Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARANG SHARI AA SUTRA PART : 01 zrI AcArAMga sUtra : bhAga- 01
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ // jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja- D) viracitayA''cAracintAmaNi-vyAkhyayA samalaGkRtaM hindIgurjarabhASA'nuvAdasahitam - - aacaaraangsuutrm| (prathamo bhAgaH adhya0 1) [ prathamaH zrutaskandhaH] ACHARANGA SUTRA PART 1 CHAPTER 1 niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDita-munizrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH + III prakAzakaH a0bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrI-zAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa dvitIya AvRtti vIra saMvata vikrama saMvata IsvIsana prati 1000 2484 2014 mUlyam-rU. 12-0-0
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI a. bhA. . sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti che. gareDiyA kUvADa, grIna leja pAse, rAjakeTa. (saurASTra) bIjI AvRtti : prata 1000 vIra saMvata : 2484 vikrama saMvata : 2014 IsvI sana : 1958 maNilAla chaganalAla zAha dhI navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA reDa :: amadAvAda, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAtAonI nAmAvalI Agha murabbIzrI, murabbIzrI, sahAyaka membara tathA membaranI yAdI ---------- -- -- - - --- - ---- = gAmavAra kakkAvArI lISTa = = - , - - - tA. 18-10-44 thI tA. 28-2-58 sudhImAM dAkhala thaela membara. - - * : * * * * * * * * * * * (250 thI ochI rakama A yAdImAM sAmela karI nathI.) | * * * * * * * zrI akhila bhArata che.sthA. jaina zAstroddhAra samiti gareDIA kuvA roDa - grIna loja pAse rAjakeTa, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AcArAgasUtra prathamazrutaskandha prathama adhyayanakA viSayAnukrama viSayamaGgalAcaraNa 1- 3 avataraNA 3-159 (1) bhagavAna ke vacanoM meM kalpavRkSa ke phUloM ke paccIsa (25) guNoMkI upamA (2) bhagavAn kI vANI ke 35 atizaya 14-19 (3) anuyoga (4) 20-158 (1) caraNakaraNAnuyoga 20-23 (2) dharmakathAnuyoga 23-24 (1) AkSepApyAdidharmakathA (4) 25-31 (2) dharmamahimA 32-34 (3) gaNitAnuyoga 35-53 pravrajyAdAnasamayanirNaya (1) mAsavicAra (2) pakSavicAra (3) tithivicAra (4) vAravicAra (5) nakSatravicAra (6) yogavicAra (7) karaNavicAra (8) lagnavicAra (9) grahavicAra (10) zIghrapravajyAsamayanirUpaNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAGka 53-159 viSaya(11) kezaluzcana (12) prathamagocarIvicAra (13) nUtanapAtravyApAraNa (14) AcAryAdipadapradAnasamaya (4) dravyAnuyoga dravyalakSaNa paryAyalakSaNa dravyavibhAga ( bheda-6) [1] dharmAstikAyasvarUpa [2] adharmAstikAyasvarUpa [3] AkAzAstikAyasvarUpa [4] kAlanirUpaNa kAlazabdavyutpatti kAlasiddhi kAlalakSaNa kAlasvarUpa [6] pudgalAstikAya pudgalazabdArtha pudgalalakSaNa pudgalapradezasaMkhyA pudgalakSetrasthiti pudgalabheda paramANusvarUpa skandhasvarUpa aura usake bheda paramANubandhakAraNa paramANubandhavyavasthA-koSTaka 105 108 121 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 122 122 124 125 126 27 128 130 132 [6] jIvAstikAya jIvazabdArtha jIva svarUpa bhAva aura usake bheda-5 (1) aupazamika bhAva (2) kSAyika bhAva (3) kSAyopazamika bhAva (4) audayika bhAva (5) pAriNAmika bhAva jIva kA sthitikSetra jIva kI hAsa-vRddhi jIva kI Urdhvagati jIvalakSaNa iti jIvAstikAya SaDdravya vicAra jIvaskandha vicAra SadravyoM kA sakriyaniSkriya vicAravyavahAranaya ko lekara SaDdravya vicAraSaDUdravyoM ke viSaya meMkartRtvAkartRtvanirUpaNa vyavahAra naya-(6) (1) zuddhavyavahAra naya (2) azuddhavyavahAra naya (3) zubhavyavahAra naya (4) azubhavyavahAra naya 135 140 141 143 145 147 147 148 148 150 151 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya pRSThAGka 152 154 156 159 161 164-195 167 (5) upacaritavyavahAra naya (6) anupacaritavyavahAra naya jIva ke svarUpa meM sadRzavisadRza vicAra iti avataraNa sampUrNa sUtra kA upakrama sUtra prathama 'bhaga' zabdArtha sUtra dvitIya (saMjJA) saMjJA ke bheda (16) (1) AhArasaMjJA (2) bhayasaMjJA (3) maithunasaMjJA (4) parigrahasaMjJA (5) krodhasaMjJA (6) mAnasaMjJA (7) mAyAsaMjJA (8) lobhasaMjJA (9) lokasaMjJA (10) oghasaMjJA (11) sukhasaMjJA (12) duHkhasaMjJA (13) mohasaMjJA (14) vicikitsAsaMjJA (15) zokasaMjJA (16) dharmasaMjJA jJAnasaMjJA ke meda-(5) 169-170 170 171 172 172 172-173 173 173 174 174 174-175 175 175-176 176 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya(1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaHparyayajJAna (5) kevalajJAna matijJAna ke bheda (5) pRSThA176 177 179 181 184 185-190 185-186 186-187 IhA apoha mImAMsA 187 mArgaNA 187 188 gaveSaNA saMjJA smRti mati prajJA sUtra tRtIya (saMjJA) tIna prakAra kA janma (1) saMmUrcchanajanma (2) garbhajanma (3) upapAtajanma sUtra caturtha (saMjJA) sUtra paJcama AtmavAdiprakaraNa AtmazabdArtha AtmAstitvasiddhi Atma kA dravyatva AtmAkA svarUpa (13) 188-189 190 190 195-202 198 198-199 199-200 201 202-208 209-397 210-268 211 213 228 233 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMka 233 237 243 244 247 248 250 253 255 259 viSaya(1) jIvatvanirUpaNa (2) nityatvanirUpaNa (3) cetanAvattvanirUpaNa (4) upayogavatvanirUpaNa (5) pariNAmitvanirUpaNa (6) prabhutvanirUpaNa (7) kartRtvanirUpaNa (8) bhoktRtvasiddhi (9) zarIrapariNAmatvasiddhi (10) amUrttatvanirUpaNa (11) pratizarIrabhinnatvasiddhi (12) paudgalikakarmasayuktatvasiddhi (13) UrdhvagatisvabhAvatvasiddhi iti AtmavAdi prakaraNa lokavAdiprakaraNa SaDjIvanikAya (1) pRthivIkAyabheda (2) apkAyabheda (3) tejaskAyabheda (4) vAyukAyabheda (5) vanaspatikAyabheda (6) sakAyabheda (-4) dvitricaturindriyabheda (6) paJcendriyabheda (4) manuSyabheda akarmabhUmi dezanikAya (4) 263 263 268 268 269-299 270-271 271 273 274 274-275 272-276 276 277-278 279 280 282 283 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya (1) bhavanapatidevabheda (2) vyantara devabheda (3) jyotiSka devabheda (4) vaimAnikadevabheda kalpAtIta pajIvanikAyabhedasaMkalana jIvasaMkhyA karmavAdiprakaraNa (1) karmasvarUpa (2) karmasiddhi (3) karma kA mUrttava (4) jIva aura karma kA saMbandha (5) karma kA anAditva (6) akarmavAdimatanirAkaraNa (7) bandhasvarUpanirUpaNa (8) bandhakAraNa nirUpaNa (1) prakRtibandha ATha karmoM ke lakSaNa 7 (2) sthitibandha sthitibandhakoSThaka (3) anubhAvabandha puNyapApakarmanirUpaNa sarvaghAti prakRtiyA~ dezaghAti prakRtiyA~ (75) aghAti prakRtiyA~ uttaraprakRtisaMkhyA (148) zrI AcArAMga sUtra H 1 (20) (25) pRSThAGka 284 286 287 288 294 295 298 299 300 301 312 313 317 318 320 325 332 333 334 336-337 338 344 347 352 356 358-374
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThA 374 383 383-397 386 388 390 391 392 392-397 viSayakarmakSayavicAra iti karmavAdiprakaraNa kriyAvAdiprakaraNa prANAtipAtakriyA mRgavadha meM udyata kI kriyA kumUla meM loha DAlane vAle kI kriyA / dhanuSa se bIMdhane vAle kI kriyA dRSTijJAna ke liye hastAdiphailAne vAle kI kriyA tADa para caDha kara usake phala toDanevAle kI kriyA aThAraha pApasthAna (1) prANAtipAta (2) mRSAvAda (3) adattAdAna (4) maithuna (5) parigraha (6-18) krodha se mithyAdarzanazalyataka iti kriyAvAdi prakaraNa chaThA sUtra (karmasamArambha) sUtra saptama ( aparijJAta karmajIva) sUtra aSTama (jIva kA yonisaMdhAna) yonibheda (9) corAsI lAkha yoniyA sUtra navama (parijJA) sUtra dazama (karmasamArambha) sUtra ekAdaza (upasaMhAra) sUtradvAdaza ( upasaMhAra) 394 394 395-397 397 397-401 402-403 403-409 404 407 409 411 416 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 433 viSaya pRSThAGkaprathama adhyayana ke prathama uddezakI samApti 417 dUsare uddezakA upakrama 418 jIva ke viziSTa jJAnake abhAvakA kAraNa 420 pRthivIkAya kI hiMsA meM tadAzritajIvoM kI hiMsA 423 pRthivIkAyalakSaNa 425 pRthivIkAyamarUpaNA pRthivIkAyajIvapariNAma pRthivIkAyavadhadvAra-zastradvAra 440 pRthivIkAya kA upabhoga 441 pRthivIkAyasamArambhaprayojana 442 pRthivIkAyasamArambhaphala 459 dRSTAntadvArA pRthivIjIvasiddhi 455 pRthivIkAyasamArambhanivRtti upasaMhAra-uddezasamAti 463 tRtIya uddeza 464 upakrama aura dRSTAnta 464-468 anagAralakSaNa 469 anagArakatrtavya 473 zraddhAsvarUpa 474-498 (1) yathApravRttikaraNa apUrvakaraNa 489 (3) anivRttikaraNa 492 (4) adhigamazraddhA 494 apkAyazraddhopadeza 499-503 apkAya kI hiMsA meM tadAzrita anya jIvoM kI hiMsA 504 apkAyazastra 505 apkAyarakSopadeza 509 apkAyabhoga 512 485 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAGka514 519 520 522 524 528 530 viSayaapkAyasacittatA apkAyajIvalakSaNa apkAyaprarUpaNA akAyajIvaparimANa apkAyazastra dhAvanajala-dhAvanapAnI-(21) apkAyavirAdhanAdoSa apkAya ke viSaya meM anyamata samIkSA anyamatAgamavirodha upasaMhAra caturthoM ddezaka upakrama agnikAya ke abhyAkhyAna meM AtmA kA abhyAkhyAna agnikAyalakSaNa agnikAyasacittatA agnikAyaprarUpaNA agnikAyajIvapariNAma agnikAyApalApa dIrghalokazastra (agnikAya ) kA 532 534 437 538 538 539 541 542 543 546 548 khedajJa 555 560 562 dIrghalokazabdArtha agnikAyazastra agnikAyasamArambhanivRttipratijJA agnivirAdhanAdoSa agnikAyopabhoga agnisamArambhadoSa agnisamArambha meM usake Azrita anya jIvoM kI hiMsA upasaMhAra 567 570 573 579 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 581 582 582 584 586 591 609 617 621 viSayauddezakasamApti paJcamoddezaka (vanaspati) upakrama anagAralakSaNa vanaspatikAyasacittatA ( lakSaNadvAra ) vanaspatiprarUpaNA ( bheda) vanaspatiparimANa vanaspatikAyopamaIna saMsAra kA hetu hairUpAdi guNa meM mUrchA saMsAra kA kAraNa hairUpAdiguNamUrchAdoSa vanaspatizastrasamArambha meM tadAzrita aneka jIvahiMsAvanaspativirAdhaka sAdhvAbhAsa upabhogadvAra vanaspativirAdhanAphala manuSyazarIra ke sAtha vanaspatikI sacittatA kI siddhiupasaMhAra uddezapsamApti SaSThoddeza (trasakAya) upakrama usoM ke bheda trasakAyalakSaNa trasakAyamarUpaNA trasakAyapariNAma pratyeka trasa jIvoM ke sukha duHkha alaga alaga haiM 622 626 636 641 643 644 644 652 654 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 657 659 w w M w 667 670 673 viSayapratyeka dizA vidizA meM pRthivI Adi Azrita trasajIvoM ko paritApa dene se saMsAra bhramaNatrasakAya ke samArambha meM anya prANiyoM kI hiMsA prasakAya kI hiMsA meM parijJA (sakAyasamAraMbhadoSa) upabhogadvAra vedanAdvAra trasajIvavirAdhanAphala trasajIvahiMsAprayojana upasaMhAra uddezasamApti saptama uddeza (vAyukAya) vAyukAyavirAdhanaviveka vAyukAyalakSaNa vAyukAyamarUpaNA vAyukAyaparimANa vAyukAyazastra vAyukAya kI hiMsA meM SaDjIvanikAyarUpa loka kI hiMsA dravyaliGgikata vAyukAyavirAdhanA vAyukAyopabhoga vAyuvirAdhanAdoSa vAyuvirAdhanAparihAra mukhavastrikAvicAra SanikAyArambhadoSa SaDjIvavirAdhanAparihAra prathama adhyayana samApti 675 676 677 683 684 685 686 689 690 693 696 704 712 717 720 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvItarAgAya namaH jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajImahArAjaviracitA ''cAracintAmaNiTIkAsamalaGkRtam AcArAgasUtram / [prathamaH zrutaskandhaH] maGgalAcaraNam. arthapadaM vIrajinaM praNamya, labdhedhara gautama-mAptazaktim / gaNIzvaraM pUrvadharaM ca citte, sandhAya jainI giramujjvalantIm // 1 // AcArAGgasUtrakI AcAracintAmaNiTIkA kA hindIbhASAnuvAda / maGgalAcaraNa (1) bhavya jIvoMke manoratha pUrNa karate jo judA, una vItArAga jinendra ke caraNAmbujoM me nati sadA / zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre AcArasUtre munighAsilAlaH, prayatnataH sAdhujaneSTasiddhathai / AcAracintAmaNimAdadhe'haM, bhavyAH sadainaM hRdi dhArayantu // 2 // aneka labdhigrAhi caudaha pUrvadhAraka jo tathA, adhyAtmazakti vibhUtiyukta virAjate haiM jina yathA // (2) AcArya gaNadhara loka hita gautamapadAmbuja meM natI, merI virAje sarvadA deve vimala mati zubha gatI / nirdoSatattvanirUpiNI unakI samujjvala bhAratI, dharate use hiya meM sadA jo bhavyajana ko tAratI // (3) vinIta 'ghAsIlAla' muni janatA tathA muni ke liye, bhagavatsubhASitaratna 'AcArAGga guNaguMphita kiye / maNimAlikA ke rUpameM karate prakAzita haiM abhI, AcAracintAmaNi hRdayagRha meM rakhe janatA sabhI // (4) jaDa dravya cintAmaNi hRdaya bAhire jAte dhare, 'AcAracintAmaNi' (TIkA) hRdayameM dhAritA tamako hare // saba bhavyajana saMsAra vana meM ghUmate isako gahe, jisase prakAzita mArga ho nija lakSya pada satvara lahe // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA iha sAtatIyadvIpAbhyantare paJcadazakSetrAtmakanandanakAnane samyaktvAlavAlamadhye AtmarUpAH kalambA vizatisthAnakapunaHpunaHsamArAdhanasalilena saMvarddhitAH santastIrthaGkasvarUpA abhinavakalpapAdapAH prAdurbhavanti / bhavyajIvoM ke samasta manoratha pUrNa karane vAle zrI vIra bhagavAn ko praNAma karake, tathA vividha prakAra kI labdhiyoM ke dhAraka caudaha 14 pUrvo ke jJAtA AdhyAtmika zakti se sampanna zrI gautama gaNadhara ko namaskAra karake samasta doSoM se rahita hone ke kAraNa, tathA vAstavika vastusvarUpa ko prakAzita karane ke kAraNa ujjvala jinavANIko hRdaya meM dhAraNa karake maiM 'ghAsIlAla' muni prayatna karake bhavya puruSoM kI tathA munijanoM kI iSTasiddhi ke liye AcArAGga rUpa sUtra (dore ) meM bhagavadbhASita vividha AcArarUpa maNiyAM mAlArUpameM pirotA hU~ / bhavyajana ise sadaiva apane hRdayameM dhAraNa kreN| jaDadravyarUpa cintAmaNi hRdaya para arthAt vakSaHsthala para dhAraNa kiyA jAtA hai kintu yaha AcAracintAmaNi (TIkA) hRdaya meM dhAraNa karane yogya hai // 2 // isa aDhAI dvIpa ke bhItara pandraha karmabhUmi rUpa nandanavana meM samyaktvarUpa kyArImeM AtmArUpI kalamba, tIrthaGkara gotra bAMdhane ke kAraNabhUta bIsa sthAnoM kI vAraMvAra ArAdhanA rUpI jalase vRddhiko prApta hokara tIrthaGkararUpa nUtana kalpavRkSa utpanna hote haiM / AcArAMga satranI AcAracintAmaNi TIkAne gujarAtI anuvAda. bhagavAya25. bhavya jInA tamAma manoratha pUrNa karavAvALA zrI vIra bhagavAnane praNAma karIne, tathA vividha prakAranI labdhionA dhAraka, cauda pUrvenA jJAtA, AdhyAtmika zaktithI sampanna zrI gautama gaNadharane namaskAra karIne sakala dethI rahita hovAnA kAraNe tathA vAstavika vastusvarUpane prakAzita karavAnA kAraNe ujavela jinavANIne hRdayamAM dhAraNa karIne huM dhAsIlAla muni prayatna karIne, bhavya purUjInI tathA munijanenI ISTa siddhi mATe, zrI AcArAMgarUpa sUtra (derA)mAM bhagavadubhASita-vividha AcAra rUpa maNine mAlApamAM parevuM chuM. bhavya manuSya tene hamezAM hRdayamAM dhAraNa kare. jaDadravya 5 cintAmaNi hRdaya para arthAt vakSasthaLa upara dhAraNa karAya che. kintu A AcAracintAmaNi (TIkA) hRdayamAM dhAraNa karavA gya che. 2. A aDhI dvIpanI aMdara, paMdara karmabhUmirUpI nandana-vanamAM samyakatvarUpa kyArImAM AtmarUpI kalamba-kalama (DALI), tIrthakaranetra bAMdhavAmAM kAraNabhUta vIsa sthAnenI vAraMvAra ArAdhanArUpI jalathI vRddhi pAmIne tIrthakararUpa nUtana navIna kalpavRkSa utpanna thAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre tadvacaneSu hi kalpatarukumamagatasaundaryAdiguNAH samupalabhyante / yathA (1)saundaryam , (2)-sugandhaH, (3) tridoSanAzakatvam , (4) saptadhAtupauSTikatvam , (5)-tvagomabalakaratvam , (6)-hRdayAhAdakatvam , (7)-tApazamanatvam , (8) zobhAkAritvam , (9) utsAhakatvam , (10) sphUrtikArakatvam , (11) vIryavarddhakatvam , (12)-zramahAritvam , (13)-madhuratvam , (14)-snigdhatvam , (15)bahudalatvam , (16)-viSavinAzakatvam , (17)-makarandadhAritvam , (18)vyAdhinAzakatvam , (19)-vikazanazIlatvam , (20)-tRSNAnivArakatvam , jaise kalpa vRkSoM ke phUloM meM saundarya Adi guNa pAye jAte haiM usI prakAra tIrthaGkaroMke vacanoMmeM bhI saundarya Adi sabhI guNa pAye jAte haiM / donoMmeM samAna rUpase pAye jAne vAle guNa isa prakAra haiM (1)--saundarya, (2)-sugandha, (3)-tridoSanAzakatA, (4)-saptadhAtupuSTikaratA, (5) tvak roma-balakAritva, (6) hRdayAhlAdakatva, (7) tApazamanatva, (8) zobhAkAritva, (9)-utsAhakatA, (10)-sphUrtijanakatA, (11)-vIryavardhakatA, (12)-zramahAritva, (13)madhuratA, (14)-snigdhatA, (15)-bahudalatA, (16)-viSavinAzakatA, (17)-makaranda(puSparasa ) dhAritva, (18)-vyAdhivinAzakatA, (19)-vikasanazIlatA, (20)-tRSNA jevI rIte kalpavRkSonA phUlemAM saundarya Adi guNe dekhAya che, te pramANe tIrthakarenA vacanemAM paNa saundarya Adi tamAma guNe dekhAya che. baMnemAM samAna rUpathI dekhAtA guNe A prakAranA che (1)-saunhayaH, (2)-sudha, (3)-trioSanAAry, (4)-sAta dhAtunI puSTi 42 // 2, (5)-yAmaDI, 40-4100pAyu, (6)-4yane mAna 4 / 24, (7)-duSanu zamana 42pApa, (8)- za rIpA, (8)-StsApA, (10)-bhUti napANu', (11)vArya554A, (12)-zramanivArapA, (13)-madhuratA (14)-sniyatA-thi:pA, (15)-Agend, (16)-viSavinAzA , (17)- 1424-5052sa-dhA24tA, (18)-vyAdhivinAzatA, (18)-visanazIlatA, (20)-tRnivA24tA, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (21) mUrchAhArakatvam , (22) pathyatvam , (23) medhyatvam , (24) utkRSTabhAvotpAdakatvam , (25) avayavasannivezavizeSavatvam / ___ tatra saundaryAdikaM yathA kalpatarukurusumeSu bhagavadvacaneSu ca vidyate, tathA pradarzayAma :saM. guNAH kalpatarukusumapakSe bhagavadvacanapakSe 1 saundayam manoharAkRtimattvam , mAdhuryaprasAdaguNavatvam , 2 sugandhaH ghrANendriyatRptijanakatvam / divyadhvanirUpatvena bhagavadvacana syAryAnAryadvipadacatuSpadAdInAM nivArakatA, (21)-mUrchAhAritva, (22)-pathyatA, (23) mevyatA (24)-utkRSTabhAvotpAdakatA, (25)-avayavasannivezavizeSavattva / ye pacIsa guNa kalpa vRkSake phUloM meM tathA bhagavAn ke vacanoM meM kisa prakAra samAnarUpa se pAye jAte haiM yaha batalAte haiM. saM. guNa kalpavRkSake phUloMke pakSameM bhagavAnake vacanoMke pakSameM / (1) saundarya, manohara AkRti vAlA, mAdhurya aura prasAda guNa vAlA (2) sugandha, prANendriyako tRptakarane vAlA, divyadhvanirUpa hone ke kAraNa Arya, anArya, dvipada, tathA (21)-bhUchAnivA24tA, (22)-5thyatA, (23)-madhyatA, (24)-utkRSTa lAvAnu utpAdakapaNuM ane (rapa)-avayavasannivezavizeSapaNuM. A pacAsa guNa kalpavRkSanA phUlemAM tathA bhagavAnanA vacane mAM kevI rIte samAnapaNe dekhAya che te batAve che - sa. guNa kalpavRkSanA kulanA pakSamAM bhagavAnanA vacanenA pakSamAM (1) saundarya, manoDa2 AkRti , madhura ane mehaka zabda saunhaya. (2) sugandha, nAsine tRpta 42 // 2, divyadhvanirUpa hovAthI Arya, anArya, be pagavALAM tathA cAra pagavALAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ AcArAgasatre svasvabhASApariNatatvena tRpti janakatvam / 3 tridoSanAzakatvam , vAta-pitta-kapha nAza- mithyAtvamizrasamyaktvamohanIya katvam, doSanAzakatvam / 4 saptadhAtupauSTika- rasAsRG-mAMsamedo'sthima- dravyArthika-paryAyArthika-nayAjjAzukra-varddhakatvam , bhyAM syAdastyAdisaptabhaGgAnAM puSTikaratvam / tvam / catuSpada Adi kI apanI 2 bhASA meM pariNata hojAneke kAraNa tRptikAraka / (3) tridoSanAzakatva, vAta pitta aura kapha ina tIna mithyAtva, mizra aura samyaktva doSoM ko dUra karane vaalaa| mohanIya ina tIna karmoM ko naSTa karane vaalaa| (4) saptadhAtupoSTi- rasa, rakta, mAMsa, meda, haDDI dravyArthika aura paryAyArthika katva, aura vIrya, ina sAta dhAtuoM naya kI apekSA kathaMcit ko baDhAne vaalaa| anityatA Adi sAta bhaMgo kA possk| jIne pita pitAnI bhASAmAM pariNata hevAnA kAraNe tRptikAraka, (3) tridoSanAzapa, pAta, pitta bhane 43, mAtra bhithyAtpa, mizra bhane sabhya. dene dura karavA vALA katva-mehanIya, A traNakarmone nAza karanAra (4) sAtayAtune puSTa, rasa, 24ta mAMsa, meha, dravyAthi 4 mana pryaayaathi:karavApaNuM majA ane vIrya, A sAta nayanI apekSAe kathaMcita dhAtune balavAna karanAra. nityatA kathaMcit anityatA Adi sAta aMgenA piSaka zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tvam AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 5 tvagromabalakaratvam , zArIrikavikArahAraka- Atmavartina ArtaraudradhyAnA tmakavikArasya nivaarktvm| 6 hRdayAhAdakatvam, darzanamAtreNa hRdayasukhajana- zravaNamAtreNa sarveSAM mANinAkatvam mamandAnandajanakatvam / 7 tApazamanatvam , zaityaguNavattvena tApahAraka- zAntarasayattvena kaSAyAnalatApatvam, hArakatvam / 8 zobhAkAritvam, bhUSaNarUpeNa dyutivarddhakatvam , mithyAtvAdikAluSyApaharaNapU rvakamAtmatejaHprakAzakatvam / (5) tvag romabalakaratva, zarIrasaMbaMdhI vikAra dUra karane AtmA ke ArtadhyAna aura vAlA / raudradhyAnarUpa vikAroMkA naashk| (6) hRdayAhlAdakatva, dRSTi paDate hI hRdayako Anandita kAnameM paDatehI prANimAtra karane vaalaa| ko atyanta Ananda dene vaalaa| (7) tApazamanatva, zItala hone se santApa harane zAntarasamaya hone ke kAraNa vaalaa| kaSAyajanita santApako naSTa karane vaalaa| (8) zobhAkAritva, AbhUSaNarUpa hone ke kAraNa mithyAtva Adi kI malInatA zobhA baDhAne vaalaa| dUra karake AtmAkA teja camakAne vaalaa| (5) cAmaDI ane vALane zarIrasaMbaMdhI vikAra dUra AtmAnA ArtadhyAna ane khaLakAraka, 42nA2. rauddha dhyAnarUpa vikAreno nAza karanAra (6) hRdayane AnaMdakArI, dRSTi paDatAM ja hRdayane kAnamAM paDatAM ja prANI mAtrane AnaMda ApanAra atyanta AnaMda ApanAra (7) tApanivAraNa karanAra, zItala hevAthI saMtApa zAntarasamaya hovAthI kaSAya2naar, janita saMtApane nAza 42nA2. (8) za rIpAzu, ghare 35 DApAthI zolA mithyAtva AdinI malinatA vadhAranAra dUra karIne AtmAnA tejane prakAzita karanAra, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre 9 utsAhakatvam , utsAhajanakatvam, pramAdapaJcakanivArakatvena dharmA rAdhane yogatrayottejakatvam / 10 sphUrtikArakatvam , harpotpAdakatvena sveSTalA- mokSAya parAkramasphoTanatvam / bhAya pravRttijanakatvam , 11 vIryavarddhakatvam , sakalendriyazaktidAyakatvam , tapaHsaMyamAbhyAmAtmabalotkarSa katvam / (9) utsAhakatva, (10) sphUrtikArakatva, utsAha utpanna karane vaalaa| pAMca pramAdoM kA nivAraNa karake dharma kI ArAdhanA meM tInoM yogoM ko uttejita karane vaalaa| harSajanaka hone ke kAraNa mokSa ke liye parAkrama phoDane apanI iSTa siddhi ke liye pravRtti kI preraNA karane vAlA / karAne vaalaa| saba indriyoM ko zakti dene tapa, aura saMyama dvArA aadhyaavaalaa| tmika bala baDhAne vaalaa| (11) vIryavardhakatva (9) utsAhakapaNuM. (10) skUti utpanna karavApaNuM. utsAha utpanna karanAra pAMca pramAdenuM nivAraNa karIne dharmanI ArAdhanAmAM traNeya yugane uttejana ApanAra, harSa utpanna karanAra hovAthI mokSa mATe parAkrama karavAnI pitAnI IcchAnusAra siddhi preraNA karanAra mATe pravRtti karAvanAra tamAma Indrine zakti tapa ane saMyama dvArA AdhyAApanAra tmika baLa vadhAranAra, (11) vIryavA ', zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 12 zramahAritvam , saugandhyAdivividhaguNotka- caturgatiparibhramaNena zrAntAnAM peNa tattadindriyANAM zaithi- bhavabhramaNoparameNa khedAtyantika lyanivArakatvam , vidhvaMsakatvam / 13 madhuratvam , madhurarasavattvam , apUrvAkSayazivasukhAnubhavAtmaka rasatvam / 14 snigdhatvam , sukhadasparzakatvam , zravaNamAtreNA''tmanaH pratipradeza dharmAnurAgajanakatvam / (12) zramahAritva, sugandha Adi aneka guNoM cAra gatiyoM meM bhramaNa karake kI adhikatA honese usase thake hue prANiyoM kA bhavaindriyoM kI zithilatA dUra bhramaNa miTAkara unake khedako karane vaalaa| sarvathA nAza karane vaalaa| (13) madhuratva, madhura rasa vaalaa| apUrva avinAzI mokSasukhakI anubhUti rasa vaalaa| (14) snigdhatva cikanApana / kAna meM paDate hI AtmA ke pratyeka pradeza meM dharmAnurAga jagAne vaalaa| (12) zramanivAraNa karavApaNuM. sugaMdha Adi aneka guNenI cAra gatiomAM bhramaNa karIne vizeSatA hovAthI te te thAkI gayelA jInA bhAva iMdriyanI zithilatA dUra bhramaNane nivAraNa karIne tenA 42nA2. khedane sarvathA nAza karanAra (13) madhu254 madhura rasavALA, (14) snigya. cikaNApaNuM. apUrva, avinAzI mokSa sukhanA anubhava rU5 rasavALA kAnamAM paDatAM ja AtmAnA hare-hare pradezamA dhrmaanurAga jagADanAra pra. A.-2 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre 15 bahudalatvam , zatapatrasahasrapatrAdirUpeNA- svaparasamayasvarUpapradarzakabahuvi 'dhikapatravattvam , dhapramANanayanikSepAdivattvam / 16 viSavinAzakatvam, sthAvarajaGgamaviSahArakatvam , viSayavAsanA'pahArakatvam / 17 makarandadhAritvam , parAgavattvam , anityAdibhAvanAjanitavairA gyavattvam / (1) (15) bahudalatva, zatapatra, sahasrapatra Adi rUpase svasamaya aura parasamaya ke bahuta pttoNvaalaa| svarUpakA prakAzaka hone ke kAraNa bhAMti-bhAMti ke pramANa, naya, nikSepa, Adi se yukta / (16) viSavinAzakatva, sthAvara aura jaGgama viSa kA nAza viSaya vAsanArUpa viSakA nAza karane vaalaa| karane vaalaa| (17) makarandadhAritva, (15) gaNato. puSparasavAlA / anitya Adi bAraha bhAvanAoM se utpanna vairAgyajanita zAnta rasa vaalaa| se patra, hajAra patra Adi svasamaya ane parasamayanA rUpathI ghaNAM patro (pAMdaDA) svarUpanA prakAzaka hevAnA vALA, kAraNe jUdI jUdI jAtanA pramANu, naya, nikSepa AdithI yuta. sthAvara ane jaMgama viSane viSayavAsanArUpa viSane-jherane nAza karanAra nAza karanAra. (16) viSanAzakazuM. (17) bha424-dhAritva. TonA 2sa pANA. anitya Adi bAra bhAvanA othI utpanna vairAgya janita zAMtarasa pragaTAvanAra. 