavvaM, daahinnillsiiaamuh-vnnaai| ime vakkhAra-kUDA,taM jahA-tiuDe 1, vesamaNa kUDe 2, aMjaNe 3,mAyaMjaNe 4,(NaIu tattajalA 1, mattajalA 2, ummattajalA 3,) vijayA taM jahA vacche suvacche, mahAvacche, cautthe vcchgaavii| ramme rammae ceva ramaNijje mNglaavii||1|| rAyahANIo, taM jahA susImA kuNDalA ceva, avarAiya pahaMkarA / aMkAvaI pamhAvaI, subhA rayaNasaMcayA // vacchassa vijayassa Nisahe dAhiNeNaM, sIA uttareNaM, dAhiNilla-sIdAmuhavaNe purasthimeNaM, tiuDe paccatthimeNaM, susImA rAyahANI pamANaM taM ceveti| vacchANaMtaraM tiuDe tao suvacche vijae, eeNaM kameNaM tattajalA NaI, mahAvacche vijae vesamaNakUDe vakkhArapavvae, vacchAvaI vijae, mattajalA NaI, ramme vijae, aMjaNe vakkhArapavvae, rammae vijae, ummattajalA NaI, ramaNijje vijae, mAyaMjaNe vakkhArapavvae, maMgalAvaI vije| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [251 caturtha vakSaskAra ] [124] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM vatsa nAmaka vijaya kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, zItA mahAnadI ke dakSiNa meM, dakSiNI zItAmukha vana ke pazcima meM, trikUTa vakSaskAra parvata ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM vatsa nAmaka vijaya batalAyA gayA hai| usakA pramANa pUrvavat hai / usakI susImA nAmaka rAjadhAnI hai / trikUTa vakSaskAra parvata para suvatsa nAmaka vijaya hai / usakI kuNDalA nAmaka rAjadhAnI hai / vahA~ taptajalA nAmaka nadI hai / mahAvatsa vijaya kI aparAjitA nAmaka rAjadhAnI hai / vaizravaNakUTa vakSaskAra parvata para vatsAvatI vijaya hai| usakI prabhaMkarA nAmaka rAjadhAnI hai / vahA~ mattajalA nAmaka nadI hai / ramya vijaya ko aMkAvatI nAmaka rAjadhAnI hai| aMjana vakSaskAra parvata para ramyaka vijaya hai / usakI padmAvatI nAmaka rAjadhAnI / vahA~ unmattajalA nAmaka mahAnadI hai| ramaNIya vijaya kI zubhA nAmaka rAjadhAnI hai / mAtaMjana vakSaskAra parvata para maMgalAvatI vijaya hai / usakI ratnasaMcayA nAmaka rAjadhAnI hai| zItA mahAnadI kA jaisA uttarI pArzva hai, vaisA hI dakSiNI pArzva hai / uttarI zItAmukha vana kI jyoM dakSiNI zItAkha vana hai / vakSaskArakUTa isa prakAra haiM 1. trikUTa, 2. vaizravaNakUTa, 3. aMjanakUTa, 4. mAtaMjanakUTa / ( nadiyAM - 1. taptajalA, 2. mattajalA tathA 3. unmattajalA / ) vijaya isa prakAra haiM - 1. vatsa vijaya, 2 . suvatsa vijaya, 3. mahAvatsa vijaya, 4. vatsakAvatI vijaya, 5. ramya vijaya, 6. ramyaka vijaya, 7. ramaNIya vijaya tathA 8. maMgalAvatI vijaya | rAjadhAniyAM isa prakAra haiM 1. susImA, 2. kuNDalA, 3. aparAjitA, 4. aMkAvatI, 6. padmAvatI, 7. zubhA tathA 8. ratnasaMcayA / vatsa vijaya ke dakSiNa meM niSadha parvata hai, uttara meM zItA mahAnadI hai, pUrva meM dakSiNI zItAmukha vana hai tathA pazcima meM trikUTa vakSaskAra parvata hai / usakI susImA rAjadhAnI hai, jisakA pramANa, varNana vinItA ke sadRza hai| vatsa vijaya ke anantara trikUTa parvata, tadanantara suvatsa vijaya, isI krama meM taptajalA nadI, mahAvatsa vijaya, vaizravaNa kUTa vakSaskAra parvata, vatsAvatI vijaya, mattajalA nadI, ramya vijaya, aMjana vakSaskAra parvata, ramyaka vijaya, unmattajalA nadI, ramaNIya vijaya, mAtaMjana vakSaskAra parvata tathA maMgalAvatI vijaya haiN| saumanasa vakSaskAra parvata 125. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve dIve mahAvidehe vAse somaNase NAmaM vakkhArapavvae paNNatte ? goyamA ! Nisahassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, mandarassa pavvayassa dAhiNapuratthimeNaM Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra maMgalAvaI0 vijayassa paccatthimeNaM, devakurAe puratthimeNaM ettha NaM jambuddIve 2 mahAvidehe vAse somaNase NAmaM vakkhArapavvae paNNatte / uttaradAhiNAyae, pAINapaDINavitthiNNe, jahA mAlavante vakkhArapavvae tahA NavaraM savvarayayAmaye acche jAva ' paDirUve / NisahavAsaharapavvayaMteNaM cattAri joaNasayAI uddhaM uccatteNaM, cattAri gAUsayAI uvveheNaM, sesaM taheva savvaM NavaraM aTTho se, goyamA ! somaNase NaM vakkhArapavvae / bahave devA ya devIo a, somA, sumaNA, somaNase a ittha deve mahiDDIe jAva ' parivasai, se eeNaTTeNaM goyamA ! jAva Nicce / somaNase a vakkhArapavvae kaI kUDA paNNattA ? goyamA ! satta kUDA paNNattA, taM jahA siddhe 1 somaNase 2 vi a, boddhavve maMgalAvaI kUDe 3 / devakuru 4 vimala 5 kaMcaNa 6, vasiTThakUDe 7 a boddhavve // 1 // evaM savve paJcasaiA kUDA, esasiM pucchA disividisAe bhANiavvA jahA gaMdhamAyaNassa, vimalakaJcaNakUDesu NavariM deviyAo suvacchA vacchamittA ya avasiTThesu kUDesu sarisa - NAmayA devA rAyahANIo dakkhiNeNaMti / [125] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM saumanasa nAmaka vakSaskAra parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, mandara parvata ke dakSiNa-pUrva meM - Agneya koNa meM, maMgalAvatI vijaya ke pazcima meM, devakuru ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM saumanasa nAmaka vakSaMskAra parvata batalAyA gayA hai| vaha uttara - dakSiNa lambA tathA pUrva-pazcima caur3A hai| jaisA mAlyavAn vakSaskAra parvata hai, vaisA hI vaha hai| itanI vizeSatA hai - vaha sarvathA rajatamaya hai, ujjvala hai, sundara hai / vaha niSadha varSadhara parvata ke pAsa 400 yojana U~cA hai| vaha 400 koza jamIna meM gaharA hai| bAkI sArA varNana mAlyavAn vakSaskAra parvata kI jyoM hai / gautama ! saumanasa vakSaskAra parvata para bahuta se saumya - sarala - madhura svabhAvayukta, kAyakuceSTArahita, sumanaska -- uttama bhAvanA yukta, manaHkAluSya rahita deva - deviyAM Azraya lete haiM, vizrAma karate haiM / tadadhiSThAyaka parama RddhizAlI saumanasa nAmaka deva vahA~ nivAsa karatA hai / isa kAraNa vaha saumanasa vakSaskAra parvata kahalAtA hai / athavA gautama ! usakA yaha nAma nitya hai- sadA se calA A rahA hai| bhagavan ! saumanasa vakSaskAra parvata ke kitane kUTa batalAye haiM ? gautama ! usake sAta kUTa batalAye gaye haiM - 1. siddhAyatanakUTa, 2. saumanasakUTa, 3. maMgalAvatI kUTa, 4. devakurukUTa, 5. vimalakUTa, 6. kaMcanakUTa tathA 7. vaziSThakUTa / 1. dekheM sUtra saMkhyA 4 2. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [253 ___ ye saba kUTa 500 yojana U~ce haiN| inakA varNana gandhamAdana ke kUToM ke sadRza hai| itanA antara haivimalakUTa tathA kaMcanakUTa para suvatsA evaM vatsamitrA nAmaka deviyA~ rahatI haiN| bAkI ke kUToM para, kUToM ke jo-jo nAma haiM, una-una nAmoM ke deva nivAsa karate haiN| meru ke dakSiNa meM unakI rAjadhAniyAM haiN| devakuru 126. kahi NaM bhaMte ! mahAvidehe vAse devakurA NAmaM kurA paNNattA ? goyamA ! mandarassa pavvayassa dAhiNeNaM, Nisahassa vAsahara-pavvayassa uttareNaM, vijuppahassa vakkhAra-pavvayassa purathimeNaM, somaNasa-vakkhAra-pavvayassa paccatthimeNaM, ettha NaM mahAvidehe vAse devakurA NAmaM kurA pnnnnttaa| pAINa-paDINAyayA, udiinn-daahinnvitthinnnnaa| ikkArasa joaNasahassAiM aTTha ya bAyAle joaNa-sae duNNi aegUNavIsaibhAe joaNassa vikkhambheNaM jahA uttarakurAe vattavvayA jAva aNusajjamANA pamhagandhA, miagandhA, amamA, sahA, tetalI, saNicArIti 6 / [126] bhagavan ! mahAvideha kSetra meM devakuru nAmaka kuru kahA~ batalAyA gayA hai ? 'gautama ! mandara parvata ke dakSiNa meM, niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, vidyutprabha vakSaskAra parvata ke pUrva meM, saumanasa vakSaskAra parvata ke pazcima meM mahAvideha kSetra ke antargata devakuru nAmaka kuru batalAyA gayA hai| vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai| vaha 118422/, yojana vistIrNa hai| usakA aura varNana uttarakuru sadRza hai| ___ vahA~ padmagandha-kamalasadRza sugandha yukta, mRgagandha-kastUrImRga sadRza sugandhayukta, amama-mamatA rahita, saha-kAryakSama, tetalI-viziSTa puNyazAlI tathA zanaizcArI-manda gatiyukta-dhIre-dhIre calane vAle chaha prakAra ke manuSya hote haiM, jinakI vaMza-paraMparA-santati-paraMparA uttarottara calatI hai| citra-vicitra kUTa parvata 127. kahi NaM bhaMte ! devakurAe cittavicitta-kUDA NAma duve pavvayA paNNattA ? goyamA !Nisahassa vAsaharapavvayassa uttarillAo carimaMtAo aTThacottIse joaNasae cattAri a sattabhAe joaNassa abAhAe sIoAe. mahANaIe purathimapaccatthimeNaM ubhao kUle ettha NaM citta-vicitta-kUDA NAmaM duve pavvayA pnnnnttaa| evaM jacceva jamagapavyayANaM sacceva, eesiM rAyahANIo dkkhinnennNti| [127] bhagavan ! devakuru meM citra-vicitra kUTa nAmaka do parvata kahA~ batalAye gaye haiM ? goyamA ! niSadha varSadhara parvata ke uttarI caramAnta se-antima chora se 834/ yojana kI dUrI para zItodA mahInadI ke pUrva-pazcima ke antarAla meM usake donoM taToM para citra-vicitra kUTa nAmaka do parvata batalAye gaye haiN| yamaka parvatoM kA jaisA varNana hai, vaisA hI unakA hai| unake adhiSThAtR-devoM kI rAjadhAniyA~ meru ke dakSiNa meM haiN| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] niSadhadraha [jambUdvIpaprajJaptisUtra 128. kahi NaM bhaMte! devakurAe 2 NisaDhaddahe NAmaM dahe paNNatte ? goyamA ! tesiM cittavicittakUDANaM pavvayANaM uttarillAo carimantAo aTThacotI se joaNasae cattAri a sattabhAe joaNassa abAhAe sIoAe mahANaIe bahumajjhadesabhA ettha NaM Nisaha NaM dahe paNNatte / evaM jacceva nIlavaMtauttarakurucanderAMvayamAlavaMtANaM vattavvayA, sacceva NisahadevakurusUrasulasavijjuppabhANaM NeavvA, rAyahANIo dakkhiNeNaMti / [128] bhagavan ! devakuru meM niSadha draha nAmaka draha kahA~ batalAyA gayA ? gautama ! citra-vicitra kUTa nAmaka parvatoM ke uttarI caramAnta se 834, yojana kI dUrI para zItodA mahAnadI ke ThIka madhya bhAga meM niSadha draha nAmaka draha batalAyA gayA hai / nIlavAn, uttarakuru, candra, airAvata tathA mAlyavAn -- ina drahoM kI jo vaktavyatA hai, vahI niSadha, devakuru, sUra, sulasa tathA vidyutprabha nAmaka drahoM kI samajhanI caahie| unake adhiSThAtR devoM kI rAjadhAniyA~ meru ke dakSiNa meM haiM / kUTazAlmalIpITha 129. kahi NaM bhaMte ! devakurAe 2 kUDasAmalipeDhe NAmaM peDhe paNNatte ? goyamA ! mandarassa pavvayassa dAhiNapaccatthimeNaM, Nisahassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, vijjuppabhassa vakkhArapavvayassa puratthimeNaM, sIoAe mahANaIe paccatthimeNaM devakurupaccatthimaddhassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM devakurAe kurAe kUDasAmalIpeDhe NAmaM peDhe paNNatte / evaM jacceva jambUe sudaMsaNAe vattavvayA sacceva sAmalIe vi bhANiavvA NAmavihUNA, garuladeve, rAyahANI dakkhiNeNaM, avasiddhaM taM ceva jAva devakuru a / ittha deve palio maTThiie parivasai, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai devakurA 2, aduttara ca NaM devakurAe0 / [129] bhagavan ! devakuru meM kUTazAlmalIpITha - zAlmalI yA semala vRkSa ke AkAra meM zikhara rUpa pITha kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mandara parvata ke dakSiNa-pazcima meM - nairRtya koNa meM, niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, vidyutprabha vakSaskAra parvata ke pUrva meM, zItodA mahAnadI ke pazcima meM devakuru ke pazcimArdha ke ThIka bIca meM kUTazAlmalIpITha nAmaka pITha batalAyA gayA jambU sudarzanA kI jaisI vaktavyatA hai, vaisI hI kUTazAlmalIpITha kI samajhanI caahie| jambU sudarzanA ke nAma yahA~ nahIM lene hoNge| garuDa isakA adhiSThAtR deva hai / rAjadhAnI meru ke dakSiNa meM hai| bAkI kA varNana jambU sudarzanA jaisA hai / yahA~ eka palyopamasthitika deva nivAsa karatA hai / ataH gautama ! yaha devakuru kahA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [255 jAtA hai| athavA devakuru nAma zAzvata hai| vidyutprabha vakSaskAra parvata 130. kahiNaM bhaMte ! jambuddIve 2 mahAvidehe vAse vijuppabhe NAmaM vakkhArapavvae paNNatte? goyamA !Nisahassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, mandarassa pavvayassa dAhiNa-paccatthimeNaM. devakurAe paccatthimeNaM, pamhassa vijayassa purathimeNaM, ettha NaM jambuddIve 2 mahAvidehe vAse vijuppabhe vakkhArapavvae pnnnntte| uttaradAhiNAyae evaM jahA mAlavante Navari savvatavaNijjamae acche jAva 1 devA aasynti| vijuppabhe NaM bhante ! vakkhArapavvae kai kUDA paNNattA ? goyamA! navakUDA paNNattA, taMjahA siddhAyayaNakUDe 1,vijuppabhakUDe 2, devakurukUDe 3, pamhakUDe 4, kaNagakUDe 5, sovatthikUDe 6, sIoAkUDe 7, sayajalakUDe 8, harikUDe 9 / siddhe a vijuNAme, devakuru pmhknngsovtthii| sIoyA ya sayajalaharikUDe ceva boddhavve // 1 // ee harikUDavajjA paJcasaiA nneavvaa| eesiM kUDANaM pucchA disividisAo NeavvAo jahA maalvntss| harissahakUDe taha ceva harikUDe rAyahANI jaha ceva dAhiNeNaM camaracaMcA rAyahANI taha avvA, kaNagasovatthiakUDesu vAriseNa-balAhayAodo deviyAo, avasiDhesu kUDesu kUDasarisaNAmayA devA rAyahANIo daahinnennN| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-vijuppabhe vakkhArapavvae 2 ? . goyamA ! vijuppabheNaM vakkhArapavvae vijjumiva savvao samantA obhAsei, ujjovei, pabhAsei, vijjuppabhe ya ittha deve paliovamaTThiie jAva parivasai, se eeNadveNaM goyamA ! evaM vuccai vijuppabhe 2, aduttaraM ca NaM jAva nnicce| [130] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM vidyutprabha nAmaka vakSaskAra parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, mandara parvata ke dakSiNa-pazcima meM, devakuru ke pazcima meM tathA padma vijaya ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM vidyutprabha nAmaka vakSaskAra parvata batalAyA gayA hai| vaha uttara-dakSiNa meM lambA hai| usakA zeSa varNana mAlyavAn parvata jaisA hai| itanI vizeSatA haivaha sarvathA tapanIya-svarNamaya hai / vaha svaccha hai-dedIpyamAna hai, sundara hai| deva-deviyA~ Azraya lete haiM, vizrAma karate haiN| 1. dekheM sUtra saMkhyA 4 2. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bhagavan ! vidyutprabha vakSaskAra parvata ke kitane kUTa batalAye gaye hai ? gautama ! usake nau kUTa batalAye gaye haiM-1. siddhAyatanakUTa, 2. vidyutprabhakUTa, 3. devakurukUTa, 4. pakSmakUTa, 5. kanakakUTa, 6. sauvatsikakUTa, 7. zItodAkUTa, 8. zatajvalakUTa, 9. hrikuutt| harikUTa ke atirikta sabhI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana U~ce haiN| inakI dizA-vidizAoM meM avasthiti ityAdi sArA varNana mAlyavAn jaisA hai| harikUTa harissahakUTa sadRza hai| jaise dakSiNa meM camaracaJcA rAjadhAnI hai, vaise hI dakSiNa meM isakI rAjadhAnI hai| kanakakUTa tathA sauvatsikakUTa meM vAriSeNA evaM balAhakA nAmaka do deviyAM-dikkumArikAe~ nivAsa karatI haiN| bAkI ke kUToM meM kUTa-sadRza nAmayukta deva nivAsa karate haiN| unakI rAjadhAniyAM meru ke dakSiNa meM haiN| bhagavan ! vaha vidyutprabha vakSaskAra parvata kyoM kahA jAtA hai| gautama ! vidyutprabha vakSaskAra parvata vidyuta kI jyoM-bijalI kI taraha saba ora se avabhAsita hotA hai, udyotita hotA hai, prabhAsita hotA hai-vaisI AbhA, udyota evaM prabhA liye hue hai-bijalI kI jyoM camakatA hai| vahA~ palyopamaparimita AyuSya-sthiti yukta vidyutprabha nAmaka deva nivAsa karatA hai, ata: vaha parvata vidyutprabha kahalAtA hai| athavA gautama ! usakA yaha nAma nitya-zAzvata hai| vivecana-yahAM prayukta palyopama zabda eka vizeSa, ati dIrghakAla kA dyotaka hai| jaina vAGmayaM meM isakA bahulatA se prayoga huA hai| palya yA palla kA artha kuA yA anAja kA bahuta bar3A gaDDhA hai| usake AdhAra para yA usakI upamA se kAla-gaNanA kiye jAne ke kAraNa yaha kAlAvadhi palyopama kahI jAtI hai| palyopama ke tIna bheda haiM-1. uddhArapalyopama, 2. addhApalyopama tathA 3. kssetrplyopm| uddhArapalyopama-kalpanA kareM, eka aisA anAja kA bar3A gaDDA yA kuA ho, jo eka yojana (cAra koza) lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA ho| eka dina se sAta dina taka kI AyuvAle navajAta yaugalika zizu ke bAloM ke atyanta choTe-choTe Tukar3e kiye jAe~, unase DhUMsa-ThUsa kara usa gaDDhe yA kue ko acchI taraha dabA-dabAkara bharA jaae| bharAva itanA saghana ho ki agni unheM jalA na sake, cakravartI kI senA una para se nikala jAe, to eka bhI kaNa idhara se udhara na ho, gaMgA kA pravAha baha jAe to una para kucha asara na ho| yoM bhare hue kUe meM se eka-eka samaya meM eka-eka bAlakhaNDa nikAlA jaae| yoM nikAlatenikAlate jitane kAla meM vaha kuA khAlI ho, usa kAla parimANa ko uddhArapalyopama kahA jAta hai| uddhAra kA artha nikAlanA hai| bAloM ke uddhAra yA nikAle jAne ke AdhAra para isakI saMjJA uddhArapalyopama hai| uddhArapalyopama ke do bheda haiM-sUkSma evaM vyaavhaarik| uparyakta varNana vyAvahArika uddhArapalyopama Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [257 kA hai| sUkSma uddhArapalyopama isa prakAra hai___ vyAvahArika uddhArapalyopama meM kue ko bharane ke lie yaugalika zizu ke bAloM ke Tukar3oM kI jo carcA AI hai, unameM se pratyeka Tukar3e ke asaMkhyAta adRzya khaMDa kiye jaaeN| una sUkSma khaMDoM se pUrvavarNita kuA DhUMsa-ThUsa kara bharA jaae| vaisA kara liye jAne para pratisamaya eka-eka kezakhaNDa kue meM se nikAlA jaae| yoM karate-karate jitane kAla meM vaha kuA bilakula khAlI ho jAe, usa kAla-avadhi ko sUkSma uddhArapalyopama kahA jAta hai| isameM saMkhyAta-varSa-koTI-parimANa kAla mAnA jAtA hai| addhApalyopama-addhA dezI zabda hai, jisakA artha kAla yA samaya hai| Agama meM prastuta prasaMga meM jo palyopama kA jikra AyA hai. usakA Azaya isI palyopama se hai| isakI gaNanA kA krama isa prakAra hai yaugalika ke bAloM ke Tukar3oM se bhare hue kue meM sau-sau varSa meM eka-eka Tukar3A nikAlA jaae| isa prakAra nikAlate-nikAlate jitane meM vaha kuA bilakula khAlI ho jAe, usa kAlAvadhi ko addhApalyopama kahA jAtA hai| isakA parimANa saMkhyAta-varSa-koTi hai| * addhApalyopama bhI do prakAra kA hotA hai-sUkSma aura vyaavhaarik| yahA~ jo varNana kiyA gayA hai, vaha vyAvahArika addhApalyopama kA hai| jisa prakAra sUkSma uddhArapalyopama meM yaugalika zizu ke bAloM ke Tukar3oM ke asaMkhyAta adRzya khaMDa kiye jAne kI bAta hai, tatsadRza yahA~ bhI vaise hI asaMkhyAta adRzya kezakhaMDoM se vaha kuA bharA jaae| prati sau varSa meM eka-eka khaMDa nikAlA jaae| yoM nikAlate nikAlate jaba kuA bilakula khAlI ho jAe, vaisA hone meM jitanA kAla lage, vaha sUkSma addhApalyopama koTi meM AtA hai| isakA kAla-parimANa asaMkhyAta varSa koTi mAnA jAtA hai| kSetrapalyopama-Upara jisa kue yA dhAna ke vizAla gaDDhe kI carcA kI gaI hai, yaugalika ke bAlakhaMDoM se use uparyukta rUpa meM dabA-dabA kara bhara diye jAne para bhI una khaMDoM ke bIca-bIca meM AkAzapradeza-rikta sthAna raha jAte haiN| ve khaMDa cAhe kitane hI choTe hoM, Akhira ve rUpI yA mUrta haiM, AkAza arUpI yA amUrta hai| sthUla rUpa meM una khaMr3o ke bIca meM rahe AkAza-pradezoM kI kalpanA nahIM kI jA sakatI para sUkSmatA se socane para vaisA nahIM hai| ise eka sthUla udAharaNa se samajhA jA sakatA hai kalpanA kareM, anAja ke eka bahuta bar3e koThe ko kUSmANDoM-kumhar3oM se bhara diyA jaae| sAmAnyataH dekhane meM lagatA hai, vaha koThA bharA huA hai, usameM koI sthAna khAlI nahIM hai, para yadi usameM nIbU bhare jAeM to ve acchI taraha samA sakate haiM, kyoMki saTe hue kumhar3oM ke bIca-bIca meM nIbUoM ke samA sakane jitane sthAna khAlI rahate hI haiN| yoM nIbUoM se bhare jAne para bhI sUkSma rUpa meM aura khAlI sthAna raha jAte haiM, yadyapi bAhara se vaisA lagatA nhiiN| yadi usa koThe meM sarasoM bharanA cAheM to ve bhI samA jaayeNge| sarasoM bharane para bhI sUkSma rUpa meM aura sthAna khAlI rahate haiN| yadi zuSka nadI ke bArIka raja-kaNa usameM bhare jAeM, to ve bhI samA sakate haiN| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra dUsarA udAharaNa dIvAla kA hai| cunI huI dIvAla meM hameM koI khAlI sthAna pratIta nahIM hotA, para usameM hama aneka khU~TiyAM, kIleM gAr3a sakate haiN| yadi vAstava meM dIvAla meM sthAna khAlI nahIM hotA to yaha kabhI saMbhava nahIM thaa| dIvAla meM sthAna khAlI hai, moTe rUpa meM hameM yaha mAlUma nahIM par3atA / 258 ] kSetrapalyopama kI carcA ke antargata yaugalika ke bAloM ke khaNDoM ke bIca-bIca meM jo AkAza pradeza hone kI bAta hai, use isI dRSTi se samajhA jA sakatA hai / yaugalika ke bAloM ke khaNDoM ko saMspRSTa karane vAle AkAza-pradezoM meM se pratyeka ko prati samaya nikAlane kI kalpanA kI jaae| yoM nikAlate-nikAlate jaba sabhI AkAza-pradeza nikAla liye jAe~, kuA bilakula khAlI ho jAe, vaisA hone meM jitanA kAla lage, use kSetrapalyopama kahA jAtA hai / isakA kAla-parimANa asaMkhyAta utsarpiNI - avasarpiNI hai| kSetrapalyopama bhI do prakAra kA hai - vyAvahArika evaM sUkSma / uparyukta vivecana vyAvahArika kSetrapalyopama kA hai| 1 sUkSma kSetrapalyopama isa prakAra hai kue se bhare yaugalika ke keza - khaMr3oM se spRSTa tathA aspRSTa sabhI AkAza-pradezoM meM se eka-eka samaya meM eka-eka pradeza nikAlane kI yadi kalpanA kI jAe tathA yoM nikalate-nikAlate jitane kAla meM vaha kuA samagra AkAza-pradezoM se rikta ho jAe, vaha kAla - pramANa sUkSma kSetrapalyopama hai / isakA bhI kAlaparimANa asaMkhyAta utsarpiNI - avasarpiNI hai / vyAvahArika kSetrapalyopama se isakA kAla asaMkhyAta gunA adhika hai| hai anuyogadvAra sUtra 138 - 140 tathA pravacanasAroddhAra 158 meM palyopama kA vistAra se vivecana hai / pakSmAdi vijaya 131. evaM pamhe vijae, assapurA rAyahANI, aMkAvaI vakkhArapavvae 1, supamhe vijae, sIhapurA rAyahANI, khIrodA mahANaI 2, mahApamhe vijae, mahApurA rAyahaNI, pamhAvaI vakkhArapavvae, 3, pamhagAvaI vijae, vijayapurA rAyahANI, sIasoA mahANaI 4, saMkhe vijae, avarAiA rAyahANI, AsIvise vakkhArapavvae 5, kumude vijae arajA rAyahANI aMtovAhiNI mahANaI 6, li vijae, asogA rAyahANI, suhAvahe vakkhArapavvae 7, NaligAvaI vijae, vIyasogA rAyahANI 8, dAhiNille sIoAmuhavaNasaMDe, uttarille vi evameva bhANiavve jahA sIAe / vappe vija, vijayA rAyahANI, cande vakkhArapavvae 1, suvappe vijae, vejayantI rAyahANI ommimAliNI NaI 2, mahAvappe vijae, jayantI rAyahANI, sUre vakkhArapavve 3, vappAvaI vijae, aparAiyA rAyahANI, pheNamAliNI NaI 4, vaggU vijae cakkapurA rAyahANI, jAge vakkhArapavvae 5, suvaggU vijae, khaggapurA rAyahANI, gaMbhIramAliNI aMtaraNaI 6, gandhile vijae avajjhA rAyahaNI, deve vakkhArapavvae 7, gandhilAvaI vijae aojhA rAyahANI 8 / evaM mandarassa pavvayassa paccatthimillaM pAsaM bhANiavvaM, tattha tAva sIoAe Ie Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [259 dakkhiNille NaM kUle imeM vijayA, taM jahA pamhe supamhe mahApamhe, cautthe pmhgaavii| saMkhe kumue NaliNe, aTThame nnlinnaavii||1|| imAo rAyahANIo, taMjahA-1 / AsapurA sIhapurA mahApurA ceva havai vijypuraa| avarAiA ya arayA, asoga taha vIasogA ya // 2 // ime vakkhArA, taMjahA-aMke, pamhe, AsIvise, sahAvahe, evaM ittha parivADIe do do vijayA kUDasarisa-NAmayA bhANiavvA, disA vidisAo a bhANiavvAo, sIoAmuhavaNaM ca bhANiavvaM sIoAe dAhiNillaM uttarillaM c| sIoAe uttarille pAse ime vijayA, taMjahA . vappe suvappe mahAvappe, cautthe vppyaavii| vaggU a suvaggU a, gandhile gndhilaavii||1|| rAyahANio imAo, taM jahA vijayA vejayantI, jayantI apraajiaa| cakkapurA khaggapurA, havai avajjhA aujjhA y||2|| ime vakkhArA, taM jahA-candapavvae 1, sUrapavvae 2, nAgapavvae 3, devapavvae 4 / imAo NaIo sIoAe mahANaIe dAhiNille kUle-khIroA sIhasoA aMtaravAhiNIo NaIo 3, ummimAliNI 1, pheNamAliNI 2, gaMbhIramAliNI 3, uttrillvijyaannntraautti| ittha parivADIe do do kUDA vijayasarisaNAmayA bhANiavvA, ime do do kUDA avaTThiA, taM jahA-siddhAyayaNakUDe pvvysrisnnaamkuudde| [131] pakSma vijaya hai, azvapurI rAjadhAnI hai, aMkAvatI vakSaskAra parvata hai| supakSma vijaya hai, siMhapurI rAjadhAnI hai, kSIrodA mahAnadI hai| mahApakSma vijaya hai| mahApurI rAjadhAnI hai, pakSmAvatI vakSaskAra parvata hai| pakSmakAvatI vijaya hai, vijayapurI rAjadhAnI hai, zItasrotA mahAnadI hai| zaMkha vijaya hai, aparAjitA rAjadhAnI hai, AzIviSa vakSaskAra parvata hai| kumuda vijaya hai, arajA rAjadhAnI hai, antarvAhinI mahAnadI hai| nalina vijaya hai, azokA rAjadhAnI hai, sukhAvaha vakSaskAra parvata hai| nalinAvatI (salilAvatI) vijaya hai, vItAzokA rAjadhAnI hai| dAkSiNAtya zItodAmukha vanakhaNDa hai| isI kI jyoM uttarI zItodAmukha vanakhaNDa hai| uttarI zItodAmukha vanakhaNDa meM vapra vijaya hai, vijayA rAjadhAnI hai, candra vakSaskAra parvata hai| suvapra vijaya hai, vaijayantI rAjadhAnI hai, UrmimAlinI nadI hai| mahAvapra vijaya hai, jayantI rAjadhAnI hai, sUra vakSaskAra parvata hai| vaprAvatI vijaya hai, aparAjitA rAjadhAnI hai, phenamAlinI nadI hai| valgu vijaya hai, cakrapurI rAjadhAnI Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] [jambUdvIpaprajJaptisUtra hai, nAga vakSaskAra parvata hai| suvalgu vijaya hai, khaDgapurI rAjadhAnI hai, gambhIramAlinI antaranadI hai| gandhila vijaya hai, avadhyA rAjadhAnI hai, deva vakSaskAra parvata hai| gandhilAvatI vijaya hai, ayodhyA rAjadhAnI hai| isI prakAra mandara parvata ke dakSiNI pArzva kA-bhAga kA kathana kara lenA caahie| vaha vaisA hI hai| vahA~ zItodA nadI ke dakSiNI taTa para ye vijaya haiM 1. pakSma, 2. supakSma, 3. mahApakSma, 4. pakSmakAvatI, 5. zaMkha, 6. kumuda, 7. nalina tathA 8. nlinaavtii| rAjadhAniyAM isa prakAra haiM 1. azvapurI, 2. siMhapurI, 3. mahApurI, 4. vijayapurI, 5. aparAjitA, 6. arajA, 7. azokA tathA 8. viitshokaa| vakSaskAra parvata isa prakAra haiM1. aMka, 2. pakSma, 3. AzIviSa tathA 4. sukhaavh| isa kramAnurUpa kUTa sadRza nAmayukta do-do vijaya, dizA-vidizAe~, zItodA kA dakSiNavartI mukhavana tathA uttaravartI mukhavana-ye saba samajha liye jAne caahie| zItodA ke uttarI pArzva meM ye vijaya haiM 1. vapra, 2. suvapra, 3. mahAvapra, 4. vaprakAvatI (vaprAvatI), 5. valgu, 6. suvalgu, 7. gandhila tathA 8. gndhilaavtii| rAjadhAniyAM isa prakAra haiM 1. vijayA, 2. vaijayantI, 3. jayantI, 4. aparAjitA, 5. cakrapurI, 6. khaDgapurI, 7. avadhyA tathA 8. ayodhyaa| vakSaskAra parvata isa prakAra haiM1. candra parvata, 2. sUra parvata, 3. nAga parvata tathA 4. deva prvt| kSIrodA tathA zItasrotA nAmaka nadiyAM zItodA mahAnadI ke dakSiNI taTa para antaravAhinI nadiyAM haiN| UrmimAlinI, phenamAlinI tathA gambhIramAlinI zItodA mahAnadI ke uttara digvartI vijayoM kI antaravAhinI nadiyAM haiN| isa krama meM do-do kUTa-parvata zikhara apane-apane vijaya ke anurUpa kathanIya haiN| ve avasthita -sthira haiM, jaise-siddhAyatana kUTa tathA vakSaskAra parvata-sadRza nAmayukta kuutt| mandara parvata 132. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve 2 mahAvidehe vAse mandare NAmaM pavvae paNNatte ? Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [261 caturtha vakSaskAra ] goyamA ! uttarakurAe dakkhiNeNaM, devakurAe uttareNaM, puvvavidehassa vAsassa paccatthimeNaM, avaravidehassa vAsassa puratthimeNaM, jambuddIvassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM jmabuddIve dIve mandare NAmaM pavvara paNNatte / NavaNautijoaNasahassAiM uddhaM uccatteNaM, egaM joaNasahassaM uvveheNaM, mUle dasajoaNasahassAiM NavaiM ca joaNAI dasa ya egArasabhAe joaNassa vikkhambheNaM, dharaNitale dasa joaNasahassAiM vikkhambheNaM, tayaNantaraM ca NaM mAyAe 2 parihAyamANe parihAyamANe uvaritale egaM joaNasahassaM vikkhaMbheNaM / mUle ikkattIsaM jo aNasahassAiM Nava ya dasuttare joaNasae tiNNi a egArasabhAe joaNassa parikkheveNaM, dharaNitale ekattIsa joaNasahassAiM chacca tevIse joaNasae parikkheveNaM, uvaritale, tiNi joaNasahassAiM egaM ca bAvaTTaM joaNasayaM kiMcivisesAhiaM parikkheveNaM / mUle vitthiNNe, majjhe saMkhitte, uvariM taNue, gopucchasaMThANasaMThie, savvarayaNAmae, acche, sahetti / seNaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samantA saMparikkhitte vaNNaotti / mandare NaM bhaMte ! pavvae kai vaNA paNNattA ? goyamA ! cattAri vaNA paNNattA, taM jahA bhaddasAlavaNe 1, NaMdaNavaNe 2, somaNasavaNe 3, paMDagavaNe 4 / kahi NaM bhaMte ! mandare pavvae bhaddasAlavaNe NAmaM vaNe paNNatte ? goyamA ! dharaNitale ettha NaM mandare pavvae bhaddasAlavaNe NAmaM vaNe paNNatte / pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthiNNe, somaNasavijjuppahagaMdhamAyaNamAlavaMtehiM vakkhArapavvaehiM sIAsIoohi a mahANaIhiM aTThabhAgapavibhatte / mandarassa pavvayassa puratthimapaccatthimeNaM bAvIsaM joaNasahassAI AyAmeNaM, uttaradAhiNeNaM advAijjAiM advAijjAI joaNasayAiM vikkhambheNaMti / se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samantA saMparikkhitte / duhavi vaNNao bhANiavvo, kiNhe kiNhobhAse jAva ' Asayanti sayanti / mandarassa NaM pavvayassa puratthimeNaM bhaddAsAlavaNaM paNNAsaM joaNAI ogAhittA ettha NaM mahaM ege siddhAyayaNe paNNatte / paNNAsaM joaNAI AyAmeNaM, praNavIsaM joaNAI vikkhambheNaM, chattIsaM joaNAI uddhaM uccatteNaM, aNegakhambhasayasaNNiviTThe vaNNao / tassa siddhAyayaNassa tidisiM tao dArA paNNattA / te NaM dArA aTTha joaNAI uddhaM uccatteNaM, cattAri joaNAiM vikkhambheNaM, tAvaiyaM ceva paveseNaM, seA varakaNagathrubhiAgA jAva aNamAlAo bhUmibhAgo a bhANiavvo / tassa NaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM egA maNipeDhiA paNNattA / aTThajoaNAI AyAmavikkhambheNaM, cattAri joaNAI bAhalleNaM, savvarayaNAmaI, acchaa| tIse NaM maNipeDhiAe uvariM 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra devacchandae, aTThajoaNAI AyAmavikkhambheNaM, sAiregAI aTThajoaNAI uddhaM uccatteNaM jAva jiNapaDimAvaNNao devacchandagassa jAva dhruvakaDucchuANaM iti / mandarassa NaM pavvayassa dAhiNeNaM bhaddasAlavaNaM paNNAsaM evaM cauddisiMpi mandarassa, bhaddAsAlavaNe cattAri siddhAyayaNA bhANiavvA / mandarassa NaM pavvayassa uttarapuratthimeNaM bhaddAsAlavaNaM paNNAsaM joaNAI ogAhittA ettha NaM cattAri NandApukkhariNIo paNNattAo taM jahA-- paumA 1, paumappabhA 2, ceva kumudA 3, kumudappabhA 4, tAo NaM pukkhariNIo paNNAsaM joaNAI AyAmeNaM, paNavIsaM joaNAiM vikkhaMbheNaM, dasajoaNAI uvveheNaM, vaNNao veiAvaNasaMDANaM bhANiavvo, cauddisiM toraNA jAva tAsi NaM pukkhariNINaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege IsANassa deviMdassa devaraNNo pAsAyavaDiMsae paNNatte / paJcajoaNasayAI uddhaM uccatteNaM, addhAijjAI joaNasayAI vikkhaMbheNaM, abbhuggayamUsiya evaM saparivAro pAsAyavaDiMsao bhANiavvo / maMdarassa NaM evaM dAhiNapuratthimeNaM pukkhariNIo - uppalagummA, NaliNA, uppalA, uppalujjalA taM ceva pamANaM, majjhe pAsAyavaDiMsao sakkassa saparivAro / teNaM ceva pamANeNaM dAhiNapaccatthimeNavi pukkhariNIo - bhiMgA bhiMganibhA ceva, aMjaNA aMjaNappabhA / pAsAvaDiMsao sakkassa sIhAsaNaM saparivAraM / uttarapuratthimeNaM pukkhariNIo - sirikaMtA 1, siricandA 2, sirimahiA 3, ceva siriNilayA 4 / pAsAyavaDiMsao IsANassa sIhAsaNaM saparivAraMti / mandare NaM bhaMte ! pavvae bhaddasAlavaNe kai disAhatthikUDA paNNattA ? goyamA ! aTTha disAhatthikUDA paNNattA, taM jahA paumuttare 1, NIlavante 2, suhatthI 3, aMjaNAgirI 4 / kumude a5, palAse a 6, vaDiMse 7, roaNAgirI 8 // 1 // kahi NaM bhaMte ! mandare pavvae bhaddasAlavaNe paumuttare NAmaM disAhatthikUDe paNNatte ? goyamA ! mandarassa pavvayassa uttarapuratthimeNaM, puratthimillAe sIAe uttareNaM ettha NaM paumuttare NAmaM disAhatthikUDe paNNatte / paJcajoaNasayAI uddhaM uccatteNaM, paJcagAusayAI uvveheNaM evaM vikkhambhaparikkhevo bhANiavvo cullahimavantasariso, pAsAyANa ya taM ceva paumuttaro devo rAyahANI uttarapuratthimeNaM 1 / evaM NIlavantadisAhatthikUDe mandarassa dAhiNapuratthimeNaM sIAe dakkhiNeNaM / eassavi nIlavanto devo, rAyahANI dAhiNapuratthimeNaM 2 / evaM suhatthidisAhatthikUDe maMdarassa dAhiNapuratthimeNaM dakkhiNillAe sIoAe puratthimeNaM / eassavi suhatthI devo, rAyahANI dAhiNapuratthimeNaM 3 / evaM ceva aMjaNAgiridisAhatthikUDe mandarassa dAhiNapaccatthimeNaM, dakkhiNillAe Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [263 sIoAe paccatthimeNaM, eassavi aMjaNagirI devo, rAyahANI dAhiNapaccatthimeNaM 4 / evaM kumude vidisAhatthikUDe mandarassa dAhiNapaccatthimeNaM0 paccathimillAe sIoAe dakkhiNeNaM, eassavi kumudo devo rAyahANI dAhiNapaccatthimeNaM 5 / ___ evaM palAse vidisAhatthikUDe mandarassa uttarapaccathimillAe sIoAe uttareNaM, eassavi palAso devo, rAyahANI uttarapaccatthimeNaM 6 / / ___ evaM vaDeMse vidisAhatthikUDe mandarassa uttarapaccatthimeNaM uttarillAe sIAe mahANaIe pcctthimennN| eassavi vaDeMso devo, rAyahANI uttrpcctthimennN| evaM roaNAgirI disAhatthikUDe maMdarassa uttarapurasthimeNaM, uttarillAe sIAe pursthimennN| eyassavi roaNagirI devo, rAyahANI uttrpurthimennN| [132] bhagavan ! jambudvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM mandara nAmaka parvata kahA~ batalAyA gayA gautama ! uttarakuru ke dakSiNa meM, devakuru ke uttara meM, pUrva bideha ke pazcima meM aura pazcima videha ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata usake bIcoMbIca mandara nAmaka parvata batalAyA gayA hai| vaha 99000 yojana U~cA hai, 1000 yojana jamIna meM gaharA hai| vaha mUla meM 1009010). yojana tathA bhUmitala para 10000 yojana caur3A hai| usake bAda vaha caur3AI kI mAtrA meM kramazaH ghaTatA-ghaTatA Upara ke tala para 1000 yojana caur3A raha jAtA hai| usakI paridhi mUla meM 319102/, yojana, bhUmitala para 31623 yojana tathA UparI tala para kucha adhika 3162 yojana hai| vaha mUla meM vistIrNa-caur3A, madhya meM saMkSipta-saMkar3A tathA Upara tanukapatalA hai| usakA AkAra gAya kI pU~cha ke AkAra jaisA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai, sukomala hai| vaha eka padmavaravedikA dvArA eka vanakhaNDa dvArA cAroM ora se ghirA huA hai| usakA vistRta varNana pUrvAnurUpa bhagavan ! mandara parvata para kitane vana batalAye gaye haiM ? gautama ! vahA~ cAra vana batalAye gaye haiM-1. bhadrazAlavana, 2. nandanavana, 3. saumanasavana tathA 4. pNddkvn| gautama ! mandara parvata para bhadrazAlavana nAmaka vana kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mandara parvata para usake bhUmibhAga para bhadrazAla nAmaka vana batalAyA gayA hai| vaha pUrva-pazcima lambA evaM uttara-dakSiNa caur3A hai| vaha saumanasa, vidyutprabha, gandamAdana tathA mAlyavAn nAmaka vakSaskAra parvatoM dvArA zItA tathA zItodA nAmaka mahAnadiyoM dvArA ATha bhAgoM meM vibhakta hai| vaha mandara parvata ke pUrva-pazcima bAIsa-bAIsa hajAra yojana lambA hai, uttara-dakSiNa ar3hAI sau-ar3hAI sau yojana caur3A hai| vaha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vana-khaNDa dvArA cAroM ora se ghirA huA hai| donoM kA varNana pUrvavat hai| vaha kAle, nIle Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra pattoM se Acchanna hai, vaisI AbhA se yukta hai / deva - deviyAM vahA~ Azraya lete haiM, vizrAma lete haiM - ityAdi varNana pUrvAnurUpa hai| mandara parvata ke pUrva meM bhadrazAlana meM pacAsa yojana jAne para eka vizAla siddhAyatana AtA hai| pacAsa yojana lambA hai, paccIsa yojana caur3A hai tathA chattIsa yojana U~cA hai / vaha saikar3oM khaMbhoM para TikA hai| usakA varNana pUrvavat hai / usa siddhAyatana kI tIna dizAoM meM tIna dvAra batalAye gaye haiN| ve dvAra ATha yojana U~ce tathA cAra yojana caur3e haiN| unake praveza mArga bhI utane hI haiN| unake zikhara zveta haiM- ujjvala haiM, uttama svarNa nirmita haiM / yahA~ se sambaddha vanamAlA, bhUmibhAga Adi kA sArA varNana pUrvAnurUpa hai / usake bIcoMbIca eka vizAla maNipIThikA hai| vaha ATha yojana lambI-caur3I hai, cAra yojana moTI hai, sarvaratnamaya hai, svaccha hai, ujjvala hai / usa maNipIThikA ke Upara devacchandaka - devAsana hai / vaha ATha yojana lambA-caur3A hai| vaha kucha adhika ATha yojana U~cA hai / jinapratimA, devacchandaka, dhUpadAna Adi kA varNana pUrvavat hai / mandara parvata ke dakSiNa meM bhadrazAla vana meM pacAya yojana jAne para vahA~ usa (mandara) kI cAroM dizAoM meM cAra siddhAyatana haiM / mandara parvata ke uttara-pUrva meM - IzAna koNa meM bhadrazAla vana meM pacAsa yojana jAne para padmA, padmaprabhA, kumudA tathA kumudaprabhA nAmaka cAra puSkariNiyAM AtI haiN| ve pacAsa yojana lambI, paccIsa yojana caur3I tathA daza yojana jamIna meM gaharI haiM / vahA~ padmavaravedikA, vanakhaNDa tathA toraNa dvAra Adi kA varNana pUrvAnurUpa hai| una puSkariNiyoM ke bIca meM devarAja IzAnendra kA uttama prAsAda hai| vaha pA~ca sau yojana U~cA aura aDhAI sau yojana caur3A hai / sambaddha sAmagrI sahita usa prAsAda kA vistRta varNana pUrvAnurUpa hai| mandara parvata ke dakSiNa-pUrva meM - Agneya koNa meM utpalagulmA, nalinA, utpalA, tathA utpalojjvalA nAmaka puSkariNiyAM hai, unakA pramANa pUrvAnusAra hai| unake bIca meM uttama prAsAda haiM / devarAja zakrendra vahA~ saparivAra rahatA hai| mandara parvata ke dakSiNa-pazcima meM - nairRtya koNa meM bhRMgA, bhRMganibhA, aMjanA evaM aMjanaprabhA nAmaka puSkaraNiyAM haiM, jinakA pramANa, vistAra pUrvAnurUpa hai / zakrendra vahA~ kA adhiSThAtR deva hai / sambaddha sAmagrI sahita siMhAsana paryanta sArA varNana pUrvavat hai / mandara parvata ke uttara-pUrva meM - IzAna koNa meM zrIkAntA, zrIcandrA, zrImahitA, tathA zrInilayA nAmaka karaNiyAM haiN| bIca meM uttama prAsAda haiN| vahA~ IzAnendra deva nivAsa karatA hai / sambaddha sAmagrI sahita siMhAsana paryanta sArA varNana pUrvAnurUpa hai| bhagavan ! mandara parvata para bhadrAzAla vana meM dizAhastikUTa - hAthI ke AkAra ke zikhara kitane batalAye gaye haiM ? Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] [ 265 gautama ! vahA~ ATha dighastikUTa batalAye gaye haiM 1. padmottara, 2. nIlavAn, 3. suhastI, 4. aMjanagiri, 5. kumuda, 6. palAza, 7. avaMtasa tathA 8. rocanAgiri / bhagavan ! mandara parvata para bhadrazAla vana meM padmottara nAmaka dighastikUTa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mandara parvata ke uttara- - pUrva meM - IzAna koNa meM tathA pUrva diggata zItA mahAnadI ke uttara meM padmottara nAmaka dighastikUTa batalAyA gayA hai| vaha 500 yojana U~cA tathA 500 koza jamIna meM gaharA hai| usakI caur3AI tathA paridhi cullahimavAn parvata ke samAna hai| prAsAda Adi pUrvavat haiM / vahA~ padmottara nAmaka deva nivAsa karatA hai| usakI rAjadhAnI uttara-pUrva meM - IzAna koNa meM hai / 1 nIlavAn nAmaka dighastikUTa mandara parvata ke dakSiNa-pUrva meM - Agneya koNa meM tathA pUrva dizA zItA mahAnadI ke dakSiNa meM hai / vahA~ nIlavAn nAmaka deva nivAsa karatA hai / usakI rAjadhAnI dakSiNa - pUrva meM- Agneya koNa meM hai / suhastI nAmaka dighastikUTa mandara parvata ke dakSiNa - pUrva meM - Agneya koNa meM tathA dakSiNa dizAgata zItodA mahAnadI ke pUrva meM hai / vahA~ suhastI nAmaka deva nivAsa karatA hai / usakI rAjadhAnI dakSiNa-pUrva meM - Agneya koNa meM hai / 1 aMjanagiri nAmaka dighastikUTa mandara parvata ke dakSiNa-pazcima meM - nairRtya koNa meM tathA dakSiNadizAgata zItodA mahAnadI ke pazcima meM hai| aMjanagiri nAmaka usakA adhiSThAyaka deva hai / usakI rAjadhAnI dakSiNa-pazcima meM - nairRtya koNa meM hai / kumuda nAmaka vidizAgata hastikUTa mandara parvata ke dakSiNa-pazcima meM - nairRtya koNa meM tathA pazcimadigvartI zItodA mahAnadI ke dakSiNa meM hai / vahA~ kumuda nAmaka deva nivAsa karatA hai / usakI rAjadhAnI dakSiNapazcima meM - nairRtya koNa meM hai / palAza nAmaka vidighastikUTa mandara parvata ke uttara-pazcima meM - vAyavya koNa meM evaM pazcima digvartI zItodA mahAnadI ke uttara meM hai / vahA~ palAza nAmaka deva nivAsa karatA hai / usakI rAjadhAnI uttara-pazcima meM - vAyavya koNa meM hai / avataMsa nAmaka vidighastikUTa mandara parvata ke uttara-pazcima meM - vAyavya koNa tathA uttara digga zItA mahAnadI ke pazcima meM hai / vahA~ avataMsa nAmaka deva nivAsa karatA hai| usakI rAjadhAnI uttara-pazcima meM-vAyavya koNa meM hai / rocanAgiri nAmaka dighastikUTa mandara parvata ke uttara-pUrva meM - IzAna koNa meM aura uttara digga mahAnadI ke pUrva meM hai| rocanAgiri nAmaka deva usa para nivAsa karatA hai / usakI rAjadhAnI uttaraIzAna koNa meM hai / -pUrva meM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] [jambUdvIpaprajJaptisUtra vivecana-prastuta sUtra meM mandara parvata ke padmottara, nIlavAn, suhastI, aMjanagiri, kumuda, palAza, avataMsa tathA rocanAgiri-ina ATha dighastikUToM kA ullekha huA hai| hAthI ke AkAra ke ye phUTa-zikhara bhinna-bhinna dizAoM evaM vidizAoM meM saMsthita haiN| ina kUToM kI carcA ke prasaMga meM padmottara, nIlavAn, suhastI tathA aMjanagiri ko dizA-hastikUTa kahA gayA hai aura kumuda, palAza evaM avataMsa ko vidizA-hastikUTa kahA gayA hai| Azaya spaSTa hai, pahale cAra, jaisA sUtra meM varNana hai, bhinna-bhinna dizAoM meM vidyamAna haiM tathA agale tIna vidizAoM meM vidyamAna haiN| antima AThaveM kUTa rocanAgiri ke lie dizAhastikUTa zabda AtA hai, jo saMzaya utpanna karatA hai| ATha kUTa alaga-alaga cAra dizAoM meM tathA cAra vidizAoM meM hoM, yaha saMbhAvya hai| rocanAgiri ke dizAhastikUTa ke rUpa meM liye jAne se dizA-hastikUTa pAMca hoMge tathA vidizAhastikUTa tIna hoNge| aisA saMgata pratIta nahIM hotaa| Agamodaya samiti ke, pUjya zrI amolakaRSijI mahArAja ke tathA pUjya zrI ghAsIlAla jI mahArAja ke jambUdvIpapratraptisUtra ke saMskaraNoM ke pATha meM tathA artha meM rocanAgiri kA dizAhastikUTa ke rUpa meM hI ullekha huA hai| yaha vicAraNIya evaM gaveSaNIya hai| nandanavana 133. kahi NaM bhaMte ! mandare pavvae NaMdaNavaNe NAmaM vaNe paNNatte? goyamA ! bhaddasAlavaNassa bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo paJcajoaNasayAI uddhaM uppaittA ettha NaM mandare pavvae NaMdaNavaNe NAmaM vaNe pnnnntte| paJcajoaNasayAiM cakkavAlavikkhambheNaM, vaTTe , valayAkArasaMThANasaMThie, je NaM mandaraM pavvayaM savvao samantA saMparikkhittANaM ciTThai tti| NavajoaNasahassAiMNava ya cauppaNNe joaNasae chaccegArasabhAe joaNassa bAhiM girivikkhambho, egattIsaM joaNasahassAiM cattAri a auNAsIe joaNasae kiMci visesAhie bAhiM giripariraeNaM, aTTha joaNasahassAiM Nava ya cauppaNNe joaNasae chaccegArasabhAe joaNassa aMto girivikkhambho, aTThAvIsaM joaNasahassAiM tiNNi ya solasuttare joaNasae aTTha ya ikkArasabhAe joaNassa aMto giriprirennN| se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samantA saMparikkhitte vaNNao jAva aasynti| ___mandarassa NaM pavvayassa puratthimeNaM ettha NaM mahaM ege siddhAyayaNe pnnnntte| evaM cauddisiM cattAri siddhAyayaNA, vidisAsu pukkhariNIo, taM ceva pamANaM siddhAyayaNANaM pukkhariNINaM ca pAsAyavaDiMsagA taha ceva sakkesANANaM teNaM ceva pmaannennN| ___NaMdaNavaNe NaM bhaMte ! kai kUDA paNNattA ? goyamA ! Nava kUDA paNNattA, taM jahA-NaMdaNavaNakUDe 1, mandarakUDe 2, NisahakUDe 3, himavayakUDe 4, rayayakUDe 5, ruagakUDe 6, sAgaracittakUDe 7, vairakUDe 8, balakUDe 9 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [267 kahi NaM bhaMte ! NaMdaNavaNe NaMdaNavaNakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! mandarassa pavvayassa purathimillasiddhAyayaNassa uttareNaM, uttarapurathimillassa pAsAyavaDeMsayassa dakkhiNeNaM, ettha NaM NaMdaNavaNe NaMdaNavaNe NAmaM kUDe pnnnntte| paJcasaiA kUDA puvvaNNiA bhaanniavvaa| devI mehaMkarA, rAyahANI vidisAetti 1 / eAhiM ceva puvvAbhilAveNaM NeavvA ime kuuddaa| imAhiM disAhiM purathimillassa bhavaNassa dAhiNeNaM, dAhiNapurathimillassa pAsAyavaDeMsagassa uttareNaM, mandare kUDe mehavaI rAyahANI puvveNaM 2 / ___ dakkhiNillassa bhavaNassa purathimeNaM, dAhiNapurathimillassa pAsAyavaDeMsagassa paccatthimeNaM Nisahe kUDe sumehA devI, rAyahANI dakkhiNeNaM 3 / dakkhiNillassa bhavaNassa paccatthimeNaM dakkhiNapaccasthimillassa pAsAyavaDeMsagassa purasthimeNaM hemavae kUDe hemamAlinI devI, rAyahANI dakkhiNeNaM 4 / paccathimillassa bhavaNassa dakkhiNeNaM dAhiNa-paccathimillassa pAsAyavaDeMsagassa uttareNaM zyayakUDe suvacchA devI, rAyahANI paccatthimeNaM 5 / paccasthimillassa bhavaNassa uttareNaM , uttara-paccasthimillassa pAsAyavaDeMsagassa dakkhiNeNaM ruage kUDe vacchamittA devI, rAyahANI paccatthimeNaM 6 / - uttarillassa bhavaNassa paccatthimeNaM, uttara-paccathimillassa pAsAyavaDeMsagassa purathimeNaM sAgaracitte kUDe vairaseNA devI, rAyahANI uttareNaM 7 / uttarillassa bhavaNassa puratthimeNaM, uttara-purathimillassa pAsAyavaDe sagassa paccatthimeNaM vairakUDe balAhayA devI, rAyahANI uttareNaMti 8 / kahi NaM bhaMte ! NaMdaNavaNe balakUDe NAmaM kUDe paNNatte ? goyamA ! mandarassa pavvayassa uttarapurasthimeNaM ettha NaM NaMdaNavaNe balakUDe NAmaM kUDe pnnnntte| evaM jaM ceva harissahakUDassa pamANaM rAyahANI ataM ceva balakUDassavi, NavaraM balo devo, rAyahANI uttrpursthimennNti| [133] bhagavan ! mandara parvata para nandanavana nAmaka vana kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! bhadrazAlavana ke bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga se pAMca sau yojana Upara jAne para mandara parvata para nandanavana nAmaka vana AtA hai| cakravAlaviSakambha-samamaNDalavistAra-paridhi ke saba ora se samAna vistara kI apekSA se vaha 500 yojana hai, gola hai| usakA AkAra valaya-kaMkaNa ke sadRza hai, saghana nahIM hai, madhya meM valaya kI jyoM zuSira hai-rikta (khAlI) hai| vaha (nandanavana) mandara parvatoM ko cAroM ora se pariveSTita kiye hue hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268] [jambUdvIpaprajJaptisUtra nandanavana ke bAhara meru parvata kA vistAra 9954), yojana hai| nandanavana se bAhara usakI paridhi kucha adhika 31479 yojana hai| nandana vana ke bhItara usakA vistAra 8944), yojana hai| usakI paridhi 28316/..yojana hai| vaha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA cAroM ora se pariveSTita hai| vahA~ deva-deviyAM Azraya lete haiM-ityAdi sArA varNana pUrvAnurUpa hai| mandara parvata ke pUrva meM eka vizAla siddhAyatana hai| aise cAroM dizAoM meM cAra siddhAyatana haiN| vidizAoM meM-IzAna, Agneya Adi koNoM meM puSkariNiyAM haiM, siddhAyatana, puSkariNiyAM tathA uttama prAsAda tathA zakrendra, IzAnendra-saMbaMdhI varNana pUrvavat hai| bhagavan ! nandanavana meM kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! vahA~ nau kUTa batalAye gaye haiM 1. nandanavanakUTa, 2. mandarakUTa, 3. niSadhakUTa, 4. himavatkUTa, 5. rajatakUTa, 6. rucakakUTa, 7. sAgaracitrakUTa, 8. vajrakUTa tathA 9. blkuutt| bhagavan ! nandanavana meM nandanavanakUTa nAmaka kUTa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mandara parvata para pUrva dizAvartI siddhAyatana ke uttara meM, uttara-pUrva-IzAna koNavartI uttama prAsAda ke dakSiNa meM nandanavana meM nandanavanakUTa nAmaka kUTa batalAyA gayA hai| sabhI kUTa 500 yojana U~ce haiN| inakA vistRta varNana pUrvavat hai| ___nandanavanakUTa para meghaMkarA nAmaka devI nivAsa karatI hai| usakI rAjadhAnI uttara-pUrva vidizA meMIzAnakoNa meM hai| aura varNana pUrvAnurUpa hai| ina dizAoM ke antargata pUrva dizAvartI bhavana ke dakSiNa meM, dakSiNa-pUrva-Agneya koNavartI uttama prAsAda ke uttara meM mandarakUTa para pUrva meM meghavatI nAmaka rAjadhAnI hai| dakSiNa dizAvartI bhavana ke pUrva meM, dakSiNapUrva-AgneyakoNavartI uttama prAsAda ke pazcima meM niSadhakUTa para sumedhA nAmaka devI hai| dakSiNa meM usakI rAjadhAnI hai|' dakSiNa dizAvartI bhavana ke pazcima meM, dakSiNa-pazcima-nairRtyakoNavartI uttama prAsAda ke pUrva meM haimavatakUTa para hemamAlinI nAmaka devI hai| usakI rAjadhAnI dakSiNa meM hai| pazcima dizAvartI bhavana ke dakSiNa meM, dakSiNa-pazcima-nairRtyakoNavartI uttama prAsAda ke uttara meM rajatakUTa para suvatsA nAmaka devI rahatI hai| pazcima meM usakI rAjadhAnI hai| pazcimadigvartI bhavana ke uttara meM, uttara-pazcima-vAyavyakoNavartI uttama prAsAda ke dakSiNa meM rucaka nAmaka kUTa para vatsamitrA nAmaka devI nivAsa karatI hai| pazcima meM usakI rAjadhAnI hai| uttaradigvartI bhavana ke pazcima meM, uttara-pazcima-vAyavyakoNavartI uttama prAsAda ke pUrva meM sAgaracitra nAmaka kUTa para vajrasenA nAmaka devI nivAsa karatI hai| uttara meM usakI rAjadhAnI hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [269 uttaradigvartI bhavana ke pUrva meM, uttara-pUrva-IzAnakoNavartI uttama prAsAda ke pazcima meM vajrakUTa para balAhakA nAmaka devI nivAsa karatI hai| usakI rAjadhAnI hai uttara meM hai| bhagavan ! nandanavana meM balakUTa nAmaka kUTa kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mandara parvata ke uttara-pUrva meM IzAnakoNa meM nandanavana ke antargata balakUTa nAmaka kUTa batalAyA gayA hai| usakA, usakI rAjadhAnI kA pramANa, vistAra harissahakUTa evaM usakI rAjadhAnI ke sadRza hai| itanA antara hai-usakA adhiSThAyaka bala nAmaka deva hai| usakI rAjadhAnI uttara pUrva meM IzAnakoNa meM hai| saumanasavana 134. kahi NaM bhaMte ! mandarae pavvae somaNasavaNe NAmaM vaNe paNNatte ? goyamA ! NandaNavaNassa bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo addhatevaDhei joaNasahassAI uddhaM uppaittA ettha NaM mandare pavvae somaNasavaNe NAmaM vaNe pnnnntte| paJcajoyaNasayAI cakka-vAlavikkhambheNaM, vaTTe, valayAkArasaMThANasaMThie, je NaM mandaraM pavvayaM savvao samantA saMparikkhittANaM citttthi| cattAri joaNasahassAiM duNNi ya bAvattare joaNasae aTTha ya ikkArasabhAe joaNassa bAhiM girivikkhambheNaM, terasa joaNasahassAI paJca ya ekkAre joaNasae chacca ikkArasabhAe joaNassa bAhiM giripariraeNaM, tiNi joaNasahassAI duNNi a bAvattare joaNasae aTTha ya ikkArasabhAe joyaNassa aMto girivikkhambheNaM, dasa joaNasahassAI tiNNi a auNApaNNe joaNasae tiNNi a ikkArasabhAe joaNassa aMto giriprirennNti| se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samantA saMparikkhitte vaNNao, kiNhe kiNhobhAse jAva 1 aasynti| evaM kUDavajA sacceva NandaNavaNavattavvayA bhANiyavvA, taM ceva ogAhiUNa jAva pAsAyavaDeMsagA skkiisaannaannNti| [134] bhagavan ! mandara parvata para saumanasavana nAmaka vana kahA~ batalAyA gayA hai ? . - gautama ! nandanavana.ke bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga se 62500 yojana Upara jAne para mandara parvata para saumanasa nAmaka vana AtA hai| vaha cakravAla-viSkambha kI dRSTi se pA~ca sau yojana vistIrNa hai, gola hai, valaya ke AkAra kA hai| vaha mandara parvata ko cAroM ora se pariveSTita kie hue hai| vaha parvata se bAhara 4272/. yojana vistIrNa hai| parvata se bAhara usakI paridhi 135116... yojana hai| vaha parvata ke bhItarI bhAga meM 3272/ yojana vistIrNa hai| parvata ke bhItarI bhAga se saMlagna usakI paridhi 10349/.. yojana hai / vaha eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA cAroM ora se ghirA huA hai| vistRta varNana pUrvavat dekheM, sUtra saMkhyA 6 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra vaha vana kAle, nIle Adi pattoM se-vaise vRkSoM se, latAoM se ApUrNa hai| unakI kRSNa, nIla AbhA dyotita hai| vahA~ deva-deviyAM Azraya lete haiM / kUToM ke atirikta aura sArA varNana nandanavana ke sadRza hai| usameM Age zakrendra tathA IzAnendra ke uttama prAsAda haiN| paNDakavana 135. kahi NaM bhaMte ! mandarapavvae paMDagavaNe NAmaM vaNe paNNatte ? goyamA ! somaNasavaNassa bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo chattIsaM joaNasahassAI uddhaM uppaittA ettha NaM mandare pavvae siharatale paMDagavaNe NAmaM vaNe pnnnntte| cattAri cauNaue joyaNasae cakkavAla vikkhambheNaM, vaTTe valayAkArasaMThANasaMThie, je NaM maMdaracUliaMsavvao samantA saMparikkhittANaM citttthi| tiNNi joaNasahassAI egaM ca bAvaTuM joaNasayaM kiMcivisesAhi parikkheveNaM / se NaM egAe paumavaraveiAe egeNa ya vaNasaMDeNaM jAva ? kiNhe devA aasynti| ___paMDagavaNassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM maMdaracUliA NAmaM cUliyA pnnnnttaa| cattAlIsaM joaNAI uddhaM uccatteNaM, mUle bArasa joaNAI vikkhambheNaM, majhe aTTha joaNAiM vikkhambheNaM, uppiM cattArijoaNAiM vivkhmbhennN|muule sAiregAiM sattatIsaMjoaNAI parikkheveNaM, majhe sAiregAI paNavIsaMjoaNAiM parikkheveNaM, uppiM sAiregAiM bArasa joaNAI prikkhevennN| mUle vitthiNNA, majhe saMkhittA, uppiM taNuA, gopucchasaMThANasaMThiA, savvaveruliAmaI, acchaa| sA NaM egAe paumavaraveiAe (egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samantA) saMparikkhittA iti| uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge jAva' siddhAyayaNaM bahumajhadesabhAe kosaM AyAmeNaM, addhakosaM vikkhambheNaM, desUNagaM kosaM uddhaM uccatteNaM, aNegakhaMbhasaya ( -saNNiviDhe), tassa NaM siddhAyayaNassa tidisiM tao dArA pnnnnttaa| teNaM dArA aTTa joaNAI uddhaM uccatteNaM, cattAri joaNAI vikkhambheNaM, tAvaiyaM ceva pvesennN| seA varakaNagathUbhiAgA jAva vaNamAlAo bhUmibhAgo abhaanniavvo| tassa NaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM egA maNipeDhiA pnnnnttaa|atttthjoannaaii AyAmavikkhambheNaM, cattAri joaNAI bAhalleNaM, savvarayaNAmaI acchaa| tIse NaM maNipeDhiAe uvariM devacchandae, aTThajoaNAI AyAmavikkhambheNaM, sAiregAiM aTThajoaNAI uddhaM uccatteNaM jAva jiNapaDimAvaNNao devacchandagassa jAva dhuuvkdducchugaa| ___mandaracUMliAe NaM puttheimeNaM paMDagavaNaM paNNAsaM joaNAI ogAhittA ettha NaM mahaM ege bhavaNe pnnnntte| evaM jacceba somaNase puvvavaNio gamo bhavaNANaM pukkhariNINaM pAsAyavaDeMsagANa ya so ceva meavvo jAva sakkIsANavaDeMsagA teNaM ceva primaannennN| 2. dekheM sUtra saMkhyA 6, . Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [271 [135] bhagavan ! mandara parvata para paNDakavana nAmaka vana kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! somanasavana ke bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga se 36000 yojana Upara jAne para mandara parvata ke zikhara para paNDakavana nAmaka vana batalAyA gayA hai| cakravAla viSkambha dRSTi se vaha 494 yojana vistIrNa hai, gola hai, valaya ke AkAra jaisA usakA AkAra hai| vaha mandara parvata kI cUlikA ko cAroM ora se pariveSTita kara sthita hai| usakI paridhi kucha adhika 3162 yojana hai| vaha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA ghirA hai| vaha kAle, nIle Adi pattoM se yukta hai| deva-deviyAM vahA~ Azraya lete haiN| paNDakavana ke bIcoM-bIca mandara cUlikA nAmaka cUlikA batalAI gaI hai| vaha cAlIsa yojana U~cI hai| vaha mUla meM bAraha yojana, madhya meM ATha yojana tathA Upara cAra yojana caur3I hai| mUla meM usakI paridhi kucha adhika 37 yojana, bIca meM kucha adhika 25 yojana tathA Upara kucha adhika 12 yojana hai| vaha mUla meM vistIrNa-caur3I, madhya meM saMkSipta-sa~kar3I tathA Upara tanuka-patalI hai| usakA AkAra gAya ke pUMcha ke AkAra-sadRza hai| vaha sarvathA vaiDUrya ratnamaya hai-nIlamanirmita hai, ujjvala hai| vaha eka padmavaravedikA (tathA eka vanakhaNDa) dvArA cAroM ora se saMparivRta hai| Upara bahuta samatala evaM sundara bhUmibhAga hai| usake bIca meM siddhAyatana hai| vaha eka koza lambA, AdhA koza caur3A, kucha kama eka koza U~cA hai, saikar3oM khambhoM para TikA hai| usa siddhAyatana kI tIna dizAoM meM tIna daravAje batalAye gaye haiN| ve daravAje ATha yojana U~ce haiN| ve cAra yojana caur3e haiN| unake praveza-mArga bhI utane hI haiN| usa (siddhAyatana) ke sapheda, uttama svarNamaya zikhara haiN| Age vanamAlAe~, bhUmibhAga Adi se sambaddha varNana pUrvavat hai| usake bIcoM bIca eka vizAla maNipIThikA batalAI gaI hai| vaha ATha yojana lambI-caur3I hai, cAra yojana moTI hai, sarvaratnamaya hai, svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara devAsana hai| vaha ATha yojana lambAcaur3A hai, kucha adhika ATha yojana U~cA hai| jina pratimA, devacchandaka, dhUpadAna Adi kA varNana pUrvAnurUpa mandara parvata kI cUlikA ke pUrva meM paNDakavana meM pacAsa yojana jAne para eka vizAla bhavana AtA hai| saumanasavana ke bhavana, puSkariNiyAM, prAsAda Adi ke pramANa, vistAra Adi kA jaisA varNana hai, isake bhavana, puSkariNiyAM tathA prAsAda Adi kA varNana vaisA hI samajhanA cAhie / zakrendra evaM IzAnendra vahA~ ke adhiSThAyaka deva haiN| unakA varNana pUrvavat hai| abhiSeka-zilAe~ 136. paNDagavaNe NaM bhaMte ! vaNe kai abhiseyasilAo paNNattAo? goyamA ! cattAri abhise yasilAo paNNattAo, taM jahA-paMDusilA 1, paNDukaMbalasilA 2, rattasilA 3, rattakambalasileti 4 / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra kahi NaM bhaMte ! paNDagavaNe paNDusilA NAmaM silA paNNattA ? goyamA ! mandara-cUliAe purathimeNaM paMDagavaNapurathimaperaMte, etthaNaM paMDagavaNe paNDusilA NAmaM silA pnnnnttaa| uttaradAhiNAyayA, pAINapaDINavitthiNNa, addhacaMdasaMThANasaMThiA, paJca joaNasayAI AyAmeNaM, addhAijjAiM joaNasayAI vikkhambheNaM, cattAri joaNAi bAhalleNaM, savvakaNagAmaI, acchA, veiAvaNasaMDeNaM savvao samantA saMparikkhittA vnnnno|| tIse NaM paNDusilAe cauddisiM cattAri tisovANa-paDirUvagA paNNattA jAva toraNA vnnnno| tIse NaM paNDusilAe uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, (tattha tattha dese tahiM tahiM bahave ) devA aasynti| tassa NaM bahusamaramaNijje bhUmibhAgassa bahumajhadesabhAe uttaradAhiNeNaM ettha NaM duve sIhAsaNA paNNattA, paJca dhaNusayAI AyAmavikkhambheNaM, addhAijjAiM dhaNusayAiM bAhalleNaM, sIhAsaNavaNNao bhANiavvo vijyduusvjjotti| tattha NaM je se uttarille sIhAsaNe, tattha NaM bahUhiM bhavaNavaivANamantarajoisiavemANiehiM devehiM devIhiM a kacchAiA titthayarA abhisiccnti| tattha NaMje se dAhiNille sIhAsaNe tattha NaM bahUhiM bhavaNa-(vaivANamantarajoisia) vemANiehiM devehiM devIhi a vacchAiA titthayarA abhisiccnti| kahi NaM bhaMte ! paNDage paNDukaMbalAsilA NAmaM silA paNNattA ? goyamA ! mandaracUliAe dakkhiNeNaM, paNDagavaNadAhiNaparaMte, ettha NaM paMDagavaNe paMDukaMbalAsilA NAmaM silA pnnnnttaa| pAINapaDINAyayA, uttaradAhiNa-vitthiNNA.evaM taM ceva pamANaM vattavvayA ya bhANiavvA jAva tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM mahaM ege sIhAsaNe paNNatte, taM ceva sIhAsaNappamANaM tattha NaM bahUhiM bhavaNavai -(vANamantarajoisiavemANiadevehi devIhiM a) bhArahagA titthayarA ahisiccnti| kahi NaM bhaMte ! paNDagavaNe rattasilA NAmaM silA paNNattA ? goyamA ! mandaracUliAe paccatthimeNaM, paNDagavaNapaccatthimaperaMte, ettha NaM paNDagavaNa rattasilA NAmaM silA pnnnnttaa| uttaradAhiNAyayA, pAINapaDINavitthiNNA jAva taM ceva pamANaM savvatavaNijjamaI acchaa| uttaradAhiNeNaM ettha NaM duve sIhAsaNA pnnnnttaa| tattha NaM je se dAhiNille sIhAsaNe tattha NaM bahUhiM bhavaNa0 pamhAiA titthayarA ahisiccanti / tattha NaMje se uttarille sIhAsaNe tattha NaM bahUhiM bhavaNa jAva vappAiAtitthayarA ahisiccNti| kahi NaM bhaMte ! paNDagavaNe rattakaMbalasilA NAmaM silA paNNattA ? goyamA ! mandaracUliAe uttareNaM, paMDagavaNauttaracarimaMte etthaNaM paMDagavaNe rattakaMbalasilA 1. dekheM sUtra yahIM Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] NAmaM silA paNNattA / pAINapaDINAyayA, udINadAhiNavitthiNA, savvatavaNijjamaI acchA jAva' majjhadesabhAe sIhAsaNaM, tattha NaM bahUhiM bhavaNavai0 jAva' devahiM devIhi a erAvayagA titthayarA ahisiccanti / [ 273 [136] bhagavan ! paNDakavana meM kitanI abhiSeka zilAe~ batalAI gaI haiM ? gautama ! vahA~ cAra abhiSeka zilAe~ batalAI gaI haiM - 1. pANDuzilA, 2. pANDukambalazilA, 3. raktazilA tathA 4. raktakambalazilA / bhagavan ! paNDakavana meM pANDuzilA nAmaka zilA kahA~ batalAI gaI hai ? gautama ! mandara parvata kI cUlikA ke pUrva meM paNDakavana ke pUrvI chora para pANDuzilA nAmaka zilA batalAI gaI hai| vaha uttara - dakSiNa lambI tathA pUrva-pazcima caur3I hai| usakA AkAra ardha candra ke AkAra jaisA hai| vaha 500 yojana lambI, 250 yojana caur3I tathA 4 yojana moTI hai| vaha sarvathA svarNamaya hai, svaccha hai, padmavaravedikA tathA vanakhaNDa dvArA cAroM ora se saMparivRta hai / vistRta varNana pUrvAnurUpa hai / usa pANDuzilA ke cAroM ora cAroM dizAoM meM tIna-tIna sIr3hiyA~ banI haiN| toraNaparyanta unakA varNana pUrvavat hai / usa pANDuzilA para bahuta samatala evaM sundara bhUmibhAga batalAyA gayA hai| usa para ( jahA~-tahA~ bahuta se ) deva Azraya lete haiM / usa bahuta samatala, ramaNIya bhUmibhAga ke bIca meM uttara tathA dakSiNa meM do siMhAsana batalAye gaye haiM / ve 500 dhanuSa lambe-caur3e aura 250 dhanuSa U~ce haiN| vijayadUSyavarjita - vijaya nAmaka vastra ke atirikta usakA siMhAsana paryanta varNana pUrvavat hai / vahA~ jo uttara digvartI siMhAsana hai, vahA~ bahuta se bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika deva - deviyAM kaccha Adi vijayoM meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka karate haiM / vahA~ jo dakSiNa digvartI siMhAsana hai, vahA~ bahuta se bhavanapati, (vAnavyantara, jyotiSka) evaM vaimAnika deva - deviyAM vatsa Adi vijayoM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka karate haiM / bhagavan ! paNDakavana meM pANDukambalazilA nAmaka zilA kahA~ batalAI gaI hai ? gautama ! mandara parvata kI cUlikA ke dakSiNa meM, paNDakavana ke dakSiNI chora para pANDukambalazilA nAmaka zilA batAI gaI hai| vaha pUrva-pazcima lambI tathA uttara-dakSiNa caur3I hai| usakA pramANa, vistAra pUrvavat hai / usake bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga ke bIcoMbIca eka vizAla siMhAsana batalAyA gayA hai| usakA varNana pUrvavat hai / vahA~ bhavanapati, (vAnavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika) deva-deviyoM dvArA bharatakSetrotpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka kiyA jAtA hai / bhagavan ! paNDakavana meM raktazilA nAmaka zilA kahA~ batalAI gaI hai ? gautama ! mandara parvata kI cUlikA ke pazcima meM, paNDakavana ke parizca chora para raktazAlA, nAmaka Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274] [jambUdvIpaprajJaptisUtra zilA batalAI gaI hai| vaha uttara-dakSiNa lambI hai, pUrva-pazcima caur3I hai| usakA pramANa, vistAra pUrvavat hai| vaha sarvathA tapanIya svarNamaya hai, svaccha hai / usake uttara-dakSiNa do siMhAsana batalAye gaye haiN| unameM jo dakSiNI siMhAsana hai, vahA~ bahuta se bhavanapati Adi deva-deviyoM dvArA pakSmAdika vijayoM meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka kiyA jAtA hai| vahA~ jo uttarI siMhAsana hai, vahA~ bahuta se bhavanapati Adi devoM dvArA vapra Adi vijayoM meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka kiyA jAtA hai| bhagavan ! paNDakavana meM raktakambalazilA nAmaka zilA kahA~ batalAI gaI hai ? gautama ! mandara parvata kI cUlikA ke uttara meM, paNDakavana ke uttarI chora para raktakambalazilA nAmaka zilA batalAI gaI hai| vaha pUrva-pazcima lambI tathA uttara-dakSiNa caur3I hai, sampUrNataH tapanIya svarNamaya tathA ujjvala hai| usake bIcoMbIca eka siMhAsana hai| vahA~ bhavanapati Adi bahuta se deva-deviyAM dvArA airAvatakSetra meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka kiyA jAtA hai| mandara parvata ke kANDa 137. mandarassa NaM bhaMte ! pavvayassa kai kaMDA paNNattA ? goyamA ! tao kaMDA paNNattA, taM jahA-hiTThille kaMDe 1, majjhimille kaMDe 2, uvarille kaMDe 3 / mandarassa NaM bhaMte ! pavvayassa hiTThille kaMDe kativihe paNNatte ? goyamA ! cauvvihe paNNatte, taM jahA-puDhavI 1, uvale 2, vaire. 3, sakkare 4 / majjhimille NaM bhaMte ! kaMDe kativihe paNNatte ? goyamA! cauvihe paNNatte , taM jahA-aMke 1, phalihe 2, jAyarUve 3, rayae 4 / uvarille kaMDe kativihe paNNatte ? goyamA ! egAgAre paNNatte, svvjmbuunnyaame| mandarassa NaM bhaMte ! pavvayassa heTThille kaMDe kevaiaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! egaM joaNasahassaM bAhalleNaM pnnnntte| majjhimille kaMDe pucchA, goyamA ! tevaDhi joaNasahassAI bAhalleNaM pnnnntte| uvarille pucchA, goyamA ! chattIsaM joaNasahassAI bAhalleNaM pnnnntte| evAmeva sapuvvAvareNaM mandare pavvae egaM joaNasayasahassaM savvaggeNaM pnnnntte| [137] bhagavan ! mandara parvata ke kitane kANDa-viziSTa parimANAnugata vijcheda-parvata kSetra ke vibhAga batalAye haiM ? gautama ! usake tIna vibhAga batalAye gaye haiM-1. adhastanavibhAga-nIce kA vibhAga, 2. madhyamavibhAga Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra ] bIca kA vibhAga tathA 3. uparitanavibhAga -- Upara kA vibhAga / bhagavan ! mandara parvata kA adhastanavibhAga kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama ! vaha cAra prakAra kA batalAyA gayA hai - 1. pRthvI - mRttikArUpa, 2. upala - pASANarUpa, 3. vajra - hIrakamaya tathA 4. zarkarA - kaMkaramaya / bhagavan ! usakA madhyamavibhAga kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama ! vaha cAra prakAra kA batalAya gayA hai - 1. aMkaratnamaya, 2. sphaTikamaya, 3. svarNamaya tathA 4. rajatamaya / bhagavan ! usakA uparitanavibhAga kitane prakAra kA batalAya gayA hai ? gautama ! vaha ekAkAra - eka prakAra kA batalAyA gayA hai| vaha sarvathA jambUnada - svarNamaya hai / bhagavan ! mandara parvata kA adhastana vibhAga kitanA U~cA batalAyA gayA hai ? gautama ! vaha 1000 yojana U~cA batalAyA gayA hai / bhagavan ! mandara parvata kA madhyama vibhAga kitanA U~cA batalAyA gayA hai ? gautama ! vaha 63000 yojana U~cA batalAyA gayA hai| bhagavan ! mandara parvata kA uparitana vibhAga kitanA U~cA batalAyA gayA hai ? gautama ! vaha 36000 yojana U~cA batalAyA gayA hai / yoM usakI U~cAI kA kula parimANaM 1000 100000 yojana hai / + 63000 + 36000 mandara ke nAmadheya [275 138 ! maMdarassa NaM bhaMte ! pavvayassa kati NAmadhejjA paNNattA ? goyamA ! solasa NAmadhejjA paNNattA, taM jahA mandara 1, meru 2, maNorama 3, sudaMsaNa 4, saMyapabhe a 5, girirAyA 6 / rayaNoccaya 7, , siloccaya 8, majjhe logassa 9, NAbhI ya 10 // 1 // acche a 11, sUriAvatte 12, sUriAvaraNe 13, ti A / uttame a 14, disAdI a 15, vaDeMseti a 16, solase // 2 // sekeNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai maMdare pavvae maMdare pavvae ? = 1. dekheM sUtra goyamA ! maMdare pavvae maMdare NAmaM deve parivasai mahiDDIe jAva ' paliovamaTThiie, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai maMdare pavvae 2 aduttaraM taM cevatti / saMkhyA 14 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276] [jambUdvIpaprajJaptisUtra [138] bhagavan ! mandara parvata ke kitane nAma batalAye gaye haiM ? gautama ! mandara parvata ke 16 nAma batalAye gaye haiM-1. mandara, 2. meru, 3. manorama, 4. sudarzana, 5. svayaMprabha, 6. girirAja, 7. ratnoccaya, 8. ziloccaya,9. lokamadhya, 10. lokanAbhi, 11. accha, 12. sUryAvarta, 13. sUryAvaraNa, 14. uttama yA uttara, 15. digAdi tathA 16. avtNs| bhagavan ! vaha mandara parvata kyoM kahalAtA hai ? gautama ! mandara parvata para mandara nAmaka parama RddhizAlI, palyopama ke AyuSya vAlA deva nivAsa karatA hai, isalie vaha mandara parvata kahalAtA hai| athavA usakA yaha nAma zAzvata hai| nIlavAn varSadhara parvata 139. kahi NaM bhaMte ! jambUddIve dIve NIlavante NAmaM vAsaharapavvae paNNatte ? goyamA ! mahAvidehassa vAsassa uttareNaM, rammagavAsassa dakkhiNeNaM, purathimillalavaNasamuddassa paccathimilleNaM, paccatthimillalavaNasamuddassa purasthimeNaM ettha NaM jambuddIve 2 NIlavante NAmaM vAsaharapavvae pnnnntte| pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthipaNe, NisahavattavvayA NIlavantassa bhANiavvA, NavaraM jIvA dAhiNeNaM, dhaNuM uttrennN| ettha NaM kesariddaho, dAhiNeNaM sIA mahANaI pavaDhA samANI uttarakuruM ejjamANI 2 jamagapavvae NIlavantauttarakurucanderAvatamAlavantaddahe aduhA vibhayamANI 2 caurAsIe salilAsahassehiMApUremANI 2 bhaddasAlavaNaMejamANI 2 mandaraM pavvayaMdohiMjoaNehiMasaMpattA purasthAbhimuhI AvattA samANI ahe mAlavantavakkhArapavvayaM dAlayittA mandarassa pavvayassa purathimeNaM puvvavidehavAsaM duhA vibhayamANI 2 egamegAo cakkaTTivijayAo aTThAvIsAe 2 salilAsahassehiM ApUremANI 2 paJcahiM salilAsayasahassehiM battIsAe asalilAsahassehiM samaggA ahe vijayassa dArassa jagaI dAlaittA puratthimeNaM lavaNasamudaM samappei, avasiTuM taM cevtti| ___evaM NArikatAvi uttarabhimuhI NeavvA, NavaramimaM NANataM gandhAvaivaTTaveaddhapavvayaM joaNaNaM asaMpattA paccatthAbhimuhI AvattA samANI avasiTuM taM ceva pavahe a muhe ajahA harikantasalilA iti| NIlavante NaM bhante ! vAsaharapavvae kai kUDA paNNattA ? goyamA ! nava kUDA paNNattA, taM jahA-siddhAyayaNakUDe / siddhe 1, NIle 2, puvvavidehe 3, sIA ya 4, kitti 5, NArI a6| avaravidehe 7, rammaga-kUDe 8, uvadaMsaNe ceva 9 // 1 // savve ee kUDA paJcasaiA rAyahANI u uttareNaM / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-NIlavante vAsaharapavvae 2 ? Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [257 ___ goyamA ! NIle NIlobhAse NIlavante a ittha deve mahiDDIe jAva ' parivasai savvaveruliAmae Amae NIlavante jAva nnicceti| [139] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata nIlavAn nAmaka varSadhara parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! mahAvideha kSetra ke uttara meM, ramyaka kSetra ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata nIlavAn nAmaka varSadhara parvata batalAyA gayA hai| vaha pUrva-pazcima lambA aura uttara-dakSiNa caur3A hai| jaisA niSadha parvata kA varNana hai, vaisA hI nIlavAn varSadhara parvata kA varNana hai| itanA antara hai-dakSiNa meM isakI jIvA hai, uttara meM dhanupRSThabhAga hai| usameM kesarI nAmaka draha hai| dakSiNa meM usase zItA mahAnadI nikalatI hai| vaha uttarakuru meM bahatI hai| Age yamaka parvata tathA nIlavAn, uttarakuru, candra, airAvata evaM mAlyavAn draha ko do bhAgoM meM bA~TatI huI Age bar3hatI hai| usameM 84000 nadiyA~ milatI haiN| unase ApUrNa hokara vaha bhadrazAla vana meM bahatI hai| jaba mandara parvata do yojana dUra rahatA hai, taba vaha pUrva kI ora mur3atI hai, nIce mAlyavAn vakSaskAra parvata ko vidIrNa-vibhAjita kara mandara parvata ke pUrva meM pUrvavideha kSetra ko do bhAgoM meM bA~TatI huI Age jAtI hai| eka-eka cakravartivijaya meM usameM aTThAIsa-aTThAIsa hajAra nadiyAM milatI haiN| yoM kula 28000 x 16+ 84000 = 532000 nadiyoM se ApUrNa vaha nIce vijayadvAra kI jagatI ko dIrNa kara pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| bAkI kA varNana pUrvAnurUpa hai| nArIkAntA nadI uttarAbhimukha hotI huI bahatI hai| usakA varNana isI ke sadRza hai| itanA antara haijaba gandhApati vRttavaitADhya parvata eka yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha vahA~ se pazcima kI ora mur3a jAtI hai| bAkI kA varNana pUrvAnurUpa hai| udgama tathA saMgama ke samaya usake pravAha kA vistAra harikAntA nadI ke sadRza hotA hai| - bhagavan ! nIlavAn varSadhara parvata ke kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! unake nau kUTa batalAye gaye haiM 1. siddhAyatanakUTa, 2. nIlavatkUTa, 3. pUrvavidehakUTa, 4. zItAkUTa, 5. kIrtikUTa, 6. nArIkAntAkUTa, aparavidehakUTa, 8. ramyakakUTa tathA 9. updrshnkuutt| ye saba kUTa pAMya sau yojana U~ce haiN| inake adhiSThAtR devoM kI rAjadhAniyAM meru ke uttara meM haiN| bhagavan ! nIlavAn varSadhara parvata isa nAma se kyoM pukArA jAtA hai ? gautama ! vahA~ nIlavarNayukta, nIla AbhAvAlA parama RddhizAlI nIlavAn nAmaka deva nivAsa karatA hai, nIlavAn varSadhara parvata sarvathA vaiDUryaratnamaya-nIlamamaya hai| isalie vaha nIlavAn kahA jAtA hai| athavA usakA yaha nAma nitya hai-sadA se calA AtA hai| 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ramyakavarSa 140. kahi NaM bhaMte ! jambUddIve 2 rammae NAmaM vAse paNNatte ? goyamA ! NIlavantassa uttareNaM, ruppissa dakkhiNeNaM, purathimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamudassa purathimeNaM evaM jaha ceva harivAsaM taha ceva rammayaM vAsaM bhANiavvaM, NavaraM dakkhiNeNaM jIvA uttareNaM dhaNuM avasesaM taM cev| kahi NaM bhaMte ! rammae vAse gandhAvAINAmaM vaTTaveaddhapavvae paNNatte ? goyamA ! NarakantAe paccatthimeNaM, NArIkantAe puratthimeNaM rammagavAsassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM gandhAvAINAmaM vaTTaveaddhe pavvae paNNatte, jaM ceva viaDAvaissa taM ceva gandhAvaissavi vattavvaM, aTTho bahave uppalAiMjAva gaMdhAvaIvaNNAiM gandhAvaIppabhAI paume a ittha deve mahiDDIe jAva paliovamaTTiIe parivasai, rAyahANI uttrennnti| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai rammae vAse 2 ? goyamA ! rammagavAse NaM ramme rammae ramaNijje , rammae a ittha deve jAva parivasai, se tennttennN| _ [140] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata ramyaka nAmaka kSetra batalAyA gayA hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke uttara meM, rukmI parvata ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM ramyaka nAmaka kSetra batalAyA gayA hai| usakA varNana harivarSa kSetra jaisA hai| itanA antara hai-usakI jIvA dakSiNa meM hai, dhanupRSThabhAga uttara meM hai| bAkI kA varNana usI (harivarSa) ke sadRza hai| __ bhagavan ! ramyaka kSetra meM gandhApAtI nAmaka vRttavaitADhya parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! narakAntA nadI ke pazcima meM, nArIkAntA nadI ke pUrva meM ramyaka kSetra ke bIcoM bIca gandhApAtI nAmaka vRttavaitADhya parvata batalAyA gayA hai| vikaTApAtI vRttavaitADhya kA jaisA varNana hai, vaisA hI isakA hai| gandhApAtI vRttavaitADhya parvata para usI ke sadRza varNayukta, AbhAyukta aneka utpala, paidma Adi haiN| vahA~ parama RddhizAlI palyopama AyuSya yukta padma nAmaka deva nivAsa karatA hai| usakI rAjadhAnI uttara meM hai| bhagavan ! vaha (uparyukta) kSetra ramyakavarSa nAma se kyoM pukArA jAtA hai ? gautama ! ramyakavarSa sundara, ramaNIya hai evaM usameM ramyaka nAmaka deva nivAsa karatA hai, ataH vaha ramyakavarSa kahA jAtA hai| 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 2. dekheM sUtra saMkhyA 14 3. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [279 rukmI varSadhara parvata 141. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve 2 ruppI NAmaM vAsaharapavvae paNNatte ? goyamA ! rammagavAsassa uttareNaM, heraNNavayavAsassa dakkhiNeNaM, puratthimalavaNasamudassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM ettha NaM jambuddIve dIve ruppI NAmaM vAsaharapavvae pnnnntte| pAINapaDINAyae, udINadAhiNavitthipaNe, evaM jAva ceva mahAhimavantavattavvayA sA ceva ruppissavi, NavaraM dAhiNeNaM jIvA uttareNaM dhaNuM avasesaM taM cev| mahApuNDarIe dahe, NarakantA NadI dakkhiNeNaM avvA jahA rohiA puratthimeNaM gcchi| ruppakUlA uttareNaM NeavvA jahA harikantA paccatthimeNaM gacchai, avasesaM taM cevtti| ruppiMmi NaM bhaMte ! vAsaharapavvae kai kUDA paNNattA ? goyamA ! aTTha kUDA paNNattA, taM jahA siddhe 1, ruppI 2, rammaga 3, NarakantA 4, buddhi 5, ruppakUlA ya 6 / . heraNNavaya 7, maNikaMcaNa 8, aTTha ya ruppiMmi kuuddaaiN||1|| savvevi ee paMcasaiA rAyahANIo uttrennN| se keNaTeNaM bhaMte evaM vuccai ruppI vAsaharapavvae ruppI vaashrpvve| goyamA ! ruppINAmavAsaharapavvae ruppI rupsamaTe, ruppobhAse savvaruppAmae ruppI a ittha deve paliovamaTTiIe pavisai, se eeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccitti| [141] bhagavan ! jambUdvIpa meM rukmI nAmaka varSadhara parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! ramyaka varSa ke uttara meM, hairaNyavata varSa ke dakSiNa, meM pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcima lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata rukmI nAmaka varSadhara parvata batalAyA gayA hai| vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai| vaha mahAhimavAn varSadhara parvata ke sadRza hai| itanA antara hai-usakI jIvA dakSiNa meM hai| usakA dhanupRSThabhAga uttara meM hai| bAkI kA sArA varNana mahAhimavAn jaisA hai| vahA~ mahApuNDarIka nAmaka draha hai| usake dakSiNa toraNa se narakAntA nAmaka nadI nikalatI hai| vaha rohitA nadI kI jyoM pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| narakAntA nadI kA aura varNana rohitA nadI ke sadRza hai| rUpyakUlA nAmaka nadI mahApuNDarIka draha ke uttarI toraNa se nikalatI hai| vaha harikAntA nadI kI jyoM pazcimI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| bAkI kA varNana tadanurUpa hai| bhagavan ! rukmI varSadhara parvata ke kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! usake ATha kUTa batalAye gaye haiM-1. siddhAyatanakUTa, 2. rukmIkUTa, 3. ramyakakUTa, 4. narakAntAkUTa, 5. buddhikUTa, 6. rUpyakUlAkUTa, 7. hairaNyavatakUTa tathA 8. mnnikaaNcnkuutt| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ye sabhI kUTa pAMca-pAMca sau yojana U~ce haiN| uttara meM inakI rAjadhAniyAM haiN| bhagavan ! vaha rukmI varSadhara parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! rukmI varSadhara parvata rajata-niSpanna rajata kI jyoM AbhAmaya evaM sarvathA rajatamaya hai| vahA~ palyopamasthitika rukmI nAmaka deva nivAsa karatA hai, isalie vaha rukmI varSadhara parvata kahA jAtA hai| hairaNyavatavarSa 142. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve 2 heraNNavae NAmaM vAse paNNatte ? goyama ! ruppissa uttareNaM, siharissa dakkhiNeNaM, purathimalavaNasamudassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamudassa puratthimeNaM ettha NaM jambuddIve dIve hiraNNavae vAse paNNatte, evaM jaha ceva hemavayaM taha ceva heraNNavayaMpi bhANiavvaM, NavaraM jIvA dAhiNeNaM, uttareNaM dhaj avasiTuM taM cevtti| kahi NaM bhaMte ! heraNNavae vAse mAlavantapariAe NAmaM vaTTaveaddhapavvae paNNatte ? goyamA ! suvaNNakUlAe paccatthimeNaM, ruppakUlAe puratthimeNaM etthaNaM heraNNavayassa vAsassa bahumajhadesabhAe mAlavantapariAe NAmaM vaTTaveaDDe pnnnntte| jaha ceva saddAvaI taha ceva mAlavantapariAevi, aTTho uppalAiM paumAImAlavantappabhAI mAlavantavaNNAI mAlavantavaNNAbhAI pabhAse a ittha deve mahiDDIe jAva paliovamaTTiIe parivasai, se eeTeNaM0. rAyahANI uttrennNti| se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai-heraNNavae vAse heraNNavae vAse ? goyamA ! heraNNavae NaM vAse ruppIsiharIhiM vAsaharapavvaehiM duhao samavagUDhe,NiccaM hiraNNaM dalai,NiccaM hiraNNaM muMcai, NiccaM hiraNNaM pagAsai, heraNNavae aittha deve parivasai se eennttennNti| [142] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata hairaNyavata kSetra kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! rukmI nAmaka varSadhara parvata ke uttara meM, zikharI nAmaka varSadhara parvata ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata hairaNyavata kSetra batalAyA gayA hai| jaisA haimavata kA varNana hai, vaisA hI hairaNyavata kSetra kA samajhanA caahie| itanA antara hai-usakI jIvA dakSiNa meM hai, dhanupRSThabhAga uttara meM hai| bAkI kA sArA varNana haimavata-sadRza hai| bhagavan ! hairaNyavata kSetra meM mAlyavatparyAya nAmaka vRttavaitADhya parvata kahA~ batalAyA gayA hai? gautama ! suvarNakUlA mahAnadI ke pazcima meM, rUpyakUlA mahAnadI ke pUrva meM hairaNyavata kSetra ke bIcoMbIca mAlyavatparyAya nAmaka vRtta vaitADhya parvata batalAyA gayA hai| jaisA zabdApAtI vRtta vaitADhya parvata kA varNana hai, vaisA hI mAlyavatparyAya vRttavaitADhya parvata kA hai| usa para usa jaise prabhAyukta, varNayukta, AbhAyukta utpala tathA padma Adi haiN| vahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta prabhAsa nAmaka deva nivAsa karatA hai| ina Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha vakSaskAra] [281 kAraNoM se vaha mAlyavatparyAya vRtta vaitADhya kahA jAtA hai| rAjadhAnI uttara meM hai| __ bhagavan ! hairaNyavata kSetra isa nAma se kisa kAraNa kahA jAtA hai ? gautama ! hairaNyavata kSetra rukmI tathA zikharI nAmaka varSadhara parvatoM se do ora se ghirA huA hai| vaha nitya hiraNya-svarNa detA hai, nitya svarNa chor3atA hai, nitya svarNa prakAzita karatA hai, jo svarNamaya zilApaTTaka Adi ke rUpa meM vahA~ yaugalika manuSyoM ke zayyA, Asana Adi upakaraNoM ke rUpa meM upayoga meM AtA hai, vahA~ hairaNyavata nAmaka deva nivAsa karatA hai, isalie vaha hairaNyavata kSetra kahA jAtA hai| zikharI varSadhara parvata 143. kahi NaM bhaMte ! jambuddIve dIve siharI NAmaM vAsaharapavvae paNNatte ? goyamA ! heraNNavayassa uttareNaM, erAvayassa dAhiNeNaM, purathimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM, evaM jaha ceva cullahimavanto taha ceva siharIvi, NavaraM jIvA dAhiNeNaM, dhaNuM uttareNaM, avasiTuM taM cev| puNDarIe dahe, suvaNNakUlA mahANaI dAhiNeNaM NeavvA jahA rohiaMsA purathimeNaM gacchai, evaM jaha ceva gaMgAsiMdhUo taha ceva rattArattavaIo NeavvAo puratthimeNaM rattA paccatthimeNa rattavaI, avasiTuM taM ceva [avasesaM bhANiavvaMti ] / __siharimmi NaM bhaMte ! vAsaharapavvae kai kUDA paNNattA ? goyamA ! ikkArasa kUDA paNNattA, taM jahA-siddhAyayaNakUDe 1, siharikUDe 2, heraNNavayakUDe 3, suvaNNakUlAkUDe 4, sUrAdevIkUDe 5, rattAkUDe 6, lacchIkUDe 7, rattavaIkUDe 8, ilAdevI kUDe 9, eravayakUDe 10, tigicchikUDe 11 / evaM savvevi kUDA paMcasaiA, rAyahANIo uttrennN| se keNaTeNaM bhante ! evamuccai siharivAsaharapavvae 2 ? goyamA ! siharimi vAsaharapavvae bahave kUDA siharisaMThANasaMThiA savvarayaNAmaya siharI a ittha deve jAva ' parivasai, se tennddhe0| - [143] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata zikharI nAmaka varSadhara parvata kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! hairaNyavata ke uttara meM, airAvata ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM zikharI nAmaka varSadhara parvata batalAyA gayA hai| vaha culla himavAn ke sadRza hai| itanA antara hai-usakI jIvA dakSiNa meM hai| usakA dhanupRSThabhAga uttara meM hai bAkI kA varNana pUrvavarNita culla himavAn varSadhara parvata ke anurUpa hai| 1. dekheM sUtra saMkhyA 14 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] . [jambUdvIpaprajJaptisUtra usa para puNDarIka nAmaka draha hai| usake dakSiNa toraNa se suvarNakUlA nAmaka mahAnadI nikalatI hai| vaha rohitAMzA kI jyoM pUrvI lavaNasamudra meM milatI hai| yahA~ raktA tathA raktavatI kA varNana bhI vaisA hI samajhanA cAhie jaisA gaMgA tathA sindhu kA hai| raktA mahAnadI pUrva meM tathA raktavatI pazcima meM bahatI hai| (avaziSTa varNana gaMgA-sindhu kI jyoM hai|) bhagavan ! zikharI varSadhara parvata ke kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! usake gyAraha kUTa batalAye gaye haiM-1. siddhAyatana kUTa, 2. zikharI kUTa, 3. hairaNyavatakUTa, 4. suvarNakUlAkUTa, 5. surAdevIkUTa, 6. raktAkUTa, 7. lakSmIkUTa, 8. raktAvatIkUTa, 9. IlAdevIkUTa, 10. airAvatakUTa, 11. tigicchkuutt| ye sabhI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana U~ce haiN| inake adhiSThAtR devoM kI rAjadhAniyAM uttara meM haiN| bhagavan ! yaha parvata zikharI varSadhara parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! zikharI varSadhara parvata para bahuta se kUTa usI ke-se AkAra meM avasthita haiM, sarvaratnamaya haiN| vahA~ zikharI nAmaka deva nivAsa karatA hai, isa kAraNa vaha zikharI varSadhara parvata kahA jAtA hai| . airAvatavarSa 144. kahi NaM bhaMte ! jambUddIve dIve erAvae NAmaM vAse paNNatte ? goyamA ! siharissa uttareNaM, uttaralavaNasamuddassa dakkhiNeNaM, puratthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM ettha NaM jambuddIve dIve erAvae NAmaM vAse pnnnntte| khANubahule, kaMTakabahule evaM jacceva bharahassa vattavvayA sacceva savvA niravasesA nneavvaa|soavnnaa, saNikkhimaNA, sprinivvaannaa|nnvrN erAvao cakkavaTTI, erAvao devo, se teNaTeNaM erAvae vAse 2 / [144] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata airAvata nAmaka kSetra kahA~ batalAyA gayA hai ? gautama ! zikharI varSadhara parvata ke uttara meM, uttarI lavaNasamudra ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata airAvata nAmaka kSetra batalAyA gayA hai| vaha sthANubahula hai-zuSka kATha kI bahulatA se yukta hai, kaMTakabahula hai, ityAdi usakA sArA varNana bharatakSetra kI jyoM vaha SaTakhaNDa sAdhana, niSkramaNa-pravrajyA yA dIkSA tathA parinirvANa-mokSa sahita hai-ye vahA~ sAdhya haiN| itanA antara hai-vahA~ airAvata nAmaka cakravartI hotA hai, airAvata nAmaka adhiSThAtR-deva hai, isa kAraNa vaha aisavata kSetra kahA jAtA hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra adholokavAsinI dikkumAriyoM dvArA utsava 145. jayA NaM ekkamekke cakkavaTTivijae bhagavanto titthayarA samuppajjanti, teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM ahelogavatthavvAo aTTa disAkumArIo mahattariAo saehiM 2 kUDehiM, saehiM 2 bhavaNehiM, saehiM 2 pAsAyavaDeMsaehiM, patteaM 2 cauhi sAmANia-sAhassIhiM, cauhiM mahattariAhiM saparivArAhiM sattahiM aNiehiM, sattahiM aNiAhivaIhiM, solasahiM Ayaravakkhadeva-sAhassIhiM, aNNehiM abahUhiM bhavaNavai-vANamantarehiM devehiM devIhi asaddhiM saMparivuDAo mahayA hayaNaTTagIyavAia-(taMtItalatAlatuDiyamuaMgapaDuppavAiyaraveNaM viulAI) bhogabhogAiM bhuMjamANIo viharaMti, taM jahA bhogaMkarA 1 bhogavaI 2, subhogA 3 bhogamAlinI 4 / toyadhArA 5 vicittA ya 6, pupphamAlA 7 aNiMdiyA 8 // 1 // tae NaMtAsiMahelogavatthavvANaM aTThaNhaM disAkumArINaM mayahariANaM patteaMpatteaMAsaNAI clNti| tae NaM tAo ahelogavatthavvAo aTTha disAkumArIo mahattariAo patteaM 2 AsaNAI caliAI pAsanti 2 ttA ohiM pauMjaMti, pauMjittA bhagavaM titthayaraM ohiNA obhoeMti 2 ttA aNNamaNNaM saddAviMti 2 ttA evaM vayAsI-uppaNNe khalu bho ! jambuddIve dIve bhayavaM titthayare taM jIyameaMtIapaccuppaNNamaNAgayANaM ahelogavatthavvANaM aTThaNhaM disAkumArImahattariANaM bhagavao titthagarassa jammaNa-mahimaM karettae,taM gacchAmo NaMamhevi bhagavaojammaNa-mahimaM karemotti kaTTa evaM vayaMti 2 ttA patteaM patteNaM Abhiogie deve saddAveMti 2 ttA evaM vayAsI-'khippAmeva bho devANappiA ! aNega-khambha-saya-saNNividvelIlaTThia0 evaM vimANa-vaNNao bhANiavvo jAva joaNa-vitthipaNe jANavimANe viuvvittA eamANattiyaM pccpinnhtti|' taeNaM se AbhiogA devA aNegakhambhasaya jAva paccappiNaMti,tae NaMtAo ahelogavatthavvAo aTTa disAkumArI-mahattariAo haTThatuTTha0 patteyaM patteyaM cauhiM sAmANiasAhassIhiM cauhiM mahattariAhiM (saparivArAhiM sattahiM aNiehiM sattahiM aNiAhivaIhiM solasaehiM AyarakkhadevasAhassIhiM) aNNehiM bahUhiM devehiM devIhi asaddhiM saMparivuDAo te divve jANavimANe durUhaMti, durUhittA savviDDIe savvajuIe ghaNamuiMga-paNavapavAiaraveNaM tAe ukkiTThAe jAva devagaIe jeNeva bhagavao titthagarassa jammaNaNagare jeNeva titthayarassa jammaNabhavaNe teNeva uvAgacchanti 2ttA bhagavao titthayarassa jammaNabhavaNa tehiM divvehiM jANavimANehiM tikkhutto 1. dekheM sUtra saMkhyA 68 2. dekheM sUtra saMkhyA 34 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra AyAhiNapayAhiNaM kareMti, karittA uttarapuratthime disIbhAe IsiMcauraMgulamasaMpatte dharaNitale te divve jANavimANe ThaviMti, ThavittA, patteaM 2 cauhiM sAmANiasahassIhiM (cauhiM mahattariAhiM saparivArAhiM sattahiM aNiehiM sattahiM aNiAhivaIhiM solasaehiM AyarakkhadevasAhassIhiM aNNehiM a bahUhiM bhavaNavaivANamantarehiM devehi devIhi a) saddhiM saMparivuDAo divvehiMto jANavimANehiMto paccoruhaMti 2 ttA savviDDIe jAva ' NAieNaM jeNeva bhagavaM titthayare titthayaramAyA ya teNeva uvAgacchanti 2 ttA bhagavaM titthayaraM titthayaramAyaraM ca tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM kareMti 2 ttA patteaM 2 karayalapariggahiaMsirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu evaM vayAsI-Namotthu te rayaNa-kucchidhArie ! jagappaIvadAIe ! savvajagamaMgalassa, cakkhuNo amuttassa, savvajagajIvavacchalassa, hiakAragamaggadesiyavAgiddhivibhuppabhussa, jiNassa, NANissa, nAyagassa, buhassa, bohagassa, savvaloganAhassa, nimmamassa, pavarakulasamubbhavassa jAIe khattiassa jamasi loguttamassa jaNaNI dhaNNAsi taM puNNAsi kayatthAsi amhe NaM devANuppie ! ahelogavatthavvAo aTTha disAkumArI-mahattariAoM bhagavao titthagarassa jammaNamahimaM karissAmo, taNNaM tubbhehiM NaM bhAivvaM; iti kaTu uttarapurasthimaM disIbhAgaM avakkamanti 2 ttA veuvviasamugghAeNaM samohaNaMti 2 ttA saMkhijjAiM joyaNAI daMDaM nissaraMti, taM jahA-rayayANaM ( vairANaM veruliANaM, lohiakkhANaM, masAragallANaM, haMsagabbhANaM, pulayANaM, sogaMdhiyANaM, joIrasANaM, aMjaNANaM, pulayANaM, rayaNANaM, jAyarUvANaM, aMkANaM, phalihANaM, riTThANaM ahAbAre puggale parisADei, ahAsuhume puggale pariAei, duccaMpi veuvviasamugghAeNaM samohaNai 2 ttA) saMvaTTagavAe viuvvaMti 2 ttA te NaM siveNaM, maueNaM, mArueNaM aNuddhaeNaM, bhUmitalavimalakaraNeNaM, maNahareNaM savvouasurahikusumagandhANuvAsieNaM, piNDimaNihArimeNaM gandhuddhaeNaM tiriaM pavAieNaM bhagavao titthayarassa jammaNabhavaNassa savvao samantA joaNaparimaNDalaM se jahANAmae kammagaradArae siA (taruNe, balavaM, jugavaM, juvANe, appAyaMke , thiraggahatthe daDhapANipAe, piTuMtaroru pariNae, ghaNaniciavaTTavaliakhaMdhe, cammeTThagaduhaNamuvisamAhayaniciagatte, urassabalasamaNNAgae, talajamalajualaparighabAhu, laMghaNapavaNajaiNapamaddaNasamatthe, chae, dakkhe, paTTe kusale, mehAvI, niuNasippovagae egaM mahaMtaM silAgahatthagaM vA daMDasaMpucchaNiM vA veNusilA-gigaM vA gahAya rAyaMgaNaM va rAyaMteuraM vA devakulaM vA sabhaM vA pavaM vA ArAmaM vA ujjANaM vA aturiamacavalamasaMbhaMtaM nirantaraM saniuNaM savvao samantA sNpmjjti)| taheva jaM tattha taNaM vA pattaM vA kaTuM vA kayavaraM vA asuimacokkhaM pUiaM dubbhigandhaM taM savvaM AhuNia 2 egante eDeMti 2 jeNeva bhagavaM titthayare titthayaramAyA ya teNeva uvAgacchanti 2 ttA bhagavao titthayaramAyAe a adUrasAmante AgAyamANIo, parigAyamANIo cittuNti| [145] jaba eka eka-kisI bhI cakravarti-vijaya meM tIrthaMkara utpanna hote haiM, usa kAla-tRtIya 1. dekheM sUtra saMkhyA 52 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra ] [ 285 caturtha Ara meM usa samaya - ardha rAtri kI belA ke bhogaMkarA, bhogavatI, subhogA, bhogamAlinI, toyadhArA, vicitrA, puSpamAlA tathA aninditA nAmaka, adholokavAstavyA - adholoka meM nivAsa karane vAlI, mahattarikAgauravazAlinI ATha dikkumArikAe~, jo apane kUToM para, apane bhavanoM meM apane uttama prAsAdoM meM apane cAra hajAra sAmAnika devoM, saparivAra cAra mahattarikAoM, sAta senAoM, sAta senApati devoM, solaha hajAra AtmarakSaka devoM tathA anya aneka bhavanapati evaM vAnavyantara deva - deviyoM se saMparivRta, nRtya, gIta, paTutA - kalAtmakatApUrvaka bajAye jAte vINA, jhIMjha, Dhola evaM mRdaMga kI bAdala jaisI gaMbhIra tathA madhura dhvani ke bIca vipula sukhopabhoga meM abhirata hotI haiM, taba unake Asana calita hote haiM - prakampita hote haiN| jaba ve adholokavAsinA ATha dikkumArikAe~ apane AsanoM ko calita hote dekhatI haiM, ve apane avadhijJAna kA prayoga karatI haiM / avadhijJAna kA prayoga kara usake dvArA bhagavAn tIrthaMkara ko dekhatI haiN| dekhakara ve paraspara eka-dUsare ko sambodhita kara kahatI haiM 1 bUdvIpa meM bhagavAn tIrthaMkara utpanna hue haiM / atIta- pahale huI, pratyutpanna - vartamAna samaya meM hone vAlI-vidyamAna tathA anAgata- bhaviSya meM hone vAlI, adholokavAstavyA hama ATha mahattarikA dizAkumAriyoM kA eka paraMparAgata AcAra hai ki hama bhagavAn tIrthaMkara kA janma - mahotsava manAeM, ataH hama caleM, bhagavAn kA janmotsava Ayojita kareM / yoM kahakara unameM se pratyeka apane Abhiyogika devoM ko bulAtI haiM, unase kahatI haiM - devAnupriyo ! saikar3oM khaMbhoM para avasthita sundara yAna - vimAna kI vikurvaNA karo - vaikriyalabdhi dvArA sundara vimAna - racanA karo / divya vimAna kI vikurvaNA kara hameM sUcita karo / vimAna - varNana pUrvAnurUpa hai / ve Abhiyogika deva saikar3oM khaMbhoM para avasthita yAna- vimAnoM kI racanA karate haiM aura unheM sUcita karate haiM ki unake AdezAnurUpa kArya sampanna ho gayA hai| yaha jAnakara ve adholokavAstavyA gauravazIlA dikkumAriyA~ harSita evaM parituSTa hotI haiN| unameM se pratyeka apane-apane cAra hajAra sAmAnika devoM, saparivAra cAra mahattarikAoM, sAta senAoM, sAta senApati devoM, solaha hajAra AtmarakSaka devoM tathA anya aneka devadeviyoM ke sAtha divya yAna - vimAnoM para ArUDha hotI haiN| ArUDha hokara saba prakAra kI Rddhi evaM dyuti se samAyukta, bAdala kI jyoM ghaharAte - gUMjate mRdaMga, Dhola Adi vAdyoM kI dhvani ke sAtha utkRSTa divya gati dvArA jahA~ tIrthaMkara kA janmabhavana hotA hai, vahA~ AtI haiN| vahA~ Akara vimAnoM dvArA - divya vimAnoM meM avasthita ve bhagavAn tIrthaMkara ke janmabhavana kI tIna bAra pradakSiNA karatI haiM / vaisA kara uttara-pUrva dizA meM - IzAna koNa meM apane vimAnoM ko, jaba ve bhUtala se cAra aMgula U~ce raha jAte haiM, ThaharAtI haiN| ThaharAkara apane cAra hajAra sAmAnika devoM ( saparivAra cAra mahattarikAoM, sAta senAoM, sAta senApati devoM, solaha hajAra AtmarakSaka devoM tathA bahuta se bhavanapati evaM vAnavyantara deva - deviyoM se saMparivRta ve divya vimAnoM se nIce utaratI haiN| nIce utarakara saba prakAra kI samRddhi lie, jahA~ tIrthaMkara tathA unakI mAtA hotI haiM, vahA~ AtI haiN| vahA~ Akara bhagavAn tIrthaMkara kI tathA unakI mAtA kI tIna pradakSiNAe~ karatI haiM, vaisA kara hAtha jor3e, aMjali Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bA~dhe, unheM mastaka para ghumA kara tIrthaMkara kI mAtA se kahatI haiM 'ratnakUkSidhArike - apanI kokha meM tIrthaMkara rUpa ratna ko dhAraNa karane vAlI ! jagatpradIpadAyikejagadvarti-janoM ke sarva-bhAva - prakAzaka tIrthaMkara rUpa dIpaka pradAna karane vAlI ! hama Apako namaskAra karatI haiM / samasta jagat ke lie maMgalamaya, netrasvarUpa - saphala jagat-bhAva-darzaka, mUrta - cakSurgrAhya, samasta jagat ke prANiyoM ke lie vAtsalyamaya, hitaprada, samyak darzana, jJAna, cAritra rUpa mArga upadiSTa karane vAlI, vibhu - sarvavyApaka - samasta zrotRvanda ke hRdayoM meM tattadbhASAnupariNata ho apane tAtparya kA samAveza karane meM samartha vANI kI Rddhi-vAgvaibhava se yukta, jina - rAga-dveSa - vijetA, jJAnI - sAtizaya jJAna yukta, nAyaka-dharmavara cakravarti - uttama dharma cakra kA pravartana karane vAle, buddha - jJAtatattva, , bodhaka - dUsaroM tattva-bodha denevAle, samasta loka ke nAtha - samasta prANivarga meM jJAna - bIja kA AdhAna evaM saMrakSaNa kara unake yoga-kSemakArI, nirmama - mamatA rahita, uttama kula, kSatriya - jAti meM udbhUta, lokottama - loka meM sarvazreSTha tIrthaMkara bhagavAn kI Apa jananI haiN| Apa dhanya, puNya evaM kRtArtha - kRtakRtya haiM / devAnupriye ! adholokanivAsinI hama ATha pramukha dizAkumArikAe~ bhagavAn tIrthaMkara kA janmamahotsava manAyeMgI ataH Apa bhayabhIta mata honaa| yoM kahakara ve uttara- -pUrva dizAbhAga meM - IzAnakoNa meM jAtI haiN| vahA~ jAkara vaikriya samudghAta dvArA apane Atma-pradezoM ko zarIra ke bAhara nikAlatI haiN| Atma-pradezoM ko bAhara nikAlakara unheM saMkhyAta yojana taka daNDAkAra pariNata karatI haiN| (vajra - hIre, vaiDUrya - nIlama, lohitAkSa, masAragalla, haMsagarbha, pulaka, saugandhika, jyotirasa, aMjana - etatsaMjJaka ratnoM ke, jAtarUpa - svarNa ke aMka, sphaTika tathA riTTha ratnoM ke pahale bAdara-sthUla pudgala chor3atI haiM, sUkSma pudgala grahaNa karatI haiM / ) phira dUsarI bAra vaikriya samudghAta karatI haiM, saMvartaka vAyu kI vikurvaNA karatI haiM / saMvartaka vAyu kI vikurvaNA kara usa ziva-kalyANakara, mRdulabhUmi para dhIre-dhIre bahate, anudbhUta - anUrdhvagAmI, bhUmitala ko nirmala, svaccha karane vAle, manohara - mana ko raMjita karane vAle, saba RtuoM meM vikAsamAna puSpoM kI sugandha se suvAsita, sugandha ko puJjIbhUta rUpa meM dUra taka saMprasUta karane vAle, tiryak -- tirache bahate hue vAyu dvArA bhagavAn tIrthaMkara ke yojana parimita parimaNDala ko - bhUbhAga ko -- ghere ko cAroM ora se sammArjita karatI haiN| jaise eka taruNa, baliSTha - zaktizAlI, yugavAnuttama yuga meM suSama: duSamAdi kAla meM utpanna, yuvA - yauvanayukta, alpAtaMka - nirAtaMka - nIroga, sthirAgrahastagRhIta kArya karane meM jisakA agrahasta - hAtha kA Age kA bhAga kA~patA nahIM, susthira rahatA ho, dRDhapANipAda - sudRr3ha hAtha-pairayukta, pRSThAntorupariNata - jisakI pITha, pArzva tathA jaMghAe~ Adi aMga pariNata hoM - pariniSThita hoM, jo ahInAMga ho, jisake kaMdhe gaThIle, vRtta - gola evaM valita-mur3e hue, hRdaya kI ora jhuke hue mAMsala evaM supuSTa hoM, camar3e ke bandhanoM ke yukta mudgara Adi upakaraNavizeSa yA muSTikA dvArA bAra-bAra kUTa kara huI gA~Tha kI jyoM jinake aMga pakke hoM majabUta hoM, jo chAtI ke bala se - Antarika bala se yukta hoM, jisakI donoM bhujAe~ do eka jaise tAr3a vRkSoM kI jyoM hoM, athavA argalA kI jyoM hoM, jo garta Adi lAMghane meM, kUdane meM, teja calane meM, pramardana se - kaThina yA kar3I vastu ko cUra-cUra kara DAlane meM sakSama ho, jo cheka - kArya karane meM niSNAta, dakSa - nipuNa - avilamba kArya karane vAlA ho, praSTha - vAgmI, kuzala Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [287 kriyA kA samyak parijJAtA, medhAvI-buddhizIla-eka bAra suna lene yA dekha lene para kArya-vidhi svAyatta karane meM samartha ho, nipuNazilpoNagata-zilpa kriyA meM nipuNatA liye ho-aisA karmakara lar3akA khajUra ke pattoM se banI bar3I jhADUM ko yA bAMsa kI sIkoM se banI jhADU ko lekara rAjamahala ke AMgana, rAjAnta:puraranavAsa, deva-mandira, sabhA, prapA-pyAU-jalasthAna, ArAma-dampattiyoM ke ramaNopayogI nagara ke samIpavartI bagIce ko, udyAna-khelakUda yA logoM ke manoraMjana ke nimitta nirmita bAga ka jaldI na karate hue, capalatA na karate hue, utAvala na karate hue lagana ke sAtha, caturatApUrvaka saba ora se jhAr3a-buhAra kara sApha kara detA hai, usI prakAra ve dikkumAriyA~ saMvartaka vAyu dvArA tinake, patte, lakar3iyA~, kacarA, azuci-apavitragande, acokSa-malina, pUtika-sar3e hue, durgandhayukta padArthoM ko uThAkara, parimaNDala se bAhara ekAnta meManyatra DAla detI haiM-parimaNDala ko saMpramArjita kara svaccha banA detI haiN| phira ve dikkumArikAe~ bhagavAn tIrthaMkara tathA unakI mAtA ke pAsa AtI haiM / unase na adhika samIpa tathA na adhika dUra avasthita ho AgAnamanda svara se gAna karatI haiM, phira kramazaH parigAna-ucca svara se gAna karatI haiN| UrdhvalokavAsinI dikkumAriyoM dvArA utsava . 146. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM uddhaloga-vatthavvAo aTTa disAkumArI-mahattariAo saehiM 2 kUDehiM,saehiM 2 bhavaNehiM saehiM 2 pAsAya-vaDeMsaehiM patteaM2 cauhiM sAmANiasAhassIhiM evaM taM ceva puvva-vaNNiaM(cauhi mahattariAhiM saparivArAhiM, sattahiM aNiehiM, sattahiM aNiAhivaIhiM, solasaehiM, AyarakkhadevasAhassIhiM, aNNehi a bahUhiM bhavaNavaivANa-mantarehiM devehiM, devIhi asaddhiM saMparivuDAo mahayA hayaNaTTagIyavAiajAva bhogabhogAiM bhuMjamANIo) viharaMti, taM jahA __ mehaMkarA 1 mehavaI 2, sumehA 3 mehamAlinI 4 / suvacchA 5 vacchamittA ya 6, vAriseNA 7 blaahgaa||1|| taeNaM tAsiM uddhalogavatthavvANaMaTThaNhaM disAkumArImahattariANaM patteaM2 AsaNAiMcalanti, evaM taM ceva puvvavaNNiaM bhANiavvaM jAva amhe NaM devANuppie ! uddhalogavatthavvAo aTTha disAkumArImahattariAo je NaM bhagavao titthagarassa jammaNamahimaM karissAmo, teNaM tubbhehiM Na bhAiavvaM ti kaTTa uttara-purasthimaM disIbhAgaM avakkamanti 2 ttA (veuvviasamugghAeNaM samohaNaMti 2ttA jAva doccapi veuvviasamugghAeNaM samohaNaMti 2 ttA)abbhavaddalae viuvvanti 2 ttA (se jahANAmae kammadArae jAva sippovagae egaM mahaMtaMdagavAragaMvA dagakuMbhayaM vAdagathAlagaMvA dagakalasaM vA dagabhiMgAraM vA gahAya rAyaMgaNaM vA aturiyaM jAva samantA AvarisijjA, evameva tAovi uddhalogavatthavvAo aTThadisAkumArImahattariAoabbhavaddalae viuvvittA khippAmeva pataNataNAyaMti 2 ttA khippameva vijuAyaMti 2 ttA bhagavao titthagarassa jammaNa-bhavaNassa savvao samantA joaNaparimaMDalaMNiccoagaM, nAimaTTi,paviralaphusiaM, rayareNuviNAsaNaM, divvaMsurabhigandhodayavAsaM vAsaMti 2 ttA) taM nihayarayaM, NaTTharayaM, bhaTTharayaM, pasaMtarayaM uvasaMtarayaM kareMti 2 khippAmeva paccuvasamanti Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] [jambUdvIpaprajJaptisUtra evaM pupphavaddalaMsi puSphavAsaM vAsaMti, vAsittA (se jahANAmae mAlAgAradArae siA jAva sippovagae egaM mahaM puSphachajjiaM vA pupphapaDalagaM vA pupphacaMgerIaM vA gahAya rAyaMgaNaM vA jAva samantA kayaggahagahiakarayala-pabbhaTTa-vippamukkeNaM dasaddhavaNNeNaM kusumeNaM pupphapuMjovayArakaliaMkareti, evameva tAo vi uddhalogavatthavvAo jAva puSphavaddalae viuvvittA khippAmeva pataNataNAyanti jAva joaNaparimaNDalaM jalaya-thalayabhAsurappabhUyassa biMTaTThAissadasaddhavaNNassa kusumassa jANussehapamANamittaM vAsaM vAsaMti) kAlAguru pavara(kuMdarukkaturukkaDajhaMta dhUvamaghamaghantagaMdhuddhaAbhirAmaM sugaMdhavaragandhiaMgaMdhavaTTibhUaMdivvaM) suravarAbhigamaNajoggaM kareMti 2ttA jeNeva bhayavaM titthayare titthayaramAyA ya, teNeva uvAgacchanti 2 ttA ( bhagavao titthayarassa titthayaramAyAe ya adUrasAmaMte) AgAyamANIo, parigAyamANIo cittuNti| [146] usa kAla, usa samaya meghaMkarA, meghavatI, sumeghA, meghamAlinI, suvatsA, vatsamitrA, vAriSeNA tathA balAhakA nAmaka, UrdhvalokavAstavyA-Urdhvaloka meM nivAsa karanevAlI, mahimAmayI ATha dikkumArikAoM ke, jo apane kUToM para, apane bhavanoM meM, apane uttama prAsAdoM me apane cAra hajAra sAmAnika devoM, saparivAra cAra mahattarikAoM, sAta senAoM, sAta senApati devoM, solaha hajAra AtmarakSaka devoM, anya aneka bhavanapati evaM vAnavyantara deva-deviyoM se saMparivRta, nRtya, gIta evaM tumula vAdya-dhvani ke bIca vipula sukhopabhoga meM abhirata hotI haiM, Asana calita hote haiN| etatsambaddha zeSa varNana pUrvavat kahanA caahie| ve dikkumArikAe~ bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA se kahatI haiM-devAnupriye ! hama UrdhvalokavAsinI viziSTa dikkumArikAeM bhagavan tIrthaMkara kA janma-mahotsava mnaayeNgii| ataH Apa bhayabhIta mata honaa| yoM kahakara ve uttara-pUrva dizA-bhAga meM-IzAna koNa meM calI jAtI haiN| (vahA~ jAkara vaikriya samudghAta dvArA apane AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAlatI haiM, punaH vaisA karatI haiM, vaisA kara) ve AkAza meM bAdaloM kI vikurvaNA karatI haiM, (jaise koI kriyA-kuzala karmakara udakavAraka-mRttikAmaya jala-bhAjana vizeSa, udaka-kuMbha-jalaghaTa-pAnI kA ghar3A, udaka-sthAlaka-kAMsI Adi se banA jala-pAtra, jala kA kalaza yA jhArI lekara rAjaprasAda ke prAMgaNa Adi ko dhIre-dhIre sikta kara detA hai-vahA~ pAnI kA chir3akAva kara detA hai, usI prakAra, una UrdhvalokavAstavyA, mahimAmayI ATha dikkumArikAoM ne AkAza meM jo bAdala vikurvita kiye, ve (bAdala) zIghra hI jora-jora se garajate haiM, unameM bijaliyA~ camakatI haiM tathA ve tIrthaMkara janma-bhavana ke cAroM ora yojana-parimita parimaMDala para na adhika pAnI girAte hue, na bahuta kama pAnI girAkara miTTI ko Asikta, zuSka rakhate hue manda gati se, dhUla, miTTI jama jAe, itane se dhIme vega se uttama sparzayukta divyasugandhayukta jhiramira-jhiramira jala barasAte haiN| usameM raja-dhUlanihata ho jAtI hai-phira uThatI nahIM, jama jAtI hai, naSTa ho jAtI hai-sarvathA adRzya ho jAtI hai, bhraSTa ho jAtI hai-varSA ke sAtha calatI havA meM ur3akara dUra calI jAtI hai, prazAnta ho jAtI hai-sarvathA asat-avidyamAna kI jyoM ho jAtI hai, upazAnta ho jAtI hai| aisA kara ve bAdala zIghra hI pratyupazAnta-uparata ho jAte haiN| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [289 phira ve UrdhvalokavAstavyA ATha dikkumArikAe~ puSpoM ke bAdaloM kI vikurvaNA karatI haiN| (jaise koI kriyA-niSNAta mAlI kA lar3akA eka bar3I puSpa-chAdhikA-phUloM kI bar3I TokarI, puSpa-paTalakaphUla rakhane kA pAtra-vizeSa yA puSpa-caMgerI-phUloM kI DaliyA lekara rAjamahala ke AMgana Adi meM kacagraharati-kalaha meM premI dvArA mRdutApUrvaka pakar3e jAte preyasI ke kezoM kI jyoM paMcaraMge phUloM ko pakar3a-pakar3a kara-le-lekara sahaja rUpa meM unheM chor3atA jAtA hai, bikheratA jAtA hai, puSpopacAra se, phUloM kI sajA se use kalita-sundara banA detA hai,) UrdhvalokavAstavyA ATha dikkumArikAoM dvArA vikurvita phUloM ke bAdala jora-jora se garajate haiM, usI prakAra, jala meM utpanna hone vAle kamala Adi, bhUmi para utpanna hone vAle belA, gulAba Adi dedIpyamAna, paMcaraMge, vRttasahita phUloM kI itanI vipula vRSTi karate hai ki unakA, ghuTane-ghuTane taka U~cA Dhera ho jAtA hai| phira ve kAle agara, uttama kundaruka, lobAna tathA dhUpa kI gamagamAtI mahaka se vahA~ ke vAtAvaraNa ko bar3A manojJa, utkRSTa-surabhimaya banA detI haiN| sugaMdhita dhue~ kI pracuratA se vahA~ gola-gola dhUmamaya challe se banane lagate haiN| yoM ve dikkumArikAe~ usa bhUbhAga ko suravara-devottama devarAja indra ke abhigamana yogya banA detI haiN| aisA kara ve bhagavan tIrthaMkara evaM unakI mA~ ke pAsa AtI haiN| vahA~ Akara (bhagavAn tIrthaMkara tathA unakI mA~ se na adhika dUra, na adhika samIpa) AgAna, parigAna karatI haiN| rucakavAsinI dikkumArikAoM dvArA utsava 147. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM purathimaru agavatthavvao aTTha disAkumArImahattariAo saehiM 2 kUDehiM taheva jAva ' viharaMti, taM jahA NaMduttarA ya 1, NandA 2, ANandA 3, NaMdivaddhaNA 4 / / vijayA ya 5, vejayantI 6, jayantI 7, aparAjiA 8 // 1 // sesaM taM ceva (sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu evaM vayAsI-Namotthu te rayaNakucchidhArie ! jagappaIvavAIe ! savvajagamaMgalassa, cakkhuNo a muttassa, savvajagajIvavacchalassa, hiakAragamaggadesiyavAgiddhivibhuppabhussa, jiNassa, NANissa, nAyagassa, buhassa, bohagassa, savvaloganAhassa, nimmamassa, pavarakulasamubbhavassa jAIe khattiassa jaMsi loguttamassa jaNaNI ! dhaNNAsi taM puNNAsi kayathAsi amhe NaM devANuppie ! puratthimaruagavatthavvAo aTTa disAkumArImahattariAo bhagavao titthagarassa jammaNamahimaM karissAmo) tubbhAhiM Na bhAiavvaMti kaTTa bhagavao titthagarassa titthayaramAyAe a puratthimeNaM AyaMsahatthagayAo AgAyamaNIo parigAyamANIo citttthnti| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM dAhiNaruagavatthavvAo aTTha disAkumArImahattariAo taheva jAva 2 viharaMti, taM jahA 1. dekheM sUtra saMkhyA 146 2. dekheM sUtra saMkhyA 146 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290] [jambUdvIpaprajJaptisUtra samAhArA 1, suppaiNNA 2, suppabuddhA 3, jasoharA 4 / lacchimaI 5, sesavaI 6, cittaguttA 7, vasuMdharA 8 // 1 // taheva jAva, tubyAhiM na bhAiavvaMti kaTTa bhagavao titthayarassa titthayaramAUe a dAhiNeNaM bhiMgArahatthagayAo AgAyamANIo, parigAyamANIo citttthnti| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM paccatthimaruagavatthavvao aTTha disAkumArImahattariAo saehiM jAva ' viharaMti, taM jahAjAva 2 viharaMti, taM jahA ilAdevI 1, surAdevI 2, puhavI 3, paumAvaI 4 / / ____egaNAsA 5, NavamiA 6, bhaddA 7, sIA ya aTThamA 8 // 1 // taheva jAva' tubbhAhiM NaM bhAiavvaMtti kaTTa jAva bhagavao titthayarassa titthayaramAUe a paccatthimeNaM tAliaMTahatthagayAo AgAyamANIo, parigAyamANIo citttthnti| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM uttarillaruagavatthavvao jAva viharaMti, taM jahA alaMbusA 1, missakesI 2, puNDarIA ya 3 vAruNI 4 / hAsA 5, savvappabhA 6, ceva, siri 7, hiri 8, ceva uttro||1|| taheva jAva' vandittA bhagavaotitthayarassa titthayaramAUe auttareNaM cAmarahatthagayAo AgAyamANIo, parigAyamANIo citttthnti| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vidisaruagavatthavvao cattAri disAkumArImahattariAo jAva' viharaMti, taM jahA-cittA ya 1, cittakaNagA 2, saterA ya 3, sodAmiNI 4 / taheva jAva 7 Na bhAiavvaMti kaTu bhagavao titthayarasa titthayaramAUe a causu vidisAsu dIviAhatthagayAo AgAyamANIo, parigAyamANIo ciTThanti tti| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM majjhimaruagavatthavvao cattAri disAkumArImahattarIAo saehiM 2 kUDehiM taheva jAva -- viharaMti, taM jahA-1. rUA, 2. ruAsiA, 3. surUA, 4. ruagaavii| taheva jAva ' tubbhAhiM Na bhAiyavvaMti kaTu bhagavao titthayarassa cauraMgulavajaM NAbhiNAlaM kappanti, kappettA viaragaM khaNanti, khaNittA viarage NAbhiM NihaNaMti, NihaNittA 1. dekheM sUtra saMkhyA 146 2. dekheM sUtra yahI 3. dekheM sUtra saMkhyA 146 4. dekheM sUtra saMkhyA 146 dekheM sUtra yahI sUtra saMkhyA 146 dekheM sUtra yahI dekheM sUtra saMkhyA 146 9. dekheM sUtra yahI Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [291 rayaNANa ya vairANa ya pUreti 2 ttA hariAliAe peDhaM bandhaMti 2 ttA tidisiM tao kayalIharae viuvvNti| tae NaM tesiM kayalIharagANaM bahumajjhadesabhAe tao cAussAlAe viuvvanti, tae NaM tesiM cAusAlagANaM bahumajjhadesabhAe tao sIhAsaNe viuvvanti, tesi NaM sIhAsaNANaM ayamevArUve vaNNAvAse paNNatte. savvo vaNNago bhANiavvo tae taM tAo ruagamajjhavatthavvao cattAri disAkumArIo mahattarAo jeNeva bhayavaM titthayare titthayaramAyA ya teNeva uvAgacchanti 2 ttA bhagavaM titthayaraM karayalasaMpuDeNaM giNhanti titthayaramAyaraM ca bAhAhiM giNhanti 2 ttA jeNeva dAhiNille kayalIharae jeNeva cAusAlae jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchanti 2 ttA bhagavaM tittharaM titthayaramAyaraM ca sIhAsaNe NisIyAti 2 ttA sayapAga-sahassapAgehiM tillehiM abbhageMti 2 ttA surabhiNA gandhavaTTaeNaM uvvaTeMti 2 ttA bhagavaM titthayara karayalapuDeNaM titthayaramAyaraM ca bAhAsu giNhanti 2 ttA jeNeva purathimille kayalIharae, jeNeva causAlae jeNeva sIhAsaNe, teNeva uvAgacchanti, uvAgacchittA bhagavaM titthayaraM titthayaramAyaraM ca sIhAsaNe NisIAveti 2 ttA tihiM udaehiM majjAveMti, taM jahA-gandhodaeNaM 1, puSphodaeNaM 2 suddhodaeNaM majjAvittA savvAlaMkAravibhUsiaM kareMti 2ttA bharAvaM titthayaraM karayalapuDeNaM titthayaramAyaraM ca bAhAhiM giNhanti 2 ttA jeNeva uttarille kayalIharae jeNeva causAlae jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchanti 2 ttA bhagavaM titthayaraM titthayaramAyaraM ca sIhasaNe NisIAviMti 2ttA Abhioge deve saddAvinti 2 ttA evaM vayAsIkhippAmeva bho devANuppiyA ! cullahimavantAo vAsaharapavvayAo gosIsacaMdaNakaTThAiM saahrh| tae NaM te AbhiogA devA tAhiM ruagamajjhavatthavvAhiM cauhiM disAkamArI-mahattariAhiM evaM vuttA samANA haTThatuTThA jAva' viNaeNaM vayaNaM paDicchanti 2 ttA khippAmeva cullahimavantAo vAsaharapavyAo srsaaiNgosiiscndnnktttthaaiisaahrnti|te NaMtAo majjhimaruagavatthavAo cattAri disAkumArImahattariAo saragaM karenti 2 ttA araNiM ghaDeMti, araNiM ghaDittA saraeNaM araNiM mahiMti 2 ttA aggiM pADeMti 2 ttA aggiM saMdhukkhaMti 2 ttA gosIsacanNakaTe pakkhivanti 2 ttA aggiM ujjAlaMti 2 ttA samihAkaTThAiM pakkhivinti 2 ttA aggihomaM kareMti 2 ttA bhUtikammaM kareMti 2 ttA rakkhApoTTaliaMbaMdhanti, bandhettA NANAmaNirayaNa-bhatticitte duvihe pAhANavaTTage gahAya bhagavao titthayarassa kaNNamUlaMmi TiTTiAvinti bhavau bhayavaM pavvayAue 2 / tae NaM tAo ruagamajjhavatthavvAo cattAri disAkumArImahattariAo bhayavaM titthayaraM karayalapuDeNaM titthayaramAyaraM ca bAhAhiM gihinti, giNhittA jeNeva bhagavao titthiyarassa jammaNabhavaNe teNeva uvAgacchanti 2 ttA titthayaramAyaraMsayaNijjaMsiNisIAviMti, NisIAvittA bhayavaM titthayaraM mAue pAse ThaveMti, ThavittA AgAyamANIo parigAyamANIo citttthntiiti| [147] usa kAla, usa samaya pUrvadigvartI rucakakUTa-nivAsinI ATha mahattarikA dikkumArikAe~ 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra apane-apane kUToM para sukhopabhoga karatI huI vihAra karatI haiM / unake nAma isa prakAra haiM 1. nandottarA, 2. nandA, 3. AnandA, 4. nandivardhanA, 5 . vijayA, 6. vaijayantI, 7. jayantI tathA 8. aparAjitA / avaziSTa varNana pUrvavat hai| (ve tIrthaMkara kI mAtA ke nikaTa AtI hai evaM hAtha jor3e, aMjali bA~dhe, unheM mastaka para ghumAkara tIrthaMkara kI mAtA se kahatI haiM 'ratmakukSidhArike - apanI kokha meM tIrthaMkararUpa ratna ko dhAraNa karane vAlI ! jagatpradIpadAyike - jagadvartI janoM ko sarvabhAva prakAzaka tIrthaMkararUpa dIpaka pradAna karane vAlI ! hama Apako namaskAra karatI hai| samasta jagata ke lie maMgalamaya, netrasvarUpa - sakala - jagadbhAvadarzaka, mUrta - cakSurgrAhya, samasta jagat ke prANiyoM ke lie vAtsalyamaya, hitaprada samyak darzana, jJAna, cAritra rUpa mArga upadiSTa karane vAlI, vibhusarvavyApaka--samasta zrotRvRnda ke hRdayoM meM tattadbhASAnupariNata ho apane tAtparya kA samAveza karane meM samartha vANI kI Rddhi-vAgvaibhava se yukta jina-rAga-dveSa vijetA, jJAnI - sAtizaya jJAnayukta, nAyaka, dharmavaracakravartIuttama dharmacakra kA pravartana karane vAle, buddha - jJAtatattva, bodhaka-dUsaroM ko tattvabodha dene vAle, samasta loka nAtha - samasta prANivarga meM jJAna - bIja kA AdhAna evaM saMrakSaNa kara unake yoga- kSemakArI, nirmama - mamatArahita, uttama kSatriya - kula meM udbhUta, lokottama - loka meM sarvazreSTha tIrthaMkara bhagavAn kI Apa jananI haiN| Apa dhanya haiM, puNyazAlinI haiM evaM kRtArtha - kRtakRtya haiM / ) devAnupriye ! pUrvadizAvartI rucakakUTa nivAsinI hama ATha pramukha dizAkumArikAe~ bhagavAn tIrthaMkara kA janma - mahotsava manAyeMgI / ataH Apa bhayabhIta mata honaa|' yoM kahakara tIrthaMkara tathA unakI mAtA ke zRMgAra, zobhA, sajjA Adi vilokana meM upayogI, prayojanIya darpaNa hAtha meM liye ve bhagavAn tIrthaMkara evaM unakI mAtA ke pUrva meM AgAna, parigAna karane lagatI haiM / usa kAla, usa samaya dakSiNa rucakakUTa- nivAsinI ATha dikkumArikAe~ apane-apane kUToM meM sukhopabhoga karatI huI vihAra karatI haiN| unake nAma isa prakAra haiM 1. samAhArA, 2. supradAtA, 3. suprabuddhA, 4. yazodharA, 5. lakSmIvatI, 6. zeSavatI, 7. citraguptA tathA 8. vsundhraa| Age kA varNana pUrvAnurUpa hai / ve bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA se kahatI haiM- 'Apa bhayabhIta na hoN|' yoM kahakara ve bhagavAn tIrthaMkara evaM unakI mAtA ke snapana meM prayojanIya sajala kalaza hAtha meM lie dakSiNa me AgAna, pArigAna karane lagatI hai / . usa kAla, usa samaya pazcima rucaka- kUTa - nivAsinI ATha mahattarA dikkumArikAe~ sukhopabhoga karatI huI vihAra karatI haiM / unake nAma isa prakAra haiM 1. ilAdevI, 2. surAdevI, 3. pRthivI, 4. padmAvatI, 5. ekanAsA, 6. navamikA, 7. bhadrA tathA 8 sItA / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [293 Age kA varNana pUrvavat hai| ___ ve bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA ko sambodhita kara kahatI haiM-Apa bhayabhIta na ho| yoM kaha kara ve hAthoM meM tAlavRnta-vyajana-paMkhe liye hue AgAna, parigAna karatI haiN| usa kAla, usa samaya uttara rucakakUTa-nivAsinI ATha mahattarA dikkumArikAe~ sukhopabhoga karatI huI vihAra karatI haiN| unake nAma isa prakAra haiM 1. alaMbusA, 2. mizrakezI, 3. puNDarIkA, 4. vAruNI, 5. hAsA, 6. sarvaprabhA, 7. zrI tathA 8. hrii| zeSa samagra varNana pUrvavat hai| ve bhagavan tIrthaMkara tathA unakI mAtA ko praNAma kara unake uttara meM ca~vara hAtha ke liye AgAnaparigAna karatI haiN| usa kAla, usa samaya rucakakUTa ke mastaka para-zikhara para cAroM vidizAoM meM nivAsa karane vAlI cAra mahattarikA dikkumArikAe~ sukhopabhoga karatI huI vihAra karatI haiN| unake nAma isa prakAra haiM 1. citrA, 2. citrakanakA, 3. zvetA tathA 4. saudaaminii| Age kA varNana pUrvAnurUpa hai| ve Akara bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA se kahatI haiM-'Apa DareM nhiiN|' yoM kahakara bhagavAn tIrthaMkara tathA unakI mAtA ke cAroM vidizAoM meM apane hAthoM meM dIpaka liye AgAnaparigAna karatI haiN| usa kAla, usa samaya madhya rucakakUTa para nivAsa karanevAlI cAra mahattarikA dikkumArikAe~ sukhopabhoga karatI huI apane-apane kUToM para vihAra karatI haiN| unake nAma isa prakAra haiM 1. rUpA, 2. rUpAsikA, 3. surUpA tathA 4. ruupkaavtii| ___ Age kA varNana pUrvavat hai| ve upasthita hokara bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA ko sambodhita kara kahatI hai-'Apa DareM nhiiN|' isa prakAra kahakara ve bhagavAn tIrthaMkara ke nAbhi-nAla ko cAra aMgula chor3akara kATatI haiN| nAbhi-nAla ko kATakara jamIna meM gaDDhA khodatI haiN| nAbhi-nAla ko usameM gAr3a detI haiM aura usa gaDDhe ko ve ratnoM se, hIroM se bhara detI haiN| gaDDA bharakara miTTI jamA detI haiM, usa para harI-harI dUba ugA detI haiN| aisA karake usakI tIna dizAoM meM tIna kadalIgRha kele ke vRkSoM se niSpanna gharoM kI vikurvaNA karatI haiM. una kadalI-gRhoM ke bIca meM tIna catuH zAlAoM-jina meM cAroM ora makAna hoM, aise bhavanoM kI vikurvaNA karatI haiN| una bhavanoM ke bIcoMbIca tIna siMhAsanoM kI vikurvaNA karatI haiN| siMhAsanoM kA varNana pUrvavat hai| ___phira ve madhyarucakavAsinI mahattarA dikkumArikAe~ bhagavAn tIrthaMkara tathA usakI mAtA ke pAsa AtI haiN| tIrthaMkara ko apanI hatheliyoM ke saMpuTa dvArA uThAtI haiM aura tIrthaMkara kI mAtA ko bhujAoM dvArA uThAtI haiM / aisA kara dakSiNadigvartI kadalIgRha meM jahA~ catuHzAla bhavana para siMhAsana banAe gae the, vahA~ AtI haiN| bhagavAn tIrthaMkara evaM unakI mAtA ko siMhAsana para biThAtI haiN| siMhAsana para biThAkara unake zarIra para zatapAka . Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra evaM sahasrapAka taina dvArA abhyaMga - mAliza karatI haiN| phira sugandhita gaMdhATaka se - gehU~ Adi ke ATe ke sAtha katipaya saugandhika padArtha milAkara taiyAra kie gaye ubaTana se- zarIra para vaha ubaTana yA pIThI malakara taila kI cikanAI dUra karatI haiN| vaisA kara ve bhagavAn tIrthaMkara ko hatheliyoM ke saMpuTa dvArA tathA unakI mAtA ko bhujAoM dvArA uThAtI haiM, jahA~ pUrvadizAvartI kadalIgRha, catuHzAla bhavana tathA siMhAsana the, vahA~ lAtI haiM, vahA~ lAkara bhagavAn tIrthaMkara evaM unakI mAtA ko siMhAsana para biThAtI haiN| siMhAsana para biThAkara gandhodaka--kesara Adi sugandhita padArtha mile jala, puSpodaka - puSpa mile jala tathA zuddha jala kevala jalayoM tIna prakAra ke jala dvArA unako snAna karAtI haiN| snAna karAkara unheM saba prakAra ke alaMkAroM se vibhUSita karatI haiN| tatpazcAt bhagavAn tIrthaMkara ko hatheliyoM ke saMpuTa dvArA aura unakI mAtA ko bhujAoM dvArA uThAtI haiM / uThAkara, jahA~ uttaradizAvartI kadalIgRha, catuHzAla bhavana evaM siMhAsana thA, vahA~ lAtI haiM / vahA~ lAkara bhagavAn tIrthaMkara tathA unakI mAtA ko siMhAsana para biThAtI haiN| unheM siMhAsana para biThAkara apane Abhiyogika devoM ko bulAtI haiM / bulAkara unheM kahatI haiM - devAnupriyo ! cullahimavAn varSadhara parvata se gozIrSa - candanakASTha laao|' 294 ] madhya rucaka para nivAsa karane vAlI una mahattarA dikkumArikAoM dvArA yaha Adeza diye jAne para ve Abhiyogika deva harSita evaM parituSTa hote haiM, vinayapUrvaka unakA Adeza svIkAra karate haiM / ve zIghra hI culla himavAn varSadhara parvata se sarasa - tAjA gozIrSa candana le Ate haiN| taba ve madhya rucakanivAsinI dikkumArikAeM zaraka - zara yA bANa jaisA tIkSNa - nukIlA agni- utpAdaka kASThavizeSa taiyAra karatI haiM / usake sAtha araNi kASTha ko saMyojita karatI haiN| donoM ko paraspara ragar3atI haiM, agni utpanna karatI haiN| agni ko uddIpta karatI haiM / uddIpta kara usameM gozIrSa candana ke Tukar3e DAlatI haiN| usase agni prajjvalita karatI | agni ko prajjvalita kara usameM samidhA - kASTha - havanopayogI Indhana DAlatI haiM, havana karatI haiM, bhUtikarma karatI haiM - jisa prayoga dvArA Indhana bhasmarUpa meM pariNita ho jAe, vaisA karatI haiN| vaisA kara ve DAkinI, zAkinI Adi se, dRSTidoSa - se- najara Adi se rakSA hetu bhagavAn tIrthaMkara tathA unakI mAtA ke bhasma kI poTaliyAM bA~dhatI haiN| phira nAnAvidha maNi - ratnAMkita do pASANa- golaka lekara ve bhagavAn tIrthaMkara ke karNamUla meM unheM paraspara tADita kara 'TiTTI' jaisI dhvani utpanna karatI huI bajAtI haiM, jisase bAlalIlAvaza anyatra Asakta bhagavAn tIrthaMkara una dvArA vakSyamANa AzIrvacana sunane meM dattAvadhAna ho skeN| ve AzIrvAda detI haiM- bhagavan ! Apa parvata ke sadRza dIrghAyu hoM / ' phira madhya rucakanivAsinI ve cAra mahattarA dikkumArikAe~ bhagavAn tIrthaMkara ko apanI hatheliyoM ke saMpuTa dvArA tathA bhagavAn kI mAtA ko bhujAoM dvArA uThAtI haiM / uThAkara unheM bhagavAn tIrthaMkara ke janmabhavana meM le AtI haiM / bhagavAn kI mAta ko ve zayyA para sulA detI haiN| zayyA para sulAkara bhagavAn tIrthaMkara ko mAtA kI bagala meM rakha detI haiM - sulA detI haiM / phira veM maMgala gItoM kA AgAna, parigAna karatI haiN| vivecana-zatapAka evaM sahasrapAka taila Ayurvedika dRSTi se viziSTa lAbhaprada tathA mUlyavAn taila Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra ] [295 hote haiM, jinameM bahumUlya auSadhiyAM par3I hotI haiN| zAnticandrIyA vRtti meM kiye gaye saMketa ke anusAra zatapAka taila vaha hai, jinameM sau prakAra ke dravya par3e hoM, jo sau daphA pakAyA gayA ho, athavA jisakA mUlya sau kArSApaNa ho| usI prakAra sahasrapAka taila vaha hai, jinameM hajAra prakAra ke dravya par3e hoM, jo hajAra bAra pakAyA gayA ho, athavA jisakA mUlya hajAra kArSApaNa ho / upAsakadazAMgavRtti meM AcArya abhayadevasUri ne bhI aisA hI ullekha kiyA hai / kArSApaNa prAcIna bhArata meM prayukta eka sikkA thA / vaha svarNa, rajata tathA tAmra alaga-alaga tIna prakAra kA hotA thA / prayukta dhAtu ke anusAra vaha svarNakArSApaNa, rajatakArSApaNa tathA tAmrakArSApaNa kahA jAtA thA / svarNakArSApaNa kA vajana 16 mAse, rajatakArSApaNa kA vajana 16 paNa ( tola - vizeSa) tathA tAmrakArSApaNa ka vajana 80 rattI hotA thA / 1 zakrendra dvArA janmotsavArtha taiyArI 148. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sakke NAmaM deviMde, devarAyA, vajjapANI, puraMdare, sayakakaU, sahassakkhe, maghavaM pAgasAsaNe, dAhiNaddha-logAhivaI, battIsavimANAvAsasaya- sahassAhivaI, erAvaNavAhaNe, suriMde, arayaMbaravatthadhare, AlaiyamAlamauDe, navahemacArucittacaMcalakuNDalavilihijjamANagaMDe, bhAsurabodI, palamba - vaNamAle, mahaDDie, mahajjuIe, mahAbale, mahAyase mahANubhAge, mahAsokkhe, sohamme kappe, sohammavaDiMsae vimANe, sabhAe suhammAe, sakkaMsi sIhAsAMsi seNaM tattha battIsAra vimANAvAsasayasAhassINaM, caurAsIe sAmANiasAhassINaM tAyattIsAe tAyattIsagANaM cauNhaM logapAlANaM, aTThaNhaM aggamahisINaM saparivArANaM, tiNhaM parisANaM, sattaNhaM aNiANaM, sattaNhaM aNiAhivaINaM, cauNhaM caurAsINaM AyarakkhadevasAhassINaM, annesiM ca bahUNaM sohammakappavAsINaM vemANiyANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM, porevaccaM, sAmittaM, bhaTTittaM, mahattaragattaM, ANAIsaraseNAvaccaM kAremANe pAlemANe mahayAhayaNaTTagIyavAiyataMtItalatAlatuDiaghaNamuiMgapaDupaDahavAiaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe vihara / taNaM tassa sakkssa deviMdassa devaraNNo AsaNaM cli| tae NaM se sakke (deviMde devarAyA) AsaNaM caliaM pAsai 2 ttA ohiM pauMjai, pauMjittA, bhagavaM titthayaraM ohiNA Abhoei 2ttA citte AnaMdie pIimaNe, paramasomaNassie, harisavasavisappamANahiae, dhArAhayakayaMbakusumacaMcumAlaiaUsaviaromakUve, viasiavarakamalanayaNavayaNe, pacaliavarakaDa - tuDiakeUramauDe, kuNDalahAravirAyaMtavacche, pAlambapalambamANagholaMtabhUsaNadhare sasaMbhamaM turiaM cavalaM suriMde sIhAsaNAo abbhuTThei, 2ttA pAyapIDhAo paccoruhai 2ttA verulia-variTThariTThaaMjaNaniuNoviamisimisiMtamaNirayaNamaMDiAo pAuAo omuai 2ttA egasADiaM uttarAsaMgaM karei 2ttA aMjalimauliyaggahatthe titthayarAbhimuhe sattaTTha payAiM aNugacchai 2ttA vAmaM 1. saMskRta-iMgaliza DikzanarI - sara moniyara viliyamsa, pRSTha 176 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 / [jambUdvIpaprajJaptisUtra jANuM aMcei 2 ttA dAhiNaM jANuM dharaNIalaMsi sAhaTTa tikkhutto muddhANaM dharaNiyalaMsi niveser3a 2ttA IsiM pakcuNNamai 2ttA kaDagatuDiathaMbhiAo bhuAo sAharai 2 ttA karayalapariggahiaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu evaM vayAsI Namo'tthu NaM arahaMtANaM, bhagavaMtANaM, AigarANaM, titthayarANaM, sayaMsaMbuddhANaM, purisuttamANaM, purisasIhANaM, purisavarapuNDarIANaM, purisavaragandhahatthINaM, loguttamANaM, logaNAhANaM, logahiyANaM, logapaIvANaM, logapajjoagarANaM, abhayadayANaM, cakkhudayANaM, maggadayANaM, saraNadayANaM, jIvadayANaM, bohIdayANaM, dhammadayANaM, dhammadesayANaM, dhammanAyagANaM, dhammasArahINaM, dhammavaracAurantacakkavaTTINaM, dIvo, tANaM, saraNaM, gaI, paiTThA, appaDihayavaranANadaMsaNadharANaM, viaTTachaumANaM, jiNANaM, jAvayANaM, tinnANaM, tArayANaM, buddhANaM, bohayANaM, muttANaM, moagANaM, savvannUNaM, savvadarisINaM, sivamayalamaru amaNantamakkhayamavvAvAhamapuNarAvittisiddhigaiNAmadheyaM ThANaM saMpattANaMNamo jiNANaM, jiabhyaannN| ___Namo'tthuNaM bhagavao titthagarassa Aigarassa (siddhigaiNAmadheyaM ThANaM) saMpAviukAmassa vaMdAmi NaM bhagavantaM tatthagayaM ihagae, pAsau me bhyvN| tatthagae ihagayaMti kaTu vandai NamaMsai 2 ttA sIhAsaNavaraMti purasthAbhimuhe snnnnisnnnne| tae NaM tassa sakkassa deviMdassa devaraNNo ayamevArUve jAva' saMkappe samuppajjitthAuppaNNe khalu bho jambuddIve dIve bhagavaM titthayare, taMjIameyaM tIapaccuppaNNamaNAgayANaM sakkANaM deviMdANaM, devarAINaM titthayarANaM jammaNamahimaM karettae,taM gacchAmiNaM ahaM pi bhagavao titthagarassa jammaNamahimaM karemi tti kaTTa evaM saMpehei 2 ttA hariNegamesiM pAyattANIyAhivaiM devaM saddAveti 2 ttA evaM vayAsI-khippAmevaM bho devANuppiA ! sabhAe sudhammAe meghogarasiaMgaMbhIramahurayarasadaM joyaNaparimaNDalaM sughosaM sUsaraM ghaMTaM tikkhutto ullAlemANe 2 mahayA-mahayA saddeNaM ugghosemANe 2ttA evaM vayAhi-ANavei NaM bho sakke deviMde devarAyA, gacchai NaM bho sakke deviMde devarAyA jambuddIve 2 bhagavao titthayarassa jammaNamahimaM karittae,taM tubbhe viNaM devANuppiA! savviddhIe, savvajuIe, savvabaleNaM savvasamudaeNaM, savvAyareNaM, savvavibhUIe, savvavibhUsAe, savvasaMbhameNaM savvaNADaehiM, savvovarohehiM, savvapuSphagandhamallAlaMkAravibhUsAe, savvadivvatuDiasaddasaNNiNAeNaM, mahayA iddhIe, (mahayA juIe, mahayA baleNaM, mahayA samudaeNaM, mahayA AyareNaM, mahayA vibhUIe, mahayA vibhUsAe, mahayA saMbhameNaM, mahehiM NADaehi, mahehiM uvarohehi, mahayA puppha-gandhamallAlaMkAra-vibhUsAe, mahayA divva-tuDia-saha-saNNiNAeNaM) raveNaMNiayapariAlasaMparivuDA sayAiM 2 jANavimANa-vAhaNAiMdurUDhA samANA akAlaparihINaMceva sakkassa( deviMdassa devaraNNo) aNtiaNpaaubbhvh| tae NaM se hariNegamesI deve pAyattANIyAhivaI sakkeNaM ( deviMdeNaM, devaraNNA) evaM vutte samANe haTThatuTTha jAva evaM devotti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNei 2 ttA sakkassa 3aMtiAo 1. dekheM sUtra saMkhyA 68 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra ] [297 paDiNikkhamai 2 ttA jeNeva sabhAe suhammAe, meghogharasiagaMbhIramahurayarasaddA, joaNaparimaMDalA, sughosA, ghaNTA, teNeva uvAgacchai 2ttA meghogharasiagaMbhIramahurayarasaddaM, joaNa- parimaMDalaM, sugho ghaNTaM tikkhutto ullAlei / tae NaM tIse meghogharasiagaMbhIramahurayara- saddAe, joaNa - parimaMDalAe, sughosAe ghaNTAe tikkhutto ullAliAe samANIe sohamme kappe aNNehiM egUNehiM battIsavimANAvAsasayasahassahiM, aNNAI egUNAI battIsaM ghaNTAsayasahassAiM jamagasamagaM kaNakaNArAvaM kAuM payattAI hutthA iti / tae NaM sohamme kappe pAsAyavimANanikkhuDAvaDiasaddasamuTThiaghaNTApaDeMsuAsayasahassasaMkule jAe Avi hotthA iti / tae NaM tesiM sohammakappavAsINaM, bahUNaM vemANiyANaM devANa ya devINa ya egantaraipasattaNiccapamattavisayasuhamucchiANaM, sUsaraghaNTArasiaviulabolapUria - cavala - paDibohaNe kae samA ghosaNakoUhaladiNNa-kaNNaegaggacittauvauttamANasANaM se pAyattANIAhivaI deve taMsi ghaNTAravaMsi nisaMtapaDisaMtaMsi samANaMsi tattha tattha tahiM 2 dese mahayA-mahayA saddeNaM ugghosemANe 2 evaM vayAsIti - ' hanta ! suNaMtu bhavaMto bahave sohammakappavAsI vemANiadevA devIo a sohammakappavaiNo iNamo vayaNaM hiasuhatthaM - aNaNavevai NaM bho (sakkassa deviMdassa devaraNNo ) aMtiaM paaubbhvhtti| tae NaM te devA devIo a eyamaTThe soccA haTTatuTThahiayA ' appe A vandaNavattiaM, evaM pUaNavattiaM, sakkAravattiaM, sammANavattiaM daMsaNavattiaM, jiNabhattirAgeNaM, appegaiA taM jIameaM evamAdi ti kaTTu jAva ra pAubbhavaMti tti / 1 tase sakke deviMde, devarAyA te vemANie deve devIo a akAla-parihINaM ceva aMtiaM pAubbhavamANe pAsai 2 ttA haTThe pAlayaM NAmaM abhiogiaM devaM saddAvei 2 ttA evaM vayAsIkhippAmeva bho devANuppiA ! aNegakhambhasayasaNNiviTTaM, lIlaTThiya-sAlabhaMjiAkaliaM, IhAmiausabhaturagaNaramagaravihagavAlagakiNNararurusarabhacamarakuMjaravaNalayapaumalayabhatticittaM, khaMbhuggayavaivaGgeAparigayAbhirAmaM, vijjAharajamalajualajaMtajuttaM piva, accI - sahassamAliNIaM, rUvagasahassakaliaM, bhisamANaM, bhibbhisamANaM, cakkhullo aNalesaM, suhaphAsaM, sassirIarUvaM, ghaNTAvaliamahuramaNaharasaraM, suhaM, kantaM, darisaNijjaM, NiuNoviamisimisiMtamaNirayaNaghaMTi AjAlaparikkhittaM, joyaNasahassavitthiNNaM, paJcajoaNasayamuvviddhaM, sigghaM, turiaM jaiNaNivvAhiM, divvaM jANavimANaM viuvvAhi 2 ttA eamANattiaM paccappiNAhi / [148] usa kAla, usa samaya zakra nAmaka devendra - devoM ke parama Izvara - svAmI, devarAja - devoM meM suzobhita, vajrapANi-- hAtha meM vajra dhAraNa kie, purandara - pura-asuroM ke nagaravizeSa ke dAraka- vidhvaMsaka, zatakratu- pUrva janma meM kArtika zreSThI ke bhava meM sau bAra zrAvaka kI paMcamI pratimA ke paripAlaka, sahasrAkSa -. hajAra A~khoM vAle - apane pA~ca sau mantriyoM kI apekSA hajAra A~khoM vAle, maghavA - meghoM ke-bAdaloM ke 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra yahI Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra niyantA, pAkazAsana-pAka nAmaka zatru ke nAzaka, dakSiNArdhalokAdhipati, battIsa lAkha vimAnoM ke svAmI, airAvata nAmaka hAthI para savArI karane vAle, surendra-devatAoM ke prabhu, AkAza kI taraha nirmala vastradhArI, mAlAoM se yukta mukuTa dhAraNa kiye hue, ujjvala svarNa ke sundara, citrita caMcala-hilate hue kuNDaloM se jisake kapola suzobhita the, dedIpyamAna zarIradhArI, lambI, puSpamAlA pahane hue, parama RddhizAlI, parama, dyutizAlI, mahAn balI, mahAn yazasvI, parama prabhAvaka, atyanta sukhI, saudharmakalpa ke antargata saudharmAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM indrAsana para sthira hote hue battIsa lAkha vimAnoM, caurAsI hajAra sAmAnika devoM, tetIsa gurusthAnIya trAyastriMza devoM, cAra lokapAloM parivArasahita ATha agramahiSiyoM-pramukha indrANiyoM, tIna pariSadoM, sAta anokoM-senAoM, sAta, anIkAdhipatiyoM-senApati devoM, tIna lAkha chattIsa hajAra aMgarakSaka devoM tathA saudharmakalpavAsI anya bahuta se devoM tathA deviyoM kA Adhipatya, paurovRttya-agresaratA, svAmitva, bhartRtva-prabhutva, mahattaratva-adhinAyakatva, AjJezvarattva-senApatya-jise AjJA dene kA sarvAdhikAra ho, aisA sainApatya-senApatitva karate hue, ina sabakA pAlana karate hue, nRtya, gIta, kalAkauzala ke sAtha bajAye jAte vINA, jhAMjha, Dhola evaM mRdaMga kI bAdala jaisI gaMbhIra tathA madhura dhvani ke bIca divya bhogoM kA Ananda le rahA thaa| sahasA devendra, devarAja zakra kA Asana calita hotA hai, kA~patA hai| zakra (devendra, devarAja) jaba apane Asana ko calita dekhatA hai to vaha avadhijJAna kA prayoga karatA hai| avadhijJAna dvArA bhagavAn tIrthaMkara ko dekhatA hai| vaha hRSTa tathA parituSTa hotA hai| apane mana meM Ananda evaM prIti-prasannatA kA anubhava karatA hai| saumya manobhAva aura harSAtireka se usakA hRdaya khila uThatA hai| megha dvArA barasAI jAtI jaladhArA se Ahata kadamba ke puSpoM kI jyoM usake roMgaTe khar3e ho jAte haiM-vaha romAMcita ho uThatA hai| uttama kamala ke samAna usakA mukha tathA netra vikasita ho uThate haiM / harSAtirekajanita sphUrtAvegavaza usake hAthoM ke uttama kaTaka-kar3e, truTita-bAhurakSikA-bhujAoM ko susthira banAye rakhane hetu paridhIyamAna-dhAraNa kI gaI AbharaNAtmaka paTTikA, keyUra-bhujabandha evaM mukuTa sahasA kampita ho uThate haiM-hilane lagate hai| usake kAnoM me kuNDala zobhA pAte haiN| usakA vakSaHsthala hAroM se suzobhita hotA hai| usake gale meM lambI mAlA laTakatI hai, AbhUSaNa jhUlate haiN| (isa prakAra susajjita) devarAja zakra AdarapUrvaka zIghra siMhAsana se uThatA hai| pAdapITha-paira rakhane ke pIr3he para apane paira rakhakara nIce utaratA hai| nIce utarakara vaiDUrya-nIlama, zreSTha riSTha tathA aMjana nAmaka ratnoM se nipuNatApUrvaka kalAtmaka rUpa meM nirmita, dedIpyamAna, maNi-maNDita pAdukAe~ pairoM se utAratA hai| pAdukAe~ utAra kara akhaNDa vastra kA uttarAsaMga karatA hai| hAtha jor3atA hai, aMjali bA~dhatA hai, jisa ora tIrthaMkara the usa dizA kI ora sAta, ATha kadama Age jAtA hai| phira apane bAyeM ghuTane ko AkuMcita karatA hai-sikor3atA hai, dAhine ghuTane ko bhUmi para TikAtA hai, tIna bAra apanA mastaka bhUmi se lagAtA hai| phira kucha U~cA uThatA hai, kar3e tathA bAharakSikA se susthira bhujAoM ko uThAtA hai, hAtha jor3atA hai, aMjali bA~dhe (jur3e hue) hAthoM ko mastaka ke cAroM ora ghumAtA hai aura kahatA hai arhat-indra Adi dvArA pUjita athavA karma-zatruoM ke nAzaka, bhagavAn-AdhyAtmika aizvarya Adi Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [299 se sampanna, Adikara-apane yuga meM dharma ke Adya pravartaka, tIrthaMkara-sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha dharma-tIrtha pravartaka, svayaMsaMbuddha-svayaM bodhaprApta, puruSottama-puruSoM meM uttama, puruSasiMha-Atmazaurya meM puruSoM meM siMha sadRza, puruSavarapuNDarIka-sarva prakAra kI malinatA se rahita hone ke kAraNa puruSoM meM zreSTha, zveta kamala kI taraha nirmala athavA manuSyoM meM rahate hue bhI kamala kI taraha nirlepa, puruSavaragandhahastIuttama gandahastI ke sadRza-jisa prakAra gandhahastI ke pahu~cate hI sAmAnya hAthI bhAga jAte haiM, usI prakAra kisI kSetra meM jinake praveza karate hI durbhikSa, mahAmArI Adi aniSTa dUra ho jAte haiM arthAt atizaya tathA prabhAvapUrNa uttama vyaktitva ke dhanI, lokottama-loka ke sabhI prANiyoM meM uttama, lokanAtha-loka ke sabhI bhavya prANiyoM ke svAmI unheM samyagdarzana tathA sanmArga prApta kArakara unakA yoga-kSema 1 sAdhane vAle, lokahitakara-loka kA kalyANa karane vAle, lokapradIpa jJAna rUpI dIpaka dvArA loka kA ajJAna dUra karane vAle athavA lokapratIpa-loka-pravAha ke pratikUlagAmI-adhyAtmapatha para gatizIla, lokapradyotakara-lokaaloka, jIva-ajIva Adi kA svarUpa prakAzita karanevAle athavA loka meM dharma kA udyota phailAne vAle, abhayadAyaka-sabhI prANiyoM ke lie abhayaprada-sampUrNata: ahiMsaka hone ke kAraNa kisI ke lie bhaya utpanna nahIM karane vAle, cakSudAyaka-Antarika netra-sadjJAna denevAle, mArgadAyaka-samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra rUpa sAdhanApatha ke udbodhaka, zaraNadAyaka-jijJAsu tathA mumukSu janoM ke lie AzrayabhUta, jIvanadAyakaAdhyAtmika jIvana ke saMbala, bodhidAyaka-samyak bodha denevAle, dharmadAyaka-samyak cAritrarUpa dharma ke dAtA, dharmadezaka-dharmadezanA denevAle, dharmanAyaka, dharmasArathi-dharmarUpI ratha ke cAlaka, dharmavara cAturantacakravartI-cAra anta-sImA yukta pRthvI ke adhipati ke samAna dhArmika jagat ke cakravartI dIpa-dIpakasadRza samasta vastuoM ke prakAzaka athavA dvIpa-saMsAra-samudra meM DUbate hue jIvoM ke lie dvIpa ke samAna bacAva ke AdhAra, trANa-karma-kadarthita bhavya prANiyoM ke rakSaka, zaraNa-Azraya, gati evaM pratiSThAsvarUpa, pratighAta, bAdhA yA AvaraNa rahita uttama jJAna, darzana ke dhAraka, vyAvRttachadmA-ajJAna Adi AvaraNa rUpa chadma se atIta, jina-rAga, dveSa Adi ke vijetA, jJAyaka-rAga Adi bhAvAtmaka sambandhoM ke jJAtA athavA jJApaka-rAga Adi ko jItane kA patha batAne vAle, tIrNa-saMsAra-sAgara ko pAra kara jAne vAle, tArakadUsaroM ko saMsAra-sAgara se pAra utArane vAle, buddha-boddhavya kA jJAna prApta kiye hue, bodhaka-auroM ke lie bodhaprada, mukta-karmabandhana se chUTe hue, mocaka-karmabandhana se chUTane kA mArga batAnevAle, vaisI preraNA denevAle, sarvajJa, sarvadarzI, ziva-kalyANamaya, acala-sthira, aruka-nirupadrava, ananta-antarahita, akSaya-kSayarahita, abAdha-bAdhArahita, apunarAvRtti-jahA~ se phira janma-maraNa rUpa saMsAra meM Agama nahIM hotA, aisI siddhigatisiddhAvasthA ko prApta, bhayAtIta jinezvaroM ko namaskAra ho| Adikara, siddhAvasthA pAne ke icchuka bhagavAn tIrthaMkara ko namaskAra ho| yahA~ sthita maiM vahA~-apane janmasthAna meM sthita bhagavAn tIrthaMkara ko vandara karatA huuN| vahA~ sthita bhagavAn yahA~ sthita mujhakoM dekheN| 1. aprAptasya prApaNaM yoga:- jo prApta nahIM hai, usakA prApta honA yoga kahA jAtA hai| prAptasyaM rakSaNaM kSema:- prApta kI rakSA karanA kSema Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra aisA kahakara vaha bhagavAn ko vandana karatA hai, namana karatA hai| vandana-namana kara vaha pUrva kI ora mu~ha karane uttama siMhAsana para baiThe jAtA hai| taba devendra, devarAja zakra ke mana meM aisA saMkalpa, bhAva utpanna hotA hai-jambUdvIpa meM bhagavAn tIrthaMkara utpanna hue haiN| bhUtakAla meM hue, vartamAna kAla meM vidyamAna, bhaviSya meM honevAle devendroM, devarAjoM zakroM kA yaha paraMparAgata AcAra hai ki ve tIrthaMkaroM kA janma-mahotsava mnaaeN| isalie maiM bhI jAU~, bhagavAn tIrthaMkara kA janmotsava samAyojita kruuN| devarAja zakra aisA vicAra karatA hai, nizcaya karatA hai| aisA nizcaya kara vaha apanI padAtisenA ke adhipati harinigameSI ' nAmaka deva ko bulAtA hai| bulAkara usase kahatA hai-'devAnupriya ! zIghra hI sudharmA sabhA meM meghasamUha ke garjana ke sadRza gaMbhIra tathA ati madhura zabdayukta, eka yojana vartulAkAra, sundara svara yukta sughoSA nAmaka ghaNTA ko tIna bAra bajAte hue, jora jora se udghoSaNA karate hue kaho-devendra, devarAja zakra kA Adeza hai-ve jambUdvIpa meM bhagavAn tIrthaMkara kA janma-mahotsava manAne jA rahe haiN| devAnupriyo ! Apa sabhI apanI sarvavidha Rddhi, dyuti, bala, samudaya, Adara, vibhUti, vibhUSA, nATaka-nRtya-gItAdi ke sAtha, kisI bhI bAdhA ko parvAha ne karate hue saba prakAra ke puSpoM, surabhita padArthoM, mAlAoM tathA AbhUSaNoM se vibhUSita hokara divya, tumula dhvani ke sAtha mahatI Rddhi (mahatI dyuti, mahat bala, mahanIya samudaya, mahAn Adara, mahatI vibhUti, mahatI vibhUSA, bahuta bar3e ThAThabATa, bar3e-bar3e nATako ke sAtha, atyadhika bAdhAoM ke bAvajUda utkRSTa puSpa, gandha, mAlA, AbharaNa-vibhUSita) ucca, divya vAdyadhvanipUrvaka apane-apane parivAra sahita apane-apane vimAnoM para savAra hokara vilamba na kara zakra (devendra, devarAja) ke samakSa upasthita hoN|' devendra, devarAja zakra dvArA isa prakAra Adeza diye jAne para harinigameSI deva harSita hotA hai, parituSTa hotA hai, devarAja zakra kA Adeza vinayapUrvaka svIkAra karatA hai| Adeza svIkAra kara zakra ke pAsa se pratiniSkrAnta hotA hai-nikalatA hai| nikalakara, jahA~ sudharmA sabhA hai evaM jahA~ meghasamUha ke garjana ke sadRza gaMbhIra tathA ati madhura zabda yukta, eka yojana vartulAkAra sughoSA nAmaka ghaNTA hai, vahA~ jAtA hai| vahA~ jAkara bAdaloM ke garjana ke tulya evaM gaMbhIra evaM madhuratama zabda yukta eka yojana golAkAra sughoSA ghaNTA ko tIna bAra bajAtA hai| meghasamUha ke garjana kI taraha gaMbhIra tathA atyanta madhura dhvani se yukta, eka yojana vartulAkAra sughoSA ghaNTA ke tIna bAra bajAye jAne para sodharma kalpa meM eka kama battIsa lAkha vimAnoM meM eka kama battIsa lAkha ghaNTAe~ eka sAtha tumula zabda karane lagatI haiM, bajane lagatI haiN| saudharma kalpa ke prAsAdoM evaM vimAnoM ke niSkuTa-gambhIra pradezoM, konoM meM Apatita-pahuMce tathA unase TakarAye hue zabda-vargaNA ke pudgala lAkhoM ghaNTA-pratidhvaniyoM ke rUpa meM samutthita hone lagate haiM-prakaTa hone lagate haiN| 1. hareH-indrasya, nigamam-AdezamicchatIti harinigameSI-tam, athavA indrastha naigameSI nAmA devH-tm| __ (indra ke nigama-Adeza ko cAhane vAlA athavA indra kA naigameSI nAmaka deva) -jambUdvIpa. zAnticandrIyAvRtti, patra 397 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [301 saudharma kalpa sundara svarayukta ghaNTAoM kI vipula dhvani ke saMkula-ApUrNa ho jAtA hai| phalataH vahA~ nivAsa karane vAle bahuta se vaimAnika deva, deviyA~ jo ratisukha meM prasakta-atyanta Asakta tathA nitya pramatta rahate haiM, vaiSayika sukha meM mUrcchita rahate haiM, zIghra pratibuddha hote haiM-jAgarita hote haiM-bhogamayI mohanidrA se jAgate haiN| ghoSaNA sunane hetu unameM kutUhala utpanna hotA hai-ve tadartha utsuka hote haiN| use sunane meM ve kAna lagA dete haiM, dattacitta ho jAte haiN| jaba ghaNTA dhvani niHzAnta-atyanta manda, prazAnta-sarvathA zAnta ho jAtI hai, taba zakra kI padAti senA kA adhipati harinigameSI deva sthAna-sthAna para jora-jora se udghoSaNA karatA huA isa prakAra kahatA hai saudharmakalpavAsI bahuta se devo ! deviyo ! Apa saudharmakalpapati kA yaha hitakara evaM sukhaprada vacana suneM-unakI AjJA haiM, Apa una (devendra, devarAja zakra) ke samakSa upasthita hoN| yaha sunakara una devoM, deviyoM ke hRdaya harSita evaM parituSTa hote haiN| unameM se katipaya bhagavAn tIrthaMkara ke vandana-abhivAdana hetu, katipaya pUjana-arcana hetu, katipaya satkAra-satvanAdi dvArA guNakIrtana hetu, katipaya sammAna-samAdara-pradarzana dvArA mana:prAsAda nivedita karane hetu, katipaya darzana kI utsukatA se aneka jinendra bhagavAn ke prati bhaktianurAgavaza tathA katipaya ise apanA paraMparAnugata AcAra mAnakara vahA~ upasthita ho jAte haiN| devendra, devarAja zakra una vaimAnika deva-deviyo ko avilamba apane samakSa upasthita dekhatA hai| dekhakara prasanna hotA hai| vaha apane pAlaka nAmaka Abhiyogika devo ko bulAtA hai| bulAkara use kahatA haiM devAnupriya ! saikar3oM khaMbhoM para avasthita, kroDodyata puttaliyoM se kalita-zobhita, IhAmRga-vRka, vRSabha, azva, manuSya, makara, khaga, sarpa, kinnara, ruru saMjJaka mRga, zarabha-aSTApada, camara-ca~varI gAya, hAthI, vanalatA, padmalatA Adi ke citrAMkana se yukta, khaMbhoM para utkIrNa vajraratnamayI vedikA dvArA sundara pratIyamAna, saMcaraNazIla sahajAta puruSa-yugala kI jyoM pratIta hote citrAMkita vidyAdharoM se samAyukta, apane para jar3I sahasroM maNiyoM tathA ratnoM kI prabhA se suzobhita, hajAroM rUpakoM-citroM se suhAvane, atIva dedIpyamAna, netroM meM samA jAne vAle, sukhamaya sparzayukta, sazrIka-zobhAmaya rUpayukta, pavana se Andolita ghaNTiyoM kI madhura, manohara dhvani se yukta, sukhamaya, kamanIya, darzanIya, kalAtmaka rUpa meM sajjita, dedIpyamAna maNiratnamaya ghaNTikAoM ke samUha se parivyApta, eka hajAra yojana vistIrNa, pA~ca sau yojana U~ce, zIghragAmI, tvaritagAmI, atizaya vegayukta evaM prastuta kArya-nirvahaNa meM sakSama divya yAna-vimAna kI vikurvaNA kro| AjJA kA paripAlana kara sUcita kro| vivecana-prastuta sUtra meM varNita zakrendra ke deva-parivAra tathA vizeSaNoM Adi kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai saudharma devaloka ke adhipati zakrendra ke tIna pariSad hotI haiM-zamitA-abhyAntara, caNDA-madhyama tathA jaataa-baahy| Abhyantara pariSad meM bAraha hajAra deva aura sAta sau deviyA~, madhyama pariSad meM caudaha Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] [jambUdvIpaprajJaptisUtra hajAra deva aura chaha sau deviyA~ evaM bAhya pariSad meM solaha hajAra deva aura pA~ca sau deviyA~ hotI haiN| Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti pA~ca palyopama, deviyoM kI sthiti tIna palyopama, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti cAra palyopama, deviyoM kI sthiti do palyopama tathA bAhya pariSad ke devoM kI sthiti tIna palyopama aura deviyoM kI sthiti eka palyopama kI hotI hai| __agramahiSI parivAra-pratyeka agramahiSI-paTarAnI-pramukha indrANI ke parivAra meM pA~ca hajAra deviyA~ hotI haiN| yoM indra ke aMntaHpura meM cAlIsa hajAra deviyoM kA parivAra hotA hai| senAe~-hAthI, ghor3e, baila, ratha tathA paidala-ye pAMca senAeM hotI haiM tathA do senAe~-gandharvAnIka gAne-bajAne vAloM kA dala aura nATyanIka-nATaka karane vAloM kA dala-Amoda-pramoda pUrvaka raNotsAha bar3hAne hetu hotI haiN| isa sUtra meM zataRtu tathA sahasrAkSa Adi indra ke kucha aise nAma Aye haiM jo, vaidika paraMparA meM bhI vizeSa prasiddha haiN| jaina paraMparA ke anusAra ina nAmoM ke kAraNa evaM inakI sArthakatA inake artha meM A cukI hai| vaidika paraMparA ke anusAra ina nAmoM ke kAraNa anya haiM, jo isa prakAra haiM ___ zataRtu-Rtu kA artha yajJa hai| sau yajJa pUrNarUpeNa sampanna kara lene para indra-pada prApta hotA hai, vaidika paraMparA meM aisI mAnyatA hai| ataH zataRtu zabda sau yajJa pUre kara indra-pada pAne ke artha meM pracalita hai| sahasrAkSa-isakA zAbdika artha hajAra netra vAlA hai| indra kA yaha nAma par3ane ke pIche eka paurANika kathA bahuta prasiddha hai| brahmavaivarta purANa meM ullekha hai-indra eka bAra mandAkinI ke taTa para snAna karane gyaa| vahA~ usane gautama RSi kI patnI ahalyA ko nahAte dekhaa| indra kI buddhi kAmAveza se bhraSTa ho gii| usane deva-mAyA se gautama RSi kA rUpa banA liyA aura ahalyA kA zIla bhaMga kiyaa| isI bIca gautama vahA~ pahu~ca gye| ve indra para atyanta kruddha hue, use phaTakArate hue kahane lage-tuma to devatAoM meM zreSTha samajhe jAte ho, jJAnI kahe jAte ho| para, vAstava meM tuma nIca, adhama, patita aura pApI ho, yonilampaTa ho| indra kI nindanIya yonilampaTatA jagat ke samakSa prakaTa rahe, isalie gautama ne usakI deha para sahasra yoniyA~ bana jAne kA zApa de ddaalaa| tatkAla indra kI deha para hajAra yoniyA~ udbhUta ho gii| indra ghabarA gayA, RSi ke caraNoM meM gira pdd'aa| bahuta anunaya-vinaya karane para RSi ne indra se kahA-pUre eka varSa taka tumheM isa ghRNita rUpa kA kaSTa jhelanA hI hogaa| tuma pratikSaNa yoni kI durgandha meM rhoge| tadanantara sUrya kI ArAdhanA se ye sahasra yoniyA~ netrarUpa meM pariNata ho jAyeMgI-tuma sahasrAkSa-hajAra netroM vAle bana jaaoge| Age calakara vaisA hI huA, eka varSa taka vaisA jaghanya jIvana bitAne ke bAda indra sUrya kI ArAdhanA se sahasrAkSa bana gyaa| pAlakadeva dvArA vimAnavikurvaNA 149. tae NaM se pAlayadeve sakkeNaM deviMdeNaM devaraNNA evaM vutte samANe haTThatuTTha jAva 2 veuvviasamugghAeNaM samohaNittA taheva karei iti, tassa NaM divvassa jANavimANassa tidisiM 1. brahmavaivarta purANa 4-47, 19-32 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [303 tisovANapaDirUvagA, vaNNao, tesi NaM paDirUvagANaM purao patteaM 2 toraNA, vaNNao jAva pddiruuvaa| tassa NaMjANavimANassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva dIviacammei vA aNegasaMkukIlakasahassavitate AvaDa-paccAvaDa-seDhi-paseDhisutthia-sovatthiavaddhamANapUsamANava-macchaMDaga-magaraMDaga-jAra-mAra-phullAvalI-paumapattasAgara-taraMga-vasaMtalayapaumalaya-bhatticittehiM sacchAehiM sappabhehiM samarIiehiM saujjoehiM NANAvihapaJcavaNNehiM maNIhiM uvasobhie 2, tesiNaM maNINaM vaNNe gandhe phAse abhANiavve jahA raayppsennijje| ___ tassaNaM bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe picchAgharamaNDaveaNegakhambhasayasaNNiviTe, vaNNao jAva paDirUve, tassa ulloe paumalayabhatticitte, jAva' savvatavaNijjamae jAva 3 (pAsAdIe, darisaNijje, abhirUve,) pddiruuve|| tassa NaM maNDavassa bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAgaMsi mahaM egA maNipeDhiA, aTTha joaNAI AyAmavikkhambheNaM, cattAri joaNAI bAhalleNaM, savvamaNimayI vnnnno| tIe uvariM mahaM ege sIhasaNe vaNNao, tassuvari mahaM ege vijayadUse savvarayaNAmae vaNNao, tassa majjhadesabhAe ege vairAmae aMkule, ettha NaM mahaM ege kumbhikke muttAdAme, se NaM annehiM tadadhuccattappamANattehiM cauhiM addhakumbhikkehiM muttAdAmehiM savvao samantA saMparikkhitte, taMNaMdAmA tavaNijjalaMbUsaMgA, suvaNNapayaragamaNDiyA,NANAmaNirayaNavivihahAra-ddhahArauvasobhiyA, samudayA IsiM aNNamaNNamasaMpattA puvvAiehiM vAehiM mandaM eijjamANA 2 (uttareNaM, maNunneNaM, maNahareNaM, kaNNamaNa-)nivvuikareNaM saddeNaM te paese ApUremANA 2(sirIe) aIva uvasobhemANA 2 ciTuMti tti| tassa NaM sIhAsaNassa avaruttareNaM, uttareNaM, uttarapurasthimeNaM ettha NaM sakkassa caurAsIe sAmANiasAhassINaM, caurAsIi bhaddAsaNasAhassIo, purathimeNaM aTThaNhaM aggamahisINaM evaM dAhiNapurathimeNaM abbhiMtara-parisAe duvAlasaNhaM devasAhassINaM, dAhiNeNaM majjhimAe caudasaNhaM devasAhassINaM, dAhiNapaccatthimeNaMbAhiraparisAe solasaNhaM devasAhassINaM paccatthimeNaM sattaNhaM anniaahiviinnNti|tennN tassa sIhAsaNassa cauddisiMcauNhaM caurAsINaM AyarakkhadevasAhassINaM evamAI vibhAsiavvaM sUriAbhagameNaM jAva paccappiNanti tti| [149] devendra, devarAja zakra dvArA yoM kahe jAne para-Adeza diye jAne para pAlaka nAmaka deva harSita evaM parituSTa hotA hai| vaha vaikriya samudghAta dvArA yAna-vimAna kI vikurvaNA karatA hai| usakI tIna dizAoM 1. dekheM sUtra saMkhyA 6 2. dekheM sUtra saMkhyA 4 3. dekheM sUtra saMkhyA 4 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra meM tIna-tIna sIr3hiyoM kI racanA karatA hai / unake Age toraNadvAroM kI racanA karatA hai| unakA varNana pUrvAnurUpa hai / usa yAna- vimAna ke bhItara bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmi - bhAga hai / vaha AliMga - puSkara - muraja yA Dholaka ke UparI bhAga - carmapuTa tathA zaMkusadRza bar3e-bar3e kIle Thoka kara, khIMcakara samAna kiye gaye cIte Adi ke carma jaisA samatala aura sundara hai / vaha bhUmibhAga Avarta, pratyAvarta, zreNi, prazreNi, svastika, varddhamAna, puSyamANava, matsya ke aMr3e, magara ke aMDe, jAra, mAra, puSpAvali, kamalapatra, sAgara-taraMga vAsantIlatA evaM padmalatA ke citrAMkana se yukta, AbhAyukta, prabhAyukta, razmiyukta, udyotayukta nAnAvidha paMcaraMgI maNiyoM se suzobhita hai| jaisA ki rAjapraznIya sUtra meM varNana hai ' una maNiyoM ke apane-apane viziSTa varNa, gandha evaM sparza haiN| usa bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka prekSAgRha - maNDapa hai / vaha saikar3oM khaMbhoM para TikA hai, sundara hai| usakA varNana pUrvavat hai / usa prekSAmaNDapa ke Upara kA bhAga padmalatA Adi ke citraNa se yukta hai, sarvathA tapanIya-svarNamaya hai, citta ko prasanna karane vAlA hai, darzanIya hai, abhirUpa hai - mana ko apane meM ramA lene vAlA hai tathA pratirUpa - mana meM basa jAne vAlA hai| usa maNDapa ke bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga ke bIcoMbIca eka maNIpIThikA hai| vaha ATha yojana lambI-caur3I tathA cAra yojana moTI hai, sarvathA maNimaya hai| usakA varNana pUrvavat hai / usake Upara eka vizAla siMhAsana hai| usakA varNana bhI pUrvAnurUpa hai| usake Upara eka sarvaratnamaya, vRhat vijayadUSya-vijaya- vastra hai| usakA varNana pUrvAnugata hai| usake bIca meM eka vajraratnamaya - hIrakamaya aMkuza hai| vahA~ eka kumbhikA - pramANa motiyoM kI vRhat mAlA hai / vaha mukkAmAlA apane se AdhI U~cI, ardhakumbhakAparimita cAra mukkAmAlAoM dvArA cAroM ora se pariveSTita hai| una mAlAoM meM tapanIya-svarNanirmita laMbUsaka - geMda ke AkAra ke AbharaNavizeSa - laMbe laTakate haiN| ve sone ke pAtoM se maNDita haiN| ve nAnAvidha maNiyoM evaM ratnoM se nirmita hAroM - aThAraha lar3a ke hAroM, ardhahAroM - nau lar3a ke hAroM se upazobhita haiM, vibhUSita haiM, eka dUsarI se thor3I-thor3I dUrI para avasthita haiN| pUrvIya - puravaiyA Adi vAyu ke jhoMkoM se dhIre-dhIre hilatI huI, paraspara TakarAne se utpanna (uttama, manojJa, manohara) kAnoM ke lie tathA mana ke lie zAntiprada zabda se Asa-pAsa ke pradezoM - sthAnoM ko ApUrNa karatI huI - bharatI huI ve atyanta suzobhita hotI haiM / usa siMhAsana ke pazcimottara - vAyavya koNa meM, uttara meM evaM uttarapUrva meM - IzAna koNa meM zakra ke 84000 sAmAnika devoM ke 84000 uttama Asana haiM, pUrva meM ATha pradhAna deviyoM ke ATha uttama Asana haiM, dakSiNa-pUrva meM--AgneyakoNa meM Abhyantara pariSad ke 12000 devoM ke 12000, dakSiNa meM madhyama pariSad ke 14000 devoM ke 14000 tathA dakSiNa-pazcima meM - nairRtyakoNa meM bAhya pariSad ke 16000 devoM ke 16000 uttama Asana haiN| pazcima meM sAta anIkAdhipatiyoM-- senApati - devoM ke sAta uttama Asana haiN| usa 1. dekhie rAjapraznIyasUtra pR. 26 ( Agama pra. sa. byAvara) Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [305 siMhAsana kI cAroM dizAoM meM caurAsI caurAsI hajAra AtmarakSaka-aMgarakSaka devoM ke kula 84000 - 4 = tIna lAkha chattIsa hajAra uttama Asana haiN| etatsambaddha aura sArA varNana (rAjapraznIyasUtra meM varNita) sUryAbhadeva ke vimAna ke sadRza hai| ina sabakI vikurvaNA kara pAlaka deva zakrendra ko nivedita karatA hai-vimAna nirmita hone kI sUcanA detA hai| zakrendra kA utsavArtha prayANa 150. tae NaM se sakke ( deviMde, devarAyA) haTThahiae divvaM jiNedAbhigamaNajuggaM savvAlaMkAravibhUsiaM uttaraveuvviaM rUvaM viuvvai 2 ttA aTTahiM aggamahisIhiM saparivArAhiM NaTTANIeNaM gandhavANIeNayasaddhiM taM vimANaM aNuppayAhiNIkaremANe 2 puvvilleNaM tisovANeNaM durUhai rattA (jeNeva sIhasaNe teNeva uvAgacchai 2 ttA) sIhAsaNaMsi puratthAbhimuhe saNNisaNNeti, evaM cevasAmANiAvi uttareNaM tisovANeNaM durUhittA patteaM2 puvvaNNatthesu bhaddAsaNesu nnisiiaNti| avasesA ya devA devIo adAhiNilleNaM tisovANeNaM durUhittA taheva ( patteaM 2 puvvaNNatthesu bhaddAsaNaesu) nnisiiaNti| tae NaM tassa sakkassa taMsi durUDhassa ime aTThaTThamaMgalagA purao ahANupuvvIe saMpaTThiA, tayaNaMtaraM ca NaM puNNakalasabhiMgAraM divvA ya chattapaDAgA sacAmarA ya dasaNaraa-Aloa-darisaNijjA bAuDuavijayavejayantI asamUsiA gagaNatalamaNulihaMtI purao ahANapuvvIe saMpatthiA, tayaNantaraM chattabhiMgAraM tayaNaMtara ca NaM vairAmaya-vaTa-la?-saMThiasusiliTTa-parighaTTha-maTTha-supaiTThie visiTe, aNegavara paJcavaNNakuDabhIsahassaparimaNDiAbhirAme, vAuDuavijayavejayantI-paDAgA-chattAicchattakalie, tuMge, gayaNatalamaNuhaMtasihare, joaNasahassamUsie, mahaimahAlae mahiMdajjhae purao ahANupuvIe saMpatthietti, tayaNantaraM ca NaM sarUvanevatthapariacchiasusajjA, savvAlaMkAravibhUsiA paJca aNiA paJca aNiAhivaiNo (aNNe devA ya) saMpaTThiA, tayaNantaraM ca NaM bahave AbhiogiA devA ye devIo asaehiMsaehiM rUvehiM (sayehiM sayehiM vihavehiM sayehiM sayehiM )NiogehiM sakkaM deviMdaM devarAyaM purao amaggao amahApuvIe, tayaNantaraM ca NaM bahave sohammakappavAsI devA ya devIo a savviDDIe jAva durUDhA samANA maggao a ( purao pAsao a) spNtttthiaa| tae NaM se sakke teNaM paJcANiaparikkhitteNaM ( vairAmayavaTTalaTThasaMThiyasusiliTThaparighaTTamaTThasupaiTThieNaM, visiTeNaM, aNegavarapaMcavaNNakuDabhIsahassaparimaMDiyAbhirAmeNaM, vAu avijayavejayaMtIpaDAgAchattAicchattakalieNaM, tuMgeNaM gayaNatalamaNulihaMtasihareNaM, joaNasahassAsieNaM, mahaimahAlaeNaM) mahiMdajjhaeNaM purao pakaDDijamANeNaM, caurAsIe sAmANia-(sAhassINaM aTThaNhiM aggamahisINaM saparivArANaM, tihiM parisANaM sattahiM aNiyANaM, sattahiM aNiyAhivaINaM, cauhiM 1. dekheM sUtra saMkhyA 52 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra caurAsINaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNehiM ca bahUhiM devehiM devIhiM ca) parivuDe savviDDIe jAva raveNaM sohammassa kappassa majhamajheNaM taM divvaM deviMD(i devajuiM devANubhAvaM) uvadaMsemANe 2 jeNeva sohammassa kappassa uttarille nijANamagge teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA joaNasAhassIehiM viggahehiM ovayamANe 2 tAe ukkiTThAe jAva 2 devagaIe vIIyamANe 2 tiriyamasaMkhijjANaM dIvasamuddANaM majhamajheNaM jeNeva NandIsaravare dIve jeNeva dAhiNapurathimille raikaragapavvae teNeva uvAgacchai 2 ttA evaM jA ceva sUriAbhassa vattavvayA NavaraM sakkAhigAro vattavyo iti jAvataM divvaM deviDhei jAva 2 divvaM jANavimANaM paDisAharamANe 2 ( jeNeva jambUddIve dIve jeNeva bharahe vAse) jeNeva bhagavao titthayarassa jammaNanagare jeNeva bhagavao titthayarassa jammaNabhavaNe teNeva uvAgacchati 2 ttA bhagavao titthayarassa jammaNabhavaNaM teNaM divveNaM jANavimANeNaM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei 2 ttA bhagavao titthayarassa jammaNabhavaNassa uttarapuritthame disIbhAge caturaMgulamasaMpattaM dharaNiyale taM divvaM jANavimANaM Thavei 2 ttA ahiM aggamahisIhiM dohiM aNIehiM gandhavvANIeNa ya NaTTANIeNa ya saddhiM tAo divvAo jANavimANAo purathimilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM paccoruhai, tae NaM sakkassa deviMdassa devaraNNo caurAsIi sAmANiasAhassIo divvAo jANavimANAo uttarilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM paccoruhaMti, avasesA devA ya devIo atAo divvAo jANavimANAo dAhiNilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM paccoruhaMti tti| __tae NaM se sakke devinde devarAyA caurAsIe sAmANiasAhassIehiM jAva saddhiM saMparivuDe . savviDDIe jAva' duMdubhiNigghosaNAiyaraveNaMjeNeva bhagavaM titthayare titthayaramAyA ya teNeva uvAgacchai 2ttA Aloe ceva paNAmaM karei 2 ttA bhagavaM titthayaraM titthayaramAyaraMca tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei 2 ttA karayala jAva' evaM vayAsI-Namotthu te rayaNakucchidhArae evaM jahA disAkumArIo (jagappaIvadAIe savvajagamaMgalassa, cakkhuo amuttassa savvajagajIvavacchalassa, hiakAragamagga desiyavAgiddhivibhuppabhussa, jiNassa NANissa, nAyagassa, buhassa, bohagassa, savvaloganAhassa, nimmamassa, pavarakulasamubbhavassajAIe khattiassa jaMsiloMguttamassa jaNaNI) dhaNNAsi, puNNAsi, taMkayatthA'si,ahaNNaMdevANuppie ! sakkeNAmaM devinde, devarAyA bhagavaotitthayarassa jammaNamahimaM karissAmi, taMNaM tubbhAhiM NaM bhAivvaMti kaTTa osovaNiMdalayai 2 ttA titthayarapaDirUvagaM viuvvai, titthayaramAuAe pAse Thavai 2 ttA paJca sakke viuvvai viuvvittA ege sakke bhagavaM 1. dekheM sUtra saMkhyA 52 2. dekheM sUtra saMkhyA 34 3. dekheM sUtra saMkhyA yahI 4. dekheM sUtra saMkhyA yahI 5. dekheM sUtra saMkhyA 52 6. dekheM sUtra saMkhyA 45 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 307 paJcama vakSaskAra ] titthayaraM karayalapuDeNaM giNhai, ege sakke piTThao AyavattaM dharei, duve sakkA ubhao pAsiM cAmarukkhevaM karenti, ege sakke purao vajjapANI pakaDDhaiti / tae NaM se sakke devinde devarAyA aNNehiM bahUhiM bhavaNavai - vANamantara - joisa - vemANie devehiM devIhi a saddhiM saMparivuDe savviDDIe jAva ' NAieNaM tAe ukkiiATThAe jAva ra vIIyamANe jeNeva mandare pavvae, jeNeva paMDagavaNe, jeNeva abhiseasilA, jeNeva abhiseasIhAsaNe, teNeva uvAgacchai 2 tA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe saNNisaNNetti / 2 [150] pAlaka deva dvArA yAna- vimAna kI racanA saMpanna kara diye jAne kA saMvAda sunakara (devendra, devarAja) zakra mana meM harSita hotA hai / jinendra bhagavAn ke sammukha jAne yogya, divya, sarvAlaMkAravibhUSita, uttaravaikriya rUpa kI vikurvaNA karatA hai / vaisA kara vaha saparivAra ATha agramahiSiyoM- pradhAna deviyoM, nATyAnIkanATya-senA, gandharvAnIka-- gandharvasenA ke sAtha usa yAna - vimAna kI anupradakSiNA karatA huA pUrvadizAvartI trisopanaka se - tIna sIDhiyoM dvArA vimAna para ArUDha hotA hai / vimAnArUDha hokara ( jahA~ siMhAsana hai, vahA~ AtA hai| vahA~ Akara) vaha pUrvAbhimukha ho siMhAsana para AsIna hotA hai / usI prakAra sAmAnika deva uttarI trisopAnaka se vimAna para ArUDha hokara pUrvanyasta- pahale se rakhe hue uttama AsanoM para baiTha jAte haiM / bAkI ke deva-deviyA~ dakSiNadigvartI trisopanaka se vimAna para ArUDha hokara (apane lie pUrva- nyasta uttama AsanoM para) usI taraha baiTha jAte haiM / zakra ke yoM vimAnArUDha hone para Age ATha maMgalaka - mAMgalika dravya prasthita hote haiN| tatpazcAt zubha zakuna ke rUpa meM samAyojita, prayANa - prasaMga meM darzanIya jalapUrNa kalaza, jalapUrNa jhArI, ca~vara sahita divya chatra, divya patAkA, vAyu dvArA ur3AI jAtI, atyanta U~cI, mAno AkAza ko chUtI huI-sI vijaya - vaijayantI se kramaza: Age prasthAna karate haiM / tadanantara chatra, viziSTa varNakoM evaM citroM dvArA zobhita nirjala jhArI, phira vajraratnamaya, vartulAkAra, laSTa - manojJa saMsthAnayukta, suzliSTa - masUNa - cikanA, parighRSTa - kaThora zANa para tazI huI, ragar3I huI pASANa - pratimA kI jyoM svaccha, snigdha, muSTa - sukomala zANa para ghisI huI pASANa - pratimA kI taraha cikanAI liye hue, mRdula, supratiSThita - sIdhA saMsthita, viziSTa - atizayayukta, aneka uttama paMcaraMgI hajAroM kuDabhiyoM-choTI patAkAoM se alaMkRta, sundara, vAyu dvArA hilatI vijaya - vaijayantI, dhvajA, chatra evaM atichatra se suzobhita, tuMga-unnata AkAza ko chUte hue se zikhara yukta eka hajAra yojana U~cA, atimahat--vizAla mahendradhvaja yathAkrama Age prasthAna karatA hai| usake bAda apane kAryAnurUpa veSa se yukta, susajjita, sarvavidha alaMkAroM se vibhUSita pA~ca senAe~, pA~ca senApati - deva ( tathA anya deva ) prasthAna karate haiM / phira bahuta se Abhiyogika deva-deviyA~ apane-apane rUpa, (apane-apane vaibhava, apane-apane) niyogaupakaraNa sahita devendra, devarAja zakra ke Age pIche yathAkrama prasthAna karate haiN| tatpazcAt saudharmakalpavAsI aneka deva-deviyA~ saba prakAra kI samRddhi ke sAtha vimAnArUDha hote haiM, devendra, devarAja zakra ke Age pIche tathA donoM ora prasthAna karate 1 isa prakAra vimAnastha devarAja zakra pA~ca senAoM se parivRta (Age prakRSyamANa - nirgamyamAna vajraratnamaya Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] [jambUdvIpaprajJaptisUtra hIrakamaya, vartulAkAra-gola, laSTa-manojJa saMsthAna yukta, suzliSTa-masUNa, cikane, parighRSTa-kaThora zANa para tarAzI huI, ragar3I huI pASANa-pratimA kI jyoM svaccha, snigdha, mRSTa-sukomala zANa para ghisI huI pASANapratimA kI jyoM cikanAI liye hue mRdula, supratiSThita-sIdhe saMsthita, viziSTa atizaya yukta, aneka, uttama, paMcaraMgI hajAroM kuDabhiyoM-choTI patAkAoM se alaMkRta, sundara, vAyu dvArA hilatI vijaya-vaijayantI, dhvajA, chatra evaM atichatra se sazobhita, taMga-unnata. AkAza ko chate hae zikhara se yakta. eka hajAra yojana U~ce ati mahat-vizAla, mahendradhvaja se yukta) caurAsI hajAra sAmAnika devoM (ATha saparivAra agramahiSiyoM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, sAta senApati devoM, cAroM ora caurAsI-caurAsI hajAra aMgarakSaka devoM tathA anya bahuta se devoM aura deviyoM) se saMparivRta, saba prakAra kI Rddhi-vaibhava ke sAtha, vAdya-ninAda ke sAtha saudharmakalpa ke bIcoMbIca hotA huA, divya deva-Rddhi (deva-dyuti, devAnubhAva-deva prabhAva) upadarzita karatA huA, jahA~ saudharmakalpa kA uttarI niryANa-mArga-bAhara nikalane kA rAstA hai, vahA~ AtA hai| vahA~ Akara eka-eka lAkha yojana-pramANa vigrahoM-gantavya kSetrAtikrama rUpa gamanakrama dvArA calatA huA, utkRSTa, tIvra deva-gati dvArA Age bar3hatA tiryak-tirache asaMkhya dvIpoM evaM samudroM ke bIca se hotA huA, jahA~ nandIzvara dvIpa hai, dakSiNa-pUrva-Agneya koNavartI ratikara parvata hai, vahA~ AtA hai| jaisA sUryAbhadeva kA varNana hai, Age vaisA hI zakrendra kA samajhanA caahie| phira zakrendra divya deva-Rddhi kA divya yAna-vimAna kA pratisaMharaNa-saMkocana karatA hai-vistAra ko sameTatA hai| vaisA kara, jahA~ ( jambUdvIpa, bharata kSetra) bhagavAn tIrthaMkara kA janma-nagara, janma-bhavana hotA hai, vahA~ AtA hai| Akara vaha divya yAna-vimAna dvArA bhagavAn ke janmabhavana kI tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA karatA hai| vaisA kara bhagavAna tIrthaMkara ke janma-bhavana ke uttara-parva meM-IzAnakoNa meM apane divya vimAna ko bhUmitala se cAra aMgula U~cA ThaharAtA hai| vimAna ko ThaharAkara apanI ATha agramahiSiyoM, gandharvAnIka tathA nATyAnIka nAmaka do anIkoM senAoM ke sAtha usa divya-yAna-vimAna se pUrvadizAvartI tIna sIr3hiyoM dvArA nIce utaratA hai phira devendra, devarAja zakra ke caurAsI hajAra sAmAnika deva uttaradizAvartI tIna sIr3hiyoM dvArA usa divya yAna-vimAna se nIce utarate haiN| bAkI ke deva-deviyA~ dakSiNa-dizAvartI tIna sIr3hiyoM dvArA yAna-vimAna se nIce utarate haiN| tatpazcAt devendra, devarAja zakra caurAsI hajAra sAmAnika Adi apane sahavartI deva-samudAya se saMparivRta, sarva Rddhi-vaibhava-samAyukta, nagAr3oM ke gUMjate hue, nirghoSa ke sAtha, jahA~ bhagavAn tIrthaMkara the aura unakI mAtA thI, vahA~ AtA hai| Akara unheM dekhate hI praNAma karatA hai| bhagavAn tIrthaMkara evaM unakI mAtA kI tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA karatA hai| vaisA kara, hAtha jor3a, aMjali bA~dhe unheM mastaka para ghumAkara bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA ko kahatA hai ratnakukSidhArike-apanI kokha meM tIrthaMkararUpa ratna ko dhAraNa karane vAlI ! jagatpradIpadAyikejagadvartI janoM ko sarvabhAva prakAzaka tIrthaMkararUpa dIpaka pradAna karane vAlI ! Apako namaskAra ho| (samasta Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [309 jagata ke lie maMgalamaya, netrasvarUpa-sakala-jagadbhAvadarzaka, mUrta-cakSuAhya, samasta jagat ke prANiyoM ke lie vAtsalyamaya, hitaprada samyak darzana, jJAna, cAritra rUpa mArga upadiSTa karanevAlI, vibhu-sarvavyApakasamasta zrotRvRnda ke hRdayoM meM tattadbhASAnupariNata ho apane tAtparya kA samAveza karane meM samartha vANI kI Rddhi-vAgvaibhava se yukta jina-rAga-dveSa vijetA, jJAnI-sAtizaya jJAnayukta, nAyaka, dharmavaracakravartIuttama dharmacakra kA pravartana karane vAle, buddha-jJAtatattva, bodhaka-dUsaroM ko tattvabodha dene vAle, samasta loka ke nAtha-samasta prANivarga meM jJAna-bIja kA AdhAna evaM saMrakSaNa kara unake yoga-kSemakArI, nirmama-mamatArahita, uttama kSatriya-kula meM udbhUta, lokottama-loka meM sarvazreSTha tIrthaMkara bhagavAn kI Apa jananI haiN|) Apa dhanya haiM, puNyazAlinI haiM evaM kRtArtha-kRtakRtya haiM / devAnupriye ! maiM devendra, devarAja zakra bhagavAn tIrthaMkara kA janma mahotsava manAU~gA, ataH Apa bhayabhIta mata honaa|' yoM kahakara vaha tIrthaMkara kI mAtA ko avasvApinIdivya mAyAmayI nidrA meM sulA detA hai| phira vaha tIrthaMkara-sadRza pratirUpaka-zizu kI vikurvaNA karatA hai| use tIrthaMkara kI mAtA ke bagala meM rakha detA hai| 1 zakra phira pA~ca zakroM kI vikurvaNA karatA hai-vaikriyalabdhi dvArA svayaM pA~ca zakroM ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| eka zakra bhagavAn tIrthaMkara ko hatheliyoM ke saMpuTa dvArA uThAtA hai, eka zakra pIche. chatra dhAraNa karatA hai, do zakra donoM ora ca~vara DulAte haiM, eka hAtha meM vajra liye Age calatA hai| tatpazcAt devendra, devarAja zakra anya aneka bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka, vaimAnika deva-deviyoM se ghirA huA, saba prakAra Rddhi se zobhita, utkRSTa, tvarita deva-gati se calatA huA, jahA~ mandaraparvata, paNDakavana, abhiSeka-zilA evaM abhiSeka-siMhAsana hai, vahA~ AtA hai, pUrvAbhimukha ho siMhAsana para baiThatA hai| IzAna prabhRti indroM kA Agamana 151. teNaMkAleNaM teNaMsamaeNaM IsANe devinde, devarAyA, sUlapANI, vasabhavAhaNe, surinde, uttaraddhalogAhivaI aTThAvIsavimANAvAsasayasahassAhivaI arayaMvaravatthadhare evaM jahA sakke imaM NANattaM-mahAghosA ghaNTA, lahuparakkamo pAyattANiyAhivaI, puSphao vimANakArI, dakkhiNe nijANamagge, uttarapurasthimillo raikarapavvaomandare samosario (vaMdai,NamaMsai) pjjuvaasitti| evaM avasiTThAvi indA bhANiavvA jAva accuotti, imaM NANattaM caurAsaI asIi, bAvattari sattarI a saTThI / paNNA cattAlIsA, tIsA vIsA dasa sahassA // ee samANiANaM, battIsaTThAvIsA bArasaTTha cauro syshssaa| paNNA cattAlIsA chacca sahassAre // ANaya-pANaya-kappe cattAri sayA''raNaccue tinnnni| isakA abhiprAya yaha ki yadi koI nikaTavartI duSTa deva-devI kutUhalavaza yA durabhiprAyavaza mAtA kI nidrA tor3a de to mAtA ko putra-viraha kA duHkha na ho| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra ee vimANANaM ime jANavimANakArI devA, taM jahApAlaya 1, pupphe ya 2, somaNase 3, sirivacche a 4, diAvatte 5 / kAmagame 6, pIigame 7, maNorame 8, vimala 9, savvao bhadde 90 // sohammagANaM, saNakumAragANaM, baMbhaloagANaM, mahAsukkayANaM, pANayagANaM iMdANaM sughosA ghaNTA, hariNegamesI pAyattANIAhivaI, uttarillA NijjANabhUmI, dAhiNapuratthimille raikaragapavvae / IsANagANaM, mAhiMdalaMtagasahassAraaccuagANa ya iMdANa mahAghosA ghaNTA, lahuparakkamo pAyattANIAhivaI, dakkhiNille NijjANamagge, uttarapuratthimille raikaragapavvae, parisA NaM jahA jIvAbhigame / AyarakkhA sAmANiacauggaNA savvesiM, jANavimANA savvesiM joaNasayasahassavitthiNNA, uccatteNaM savimANappamANA, mahiMdajjhayA savvesiM joaNasahassiA, sakkavajjA mandare samosarAMti (vaMdaMti, NamaMsaMti, ) pajjuvAsaMti tti / [151] usa kAla, usa samaya hAtha meM trizUla liye, vRSabha para savAra, surendra, uttarArdha lokAdhipati, aTThAIsa lAkha vimAnoM kA svAmI, AkAza kI jyoM nirmala vastra dhAraNa kiye devendra, devarAja IzAna mandara parvata para samavasRta hotA hai - AtA hai / usakA anya sArA varNana saudharmendra zakra ke sadRza hai / antara itanA hai-- unakI ghaNTA kA nAma mahAghoSA hai| usake padAtisenAdhipati kA nAma laghuparAkrama hai, vimAnakArI deva kA nAma puSpaka hai| usakA niyoga - nirgamana mArga dakSiNavartI hai, uttarapUrvavartI ratikara parvata hai| vaha bhagavAn tIrthaMkara ko vandara karatA hai, namaskAra karatA hai, unakI paryupAsanA karatA hai / acyutendra paryanta bAkI ke indra bhI isI prakAra Ate haiM, una sabakA varNana pUrvAnurUpa hai / itanA antara saudharmendra zakra ke caurAsI hajAra IzAnendra ke assI hajAra, sanatkumArendra ke bahattara hajAra, mAhendra ke sattara hajAra, brahmendra ke sATha hajAra, lAntakendra ke pacAsa hajAra, zukrendra ke cAlIsa hajAra, sahasrArendra ke tIsa hajAra, Anata-prANata - kalpa - dvikendra ke ina do kalpoM ke indra ke bIsa hajAra tathA AraNa-acyutakalpa - dvikendra ke- ina do kalpoM ke indra ke daza hajAra sAmAnika deva haiN| saudharmendra ke battIsa lAkha, IzAnendra ke aTThAIsa lAkha, sanatkumArendra ke bAraha lAkha, . brahmalokendra ke cAra lAkha, lAntakendra ke pacAsa hajAra, zukrendra ke cAlIsa hajAra, sahasrArendra ke chaha hajAra, AnataprANata- ina do kalpoM ke cAra sau tathA AraNa - acyuta - ina do kalpoM ke indra ke tIna sau vimAna hote haiM / pAlaka, puSpaka, saumanasa, zrIvatsa, nandAvarta, kAmagama, prItigama, manorama, vimala tathA sarvatobhadra ye yAna- vimAnoM kI vikurvaNA karane vAle devoM ke anukrama se nAma haiN| saudharmendra, sanatkumArendra, brahmalokendra, mahAzukrendra tathA prANatendra kI sughoSA ghaNTA, harinigameSI padAti--senAdhipati, uttaravartI niryANa mArga, dakSiNa-pUrvartI ratikara parvata hai| ina cAra bAtoM meM inakI pArasparika Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [311 samAnatA hai| IzAnendra, mAhendra, lAntakendra, sahasrArendra tathA acyutendra kI mahAghoSA ghaNTA, laghuparAkrama padAtisenAdhipati, dakSiNavartI niryANa-mArga tathA uttara-pUrvavartI ratikara parvata hai| ina cAra bAtoM meM inakI pArasparika samAnatA hai| ina indroM kI pariSadoM ke sambandha meM jaisA jIvAbhigamasUtra meM batalAyA gayA hai, vaisA hI yahA~ samajhanA caahie| indroM ke jitane-jitane sAmAnika deva hote haiM, aMgarakSaka deva unase cAra gune hote haiN| sabake yAnavimAna eka-eka lAkha yojana vistIrNa hote haiM tathA unakI U~cAI sva-sva-vimAna-pramANa hotI hai| sabake mahendradhvaja eka-eka hajAra yojana vistIrNa hote haiN| zakra ke atirikta saba mandara parvata para samavasRta hote haiM, bhagavAn tIrthaMkara ko vandana-namana karate haiM, paryupAsanA karate haiN| camarendra Adi kA Agamana 152. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM camare asurinde, asurarAyA camaracaJcAe rAyahANIe, sabhAe suhammAe, camaraMsi sIhasaNaMsi, causaTThIe sAmANiasAhassIhiM, tAyattIsAe tAyattIsehiM, cauhiM logapAlehiM, paJcahiM aggamahisIhiM saparivArAhiM, tihiM parisAhi, sattahiM aNiehiM sattahiM aNiyAhivaIhiM cauhiM causaTThIhiM AyarakkhasAhassIhiM aNNehi a jahA sakke, NavaraM imaM NANattaM-dumo pAyattANIAhivaI, oghassarA ghaNTA, vimANaM paNNAsaM joaNasahassAiM, mahindajjhao paJcajoaNasayAI, vimANakArI Abhiyogio devo avasiTuM taM ceva jAva mandare samosarai pjjuvaasitti| teNaM kAleNaM teNa samaeNaM balI asurinde, asurarAyA evameva NavaraM saTTho sAmANiasAhassIo, caugguNA AyarakkhA, mahAdumo pAyattANIAhivaI, mahAohassarA ghaNTA sesaMtaMceva parisAo jahA jIvAbhigame iti| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM dharaNe taheva, NANattaMcha sAmANiasAhassIo cha aggamahisIo, caugguNA AyarakkhA meghassarA ghaNTA bhaddaseNo pAyattANIyAhivaI vimANaM paNavIsaM joaNasahassAI, mahindajjhao addhAijjAiMjoaNasayAI, evamasurindavajjiANaM bhavaNavAsiiMdANaM, NavaraM asurANaMoghassarA ghaNTA, NAgANaM meghassarA, suvaNNANaM haMsassarA, vijUNaM koMcassarA, aggINaM maMjussarA, disANaM maMjughosA, udahINaM sussarA, dIvANaM mahurassarA, vAUNaM NaMdissarA, thaNiANaM nnNdighosaa| 1. dekhie jIvAbhigamapratipatti / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] causaTTI saTThI khalu chacca, sahassA u asura- vajjANaM / sAmANiA u ee, caugguNA AyarakkhA u // 1 // [jambUdvIpaprajJaptisUtra dAhiNillANaM pAyattANIAhivaI bhaddaseNo, uttarillANaM dakkhotti / vANamantarajoisiA avvA evaM ceva NavaraM cattAri sAmANiasAhassIo cattAri aggamahisIo, solasa AyarakkhasahassA, vimANA sahassaM, mahindajjhayA paNavIsaM joaNa- sayaM, ghaNTA dAhiNANaM maMjussarA, uttarANaM maMjughosA, pAyattANIAhivaI vimANakArI a AbhiogA devA, joisiANaM sussarA sussaraNigghosAo ghaNTAo mandare samosaraNaM jAva ' pajjuvAsaMtitti / [152] usa kAla, usa samaya camaracaMcA rAjadhAnI meM sudharmA sabhA meM, camara nAmaka siMhAsana para sthita asurendra, asurarAja camara apane causaTha hajAra sAmAnika devoM, tetIsa trAyastriza devoM, cAra lokapAloM, saparivAra pA~ca agramahiSiyoM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, sAta senApati devoM, cAroM ora causaTha hajAra aMgarakSaka devoM tathA anya devoM se saMparivRta hotA huA saudharmendra zakra kI taraha AtA hai| itanA antara hai - usake padAti senAdhipati kA nAma druma hai, usakI ghaNTA odhasvarA nAmaka hai, vimAna pacAsa hajAra yojana vistIrNa hai, mahendradhvaja pAMca sau yojana vistIrNa hai, vimAnakArI Abhiyogika deva hai| vizeSa nAma nhiiN| bAkI kA varNana pUrvAnurUpa hai / vaha mandara - parvata para samavasRta hotA hai ....... paryupAsanA karatA hai| usa kAla, usa samaya asurendra, asurarAja bali usI taraha mandara parvata para samavasRta hotA hai| itanA antara hai - usake sAmAnika deva sATha hajAra haiM, unase cAra gune AtmarakSaka- aMgarakSaka deva haiM, mahAdruma nAmaka padAti-senAdhipati hai, mahaughasvarA ghaNTA hai| zeSa pariSad Adi kA varNana jIvAbhigama ke anusAra samajha lenA cAhie / isI prakAra dharaNendra kA prasaMga hai / itanA antara hai - usake sAmAnika deva chaha hajAra haiM, agramahiSiAyA~ chaha haiM, sAmAnika devoM se cAra gune aMgarakSaka deva haiM, meghasvarA ghaNTA hai, bhadrasena padAti- senAdhipati hai / usakA vimAna * paccIsa hajAra yojana vistIrNa hai| usake mahendradhvaja kA vistAra aDhAI sau yojana hai / asurendra varjita sabhI bhavanavAsI indroM kA aisA hI varNana hai / itanA antara hai - asurakumAroM ke oghasvarA, nAgakumAroM ke meghasvarA, suparNakumAroM - garuDakumAroM ke haMsasvarA, vidyutkumAroM ke kauJcasvarA, agnikumAroM ke maMjusvarA, dikkumAroM ke maMjughoSA, udadhikumAroM ke susvarA, dvIpakumAroM ke madhurasvarA, vAyukumAroM ke nandivarA tathA stanitakumAroM ke nandighoSA nAmaka ghaNTAe~ haiM / camarendra ke causaTha evaM balIndra ke sATha hajAra sAmAnika deva hai / asurendroM ko chor3akara dharaNendra Adi aThAraha bhavanavAsI indroM ke chaha-chaha hajAra sAmAnika deva haiN| sAmAnika devoM se cAra cAra gune aMgarakSaka deva haiN| balIndra camarendra ko chor3akara dAkSiNAtya bhavanapati indroM ke bhadrasena nAmaka padAti- senAdhipati 1. dekheM sUtra saMkhyA 151 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [313 ko chor3akara uttarIya bhavanapati indroM ke dakSa nAmaka padAti-senAdhipati hai| isI prakAra vyantarendroM tathA jyotiSkendroM kA varNana hai| itanA antara hai-unake cAra hajAra sAmAnika deva, cAra agramahiSiyA~ tathA solaha hajAra aMgarakSaka deva haiM, vimAna eka hajAra yojana vistIrNa tathA mahendradhvaja eka sau paccIsa yojana vistIrNa hai| dAkSiNAtyoM kI maMjusvarA tathA uttarIyoM kI maMjughoSA ghaNTA hai| unake padAti-senAdhipati tathA vimAnakArIvimAnoM kI vikurvaNA karane vAle Abhiyogika deva haiN| jyotiSkendroM kI susvarA tathA susvaranirghoSA-candroM kI susvarA evaM sUryoM kI susvaranirghoSA nAmaka ghaNTAeM haiN| ve mandara parvata para samavasRta hote haiM, paryupAsanA karate haiN| abhiSeka-dravya : upasthApana 153. tae NaM se accue devinde devarAyA mahaM devAhive Abhioge deve saddAver3a 2 ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! mahatthaM, mahagdhaM, mahArihaM,viulaM titthyraabhiseaNuvtttthveh| taeNaM te AbhiogA devA haTTatuTu jAva' paDisuNittA uttarapurasthimaMdisIbhAgaMavakkamanti 2 ttA veuvviasamugghAeNaM (samohaNaMti) samohaNittA aTThasahassaM sovaNNiakalasANaM evaM ruppamayANaM, maNimayANaM, suvaNNaruppamayANaM,suvaNNamaNimayANaM, ruppamaNimayANaM,savaNNaruppamaNimayANaM, aTThasahassaM bhomijjANaM, aTThasahassaM candaNakalasANaM, evaM bhiMgArANaM, AyaMsANaM, thAlANaM, pAINaM, supaiTThagANaM, cittANaM rayaNakaraMDagANaM, vAyakaraMDagANaM, pupphacaMgerINaM, evaM jahA sUriAbhassa savvacaMgerIo savvapaDalagAiM visesiatarAI bhANiavvAiM, sIhasaNachatracAmaratellasamugga (koTThasamugge, patta-coea-tagaramelAya-hariAla-hiMgulaya-maNosilA) sarisavasamuggA, tAliaMTA aTThasahassaMkaDucchugANaM viuvvaMti, viuvvittA sAhAvie viuvvie akalase jAva kaDucchue agiNhittA jeNeva khIrodae samudde, teNeva Agamma khIrodagaM giNhanti 2 ttA jAI tattha uppalAiM paumAI jAva 2 sahassapattAI tAI giNhanti, evaM pukkharodAo, (samaya-khitte) bharaheravayANaM mAgahAititthANaM udagaM maTTiaMcagiNhanti 2 ttA evaM gaMgAINaM mahANaINaM ( udagaM maTTiaM ca giNhanti), cullahimavantAo savvatuare, savvapupphe, savvagandhe, savvamalle, savvosahIo siddhatthae ya giNhanti 2 ttA paumaddahAo dahoagaM uppalAdINi a| evaM savvakulapavvaesu, vaTTaveaddhesu savvamahaddahesu, savvavAsesu, savvacakkavaTTivijaesu, vakkhAra-pavvaesu, aMtaraNaIsu vibhaasijjaa| (devakurusu) uttarakurusu jAva sudaMsaNabhaddasAlavaNe savvatuare (savvapupphe savvagandhe savvamalle savvosahIo) siddhatthae ya giNhanti, evaM NandaNavaNAo savvatuare jAva siddhatthae ya sarasaM ca gosIsacandaNaM divvaM ca sumaNadAmaM geNhanti, evaM somaNasa 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 75 3. dekheM sUtra yahI Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314] [jambUdvIpaprajJaptisUtra paMDagavaNAo asavvatuare ( savvapupphe savvagandhe savvamalle savvosahIo sarasaMca gosIsacandaNaM divvaM ca) sumaNadAmaM daddaramalayasugandhe ya giNhanti 2 ttA egao milaMti 2 ttA jeNeva sAmo teNeva uvAgacchanti 2 ttA mahatthaM ( mahagdhaM mahArihaM viulaM) titthayarAbhiseaM uvvetitti| ___[153] devendra, devarAja mahAn devAdhipa acyuta apane Abhiyogika devoM ko bulAtA hai, unase kahatA devAnupriyoM ! zIghra hI mahArtha-jisameM maNi, svarNa, ratna Adi kA upayoga ho, mahArgha-jisameM bhakti-stavAdi kA evaM bahumUlya sAmagrI kA prayoga ho, mahArha-virAT utsavamaya, vipula-vizAla tIrthaMkarAbhiSeka upasthApita karo-tadanukUla sAmagrI Adi kI vyavasthA kro| yaha sunakara ve Abhiyogika deva harSita evaM parituSTa hote haiN| ve uttara-pUrva dizAbhAga meM IzAnakoNa meM jAte haiM / vaikriyasamudghAta dvArA apane zarIra se Atmapradeza bAhara nikAlate haiN| Atmapradeza bAhara nikAlakara eka hajAra ATha svarNakalaza, eka hajAra ATha rajatakalaza-cA~dI ke kalaza, eka hajAra ATha maNimaya kalaza, eka hajAra ATha svarNa-rajatamaya kalaza-sone-cA~dI-donoM se bane kalaza, eka hajAra ATha svarNamaNimaya kalaza-sone aura maNiyoM-donoM se bane kalaza, eka hajAra ATha rajata-maNimaya kalaza-cA~dI aura maNiyoM se bane kalaza, eka hajAra ATha svarNa-rajatamaNimaya kalaza, sone aura cA~dI aura maNiyoM-tInoM se bane kalaza, eka hajAra ATha bhaumeya-mRttikAmaya kalaza, eka hajAra ATha candanakalaza-candanacarcita magaMlakalaza, eka hajAra ATha jhAriyA~, eka hajAra ATha darpaNa, eka hajAra ATha thAla, eka hajAra ATha pAtriyA~-rakAbI jaise choTe pAtra. eka hajAra ATha sapratiSThaka-prasAdhanamaMjaSA. eka hajAra ATha vividha ratnakaraMDaka-ratna maMjUSA, eka hajAra ATha vAtakaraMDaka-bAhara se citrita rikta karave, eka hajAra ATha puSpacaMgerI-phUloM kI TokariyA~ rAjapraznIyasUtra meM sUryAbhadeva ke abhiSeka-prasaMga meM vikurvita sarvavidha caMgeriyoM, puSpa-paTaloM-phUloM ke guladastoM ke sadRza caMgeriyA~, puSpa-paTala-saMkhyA meM tatsamAna, guNa meM ativiziSTa, eka hajAra ATha siMhAsana, eka hajAra ATha chatra, eka hajAra ATha ca~vara, eka hajAra ATha taila-samudgaka-taila ke bhAjanavizeSa-Dibbe. (eka hajAra ATha koSTha-samadagaka. eka hajAra ATha patra-samadagaka. eka hajAra ATha coyasuganthita dravyavizeSasamudgaka, eka hajAra ATha tagarasamudgaka, eka hajAra ATha elAsamudgaka, eka hajAra ATha haritAlasamudgaka, eka hajAra ATha hiMgulasamudgaka, eka hajAra ATha mainasilasamudgaka,) eka hajAra ATha sarSapa-sarasoM ke samudgaka, eka hajAra aThA tAlavRnta-paMkhe tathA eka hajAra ATha dhUpadAna-dhUpa ke kur3ache-inakI vikurvaNA karate haiN| vikurvaNA karake svAbhAvika evaM vikurvita kalazoM se dhUpadAna paryanta saba vastue~ lekara, jahA~ kSIroda samudra haiM, vahA~ Akara kSIrarUpa udaka-jalagrahaNa karate haiN| kSIrodaka gRhIta kara utpala, padma, sahasrapatra Adi lete haiN| puSkaroda samudra se jala Adi lete haiN| samayakSetra-manuSyakSetravartI puSkaravara dvIpArdha ke bharata, airavata ke mAgadha Adi tIrthoM kA jala tathA mRttikA lete hai| vaisA kara gaMgA Adi mahAnadiyoM kA jala evaM mRtikA grahaNa karate haiN| phira kSudra himavAn parvata ke tubara-Amalaka Adi saba kaSAyadravya-kasaile padArtha, saba prakAra ke puSpa, saba prakAra ke sugandhita padArtha, saba prakAra kI mAlAe~, saba Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [315 prakAra kI auSadhiyA~ tathA sapheda sarasoM lete haiN| unheM lekara padmadraha se usakA jala evaM kamala Adi grahaNa karate haiN| ____ isI prakAra samasta kulaparvatoM-sarvakSetroM ko vibhAjita karane vAle himavAn Adi parvatoM, vRttavaitADhya parvatoM, padma Adi saba mahAdrahoM, bharata Adi samasta kSetroM, kaccha Adi sarva cakravarti-vijayoM, mAlyavAn, citrakUTa Adi vakSaskAra parvatoM, grAhAvatI Adi antara-nadiyoM se jala evaM mRttikA lete haiN| (devakuru se) uttarakuru se puSkaravaradvIpArdha ke pUrva bharatArdha, pazcima bharatArdha Adi sthAnoM se sudarzana-pUrvArdhameru ke bhadrazAla vana paryanta sabhI sthAnoM se samasta kaSAyadravya (saba prakAra ke puSpa-saba prakAra ke sugandhita padArtha, saba prakAra kI mAlAe~, saba prakAra kI auSadhiyA~) evaM sapheda sarasoM lete haiM / isI prakAra nandanavana se sarvavidha kaSAyadravya, sapheda sarasoM, sarasa-tAjA gozIrSa candana tathA divya puSpamAlA lete haiN| isI bhAMti saumanasa evaM paNDaka vana se sarva-kaSAya-dravya (sarva puSpa, sarva gandha, sarva mAlya, sarvoSadhi, sarasa gozIrSa candana tathA divya) puSpamAlA evaM dardara aura malaya parvata para udbhuta candana kI sugandha se ApUrNa surabhimaya padArtha lete haiN| ye saba vastue~ lekara eka sthAna para milate haiN| milakara jahA~ svAmI-bhagavAn tIrthaMkara hote haiM, vahA~ Ate haiN| vahA~ Akara mahArtha (mahAgha, mahArha, vipula) tIrthaMkarAbhiSekopayogI kSIrodaka Adi vastue~ upasthita karate haiM-acyutendra ke saMmukha rakhate haiN| acyutendra dvArA abhiSeka : devollAsa 154. tae NaM se accue devinde dasahiM sAmANiasAhassIhiM, tAyattIsAe tAyattIsaehiM, cauhiM logapAlehiM, tihiM parisAhi, sattahiM aNiehiM, sattahiM aNiAhivaIhiM, cattAlIsAe AyarakkhadevasAhassIhiM saddhiM saMparivuDe tehiM sAbhAviehiM viuvviehiM avarakamalapaiTThANehiM, surabhivaravAripaDipuNNehi, candaNakayacaccAehiM, AviddhakaNTheguNehiM, paumuppalapihANehiM, karayalasukumArapariggahiehiM aTThasahasseNaM sovaNNiANaMkalasANaM jAva aTThasahasseNaM bhomejjANaM (aTThasahasseNaM candanakalasANaM) savvodaehiM, savvamaTTiAhiM, savvatuarehiM, (savvapupphehiM, savvagandhehiM savvamallehiM ) savvosahisiddhatthaehiM savviDDIe jAva 1 raveNaM mahayA 2 titthayarAbhiseeNaM, tae NaM sAmissa abhiseaMsi vaTTamANaMsiiMdAiA devA chattacAmaradhUvakaDucchaapuSphagandha ( mallacuNNAi) hatthagayA haTThatuTTha jAva vajasUlapANI purao ciTuMti paMjaliuDA iti, evaM vijayANusAreNa (appegaiA, devA paMDagavaNaM maMcAimaMcakaliaMkAti,) appegaiA devA AsiasaMmajiovalittasittasuisammaTTharatthaMtarAvaNavIhiaMkareMti, (kAlAgurupavakuMdarukkaturukka DajhaMtadhUvamaghamaghatagaMdhuddhaAbhirAmaM sugaMdhavaragaMdhiyaM) gandhavaTTibhUaMti, appegaiA hiraNNavAsaM vAsiMti evaM suvaNNa-rayaNa-vaira-AbharaNa-patta-puppha-phala-bIa-malla-gandha 1. dekheM sUtra saMkhyA 52 2. dekheM sUtra saMkhyA 44 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra vaNNa-(vattha-) cuNNavAsaMvAsaMti, appegaiA hiraNNavihiMbhAiMti evaM(suvaNNavihi, rayaNavihiM, vairavihiM, AbharaNavihi, pattavihiM, pupphavihiM, phalavihiM, bIavihi, mallavihiM, gandhavihiM, vaNNavihiM,) cuNNavihiM bhAiMti, appegaiyA cauvvihaM vajjaM vAenti taM jahA-tataM 1, vitataM 2, ghaNaM 3, jhusiraM 4, appegaiA cauvvihaM geaMgAyanti taM jahA-aMciaM, duaM ArabhaDaM, bhasolaM, appegaiA cauvvihaM abhiNeti, taM jahA-dilRtiaM, pADissuiaM, sAmaNNovaNivAiaM, logamajjhAvasANiaM,appegaiA battIsaivihaM divvaM NaTThavihiM uvadaMsenti, appegaiA uppayanivayaM, nivayauppayaM, saMkuciapasAriaM(riAriaM), bhantasaMbhantaNAmaM divvaMnaTTavihiM uvadaMsantIti appegaiA taMDaveMti, appegaiA laasenti| ___ appegaiA pINenti, evaM bukkArenti,apphoDenti, vagganti, sIhaNAyaMNadanti,appegaiyA savvAiM karenti,appegaiA hayahesiaMevaMhatthigulugulAiaM, rahaghaNaghaNAiaM,appegaiA tiNNivi, appegaiA uccholanti, appegaiA paccholanti, appegaiA tivaI chiMdanti, pAyadaddarayaM karenti, bhUmicaveDe dalayanti, appegaiA mahayA saddeNaM rAti evaM saMjogA vibhAsiavvA, appegaiA hakkArenti, evaM pukkArenti,thakkArenti, ovayaMti, uppayaMti, parivayaMti, jalanti, tavaMti, payavaMti, gajaMti, vijjuAyaMti, vAsiMti,appegaiA devukkaliaMkareMti evaMdevakahakahagaM kareMti,appegaiA duhaduhugaM kareMti, appegaiA vikiabhUyAI rUvAiM viuvvittA paNaccaMti evamAi vibhAsejjA jahA vijayassa jAva savvao samantA AhAveMti pridhaaveNtitti| [154] jaba abhiSekayogya saba sAmagrI upasthApita kI jA cukI, taba devendra acyuta apane daza hajAra sAmAnika devoM, tetIsa trAyastriMza devoM, cAra lokapAloM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, sAta senApatidevo, tathA cAlIsa hajAra aMgarakSaka devoM se parivRta hotA huA svAbhAvika evaM vikurvita uttama kamaloM para rakhe hue, sugandhita, uttama jala se paripUrNa, candana se carcita, galave meM motI bA~dhe hue, kamaloM evaM utpaloM se DhaMke hue, sukomala hatheliyo para uThAye hue eka hajAra ATha sone ke kalazoM (eka hajAra ATha cA~dI ke kalazoM, eka hajAra ATha maNioM ke kalazoM, eka hajAra ATha sone evaM cA~dI ke mizrita kalazoM, eka hajAra ATha svarNa tathA maNiyoM ke mizrita kalazoM, eka hajAra ATha cA~dI aura maNiyoM ke mizrita kalazoM, eka hajAra ATha sone, cA~dI aura maNiyoM ke mizrita kalazoM) eka hajAra AThA mRttikAmaya-miTTI ke kalazoM, (eka hajAra ATha candanacarcita maMgalakalazoM) ke saba prakAra ke jaloM, saba prakAra kI mRttikAoM saba prakAra ke kaSAya-kasaile padArthoM, (saba prakAra ke puSpoM, saba prakAra ke sugandhita padArthoM, saba prakAra kI mAlAoM, ) saba prakAra kI auSadhiyoM evaM sapheda sarasoM dvArA saba prakAra kI Rddhi-vaibhava ke sAtha tumula vAdyadhvanipUrvaka bhagavAn tIrthaMkara kA abhiSeka karatA hai| acyutendra dvArA abhiSeka kiye jAte samaya atyanta harSita evaM parituSTa anya indra Adi deva chatra, ca~vara, dhUpapAna, puSpa, sugandhita padArtha, (mAlAe~, cUrNa-sugandhita dravyoM kA burAdA,) vajra, trizUla hAtha meM liye, aMjali bA~dhe khar3e rahate haiN| etatsambaddha varNana jIvAbhigamasUtra meM Aye vijayadeva ke abhiSeka ke prakaraNa Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra [317 ke sadRza hai| (katipaya deva paNDakavana meM maMca, atimaMca-maMcoM ke Upara maMca banAte haiM,) katipaya deva paNDaka vana ke mArgoM meM, jo sthAna, sthAna se AnIta candana Adi vastuoM ke apane bIja yatra tatra Dhera lage hone se bAjAra kI jyoM pratIta hote haiM, jala kA chir3akAva karate haiM, unakA sammAna karate haiM-saphAI karate haiM, unheM upalipta karate haiM-lIpate haiM, ThIka karate haiN| yoM use zuci-pavitra-uttama evaM svaccha banAte haiM, (kAle agara, uttama kundaraka, lobAna tathA dhUpa kI gamagamAtI mahaka se utkRSTa saurabhamaya,) sugandhita dhUmamaya banAte kaI eka vahA~ cA~dI barasAte haiN| kaI svarNa, ratna, hIre, gahane, patte, phUla, phala, bIja, mAlAe~ gandhasugandhita dravya, varNa-hiMgula Adi raMga (vastra) tathA cUrNa-saurabhamaya padArthoM kA burAdA barasAte haiN| kaI eka mAMgalika pratIka ke rUpa meM anya devoM ko rajata bheMTa karate haiM, (kaI eka svarNa, kaI eka ratna, kaI eka hIre, kaI eka AbhUSaNa, kaI eka patra, kaI eka puSpa, kaI eka phala, kaI eka bIja, kaI eka mAlAe~, kaI eka gandha, kaI eka varNa tathA) kaI eka cUrNa bheMTa karate haiN| . kaI eka tat-vINA Adi, kaI eka vitata-Dhola Adi, kaI eka ghana-tAla Adi tathA kaI eka zuSira-bA~surI Adi cAra prakAra ke vAdya bajAte haiN| kaI eka utkSipta-prathamataH samArabhyamANa-pahale zurU kiye gaye, pAdAtta-pAdabaddha-chanda ke cAra bhAgarUpa pAdoM meM ba~dhe hue, maMdAya-bIca-bIca meM mUrcchanA Adi ke prayoga dvArA dhIre-dhIre gAye jAte tathA rocitAvasAna-yathocita lakSaNayukta hone se avasAna paryanta samucita nirvAhayukta-ye cAra prakAra ke geyasaMgItamaya racanAe~ gAte haiN| kaI eka aJcita, druta, ArabhaTa tathA bhasola nAmaka cAra prakAra kA nRtya karate haiM, kaI dArTAntika, prAtizrutika, sAmAnyatovinipAtika evaM lokamadhyAvasAnika-cAra prakAra kA abhinaya karate haiN| kaI battIsa prakAra kI nATya-vidhi upadarzita karate haiN| kaI utpAta-nipAta-AkAza meM U~cA uchalanA-nIce giranAutpAtapUrvaka nipAtayukta, nipAtotpAta-nipAtapUrvaka utpAtayukta, saMkucita-prasArita-nRtyakriyA meM pahale apane Apako saMkucita karanA-sikor3anA, phira prasRta karanA-phailAnA, (riAriya-raMgamaMca se nRtya-mudrA meM pahale nikalanA, phira vahA~ AnA) tathA bhrAnta-saMbhrAnta-jisameM pradarzita adabhuta caritra dekhakara pariSadvartI logaprekSakavRnda bhramayukta ho jAe~ Azcaryayukta ho jAe~, vaisI abhinayazUnya, gAtravikSepamAtra-nATyavidhi upadarzita karate haiN| kaI tANDava-proddhata-prabala nRtya karate haiM, kaI lAsya-sukomala natya karate haiN| kaI eka apane ko pIna-sthUla banAte haiM, pradarzita karate haiM, kaI eka bUtkAra-AsphAlana karate haiM-baiThate hue putoM dvArA bhUmi Adi kA Ahanana karate haiM, kaI eka valgana karate haiM-pahalavAnoM kI jyoM paraspara bAhuoM dvArA bhir3a jAte haiM, kaI siMhanAda karate haiM, kaI pInatva, bUtkAra-AsphAlana, valgana evaM siMhanAda kramazaH tInoM karate haiM, kaI ghor3e kI jyoM hinahinAte haiM, kaI hAthiyoM kI jyoM gulagulAte haiM-manda Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra manda ciMghAr3ate haiM, kaI rathoM kI jyoM ghanaghanAte haiM, kaI ghor3oM kI jyoM hinahinAhaTa, hAthiyoM kI jyoM gulagulAhaTa tathA rathoM kI jyoM ghanaghanAhaTa-kramazaH tInoM karate haiM, kaI eka Age se mukha para capata lagAte haiM, kaI eka pIche se mukha para capata lagAte haiM, kaI eka akhAr3e meM pahalavAna kI jyoM paiMtare badalate haiM, kaI eka paira se bhUmi kA AsphoTana karate haiM-jamIna para paira paTakate haiN| kaI ina kriyA-kalApoM ko-karataboM ko do-do ke rUpa meM, tIna-tIna ke rUpa meM milAkara pradarzita karate haiN| kaI huMkAra karate haiN| kaI pUtkAra karate haiN| kaI thakkAra karate haiM-thak-thak zabda uccArita karate haiN| kaI avapatita hote haiM-nIce girate haiN| kaI utpatita hote haiM-U~ce uchalate haiN| kaI paripatita hote haiM-tirache girate haiN| kaI jvalita hote haiM-apane ko jvAlArUpa meM pradarzita karate haiN| kaI tapta hote haiM-manda aMgAroM kA rUpa dhAraNa karate haiN| kaI pratapta hote haiM-dIpta aMgAroM kA rUpa dhAraNa karate haiN| kaI garjana karate haiN| kaI bijalI kI jyoM camakate haiN| kaI varSA ke rUpa meM pariNata hote haiN| kaI vAtUla kI jyoM cakkara lagAte haiN| kaI atyanta pramodapUrvaka kahakahAhaTa karate haiN| kaI 'duhuduhu' karate haiM-ullAsavaza vaisI dhvani karate haiN| kaI laTakate hoTha, mu~ha bAye, A~kheM phAr3e-aise vikRtabhayAnaka bhUta-pretAdi jaise rUpa vikurvita kara betahAzA nAcate haiN| kaI cAroM ora kabhI dhIre-dhIre, kabhI jorajora se daur3a lagAte haiN| jaisA vijayadeva kA varNana haiM, vaisA hI yahA~ kathana karanA cAhie-samajhanA caahie| abhiSekopakrama 155. tae NaM se accuiMde saparivAre sAmiM teNaM mahayA mahayA abhiseeNaM abhisiMcai 2 ttA karayalapariggahiaMjAva matthae aMjaliM kaTu jaeNaM vijaeNaM baddhAvei 2 ttA tAhiM iTTAhiM jAva jayajayasadaM pauMjati, pauMjitA jAva pamhalasukumAlAe surabhIe, gandhakAsAIe gAyAi lUhei 2 ttA evaM(lUhittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM gAyAiM aNuliMpai 2 ttA nAsAnIsAsavAyavojhaM, cakkhuharaM, vaNNapharisajuttaM, hayalAlApelavAiregadhavalaMkaNagakhaciaMtakammaMdevadUsajualaM nisAvei 2 ttA) kapparukkhagaMpiva aMlakiyavibhUsiaM karei 2 ttA (sumiNadAmaM piNaddhAvei) NaTTavihiM uvadaMsei 2 ttAacchehiM, saNhehiM, rayayAmaehiMaccharasAtaNDulehiM bhagavaosAmissa purao aTuTumaMgalage Alihai, taM jahA dappaNa 1, bhaddAsaNaM 2, baddhamANa 3, varakalasa 4, maccha 5, sirivacchA 6 / sotthiya 7, NandAvattA 8, lihiA aTThamaMgalagA // 1 // lihiUNa karei uvayAraM, kiM te ? pADala-mallia- caMpaga'-soga-punnAga-jUamaMjariNavamAlia-baula-tilaya-kaNavIra-kuMda-kujjaga-koraMTa-patta-damaNaga-varasurabhi-gandhagandhiassa, kayaggahagahiakarayalapabbhaTThavippamukkassa, dasaddhavaNNassa, kusumaNiarassa tattha cittaM jaNNussehappamANamittaM ohinikaraM karettA candappabharayaNavairaveruliavimaladaNDaM, kaMcaNamaNi 1. dekheM sUtra saMkhyA 44 2. dekheM sUtra saMkhyA 68 3. dekheM sUtra saMkhyA 68 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vkssskaar| [319 rayaNabhatticittaM, kAlAgurupavarakuMdurukkaturukkadhUvagaMdhuttamANuviddhaM ca dhUmavaTTi viNimmuaMtaM, veruliamayaM kaDucchuaMpaggahittu payaeNaM dhUvaM dAUNa jiNavariMdassa sattaTTha payAiM osarittA dasaMguliaM aMjaliM karia matthayaMmi payaa aTThasayavisuddhagandhajuttehiM, mahAvittehiM, apuNaruttehiM, atthajuttehiM saMthuNai 2 ttA vAmaM jANuM aMcei 2 ttA (dAhiNaM jANuM dharaNialaMsi nivADei) karayalapariggahiaMmatthae aMjaliM kaTTa evaM vayAsI-Namo'tthuNaM te siddha-buddhaNIraya-samaNa-sAmAhia-samatta-samajogi-sallagattaNaM-Nibbhaya-NIrAgadosa-NimmamaNissaMga-NIsalla-mANamUraNa-guNarayaNa-sIlasAgara-maNaMta-mappameyabhaviadhammavaracAuraMtacakkavaTTI, Namo'tthu se arahaotti kaTTa evaM vandai NamaMsai 2 ttA NaccAsaNNe NAidUre sussUsamANe jAva' pjjuvaasi| evaM jahA a~ccuassa tahA jAva IsANassa bhANiavvaM, evaM bhavaNavaivANamantarajoisiA ya sUrapajjavAsANA saeNaM parivAreNaM patteaM 2 abhisiNcNti| ____tae NaM se IsANe devinde devarAyA paJca IsANe viuvvai 2 tA ege IsANe bhagavaM titthayaraM karayalasaMpuDeNaM giNhai 2 ttA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe saNNisaNNe, ege IsANe piTThao AyavattaM dharei, duve IsANA ubhao pAsiM cAmarukkhevaM karenti, ege IsANe purao sUlapANI citttthi| tae NaM se sakke devinde, devarAyA Abhioge deve saddAvei 2 ttA esovi taha ceva abhiseANaMtti dei te'vi taha ceva uvnnenti| tae NaM se sakke devinde, devarAyA bhagavao titthayarassa cauddisiM cattAri dhavalavasabhe viuvvei| see saMkhadalavimala-nimmaladadhighaNagokhIrapheNarayaNi-garappagAse pAsAIe darisaNijje abhirUve pddiruuve| tae NaM tesiMcauNhaM dhavalavasabhANaM aTTahiM siMgehiMto aTTa toadhArAoNiggacchanti, tae NaMtAo aTTa toadhArAo uddhaM vehAsaM uppayanti 2 ttA egao milAyanti 2 ttA bhagavao titthayarassa muddhANaMsi nivyNti| tae NaM sakke devinde, devarAyA caurAsIIe sAmANiasAhassIhiM eassavi taheva-abhiseo bhANiavvo jAva Namo'tthu te arahaotti kaTTa vandai NamaMsai jAva 2 pjjuvaasi| [155] saparivAra acyutendra vipula, vRhat abhiSeka-sAmagrI dvArA svAmI kA-bhagavAn tIrthaMkara kA abhiSeka karatA hai| abhiSeka kara vaha hAtha jor3atA hai, aMjali bA~dhe mastaka se lagAtA hai, jaya-vijaya zabdoM dvArA bhagavAn kI vardhApanA karatA hai, iSTa-priya vANI dvArA jaya-jaya zabda uccArita karatA hai| vaisA kara vaha roe~dAra, sukomala, surabhita, kASAyita-harItako, vibhItaka, Amalaka Adi kasailI vanauSadhiyoM se raMge hue athavA kaSAya-lAla yA gerue raMga ke vastra-tauliye dvArA bhagavAn kA zarIra poMchatA hai| zarIra poMchakara vaha unake aMgoM para tAje gozIrSa candana kA lepa karatA hai| vaisA kara nAka se nikalane vAlI havA se bhI ur3ane lageM, 1. dekheM sUtra saMkhyA 68 2. dekheM sUtra saMkhyA 68 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra itane bArIka aura halake, netroM ko AkRSTa kare vAle, uttama varNa evaM sparzayukta, ghor3e kI lAra ke samAna komala, atyanta svaccha, zveta, svarNamaya tAroM se antaH khacita do divya vastra - paridhAna evaM uttarIya unheM dhAraNa karAtA hai| vaisA kara vaha unheM kalpavRkSa kI jyoM alaMkRta karatA hai / (puSpa mAlA pahanAtA hai), nATyavidhi pradarzita karatA hai, ujale, cikane, rajatamaya, uttama rasapUrNa cAvaloM se bhagavAn ke Age ATha-ATha maMgalapratIka Alikhita karatA hai, jaise- 1. darpaNa, 2. bhadrAsana, 3. vardhamAna, 4. vara kalaza, 5. matsya, 6. zrIvatsa, 7. svastika tathA 8. nandyAvarta / 320 ] unakA Alekhana kara vaha pUjopacAra karatA hai| gulAba, mallikA, campA, azoka, punnAga, AmrapaMjarI, navamallikA, bakula, tilaka, kanera, kubjaka, koraNTa, marukka tathA damanaka ke uttama sugandhayukta phUloM ko kacagraha-rati- kalaha meM premI dvArA preyasI ke kezoM ko gRhIta kiye jAne kI jyoM gRhIta karatA haikomalatA se hAtha meM letA hai / ve sahaja rUpa meM usakI hatheliyoM se girate haiM, chUTate haiM, itane girate haiM ki una paMcaraMge puSpoM kA ghuTane-ghuTane jitanA U~cA eka vicitra Dhera laga jAtA hai / candrakAnta Adi ratna, hIre tathA nIlama se bane ujjvala daMDayukta, svarNa maNi evaM ratnoM se citrAMkita, kAle agara, uttama kundurukka, lobAna evaM dhUpa se nikalatI zreSTha sugandha se parivyApta, dhUma - zreNI - dhue~ kI lahara chor3ate hue nIlama - nirmita dhUpadAna ko pragRhIta kara-pakar3a kara prayatnapUrvaka - sAvadhAnI se, abhiruci se dhUpa detA hai| dhUpa dekara jinavarendra ke sammukha sAta-ATha kadama calakara, hAtha jor3akara aMjali bA~dhe unheM mastaka se lagAkara udAtta, anudAtta Adi svaroccAraNa meM jAgarUka zudda pAThayukta, apunarukta arthayukta eka sau ATha mahAvRttoM - mahAcaritroM - mahimAmaya kAvyoM-kavitAoM dvArA unakI stuti karatA hai / vaisA kara vaha apanA bAyAM ghuTanA U~cA uThAtA hai, dAhinA ghuTanA bhUmitala para rakhatA hai, hAtha jor3atA hai, aMjali bAMdhe unheM mastaka se lagAtA hai, kahatA hai - he siddhamokSodyata ! buddha - jJAta-tattva ! nIraja - karmarajarahita ! zramaNa - tapasvin ! zalya-kartana - karmazalya ko vidhvasta karane vAle ! nirbhaya - bhItirahita ! nIrAgadoSa - rAga-dveSarahita ! nirmama - niHsaMga, nirlepa ! niHzalyazalyarahita ! mAna-maraNa - mAna-mardana - ahaMkAra kA nAza karane vAle ! guNa - ratna - zIla - sAgara - guNoM meM ratnasvarUpa -- ati utkRSTa zIla- brahmacarya ke sAgara ! ananta - antarahita ! aprameya - aparimita jJAna tathA guNayukta, dharma-sAmrAjya bhAvI uttama cAturantacakravartI - cAroM gatiyoM - devagati, manuSyagati, tiryaJcagati evaM narakagati kA anta karane vAle dharmacakra ke pravartaka ! arhat - jagatpUjya athavA karma-ripuoM kA nAza karane vAle ! Apako namaskAra ho / ina zabdo meM vaha bhagavAn ko vandana karatA hai, namana karatA hai / unake na adhika dUra, na adhika samIpa avasthita hotA huA zuzruSA karatA hai, paryupAsanA karatA hai / acyutendra kI jyoM prANatendra yAvat IzAnendra dvArA sampAdita abhiSeka - kRtya kA bhI varNana karanA caahie| bhavanapati, vAnavyantara evaM jyotiSkendra candra, sUrya - sabhI isI prakAra apane-apane deva-parivAra sahita abhiSeka - kRtya karate haiM / devendra, devarAja IzAna pAMca IzAnendroM kI vikurvaNA karatA hai - pAMca IzAnendroM ke rUpa meM parivartita Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [321 ho jAtA hai| eka IzAnendra bhagavAn tIrthaMkara ko apanI hatheliyoM meM saMpuTa dvArA uThAtA hai| uThAkara pUrvAbhimukha hokara siMhAsana para baiThatA hai| eka IzAnendra pIche chatra dhAraNa karatA hai| do IzAnendra donoM ora ca~vara DulAte haiN| eka IzAnendra hAtha meM trizUla liye Age khar3A rahatA hai| ___ taba devendra, devarAja zakra apane Abhiyogika devoM ko bulAtA hai| bulAkara unheM acyutendra kI jyoM . abhiSeka-sAmagrI lAne kI AjJA detA hai| vaha abhiSeka-sAmagrI lAte hai| phira devendra, devarAja zakra bhagavAn tIrthaMkara kI cAroM dizAoM meM zaMkha ke cUrNa kI jyoM vimala-nirmala-atyanta nirmala, gahare jame hue, ba~dhe hue, dadhi-piNDa, go-dugdha ke jhAga evaM candra-jyotsnA kI jyoM sapheda, citta ko prasanna karane vAle, darzanIyadekhane yogya, abhirUpa-mana ko apane meM ramA lene vAle, pratirUpa-mana meM basa jAne vAle cAra dhavala vRSabhoMbailoM kI vikurvaNA karatA hai| una cAroM bailoM ke ATha sIMgoM meM se ATha jaladhArAe~ nikalatI haiM, ve jaladhArAe~ Upara AkAza meM jAtI haiN| Upara jAkara, Apasa meM milakara ve eka ho jAtI haiN| eka hokara bhagavAn tIrthaMkara ke mastaka para nipatita hotI haiM / apane caurAsI hajAra sAmAnika Adi deva-parivAra se parivRta devendra, devarAja zakra bhagavAn tIrthaMkara kA abhiSeka karatA hai ! arhat / ApakoM namaskAra ho, yoM kahakara vaha bhagavAn ko vandana namana karatA hai, unakI paryupAsanA karatA hai| yahA~ taka abhiSeka kA sArA varNana acyutendra dvArA sampAdita abhiSeka ke sadRza hai| abhiSeka-samApana 156. tae NaM se sakke deviMde devarAyA paMca sakke viuvvai 2 ttA ege sakke bhayavaM titthayaraM karayalapuDeNaM giNhai, ege sakke piTThao AyavattaM dharei, duve sakkA ubhao pAsiM cAmarukkhevaM kareMti, ege sakke vajapANI purao pgddddi|te NaM se sakke caurAsIIe sAmANiasAhassIhiM jAva aNNehi abhavaNavaivANamaMtarajoisavemANiehiM devehiM devIhi asaddhiM saMparivuDe savviDDIe jAva' NAiaraveNaM tAe ukkiTThAe jeNeva bhagavao titthayarassa jammaNaNayare jeNeva jammaNabhavaNe jeNeva titthayaramAyA teNeva uvAgacchai 2 ttA bhagavaM titthayaraM mAUepAse Thavai 2ttA titthayarapaDirUvagaM paDisAharai 2 ttA osovaNiM paDisAharai 2 ttA egaM mahaM khomajualaM kuMDalajualaM ca bhagavao titthayarassa ussIsagamUle Thavei 2ttA egaM mahaM siridAmagaMDaM tavaNijalaMbUsagaM, suvaNNapayaragamaMDiaM,NANAmaNirayaNavivihahAraddhahArauvasohiasamudayaM,bhagavao titthayarassa ulloaMsi nikkhivai taNNaM bhagavaM titthayare aNimisAe diTThIe dehamANe 2 suhaMsuheNaM abhiramamANe citttthi| ____tae NaM se sakke deviMde, devarAyA vesamaNaM devaM saddAvei 2 ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! battIsaM hiraNNakoDIo, battIsaM suvaNNakoDIo, battIsaM NaMdAI, battIsaM bhaddAiM, subhage, subhagarUvajuvvaNalAvaNNe abhagavao titthayarassa jammaNabhavaNaMsi sAharAhi 2 ttA eamANattiaM pccppinnaahi| 1. dekheM sUtra saMkhyA 52 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra taeNaM se vesamaNe devesakkeNaM ( deviMdeNa devaraNNA ANattiyaM) viNaeNaM vayaNaM paDisuNei 2ttAjaMbhae deve saddAvei 2 ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA! battIsaM hiraNNakoDIo (battIsaM suvaNNakoDIo, battIsaM NaMdIiM, battIsaM bhaddAiM, subhage, subhagarUvajuvvaNalAvaNNe a) bhagavao titthayarassa jammaNabhavaNaMsi sAharaha sAharittA eamANattiaM pccppinnh| tae NaM te jaMbhagA devA vesamaNeNaM deveNaM evaM vuttA samANA haTTatuTTha jAva khippAmeva battIsaM hiraNNakoDIo jAva' ca bhagavao titthagarassa jammaNabhavaNaMsi sAharaMti 2 ttA jeNeva vesamaNe deve teNeva ( eamANattiyaM) pccppinnNti| tae NaM se vesamaNe deve jeNeva sakke deviMde, devarAyA (teNeva) uvAgacchai 2 ttA) pccppinni| __tae NaM se sakke deviMde, devarAyA 3 Abhioge deve saddAvei 2 tA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiA ! bhagavao titthayarassa jammaNaNayaraMsi siMghADaga jAva 2 mahApahapahesu mahayA 2 saddeNaM ugghosemANA 2 evaM vadaha-'haMdi suNaMtu bhavaMto bahave bhavaNavaivANamaMtarajoisavemANiyA devA ya devIo ajeNaM devANuppiA ! titthayarassa titthayaramAUe vA asubhaM maNaM padhArei, tassa NaM ajjagamaMjariA iva sayadhA muddhANaM phuTTautti' kaTu ghoseNaM ghoseha 2 ttA eamANattiaM pccppinnhtti| tae NaM te AbhiogA devA (sakkeNaM deviMdeNaM devaraNNA evaM vuttA samANA) evaM devotti ANAe paDisuNaMti 2 ttA sakkassa deviMdassa, devaraNoaMtiAo paDiNikkhamaMti 2 ttA khippAmeva bhagavao titthagarassa jammaNaNagaraMsi siMghADaga jAva evaM vayAsI-haMdi suNaMtu bhavaMto bahave bhavaNavai (vANamaMtarajoisavemANiyA devA ya devIo a) je NaM devANuppiA ! titthayarassa (titthayaramAUe vAasubhaMmaNaM padhArei, tassaNaM ajjagamaMjariAiva sayadhA muddhANaM) phuTTihItitti kaTTa ghosaNagaM ghosati 2 ttA eamANattiaM pccppinnNti| taeNaMte bahave bhavaNavaivANamaMtarajoisavemANiA devAbhagavao titthagarassa jammaNamahimaM kareMti 2 ttA jeNeva NaMdIsaradIve teNeva uvAgacchaMti 2 ttA aTThAhiyAo mahAmahimAo kareMti 2 ttA jAmeva disiM pAubbhUA tAmeva disiM pddigyaa| [156] tatpazcAt devendra devarAja zakra pA~ca zakroM kI vikurvaNA karatA hai| eka zakra bhagavAn tIrthaMkara ko apanI hatheliyoM ke saMpuTa dvArA grahaNa karatA hai| eka zakra bhagavAn ke pIche una para chatra dhAraNa karatA haichatra tAne rahatA hai| do zakra donoM ora ca~vara DulAte haiN| eka zakra vajra hAtha meM liye Age khar3A hotA hai| phira zakra apane caurAsI hajAra sAmAnika devoM, anya-bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM, deviyoM se parivRta, saba prakAra kI Rddhi se yukta, vAdya-dhvani ke bIca utkRSTa tvarita divya gati dvArA, jahA~ bhagavAn tIrthaMkara kA janma-nagara, janma-bhavana tathA unakI mAtA thI vahA~ AtA hai| bhagavAn tIrthaMkara ko unakI mAtA kI bagala meM sthApita karatA hai| vaisA kara tIrthaMkara ke pratirUpaka ko, jo mAtA kI bagala 44 1. dekheM sUtra saMkhyA 2. dekheM sUtra yahI dekheM sUtra saMkhyA 67 dekheM sUtra saMkhyA 67 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama vakSaskAra] [323 meM rakhA thA, pratisaMhRta karatA hai-sameTa letA hai| bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA kI avasvApinI nidrA ko, jisameM vaha soI hotI hai, pratisaMhRta kara letA hai| vaisA kara vaha bhagavAn tIrthaMkara ke ucchIrSaka mUla meM-sirahAne do bar3e vastra tathA do kuNDala rakhatA hai| phira vaha tapanIya-svarNa-nirmita jhumbanaka-jhunajhune se yukta, sone ke pAtoM se parimaNDita-suzobhita, nAnA prakAra kI maNiyoM tathA ratnoM se bane taraha-taraha ke hAroM-aThAraha lar3eM hAroM, ardhahAroM-nau lar3e hAroM se upazobhita zrIdAmagaNDa-sundara mAlAoM ko paraspara grathita kara banAyA huA bar3A golaka bhagavAn ke Upara tanI cA~danI meM laTakAtA hai, jise bhagavAn tIrthaMkara nirnimeSa dRSTi sebinA palakeM jhapakAe use dekhate hue sukhapUrvaka abhiramaNa karate haiM-krIDA karate haiN| tadanantara devendra devarAja zakra vaizramaNa deva ko bulAtA hai| bulAkara use kahatA hai-devAnupriya ! zIghra hI battIsa karor3a raupya-mudrAe~, battIsa karor3a svarNa-mudrAe~, subhaga AkAra, zobhA evaM saundaryayukta battIsa vartulAkAra lohAsana, battIsa bhadrAsana bhagavAn tIrthaMkara ke janma-bhavana meM laao| lAkara mujhe sUcita kro| vaizramaNa deva (devendra devarAja) zakra ke Adeza ko vinayapUrvaka svIkAra karatA hai| svIkAra kara vaha jRmbhaka devoM ko bulAtA hai| bulAkara unheM kahatA hai-devAnupriyo ! zIghra hI battIsa karor3a raupya-mudrAe~, (battIsa karor3a svarNa-mudrAe~, subhaga AkAra, zobhA evaM saundaryayukta battIsa vartulAkAra lohAsana, battIsa bhadrAsana) bhagavAn tIrthaMkara ke janma-bhavana meM laao| lAkara mujhe avagata kraao| vaizramaNa deva dvArA yoM kahe gaye jRmbhaka deva harSita evaM parituSTa hote haiN| ve zIghra hI battIsa karor3a raupya-mudrAe~ Adi bhagavAn tIrthaMkara ke janma-bhavana meM le Ate haiN| lAkara vaizramaNa deva ko sUcita karate haiM ki unake Adeza ke anusAra ve kara cuke haiN| taba vaizramaNa deva jahA~ devendra devarAja zakra hotA hai, vahA~ AtA hai, kRta kArya se unheM avagata karAtA hai| tatpazcAt devendra, devarAja zakra apane Abhiyogika devoM ko bulAtA hai aura unheM kahatA hai-devAnupriyo! zIghra hI bhagavAn tIrthaMkara ke janma-nagara ke tikone sthAnoM, tirAhoM, caurAhoM evaM vizAla mArgoM meM jora-jora se udghoSita karate hue kaho-'bahuta se bhavanapati, vAnvyantara, jyotiSka tathA vaimAnika deva-deviyo ! Apa suneM-Apa meM se jo koI tIrthaMkara yA unakI mAtA ke prati apane mana meM azubha bhAva lAyegA-duSTa saMkalpa karegA, Aryaka-vanaspati vizeSa-'Ajao' kI maMjarI kI jyoM usake mastaka ke sau Tukar3e ho jaayeNge|' yaha ghoSita kara avagata karAo ki vaisa kara cuke haiN| (devendra devarAja zakra dvArA yoM kahe jAne para) ve Abhiyogika deva 'jo AjJA' yoM kahakara devendra devarAja zakra kA Adeza svIkAra karate haiN| svIkAra kara vahA~ se pratiniSkrAnta hote haiM-cale jAte haiN| ve zIghra hI bhagavAn tIrthaMkara ke janma-nagara meM Ate haiM / vahA~ tikone sthAnoM, tirAhoM, caurAhoM aura vizAla mArgoM meM yoM bolate haiM 'bahuta se bhavanapati (vAnvyantara, jyotiSka tathA vaimAnika) devo ! deviyo ! Apa meM se jo koI tIrthaMkara yA unakI mAtA ke prati apane mana meM azubha bhAva lAyegA-duSTa saMkalpa karegA, Aryaka-maMjarI kI jyoM usake mastaka ke sau Tukar3e ho jaayeNge|' Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] [jambUdvIpaprajJaptisUtra aisI ghoSaNA kara ve Abhiyogika deva devarAja zakra ko, unake Adeza kA pAlana kiyA jA cukA hai, aisA avagata karAte haiN| tadanantara bahuta se bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka tathA vaimAnika deva bhagavAn tIrthaMkara kA janmotsava manAte haiN| tatpazcAt jahA~ nandIzvara dvIpa hai, vahA~ Ate haiN| vahA~ Akara aSTadivasIya virAT janma-mahotsava Ayojita karate haiN| vaisA karake jisa dizA se Aye the, usI dizA meM cale jAte haiN| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha vakSaskAra sparza evaM jIvotpAda 157. jaMbuddIvassa NaM bhaMte ! dIvassa padesA lavaNasamudaM puTThA ? haMtA putttthaa| te NaM bhaMte ! kiM jaMbuddIve dIve, lavaNasamudde ? goyamA ! jaMbuddIve dIve, No khalu lvnnsmudde| evaM lavaNasamuddassa vi paesA jaMbuddIve puTThA bhANiavvA iti| jaMbuddIve NaM bhaMte ! jIvA uddAittA 2 lavaNasamudaM paccAyaMti ? atthegaiA paccAyaMti, atthegaiA no pccaayNti| evaM lavaNassa vi jaMbuddIve dIve nneavvmiti| [157] bhagavan ! kyA jambUdvIpa ke carama pradeza lavaNasamudra kA sparza karate haiM ? hA~, gautama ! ve lavaNasamudra kA sparza karate haiN| bhagavan ! jambUdvIpaM ke jo pradeza lavaNasamudra kA sparza karate haiM, kyA ve jambUdvIpa (ke hI pradeza) kahalAte haiM yA (lavaNasamudra kA sparza karane ke kAraNa) lavaNasamudra (ke pradeza) kahalAte haiM ? gautama ! ve jambUdvIpa (ke hI pradeza) kahalAte haiM, lavaNasamudra (ke) nahIM khlaate| isI prakAra lavaNasamudra ke pradezoM kI bAta hai, jo jambUdvIpa kA sparza karate haiN| bhagavan ! kyA jambUdvIpa ke jIva marakara lavaNasamudra meM utpanna hote haiN| gautama ! katipaya utpanna hote haiM, katipaya utpanna nahIM hote| isI prakAra lavaNasamudra ke jIvoM ke jambUdvIpa meM utpanna hone ke viSaya meM jAnanA caahie| jambUdvIpa ke khaNDa, yojana, varSa, parvata, kUTa, nadiyA~ Adi 158. khaMDA 1, joaNa 2, vAsA 3, pavvaya 4, kUDA 5 ya tittha 6, seDhIo 7 / vijaya 7, daha 9, salilAo 10, piMDehiM hoi sNghnnii||1|| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve bharahappamANamettehiM khaMDehiM kevaiaM khaMDagaNieNaM paNNatte ? goyamA ! NauaM khaMDasayaM khaMDagaNieNaM pnnnntte| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiaM joaNagaNieNaM paNNatte ? goyamA ! Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra satteva ya koDisayA, NauA chappaNNa sy-shssaaiN| cauNavaiM ca sahassA, sayaM vibaddhaM ca gnnia-pyN||2|| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kati vAsA paNNattA ? goyamA ! satta vAsA, taM jahA-bharahe, eravae, hemavae, hiraNNavae, harivAse, rammagavAse, mhaavidehe| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiA vAsaharA paNNattA, kevaiA maMdarA pavvayA paNNattA, kevaiAcittakUDA, kevaiAjamaga-pavvayA, kevaiAkaMcaNa-pavvayA,kevaiA vakkhArA, kevaiA dIhaveaddhA, kevaiA vaTTaveaddhA paNNattA? goyamA ! jaMbuddIve cha vAsahara-pavvayA, ege maMdare pavvae, ege cittakUDe, ege vicittakUDe, do jamaga-pavvayA, do kaMcaNaga-pavvayasayA, vIsaM vakkhAra-pavvayA, cottIsaMdIhaveaddhA, cattAri vaTTaveaddhA, evAmeva sapuvvAvareNaMjaMbuddIve dIve duNNiauNattarA pavvaya-sayA bhvNtiitimkkhaayNti| __jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiA vAsahara-kUDA, kevaiA vakkhAra-kUDA, kevaiA veaddhakUDA, kevaiA maMdara-kUDA paNNattA ? goyamA ! chappaNNaM vAsahara-kUDA, chaNNauI vakkhAra-kUDA, tiNNi chaluttarA veaddha-kUDasayA, nava maMdara-kUDA paNNattA, evAmeva samuvvAvareNaM jaMbuddIve cattAri sattaTThA kUDa-sayA bhvntiitimkkhaayN| jaMbuddIve dIve bharahe vAse kati titthA paNNattA ? goyamA ! tao titthA paNNattA, taM jahA-mAgahe, varadAme, pbhaase| jaMbuddIve dIve eravae vAse kati titthA paNNattA ? goyamA ! tao titthA paNNattA, taM jahA-mAgahe, varadAme, pbhaase| evAmeva sapuravvAvareNaM jaMbuddIve dIve mahAvidehe vAse egamege cakkavaTTivijae kati titthA paNNattA? goyamA ! tao titthA paNNattA, taM jahA-mAgahe, varadAme, pabhAse, evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve ege viuttare tittha sae bhvntiitimkkhaayNti| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiA vijjAhara-seDhIo, kevaiA Abhiyoga-seDhIo pnnnnttaao| goyamA !jaMbuddIvedIve aTThasaTThI vijAhara-seDhIo,aTThasaTThI Abhiyoga-seDhIo paNNattAo, evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve chattIse seDhi-sae bhvntiitimkkhaayN| jaMbuddIve dIve kevaiA cakkavaTTivijayA, kevaiAo rAyahANIo, kevaiAo Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha vakSaskAra ] timisaguhAo, kevaiAo khaMDappavAyaguhAo, kevaiA kayamAlayA devA, kevaiA NaTTamAlayA devA, kevaiA usabhakUDA paNNattA ? [327 goyamA ! jaMbuddIve dIve cottIsaM cakkavaTTi - vijayA, cottIsaM rAyahANIo, cottIsaM timisaguhAo, cottIsaM khaMDappavAya guhAo, cottIsaM kayamAlayA devA, cottIsaM NaTTamAlayA devA, cottIsaM usabha- kUDA pavvayA paNNattA / jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kevaiA mahaddahA paNNattA ? goyamA ! solasa mahaddahA paNNattA ? jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kevaiAo mahANaIo vAsaharappavahAo, kevaiyAo mahANaIo kuMDappavahAo paNNattAo ? goyamA ! jaMbuddIve dIve coddasa mahANaIo vAsaharappavahAo, chAvattariM mahANaIo kuMDappavahAo, evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve NautiM mahANaIo bhavaMtItimakkhAyaM / jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsesu kai mahANaIo paNNattAo ? goyamA ! cattAri mahANaIo paNNattAo, taM jahA - gaMgA, siMdhU, rattA, rattavaI / tattha NaM egamegA mahANaI cauddasahiM salilA - sahassehiM samaggA puratthima-paccatthimeNaM lavaNasamuddaM samappei, evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIveM dIve bharaha - eravaesu vAsesu chappaNNaM salilA - sahassA bhavaMtI - timkkhaayNti| jaMbuddIve NaM bhaMte ! hemavaya- heraNNavaesu vAsesu kati mahANaIo paNNattAo ? goyamA ! cattAri mahANaIo paNNattAo, taM jahA - rohitA, rohiaMsA, suvaNNakUlA, ruppakUlA / tattha NaM egamegA mahANaI aTThAvIsAe aTThAvIsAe salilA - sahassehiM samaggA puratthipaccatthimeNaM lavaNasamuddaM samappei, evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve hemavaya - heraNNava su vAsesu bArasuttare salilA-saya-sahasse bhavaMtItimakkhAyaM iti / jaMbuve bhaMte! ve harivAsa-rammagavAsesu kai mahANaIo paNNattAo ? goyamA ! cattAri mahANaIo paNNattAo, taM jahA- harI, harikaMtA, NarakaMtA, NArikaMtA / tattha NaM egamegA mahANaI chappaNAe 2 salilA - sahassehiM samaggA-puratthima paccatthimeNaM lavaNasamudda smppei| evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve harivAsa-rammagavAsesu do cauvIsA salilA-sayasahassA bhavaMtItimakkhAyaM / jaMbuddIve NaM bhaMte! mahAvidehe vAse kai mahANaIo paNNattAo ? gomA ! do mahANaIo paNNattAo, taM jahA - sIA ya sIoA ya / tattha NaM egamegA mahANaI paMcahiM 2 salilA-saya-sahassehiM battIsAe a salilA - sahassehiM samaggA puratthima Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra paccatthimeNaM lavaNasamudaM smppei|evaamev sapuvvAvareNaM jaMbuddIvedIve mahAvidehe vAse dasa salilAsaya-sahassA causaddhiM ca salilA-sahassA bhvntiitimkkhaayN| ___ jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa dakkhiNeNaM kevaiyA salilA-saya-sahassA purasthimapaccatthimAbhimuhA lavaNasamuI samapyati ? goyamA ! ege chaNNaue salilA-saya-sahasse purathima-paccatthimAbhimuhe lavaNasamudaM smpytitti| ___ jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM kevaiyA salilA-saya-sahassA purathimapaccatthimAbhimuhA lavaNasamuhaM samapyati ? ____ goyamA ! ege chaNNaue salilA-saya-sahasse puratthima-paccatthimAbhimuhe (lavaNasamuI) smppei| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiA salilA-saya-sahassA puratthAbhimuhA lavaNasamuI samapyeti ? goyamA ! satta salilA-saya-sahassA aTThAvIsaM ca sahassA (lavaNasamuI) smpyeti| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiA salilA-saya-sahassA paccatthimAbhimuhA lavaNasamuhaM samapyeti ? goyamA ! satta-salilA-saya-sahassA aTThAvIsaM ca sahassA (lavaNasamudaM) smppeNti| evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve coisa salilA-saya-sahassA chappaNNaM ca sahassA bhavaMtItimakkhAyaM iti| [158] khaNDa, yojana, varSa, parvata, kUTa, tIrtha, zreNiyAM, vijaya, draha, tathA nadiyA~-inakA prastuta sUtra meM varNana hai, jinakI yaha saMgrAhikA gAthA hai| 1. bhagavan ! (eka lAkha yojana vistAra vAle) jambUdvIpa ke (5266 . yojana vistRta) bharatakSetra ke pramANa jitane-bharatakSetra ke barAbara khaNDa kiye jAeM to ve kitane hote haiM ? gautama ! khaNDagaNita ke anusAra ve eka sau nabbe hote haiN| 2. bhagavan ! yojanagaNita ke anusAra jambUdvIpa kA kitanA pramANa kahA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa kA kSetraphala-pramANa (7905694150) sAta araba nabbe karor3a chappana lAkha caurAnave hajAra eka sau pacAsa yojana kahA gayA hai| 3. bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane varSa-kSetra batalAye gaye haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM sAta varSa-kSetra batalAye gaye haiM-1. bharata, 2. airAvata, 3. haimavata, 4. hairaNyavata, 5. harivarSa, 6. ramyakavarSa tathA 7. mahAvideha / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha vakSaskAra] [329 4. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata kitane varSadhara parvata, kitane mandara parvata, kitane citrakUTa parvata, kitane vicitrakUTa parvata, kitane yamaka parvata, kitane kAJcana parvata, kitane vakSaskAra parvata, kitane dIrgha vaitADhya parvata tathA kitane vRtta vaitADhya varvata batalAye gaye haiM ? ___gautama ! jambUdvIpa ke antargata chaha varSadhara parvata, eka mandara parvata, eka citrakUTa parvata, eka vicitrakUTa parvata, do yamaka parvata, do sau kAJcana parvata, bIsa vakSaskAra parvata, cautIsa dIrgha vaitADhya parvata tathA cAra vRtta vaitADhya varpata batalAye gaye haiN| yoM jambUdvIpa meM parvatoM kI kula saMkhyA 6+1+1+1+2+200+20+34+4 = 269 (do sau unahattara) hai| .. 5. bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane varSadharakUTa, kitane vakSaskArakUTa, kitane vaitADhyakUDa tathA kitane mandarakUTa kahe gaye haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM chappana varSadharakUTa, chiyAnavai vakSaskArakUTa, tIna sau chaha vaitADhyakUDa tathA nau mandarakUTa kahe gaye haiN| isa prakAra ye saba milAkara kula 56+96+306+98467 kUTa hote haiN| 6. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharata kSetra meM kitane tIrtha batalAye gaye haiM ? gautama ! jambUdvIpa ke antargata bharata kSetra meM tIna tIrtha batalAye gaye haiM1. mAgadhatIrtha, 2. varadAmatIrtha tathA 3. prabhAsatIrtha / bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata airAvata kSetra meM kitane tIrtha batalAye gaye hai ? gautama ! jambUdvIpa ke antargata airAvata kSetra meM tIna tIrtha batalAye gaye haiM1. mAgadhatIrtha, 2. varadAmatIrtha tathA 3. prbhaastiirth| bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM eka-eka cakravartivijaya meM kitane-kitane tIrtha batalAye gaye haiM ? ___ gautama ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM eka-eka cakravartivijaya meM tIna-tIna tIrtha batalAye gaye haiM 1. mAgadhatIrtha, 2. varadAmatIrtha tathA 3. prbhaastiirth| yoM jambUdvIpa ke cautIsa vijayoM meM kula milAkara 34 x 3 = 102 (eka sau do) tIrtha haiN| 7. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata vidyAdhara-zreNiyA~ tathA Abhiyogika-zreNiyA~ kitanI kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! jambUdvIpa meM ar3asaTha vidyAdhara zreNiyA~ tathA ar3asaTha Abhiyogika-zreNiyA~ batalAI gaI haiN| isa prakAra kula milAkara jambUdIpa meM 68+68-136 eka sau chattIsa zreNiyA~ haiM, aisA kahA gayA haiN| 8. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata cakravarti-vijaya, rAjadhAniyA~, timisa guphAe~, khaNDaprapAta guphAe~, Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330] [jambUdvIpaprajJaptisUtra kRttamAlaka deva, nRttamAlaka deva tathA RSabhakUTa kitane-kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! jambUdvIpa ke antargata cautIsa cakravarti-vijaya, cautIsa rAjadhAniyA~, cautIsa timisa guphAe~, cautIsa khaNDaprapAta guphAe~, cautIsa kRttamAlaka deva, cautIsa nRttamAlaka deva tathA cautIsa RSabhakUTa batalAye gaye haiN| 9. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAdraha kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! jambUdvIpa ke antargata solaha mahAdraha batalAye gaye haiN| 10. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata varSadhara parvatoM se kitanI mahAnadiyA~ nikalatI haiM aura kuNDoM se kitanI mahAnadiyA~ nikalatI haiM ? gautama ! jambUdvIpa ke antargata caudaha mahAnadiyA~ varSadhara parvatoM se nikalatI haiM tathA chiyattara mahAnadiyA~ kuNDoM se nikalatI haiN| kula milAkara jambUdvIpa meM 14+76=90 nabbai mahAnadiyA~ haiM, aisA kahA gayA hai| 11. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharata kSetra tathA airAvata kSetra meM kitanI mahAnadiyA~ batalAI gaI . gautama ! cAra mahAnadiyA~ batalAI gaI haiM-gaMgA, 2. sindhu, 3. raktA tathA 4. rktvtii| eka eka mahAnadI meM caudaha-caudaha hajAra nadiyA~ milatI haiN| unase ApUrNa hokara ve pUrvI evaM pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai| bharatakSetra meM gaMgA mahAnadI pUrvI lavaNasamudra meM tathA sindhu mahAnadI pazcimI lavaNasamuda meM milatI hai| airAvata kSetra meM raktA mahAnadI pUrvI lavaNasamudra meM tathA raktavatI mahAnadI pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai| yoM jambudvIpa ke antargata bharata tathA airavata kSetra meM kula 14000x4-56000 chappana hajAra nadiyA~ hotI haiN| 12. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata haimavata evaM hairaNyavata kSetra meM kitanI mahAnadiyA~ batalAI gaI haiM ? gautama ! cAra mahAnadiyA~ batalAI gaI haiM1. rohitA, 2. rohitAMzA, 3. suvarNakUlA tathA 4. ruupykuulaa| vahA~ inameM se pratyeka mahAnadI meM aTThAIsa-aTThAIsa hajAra nadiyA~ milatI haiN| ve unase ApUrNa hokara pUrvI evaM pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiN| ___ haimavata meM rohitA pUrvI lavaNasamudra meM tathA rohitAMzA pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai| hairaNyavata meM savarNakUlA pUrvI lavaNasamudra meM tathA rUpyakUlA pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai| .. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha vakSaskAra] [331 isa prakAra jambUdvIpa ke antargata haimavata tathA hairaNyavata kSetra meM kula 28000 x 4 = 112000 eka lAkha bAraha hajAra nadiyA~ haiM, aisA batalAyA gayA hai| 13. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata harivarSa tathA ramyakavarSa kSetra meM kitanI mahAnadiyA~ batalAI gaI haiM ? gautama ! cAra mahAnadiyA~ batalAI gaI haiM1. hari yA harisalilA, 2. harikAntA, 3. narakAntA tathA 4. naariikaantaa| vahA~ inameM se pratyeka mahAnadI meM chappana chappana hajAra nadiyA~ milatI haiN| ve unase ApUrNa hokara pUrvI evaM pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiN| harivarSa meM harisalilA pUrvI lavaNasamudra meM tathA harikAntA pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai| ramyakavarSa meM narakAntA pUrvI lavaNasamudra meM tathA nArIkAntA pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai| yoM jambUdvIpa ke antargata harivarSa tathA ramyakavarSa meM kula 56000 4 4 = 224000 do lAkha caubIsa hajAra nadiyA~ haiM, aisA batalAyA gayA hai| 14. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM kitanI mahAnadiyA~ batalAI gaI haiM ? gautama ! do mahAnadiyA~ batalAI gaI haiM 1. zItA, 2. shiitodaa,| ___ vahA~ unameM se pratyeka mahAnadI meM pA~ca lAkha battIsa hajAra nadiyA~ milatI haiN| ve unase ApUrNa hokara pUrvI evaM pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiN| zItA pUrvI lavaNasamudra meM tathA zItodA pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai| isa prakAra jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM kula 532000 x 2 = 1064000 daza lAkha causaTha hajAra nadiyA~ haiM, aisA batalAyA gayA hai| 15. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mandara parvata ke dakSiNa meM kitane lAkha nadiyA~ pUrvAbhimukha evaM pazcimAbhimukha hotI huI lavaNasamudra meM milatI haiM ? gautama ! 196000 eka lAkha chiyAnavai hajAra nadiyA~ pUrvAbhimukha evaM pazcimAbhimukha hotI huI lavaNasamudra meM milatI haiN| 16. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mandara parvata ke uttara meM kitane lAkha nadiyA~ pUrvAbhimukha evaM pazcimAbhimukha hotI huI lavaNasamudra meM milatI haiM ? ___ gautama ! 196000 eka lAkha chiyAnavai hajAra nadiyA~ pUrvAbhimukha evaM pazcimAbhimukha hotI huI lavaNasamudra meM milatI haiN| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332] [jambUdvIpaprajJaptisUtra 17. bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata meM kitane lAkha nadiyA~ pUrvAbhimukha hotI huI lavaNa samudra meM milatI haiM ? gautama ! 728000 sAta lAkha aTTAIsa hajAra nadiyA~ pUrvAbhimukha hotI huI lavaNasamudra meM milatI 18. bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane lAkha nadiyA~ pazcimAbhimukha hotI huI lavaNa samudra meM milatI the gautama ! 728000 sAta lAkha aTThAIsa hajAra nadiyA~ pazcimAbhimukha hotI huI lavaNasamudra meM milatI isa prakAra jambUdvIpa ke antargata kula 728000 + 728000 = 1456000 caudaha lAkha chappana hajAra nadiyA~ haiM, aisA batalAyA gayA hai| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra candrAdisaMkhyA 159. jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kai caMdA pabhAsiMsu, prabhAsaMti, pabhAsissaMti ? kai sUriA tavaiMsu, taveMti, tavissaMti ? kevaiA NakkhattA jogaM joiMsu, joaMti joissaMti ? kevaiA mahaggahA cAraM cAriMsu, caraMti, carissaMti ? kevaiAo tArAgaNa-koDAkoDIo sobhiMsu, sobhaMti, sobhissaMti ? ___ goyamA ! do caMdA pabhAsiMsu 3, do sUriA tavaiMsu 3, chappaNaM NakkhattA jogaM joiMsu 3, chAvattaraM mahaggaha-sayaM cAraM cariMsu 3 / egaM ca saya-sahassaM, tettIsaM khalu bhave shssaaiN| Nava ya sayA paNNAsA, taaraagnnkoddikoddiinnN||1|| [159] bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane candramA udyota karate rahe haiM, udyota karate haiM evaM udyota karate raheMge? kitane sUrya tapate rahe haiM, tapate haiM aura tapate raheMge? kitane nakSatra anya nakSatroM se yoga karate rahe haiM, yoga karate haiM tathA karate raheMge ? kitane mahAgraha cAla calate rahe haiM-maNDala kSetra para paribhramaNa karate rahe haiM, paribhramaNa karate haiM evaM paribhramaNa karate raheMge? kitane kor3Akor3a tAre zobhita hote rahe haiM, zobhita hote haiM aura zobhitaM hote raheMge ? gautama ! jambUdvIpa meM do candra udyota karate rahe haiM, udyota karate hai tathA udyota karate rheNge| do sUrya tapate rahe haiM, tapate haiM aura tapate rheNge| 56 nakSatra anya nakSatroM ke sAtha yoga karate rahe haiM, yoga karate haiM evaM yoga karate rheNge| 176 mahAgraha maNDala kSetra para paribhramaNa karate rahe haiM, paribhramaNa karate haiM tathA paribhramaNa karate rheNge| gAthArtha-133950 koDAkoDa tAre zobhita hote rahe haiM, zobhita hote haiM aura zobhita hote rheNge| sUrya-maNDala-saMkhyA Adi 160. kai NaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA ? goyamA ! ege caurAsIe maMDalasae paNNatte iti| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiaM ogAhittA kevaiA sUramaMDalA paNNattA? goyamA! jaMbuddIve dIve asIaMjoaNa-sayaM ogAhittA ettha NaM paNNaTThI sUramaMDalA pnnnnttaa| lavaNe NaM bhaMte ! samudde kevaiaM ogAhittA kevaiA sUramaMDalA paNNattA ? . Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! lavaNe samudde tiNNi tIse joaNasae ogAhittA ettha NaM eguNavIse sUramaMDalasae pnnnntte| evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve lavaNe a samudde ege culasIe sUramaMDalasae bhvNtiitimkkhaayN| [160] bhagavan ! sUrya-maNDala kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! 184 sUrya-maNDala batalAye gaye haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane kSetra kA avagAhana kara Agata kSetra meM kitane sUrya-maNDala batalAye gaye haiM ? - gautama ! jambUdvIpa meM 180 yojana kSetra kA avagAhana kara Agata kSetra meM 65 sUrya-maNDala batalAye gaye haiN| bhagavan ! lavaNasamudra meM kitane kSetra kA avagAhana kara kitane sUrya-maNDala batalAye gaye haiM ? gautama ! lavaNa samudra meM 300 yojana ' kSetra kA avagAhana kara Agata kSetra meM 119 sUrya-maNDala batalAye gaye haiM ? isa prakAra jambUdvIpa tathA lavaNasamudra donoM ke milAne se 184 sUrya-maNDala hote haiM, aisA batalAyA gayA hai| __ 161. savvabhaMtarAo NaM bhaMte ! sUra-maMDalAo kevaiAe abAhAe savvabAhirae sUramaMDale paNNatte? goyamA ! paMca dasuttare joaNa-sae abAhAe savva-bAhirae sUramaMDale paNNatte 2 / [161] bhagavan ! sarvAbhyantara sUrya-maNDala se sarvabAhya sUrya-maNDala kitane antara para batalAyA gayA hai ? gautama ! sarvAbhyantara sUrya-maNDala se sarva bAhya sUrya-maNDala 510 yojana ke antara para batalAyA gayA hai| 162. sUra-maMDalassa NaM bhaMte ! sUra-maMDalassa ya kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte? goyamA ! do joaNAI abAhAe aMtare paNNatte 3 / [162] bhagavan ! eka sUrya-maNDala se dUsare sUrya-maNDala kA abAdhita-vyavadhAnarahita kitanA antara batalAyA gayA hai ? gautama ! eka sUrya-maNDala se dUsare sUrya-maNDala kA do yojana kA avyavahita antara batalAyA gayA hai| 1. zrIjambUdvIpaprajJapti sUtra kI zAnticandrIyA vRtti ke anusAra yahA~ ThIka parimANa 3301, yojana hai| vRtti meM kahA gayA haigautama ! lavaNe samudre triMzadadhikAni trINi yojanazatAni sUtre'lpatvAdavivakSitAnapyaSTacatvAriMzadekaSaSTibhAgAn avgaahy.......