1....vairAgyavattvam-pratipAdyapratipAdakabhAvasambandhena / zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA ____11 18 vyAdhinAzakatvam, kSatakSayAdisakalAtaGkanivA- sarvaghAtiprabhRtisakalakarmanAzaka rakatvam , tvam / 19 vikasanazIlatvam, mukulitapatrasphuTana svabhAva- anantakAlaprasuptAtmaguNavikAtvam , sitvam / 20 tRSNAnivArakatvam , abhilApApahArakatvam , viSayAbhilASanivartakatvam / 21 mUrchAhArakatvam , naSTaceSTAnivArakatvam , mohavinAzakatvam / (18) vyAdhinAzakatva, bhaya Adi samasta vyAdhiyoMko sarvaghAti Adi samasta karmoMkA httaanevaalaa| nAza karane vaalaa| (19) vikasanazIlatva, kramazaH vikasita hotA jAnevAlA / anAdikAlase soye paDe AtmA ke guNoMkA vikAsa krnevaalaa| (20) tRSNAnivArakatva, lAlasA haTAnevAlA / viSayoM kI abhilASA dUra karane vaalaa| (21) mULuhArakatva, mUrchA (behozI) miTAne vaalaa| moha kA nAzaka / (18) vyAdhi vinAzaka bhaya AditamAma vyAdhione sarvaghAti prakRti Adi nivAraNa karanAra. tamAma bhAno nAza 42 // 2. (19) vikAsavApaNuM kramazaH vikAsa pAmavAvALA. anAdi kAlathI sutA pahelA AtmAnA guNane vikAsa karanAra, (20) tRNanipA24A. dAsaya 2 42nA2. viSayenI abhilASA dUra 42nA2. (21) mUchanivArakapaNuM. bebhAnapaNuM maTADanAra meha nAza karanAra zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre 22 pathyatvam hitakaratvam , aihikapAratrikasukhotpAdakatve. nAtmano nitAntopakAritvam / 23 medhyatvam , pavitratvam , mithyAtvamalAbhAvena nairmalyam / 24 utkRSTabhAvotyA. dainyazokAdijanitaduzcinta- vibhAvapariNAmajanyadurvAsanApa___dakatvam nApanayena vizuddhavicArA- nayanena tIrthaGkaragotropArjana ''viSkArakatvam / yogyaviziSTabhAvanAjanakatvam / (22) pathyatva, hitakara / ihaloka aura paraloka sambandhI sukhajanaka honese AtmA kA atyanta upkaarii| (23) medhyatva, pavitratA vaalaa| mithyAtvAdi pAMca Astrava rUpI mala se rahita hone ke kAraNa nirmala / (24) utkRSTabhAvotpA- dainyazoka Adi se utpanna vibhAva pariNati dvArA janita huI cintA ko dUra karake durvAsanA ko dUra karake tIrthaGkara vizuddha vicAra utpanna gotra bAMdhane ke yogya viziSTa karane vaalaa| bhAvanAko utpanna karane vAlA / (22) 5thyatA. hitakara. A loka ane paraleka saMbaMdhI sukha utpanna karanAra hovAthI AtmAne atyanta upakArI. (23) medhyatA. pavitratA karanAra. mithyAtva Adi pAMca Azrava rUpI maLathI rahita hevAnA kAraNe nirmala, (24) utkRSTa bhAva utpanna. dainyazeka AdithI utpanna vibhAva pariNati dvArA utpanna karavApaNuM. thanAra ciMtAne dUra karIne thayelI durvAsanAne dUra karIne vizuddha vicAra utpanna karanAra tIrthakara getra bAMdhavA gya viziSTa bhAvanA utpanna 42nA2. dakatva, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 25 avayavasaMniveza- sakalAvayavapUrNatvam, vizeSavattvam (25) avayavasannivezavizeSavattva, sakalAGgopAGgapUrNatvam / tIrthaGkarakalpapAdapAnAM vacanaprasUnAni gaNadharAH zraddhAsUtre saMgrandhya gadyapadyAtmaka vividhAGgopAGgarUpA mAlA vyarIracan / atha tA mAlA hRdaye nidhAya tattatamahattvaM svAtmani bhAvayanto bhAvitAtmAnaH santo jJAnakriyAbhyAM karmarajo'panIya bAdhApIDAspavarjitama punarAvRttiM siddhigatinAmadheyaM zivapadaM samAzrayanti, bhavabhIrUn bhavyAnapi tatpadaM prApayanti / saba avayavoM se paripUrNa / 13 saba aGgoM aura upAGgoMse yukta | tIrthaGkararUpI kalpavRkSoM ke vacanarUpI puSpoM ko gaNadharoMne zraddhArUpI sUtameM gUMthakara gadyapadyarUpa vividha aGgaupAGgamaya mAlAe~ racIM, una mAlAoM ko dhAraNa karake unakI mahattA kA antaHkaraNa meM vicAra karate hue bhAvitAtmA puruSa jJAna aura kriyA ke dvArA karmarajako haTAte haiM / tathA saba prakAra kI bAdhA aura pIDAse rahita, jinheM pAkara phira kabhI AnA nahIM paDatA, aise siddhigatirUpa zivapada prApta karate haiM, sAtha hI bhavabhoru anya bhavya jIvoM ko bhI usI pada kI prApti karAte haiM / zrI AcArAMga sUtra H 1 (25) avayavasannivezanuM, sarva avayavAthI paripUrNa, sarva aMgo ane upAMgothIyukta vizeSaSAzu. tIrthaMkararUpI kalpavRkSonA vacanarUpa puSpAne, gaNadharoe zraddhArUpI sutara-dorAmAM gu'thI karI gadya-padyarUpa vividha aMga-upAMgamaya mALAo racI. te mALAene hRdayamAM dhAraNa karIne, tenI mahattAneA aMtaHkaraNamAM vicAra karanAra bhAvitAtmA purUSajJAna ane kriyA dvArA karmAMrajakaNane dUra kare che. tathA sarva prakAranI upAdhi ane pIDAthI rahita, jene prApta karIne pharIthI keAI vakhata Avavu paDatu nathI, evI siddhigatirUpa zivapadane prApta kare che, temaja bhavabhIrU anya bhavya thavAne paNa te pada ( zivapada )nI prApti purAve che.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 AcArAGgasUtre kalpapAdapA hi aihikamevAdhruva kSaNabhaGgaraM sukhaM pradAtumIzate, ime tu lokottaramakSayaM zAzvataM sukhaM vitaranti / laukikasukhaM tu sutarAM siddhameva, na punastatra pradAnApekSeti bhaavH| ____ bhagavadvacaneSu paJcatriMzad atizayA lokottarAH sarvairanubhUyante, paJcatriMzato'tizayAnAM samavAyAGgasUtre nirdezAt / tathA ca sUtram-"paNatIsaM saccavayaNAisesA pannattA" iti / paJcatriMzat satyavacanAtizeSAH prajJaptAH, iti cchaayaa| satyavacana - bhagavadvavacanaM sakalahitakaratvAt , tasya atizeSAH = atizayAH paJcatriMzat prajJaptAH kathitAH, ityrthH| tatraite paJcatriMzadatizayA:-paraMparayA'vagamyante kalpavRkSa to isI lokasambandhI sukha de sakate haiM aura vaha sukha bhI adhruva aura kSaNabhaGgura hotA hai, kintu tIrthaGkara bhagavAn lokottara akSaya aura zAzvata sukha pradAna karate haiN| laukika sukha to kisAna ke liye bhUse ke samAna svataH siddha hai hI vaha AnuSaGgika hai| bhagavAn ke vacanoM meM paiMtIsa lokottara atizayoM kA sabhI prANiyoM ko anubhava hotA hai| zrI samavAyAGgasUtra meM paiMtIsa atizayoM kA ullekha pAyA jAtA hai / mUla pATha isa prakAra hai--"paNatIsaM saccavayaNAisesA paNNattA / " arthAt satya vacana ke paiMtIsa atizaya-guNa kahe gaye haiN| kalpavRkSa te A leka saMbaMdhI sukha ApI zake che ane te sukha paNa adhava ane kSaNabhaMgura hoya che, paraMtu tIrthakara bhagavAna lakattara akSaya ane zAzvata-nitya sukha Ape che; laukika sukha te kheDuta mATe bhuzakA (anAja vinAnAM photarAM) samAna svAbhAvika siddhaja che. bhagavAnanA vacanamAM pAMtrIza lekottara atizane sarva prANIone anubhava thAya che, zrI samavAyAMga sUtramAM e pAMtrIza atizane ullekha jovAmAM Ave che. bhUdA 54 2 // 4Are cha- " paNatIsaM saccavayaNAisesA paNNattA" arthAta-satya vacananA pAMtrIza atizaya guNa kahevAmAM AvyA che. ahiM satyavacanano artha che-bhagavAnanA vacana, kemake te sarva hita karanAra che. te vacane atizaya arthAta guNa pAMtrIza che. paraMparAnA niyama pramANe pAMtrIza atizaya A pramANe mAnavAmAM AvyA che- zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (1) saMskAravattvam = prakRtipatyayaliGgavacanAdiyuktatvam / (2) udAttatvam = zrotsuvedyatvam (3) upacAropetatvam = aprAjJajanabhASAvadazlIlAdi doSarahitatvam / (4) gambhIradhvanitvam = meghavad gambhIranAdavattvam / (5) anunAditvam = pratizabdopetatvam / (6) dakSiNatvam = Rjutvam / (7) upanItarAgatvam = mAlakozarAgaguNavattvam , yathA mAlakozarAgaH prastarAnapi drAvayati, tathA kaThinacetaso'pi janAn bhagavadvacanaM drAvayatIti hRdayadrAvakatvamiti bhAvaH / (8) mahArthatvam = mokSamArga yahA~ satya vacana kA artha hai-bhagavAna ke vacana, kyoMki ve sabake hita karane vAle haiN| una vacanoM ke-vANIke atizaya arthAt guNa paiMtIsa haiM / paramparA ke anusAra vANIke paiMtIsa guNa isa prakAra mAne jAte haiM--- (1) saMskAravattva-prakRti, pratyaya, liGga, vacana Adi se yukta honA (2) udAttatA-zrotAoM ke liye sugama / (3) upacAropetatA-ga~vAro kI bhASA meM pAye jAne vAle azlIlatA Adi doSoM se rahita / (4) gaMbhIradhvanitva-meghakI samAna gambhIra nAda honA / (5) anunAditva-pratidhvanise yukta honA / (6) dkssinntaa-srltaa| (7) upanItarAgavattva-mAlakoza rAga sarIkhA guNa honA, arthAt jaise- mAlakoza rAga pASANa ko bhI pighalA detA hai, usI prakAra bhagavAn ke vacana kaThora hRdaya ko bhI pighalA dete haiN| tAtparya yaha hai ki bhagavAna ke vacana baDe hI hRdayadrAvaka hote haiN| (8) mahArthatA--bhagavAn ke bacana mokSa-mArga ke pratipAdaka hone se mahatvapUrNa aura artha (1) s24||21ttv-prkRti, pratyaya, liMga, vayana mAhithIyuta mAna. (2) haatttaazrotAo mATe sugama. (3) upacAro patatA-mUrkha-jaMgalI mANasenI bhASAmAM jovAmAM AvatA amalIla-kharAba, zarama Ave tevA bhASAnA doSa rahita. (4) gaMbhIradhvanitva-meghanA vAlI2 206. (5) nyanunAhitya-pratidhvani yutaDA (57 // 35 thay). (6) dkssiytaasaralatA (7) upanItarAgatva-mAlakeza rAga je guNa hovuM. arthAt jevI rIte mAlakeza rAga paththarane paNa pigaLAvI de che. te pramANe bhagavAnanA vacane kaThora hRdayavALA mANasane paNa pigalAvI de che, tAtparya e che ke-bhagavAnanA vacana mahAna hRdaya drAvaka hoya che. (8) mahAWtA-bhagavAnanA vacana mokSamArganuM pratipAdana karanArA che tethI mahatvapUrNa ane arthathI yukta hoya che. (9) avyAhatapaurvAparya-pUrvApara zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre pratipAdakatvena mahatvaviziSTArthakatvam (9) avyAhatapaurvAparyatvam / = pUrvAparavirodharAhityam / (10) ziSTatvam = ziSTAbhimatatattvabodhakattvam / (11) asaMdigdhatvam = abhidheyArthAnAM sphuTatayA pratipAdanena saMzayAjanakatvam / (12) apahRtAnyottaratvam = sakalaguNapUrNatvena parakRtadoSAnveSaNA'viSayatvam / (13) hRdayagrAhitvam = sarveSAM prANinAM zravaNamAtreNa hRdayahAritvam / (14) dezakAlAvyatItatvam = dravyakSetrakAlabhAvAnukUlatvam / (15) tattvAnurUpatvam = vivakSitavastudravyaparyAyasvarUpaprakAzakatvam / (16) aprakIrNaprasRtatvam = prasaGgaM vinAna vistIrNatvaM nAtisaMkSiptatvam (17) anyonyapragRhItatvam = padAnAmarthAnAM vA se yukta hote haiM / (9) avyAhatapaurvAparya-pUrvApara virodha se rahita hote haiN| (10) ziSTatA-ziSTa puruSoM dvArA svIkRta tatva kA bodha karAte haiM / (11) asaMdigdhatA-abhidheya artha kA spaSTa rUpa se pratipAdana karane ke kAraNa saMzayajanaka nahIM hote / (12) apahRtAnyottaratva-samasta guNoM se yukta hone ke kAraNa dUsare vAdI unameM koI doSa nahIM nikAla sakate / (13) hRdayagrAhitva-samasta zrotAgaNoM ke hRdaya ko haraNa karane vaale| (14) dezakAlAvyatItatva-dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anukUla / (15) tattvAnurUpatva--vivakSita vastuke dravya aura paryAya kA svarUpa prakAzita karane vAle (16) aprakIrNaprasRtatva viredhathI rahita hoya che. (10) ziSTa purUSa dvArA svIkArelA tatvane baMdha karAve che. (11) asaMdigdhatA-abhidheya-vAkyarthanuM spaSTa rUpathI pratipAdana karavAnA kAraNe saMzaya utpanna thatuM nathI. (12) apahatA ttatva- samasta guNothI yukta hovAthI bIjA pakSanA vAdI temAM kaI paNa prakArane doSa kADhI zakatA nathI. (13) hRdayagrAhitya-tamAma zrotAvarganA hRdayane haraNa karavAvALA (14) dezakAlAvyatItva--dravya, kSetra kAla ane bhAvane anukULa. (15) tattvAnurUpatna--vivakSita -vastu eTale bolavA mATe manamAM nakakI karelu, tenA dravya ane paryAyanA svarUpane prakAzita karavAvALA. (16) aprakIrNa pravRtatva prasaMga vinA vistAra sahita nahi kahevuM, tathA saMkSepamAM nahi kahevuM. (17) anya prahatatva-pUrvApara padena ane arthonI apekSA rAkhavA vALA, arthAt prakaraNa saMgata. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pUrvAparasApekSatvam / (18)-abhijAtatvam = sUkSmasyApi jIvAdisvarUpasya cAkSuSapratyakSIkaraNavatpratipAdakatvam / (19)-atisnigdhamadhuratvam amRtavattRptijanakatvam / (20)-aparamarmavedhitvam = paramarmodghATanarahitatvam / (21)-arthadharmAbhyAsAnapetatvam=pAramArthikArthadharmabodhakatvam (22)-udAratvam-sarvaprANikalyANakAritvaM, tucchArthAnabhidhAyakatvaM vA / (23)-paranindAtmotkarSaviprayuktatvam = parotkSepAtmaprazaMsAhInatvam (24)-upagatazlAghatvam = sakalahitakaratvena samAdatatvam (25) prasaGga ke vinA na kahanA, na vistArayukta aura na saMkSipta kahanA, (17) anyonyapragRhItatva pUrvApara padoM kI aura artha kI apekSA rakhanevAle, arthAt prakaraNasaGgata, (18) abhijAtatA - jIva Adi ke atyanta sUkSmasvarUpako bhI itanA spaSTa nirUpaNa karane vAle jaise ki AMkhoM se dekha rahe hoM, (19) atisnigdhamadhuratA - amRta ke samAna tRptikAraka, (20) aparamarmavedhitva - dUsaroM ke marma ko na pragaTa karane vAle, athavA pratipakSiyoM ke marma ( hetuoM evaM yuktioM) kA nirAkaraNa karane vAle, (21) arthadharmAbhyAsAnapetatA - paramArtha arthAt mokSa tathA mokSa ke sAdhanarUpa dharma kA bodha karAne vAle, (22) udAratA - prANimAtra kA kalyANa karane vAle athavA tuccha arthoM kA pratipAdana na karane vAle, (23) paranindA''tmotkarSavipramuktatA - paraniMdA aura AtmaprazaMsA rahita, (24) upagatazlAghatva - sarvahitakArI hone ke kAraNa sabhI (18) abhijAtatA-jIva Adi tavenA atyanta sUkSma svarUpanuM paNa eTaluM spaSTa nirUpaNa karavAvALA jemake netrathI joI rahyA hoya. (19) atisnigdha madhuratA-amRta samAna tRpti karavA vALA. (20) aparamadhitva-bIjAnA marmane pragaTa nahi karavA vALA, athavA pratipakSIonA marma (hetuo-yuktio ) nuM nirAkaraNa-karavA vALA. (21) artha dharmAbhyAsAnapatatA-paramArtha arthAt mokSa tathA mokSanA sAdhanarUpa dharmane baMdha karavAvALA. (22) udAratA-prANImAtranuM kalyANa karavA karAvAvALA, athavA tuccha arthonuM pratipAdana nahi karavA vALA (23) paranindADaDamotkarSavipramuktatA-para nindA ane AtmaprazaMsAthI rahita (24) upagatazlAgha--sarvahitakArI hevAne pra. A.-3 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 AcArAGgasUtre anapanItatvam = zrutikaTutvAdivacanadoSApetatvam (26) - utpAditAcchinnakautUhalasvam = navanavArthapratipAdakatvena punaH punaH zravaNAbhilASajanakasvam / (27) - adrutatvam = zIghratArahitatvam / ( 28 ) - anativilambitatvam = vAkyAparisamAptau vizrAmarahitatvam / ( 29 ) - vibhramavikSeparoSA vezAdirAhityam = vibhramo = bhrAntiH, vikSepaH = vivakSitArthaM pratyanAsaktatA, roSAvezaH = krodhAvegastairvimuktatvam / (30) - vicitratvam = varNanIyavastusvarUpaprakAzanena lokottaratvam / ( 31 ) - Ahita vizeSatvam = dravya-paryAya - vizeSapratipAdakatvam / ( 32 ) - sAkAratvam = hetukAraNAdibhiH sphuTatayA ke liye upAdeya, (25) anapanItatva - karNakaTukatA Adi doSoM se rahita, (26) utpAditAcchinnakautUhalatva - nUtana nUtana artha kA nirUpaNa karane ke kAraNa vAra vAra sunane kI abhilASA utpanna karanevAle, arthAt - bhagavAnake vacanoMko vAra vAra sunane kI icchA hotI hai / (27) adbhutatva - zIghratA se rahita, ( 28 ) - anativilambitatva - bahuta vilamba se uccAraNa na kiye jAne vAle, arthAt vAkya samApta hone se pahale vizrAma lie vinA ho bole jAne vAle / (29) vibhrama - vikSepa - roSAssvezAdirAhitya, vibhrama arthAt bhrAnti, vikSepa arthAt pratipAdya vastu ke prati asAvadhAnI, roSa arthAt krodha ke Aveza se rahita, (30) vicitratA varNana kI jAne vAlI vastu kA svarUpa prakAzita karane ke kAraNa lokottara, (31) AhitavizeSatA - dravya aura paryAya ko vizeSatA kA pratipAdana karane vAle, maraNe sarvane mATe upAdeya-brahaNa karavA ceAgya, (25) anapanItatva--kAnane apriya lAge evA doSothI rahita. (26) utpAditAcchinnakautUhalatva--navA-navA arthanuM nirUpaNu karavAnA kAraNe vAravAra sAMbhaLavAnI abhilASA utpanna karavAvALA, arthAt bhagavAnanA vacanAne vAraMvAra sAMbhaLavA abhilASA-IcchA thAya che, (27) adbhutatva--zIvratAthI rahita (28) anativisammitatva-- mahuna visaMbhathI ubhyAraNa naddhi azvAvAjA, arthAt-vAbhya samApta thayA paDesAM vizrAma sIdhA vinAna mosavAvANA. (28) vibhrama-vikSeSa - zeSAvezAddirahitatva-vizrabha arthAt-brAMti, vikSeya arthAt patipAdya vastu taraI gaI, rASa-arthAt dAdhanA AvezathI rahita (30) vicitratA-vana karavA cAgya vastunA svarUpane prakAzita karavAnA kAraNe lokottara (31) AhitavizeSatA-dravya ane paryAyanI zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA prakAzanenArthAnAM sAkSAtkArajanakatvam / (33)-sattvaparigRhItatvam utpAdavyayauvyayuktasattayA'rthaprakAzakatvam / (34)-aparikheditatvam = svaparakhedAnutpAdakatvam / (35)-avyuccheditvam = varNanIyapadArthanirNayaM yAvadavicchinnatvam / vRddhasapradAyavidbhirapyuktam (1)-sakAravatta, (2)-udattattaM, (3)-uvayAroveyattaM (4)-gaMbhIrajyuNittaM, (5)-aNuNAdittaM, (6)-dakkhiNattaM, (7)-uvaNIyarAgataM, (8)-mahatthatta, (9)anvAhayapuvvAvajjattaM, (10)-siTTattaM, (11)-asaMdiddhattaM, (12)-avahariyaanuttarataM, (13)-hiyayaggAhittaM, (14)-desakAlaavaIyattaM, (15)-tattANurUvattaM, (16)aNNapaiNNasariyattaM, (17)-annunnappaggahIyattaM, (18)-ahijAyattaM, (19)-aiNiddhamahurataM, (20)-avaramammavehittaM, (21)-atthadhammabbhAsANaveyatta, (22)-uyArataM, (23)-paraniMdAappukkarisavippajuttattaM, (24)-uvagayasilAghattaM, (25)-aNavaNIyattaM, (26)-uppAiyacchinnakouhalattaM, (27)-aduyattaM, (28)-aNaibilaMviyatta, (29)vinbhamavikkhevarosAvesAirAhiccaM, (30)-vicittatta, (31)-Ahiyavisesatta, (32)sAgAra, (33)-sattapariggahIyatta, (34)-aparikheiyattaM, (35)-anbuccheittaM / (32) sAkAratA-hetu kAraNa Adi ke dvArA spaSTa rUpa se prakAzita karake padArthoM kA sAkSAtkAra karAne vAle, (33) sattvaparigRhItatva - utpAda vyaya aura dhrauvyamaya sattA ke rUpameM artha ke prakAzaka (34) aparikheditatva - stra ko aura para ko kheda na pahu~cAne vAle, (35) avyuccheditva - pratipAdya viSaya kA nirNaya hue vinA na rukane vAle, arthAt vivakSita vastu kA pUrNa nirNaya karane vAle / vizeSatAnuM patipAdana karavA vALA (32) sAkAratA-hetu, kAraNa Adi vaDe spaSTa rUpathI prakAzita karIne padArthone sAkSAtkAra karAvavA vALA. (33) savaparigrahItatvautpAda, vyaya, ane dhauvya-maya sattAnA rUpamAM arthanA prakAzaka (34) aparaeditatva pitAne ane pArakAne kheda nahi pahoMcADanAra (35) avyucchediva-pratipAdya viSayane nirNaya thayA vinA nahi aTakanArA, arthAt vivakSita vastune pUrNa nirNaya karavA vALA, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 AcArAGgamutre bhagavadvacanAni caturvidhe'nuyoge pravibhaktAni sa cettham - (1) - caraNakaraNAnuyogaH, (2) - dharmakathAnuyogaH, (3) - gaNitAnuyoga:, (4) - dravyA nuyogazca / yujyate = saMbadhyate bhagavaduktArthena saheti yogaH = gaNadharakathanarUpaH, anu = anukUlo yogo'nuyogaH / bhagavadvacanAnurUpA gaNadharoktirityarthaH / (1) (1) atha caraNakaraNAnuyogaH (1) caryate = gamyate = prApyate bhavodadheH paraM kUlaM caturdazaguNasthAnA bhagavAn ke vacanoM meM ye paiMtIsa atizaya arthAt guNa hote haiM / prAcIna AcAryoM bhI kahA hai -' sakAravatta ' ityAdi 35 / ( vANI ke paiMtIsa guNa pahale kaha cuke haiM ataH yahA~ inakA artha kahane kI AvazyakatA nahIM / bhagavAn ke vacana cAra anuyogoM meM vibhakta haiN| cAra anuyoga ye haiM : 1 caraNakaraNAnuyoga, 2 dharmakathAnuyoga, 3 gaNitAnuyoga, aura 4 dravyAnuyoga / bhagavAnake vacanoM ke anukUla gaNadharoM kA vyAkhyAna anuyoga kahalAtA I (1) caraNakaraNAnuyoga - jisake dvArA bhava-sAgara kA kinArA arthAt caudahavA~ guNasthAna prApta kiyA jAya bhagavAnanA vacanAmAM A pramANe pAMtrIza atizaya arthAt--guNa hoya che. prAcIna mAyAyethe paNu mhyuM che :- " sakkAravattaM" ityAdi upa. ( yAMtrIza vAlInA guNeo paDesA kahI gayA chIe jethI ahiM enA atha kahevAnI AvazyakatA nathI.) bhagavAnanA vacana cAra anuyAgAmAM vaheMcAyelA che. cAra anuyAga A che-- (1) ararathAnuyoga, (2) dharmasthAnuyoga, (3) gaNitAnuyoga bhane (4) dravyAnuyoga bhagavAna--dvArA prarUpita arthanI sAthe gaNadharAnA vacanane cega hoya te anuyAga kahevAya che, tAtpaya e che keH--bhagavAnanA vacanAne anukULa gaNadharAe kareluM vyAkhyAna te anuyAga kahevAya che. (1) yarazuraNAnuyoga - jenAthI bhavasAgaranA kinArA arthAt caudamu* guNasthAna prApta karI zakAya, tene arthAt mUlaguNune 'caraNu ' kahe che, athavA vrata Adi caraNa kahevAya che. te sittera ( 70 ) che. uchu pazu che zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vasthAsvarUpamaneneti caraNaM = mUlaguNarUpam / yadvA caraNa-vratAdi, tacca saptatisaMkhyakam , uktaJca " vaya5 samaNadhamma10 saMjama17, veyAvaccaM 10 ca baMbhaguttIo 9 / NANAitiyaM3 tava12 kohaniggahAI4 caraNameyaM // 1 // " iti / kriyate caraNasya puSTiraneneti karaNam = uttaraguNarUpam / yadvA karaNaM piNDavizuddhayAdi, etadapi saptatisaMkhyakam , uktaJcause arthAt mUlaguNako ' caraNa' kahate haiM / athavA vrata Adi 'caraNa' kahalAte haiM / ve 70 sattara haiM / kahA bhI hai - pAMca mahAvrata, daza zramaNadharma, satraha saMyama, daza vaiyAvRtya, nau brahmacarya kI guptiyAM, ratnatraya - (samyagjJAna, darzana, cAritra), bAraha prakArakA tapa, cAra krodhAdivijaya-(krodhavijaya, mAyAvijaya, mAnavijaya, lobhavijaya), yaha 70 sattara prakArakA -- caraNa' kahalAtA hai| caraNa kI puSTi karane vAlA 'karaNa' kahalAtA hai / karaNa kA abhiprAya haiuttara guNa / athavA piNDavizuddhi Adiko karaNa kahate haiN| isake bhI sattara 70 bheda haiM / kahA bhI hai :-- pAMca mahAvrata, dasa zramaNadharma, sattara saMyama, daza vaiyAvRtya, nava brahmacaryanI guptie, ratnatraya-(samyajJAna, darzana ane cAritra) bAra prakArane tapa, cAra krodhAdivijaya,-(kro vijaya, mAnavijaya, mAyAvijaya, bhavijaya) A pramANe sitte2 (70) 12 // ya261 4DevAya che. // 1 // caraNanI puSTi karavA vALA karaNa kahevAya che. karaNane abhiprAya che-uttara guNa, athavA piDavizuddhi Adine karaNa kahe che, tenA paNa sittara bheda che. kahyuM paNa che - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 AcArAgasUtre "piMDavisohI4 samiI5, bhAvaNa 12 paDimA12 ya iMdiyaniroho5 / paDilehaNa25 guttIo3, abhiggahA4 ceva karaNaM tu // 1 // " iti / tayoranuyogazcaraNakaraNAnuyogaH (1) / . dharmakathAnuyogAdayazcaraNakaraNayobhavyajIvAn pravartayantIti teSAM caraNakaraNAgatayA prAdhAnyametasyAnuyogasya, ata evAsya prAthamyam / uktazcaAtman ! jAnIhi pUrva caraNakaraNayorAzraye yanmahattvaM, mohaM dUrIkaroti prakaTayati paraM nizcayAtmasvarUpam / " cAra piNDavizuddhi, pAMca samitiyAM, bAraha bhAvanA, bAraha paDimA, pAMca indriyanirodha, pacIsa pratilekhanA, tIna guptiyAM, cAra abhigraha, yaha sattara 70 prakArakA karaNa kahalAtA hai| isa taraha caraNa aura karaNa ke anuyoga ko, arthAt bhagavAn kI vANI ke anukUla vyAkhyAna ko caraNakaraNAnuyoga kahate haiM / tAtparya yaha hai ki--jisa zAstra meM cAritra sambandhI nirUpaNa hai, vaha caraNakaraNAnuyoga samajhanA caahie| dharmakathAnuyoga Adi zeSa tIna anuyoga bhavyajIvoM ko caraNa aura karaNa meM pravRtta karate haiM, ataH ve isI anuyoga ke aGga haiN| isa prakAra cAroM anuyogo meM caraNakaraNAnuyoga hI pradhAna hai / pradhAna hone ke kAraNa hI isa kI gaNanA sarvaprathama kI gaI hai| kahA bhI hai __ he Atman ! caraNa aura karaNa meM jo mahattva hai, use pahale samajha le / vaha moha ko nivAraNa karatA hai, AtmA ke nizcaya arthAt vAstavika svarUpa ko prakaTa karatA hai, vaha saba "cAra piMDavizuddhi, pAMca samitio, bAra bhAvanA, bAra paDiyA, pAMca Indriya nidhi, pacIza pratilekhanA, traNa guptie, cAra abhigraha, A sarva karaNa DevAya che." // 1 // A pramANe caraNa ane karaNanA anugane arthAt bhagavAnanI vANIne anukUla vyAkhyAnane caraNakaraNAnuga kahe che. tAtparya e che ke-je zAstramAM cAritrasambandhI nirUpaNa che te caraNakaraNanuyoga samajavuM joIe. dharmakathAnuga Adi bAkInA traNa anuga bhavya jIne caraNa ane karaNamAM pravRtta kare che, teTalA mATe te paNa e anuganuM aMga che. A prakAre cAreya anugomAM caraNakaraNAnuga pradhAna-mukhya che. mukhya hevAnA kAraNe ja tenI gaNanA sauthI prathama karI che. kahyuM paNa che - he Atmana ! caraNa ane karaNamAM je mahattva che, tene prathama samajI le, te zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA AdhAro'yaM guNAnAmapanayati sadA'nAdimithyAtvadoSaM, heturyo'yaM vizuddherdamayati nitarAmindriyANi drutaM yaH // 1 // samyagjJAnasya dAtA zivasukhajanakaH karmadhUlezca hartA, __ kartA vidyotanasyA''tmani sakalaguNasyA'dvitIyaH prakAzaH / AtmannevAtmanInazcaraNakaraNayorAzrayaH kA'tra zaGkA ?, zaGkAro naiSa lokaH pariNativirasaH kiM sukhAzAM karoSi ? // 2 // (2) atha dharmakathAnuyogaHbhavajalanidhau nipatantaM bhavyajAtaM dhArayati-taririva tArayati zubhasthAnaM pApayatIti dharmaH, tasya kathA bhagavaddezanAlakSaNo vAkyaprabandhaH dharmakathA / ahiMsAdiprarUpaNA vA dhrmkthaa| athavA zrutacAritralakSaNadharmapradhAnakathA-dharmakathA / yadvA guNoM kA AdhAra hai, aura anAdikAlIna mithyAtva doSa ko dUra karatA hai, vizuddhi kA kAraNa hai, aura indriyoM ko zIghra hI damana karane vAlA hai // 1 // samyagjJAna kA dAtA hai, mokSasukha utpanna karane vAlA hai, karmarUpI dhUlako dUra karane vAlA hai, AtmAmeM udyota-prakAza karane vAlA hai aura samasta guNoM kA advitIya prakAzaka hai, he Atman ! caraNa aura karaNa kA Azraya lAbhakArI hai, isa viSayameM zaMkA ko sthAna hI kahAM hai ? arthAt nizcitarUpase hI vaha kalyANa karane vAlA hai, yaha loka (saMsAra) to pariNAma meM ekadama nIrasa hai, tU isa se sukha kI abhilASA kyoM karatA hai // 2 // (2) dharmakathAnuyoga saMsArarUpI sAgarameM DUbate hue bhavya jIvoM ko dhAraNa karanevAlA-naukA ke samAna mehanuM nivAraNa kare che, AtmAnA nizcaya arthAt vAstavika svarUpane pragaTa kare che, te sarva guNane AdhAra ane anAdi kAlanA mithyAtva deSane dUra kare che, vizuddhinuM kAraNa ane IndriyanA zIdhra damana mATe te sahAyaka che / 1 / samyagajJAna denAra che ane mokSasukha utpanna karavAvALuM che. karmarUpI dhULane dUra karavAvALuM che. AtmAmAM udyota-prakAza karavA vALuM che. ane samasta guNone advitIya prakAzaka che. he Atmana ! caraNa ane karaNane Azraya kalyANakArI che, A viSayamAM zaMkAne sthAna ja kyAM che? arthAt nizcita rUpathI ja te kalyANa karavA vALuM che, A leka (saMsAra) te pariNAme ekadama narasa-rasarahita che, te temAM sumanI malidA! // bhoTa 42 cha ? // 2 // (2) dharmasthAnuyoga saMsArarUpI sAgaramAM DubatA bhavya ane dhAraNa karavAvALI, vahANa pramANe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre zubhAzubhakarmavipAkopadarzanaM dharmakathA / kiJca - tirthaGkaracakravartyAdicAritravarNanaM dharmakathA / tasyA anuyogaH dharmakathAnuyogaH / dharmakathA caturvidhA-(1)-AkSepaNI-(2)-vikSepaNI- (3)-saMvedanI(4)-nivedanIbhedAt / __ AkSepaNyAdidharmakathAbhirAkSiptAH vikSiptAH saMveditA nirveditAH santo bhavyaprANinazcAritraM prApnuvanti / kinAre lagAdene vAlA, arthAt zubhasthAnameM pahuMcA denevAlA dharma kahalAtA hai| usa dharma kI kathA arthAt bhagavAna kI dezanA jisameM pAI jAya use dharmakathA kahate haiM / athavA ahiMsA Adi kI prarUpaNA dharmakathA kahalAtI hai / athavA zruta aura cAritra kI pradhAnatA vAlI kathA ko dharmakathA kahate haiN| athavA zubha aura azubha karmaphala ko prakAza karanA dharmakathA hai / yA tIrthakara cakravartI Adi mahApuruSoM kA caritra varNana karanA dharmakathA hai| usake anuyoga-vyAkhyAna ko dharmakathAnuyoga kahate haiM / dharmakathA cAra prakAra kI hai:-(1) AkSepaNI (2) vikSepaNI (3) saMvedanI aura (4) nivednii| AkSepaNI Adi dharmakathAoM se AkSipta saMvedita aura nirvedita (virakta) hue bhavya jIva cAritra prApta karate haiN| kinAre laI janArI, athata zubha sthAnamAM pahoMcADI devA vALI vastune dharma kahevAmAM Ave che. te dharmanI kathA arthAt bhagavAnane upadeza jemAM jovAmAM Ave che. tene dharmakathA kahe che. athavA ahiMsA AdinI prarUpaNA te dharmakathA kahevAya che. athavA te zrata ane cAritranI pradhAnatAvALI kathAne dharmakathA kahe che, athavA zubha ane azubha karma -phalane pragaTa karavuM te dharmakathA che. athavA tIrthakara, cakravartI Adi mahApurUSanA caritranuM varNana karavuM te dharmakathA che. tenAM anuyoga-vyAkhyAnane dharmakathAnuga kahe che. 4thA yA2 54A2nI che. (1) mAkSepa (2) vikSepaNa (3) saMvahanI mane (4) nivanI. AkSepaNI Adi dharmakathAothI AkSipta, vikSipta, saMvedita ane nivedita (virakta) thayelA bhavya jIva cAritra prApta kare che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (1) AkSepaNIAkSipyate mohaM nirAkRtya cAritraM prati samAkRSyate zrotAgnayeti-AkSepaNI, uktazca "sthApyate satpathe zrotA, yayA sA''kSepaNI kthaa| yatheSukAraM kamalA,-vatI dharme vyatiSThipat // 1 // " bAlyAvasthatanayadvayasamanvitaH sapatnIko bhRgupurohitaH sarvasvaM parihAya dIkSArtha sadanAniryayau / tadIyaM sakalaM vasu parigRhItaM patyeti viditvA kamalAvatI rAjJI vairAgyamupagatA svapatimiSukAraM nRpatiM pratyabodhayat / 'rAjan ! kiM vAntAzivad (1) AkSepaNI jisa kathA ke dvArA zrotA moha se haTakara cAritra ke prati AkarSita hote haiM, vaha AkSapaNI dharmakathA kahalAtI hai, kahA bhI haiM - " jisa ke dvArA zrotA sanmArga meM sthApita kiye jAte haiM, use AkSepaNI kathA kahane haiN| jaise kamalAvatIne iSukAra ko dharma meM sthira kiyA // 1 // " choTI umra vAle apane do bAlakoM ke sAtha patnIsahita bhRgu purohita sarvasva tyAga kara dIkSA grahaNa karane ke liye apane ghara se nikalA / usa purohita kA samasta dhana mere pati (rAjA) ne le liyA hai, aisA jAna karake rAnI kamalAvatI ko vairAgya ho gayA aura usane apane pati rAjA iSukAra ko samajhAyA--" mahArAja ! jisa dhanakA bhRgu purohita ne (1) aakssepnniije kathA dvArA zrotA mehathI haThI jaIne cAritra tarapha AkarSita thAya che te AkSepaNa dharmakathA kahevAya che. kahyuM paNa che - jenAthI zrotAne sanmArgamAM sthApita karI zakAya che tene AkSepaNa kathA cha, 2vI zata bhAtIya dhra ne yA sthi2 jyo. // 1 // nAnI umaravALA pitAnA be bALakanI sAthe tathA patnI sahita bhUgu purohita sarvasva tyAga karIne dIkSA grahaNa karavA mATe potAnA gherathI nIkaLyA, te purohitanuM tamAma dhana mArA pati (rAjA) e laI lIdhuM che. evuM jANIne rANI kamalAvatIne vairAgya utpanna thaI gayuM ane teNe potAnA pati rAjA ISikArane samajAvyA pra. A.-4 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 AcArAGgastre bhogamAzaMsase ?' ityAdi / atha kamalAvatIvacanazravaNakSaNasaMjAtapratibodha iSukAraH kamalAvatI ca dIkSArthaM sahaiva niSkrAntau / (2) vikSepaNI vikSipyate = samyagvAdaguNotkarSamadarzanena mithyAvAdAdapasAryate zrotA'nayeti vikSepaNI / uktaJca - " samyagvAdaprakarSeNa, mithyAvAdasya khaNDanam / yA vikSepaNI saiva, yathA kezI pradezinam " // 2 // mithyAvAdAdapasArayAmAseti zeSaH / vamana kara diyA, vaha dhana bhogoge ? Apa vamana kA sevana karane vAloM kI taraha bhoga kI lAlasA kyoM karate haiM ? " ityAdi / iSukAra ko kamalAvatI ke vacana sunate hI vairAgya ho AyA aura rAjA tathA rAnI donoM sAtha-sAtha dIkSA grahaNa kara lI // 1 // (2) vikSepaNI samyagvAda arthAt anekAntavAda yA siddhAnta ke guNoM kA digdarzana karAkara zrotAoM ko mithyAvAda arthAt ekAntavAda sa haTAne vAlI kathA vikSepaNI kahalAtI haiM / kahA bhI hai "mahArAja ! je dhanane bhRgu purARsite vamana karI nAkhyuM che te dhanane Apa bhAgavaze ? Apa vamananuM sevana karavAvALAnI peThe bhAganI lAlasA zA mATe kare che ? - ItyAdi rAjA iSukAra pAte kamalAvatInA vacana sAMbhaLatAM ja vairAgya pAmyA ane rAjA tathA zazI bhanne sAthai sAthai dIkSA grahaNa 41. // 1 // (2) vikSepaNI samyavAda arthAt anekAntavAda, athavA satyasiddhAMtanA guNNAnu digadarzana karAvIne zrotAone mithyAvAda arthAt ekAntavAdathI dUra karAvanArI kathA te vikSepaNI thA uDevAya che. pazu che: zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA kezizramaNataH karuNArasaparipUrNamAstikatAvAdamAkarNya pradezI nAma bhUpAlo nAstikatAvAdaM parityajya dvAdazavratadhArI zrAvako bhUtvA mRtvA ca prathamakalpe sUryAbhanAmA devo babhUva / (3) saMvedanIsaMvedyate = saMsArAsAratApadarzanena mokSAbhilASa utpAdyate'nayeti saMvedanI / "yasyAH zravaNamAtreNa, muktivAJchA prajAyate / saMvedanI yathA mallI, SaD nRpAn pratyabodhayat // 3 // " " samyagvAda kA utkarSa dikhalA kara mithyAvAda arthAt mithyAmAnyatA kA khaNDana karane vAlI vikSepaNI kathA hai| jaise-kezI zramaNane pradezI rAjA ko mithyAvAda se haTAyA thA" // 2 // zrI kezI zramaNa ke zrImukhase karuNA-rasa se paripUrNa AstikavAda suna kara pradezI nAmaka rAjA nAstikavAda tyAga kara bAraha vratadhArI zrAvaka ho kara marakara prathama saudharma kalpameM sUryAbha nAmaka deva huaa| (3) saMvedanI jo dharmakathA saMsAra kI asAratA pradarzita karake bhavya jIvoM meM mokSakI abhilASA jAgRta karatI hai, vaha saMvedanI dharmakathA hai| kahA bhI hai samyagvAdane utkarSa batAvIne mithyAvAda arthAt mithyA mAnyatAnuM khaMDana karavAvALI vikSepaNa kathA che. jevI rIte kezI zramaNe pradezI rAjAne mithyAvAdathI bhuta 4aa tA. // 2 // " zrI kezI zramaNanA zrImukhathI karUNArasathI paripUrNa AstikavAda sAMbhaLIne pradezI nAmanA rAjAe nAstikavAda tyAga karyo, bAra vratadhArI zrAvaka thaIne marIne prathama saudharmakalpamAM sUryAbha nAmanA deva thayA. (3) savanI je kathA saMsAranI asAratA batAvIne bhavyajImAM mokSanI abhilASA jAgrata are, tasaMvahanI dhamA cha. 49 545 cha: zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 AcArAgasUtra mallIkumArI SaD bhUmipAlAn svasminnanuraktAn vijJAya, tebhyaH saMsArAsAratAM pradarya mokSAbhilASaM janayAmAsa / (4) nirvedanInirvedhateviSayabhogemyo virajyate zrotA'nayeti nirvedanI, uktaJca" yadA''karNanamAtreNa, vairAgyamupajAyate / nirvedanI yathA zAli,-bhadro vIreNa bodhitaH " // 4 // "jisa kathA ko zravaNa karane mAtra se hI mokSa kI AkAGkSA utpanna hotI hai, vaha saMvedanI dharmakathA hai / jaise-mallI nAmaka rAjakanyAne chaha rAjAoM ko bodha diyA " // 3 // chaha rAjA mere upara anurakta haiM, yaha jAnakara mallIkumArIne unheM saMsArakI niHsAratA samajhAI aura una meM mukti kI abhilASA utpanna kara dI / mallI kumArI kA vaha upadeza saMvedanI dharmakathA hai // 3 // (4) nidanI jo kathA zrotAoM ko viSayabhogase virakta banAtI hai, vaha nirvedanI dharmakathA kahalAtI hai / kahA bhI hai : " jisakA zravaNa karate hI vairAgya utpanna hotA hai, vaha nirvedanI dharmakathA hai| jaise bhagavAn mahAvIrane zAlibhadra ko pratibodha diyA" // 4 // je kathA sAMbhaLavA mAtrathI ja mokSanI IcchA utpanna thAya che te saMvedanI dharmakathA che. jevI rIte mallI nAmanI rAjakanyAe cha rAjAone baMdha Ape. gA" cha rAjA mArA upara Asakta-premavALA che. evuM jANIne mallI kumArIe teone saMsAranI nisAratA samajAvI ane temAM muktinI abhilASA utpanna karI, mallIkumArIne te upadeza saMvedanI dharmakathA che. (4) nivenI je kathA zrotAone viSaya bhegathI virakta banAve che te nirvedanI kahevAya che. kahyuM paNa che - "jenuM zravaNa karatAM ja vairAgya utpanna thAya che, te nivedanI dharmakathA che kI rIta sApAna mahAvIra zAsimane pratimA mAlyA. // 4 // " zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAcAracintAmaNi-TIkA avataraNA kamalakomalakAntAkAraH zAlibhadrakumAraH zrImahAvIratIyaGkarakathitadharmadezanAzravaNasamanantaraM tvarayA vairAgyamupagatazcAritraM praap| uktazca"bhavasya sarve kSaNabhaGguraM sukha, vidanti ye dhrmkthaanuraaginnH| vihAya te bhogamanantaduHkhadaM, ___ caranti cAritrayane virAgiNaH" // 4 // uttarAdhyayanasUtrasyaikonatriMze'dhyayane dharmakathAphalamAha "dhammakahAe NaM bhaMte ! jIye kiM jaNayai ? / dhammakahAe NaM jIve nijjara jaNayai / dhammakahAe NaM payayaNaM pabhAvei / pavayaNapabhAvaNeNaM jIce Agamesassa bhattAe kammaM nibNdhh|" kamala ke samAna komala aura kAntimAna AkRti vAlA zAlibhadra kumAra zrI mahAvIra bhagavAna ko dharmadezanA sunate hI vairAgya ko prApta huA, aura usane cAritra dhAraNa kara liyaa| kahA bhI hai : "dharmakathA meM anurAga rakhane vAle jo puruSa saMsAra ke sukha kSaNabhaGgara samajha lete haiM, ve ananta duHkha dene vAle bhogakA tyAga karake, virAgI ho kara cAritrarUpI bagIce meM vihAra karate haiM " // 1 // uttarAdhyayana sUtra ke unatIsaveM adhyayana meM dharmakathA kA phala batalAyA gayA hai| yaha isa bhAMti hai - kamalanA jevA kemala ane kAtimAna AkRtivALA zAlibhadrakumAra zrI mahAvIra bhagavAnanI dhama dezanA sAMbhaLatAM ja vairAgyane prApta thayA ane cAritra dhAraNa karyuM, 4 pa cha: dharmakathAmAM prIti rAkhavAvALA je purUSa saMsAranA sukhane kSaNabhaMgura samajI le che te ananta duHkha ApavAvALA bhegane tyAga karIne vairAgya dhAraNa karI yAtriI mAyAma vihAra 42 cha. // 1 // " uttarAdhyayana sUtranA ogaNatrIsamAM adhyayanamAM dharmakathAnuM phala batAvyuM che, te A pramANe che - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre AkSepaNyAdicaturvidhadharmakathAsaMcArodbhAvitAnandadhArAtaraGgasamullasitasvAntaprabhUtabhavyabhAvitAtmA dharmakathI janmajarAmaraNAdibhISaNapInapAThInamInamakaragaNasaMkramaNapriyaviyogApriyasaMyogavaDavAnalAkulitApArasaMsArasAgarAt svayaM tarati, parAnapi tArayati / sa ca prabhUtabhavyAn pravrAjayan bhavakUpapatatmANatrANasamAzvAsanajinazAsanamahimAnamupavhayan samastameva jagat jinazAsanarasikaM kurvan , mithyAtvamutthApayan , ___" bhagavan ! dharmakathA se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? uttara-dharmakathA se jIva ko nirvANa kI prApti hotI hai / dharmakathA se jIva pravacana kI prabhAvanA karatA hai| pravacana kI prabhAvanA se Age ke liye bhadra (zubha) karmoM kA bandha karatA hai" // 4 // AkSepaNI Adi cAra prakAra kI dharmakathA se utpanna hone vAlI Ananda kI dhArAoM kI taraGgoM se jina kA antaHkaraNa ullAsa ko prApta huA hai, aise aneka bhAvitAtmA bhavya dharmakathA karane vAle puruSa janma jarA aura maraNa rUpI bhayAnaka aura vizAla magaramacchoMse vyApta, evaM iSTa-viyoga aura aniSTa-saMyoga rUpI vaDavAnala se Akula-vyApta apAra saMsAra sAgara se svayaM bhI pAra hote haiM aura dUsaroM ko bhI pAra karate haiN| vaha dharmakathAkAra anekAneka bhavya jIvoM ko dIkSita karatA huA, saMsArarUpI kUpa meM paDanevAle prANiyoM ko trANa karane kA AzvAsana dene vAle jinazAsana kI mahimA baDhAtA huA samasta jagat ko jinazAsana kA rasika-anurAgI banAtA huA mithyAtva kI utthApanA "mApana ! yathAthI ne zu sAsa thAya cha ? uttara--dharmakathAthI jIvane nijaranI prApti thAya che, dharmakathAthI jIva pravacananI prabhAvanA kare che, pravacananI prabhAvanAthI AgaLa zubha karmone baMdha kare che." AkSepaNI Adi cAra prakAranI dhamakathAthI utpanna thanArA AnandanI dhArAonA taraMgathI jenuM aMtaHkaraNa ullAsane prApta thayuM che, evA aneka bhAvitAtmA bhavya dharmakathA karavAvALA purUSa janma. jarA ane maraNapI bhayAnaka ane vizAla magaramarachathI vyApta e pramANe ITa-viyega ane aniSTasaMgarUpI vaDavAnalathI sahita apAra saMsArasAgarathI pite paNa pAra utare che, ane bIjAne paNa pAra utAre che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 31 samyaktvamupasthApayan, karmakoTi kSapayati / utkRSTarasAyanapariNAmamasau labheta ceta , trailokyapavitra tIrthaGkaranAmagotraM samupArjayati / ___api cAsau svataHprakAzasvabhAvasyApi jinazAsanasya mithyAtvAditimirAThatadezakAlAdiSu yathocitabhacAralakSaNArAdhanataH prabhAvakapadaM bibharti / uktaJca " pAvayaNI dhammakahI, vAI laddhIsaro tavassI y| vijjAsiddho ya kavI, aTreva pabhAvagA bhaNiyA // 1" aura samyaktva kI upasthApanA karatA huA karmakoTi ko khapAtA hai / kadAcit pariNAma meM utkRSTa rasAyana A jAya to vaha triloka meM pavitra tIrthaGkara gotra kA bhI upArjana karatA hai| jina bhagavAna kA zAsana svataH ujjvala hai, tathApi jisa dezavizeSa aura kAla vazeSa meM mithyAtva kA andhakAra phaila jAtA hai, vahAM bhagavAna ke zAsana kA pracArarUpa ArAdhana karake dharmakathAkAra prabhAvaka pada prApta karatA hai / kahA bhI hai : "prabhAvaka ATha prakAra ke haiM :- (1) prAvacanika, (2) dharmakathI, (3) vAdI, (4) labdhiyoM kA svAmI, (5) tapasvI, (6) vidyAvAn-rohiNI prajJapti Adi vidyA ke dhAraka, (7) siddha-vacanasiddhi Adi siddhiyoM vAlA, (8) kavi" / te dharmakathA kahenAra aneka-aneka bhavya jIne dIkSita kare che ane saMsAra rUpI kuvAmAM paDavAvALA prANIone rakSaNa karavAnuM AzvAsana devAvALA jinazAsanane mahimA vadhAratA thakA samasta jagatane jinazAsanamAM prItivALA banAvI mithyAtva nivAraNa ane samyakatvanI sthApanA karI karmaTIne khapAve che. kadAcit pariNAmamAM utkRSTa rasAyana AvI jAya te trilekamAM pavitra tIrthakara zetranI paNa prApti jina bhagavAnanuM zAsana pite ujajavala che te paNa je dezavizeSa ane kAlavizeSamAM mithyAtvane aMdhakAra phelAI jAya che, tyAM bhagavAnanA zAsanapracArarUpa ArAdhana karIne dharmakathAkAra "prabhAvaka"nuM pada prApta kare che. kahyuM paNa che - "prA14 mA prA2na cha. (1) prAvayani:, (2) dharmA12 (3) vADI, (4) niyamAna al, (5) tapasvI, (9) vidyAvAna-vaDilI-prajJapti mAha vidhAna dhA24, (7) siddha-payanasiddhimAhisiddhimAvA, (8) vi" // 1 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre atha dharmamahimocyate"jammatarevi sulahA, piubhAusuyAiyA / paraMtu suyacAritta, - dhammo No sulaho bhuvi // 1 // bArasaMgAvaNe dhamma, nnicchyvyvhaarinno| lahaMte saMjayA bhavvA, bhattipaNNeNa nanahA // 2 // saMskRtacchAyAjanmAntare'pi sulabhA, - pitR-bhrAta-sutAdayaH / parantu zrutacAritra, - dharmoM na sulabho api // 1 // dvAdazAGgApaNe dhammai, nizcayavyavahAriNaH / labhante saMyatA bhavyA,-bhaktipaNyena nAnyathA // 2 // tathA-vinA siddhAJjanaM bhUmi,-nidhAnaM naiva labhyate dharma-mahimA - "pitA, bhrAtA aura putra Adi to janmAntara meM AgAmI bhava meM bhI sulabha haiM kintu saMsAra meM zruta-cAritra dharma sulabha nahIM hai" // 1 // "dvAdazAGgIrUpI dukAna meM nizcayanaya aura vyavahAranaya ko jAnane vAle saMyamI puruSa bhaktirUpI mUlya cukAkara dharma prApta kara sakate haiM, aise kiye vinA dharma kI prApti nahI ho sakatI" // 2 // ybhbhaaddmaa"pitA bhAI ane putra vagere te AgalA bhavamAMDave pachInA bhavamAM paNa sukhala cha, parantu saMsAramA zrata-yAtri dharma sukhama nathI" // 1 // dvAdazAMgIrUpI dukAnamAM nizcayanaya ane vyavahAranayane jANavAvALA saMcamI purUSa bhaktirUpI mUlya ApIne dharma prApta karI zake che. ema karyA vinA dharmanI prAti yatI nathI." // 2 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA avataraNA viNA siddhajaNaM bhUmi,-NihANaM va lanbhai / suyacArittadhammeNa, viNA No NANamappaNo // 3 // __appaNANaM viNA Neva, tattAtattaviNicchao / taM viNA Neva bhannANaM, jAyae'miyabhAvaNA // 4 // visuddhajjhANasaMpattI, gaMtarA'miyabhAvaNaM / viNA visuddhajhANaM No, khavagasseNirappaI // 5 // anovAraNa keNAvi,-khavagasseNiNA viNA / bitIyapAo mukassa, jhANassa nahi lagabhaI // 6 // chAyAzrutacAritradharmeNa, vinA no jJAnamAtmana // 3 // AtmajJAnaM vinA naiva, tattvA'tattvavinizcayaH / taM vinA naiva bhavyAnAM, jAyate'mRtabhAvanA // 4 // vizuddhadhyAnasamApti, - nantirA'mRtabhAvanAm / vinA vizuddhadhyAnaM no, kSapakazreNirApyate // 5 // anyopAyena kenApi, kSapakaNinA vinaa| dvitIyapAdaH zuklasya, dhyAnasya nahi labhyate // 6 // siddhaaJjana ke abhAva meM pRthvI ke bhItara kA khajAnA nahIM prApta kiyA jA sakatA, isI prakAra zruta cAritra ke vinA AtmA ko samyajJAna nahIM hotA // 3 // AtmajJAna ke abhAva meM tattva-atattva kA nizcaya nahIM ho sakatA, aura tattva atattva kA nizcaya hue vinA bhavya jIvoM ko amRtabhAvanA nahIM ho sakatI // 4 // amRtabhAvanA ke abhAva meM vizuddha dhyAna kI prApti nahIM hotI, aura vizuddha dhyAna ke vinA kSapakazreNI para ArohaNa nahIM ho sakatA // 5 // kSapaka zreNI ke sivAya kisI anya upAya se zukla-dhyAna kA ekatvavitarka avicAra nAmaka dUsarA pAyA nahIM prApta kiyA jA sakatA // 6 // siddhAMjana vinA pRthvInI aMdarane khajAne prApta karI zakAto nathI. evI ja zate zruta-yAritra vinA mAtmajJAna thatu nathA. // 3 // AtmajJAnanA abhAvathI tattva-atattvane nizcaya thaI zakatuM nathI, ane tatvasttpnaa nizcaya 4aa vinA savya vAne mabhRtalAnA thatI nathI // 4 // amRtabhAvanAnA abhAvathI vizuddha dhyAnanI prApti thatI nathI; ane vizuddha pra. A-5 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 aaghaass sukajjhANassa pAyaM ca, vitIyaM pappa sNjmii| kevalaNNANalA heNa, kevalitti NigajjaI // 7 // avatthA gahi selesI, kevlnnnnaannmNtraa| bhavaI samaNidassa, sabakammakkhao tao // 8 // savvakammakkhae siddhI,-tao siddho hi saaso| mokvaTThI suyacAritta, - dhamma tamhA samAyare // 9 // chAyAzukladhyAnasya pAdaM ca, dvitIyaM pApya saMyamI / kevalajJAnalAbhena, kevalIti nigadyate // 7 // avasthA nahi zailezI, kevalajJAnamantarA / __ bhavati zramaNendrasya, sarvakarmakSayastataH // 8 // sarvakarmakSaye siddhi, - dharma tasmAtsamAcaret / mokSArthI zrutacAritra,-dharma tasmAtsamAcaret // 9 // saMyamI puruSa zukla dhyAna kA dUsarA pAyA prApta karake, kevala jJAna prApta karatA hai aura kevalI kahalAtA hai / // 7 // kevala jJAna ke vinA zailezI avasthA prApta nahIM hotii| zailezI avasthA jaba prApti ho jAtI hai to munirAja samasta karmo kA kSaya kara DAlatA hai // 8 // ___ samasta karmoM kA kSaya hone para siddhi prApta hotI hai / siddhi lAbha hone para zAzvata siddha hojAtA hai, ataHmokSArthI puruSa ko zruta-cAritrarUpa dharma kA AcaraNa karanA cAhiye // 9 // dhyAna vinA kSapakazreNI upara ArahaNa thaI zakatuM nathI. . pa . kSapakazreNI vinA bIjA keI upAyathI zukala dhyAnane ekatva-vitarka-avicAra nAma mIna pAya prApta 43 zata nathI. // 6 // saMyamI puruSa zukala dhyAnane bIje pAye prApta karIne kevalajJAna prApta kare cha, mane pakSI upAya che. // 7 // kevalajJAna vinA zilezI avasthA prApta thatI nathI, lezI avasthA jyAre prApta tha taya cha, tyAre munirA04 sasa bhInI kSaya jarI nAme cha. // 8 // sakala karmono kSaya thayA pachI siddhi prApta thAya che, siddhi lAbha thayA pachI zAzvata siddha thAya che, e mATe mukSArthI puruSoe zruta-cAritrarUpa dharmanuM AcaraNa 32 na . // 8 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA atha gaNitAnuyogaHgaNitaM = saMkhyAnaM tasyAnuyogo-gaNitAnuyogaH jIvA'jIvAdiSadravyatatparyAyaparigaNanaM gaNitAnuyogasAdhyam / tena jinoktapadArthAnAM yathAvasthitaM parigaNanAt samyaktvazuddhistatazcAritrazuddhi / ___pUrvAnupUrvyAdInAM bhaGgajAlAdInAM ca parigaNanayA cittasthairyam , tatazca kaSAyAnalaprazamanam , tena cAritranaimalyam / api ca gaNitAnuyogena bhagavataH kevalajJAnAdiguNaparyAyANAmAnantyamAvedayati / saMkhyAnamatikrAntAnAM teSAM saMkhyAtumazakyatA saMkhyAjJAnaM vinA naiva (3) gaNitAnuyogagaNita arthAt saMkhyAkA anuyoga gaNitAnuyoga kahalAtA hai / jIva, pudgala Adi chaha dravyoM kI gaNanA karane ke lie, tathA dravyoM kI paryAyoM kI gintI karane ke lie gaNitAnuyoga kI AvazyakatA hotI hai / gaNitAnuyogase jina bhagavAn dvArA upadiSTa padArthoM kI ThIka-ThIka gaNanA hone se samyaktva kI zuddhi hotI hai, aura samyaktva kI zuddhi se cAritra kI zuddhi hotI hai / pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI tathA anAnupUrvI Adi se, tathA bhaGga-jAloM kI gaNanA karanese cittameM sthiratA AtI hai, aura cittakI sthiratA se kaSAyarUpI agni zAnta hotI hai aura usase cAritra nirmala hotA hai| gaNitAnuyoga hI bhagavAna ke kevalajJAna Adi guNa evaM paryAyoMkI anantatA ko pragaTa karatA hai, 'saMkhyAtIta guNoM evaM paryAyoM kI saMkhyA kA jJAna muzkila hai' yaha bAta (3) glitaanuyoggaNita arthAt saMkhyAne anuga te gaNitAnuga kahevAya che. pugala Adi cha dravyanI gaNanA karavA mATe, tathA dravyonA paryAnI gaNatarI karavA mATe gaNitAnuganI AvazyakatA hoya che, gaNitAnugathI jina bhagavAna dvArA kahelA padArthonI ThIka ThIka gaNanA thaI zakatI hovAthI samyakatvanI zuddhi thAya che, ane samyakatvanI zuddhithI cAritranI zuddhi thAya che. pUrvAnapUvo pAnupUrvI tathA anAnupUrvI AdithI, ane baMgALanI gaNanA karavAthI cittamAM sthiratA Ave che, ane cittanI sthiratAthI kaSAyapI agni zAMta thAya che. ane tethI cAritra nimala thAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 AcArAGgasUtre vijJAtuM zakyate, taddhi gaNitAnuyogagamyam / bhagavadguNAnusmaraNena bhagavataH stutiH saMpadyate, tayA ca darzanazuddhistana cAritrazuddhiH / pravrajyApradAnAdayo'pi zobhanatithinakSatrAdiyuktasamaya evaM vidheyA iti tAdRzasamayAvabodhakatayA gaNitAnuyogasyApi caraNaprAptiM prati sAdhanatA siddhayati / tathA cAsyApi phalaM cAritrarakSaNameva / atha prasaGgAjjyotiSkaviSayaH kiJcitpradarzyatetatra pUrva pravrajyApradAnasamayo nirNIyate bhI saMkhyA kA jJAna kiye vinA jAnI nahIM jA sakatI hai| bhagavAna ke guNoM kA vAraMvAra smaraNa karane se bhagavAna kI stuti hotI hai, usase darzana - zuddhi hotI hai, darzana-zuddhi ke hone se cAritra kI zuddhi hotI hai // zubha tithi tathA zubha nakSatra se yukta samaya meM hI dIkSA Adi denA cAhie, isa prakAra ke samaya kA bodha karAne vAlA hone se gaNitAnuyoga bhI cAritra kI prApti kA kAraNa hai, aisA siddha hotA hai, usase gaNitAnuyoga kA phala bhI cAritra kI rakSA karanA hI hai / yahAM prasaGga honese kucha jyotiSa kA viSaya dikhalAyA jAtA haidIkSAdAnasamayakA nirNaya gaNitAnuyAga ja bhagavAnanA kevalajJAna Adi e guNA e pramANe paryAyAnI anaMtatA pragaTa kare che. 'saMkhyAtIta guNA ane paryAyAnI saMkhyA jANavI azakya che' te vAta paNa saMkhyAnuM jJAna karyA vinA jANI zakAtI nathI, te gaNitAnuyoga dvArA jANI zakAya che. bhagavAnanA guNNAnuM vAravAra smaraNa karavAthI bhagavAnanI stuti thAya che, ane tethI darzana-zuddhi thaI zake che, ane dana vizuddha thavAthI cAritranI zuddhi thAya che. zubha tithi tathA zubha nakSatrathI yukta samayamAM ja dIkSA Adi ApavI joIe, A prakAranA samayanuM jJAna karAvavAvALA heAvAthI gaNitAnuyAga paNa cAritranI prAptinuM kAraNa che ema siddha thAya che. tethI gaNitAyAganu phUla paNa cAritranI rakSA karavI eja che, ahIM prasa'gathI thADA jyAtiSanA viSaya batAvavAmAM Ave che dIkSA ApavAnA samayanA nirNaya-~~ zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (1) tatra mAsavicAraH pauSa-caitra-jyeSThA-pADha-mAsAn vihAya zeSA mAsAH prazastAH / vizeSato mAsaphalamAha(1) zrAvaNe-zubham / (7) maaghe-jnyaanvRddhiH| (2) bhaadrpde-shissyaalptaa| (8) phaalgune-sukh-saubhaagy-yshodRddhiH| (3) Azvine-sukham / (9) caitre-alpasukham / (4) kaartike-vidyaavRddhiH| (10) vaizAkhe-ratnatrayalAbhaH / (5) mAgazIrSa-zubham / (11) jyeSThe-sAmAnyam , tatrAnyabalasatve zubham / (6) pausse-vidyaadyybhaavH| (12) ASADhe-gurubandhunA saha premaalptaa| (1) mAsa-vicAra pauSa, caitra, jyeSTha aura ASADha mAsa ko choDakara zeSa mahInoM meM dIkSA denA prazasta hai| vizeSa mAsa-vicAra (1) zrAvaNa - shubh| (7) mAgha - jJAna kI vRddhi (2) bhAdrapada - ziSyoM kmii| (8) phAlguna-sukha-saubhAgya aura yaza kI vRddhi (3) Azvina - sukha / (9) caitra - alpa sukha (4) kArtika - vidyAvRddhi / (10) vaizAkha - ratnatraya kA lAbha (5) mArgazIrSa -- shubh| (11) jyeSTha - sAdhAraNa, yaha mAsa dUsare nakSatra Adi kA bala ho to zubha hai| (6) pauSa-vidyAvRddhi kA abhaav| (12) ASADha-gurubhAiyoM ke sAtha prema kI kamI / (1) maas-viyaarpiSa, caitra, jeTha ane ASADha mAsane tyajIne bAkInA bIjA mahinAo dIkSA ApavA mATe uttama che. vizeSa mAsa-vicAra(1) zrAvaNa-zula. (7) mAdha-zAnanI vRddhi. (2) mAdrapa-ziSyAnI bhI. (8) zuna-su5 somAya mane yAnI vRddhi (3) mAso-suma. (6) thaitra-565 suma. (4) ti:-vidhAvRddhi. (10) --2tnatrayana sAla. (5) mArgazIrSa-zubha. (11) 4-sAdhAra, sAmAsamAM mIla nakSatra vagerenuM bala heya te zubha che. (6) poSa-vidhAna mA. (12) aSADha-zu3mAmAnI sAthe premanI bhI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre (2) pakSa-vicAraHkRSNapakSe-pratipada Arabhya pazcamI yAvattithayaH shubhaaH| SaSThItaH samArabhya dazamI yAvattithayo madhyamAH / ekAdazItaH prArabhyAmAvAsyAM yaavdshubhaaH| zuklapakSe tu patipattithitaH paJcamI pryntmshubhaaH| SaSThIto dazamI yaavnmdhymaaH| ekAdazItaH samArabhya pUrNimAntAstithayaH shubhaaH| (4) tithi-vicAraHdIkSAyAM pratipat (1), tRtIyA (3), pazcamI (5), saptamI (7), ekAdazI (11), trayodazI (13) ca prazastA / (2) pakSa-vicArakRSNa pakSa meM pratipadA se lekara paJcamI paryanta tithiyA zubha haiN| SaSThI se lekara dazamI taka kI tithiyAM madhyama haiM, aura ekAdazIse lekara amAvAsyA taka azubha tithiyAM haiN| zukla pakSa meM pratipadA se lagAkara paJcamI taka azubha haiM, SaSThI se dazamI taka madhyama haiM aura ekAdazI se pUrNimA taka kI tithiyAM zubha haiM / __ (3) tithi-vicAradIkSA ke viSayameM pratipadA, tRtIyA, paJcamI, saptamI, ekAdazI aura trayodazI prazasta haiN| (2) pkss-diyaakoNa pakSamAM paDavethI pAMcama sudhInI tithio azubha che. chaDUthI laIne dazama sudhInI tithio madhyama che, ane ekAdazI-agIyArasathI laIne amAvAsyA sudhInI tithie azubha che. zakala pakSamAM-paDavethI laIne pAMcama sudhInI tithio azubha che. chaTrathI dazamI sudhI madhyama che, ane ekAdazIthI punama sudhInI tithie zubha che. (3) tithi-kiyaadIkSAnA viSayamAM paDave, trIja, pAMcama, sAtama, ekAdazI ane terasa, A tithie uttama che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA nava tithayazca varjanIyAH(1) zuklA caturdazI (2) amAvAsyA (3) yasyAM tithau ravisaMkramaNaM, saa| (4) dvitIyA, (5) caturthI, (6) SaSThI, (7) aSTamI, (8) navamI, (9) dvaadshii| (4) vAra-vicAra:ravi - candra - budha - guru - vArAH prazastAH (5) nakSatra-vicAraHdIkSAyAM trayodaza nakSatrANi prazastAni- (1) azvinI, (2) rohiNI, (3) mRgaziraH, (4) puSyam , (5) uttaraphAlgunI, (6) hastaH (7) anurAdhA, (8) jyeSThA, (9) uttarASADhA , (10) abhijit , (11) zravaNam , (12) uttarabhAdrapadA, (13) revtii| nau tithiyAM tyAjya haiM(1)-zuklA caturdazI, (2)-amAvAsyA, (3)-jisa tithi meM sUrya-saMkramaNa ho vaha, (4)-dvitIyA (5)-caturthI (6)-SaSThI (7)-aSTamI (8)-navamI (9) dvAdazI / (4) vAra-vicAraravi, soma, budha, guru, aura zanivAra prazasta haiN| (5) nakSatra-vicAradIkSA ke viSaya meM teraha 13 nakSatra prazasta haiN| (1)-azvinI, (2)-rohiNI, (3)mRgazIrSa, (4)-puSya. (5)-uttarAphAlgunI (6)-hasta, (7)-anurAdhA, (8)-jyeSThA, (9)uttarASADhA, (10)-abhijit , (11)-zravaNa, (12)-uttarAbhAdrapada, (16)-revatI / nava tithio tyAjya che(1) zusa yatuzI, (2) mAvAsyA (3) 2 tithimA sUrya-sabhara thAya te, (4) dvitIyA, (5) yatuthI, (6) paThI, (7) ma0TabhI (8) navamI (6) all (4) pAra vicAra2vi, soma, budha, 13 bhane zanivAra uttama che. (5) nakSatra-piyAraElaAnA viSayamA te2 nakSatra uttama cha:- (1) zvinI, (2) DI, (3) bhRzaSa', (4) puSya, (5) uttarAzunI, (6) 72ta, (7) manurAdhA (8) jye81 (6) uttarASADhA, (10) mamiti (11) zravaNa (12) uttarabhAdrapada, (13) revatI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre nakSatreSu sapta doSAH santi, yathA(1) saMdhyAgatam-yatra nakSatre sUryo'nantaraM sthAsyati tAdRzaM nakSatram / yathA haste ravivarttate cet tadA dainikaM citrAnakSatraM saMdhyAgataM bodhyam / (2) ravigatam- yatra ravistiSThati tAdRzaM dainikaM nakSatraM ravigataM bodhyam / (3) durgatam-yatronmArgagAmI-vakrI graho bhavati, tAdRzaM nakSatram / (4) sagraham-yatra krUro grahastiSThati, tAdRzaM nakSatram / (5) vilambitam-mUryeNa paribhujya muktaM nakSatram / (6) rAhagatam-yatra candra-sUryoparAgaH saMjAtastAdRzaM nakSatram / IdRze nakSatre SaNmAsAn yAvat pravrajyA na deyaa| nakSatroM meM sAta doSa (1) sandhyAgata-jisa nakSatra meM sUrya Age jAne vAlA hai vaha nakSatra / jaise-agara hasta nakSatra meM sUrya ho to dainika citrA nakSatra sandhyAgata kahalAtA hai / (2) ravigata--jisa nakSatra meM ravi ho, vaha dainika nakSatra ravigata jAnanA cAhie / (3) durgata-jisa meM unmArgagAmI-vakra graha ho vaha nakSatra durgata kahalAtA hai| (4) sagraha-jisa nakSatra meM krUra graha ho / (5) vilambita-sUrya-dvArA bhoga kara choDA huA nakSatra / (6) rAhugata-jisa nakSatra meM candra-grahaNa yA sUrya-grahaNa huA ho| aise nakSatra meM chaha mAsa taka dIkSA denA varjanIya hai| nakSatramA sAta ss(1) saMdhyAgata-je nakSatramAM sUrya AgaLa AvavAvALo che te nakSatra, jevI rIte ke hasta nakSatramAM sUrya hoya te dainika citrA nakSatra saMdhyAgata kahevAya che. (2) 2vigata- nakSatramA 2vi sAya te ni: nakSatra 2vita naye. (3) huta-bhai S- mAmI -14-ghaDa jAya te nakSatra gr'ta 4Aya che. (4) sa-re nakSatramA 2 paDa DAya.. (5) visasmita-sUrya dArA nAgavAna chuTu rAya nakSatra. (9) rAhagataje nakSatramAM caMdragrahaNa athavA sUryagrahaNa thayuM hoya. evA nakSatramAM cha mAsa sudhI dIkSA ApavI vajanIya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (7) grahabhinnam-yatra trayo grahAstiSThanti tAdRzaM nakSatram / __(6) yoga-vicAra:yogAstu nAmnaiva zubhAzubhaphalAH, yathA-viSkambhAdiSu dainikayogeSu prItyAdayaH zubhaphalAH, visskmbhaadyo'shubhphlaaH| AnandAdiSu sAMyogikeSuvAranakSatrasaMyogajaniteSu yogeSu AnandAdayaH zubhAH, kAladaNDAdayo'zubhAH / (7) atha karaNa-vicAraHkaraNAni ekAdaza santi; yathA-(1) bavam , (2) bAlavam , (3) kaulavam , (7) graha-bhinnajisa meM tIna graha ho aisA nakSatra / (6) yoga-vicArayogoM ke nAmase hI zubha azubha phala pratIta ho jAtA hai| jaise-viSkambha, Adi dainika yogo meM se prIti Adi yoga zubhaphala vAle, aura viSkambha Adi yoga azubha phala vAle haiN| Ananda Adi sAyogika (vAra nakSatra ke saMyoga se banane vAle) yogo meM se Ananda Adi yoga zubhaphaladAtA haiM, aura kAladaNDa Adi azubhaphaladAyaka haiN| (7) karaNa-vicAra karaNa 11 gyAraha hote haiM, jaise--(1) bava, (2) bAlava, (3) kaulava, (7) linna-bho ! aMDA DAya, mevu nakSatra (6) yog-viyaacoganA nAmathI ja zubha-azubha phaLanI pratIti thaI jAya che. jemake -vijhaMbha Adi dainika rogomAMthI prIti Adi zubha phaLavALAM che, ane viSkabha Adi ga te azubha phaLa ApanArA che. Ananda Adika sAMgika (vAra-nakSatranA saMyogathI banavAvALA) yugamAM Ananda Adi coga zubha phaLa denArA che, ane kALadaMDa Adi azubha phaLa ApanArA che. (7) 325-viyAra429 agibhAra DAya che. (1) 45 (2) mAsa (3) hosava (4) zrIvilAyana pra. A.