| zrI jambUdvIpaprajJapti sUtra, zAnticandrIyA, vRtti, patrAMka 484 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] 163. sUra-maMDale NaM bhaMte ! kevaiaMAyAma-vikkhaMbheNaM kevaiaMparikkheveNaM kevaiaM bAhalleNaM paNNatte? goyamA ! aDayAlIsaM egasaTThibhAe joaNassa AyAma-vikkhaMbheNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM cauvIsaM egasaTThibhAe joaNassa bAhalleNaM paNNatte iti| [163] bhagavan ! sUrya-maNDala kI AyAma-lambAI, vistAra-caur3AI, parikSepa-paridhi tathA bAhalya-moTApana-moTAI kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI 48, yojana, paridhi usase kucha adhika tIna guNI222/, yojana tathA moTAI 24/.. yojana batalAI gaI hai| meru se sUryamaNDala kA antara _164. jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe savvabbhaMtare sUramaMDale paNNatte ? goyamA ! coAlIsaM joaNa-sahassAiM aTTha ya vIse joaNa-sae abAhAe savvabbhaMtare sUra-maMDale paNNatte ? jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe savvabbhaMtarANaMtare sUramaMDale paNNatte ? . goyamA ! coAlIsaM joaNa-sahassAiM aTTa ya bAvIse joaNa-sae aDayAlIsaM ca egasaTThibhAge joaNassa abAhAe abbhaMtarANaMtare sUra-maMDale pnnnntte| ___ jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe abbhaMtaratacce sUramaMDale paMNNatte? goyamA ! coAlIsaM joaNa-sahassAiM aTTha ya paNavIse joaNa-sae paNatIsaM ca ekasaTThi-bhAge joaNassa abAhAe abbhaMtaratacce sUra-maMDale paNNatte iti| evaM khalu eteNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 do do joaNAI aDayAlIsaM ca egasaTThibhAe joaNassa egamege maMDale abAhAvuDDhi abhivaDhemANe 2 savva bAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tti| ___ jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe savva-bAhire sUramaMDale paNNatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joaNa-sahassAI tiNNi atIse joaNa-sae abAhAe savvabAhire sUra-maMDale pnnnntte| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe savva-bAhirANaMtare sUra Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ]. [jambUdvIpaprajJaptisUtra maMDale paNNatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joaNa-sahassAiM tiNNi a sattAvIse joaNa-sae terasa ya egasaTThi-bhAe joaNassa abAhAe bAhirANaMtare sUra-maMDale pnnnntte| ___ jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe bAhiratacce sUra-maMDale paNNatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joaNa-sahassAI tiNNi acauvIse joaNa-sae chavvIsaM ca egasaTThibhAe joaNassa abAhAe bAhiratacce sUra-maMDale pnnnntte| evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDala saMkamamANe saMkamamANe do do joaNAI aDayAlIsaM ca egasaTThi-bhAe joaNassa egamege maMDale abAhAbuSTuiM NivuDDemANe NibuDDhe mANe savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| [164] bhagavan ! sarvAbhyantara sUrya-maNDala jambUdvIpa sthita mandara parvata se kitanI dUrI para batalAyA gayA haiM ? gautama ! sarvAbhyantara sUrya-maNDala maMdara parvata se 44820 yojana kI dUrI para batalAyA gayA hai| bhagavan ! jambUdvIpa-sthita mandara parvata ke sarvAbhyantara sUrya-maNDala se dUsarA sUrya-maNDala kitanI , dUrI para batalAyA gayA hai ? - gautama ! sarvAbhyantara sUrya-maNDala se dUsarA sUrya-maNDala 448225/, yojana kI dUrI para batalAyA gayA hai| ____ bhagavan ! jambUdvIpa-sthita mandara parvata ke sarvAbhyantara sUrya-maNDala se tIsarA sUrya-maNDala kitanI dUrI para batalAyA gayA hai ? gautama ! sarvAbhyantara sUrya-maNDala se tIsarA sUrya-maNDala 4482535/., yojana kI dUrI para batalAyA gayA hai| yoM prati dina rAta eka-eka maNDala ke parityAgarUpa krama se niSkramaNa karatA huA-lavaNasamudra kI ora jAtA huA sUrya tadanantara maNDala se tadanantara maNDala-pUrva maNDala se uttara maNDala para saMkramaNa karatA huA eka-eka maNDala para 25/, yojana dUrI kI abhivRddhi karatA huA sarvabAhya maNDala para pahu~ca kara gati karatA hai| bhagavan ! sarvabAhya sUrya-maNDala se jambudvIpa-sthita mandara parvata se kitanI dUrI para batalAyA gayA gautama ! sarvabAhya sUryamaNDala jambUdvIpa-sthita mandara parvata se 45330 yojana kI dUrI para batalAyA gayA hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] [337 bhagavan ! jambudvIpa-sthita mandara parvata ke sarvabAhya sUrya maNDala se dUsarA bAhya sUrya-maNDala kitanI dUrI para batAlAya gayA hai ? gautama ! sarvabAhya sUrya-maNDala se dUsarA bAhya sUrya-maNDala 4532713 / yojana kI dUrI para batalAyA 61 gayA hai / bhagavan ! jambudvIpa-sthita mandara parvata ke sarvabAhya sUrya - maNDala se tIsarA bAhya sUrya-maNDala kitanI dUrI para batAlAya gayA hai ? gautama ! sarvabAhya sUrya-maNDala se tIsarA bAhya sUrya - maNDala 4532426 / yojana kI dUrI para batalAyA 61 gayA hai| isa prakAra ahorAtra -maNDala meM parityAgarUpa krama se jambUdvIpa meM praviSTa hotA huA sUrya tadanantara maNDala se tadanantara maNDala para saMkramaNa karatA huA - pUrva maNDala se uttara maNDala para jAtA huA, ekaeka maNDala para 24861 yojana kI antara vRddhi kama karatA huA sarvAbhyantara- maNDapa para pahu~ca kara gati karatA hai - Age bar3hatA hai / sUryamaNDala kA AyAma - vistAra Adi 165. jaMbuddIve dIve savvabdhaMtare NaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! NavaNau joaNasahassAiM chacca cattAle joaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi ya joaNasayasahassAiM paNNarasa ya joaNasahassAiM egUNaNauI ca joaNAI kiMcivisesAhiAI parikkheveNaM / abbhaMtarANaMtare NaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiaM parikkheveNaM paNNatte ? gomA ! NavaNau joaNasahassAiM chacca paNayAle joaNasae paNatIsaM ca egasaTTibhAe joaNassa AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joaNasayasahassAiM paNNarasa ya joaNa- sahassAiM egaM sattuttaraM joaNasayaM parikkheveNaM paNNatte / abbhaMtaratacce NaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! NavaNauI joaNasahassAiM chacca ekAvaNNe joaNasae Nava ya egasaTThibhAe joaNassa AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi a joaNasayasahassAiM paNNarasa joaNasahassAiM egaM ca paNavIsaM joaNasayaM parikkheveNaM / evaM khalu eteNaM uvAeNaM vikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamamANe 2 paMca 2 joaNAI paNatIsaM ca egasaTTibhAe joaNassa egamege maMDale Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338] [jambUdvIpaprajJaptisUtra vikkhaMbhavuddhiM abhivaddhemANe 2 aTThArasa 2 joaNAiM parirayabuddhiM abhivaddhamANe 2 savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caari| savvabAhirae NaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiaMAyAmavikkhaMbheNaM kevaiaMparikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! egaM joyaNasayasahassaM chacca saTe joaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi a joaNasayasahassAiM aTThArasa ya sahassAI tiNNi a paNNarasuttare joaNasae prikkhevennN| bAhirANaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiaMAyAmavikkhaMbheNaM kevaiaMparikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! egaM joaNasayasahassaM chacca caupaNNe joaNasae chavvIsaM ca egasaTThibhAge joaNassa AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi a joaNasayasahassAiM aTThArasa ya sahassAiM doNNi ya sattANaue joaNasae prikkhevennNti| bAhiratacceNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiaMAyAmavikkhaMbheNaM kevaiaMparikkheveNaM paNNate? goyamA ! egaM joaNasayasahassaM chacca aDayAle joaNasae bAvaNNaM ca egasaTThibhAe joaNassa AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joaNasayasahassAiM aTThArasa ya sahassAiM doNNi a auNAsIe joaNasae prikkhevennN| evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayaNaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 paMca joaNAiM paNatIsaM ca egasaTThibhAe joaNassa egamege maMDale vikkhaMbhavuddhiM NivuDDemANe 2 aTThArasa 2 joaNAI parirayabuddhiM NivvuDDemANe 2 savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai 6 / [165] bhagavan ! jambUdvIpa meM sarvAbhyantara sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! usakI lambAI-caur3AI 99640 yojana tathA paridhi kucha adhika 315089 yojana batalAI gaI hai| bhagavan ! dvitIya Abhyantara sUrya-maNDala kI lambAI caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! dvitIya Abhyantara sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI 9964535), yojana tathA paridhiM 315107 yojana batalAI gaI hai| bhagavan ! tRtIya Abhyantara sUrya-maNDala kI lambAI caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? ___gautama ! tRtIya Abhyantara sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI 996516, yojana tathA paridhi 315125 yojana batalAI gaI hai| yoM ukta krama se niSkramaNa karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala para upasaMkrAnta hotA huApahu~catA huA-eka-eka maNDala para 535), yojana kI vistAra-vRddhi karatA huA tathA aThAraha yojana kI parikSepa-vaddhi karatA huA-paridhi bar3hAtA huA sarvabAhya maNDala para pahuMcakara Age gati karatA hai| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [339 bhagavan ! sarvabAhya sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! sarvabAhya sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI 100660 yojana tathA paridhi 318315 yojana batalAI gaI hai| bhagavan ! dvitIya bAhya sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! dvitIya bAhya sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI 10065426/ yojana tathA paridhi 318297 yojana batalAI gaI hai| bhagavan ! tRtIya bAhya sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! tRtIya bAhya sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI 10064852), yojana tathA paridhi 318279 yojana batalAI gaI hai| yoM pUrvokta krama ke anusAra praveza karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala para jAtA huA ekaeka maNDala para 525/.yojana kI vistAra-vRddhi kama karatA huA, aThAraha-aThAraha yojana kI paridhi-vRddhi kama karatA huA sarvAbhyAntara-maNDala para pahu~ca kara Age gati karatA hai| muhUrta-gati 166. jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca-paMca joaNasahassAI doNNi a egAvaNNe joaNasae eguNatIsaM ca saTThibhAe joaNassa egamegeNaM muhutteNaM gcchi| tayA NaM ihagayassa maNUsassa sIAlIsAe joaNasahassehiM dohi atevaDhehiM joaNasaehiM egavIsAe ajoaNassa saTThibhAehiM sUrie cakkhupphAsaM havvAmAgacchai tti| se NikkhamamANe sUrie navaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi savvabbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tti| jayA NaM bhaMte ! sUrie abbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carati tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? ___ goyamA ! paMca-paMca joaNasahassAiM doNNi a egAvaNNe joaNasae seAlIsaM ca saTThibhAge joaNassa egamegeNaM muhutteNaM gcchi| tayA NaM ihagayassa maNusassa sIAlIsAe joaNasahassehiM egUNAsIe joaNasae sattAvaNNAe asaTThibhAehiM joaNassa saTThibhAgaM ca egasaTThidhA chettA egUmavIsAe cuNNiAbhAgehiM sUrie cakkhupphAsaM hvvmaagcchi| se NikkhamamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi abbhaMtarataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| jayA NaM bhaMte ! sUrie abbhaMtarataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? / goyamA ! paMca-paMca joaNasahassAiMdoNNi a bAvaNNe joaNasae paMca ya saTThibhAe Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340] [jambUdvIpaprajJaptisUtra joaNassa egamegeNaM muhutteNaM gcchi| tayA NaMihagayassa maNusassa sIAlIsAe joaNasahassehiM chaNNauie joaNehiM tettIsAe saTThibhAgehiM joaNassa saTThibhAgaM ca egasaTThiA chettA dohiM cuNNiAbhAgehiM sUrie cakkhupphAsa hvvmaagcchti| evaM khalu eteNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamANe aTThArasa-aTThArasa saTThibhAge joaNassa egamege maMDale muhuttgii| abhivuDDemANe abhivuDDemANe culasIiM joaNAiM purisacchAyaM NivvuDDemANe 2 savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| ___jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayA NaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca-paMca joaNasahassAI tiNNi apaMcuttare joaNasae paNNarasa ya saThThibhAe joaNassa egamegeNaM muhutteNaM gcchi| tayA NaM ihagayassa maNusassa egatIsAe joaNasahassehiM aTThahiM e egattIsehiM joaNasaehiM tIsAe a saTThibhAehiM joaNassa sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchai tti esa NaM paDhame chmmaase| esa NaM paDhamassa chammAsassa pjjvsaanne| se sUrie docce chammAse ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| jayA NaM bhaMte ! sUrie bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaMca egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca-paMca joaNasahassAI tiNNi a cauruttare joaNasae sattAvaNNaM ca saTThibhAe joaNassa muhutteNaM gcchi| tayA NaM ihagayassa maNusassa egattIsAe joaNasahassehiM NavahiM asolasuttarehiM joaNasaehiM iguNAlIsAe a saTThibhAehiM joaNassa saTThibhAgaM ca egasadvidhA chettA saTThie cuNNiAbhAgehiM sUrie cakkhupphAsaM hvvmaagcchitti|se pavisamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| ___ jayA NaM bhaMte ! sUrie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? / goyamA ! paMca-paMca joaNasahassAiM tiNNi acauruttare joaNasae iguNAlIsaM ca saTThibhAe joaNassa egamegeNaM muhatteNaM gcchi|tyaannN ihagayassa maNusassa egAhiehiM battIsAe joaNasahassehiM egUNapaNNAe asaTThibhAehiM joaNassa saTThibhAgaM ca egasaTThidhA chettA tevIsAe cuNNiAbhAehiM sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchai tti| evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 aTThArasa 2 saTThibhAe joaNassa egamege maMDale muhattagaI niveDDemANe 2 sAtiregAI paMcasItiM 2 joaNAiM purisacchAyaM abhivaddhemANe 2 savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| esa NaM docce chmmaase| esa NaM doccassa chammAsassa pjjvsaanne| esa NaM Aicce Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [341 sNvcchre| esa NaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe pnnnntte| [166] bhagavan ! jaba sUrya sarvAbhyantara-sabase bhItara ke maNDala kA upasaMkramaNa kara cAla calatA hai-gati karatA hai. to vaha eka-eka muhUrta meM kitane kSetra ko pAra karatA hai-gamana karatA hai ? ___ gautama ! vaha eka-eka muhUrta meM 525129/ yojana ko pAra karatA hai| usa samaya sUrya yahA~ bharatakSetrasthita manuSyoM ko 4726321/ yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| vahA~ se nikalatA huA sUrya nava saMvatsara kA prathama ayana banAtA huA prathama ahorAtra meM sarvAbhyantara maNDala se dUsare maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai| bhagavan ! jaba sUrya sarvAbhyantara maNDala se dUsare maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai, taba vaha eka-eka muhUrta meM kitane kSetra ko pAra karatA hai ? gautama ! taba vaha pratyeka muhUrta meM 52510 / , yojana kSetra ko pAra karatA hai| taba yahA~ sthita manuSyoM ko 4717957/ yojana tathA 60 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 61 bhAgoM meM se 19 bhAga yojanAzaM kI dUrI se sUrya dRSTigocara hotA hai| vahA~ se niSkramaNa karatA huA sUrya dUsare ahorAtra meM tIsare Abhyantara maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai| bhagavan ! jaba sUrya tIsare Abhyantara maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai, to vaha pratyeka muhUrta meM kitanA kSetra pAra karatA hai-gamana karatA hai ? gautama ! vaha 52525/, yojana prati muhUrta gamana karatA hai| taba yahA~ sthita manuSyoM ko vaha (sUrya) 4709633), yojana tathA 60 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 61 bhAgoM meM 2 bhAga yojanAMza kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| isa krama se niSkramaNa karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala ko saMkrAnta karatA huA 18/.. yojana muhUrta-gati bar3hAtA huA, 84 yojana nyUna puruSachAyAparimita kama karatA huA sarvabAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai| * bhagavan ! jaba sUrya sarvabAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai, taba vaha prati muhUrta kitanA kSetra pAra karatA hai gamana karatA hai ? ___gautama ! vaha prati muhUrta 53055/ yojana gamana karatA hai-itanA kSetra pAra karatA hai| taba yahA~ sthita manuSyoM ko vaha (sUrya) 3183130 yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| ye prathama chaha mAsa haiN| yoM prathama chaha mAsa kA paryavasAna karatA huA vaha sUrya dUsare chaha mAsa ke prathama ahorAtra meM sarvabAhya maNDala se dUsare bAhya maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai| bhagavan ! jaba sUrya dUsare bAhya maNDala para upasakrAnta hokara gati karatA hai to vaha pratimuhUrta kitn|' kSetra pAra karatA hai-gamana karatA hai ? Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra gautama ! vaha 530457. yojana prati muhUrta gamana karatA hai / taba yahA~ sthita manuSyoM ko vaha * (sUrya) 3191639/ yojana tathA 60 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 61 bhAgoM meM se 60 bhAga yojanAMza kI dUrI se dRSTigocara hotA hai / vahA~ se praveza karatA huA - jambUdvIpa ke sammukha agrasara hotA huA sUrya dUsare ahorAtra meM tRtIya bAhya maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai / 342 ] bhagavan ! jaba sUrya tRtIya bAhya maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai, taba vaha pratimuhUrta kitanA kSetra pAra karatA hai - gamana karatA hai ? 60 gautama ! vaha 53049/.. yojana pratimuhUrta gamana karatA hai| taba yahA~ sthita manuSyoM ko 3200146 / 6 yojana tathA 60 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 61 bhAgoM meM se 23 bhAga yojanAMza kI dUrI se vaha (sUrya) dRSTigocara hotA hai / 60 pUrvokta krama se praveza karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala para saMkramaNa karatA huA, pratimaNDala para muhUrta - gati ko 18 / yojana kama karatA huA, kucha adhika 85 yojana puruSachAyAparimita abhivRddhi karatA huA sarvAbhyantara maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai| ye dUsarA chaha mAsa hai / isa prakAra dUsare chaha mAsa kA paryavasAna hotA hai| yaha Aditya - saMvatsara hai / yoM Aditya-saMvatsara kA paryavasAna batalAyA gayA hai 1 dina-rAtri - mAna 167. jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabdhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM kemahAla divase kemahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! tayA NaM uttamakaTThapatte ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavai, jahaNNiA duvAlasamuhuttA rAI bhavai / se NikkhamamANe sUrie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi abbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / jANaM bhaMte! sUrie abbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM kemahAlae divase kemahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! tayA NaM aTThArasamuhutte divase bhavai dohiM egasaTTibhAgamuhuttehiM UNe, duvAlasamuhuttA rAI bhavai dohi a egasaTThibhAgamuhuttehiM ahiatti / sekkhimANe sUri doccaMsi ahorattaMsi abbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM kemahAlAeM divase kemahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! tayA NaM aTThArasamuhutte divase bhavai cauhiM egaTThibhAgamuhuttehiM UNe duvAlasamuhuttA rAI bhavai cauhiM egasadvibhAgamuhuttehiM ahiatti / evaM khalu eeNaM uvAeNaM nikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe do do egasaTThibhAgamuhuttehiM maMDale divasakhittassa nivvuddhemANe 2 rayaNikhittassa abhivarddhamANe 2 savvabAhiraM Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 343 saptama vakSaskAra ] maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tti / jANaM sUri savvatarAo maMDalAo savvAbAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carar3a, tayA NaM savvabdhaMtaramaMDalaM paNihAya egeNaM tesIeNaM rAiMdiasaNaM tiNNi chAvaTTe egasaTThibhAgamuhuttasae divasakhettassa nivvuddhettA rayaNikhettassa abhivuddhettA cAraM carar3a tti / jANaM te! sUrie savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM kemahAlae divase kemahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! tayA NaM uttamakaTThapatA ukkosiA aTThArasamuhuttA rAI bhavai, jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavaiti / esa NaM paDhame chammAse, esa NaM paDhamassa chammAssa pajjavasANe / se pavisamANe sUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / jANaM bhaMte! sUri bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayA NaM kemahAlae divase bhavai kemahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! aTThArasamuhuttA rAI bhavai dohiM egasaTThibhAgamuhuttehiM UNA, duvAlasamuhutte divase bhavai, dohiM egasaTThibhAgamuhuttehiM ahie| se pavittamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / jayA NaM bhaMte! sUrie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM kemahAlae divase kemahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! tayA NaM aTThArasamuhuttA rAI bhavai cauhiM egasaTTibhAgamuhuttehiM UNA, duvAlasamuhutte divase bhavai cauhiM egasaTThibhAgamuhuttehiM ahie iti / evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe do do egasadvibhAgamuhuttehiM egamege maMDale rayaNikhettassa nivuddhemANe 2 divasakhettassa abhivuddhemANe 2 savvabdhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraiti / jayA NaM bhaMte! sUrie savvabAhirAo maMDalAo savvabdhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM savvabAhiraM maMDalaM paNihAya egeNaM tesIeNaM rAiMdiasaeNaM tiNNi chAvaTTe egasaTTibhAgamuhuttasa rayaNikhettassa NivvuddhettA divasakhettassa abhivaddhettA cAraM carai / esa NaM docce chammAse / esa NaM duccassa chammAssa pjjvsaanne| esa NaM Aicce saMvacchare / esa NaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte 8 / [167] bhagavan ! jaba sUrya sarvAbhyantara maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai, taba - usa samaya dina kitanA bar3A hotA hai, rAta kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! uttamAvasthAprApta, utkRSTa - adhika se adhika 18 muhUrta kA dina hotA hai, jaghanya kama se kama 12 muhUrta kI rAta hotI hai / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 // [jambUdvIpaprajJaptisUtra vahA~ se niSkramaNa karatA huA sUrya naye saMvatsara meM prathama arorAtra meM dUsare Abhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| bhagavan ! jaba sUrya dUsare Abhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba dina kitanA bar3A hotA hai, rAta kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! taba , muhUrtAMza kama 18 muhUrta kA dina hotA hai, /, muhUrtAza adhika 12 muhUrta kI rAta hotI hai| vahA~ se niSkramaNa karatA huA sUrya dUsare ahorAtra meM (dUsare Abhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara) gati karatA hai, taba dina kitanA bar3A hotA hai, rAta kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! taba 7, muhUrtAMza kama 18 muhUrta kA dina hotA hai, /, muhUtAMza adhika 12 muhUrta kI rAta hotI hai| isa krama se niSkramaNa karatA huA, pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA sUrya pratyeka maNDala meM divasa-kSetra-divasa-parimANa ko 2/, muhurtAMza kama karatA huA tathA rAtri-parimANa ko 2/, muhUtAMza bar3hAtA huA sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| jaba sUrya sarvAbhyantara maNDala se sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba sarvAbhyantara, maNDala kA parityAga kara 183 ahorAtra meM divasa-kSetra meM 366 saMkhyA-parimita / muhUrtAza kama kara tathA rAtri-kSetra meM itane hI muhUrtAMza bar3hAkara gati karatA hai| bhagavan ! jaba sUrya sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba dina kitanA bar3A hotA hai, rAta kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! jaba rAta uttamAvasthAprApta, utkRSTa adhika se adhika 18 muhUrta kI hotI hai, dina jaghanyakama se kama 12 muhUrta kA hotA hai| ye prathama cha: mAsa haiN| yaha prathama cha: mAsa kA paryavasAna hai-samApana hai| vahA~ se praveza karatA huA sUrya dUsare chaH mAsa ke prathama ahorAtra meM dUsare bAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai| ___bhagavan ! jaba sUrya dUsare bAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai, taba dina kitanA bar3A hotA hai| rAta kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! taba 2/, muhUrtAMza kama 18 muhUrta kI rAta hotI hai, 2, muhUrtAMza adhika 12 muhUrta kA dina hotA hai| vahA~ se praveza karatA huA sUrya dUsare ahorAtra meM tIsare bAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai| bhagavan ! jaba sUrya tIsare bAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai, taba dina kitanA bar3A hotA hai. gata kitanI bar3I hotI hai ? Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gzuia 61 gautama ! taba /, muhUrtAMza kama 18 muhUrta kI rAta hotI hai, /, muhUrtAMza adhika 12 muhUrta kA dina hotA hai| isa prakAra pUrvokta krama se praveza karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA rAtri-kSetra meM eka-eka maNDala meM 2, muhUrtAMza kama karatA huA tathA divasa-kSetra meM muhUrtAMza bar3hAtA huA sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai / 61 61 saptama vakSaskAra | 61 bhagavan ! jaba sUrya sarvabAhya maNDala se sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha sarvabAhya maNDala kA parityAga kara 183 ahorAtra meM rAtri - kSetra meM 366 saMkhyA - parimita /, muhUrtAMza kama kara tathA divasa-kSetra meM utane hI muhUrtAMza adhika kara gati karatA hai / ye dvitIya chaha mAsa haiM / yaha dvitIya chaha mAsa kA paryavasAna hai / yaha Aditya- saMvatsara hai| yaha Aditya- saMvatsara kA paryavasAna batalAyA gayA hai / tApa - kSetra 168. jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM kiMsaMThiA tAvakhittasaMThiI paNNattA ? gomA ! uddhamuhakalaMbu ApupphasaMThANasaMThiA tAvakhettasaMThiI paNNattA / aMto saMkuiA bAhiM vitthaDA, aMto vaTTA bAhiM vihulA, aMto aMkumuhasaMThiA bAhiM sagaDuddhImuhasaMThiA, ubhaopAse NaM tIse do bAhAo avadviAo havaMti paNayAlIsaM 2 joaNasahassAiM AyAmeNaM / duve atIse bAhAo aNavadviAo havaMti, taM jahA - savvabbhaMtariA ceva bAhA savvabAhiriA ceva bAhA / tIse NaM savvabdhaMtariA bAhA maMdarapavvayaMteNaM NavajoaNasahassAiM cattAri chalasIe joaNasae Nava ya dasabhAe joaNassa parikkheveNaM / esa NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahietti vaejjA ? goyamA ! je NaM maMdarassa parikkheve, taM parikkhevaM tihiM guNettA dasahaM chettA dasahiM bhAge esa parikkhevavisese Ahietti vadejjA / hIramANe tIse NaM savvabAhiriA bAhA lavaNasamuddateNaM cauNavaI joaNasahaslAI aDDa ya aTThasaTTe joaNasae cattAri a dasabhAe joaNassa parikkheveNaM / se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahietti vaejjA ? goyamA ! jeNaM jaMbuddIvassa parikkheve, taM parikkheve tihiM guNettA dasahiM chettA dasabhAge hIramANe esa NaM parikkhevavisese Ahietti vA iti / tayA NaM bhaMte ! tAvakhitte kevaiaM AyAmeNaM paNNatte ? goyamA ! aTThahattaraM joaNasahassAiM tiNNi a tettIse joaNasae joaNassa tibhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] merussa majjhayAre jAva ya lavaNassa ruMdachabbhAgo / tAvAyAmo eso sagaDuddhIsaMThio niyamA // 1 // tayA NaM bhaMte! kisaMThiA aMdhakArasaMThiI paNNattA ? [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! uddhImuhakalaMbuApupphasaMThANasaMThiA aMdhakArasaMThiI paNNattA, aMto saMkuA, bAhiM vitthaDA taM ceva (aMto vaTTA, bAhiM viulA, aMto aMkamuhasaMThiA, bAhiM sagaDuddhImuhasaMThiA / ) tIse NaM savvabbhaMtariA bAhA maMdarapavvayaMteNaM chajjoaNasahassAiM tiNNi a caDavIse joaNasae chacca dasabhAe joaNassa parikkheveNaMti / se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao AhiettivaejjA ? goyamA ! je Na maMdarassa pavvayassa parikkheve taM parikkhevaM, dohiM guNettA dasahiM chettA dasahiM bhAge hIramANe esa NaM parikkhevavisese Ahietti vaejjA / tIse NaM savvabAhiriA bAhA lavaNasamuddaMteNaM tesaTThI joaNasahassAiM doNNi ya paNayAle joaNasae chacca dasabhAe joaNassa parikkheveNaM / se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahietti vaejjA ? gomA ! jeNaM jambuddIvassa parikkheve taM parikkheve dohiM guNettA (dasahiM chettA dasahiM bhAge hIramANe esa NaM parikkhevavisese Ahietti vaejjA) taM ceva / tayA NaM bhaMte ! aMdhayAre kevaie AyAmeNaM paNNatte ? goyA ! aTThahattaraM joaNasahassAiM tiNNi a tettIse joaNasae tibhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte / jayA NaM bhaMte! sUrie savvabAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM kiMsaThiA tAvakkhittasaMThiI paNNattA ? goyamA ! uddhImuhakalaMbu ApupphasaMThANasaMThiA paNNattA / taM caiva savvaM NeavvaM NavaraM NANattaM jaM aMdhayArasaMThiie puvvavaNNiaM pamANaM taM tAvakhittasaMThiIe avvaM, taM tAva khittasaMThiIe puvvavaNNiaM pamANaM taM aMdhayArasaMThiIe NeavvaMti / [168] bhagavan ! jaba sUrya sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, to usake tApakSetra kI sthiti - sa ke Atapa se parivyApta AkAza - khaNDa kI sthiti - usakA saMsthAna kisa prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama ! taba tApa - kSetra kI sthiti UrdhvamukhI kadamba - puSpa ke saMsthAna jaisI hotI hai - usakI jyoM saMsthita hotI hai| vaha bhItara - meru parvata kI dizA meM saMkIrNa - saMkar3I tathA bAhara - lavaNasamudra kI dizA Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] meM vistIrNa - caur3I, bhItara se vRtta - ardha valayAkAra tathA bahara se pRthula- pRthulatApUrNa vistRta, bhItara aMkamukhapadmAsana meM avasthita puruSa ke utsaMga - goda rUpa Asanabandha meM mukha- agrabhAga jaisI tathA bAhara gAr3I kI dhurI ke agrabhAga jaisI hotI hai| [ 347 meru ke donoM ora usakI do bAhAe~ - bhujAe~ - pArzva meM avasthita haiM - niyata parimANa haiM - unameM vRddhi - hAni nahIM hotii| unakI - unameM se pratyeka kI lambAI 45000 yojana hai| usakI do bAhAe~ anavasthitaaniyata parimANayukta haiM / ve sarvAbhyantara tathA sarvabAhya ke rUpa meM abhihita haiM / unameM sarvAbhyantara bAhA kI paridhi meru parvata ke anta meM 94869, yojana hai| bhagavan ! vaha parikSepavizeSa - paridhi kA parimANa kisa AdhAra para kahA gayA hai ? gautama ! jo meru parvata kI paridhi hai, use 3 se guNita kiyA jaae| guNanaphala ko dasa kA bhAga diyA jaae| usakA bhAgaphala (meru parvata kI paridhi 31623 yojana x 3 - 94869 - 10 = 94869%, ) isa paridhi kA parimANa hai / 10 usakI sarvabAhya bAhA kI paridhi lavaNasamudra ke anta meM 948684 / yojana- parimita hai / bhagavan ! isa paridhi kA yaha parimANa kaise batalAyA gayA hai ? 10 gautama ! jo jambUdvIpa kI paridhi hai, use 3 se guNita kiyA jAe, guNanaphala ko 10 se vibhakta kiyA jaae| vaha bhAgaphala ( jambUdvIpa kI paridhi 316228 x 3 isa paridhi kA parimANa hai / 33333'/, / - 948684 - 10 = 94868/10 ) bhagavan ! usa samaya tApa - kSetra kI lambAI kitanI hotI hai ? gautama ! usa samaya tApa-kSetra kI lambAI 78333 / , yojana hotI hai, aisA batalAyA gayA hai| meru se lekara jambUdvIpa paryanta 45000 yojana tathA lavaNasamudra ke vistAra 200000 yojana ke / bhAga yojana kA jor3a tApa - kSetra kI lambAI hai / usakA saMsthAna gAr3I kI dhurI ke agrabhAga jaisA hotA bhagavan ! taba andhakAra - sthiti kaisA saMsthAna - AkAra liye hotI hai ? gautama ! andhakAra-sthiti taba UrdhvamukhI kadamba puSpaM kA saMsthAna liye hotI hai, vaise AkAra kI hotI hai| vaha bhItara saMkIrNa-sa~kar3I, bAhara vistIrNa - caur3I ( bhItara se vRtta - ardha valayAkAra, bAhara se pRthulatA liye vistRta, bhItara se aMkamukha- padmAsana meM avasthita puruSa ke utsaMga - godarUpa Asana-bandha ke 1. mukha - agrabhAga kI jyoM tathA bAhara se gAr3I kI dhurI ke agrabhAga kI jyoM hotI hai| usakI sarvAbhyantara bAhA kI paridhi meru parvata ke anta meM 6324, yojana - pramANa hai| bhagavan ! yaha paridhi kA parimANa kaise hai ? Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra gautama ! jo parvata kI paridhi hai, use do se guNita kiyA jAe, guNanaphala ko dasa se vibhakta kiyA jAe, usakA bhAgaphala (meru-paridhi 31623 yojana 42-63246 - 10 = 6324 / isa paridhi kA parimANa hai| usakI sarvabAhya bAhA kI paridhi lavaNasamudra ke anta meM 632454, yojana-parimita hai| bhagavan yaha paridhi-parimANa kisa prakAra hai ? gautama ! jo jambUdvIpa kI paridhi hai, use do se guNita kiyA jAe, guNanaphala ko dasa se vibhakta kiyA jAe, usakA bhAgaphala (jambUdvIpa kI paridhi 316228 yojana 42 = 632456-10-632455, yojana) isa paridhi kA parimANa hai| bhagavan ! taba andhakAra kSetra kA AyAma-lambAI kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! usakI lambAI 783333), yojana batalAI gaI hai ? / bhagavan ! jaba sUrya sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai to tApa-kSetra kA saMsthAna kaisA batalAyA gayA hai ? gautama ! UrdhvamukhI kadamba-puSpa saMsthAna jaisA usakA saMsthAna batalAyA gayA hai| anya varNana pUrvAnurUpa hai| itanA antara hai-pUrvAnupUrvI ke anusAra jo andhakAra-saMsthiti kA pramANa hai, vaha isa pazcAnupUrvI ke anusAra tApa-saMsthiti kA jAnanA caahie| sarvAbhyantara maNDala ke sandarbha meM jo tApa- kSetra-saMsthiti kA pramANa hai, vaha andhakAra-saMsthiti meM samajha lenA caahie| sUrva-paridarzana __ 169. jambUdvIpaNaM bhaMte ! dIve sUriA uggamaNamuhuttaMsi dUre amUle adIsaMti, majhaMtiamuhattaMsi mUle adUre a dIsaMti, atthamaNamuhuttaMsi dUre a mUle adIsaMti ? haMtA goyamA ! taM ceva (mUle a dUre a diisNti|) jambUddIve NaM bhaMte ! sUriA uggamaNamuhuhattaMsi a majhaMtia-muhuttaMsi a atthamaNamuhunaMsi a savvattha samA uccatteNaM ? haMtA taM ceva ( savvattha samA) uccttennN| jaiNaM bhaMte ! jambuddIve dIve sUriA uggamaNamuhuttaMsi a majhaMtia-muhuttaMsi a atthamaNamuhuttaMsi a savvattha samA uccatteNaM, kamhA NaM bhaMte! jambUddIva dIve sUriyA uggamaNamuhattaMsi dUre amUle adIsaMti, majjhaMtia-muhuttaMsi mUle a dUre a dIsaMti, atthamaNamuhattaMsi dUre a mUle dIsaMti? / __goyamA ! lesA-paDighAeNaM uggamaNamuhuttaMsi dUre amUle adIsaMti iti|lesaahitaavennN majhaMtia-muhuttaMsi mUle adUre adIsaMti / lesA-paDighAeNaM atthamaNamuhuttaMsi dUre amUle a diisNti| evaM khalu goyamA ! taM ceva (dUre a mUle a) diisNti| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [349 . [169] bhagavan ! kyA jambudvIpa meM sUrya (do) udgamana-muhUrta meM-udayakAla meM sthAnApekSayA dUra hote hue bhI draSTA kI pratIti kI apekSA se mUla-Asanna yA samIpa dikhAI dete haiM ? madhyAhna-kAla meM sthAnApekSayA samIpa hote hue bhI kyA ve dUra dikhAI dete haiM ? astamana-belA meM-asta hone ke samaya kyA ve dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM ? hA~ gautama ! ve vaise hI (nikaTa evaM dUra) dikhAI dete haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM sUrya udayakAla, madhyAhnakAla tathA astamanakAla meM kyA sarvatra eka sarIkhI U~cAI liye hote haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai| ve sarvatra eka sarIkhI U~cAI liye hote haiN| ___ bhagavan ! yadi jambUdvIpa meM sUrya udayakAla, madhyAhnakAla tathA astamanakAla meM sarvatra eka-sarIkhI U~cAI liye hote haiM to udayakAla meM ve dUra hote hue bhI nikaTa kyoM dikhAI dete haiM, madhyAhnakAla meM nikaTa hote hue bhI dUra kyoM dikhAI dete haiM tathA astamanakAla meM dUra hote hue bhI nikaTa kyoM dikhAI dete haiM ? gautama ! lezyA ke pratighAta se-sUryamaNDalagata teja ke pratighAta se-atyadhika dUra hone ke kAraNa udayasthAna se Age prasRta na ho pAne se, yoM teja yA tApa ke pratihata hone ke kAraNa sukhadRzya-sukhapUrvaka dekhe jA sakane yogya hone ke kAraNa dUra hote hue bhI sUrya udayakAla meM nikaTa dikhAI dete haiM. madhyAhnakAla meM lezyA ke abhitApa se-sUryamaNDalagata teja ke abhitApa se-pratApa se-viziSTa tApa se nikaTa hote hue bhI sUrya ke tIvra teja kI durdRzyatA ke kAraNa-kaSTapUrvaka dekhe jA sakane yogya hone ke kAraNa dUra dikhAI dete haiN| astamanakAla meM lezyA ke pratighAta ke kAraNa udayakAla kI jyoM dUra hote hue bhI sUrya nikaTa dikhAI par3ate haiN| gautama ! dUra tathA nikaTa dikhAI par3ane ke yahI kAraNa haiN| kSetragamana 170. jambUddIve NaM bhaMte ! dIve sUriA kiM tIaM khettaM gacchaMti, paDuppaNNaM khettaM gacchanti, aNAgayaM khettaM gacchanti ? goyamA ! No tIaM khettaM gacchanti, paDuppaNNaM khettaM gacchanti, No aNAgayaM khettaM gacchanti tti| ____ taM bhaMte ! kiM puTuM gacchanti ( No apuTuM gacchanti, taM bhaMte ! kiM ogADhaM gacchanti aNogADhaM gacchanti ? goyamA ! ogADhaM gacchanti, No aNogADhaM gcchnti| taM bhaMte ! kiM aNaMtarogADhaM gacchanti paraMparogADhaM gacchanti ? goyamA ! aNaMtarogADhaM gacchanti No paraMparogADhaM gcchnti| taM bhaMte ! kiM aNuMgacchanti bAyaraM gacchanti ? goyamA ! aNuMpi gacchanti bAyaraMpi Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra gacchanti, taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchanti ahe gacchanti tiriyaM gacchanti ? goyamA ! uddhapi gacchanti, tiriaMpi gacchanti, ahevi gacchanti |tN bhaMte ! kiM AiM gacchanti, majjhe gacchanti, pajjavasANe gacchanti ? goyamA ! AiMpi gacchanti majjhevi gacchanti pajjavasANevi gcchnti|tN bhaMte ! kiM savisayaM gacchanti, avisayaM gacchanti ? goyamA ! savisayaM gacchanti, No avisayaM gcchnti| taM bhaMte ! kiM ANupuvviM gacchanti aNANupuvviM gacchanti ? goyamA ! ANupuTviM gacchanti No aNANupuvviM gacchanti, taM bhaMte ! kiM egadisiM gacchanti chaddisiM gacchanti ? goymaa|) niyamA chaddisiMti, evaM obhAseMti, taM bhaMte ! kiM puDhe obhAseMti ? evaM AhArapayAiM avvAiM puTThogADhamaNaMtaraaNumahaAdivisayANupuvvI a jAva NiamA chaddisiM, evaM ujjoveMti, taveMti pabhAseMti 11 / [170] bhagavan ! kyA jambUdvIpa meM sUrya atIta-gativiSayIkRta-pahale cale hue kSetra kA-apane teja se vyApta kSetra kA atikramaNa karate haiM athavA pratyutpanna vartamAna kSetra kA atikramaNa karate haiM yA anAgata-bhaviSyavartI-jisameM gati kI jAegI usa-kSetra kA atikramaNa karate haiM ? gautama ! ve atIta kSetra kA atikramaNa nahIM karate, ve vartamAna kSetra kA atikramaNa karate haiN| ve anAgata kSetra kA bhI atikramaNa nahIM krte| bhagavan ! kyA ve gamyamAna kSetra kA sparza karate hue atikramaNa karate hai yA asparzapUrvaka-sparza nahIM karate hue-atikramaNa karate haiM ? ___ gautama ! ve gamyamAna kSetra kA sparza karate hue atikramaNa karate haiM, sparza nahIM karate hue atikramaNa nahIM krte| bhagavan ! kyA ve gamyamAna kSetra ko avagAr3ha kara-adhiSThita kara atikramaNa karate haiM yA anavagADha kara-anAzrita kara atikramaNa karate haiM ? gautama ! ve gamyamAna kSetra ko avagADha kara atikramaNa karate haiM, anavagADha kara atikramaNa nahIM krte| bhagavan ! kyA ve gamyamAna kSetra kA anantarAvagADha-avyavadhAnAzrita-vyavadhAnarahita-avyavahita rUpa meM atikramaNa karate haiM yA paramparAvagADha-vyavadhAnayukta-vyavahita rUpa meM atikramaNa karate haiM ! gautama ! ve usa kSetra kA avyavahita rUpa meM avagAhana karake atikramaNa karate haiM, vyavahita rUpa meM avagAhana karake atikramaNa nahIM krte| bhagavan ! kyA ve aNurUpa-sUkSma anantarAvagADha kSetra kA atikramaNa karate haiM yA bAdararUpa-sthUla anantarAvagADha kSetra kA atikramaNa karate haiM / gautama ! ve aNurUpa-sUkSma anantarAvagADha kSetra kA atikramaNa karate haiM tathA bAdararUpa-sthUla anantarAvagADha kSetra kA bhI atikramaNa karate haiN| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [351 bhagavan ! kyA ve aNubAdararUpa Urdhva kSetra kA atikramaNa karate haiM yA adha:kSetra kA atikramaNa karate haiM yA tiryak kSetra kA atikramaNa karate haiM ? ____ gautama ! ve aNubAdararUpa Urdhva kSetra kA atikramaNa karate haiM, adha:kSetra kA atikramaNa karate haiM aura tiryak kSetra kA atikramaNa karate haiM-tInoM kSetra kA atikramaNa karate haiN| bhagavan ! kyA ve sATha muhUrtapramANa maNDalasaMkramaNakAla ke Adi meM gamana karate haiM yA madhya meM gamana karate haiM yA anta meM gamana karate haiM ? gautama ! ve Adi meM bhI gamana karate haiM, madhya meM bhI gamana karate haiM tathA anta meM bhI gamana karate haiN| bhagavan ! kyA ve svaviSaya meM apane ucita-spRSTa-avagADha-anantarAvagADha rUpa kSetra meM gamana karate haiM yA aviSaya meM anucita viSaya meM-aspRSTa-anavagADha-paramparAvagADha kSetra meM gamana karate haiM ? gautama ! ve spRSTa-avagADha-anantarAvagADha rUpa ucita kSetra meM gamana karate haiM, aspRSTa-anavagADhaparamparAvagADha rUpa anucita kSetra meM gamana nahIM krte| bhagavan ! kyA ve AnupUrvIpUrvaka-kramazaH Asanna kSetra kA atikramaNa karate haiM, yA anAnupUrvIpUrvakakramazaH anAsanna kSetra kA atikramaNa karate haiM ? gautama ! ve AnupUrvIpUrvaka-kramazaH Asanna kSetra kA atikramaNa karate haiM, anAnupUrvIpUrvaka-kramazaH anAsanna kSetra kA atikramaNa nahIM krte| bhagavan ! kyA ve eka dizA kA eka dizAviSayaka kSetra kA atikramaNa karate haiM yA chaha dizAoM kA-chaha dizAviSayaka kSetra kA atikramaNa karate haiM ? gautama ! ve niyamataH chaha dizAviSayaka kSetra kA atikramaNa karate haiN| isa prakAra ve avabhAsita hote haiM-ISat-thor3A-kiJcit prakAza karate haiM, jisameM sthUlatara vastue~ dIkha pAtI haiN| __ bhagavan ! kyA ve sUrya usa kSetra rUpa vastu ko sparza kara prakAzita karate haiM yA usakA sparza kiye binA hI prakAzita karate haiM ? prastuta prasaMga cauthe upAMga prajJApanAsUtra ke 28 veM AhArapada spRSTasUtra, avagADhasUtra, anantarasUtra, aNubAdara-sUtra, Urdhva-adhaHprabhRtisUtra, Adi-madhyAvasAnasUtra, viSayasUtra, AnupUrvIsUtra, SaDdiz sUtra Adi ke rUpa meM vistAra se jJAtavya hai| isa prakAra donoM sUrya chahoM dizAoM meM udyota karate haiM, tapate haiM, prabhAsita hote haiM-prakAza karate haiN| 171. jambUddIve NaM bhaMte ! dIve sUriANaM kiM tote khitte kiriA kajjai, paDuppaNe kiriA kajjai, aNAgae kiriA kajjai ? Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352] [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! No tIe khitte kiriA kajai, paDuppaNe kajjai, No aNAgae / sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai0 ? goyamA ! puTThA, No aNApuTThA kjji|(....saa NaM bhaMte ! kiM AI kajjai, majjhe kijjai, pajjavasANe kijjai ? goyamA ! AiMpi kijjai majjhevi kijjai pajjavasANevi kijjai tti) NiyamA chddisiN| [171] bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUryoM dvArA avabhAsana Adi kriyA kyA atIta kSetra meM kI jAtI hai yA pratyutpanna-vartamAna kSetra meM kI jAtI hai athavA anAgata kSetra meM kI jAtI hai ? gautama ! avabhAsana kriyA atIta kSetra meM nahIM kI jAtI, pratyutpanna-vartamAna kSetra meM kI jAtI hai| anAgata kSetra meM bhI kriyA nahIM kI jaatii| __ bhagavan ! kyA sUrya apane teja dvArA kSetra-sparzana pUrvaka-kSetra kA sparza karate hue avabhAsana Adi kriyA karate haiM yA sparza nahIM karate hue avabhAsana Adi kriyA karate haiM ? (gautama ! ve kSetra-sparzanapUrvaka avabhAsana Adi kriyA karate haiM, kSetra kA sparza nahIM karate hue avabhAsana Adi kriyA nahIM krte| bhagavan ! vaha avabhAsana Adi kriyA sATha muhUrtapramANa maNDalasaMkramaNakAla ke Adi meM kI jAtI hai yA madhya meM kI jAtI hai yA anta meM kI jAtI hai ? gautama ! vaha Adi meM bhI kI jAtI hai, madhya meM bhI kI jAtI hai aura anta meM bhI kI jAtI hai|). vaha niyamataH chahoM dizAoM meM kI jAtI hai| UrdhvAdi tApa 172. jambuddIve NaM bhaMte / dIve sUriA kevaiaM khettaM uddhaM tavayanti ahe tiriaMca? goyamA ! egaM joaNasayaM uddhaM tavayanti, aTThArasasayajoaNAI ahe tavayanti, sIAlIsaM joaNasahassAiMdoNNi atevaDhe joaNasae egavIsaMca saTThibhAe joaNassa tiriaMtavayantitti 13 / [172] bhagavan ! jambUdvIpa meM sUrya kitane kSetra ko UrdhvabhAga meM apane teja se tapAte haiM-vyApta karate haiM ? adhobhAga meM nIce ke bhAga meM tathA tiryak bhAga meM tapAte haiM ? / gautama ! UrdhvabhAga meM 100 yojana kSetra ko, adhobhAga meM 1800 yojana kSetra ko tathA tiryak bhAga meM 4726329/ yojana kSetra ko apane teja se tApate haiM-vyApta karate haiN| UrbopannAdi 173. aMto NaM bhaMte ! mANusuttarassa pavvayassa je caMdimasUriagahagaNaNakkhattatArArUvANaM Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [353 bhaMte ! devA kiM udghovavaNNagA, kappovavaNNagA,vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, cAraTThiIA, gahaDA, gaisamAvaNNagA? ___ goyamA ! aMtoNaM mANusuttarassa pavvayassaje caMdimasUria-(gahagaNaNakkhatta)-tArArUve teNaM devANo udghovavaNNagANo kappovavaNNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, cAradviIA, gaharaDA, gismaavnnnngaa| ___ uddhImuhakalaMbuApuSphasaMThANasaMThiehiM, joaNasAhassiehi, tAvakhettehiM, sAhassiAhiM veuvviAhiM vAhirahiM parisAhiM mahayAhayaNaTTagIyavAiataMtItalatAlatuDiaghaNamuiMgapaDuppavAi-araveNaM divvAiM bhogabhogAiM bhuMjamANA mahayA ukkiTThasIhaNAyabolakalakalaraveNaM acchaM pavvayarAyaM payAhiNAvattamaNDalacAraM meru aNupariaTTati 14 / / [173] bhagavan ! mAnuSottara parvatavartI candra, sUrya, graha nakSatra evaM tAre-ye jyotiSka deva kyA Uopapanna haiM-saudharma Adi bAraha kalpoM se Upara graiveyaka tathA anuttara vimAnoM meM utpanna haiM-kyA kalpAtIta haiM ? kyA kyA ve kalpopapanna haiM-jyotiSka deva-sambaddha vimAnoM meM utpanna haiM ? kyA ve cAropapanna haiMmaNDala gatipUrvaka paribhramaNa se yukta haiM ? kyA ve cArasthitika gatyabhAvayukta haiM-paribhramaNa rahita haiM ? kyA ve gatiratika haiM-gati meM rati-Asakti yA prIti liye haiM ? kyA gati samApanna haiM-gatiyukta haiM ? gautama ! mAnuSottara pavartavartI candra, sUrya, (graha, nakSatra) tAre-jyotiSka deva Uopapanna nahIM haiM, kalpopapanna nahIM haiN| ve vimAnotpanna haiM, cAropapanna haiM, cArasthitika nahIM haiM, gatiratika haiM, gatisamApanna haiN| UrdhvamukhI kadamba puSpa ke AkAra meM saMsthita sahasroM yojanaparyanta, candrasUryApekSayA tApakSetra yukta vaikriyalabdhiyukta-nAnA prakAra ke vikurvitarUpa dhAraNa karane meM sakSama, nATya, gIta, vAdana Adi meM nipuNatA ke kAraNa Abhiyogika karma karane meM tatpara, sahasroM bAhya pariSadoM se saMparivRta ve jyotiSka deva nATya-gItavAdana rUpa trividha saMgItopakrama meM jora-jora se bajAye jAte tantrI-tala-tAla-truTita-ghana-mRdaMga-ina vAdyoM se utpanna madhura dhvani ke sAtha divya bhoga bhogate hue, ucca svara se siMhanAda karate hue, mu~ha para hAtha lagAkara jora se pUtkAra karate hue-sITI kI jyoM, dhvani karate hue, kalakala zabda karate hue accha-jAmbUnada jAtIya svarNayukta tathA ratnabahula hone se atIva nirmala, ujjvala meru parvata kI pradakSiNAvarta maNDala gati dvArA pradakSiNA karate rahate haiN| vivecana-mAnuSottara parvata-manuSyoM kI utpatti, sthiti tathA maraNa Adi mAnuSottara parvata se pahalepahale hote haiM, Age nahIM hote, isalie use mAnuSottara kahA jAtA hai| vidyA Adi viziSTa zakti ke abhAva meM manuSya use lAMgha nahIM sakate, isalie bhI vaha mAnuSottara kahA jAta hai| pradakSiNAvarta maNDala saba dizAoM tathA vidizAoM meM paribhramaNa karate hue candra Adi ke jisa maNDalaparibhramaNa rUpa Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] Avartana meM meru dakSiNa meM rahatA hai, vaha pradakSiNAvarta maNDala kahA jAtA hai / indracyavana : antarima vyavasthA [jambUdvIpaprajJaptisUtra 174. tesi NaM bhaMte ! devANaM jAhe iMde cue bhavai, se kahamiyANiM pakareMti ? goyamA ! tAhe cattAri paMca vA sAmANiA devA taM ThANaM uvasaMpajjittA NaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavai / iMdaTThANe NaM bhaMte! kevaiaM kAlaM uvavAeNaM virahie ? goyamA ! jahaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAse uvavAeNaM virahie / bahiA NaM bhaMte ! mANusuttarassa pavvayassa je caMdima - ( sUria - gahagaNa - Nakkhatta - ) tArArUvA taM ceva NeavvaM NANattaM vimANovavaNNagA No cArovavaNNagA, cAraThiIA No gairaiA No gismaavnnnngaa| pakkiTTaga-saMThANa-saMThiehiM joaNa-saya- sAhassiehiM tAvakhittehiM saya- sAhassiAhiM veuvviAhiM bAhirAhiM parisAhiM mahayA hayaNaTTa (gIavAiataMtItalatAlatuDiaghaNamuiMgapaDuppavAiaraveNaM divvAiM bhogabhogAI) bhuMjamANA suhalesA maMdalesA maMdAtavalesA cittaMtaralesA aNNoNNasamogADhAhiM lesAhiM kUDAviva ThANaThiA savvao samantA te paese obhAsaMti ujjoveMti pabhArsetitti / tesiM NaM bhaMte ! devANaM jAhe iMde cue se kahamiyANiM pakarenti ( goyamA ! tAhe cattAri paMca vA sAmANiA devA taM ThANaM uvasaMpajjittA NaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavai / iMdANe NaM bhaMte! kevaiaM kAlaM uvavAeNaM virahie ? goyamA ! ) jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM chammAsA iti / [174] bhagavan ! una jyotiSka devoM kA indra jaba cyuta (mRta) ho jAtA hai, taba indravirahakAla meM deva kaisA karate hai - kisa prakAra kAma calAte haiM ? gautama ! jaba taka dUsarA indra utpanna nahIM hotA, taba taka cAra yA pAMca sAmAnika deva mila kara indra - sthAna kA paripAlana karate haiM - sthAnApanna ke rUpa meM kArya saMcAlana karate haiM / bhagavan ! indra kA sthAna kitane samaya taka naye indra kI utpatti se viharita rahatA hai ? gautama ! vaha kama se kama eka samaya tathA adhika se adhika chaha mAsa taka indrotpatti se virahita rahatA hai| bhagavan ! mAnuSottara parvata ke bahirvartI candra (sUrya, graha, nakSatra evaM ) tAre rUpa jyotiSka devoM kA varNana pUrvAnurUpa jAnanA caahie| itanA antara hai - ve vimAnotpanna haiM, kintu cAropapanna nahIM hai / ve cArasthitika haiM, gatiratika nahIM haiM, gati - samApanna nahIM haiN| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] pakI IMTa ke Akara meM saMsthita, candrasUryApekSayA lAkhoM yojana vistIrNa tApakSetrayukta, nAnAvidha vikurvita rUpa dhAraNa karane meM sakSama, lAkhoM bAhya pariSadoM se saMparivRta jyotiSkadeva (nATya-gIta-vAdana rUpa trividha saMgItopakrama meM jora-jora se bajAye jAte tantrI - tala-tAla- truTita-ghana-mRdaMga ina ) vAdyoM se utpanna madhura dhvani ke Ananda ke sAtha divya bhoga bhogane meM anurata, sukhalezyAyukta ' zItakAla sI kar3I zItalatA se rahita, priyakara suhAvanI zItalatA se yukta, mandalezyAyukta - grISmakAla kI tIvra uSNatA se rahita, manda Atapa rUpa zyA se yukta, vicitra - vividhalezyAyukta, paraspara apanI-apanI lezyAoM dvArA avagADha - milita, parvata kI coTiyoM kI jyoM apane-apane sthAna meM sthita, saba ora se apane pratyAsanna - samIpavartI pradezoM ko avabhAsita karate haiM - Alokita karate haiM, udyotita karate haiM, prabhAsita karate haiM / bhagavan ! jaba mAnuSottara parvata ke bahirvartI ina jyotiSka devoM kA indra cyuta hotA hai to ve apane "yahA~ kaisI vyavasthA karate haiM ? [ 355 gautama ! jaba taka nayA indra nahIM hotA taba taka cAra yA pAMca sAmAnika deva paraspara ekamata hokara, milakara indra sthAna kA paripAlana karate haiM- sthAnApanna ke rUpa meM kArya saMcAlana karate haiM - vyavasthA karate haiM / bhagavan ! indra sthAna kitane samaya taka indrotpatti se virahita rahatA hai ? gautama ! vaha kama se kama eka samaya paryanta tathA adhika se adhika chaH mAsa paryanta indrotpatti se virahita rahatA hai / candra maNDala : saMkhyA : abAdhA Adi 175. kai NaM bhaMte ! caMda- maNDalA paNNattA ? goyama ! paNNarasa caMda maNDalA paNNattA / jambuddIve NaM bhaMte! dIve kevaiaM ogAhittA kevaiA canda - maNDalA paNNattA ? goyamA ! jambuddIve 2 asIyaM joaNa-saya ogAhittA paMca canda - maNDalA paNNattA / lavaNe NaM bhaMte pucchA ? goyamA ! lavaNe NaM samudde tiNNi tIse joaNa-sae ogAhittA ettha NaM dasa canda - maNDalA paNNattA / evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve lavaNe ya samudde paNNarasa canda - maNDalA bhavantItimakkhAyaM / [ 175] bhagavan ! bhagavan ! candra-maNDala kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! candra-maNDala 15 batalAye gaye haiM / 1. candroM ke lie 2. sUryo ke lie Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] hai / [jambUdvIpaprajJaptisUtra bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane kSetra kA avagAhana kara kitane candra-maNDala hai ? gautama ! jambUdvIpa meM 180 yojana kSetra kA avagAhana kara pAMca candra-maNDala haiM, aisA batalAyA gayA bhagavan ! lavaNasamudra meM kitane kSetra kA avagAhana kara kitane candra- maNDala haiM ? gautama ! lavaNasamudra meM 330 yojana kSetra kA avagAhana kara dasa candra maNDala haiN| jambUdvIpa tathA lavaNasamudra ke candra- maNDaloM ko milAne se kula 15 candra- maNDala hote haiN| aisA batalAyA gayA hai| 176. savvabdhaMtarAo NaM bhaMte! cadaM maNDalAo NaM kevaiAe abAhAe savva - bAhirae caMda-maMDale paNNatte ? goyamA ! paMcadasuttare joaNa-sae abAhAe savva - bAhirae caMda-maMDale paNNatte / [176] bhagavan ! sarvAbhyantara candra-maNDala se sarvabAhya candra maNDala abAdhita rUpa meM kitanI dUrI para batalAyA gayA hai ? gautama ! sarvAbhyantara candra maNDala se sarvabAhya candra maNDala abAdhita rUpa se 510 yojana kI dUrI para batalAyA gayA hai| 177. caMda-maMDalassa NaM bhaMte ! caMda-maMDalassa kevaiAe abAhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! paNatIsaM paNatIsaM joaNAiM tIsaM ca egasaTTibhAe joaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiAbhAe caMda-maMDalassa caMda-maMDalassa abAhAe aMtare paNNatte / [177] bhagavan ! eka candra- maNDala kA dUsare candra- maNDala se kitanA antara hai - kitanI dUrI hai ? gautama ! eka candra-maNDala kA dUsare candra maNDala se 3530/, yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke sAta bhAgoM meM cAra bhAga yojanAMza parimita antara hai| 178. caMda-maMDale NaM bhaMte! kevaiaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiaM parikkheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! chappaNNaM egasaTTibhAe joaNassa AyAma - vikkhambheNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, aTThAvIsaM ca egasaTThibhAe joaNassa bAhalleNaM / [178] bhagavan ! candra- maNDala kI lambAI-caur3AI, paridhi tathA U~cAI kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! candra-maNDala kI lambAI-caur3AI 56 /, yojana, paridhi usase kucha adhika tIna gunI tathA U~cAI 28 / yojana batalAI gaI hai| 61 61 179. jambuddIve dIve mandarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe savvabdhaMtare canda - maNDale Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] [ 357 paNNatte ? goyamA ! coAlIsaM joaNa- sahassAiM aTTha ya vIse joaNa-tae abAhAe savvabdhaMtare canda - maNDale paNNatte / jambuddIve 2 mandarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe abdhaMtarANantare canda-maNDale paNNatte ? goyamA ! coAlIsaM joaNa- sahassAiM aTThaya chappaNe joaNa-sae paNavIsaM ca egasaTTibhAe joaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiAbhAe abAhAe abbhaMtarANantare candamaNDale paNNatte / jambuddIve dIve mandarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe abbhaMtaratacce maNDale paNNatte ? goyamA ! coAlIsaM joaNa- sahassAiM aTTha ya vANaue joaNa-sae egAvaNaM ca egasaTTibhAe joaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNNiAbhAgaM abAhAe abyaMtaratacce maNDale paNNatte / evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde tayANaMtarAo maNDalAo tayANantaraM maNDalaM saMkamamANe 2 chattIsaM chattIsaM joaNAI paNavIsaM ca egasaTTibhAe joaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiAbhAe egamege maNDale abAhAe vuddhiM abhivaddhemANe 2 savvabAhiraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / jambuddIve dIve mandarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe savvabAhire caMda- maNDale paNNatte ? paNayAlIsaM joaNa- sahassAiM tiNNi a tIse joaNa-sae abAhAe savvabAhirae caMda maNDale paNNatte / jambuddIve dIve mandarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe bAhirANantare caMda-maNDale paNNatte? goyamA ! paNayAlIsaM joaNa- sahassAiM doNNi a teNaue joaNa-sae paNatIsaM ca esaTTibhAe joaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA tiNNi cuNNiAbhAe abAhAe bAhirANantare caMdamaNDale paNNatte / jambuddIve dIve mandarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe bAhiratacce caMdamaNDale paNNatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joaNa- sahassAiM doNNi a sattAvaNNe joaNa-sae Nava ya egasaTTibhAe joaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA chetA cha cuNNiAbhAe abAhAe bAhiratacce caMdamaNDale paNNatte / evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde tayANantarAo maNDalAo tayANantaraM maNDalaM saMkamamANe 2 chattIsaM 2 joaNAI paNavIsaM