-6 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 AcArAgasUtre (4) strIvilocanam , idaM taitilamiti, kecidAhuH, (5) garAdi, idaM garamityAhuranye, (6) vaNijam , (7) viSTiH, (8) zakuniH, (9) catuSpadaM, (10) nAgam , (11) kiMstughnam , iti / atra babAdiviSTayantAni sapta karaNAni carANi, zakunyAdIni catvAri sthirANi veditvyaani| bavAdiviSTayantAnAM saptAnAM kasyAMzcidekasyAM tithau niyamataH sthityabhAvAttAni sapta carANi, zakunyAdInAM kRSNapakSIyacaturdazyamAvasyAzukla pratipattithiSu niyatasthityA tAni catvAri sthirANi mocyante / spaSTaM cedaM jambUdvIpaprajJaptau saptamavakSaskAre / uktazca tatra-"eesiNaM bhaMte ! ekArasaNDaM karaNANaM kai karaNA carA ? (4) strIvilocana (koI koI ise 'taitila' bhI nahate haiM), (5) garAdi ('gara' nAma bhI hai), (6) vaNija, (7) viSTi, (8) zakuni, (9) catuSpada, (10) nAga, (11) kiMstunna / ina gyAraha karaNo meM bava se lekara viSTi taka sAta karaNa cara haiM, aura anta ke zakuni Adi cAra sthira haiN| bava se lekara viSTi taka sAta karaNa kisI eka tithi meM niyama se nahIM rahate isa kAraNa ye cara kahalAte haiM, zakuni Adi antima cAra karaNa kRSNa pakSa kI caturdazI, amAvAsyA tathA zuklapakSa kI pratipadA tithi meM niyama se hote haiM, ata eva ye sthira kahalAte haiM / isa viSaya kA jambUdvIpaprajJapti ke sAtaveM vakSaskAra meM spaSTa rUpa se vivecana kiyA (5 5one vata' ) (4) // (tanu 2' nAma 55 cha) (6) 4 (7) viSTi (8) zani (6) yatu54 (10) nAra (11) stuidhna. A agiyAra karaNemAM bavathI laIne viSTi sudhI sAta karaNa cara che ane chellA zakuni Adi cAra sthira che. bavathI laIne viSTi sudhIne sAta karaNa koI eka tithimAM niyamita rahetA nathI te kAraNathI tene cara kahe che, zakuni Adi chellAM cAra, kRSNa pakSanI caudasa, amAvAsyA tathA zukala pakSanI pratipadA-paDa tithimAM niyamita rahe che eTale te sthira kahevAya che. A viSayanuM vivecana jaMbudvIpa prajJaptinA sAtamA vakSaskAramAM spaSTa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA kai karaNA sthirA paNNattA ?, goyamA satta karaNA carA, cattAri karaNA thirA paNNattA / " ityaadi| tatra divAzabdena titheH pUrvAddhabhAgaH, rAtrizabdena tithettarArddhabhAgo gamyate / ekAdazasu karaNesu bavam , bAlavam , kaulayam , vaNijam , etAni catvAri zubhaphalAni / viSTikaraNasya nAmAntaraM bhadrA / iyaM dIkSAdau varjanIyA / uktazca "yadi bhadrAkRtaM kArya, pramAdenApi siddhayati / gayA hai| vahAM kahA hai --- "he bhadanta ! ina gyAraha karaNoM meM kitane karaNa cara aura kitane karaNa sthira kahe gaye haiM ?, he gautama ! sAta karaNa cara aura cAra karaNa sthira kahe gaye haiN|" ityAdi / yahAM dina zabda kA artha hai-tithikA pUrvArdha bhAga aura rAtri zabda kA artha haitithi kA uttarArdha bhaag| ina gyAraha karaNoM meM se bava, bAlava, kaulava, aura vaNija, ye cAra karaNa zubha phala dAyaka haiN| viSTi karaNa kA dUsarA nAma bhadrA, hai| dIkSA Adi kAryoM meM yaha varjanIya hai| kahA bhI hai - 35thI re cha, tyo yu cha: he bhadaMta ! A agyAra karaNemAM keTalA karaNa cara ane keTalA karaNe sthira kahevAmAM AvyA che ?, he gautama! sAta karaNa cara ane cAra karaNa sthira kahevAmAM AvyA che" ItyAdi. A sthaLe dina zabdane artha che ke-tithine pUrvArdha bhAga, ane rAtrI zabdane artha che ke-tithine uttarArdha bhAga. e agiyAra karaNemAMthI bava, bAlava, kaulava ane vaNija, A cAra karaNa zubhaphaladAyaka che. viSTikaraNanuM bIjuM nAma bhadrA che. dikSA Adi kAryomAM te bhadrA tyajavA yoya che. yu 55 cha zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 AcArAgasUtre prApte tu SoDaze mAse, samUlaM tadvinazyati // 1 // " iti / zuklapakSe bhadrA caturthyAmekAdazyAM ca tithiparArddhabhAgasthAyinI, aSTamyAM pUrNimAyAM ca tithipUrvArddhabhAgasthAyinI bhavati, kRSNapakSe tu sA tRtIyAyAM dazamyAM ca nithiparArdrabhAgasthAyinI, saptamyAM caturdazyAM ca tithipUrvAddhabhAgasthAyinI bhvti| tatra tithipazcAddhabhAgasthAyinI bhadrA divasaM vyAnoti, tathA tithipUvArdabhAgasthAyinI rAtri vyAmoti cettadA na doSAvahA / bhadrAyAstriMzaddheTikAmAnena pazcimaM ghaTikAtrayaM pucchamityabhidhIyate / tad bhadrApucchaM zubham / "bhadrA karaNa meM kiyA huA kArya prathama to siddha hI nahIM hotA, kadAcit siddha bhI hojAya to solahavA mahInA Ane para usakA samUla vinAza ho jAtA hai" // 1 // bhadrA zuklapakSa meM cautha tathA ekAdazI tithi ke uttarArdha meM rahatI hai, aura aSTamI tathA pUrNimA ke dina tithi ke pUrvArdha meM rahatI hai| ___kRSNapakSa meM tRtIyA aura dazamI ke dina tithi ke uttarArdha meM aura saptamI evaM caturdazI ko tithi ke pUrvArdha meM rahatI hai / tithi ke uttarArdha meM rahane vAlI madrA dinako vyApta karatI ho aura pUvArdhabhAga meM rahane vAlI rAtriko vyApta karatI ho to koI doSa nahIM hai| tIsa ghaDIko bhadrA kI antima tIna ghaDiyA pUMcha kahalAtI haiM / bhadrAkI yaha pUcha zubha hai| bhadrA karaNamAM kareluM kAma prathama te siddha thatuM nathI, kadAcit siddha paNa thAya te selame mahine AvatAM tene samULa vinAza thAya che.' 1 | bhadrA zukala pakSamAM cotha tathA ekAdazI tithinA uttarArdhamAM rahe che, ane AThama tathA pUnamanA divase tithinA pUrvArdhamAM rahe che. kRSNapakSamAM trIja ane dazamInA dina tithinA uttarArdhamAM ane sAtama tathA caudazanA dina tithinA pUrvArdhamAM rahe che. tithinA uttarArdhamAM rahevAvALI bhadrA divasane vyApta karatI hoya, ane pUrva bhAgamAM rahevAvALI rAtrIne vyApta karatI hoya te kaI doSa nathI. trIza ghaDInI bhadrAnI chellI traNa ghaDIe pUcha kahevAya che ane bhadrAnI te pUcha zubha che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 45 zakuni - catuSpada - nAga - kiMstughranAmAni karaNAni tu kRSNacaturdazyamAvAsyA - zuklapratipadyogabhAvitvAcyAjyAni / avaziSTe dve karaNe strIvilocanagarAdisavjJake sAmAnye, iti sAmpradAyikAH / yattu gaNividyAprakIrNakakRtacatuSpadaM nAgaM ceti dve karaNe niSkramaNe prazaMsanti, yathA - " nAge cauppara yAvi, sehanikkhamaNaM kare " iti / 1 tana samIcInam niSkramaNe'mAvAsyAyAH pratiSiddhatvena niyamatastadyogabhAvinostayoH prAzastyA'saMbhavAt / zakuni, catuSpada, nAga aura kiMstughna nAmaka karaNa kRSNa pakSako caturdazI, amAvAsyA, zuklapakSakI pratipadA ke yogase bhAvita hone ke kAraNa tyAjya ho jAte haiM / zeSa do karaNa strIvilocana aura garAdi nAmaka sAdhAraNa haiM / paramparA ko jAnane vAloM kA yaha mata I gaNividyAprakIrNakakArane dIkSA ke viSaya meM catuSpada aura nAga nAmaka do karaNa prazasta mAne haiM, unhoM ne kahA hai ki - " nAge cauppara yAvi sehanikarakhamaNa kare" arthAt nAga aura catuSpada nakSatra meM niSkramaNa karanA cAhiye, arthAt ziSyako dIkSA denA cAhie, unakA yaha kathana samIcIna nahIM hai, kAraNa yaha hai ki niSkramaNa meM amAvAsyA niSiddha mAnI gaI hai, isIliye amAvAsyA ke yoga se bhAvita ukta donoM karaNoM kA prazasta honA asambhava hai| zani, catuSpada, nAga ane khristughna nAmanA karaNu kRSNa pakSanI caudaza, amAvAsyA, zukala pakSanA paDavAnA cAgathI bhAvita hovAthI tyAjya banI jAya che. khAkI e karaNa strIvileAcana ane gAdi nAmanA sAdhAraNa che. paramparA jANavAvALAnA A pramANe mata che. gaNividyAprakIrNa kakAre dIkSAnA viSayamAM catuSpadru ane nAga nAmanA me arazAne uttama mAnyA che. tethe che :- " nAge cauppae yAvi sehanikkhamaNaM kare " nAga ane catupada nakSatramAM niSkramaNa karavu' joIe, arthAt ziSyane dIkSA ApavI joIe. temanu A kathana kharAkhara nathI, kAraNa e che ke niSkramaNamAM-dIkSAmAM-amAvAsyA niSiddha mAnI che, eTalA mATe amAvAsyAnA cegathI bhAvita upara kahelA ane karaNA uttama hAya te vAta asa'bhava che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre atha lamavicAraHniSkramaNe mithuna-siMha-kanyA-vRzcika-dhanu-makara-kumbha-mInAni lagAni zubhAni / anyAni catvAri varjanIyAni / (9) grahavicAra:dIkSAlagne zanazcaraM madhyamavalaM, guruM balIyAMsaM, zukraM balahInaM vidhAya dIkSA deyaa| dvitIye, paJcame, SaSThe, saptame, ekAdaze sthAne zanirmadhyamavalI bhavati / trikoNe kendre ekAdaze ca sthAne'vasthito gururbalIyAn bhavati / tRtIye, SaSThe, navame, dvAdaze ca sthAne sthitaH zukro balahIno bhavati, ata eva zukrAste'pi dIkSA grAhyeti sNprdaayvidH| (8) lagna-vicAradIkSA aGgIkAra karane meM-mithuna, siMha, kanyA, vRzcika, dhanu, makara, kumbha aura mIna, lama zubha haiN| zeSa cAra varjanIya haiN| (9)graha-vicAradIkSAlagna meM zanaizcara madhyama bala vAlA, guru balazAlI aura zukra balahIna ho to dIkSA denI cAhie / dUsare pAMcaveM, chaThe, sAtaveM aura gyArahaveM sthAna meM zani madhyama bala vAlA hotA hai| trikoNa meM kendra meM aura gyAraveM sthAna meM rahA huA guru (bahaspati ) balazAlI samajhA jAtA hai / tIsare, chaThe, nauveM aura gyArahaveM sthAna meM sthita zukra nirbala hotA hai / ata eva zukra kA asta hone para bhI dIkSA grahaNa karanA prazasta mAnA gayA hai, aisA kaI AcAryoM kA kathana hai| (8) an-viyaardIkSA aMgIkAra karavAmAM mithuna, siMha, kanyA, vRzcika, dhana, makara, kuMbha ane mIna-lagna zubha che. bAkInA cAra tyAjya che. (e) ah-vicaardIkSA lagnamAM zanaizcara madhyama baLavALo gurU balazALI ane zuka balahIna hoya te dIkSA ApavI joIe, bIjA, pAMcamA, chaThA, sAtamA ane agiAramAM sthAnamAM zani madhyama baLavALo hoya che, trikeNamAM kendramAM ane agiAramA sthAnamAM rahele guru (bRhaspati) baLazAlI samajavAmAM Ave che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA avataraNA 47 candrato lagnatazca saptame sthAne ravikujabhArgavAssyAjyAH, tatra trayANAM saMgame dIkSaNIyaH pratipAtI bhavati / eSu triSu dvAvanyatamo vA tatra tiSThati cettadA kuzIla: krodhAdivazagazca bhavati / yadi saptamaM sthAnaM riktaM, candrazca grahAntaravarjitastadA dIkSA zubhA / yadi candrasya guru-budhayoranyatareNa saMgamastarhi zubham / (10) atha tvaritakarttavyadIkSAsamayanirUpaNam / ___(ka) siddhacchAyAlagnam / candramAse tathA lagna se sAtaveM sthAna para sUrya, kuja (maGgala) bhArgava, (zukra) hoM totyAjya haiN| agara ina tInoM kA saGgama ho to dIkSA lene vAlA pratipAtI ( paDivAI ) ho jAtA hai| agara ina tInoM meM se do athavA koI bhI eka vahAM ho to dIkSA lene vAlA kuzIla aura krodha Adi durguNoM kA dhAraka hotA hai / agara candra dUsare grahoM se varjita ho to dIkSA zubha samajhanI caahie| agara guru aura budha meM se kisI eka ke sAtha candramAkA saGgama ho to zubha hai| (10) turanta dIkSA denekA samaya (ka) siddhcchaayaa-lgntrIjA, chaThA, navamA ane agiAramAM sthAnamAM sthita zuka nirbala hoya che, tethI karI zukra asta hoya te paNa dIkSA grahaNa karavI te uttama mAnavAmAM AvyuM cha. meva sAyAyano mata che. caMdramAthI tathA lagnathI sAtamA sthAnamAM sUrya, maMgala zukra hoya to tyAjya che. athavA e traNeyane saMgama hoya te dIkSA lenAra pratipAtI (paDivAI) thaI jAya che, athavA e traNamAMthI be athavA koI paNa eka tyAM hoya te dIkSA levAvALo kuzIla ane krodha Adi durgaNone dhAraNa karanAra bane che, athavA candra tathA lagnathI sAtamuM sthAna khAlI hoya athavA caMdramA bIjA grahathI vajita hoya te dIkSA zubha samajavI joIe, athavA gurU ane budhamAMthI kaI paNa ekanI sAthe caMdrane saMgama hoya te zubha che. (10) turatIkSA mAyAnA samaya (ka) siyAna zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre zubhatithivAranakSatralagnAdInAmabhAve tvaritakarttavyeSu kAryeSu siddhacchAyAlagnapAdeyam / yadi samatala bhUmau svazarIracchAyA candra-zukra-zani- vAsareSu sArddhA'STapadapramANA, maume navapadapramANA, budhe'STapadapramANA, khAvekAdazapadapramANA, gurau saptapadapramANA bhavettadA sA siddhacchAyAkhyaM lagnaM procyate / tatra dIkSAdizubhakArya vidheyam / asmin siddhacchAyAlagne saMprApte tithivAranakSatrabhadrAlagnAdicintanamanAvazyakam / uktazca 48 zubha tithi, vAra, nakSatra aura lagna Adi ke abhAva meM turanta karane yogya kAryoM meM siddhacchAyAlagna hI upAdeya hai / samatala bhUmi para apane zarIra kI chAyA somavAra, zukravAra aura zanivAra ke dina sADhe ATha paira barAbara ho, maGgalavAra ko nau paira barAbara ho, budhavAra ko ATha pada pramANa ho, ravivAra ko gyAraha pada pramANa ho, aura guruvAra ko sAta paira chAyA ho to use siddhacchAyA lagna kahate haiM, usa meM dIkSA Adi zubha kArya kiye jA sakate haiM / yaha siddhacchAyAlana prApta ho to tithi, vAra, nakSatra, bhadrA aura lagna Adi kA vicAra karane kI AvazyakatA nahIM hai| kahA bhI he zubha tithi, vAra, nakSatra ane lagna AdinA abhAvamAM turata karavA caiAgya kAryomAM siddhAyAlagna ja grahuNu karavA ceAgya che. samatala bhUmi upara peAtAnA zarIranI chAyA, sAmavAra zukravAra ane zanivAranA divase sADA ATha paga pramANu hoya, maMgaLavAranA divase nava paga pramANu hoya, budhavAre ATha paga pramANu, ravivAre agiAra paga, gurUvAre sAta pagalAM chAyA hAya tA tene siddha chAyAlagna kahe che. A lagnamAM dvIkSA Aphri zubha kArya karI zakAya che. A siddhAyAlagna prApta hAya tA tithi, vAra, nakSatra, bhadrA ane lagna AdinA vicAra karavAnI AvazyakatA nathI. kahyu' paNa che zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA nakSatrANi tithirA-stArAcandrabalaM grhaaH| duSTAnyapi zubhaM bhAvaM, bhajante siddhachAyayA // 1 // na tithirna ca nakSatraM, na vArA na ca cndrmaaH| grahA nopagrahAcaiva, chAyAlagnaM prazasyate // 2 // na yoginI na viSTizca, na zUlaM na ca cndrmaaH| eSA vajramayI siddhi,-rabhedyA tridazairapi // 3 // "siddhacchAyA lagra ho to dUSita tithi nakSatra, vAra, tArA, candra tathA dUSita graha bhI zubhaphaladAyaka ho jAte haiM, arthAt sidvacchAyAlagna kI vidyamAnatA meM nakSatra Adi kA doza nahIM mAnA jAtA haiM // 1 // eka mAtra chAyA lagna hI uttama hai, usakI samAnatA na tithi kara sakatI hai, na nakSatra kara sakatA hai, na vAra kara sakatA hai, na candramA, na graha kara sakane haiM aura na upagraha hI kara sakate haiM // 2 // yoginI usake sAmane kucha nahIM hai, viSTi (bhadrA) koI cIja nahIM hai, zUla aura candramA bhI usa kI vidyamAnatA meM kucha bhI nahIM bigADa sakatA / siddhacchAyA lagna eka aisI bajramayI siddhi hai, jise devatA bhI nahIM bheda sakate // 3 // siddha chAyA lagna hoya te dUSita nakSatra, tithi, vAra, tArA, caMdra tathA dUSita graha paNa zubha thaI jAya che, arthAt siddhachAyAlananI hAjarImAM nakSatra mAhinaSa bhAnapAmA mAvata nathI. // 1 // " eka mAtra chAyA lagna ja uttama che. tene mukAbale tithi, nakSatra, vAra, yadramA aDa bhane / 55 40 4 nathI. // 2 // ginInuM tenA sAme baLa nathI. viSTinuM paNa baLa nathI, zaLa ane candra paNa chAyAlagnanI hAjarImAM kaI prakAre kAMI paNa bagADI zakatA nathI. sihachAyAlana eka evI vamayI siddhi che jene devatA paNa bhedI zakatA nathI. AvA pra. A.-7 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 (kha) zaGkucchAyA lagnam -- dvAdazAGgulaparimitazaGko chAyA ravi soma - mauma-budha-guru-zukra- zani - vAsareSu krameNa viMzati - SoDaza - paJcadaza- caturdaza- trayodaza-dvAdaza-dvAdazAGgalaparimitA, tathA zanivAsare dvAdazAGgulapramANA cetarhi sA zaGkacchAyAkhyaM lagnaM procyate / tatra dIkSAdi kArya zubham / (ga) atyutkaNThitayogya ziSyArtha dIkSAsamayaH - viSayATavIdAvadahanajvAlAmAlAkalitasthAnto'nantajanmajarAmaraNAdibhayodvigniH samantataH prajvalite sadmani suptamivAdIptapradIptasaMsArAntaH sarantamAtmanaM rakSitumupAyAntaramanavalokya pravrajyAmAtrazaraNadarzI tIvravairAgyaprabhAbhAsamAnaH pratiromojjvalitA AcArAGgasUtre (kha) | zaGkucchAyAlagna www.com zrI AcArAMga sUtra H 1 bAraha aGgala lambI kIlI kI parachAI agara ravivAra ko bIsa aMgula, somavAra ko solaha aMgula, maMgalavAra ko pandraha aMgula, budhavAra ko caudaha aMgula, guruvAra ko teraha aMgula, zukravAra ko bAraha aMgula, tathA zanivAra ko bhI bAraha aMgula ho use kahate haiM / isa lagna meM dIkSA Adi kArya zubha haiM / zaGkucchAyA lagna (ga) tIvra utkaNThA vAle dIkSArthI kA dIkSAsamaya viSayavAsanA kI viSaya aTavI meM vyApta dAvAnala kI vikaTa jvAlAoM se jisakA antaHkaraNa jhulasa gayA hai, aura jo ananta janma jarA maraNa Adi ke bhaya se udvigna hai, cAroM ora se makAna meM Aga laga jAne para jisa kA sarvasva bhasma ho gayA hai aise puruSa kI bhAMti (kha) zaMkuchAyAdagna -- khAra AMgaLa lAMkhI khIlInA paDachAyA ravivAre vIza AMgaLa, somavAre sALa AMgaLa, maMgaLavAre paMdara AMgaLa, mudhavAre cauda AMgaLa, gurUvAre tera AMgaLa, zukravAre mAra AMgaLa, tathA zanivAre paNa khAra AMgaLa hAya tA tene zakuMchAyAlagna kahe che. te lagnamAM dIkSA Adi kArya zubha che. (ga) tIvra uThAvAsA dIkSArthInA samaya viSayavAsanAnI viSama aTavI ( vana )mAM vyApta dAvAnalanI vikaTa jvAlAothI jenuM aMtaHkaraNa maLI gayuM che, ane je ananta janma, jarA, maraNu vagerenA bhayathI ciMtAtura che, cAre bAjuthI makAnamAM Aga lAgavAthI jenuM sarvasva bhasma
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA nalavanitAntamAturaH san nistaraGgamahodadhikalpaM zAntarasArNavaM dravyakSetrakAlabhAvavidaM nirgranthapravacanamarmajJaM guruM dIkSAdAnArthaM prArthayate tadA tasmai tadAnImeva pratrajyApadAnaM zubham , nahi tatra tithivAranakSatrAdInAM vicArApekSA / __ (11) atha kezaluzcanamdIkSAgrahaNAnantaraM yadA kadApi kezaluzcanaM kartumicchettadA zanimaGgala divasau syAjyau, kRttikA, vizAkhA, maghA, bharaNI, etAni catvAri nakSatrANi ca varjanIyAni / AtmarakSA kA anya upAya na dekhakara ekamAtra dIkSA ko hI zaraNa samajhane vAlA tIvra vairAgya kI prabhA se camakatA huA mokSAbhilASI ziSya, roma-roma meM jisa ke Aga lagI ho aise puraSa kI bhAMti atyanta Atura hokara taraGgarahita samudra ke samAna, zAnta rasa ke sAgara dravya-kSetra-kAla-bhAva ke jJAtA aura nirgrantha pravacana ke marmajJa guruse dIkSA dene ke liye prArthanA kare to usako usI samaya dIkSA de denA zubha hai, aise prasaMga para tithi, vAra, nakSatra Adi ke vicAra kI AvazyakatA nahIM hai| (11) kezalocadIkSA dhAraNa karane ke pazcAt kezaloca karane meM zanivAra aura maMgala vAra tyajya hai, tathA kRttikA, vizAkhA. maghA, aura bharaNI, ye cAra nakSatra varjanIya haiN| thaI gayuM che evA purUSanI jema, AtmarakSAne anya koI upAya nahi dekhavAthI eka mAtra dIkSAne ja zaraNa-Azraya samajavAvALA, tIvra vairAgyanI prabhA-tejathI camakate mokSAbhilASI ziSya rema-romamAM jene agni lAgI che, evA purUSanI jema atyanta Atura banIne taraMgarahita samudra pramANe zAnta rasanA sAgara, dravya, kSetra, kAla ane bhAvanA jANanAra ane nigraMtha pravacananA marmajJa gurUthI dIkSA devA mATe prArthanA kare, te tene teja vakhate dIkSA ApavI zubha che evA prasaMge tithi, vAra, nakSatra Adine vicAra karavAnI jarUra nathI. (11) zivAya dIkSA dhAraNa karyA pachI kezaleca karavAmAM zanivAra ane maMgaLavAra tyAjya che tathA kRttikA, vizAkhA, maghA, ane bharaNI, A cAra nakSatra tyajavA gya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre (12) atha navadIkSitasya prathamagocarIvicAra:prathamagocarIviSaye tIkSNogamizranakSatrANi zanimaGgaladivasau ca varjayet / ArdrA, azleSA, jyeSThA, mUlam , etAni catvAri tIkSNanakSatrANi / bharaNI, pUrvAMtrayaM, maghA, etAni paJcogranakSANi / kRttikA, vizAkhA, ime dve mizranakSatre / riktaa'maavaasyaatytithystyaajyaaH| zanimaGgalavArayoge riktA'pi prazastA vijnyeyaa| (12) nava dIkSita kI prathama gocarIpahalI vAra gocarI ke viSaya meM tIkSNa ugra aura mizra nakSatra evaM zani tathA maGgala vAra tyAjya haiN| AA, azleSA, jyeSThA aura mUla, ye cAra nakSatra tIkSNa haiN| bharaNI, pUrvAtraya(pUrvASADhA pUrvabhAdrapadA aura pUrvAphAlgunI) aura maghA, ye pA~ca ugra nakSatra haiN| kRttikA aura vizAkhA, ye do nakSatra mizra kahalAte haiN| riktA tithi, amAvAsyA aura kSaya tithi tyAjya hai, haiMyadi zani aura maMgala vAra kA yoga ho to riktA tithi bhI prazasta hai| (12) navadIkSitanI prathama shaayriipahelIvAra gocarInA viSayamAM tIkSaNa, ugra ane mizra nakSatra tathA zani ane maMgaLavAra tyAjya che. All, Aa, nyeb81, mane bhUsa, mA yAra nakSatra taleg cha, 12vI, pUrva (pUrvASADhA, pUrvAbhAdrapada, ane pUrvAphAlganI) ane maghA e pAMca nakSatra ugra nakSatra che. kRttikA ane vizAkhA, A be nakSatra mizra kahevAya che. rikatA tithi, amAvAsyA ane kSaya tithi tyAjya che, paraMtu je zani ane maMgalavArane vega hoya te riktA tithi paNa uttama che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (13) atha nUtanapAtravyApRtiHgocaryAdinimittaM nUtanapAtravyApRtizca, mRgaziraHpuSyAzvinIhastAnurAdhAcitrArevatISu, somaguruvAsarayozca shubhdaa| (14) AcAryAdipadapradAnasamayaHAcAryAdipadapradAne-zravaNaM, jyeSThA, puSyam , abhijit , hastaH, azvinI, rohiNI, uttarAtrayaM, mRgaziraH, anurAdhA, revatI, etAni nakSatrANi zubhAni zomanatithivArAdayo'pi drssttvyaaH| ___ atha (4) dravyAnuyogaHdravati gacchati prAmoti muzcati vA tAMstAn paryAyAniti dravyam / athavA (13) nUtana pAtra kA prayoga gocarI Adi ke lie navIna pAtra kA upayoga mRgazira, puSya, azvinI, hasta, anurAdhA, citrA aura revatI nakSatroM meM, tathA somavAra aura guruvAra ke dina karanA zubha hai| (14) AcArya Adi padavIdAna kA samaya AcArya Adi padavI dene meM zravaga, jyeSThA, puNya, abhijit, azvinI, rohiNI, uttarAtraya, ( uttarASADhA uttarAbhAdrapadA, uttarAphAlgunI) mRgazira, anurAdhA aura revatI, ye nakSatra zubha haiM / isa prasaGga para zubha tithi aura zubha vAra Adi bhI dekhanA cAhie / (4) dravyAnayogaAge kI paryAya prApta karane vAlA aura pUrva paryAyoM kA tyAga karane vAlA dravya (13) navA pAtrane upayoga gocarI Adi mATe navA pAtrane upayoga mRgazIrSa, puSya, azvinI, hasta, anurAdhA, citrA, ane revatI nakSatromAM, tathA somavAra ane gurUvAranA divase karo ta zubha . (14) mAyA mA uplean samayamAyArya mAhi 54vI mAyAmA zravaNa, nye 4aa, puNya, malita, sta, mazvinI zaDipI, uttAtraya (uttara)-pADhA, utta-bhAdra 54. utta-zazunI ) mRgazira, anurAdhA ane revatI, A nakSatro zubha che. A prasaMga upara zubha tithi ane zubha vAra vagere paNa jevuM joIe. (4) vyaanuyogAgaLanI paryAya prApta karanArA ane prathamanI paryAyane tyAga karavAvALAne zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre drayate = pApyate mucyate vA taistaiH paryAyairiti drvym| dravyasya - anuyogaH drvyaanuyogH| dravyAnuyogo hi dravyANAM yathAvasthitasvarUpAvabodhane samIcInayukti pradarzayati / tayA darzanasya nairmalyam / tatazca samyak cAritraM saMpadyate / tathA cAyamapi caraNakaraNAnuyogaM poSayatIti bodhyam / dravyalakSaNamatha kiM tAvad dravyam ? ucyate- "guNAzrayo dravyam " / yathA jIve jJAnadarzanacAritrasukhopayogAdayo vizeSaguNAH, astitva-dravyatva-jJeyatvA kahalAtA hai / athavA jo paryAyoM ke dvArA prApta ho, athavA paryAyoM se mukta ho use dravya kahate haiN| aise dravya ke anuyoga ko dravyAnuyoga kahate haiM / dravyAnuyoga dravyoM kA yathArtha svarUpa samajhAne ke lie samIcIna mArga pradarzita karatA hai / usa se samyagdarzana nirmala hotA hai, aura samyagdarzana kI nirmalatA se samyak cAritra kI prApti hotI hai / isa prakAra yaha anuyoga bhI caraNakaraNAnuyoga kA poSaka hai / dravya kA lakSaNadravya kise kahate haiM ? isa prazna kA uttara isa prakAra hai--jo guNoM kA AdhAra ho vaha dravya hai, jaise jIvana meM jJAna, darzana, cAritra, sukha aura upayoga Adi vizeSa guNa haiN| dravya kahe che, athavA je paryAye dvArA prApta hoya athavA paryAthI yukta hoya tene dravya kahe che. evA dravyanA anuyegane dravyAnuga kahe che. dravyAnuyega dravyane yathArtha svarUpane samajAvavA mATe barAbara sAco mArga pradarzita kare che, tethI samyagdarzana nirmala thAya che, ane samyagdarzananI nirmalatAthI samyaka cAritranI prApti thAya che. e pramANe A anuga paNa caraNa karaNanuyegane piSaka che. vyanu skssdravya kone kahe che? e praznano uttara A pramANe che-je guNene AdhAra hoya te dravya che, je pramANe jIvamAM jJAna, darzana, cAritra sukha ane upaga Adi vizeSa guNa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA dayaH sAmAnyaguNAH santi / evaM gatihetutvaM dharme, sthitihetutvamadharme, avakAzadAnahetutvamAkAze, vartanahetutvaM kAle, rUpAdimattvaM pudgale vizeSaguNAH santIti drvylkssnnsmnvyH| ___ kazcittu 'sad dravyalakSaNam' iti sUtrayitvA 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' iti sUtreNa sacchabdavivaraNaM kurvan dravyasAmAnyalakSaNamuktvA vizeSavijJAnajananAya vizeSalakSaNamavocat-'guNaparyAyavadravyam' iti / tadapi prakRta asti va ( jisa zakti ke nimitta se dravya kA kabhI vinAza na ho) vastutva-dravyatva (jisa zakti ke nimitta se paryAya sadaiva badalatI rahe) aura prameyatva-jJeyatva (jisa zakti ke nimitta se dravya kisI na kisI ke jJAna kA viSaya ho) Adi sAmAnya guNa haiN| isIprakAra dharmAstikAya meM gatihetutva (gatikAraNatA) adharmAstikAya meM sthitihetutva (sthitikAraNatA) AkAza meM avakAzadAnahetutva (avakAzadAyitA) kAla meM vartanAhetutva, (navapurANakAraNatA) Adi, aura pudgala meM rUpAdimattva vizeSa guNa haiM ? ataH ina saba meM dravya ke lakSaNa kI saMgati hojAtI hai| kisI AcAryane 'sad dravyalakSaNam' aisA sUtra racakara 'utpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat' arthAt jisa meM utpAda vinAza aura dhrauvya yugapat pAye jAya~, vaha sat hai, isa sUtra ke dvArA sat kI vyAkhyA karate hue sAmAnya davya kA svarUpa batalA kara vizeSa bodha astitva (je zaktinA nimittathI dravyane kyAreya paNa nAza na hoya.) vastutvadravya (je zaktinA nimittathI paryAya haMmezAM badalatI rahe) ane prameyatva-yatva (je zaktinA nimittathI dravya koI na kaI jJAnane viSaya hoya) Adi sAmAnya guNa che. e pramANe dharmAstikAyamAM gati hetutva (gatikAraNutA) adharmAstikAyamAM sthitihetutva (sthitikAraNatA) AkAzamAM avakAzadAnahetutva (avakAzadAyitva) kAlamAM vatana hetutva (navapurANakAraNatA) Adi, ane pudgalamAM rUpAdimattva vizeSa guNa che. tethI e sarvamAM dravyanA lakSaNanI saMgati thaI jAya che. I mAyAya "sad dravyalakSaNam" me sUtra sthAna -- utpAda vyaya-dhrauvyayuktaM sat' arthAt mA utpAda, vinA bhane prIvya se ANevAbhA mAve te "sat' che. A sUtra dvArA sanI vyAkhyA karatA thakA sAmAnya dravyanuM svarUpa batAvIne zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre lakSaNe samAviSTameveti gurutaralakSaNaM nAvazyakamiti jJeyam / paramArthatastu paryAyA na guNato bhinnAH kAryakAraNayorabhedAt / yathA kaTakakuNDalAdIni kanakato na bhinnAni, ghaTazarAvAdIni mRdo nAtiriktAni, tathA guNajanmanAM paryAyANAM na bhedo guNebhya iti dravyalakSaNe paryAyazabdapravezo nAvazyaka ityavaseyam / guNalakSaNamdravyasyA''zrayAzrayibhAvena nityasahavartino dharmA guNAH, te dravyasya shktivishessaaH| dravyamAtrAzritaM guNasya lakSaNam / yathA jIvasya jJAnadarzana karAne ke liye vizeSa lakSaNa yaha batalAyA hai-'guNaparyAyavad dravyam' yaha lakSaNa bhI prakRta lakSaNa 'guNAzrayo dravyam' meM samAviSTa hai, isa liye unakA baDA lakSaNa karane kI AvazyakatA nahIM hai| vAstava meM to paryAya, guNa se minna nahIM hai, kyoMki kArya aura kAraNa meM bheda nahIM hotA / jaise-kaTaka, kuNDala Adi paryAya suvarNa se bhinna nahIM hai, ataH guNoM se utpanna hone vAle guNoM se bhinna nahIM haiN| aisI avasthA meM dravya ke lakSaNa meM paryAya zabda DAlanA Avazyaka nahIM hai| guNa kA lakSaNadravya ke Azraya AzrayI rUpase, athavA kathaJcit tAdAtmyarUpase nitya sahavartI dharma, 'guNa' kahalAte haiN| guNa' dravya kI zaktivizeSa hai| sirpha dravyAzrita honA guNa kA vizeSa sAdha 42||11bhaatt vizeSa sakSae the matAvyuche :-" guNaparyAyavad dravyam" mA sakSaY Y prakRta (yA) vakSa (guNAzrayo dravyam ) bhAM samAviSTa che tethI vizeSa lakSaNa karavAnI AvazyakatA nathI. vAstavamAM te paryAya, guNathI bhinna nathI, kAraNa ke kArya ane kAraNamAM bheda nathI, jevI rIte kaDAM ane kuMDala Adi paryAya suvarNathI bhinna nathI ghaTa ane zakara Adi paryAya mRttikA-mATIthI bhinna nathI, kAraNa ke guNathI utpanna thavA vALA paryAya, guNethI bhinna nathI, evI avasthAmAM dravyanA lakSaNamAM paryAya zabda nAkhavo te jarUrI nathI. guNanA lakSaNadravyanA Azraya-AzrayI-rUpathI athavA kaMcit tAdAbhyarUpathI nitya sahavata dharma guNa kahevAya che. guNa e dravyanI zaktivizeSa che. mAtra dravyAzrita zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi- TIkA avataraNA 57 sukhavIryAdayaH, pudgalasya varNagandharasasparzAdayo guNAH / 'mAtra' - zabdopAdanaM paryAye'tiprasaGgavAraNAya / dravyasvarUpavicAreNa 'guNasamudAyo dravya' - miti pratIyate, yathA mUlaskandhazAkhAprazAkhAdInAM samudAyo vRkSaH, tathaivAstitva- pariNAmitvavastutva - jJeyatva - prameyatva - pradezavattvAdisAmAnyaguNAnAM cetanatva - gatihetutvasthitihetutvA'vakAzadAnahetutva varttanAhetutva - varNa gandha - rasa sparza - lakSaNa hai, jaise- jIva ke guNa- jJAna, darzana, sukha aura vIrya Adi haiM, tathA pudgala ke guNa varNa, gandha, rasa aura sparza Adi haiM / upara jo 'mAtra' (sirpha ) zabda kA prayoga kiyA gayA hai; vaha paryAya meM atiprasaGga nivAraNa karate ke lie hai / arthAt guNa kevala dravya meM hote haiM, paryAya meM nahIM hote / dravya ke svarUpa para vicAra karane se pratIta hotA hai ki guNoMkA samudAya hI dravya hai / jaise mUla, skandha, zAkhA aura prazAkhA Adi kA samUha hI vRkSa hai, usI prakAra astitva, pariNAmitva, vastutva, jJeyatva, prameyatva, pradezavattva Adi sAmAnya guNoM kA, tathA cetanA, gatihetutva, sthitihetutva, avakAzadAnahetutva, vartanAhetutva, varNa-rasa- gandha - sparzavattva Adi vizeSa guNoM kA samUha hI dravya hai / yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki - vibhinna dravyoM ke rahevuM te guNanu lakSaNa che. jevI rIte jIvanA guNa-jJAna, darzana, sukha ane vI yahi che. tathA yuGgasanA guNu-varNa, gaMdha, rasa bhane sparza yAhi che upara ne 'mAtra' zabdanA prayoga karyo che te paryAyamAM atiprasaMga nivAraNu karavA mATe che, arthAt guNu kevala dravyamAM hAya che, paryAyamAM hAya nahi, dravyanA svarUpa para vicAra karavAthI jaNAya che ke guNNAnA che. ne rIte-bhUsa, skubaMdha, zAmA bhane azAmA mAhino samUha te pramANe astitva, pariNAmitva vastutva, jJeyatva, prameyatva, pradezavattva guNNAnA, tathA cetanA gatihetutva, sthitihetutva, avamazadAnahetutva, vartanAhetutva, vaNuM, rasa, gaMdha, spavattva Adi vizeSa guNNAnA samUha te dravya che. ahiM e yAda pra. A. 8 zrI AcArAMga sUtra H 1 samudAya ja dravya vRkSa che, me Adi sAmAnya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 __ AcArAgasatre vatvAdivizeSaguNAnAM ca samudAyo dravyam / evaM 'dravyaparyAyasvarUpamapI'-tyanupadameva vkssyte| paryAyalakSaNampariyanti-utpAdavinAzau prApnuvanti na sarvadA tiSThantIti paryAyAH / yadApari-sarvathA ayante gacchanti dravyaguNau samAzrayantIti pryaayaaH| vyasyotpAdavinAzazAlino dharmAH paryAyAH / paryAyA hi dravyaM guNaM cAzritya vartante / kAlabhedAdekameva jJAnaM jIvasyAnyadanyadrUpaM dadhat paryAyazabdavAcyaM bhavati, yathA kazcidaSTavarSIyo vinayI pramAdavikathAvarjito bAlamunigurucaraNasarojaM sevamAnaH pUrvamAvazyakamAtramadhItya samitiguptijJAnaM saMpAdayati, vizeSa guNoM kA samUha nahIM bana sakatA hai / aise dravya aura paryAya ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie, vaha abhI Age batAyeMge / paryAya kA lakSaNajinake nirantara utpAda aura vyaya hotA hai, jo sadaiva sthira nahIM rahate unheM paryAya kahate haiN| athavA dravya aura guNa kA Azraya lene vAle paryAya kahalAte haiN|| dravya ke utpAda aura vinAza-zIla dharma paryAya kahalAte haiN| paryAya, dravya meM bhI rahate haiM aura guNa meM bhI rahate haiN| jIvakA eka hI jJAnaguNa kAla ke bhedase bhinna-bhinna rUpa dhAraNa karatA huA paryAya kahalAtA hai| jaise eka ATha varSa kA vinayI pramAda aura vikathA se dUra rahane vAlA bAla muni apane guru ke caraNa kamaloM kI sevA karatA huA rAkhavuM joIe ke vibhinna dravyanA vizeSa guNene samUha banI zakato nathI. evI rIte dravya ane paryAyanA viSayamAM paNa samajavuM joIe. vizeSa AgaLa batAvIzuM. paryAyanu skssjenI aMdara hamezAM utpAda ane vyaya thayA kare che. ane je hamezAM-sadAkALa sthira rahetuM nathI tene paryAya kahe che, athavA dravya ane guNane Azraya lenAra tene paryAya kahevAmAM Ave che. dravyane utpAda ane vinAza-zIla dharma te paryAya kahevAya che. paryAya, dravyamAM paNa rahe che ane guNamAM paNa rahe che. jIvane ekaja jJAnaguNa kAlanA bhedathI bhinna bhinna rUpa dhAraNa karIne paryAya kahevAya che. jevI rIte ke eka ATha varSanA vinayavaMta, pramAda ane vikathAthI dUra rahevAvALA bAlamuni pitAnA gurUnA caraNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA krameNa dvAdazAGgatattvaM vijJAya jJAnadhArAM pravarddhayati / tatra tasya bAlasaMyamino jJAnaM pratikSaNaM vilakSaNatAmApadyamAnamapUrvamapUrva jAyamAnaM jJAnaM paryAyazabdavAcyatAM bhajati / evaM darzanacAritrAdInAmapi paryAyA jJAtavyA / jIvasya mAnuSatvavAlyAdayo'pi pryaayaaH| pudgalasya tu ekaguNakAlatvAdayo paryAyA jnyeyaaH| evaM ca dravyaguNAzritatvaM paryAyasya lakSaNamiti nizcIyate / tathA coktamuttarAdhyayane-(a. 28) pahale-pahala Avazyaka mAtra kA adhyayana karatA hai, phira samiti aura gupti kA jJAna sampAdana karatA hai / tadanantara krama se dvAdazAGga kA tattva jAna kara jJAna kI dhArA meM vRddhi karatA hai, usa bAla muni kA jJAna kSaNa-kSaNa meM vilakSaNa hokara navIna-navIna rUpoM meM utpanna hotA huA paryAya' zabda dvArA kahA jAtA hai| isI prakAra darzana aura cAritra Adi guNoM ke paryAya bhI samajha lenA cAhie / manuSyatA, bAlakapana Adi jIva ke paryAya haiM aura eka-guNakAlApana Adi pudgala ke, varNa-guNa ke paryAya haiM / isa prakAra yaha nizcita hotA hai ki paryAya dravya aura guNa donoM meM hI rahatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai "guNoM kA jo Azraya ho use dravya kahate haiM, guNa eka mAtra dravya meM hI rahate haiN| paryAyoM kA lakSaNa ubhayAzrita honA hai, arthAt paryAya, dravya aura guNa donoM meM hI pAye jAne haiM / kamaLAnI sevA karatA thakA prathama Avazyaka mAtranuM adhyayana kare che, pachI samiMti ane guptinuM jJAna saMpAdana kare che, tyAra pachI kramathI dvAdazAMganuM tatva jANuM jJAnanI dhArAmAM vRddhi kare che te bAlamuninuM jJAna kSaNa-kSaNamAM vilakSaNa-tarehavAra banI navIna rUpamAM utpanna thAya che tene "paryAya zabdathI oLakhavAmAM Ave che, e pramANe darzana ane cAritra Adi guNanA paryAya paNa samajI levA joIe. manuSyatA, bAlakapaNuM Adi jIvanA paryAya che, ane eka guNakALApaNuM Adi pudgalanA varNaNane paryAya che. A pramANe A nizcita thAya che ke-paryAya, dravya ane guNa e banemAM rahe che. uttarAdhyayanasUtramAM kahyuM che guNene je Azraya hoya, tene dravya kahe che; guNa eka mAtra dravyamAM ja rahe che, ane paryAnuM lakSaNa ubhayAzrita hoya che, arthAt paryAya, dravya ane guNa banemAM jovAmAM Ave che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre "guNANamAsamo davvaM, egadavvassiyA guNA / lakSaNaM pajjavANaM tu, duhao assiyA bhave // 6 // " iti / chAyA"guNAnAmAzrayo dravyam , ekadravyAzritA guNA : lakSaNaM paryavANAM tu, ubhayorAzritA bhaveyuH" // 6 // iti / dravyalakSaNe paryAyAnuktyA kAryakAraNayorabhedavivakSayA paryAyANAM guNeSu samAveza iti bhagavadabhiprAyo gamyate / "ekadravyAzritA guNAH" iti, ekaM kevalaM dravyamAzritya guNA vartanta ityarthaH / anena guNalakSaNamuktam / 'paryavANAM lakSaNaM tu ubhayorAzritA bhaveyuH' ityanvayaH / paryavaH, paryayaH, paryAyaH, iti samAnArthakAH / ubhayo vyaguNayorAzritAH paryAyAH, iti paryAyalakSaNaM bodhyamityarthaH / paryAyAstu dravyaM guNa cobhayamAzritya vartanta iti bhAvaH / ___dravya ke lakSaNa meM 'paryAya' pada kA samAveza na karane ke kAraNa bhagavAn kA abhiprAya yaha hai ki-kArya kAraNa ke abhedase guNa meM hI paryAya kA samAveza ho jAtA hai| 'egadavvassiyA guNA' isa vAkya kA artha yaha hai ki-guNa kevala dravya meM hI hote haiM / isa kathanadvArA guNa kA lakSaNa bhI kaha diyA gayA hai| paryAya kA lakSaNa ubhayAzrita honA hai, dono meM arthAt dravya meM bhI aura guNa meM bhI paryAya rahate haiM / paryava, paryaya aura paryAya ye sabhI samAnArthaka haiM / dravyanA lakSaNamAM paryAya padane samAveza nahi karavAthI bhagavAnane abhiprAya e che ke-kArya kAraNanA abhedathI guNamAM ja paryAyane samAveza thaI jAya che. 'egavvassiyA guNA' * paayn| artha se che :-gu vara dravyamA hAya che. A kathanadvArA guNanuM lakSaNa paNa kahI ApyuM che. paryAyanuM lakSaNa ubhayazrita hoya che, banemAM arthAta dravyamAM ane guNamAM paNa paryAya rahe che. paryava, paryaya ane payoya zabda samAna arthavALA che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA dravyavibhAga:dravyaM SaDvidham-dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvabhedAt / uktazca zrIbhagavatIsUtre___ "kai Na bhaMte ! davyA paNattA ?, goyamA ! cha davyA paNNattA, taM jahAdhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsasthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, adAsamaye" / / uttarAdhyayanasUtre'pi-(a. 28) "dhammo ahammo AgAsaM, kAlo puggala jaMtavo / esa logotti pannatto, jiNehiM varadaMsihi // 7 // dravya ke bhedadravya chaha prakAra kA hai-(1) dharma (2) adharma (3) AkAza (4) kAla (5) pudgala aura (6) jIva / zrI bhagavatIsUtra meM kahA hai - "bhagavAn ! dravya kitane kahe gaye haiM ?, gautama ! chaha dravya kahe gaye haiM, ve isa prakAra-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura addhaa-smy"| uktarAdhyayanasUtra meM bhI kahA hai "dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala, aura jIva ko sarvajJa, sarvadazI jina bhagavAn ne lokasaMjJA dI hai // 7 // davyanA :dravyanA 7 542 -(1) dharma (2) adharma (3) AURA (4) 86 (5) pudgala ane (6) jIva. zrI bhagavatI sUtramAM paNa kahyuM che- bhagavAna dravya keTalAM kahyAM che? gautama! cha dravya kahelA che. te A pramANe-dhamastikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya, pudaMgalAstikAya, jIvAstikAya bhane saddhA-samaya, uttarAdhyayana sUtramAM paNa kahyuM che dharma adharma, AkAza, kAla, pudgala ane jIvane sarvajJa sarvadazI jina lagavAna sajJA sAthI cha" // 7 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 AcArAGgamutre dhammo ahammo AgAsaM, davyaM ikikamAhiyaM / aANi yadavvANi, kAlo puggala jaMtavo // 8 // " atra kAlamAtra vihAya dharmAdayo'stikAyA ucyante / 'astI' ti tiGanta - pratirUpakamanyayaM pradezavAcakam | pradezaH svasthAnAdanapAyi nirvibhAgaM khaNDam / idaM nirvibhAgaM khaNDaM yadA pudgalamya galanasvabhAvAttadIyaskandhadezAbhyAmavayutya = pRthagbhUtvA varttate tadA paramANunAmnA vyavahiyate / yAvadapRthagbhUtvA varttate tAvattadeva nirvibhAgaM khaNDaM pradeza ityucyate / anenaivAzayena pudgalAstikAyasya catvAro bhedA bhagavatA kathitAH - skandhaH, dezaH, pradezaH, paramANuzceti / kAyaH = dharma, adharma aura AkAza, ye tIna dravya eka eka hai, kAla, pudgala, jIva, ananta ananta dravya haiM" // 8 // kAla ko chor3a kara zeSa pAMca dravya astikAya kahalAte haiM / 'asti ' yaha tiGantarUpa pratIta hone vAlA eka avyaya hai aura pradeza kA vAcaka hai| jo apane sthAna se cyuta na hone vAlA, arthAt jo dravya ke sAtha hI juDA huA nirvibhAga - jisa kA phira vibhAga na ho sake vaha khaNDa, pradeza kahalAtA hai| pudgala galanasvabhAva vAlA hai ata eva jaba yaha nirvibhAga khaNDa pudgala ke skandha yA deza se vichuDa kara alaga ho jAtA hai paramANu kahalAtA hai / jaba vahI paramANu pudgala ke skandha yA deza meM phira taba vahI khaNDa mila jAtA hai taba dharma adhama ane AkAza A traNa dravya eka-eka che, kAla, pudgala ane lava ananta-mananta dravya che. " // 8 // zrI AcArAMga sUtra H 1 1 kAla sivAyanA khAkInA pAMca dravya astikAya kahevAya che. asti' e tihanta rUpa jaNAtuM eka avyaya che, ane pradezanu vAcaka che. je peAtAnA sthAnathI zruta nahi thavA vALA, arthAt dravyanI sAthe ja joDAI rahelA nivibhAga-jenA pharI bhAga na thaI zake te khaDa, pradeza kahevAya che. pugala galanasvabhAva vALA che, te kAraNe jyAre te nivibhAga kha Da pudgalanA skaMdha athavA dezathI chuTA thaI jAya che; tyAre te khaMDa paramANu kahevAya che, jyAre te paramANu pudgalanA skaMdha athavA dezamAM krIne maLI jAya che tyAre te paramANunA badale krI pradeza kahevAya che,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA samUhaH / asti padezAnAM kAya samho yatra yasya vA sa astikAyaH, pradezasamUhavAna dharmazcAsAvastikAyazceti dharmAstikAyaH / evaM ca dharmAstikAyaH, adharmAstikAyA, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, iti nAmAni santi teSAm / kAlastu pradezAbhAvAdastikAyo na bhavatItyataH kAla kAlAstikAyazabdena na vyvhiyte| dharmAstikAyalakSaNamsvabhAvato gatipariNAminAM jIvapudgalAnAM gatiM prati sahakAri kAraNaM dharmAstikAyaH / jIvAH pudgalAzca svabhAvato gacchanti, tatropAdAnakAraNasvarUpAste vaha paramANu ke badale phira pradeza kahalAne lagatA hai, isI abhiprAya se bhagavAn ne pudgalAstikAya ke cAra bheda batalAye haiM (1) skandha (2) deza (3) pradeza aura (4) prmaannu| kAya kA artha hai samUha / jisameM yA jisake pradezoM kA samUha hai vaha astikAya kahalAtA hai / astikAya arthAt pradezoM kA samUhavAlA / dharmarUpa astikAya dharmAstikAya samajhanA cAhie / isI prakAra adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya, ye astikAyoM ke nAma haiN| kAladravya pradezoM kA samUharUpa na hone ke kAraNa astikAya nahIM hai ataH kAla 'kAlAstikAya' nahIM kahalAtA hai / dharmAstikAyakA lakSaNa___ svAbhAva se yA prayoga se gatikriyAmeM pariNata hue jIva aura pudgaloM kI gati meM jo sahakArI kAraNa ho use dharmAstikAya kahate haiN| jIvoM aura pudgaloM kA gamana karanA svabhAva hI hai| A abhiprAye bhagavAne pudgalAstikAlayanA cAra bheda batAvyA che. (1) skaMdha, (2) heza, (3) pradeza mane (4) 52mA. kAyano artha che-samUha, jemAM athavA jenAM pradezonA samUha heya te astikAya kahevAya che, astikAya arthAt pradezanA samUha vALA, dharmarUpa astikAya dharmastikAya samajavuM joIe. e ja pramANe adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalA stikAya ane jIvAstikAya, e astikAnAM nAma che. kAlidravya-pradezanA samUhapa nahi hevAthI astikAya nathI tethI kAla e 'hastiya upAya nahi. dharmAstikAyanuM lakSaNasvabhAvathI athavA pragathI gatikriyAmAM pariNata thayelA che ane pudgalanI gatimAM je sahakArI kAraNa hoya, tene dharmAstikAya kahe che. je ane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 AcArAGgasUtre gatiM prati, punastasyAmeva gati - kriyAyAM dharmAstikAyaH sahAyarUpaM nimittakAraNaM bhavati / (1) yathA saritsamudrAdyavagAhanazIlAnAM matsyAnAM svata eva jigamiSA gatizca jAyate, tatra teSAM gamanaM prati sahAyarUpaM nimittakAraNaM vAri / svayaM tiSThatAM tu matsyAnAM na tat prerakaM gamanAya / (2) yathA vA mRtpariNAma bhUtasya ghaTasya daNDo nimittakAraNam / (3) yathA vA svata evAvagAhamAnasya dravyasyAvagAhanaM prati gamanam, na punaravagAhamAnaM dravyaM balAdavagAhayati tat / isa gamanakriyA meM upAdAna kAraNa vaha svayaM hI hote haiM, dharmAstikAya sahAyakamAtra hone se nimitta kAraNa hai / (1) jaise - nadI athavA samudra meM avagAhana karanevAle maccho meM gamana karane kI icchA svayaM hI utpanna hotI hai aura svayaM hI ve gati karate haiM, jala una kI gati meM sahAyaka rUpa nimitta kAraNa hotA hai| hA~, maccha agara Thahare to jala unheM gamana karane ke liye prerita nahIM karatA / (2) athavA jaise - mRttikA se banane vAle ghaDe meM DaMDA nimitta kAraNa hotA hai / (3) athavA jaise--svayaM hI avagAhana karane vAle dravya kI avagAhanA meM AkAza nimitta kAraNa hotA hai / pudgalAnA gamana karavu te svabhAva ja che, e gamana--kriyAmAM upAdAnakAraNu te pote ja hAya che; dharmAstikAya sahAyakamAtra hAvAthI te nimitta kAraNa che. (1) jevI rIte nadI athavA samudramAM avagAhana karavAvALA macchAmAM gamana karavAnI peAtAnI ja IcchA utpanna thAya che, ane pAte ja te gati kare che, parantu jala tenI gatimAM sahAyarUpa nimitta kAraNa thAya che parantu macchu jo sthira rahevAnI IcchA kare teA jala tene gamana karavA mATe preraNA karatu nathI. (2) athavA jevI rIte-mATIthI taiyAra thatA ghaDAmAM ThaMDA ane cAka nimitta kAraNa hAya che. (3) athavA nevI rIte-pote 4 avagAhana karanArA dravyanA avagAhanamAM AkAza nimitta kAraNa hoya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (4) yathA vA-jalavRSTau satyAM svayameva kRSikarmArambhaM kurvatAM kRSIvalAnAM kRSikarmArambhaM prati vRSTiH sahakAri kAraNaM bhavati / (5) aparo'pi zAstrIyo dRSTAnto dRSTipathamavatarati, yathA-'siddhasvarUpo'. ham , anantasukhabhAjano'ham ' ityAdibhAvanayA vyavahAranayena zuddhasidvasvarUpadhyAnakartRNAM, nizcayanayena nirvikalpadhyAnapariNAminAM svayaM tadupAdAnakAraNasvarUpANAM bhavyAnAM svayameva jAyamAnAM siddhagati prati preraNArahito niSkriyo mUrtirahito'pi siddhabhagavAn sahAyakaH san sahakAri kAraNaM bhavati, tadvadamUrtI niSkriyaH preraNArahitazca dharmAstikAyo jIvAnAM pudgalAnAM ca gatirUpe pariNAme sahAyakaH sannimittakAraNaM bhavati / (4) athavA jaise--jala kI varSA hone para svayaM hI kRSikArya Arambha karane vAle kisAnoM ke kRSikArya ke ArambhameM vRSTi sahakArI kAraNa hotI hai| (5) eka zAstrIya dRSTAnta aura bhI dRSTigocara hotA hai---'maiM siddhasvarUpa hU~, maiM ananta sukha kA bhAjana hU~' / isa prakAra kI bhAvanApUrvaka vyavahAra naya se zuddha siddha paramAtmA kA dhyAna karane vAloM ko, aura nizcaya naya se nirvikalpa dhyAna meM pariNata hone vAloM ko jo siddhagati kI prApti hotI hai usa meM upAdAna kAraNa svayaM dhyAna karane vAlA bhavyAtmA hai, aura preraNArahita, niSkriya, tathA amUrtika hote hue bhI siddha bhagavAn usameM sahAyaka hone se nimitta kAraNa ho jAte haiM / isI prakAra amUrtika, niSkriya aura preraNArahita dharmAstikAya bhI jIva aura pudgaloM ke gatirUpa pariNAma meM sahAyaka hotA huA nimitta kAraNa hotA hai / (4) athavA jevI rIte pANI varasavAthI kheDuta pite ja khetInA kAmane AraMbha kare che, khetIne AraMbha karavAvALA kheDutanA khetI kAryanA ArambhamAM vRSThi (12sAha) sahArI 125 DAya che. (5) Alya haTAMta mI 55 STagAya2 thAya cha: "huM siddha svarUpa chuM. huM ananta sukhanuM bhAjana-pAtra chuM." A prakAranI bhAvanApUrvaka, vyavahAra nayathI zuddha siddha bhagavAna-paramAtmAnuM dhyAna karavAvALA ane nizcayanayathI nivikelpa dhyAnamAM pariNata thavA vALAne je siddha-gati prApta thAya che temAM upAdAna kAraNa dhyAna karavAvALA pite bhavyAtmA che ane preraNArahita niSkriya tathA amUrtika hovA chatAM paNa siddha bhagavAna temAM sahAyaka hovAthI nimitta kAraNa thaI jAya che. e pramANe amUtika, niSkriya ane preraNArahita dharmAstikAya paNa jIva ane pudgalanAM gatirUpa pariNAmamAM sahAyaka hovAthI nimitta kAraNa che. pra. -1 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre nanu dharmAstikAyasya daNDAdivanimittakAraNatA nopapadyate, savyApAra hi kAraNaM bhavati, nirvyApArasya kAraNatve yuktyabhAvAditi cenna, dharmAstikAyasya hi svAbhAvikavyApArasattvAt kAraNatvaM mUpapAdam / uktaM ca dharmAstikAyalakSaNaM bhagavatA " gailakSaNo u dhammo " iti, 'gatilakSaNastu dharmaH' iti cchAyA / (uttarAdhyayanamatre 28 a.) gatikAryAnumeyo dharmAstikAya iti bhAvaH / zaGkA-dharmAstikAya DaMDA Adi ke samAna nimitta kAraNa nahIM ho sakatA, kyoMki vaha vyApAra nahIM karatA, kArya kI utpatti meM vyApAra karane vAlA hI kAraNa hotA hai| kArya kI utpatti meM vyApAra na karane para bhI agara kisI ko kAraNa mAna liyA jAya to cAhe jo vastu cAhe jisa kArya meM kAraNa ho jaaygii| aisI dazA meM niyata kArya-kAraNa bhAva kA abhAva ho jAyagA / samAdhAna-yaha zaGkA ThIka nahIM hai; kyoMki yahA~ hetu asiddha hai| gatirUpa kArya meM dharmAstikAya vyApArarahita nahIM hai, kintu dharmAstikAyakA svAbhAvika vyApAra vidyamAna hone ke kAraNa use kAraNa mAnanA yuktisaGgata hai / bhagavAn ne dharmAstikAyakA lakSaNa isa prakAra batalAyA hai "gailakvaNo u dhammo" dharmAstikAya gati lakSaNa vAlA hai| (uttarAthyayanasUtra a0 28) arthAt gatirUpa kArya se dharmAstikAyakA anumAna hotA hai / zakA-dharmAstikAya daMDa Adi pramANe nimitta kAraNa thaI zakatuM nathI, kemake te vyApAra karatuM nathI, kAryanI utpattimAM vyApAra karanAra ja kAraNa hoya che. kAryanI utpattimAM vyApAra nahi karavA chatAM ya je kaIne kAraNe mAnavAmAM Avaze te game te vastu game te kAryamAM kAraNa thaI jaze. evI dazAmAM niyata kArya kAraNa bhAvane abhAva thaI jaze. samAdhAna-A zaMkA ThIka nathI, kAraNa ke ahiM hetu asiddha che. gatirUpa kAryamAM dhamastikAya vyApArarahita nathI, dharmAstikAyane svAbhAvika vyApAra vidyamAna hovAthI tene kAraNe mAnavuM te yuktisaMgata che. bhagavAne dharmAstikAyanuM lakSaNa A pramANe batAvyuM che- "gailakkhaNo u dhammo" mAstiya gatisakSapANu cha (uttarAdhyayana sUtra a. 28) arthAt gatirUpa kAryathI dharmAstikAyanuM anumAna thAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA asya-(1) arUpitvam , (2) acetanatvam , (3) akriyatvam , (4) gatisahAyakatvaM ceti guNAH / (1) skandhaH, (2) dezaH, (3) pradezaH, (4) agurulaghutvaM ceti paryAyAH / ayaM dravyakSetrakAlabhAvaguNabhedena paJcadhA jJAyate, yathA-dravyata eko dharmAstikAyaH, kSetrato lokapramANaH, kAlata AdyantarahitaH, bhAvato rUparahitaHvarNagandharasasparzavarjita iti / guNatazcalanaguNaH / adharmAstikAyasvarUpamsvabhAvataH sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthiti prati sahakAri kAraNatvamadharmAstikAyasya lakSaNam / (1) arUpitva, (2) acetanatva (3) akriyatva (4) gatisahAyakatva, ye dharmAstikAya ke guNa haiM / (1) skandha (2) deza (3) pradeza aura (4) aguruladhutva, ye usake paryAya haiM / dharmAstikAya dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa, isa taraha pAMca bhedoM se jAnA jAtA hai| jaise-dravya se dharmAstikAya eka hai, kSetrase lokapramANa hai, kAlase Adi-antarahita hai, bhAvase rUpAdirahita hai-rUpa, rasa, gandha, sparza usa meM nahIM hai, aura guNa se calana-guNa vAlA hai| adharmAstikAyakA svarUpasvabhAva se sthitirUpa pariNata hue jIva aura pudgaloMkI sthiti meM sahakArI honA adharmAstikAyakA lakSaNa hai| (1) ma3pitta (2) mayetanatya (3) mayitva (4) tisaDAya43. ye sarva dhAstiyanA shunne| cha, (1) 245 (2) deza (3) pradeza nyane. (4) 2543sadhutpa, yo tenA paryAya che. dharmAstikAyadravya, kSetra, kAla, bhAva ane guNa, e pAMca bhedathI jANI zakAya che. jevI rIte-dravyathI dharmAstikAya eka che, kSetrathI lekapramANa che, kAlathI Adi-anta rahita che, bhAvathI rUpAdirahita che-rUpa-rasa-gaMdha-sparza temAM nathI, ane guNathI calana-guNavALA che. adharmAstikAyanuM svarUpa- svabhAvathI siyatirUpa pariNata thayelA che ane pudgalenI sthitimAM sahakArI thavuM te adharmAstikAyanuM lakSaNa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 AcArAgasUtre jIvAH pudgalAzca svabhAvataH svayaM tiSThanti, tatropAdAnakAraNasvarUpAste sthiti prati, punastasyAmeva sthitikriyAyAmadharmAstikAyaH sahAyarUpaM nimittakAraNaM bhavati / (1) yathA-svayaM tiSThatA pathikAnAM sthitau chAyA sahakAri kAraNaM bhavati / atiSThatastu sthAtuM na punaH sA prerayati / (2) yathA vA svayaM tiSThato devadattasya sthiti prati pRthivI sahakAri kAraNaM bhavati / atiSThantaM tu devadattaM na pRthivI sthApayati / (3) yathA-samitiguptidhAriNo ratnatrayArAdhinaH samarasakandAH samAhitamatayo mahAtmAno nizcayanayena nijAtmasvarUpaM cintayantaH kSapakazrANi samAruhya samutpanna jIva aura pudgala jaba svabhAva se hI sthita hote haiM, apanI sthiti meM upAdAna kAraNa to svayaM vahI haiM, para adharmAstikAya usa meM sahAyaka hotA hai, ataH vaha nimitta kAraNa hai / (1) jaise-svayaM Tharane vAle pathikoM kI sthiti meM chAyA sahakArI kAraNa hotI hai| agara koI na Thahare to vaha Thaharane kI preraNA nahIM krtii| (2) athavA jaise-svayaM Thaharane vAle devadatta kI sthiti meM pRthivI sahakArI kAraNa hai| magara devadatta ko na ThaharanA ho to pRthvI jabardastI nahIM ThaharAtI / (3) athavA jaise-samiti guptike dhAraka, ratnatraya kI ArAdhanA karane vAle, samabhAva ke rasa meM nimagna samAdhiyukta mati vAle mahAtmA nizcaya naya se AtmasvarUpakA cintana karate jIva ane pudgala jyAre svabhAvathI ja sthita thAya che te pitAnI sthitimAM upAdAna kAraNa pote ja che, paraMtu adharmAstikAya temAM sahAyaka thAya che, tethI te nimitta kAraNa che. (1) jevI rIte-pite ubhA rahevA vALA musApharonI sthitimAM chAyA sahakArI kAraNa hoya che. agara kaI ubhA na rahe te te ubhA rahevAnI preraNA nathI karatI. (2) athavA-jevI rIte pite ja ubhA na rahevA vALA devadattanI sthitimAM pRthvI sahakArI kAraNa che, paraMtu je devadattane ubhA na rahevuM hoya te pRthvI devadattane baLajabarIthI ubho rAkhI zakatI nathI. ___ (3) 24240-2vI zata samiti-zustinA ghA24, 2tnatrayanI mArAdhanA 421|vALA, samabhAvanA rasamAM nimagna, samAdhiyukta mativALA mahAtmA nizcayanayathI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA kevalajJAna-kevaladarzanabhRtaH santaH sakalakarmakSayaM kRtvA, zarIramaudArikamiha parityajya, siddhigatinAmadheyaM sthAnaM gatAstiSThanti, teSAM nizcayanayena svataH sthitipariNatAnAM tatra sAdyaparyavasitAM sthiti prati tatsthAnaM sahakAri kAraNaM bhvti| na tu tat sthAnaM tAnavasthAtuM prerayati / (4) yathA vyavahAranayena siddhabhaktyA svayaM samutpannasavikalpadhyAnAvasthitAnAM mahAtmanAM savikalpadhyAne sthiti prati, niSkriyo mUtirahitaH preraNArahito'pi siddhabhagavAn sahAyaH san sahakAri kAraNaM bhvti| na tvasau tAn taddhayAne sthAtuM preryti| hue kSapakazreNI para ArUDha ho kara utpanna kevalajJAna aura kevaladarzana ko dhAraNa karane vAle ho kara samasta karmoM kA kSaya karake audArika zarIra ko yahIM tyAga kara siddhigati nAmaka sthAna ko prApta ho kara sthira ho jAte haiN| nizcayanaya se svayaM sthiti meM pariNata hue una siddha jIvoM ko sAdi-ananta sthiti meM vaha sthAna sahakArI kAraNa hotA hai, kintu vaha sthAna unheM Thaharane ke lie prerita nahIM krtaa| (4) athavA jaise-vyavahAranaya se siddha bhagavAn kI bhaktise svayaM utpanna hue savikalpa dhyAna meM avasthita mahAtmA puruSoM kI savikalpa meM jo sthiti hai, usa meM akriya amUrtika aura preraNArahita bhI siddha bhagavAn sahAyaka hone se nimitta kAraNa hote haiM, kintu ve unheM dhyAna meM sthita hone kI preraNA nahIM karate / AtmasvarUpanuM ciMtana karatA thakA kSapakazreNI para ArUDha thaIne utpanna kevalajJAna ane kevaladarzanane dhAraNa karavA vALA thaIne samasta karmono kSaya karIne dArika zarIrane ahiM ja tyAga karIne siddhigati nAmanA sthAnane prApta thaI sthira thaI jAya che. nizcayanayathI svayaM sthitimAM pariNata thayelA te siddha jInI sAdi anaMta sthitimAM te sthAna sahakArI kAraNa hoya che, paraMtu te sthAna tene bhavA mATe preraNA nathI karatuM. (4) athavA-jevI rIte vyavahAranayathI siddha bhagavAnanI bhaktithI svayaM utpanna thayelA savikalpa dhyAnamAM avasthita mahAtmA purUSanI savikalpa dhyAnamAM je sthiti che, temAM niSkriya, amUrtika ane preraNArahita siddha bhagavAna sahAyaka hovAthI nimitta kAraNa hoya che; paNa siddha bhagavAna tene dhyAnamAM sthita thavAnI preraNA 42tA nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 AcArAGgamutre idamevAbhipretya bhagavatA'bhihitam - " ahammo ThANalakkhaNo " iti ( uttarA . a. 28 ) 4 adharmaH sthAnalakSaNaH ' iti cchAyA / lakSyate = dRzyate paricIyate aneneti lakSaNaM = paricAyakaM jJApakam / sthAnaM = sthitireva lakSaNa = jJApakaM yasyA'sAviti sthAnalakSaNaH / sthitikAryAtumeyo'dharmAstikAya ityAzayaH / adharmAstikAyasya- (1) arUpitvam, (2) acetanatvam, (3) akriyatvam, (4) sthitisahAyakatvamiti guNAH / (1) skandhaH, (2) deza:, (3) pradeza:, (4) agurulaghutvaM ceti paryAyAH / isI abhiprAya se bhagavAna ne kahA - "ahammo ThANalakkhaNo" adharmAstikAya sthiti lakSaNa bAlA hai / (uttarA0 a0 28) jisa ke dvArA koI vastu lakhI jAya (dekhI jAya) yA jo, vastu kA paricAyaka ( paricaya karAne vAlA) ho vaha lakSaNa kahalAtA hai / sthAna arthAt sthiti hI jisa kA lakSaNa hai, arthAt sthitirUpa kArya se jisa kA anumAna hotA hai use adharmAstikAya kahate haiM / adharmAstikAya ke guNa - (1) arUpitva (2) acetanatva (3) akriyatva aura sthitisahAyakatva haiM / (1) skandha, (2) deza (3) pradeza, aura : ( 4 ) agurulaghutva, adharmAstikAya ke paryAya haiM / me abhiprAyathI lagavAne udhu che - " ahammo ThANalakkhaNo" adharmAstiThAya sthiti lakSaNa vANA che. ( uttarAdhyayana, a. 28 ) jenA dvArA koI vastu lakhI zakAya ( dekhI zakAya) athavA je vastune paricaya karAvanAra hoya te lakSaNa kahevAya che. sthAna arthAt sthiti ja jenu lakSaNa che arthAt sthitirUpa kAryathI jenuM anumAna thAya che, tene adharmAstikAya kahe che. adharbhAbhayanA guNu-(1) smarUpitva (2) mayetanatva (3) aDDiyatva yAne (4) sthitisahAyatva che. (1) 24degdha, (2) heza, (3) aheza, mane (4) maguiladhutva, me adharmAsti. phAyanA paryAya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA ayaM dravyakSetrakAlabhAvaguNabhedena paJcadhA jJAyate, yathA-adharmAstikAyo dravyata ekaH, kSetrato lokapamANaH, kAlata AdyantarahitaH, bhAvato rUparahitaH-varNagandha-rasa-sparzavarjita iti, guNataH sthitiguNaH / nanu dharmAdharmazabdAbhyAM puNyapAparUpau zubhAzubhaphaladau dharmAdharmI katha nAtra gRhyate ? iti cet , ucyate-tayorguNatvena dravyaprakaraNe samAvezAsaMbhavAt / kizca tau dharmAdhauM puNyapAparUpau pudgalatvenAbhimatau pudgaladravyAntarbhUtau, tatastayorna dharmAdharmAstikAyamadhye smaaveshH| adharmAstikAya dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa ke bhedase pAMca prakAra se jAnA jAtA hai| jaise-adharmAstikAya dravya se eka hai, kSetra se lokapramANa hai, kAla se Adi anta rahita hai, bhAvase arUpI arthAt rUpa, rasa, gandha, aura sparza se rahita hai, aura guNa se sthitiguNa vAlA hai| zaGkA-dharma zabda se zubha phala dene vAle puNya kA aura adharma zabda se azubha phala dene vAle pApa kA grahaNa kyoM nahIM kiyA gayA ? samAdhAna-puNya aura pApa, dravya nahIM, guNa haiM, isI liye inakA dravyake prakaraNa meM samAveza nahIM ho sakatA / athavA puNya-pApa rUpa dharma aura adharma pudgala haiM, ataH unakA samAveza pudgala meM hI ho jAtA hai / dharmAstikAya aura adharmAstikAya meM unheM garbhita nahIM kiyA jA sktaa| adharmAstikAya dravya, kSetra, kAla bhAva ane guNanA bhedathI prAMca prakAre jANI zakAya che. jemake-adharmAstimaya dravyathI eka che, kSetrathI lekapramANa che, kAlathI Adi-anta rahita che, bhAvathI arUpI arthAt rUpa, rasa gaMdha ane sparzathI rahita che, ane guNathI sthitiguNavALA che. zaMkA-dharma zabdathI zubha phala ApavA vALA puNya ane adharma zabdathI azubha phala ApavA vALA pApanuM grahaNa zA mATe karavAmAM AvatuM nathI ? samAdhAna-puNya ane pApa, dravya nathI, guNa che eTalA mATe dravyanAM prakaraNamAM teno samAveza thaI zakato nathI athavA puNya-pApa 5 dhama ane adharma pudgalarUpa che, tethI tene samAveza pugalamAM ja thaI jAya che. dharmAstikAya ane adharmAstikAyamAM tene garbhita nathI karI zakatA, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 AcArAGgasUtre ___ athAkAzasvarUpamA-samantAt kAzate avagAhadAnena pratibhAsate ityAkAzam , yadvA-AkAzante-dIpyante dharmAdharmakAlapudgalajIvAH svasvarUpeNa yatra tat / dharmAdharmAdisarvadravyANAmAdhAratayA'vakAzaM dadAtItyavakAzadAyitvaM lakSaNamAkAzAstikAyasya / atrAvakAzadAyitvaM vyavahAranayenaupacArikam / astikAyazabdaH mAga vyaakhyaatH| uktaM cottarAdhyayanamUtre (28 adhyayane)___ "bhAyaNaM savvadavvANaM, nahaM ogAhalakSaNam / " iti / AkAzakA svarUpa'AkAza' zabda meM 'A' aura 'kAza' do hisse haiM / 'A' kA artha hai-sabhI ora se-sarvatra, aura 'kAza' kA artha hai-prakAzita hone vAlA / tAtparya yaha hai ki apane avagAhadAnanAmaka guNase sarvatra prabhAsita hotA hai, vaha AkAza hai| athavA jahA~ dharma, adharma, kAla, pudgala aura jIva apane-apane svarUpa se prakAzita hote haiM, use AkAza kahate haiN| dharma, adharma, Adi samasta dravyoM kA AdhAra hokara jo unheM Azraya detA hai, vahI AkAza hai / avakAza dene vAlA hI AkAza kahalAtA hai / yahA~ 'avakAza denA' AkAza kA jo lakSaNa batalAyA gayA hai, vaha vyavahAranayase upacarita kathana hai / ' astikAya' zabda kI vyAkhyA pahale hI kI jA cukI hai / uttarAdhyayana sUtra (a0 28) meM kahA hai :"bhAyaNaM savvadavvANaM nahaM ogAhalakkhaNaM" iti / AkAzanuM svarUpa'maa ' zamAM 21' bhane, '4' mAga cha. '' ma cha-yAreya korathI-sarvatra, ane kAzane artha che prakAzita thavA vALA, tAtparya e che kepitAnA avagAhadAna (avakAza Apa) nAmanA guNathI je sarvatra pratibhAsita hoya che te AkAza che, athavA jyAM dharma, adhama, kAla, pudgala ane jIva pitapotAnA svarUpathI prakAzita hoya che-pratIta thAya che tene AkAza kahe che. dharma, adhama Adi tamAma dravyone AdhAra banI che tene Azraya Ape che te AkAza che. avakAza ApanAra ja AkAza kahevAya che. avakAza Ape te AkAzanuM lakSaNa batAvavAmAM AvyuM che, te vyavahAranayathI upacArarUpa kathana che. 'astiya' nI vyAcyA prathama // 4DI dIdhA cha, uttarAdhyayana sUtra ( 25.28)mA 4thucha hai- "bhAyaNaM savvadavvANaM nahaM ogAhalakkhaNaM" dhAta. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 'bhAjanaM sarvadravyANAM, nabho'vagAhalakSaNam / iti cchAyA / sarvadravyANAM bhAjanam = AdhAraH, iti hetugarbhavizeSaNam / yataH sarva dravyANAM bhAjanam , ataH avagAhalakSaNaM nama iti bhAvaH / dharmAdharmakAlAnAmantaH samAvezena jIvapudgalAnAmaupacArikasaMyogavibhAgAbhyAM caavgaahH| avagAhya tattaddezarUpopAdhibhedAdavagAhasya nAnAtvena saMyogavibhAgA upapadyante / avagAho'vakAzaH, sa eva lakSaNaM-jJApakaM yasya tad avagAhalakSaNaM namaH= AkAzaM kathyate, ityarthaH / avagAhadAnakAryAnumeyamAkAzamityAzayaH / dharmAdharmAdidravyANAmAdhArAnyathA'nupapatterAkAzamastIti niHzaGkha vizva 'AkAza' saba dravyoM kA AdhAra hai / sArAMza yaha hai ki AkAza saba dravyoM kA AdhAra honese avagAha-lakSaNa vAlA hai / dharmAstikAya' 'AdharmAstikAya' aura kAla kA AkAza meM hI samAveza hone se jIva aura pudgaloM ke aupacArika saMyoga aura vibhAga ke dvArA avagAha hotA hai | avagAha hone para deza ke bheda se avagAha bhI bhinna ho jAtA hai aura saMyoga tathA vibhAga utpanna hote haiN| tAtparya yaha hai ki-avagAha yA avakAza hI jisa kA lakSaNa hai, arthAt avagAha se jisa kA anumAna hotA hai vaha dravya AkAza hai| AkAza na hotA to dharma, adharma Adi dravyoM kI sthiti kahAM hotI ? arthAt unakA koI AdhAra hI nahIM rahatA, ata eva AkAza kA astitva, kisI prakAra kI zaGkA kiye AkAza sarvadrane AdhAra che. sArAMza e che ke AkAza sarva dravyane AdhAra hovAthI avagAhana lakSaNavALuM che. dhamastikAya adhamastikAya ane kAlane AkAzamAM samAveza hovAthI jIva ane pudgalene aupacArika saMyoga ane vibhAga dvArA avagAha thAya che, avagAha thavAthI dezanA bhedathI avagAha paNa bhinna thaI jAya che, ane saMga tathA vibhAga utpanna thAya che. tAtparya e che ke-avagAha athavA avakAza ja jenuM lakSaNa che, arthAt avagAhathI jenuM anumAna thAya che te dravya AkAza che. athavA AkAza na hoya to dharma, adharma Adi dravyanI sthiti kyAM hoya? arthAt tene kaI AdhAra ja pra. A.-10 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 AcArAgasUtre sanIyam , ityapi bhagavatA bodhitam / AkAzasiddhayartha 'bhAyaNaM savvadavvANa'iti, 'ogAhalakkhaNaM' iti ca vizeSaNadvayamupAttam / AkAzaM dvividham-lokAlokabhedAt , uktaM ca sthAnAGgasUtre " duvihe AgAse pannatte, taMjahA-logAgAse ceva alogAgAse ceva" iti / dvividha AkAzaH prajJaptastadyathA-lokAkAzazcaiva alokAkAzazcaiva, iti cchaayaa| dharmAdisarvadravyANAmAdhArabhUtamasaMkhyAtapadezAtmakamAkAzakhaNDaM lokAkAzam / tadbhinnamanantapadezAtmakamalokAkAzam / nanu dharmAdharmadravyasvIkAre prayojanaM na kimapi pazyAmaH, jIva-pudgalAnAM gatisthitikAryayoH sahAyarUpaM kAraNaM tvAkAzameva syAt ? / vinA vizvAsa karane yogya hai, yaha bhI bhagavAna ne ukta kathana se dhvanita kara diyA hai| AkAza kI siddhi ke liye ' bhAyaNaM savvadavANaM' aura 'yogAhalakvaNaM' ye do vizeSaNa lagAye gaye haiN| AkAza do prakAra kA hai-lokAkAza, aura alokAkAza / sthAnAGgasUtra meM kahA hai"duvihe AgAseM pannatte taM jahA-logAgAse ceva alogAgAse ceva" dharma Adi saba dravyoM kA AdhAra aura asaMkhyAtapradezarUpa AkAzakhaNDa, lokAkAza kahalAtA hai / lokAkAza se bhinna anantapradezI alokAkAza hai| zaDA-jaba ki AkAza hI jIva aura padaloM kI gati evaM sthiti meM sahAyaka kAraNa ho sakatA hai to phira dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravyoM ko svIkAra karane kA koI na raheta, eTalA mATe AkAzanA astitva, keI jAtanI paNa zaMkA karyA vagara vizvAsa karavA yogya che, e paNa bhagavAne ukta kathanathI dhvanita karyuM che. sAzanI siddhi mATe 'bhAyaNaM savvadavvANa' bhane 'ogAhalakkhaNaM' yA ye vizeSa lagAvelA che. mAza ne prAranA che. (1) 4 ane(2) 12. sthAnAMga sUtramA ghucha -"duvihe AgAse pannatte, taMjahA-logAgAse ceva alogAgAse ceva' dharma Adi tamAma dravyane AdhAra ane asaMkhyAtapradeza, AkAzakhaMDa te lokAkAza kahevAya che. kAkAzathI bhinna anantapradezI alakAkAza che. zaMkA-jo ke AkAza ja jIva ane pudgalenI gati ane sthitimAM sahAyaka kAraNa thaI zake che te pachI dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravyane svIkAra zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA atrocyate-dharmazcAdharmazceti drabyadvayamavazyamaGgIkaraNIyam , anyathA doSabAhulyaprasaGgAt / (1) AkAzasya gatihetutvasvIkAre jIvapudgalAnAmalokAkAzagamanApattiH / (2) alokAkAzasyApi jIvapudgalapUrNatve lokatvamasaMgaH, tathA cAlokAkAzasya nAmA'pi vandhyAputravadeva syAt / (3) bhagavatmarUpitA''kAzadvaividhyavyavasthA'pi na siddhayet / prayojana dikhAI nahIM detaa| samAdhAna-dharmadravya aura adharmadravya avazya svIkAra karanA caahiye| unheM svIkAra na karane se bahutase doSa Ate haiM / ve isa prakAra (1) AkAza ko hI gati kA kAraNa mAna liyA jAya to jIvoM aura pudgaloM kA alokAkAza meM bhI gamana mAnanA paDegA, kyoMki alokAkAza bhI to Akhira AkAza hI hai| (2) alokAkAza agara jIvoM aura pudgaloM se vyApta mAna liyA jAya to vaha alokAkAza na rahakara lokAkAza hI ho jAyagA / aisI sthiti meM alokAkAza to bandhyAputra ke samAna ho jAyagA, arthAt alokAkAza kA astitva nahIM rhegaa| (3) bhagavAn ne do prakAra kA AkAza batalAyA hai, vaha vyavasthA bhaGga ho jaaygii| karavAnuM keI paNa prajana jevAmAM AvatuM nathI. samAdhAna-dharmadravya ane adharmadravyane avazya svIkAra karavo joIe, tene svIkAra nahi karavAthI bahu ja deSa Ave che, te A pramANe (1) AkAzane ja gatinuM kAraNa mAnI levAmAM Ave te che ane pudgalenuM alakAkAzamAM paNa gamana mAnavuM paDaze; kemake alakAkAza paNa chevaTe te AkAza ja che. (2) athavA alakAkAza che ane pudgalathI vyApta mAnI leze te te alakAkAza nahi rahetAM lekAkAzaja thaI jaze; evI sthitimAM alakAkAza te vadhyA putranA samAna thaI jaze, arthAt alakAkAzanuM astitva ja raheze nahi (3) bhagavAne be prakAranA AkAza batAvyAM che, te vyavasthA bhaMga thaI jaze. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre (4) apica-siddhabhagavAn Urdhva gatvA lokAgre'vasthita iti maryAdA'pi khapuSpAyamAnaiva syAt / (5) bhavanmate gatikAraNIbhUtasyAkAzasyordhvadeze vidyamAnatvAttasya (siddhasya) gateravarodhAbhAvo bhavet / dharmAdharmadravyayorAkAzataH pRthaka svIkAre tu lokAkAzata urdhvamalokAkAzasya sattvena tatra gatihetodharmasyAbhAvAnna gnirbhvti| sthitihetoradharmadravyasya lokAntarvatitvena lokamadhya evoparibhAge gatihetodharmadravyasya sAhAyyena gatvA tatraivAdharmadravyasAhAyyena tiSThati / evaM ca lokAgre bhagavAnavasthito jale (4) siddha bhagavAn upara jAkara loka ke agra bhAga meM sthita ho jAte haiM, yaha Agama kI maryAdA bhI AkAzapuSpa ke samAna ho jaaygii| (5) Apa ke mata ke anusAra gatikA kAraNa AkAza hai aura vaha urdhva deza meM lokAkAza ke agrabhAga se bhI Age vidyAmAna hai, ataH siddhoM kI gati meM rukAvaTa nahIM hogii| dharmadravya aura adharmadravya ko AkAza se bhinna mAna lene se lokAkAza se upara alokAkAza meM gati kA kAraNa dharmadravya nahIM hai, ataH lokAkAza se Age gati bhI nahIM hotI, tathA sthiti kA kAraNa adharmadravya loka ke antargata hI hai, ataH dharmadravya kI sahAyatAse siddha jIva, loka ke anta taka pahu~ca kara adharma kI sahAyatA se vahIM arthAt lokAkAzake (4) siddha bhagavAna upara jaIne lekanA agrabhAgamAM sthita thAya che, te AgamanI maryAdA paNa AkAza-puSpanA samAna thaI jaze. (5) ApanA mata pramANe gatinuM kAraNa AkAza che ane te urdhva--uparanA dezamAM lokAkAzanA agrabhAgathI paNa AgaLa vidyamAna-haiyAta che, tethI siddhonI gatimAM rUkAvaTa-rokANa nahi thAya. dharma dravya ane adharmadravyane AkAzathI bhinna mAnI levAthI lekAkAzathI upara alakAkAzamAM gatinuM kAraNa dharmadravya nathI, tethI kAkAzathI AgaLa gati paNa thatI nathI, tathA sthitinuM kAraNa adharmadravya lekanA antargataja (aMdara) che, tethI dharmadravyanI sahAyatAthI siddha lekanA aMta sudhI pahoMcIne adharmadravyanI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA tumbIvaditi maryAdA sutarAmupapadyate / uktaM caupapAtikasUtre "kahiM paDihayA siddhA, kahiM siddhA paiTiyA / kahiM bodi caittA NaM, kattha gaMtUNa sijjhai // 1 // aloge paDihayA siddhA, loyagge ya paiThiyA / iha bodi caittA NaM, tatya gaMtUNa sijjhai // 2 // " iti / chAyA"kutra pratihatAH siddhAH, kutra siddhAH pratiSThitAH / kutra bondi (zarIraM) tyaktvA, kutra gatvA siddhayati // 1 // aloke pratihatAH siddhAH, lokAgre ca prtisstthitaaH| iha boMdi (zarIraM) tyavatvA, tatra gatvA siddhayati // 2 // iti antargata hI Thahara jAtA hai| isa prakAra jalake agrabhAga para Thahare hue tuMbe ke samAna siddha bhagavAn lokAkAza ke agrabhAga para sthita hai, yaha maryAdo svataH siddha ho jAtI hai / aupapAtikasUtra meM kahA hai - "siddha bhagavAn kahA~ rukajAte haiM ? kahA~ sthita hote haiM / kahA~ zarIra kA tyAga karake kahA~ jAkara siddha hote haiM ? // 1 // siddha bhagavAn aloka meM ruka jAte haiM, lokake agrabhAga meM sthita hote haiM / yahA~ zarIra kA tyAga karake vahA~ jAkara siddha ho jAte haiM // 2 // " sahAyatAthI tyAM ja arthAt kAkAzanA aMdaraja bhI jAya che. tAtparya e che ke jalanA agrabhAga upara sthita rahelA tuMbaDAnI peThe siddha bhagavAna kAkAzanA agrabhAga upara sthita che. A maryAdA svataH siddha thaI jAya che. aupapAtika sUtramAM paNa kahyuM che- siddha bhagavAna kayAM rokAI jAya che ? kayAM sthita thAya che? kayAM zarIrane tyA 4zane, dhyo 44ne siddha thAya cha ? // 1 // siddha bhagavAna alokamAM rokAI jAya che, lekanA agrabhAgamAM sthita thAya cha, mAhi zarIrako tyAga 4rIna tyAne siddha 25 taya che. // 2 // " zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 AcArAGgasUtre nanvevaM dharmAdharmadravye eva samAdriyetAm , kimAkAzadravyAvalambanena, AkAzakAryAvagAhasAhAyyaM dharmAdharmadravyAbhyAmeva saMpadyeta ?, iti cet , ucyate-siddhAnte tayorjIvAdigatisthitisAdhakatvena siddhAntitatvAdavakAzaM dAtuM tau na prabhavataH / anyasAdhyaM kAryamanyo na sAdhayati, anyathA'tiprasaMgAt / loke'pi cakSussAdhyaM darzanakArya na zrotraM sAdhayati / nanu kevalajJAnasya yo'nantatamo bhAgastatmamANameva nabhodravyam , tasya cAnantatamabhAgaparimitaM lokAkAzam , etAdRze'lpatamarUpe lokAkAze lokAkAza zaGkA-yadi aisA ho to dharmadravya aura adharmadravya hI svIkAra karalene cAhiye, phira AkAza kI kyA AvazyakatA hai ? AkAza kA kArya avagAha denA hai so vaha kArya dharmadravya aura adharmadravya se hI sampanna ho jAyagA / samAdhAna-Agama meM dharmadravya aura adharmadravya ko gati aura sthiti meM hI sahAyaka batalAyA hai, isa lie vaha avakAza dene meM samartha nahIM hai, aura kA kArya koI aura nahIM kara sakatA / agara aisA hone lage to sarvatra gaDabaDa ho jaaygaa| loka meM cakSukA dekhanA kArya kAna nahIM kara sakatA / zA--kevala jJAna kA jo anantavA bhAga hai usI ke barAbara AkAzadravya hai, aura AkAza-dravya kA bhI anantavA bhAga lokAkAza hai to itane choTe se lokAkAza meM samasta lokavyApI aura asaMkhyAta pradezavAle dharmadravya kA, adharmadravya kA, anantAnanta jIvoM kA zaMkA-je e pramANe che te dharmadravya ane adharmadravyane svIkAra karI levuM joIe, pharIne AkAzanI zuM AvazyakatA che? AkAzanuM kArya avagAhaavakAza Ape te che, te kArya dharmadravya ane adharma dravyathI ja saMpanna thaI jaze. samAdhAna--AgamamAM dharmadravya ane adharmadravyane gati ane sthitimAM sahAyaka batAvyA che, eTalA mATe te avakAza ApavAmAM samartha nathI. bIjAnuM kArya kaI bIje nahi karI zake, je ema thavA lAgaze te sarvatra gaDabaDa thaI jaze. jagatamAM netrathI jovAnuM kArya kAna karI zakatA nathI. zaMkA-kevalajJAnane je anaMta bhAga che tenA barAbara AkAzadravya che, ane AkAzadravyane paNa anaMtame bhAga le kAkAza che, te evaDA nAnA sarakhA kAkAzamAM samasta lekavyApI ane e saMkhyAta pradezavALA dharmadravyane, adharma, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 79 vyApinoH pratyekamasaMkhyAtapradezAtmakayodharmAdharmAstikAyayoranantajIvAnAM tebhyo'. pyanantaguNapudgalAnAM ca kathaM samAvezaH, ekasya lokAkAzasya sarvadravyAvakAzadAnAsaMbhavAt 1, iti ceducyate lokAkAzasyAvakAzazaktirhi mahIyasI vilakSaNA cintayitumazakyA ca, ata eva bhagavatA-"bhAyaNaM sabavvANaM nahaM ogAhalakkhaNaM " ityuktam / nabhaso'vakAzazaktiM kevalAlokenAvalokya sarvadravyANAmAdhAratvaM bhagavatA pratibodhitam / mahIyasI nabhaso'vakAzazaktiH, sukaro'tra sarvadravyANAM samAveza iti tdaashyH| ___ yathA-vatAsAnAmadheyaM madhuradravyaM dugdhaparipUrite'pi bhAjane nihitaM sat aura una se bhI anantagune pudgaloMkA samAveza kisa prakAra ho sakatA hai ? eka lokAkAza samasta dravyoM ko avagAha de sake, yaha asambhava hai / samAdhAna-lokAkAza ko avakAza dene kI zakti mahAn hai, vilakSaNa hai, aura acintya hai, isIliye to bhagavAn ne kahA hai-"bhAyaNaM savadavvANaM nahaM ogAhalakkhaNaM" avagAhalakSaNa vAlA AkAza saba dravyoM kA AdhAra hai| bhagavAn ne apane kevalajJAna meM AkAza kI avagAhadAnazakti ko dekhakara use saba dravyoM kA AdhAra nirUpaNa kiyA hai / bhagavAn ke kathana kA abhiprAya yahI hai ki AkAza kI avagAhanAzakti bahuta baDI hai, usa meM saba dravyoM kA samAveza saralatA se ho jAtA hai| jaise-dUdha se paripUrNa pAtra meM batAse DAla diye jAya~ to ve usI meM samAviSTa ho dravyane, antAnanta che ane tenAthI paNa anantagaNA pudgalene samAveza kevI rIte thaI zake ? eka kAkAza samasta dravyane avagAha-avakAza ApI za, se asama cha. samAdhAna--lekAkAzanI avakAza ApavAnI zakti mahAna che, vilakSaNa che bhane mayintya cha seTamA bhATe bhagavAne yu cha-"bhAyaNaM savvadavvANa nahaM ogAhalakkhaNaM" sasakSA mAza sarva drvyon| mAghAra cha. mAvAne pitAnA kevala jJAnamAM AkAzanI avagAhadAna-avakAza ApanArI-zakti joIne tene "sarva dravyane AdhAra che" ema nirUpaNa karyuM che. bhagavAnanA vacanane abhiprAya e che ke AkAzanI avagAhanazakita bahu ja moTI che, ane temAM sarva dravyono samAveza saralatAthI thaI jAya che. jevI rIte dUdhanA paripUrNa pAtramAM patAsAM nAkhavAmAM Ave che te temAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre tasmin samAvizati / yathA vA bhittau zaGkoH samAvezastathaivAnantadravyANAM lokAkAze samAveza iti bodhyam / nanvalokAkAzasya kathaM siddhiH, nAsau hi dravyANAmAdhAraH, nApyavakAzadAyitvaM tasya ?, iti cet, ucyate-gatisthitikAraNayodharmAdharmayorabhAvAdeva tatra vidyamAnApi dravyAdhAratAzaktiravakAzadAnazaktizca nAbhivyaktA bhavati / tadasvIkAre tu jIvadgalAnAM karmanigaDavimuktasiddhAnAM cordhvagativirAmo na syAt , bhagavatpatibodhitalokAlokavyavasthA'pi na tiSThet , evaM cAgamayuktipramANAbhyAmalokAkAzaM siddham / jAte haiM, athavA jaise dIvAla meM kIla kA samAveza ho jAtA hai usI prakAra lokAkAza meM ananta dravyoM kA samAveza ho jAtA hai / zaDA- alokAkAza kI siddhi kaise hotI hai ? na to vaha dravyoM kA AdhAra hai, na avakAzadAnarUpa lakSaNa hI usa meM ghaTita hotA hai ? samAdhAna-gati aura sthiti ke kAraNa dharma aura adharmadravya kA abhAva hone ke kAraNa hI alokAkAzakI dravyAdhAratA kI zakti aura avakAzadAnazakti prakaTa nahIM hotI hai| agara alokAkAza na mAnA jAya to jIvoM aura pudgaloM kI, tathA dharmarUpI beDI se mukta hue siddha jIvoM kI gati kA anta ho na hogA, aura bhagavAn kI kahI huI loka aloka kI vyavasthA bhI kAyama nahIM rhegii| isa prakAra Agama aura yukti pramANoM se alokAkAza kI siddhi hotI hai| (dUdhamAM) samAviSTa-otaprota thaI jAya che, athavA jevI rIte dIvAlamAM kIla-khIlIne samAveza thaI jAya che, te pramANe kAkAzamAM ananta dravyane samAveza thaI jAya che. zakA-alokAkAzanI siddhi kevI rIte hoI zake ? te dravyane AdhAra nathI ane avakAzadAnarUpa lakSaNa tenAmAM ghaTI zakatuM nathI. samAdhAna-gati ane sthitinA kAraNe dharma ane adhama dravyane abhAva hovAnA kAraNe ja alakAkAzanI dravyApAratAnI zakita ane avakAzadAna-zakti pragaTa thatI nathI. athavA alakAkAza mAnavAmAM nahi Ave te jIva ane pudgalenI, tathA karmarUpI beDIthI mukata thayelA siddha jIvanI gatine kayAMya ata-cheDo ja nahi Ave, ane bhagavAne kahelI loka-alokanI vyavasthA paNa kAyama nahi rahe. e pramANe Agama ane yukita pramANethI alokAkAzanI siddhi thAya che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA anyasakaladravyApekSayA mahatparimANamAkAzasya, anantapradezitvAt / tenAkAzaM mahAskandharUpam / AkAzAstikAyasya (1)-arUpitvam , (2)-acetanatvam , (3)-akriyatvam , (4)-avagAhadAyitvaM ceti gunnaaH| (1)-skandhaH, (2)-dezaH, (3)-pradezaH, (4)-agurulaghutvaM ceti pryaayaaH| ayaM dravya-kSetra-kAla-bhAva-guNa-bhedena paJcadhA jJAyate, yathA-dravyata eka AkAzAstikAyaH, kSetrato lokAlokapramANaH, kAlata AdyantarahitaH, bhAvato rUparahitaH-varNa-gandha-rasa-sparzavarjita iti / guNato'vakAzadAyI / AkAza kA pramANa anya saba dravyoM kI apekSA baDA hai, kyoMki vaha anantapradezI hai, ataH AkAza mahAskandharUpa hai| (1) arUpitva, (2) acetanatva, (3) akriyatva, (4) avagAhadAyitva, ye AkAzAstikAya ke guNa haiM / (1) skandha (2) deza (3) pradeza tathA (4) agurulaghutva, usake paryAya haiN| dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNake bhedase AkAza dravya pA~ca prakAra se jAnA jAtA hai| jaise dravya se AkAzAstikAya eka hai, kSetra se lokAlokapramANa hai, kAla se Adianta rahita hai-bhAvase arUpI hai, usa meM varNa, gandha, rasa aura sparza nahIM pAye jAte / guNase avakAza dene vAlA hai| AkAzanuM parimANa bIjAM sarva dravyonI apekSAe meTuM che, kemake te anantapradezI che. eTale ke AkAza mahAtkaMdharUpa che. (1) a3pitva (2) mayetanatva (3) aSThiyAra (4) 22||haayitv, ye mAstiyanA zue cha, mane. (1) 4dha, (2) he., (3) pradeza, tathA pazu3. sadhutpa, tenA paryAya che. dravya, kSetra, kAla, bhAva ane guNanA bhedathI AkAza dravya pAMca prakArathI jANI zakAya che. jemake dravyathI AkAzAstikAya eka che, kSetrathI kAlekapramANu che, kAlathI Adi-antarahita che, bhAvathI arUpI che temAM varNa, gaMdha, rasa ane sparza nathI, guNathI avakAza ApavAvALuM che. pra. A.-11 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre kAlanirUpaNam tatra kAlazabdasya vyutpattiHkalyate paricchidyate vastvaneneti kAlaH / karaNe ghana / 'mAsiko'yaM vAlA, vArSiko'yaM bAlaH, vAsantikamidaM puSpam ' ityAdirUpeNa vastUnAM paricchedo nirNayaH kAlamAzritya bhavati / athavA svabhAvataH pariNamadbhiH padArthanAtaiH, kalyate-gamyate-pApyate nimittatvenA'sau, iti kAlaH / sakalavastupariNatihetuH kAla ityagre vakSyate / kAlanirUpaNakAla zabda kI vyutpatti jisa ke dvArA vastu kalI jAya arthAt jAnI jAya vaha kAla hai| yahA~ karaNameM 'ghaJ' pratyaya huA hai / yaha bAlaka mAsika (eka mAsakA) hai, yaha bAlaka vArSika (varSa bharakA) hai, yaha phUla vAsaMtika (vasantaRtusambandhI hai, isa rUpameM vastuoM kA jJAna kAla ke dvArA hI hotA hai| athavA svabhAvase pariNata hone vAle padArtha samUhoM dvArA nimitta rUpameM jo prApta kiyA jAya vaha kAla kahalAtA hai / 'kAla, samasta vastuoM ke pariNamana kA hetu hai yaha bAta Age batalAI jaaygii| kAlanirUpaNu- kAla zabdanI vyutpattijenA dvArA vastu jANI zakAya te kAla che. ahiM karaNamAM "gha= pratyaya thaye che "A bAlaka mAsika-eka mAsane che, A bAlaka vArSika-eka varSane che, A phUla vAsaMtika-vasaMtaRtusaMbaMdhI che e rUpamAM vastuonuM jJAna kAla dvArA ja thAya che. athavA svabhAvathI pariNata thavAvALA padArtha samUha dvArA nimittarUpamAM je prApta karI zakAya te kAla kahevAya che. "kAla samasta vastuonA pariNamananuM kAraNa che" e AgaLa batAvavAmAM Avaze. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 83 kAlasya siddhi: 'padArthAH santi, athavA padArthA vartante' iti vyavahAro vartanAmUlaH / "anudAttetaca halAde" - riti pANinisUtreNa vRtadhAtoryucpratyayaH / vartanazIlA vartanA / utpattiH, apracyutiH, vidyamAnatAkhyA vRttiH - kriyA vartanA / iyaM vartanA sarveSu bhAveSu vidyate / vartanA-padArthAnAM pariNAmavizeSaH / padArthAnAM vartanArUpaM kArya nopapadyate vinA kenacinnimittakAraNena, tasmAd vartanArUpakAryotpattau yanimittaM dharmadravyamiva gatau, sa eva kAla ityucyate / kAla kI siddhi 'padArtha hai, yA padArtha varta rahe haiM' isa prakAra ke vyavahAra kA kAraNa vartanA hai / 'anudAttetazca halAdeH' pANini ke isa sUtra se 'vRtu' dhAtu se 'yu' pratyaya huA hai / vartanazIla ho use vartanA kahate haiM / utpatti, apracyuti, aura vidyamAnatArUpa vRtti arthAt kriyA vartanA kahalAtI hai / yaha vartanA sabhI padArthoM meM vidyamAna hai / vaha padArthoM kA vizeSa pariNAma hai / padArthoM kA vartanArUpa kArya kisI nimitta kAraNa vinA nahIM ho sakatA ataH vartanArUpa kAryakI utpatti meM jo nimitta kAraNa hai, vahI kAla - dravya hai, jaise gati kA nimitta kAraNa dharma dravya hai / apanI siddhi prakAranA vyavahAranuM kAraNu padArtha che athavA padArtha vatta rahela cheH e varttanA che 'anudAttetaca halAdeH' pANininA yA sUtrathI 'vRtu' dhAtuthI 'yuc' atyaya thayA che. je vartanazIla hAya tene vanA kahe che. utpatti, aprazruti, ane vidyamAnatArUpa vRtti, arthAt kriyA vanA kahevAya che. vanA sarva padArthomAM vidyamAna che. te, padArthInuM vizeSa pariNAma che. padArthonuM vartanArUpa kA koI nimitta kAraNa vinA thaI zakatuM nathI. tethI vanArUpa kAryanI utpattimAM je nimitta kAraNa che te kAla dravya che. jevI rIte gatinuM nimitta kAraNu dharma dravya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre kAlasya lakSaNamsvabhAvato vidyamAnAnAM padArthAnAM yA vidyamAnatAkhyA vartanA, tAM prati sahakArikAraNatvaM kAlasya lakSaNam / anenaivAzayena bhagavatA'pyuktam-"vaTTaNAlakkhaNo kAlo" iti, vartanAlakSaNaH kAlaH, iti cchaayaa| vartanA, lakSaNaM-kAryatvena pratyAyakaM, yasya sa vartanAlakSaNaH, vartanAkAryAnumeyaH kAla ityrthH| atra vartanetyupalakSaNaM pariNAmakriyAparatvAparatvAdInAm / pariNAmo hi vastUnAM nopapadyate kAraNaM niyAmakamantareNa, anyathA niyAmakahetvabhAve sarve bhAvA yugapadutpadyeran / kiJca-kAraNamantareNApi kAryotpattiH kAla kA lakSaNasvabhAva se vidyamAna padArthoM kI vidyamAnatArUpa jo vartanA hai usa meM sahakArI kAraNa honA kAla kA lakSaNa hai, isI abhiprAya se bhagavAnne bhI kahA hai-"vaTTaNAlakkhaNo kAlo" "kAla vartanAlakSaNa vAlA hai|" vartanA hai lakSaNa arthAt jJApaka jisa kA, arthAt vartanArUpa kArya se jisakA anumAna hotA hai use kAla kahate haiM / vahA~ vartanA upalakSaNa hai usase pariNAma, kriyA, paratva, (pahalApana), aura aparatva (pIchApana) kA bhI grahaNa ho jAtA hai| niyAmaka kAraNake abhAva meM padArthoM kA pariNamana nahIM ho sakatA, agara aisA na mAnA jAya to sabhI padArtho kI eka sAtha hI utpatti hone lgegii| tathA kAraNa ke vinA bhI kAlanuM lakSaNasvabhAvathI vidyamAna padArthonI vidyamAnatArUpa je vartana che, temAM sahakArI kAraNa thavuM te kAlanuM lakSaNa che. A abhiprAyathI bhagavAne paNa kahyuM che- " vaTTaNAlakkhaNo kAlo" sa pattanAtakSa vANo cha pattanA sakSa arthAt jJApaka jenuM, arthAt vartanArUpa kAryathI jenuM anumAna thAya che. tene kAla kahe che. vartanA upalakSaNa che tethI pariNAma, kriyA, paratva (pahelApaNuM) ane aparatva (pAchApaNuM)nuM grahaNa thaI jAya che. niyAmaka kAraNanA abhAvamAM padArthanuM pariNamana thatuM nathI. je evuM mAnavAmAM na Ave te sarva padArthonI eka sAthe ja utpatti thaI jaze, tathA kAraNa vinA paNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA prasajyeta, aparAdhInatvAt pariNAmAnAm , ataH pariNAmAH pratiniyatakAlabhAvinaH, teSAmanekazaktiyuktamekaM kAraNaM kAlAkhyamityavazyamaGgIkaraNIyam / tAstAzca zaktayaH svasvakAryakaraNAya kAlavizeSa eva pravartante, na sarvadA, tAdRzasvabhAvavattvAt / yathA-aGkurarUpeNa pariNatasya banaspatermUla-kANDa-tvakpatra-skandha-zAkhA-viTapa-puSpa-phalarUpAH pariNAmA na yugapad bhavanti / AsIdaGkaraH, saMprati skandhavAn , aiSamaH puSpiSyati' iti vyavahArAt / yathA vA puruSasya bAlakumAra-yuva-madhyamAdhavasthArUpAH, nava-purANa pranaSTarUpAzca pariNAmA na yugapad bhavanti, kArya kI utpatti kA prasaGga upasthita hogA, kyoMki pariNAma kisI kAraNa para nirbhara to hoMge nahIM, vinA kAraNa hI hoMge, lekina aisA nahIM hotA, pariNAma niyata samaya para hI hote haiM, ataH aneka zaktiyoM se yukta eka kAla nAmaka kAraNa aGgIkAra karanA cAhie / vaha aneka zaktiyA apanA apanA kArya karane ke liye kisI vizeSa kAla meM hI udyata hotI hai, sarvadA nahIM, kyoMki una kA svabhAva hI aisA hai, jaise kiaGkararUpa se pariNata vanaspati kA mUla, kANDa, tvacA, patra, skandha, zAkhA, viTapa, puSpa aura phala rUpa pariNamana eka sAtha nahIM hote haiN| pahale aMkura thA, aba skandhavAlA ho gayA, kucha dinoM ke bAda vaha phUlegA, isa prakAra kA lokavyavahAra prasiddha hI hai| athavA-jaise puruSa ke bAla, kumAra, yuvA, madhyama Adi avasthA, tathA kAryanI utpattine prasaMge upasthita thaze. kemake pariNAma keI para nirbhara raheze nahi, vinA kAraNe ja thaze, paraMtu evI rIte hoya nahi. pariNAma niyata samaya para ja hoya che, eTalA mATe aneka zaktiothI yukta eka kAla nAmanuM kAraNa aMgIkAra karavuM joIe. te aneka zaktio pota-potAnuM kArya karavA mATe koI vizeSa kAlamAM ja udya-prakAzita thAya che. sarvadA thatI nathI. kemake tene svabhAva ja e che, sama- 235thI. pariNata vanaspati- bhUga, u-taNI, chAta, patra, 24, zAkhA, viTapa-DALI, puSpa, phaLa-5 pariNamana eka sAthe thatAM nathI. prathama aMkara hata, pachI skaMdhavALuM thayuM, ane keTalAka divasa pachI te phUlaze, e pramANe lekavyavahAra paNa prasiddha ja che. athavA jevI rIte puruSane balya, kumAra, yuvA, madhyama Adi avasthA, tathA navApaNuM ane junApaNuM ane pranaSTanAza5 pariNamana eka sAthe thatuM nathI, eTalA mATe samasta pariNAmonuM niyAmaka nimitta. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre tasmAtsarveSAM pariNAmAnAM niyAmakaM nimittakAraNaM kAla iti siddham / yathA karttarI vastrakRntane nimittakAraNaM tathA dravyANAM paryAye nimittakAraNaM kAlaH / kriyaa-drvyprinnaamH| tasyA api niyAmakaM nimittakAraNaM kaalH| yathA-'AkAzadeze-aGgalirasti, AsIt , bhaviSyati ca' ityayaM vyavahAraH kAla. mavalambya saMpadyate, kAlasyAsattve tvatIta eva vartamAno'nAgatazca syAt, kriyAniyAmakAbhAvAt , evamatItAdivibhAgAbhAve vyavahArocchedApattiH, tasmAt "asti kAlaH yamAzrityAtItAdivyavahArAH suspaSTaM prasidhyanti" iti, mantavyam / nayApana, purAnApana, aura pranaSTarUpa pariNamana eka sAtha nahIM hote haiM, ata eva samasta pariNAmoM kA niyAmaka nimitta kAraNa kAla hI siddha hotA hai| jaise kaiMcI vastra kATane meM nimitta kAraNa hotI hai, usI prakAra dravyoM ke pariNamana meM kAla nimitta kAraNa hotA hai| kriyA dravya kA pariNAmavizeSa hai / usakA nimitta kAraNa bhI kAla hI hai| jaise 'AkAza meM aMgulI hai, thI aura hogI' isa prakAra kA vyavahAra kAla ke Azrita hai| kAla kI sattA na mAnI jAya to atIta hI vartamAna aura anAgata ( bhaviSya ) ho jAyagA, kyoMki kriyA kA koI niyAmaka nahIM hai| isa prakAra atIta Adi kAloM kA vibhAga na rahane se vyavahAra kA lopa ho jAyagA, ataH "kAla avazya hai, jisa ke sahAre atIta Adi ke vyavahAra spaSTa rUpa se siddha hote haiM" aisA mAnanA hI samucita hai| kAraNa kAla ja siddha thAya che jemake kAtara, vastrane kApavAmAM nimitta kAraNa thAya che, te pramANe dravyanA pariNamanamAM kAla nimitta kAraNa thAya che. kiyA e dravyanuM pariNAma vizeSa che. tenuM nimitta kAraNa paNa kAla ja che. jema "AkAzamAM AMgaLI che, hatI ane haze A prakArane vyavahAra kAlane Azrita che. kAlanI sattA na mAnavAmAM Ave te atIta-bhUtakALa ja vartamAna ane bhaviSya kALa thaI jaze, kemake kriyAne niyAmaka kaI nathI, A pramANe atIta bhUtakALa Adi kALe vibhAga nahi rahevAthI vyavahArane lepa thaI jaze. eTalA mATe kAla avazya che, jenI sahAyatAthI bhUtakALa Adine vyavahAra spaSTarUpathI siddha thAya che" ema mAnavuM te ja egya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 87 pratidivasamubhayakA likasakalavastrapAtrAdipratilekhanaM, pratyahorAtramubhayakAlika - mAvazyakaM, catuSkAlikaM svAdhyAyakaraNaM munInAM kartavyatayA bhagavatopadiSTaM tacca kAlasyAsa dvibhAgajJAnAbhAvena yathAkAlamanuSThAtumazakyaM munibhiriti zAstrAnarthakyamApadyeta / bhikSArthamakAlavarjanapUrvakakAlAnurodhena niSkramapratikramakartavyatA bhagavatprarUpitA gRhIta jyAnAM bhikSUNAM naSTaprAyA syAt / pratidina donoM vakta samasta vastra pAtra Adi kA pratilekhana karanA, pratyeka dina aura rAtri ke anta meM Avazyaka karanA, caukAlIna svAdhyAya karanA bhagavAn ne muniyoM kA kartavya batalAyA hai| agara kAladravya kI sattA na mAnI jAya to dina rAta Adi ke bheda kA patA hI nahIM calegA aura samaya para ukta saba kArya nahIM kiye jA sakeMge / aisI avasthA meM zAstroM kA yaha upadeza nirarthaka ho jAyagA / 46 'akAla kA tyAga kara ke samucita samaya para muniyoM ko bhikSA ke lie jAnA aura AnA cAhie " bhagavAn ne muniyoM kA yaha kartavya batalAyA hai, kAladravya na mAnane para yaha saba kartavya, aura unakA upadeza bhI naSTaprAya ho jAyagA / pratidina anne vakhata samasta-tamAma vastra, pAtra Adinu pratilekhana: karavuM, pratyeka divasa ane rAtrinA antamAM Avazyaka karavuM, caukAlIna-cAreya kAla svAdhyAya karavA, te bhagavAne muninu kartavya khatAvyu che. agara kAyadravyanI sattA nahi mAne te divasa rAta vagere bhedyane patto maLaze nahi, ane samaya para AgaLa kahelAM sa kAryo karI zakAze nahi, evI avasthAmAM zAstronA e upadeza niratha ka thaI jaze. " akAlanA...tyAga karIne ceAgya samaya para muniee bhikSAne mATe javuM-AvavuM joie" bhagavAne munienu e katavya kahyuM che. kAladravyane nahi mAnavAmAM Ave tA A sarva kartavya ane temanA upadeza paNa naSTaprAya thaI jaze. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 AcArAgasUtre kizca-grISmAdiSu saMyatAnAmatApanAdayo dharmAH bhagavaduktAH kAlasattva evopapadyante / anyathA grISmAdiRtujJAnAbhAvAd bhagavadupadiSTakriyAhAniH prasajyeta / evaM ca vartanA, pariNAmaH, kriyAzca dravyasvabhAvAH kAlamAzritya bhavantIti nirUpitam / parAparavyatikarajJAnamapi kAlenaiva saMpadyate / vimakRSTaH kaniSThaparyAyo muniH kSetreNa paro'pi kAlenAparaH, saMnikRSTo jyeSThaparyAyo muniH kSetreNAparo'pi isake atirikta grISma Adi RtuoM meM sAdhuoM ke liye bhagavAnne AtApanA Adi dharmoMkA upadeza diyA hai, kAla ke hone para hI yaha upadeza bana sakatA hai| kAla ke abhAva meM grISma Rtu kA hI jJAna nahIM hogA aura bhagavAn dvArA upadiSTa kriyA kI hAni ho jaaygii| yahAM taka yaha batalAyA jA cukA ki vartanA, pariNAma aura kriyA, jo ki dravya ke svabhAva haiM, kAla ke sahAre hI hote haiN| paratva aura aparatva kA milA-julA sA jJAna bhI kAla dvArA hI hotA hai| dUravartI choTIdIkSAparyAyavAlA muni dUra hone ke kAraNa kSetra se para hone para bhI ( dIkSA meM choTA hone ke kAraNa ) kAla se apara kahalAtA hai| samIpavatI hai, magara jyeSThadIkSAparyAyavAlA muni kSetra se apara hone para bhI kAla se para kahalAtA hai| yahA~ 'para' bhI 'apara' ho gayA hai aura 'apara' bhI 'para' banA gayA hai| te sivAya grISma Adi RtuomAM sAdhuo mATe bhagavAne AtApanA Adi dharmone upadeza Ape che, kAla dravyane mAnavAmAM Ave te ja, athavA kAla dravya hoya te ja e upadeza ghaTI zake che. kAlanA abhAvamAM grISma RtunuM jJAna thaze nahi, ane bhagavAne kahelI kiyAnI hAni thaI jaze. ahiM sudhI batAvI cUkyA ke vartanA, pariNAma ane kriyA, je ke dravyane svabhAva che, kAlanI sahAyatAthI ja thAya che. paratva ane aparatvanuM milA-julA jevuM jJAna paNa kAladvArA ja thAya che. daravatI, nAnI dIkSA-paryAyavALA muni dUra hovAnA kAraNe kSetrathI para hevA chatAMya paNa (dIkSAmAM nAnA hevAnA kAraNe) kAlathI apara kahevAya che, samIpavatI che paNa jyeSTha-meTI dIkSA paryAyavALA muni kSetrathI apara hovA chatAMya kALathI para kahevAya cha. maDi '52 56 2052' 25 gayo cha. mane 'ma52' 5 '52' manI nayA che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA kAlena para ityucyate / atra parasyAparatvam ; aparasya paratvamiti parAparavyatikaraH kAraNaM vinA na saMbhavati, yadatra kAraNaM sa eva kAlaH / yaugapadyAyaugapadyapratyayenApi kAladravyasyAstitvaM sidhyati / 'AbhyAM yugapadadhIto dRSTivAdaH ' ' ebhistu munibhirayugapat paThitA dvAdazAGgI ' iti vAkya - to'dhyayanagatayaugapadyAyaugapadyapratItau kAlamantareNAnyanimittaM nopalabhyate, yaca nimittaM sa kAlaH / 89 x 'parasparaviSayagamanaM vyatikaraH ' / para aura aparakA yaha vyatikara + kAraNa ke vinA saMbhava nahI hai, ata eva isa vyatikara meM jo kAraNa hai, basa vahI kAla hai / 16 'ina donoM muniyoMne aGga eka sAtha nahIM yaugapatha ( eka sAtha ) aura ayogapatha ( Age-pIche ) kA jo jJAna hotA hai usa se bhI kAladravya kA astitva siddha hotA hai / eka sAtha dRSTivAda kA adhyayana kiyA" aura "ina muniyoMne bAraha paDhe-Age pIche paDhe haiM, " - isa vAkya se yaugapadya aura ayaugapadya aura Age pIche kA - jo jJAna hotA hai kAraNa nahIM pAyA jaataa| jo kAraNa hai vahI kAla hai / kA eka sAtha kA usameM kAla ke astitva ke sivAya aura koI " 'parasparaviSayagamanaM vyatikara', arthAt eka kA viSaya dUsare meM calA jAnA vyatikara kahalAtA hai, jaise-para kA apara ho jAnA aura apara kA para ho jAnA / saMbhava nathI, tethI e para ane aparanAM e vyatika kAraNa vinA vyatikaramAM je kAraNa che, khasa teja kALa che. yaugapadya -o sAthai ane yogayadya-yAgaNa - pAchajanu ne jJAna thAya che, temAM paNa kAlavyanuM astitva siddha thAya che. " e banne muniee eka sAthe dRSTivAdanuM adhyayana karyu" ane "e munioe khAra aMgenuM eka sAthe adhyayana karyuM" nathI--AgaLa-pAchaLa adhyayana karyuM che" A vAkacathI yaugapadya ane ayogapadyanu -eka sAthenu ane AgaLa-pAchaLanu je jJAna thAya che. temAM kAla vinA khIjuM kAI kAraNa dekhAtu nathI. je kAraNa che te ja kALa che. + parasparaviSayagaganaM vyatikaraH" arthAt-gono viSaya jInnamAM yAsyo naya te vyatikara kahevAya che. jevI rIte-paranuM apara thaI javuM ane aparanuM para thai javuM. pra.A.-12 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgastre cirakSimamatyayo'pi kAlamAsAdyaiva jAgati / yathA-'anena mahAtmanA ciraM tapazcaritam , gajasukumAlena kSipramAtmakalyANaM kRtam' ityAdivAkyaistapazvaraNakalyANasAdhanAdInAM vilambAvilambapratItiH kAlAbhAve sati nopapadheta / 'yaH zvo'dya parazvaH' ityAdayaH kAlAbhidhAyinaH zabdAH kAlAvyamartha gamayanti / sarvajJena bhagavatoccAritatvAdime zabdA yathArthavastubodhakAH rUpazabdavad asamastapadatvAt , zuddhaikapadatvAcca prasiddha sadbhUtamarthamAvedayanti kAlazabdAdayaH / vartanAhetutvA-'stitva-jJeyatvAdiguNAzrayatayA, atItAnAgatavartamAnAdiparyA jaldI aura dera kA jJAna bhI kAla ke kAraNa hI hotA hai, jaise-" isa mahAtmA ne cirakAla taka tapa kiyA, gajasukumAla munine zIghra hI AtmakalyANa kara liyA / " ityAdi vAkyoM se tapazcaraNa aura kalyANa-sAdhana Adi meM vilamba aura avilamba kA jJAna kAla ke abhAva meM nahI ho sakatA / ___ 'kala, Aja, parasoM' ityAdi kAlavAcaka zabda bhI kAlanAmaka dravya ko prakaTa karate haiN| sarvajJa bhagavAn ke dvArA uccAraNa kiye hue ye kAla Adi zabda vAstavika vastu ke bodhaka haiM, kyoMki yaha samAsarahita pada hai aura zuddha eka pada hai| jo pada samAsarahita aura zuddha eka pada hote haiM ve vAstavika padArtha ke hI bodhaka hote haiM, jaise rupa Adi / vartanAhetutva, astitva, jJeyatva, Adi guNoM kA AdhAra hone se, tathA atIta, anAgata (bhaviSyat ) aura vartamAna Adi paryAyoM kA Azraya hone se kAla kA jaldI-surata ane DhIlanuM jJAna paNa kAlanA kAraNathI ja thAya che. jema-"A mahAtmAe lAMbA samaya sudhI tapa karyuM, gajasukumAla munie turatamAM AtmakalyANa karI lIdhuM." ityAdi vAkayothI tapazcaraNa ane kalyANasAdhana vageremAM vilamba ane avilambanuM jJAna kAlanA abhAvamAM thaI zakaze nahi. gaI kAla, AvatI kAla, Aja, parama divase, ItyAdi kAlavAcaka zabda paNa kAla nAmanA dravyane pragaTa kare che, sarvajJa bhagavAna dvArA kahevAmAM AvelA e kAla Adi zabda vAstavika vastunA bedhaka che, kemake e samAsarahita pada che ane zuddha eka pada . je pada samAsarahita ane zuddha eka pada hoya che, te vAstavika padArthanA ja bedhaka hoya che. jema pa Adi. vartanAtutva, astitva, yatva Adi guNene AdhAra hevAthI, tathA bhUtakAla, bhaviSyakAla ane vartamAnakAla Adi paryAne Azraya hovAthI kAlanuM dravyapaNuM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA yAzrayatayA ca tasya dravyatvaM siddhayati, tasmAt 'SaSThaM dravyaM kAlaH' iti yuktyopapattyA ca siddham / Agamo'pyatra pramANamiti cakSurudghATaya pazya " kai NaM bhaMte ! davyA paNNatA?, goyamA cha davvA paNNattA, taM jahAdhammatthikAe, adhammasthikAe, AgAsasthikAe, puggalatthikAe, jIvasthikAe, addhAsamae," iti / kati khalu bhadanta ! dravyANi prajJaptAni ?, gautama ! SaD dravyANi prajJaptAni, tAni yathA-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, addhaasmyH| iti cchAyA / 'kaivihA NaM bhaMte ! savvadavvA paNNatA ?, goyamA ! chavihA savvadavyA paNNattA, taMjahA-dhammatthikAe, jAva addhAsamae' iti / (bhagavatI za0 25, u0 4) dravyapana siddha hotA hai, ataeva yukti tathA upapatti se kAlanAmaka chaThA dravya siddha huaa| AMkha khola kara dekho, isa viSaya meM Agama-pramANa bhI vidyamAna hai " kai NaM bhaMte ! davvA paNNattA! goyamA ! cha davyA paNNattA, taMjahAdhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhaasme|" siddha thAya che. eTalA kAraNathI yukti tathA upapatti (purAvA-pramANu)thI kAla nAmanuM chaDuM dravya siddha thAya che. AMkha ughADIne juo, A viSayamAM Agama-pramANa paNa vidyamAna che "kai bhaMte ! vvA paNNattA ?, goyamA ! cha davvA paNNattA, taMjahAdhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsasthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhaasme"| arthAta-bhagavana" dravya keTalAM che? gautama ! dravya cha che-dhamastikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, purAlAstikAya, jIvAstikAya ane addhAsamaya arthAta kAla. tathA-"kaivihA NaM bhaMte ! savvavvA paNNattA ?, goyamA ! chavvihA savvadavyA pAttaNA, taMjahA-dhammatthikAe, adhammatthikAe, jAva addhAsamae / " zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 AcArAgasUtre katividhAni khalu bhadanta ! sarvadravyANi prAptAni ?, gautama ! SaDavidhAni sarvadravyANi prajJaptAni, tAni yathA-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, yAvat-addhAsamayaH, iti cchaayaa| " dhammo adhammo AgAsaM, davvaM ikvikamAhiyaM / aNaMtANi ya davvANi, kAlo puggala jaMtavo" // 8 // (utta0 a0 28) dharmo'dharmaH AkAzaH, dravyamekaikamAkhyAtam anantAni ca dravyANi, kAlaH pudgalA jntvH| iti cchaayaa| kAlasya svarUpamardhatRtIyadvIpavyApI, nirvibhAgo'nAdyaparyavasitaH, ekovartamAnaH samayaH kAlapadArthaH / ekatvAdevAstikAyo nAyam / arthAt- bhagavan ! saba dravya kitane haiM ?' 'gautama ! saba dravya chaha haiMdharmAstikAya, adharmAstikAya yAvat addhA-samaya' (bhagavatIsUtra za. 25 u. 4) / uttarAdhyayana sUtra (a. 28) meM bhI kahA hai:- 'dharma, adharma aura AkAza dravya eka eka kahe gaye haiM / kAla, pudgala aura jIva ananta-ananta hai " iti / - kAla kA svarUpasamayakSetravyApI, nirvibhAga, Adyantarahita, ekapradezarUpa vartamAna samaya ko 'kAla' kahate haiN| yaha eka hone ke kAraNa astikAya nahIM hai| arthA-"bhagavad ! sarva dravya keTalAM che? gautama! sarva dravya cha che dharmAstikAya adharmAstikAya yAvat addhAsamaya ( bhagavatI. za. 25. u. 4). uttarAdhyayanasUtra (. 28) mA 55 yu -dharma, madha, mane mArA dravya me me 4o cha, kAla, pudgala ane jIva anaMta-anaMta che. kAlanuM svarUpasmykssetr (maDhItI5) vyAdhI, nilimA reno mAnapata), yaacntrahita, ekapradezarUpa vartamAna samayane kAla kahe che, A eka hevAnA kAraNathI 'mastiya' nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 93 sUryacandrAdijyotiSkANAM gatimAzritya kAlavibhAgo bhavati, gatizca manuSyalokAbhyantara eva teSAm / divasarAtrimuhUrta pakSamAsaRtvayanavarSayugAdInAM vibhAgaH sUryAdityaiva loke bhavati / evamatItavartamAnAdayo vibhAgAH / yastu saMkhyAtumazakya upamAnamAtrAvagamyaH kAlaH so'saMkhyeyaH, yathA - palyopamaH, sAgaropama ityAdi / asaMkhyeyAdikAlajJAnamapi bhagavatA manuSyalokaprasiddhopamAnapradarzanena prarUpitam / sUrya candra Adi jyotiSkoM kI gati kA AzrayaNa kara kAla kA vibhAga hotA hai / sUrya candra Adi jyotiSkoM kI gati manuSyaloka ke andara meM hI hotI hai / dina, rAta, muhUrta, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa, yuga Adi kA vibhAga sUrya Adi kI gati se hI loka meM hotA hai / isI prakAra atIta, vartamAna AdikA vibhAga bhI samajhanA cAhiye | jisakI saMkhyA nahIM ho sakatI, jo upamAna mAtra se gamya hai, vaha kAla asaMkhyeya hai, jaise--palyopama, sAgaropama, ityAdi / asaMkhyeya Adi kAla kA jJAna bhI manuSyalokaprasiddha upamAna kA pradarzana karake bhagavAna ne prarUpita kiyA hai, samaya AvalikA Adi sUkSma kAla to sUryAdijyotiSkoM kI gati se nahIM jAnA jAtA hai, kyoM ki vaha ati sUkSma hai / isa liye kAlakA vyavahAra samayakSetra ke bhItara hI hotA hai / samayakSetra ke bAhara jIvoM ke AyuSya Adi kI gaNanA manuSyakSetra prasiddha pramANa se hI hotI hai / sUrya candra Adi jyAtiSkAnI gatinA AzrayathI kAlanA vibhAga thAya che, sUrya candra Adi jyAtiSkAnI gati manuSya leAkamAM ja hoya che. dina, rAta, bhuIta, pakSa, bhAsa, Rtu, ayana, varSa, yuga mAhinA vibhAga sUrya yAhinI gatithI leAkamAM thAya che. A prakAre atIta (bhUtakALa) vartamAna AdinA vibhAga paNa samajavA joie. jenI gaNatarI na thaI zake, je upamAna mAtrathI gamya ( samajI zAya tevu ) che, te asa asaM dhyeya che, nemaDe - pasyopama, sAgaropama, tyiAhi. asaMkhyeya Adi kALanuM jJAna paNa bhagavAne manuSyaleAkaprasiddha upamAnanu pradarzana karI prarUpita karyuM che, samaya, AvalikA Adi sUkSma kAla te sUryAdi caiAtinI gatithI paNa jANI zakAtuM nathI, kemake te ati sUkSma che. AthI kAlanA vyavahAra samayakSetra-aDhI dvIpanI aMdara ja thAya che, samayakSetrathI bahAra jIvAnI AyuSya AdinI gaNanA thAya che te manuSyakSetraprasiddha pramANathI ja thAya che, ema samajI levuM. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre samayAvalikAdisukSmakAlastu sUryAdijyotiSkANAM gatyA nAvagamyaH, atisUkSmatvAt / tasmAt kAlavyavahAro'rdhatRtIyadvIpa eva / arddhatRtIyadvIpAhi javAnAmAyuSkAdigaNanA tu manuSyakSetraprasiddhapramANenaiva bhavatIti jJeyam / eko'pi kAlo'tItAnAgataparyAyabhedairanantaH, ata eva bhagavatA - " aNatANi yadavvANi kAlo puggala jaMtavo" ityupadiSTam / vartamAnasamayasya tu paryAyatve'pi nAnantyam, ekarUpatvAt / I 94 66 66 nizcayanayena tu lokavyApI kAlaH' ityavasIyate, ata eva bhagavatA - 'dhammo adhammo AgAsaM kAlo puggala jaMtavo / esa logoti pannatto jiNehiM varadaMsihiM " / ityabhihitam / dharmo'dharma AkAzaH kAlaH pudgalA jantavaH / eSa loka iti prajJaptaH, jinarvaradarzibhiH / iti cchAyA / " 1 kAla yadyapi eka hI hai, to bhI vaha bhUta-bhaviSyatparyAya bheda se ananta hai, isIliye bhagavAnane kahA hai--' aNatANi ya dravyANi kAlo puggala jaMtavo' kAla, pudgala aura jIva, ye sabhI ananta haiM / vartamAna samaya paryAyasahita hote ananta nahIM hai, kyoMki vaha eka hI hai / nizrayanaya se to kAla lokavyApI mAnA jAtA hai, ataeva bhagavAnane kahA hai " dhammo adhammo AgAsaM, kAlo puggala jaMtavo / esa logottipannatto jiNehiM varadaMsihiM " // 1 // iti / - hue bhI jo ke kAla eka ja che tA paNa bhUta bhaviSyanA bhedathI ananta che, tethI lagavAne uchu che-' aNatANi ya davvANi kAlo puggala jaMtavo' iti, aba yuhUgala ane jIva e drazyeA ananta che. vartamAna samaya paryAyasahita hAvA chatAM paNu ananta nathI kemake te eka ja che. nizcayanayathI tA kAla leAkavyApI mAnavAmAM Ave che AthI bhagavAne kahyuM che ke" dhammo adhammo AgAsa kAlo puggala jaMtavo / esa logotti pannatto jiNehiM varadasihiM " // varadazI -leAkAleAkane jovAvALA jina bhagavAne dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, pudgalAstikAya ane jIvAstikAya, eja leAka che' ema kahyuM che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA eSa sAmAnyarUpeNa prasiddho lokaH-anantaroktadravyaSaTkasamudAyarUpa iti bhAva / kAlasya-(1)-arUpitvam , (2)-acetanatvam , (3)-akriyatvam , (4)-vartanAhetutvaM ceti guNAH / (1)-atItatvam , anAgatatvam , (2)-vartamAnatvaM, (3)-agurulaghutvaM ceti pryaayaaH| ___ayaM dravyakSetrakAlabhAvaguNabhedena paJcadhA jJAyate / yathA-dravyata ekaH kAlaH kSetrataH-arddhatRtIyadvIpapramANaH, kAlataH-AdyantarahitaH, bhAvataH-arUpIvarNagandharasasparzavarjita iti, guNataH-vartanAlakSaNaH, iti / varadarzI-lokAloka ko dekhanevAle jina bhagavAnane dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya; ina sabako arthAt inake samudAya ko loka kahA hai| uparinirdiSTa cha dravyoM ke samudAya ko bhagavAnane sAmAnyatayA loka kahA hai| kAla ke-arUpitva, acetanatva, akriyatva, vartanAhetulya, ye cAra guNa haiN| atItatva, anAgatatva, vatemAnatva, agurulaghutva, ye cAra paryAya haiN| yaha kAla-dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa ke bheda se pAMca prakAra se jAnA jAtA hai| jaise-----dravya se kAla eka hai, kSetra se samayakSetrapramANavAlA, kAla se Adyantarahita, bhAva se arUpI, arthAt varNa-gandha-rasa-sparza-rahita, aura guNa se vartanAlakSaNavAlA hai| upara darzAvelA cha dravyonA samudAyane bhagavAne sAmAnya rIte leka kahela che. kALanA-arUpitva, acetanatva, ayitva ane vartanAhetutva, e cAra guNa che. ane atItatva, anAgatatatva, vartamAnatva, tathA agurulaghutva e cAra paryAya che. A kALa-dravya, kSetra, kALa, bhAva ane guNanA bhedathI pAMca prakAre jaNAya che, jemake-dravyathI kALa eka, kSetrathI aDhIdvIpa pramANe, kAlathI Adyantarahita, bhAvathI 25350-1-31-4-22-25-2hita cha, bhane guthI prtnaasksspaann| che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre atha pudglaastikaayH| ttr-pudglshbdaarthH| pUryate-saMhanyate-parasparaM saMyujya saMghIbhUya nUtanaghanaghaTAvadekIbhavati, galati ca-vicchinnamuktAvalImaNivad vikIrNoM bhavati-iti punalaH / pUraNa-galanadharma ityarthaH / pudgalazcAsAvastikAyazceti pudgalAstikAyaH / pudgalAstikAyasya ghaTAdikAryAnyathAnupapatteH sidaiva / pratyakSadarzanAcca sattA pudgalAstikAya 'pudgala' zabda kA artha___ Apasa meM milakara ikaTre hokara navIna ghaTaghaTAdi ke rUpa meM jo ekameka ho jAte haiM, aura jo gala jAte haiM arthAt TUTI huI motiyoM kI mAlA kI bhAMti bikhara jAte haiM, ve pudgala kahalAte haiM / tAtparya yaha hai ki jisameM pUraNa aura galana dharma ho vaha pudgala hai, pudgalarUpa astikAya 'pudgalAstikAya' kahalAtA hai / agara ' pudgalAstikAya ' na hotA to ghaTa Adi kArya nahI bana sakate the| isa kAraNa, tathA pratyakSa dikhAI dene ke kAraNa bhI pudgalAstikAya kI sattA bhalIbhAMti siddha hai| pudgalAstikAya- pudgala zabdane artha paraspara maLIne ekatra thaIne navIna ghana-ghaTAdinA rUpamAM je eka-meka thaI jAya che, ane je gaLI jAya che arthAt tuTI gaelI motInI mALA pramANe vikhAI jAya che, te pudgala kahevAya che. tAtparya e che ke-jemAM pUraNa ane gAlana dharma hoya te pudgala che, pudgalarUpa astikAya te muddagalAstikAya kahevAya che. agara pudgalAstikAya na hatA te ghaTa Adi kArya banI zakta nahi. A kAraNathI, tathA pratyakSa dekhI zakAya che te kAraNathI paNa pudgalAstikAyanI sattA rUDI rIte siddha che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya pugalalakSaNam - rUpavattvaM pudgalAnAM lakSaNam , atra rUpaM mUrtatvavarNAdikam / yadyapi paramANuprabhRtayaH sUkSmAH pudgalAsteSAM guNAzcAtIndriyatayA nendriyagRhyante tathApi bAdaraskaMdharUpe pariNAmavizeSe teSAmevendriyagrAhyatayA rUpavatvaM pratIyate / ___ atIndriye paramANuprabhRtipudgale'tIndriye dharmAstikAyAdau caitAvAn vizeSa:- dharmAstikAyAdInAmindriyaviSayatvAbhAvAdatIndriyatvamarUpitvaM ca, paramANuprabhRtipudgalAnAM tvatIndriyatve'pi rUpitvamiti / pudgala kA lakSaNapudgaloMkA lakSaNa -- rUpavattva ' hai / jisa meM rUpa, rasa, gandha, aura sparza pAyA jAya arthAt jo mUrtika ho, vaha pudgala hai| yadyapi paramANu Adi pudgala bahuta sUkSma haiM, aura atIndriya hone ke kAraNa unake guNa indriyoM dvArA nahIM grahaNa kiye jAte, tathApi jaba una pudgaloM kA bAdara skandha ke rUpameM pariNamana hotA hai taba ve indriyoMdvArA grAhya ho jAte haiM aura unakA rUpavattva pratIta hone lagatA hai| paramANu Adi atIndriya pudgaloM meM aura dharmAstikAya Adi atIndriya dravyoM meM itanA antara hai ki-dharmAstikAya Adi arUpI dravya kabhI indriyoM ke viSaya nahIM hote, ataH ve atIndriya aura arUpI haiM, kintu paramANu Adi pudgala atIndriya hone para bhI rUpI haiN| pugalanuM lakSaNa-- pudgalenuM lakSaNa rUpavatva che; jemAM rUpa, rasa, gaMdha ane sparza jevAmAM Ave arthAta je mUrtimAna heya te pudgala che. jo ke paramANu Adi gugala bahu ja sUkSma che ane atIndriya hovAnA kAraNe tenA guNa indri dvArA grahaNa karI zakAtA nathI, te paNa jyAre te pudgalanuM bAdara kaMdhanA rUpamAM pariNamana thAya che, tyAre te Indri dvArA grahaNa thaI jAya che, ane tenuM rUpavatva pratIta thavA lAge che. paramANu Adi atIndriya pugamAM ane dharmAstikAya vagere atIndriya dravyomAM eTaluM aMtara-pheraphAra che ke dharmAstikAya Adi arUpI dravya kayAreya paNa Indriyone viSaya thatA nathI, tethI te atIndriya ane apI che, paraMtu paramANu Adi pudgala atIndriya hovA chatAMya rUpI che. pra. A.