ca egasaTTibhAe joaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiAbhAe egamege maNDale abAhAe vuddhiM NivvuddhemANe 2 savvabdhaMtaraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra [179] bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvAbhyantara candra-maNDala kitanI dUrI para batalAyA gayA 3 gautama ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvAbhyantara candra-maNDala 44820 yojana kI dUrI para batalAyA gayA haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se dUsarA Abhyantara candra-maNDala kitanI dUrI para batalAyA gayA gautama ! jambUdvIpa meM meru parvata se dUsarA Abhyantara candra-maNDala 4485625/ yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 4 bhAga yojanAMza kI dUrI para batalAyA gayA haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se tIsarA Abhyantara candra-maNDala kitanI dUrI para batalAyA gayA gautama ! jambUdvIpa meM meru parvata se tIsarA Abhyantara candra-maNDala 4489251) yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 bhAga yojanAMza kI dUrI para batalAyA gayA haiN| isa krama meM niSkramaNa karatA huA candra pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA ekaeka maNDala para 3625/. yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke 7 bhAgoM meM se 4 bhAga yojanAMza kI abhivRddhi karatA huA sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvabAhya candra-maNDala kitanI dUrI para batalAyA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvabAhya candra-maNDala 45330 yojana kI dUrI para batalAyA gayA hai| bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se dUsarA bAhya candra-maNDala kitanI dUrI para batalAyA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa meM meru parvata se dUsarA bAhya candra-maNDala 4529335/ yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 3 bhAga yojanAMza kI dUrI para batalAyA gayA hai| bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se tIsarA bAhya candra-maNDala kitanI dUrI para batalAyA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa meM meru parvata se tIsarA bAhya candra-maNDala 45257/, yojana tathA 61 bhAgoM se vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 6 bhAga yojanAMza kI dUrI para batalAyA gayA hai| isa krama se praveza karatA huA candra pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA ekaeka maNDala para 3625/ yojanana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 4 bhAga yojanAMza kI vRddhi meM kamI karatA huA sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [359 candramaNDaloM kA vistAra 180. savvabbhaMtareNaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiaMAyAmavikkhambheNaM, kevaiaMparikkheveNaM paNNatte ? goyamA !NavaNauiM joaNasahassAiMchaccacattAle joaNasae AyAmavikkhambheNaM,tiNNi ajoaNasayasahassAiM paNNarasa joaNasahassAiM auNANautiM ca joaNAiM kiMcivisesAhie parikkheveNaM pnnnntte| abbhantarANaMtare sA ceva pucchaa| goyamA ! NavaNauiMjoaNasahassAiM satta ya bArasuttare joaNasae egAvaNNaMca egasaTThibhAge joaNassa egasaTThibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNNiAbhAgaM AyAmavikkhambheNaM, tiNNi a joaNasayasahassAiM pannarasasahassAiM tiNNi a egUNavIse joaNasae kiMcivisesAhie prikkhevennN| * abbhantaratacce NaM ( candamaNDale kevaiaM AyAmavikkhambheNaM kevaiaM parikkheveNaM) pnnnntte| goyamA ! NavaNauiM joaNasahassAiM satta ya paJcAsIe joaNasae igatAlIsaMca egasadvibhAe joaNassa egasaTThibhAgaM ca sattahA chettA doNNi acuNNiAbhAe AyAmavikkhambheNaM, tiNNi a joaNasayasahassAiM paNNarasa joaNasahassAiM paMca ya iguNApaNNe joaNasae kiMcivisesAhie prikkhevennNti| ___ evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde (tayANantarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM) saMkamamANe 2 bAvattari 2 joaNAiMegAvaNNaM ca egasaTThibhAe joaNassa egasaTThibhAgaMca sattahA chettA egaMca cuNNiAbhAgaM egamege maMDale vikkhambhavuddhiM abhivadramANe 2 do do tIsAiMjoaNasayAI parirayavuddhiM abhivaddhemANe 2 savvabAhiraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| savvabAhirae NaM bhaMte ! candamaNDale kevaiaM AyAmavikkhambheNaM, kevaiaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! egaM joaNasayasahassaM chacca saTe joaNasae AyAmavikambheNaM, tiNNi a joaNasayasahassAiM aTThArasa sahassAI tiNNi a paNNarasuttare joaNasae prikkhevennN| bAhirANantare NaM pucchaa| ___ goyamA ! egaMjoaNasayasahassaM paJca sattAsIe joaNasae Nava ya egasaTThibhAe joaNassa egasaTThibhAgaM ca sattahA chettA cha cuNNiAbhAe AyAmavikkhambheNaM,tiNNiajoaNasayasahassAiM aTThArasa sahassAiM paMcAsIiMca joaNAiM prikkhevennN| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bAhiratacceNaMbhaMte! candamaNDale kevaiaMAyAmavikkhambheNaM, kevaiaMparikkheveNaM paNNatte goyamA ! egaMjoaNasayasahassaM paMca ya caudasuttare joaNasae egUNavIsaMca egasaTThibhAe joaNassa egasaTThibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNNiAbhAe AyAmavikkhambheNaM, tiNNi a joaNasayasahassAI sattarasa sahassAiM aTTha ya paNapaNNe joaNasae prikkhevennN| evaM khula eeNaM uvAeNaMpavisamANe cande jAva' saMkamamANe 2 bAvattarijoaNAIegAvaNNaM ca egasadvibhAe joaNassa egasaTThibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNNiAbhAgaM egamege maNDale vikkhambhavuddhiM NivvuddhamANe 2 do do tIsAiMjoaNasayAI parirayavuddhiNivuddhemANe 2 savvabbhaMtaraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| [180] bhagavan ! sarvAbhyantara candra-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! sarvAbhyantara candra-maNDala kI lambAI-caur3AI 99640 yojana tathA usakI paridhi kucha adhika 315089 yojana batalAI gaI hai| ____ bhagavan ! dvitIya Abhyantara candra-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai? - gautama ! dvitIya Abhyantara candra-maNDala kI lambAI-caur3AI 9971251) yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 bhAga yojanAMza tathA usakI paridhi kucha adhika 315319 yojana batalAI gaI hai| bhagavan ! tRtIya Abhyantara candra-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! tRtIya Abhyantara candra-maNDala kI lambAI-caur3AI 9978511/.. yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 2 bhAga yojanAMza evaM usakI paridhi kucha adhika 315549 yojana batalAI gaI hai| isa krama meM niSkramaNa karatA huA candra (eka maNDala se dUsare maNDala para saMkramaNa karatA huA) pratyeka maNDala para 7251/..yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 bhAga yojanAMza kI vistAravRddhi karatA huA tathA 230 yojana paridhivRddhi karatA huA sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| bhagavan ! sarvabAhya candra-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! sarvabAhya candra-maNDala kI lambAI-caur3AI 100660 yojana tathA usakI paridhi 318315 yojana batalAI gaI hai| 1. dekheM sUtra yahI Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] [361 bhagavan ! dvitIya bAhya candra maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! dvitIya bAhya candra-maNDala kI lambAI-caur3AI 1005871 / 61 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 6 bhAga yojanAMza evaM usakI paridhi 318085 yojana batalAI gaI hai| bhagavan ! tRtIya bAhya candra maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! tRtIya bAhya candra - maNDala kI lambAI-caur3AI 10051419 / yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yoMjana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 5 bhAga yojanAMza evaM usakI paridhi 317855 yojana batalAI gaI hai| isa krama se praveza karatA huA candra pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA pratyeka maNDala para 7259/, yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 bhAga yojanAMza kI vistAravRddhi karatA huA tathA 230 yojana paridhivRddhi kama karatA huA sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai / candramuhUrtagati 181. jayA NaM bhaMte ! cande savvabbhantaramaNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joaNasahassAiM tevattari ca joaNAiM sattattariM ca coAle bhAgasae gacchai, maNDalaM terasahiM sahassehiM sattahi a paNavIsehiM saehiM chettA iti / tayA NaM ihagayassa maNusassa sIAlIsAe joNasahassehiM dohi a tevadvehiM joaNaehiM egavIsAe a saTTibhAehiM joassa cande cakkhupphAsaM havvamAgacchai / jayA NaM bhaMte ! cande abbhantarANantaraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai (tayA NaM egamegeNaM muhutteNaM) kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joaNasahassAiM sattattari ca joaNAI chattIsaM ca coattare bhAgasae gacchai maNDalaM terasahiM sahassehiM (sattahi a paNavIsehiM saehiM ) chettA / jayA NaM bhaMte ! cande abdhaMtarataccaM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joaNasahassAiM asIiM ca joaNAI terasa ya bhAgasahassAiM tiNNi a gUNavIse bhAgasa gacchai, maNDalaM terasahiM (sahassehiM sattahi a paNavIsehiM saehiM ) chettA iti / evaM khalu eeNaM vANaM NikkhamamANe cande tayANantarAo (maNDalAo tayANantaraM maNDalaM ) saMkamamANe 2 tiNi 2 joaNAI chaNNauI ca paMcAvaNNe bhAgasae egamege maNDale muhuttagaI Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362] [jambUdvIpaprajJaptisUtra abhivaddhemANe 2 savvabAhiraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| jayA NaM bhaMte ! cande savvabAhiraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joaNasahassAiM egaM ca paNavIsaM joaNasayaM auNattariMce Naue bhAgasae gacchai maNDalaM terasahiM bhAgasahassehiM sattahi a (paNavIsehiM saehiM) chettA iti| tayANaMihagayassa maNUsassa ekkatIsAe joaNasahassehiM aTThahi aegattIsehiMjoaNasaehiM cande cakkhupphAsaM hvvaamaagcchi| jayA NaM bhaMte ! bAhirANantaraM pucchA ? goyamA ! paMca joaNasahassAI ekkaM ca ekkavIsaMjoaNasayaM ekkArasaya saTe bhAgasahasse gacchai maNDalaM terasahiM jAva ' chettaa| jayA NaM bhaMte ! bAhirataccaM pucchA ? goyamA ! paMca joaNasahassAiM egaM ca aTThArasuttaraM joaNasayaM coddasa ya paMcatture bhAgasae gacchai maNDalaM terasahiM sahassehiM sattahiM paNavIsehiM saehiM chettaa| evaMkhalu eeNaMuvAeNaM(NikkhamamANe cande tayANantarAomaNDalAo tayANantaraMmaNDalaM) saMkamamANe 2 tiNNi 2 joaNAI chaNNautiM ca paMcAvaNNe bhAgasae egamege maNDale muhattagaI NivuddhemANe 2 savvabbhaMtaraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| [181] bhagavan ! jaba candra sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha pratimuhUrta kitanA kSetra pAra karatA hai ? ___gautama ! vaha pratimuhUrta 50737044 yojana kSetra pAra karatA hai| taba vaha (candra) yahA~-bharatArdha kSetra meM sthita manuSyoM ko 47263214 , yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| bhagavan ! jaba candra dUsare Abhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba (pratimuhUrta) kitanA kSetra pAra karatA hai ? gautama ! taba vaha pratimuhUrta 50772674/ yojana kSetra pAra karatA hai| bhagavan ! jaba candra tIsare Abhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha pratimuhUrta kitanA kSetra pAra karatA hai ? __gautama ! taba vaha pratimuhUrta 508013329/, yojana kSetra pAra karatA hai| 13725 1. dekheM sUtra yahI Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [363 13725 13725 isa krama se niSkramaNa karatA huA candra (pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA) pratyeka maNDala para 39655, ... muhUrta gati bar3hAtA huA sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| bhagavan ! jaba candra sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha pratimuhUrta kitanA kSetra pAra karatA hai ? gautama ! vaha pratimuhUrta 51256990/, yojana kSetra pAra karatA hai| taba yahA~ sthita manuSyoM ko vaha (candra) 31831 yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| bhagavan ! jaba candra dUsare bAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha pratimuhUrta kitanA kSetra pAra karatA hai ? gautama ! vaha pratimuhUrta 51211160/, yojana kSetra pAra karatA hai| bhagavan ! jaba candra tIsare bAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha pratimuhUrta kitanA kSetra pAra karatA hai ? . ' gautama ! taba vaha pratimuhUrta 51181405/...yojana kSetra pAra karatA hai| isa krama se (niSkramaNa karatA huA, pUrva maNDala se uttara maNDala para) saMkramaNa karatA huA candra eka-eka maNDala para 39655/, yojana muhUrta gati kama karatA huA sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| nakSatra-maNDalAdi 182. kai NaM bhaMte ! NakkhattamaNDalA paNNattA? goyamA ! aTTha NakkhattamaNDalA pnnnnttaa| jambuddIve dIve kevaiaM ogAhittA kevaiA NakkhattamaNDalA paNNattA ? goyamA !jambuddIvedIveasIaMjoaNasayaMogAhettA etthaNaMdoNakkhattamaNDalA pnnnnttaa| lavaNe NaM samudde kevaiaM ogAhettA kevaiA NakkhattamaNDalA paNNattA? goyamA ! lavaNe NaM samudde tiNNi tIse joaNasae ogAhittA etthaNaM cha NakkhattamaNDalA pnnnnttaa| evAmeva sapuvvAvareNa jambuddIve dIvelavaNasamudde aTTaNakkhattamaNDalA bhvNtiitimkkhaaymiti| savvabbhaMtarAo NaM bhaMte ! NakkhattamaNDalAo kevaiAe abAhAe savvabAhirAe NakkhattamaNDale paNNatte ? goyamA ! paMcadasuttare joaNasae abAhAe savvabAhirae NakkhattamaNDale paNNatte iti / NakkhattamaNDalassa NaM bhaMte ! NakkhattamaNDalassa ya esa NaM kevaiAe abAhApa aMtare paNNattA? 13725 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364.] [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! do joaNAINakkhattamaNDalassayaNakkhattamaNDalassayaabAhAe aNtrepnnnntte| NakkhattamaNDale NaM bhaMte ! kevaiaM AyAmavikkhambheNaM kevaiaM parikkheveNaM kevaiaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! gAuaMAyAmavikkhambheNaM,taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM,addhagAuaMbAhalleNaM paNNatte ? jambUddIveNaM bhaMte ! dIve mandarassa pavvaMyassa kevaiAe abAhAe savvabbhaMtareNakkhattamaNDale paNNatte? goyamA ! coyAlIsaM joaNasahassAiM aTTha ya vAse joaNasae abAhAe savvabbhaMtare NakkhattamaNDale paNNatte iti| jambuddIveNaM bhaMte ! dIve mandarassa pavvayassa kevaiAe abAhAe savvabAhirae NakkhattamaNDale paNNatte / goyamA ! paNayAlIsaMjoaNasahassAiM tiNNi atIse joaNasae abAhAe savvabAhirae NakkhattamaNDale paNNatte iti| ___savvabbhaMtareNakkhattamaNDale kevaiaMAyAmavikkhambheNaM, kevaiaMparikkheveNaM paNNatte? goyamA !NavaNautijoaNasahassAiMchaccacattAlejoaNasae AyAmavikkhambheNaM,tiNNi ajoaNasayasahassAiMpaNNarasa sahassAI egUNaNavatiMcajoaNAI kiMcivisesAhie parikkheveNaM pnnnntte| savvabAhirae NaM bhaMte ! NakkhattamaNDale kevaiaMAyAmavikkhambheNaM kevaiaMparikkheveNaM paNNatte? goyamA ! egaM joaNasayasahassaM chacca saTe joaNasae AyAmavikkhambheNaM tiNNi a joaNasathasahassAiM aTThArasa ya sahassAI tiNNi a paNNarasuttare joaNasae prikkhevennN| jayA NaMbhaMte ! Nakkhatte savvabbhaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joaNasahassAiMdoNNi ya paNNaTe joaNasae aTThArasa ya bhAgasahasse doNNi atevaDhe bhAgasae gacchai maNDalaM ekkavIsAe bhAgasahassehiM Navahi asaTehiM saehiM chettaa| jayA NaM bhaMte ! Nakkhatte savvabAhiraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayA NaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joaNasahassAiM tiNNi a egUNavIse joaNasae solasa ya bhAgasahassehiM tiNNi apaNNadve bhAgasae gacchai, maNDalaM egavIsAe bhAgasahassehiM Navahi, a saTehiM saehiM chettaa| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [365 ete NaM bhaMte ! aTTha NakkhattamaNDalA katihiM caMdamaNDalehiM samoaraMti ? goyamA ! aTThahiM caMdamaNDalehiM samoaraMti, taMjahA-paDhame caMdamaNDale, tatie chaTe, sattame, aTThame, dasame, ikkArasame, paNNarasame cNdmnnddle| egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM kevaiAI bhAgasayAiM gacchai ? goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa 2 maNDalaparikkhevassa sattarasa aTThasaTTe bhAgasae gacchai, maNDalaM sayasahasseNaM aTThANauie a saehiM chettA iti| egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM sUrie kevaiAI bhAgasayAiM gacchai ? goyamA ! jaMjaM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tassa 2 maNDalaparikkhevassa aTThArasatIse bhAgasae gacchai, maNDalaM sayasahassehiM aTThANautIe asaehiM chttaa| egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM Nakkhatte kevaiAI bhAgasayAI gacchai ? goyamA ! jaMjaM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa tassa maNDalaparikkhevassa aTThArasa paNatIse bhAgasae gacchai maNDalaM sayasahasseNaM aTThANauINa a saehiM chettaa| [182] bhagavan ! nakSatramaNDala kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! nakSatramaNDala ATha 1 batalAye gaye haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM kiyatpramANa kSetra kA avagAhana kara kitane nakSatramaNDala haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM 180 yojana kSetra kA avagAhana kara do nakSatramaNDala hai| bhagavan ! lavaNasamudra meM kitane kSetra kA avagAhana kara kitane nakSatramaNDala hai ? pautama ! lavaNasamudra meM 330 yojana kSetra kA avagAhana kara chaha nakSatramaNDala haiN| yoM jambUdvIpa tathA lavaNasamudra ke nakSatramaNDaloM ko milAne se ATha nakSatramaNDala hote haiN| bhagavan ! sarvAbhyantara nakSatramaNDala se sarvabAhya nakSatramaNDala kitanI avyavahita dUrI para batalAyA gayA hai ? ___ gautama ! sarvAbhyantara nakSatramaNDala se sarvabAhya nakSatramaNDala 510 yojana kI avyavahita dUrI para batalAyA gayA hai| bhagavan ! eka nakSatramaNDala se dUsare nakSatramaNDala kA antara-dUrI avyavahita rUpa meM kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! eka nakSatramaNDala se dUsare nakSatramaNDala kI dUrI avyavahita rUpa meM do yojana batalAI gaI 1. nakSatra 28 haiN| pratyeka kA eka-eka maNDala hone se nakSatramaNDala bhI 28 kahe jAne cAhie, kiMtu yahA~ ATha nakSatramaNDala ke rUpa meM kathana unake saMcaraNa ke AdhAra para hai, jo unake pratiniyata maNDaloM ke mAdhyama se ATha hI maNDaloM meM sanniviSTa hotA hai| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bhagavan ! nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI, paridhi tathA U~cAI kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI do kosa, usakI paridhi lambAI-caur3AI se kucha adhika tIna gunI tathA U~cAI eka kosa batalAI gaI hai| bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvAbhyantara nakSatramaNDala avyavahita rUpa meM kitanI dUrI para batalAyA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvAbhyantara nakSatramaNDala avyavahita rUpa meM 44820 yojana kI dUrI para batalAyA gayA hai| bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvabAhya nakSatramaNDala avyavahita rUpa meM kitanI dUrI para batalAyA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvabAhya nakSatramaNDala avyavahita rUpa meM 45330 yojana kI dUrI para batalAyA gayA hai| bhagavan ! sarvAbhyantara nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! sarvAbhyantara nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI 99640 yojana tathA paridhi kucha adhika 315089 yojana batalAI gaI hai| bhagavan ! sarvabAhya nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! sarvabAhya nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI 100660 yojana tathA paridhi 318315 yojana batalAI gaI hai| bhagavan ! jaba nakSatra sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karate haiM to eka muhUrta meM kitanA kSetra pAra karate haiM ? gautama ! ve 526518263) ....yojana kSetra pAra karate haiN| bhagavan ! jaba nakSatra sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karate haiM to ve pratimuhUrta kitanA kSetra pAra karate haiM ? gautama ! ve pratimuhUrta 531916365.....yojana kSetra pAra karate haiN| bhagavan ! ve ATha nakSatramaNDala kitane candramaNDaloM meM samavasRta-antarbhUta hote haiM ? gautama ! ve pahale, tIsare, chaThe, sAtaveM, AThaveM, dasaveM, gyArahaveM tathA pandrahaveM candra-maNDala meM-yoM ATha candra maNDaloM meM samavasRta hote haiN| bhagavan ! candramA eka muhUrta meM maNDala-paridhi kA kitanA bhAga atikrAnta karatA hai ? gautama ! candramA jisa jisa maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, usa usa maNDala kI paridhi kA 1768, ... bhAga atikrAnta karatA hai| 109800 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] ke 1830 / [ 367 bhagavan ! pratimuhUrta maNDala - paridhi kA kitanA bhAga atikrAnta karatA hai ? gautama ! sUrya jisa jisa maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, usa usa maNDala kI paridhi bhAga atikrAnta karatA hai / 109800 bhagavan ! nakSatra pratimuhUrta maNDala - paridhi kA kitanA bhAga atikrAnta karate haiM ? gautama ! nakSatra jisa jisa maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karate haiM, usa usa maNDala kI paridhi kA 1835 / bhAga atikrAnta karate haiM / 109800 sUryAdi-udgama 183. jambuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriA udINapAINamuggaccha pAINadAhiNamAgacchaMti 1, pAINadAhiNamuggaccha dAhiNapaDINamAgacchaMta 2, dAhiNapaDINamuggaccha paDINaudINamAgacchaMti 3, paDINaudINamuggaccha udINa - pAINamAgacchaMti 4 ? haMtA goyamA ! jahA paMcamasae paDhame uddese va'tthi osappiNI avaTThie NaM tattha kA paNNatte samaNAuso ! iccesA jambadIvapaNNattI sUrapaNNattI vatthusamAseNaM sammatA bhavaI / jambuddIve NaM bhaMte! dIve caMdimA udINapAINamuggaccha pAINadAhiNamAgacchaMti jahA sUravattavvayA jahA paMcamaMsayassa dasame uddese jAva 'avaTThie NaM tattha kAle paNNatte samaNAuso !' iccesA jambuddIvapaNNatto vatthusamAseNa samattA bhavai / [183] bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya udIcIna- prAcIna- uttara-pUrva- IzAnakoNa meM udita hokara kyA prAcIna - dakSiNa - pUrva-dakSiNa - Agneya koNa meM Ate haiM, asta hote haiM, kyA Agneya koNa meM udita hokara dakSiNa - pratIcIna- dakSiNa-pazcima - nairRtya koNa meM Ate haiM, asta hote haiM, kyA nairRtya koNa meM udita hokara pratIcIna - udIcIna pazcimottara - vAyavya koNa meM Ate haiM, asta hote haiM, kyA vAyavya koNa meM udita hokara udIcIna - prAcIna- uttarapUrva - IzAna koNa meM Ate haiM, asta hote haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hotA hai / bhagavatIsUtra ke paMcama zataka ke prathama uddezaka meM 'Neva atthi osappiNI, avaTThie NaM tattha kAle paNNatte' paryanta jo varNana AyA hai, use isa sandarbha meM samajha lenA caahie| AyuSman zramaNa gautama ! jambUdvIpaprajJapti upAMga ke antargata prastuta sUrya sambandhI varNana yahA~ saMkSepa meM samApta hotA hai| bhagavan ! jambUdvIpa meM do candramA udIcIna - prAcIna-uttara - pUrva- IzAna koNa meM udita hokara prAcInadakSiNa - pUrva-dakSiNa- Agneya koNa meM Ate haiM, asta hote haiM - ityAdi varNana bhagavatIsUtra ke paMcama zataka ke dazama uddezaka ke 'avaTThie NaM tattha kAle paNNatte' taka se jAna lenA cAhie / AyuSmana gautama ! jambUdvIpaprajJapti upAMga ke antargata prastuta candra sambandhI varNana yahA~ saMkSepa meM samApta Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra hotA hai| saMvatsara-bheda 184. kati NaM bhaMte ! saMvaccharA paNNattA? goyamA ! paMca saMvaccharA paNNattA,taM jahA-NakkhattasaMvacchare, jugasaMvacchare, pamANasaMvacchare, lkkhnnsNvcchre,snnicchrsNvcchre| NakkhattasaMvaccharA NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvAlasavihe paNNatte, taM jahA-sAvaNe, bhaddavae, Asoe (kattie, miyasire, pose, mAhe, phagguNe, caitte, vesAhe, jeDe,) aasaaddhe|jNvaa vihapphaI mahaggahe duvAlasehiM saMvaccharehiM savvaNakkhattamaMDalaM samANei, settaM nnkkhttsNvcchre| jugasaMvacchare NaM bhaMte ! kativihe paNNatte? goyamA ! paMcavihe paNNatte taM jahA-caMde, caMde, abhivaddhie, caMde, abhivaddhie ceveti| paDhamassa NaM bhaMte canda-saMvaccharassa kai pavvA paNNattA ? goyamA covvIsaM pavvA pnnnnttaa| bitiassa NaM bhaMte ! caMda-saMvaccharassa kai pavvA paNNattA? goyamA ! cauvvIsaM pavyA pnnnnttaa| evaM pucchA ttiass| goyamA ! chavvIsaM pavvA pnnnnttaa| cautthassa canda-saMvaccharassa covvIsaM pavvA, paMcamassa NaMahivaddhiassa chavvIsaM pavvA ya pnnnnttaa| evAmeva sapuvvAvareNaM paMcama-saMvaccharie jue ege cauvvIse pavvasae pnnnntte| settaM jugsNvcchre| pamANasaMvacchare NaM bhaMte ! kativihe paNNate? goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-Nakkhatte, cande, uU, Aicce, abhivaddhie, settaM pamANasaMvacchare iti| lakkhaNasaMvacchare NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA samayaM nakkhattA jogaM, joaMti, samayaM uuM prinnaamNti| NaccuNha NAisIo, bahUdao hoi nnkkhtte||1|| sasi samaga-puNNamAsiM, joeMti vismcaari-nnkkhttaa| kaDuo bahUdao A, tamAhu saMvaccharaM cndN||2|| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] visamaM pavAliNo, pariNamanti aNuUsu diMti pupphaphalaM / samma vAsaM na puDhavi - dagANaM ca rasaM, puppha-phalANaM ca dei Aicco / appeNa vi vAseNaM, sammaM nipphajjae sassaM // 4 // Aicca - tea-taviA, khaNalavadivasA uU pariNamanti / pUrei a NiNNathale, tamAhu abhivaddhiaM jANaM // 5 // saNicchara-saMvacchare NaM bhaMte kativihe paNNatte ? vAsai, tamAhu saMvaccharaM kamma // 3 // goyamA ! aTThAvisaivihe paNNatte, taM jahA abhiI savaNe ghaNiTThA, sayabhisayA do a hoMti bhaddavayA / revai assiNi bharaNI, kattia taha rohiNI ceva // 1 // (migasiraM, addA, puNNavasU, pusso, asilesA, maghA, puvvAphagguNI, uttarAphagguNI, hattho, cittA, sAtI, visAhA, aNurAhA, jeTThA, mUlo, puvvAAsADhA) uttarAo AsADhAo / jaM vA saNiccare mahaggahe tIsAe saMvaccharehiM savvaM NakkhattamaNDalaM samANei settaM saNiccharasaMvacchare // [369 [184] bhagavan ! saMvatsara kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! saMvatsara pA~ca batalAye gaye: haiM - 1. nakSatra - saMvatsara, 2. yuga - saMvatsara, 3. pramANa - saMvatsara, 4. lakSaNa-saMvatsara tathA 5 zanaizcara - saMvatsara / bhagavan ! nakSatra - saMvatsara kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama ! nakSatra - saMvatsara bAraha prakAra kA batalAyA gayA hai- zrAvaNa, bhAdrapada, Asoja, (kArtika, migasara, pauSa, mAgha, phAlguna, caitra, vaizAkha, jeTha tathA ) ASADha / athavA bRhaspati mahAgraha bAraha varSo kI avadhi meM jo sarva nakSatramaNDala kA parisamApana karatA haiunheM pAra kara jAtA hai, vaha kAlavizeSa bhI nakSatra - saMvatsara kahA jAtA hai / bhagavan ! yuga-saMvatsara kitane prakAra kA batalAyA gayA hai. ? gautama ! yuga-saMvatsara pAMca prakAra kA batalAyA gayA hai - 1. candra- saMvatsara, 2. candra - saMvatsara, 3. abhivarddhita - saMvatsara, 4. candra-saMvatsara tathA 5 abhivarddhita - saMvatsara / bhagavan ! prathama candra- saMvatsara ke kitane parva - pakSa batalAye gaye haiM ? gautama ! prathama candra-saMvatsara ke cauvIsa parva batalAye gaye haiM / bhagavan ! dvitIya candra- saMvatsara ke kitane parva - pakSa batalAye gaye haiM ? gautama ! dvitIya candra - saMvatsara ke cauvIsa parva batalAye gaye haiM / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bhagavan ! tRtIya abhivarddhita-saMvatsara ke kitane parva-pakSa batalAye gaye haiM ? gautama ! tRtIya abhivarddhita-saMvatsara ke chavvIsa ' parva batalAye gaye haiN| cauthe candra-saMvatsara ke caubIsa tathA pAMcave abhivarddhita-saMvatsara ke chabbIsa parva batalAye gaye hai| pAMca bhedoM meM vibhakta yuga-saMvatsara ke, sAre parva jor3ane para 124 hote haiN| bhagavan ! pramANa-saMvatsara kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama ! pramANa-saMvatsara pAMca prakAra kA batalAyA gayA hai-1. nakSatra-saMvatsara, 2. candra-saMvatsara, 3. Rtu-saMvatsara, 4. Aditya-saMvatsara tathA 5. abhivrddhit-sNvtsr| bhagavan ! lakSaNa-saMvatsara kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama ! lakSaNa-saMvatsara pAMca prakAra kA batalAyA gayA hai 1. samaka saMvatsara-jisameM kRttikA Adi nakSatra samarUpa meM jo nakSatra jina tithiyoM meM svabhAvataH hote haiM, tadanurUpa kArtikI pUrNimA Adi tithiyoM se-mAsAntika tithiyoM se yoga-saMbandha karate hai, jisameM Rtue~ samarUpa meM-na adhika uSNa, na adhika zItala rUpa meM pariNata hotI haiM, jo pracura jalayukta-varSAyukta hotA hai, vaha samaka-saMvatsara kahA jAtA hai| 2. candra-saMvatsara-jaba candra ke sAtha pUrNamAsI meM viSama-visadRza-mAsavisadRzanAmopeta nakSatra kA yoga hotA hai, jo kaTuka hotA hai-garmI, sardI, bImArI Adi kI bahulatA ke kAraNa kaTuka-kaSTakara hotA hai, vipula varSAyukta hotA hai, vaha candra-saMvatsara kahA jAta hai. 3. karma-saMvatsara-jisameM viSama kAla meM-jo vanaspatiaMkuraNa samaya nahIM hai, vaise kAla meM vanaspati aMkurita hotI hai,an-Rtu meM-jisa Rtu meM puSpa evaM phala nahIM phUlate, nahIM phalate, usameM puSpa evaM phala Ate haiM, jisameM samyak-yathocita, varSA nahIM hotI, use karma-saMvatsara kahA jAtA hai| 4.Aditya-saMvatsara-jisameM sUrya pRthvI, jala, puSpa evaM phala-ina sabako rasa pradAna karatA hai, jisameM thor3I varSA se hI dhAnya samyak rUpa meM niSpanna hotA haiM-paryApta mAtrA meM nipajatA hai-acchI phasala hotI hai, vaha Aditya-saMvatsara kahA jAtA hai| 5. abhivarddhita-saMvatsara-jisameM kSaNa, lava, dina, Rtu, sUrya ke teja se tapta-tape rahate haiM, jisameM nimna sthala-nIce ke sthAna jala-pUrita rahate haiM, use abhivarddhita saMvatsara smjheN| bhagavan ! zanaizcara-saMvatsara kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? gautama ! zanaizcara-saMvatsara aTThAIsa prakAra kA batalAyA gayA hai1. abhijit, 2. zravaNa, 3. dhaniSThA, 4. zatabhiSak, 5. pUrvA bhAdrapada, 6. uttarA bhAdrapada, 7. revatI, 1. adhika mAsa hone ke kAraNa do parva-pakSa adhika hote hai Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] [ 371 8. azvinI, 9. bhariNI, 10. kRttikA, 11. rohiNI, (12. mRgazira, 13. ArdrA, 14. punarvasu, 15. puSya, 16. azleSA, 17. maghA, 18. pUrvA phAlgunI, 19. uttarA phAlgunI, 20. hasta, 21. citrA, 22. svAti, 23. vizAkhA, 24. anurAdhA, 25. jyeSThA, 26. mUla, 27. pUrvASADhA tathA 28. uttarASADhA / athavA zanaizcara mahAgraha tIsa saMvatsaroM meM samasta nakSatra - maNDala kA samApana karatA hai - unheM pAra kara jAtA hai, vaha kAla zanaizcara - saMvatsara kahA jAtA hai / mAsa, pakSa Adi 185. egamegassa NaM bhaMte saMvaccharassa kai mAsA paNNattA ? goyamA ! duvAlasamAsA paNNattA / tesiM NaM duvihA NAmadhejjA paNNattA, taM jahA - loiA louttariA ya / tattha loiA NAmA ime, taM jahA - sAvaNe, bhaddavae (Asoe, kattie, miyasire, pose, mAhe, phagguNe, caitte, vesAhe, jeTThe) AsADhe / louttariA NAmA ime, taM jahA abhinaMdie paTTe a, vijae pIivaddhaNe / seaMse ya sive ceva, sisire a sahemavaM // 1 // Navame vasaMtamAse, dasame kumumasaMbhave / ekkArase nidAhe a, vaNavirohe a bArasame // 2 // egamegassa NaM bhaMte ! mAsassa kati pakkhA paNNattA ? goyamA ! do pakkhA paNNattA, taM jahA - bahula - pakkhe a sukkha pakkhe a| egamegassa NaM bhaMte! pakkhassa kai divasA paNNattA ? goyamA ! paNNarasa divasA paNNattA, taM jahA - paDivAdivase vitiAdivase (tatiAdivase, cautthIdivase, paMcamIdivase, chaTThIdivase, sattamIdivase, aTThamIdivase, NavamIdivase, dasamIdivase, egArasIdivase, bArasIdivase, terasIdivase, cauddasIdivase) paNNarasIdivase / etesi NaM bhaMte ! paNNarasaNhaM divasANaM kai NAmadhejjA paNNattA ? goyamA ! paNNarasa NAmadhejjA paNNattA, taM jahA puvvaMge siddhamaNorame a tatto maNorahe ceva / sabhadde a jasadhare chaTThe savvakAmasamidda a // 1 // iMdamuddhAbhisitte a somaNasa - dhaNaMjae a boddhavve / atthasiddhe abhijAe accasaNe sayaMjae ceva // 2 // aggavesa uvasame divasANa hoMti NAmadhejjA / etesiM NaM bhaMte ! paNNarasahaM divasANaM kati tihI paNNattA ? Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] goyamA ! paNNarasa tihI paNNattA, taM jahA - NaMde bhadde jae tucche pakkassa paMcamI / puNaravi-gaMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa dasamI / puNaraviNaMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa paNNarasI, evaM te tiguNA tihIo savvesiM divasANaMti / egamegassa NaM bhaMte! pakkhassa kai rAIo paNNattAo ? goyamA ! paNNarasa rAIo paNNattAo, taM jahA paDivArAI, (vitiArAI, tatiArAI, cautthIrAI, paMcamIrAI, chaTTArAI, sattamIrAI, aTTamIrAI, NavamIrAI, dasamIrAI, egArasIrAI, bArasIrAI, terasI - rAI, cauddasI - rAI ) paNNarasI - rAI / eAsi NaM bhaMte paNNarasahaM rAINaM kai NAmadhejjA paNNattA ? goyamA ! paNNarasa NAmadhejjA, paNNattA, taM jahA uttamA ya suNakkhattA, elAvaccA somaNasA ceva tahA, sirisaMbhUA ya vijayA ya vejayanti, jayanti aparAjiA samAhArA ceva tahA, teA ya tahA devAnaMdA NiraI, rayaNINaM NAmadhijjAI / [jambUdvIpaprajJaptisUtra egamegassa NaM bhaMte ! ahorattassa kai muhuttA paNNattA ? goyamA ! tIsaM muhuttA paNNattA taM jahA jasoharA / boddhAvvA // 1 // ya icchA ya / aIteA // 2 // eyAsi NaM bhaMte! paNNarasahaM rAINaM kai tihI paNNattA ? goyamA ! paNNarasa tihI paNNattA, taM jahA - uggavaI, bhogavaI, jasavaI, savvasiddhA, suhaNAmA, puNaravi - uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhaNAmA, puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhaNAmA / evaM tiguNA ete tihIo savvesiM rAINaM / rudde se mitte, vAu suvIe taheva abhicaMde / mAhiMda - balava-baMbhe, buhasacce ceva IsANe // 1 // taTThe abhAviappA, vesamaNe vAruNe a ANaMde / vijae a vIsaseNe, pAyAvacce uvasame a|| 2 // gaMdhavva-aggivese, sayavasahe Ayave ya amame a / aNavaM bhome vasahe savvaTTe rakkhase ceva // 3 // [185] bhagavan ! pratyeka saMvatsara ke kitane mahIne batalAye gaye haiM ? Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [373 gautama ! pratyeka saMvatsara ke bAraha mahIne batalAye gaye haiN| unake laukika evaM lokottara do prakAra ke nAma kahe gaye haiN| laukika nAma isa prakAra haiM-1. zrAvaNa, 2. bhAdrapada, (3. Asoja, 4. kArtika, 5. migasara, 6. pauSa, 7. mAgha, 8. phAlguna, 9. caitra, 10. vaizAkha, 11. jeTha tathA) 12. aassaaddh| lokottara nAma isa prakAra haiM-1. abhinandita, 2. pratiSThita, 3. vijaya, 4. prItivarddhana, 5. zreyAn, 6. ziva, 7. zizira, 8. himavAn, 9. vasantamAsa, 10. kusumasambhava, 11. nidAgha tathA 12. vnviroh| bhagavan ! pratyeka mahIne ke kitane pakSa batalAye gaye haiM ? gautama ! pratyeka mahIne ke do pakSa batalAye gaye haiM-1. kRSNa tathA 2. shukl| bhagavan ! pratyeka pakSa ke kitane dina batalAye gaye haiM ? gautama ! pratyeka pakSa ke pandraha dina batalAye gaye haiM, jaise-1. pratipadA-divasa, 2. dvitIyA-divasa, 3. tRtIyA-divasa, 4. caturthI-divasa, 5.paMcamI-divasa, 6. SaSThI-divasa, 7. saptamI-divasa, 8.aSTamI-divasa, 9. navamI-divasa, 10. dazamI-divasa, 11. ekAdazI-divasa, 12. dvAdazI-divasa, 13. trayodazI-divasa, 14. caturdazI-divasa, 15. paMcadazI-divasa-amAvasyA yA pUrNamAsI kA din| bhagavan ! ina pandraha dinoM ke kitane nAma batalAye gaye haiM ? gautama ! pandraha dinoM ke pandraha nAma batalAye gaye haiM, jaise-1. pUrvA!, 2. siddhamanorama, 3. manohara, 4. yazobhadra, 5. yazodhara, 6. sarvakAma-samRddha, 7. indramUbhiSikta, 8. saumanasa, 9. dhanaJjaya, 10. arthasiddha, 11. abhijAta, 12. atyazana, 13. zataJjaya, 14. agnivezma tathA 15. upshm| bhagavan ! ina pandraha dinoM kI kitanI tithiyA~ batalAI gaI haiM ? gautama ! inakI pandraha tithiyA~ batalAI gaI haiM, jaise-1. nandA, 2. bhadrA, 3. jayA, 4. tucchAriktA, 5. puurnnaa-pnycmii| phira 6. nandA, 7. bhadrA, 8. jayA, 9. tucchA, 5. puurnnaa-dshmii| phira 11. nandA, 12. bhadrA, 13. jayA, 14. tucchA, 5. puurnnaa-pnycdshii| yoM tIna AvRttiyoM meM ye pandraha tithiyA~ hotI haiN| bhagavan ! pratyeka pakSa meM kitanI rAteM batalAI gaI haiN| gautama ! pratyeka pakSa meM pandraha rAteM batalAI gaI haiM, jaise 1. pratipadArAtri-ekama kI rAta, 2. dvitIyarAtri, 3. tRtIyArAtri, 4. caturthIrAtri, 5. paMcamIrAtri, 6. SaSThIrAtri, 7. saptamIrAtri, 8. aSTamIrAtri, 9. navamIrAtri, 10. dazamIrAtri, 11. ekAdazIrAtri, 12. dvAdazIrAtri, 13. trayodazIrAtri, 14. caturdazIrAtri-caudasa kI rAta tathA 15. paJcadazI-amAvasa yA pUnama kI raat| bhagavan ! ina pandraha rAtoM ke kitane nAma batalAye gaye haiM ? gautama ! inake pandraha nAma batalAye gaye haiM, jaise-1. uttamA, 2. sunakSatrA, 3. elApatyA, 4. yazodharA, Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra 5. saumanasA, 6. zrIsambhUtA, 7. vijayA, 8. vaijayantI, 9. jayantI, 10. aparAjitA, 11. icchA, 12. samAhArA, 13. tejA, 14. atitejA tathA 15. devAnandA yA nirati / 374 ] bhagavan ! ina pandraha rAtoM kI kitanI tithiyA~ batalAI gaI haiM ? gautama ! inakI pandraha tithiyA~ batalAI gaI haiM, jaise 1. ugravatI, 2. bhogavatI, 3. yazomatI, 4. sarvasiddhA, 5. zubhanAmA, phira 6. ugravatI, 7. bhogavatI, 8. yazomatI, 9. sarvasiddhA, 10. zubhanAmA, phira 11. ugravatI, 12. bhogavatI, 13. yazomatI, 14. sarvasiddhA, 15. zubhanAmA / isa prakAra tIna AvRttiyoM meM saba rAtoM kI tithiyA~ AtI haiM / bhagavan ! pratyeka ahorAtra ke kitane muhUrta batalAye gaye haiM ? gautama ! tIsa muhUrta batalAye gaye haiM, jaise 1. rudra, 2. zreyAna, 3. mitra, 4. vAyu, 5. supIta, 6. abhicandra, 7. mAhendra, 8. balavAn, 9. brahma, 10. bahusatya, 11. aizAna, 12. tvaSTA, 13. bhAvitAtmA, 14. vaizramaNa, 15. vAruNa, 16. Ananda, 17. vijaya, 18. vizvasena, 19. prAjApatya, 20. upazama, 21. gandharva, 22. agnivezma, 23. zatavRSabha, 24. AtapavAn, 25. amama, 26. RNavAn, 27. bhauma, 28. vRSabha, 29. sarvArtha tathA 30. rAkSasa / karaNAdhikAra 186. kati NaM bhaMte ! karaNA paNNattA ? goyamA ! ekkArasa karaNA paNNattA, taM jahA - bavaM, bAlavaM, kolavaM, thIviloaNaM, garAi, vaNijjaM, viTThI, sauNI, cauppayaM, nAgaM, kiMtthugdhaM / etesi NaM bhaMte ! ekkArasahaM karaNANaM kati karaNA carA, kati karaNA thirA paNNattA ? gomA ! satta karaNA carA, cattAri karaNA thirA paNNattA / taM jahA - bavaM, bAlavaM, kolavaM, thIvilIaNaM, garAdi, vaNijaM, viTThI, ete NaM satta karaNA carA, cattAri karaNA thirA paNNattA taM jahA--sauNI, cauppayaM, nAgaM, kiMtthugdhaM, ete NaM cattAri karaNA thirA paNNattA / ete NaM bhaMte ! carA thirA vA kayA bhavanti ? goyamA ! sukkapakkharasa paDivAe rAo bave karaNe bhavai, bitiyAe divA bAlave karaNe bhavai, rAo kolave karaNe bhavai, tatiAe divA thIviloaNaM karaNaM bhavai, rAo garAi karaNaM bhavai, cautthIe divA vaNijaM rAo viTThI, paMcamIe divA bavaM rAo bAlavaM, chaTTIe divA kolava o thIviloaNaM, sattamIe divA garAi rAo vaNijjaM, aTThamIe divA viTThI rAo bavaM, navamIe divA bAlavaM rAo kolavaM, dasamIe divA thIviloaNaM rAo garAI, ekkArasIe divA vaNijjaM rAo viTThI, bArasIe divA bavaM rAo bAlavaM, terasIe divA kolavaM rAo thIviloaNaM, cauddasIe Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [375 divA garAdi karaNaM rAo vaNijjaM, puNNimAe divA viTThIkaraNaM rAo bavaM karaNaM bhvi| bahulapakkhassa paDivAe divA bAlavaM rAo kolavaM, bitIAe divA thIviloaNaM rAo garAdi, tatiAe divA vaNijaM rAo viTThI, cautthIe divA bavaM rAo bAlavaM, paMcamIe divA kolavaM rAo thIviloaNaM, chaTThIe divA garAI rAo vaNijjaM, sattamIe divA viTThI rAo bavaM, aTThamIe divA bAlavaMrAo kolavaMNavamIe divA thIviloaNaMrAo garAiM, dasamIe divA vaNijjaM rAo viTThI, ekkArasIe divA bavaM rAo bAlavaM, bArasIe divA kolavaM rAo thIviloaNaM terasIe divA garAiM rAo vaNijjaM, cauddasIe divA viTThI rAo sauNI, amAvasAe divA cauppayaM rAo nnaagN| sukkhapakkhassa pADivae divA kiMtthugyaM karaNaM bhvi| [186] bhagavan ! karaNa kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! gyAraha karaNa batalAye gaye haiM, jaise-1. bava, 2. bAlava, 3. kaulava, 4. strIvilocanataitila,, 5. garAdi-gara, 6. vaNija, 7. viSTi, 8. zakuni, 9. catuSpada, 10. nAga tathA 11. kiNstughr| bhagavan ! ina gyAraha karaNoM meM kitane karaNa cara tathA kitane sthira batalAye gaye haiN| gautama ! inameM sAta karaNa cara tathA cAra karaNa sthira batalAye gaye haiN| bava, bAlava, kaulava, strIvilocana, garAdi, vaNija tathA viSTi-ye sAta karaNa cara batalAye gaye haiM evaM zakuni, catuSpada, nAga aura kiMstughna-ye cAra karaNa sthira batalAye gaye haiN| bhagavan ! ye cara tathA sthira kaba hote haiM ? gautama ! zukla pakSa kI ekama kI rAta meM, ekama ke dina meM bavakaraNa hotA hai| dUja ko dina meM bAlavakaraNa hotA hai, rAta meM kaulavakaraNa hotA hai| tIja ko dina meM strIvilocana karaNa hotA hai, rAta meM garAdikaraNa hotA hai| cautha ko dina meM vaNijakaraNa hotA hai, rAta meM viSTikaraNa hotA hai| pA~cama ko dina meM bavakaraNa hotA hai, rAta meM bAlavakaraNa hotA hai| chaTha ko dina meM kaulavakaraNa hotA hai, rAta meM strIvilocanakaraNa hotA hai| saptama ko dina meM garAdikaraNa hotA hai, rAta meM vaNiz2akaraNa hotA hai| AThama ko dina meM viSTikaraNa hotA hai, rAta meM bavakaraNa hotA hai| navama ko dina meM bAlavakaraNa hotA hai, rAta meM kaulavakaraNa hotA hai / dasama ko dina meM strIvilocana karaNa hotA hai, rAta meM garAdikaraNa hotA hai| gyArasa ko dina meM vaNijakaraNa hotA hai, rAta meM viSTikaraNa hotA hai| bArasa ko dina meM bavakaraNa hotA hai, rAta meM bAlavakaraNa hotA hai| terasa ko dina meM kaulavakaraNa hotA hai, rAta meM strIvilocana karaNa hotA hai| caudasa ko dina meM garAdikaraNa hotA hai, rAta meM vaNijakaraNa hotA hai| pUnama ko dina meM viSTikaraNa hotA hai, rAta meM bavakaraNa hotA hai| kRSNa pakSa kI ekama ko dina meM bAlavakaraNa hotA hai, rAta meM kaulavakaraNa hotA hai| dUja ko dina meM strIvilocanakaraNa hotA hai, rAta meM garAdikaraNa hotA hai| tIja ko dina meM vaNijakaraNa hotA hai| rAta meM Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra viSTikaraNa hotA hai| cautha ko dina meM bavakaraNa hotA hai, rAta meM bAlavakaraNa hotA hai| pA~cama ko dina meM kaulavakaraNa hotA hai, rAta meM strIvilocanakaraNa hotA hai| chaTha ko dina meM garAdikaraNa hotA hai, rAta meM vaNijakaraNa hotA hai| sAtama ko dina meM viSTikaraNa hotA hai| rAta ko bavakaraNa hotA hai| AThama ko dina meM bAlavakaraNa hotA hai, rAta meM kaulavakaraNa hotA hai| navama ko dina meM strIvilocanakaraNa hotA hai, rAta meM garAdikaraNa hotA hai| dasama ko dina meM vaNijakaraNa hotA hai, rAta meM viSTakaraNa hotA hai| gyArasa ko dina meM bavakaraNa hotA hai, rAta meM bAlavakaraNa hotA hai| bArasa ko dina meM kaulavakaraNa hotA hai, rAta meM strIvilocanakaraNa hotA hai| terasa ko dina meM garAdikaraNa hotA hai, rAta meM vaNijakaraNa hotA hai| caudasa ko dina meM viSTikaraNa hotA hai, rAta meM zakunikaraNa hotA hai| amAvasa ko dina meM catuSpadakaraNa hotA hai, rAta meM nAgakaraNa hotA hai| zukla pakSa kI ekama ko dina meM kiMstughnakaraNa hotA hai| saMvatsara, ayana, Rtu Adi 187. kimAiA NaM bhaMte ! saMvaccharA, kimAiA ayaNA, kimAiA uU, kimAiA mAsA, kimAiA pakkhA, kimAiA ahorattA, kimAiA muhuttA, kimAiA karaNA, kimAiA NakkhattA paNNattA ? goyamA ! caMdAiAsaMvaccharA, dakkhiNAiyA ayaNA, pAusAiA uU, sAvaNAiA mAsA, bahulAiA pakkhA, divasAiA ahorattA, roddAiA muhuttA, bAlavAiA karaNA, abhijiAiA NakkhattA paNNattA samaNAuso ! iti| paMcasaMvaccharie NaMbhaMte ! juge kevaiA,ayaNA, kevaiA, uU,NaMmAsA, pakkhA, ahorattA, kevaiA muhuttA paNNattA ? goyamA ! paMcasaMvaccharie NaM juge dasa ayaNA, tIsaM uU, saTThI mAsA, ege bIsuttare pakkhasae, aTThArasatIsA ahorattasayA, cauppaNNaM muhattasahassA Nava sayA pnnnnttaa| [187] bhagavan ! saMvatsaroM meM Adi-prathama saMvatsara kaunasA ' haiM ? ayanoM meM prathama ayana kaunasA haiM ? RtuoM meM prathama Rtu konasI hai ? mahInoM meM prathama mahInA kaunasA hai ? pakSoM meM prathama pakSa kaunasA hai? ahorAtra-divasa-rAta meM Adi-prathama kauna hai ? muhUrto meM prathama muhUrta kaunasA hai ? karaNoM meM prathama karaNa kaunasA hai ? nakSatroM meM prathama nakSatra kaunasA hai ? - AyuSman zramaNa gautama ! saMvatsaroM meM Adi-prathama candra-saMvatsara hai| ayanoM meM prathama dakSiNAyana hai| RtuoM meM prathama prAvRT-ASADha-zrAvaNarUpa pAvasa Rtu hai| mahInoM meM prathama zrAvaNa hai| pakSoM meM prathama kRSNa pakSa hai| ahorAtra meM-divasa-rAta meM prathama divasa hai| muhUrto meM prathama rudra muhUrta hai| karaNoM meM prathama bAlavakaraNa hai| nakSatroM meM prathama abhijit nakSatra hai| aisA batalAyA gayA hai| 1. jJAtavya hai ki yaha praznottarakrama candrAdi saMvatsarApekSA se hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [377 bhagavan ! paJca saMvatsarika yuga meM ayana, Rtu, mAsa, pakSa, ahorAtra tathA muhUrta kitane kitane batAye gaye haiM ? gautama ! paJca saMvatsarika yuga meM ayana 10, Rtue~ 30, mAsa 60, pakSa 120, ahorAtra 1830 tathA muhUrta 54900 batalAye gaye haiN| 188. jogo 1 deva ya 2 tAragga 3 gotta 4 saMThANa 5 caMda-ravi-jogA 6 / kula 7 puNNima avamaMsA ya 8 saNNivAe 9 a NetA ya 10 // 1 // kati NaM bhaMte ! NakkhattA paNNattA ? goyamA ! aTThAvIsaM NakkhattA paNNattA,taM jahA-abhiI 1 savaNo 2 dhaNiTThA 3 sayabhisayA 4 puvvabhaddavayA 5 uttarabhaddavayA 6 revaI 7 assiNI 8 bharaNI 9 kattiA 10 rohiNI 11 miasira 12 addA 13 puNavvasU 14 pUso 15 assesA 16 maghA 17 puvvaphAgguNI 18 uttaraphagguNI 19 hattho 20 cittA 21 sAI 22 visAhA 23 aNurAhA 24 jiTThA 25 mUlaM 26 puvvAsADhA 27 uttarAsADha 28 iti| [188] yoga-aTThAIsa nakSatroM meM kaunasA nakSatra candramA ke sAtha dakSiNayogI, kaunasA nakSatra uttarayogI hai ityAdi dizAyoga, devatA-nakSatradevatA, tArAgra-nakSatroM kA tArA parimANa, gotra-nakSatroM ke gotra, saMsthAnanakSatroM ke AkAra, candra-ravi-yoga-nakSatroM kA candramA aura sUrya ke sAtha yoga, kula-kulasaMjJaka nakSatra, upalakSaNa se upakulasaMjJaka tathA kulopakulasaMjJaka nakSatra, pUrNimA -amAvasyA-kitanI pUrNimAe~-kitanI amAvasyAe~ ,sannipAta-pUrNimAoM tathA amAvasyAoM kI apekSA se nakSatroM kA sambandha tathA netA-mAsa kA parisamApaka nakSatragaNa-ye yahA~ vivakSita haiN| bhagavan ! nakSatra kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! nakSatra aTThAIsa batalAye gaye haiM, jaise-1. abhijit, 2. zravaNa, 3. dhaniSThA, 4. zatabhiSak, 5. pUrvabhAdrapadA, 6. uttarabhAdrapadA, 7. revatI, 8. azvinI, 9. bharaNI, 10. kRttikA, 11. rohiNI, 12. mRgazira, 13. ArdrA, 14. punarvasu, 15. puSya, 16. azleSA, 17. maghA, 18. pUrvAphAlgunI, 19. uttarAphAlgunI, 20. hasta, 21. citrA, 22. svAti, 23. vizAkhA, 24. anurAdhA, 25. jyeSThA, 26. mUla, 27. pUrvASADhA tathA 28. uttraassaaddhaa| nakSatrayoga 189. etesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM kayare NakkhattA je NaM sayA candassa dAhiNeNaM joaMjoeMti ? kayare NakkhattA je NaM sayA caMdassa uttareNaM joaMjoeMti ? kayare NakkhattA je NaM caMdassa dAhiNeNavi uttareNavi pamapi jo joeMti ? Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra kare NakkhattA jeNaM dAhiNeNavi uttareNavi pamaddapi joaM joeMti ? kare NakkhattA jeNaM sayA caMdassa pamaddaM joaM joeMti ? goyamA ! etesi NaM aTThAvIsAe NakkhattANaM tattha je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa dAhiNeNaM joaM joeMti te NaM cha. taM jahA misiraM 1 adda 2 pussI 3 silesa 4 hattho 5 taheva mUlI a 6 / bAhirao bAhiramaMDalassa chappete NakkhattA // 1 // tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti te NaM bArasa, taM jahAabhiI, savaNa, dhaNiTThA, sayabhisayA, puvvabhaddavayA, uttarabhaddavayA, revaI, assiNI, bharaNI, puvvAphagguNI, uttarAphagguNI sAI / tattha NaM je te nakkhattA je NaM sayA caMdassa dAhiNaovi uttaraovi pamaddapi jogaM joeMti te NaM satta, taM jahA - kattiA, rohiNI, puNavvasU, maghA, cittA, visAhA, aNurAhA / tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa dAhiNaovi pamaddapi jogaM joeMti, tAo NaM duve aasaaddhaao| savvabAhirae maMDale jogaM joaMsu vA 3 / tattha NaM je se Nakkhatte je NaM sayA caMdassa pamaddaM joei, sA NaM egA jeTThA iti / 'dakSiNa meM- dakSiNa [189] bhagavan ! ina aTThAIsa nakSatroM meM kitane nakSatra aise haiM, jo sadA candra dizA meM avasthita hote hue yoga karate haiM - candramA ke sAtha sambandha karate haiM ? kitane nakSatra aise haiM, jo sadA candramA ke uttara meM avasthita hote hue yoga karate haiM ? kitane nakSatra aise haiM, jo candramA ke dakSiNa meM bhI, uttara meM bhI, nakSatra - vimAnoM ko cIrakara bhI yoga karate haiN| haiM-- kitane nakSatra aise haiM, jo candramA ke dakSiNa meM bhI nakSatra - vimAnoM ko cIrakara bhI yoga karate haiM / kitane nakSatra aise haiM, jo sadA nakSatra - vimAnoM ko cIrakara bhI candramA se yoga karate haiM / gautama ! ina aTThAIsa nakSatroM meM jo nakSatra sadA candra ke dakSiNa meM avasthita hote hue yoga karate haiM, ve chaha haiM - 1. mRgazira, 2. ArdrA, 3. puSya, 4. azleSA, 5. hasta tathA 6. mUla / ye chahoM nakSatra candrasambandhI pandraha maNDaloM ke bAhara se hI yoga karate haiM / aTThAIsa nakSatroM meM jo nakSatra sadA candramA ke uttara meM avasthita hote hue yoga karate haiM, ve bAraha 1. abhijita, 2. zravaNa, 3. dhaniSThA, 4. zatabhiSak, 5. pUrvabhAdrapadA, 6. uttarabhAdrapadA, 7. revatI, 8. azvinI, 9. bharaNI, 10. pUrvAphAlgunI, 11. uttarAphAlgunI tathA 12. svAti / aTThAIsa nakSatroM meM jo nakSatra sadA candramA ke dakSiNa meM bhI, uttara meM bhI, nakSatra - vimAnoM ko cIrakara Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [379 bhI yoga karate haiM, ve sAta haiM 1. kRttikA, 2. rohiNI, 3. punarvasu, 4. maghA, 5. citrA, 6. vizAkhA tathA 7. anuraadhaa| aTThAIsa nakSatroM meM jo nakSatra sadA candramA ke dakSiNa meM bhI, nakSatra-vimAnoM ko cIrakara bhI yoga karate haiM, ve do haiM 1. pUrvASADhA tathA 2. uttraassaaddhaa| ye donoM nakSatra sadA sarvabAhya maNDala meM avasthita hote hue candramA ke sAtha yoga karate haiN| aTThAIsa nakSatroM meM jo sadA nakSatra-vimAnoM ko cIrakara candramA ke sAtha yoga karatA hai, aisA eka jyeSThA nakSatra hai| nakSatradevatA 190. etesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kiMdevayAe paNNatte ? goyamA ! bamhadevayA paNNatte, savaNe Nakkhatte viNhudevayAe paNNatte, dhaNiTThA vasudevayA paNNattA, ee NaM kameNaM NeavvA aNuparivADI imAo devayAo-bamhA, viNhu, vasU, varuNe, aya, abhivaddhI, pUse Ase, jame, aggI, payAvaI, some, rudde, aditI, vahassaI, sappe, piu, bhage, ajjama, saviA, taTThA, vAu, iMdaggI, mitto, iMde, niraI, Au, vissA, ya, evaM NakkhattANaM eA parivADI NeavvA jAva uttarAsADhA kiMdevayA paNNattA ? goyamA ! vissadevayA pnnnnttaa| [190] bhagavan ! ina aTThAIsa nakSatroM meM abhijit Adi nakSatroM ke kauna-kauna devatA batalAye gaye gautama ! abhijit nakSatra kA devatA brahmA batalAyA gayA hai| zravaNa nakSatra kA devatA viSNu batalAyA gayA hai| dhaniSThA kA devatA vasu batalAyA gayA hai| pahale nakSatra se aTThAvIsaveM nakSatra taka ke devatA yathAkrama isa prakAra haiM 1. brahmA, 2. viSNu, 3. vasu, 4. varuNa, 5. aja, 6. abhivRddhi, 7. pUSA, 8. azva, 9. yama, 10. agni, 11. prajApati, 12. soma, 13. rudra, 14. aditi, 15. bRhaspati, 16. sarpa, 17. pitR, 18. bhaMga, 19. aryamA, 20. savitA, 21. tvaSTA, 22. vAyu, 23. indrAgnI, 24. mitra, 25. indra, 26. nairRta, 27. Apa tathA 28. teraha vishvedev| uttarASADhA-antima nakSatra taka yaha krama gRhIta hai| anta meM jaba prazna hogA-uttarASADhA ke kauna devatA haiM to usakA uttara hai-gautama ! vizvedevA usake devatA batalAye gaye hai| nakSatra-tAre 191. etesiMNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiINakkhatte katitAre paNNatte ? Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! titAre paNNatte / evaM NeavvA jassa jaiAo tArAo, imaM ca taM tAraggaM tigatigapaMcagasayaduga-dugabattIsagatigaM taha tigaM ca / chappaMcagatigaekkagapaMcagatiga-chakkagaM ceva // 1 // sattagadugaduga-paMcaga-ekkekkaga-paMca- cautigaM ceva / ekkArasaga - caukkaM caukkagaM ceva tAraggaM // 2 // 191. bhagavan ! ina aTThAIsa nakSatroM meM abhijit nakSatra ke kitane tAre batalAye gaye haiM ? gautama ! abhijit nakSatra ke tIna tAre batalAye gaye haiM / jina nakSatroM ke jitane jitane tAre haiM, ve prathama se antima taka isa prakAra haiM 1. abhijit nakSatra ke tIna tAre, 2. zravaNa nakSatra ke tIna tAre, 3. dhaniSThA nakSatra ke pAMca tAre, 4. zatabhiSak nakSatra ke sau tAre, 5. pUrvabhAdrapadA nakSatra ke do tAre, 6. uttarabhAdrapadA nakSatra ke do tAre, 7. revatI nakSatra ke battIsa tAre, 8. azvinI nakSatrake tIna tAre, 9. bharaNI nakSatra ke tIna tAre, 10. kRttikA nakSatra ke cha: tAre, 11. rohiNI nakSatra ke pAMca tAre, 12. mRgazira nakSatra ke tIna tAre, 13. ArdrA nakSatra kA eka tArA, 14. punarvasu nakSatra ke pAMca tAre, 15. puSya nakSatra ke tIna tAre, 16. azleSA nakSatra cha: tAre, 17. maghA nakSatra ke sAta tAre, 18. pUrvaphAlgunI nakSatra ke do tAre, 19. uttaraphAlgunI nakSatra ke do tAre, 20. hasta nakSatra ke pAMca tAre, 21. citrA nakSatra kA eka tArA, 22. svAti nakSatra kA eka tArA, 23. vizAkhA nakSatra ke pAMca tAre, 24. anurAdhA nakSatra ke pAMca tAre, 25. jyeSThA nakSatra ke tIna tAre, 26. mUla nakSatra ke gyAraha tAre, 27. pUrvASADhA nakSatra ke cAra tAre tathA 28. uttarASADhA nakSatra ke cAra tAre haiM / nakSatroM ke gotra evaM saMsthAna 192. etesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kiMgotte ? goyamA ! moggalAyaNasagotte, gAhA moggallAyaNa 1 saMkhAyaNe 2 a taha aggabhAva 3 kaNNille 4 / tatto a jAukaNNe 5 dhaNaMjae 6 ceva boddhavve // 1 // pussAyaNe 7 a assAyaNe 8 a bhaggavese 9 a aggivese 10 a / goama 19 bhAraddAe 12 lohacce 13 ceva vAsiTThe 14 // 2 // omajjAyaNa 15 maMDavvAyaNe 16 a piMgAyaNe 17 a govalle 18 / kAsava 19 kosiva 20 dabbhA 21 ya cAmaracchAyA 22 suMgA 23 ya // 3 // govallAyaNa 24 tegicchAyaNe 25 a kaccAyaNe 26 havar3a mUle / tato abajhiAyaNa 27 vagghAvacce a gottAI 28 // 4 // esi NaM bhaMte! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kisaMThie paNNatte ? Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [381 . goyamA ! gosIsAvalisaMThie paNNatte, gAhA gosIsAvati 1 kAhAra 2 sauNi 3 puSphovayAra 4 vAvI ya 5-6 / NAvA 7 AsakkhaMdhaga 8 bhaga 9 churagharae 10 asagaDuddhI 11 // 1 // migasIsAvali 12 ruhirabiMdu 13 tulla 14 vaddhamANaga 15 paDAgA 16 / pAgAre 17 paliaMke 18-19 hatthe 20 muhaphullae 21 ceva // 2 // khIlaga 22 dAmaNi 23 egAvalI 24 a gayadaMta 25 bicchuaale ya 26 / gayavikkame 27 a tatto sIhanisIhI a 28 saMThANA // 3 // [192] bhagavan ! ina aTThAIsa nakSatroM meM abhijit nakSatra kA kyA gotra batalAyA gayA hai ? gautama ! abhijit nakSatra kA maudgalAyana gotra batalAyA gayA hai| gAthArtha-prathama se antima nakSatra taka saba nakSatroM ke gotra isa prakAra haiM-1. abhijit nakSatra kA maudgalAyana, 2. zravaNa nakSatra kA sAMkhyAyana, 3. dhaniSThA nakSatra kA agrabhAva, 4. zatabhiSak nakSatra kA kaNNilAyana, 5. pUrvabhAdrapadA nakSatra kA jAtukarNa, 6. uttarabhAdrapadA nakSatra kA dhanaJjaya, 7. revatI nakSatra kA puSyAyana, 8. azvinI nakSatra kA azvAyana, 9. bharaNI nakSatra kA bhArgaveza, 10. kRttikA nakSatra kA agnivezya, 11. rohiNI nakSatra kA gautama, 12. mRgazira nakSatra kA bhAradvAja, 13. ArdrA nakSatra kA lohatyiAyana 14. punarvasu nakSatra kA vAsiSTha, 15. puSya nakSatra kA avamajjAyana, 16. azleSA nakSatra kA mANDavyAyana, 17. maghA nakSatra kA pi!payana, 18. pUrvaphAlgunI nakSatra kA govallAyana, 19. uttaraphAlgunI nakSatra kA kAzyapa, 20. hasta nakSa6 kA kauzika, 21. citrA nakSatra kA dArbhAyana, 22 svAti nakSatra kA cAmaracchAyana, 23 vizAkhA nakSatra kA zu!Ayana, 24. anurAdhA nakSatra kA golavyAyana, 25. jyeSThA nakSa6 kA cikitsAyana, 26. mUla nakSatra kA kAtyAyana, 27. pUrvASADhA nakSatra kA bAbhravyAyana tathA uttarASADhA nakSatra kA vyAghrapatya gotra batalAyA gayA hai| bhagavan ! ina aTThAIsa nakSatroM meM abhijit nakSatra kA kaisA saMsthAna-AkAra hai ? gautama ! abhijit nakSatra kA saMsthAna gozIrSAvali-gAya ke mastaka ke pudgaloM kI dIrgha rUpa-lambI zreNI jaisA hai| gAthArtha-prathama se antima taka saba nakSatroM ke saMsthAna isa prakAra haiM 1. abhijit nakSatra kA gozIrSAvali ke sadRza, 2. zravaNa nakSatra kA kAsAra-tAlAba ke samAna, 3. dhaniSThA nakSatra kA pakSI ke kalevara ke sadRza, 4. zatabhiSak nakSatra kA puSpa-rAzi ke samAna, 5. pUrvabhAdrapadA nakSatra kA ardhavApI-AdhI bAvar3I ke tulya, 6. uttarabhAdrapadA nakSatra kA bhI ardhavApI ke sadRza, 7. revatI nakSatra kA naukA ke sadRza, 8. azvinI nakSatra kA azva ke-ghor3e ke skandha ke samAna, 9. bharaNI nakSatra kA bhaga ke samAna, 10. kRttikA nakSatra kA kSuragRha-nAI kI peTI ke samAna, 11. rohiNI nakSatra kA gAr3I kI dhurI ke samAna, 12. mRgazira nakSatra kA mRga ke mastaka ke samAna, 13. ArdrA nakSatra kA rudhira kI bUMda ke samAna, 14. punarvasu nakSatra kA tarAjU ke sadRza, 15. puSya nakSatra kA supratiSThita varddhamAnaka-eka vizeSa AkAra Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra prakAra kI sunirmita taztarI ke samAna, 16. azleSA nakSatra kA dhvajA ke sadRza, 17. maghA nakSatra kA prAkAraprAcIra yA parakoTe ke sadRza, 18. pUrvaphAlgunI nakSatra kA Adhe palaMga ke samAna, 19. uttaraphAlgunI nakSatra kA bhI Adhe palaMga ke sadRza, 20. hasta nakSatra kA hAtha ke samAna, 21. citrA nakSatra kA mukha para suzobhita pIlI jUhI ke puSpa ke sadRza, 22. svAti nakSatra kA kIlaka ke tulya, 23. vizAkhA nakSatra kA dAmanipazuoM ko bA~dhane kI rassI ke sadRza, 24. anurAdhA nakSatra kA ekAvalI -ikalar3e hAra ke samAna, 25. jyeSThA nakSatra kA hAthI-dA~ta ke samAna, 26. mUla nakSatra kA bicchU kI pU~cha ke sadRza, 27. pUrvASADhA nakSatra kA hAthI ke paira ke sadRza tathA 28. uttarASADhA nakSatra kA baiThe hue siMha ke sadRsa saMsthAna - AkAra batalAyA gayA hai| nakSatracandrasUryayoga kAla 193. etesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte katimuhutte candeNa saddhiM jogaM joi ? 382 ] gomA ! Nava muhutte sattAvIsaM ca sattaTThibhAe muhuttassa candeNa saddhiM jogaM joei / evaM imAhiM gAhAhiM aNugantavvaM abhiissa canda - jogo, sattahiM khaMDio ahoratto / te huMti NavamuhuttA, sattAvIsaM phalAo a // 1 // sayabhisayA bhagaNIo, addA assesa sAi jeTThA ya / chaNNakkhattA, paNNarasa- muhutta - saMjogA // 2 // tiNNeva uttarAI, puNavvasU rohiNI visAhA ya / ee chaNNakkhattA, paNayAla- muhutta - saMjogA // 3 // avasesA NakkhattA, paNNarasa vi huMti tIsaimuhuttA / candaMmi esa jogo, NakkhattANaM muNeavvo // 4 // etesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte katiahoratte sUreNa saddhiM jogaM joei / goyamA ! cattAri ahoratte chacca muhutte sUreNa saddhiM jogaM joei, evaM imAhiM gAhAhiM avvaM abhiI chacca muhutte, cattAri a kevale ahoratte / sUreNa samaM gacchai, etto sesANa vocchAmi // 1 // sayabhisayA bharaNIo, addA, assesa sAi jeTThA ya vaccaMti muhutte, ikkavIsa chacceva'horatte // 2 // tiNNeva uttarAI, puNavvasU rohiNI visAhA ya vacchaMti muhutte, tiNNi ceva vIsaM ahoratte // 3 // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra [383 avasesA NakkhattA, paNNarasa vi sUrasahagayA jNti| bArasa ceva muhutte, terasa ya same ahoratte // 4 // [193] bhagavan ! aTThAIsa nakSatroM meM abhijit nakSatra kitane muhUrta paryanta candramA ke sAtha yogayukta rahatA hai ? gautama ! abhijit nakSatra candramA ke sAtha 927) muhUrta paryanta yogayukta rahatA hai| ina nimnAMkita gAthAoM dvArA nakSatroM kA candra ke sAtha yoga jJAtavya hai gAthArtha-abhijit nakSatra kA candramA ke sAtha eka ahorAtra meM-30muhUrta meM unake 26/ bhAga parimita yoga rahatA hai| isase abhijit candrayoga kAla "/,421/ = 630/ =927, muhUrta phalita hotA hai| zatabhiSak, bhraNI, ArdrA, azleSA, svAti evaM jyeSThA-ina chaha nakSatroM kA candramA ke sAtha 15 muhUrta paryanta yoga rahatA hai| ____tInoM uttarA-uttaraphAlgunI, uttarASADhA tathA uttarabhAdrapadA, punarvasu, rohiNI tathA vizAkhA-ina chaha nakSatroM kA candramA ke sAtha 45 muhUrta yoga rahatA hai| bAkI pandraha nakSatroM kA candramA ke sAtha 30 muhUrta paryanta yoga rahatA hai| yaha nakSatra-candra-yoga-krama hai| bhagavan ! ina aTThAIsa nakSatroM meM abhijit nakSatra sUrya ke sAtha kitane ahorAtra paryanta yogayukta rahatA hai ? gautama ! abhijit nakSatra sUrya ke sAtha 4 ahorAtra evaM 6 muhUrta paryanta yogayukta rahatA hai| ina nimnAMkita gAthAoM dvArA nakSatra-sUryayoga jJAtavya hai gAthArtha-abhijit nakSatra kA sUrya ke sAtha 4 ahorAtra tathA 6 muhUrta paryanta yoga rahatA hai / zatabhiSak, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti tathA jyeSThA-ina nakSatroM kA sUrya ke sAtha 6 ahorAtra tathA 21 muhUrta paryanta yoga rahatA hai| tInoM uttarA-uttaraphAlgunI, uttarASADhA tathA uttarabhAdrapadA, punarvasu, rohiNI tathA vizAkhA-ina nakSatroM kA sUrya ke sAtha 20 ahorAtra aura 3 muhUrta paryanta yoga rahatA hai| bAkI ke pandraha nakSatroM kA sUrya ke sAtha 13 ahorAtra tathA 12 muhUrta paryanta yoga rahatA hai| kula-upakula-kulopakula : pUrNimA, amAvasyA 194. kati NaM bhaMte ! kulA, kati uvakulA, kati kulovakulA paNNattA ? goyamA ! bArasa kulA, bArasa upakulA, cattAri kulovakulA paNNattA / bArasa kulA, taM jahA-dhaNiTThAkulaM 1, uttarabhaddavayAkulaM 2, assiNIkulaM 3, Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra kattiAkulaM 4, migasirakulaM 5, pussokulaM 6, maghAkulaM 7, uttaraphAgguNIkulaM 8, cittAkulaM 9, visAhAkulaM 10, mUlokulaM 11, uttarAsADhAkulaM 12 / mAsANaM pariNAmA hoti kulA uvakulA u hetttthimgaa| hoti puNa kulovakulA abhIbhisaya adda annuraahaa||1|| bArasa uvakulAtaM jahA-savaNo-uvakulaM, puvvabhaddavayA-uvakulaM,revaI-uvakulaM, bharaNIuvakulaM, rohiNI-uvakulaM, puNavvasU-uvakulaM,assesA-uvakulaM, puvvaphagguNI-uvakulaM, hatthouvakulaM, sAI-uvakulaM, jeTThA-uvakulaM, puvvsaaddhaa-uvkulN| cattAri kulovakulA, taM jahA-abhiI kulovakulA, sayabhisayA kulovakulA, addA kulovakulA aNurAhA kuliivkulaa| kati NaM bhaMte ! puNNimAo, kati amAvAsAo paNNattAo? ___ goyamA ! bArasa puNNimAo, bArasa amAvAsAo paNNattAo,taM jahA-sAviTThI, poTThavaI, AsoI, kattigI, maggasirI, posI, mAhI, phagguNI, cettI, vaisAhI, jeTThAmUlI, aasaaddhii| sAviTThiNNiM bhante ! puNNimAsiM kati NakkhattA jogaM joeMti ? goyamA ! tiNNiANakkhattA jogaM joeMti, taM jahA-abhiI, savaNo, dhaNiTThA 3 / poTThavaINiM bhaMte ! puNNimaM kai NakkhattA jogaM joeMti ? goyamA ! tiNi NakkhattA joeMti, taM jahA-sayabhisayA puvvabhaddavayA uttrbhddvyaa| assoiNNiM bhaMte ! puNNimaM kati NakkhattA jogaM joeMti ? goyamA ! do joeMti, taM jahA-revaI assiNI a, kattiiNNaM do-bharaNI kattiA ya, maggasiriNNaM do-rohiNI maggasiraM ca, posiM tiNNi-addA, puNavvasU, pusso, mAghiNNaM doassesA maghA ya, phagguNI NaM do-puvvAphagguNI ya, uttarAphagguNI ya, cettiNNaM do-hattho cittA ya, visAhiNNaM do-sAI visAhA ya, jeTThAmUliNNaM tiNNi-anurAhA, jeTThA, mUlo, AsADhiNNaM do-puvvAsADhA, uttraasaaddhaa| sAviTThiNNaM bhaMte ! puNNimaM ki kulaM joei, uvakulaM joei, kulovakulaM joei ? goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, kulovakulaM vA joei| kulaM joemANe dhaNiTThA Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei, kulovakulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei| sAviTThINaM puNNimAsiM NaM kulaM vA joei|(uvkulN vA joei) kalovakulaM va joei, kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA kulovakuleNaM vA juttA sAviTThI puNNimA juttatti vattavyaM siaa| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] [385 poTThavaDDuNNaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM joei 3 pucchA ? goyamA ! kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM vA joei, kulaM joemANe uttarabhaddavayA Nakkhatte joI, vakulaM jo mANe puvvabhaddavayA Nakkhatte joei, kulovakulaM joemANe sayabhisayA Nakkhatte jor3a | poTThavaiNNaM puNNamaM kulaM vA joei ( uvakulaM vA joei), kulovakulaM vA joe / kuleNa vA juttA (uvakuleNa vA juttA), kulovakuleNa vA juttA poTThavaI puNNamAsI juttati vattavvayaM siyA / assoiNNaM bhaMte! pucchA ? goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No labbhai kulovakulaM, kulaM joemANe assiNINakkhatte joie, uvakulaM joemANe revar3aNakkhatte joei, assoiNNaM puNNamaM kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, kuleNa vA juttA, uvakuleNa vA juttA assoI puNNimA juttatti vattavvaM siA / kattiiNNaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM 3 pucchA ? goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No kulovakulaM joei, kulaM jo mANe kattiANakkhatte joei, uvakulaM joemANe bharaNINakkhatte joei / kattiiNNaM (puNNamaM kulaM vA joei uvakulaM vA joei / kuleNa vA juttA, uvakuleNa vA juttA kattigI puNNimA juttatti ) vattavvaM siA / maggasiriNNaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM taM ceva do joei, No bhavai kulovakulaM / kulaM joemANe maggasira-Nakkhatte joei uvakulaM joemANe rohiNI Nakkhatte joei / maggasiriNNaM puNNamaM jAva' vattavvaM siyA iti / evaM sesiAo'vi jAva AsAdiM / posiM, jeTThAmUliM ca kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM vA, sesiANaM kulaM vA, uvakulaM vA kulovakulaM Na bhaNNai / sAviTTiNaM bhaMte ! amAvAsaM kati NakkhattA joeMti ? gomA ! do NakkhattA joeMti, taM jahA - assesA ya mahA ya / poTThavaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM kati NakkhattA joeMti ? goyamA ! do - puvvA phAgguNI uttarA phagguNI, assoiNNaM bhaMte ! do-hatthe cittA, ya kattiiNaM do-sAI visAhA ya, maggasiriNNaM tiNNi- aNurAhA, jeTThA, mUlo a, posiNNiM do puvvAsADhA, uttarAsADhA, mAhipiMNa tiNNi-abhiI, savaNo, dhaNiTThA, phagguNiM tiNNisayabhisayA, puvvabhaddavayA, uttarabhaddavayA, cettiNaM do-revaI assiNI a vaisAhiNNaM do- bharaNI, kattiAya, jeTThAmUliNaM do - rohiNI - maggasiraMca, AsADhiNNaM tiNNi- addA, puNavvasU, pussa iti / 1. dekheM sUtra yahI ( kattigI puNNimA ke sthAna para maggasirI puNNimA) Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386] [jambUdvIpaprajJaptisUtra sAviTThiNNaM bhaMte ! amAvAsaM kiM kulaM joei, uvakulaM joei, kulovakulaM joei ? goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No labbhai kulovkulN| kulaM joemANe mahANakkhatte joei, uvakulaM joemANe assesANakkhatte joei| sAviTThiNNaM amAvAsaM kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, kuleNaM vA juttA uvakuleNa vA juttA sAviTThI amAvAsA juttatti vattavvaM siaa| ___poTThavaINNaM bhaMte ! amAvAsaM taM ceva do joei kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, kulaM joemANe uttarA-phagguNI-Nakkhattejoei, uvakulaMjoemANe puvvA-phagguNI, poTThavaINNaM amAvAsaM (kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, kuleNa vA juttA, uvakuleNa vA juttA poTThavaI amAvAsA) vattavvaM siaa| maggasiriNNaM taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei uvakule jeTThA, kulovakule aNurAhA jAva' juttattivattaLa siyaa| evaM mAhIe phagguNIe AsADhIe kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM vA, avasesiANaM kulaM vA uvakulaM vA joei| jayA NaM bhaMte ! sAviTThI puNNimA bhavai tayA NaM mAhI amAvAsA bhavai ? jayA NaM bhaMte ! mAhI puNNimA bhavai tayA NaM sAviTThI amAvAsA bhavai ? haMtA goyamA ! jayA NaM sAviTThI taM ceva vttvvN| jayANaM bhaMte ! poTThavaI puNNimA bhavai tayANaM phagguNI amAvAsA bhavai, jayA gaM phagguNI puNNimA bhavai tayA NaM poTThavaI amAvAsA bhavai ? haMtA goyamA ! taM ceva, evaM eteNaM abhilAveNaM imAo puNNimAo amAvAsAo NeavvAo-assiNI puNNimA cettI amAvAsA, kattigI puNNimA vaisAhI amAvAsA, maggasirI puNNimA jeTTAmUlI amAvAsA, posI puNNimA AsADhI amaavaasaa| / [194] bhagavan ! kula, upakula, tathA kulopakula kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! kalu bAraha, upakula bAraha tathA kulopakula cAra batalAye gaye haiN| bAraha kula-1. dhaniSThA kula, 2. uttarabhAdrapadA kula, 3. azvinI kula, 4. kRttikA kula, 5. mRgazira kula, 6. puSya kula, 7. maghA kula, 8. uttarAphAlgunI kula, 9. citrA kula, 10. vizAkhA kula, 11. mUla kula tathA 12. uttarASADhA kul| ___ jina nakSatroM dvArA mahInoM kI parisamApti hotI hai, ve mAsasadRza nAma vAle nakSatra kula kahe jAte haiN| jo kuloM ke adhastana hote haiM, kuloM ke samIpa hote haiM, ve upakula kahe jAte haiN| ve bhI mAsasamApaka hote haiN| jo kula tathA upakuloM ke adhastana hote haiM, ve kulopakula kahe jAte haiN| 1. dekheM sUtra yahI (poTThavai amAvasA ke sthAna para maggasirI amAvasA) Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [387 bAraha upakula-1. zravaNa upakula, 2. pUrvabhAdrapadA upakula, 3. revatI upakula, 4. bharaNI upakula, 5. rohiNI upakula, 6. punarvasu upakula, 7. azleSA upakula, 8. pUrvaphAlgunI upakula, 9. hasta upakula, 10. svAti upakula, 11. jyeSTha upakula tathA 12. pUrvASADhA upkul| cAra kulopakula-1. abhijit kulopakula, 2. zatabhiSak kulopakula, 3. ArdrA kulopakula tathA 4. anurAdhA kulopkul| bhagavan ! pUrNimAe~ tathA amAvasyAe~ kitanI batalAI gaI haiM ? gautama ! bAraha pUrNimAe~ tathA bAraha amAvasyAe~ batalAI gaI haiM, jaise 1. zrAviSThI-zrAvaNI, 2. prauSThapadI-bhAdrapadI, 3. AzvayujI-AsojI, 4. kArtikI, 5. mArgazIrSI, 6. pauSI, 7. mAghI, 8. phAlgunI, 9. caitrI, 10. vaizAkhI, 11. jyeSThAmUlI tathA 12. aassaaddhii| bhagavan ! zrAvaNI pUrNamAsI ke sAtha kitane nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! zrAvaNI pUrNamAsI ke sAtha abhijit, zravaNa tathA dhaniSThA-ina tIna nakSatroM kA yoga hotaa| bhagavan ! bhAdrapadI pUrNimA ke sAtha kitane nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! bhAdrapadI pUrNimA ke sAtha zatabhiSak, pUrvabhAdrapadA, tathA uttarabhAdrapadA-ina tIna nakSatroM kA yoga hotA hai| bhagavan ! AsaujI pUrNimA ke sAtha kitane nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! AsaujI pUrNimA ke sAta revatI tathA azvinI-ina do nakSatroM kA yoga hotA hai. kArtika pUrNimA ke sAtha bharaNI tathA kRttikA-ina do nakSatroM kA, mArgazIrSI pUrNimA ke sAtha rohiNI tathA mRgazira-do nakSatroM kA, pauSI pUrNimA ke sAtha ArdrA, punarvasu tathA puSya-ina tIna nakSatroM kA, mAghI pUrNimA ke sAtha azleSA aura maghA-do nakSatroM kA, phAlgunI pUrNimA ke sAtha pUrvAphAlgunI tathA uttarAphAlgunIdo nakSatroM kA, caitrI pUrNimA ke sAtha hasta evaM citrA-do nakSatroM kA, vaizAkhI pUrNimA ke sAtha svAti aura vizAkhA-do nakSatroM kA, jyeSThAmUlI pUrNimA ke sAtha anurAdhA, jyeSThA evaM mUla-ina tIna nakSatroM kA tathA ASADhI pUrNimA ke sAtha pUrvASADhA aura uttarASADhA-do nakSatroM kA yoga hotA hai| bhagavan ! zrAvaNI pUrNimA ke sAtha kyA kula kA-kulasaMjJaka nakSatroM kA yoga hotA haiM ? kyA upakula kA-upakulasaMjJaka nakSatroM kA yoga hotA hai ? kyA kulopakula kA-kulopakulasaMjJaka nakSatroM kA yoga hotA gautama ! kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai aura kulopakula kA yoga hotA hai| ___ kulayoga ke antargata dhaniSThA nakSatroM kA yoga hotA hai, upakulayoga ke antargata zravaNa nakSatra kA yoga hotA hai tathA kulopakulayoga ke antargata abhijit nakSatra kA yoga hotA hai| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388] [jambUdvIpaprajJaptisUtra upasaMhAra-rupa maM vivakSita hai-zrAvaNI pUrNamAsI ke sAtha kula, (upakula) tathA kulopakula kA yoga hotA hai yoM zrAvaNI pUrNamAsI kulayogayukta, upakulayogayukta tathA kulopakulayogayukta hotI hai| bhagavan ! bhAdrapadI pUrNimA ke sAtha kyA kula kA yoga hotA hai ? kyA upakula kA yoga hotA hai? kyA kulopakula kA yoga hotA hai ? ___ gautama ! kula, upakula tathA kulopakula kA yoga hotA hai. kulayoga ke antargata uttarabhAdrapadA nakSatra kA yoga hotA hai, upakulayoga ke antargata pUrvabhAdrapadA nakSatra kA yoga hotA hai| kulopakulayoga ke antargata zatabhiSak nakSatra kA yoga hotA hai| upasaMhAra-rUpa meM vivakSita haiM-bhAdrapadI pUrNimA ke sAtha kula kA yoga hotA hai| (upakula kA yoga hotA hai), kulopakula kA yoga hotA hai |yoN bhAdrapadI pUrNimA kulayogayukta upakulayogayukta tathA kulopakulayogayukta hotI hai| bhagavan ! AsaujI pUrNimA ke sAtha kyA kula kA yoga hotA hai ? upakula kA yoga hotA hai ? kulopakula kA yoga hotA hai ? gautama ! kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai, kulopakula kA yoga nahIM hotaa| kulayoga ke antargata azvinI nakSatra kA yoga hotA hai, upakulayoga ke antargata revatI nakSatra kA yoga hotA hai| upasaMhAra-rUpa meM vivakSita hai-AsaujI pUrNimA ke sAta kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai| yoM AsaujI pUrNimA kulayogayukta, upakulayogayukta hotI hai| bhagavan ! kArtikI pUrNimA ke sAtha kyA kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai, kulopakula kA yoga hotA hai ? gautama ! kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai, kulopakula kA yoga nahIM hotaa| kulayoga ke antargata kRttikA nakSatra kA yoga hotA hai, upakulayoga ke antargata bharaNI nakSatra kA yoga hotA hai| upasaMhAra-kArtikI pUrNimA ke sAta kula kA evaM upakula kA yoga hotA hai| yoM vaha kulayogayukta, tathA upakulayogayukta hotI hai| bhagavan ! mArgazIrSI pUrNimA ke sAtha kyA kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai, kulopakula kA yoga hotA hai ? gautama ! do kA kula kA evaM upakula kA yoga hotA hai, kulopakula kA yoga nahIM hotaa| kulayoga ke antargata mRgazira nakSatra kA yoga hotA hai, upakulayoga ke antargata rohiNI nakSatra kA yoga hotA hai| mArgazIrSI pUrNimA ke sambandha meM Age vaktavyatA pUrvAnurUpa hai| ASADhI pUrNimA taka kA varNana vaisA hI hai| itanA antara hai-pauSI tathA jyeSThAmUlI pUrNimA ke sAtha kula, upakula tathA kulopakula kA yoga hotA hai| bAkI kI pUrNimAoM ke sAtha kula evaM upakula kA yoga hotA hai, kulopakula kA yoga nahIM hotaa| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [389 bhagavan ! zrAvaNI amAvasyA ke sAtha kitane nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! zrAvaNI amAvasyA ke sAtha azleSA tathA maghA-ina do nakSatroM kA yoga hotA hai| bhagavan ! bhAdrapadI amAvasyA ke sAtha kitane nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! bhAdrapadI amAvasyA ke sAtha pUrvAphAlgunI tathA uttarAphAlgunI-ina do nakSatroM kA yoga hotA bhagavan ! AsaujI amAvasyA ke sAtha kitane nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! AsaujI amAvasyA ke sAtha hasta evaM citrA-ina do nakSatroM kA, kArtikI amAvasyA ke sAtha svAti aura vizAkhA-do nakSatroM kA, mArgazIrSI amAvasyA ke sAtha anurAdhA, jyeSThA tathA mUla-ina tIna nakSatroM kA pauSI amAvasyA ke sAtha pUrvASADhA tathA uttarASADhA-ina do nakSatroM kA, mAghI amAvasyA ke sAtha abhijit, zravaNa aura dhaniSThA-ina tIna nakSatroM kA, phAlgunI amAvasyA ke sAtha zatabhiSak, pUrvabhAdrapadA evaM uttarabhAdrapadA-ina tIna nakSatroM kA, caitrI amAvasyA ke sAtha revatI aura azvinI-ina do nakSatroM kA, vaizAkhI amAvasyA ke sAtha bharaNI tathA kRttikA-ina do nakSatroM kA, jyeSThAmUlA amAvasyA ke sAtha rohiNI evaM mRgazira-ina do nakSatroM kA aura ASADhI amAvasyA ke sAtha ArdrA, punarvasu tathA puSyaina tIna nakSatroM kA yoga hotA hai| - bhagavan ! zrAvaNI amAvasyA ke sAtha kyA kula kA yoga hotA hai ? upakula kA yoga hotA hai ? kulopakula kA yoga hotA hai ? gautama ! zrAvaNI amAvasyA ke sAtha kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai, kulopakula kA yoga nahIM hotaa| kulayoga ke antargata maghA nakSatra kA yoga hotA hai, upakulayoga ke antargata azleSA nakSatra kA yoga hotA hai| upasaMhAra-rUpa meM vivakSita hai-zrAvaNI amAvasyA ke sAtha kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai| yoM vaha kulayogayukta, upakulayogayukta hotI hai| bhagavan ! kyA bhAdrapadI amAvasyA ke sAtha kyA kula, upakula aura kulopakula kA yoga hotA hai? gautama ! bhAdrapadI amAvasyA ke sAtha ku la evaM upakula-ina do kA yoga hotA hai| kulayoga ke antargata uttarAphAlgunI nakSatra kA yoga hotA hai| upakulayoga ke antargata pUrvAphAlgunI nakSatra kA yoga hotA hai| (upasaMhAra-rUpa meM vivakSita hai-bhAdrapadI amAvasyA ke sAtha kula kA yoga hotA hai, upakula kA yoga hotA hai| yoM vaha kulayogayukta hotI hai, upakulayogayukta hotI hai|) mArgazIrSI amAvasyA ke sAtha kulayoga ke antargata mUla nakSatra kA yoga hotA hai, upakulayoga antargata jyeSThA nakSatra kA yoga hotA hai tathA kulopakulayoga ke antargata anurAdhA nakSatra kA yoga hotA hai| Age kI vaktavyatA pUrvAnurUpa hai| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra mAghI, phAlgunI tathA ASADhI amAvasyA ke sAtha kula, upakula, evaM kulopakula kA yoga hotA hai, bAkI kI amAvasyAoM ke sAtha kula evaM upakula kA yoga hotA hai| bhagavan ! kyA jaba zravaNa nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai, taba kyA tatpUrvavartinI amAvasyA maghA nakSatrayukta hotI hai ? bhagavan ! jaba pUrNimA maghA nakSatrayukta hotI hai taba kyA tatpazcAdbhAvinI amAvasyA zravaNa nakSatra yukta hotI hai ? gautama ! aisA hI hotA hai| jaba pUrNimA zravaNa nakSatrayukta hotI hai to usase pUrva amAvasyA maghA nakSatrayukta hotI hai| ___ jaba pUrNimA maghA nakSatrayukta hotI hai to usake pazcAt AnevAlI amAvasyA zravaNa nakSatrayukta hotI hai| bhagavan ! jaba pUrNimA uttarabhAdrapadA nakSatrayukta hotI hai, taba kyA tatpazcAdbhAvinI amAvasyA uttaraphAlgunI nakSatra yukta hotI hai ? jaba pUrNimA uttaraphAlgunI nakSatrayukta hotI hai, taba kyA amAvasyA uttarabhAdrapadA nakSatra yukta hotI hA~, gautama ! aisA hI hotA hai| isa abhilApa-kathana-paddhati ke anurUpa pUrNimAoM tathA amAvasyAoM kI saMgati nimnAMkita rUpa meM jAnanI cAhie jaba pUrNimA azvinI nakSatrayukta hotI hai, taba pazcAdvartinI amAvasyA citrA nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA citra nakSatrayukta hotI haiM, to amAvasyA azvinI nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA kRttikA nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA vizAkhA nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA vizAkhA nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA kRttikA nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA mRgazira nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA jyeSThAmUla nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA jyeSThAmUla nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA mRgazira nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA puSya nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA pUrvASADhA nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA pUrvASADhA nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA puSya nakSatrayukta hotI hai| mAsa-samApaka nakSatra 195. vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NakkhattA Neti ? goyamA ! cattAri NakkhattA Neti, taM jahA-uttarAsADhA, abhiI, savaNo, dhnnitttthaa| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [391 uttarAsADhA caudda ahoratteNei, abhiI satta ahoratte Nei, savaNoaTTha'horatteNei, dhaNiTThA ega ahorattaM nnei| taMsi ca NaM mAsaMsi cauraMgulaporasIe chAyAe sUrie annupriatttti| tassa mAsassa carimadivase do padA cattAri a aMgulA porisI bhvi| vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhattA Neti ? goyamA ! cattAri-dhaNiTThA, sayabhisayA, puvvabhaddavayA, uttraabhddvyaa| dhaNiTTA NaM cauddasa ahoratte Nei, sayabhisayA satta ahoratte Nei, puvvabhaddavayA aTTha ahoratte Nei, uttarAbhaddavayA egeN| taMsi ca NaM mAsaMsi aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie annupriytttti| tassa mAsassa carime divase do payA aTTha ya aMgulA porisI bhvi| vAsANaM bhaMte ! taiaM mAsaM kai NakkhattA Neti ? goyamA ! tiNNi NakkhattA Neti taM jahA-uttarabhaddavayA, revaI, assinnii| uttarabhaddavayA cauddasa rAidie Nei, revaI paNNarasa, assiNI egN| taMsi ca NaM mAsaMsi duvAlasaMgulaporisIo chAyAe sUrie annupriatttti| tassa NaM mAsassa carime divase lehaTThAI tiNNi payAI porisI bhvi| vAsANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kati NakkhattA vNti| goyamA ! tiNNi-assiNI, bharaNI, kttiaa| assiNI cauddasa, bharaNI pannarasa, kattiA egN| taMsi ca NaM mAsaMti solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie annupriatttti| tassa NaM mAsassa carame divase tiNNi payAiM cattAri aMgulAI porisI bhvi| hemantANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kati NakkhattA Neti ? goyamA ! tiNNi-kattiA, rohiNI, migsirN| kattiA cauddasa, rohiNI paNNarasa, migasiraM ega ahorattaM nnei| taMsi ca NaM mAsaMsi vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie annupriatttti| tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNNi payAiM aTTha ya aMgulAI porisI bhvi| hemantANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kati NakkhattA aiti ? ___ goyamA ! cattAri NakkhattA Neti, taM jahA-miasiraM, addA, puNavvasU, pusso| miasiraM cauddasa rAiMdiAI Nei, addA aTTha Nei, puNavvasU satta rAiMdiAI, pusso egaM raaiNdiaNnnei| tayA NaM cauvvIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie annupriatttti| tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehavAiM cattAri payAiM porisI bhvi| hemantANaM bhaMte ! taccaM mAsaM kati NakkhattA vNti| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! tiNNi-pusso, asilesA, mahA / pusso coddasa rAiMdiAI Nei, asilesA, paNNarasa, mahA ekkaM / 392 ] bhavai / tayA NaM vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariaTTai / tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNNi payAI aTTaMgulAI porisI . hemantANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kati NakkhattA NeMti ? goyamA ! tiNNi NakkhattA, taM jahA - mahA, puvvAphagguNI, uttarAphagguNI / mahA cauddasa rAiMdiAI Nei, puvvAphagguNI paNNarasa rAiMdiAI Nei, uttarAphagguNI egaM rAIdiaM Nei / tayA NaM solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariaTTai / tassa NaM mAsassa je se cariNe divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavai / gimhANaM bhaMte! paDhamaM mAsaM kati NakkhattA NeMti ? i / goyamA ! tiNi NakkhattA NeMti - uttarAphagguNI, hattho, cittA / uttarAphagguNI cauddasa iMdiAI Nei, hattho paNNarasa rAiMdiAI Ner3a, cittA evaM rAiMdiaM tayA NaM duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie annupriatttti| tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehaTTAiM tiNNi payAI porisI bhavai / gimhANaM bhaMte! doccaM mAsaM kati NakkhattA NeMti ? goyamA ! tiNiNa NakkhattA NeMti, taM jahA - cittA, sAI, visAhA / cittA cauddasa rAiMdiAI Nei, sAI paNNarasa rAIdiAI Nei, visAhA egaM rAiMdiaM Nei / tayA NaM aTTaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariaDTTaDi / tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI aTTaMgulAI porisI bhavai / gimhANaM bhaMte ! taccaM mAsaM kati NakkhattA NeMti ? goyamA ! cattAri NakkhattA NeMti, taM jahA -visAhA'NurAhA, jeTThA, muulo| visAhA cauddasa iMdiAI i, aNurAhA aTTha rAiMdiAI Nei, jeTThA satta rAIdiaM Nei, mUlo ekka rAiMdiaM / tayA NaM cauraMgulaporisIe chAyAe sUrie annupriatttti| tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI cattAri a aMgulAI porisI bhavai / gimhANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kati NakkhattA NeMti ? goyamA ! tiNNi NakkhattA NeMti, taM jahA- mUlo, puvvAsADhA, uttarasADhA / mUlo cauddasa Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] iMdiAI i, puvvAsADhA paNNarasa rAiMdiAI Nei, uttarAsADhA egaM rAiMdiaM Nei / tayA NaM samacauraMsaMsaMThANasaMThiAe NaggohaparimaNDalAe sakAyamaNuraMgiAe chAyAe sUrie aNupariaTTai / tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehaTThAI do payAI porisI bhavai / etesi NaM puvvavaNNiANaM payANaM imA saMgahaNI taM jahA jogo devayatAraggagottasaMThANa - candaravijogo / kulapuNNimaavamaMsA NeA chAyA ya boddhavvA // 1 // [195] bhagavan ! cAturmAsika varSAkAla ke prathama - zrAvaNa mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use cAra nakSatra parisamApta karate haiM 1. uttarASADhA, 2. abhijit, 3. zravaNa tathA 4. ghaniSThA / [393 uttarASADhA nakSatra zravaNa mAsa ke 14 ahorAtra - dinarAta parisamApta karatA hai, abhijit nakSatra 7 ahorAtra parisamApta karatA hai, zravaNa nakSatra 8 ahorAtra parisamApta karatA hai tathA dhaniSThA nakSatra 1 ahorAtra parisamApta karatA hai| (14+7+8+1=30 dinarAta 1 mAsa) usa mAsa meM sUrya cAra aMgula adhika puruSachAyApramANa paribhramaNa karatA | usa mAsa ke antima dina cAra aMgula adhika do pada puruSachAyApramANa pauruSI hotI hai, arthAt sUraja ke tApa meM itanI chAyA par3atI hai - pauruSI yA prahara - pramANa dina car3hatA hai / - bhagavan ! varSAkAla ke dUsare - bhAdrapada mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use cAra nakSatra parisamApta karate haiM - 1. dhaniSThA, 2. zatabhiSak, 3. pUrvabhAdrapadA tathA 4. uttarabhAdrapadA / dhaniSThA nakSatra 14 ahorAtra parisamApta karatA hai, zatabhiSak nakSatra 7 ahorAtra parisamApta karatA hai, pUrvabhAdrapadA nakSatra 8 ahorAtra parisamApta karatA hai tathA uttarabhAdrapadA nakSatra 1 ahorAtra parisamApta karatA hai / (14+7+8+1=30 dinarAta 1 mAsa) = usa mAsa meM sUrya ATha aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina ATha aMgula adhika do pada puruSachAyApramANa pauruSI hotI hai / bhagavan ! varSAkAla ke tIsare Azvina - Asauja mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use tIna nakSatra parisamApta karate haiM - 1. uttarabhAdrapadA, 2. revatI tathA 3. azvinI / uttarabhAdrapadA nakSatra zravaNa mAsa ke 14 dinarAta parisamApta karatA hai, revatI nakSatra 15 dinarAta parisamApta karatA hai tathA azvinI nakSatra 1 dinarAta parisamApta karatA hai / ( 14+15+1=30 dinarAta 1 mAsa) / = usa mAsa meM sUrya 12 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mAsa ke antima dina paripUrNa tIna pada puruSachAyApramANa paurasI hotI hai / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394] [jambUdvIpaprajJaptisUtra bhagavan ! varSAkAla ke cauthe-kArtika mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use tIna nakSatra parisamApta karate haiM-1. azvinI, 2. bharaNI tathA 3. kRttikaa| azvinI nakSatra 14 dinarAta parisamApta karatA hai, bharaNI nakSatra 15 dinarAta parisamApta karatA hai tathA kRttikA nakSatra 1 dinarAta parisamApta karatA hai| (14+15+1=30 dinarAta = 1 maas)| usa mAsa meM sUrya 16 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai| usa mAsa ke antima dina 4 aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| cAturmAsa hemantakAla ke prathama-mArgazIrSa mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use tIna nakSatra parisamApta karate haiM-1. kRttikA, 2. rohiNI tathA 3. mRgazira / kRttikA nakSatra 14 ahorAtra, rohaNI nakSatra 15 ahorAtra tathA mRgazira nakSatra 1 ahorAtra parisamApta karatA hai| (14+15+1=30 dinarAta = 1 maas)| usa mAsa meM sUrya 20 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai| usa mAsa ke antima dina 8 aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| bhagavan ! hemantakAla ke dUsare-pauSa mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use cAra nakSatra parisamApta karate haiM-1. mRgazira, 2. ArdrA, 3. punarvasu tathA 4. pussy| mRgazira nakSatra 14 rAtadina parisamApta karatA hai, ArdrA nakSatra 8 rAtadina parisamApta karatA hai, punarvasu nakSatra 7 rAtadina parisamApta karatA hai tathA puSya nakSatra 1rAtadina parisamApta karatA hai| (14+8+7+1=30 dinarAta = 1 mAsa) taba sUrya 24 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai| usa mahIne ke antima dina paripUrNa cAra pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| bhagavan ! hemantakAla ke tIsare-mAgha mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use tIna nakSatra parisamApta karate haiM-1. puSya, 2. azleSA tathA 3. mghaa|. puSya nakSatra 14 rAtadina parisamApta karatA hai, azleSA nakSatra 15 rAtadina parisamApta karatA hai tathA maghA nakSatra 1 rAtadina parisamApta karatA hai| (14+15+1=30 dinarAta = 1 maas)| usa mAsa meM sUrya 20 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai| usa mahIne ke antima dina ATha aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| bhagavan ! hemantakAla ke cauthe-phAlguna mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use tIna nakSatra parisamApta karate haiM-1. mAgha, 2. pUrvAphAlgunI tathA 3. uttraaphaalgunii| maghA nakSatra 14 rAtadina, pUrvAphAlgunI nakSatra 15 rAtadina tathA uttarAphAlgunI nakSatra 1 rAtadina parisamApta karatA hai| (14+15+1=30 dinarAta = 1 maas)| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] taba sUrya 16 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina cAra aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| bhagavan ! cAturmAsika grISmakAla ke prathama - caitra mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use tIna nakSatra parisamApta karate haiM - 1. uttarAphAlgunI, 2. hasta tathA 3. citrA / uttarAphAlgunI nakSatra 14 rAtadina parisamApta karatA hai, hasta nakSatra 15 rAtadina parisamApta karatA hai tathA citrA nakSatra 1 rAtadina parisamApta karatA hai / ( 14+15+1=30 dinarAta = 1 mAsa ) / usa mAsa meM sUrya 12 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai 1 usa mahIne ke antima dina paripUrNa tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| bhagavan ! grISmakAla ke dUsare - vaisAkha mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use tIna nakSatra parisamApta karate haiM - 1. citrA, 2. svAti tathA 3. vizAkhA / citrA nakSatra 14 rAtadina parisamApta karatA hai, svAti nakSatra 15 rAtadina parisamApta karatA hai tathA vizAkhA nakSatra 1 rAtadina parisamApta karatA hai / ( 14+15+ 1 = 30 dinarAta = 1 mAsa) / usa mAsa meM sUrya ATha aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina ATha aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / bhagavan ! grISmakAla ke tIsare - jyeSTha mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use cAra nakSatra parisamApta karate haiM - 1. vizAkhA, 2. anurAdhA, 3. jyeSThA tathA mUla / [395 vizAkhA nakSatra 14 rAtadina parisamApta karatA hai, anurAdhA nakSatra 8 rAtadina parisamApta karatA hai tathA jyeSThA nakSatra 7 rAtadina parisamApta karatA hai tathA mUla nakSatra 1 rAtadina parisamApta karatA hai / (14+8+7+1=30 dinarAta 1 mAsa) / usa mAsa meM sUrya cAra aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina cAra aMgula adhika do pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| bhagavan ! grISmakAla ke cauthe - ASADha mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! use tIna nakSatra parisamApta karate haiM - 1. mUla, 2. pUrvASADhA tathA 3. uttarASADhA / mUla nakSatra 14 rAtadina parisamApta karatA hai, pUrvASADhA nakSatra 15 rAtadina parisamApta karatA hai tathA uttarASADhA nakSatra 1 rAtadina parisamApta karatA hai / (14+15+ 1 = 30 rAtadina = 1 mAsa) / sUrya vRtta - vartula - golAkAra, samacaurasa, saMsthAnayukta, nyagrodhaparimaNDala - baragada ke vRkSa kI jyoM Upara se saMpUrNataH vistIrNa, nIce se saMkIrNa, prakAzya vastu ke kalevara ke sadRza AkRtimaya chAyA se yukta anuparyaTana karatA hai| usa mahIne ke antima dina paripUrNa do pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 ] ina pUrvavarNita padoM kI saMgrAhikA gAthA isa prakAra hai yoga, devatA, tAre, gotra, saMsthAna, candra-sUrya-yoga, kula, pUrNimA, amAvasyA, chAyA - inakA varNana, jo uparyukta hai, samajha lenA cAhie / aNutvAdi-parivAra 196. hiTThi sasi - parivAro, mandara'bAdhA taheva logaMte / dharaNitalAo abAdhA, aMto bAhiM ca uddhamuhe // 1 // saMThANaM ca pamANaM, vahaMti sIhagaI iddhimantA ya / tAraMtara'ggamahisI, tuDia pahu ThiI a appabahU // 2 // [jambUdvIpaprajJaptisUtra atthi NaM bhaMte ! caMdima-sUriANaM hiTThi pi tArArUvA aNuMpi tullAvi, samevi tArArUvA aNuMpi tullAvi, uppiMpi tArArUvA aNuMpi tullAvi ? haMtA goyamA ! taM ceva uccAreavvaM / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai- asthi NaM0 jahA jahA NaM tesiM devANaM tava-niyama-vaMbhacerANi UsiAI bhavaMti tahA tahA NaM tesi NaM devANaM evaM paNNAyae, taM jahA- a - aNutte vA tullatte vA, jahA jahA NaM tesiMdevANaM tava-niyama-vaMbhacerANi No UsiAI bhavaMti tahA tahA NaM tesiM devANaM evaM (No ) paNNAyae, taM jahA - aNutte vA tullatte vA / [196] solaha dvAra pahalA dvAra--isameM candra tathA sUrya ke adhastanapradezavartI, samapaMktivartI tathA uparitanapradezavartI tArakamaNDala ke - tArA vimAnoM ke adhiSThAtR devoM kA varNana hai / dUsarA dvAra - isameM candra- parivAra kA varNana hai / tIsarA dvAra - isameM meru se jyotizcakra ke antara - dUrI kA varNana hai / hai / cauthA dvAra - isameM lokAnta se jyotizcakra ke pAMcavA~ dvAra--isameM bhUtala se jyotizcakra ke chaThA dvAra--kyA nakSatra apane cAra kSetra ke bhItara calate haiM, bAhara calate haiM yA Upara calate hai ? isa sambandha meM isa dvAra meM varNana hai / sAtavA~ dvAra - isameM jyotiSka devoM ke vimAnoM ke saMsthAna - AkAra kA varNana hai / AThavA~ dvAra - isameM jyotiSka devoM kI saMkhyA kA varNana hai / nauvA~ dvAra - isameM candra Adi devoM ke vimAnoM ko kitane deva vahana karate haiM, isa sambandha meM varNana antara kA varNana hai / antara kA varNana hai / dasavA~ dvAra - kauna deva zIghragatiyukta haiM, kauna mandagatiyukta haiM, isa sambandha meM isameM varNana hai / gyArahavA~ dvAra-kauna deva alpa Rddhivaibhavayukta hai, kauna vipula vaibhavayukta hai, isa sambandha meM isameM Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] varNana hai / [ 397 bArahavA~ dvAra - isameM tArAoM ke pArasparika antara - dUrI kA varNana hai / terahavA~ dvAra - isameM candra Adi devoM kI agramahiSiyoM- pradhAna deviyoM kA varNana hai / caudahavA~ dvAra - isameM Abhyantara pariSat evaM deviyoM ke sAtha bhoga-sAmarthya Adi kA varNana hai / pandrahavA~ dvAra - isameM jyotiSka devoM ke AyuSya kA varNana hai / solahavA~ dvAra--isameM jyotiSka devoM ke alpabahutva kA varNana hai / bhagavan ! kSetra kI apekSA se candra tathA sUrya ke adhastana pradezavartI tArA vimAnoM ke adhiSThAtR devoM katipaya kyA dyuti, vaibhava Adi kI dRSTi se candra evaM sUrya se aNu-hIna hai ? kyA katipaya unake samAna haiM ? kSetra kI apekSA se candra Adi ke vimAnoM ke samazreNIvartI tArAvimAnoM ke adhiSThAtR devoM meM se katipaya kyA dyuti, vaibhava Adi meM unase nyUna haiM ? kyA katipaya unake samAna haiM ? kSetra kI apekSA se candra Adi ke vimAnoM ke uparitanapradezavartI tArAvimAnoM ke adhiSThAtR devoM meM se katipaya kyA dyuti, vaibhava Adi meM unase aNu - nyUna haiM ? kyA katipaya unake samAna haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / candra Adi ke adhastana pradezavartI, samazreNIvartI tathA uparitanapradezavartI tArAvimAnoM ke adhiSThAtR devo katipaya aise haiM jo candra Adi se dyuti, vaibhava Adi meM hIna yA nyUna haiM. katipaya aise haiM jo unake samAna haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se hai ? gautama ! pUrva bhava meM una tArAvimAnoM ke adhiSThAtR devoM kA anazana Adi tapa AcaraNa, zauca Adi niyamAnupAla tathA brahmacarya - sevana jaisA jaisA ucca yA anucca hotA hai, tadanurUpa - usa tAratamya ke anusAra unameM dyuti, vaibhava Adi kI dRSTi se candra Adi se hInatA - nyUnatA yA tulyatA hotI hai| pUrva bhava meM una devoM kA tapa AcaraNa niyamAnupAlana, brahmacarya - sevana jaise-jaise ucya yA anucca nahIM hotA, tadanusAra unameM dyuti, vaibhava Adi kI dRSTi se candra Adi se na hInatA hotI hai, na tulyatA hotI hai / 197. egamegassa NaM bhaMte ! candassa kevaiA mahaggahA parivAro, kevaiA NakkhattA parivAro, kevaiA tArAgaNakoDAkoDIo paNNattAo ? gomA ! aTThAsI mahaggahA parivAro, aTThAvIsaM NakkhattA parivAro, chAvaTThi - sahassAiM Nava sayA paNNattarA tArAgaNakoDAkoDIo pnnnnttaao| [197] bhagavan ! eka eka candra kA mahAgraha - parivAra kitanA hai, nakSatra - parivAra kitanA hai tathA tArAgaNa - parivAra kitanA kor3Akor3I hai ? gautama ! pratyeka candra kA parivAra 88 mahAgraha haiM, 28 nakSatra haiM tathA 66975 kor3Akor3I tArAgaNa Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ] hai, aisA batalAyA gayA hai| gati - krama [jambUdvIpaprajJaptisUtra 198. mandarassa NaM bhaMte! pavvayassa kevaiAe abAhAe joisaM cAraM carai / goyamA ! ikkArasahiM ikkavIsehiM joaNa-saehiM abAhAe joisaM cAraM carai / logaMtAo NaM bhaMte! kevaiAe abAhAe joise paNNatte ? goyamA ! ekkArasa ekkArasehiM joaNa-saehiM abAhAe joise pnnnntte| dharaNitalAo NaM bhaMte ' ! sattahiM NauehiM joaNa-saehiM joise cAraM caraitti, evaM sUravimANe aTThahiM saehi, caMda-vimANe aTThahiM asIehiM, uvarille tArArUve navahiM joaNa-saehiM cAraM carai / joisassa NaM bhaMte ! heTThillAo talAo kevaiAe abAhAe sUra - vimANe cAraM carai ? gomA ! dasahiM joaNehiM abAhAe cAraM carai, evaM canda- vimANe NauIe joaNehiM cAraM carai, uvarille tArArUve dasuttare joaNa-sae cAraM carai, sUra - vimANAo canda - vimANe asIIe ahiM cAraM carar3a, sUra vimANAo joaNa-sae uvarille tArArUve cAraM carar3a, canda - vimANAo vIsAe joaNehiM uvarille NaM tArArUve cAraM carai / [198] bhagavan ! jyotiSka deva meru parvata se kitane antara para gati karate haiM ? gautama ! jyotiSka deva meru parvata se 1121 yojana kI dUrI para gati karate haiM - gatizIla rahate haiM / bhagavan ! jyotizcakra - tArApaTala lokAnta se - loka ke anta se, aloka ke pUrva kitane antara para sthira - sthita batalAyA gayA hai ? gautama ! vahA~ se jyotizcakra 1111 yojana ke antara para sthita batalAyA gayA hai| bhagavan ! adhastan--nIce kA jyotizcakra dharaNitala se - samatala bhUmi se kitanI U~cAI para i karatA hai ? gautama ! adhastana jyotizcakra dharaNitala se 790 yojana kI U~cAI para gati karatA hai / isI prakAra sUryavimAna dharaNitala se 800 yojana kI U~cAI para, candravimAna 880 yojana kI U~cAI para tathA uparitana - Upara ke tArArUpa - nakSatra - graha - prakIrNa tAre 900 yojana kI U~cAI para gati karate haiM / bhagavan ! jyotizcakra ke adhastanatala se sUryavimAna kitane antara para, kitanI U~cAI para gamana kara hai ? gautama ! vaha 10 yojana ke antara para, U~cAI para gati karatA hai / candra-vimAna 90 yojana ke antara para, U~cAI para gati karatA hai / uparitana--Upara ke tArArUpa - prakIrNa tAre 110 yojana ke antara para, U~cAI para gati karate haiM / 1. yahA~ itanA yojanIya hai-- 'uddhaM uppaittA kevaiAe abAhAe hiTThille joise cAraM carai ?' Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [399 sUrya ke vimAna se candramA kA vimAna 80 yojana ke antara para, U~cAI para gati karatA hai| uparitana tArArUpa jyotizacakra sUryavimAna se 100 yojana ke antara para, U~cAI para gati karatA hai| vaha candravimAna se 20 yojana dUrI para, U~cAI para gati karatA hai| 199. jambUddIve NaMdIve aTThAvIsAe NakkhattANaM kayare Nakkhatte savvabbhaMtarillaM cAraM carai ? kayare Nakkhatte savvabAhiraM cAraM carai ? kayare savvahiTThillaM cAraM carai, kayare savvauvarillaM cAraM carai ? goyamA ! abhaI Nakkhatte savvabbhaMtaraM cAraM carai, mUlo savvabAhiraM cAra carai, bharaNI savvahiTThilagaM, sAi savvuvarillagaM cAraM cri| candavimANe NaM bhaMte ! kisaMThie paNNatte ? goyamA ! addhakaviTThasaMThANasaMThie, savvaphAliAmae abbhuggayamUsie, evNsvvaaiNnneavvaaiN| candavimANe NaM bhaMte ! kevaiyaM AyAma-vikkhabheNaM, kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? . goyamA ! chappaNNaM khalu bhAe vicchiNNaM candamaMDalaM hoi| aTThAvIsaM bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM // 1 // aDayAlIsaM bhAe vicchiNNaM sUramaMDalaM hoi|| cauvIsaM khalu bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM // 2 // do kose a gahANaM NakkhAttANaM tu havai tassaddhaM / tassaddhaM tArANaM tassaddhaM ceva baahllN||3|| [199] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata aTThAIsa nakSatroM meM kaunasA nakSatra sarva maNDaloM ke bhItarabhItara ke maNDala se hotA huA gati karatA hai ? kaunasA nakSatra samasta maNDaloM ke bAhara hotA huA gati karatA hai ? kaunasA nakSatra saba maNDaloM ke nIce hotA huA gati karatA hai ? kaunasA nakSatra saba maNDaloM ke Upara hotA huA gati karatA hai ? gautama ! abhijit nakSatra sarvAbhyantara-maNDala meM se hotA huA gati karatA hai| mUla nakSatra saba maNDaloM ke bAhara hotA huA gati karatA hai| bharaNI nakSatra saba maNDaloM ke nIce hotA huA gati karatA hai| svAti nakSatra saba maNDaloM ke Upara hotA huA gati karatA hai| bhagavan ! candravimAna kA saMsthAna-AkAra kaisA batalAyA gayA hai ? gautama ! candravimAna Upara kI ora mu~ha kara rakhe hue Adhe kapittha ke phala ke AkAra kA batalAyA gayA hai| vaha sampUrNataH sphaTikamaya hai| ati unnata hai, ityaadi| sUrya Adi sarva jyotiSka devoM ke vimAna isI prakAra ke samajhane caahie| bhagavan ! candravimAna kitanA lambA-caur3A tathA U~cA batalAyA gayA hai ? Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra gautama ! candravimAna 56/ yojana caur3A, vRttAkAra hone se utanA hI lambA 1 28/ yojana U~cA hai| sUryavimAna 8/, yojana caur3A, utanA hI lambA tathA 241, yojana U~cA hai| grahoM, nakSatroM tathA tArAoM ke vimAna kramazaH 2 koza, 1koza tathA / koza vistIrNa haiN| graha Adi ke vimAnoM kI U~cAI unake vistAra se AdhI hotI hai, tadanusAra grahavimAnoM kI U~cAI 2 koza se AdhI 1 koza, nakSatravimAnoM kI U~cAI 1 koza se AdhI ?/ koza tathA tArAvimAnoM kI U~cAI 1/ koza se AdhI 1/ koza hai| 2 vimAna-vAhaka deva 200. candavimANe NaM bhaMte ! kati devasAhassIo parivahati ? goyamA ! solassa devasAhassIo privhNtitti| candavimANassa NaM puratthime NaM seANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmaladadhighaNagokhIrapheNarayaNigarappagAsANaM thiralaTThapauTThapIvarasusiliTThavisiTThatikkhadADhAviDaMbiamuhANaM rattuppalapattamauyasUmAlatAlujIhANaM mahuguliapiMgalakkhANaM pIvaravaroupaDipuNNaviulakhaMdhANaM miuvisayasuhumalakkhaNapasatthavaravaNNakesarasaDovasohiANaM UsiasunamiyasujAyaapphoDialaMgUlANaM vairAmayaNakkhANaM vairAmayadADhANaM vaDarAmayadantANaM tavaNijjajIhANaM tavaNijjatAluANaM tavaNijjajottaNasujAiANa kAmagamANa pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiagaIAM amiabalavIriapurisakkAraparakkamANaM mahayA apphoDiasIhaNAyabolakalakalaraveNaM mahureNaM mapahareNaM pUretA aMbaraM, disAoasobhayaMtA, cattAri devasAhassIo sIharUvadhArI purathimillaM bAhaM vhNti| caMdavimANassa NaM dAhiNeNaM seANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmaladadhighaNagokhIrapheNarayayaNigarappagAsANaM vairAmayakuMbhajualasuTTiapIvaravaravairasoMDhavaTTiadittasurattapaumappagAsANaM abbhuNNayamuhANaM tavaNijjavisAlakaNagacaMcalacalaMtavimalunjalANaM mahuvaNNabhisaMtaNiddhapattalanimmalativaNNamaNirayaNaloaNANaM abbhuggayamaulamalliAdhavalasarisasaMThiaNivvaNadaDhakasiNaphAliAmaya sujAyadantamusalovasobhiANaM kaMcaNakosIpaviThThadantaggavimalamaNirayaNaruilaperaMtacittarUvagavirAiANaM tavaNijjavisAlatilagappamuhaparimaNDiANaM nAnAmaNirayaNamuddhagevijjabaddhagalayaravarabhUsaNANaM veruliavicittadaNDanimmalavairAmayatikkhalaDhuaMkusakuMbhajualayaMtataroDiANaM tavaNijjasubaddhakacchadappiabaluddharANaM vimalaghaNamaNDalavairAmayalAlAlaliyatAlaNANaM NANAmaNirayaNaghaNTapAsagarajatAmahabaddhalajjulaMbiaghaMTAjualamahurasaramaNaharANaM allINapamANajuttavaTTiasujAyalakkhamapasattharamaNijjavAlagattaparipuMchaNANaM uvaciapaDikummacalaNalahuvikkamANaM aMkamayaNakkhANaM tavaNijjajIhANaM tavaNijjatAluANaM tavaNijja 1. vRttAkAra vastu kA AyAma-vistAra samAna hotA hai| 2. yaha utkRSTasthitika varNana hai| Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [401 jottagasujoiANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiagaINaM amiabalavIriapurisakkAraparakkamANaM mahayAgaMbhIragulugulAitaraveNaM mahureNaM maNahareNaM pUretA aMbaraM disAo asobhayaMtA cattAri devasAhassIo gayarUvadhArINaM devANaM dakkhiNillaM bAhaM privhNtitti| candavimANassa NaM paccatthimeNaM seANaM subhagANaM suppabhANaM calacavalakakuhasAlINaM ghaNaniciasuddhalakkhaNuNNayaIsiANayavasayo?NaM caMkamialaliapuliacalacavalagavviagaINaM sannatapAsANaM saMgatapAsANaM sujAyapAsANaM pIvaravaTTiasusaMThiakaDINaM olaMbapalaMbalakkhaNapamANajuttaramaNijjavAlagaNDANaMsamakhuravAlighANANaM samalihiasiMgatikkhaggasaMgayANaMtaNusuhumasujAyaNiddhalomacchavidharANaM uvaciamaMsalavisAlapaDipuNNakhaMghapaesasuMdarANaM veruliabhisaMtakaDakkhasunirikkhaNANaM juttapamANapahANalakkhaNapasattharamaNijjagaggaragallasobhiANaM gharagharagasusaddabaddhakaMThaparimaNDiANaM NANAmaNikaNagarayaNaghaNTiAvegacchigasukayamAliANaM varaghaNTAgalayamAlujjalasiridharANaM paumuppalasagalasurabhimAlAvibhUsiANaM varaikhurANaM vivihavikkhurANaM phAliAmayadantANaM tavaNijjajIhANaM tavaNijjatAluANaM tavaNijjajottagasujoiANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiagaINaM abhiabalavIriapurisakkAraparakkamANaM mahayAgajjiagaMbhIraraveNaM mahureNaM maNahareNaM pUretA abaraM disAo a sobhayaMtA cattAri devasAhassIo vasaharUvadhArINaM devANaM paccatthimillaM bAhaM privhNtitti| candavimANassa NaM uttareNaM seANaM subhagANaM suppabhANaM taramallihAyaNANaM harimelamaulamalliacchANaM caMcuccialalialiacalacavalacaMcalagaINaMlaMghaNavaggaNadhAvaNadhoraNativaijaiNasikkhiagaINaM lalaMtalAmagalalAyavarabhUsaNANaM sannayapAsANaM saMgayapAsANaM sujAyapAsANaM pIvaravaTTiasusaMThiakaDINaMolambapalaMbakkhaNapamANajuttaramaNijjavAlapucchANaMtaNusuhumasujAyaNiddhalomacchaviharANaM miuvisayasuhulakkhaNapasatthavicchiNNakesaravAliharANaM lalaMtathAsagalalAuvarabhUsaNANaM muhamaNDagaocUlagacAmarathAsagaparimaNDiakaDINaM tavaNijjakhurANaM tavaNijjajIhANaM tavaNijjatAluANaM tavaNijjajottagasujoiANaM kAmagamANaM (pIigamANaM maNoragamANaM) maNoramANaM amiagaINaMamiabalavIriapurisakkAra parakkamANaM mahayAhayahesiakilakilAiaraveNaM maNahareNaM pUrettA aMbaraM disAo asobhayaMtA cattAri devasAhassIo hayarUvadhArINaM devANaM uttarillaM bAhaM privhNtitti| gAhA solasadevasahassA, havaMti caMdesu ceva suuresu| advaiva sahassAI, ekkekkaMmI gahavimANe // 1 // cattAri sahassAiM, NakkhattaMmi a havaMti ikkikke| do ceva sahassAI, taaraaruuvekkmekkNmi||2|| evaM sUravimANANaM ( gahavimANANaM NakkhattavimANANaM) tArArUvavimANANaM NavaraM esa devsNghaaetti| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] [jambUdvIpaprajJaptisUtra [200] bhagavan ! candravimAna ko kitane hajAra deva parivahana karate haiM ? gautama ! solaha hajAra deva parivahana karate haiN| candravimAna ke pUrva meM zveta-sapheda varNayukta, subhaga-saubhAgyayukta, jana-jana ko priya lagane vAle, suprabha-suSTha prabhAyukta, zaMkha ke madhyabhAga, jame hue Thosa atyanta nirmala dahI, gAya ke dUdha ke jhAga tathA rajatanikara-rajata-rAzi yA cA~dI ke Dhera se sadRza vimala, ujjvala dIptiyukta, sthira-sudRr3ha, laSTa-kAnta, prakoSThaka-kalAioM se yukta, vRtta-gola, pIvara-puSTa, suzliSTa-paraspara mile hue, viziSTa, tIkSNa-tejatIkhI daMSTrAoM-dADhoM se prakaTita mukhayukta, raktotpala-lAla kamala ke sadRza mRdu sukumAla-atyanta komala tAlu-jihvAyukta, ghanIbhUta-atyanta gAr3he yA jame hue zahada kI guTikA-golI sadRza piMgala varNa kelAlimA-mizrita bhUre raMga ke netrayukta, pIvara-upacita-mAMsala, uttama jaMghAyukta, paripUrNa, vipula-vistIrNacaur3e kandhoM se yukta, mRdu-mulAyama, vizada-ujjvala, sUkSma, prazasta lakSaNayukta, uttama varNamaya, kandhoM para uge ayAloM se zobhita ucchrita-Upara kiye hue, sunamita-Upara se sundara rUpa meM jhuke hue, sujAta-sahaja rUpa meM sundaraAsphoTita-kabhI-kabhI bhUmi para phaTakArI gaI pU~cha se yukta, vajramaya nakhayukta, vajramaya daMSTrAyukta, vajramaya dA~toM vAle, agni meM tapAye hue svarNamaya jihvA tathA tAlu se yukta, tapanIya svarNanirmita yoktrakarajjU dvArA vimAna ke sAtha suyojita-bhalIbhA~ti jur3e hue, kAmagama-svecchApUrvaka gamana karane vAle, prItigamaullAsa ke sAtha calane vAle, manogama-mana kI gati kI jyoM satvara gamanazIla, manorama-mana ko priya laganevAle, amitagati-atyadhika teja gatiyukta, aparimita bala, vIrya, puruSArtha tathA parAkrama se yukta, ucca . gambhIra svara se siMhanAda karate hue, apanI madhura, manohara dhvani dvArA gagana-maNDala ko ApUrNa karate hue, dizAoM ko suzobhita karate hue cAra hajAra siMharUpadhArI deva vimAna ke pUrvI pArzva ko parivahana kiye calate candravimAna ke dakSiNa meM sapheda varNayukta, saubhAgyayukta-jana-jana ko priya laganevAle, suSTha, prabhAyukta, zaMkha ke madhya bhAga, jame hue Thosa atyanta nirmala dahI, godugdha ke jhAga tathA rajatarAzi kI jyoM vimala, ujjvala dIptiyukta, vajramaya kuMbhasthala se yukta, susthita-sundara saMsthAnayukta, pIvara-paripuSTa, uttama, hIroM kI jyoM dedIpyamAna, vRtta-gola la~Da, usa para ubhare hue dIpta, rakta-kamala se pratIta hote binduoM se suzobhita, unnata mukhayukta, tapanIya-svarNa sadRza, vizAla, caMcala-sahaja capalatAmaya, idhara-udhara Dolate, nirmala, ujjvala kAnoM se yukta, madhuvarNa-zahada sadRza varNamaya, bhAsamAna-dedIpyamAna, snigdha-cikane, sukomala palakayukta, nirmala, trivarNa-lAla, pIle tathA sapheda ratnoM jaise locanayukta, abhyudgata-ati unnata, mallikA-camelI ke puSpa kI kalI ke samAna dhavala, sadRzasaMsthita-sama saMsthAnamaya, nivraNa-vraNavarjita, ghAva se rahita, dRr3ha, saMpUrNataH sphaTikamaya, sujAta-janmajAta doSarahita, mUsalavat, paryanta bhAgoM para ujjvala maNiratna-niSpanna rucira citrAMkanamaya svarNanirmita kozikAoM meM kholoM meM sannivezita agrabhAgayukta dA~toM se suzobhita, tapanIya svarNa-sadRza, vizAla, bar3e-bar3e tilaka Adi puSpoM se parimaNDita, vividha maNiratna-sajjita mUrdhAyukta, gale meM prasthApita zreSTha bhUSaNoM se vibhUSita, kuMbhasthala dvibhAga-sthita nIlamanirmita vicitra daNDAnvita, nirmala vajramaya, Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] - [403 tIkSNa, kAnta aMkuzayukta, tapanIya-svarNa-nirmita, subaddha-sundara rUpa meM baMdhI kakSA-hRdayarajjU-chAtI para, peTa para bA~dhI jAne vAlI rassI se yukta, darpa se-garva se uddhata, utkaTa balayukta, nirmala, saghana maNDalayukta, hIrakamaya aMkuza dvArA dI jAtI tAr3anA se utpanna laliti-zrutisukhada zabdayukta, vividha maNiyoM evaM ratnoM se sajjita, donoM ora vidyamAna choTI choTI ghaNTiyoM se samAyukta, rajatanirmita, tirachI ba~dhI rassI se laTakate ghaNTAyugala-do ghaNTAoM ke madhura svara-se manohara pratIta hote, sundara, samucita pramANopeta, vartulAkAra, suniSpanna, uttama lakSaNamaya prazasta, ramaNIya bAloM se zobhita pUMcha vAle, upacita-mAMsala, paripUrNa-pUrNa avayavamaya, kacchapa kI jyoM unnata caraNoM dvArA lAghavapUrvaka-drutagati se kadama rakhate, aMkaratnamaya nakhoM vAle, tapanIya-svarNamaya jihvA tathA tAluyukta, tapanIya-svarNa-nirmita rassI dvArA vimAna ke sAtha sundara rUpa meM jur3e hue, yatheccha gamana karane vAle, ullAsa ke sAtha calane vAle, mana kI gati kI jyoM satvara gamanazIla, mana ko ramaNIya lagane vAle, atyadhika teja gatiyukta, aparimita bala, vIrya, puruSArtha evaM parAkramayukta, ucca, gambhIra svara se garjanA karate hue, apanI madhura, manohara dhvani dvArA AkAza ko ApUrNa karate hue, dizAoM ko suzobhita karate hue cAra hajAra gajarUpadhArI deva vimAna ke dakSiNI pArzva ko parivahana karate haiN| ' candra-vimAna ke pazcima meM sapheda varNayukta, saubhAgyayukta-jana-jana-priya, sundara, prabhAyukta, calacapalaidhana-udhara hilate rahane ke kAraNa ati capala kakud-thUhI se zobhita, ghana-lohamayI gadA kI jyoM nicita-Thosa, sugaThita, subaddha-zithilatArahita, prazastalakSaNayukta, kiJcit jhuke hue hoThoM vAle caMkramitakuTila gamana, Ter3hI cAla, lalita-savilAsa gati-sundara, zAnadAra cAla, pulita gati-AkAza ko lAMgha kara jAne jaisI uchAla pUrNa cAla ityAdi atyanta capala-tvarApUrNa, garvapUrNa gati se zobhita, sannata-pArzvanIce kI ora samyak rUpa se nata hue-jhuke hue deha ke pArzva-bhAgoM se yukta, saMgata-pArzva-deha-pramANa ke anurUpa pArzva-bhAgayukta, sujAta-pArzva-suniSpanna-sahajatayA sugaThita pArzvayukta, pIvara-paripuSTa, vartitagola, susaMsthita-sundara AkAramaya kamara vAle, avalamba-prAlamba-laTakate hue lambe, uttama lakSaNamaya, pramANayukta-samucita pramANopeta, ramaNIya, cAmara-pU~cha ke saghana, dhavala kezoM se zobhita, paraspara samAna khuroM se yukta, sundara pU~cha yukta, samalikhita-samAna rUpa meM utkIrNa kiye gaye se-kore gaye se, tIkSNa agrabhAga maya, saMgata-yathocita mAnopeta sIMgoM se yukta, tanusUkSma-atyanta sUkSma, suniSpanna, snigdha-cikane, mulAyama, loma-deha ke bAloM kI chavi se-zobhA se yukta, upacita-puSTa, mAsaMla, vizAla, paripUrNa, skandha-pradezakandhoM se sundara pratIyamAna, nIlama kI jyoM bhAsamAna kaTAkSa-ardhaprekSita-AdhI nigAha yA tirachI nigAha yukta netroM se zobhita, yuktapramANa-yathocita pramANopeta, viziSTa, prazasta, ramaNIya, gaggaraka nAmaka paridhAnavizeSa-viziSTa vastra se vibhUSita, hilane-Dulane se bajane jaisI dhvani se samaveta (gale meM dhAraNa kiye) gharagharaka saMjJaka AbharaNa-vizeSa se parimaNDita-suzobhita gale se yukta, vakSaHsthala para vaikakSika-tiryak yA tirache rUpa meM prasthApita, vividha prakAra kI maNiyoM, ratnoM tathA svarNa dvArA nirmita ghaNTiyoM kI zreNiyoM-katAroM se suzobhita, varaghaNTA-uparyukta ghaNTiyoM se viziSTatara ghaNTAoM kI mAlA se ujjvala zrI-zobhA dhAraNa kiye hue, padma-sUryavikAsI kamala, utpala-candravikAsI kamala tathA akhaNDita, surabhita puSpoM kI mAlAoM Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra vibhUSita, vajramaya khurayukta, maNi-svarNa Adi dvArA vividha prakAra se susajja, ukta khuroM se UrdhvavartI vikhura yukta, sphaTikamaya dA~ta yukta, tapanIya svarNamaya jihvAyukta, tAluyukta, tapanIya svarNa-nirmita yotraka - rassI dvArA vimAna meM suyojita, yatheccha gamanazIla, prIti yA caitasika ullAsa ke sAtha calane vAle, mana kI gati kI jyoM satvara gamana karate vAle, mana ko priya lagane vAle, atyadhika tejagati yukta, ucca, gaMbhIra svara kI garjanA karate hue, apanI madhura manohara dhvani dvArA AkAza ko ApUrNa karate hue, dizAoM ko suzobhita karate hue cAra hajAra vRSabharUpadhArI deva vimAna ke pazcimI pArzva kA parivahana karate haiM / 404 ] candra vimAna ke uttara meM zvetavarNayukta, saubhAgyayukta - jana-jana ko priya lagane vAle, sundara prabhAyukta, vega evaM bala se ApUrNa saMvatsara - samaya - yuvAvasthA se yukta, harimelaka tathA mallikA - camelI kI kaliyoM jaisI A~khoM se yukta, caMcarita - kuTila gamana - tirachI cAla yA tote kI coMca kI jyoM vakratA ke sAtha apane paira kA uccatAkaraNa--UrdhvakaraNa, lalita - vilAsapUrNa gati, pulita - eka viziSTa gati, cala-vAyu ke tulya atIva capala gatiyukta, laMghana - garta Adi kA atikramaNa - khaDDe Adi phA~da jAnA, valgana - utkUrdanaU~TA kUdanA, uchalanA, dhAvana - - zIghratApUrvaka sIdhA daur3anA, dhoraNa, gati - cAturya - caturAI se daur3anA, tripadI - bhUmi para tIna paira rakhanA, jayinI - gamanAnantara jayavatI - vijayazIlA, javinI - vegavatI - ina gatikramoM meM zikSita, abhyasta, gale meM prasthApita hilate hue ramya, uttama AbhUSaNoM se yukta, nIce kI ora samyaktayA nata hue - jhuke hue deha ke pArzvabhAgoM se yukta, deha ke anurUpa pramANopeta pArzvabhAgayukta, sahajatayA suniSpannasugaThita pArzvabhAgayukta, paripuSTa, gola tathA sundara saMsthAnamaya kamarayukta, laTakate hue, lambe, uttama lakSaNamaya, samucita pramANopeta, ramaNIya cAmara- - pU~cha ke bAloM se yukta, atyanta sUkSma, suniSpanna, snigdha - cikane, mulAyama deha ke romoM kI chavi se yukta, mRdu- komala, vizada ujjvala athavA pratyeka roma kUpa meM eka-eka hone se paraspara asammilita--nahIM mile hue, pRthak-pRthak paridRzyamAna, sUkSma, uttama lakSaNayukta, vistIrNa, kesarapAli--skandhakezazreNI - kandhoM para uge bAloM kI paMktiyoM se suzobhita, lalATa para dhAraNa karAye hue darpaNAkAra AbhUSaNoM se yukta, mukhamaNDaka - mukhAbharaNa, avacUla - laTakate lU~be, ca~vara evaM darpaNa ke AkAra ke viziSTa AbhUSaNoM se zobhita, parimaNDita - susajjita kaTi - kamarayukta, tapanIya - svarNamaya khura, jihvA tathA tAluyukta, tapanIya-svarNanirmita rassI dvArA vimAna se suyojita - sundararUpa meM jur3e hue, icchAnurUpa gatiyukta (prIti tathA ullAsa pUrvaka calane vAle, mana ke vega kI jyoM calane vAle) mana ko ramaNIya pratIta hone vAle, atyadhika teja gatiyukta, aparimita bala, vIrya, puruSArtha tathA parAkramayukta, uccasvara se hinahinAhaTa karate hue, apanI manohara dhvani dvArA gagana - maNDala ko ApUrNa karate hue, dizAoM ko suzobhita karate hue cAra hajAra azvarUpadhArI deva vimAna ke uttarI pArzva ko parivahana karate haiM / cAra-cAra hajAra siMharUpadhArI deva, cAra-cAra hajAra gajarUpadhArI deva, cAra-cAra hajAra vRSabharUpadhArI deva tathA cAra-cAra hajAra azvarUpadhArI deva - kula solaha-solaha hajAra deva candra aura sUrya vimAnoM kA parivahana karate haiM / grahoM ke vimAnoM kA do-do hajAra siMharUpadhArI deva, do-do hajAra gajarUpadhArI deva, do-do hajAra Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] [ 405 vRSabharUpadhArI deva aura do-do hajAra azvarUpadhArI deva - kula ATha-ATha hajAra deva parivahana karate hai / nakSatroM ke vimAnoM kA eka-eka hajAra siMharUpadhArI deva, eka - eka hajAra gajarUpadhArI deva, ekaeka hajAra vRSabharUpadhArI deva evaM eka-eka hajAra azvarUpadhArI deva - kula cAra cAra hajAra deva parivahana karate hai / tAroM ke vimAnoM kA pA~ca-pA~ca sau siMharUpadhArI deva, pA~ca-pA~ca sau gajarUpadhArI deva, pA~ca-pA~ca sau vRSabharUpadhArI deva evaM pA~ca-pA~ca sau azvarUpadhArI deva - kula do-do hajAra deva parivahana karate hai / uparyukta candra - vimAnoM ke varNana ke anurUpa sUrya- vimAna (graha - vimAnoM, nakSatra - vimAnoM) aura tArAvimAnoM kA varNana hai / kevala deva- samUha meM- parivAhaka devoM kI saMkhyA meM aMtara hai| vivecana - candra Adi devoM ke vimAna kisI avalambana ke binA svayaM gatizIla hote haiN| kisI dvArA parivahana kara unheM calAyA jAnA apekSita nahIM hai| devoM dvArA siMharUpa, gajarUpa, vRSabharUpa tathA azvarUpa meM unakA parivahana kiye jAne kA jo yahA~ ullekha hai, usa sandarbha meM jJAtavya hai - Abhiyogika deva tathAvidha Abhiyogya nAmakarma ke udaya se apane samajAtIya yA hInajAtIya devoM se samakSa apanA vaiziSTya, sAmarthya, atizaya khyApita karane hetu siMharUpa meM, gajarUpa meM, vRSabharUpa meM, tathA azvarUpa meM vimAnoM kA parivahana karate haiM / yoM ve candra, sUrya Adi viziSTa, prabhAvaka devoM ke vimAnoM ko liye calanA pradarzita kara apane ahaM tuSTi mAnate haiM / jyotiSka devoM kI gati : Rddhi 201. eteti NaM bhaMte ! caMdima- sUria - gahagaNa - nakkhatta-tArArUvANaM kayare savvasigghagaI kayare savvasigghatarAe ceva / goyamA ! caMderhito sUrA savvasigghagaI, sUrehiMto gahA sigghagaI, gahehiMto NakkhattA sigghagaI, kkhatehiMto tArArUvA sigghagaI, savvappagaI caMdA, savvasigghagaI tArArUvA iti / [201] bhagavan ! ina candroM, sUryoM, grahoM, nakSatroM tathA tAroM meM kauna sarvazIghragati haiM - candra Adi sarva jyotiSka devoM kI apekSA zIghragatiyukta haiM ? kauna sarvazIghratara gatiyukta haiM ? gautama ! candroM kI apekSA sUrya zIghragatiyukta haiM, sUryoM kI apekSA graha zIghragatiyukta haiM, grahoM kI apekSA nakSatra zIghragatiyukta haiM tathA nakSatroM kI apekSA tAre zIghragatiyukta haiM / inameM candra sabase alpa yA mandagatiyukta hai tathA tAre sabase adhika zIghragatiyukta haiM / 202. etesi NaM bhaMte ! caMdima-sUria-gaha-Nakkhatta - tArArUvANaM kayare savvamahiDDiA kare savvappiDDiA ? goyamA ! tArArUvehiMto NakkhattA mahiDDiA, NakhattehiMto gahA mahiDDiA, gahehiMto sUriA Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 ] mahiDDiA sUrehiMto caMdA mahiDDiA / savvapiDDiA tArArUvA savvamahiDDiA caMdA / [202] gautama ! ina candroM, sUryoM, grahoM, nakSatroM tathA tAroM meM kauna sarvamaharddhika haiM - sabase adhika RddhizAlI haiM ? kauna sabase alpa-kama RddhizAlI haiM ? [jambUdvIpaprajJaptisUtra gautama ! tAroM se nakSatra adhika RddhizAlI haiM, nakSatroM se graha adhika RddhizAlI haiM, grahoM se sUrya adhika RddhizAlI haiM tathA sUryoM se candra adhika RddhizAlI haiM ? tAre sabase kama RddhizAlI tathA candra sabase adhika RddhizAlI haiN| eka tAre se dUsare tAre kA antara 203. jambuddIve NaM bhaMte ! dIve tArAe a tArAe a kevaie abAhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! duvihe - vAghAie a nivvAghAie a / nivvAghAie jahaNNeNaM paMcadhaNusayAI ukkoseNaM do gaauuaaii| vAghAie jahaNNeNaM doNi chAvaTThe joaNasae, ukkoseNaM bArasa joaNasahassAiM doNNi a bAyAle joaNasae tArArUvassa 2 abAhAe aMtare paNNatte / [203] bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata eka tAre se dUsare tAre kA kitanA antara- phAsalA batalAyA gayA hai ? gautama ! antara do prakAra kA hai - 1. vyAghAtika - jahA~ bIca meM parvata Adi rUpa meM vyAghAta ho / 2. nirvyAghAtika - jahA~ bIca meM koI vyAghAta na ho| eka tAre se dUsare kA nirvyAghAtika antara jaghanya 500 dhanuSa tathA utkRSTa 2 gavyUta batalAyA gayA hai| eka tAre se dUsare tAre kA vyAghAtika antara jaghanya 266 yojana tathA utkRSTa 12242 yojana batalAyA gayA hai| jyotiSka devoM kI agramahiSiyA~ 204. candassa NaM bhaMte ! joisiMdassa joisaraNNo kai aggamahisIo paNNattAo ? goyamA ! cattAri aggamahisIo paNNattAo taM jahA - candappabhA, dosiNAbhA, accimAlI, pabhaMkarA / tao NaM egamegAe devIe cattAri 2 devIsahassAiM parivAro paNNatto / pabhU NaM tAo egamegA devI annaM devIsahassaM viuvvittae, evAmeva sapuvvavareNaM solasa devIsahassA, settaM tuDie / pahU NaM bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsa vimANe candAe rAyahANIe sabhAe suhammAeM tuDieNaM saddhiM mahayAhayaNaTTagIavAia jAva' divvAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae ? Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [407 goyamA ! No iNaDhe smddhe| se keNaTeNaM jAva 2 viharittae ? goyamA ! caMdassa NaM joisiMdassa joisaraNNo caMdavaDeMsae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mANavae ceiakhaMbhe vairAmaesu golavaTTasamuggaesu bahUIo jiNasakahAo sannikhittAo ciTuMti tAo NaM caMdassa aNNesiMca bahUNaM devANa yadevINa ya accaNijjAo pajjavAsaNijjAo, se teNaTeNaM goyamA ! No pabhutti, pabhU NaM caMde sabhAe suhammAe cauhiM sAmANiasAhassIhiM evaMjAva' divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae kevalaM pariAriddhIe, No ceva NaM mehunnvtti| vijayA 1,vejayaMti 2, jayaMti 3,aparAjiA5-savvehiMgahAINaM eAo aggamahisIo, chAvattarassavi gahasayassa eAo aggamahisIo vattavyao, imAhi gAhAhiti iMgAlae viAlae lohiaMke saNicchare cev| AhuNie pAhuNie kaNagasaNAmA ya pNcev||1|| some sahie AsaNe ya kajjovae akbbre| ayakarae duMdubhae saMkhasanAmevi tinnnnev||2|| evaM bhANiyavvaM jAva bhAvakeussa aggamahisIo tti| 1. dekheM sUtra saMkhyA 142 2. dekheM sUtra saMkhyA 142 3. dekheM sUtra saMkhyA 89 4. tiNNeva kaMsanAmA NIla ruppi a havaMti cttaari| bhAvatilapupphavaNNe daga dagavaNNe ya kAyabadhe y||3|| iMdaggidhUmakeU haripiMgalae buhe a sukke a| vahassairAhu agatthI mANavage kAmaphAse a||4|| dhurae pamuhe viyaDe visaMdhi kappe tahA payalle y| jaDiyAlae ya aruNe aggilakAle mahAkAle // 5 // sotthia sovatthiae vaddhamANaga tahA palaMbe a| NiccAlIe Niccujjoe sayaMpabhe ceva obhAse // 6 // seyaMkara-khemaMkara-AbhaMkara-pabhaMkare a nnaayvvo| arae virae Na tahA asoga taha vItasoge y||7|| vimala-vitattha-vivatthe visAsa taha sAla suvvae cev| aniyaTTI egajaDI a hoi vijaDI ya bodhvve||8|| kara-karia rAya-aggala bodhavve puSpha bhaavkeuua| aTThAsII gahA khalu NAyavvA aannupuvviie||9|| zrI jambUdvIpaprajJaptisUtra, zAnticandrIyA vRtti, patrAMka 534-35 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra [204] bhagavan ! jyotiSka devoM ke indra, jyotiSka devoM ke rAjA candra ke kitanI agramahiSiyAMpradhAna deviyAM batalAI gaI haiM ? gautama ! cAra agramahiSiyAM batalAI gaI haiM-1. candraprabhA, 2. jyotsnAbhA, 3. arcimAlI tathA 4. prbhNkraa| ___ unameM se eka-eka agramahiSI kA cAra-cAra hajAra devI-parivAra batalAyA gayA hai| eka-eka agramahiSI anya sahasra deviyoM ko vikurvaNA karane meM samartha hotI hai| yoM vikurvaNA dvArA solaha hajara deviyA~ niSpanna hotI haiN| vaha jyotiSkarAja candra kA antaHpura hai| bhagavan ! kyA jyotiSkendra, jyotiSkarAja, candrAvataMsaka vimAna meM candrA rAjadhAnI meM sudharmA sabhA meM apane anta:pura ke sAtha-deviyoM ke sAtha nATya, gIta, vAdya Adi kA Ananda letA huA divya bhoga bhogane meM samartha hotA hai ? ___ gautama ! aisA nahIM hotA-jyotiSkendra candra sudharmA sabhA se apane antaHpura ke sAtha divya bhoga nahIM bhogtaa| bhagavan ! vaha divya bhoga kyoM-kisa kAraNa nahIM bhogatA ? gautama ! jyotiSkendra, jyotiSkarAja candra ke candrAvataMsaka vimAna meM candrA rAjadhAnI meM sudharmA sabhA meM mANavaka nAmaka caityastaMbha hai| usa para vajramaya-hIraka-nirmita golAkAra sampuTarUpa pAtroM meM bahuta sI jina-sakthiyA~-jinendroM kI asthiyA~ sthApita haiN| ve candra tathA anya bahuta se devoM evaM deviyoM ke lie arcanIya-pUjanIya tathA paryupAsanIya haiM / isalie unake prati bahumAna ke kAraNa AzAtanA ke bhaya se apane cAra hajAra sAmAnika devoM se saMparivRta candra sudharmA sabhA meM apane anta:pura ke sAtha divya bhoga nahIM bhogtaa| vaha vahA~ kevala apanI parivAra-Rddhi-yaha merA antaHpura hai, paricara hai, maiM inakA svAmI hUM-yoM apane. vaibhava tathA prabhutva kI sukhAnubhUti kara sakatA hai, maithuna sevana nahIM krtaa| saba grahoM Adi ' kI 1. vijayA, 2. vaijayantI, 3. jayantI tathA 4. aparAjitA nAmaka cAra-cAra agramahiSiyA~ haiN| yoM 176 grahoM kI inhIM nAmoM kI agramahiSiyA~ haiN| gAthAe~ graha 1. a!kAraka, 2. vikAlaka, 3. lohitAGka, 4. zanaizcara, 5. Adhunika, 6. prAdhunika, 7. kaNa, 8. kaNaka, 9. kaNakaNaka, 10. kaNavitAnaka, 11. kaNasaMtAnaka, 12. soma, 13. sahita, 14. AzvAsana, 15. kAryopaga, 16. kurbaraka, 17. ajakaraka, 18. dundubhaka, 19. zaMkha, 20. zaMkhanAbha, 21. zaMkhavarNAbha-yoM bhAvaketu 2 paryanta grahoM kA uccAraNa karanA chie| una sabakI agramahiSiyA~ uparyukta nAmoM kI haiN| 5. yahA~ nakSatroM evaM tAroM kA bhI grahaNa hai| 2. 22. kaMsa, 23. kaMsanAbha, 24. kaMsavarNAbha, 25. nIla, 26. nIlAvabhAsa, 27. ruppI, 28. rupyavabhAsa, 29. bhasma, 30. bhasmarAzi, Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] devoM kI kAla- sthiti 205. candavimANe NaM bhaMte ! devANaM kevaiaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasayasahassamabbhahiaM / candavimANe NaM devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehimabbhahiaM / # sUravimANe devANaM jahaNNeNaM caubbhAgapaliovamaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasahassaprabbhahiyaM / sUravimANe devINaM jahaNNeNaM caubbhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahiM lAsasayaehiM abbhahiyaM / gahavimANe devANaM jahaNaNeNaM caubbhAgapaliovamaM, ukkoseNaM paliovamaM, gahavimANe devINaM jahaNNeNaM caubbhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM / NakkhattavimANe devANaM jahaNaNeNaM caubbhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM / kkhattavimANe devINaM jahaNNeNaM caubbhAgapaliovamaM ukkoseNaM sAhiaM caubbhAgapaliovamaM / T [409 . tArAvimANe devANaM jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM caubbhAgapaliovamaM / tArA vimANe devINaM jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM sAiregaM aTThabhAgapaliovamaM / [205] bhagavan ! candravimAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? G gautama ! candra-vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya - kamase kama / palyopama tathA utkRSTa adhika se adhika eka lAkha varSa adhika eka palyopama hotI hai / candra - vimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya / pralyopama tathA utkRSTa - pacAsa hajAra varSa adhika ardha palyopama hotI hai / 1 sUrya - vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya / palyopama tathA utkRSTa eka hajAra varSa adhika eka palyopama hotI hai| sUrya-vimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya / palyopama tathA utkRSTa pA~ca sau varSa adhika palyopama hotI hai| graha-vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya / palyopama tathA utkRSTa eka palyopama hotI hai / graha-vimAna deviyoM kI sthiti jaghanya / palyopama tathA utkRSTa ardha palyopama hotI hai / 4 nakSatra-vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya / palyopama tathA utkRSTa ardha palyopama hotI hai / nakSatravimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya / palyopama tathA utkRSTa kucha adhika / palyopama hotI hai| 4 2 31. tila, 32. tilapuSpavarNa, 33. daka, 34. dakavarNa, 35. kAya, 36. vandhya, 37. indrAgni, 38. dhUmaketu, 39. hari, 40. pilaka, 41. budha, 42. zukra, 43. bRhaspati, 44. rAhu, 45. agasti, 46. mANavaka, 47. kAmasparza, 48. dhuraka, 49. pramukha, 50. vikaTa, 51. visandhikalpa, 52 tathAprakalpa, 53. jaTAla, 54. aruNa, 55. agni, 56. kAla, 57. mahAkAla, 58. svastika, 59. sauvastika, 60. vardhamAnaka, 61 tathApralamba, 62. nityAloka, 63. nityodyota, 64. svayaMprabha, 65. avabhAsa, 66. zreyaskara, 67. kSemaGkara, 68. AbhaGkara, 69. prabhaGkara, 70. boddhavyaarajA, 71. virajA, 72. tathAazoka, 73. tathAvItazoka, 74. vimala, 75. vitata, 76. vivastra, 77. vizAla, 78. zAla, 79. suvrata, 80. anivRtti, 81. ekaTI, 82. dvijaTI, 83. boddhavyakara, 84. karika, 85. rAjA, 86. argala, 87. boddhavya puSpaketu, 88. bhAvaketu / dvigaNita karane para ve 176 hote haiN| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410] [jambUdvIpaprajJaptisUtra * brahmA varuNa tArA-vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya 1), palyopama tathA utkRSTa 1/, palyopama hotA hai| tArAvimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya / palyopama tathA utkRSTa sAdhika / palyopama hotI hai| nakSatroM ke adhiSThAtR-devatA . 206. brahmA viNhU a vasu, varuNe aya vuDDI pUsa Asa jme| aggi payAvai some, sadde aditI vahassaI sappe // 1 // piu bhagaajjamasaviA, taTThA vAU taheva iNdggii| mitte iMde niruI, AU vissA ya boddhavve // 2 // [206] nakSatroM ke adhidevatA-adhiSThAtR-devatA isa prakAra haiM nakSatra adhidevatA abhijit zravaNa viSNu dhaniSThA vasu zatabhiSak pUrvabhAdrapadA aja uttarabhAdrapadA vRddhi (abhivRddhi) pUSA azvinI bharaNI kRttikA agni rohiNI prajApati mRgazira soma ArdrA punarvasu aditi puSya azleSA sarpa pitA pUrvaphAlgunI uttaraphAlgunI aryamA hasta citrA tvaSTA * 3 >> revatI azva yama M bRhaspati maghA bhaga AM savitA Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [411 nakSatra svAti vizAkhA anurAdhA adhidevatA vAyu indrAgnI mitra jyeSThA mUla nirRti pUrvASADhA Apa uttarASADhA vizve (vizvedeva) alpa, bahu, tulya 207. etesi NaM bhaMte ! caMdisUriagahaNakkhattatArArUvANaM kayare kayare hiMto appA vA bahuA vA tullA vA visesAhiA vA ? . goyamA ! caMdimasUriA duve tullA savvatthovA, NakkhattA saMkhejjaguNA, gahA saMkhejjaguNA, tArArUvA saMkhejaguNA iti| [207] bhagavan ! candra, sUrya, graha, nakSatra tathA tArAoM meM kauna kinase alpa-kama, kauna kinase bahuta, kauna kinase tulya-samAna tathA kauna kinase vizeSAdhika haiM ? gautama ! candra aura sUrya tulya-samAna haiN| ve sabase stoka-kama haiN| unakI apekSA nakSatra saMkhyeyaguNe28 gune adhika haiN| nakSatroM kI apekSA graha saMkhyeya gune-kucha adhika tIna gune 1-88 gune adhika haiN| grahoM kI apekSA tAre saMkhyeya gune-66975 kor3Akor3I 2 gune adhika haiN| tIrthaMkarAdi-saMkhyA 208. jambuddIveNaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukkosapae vA kevaiAtitthayarA savvaggeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNNapae cattAri ukkosapae cottIsaM titthayarA savvaggeNaM pnnnnttaa| jambuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiA jahaNNapae vA ukkosapae vA cakkavaTTI savvaggeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNNapade cattAri ukkosapade tIsaM cakkavaTTI savvaggeNaM paNNattA iti, baladevA, tattiA ceva jattiA cakkavaTTI, vAsudevAvi tattiyA cevtti| jambuddIve dIve kevaiA nihirayaNA savvaggeNaM paNNatA? 1. zrI jambUdvIpaprajJaptisUtra, zAnticandrIyA vRtti, patrAMka 536 2. jambUdvIpaprajJaptisUtra hindI anuvAda, zrI amolakaRSi, pRSTha 617 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 / goyamA ! tiNNi chaluttarA NihirayaNasayA savvaggeNaM paNNattA / vaiA NihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? 'goyamA ! jahaNNapae chattIsaM ukkosae doNi sattarA NihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti / jambuvedI [jambUdvIpaprajJaptisUtra jambuddIve NaM bhaMte! dIve kevaiA paMciMdiarayaNasayA savvaggeNaM paNNattA ? goyamA ! do dasuttarA paMciMdiarayaNasayA savvaggeNaM paNNattA / jambuddIve NaM bhaMte ! dIve jahaNNapade vA ukkosapade vA kevaiA paMciMdiarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM ukkosapae doNNi dasuttarA paMciMdiarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti / jambuddIve NaM bhaMte! dIve kevaiA egiMdiarayaNasayA savvaggeNaM paNNattA ? goyamA ! do dasuttarA egiMdiarayaNasayA savvaggeNaM paNNattA / jambuddIve NaM bhaMte! dIve kevaiA egiMdiarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchanti ? goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM ukkosapae doNNi dasuttarA egiMdiarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchanti / [208] bhagavan ! jambUdvIpa meM jaghanya - kama se kama tathA utkRSTa - adhika se adhika samagratayA kitane tIrthaMkara hote haiM ? gautama ! kama se kama cAra tathA adhika se adhika cautIsa tIrthaMkara hote haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM kama se kama tathA adhika se adhika kitane cakravartI hote haiM ? kama cAra tathA adhika se adhika tIsa cakravartI hote haiM / gautama ! kama jitane cakravartI hote haiM, utane hI baladeva hote haiM, vAsudeva bhI utane hI hote haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM nidhi - ratna - utkRSTa nidhAna kitane hote haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM nidhi - ratna 306 hote haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane sau nidhi - ratna yathAzIghra paribhoga-upayoga meM Ate haiM ? gautama ! kama se kama 36 tathA adhika se adhika 270 nidhi - ratna yathAzIghra paribhoga-upayoga meM Ate haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane sau paMcendriya- ratna hote haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM paJcendriya-ratna 306 hote haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM kama se kama aura adhika se adhika kitane paJcendriya-ratna yathAzIghra paribhoga ! Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] upayoga meM Ate haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM kama se kama 28 tathA adhika se adhika 210 paJcendriya - ra paribhoga-upayoga meM Ate haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane sau ekendriya- ratna hote haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM 210 ekendriya - ratna hote haiM / [ 413 - ratna yathAzIghra bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane sau ekendriya- ratna yathAzIghra paribhoga-upayoga meM Ate haiM ? gautama ! kama se kama 28 tathA adhika se adhika 210 ekendriya-ratna yathAzIghra paribhoga-upayoga meM Ate haiN| vivecana - jJApya hai ki yahA~ nidhi-ratnoM, paJcendriya-ratnoM kA varNana cakravartiyoM kI apekSA se hai / jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra ke battIsa vijayoM meM battIsa tathA bharatakSetra aura airavata kSetra meM ekaeka tIrthaMkara jaba hote haiM taba tIrthaMkaroM kI utkRSTa saMkhyA 34 hotI hai| aba jambUdvIpa ke pUrvavideha kSetra meM zItA mahAnadI ke dakSiNa aura uttara bhAga meM eka-eka aura zItodA mahAnadI ke dakSiNa aura uttara bhAga meM eka-eka cakravartI hotA hai, taba jaghanya cAra cakravartI hote haiM / jaba mahAvideha ke 3-2 vijayoM meM se aTThAIsa vijayoM meM 28 cakravartI aura bharata meM eka evaM airavata meM eka cakravartI hotA hai taba samagra jambUdvIpa meM unakI utkRSTa saMkhyA 30 hotI hai / 1 smaraNa rahe ki jisa samaya 28 cakravartI 28 vijayoM meM hote haiM usa samaya zeSa cAra vijayoM meM cAra vAsudeva hote haiM aura jahA~ vAsudeva hote haiM vahA~ cakravartI nahIM hote| ataeva cakravartiyoM kI utkRSTa saMkhyA jambUdvIpa meM tIsa hI batalAI gaI hai| cakravartiyoM kI jaghanya saMkhyA kI saMgati tIrthaMkaroM kI saMkhyA ke samAna jAna lenA cAhie / jaba cakravartiyoM kI utkRSTa saMkhyA tIsa hotI hai taba vAsudevoM kI jaghanya saMkhyA cAra hotI hai aura jaba vAsudevoM kI utkRSTa saMkhyA 30 hotI hai taba cakravartI kI saMkhyA 4 hotI hai| baladevoM kI saMkhyA kI saMgati vAsudevoM ke samAna jAna lenA cAhie kyoMki ye dono sahacara hote pratyeka cakravartI ke nau-nau nidhAna hote haiN| unake upayoga meM Ane kI jaghanya aura utkRSTa saMkhyA cakravartiyoM kI jaghanya aura utkRSTa saMkhyA para AdhRta hai / nidhAnoM aura ratnoM kI saMkhyA ke sambandha meM bhI yahI jAnanA cAhie / pratyeka cakravartI ke nau nidhAna hote haiN| nau ko cautIsa se guNita karane para 306 saMkhyA AtI hai / kintu unameM se cakravartiyoM ke upayoga meM Ane vAle nidhAna jaghanya chattIsa aura adhika se adhika 270 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jambUdvIpaprajJaptisUtra cakravartI ke sAta paMcendriyaratna isa prakAra haiM - 1. senApati, 2. gAthApati, 3. varddhakI, 4. purohita, 5. gaja, 6. azva, 7. strIratna / 414 ] ekendriya ratna - 1. cakraratna, 2. chatraratna, 3. carmaratna, 4. daNDaratna, 5. asiratna, 6. maNiratna, 7. kAkaNIratna / jambUdvIpa kA vistAra 209. jambUddIve NaM bhaMte! dIve kevaiaM AyAma - vikkhaMbheNaM, kevaiaM parikkheveNaM, kevaiaM uvveheNaM, kevaiaM uddhaM uccatteNaM, kevaiaM savvaggeNaM paNNatte ? gomA ! jambUddIve dIve egaM joaNa-sayasahassaM AyAma - vikkhaMbheNaM, tiNNi joyaNasayasahassAiM solasa ya sahassAiM doNNi a sattAvIse joaNasae tiNNi a kose aTThAvIsaM ca dhaNusa terasa aMgulAI addhagulaM ca kiMci visesAhiaM parikkheveNaM paNNatte / egaM joaNa-sahassaM uvveheNaM, NavaNautiM joaNa- sahassAiM sAiregAiM uddhaM uccatteNaM, sAiregaM joaNa-saya-sahassaM savvaggeNaM paNNatte / [209] bhagavan ! jambUdvIpa kI lambAI-caur3AI, paridhi, bhUmigata gaharAI, U~cAI tathA bhUmigata gaharAI aura U~cAI - donoM samagratayA kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! jambUdvIpa kI lambAI-caur3AI 1,00,000 yojana tathA paridhi 3,16,227 yojana 3 koza 128 dhanuSa kucha adhika 13 /, aMgula batalAI gaI hai| isakI bhUmigata gaharAI 1000 yojana, U~cAI kucha adhika 99,000 yojana tathA bhUmigata gaharAI aura U~cAI donoM milAkara kucha adhika 1,00,000 yojana haiN| jambUdvIpa : zAzvata : azAzvata 210. jambUdvIpe NaM bhaMte ! dIve kiM sAsae asAsae ? goyamA ! sia sAsae, sia asAsae / sekeNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai sia sAsae, sia 'asAsae ? goyamA ! davvaTTayAe sAsae, vaNNa-pajjavehiM, gaMdha- pajjavehiM, rasa-pajjavehiM phAsa - pajjavehiM asAsae / se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai sia sAsae, sia 'asAsae / jambUddaNaM bhaMte! dIve kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! Na kayAviNAsi, Na kayAvi Natthi, Na kayAviNa bhavissai / bhuvi ca, bhavai a, bhavissai a / dhuve, Niae, sAsae, avvae, avaTThie, Nicce jambuddIve dIve paNNatte / [210] bhagavan ! jambUdvIpa zAzvata hai yA azAzvata ? Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [415 goyamA ! syAt-kathaMcit zAzvat hai, syAt-kathaMcit azAzvata hai. bhagavan ! vaha syAt zAzvata hai, syAt azAzvata hai-aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! dravya rUpa se-dravyArthikanaya kI apekSA se vaha zAzvata hai, varNaparyAya, gandhaparyAya, rasaparyAya evaM sparzaparyAya kI dRSTi se-paryAyArthika naya kI apekSA se vaha azAzvata hai| gautama ! isI kAraNa kahA jAtA hai-vaha syAt zAzvata hai, syAt azAzvata hai| bhagavan ! jambUdvIpa kAla kI dRSTi se kaba taka rahatA hai| gautama ! yaha kabhI-bhUtakAla meM nahIM thA, kabhI-vartamAna kAla meM nahIM haiM, kabhI-bhaviSyakAla meM nahIM hogA-aisI bAta nahIM hai| yaha bhUtakAla meM thA, vartamAna kAla meM hai aura bhaviSyakAla me rhegaa| jambUdvIpa dhruva, niyata, zAzvata, avyaya, avasthita tathA nitya kahA gayA hai| jambUdvIpa kA svarUpa ____211. jambuddIveNaMbhaMte ! dIvekiMpuDhavi-pariNAme,Au-pariNAme, jIva-pariNAme, poggalapariNAme ? goyamA ! puDhavi-pariNAmevi,Au-pariNAmevi, jIva-pariNAmevi, poggl-prinnaamevi| jambuddIve NaM bhaMte ! dIve savva-pANA, savva-jIvA, savva-bhUA, savva-sattA, puDhavikAiattAe, AukAiattAe, teukAiattAe, vAukAiattAe, vaNassaikAiattAe uvvnnnnpuvvaa| haMtA goyamA ! asaI ahavA annNtkhutto| [211] bhagavan ! kyA jambUdvIpa pRthvI-pariNAma-pRthvIpiNDamaya hai, kyA ap-pariNAmajalapiNDamaya hai, kyA jIva-pariNAma-jIvamaya hai, kyA pudgalapariNAma-pudgala-skandhamaya hai ? gautama ! parvatAdiyukta hone se pRthvIpiNDamaya bhI hai, nadI, jhIla Adi yukta hone se jalapiNDamaya bhI hai, vanaspati Adi yukta hone se jIvamaya bhI hai, mUrta hone se pudgalapiNDamaya bhI hai| bhagavan ! kyA jambUdvIpa meM sarvaprANa-dvIndriya, trIndriya tathA caturindriya jIva, sarvajIva-paJcendriya jIva, sarvabhUta-vRkSa (vanaspati jIva), sarvasattva-pRthvI, jala, agni tathA vAyu ke jIva-ye saba pRthvIkAyika ke rUpa meM, apkAyika ke rUpa meM, tejaskAyika ke rUpa meM, vAyukAyika ke rUpa meM tathA vanaspatikAyika ke rUpa meM pUrvakAla meM utpanna hue hai ? gautama ! hA~, gautama ! ve asaMkRta-aneka bAra athavA ananta bAra utpanna hue haiN| jambUdvIpa : nAma kA kAraNa 212. se keNadeNaM bhaMte ! evaM vuccai jambuddIve dIve ? Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416] [jambUdvIpaprajJaptisUtra goyamA ! jambuddIve NaM dIve tattha 2 dese tahiM 2 bahave jambU-rukkhA , jambU-vaNA, jambUvaNasaMDA, NiccaM kusumiA(NiccaM mAiA, NiccaM lavaiA, NiccaM thavaiA,NiccaM gulaiA, NiccaM gocchiA, NiccaM jamaliA, NiccaM juvaliyA, NiccaM viNamiA, NiccaM paNamiA, NiccaM kusumiA-mAia-lavaia-thavaia-gulaia-gocchia-jamalia-juvalia-viNamiapaNamia-suvibhatta-) piMDima-maMjari vaDeMsagadharA sirIe aIva uvosabhemANA cittuNti| __jambUe sudaMsaNAe aNADhie NAmaMdeve mahiDDie jAva paliovamaTThiie pvisi|se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai jambUddIve dIve iti| [212] bhagavan ! jambUdvIpa jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM sthAna-sthAna para bahuta se jambU vRkSa haiM, jambU vRkSoM se ApUrNa vana haiM, vanakhaNDa haiM-jahA~ pramukhatayA jambU vRkSa haiM, kucha aura bhI taru mile jule haiN| vahA~ vanoM tathA vana-khaNDoM meM vRkSa sadA-saba RtuoM meM phUloM se lade rahate hai| (ve maMjariyoM, patte phUloM ke gucchoM, gulmoM-latAkuMjoM tathA pattoM ke gucchoM se yukta rahate haiN| kaI aise haiM, jo sadA samazreNika rUpa meM eka paMkti meM sthita haiN| kaI aise haiM jo sadA yugala rUpa meM-do-do ke rUpa meM vidyamAna haiN| kaI aise haiM, jo puSpoM evaM phaloM ke bhAra se nitya vinamita-bahuta jhuke hue haiM, praNamita-vizeSa, rUpa se abhinamita-name hue haiN| kaI aise haiM, jo ye sabhI vizeSatAe~ liye haiN|) ve apanI sundara lumbiyoM tathA maJjariyoM ke rUpa meM mAno zirobhUSaNakalaMgiyA~ dhAraNa kiye rahate haiN| ve apanI zrI-kAnti dvArA atyanta zobhita hote hue sthita haiN| jambU sudarzanA para parama RddhizAlI, palyopama-AyuSyayukta anAhata nAmaka deva nivAsa karatA hai| ... gautama ! isI kAraNa vaha (dvIpa) jambUdvIpa kahA jAtA hai| upasaMhAra : samApana . 213. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre mihilAe NayarIe mANibhadde ceie bahUNaM samaNANaM, bahUNaM samaNINaM, bahUNaM sAvayANaM, bahUNaM sAviyANaM, bahUNaM devANaM, bahUNaM devINaM, majhagae evamAikkhai, evaM bhAsai, evaM paNNavei, evaM parUvei jambUdIvapaNNattINAmatti ajjo !ajjhayaNe aTuM ca heuM ca pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujjo 2 uvadaMsei tti bemi| ||jNbuuddiivpnnnnttii smttaa|| / [213] sudharmA svAmI ne apane antevAsI jambU ko sambodhika kara kahA-Arya jambU ! mithilA garI ke antargata maNibhadra caitya meM bahuta-se zramaNoM, bahuta-sI zramaNiyoM, bahuta-se zrAvako, bahuta-sI cAvikAoM, bahuta-se devoM, bahuta-sI deviyoM kI pariSad ke bIca zramaNa bhagavAn mahAvIra ne zastraparijJAdi ko jyoM zrutaskandhAdi ke antargata jambUdvIpaprajJapti nAmaka svatantra adhyayana kA AkhyAna kiyA-vAcyamAtrakathana pUrvaka varNana kiyA, bhASaNa kiyA-vizeSa-vacana-kathana pUrvaka pratipAdana kiyA-vyakta paryAya-vacana garA nirUpaNa kiyA, prarUpaNa kiyA-upapatti yA yuktipUrvaka vyAkhyAna kiyaa| vismaraNazIla zrotRvRnda para Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra ] anugraha kara artha - abhiprAya, tAtparya hetu - nimitta, prazna - ziSya dvArA jijJAsita, pRSTa artha ke pratipAdana kAraNa tathA vyAkaraNa - apRSTottara - nahIM pUche gaye viSaya ke uttara, spaSTIkaraNa dvArA prastuta zAstra kA bArabAra upadeza kiyA - vivecana kiyaa| // saptama vakSaskAra samApta // // jambUdvIpaprajJapti samApta // [ 41 * Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] pariziSTa01 gAthAoM ke akSarAnukramI saMketa gAthAMza auNAsIi sahassA acche a sUriAvatte aDayAlI bhae aNiAhivANa paccatthimeNaM abhissa canda - jogo abhiI chacca muhU abhaI savaNiTThA abhinaMdie paTTe a alaMbusA missakesI avasesA NakkhattA, paNNarasa vi huMti avasesA NakkhattA, paNNarasa vi sUrasahagayA ahamaMsi paDhamarAyA ayaM bahuguNadA Aicca-te a-taviA AsapurA sahapurA a ilAdevI surAdevI iha tassa bahuguNaddhe iMgAlavila iMdamuddhAbhisitte uttamA ya suNakkhattA uvavAo kappo A u sUtrAMka 9 ee NavaNihirayANA 138 ee samANiANaM 199 eesiM pallANaM 107 egaM ca saya - sahassaM 184 139 gAthAMza 147 60 204 185 193 193 omajjAyaNa maMDavvAyaNe 184 osappiNI imIse 185 147 193 193 .79 75 185 105 kAle kAlapaNA e o gosIsAvalikAhAra gaMdhavva-aggivese caurAsIi asIi caTThI TTI kha cakkaTThapaTThANA cattAri sahassAIM ka khIlaga dAmaNi egAvalI khujjA cilAi vAmaNi khemA khemapurA ceva khaMDA joaNa vAsA kha gaNiassa ya uppattI govallAyaNa tegicchAyaNe ga ca [jambUdvIpaprajJaptisUtra sUtrAMka 82 151 25 159 192 79 82 192 56 122 158 82 192 192 185 151 152 82 3~ Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [419 gAthAMza sUtrAMka gAthAMza sUtrAMka pa 107 132 oo 106 107 131 58 82 151 206 184 105 172 chappaNaM khalu bhAe 199 paumA paumappabA ceva ja paumuttare NIlavante jAvaiyaMmi pamANaMmi paDhamaNarIsara Isara jogo deva ya tAragga paDhamittha nIlavantI johANa ya uppattI paNavIsaTThArasa bAraseva paNNAsaMgula dIho __ Na pamhe mupamhe mahApamhe NaNaTTavihI NADagavihI parigaraNigaria majjho Navame vasaMtamAse 185 paliovamaTThiIA Na vi se khuhANa viliaM 76 pAlaya pupphe ya somaNase NesappaMmi NivesA 82 piu bhagaajjamasaviA NaMduttarA ya NandA 147 puDhavi-dagANaM ca rasaM puvvaMge siddhamaNorame taDhe a bhAviappA 185 pussAyaNe a assAyaNa tigatigapaMcagasayaduga 191 tiNNi sahassA satta ya 24 brahmA viNhU a vasU tiNNeva uttarAI, puNNavasU rohiNI visAhA y| ee chaNNakkhattA bhiMgA bhiMgappabhA ceva tiNNeva uttarAI, puNNavasU rohiNI visAhA y|| bhogaMkarA bhogavaI vaccaMti muhUtte tisu taNuaMtisu taMbaM telle koTThasamugge majjha veaDDassa u taM caMcalAyamANaM mandara meru maNorama mAsANaM pariNAmA migasIsAvali ruhirabiMdu dakNikhapurathime 107 miyasiraM adda pusso dappaNa bhaddAsaNaM mUlaMmi joaNasayaM do kose a gahANaM 199 mUlaMmi tiNNi sole 'merussa majjhayAre nesappe paMDuae 82 mehaMkarA mehavaI 206 107 145 138 194 192 155 189 106 106 168 146 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra gAthAMza mogallAyaNa saMkhAyaNe sUtrAMka gAthAMza sUtrAMka 147 193 82 184 77 rayaNAiM savvarayaNe rudde see mitte lAsiya-lausiya-damilI lohassa ya uppattI va 192 samAhArA supaiNNA sayabhisayA bharaNIo 82 savvA AbharaNavihI sasi samaga-puNNamAsiM sAgaragirimerAgaM siddhe a vijjuNAme siddhe kacche khaMDaga siddhe NIle puvvavidehe siddhe ya mAlavante 124 siddhe ruppI rammaga 82 siddhe somaNase vi a 133 sudaMsaNA amohA ya subhaddA ya visAlA ya / 185 susImA kuNDalA ceva 131 so devakammavihiNA 184 some sahie AsaNe . 82 saMThANa ca pamANaM 138 108 141 vacche suvacche mahAvacche vatthANa ya uppattI vappe suvappe mahAvappe vasuhara guNahara jayahara vijayAya vejayanti vijayA vejayanti visamaM pavAliNI veruliyamaNikavADA 125 107 107 124 60 204 196 sattagadugaduga-paMcama satta pANUI se thove satteva ya koDisayA sattheNa sutikkheNa vi samayaM nakkhattA jogaM 191 hadussa aNavagallassa 24 hayavaI gayavai Naravai 158 hiTuiM sasi-parivAro 25 haMdi sugaMtu bhavaMto, bAhirao 184 haMdi suNaMtu bhavaMto, abbhiMtarao 196 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [421 pariziSTa-1 sthalanAma sthalAnukrama sUtrAMka sthalanAma 131 IsANa (siMhAsana) 41 IsANakappa 107 IsANavaDeMsasa 131 ujjANa 7 uttarakurA 16 uttarakuru (draha) 84 uttarakurukUDa 84 uttarabharaha 105 uttaraDDhabharahakUDa 131 uttaraddhakaccha 51 uppalagummA (puSkariNI) 131. uppalA (puSkariNI) 102 uppalujjalA (puSkariNI) 101 ummaggajalA (nadI) 131 ummattajalA (nadI) 105 uvaTThANasAlA 131 uvadaMsaNa (kUTa) 53 uvayAriyAlayaNa 31 uvavAyasabhA 103 usabhakUDa 87 usahakUDa 145 egasela (vakSaskarA parvata) 116 egaselakUDa 117 eravayakUDa 31 erAvaya (kSetra, draha) 131 ommimAliNI (nadI) 92 ovAya aojjhA (rAjadhAnI) aTThAvayapavvaya aNADhiA (rAjadhAnI) aparAiA (rAjadhAnI) aparAjiya (dvAra) abhiogaseDhI abhiseapeDha abhiseamaMDava abhiseasabhA arajA (rAjadhAnI) alakApurI avajjhA (rAjadhAnI) avaravideha avaravidehakUDa assapurA (rAjadhAnI) asogavaNa asogA (rAjadhAnI) AuharagharasAlA Agara ANaMdakUDa AdaMsaghara ArAma Avatta (vijayakSetra) AvattakUDa Asama Asovisa (vakSaskAra parvata) ilAdevIkUDa 107 107 107 124 56 139 105 120 120 143 106 131 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra 117 13 10 112 osahI (rAjadhAnI) aMkAvaI (rAjadhAnI) aMkAvaI (vakSaskAra parvata) aMgaloa aMjaNa (vakSaskAra parvata) / aMjaNaga pavvayaya aMjaNA (puSkariNI) aMjaNAgirI (dizAhastikUTa) aMjaNAppabhA (puSkariNI) aMtovAhiNI (nadI) alaMkAriasabhA kaccha (kUTa, kSetra) kacchagAvatI (vijaya) kacchavaikUDa kajjalappabhA (puSkariNI) kaNagakUDa kabbaDa kitti (kUTa) kuNDalA (rAjadhAnI) kumuda (vijaya, dizAhastikUTa) kumudappabhA (puSkariNI) kumudA (puSkariNI) kUDasAmali (pITha) kesarigraha kaMcaNa (kUTa) khaggapurA (rAjadhAnI) khaggI (rAjadhAnI) khIrodagasammudda khIrodA (nadI) 122 khemA (rAjadhAnI) 124 khaMDappavAyaguhA 131 khaMDappavAyaguhAkUDa 68 khaMdhAvAra 124 gagaNavallabha (nagara) 43 gAma 107 gAhAvaikuNDa 132 gAhAvaidIva 132 gAhAvaI mahANaI 131 gaMgappavAya (kuMDa) 105 gaMgAkuMDa 108 gaMgAdIva 115 gaMgAdevI kUDa 114 gaMgAvattakUDa 107 gaMgAmahANaI 130 gaMdhamAyaNakUDa 31 gaMdhamAyaNa (vakSaskAra parvata). 131 gaMdhAvAI (vaitADhya parvata) 124 gaMdhila (vijaya) 131 gaMdhilAvaI (nagarI) 107 gaMdhilAvaI (vijaya) 107 gaMdhilAvaIkUDa 129 gaMbhIramAliNI (nadI) 139 cakkapurA (rAjadhAnI) 125 camaracaMcA (rAjadhAnI) 131 cittakUDa (parvata) 122 cullahimavaMta (parvata) 43 cullahimavaMtakUDa 131 cullahimavaMtA (rAjadhAnI) 31 cUavaNa 112 ceiathUma 103 103 140 131 103 131 103 131 130 kheDa khemapurA (rAjadhAnI) Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra / copphAlA caMda (vakSaskAra parvata) caMdaddaha caMdagavaNa jaI jaga (parvata) jamigA (rAjadhAnI) bU jayaMta jayantI (rAjadhAnI) javaNadIva jaMbuddI gara Nayara rakatA ( kUTa) rakatA (nadI) liNa ( vakSaskAra parvata) liNakUDa (vakSaskAra parvata) kUDa liNA (puSkariNI) liNAvaI (vijaya) NAga (vakSaskAra parvata) NArikantA (mahAnadI) NArI ( kUTa) Nigama NimaggajalA (nadI) siddaha Nisaha (draha ) siMha (varSadhara parvata) Nisaha kUDa NIla (kUTa) 105 NIlavaMta (dizAhastikUTa ) 131 NIlavantapavvaya 106 NaMdaNavaNa 105 NaMdaNavaNakUDa 4 NaMdIsaradIva 105 NhANapIDha 105 NhANamaMDava 107 tattajalA (nadI) 7 tamisaguhA 131 tiuDa ( vakSaskAra parvata) 68 tigicchikUDa 3 tigiMchiddaha 57 timisaguhAkUDa 31 timisaguhA 141 dahAvaIkuNDa 140 dahAvatI (I) mahANaI 131 dahimuhagapavvaya 116 dAhiNaDDUbharaha 117 dAhiNaDDUbharahakUDa 107 dAhiNaddhakaccha 131 deva ( vakSaskAra parvata) 131 devakurA 139 devakuru (kSetra) 139 devakuru (draha) 31 devakuru (kUTa) 81 devakula 128 devacchaMdaya 128 do muha 126 dhiIkUDa 101 nisaDha (draha) 139 nIlavantaddaha [423 132 105 133 133 156 55 55 124 13 124 143 100 18 65 115 115 73 10 18 110 131 102 102 130 245 145 19 31 101 101 106 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra 57 118 132 136 136 122 103 131 133 68 141 132 10 92 132 naMdIsaravara (dvIpa) paumaddaha paumappabhA (puSkariNI) paumavaraveiA paumA (puSkariNI) paumuttara (dizAhastikUTa) paTTaNa pabhAsatittha pabhaM(haM)karA (rAjadhAnI) paharANakosa pAsAyavaDiMsae pamha (vijaya) pamhakUDa (vakSaskAra parvata, kUTa) pamhagAvaI vijaya pamhAvaI (rAjadhAnI) pamhAvaI (vakSaskAra parvata) palAsa (dizAhastikUTa) pava pavAya pukkhalavijaya pukkhalAvaIkUDa pukkhalAvaI (vijaya) pukkhalAvattakUDa pukkhalAvattavijaya puNDarIa (draha) puNNabhaddakUDa puSvavideha (kSetra) puvvavidehakUDa puvvavidehavAsa pecchiAgharamaMDava pokkhilAvatI (vijaya) 43 posahasAlA 90 paMkAvaIkuMDa 107 paMDagavaNa 3. 4 paMDukaMbalasilA 107 paMDusilA 132 paMDurIgiNI 31 phalihakUDa 62 pheNamAliNI (nadI) 124 balakUDa 105 balAyAloa 20 buddhi (kUTa) 131 bhaddasAlavaNa 114 bharaha 131 bharahakUDa 124 bhiMganibhA (puSkariNI) 131 bhiMgA (puSkariNI) 132 bhiMggappabhA (puSkariNI) 145 bhoyaNamaMDava 18 majjaNaghara 118 maDaMba 120 maNikaMcaNa (kUTa) 122 maNipeDhiA 120 maNibhaddakUDa 120 mattajalA (nadI) 143 mahAkaccha (vijaya) 18 mahAkacchakUDa 105 mahApaumaddaha 101 mahApamha (vijaya) 138 mahApuNDarIa (draha) 105 mahApurA (rAjadhAnI) 120 mahAvaccha (vijaya) 107 107 79 20 . 18 124 113 131 124 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [425 108 145 270 122 122 101 141 141 . 141 mahAvappa (vijaya) mahAvideha (kSetra) mahAhimavanta (parvata) mahAhimavantakUDa mAgahatittha mANavagaceiakhaMbha mANibhadda (caitya) mANusuttara (parvata) mAyaMjaNa vakSaskAraparvata, kUTa) mAlavanta (draha) mAlavantapariAya (vRttavaitADhya parvata) mihilA (nagarI) muhamaMDava maMgalAvai (vijayakSetra, kUTa) maMgalAvatta (vijaya, kUTa) maMjUsA (rAjadhAnI) maMdarakUDa maMdaracUliA maMdarapavvaya rattakaMvalasilA rattavaI (mahAnadI) rattavaIkUDa rattasilA rattA (mahAnadI) rattAkUDa ramaNijja (vijaya) ramma (vijaya) rammaga (vijaya) rammaga (kUTa) rammaya(ga) (kSetra) rayaNasaMcayA (rAjadhAnI) 131 rayaya (kUTa) 102 rAyaMgaNa 93 rAyaMteura 98 riTThapurA (rAjadhAnI) 57 riTThA (rAjadhAnI) 43 ruagakUDa 1 ruppakUlA (kUTa, nadI) 173 ruppI (parvata) 124 ruppI (kUTa) 106 roaNAgirI (dizAhastikUTa) 142 rohiakUDa 1 rohiadIva 105 rohiappavAyakuMDa 117 rohiAmahANaI 118 rohiaMsakUDa 122 rohiaMsA (dvIpa, mahAnadI) 133 rohiaMsApavAyakuNDa 134 lacchIkUDa 8 lavaNasamudra 136 lohiyakkhakUDa 143 vairakUDa 143 vaggU (vijaya) 136 vaccha (vijaya) 143 vacchagAvaI (vijaya) 143 vacchAvaI (vijaya) 124 vaDiMsa (dizAhastikUTa) 124 vaNasaMDa 124 vappa (vijaya) 141 bappAvaI (vijaya) 140 varadAmatittha . 124 vavasAyasabhA 131 124 124 124 132 131 131 105 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 ] [jambUdvIpaprajJaptisUtra 107 107 143 143 m 139 122 101 vasiTTha (kUTa) 125 sirinilayA (puSkariNI) viaDAvaI (vRttavaitADhya parvata) 91 sirimahimA (puSkariNI) vicittakUDa (parvata) 127 siharikUDa vijaya (dvAra) 7 siharI (varSadharaparvata) vijayapurA (rAjadhAnI) 131 siMdhu (mahAnadI) vijayA (rAjadhAnI) 131 'siMdhuAvattaNakUDa vijala 18 siMdhukuMDa vijuppaha (bha) (vakSaskAraparvata, draha, kUTa) 126 siMdhuddIva viNIA 37 siMdhudevIkUDa vimala (kUTa) 125 siMdhuppavAyakuMDa vIyasogA (rAjadhAnI) 131 sIasoA (nadI) veaDDakUDa 19 sIA (mahAnadI) veaDDhapavyaya 10 sIA (kUTa) veaddhapavvaya 64 sIAmuhavaNa vejayaMta 7 sooadIva vejayantI (rAjadhAnI) 131 sIoappavAyakuNDa veruliakUDa 98 sIoAkUDa vesamaNakUDa 18 sIoA mahANaI sagaDamuha (udyAna) 38 sIhapurA (rAjadhAnI) sattivaNNavaNa 105 sukaccha (vijayakSetra) saddAvaI (vRttavaitADhya) 142 sukacchakUDa sayajjalakUDa 130 supamha (vijaya) sAgara (kUTa) 108 subhA (rAjadhAnI) sAgaracittakUDa 133 sulasa (draha) siddha (kUTa) 139 suradevIkUDa siddhatthavaNa (udyAna) 37 surAdevIkUDa siddhAyayaNa 18 suvaggU (vijaya) siddhAyayaNakUDa 18 suvaccha (vijaya) sirikUDa 92 suvaNNakUlA (mahAnadI) sirikaMtA (puSkariNI) 107 suvaNNakUlAkUDa siricaMdA (puSkariNI) 107 suvappa (vijaya) 101 101 . 101 131 112 111 131 124 128 92 143 131 124 143 143 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama vakSaskAra] [427 5 9 98 susImA (rAjadhAnI) suhatthI (dizAhastikUTa) suhammA (sabhA) suhAvaha (vakSa. parvata) sUra (draha, vakSaskAra parvata) somaNasa (vakSaskAraparvata) somaNasavaNa . sovatthiakUDa saMkha (vijaya) saMNivesa saMbAha harikUDa hari mahANaI 124 harikaMtakUDa 132 harikaMtadIva 105 harikaMtappavAyakuMDa 131 harikaMtA mahANaI 131 harivAsa (kSetra) 125 harivAsa kUDa 132 harissaha (kUTa) 130 himavayakUDa 131 hirikUDa 31 hemavaa (kSetra) 31 hemavayakUDa 101 heraNNavaya (kUTa) 99 heraNNayavAsa 108 141 141 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 ] pariziSTa-3 nAma aggi accimAlI accu ajjama aNAdiya aNiMdiyA aditi aparAjiyA (devI) abhicaMda (kulakara) aya alaMbusA AU ANaMdA AvADa (kirAta jAtivizeSa) Asa ilAdevI iMda iMdaggI iMdabhUI IsANa (indra) vyaktinAmAnukrama sUtrAMka 206 khemaMkara 204 khemaMdhara 42 goyama 206 gaMgAdevI usabha (RSabha-kulakara, Adi jina ) usabha (devavizeSa) usabhaseNa (muni) egaNAsA kaccha (deva) kamAlae (devavizeSa) kAmagama 107 gaMdhamAyaNa 145 cakkhumaM ( kulakara) 206 camara 147 cittakUDa (deva) 35 cittaguttA 206 cullahimavaMta ( devavizeSa) 147 cullahimavaMtagirikumAra 206 caMdappabhA 147 caMdAbha (kulakara) 72 jama 206 jamaga 147 jayaMtI nAma 206 jayaMtI 206 jasamaM (kulakara) 2 jasoharA jiyasattU 42 35 NaTTamAlae 23 mi 38 NavamiA 147 NAbhI 110 siha (deva) 13 NIlavaMta (deva) 151 gaMdA [ jambUdvIpaprajJaptisUtra sUtrAMka 35 35 3 80 103 35 43 111 147 92 78 204 35 16 105 204 147 35 147 1 13 80 147 35 101 10: 147 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 : vyaktinAmAnukrama [429 145 NaMdiyAvatta NaMdivaddhaNA NaMduttarA 3. mm taTTA 102 296 toyadhArA dAhiNaddhabharaha (devavizeSa) dosiNAbhA dhAriNI (rAnI) niruI paumAvaI paDissuI (kulakara) pabhaMkarA payAvaI paseNaI (kulakara) pAlaya (deva) pIigama piu puNDarIA puppha (deva) pupphamAlA puhavI 206 147 146 74 146 147 151 bhogaMkarA 147 maNorama 147 marudeva (kulakara) 206 marudevA (nAbhi patnI) 145 mahAvideha (deva) 20 mahAvIra 204 mahAhimavaMta (deva) 1 mAgadhatitthakumAra 206 mAlavaMta 147 mitra 35 missakesI 204 mehamAlinI 206 mehamuha 35 mehaMkarA 149 licchimaI 298 vacchamittA 206 varuNa 147 varuNa 151 vasuMdharA 145 vasu 147 vahassai 206 vAU 206 vAsiseNA 146 vAruNI 39 vicittA 206 vijaya (devavizeSa) 147 vijayA 52 vijjAhara 88 viNami (vidyAdhara rAjA) 145 viNhU 145 vimala deva 146 16 206 147 206 206 206 146 147 279 bamhA balAhagA baMbhI (AryA) bhaga (devatAvizeSa) bhaddA bharaha (bharata cakravartI) bharaha (devavizeSa bhogamAlinI bhogavaI 23 147 14 80 206 151 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 ] vimalavAhaNa (kulakara) vissA vuDDhI vejayantI veyaDDhagirikumAra (devavizeSa ) samaNa sakka ( zakrendra) sappa samAhArA savvaobhadda (deva) savvappabhA saviA sAmI (svAmI - mahAvIra ) sirivaccha sirI sIA sImaMkara (kulakara) sImaMdhara (kulakara) suppaiNNA (devI) suppabuddhA 35 subhaddA ( zrAvikA ) 206 sumaddA ( vidyAdhara kanyA ) subhogA 147 21 16 surAdevI sumaI (kulakara) sumehA 41 suvacchA 206 sUriyAbha sejjaMsa 147 151 suseNa 147 seavaI 206 soma 1 somaNasa 151 siMdhudevI 147 suMdarI (AryikA ) 147 hariNegamesI 35 harivAsa (deva) 35 hAsA 147 hirI 147 hemavae (deva) [jambUdvIpaprajJaptisUtra 38 80 145 35 146 147 146 149 38 66 147 16 151 63 38 148 200 147 147 95 ** Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [sva. AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma. dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai,jaise ki dasavidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA- ukkAvAte, disidAghe, gajite, vijute, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, rytthgdhaate| dasavihe orAlite asaNjhAtite, taM jahA- aTThI, maMsaM, soNite, asucisAmaMte, susANasAmate, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaMkarittae,taM jahA-AsADhapADivae, iMdamahapADivae kattiapADivae sugimhpaaddive| no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, caThahiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA-paDhimAte, pacchimAte, majjhahe addddrtte| kappaI niggaMthANa vA, niggaMthINa vA, cAukkAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA-puvvaNhe avaraNhe, paose, pccuuse| -sthAnAGgasatra, sthAna 4,uddeza 2 uparokta sUtrapATha ke anusAra dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaiseAkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana- yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstra svAdhyAya nahIM karanA caahie| 2.digdAha-jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga sI lagI hai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3.garjita-bAdaloM ke garjana para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| 4.vidyuta-bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| kinta garjana aura vidyata kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahie| kyoMki vaha garjana aura vidyata prAyaH Rtu svabhAva se hI hotA hai| ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5.nirghAta-binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjana hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 6.yUpaka-zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA kI sandhyA, candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 7. yakSAdIta-kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e-thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIsa kahalAtA hai| ata: AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.dhUmikA-kRSNa-kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai| isameM dhUmravarNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9.mihikAveta-zItakAla meM zveta varNa kA sUkSma jalarUpa dhundha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. raja-udghAta-vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira-paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM.to jaba taka vahA~ se vaha vastue~ uThAI na jAe~.taba taka asvAdhyAya hai| vattikAra Asa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isI prakAra manuSya sambandhI asthi, mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina tk| bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14.azuci- mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15.zmazAna-zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16.candragrahaNa-candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa- sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai| 18. patana-kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapuruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA caahie| 19. rAjavyudgraha-samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20.audArika zarIra-upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA-ASADhapUrNimA, AzvinapUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitrapUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32. prAtaH sAyaM madhyAhna aura ardharAtri-prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| sUryAsta hone se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -sadastha-sUcI/ zrI AgamaprakAzana-samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI 1. zrI seTha mohanamalajI corar3iyA, madrAsa 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI sikandarAbAda 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora bAgalakoTa 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI cAMgATolA 8. zrI seTha khIMvarAjajI coraDiyA madrAsa / 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa 9. zrImatI sireku~vara bAI dharmapatnI sva. zrI 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, madrAsa suganacandajI jhAmar3a, madurAntakam 12. zrI esa. ratanacandajI corar3iyA, madrAsa 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) 13. zrI je. annarAjajI corar3iyA, madrAsa jAr3ana 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI coraDiyA, 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura madrAsa 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara .16. zrI siremalajI hIrAcandajI corar3iyA, madrAsa 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, 17. zrI je. hukmIcandajI coraDiyA, madrAsa byAvara 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva .. 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura bAlAghATa 3. zrI tilokacaMdajI sAgaramalajI saMcetI, madrAsa 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 5. zrI Ara. prasannacandajI coraDiyA, madrAsa 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI baitAlA, indaura 6. zrI dIpacandajI corar3iyA, madrAsa . 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, 7. zrI mUlacandajI coraDiyA, kaTaMgI cAMgATolA 8. zrI vardhamAna iNDasTrIja, kAnapura 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida. 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga cAMgATolA Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyapura -sadastha-sUcI/.. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA. selama 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI ahamadAbAda 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI lor3hA DoMDIlohArA 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI lUNiyA, 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI caNDAvala 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, 30. zrI sI. amaracandajI botharA, madrAsa kuzAlapurA 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, madrAsa 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura baiMgalora 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 36. zrI bhaMvarImalajI coraDiyA, madrAsa 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnIzrI tArAcaMdajI 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, madrAsa goThI, jodhapura 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa .. 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa byAvara 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 45. zrI sUrajamalajI sajanarAjajI mahetA, koppala 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAlaM, jodhapura 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, 31. zrI AsUmala eNDa kaM. , jodhapura cillIpuram 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 33. zrImatI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara sAMDa, jodhapura Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanAMdagAMva -sadastha-sUcI/ 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 64. zrI bhIvarAjajI bAghamAra, kucerA 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 68. zrI bhaMvaralAlajI iMgaramalajI kAMkariyA, 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga bhilAI 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA, 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga bhilAI 44. zrI pukharAjajI boharA,(jaina TrAnsaporTa kaM.)- 60. zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, jodhapura dallI-rAjaharA 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, 45. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura kalakattA 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kalakattA 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura meTUpaliyama 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, bolArama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 75. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara . mer3atAsiTI 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 55 zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura kucerA * 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 84. zrI mAMgIlAlajI madanalAlajI corar3iyA, 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atA- bhairuMdA siTI 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, koThArI, goThana maisUra 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, 62. zrI harakacaMdajI jagarAjajI bAphanA. baiMgalora jodhapara Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siTI 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atA92. zrI jeThamalajI modI, indaura 93. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 94. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva. loDhA, bambaI zrI pArasamalajI lalavANI, goThana 117. zrI mAMgIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda kalakattA 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagAMva (kuDAlora)madrAsa 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacandajI surANA, saMghavI, kuceraa...| bolArama 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA - kucerA 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana dhUliyA 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 124. zrI pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, 103. zrI sampatarAjajI corar3iyA, madrAsa . sikandarAbAda 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 125. zrI mizrIlAlajI sajanalAlajI kaTAriyA, 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA. madrAsa sikandarAbAda 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 126. zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, madrAsa bagar3Inagara 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAla- 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, bilAr3A 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 128. zrI TI. pArasamalajI coraDiyA, madrAsa 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa 111. zrI mAMgIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, kaM., baiMgalora / harasolAva 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' muni kA (jIvana paricaya janma tithi vi.saM. 1970 mArgazIrSa zuklA caturdazI janma-sthAna tiMvarI nagara, jilA-jodhapura (rAja.) mAtA zrImatI tulasIbAI pitA zrI jamanAlAlajI dhAr3IvAla dIkSA tithi vaizAkha zuklA 10 vi.saM. 1980 dIkSA-sthAna bhiNAya grAma, jilA-ajamera dIkSAguru zrI jorAvaramalajI ma.sA. zikSAguru (gurubhrAtA) zrI hajArImalajI ma.sA. AcArya paramparA pUjya AcArya zrI jayamallajI ma.sA. AcArya pada jaya gaccha-vi.saM.2004 zramaNa saMgha kI ekatA hetu AcArya pada kA tyAga vi.saM.2009 upAdhyAya pada vi.saM. 2033 nAgaura (varSAvAsa) yuvAcArya pada kI ghoSaNA zrAvaNa zuklA 1 vi.sa. 2036 dinAMka 25 julAI 1979 (haidarAbAda) yuvAcArya pada-cAdara mahotsava vi.saM. 2037 caitra zuklA 10 dinAMka 23-3-80, jodhapura svargavAsa vi.saM. 2040 migasara vada 7 dinAMka 26-11-1983, nAsika (mahArASTra) ApakA vyaktitva evaM jJAna : 1. gauravapUrNa bhavya tejasvI lalATa, camakadAra bar3I A~kheM, mukha para smita kI khilatI AbhA aura sneha tathA saujanya varSAti komala vANI, AdhyAtmika teja kA nikhAra, gurujanoM ke prati agAdha zraddhA, vidyA ke sAtha vinaya, adhikAra ke sAtha viveka aura anuzAsita zramaNa the| prAkRta, saMskRta, vyAkaraNa, prAkRta vyAkaraNa, jaina Agama, nyAya darzana Adi kA praur3ha jJAna munizrI ko prApta thaa| Apa cakoTi ke pravacanakAra, upanyAsakAra, kathAkAra evaM vyAkhyAkAra the| Apake prakAzita sAhitya kI nAmAvalI pravacana saMgraha : 1. antara kI ora, bhAga 1 va 2, 2. sAdhanA ke sUtra, 3. paryuSaNa parva pravacana, 4. anekAnta darzana, 5. jaina-karmasiddhAnta, 6. jainatattva-darzana, 7. jaina saMskRta-eka vizleSaNa, 8. gRhasthadharma, 9. aparigraha darzana, 10. ahiMsA darzana, 11. tapa eka vizleSaNa, 12. AdhyAtma-vikAsa kI bhuumikaa| kathA sAhitya : jaina kathA mAlA, bhAga 1 se 51 taka upanyAsa : 1. piMjare kA paMchI, 2. ahiMsA kI vijaya, 3. talAza, 4. chAyA, 5. Ana para blidaan| anya pustakeM : 1. Agama paricaya, 2. jainadharma kI hajAra zikSAe~,3.jiyo to aise jiyo| vizeSa : Agama battIsI ke saMyojaka va pradhAna smpaadk| ziSya : Apake eka ziSya haiM-1. muni zrI vinayakumArajI 'bhIma'