-13 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre pudgalAnAM pradezasaMkhyAparamANumArabhyAcittamahAskandhaparyantAH pudgalA vividhapariNAmA bhavanti / teSAM pradezAH saMkhyAtA asaMkhyAtA anantAzca yathAsaMbhavaM bhavanti / tatra-saMkhyAtaparamANusaMyogasaMjAtaH skandhaH saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtaparamANughaTitaH skandho'saMkhyAtapradezI, anantaparamANusaMhatisamudbhUtazca skandho'nantapradezI bhavati / paramANostu niraMzatvAnnAsti pradeza iti / pudgalAnAM kSetrasthitiHparamANau vibhAgAbhAvAdekasminneva pradeze lokAkAzasya paramANurava pudgaloM ko pradezasaMkhyAparamANuse lekara acitta mahAskandha taka saba pudgala vividha pariNamana vAle hote haiM / unake pradeza yathAsambhava saMkhyAta asaMkhyAta athavA ananta hote haiM / saMkhyAta paramANuoM ke saMyoga se banA huA skandha saMkhyAtapradezI kahalAtA hai / asaMkhyAta paramANuoMse banA huA skandha asaMkhyAtapradezI aura ananta paramANuoM se niSpanna skandha ananta pradezI kahalAtA hai| paramANu niraMza hotA hai usake aneka bhAga nahIM ho sakate, ata eva vaha apradezI hai| pudgaloM ko kSetrasthitiparamANu ke vibhAga na hone ke kAraNa lokAkAza ke eka hI pradeza meM usakI pudagalAnI pradezasaMkhyAparamANuthI laIne acitta mahAtkaMdha sudhI sarva pugala vividha pariNamanavALA hoya che. tenA pradeza yathAsaMbhava saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hoya che. saMkhyAta paramANuonA saMgathI banelA skaMdha saMkhyAtapradezI kahevAya che, asaMkhyAta paramANuothI banelA skaMdha asaMkhyAtapradeza ane ananta paramANuothI niSpanna skaMdha ananta-pradezI kahevAya che. paramANu niraMza hoya che, tenA aneka bhAga thaI zakatA nathI tethI te apradeza che. pudagalonI kSetrasthiti- paramANumAM vibhAga nahi hevAnA kAraNe kAkAzanA eka ja pradezamAM tenI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya gAhate / dvathaNukaskandhazca tasyaikasmin pradeze, dvayozca pradezayoravagAhate / tathA tryaNukaskandho lokAkAzasyaikasmin pradeze, dvayoH pradezayostriSu pradezeSu cAvagAhate / ecaM caturaNukAdInAM saMkhyAtapadezA'saMkhyAtapradezAnantapradezAnAM skandhAnAmavagAhanaM lokAkAzasyaikapradezamArabhya saMkhyAtA'saMkhyAtapadezaparyanteSu bhavati / nanve kasminnAkAzapradeze'lpIyasi kathamanantapradezinaH skandhAH sthAnaM labhante, na hi kalaze sindhoH samAvezaM pazyAmaH ? avagAhanA hotI hai / dvayaNuka arthAt do paramANu vAlA skandha lokAkAza ke eka pradeza meM yA do pradezoM meM avagAhana karatA hai| isI prakAra tIna paramANuoM vAlA skandha lokAkAza ke eka pradeza meM, do pradezoM meM athavA tIna pradezoM meM avagAhana karatA hai| isI bhAMti caturaNuka ( cAra aNuoM vAle ) Adi skandhoM kI avagAhanA, tathA saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI taka ke skandhoM kI avagAhanA lokAkAza ke eka pradeza se lekara saMkhyAta tathA asaMkhyAta pradezoM meM hotI hai / zaMkA-AkAza ke eka choTe se pradeza meM anantapradezI skandha kA samAveza kisa prakAra ho sakatA hai, gAgara meM sAgara kA samAveza honA to kahIM dikhAI nahIM detaa| avagAhanA hoya che kayaka arthAt be paramANuvALA skaMdha lekAkAzanA eka pradezamAM athavA be pradezomAM avagAhana kare che. e pramANe traNa aNuovALA kaMdha kAkAzanA eka pradezamAM, be pradezomAM athavA traNa pradezomAM avagAhana kare che. e pramANe ja cAra aNuovALA Adi audhonI avagAhanA, tathA saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI ane anantapradezI sudhInA skaMdhanI avagAhanA lakAkAzanA eka pradezathI laIne saMkhyAta tathA asaMkhyAta pradezomAM hoya che. zaMkA-AkAzanA eka nAnA pradezamAM ananta pradezI kaMdhane samAveza kevI rIte thaI zake, gAgaramAM sAgarane samAveza thayele kaI ThekANe dekhAtuM nathI ? zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre atra brUmaH - pudgalasya pariNamanazaktireva tAdRzI yataH paramasUkSmastAdRzaH pariNAmo jAyate, yenAnantapradezinaH skandhAH pradezamekaM nabhasaH pravizanti / athavA gaganasya tAdRzI vicitrA'vagAhadAnazaktiryato'nantapradezinAM skaMdhAnAM tasyaikasmin pradeze samAvezaH sidhyati / yathA avighanIbhUtalohagolakA vagAhanAbhiravakAze kilAkArAdeze bhastrAnilasamuddhatAH pAvakAvayavAH samAvizanti / yadi randhrarahitA'yogolakaM zItalIkartuM vAri nikSippate, tadA tadayogolakaparipUritanirantarAkAzadeze tasminneva vArikaNA avyAhataM pravizanti / 100 / samAdhAna--pudgala meM pariNamanazakti hI aisI hai, jisase usakA atyanta sUkSma pariNamana hotA hai / isI kAraNa anantapradezI skandha bhI AkAza ke eka pradeza meM samA jAte haiM / athavA AkAza meM aisI kucha vicitra avakAzadAna karane kI zakti hai ki usake kAraNa anantapradezI skandhoM kA bhI AkAza ke eka hI pradeza meM samAveza ho jAtA hai / jaise--atyanta saghana lohe ke gole ke avagAhana se niravakAza AkAzapradeza meM dhauMkanI kI vAyu se vRddhi pAye hue agni ke avayava praveza kara jAte haiM / tAtparya yaha hai ki -- lohe kA golA bahuta Thosa hotA hai, vaha AkAza ke jina pradezoM meM maujUda hai, vahAM jagaha dikhAI nahIM detI, phira bhI dhaukanI kI vAyu kI preraNA se unhIM AkAza pradezoM meM agni kA praveza ho jAtA hai, tatpazcAt chidrarahita usa lohe ke gole ko ThaMDA karane ke liye usa para pAnI DAlA jAya to jina AkAza pradezoM meM lohe kA golA aura pAvaka-agni hai, unhIM meM jala ke kaNa bhI berokaToka praveza kara jAte haiN| samAdhAna--pudgaleAmAM pariNamanazakti ja evI che jethI tenuM atyanta sUkSma pariNamana heAya che. e kAraNe anantapradezI ska Mdha paNa AkAzanA eka pradezamAM samAI jAya che. athavA AkAzamAM evI keAI vicitra avakAzadAna karavAnI zakti che ke--te kAraNathI anantapradezI skAnA paNa AkAzanA eka ja pradezamAM samAveza thaI jAya che. jemake--atyanta saghana leADhAnA gALAnA avagAhanathI niravakAza AkAza pradezamAM dhamaNanA vAyuthI vRddhi pAmelA agninA avayaveA praveza karI jAya che, tAtparya yo che }-soDhAno gojo mahu 4 Thosa (posAzu vinAnA ) hoya che, te AkAzanA je pradezomAM meAjIda che, tyAM jagyA dekhAtI nathI. te paNa dhamaNanA vAyunI preraNAthI te AkAza pradezamAM agnine praveza karI jAya che. te pachI chidrarahita te leADhAnA geLAne ThaMDA karavA mATe tenA upara pANI nAkhavAmAM Ave tA je AkAza-pradezomAM leADhAnA gALA ane agni che, temAM pANInAM TIpAM paNu 4-ToDa (maTAvyA) vinA praveza urI laya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya yathA vA ekmdiipprbhaayaamnekpdiipprbhaasmaaveshH| yathA vA ekakarSaparimitapArade zatakarSaparimitasuvarNasamAvezo bhavati / ___anantapradezirUpo'cittamahAskandhaH kevalisamuddhAtavat sakalalokavyApI bhvti| sa ca visrasAgatyA prathamasamaye'saMkhyAtayojanavistareNa daNDAkAreNa prinnmti| dvitIyasamaye kapATarUpeNa, tRtIyasamaye manthAnarUpeNa, caturthasamaye prataramApUrya sakalalokaM vyApnoti, pazcamasamaye prataraM saMharati, SaSThasamaye manthAnaM bhanakti, saptamasamaye kapATaM ca, aSTamasamaye daNDAkAraM saMhRtya khaMDazaH pravikIrNo bhavati / athavA-eka dIpaka ke prakAza meM aneka dIpakoM kA prakAza samA jAtA hai / athavA eka karSa-mAsA ( mApavizeSa ) parimita pAre meM sau karSa parimita sone kA samAveza ho jAtA hai| anantapradezI acita mahAskandha kevalisamudrAta ke samAna samastalokavyApI hotA hai / vaha svAbhAvika gati se, prathama samaya meM asaMkhyAtayojanavistRta daNDa ke AkAra meM pariNata hotA hai| dUsare samaya meM vaha kapATa ke rUpa meM pariNata hotA hai, aura tIsare samaya meM maMthAna ke rUpa meM ho jAtA hai, cauthe samaya meM pratara pUrNa karake sampUrNa loka meM vyApta ho jAtA hai| phira pAMcaveM samaya meM pratara ko sikoDatA hai, chaThe samaya meM maMthAna ko, sAtaveM samaya meM kapATa ko, aura AThaveM samaya meM daNDAkAra ko yaha sikoDatA hai| usake anantara vaha khaNDa khaNDa hokara bikhara jAtA hai| athavA-eka dIpakanA prakAzamAM aneka dIpakenA prakAza samAI jAya che. athavA eka karSa (mApavizeSa) parimita pArAmAM eka karSa parimita senAne samAveza thaI jAya che. anantapradezI acitta mahAtkaMdha, kevalisamuddhAtanI samAna samastaka vyApI hoya che, te svAbhAvika gatithI, prathama samayamAM asaMkhyAtajanavistRta daMDanA AkAramAM pariNata thAya che. bIjA samayamAM te kapATanA rUpamAM pariNata thAya che, ane trIjA samayamAM maMthAna (dahIM valavavAne )nA rUpamAM thAya che, cethA samayamAM pratara pUrNa karIne lekamAM vyApta thaI jAya che. pharI pAMcamA samayamAM pratarane saMkece che, chaThThA samayamAM maMthAnane, sAtamA samayamAM kapATane ane AThamA samayamAM daMDAkArane e sikeDe che, tyAra pachI te khaMDa-khaMDa thaIne vikherAI jAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre pudgalAnAmupakAra: zarIravAGmanaHprANAdayaH pudgalapariNAmA gamanA''dAna-vacana-cintanaprANanAdibhAvena jIvAnupakurvanti, ataH zarIrAdhAkAreNa pudgalA jIvAnAmupakAraM kurvanti / tatra zarIraM paJcavidham , audArikaM, vaikriyam, AhArakaM, taijasaM, kArmaNaM ceti / atha jIvAnAM ye mukhaduHkhajIvitamaraNarUpAH pariNAmA bhavanti tatra sukhAdirUpeNa jIvapariNAme nimittaM pudgalA iti siddha jIvopakAritvaM pudgalAnAm / pudgaloM kA upakAra zarIra, vacana, mana aura prANa Adi pudgaloM ke pariNAmavizeSa-gamana, AdAna, vacana, cintana aura prANana ( sAMsa lenA) AdirUpa se jIvoM kA upakAra karate haiM ataH zarIra Adi ke rUpa meM pudgala hI jIvoM kA upakAra karate haiM / inameM zarIra pAMca prakAra kA hai(1) audArika (2) vaikriya (3) AhAraka (4) taijasa aura (5) kArmaNa / prANiyoM meM sukha duHkha jIvana aura maraNa rUpa jo pariNAma hote haiM, una saba pariNAmoM meM pudgala kAraNa hai, ataH yaha siddha huA ki pudgala jIvoM kA upakAra karate haiN| pudgalene upakAra zarIra, vacana, mana ane prANa Adi pudgalenA pariNAmavizeSa-gamana, AdAna, vacana, ciMtana ane prANana (zvAsa le) Adi rUpathI jIvane upakAra kare che, eTale zarIra AdinA rUpamAM pudgala ja ne upakAra kare che, temAM zarIra pAMca 2 // cha-(1) mohArisa, (2) vaiThiya, (3) mADA24, (4) tesa mana (5) bhae. prANIomAM sukha, duHkha, jIvana ane maraNarUpa je pariNamana thAya che, te sarva pariNAmamAM pudgala kAraNarUpa che. tethI e siddha thAya che ke pudgala jIve upakAra kare che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 AcAracintAmaNi TIkA avataraNA pudgalAstikAya pudgalAnAM vizeSaguNAHvarNagandharasasparzAH pudgalAnAM vizeSaguNAH sahabhAvinaH prinnaamaaH| zabda-bandha-saukSmya - sthaulya-maMsthAna - bheda-tama-zchAyA-''tapo-dyotAdibhiH paryAyaiH pudgalA lakSyante-jJAyante, ityAzayena bhagavatA pudgalAnAM lakSaNatayA zabdAdayaH proktAH / tathAhi "sabaMdhayAra ujjoo, pabhA chAyA''tavutti vA vaNNarasagaMdhaphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM // 1 // " (utta0 a0 28) pudgaloM ke vizeSa guNa-- varNa, gandha, rasa aura sparza pudgaloM ke vizeSa ( asAdhAraNa ) guNa haiM-sahabhAvI pariNAma haiM / zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna ( AkAra ), bheda, tama, chAyA, Atapa, udyota Adi paryAyoM ke dvArA pudgala lakhA jAtA hai--jAnA jAtA hai| isa Azaya se bhagavAn ne zabda Adi ko pudgaloM kA lakSaNa kahA hai, vaha isa prakAra-- "sabaMdhayAra ujjoo, pabhA-chAyA-''tavutti vA, vaNNarasagaMdhaphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM" zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, rasa, gandha, aura sparza, ye saba pudgaloM ke lakSaNa haiN| gAthA meM 'chAyA''tavutti' yahA~ 'iti' zabda Adi ke artha meM hai| isa Adi zabda se varNa Adi kA grahaNa ho sakatA thA phira bhI unheM alaga kahane kA kAraNa yaha hai ki ve nitya sahabhAvI guNa haiN| pudgalane vizeSa guNavrnn, madha, 2sa bhane 25za pATana vizeSa ( masAdhAraNa) gura chasamAvI pariNAma che 15-6, madha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna (42) leha, tabha, chAyA, Atapa, udyota Adi paryAyathI lakhI zakAya che-jANI zakAya che. te AzayathI bhagavAne zabda Adi pudgalenuM lakSaNa karyuM che, te A pramANe che - " sabaMdhayAra ujjoo, pabhA-chAyA-''tavutti vA, vaNNarasagaMdhaphAsA; puggalANaM tu lakkhaNaM" za74, 254 // 2, dhota pramA, chAyA, mAta5, 1, 2sa, ma ane 25za, se YkhAnu sakSaya che. AyAmAM-'chAyA''tavutti' ahi 'iti' 074 mahinA artha mA cha, me pramANe 'Adi' za74thI va vagerenu a ya za cha to 55 tene 25 kahevAnuM kAraNa e che ke te nitya sahabhAvI guNa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre zabdo'ndhakAra udyotaH prabhA chAyA Atapa iti vA / varNarasagandhasparzAH pudgalAnAM tu lakSaNam / iti cchAyA / 104 " chAyA''tavRtti" ityatra 'iti' zabda AdyarthakaH / tenaiva varNAdInAM grahaNe'pi punarupAdAnaM nityasahabhAvitvabodhanArtham / tatra varNaH paJcadhA, kRSNa - nIla lohita - pIta-zukra- bhedAt / gandho dvividhaH - surabhirasurabhizca / rasaH paJcavidhaH - tiktakaTukaSAyAmla - madhura - bhedAt / sparzo'STadhA - kaThina-mRdu-guru-laghu-zItoSNa snigdha- rUkSa - bhedAt / saMsthAnaM paJcavidham-vRtta - tryasra - caturasra - ''yata - parimaNDala - bhedAt / pudgalavibhAga: pudgalaH saMkSepato dvividhaH - paramANu- skaMdhabhedAt / varNa pAMca prakAra kA hai - kAlA, nIlA, lAla, pIlA, aura sapheda | sugandha durgandha ke bheda se gandha do prakAra kA hai / rasa ke pAMca bheda haiM-- tIkhA, kaDuA, kaSailA, khaTTA, aura mIThA / sparza ke ATha bheda haiM-- kaThina, komala, bhArI, halkA, zIta, uSNa, cikanA, aura rUkhA / saMsthAna pAMca prakAra kA hai - vRtta ( gola ), tryakha ( tikonA ), caturasra ( caukora ), Ayata ( lambA ) aura parimaNDala - ( gola-maTola ). pudgala ke bheda saMkSepa se pudgala ke do bheda haiM- paramANu aura skandha | varSA yAMya ajharanA che-aNo, sIso, sAsa, pINo bhane ghoNe. sugaMdha mane durga ghanA lehathI gaMdha meM aAranA che rasanA pAMca leha che- tIthe, uDavo, uSAyeso, mATo ramane bhITho, sparzanA mA leha che-44Nu, abhasa, lArI, usao, zIta, uSNu, cikaNA ane rUkSa saMsthAna pAMca prakAranAM che-vRtta-gALa, trikALu, catuSkANu, lAMbu' ane geALamaToLa, pudgalenA bheda saMkSepathI yuddagAnA me leha che - (1) parabhAgu bhane (2) 246. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA pudgalAstikAya paramANusvarUpam tatra paramANuzca sakalavibhAgAntavartI niraMzaH parasparasaMyuktaH, sUkSmatvAdindriyavyApArAtItaH, ekaikavarNa- gandha-rasa - dvisparzayuktaH, dUdhaNukaskandhAdyacittamahAskandhaparyantAnAM sthUla sUkSma-skandhakAryANAM kAraNarUpo nityazceti / uktaJca bhagavatA bhagavatI sUtre - (za. 20 u05 ) - 105 paramANu kA svarUpa paraspara asaMyukta hai / paramANu, pudgala kA antima vibhAga hai / vaha niraMza hai| sUkSma hone ke kAraNa indriyoM kI usameM pravRtti nahIM ho sakatI / eka varNa, eka gandha, eka rasa aura do sparzose yukta hai / dvaNuka skandhase lekara antima mahAskandha paryanta sthUla evaM sUkSma skaMdharUpa kArya kA kAraNa hai aura nitya hai / bhagavAnane bhagavatIsUtra (za, 20, u05 ) meM kahA hai prazna- bhagavan ! paramANu pudgala kitane varNavAlA, kitane gaMdha vAlA, kitane rasavAlA, aura kitane sparzavAlA kahA gayA hai ? / uttara - gautama ! eka varNavAlA, eka gaMdha vAlA, eka rasavAlA aura do sparzavAlA kahA gayA hai / eka varNavAlA hotA hai to kadAcit kAlA, kadAcit nIlA, kadAcit lAla, paramANunuM svarUpa~~ parabhAlu, se yuddaGgasanA aMtima vibhAga che. te niraMza (aMzarahita) che. paraspara asa'yukta che. sUkSma hAvAnA kAraNe indriyAnI pravRtti temAM thaI zakatI nathI. eka vaNu, eka gaMdha, eka rasa ane e sparzathI yukta che. caNuka skaMdhathI laIne acitta mahAka Mdha paryanta sthUla ane sUkSmaskaMdharUpa kArya nuM kAraNa che, ane nitya che. lagavAne lagavatI sUtra ( za. 20 u. pa.) mAM che: prazna-'' bhagavan ! paramANu pudgala keTalA varNavALu, keTalA gaMdhavALuM, keTalA rasavALu', ane keTalA sparzavALu kahyu che ? uttara-gautama! eka varNavALu, eka ga MdhavALu, eka rasavALuM, ane e svA hyuM che." " eka vaNa vALu hAya che te kadAcita kALuM, kadAcit lIluM, kadAcit lAla, kadAcit pILu ane kadAcit zveta hAya che. eka gadhavALu hAya che ! kadAcit pra. A.-14 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre "paramANupoggale NaM bhaMte ! kativanne, katigaMdhe, katirase, katiphAse pannatte ?, goyamA ! egavanne, egagaMdhe, egarase, dupphAse pannatte, taMjahA-jai egavanne-siya kAlae, siya nIlae, siya lohie, siya hAlidde, siya sukille / jai egagaMdhe-siya subhigaMdhe, siya dunbhigaMdhe / jai egarase-siya titte siya kaDae siya kasAe, siya aMbile, siya mahure / jai dupphAse-siya sIe ya niddhe ya 1, siya sIe ya lukkhe ya 2, siya usiNe ya nidve ya 3, siya usiNe ya lukkhe ya 4" iti / paramANupudgalaH bhadanta ! kativarNaH, katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? gautama ! ekavarNaH, ekagandhaH, ekarasaH, dvisparzaH prjnyptH| tadyathA-yadi ekavarNaH -syAt kAlakaH, syAt nIlakaH, syAt lohitaH, syAt hAridraH, syAt zuklaH / yadi ekagandhaH-syAt surabhigandhaH, syAt durabhigandhaH, yadi ekarasaH syAttiktaH syAt kaTukaH, syAt kaSAyaH, syAt amlaH, syAt mdhurH| yadi dvisparzaH-syAt zItazca snigdhazca 1, syAt zItazca rUkSazca 2, syAt uSNazca snigdhazca 3, syAt uSNazca rUkSazca 4, / iti cchAyA, kadAcit pIlA, aura kadAcit zukla hotA hai / eka gandhavAlA hotA hai to kadAcit surabhigaMdhavAlA, kadAcit durabhigaMdhavAlA hotA hai| yadi eka rasavAlA hotA hai to kadAcit tikta, kadAcit kaTuka, kadAcit kaSAyalA, kadAcit khaTTA, aura kadAcit mIThA hotA hai| yadi do sparzavAlA hotA hai to kadAcit zIta aura snigdha (cikanA) 1, kadAcit zIta aura rUkSa 2, kadAcit uSNa aura snigdha 3, tathA kadAcit uSNa aura rUkSa hotA hai / surabhigaMdha (sArI gaMdha) vALuM ane kadAcita durabhigaMdhavALuM hoya che. je eka rasavALuM hoya che te kadAcita tIkhuM, kadAcit kaDavuM, kadAcit kaSAyaluM, kadAcit khATuM ane kadAcit madhura-mIThuM-hoya che. je be sparzavALuM hoya che te kadAcita zIta ane snigdha-(cikaNA) 1, kadAcit zIta ane rUkSa 2, kadAcita uSNa ane nigdha 3, tathA kadAcit uSNa ane rUkSa hoya che. 4" zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA pudgalAstikAya 107 aat zastrAdinA latAdivadacchedyaH sUcyAdinA carmavadabhedyaH, agninA kASThavadadAdyaH, hastAdinA vastrapAtratradagrAdyazca / uktaJca bhagavatA bhagavatIsUtre ( za0 - 20 u0 5 ) - kaivihe paNNatte 1, " davvaparamANU NaM bhaMte / goyamA ! cauvvihe paNNatte, taMjahA - acchejje, abhejje, aDajjhe, agejjhe / " iti / dravyaparamANuH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ?, gautama ! caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA acchedyaH, abhedyaH, adAyaH, agrAhyaH / iti cchAyA / yadyapi paramANuH pudgalatvAnmUrttastathA'pyasau khaNDazaH kartumazakyaH, AkAzapradezavatparamANoH pudgalaparamajaghanyAMzarUpatvAt sarvaparimANebhyo'pakRSTaM parimANaM paramANoreva tasmAtso'khaNDa eva / paramANu, zastra ke dvArA latA Adi kI bhA~ti chedA nahIM jA sakatA, camaDe kI taraha suI Adi se bhedA nahIM jA sakatA, kASTha ke samAna agni Adi se jala nahIM sakatA aura vastra pAtra Adi padArthoM kI taraha hAtha Adise pakar3A nahIM jA sakatA / bhagavAn bhagavatIsUtra (za. 20, u05 ) meM kahA hai prazna- bhagavan ! dravya paramANu kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - gautama ! cAra prakArakA kahA gayA haiM- acchedya, abhedya, adAhya aura agrAhya / paramANu, pudagala hone ke kAraNa mUrtika hai, phira bhI usa ke khaNDa nahIM kiye jA skte| jaise AkAza kA eka pradeza jaghanya aMzarUpa hai aura usakA parimANa sabhI paramANu, zastra dvArA latA AdinA pramANe chedI zakAtuM nathI, cAmaDAnI jema seAya vagerethI vIMdhI zakAtu nathI, kASThanI jema agni AdithI mALI zakAtu nathI, ane vastra pAtra Adi padArthonI jema hAtha vagerethI pakaDI zakAtuM nathI. lagavAne lagavatI sUtra - ( . 20 - 7.5 ) bhAM udhuM che: prazna- bhagavan ! draSya paramANu keTalA prakAranu kahyuM che? uttara- gautama! yAra prahAra uchu che-"chedya, aledya, mahAhya bhane agrAhya." ( cheTTI zAya nahi, lehI zAya nahi, maNI zaDe nahi, ane zraNu thardha zaDe nahi ). paramANu, pudgala hovAnA kAraNe mUtika che teA paNa tenA khaMDa-bhAga thaI zakatA nathI jemake:-AkAzane eka pradeza jaghanya aMzarUpa che, ane tenuM parimANu zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 AcArAgasUtre sa ca pratyakSadRzyairanekavidhairvAdarapariNAmarUpaiH skandhairanumIyate / uktaJca"kAraNameva tadaMta, suhumo Nicco ya hoi paramANU / egarasagaMdhavaNNo, dupphAso kajjaliMgo ya // 1 // iti chAyA-kAraNameva tadantya, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagaMdhavoM, dvisparzaH kAyaliGgazca // 1 // " iti / ___ skandhasvarUpaM tadbhedAcaparasparasaMmilitabaddhaparamANusamudAyaH skndhH| skandhAntavartI niraMzo'vayavaH pradeza ityucyate / parimANoMse hInatama hai, isI prakAra paramANu bhI jaghanya aMzarUpa hai-usake aMza nahIM ho sakate, vaha akhaNDa hai| pratyakSa se dikhAI denevAle aneka prakAra ke bAdararUpa pariNata skandhoM se paramANu kA anumAna hotA hai / kahA bhI hai.... " paramANu kAraNarUpa hai, antima aMzarUpa hai, sUkSma hai aura nitya hai / eka rasavAlA, eka gaMdhavAlA, eka varNavAlA aura do sparzavAlA hotA hai| skaMdharUpa kArya dekhane se usakA anumAna hotA hai|" skandha kA svarUpa aura bhedaparaspara mile hue-ApasameM baddha-paramANu kA samUha skaMdha kahalAtA hai| skaMdhameM rahA huA niraMza avayava pradeza kahalAtA hai| sarva parimANathI hInatama che, e pramANe paramANu paNa jaghanya aMzarUpa che, tenAM aMza-vibhAga thaI zakatA nathI, te akhaMDa che. pratyakSathI jovAmAM AvatA aneka prakAranA bAdarapa pariNata skaMdhathI paramANunuM anumAna thAya che. kahyuM paNa che paramANu kAraNarapa che, antima aMzarUpa che, sUkSama che ane nitya che, eka rasavALuM che, eka gaMdhavALuM, eka varNavALuM ane be sparzavALuM hoya che. skaMdharUpa kAryanA dekhAvathI tenuM anumAna thAya che. skaMdhanuM svarUpa ane bheda- paraspara maLelA-aMdara aMdara baddha-paramANuone samUha te aMdha kahevAya che. skaMdhamAM rahele niraMza avayava te pradeza kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya 109 yadyapi dharmAdharmAkAzajIvA api pudgalavatskandharUpAstathApi skandharUpapudgalAdayaM vizeSaH-teSAm-dharmAdInAM catuNI pradezAH svasvaskandhAna khaNDazaH pRthag bhavitumarhanti, teSAmamUrtatvAt / pudgalamadezAstu khaNDazaH pRthag bhavanti, teSAM mUtatvAt , AzleSavizleSAbhyAM mUrttavastuni saMmilana-pRthagbhAva-zakteH sarvAnubhavagocaratvAt , ataH skandhapudgalAnAM sthUlaH sUkSmo vA bhAgo'vayavaucyate / avayauti-pRthagbhavatItyavayavazabdavyutpattyA vibhAjya evAMzo'vayavazabdArthastasmAtpudgalapradeza evAvayava ityucyate / ___yadyapi dharma-dravya adharma-dravya AkAza aura jIva bhI pudgalake samAna skandharUpa haiM, phira bhI skandharUpa pudgala se unameM yaha bhinnatA hai-dharma Adi cAra dravyoMke pradeza apane 2 skandhase kabhI alaga nahIM ho sakate, kyoMki dharma Adi cAra dravya amUrta haiN| pudgala dravya ke pradeza khaNDa2 hokara alaga ho jAte haiM, kyoMki pudgala mUrta haiN| AzleSa aura vizleSa ke dvArA mUrta vastu meM milane aura bichuDane kI zakti hai, yaha bAta sabhI ke anubhava se siddha hai, ataH skandha-pudgaloM kA sthUla yA sUkSma bhAga avayava kahalAtA hai, 'avayauti' iti-avayavaH arthAt jo pRthak ho sake use avayava kahate haiM, isa vyutpatti ke anusAra vibhakta ho sakane yogya aMza ko hI avayava kahA jA sakatA hai, ataH pudgala kA pradeza hI avayava kahalAtA hai / ne yama-dravya, adharma-dravya, 2041mane 75 55 pusanA samAna ska dharapa che, te paNa skaMdharUpa pudgalathI temAM e bhinnatA che--dharma Adi cAra dravyanA pradeza pita-pitAnA skaMdhathI kayAreya paNa alaga thaI zakatA nathI. kemake dharma Adi cAra dravya amUrta che. pudgala dravyanA pradeza khaMDa khaMDa thaIne alaga thaI jAya che, kema ke pugala mUrta che. AzleSa (maLavuM) ane vizleSa (judA thavuM) dvArA mUrta vastumAM maLavuM ane chUTA thavuM te zakti che, A vAta sarvane anubhavathI siddha che. eTalA kAraNathI skaMdha pudgalonuM sthUla athavA sUkSma avayava 42vAya cha 'avayauti' iti-avayavaH arthAt pRtha6 thacha / tena avayava kahe che, e vyutpatti pramANe vibhakta thavA gya aMzane ja avayava kahe che. A kAraNathI pudgala dravyane pradeza ja avayava kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 AcArAgasUtre saMghAtAd, bhedAt , saMghAtabhedAbhyAM ca dvipadeziprabhRtayaH skandhAH samutpadyante / uktazca bhagavatA sthAnAGgasUtre "dohiM ThANehiM poggalA sAhaNaMti, taMjahA-sayaM vA poggalA sAhannati, pareNa vA poggalA sAhannati / sayaM vA poggalA bhijjati pareNa vA poggalA bhijjati" iti| chAyA-" dvAbhyAM sthAnAbhyAM pudgalAH saMhanyante / tadyathA-svayaM vA pudgalAH saMhanyante, pareNa vA pudgalAH saMhanyante / svayaM vA pudgalA bhidyante, pareNa vA pudgalA bhidyante / iti| 'svayaMve'-ti svabhAvato vA abhrAdiSviva saMhanyante-sambadhyante / (kamaNaH kartRtvavivakSAyAM prayogo'yam ) pareNa vA anyena vA puruSAdinA saMhanyante saMhatAH kriyante / (karmaNi vAcye prayogo'yam ) / evaM bhidyante-vikIryante / dvayoH paramAyoH saMghAtAd dvipradezI skandhaH samudbhavati / dvipradezinaH saMghAta (milane) se, bheda (bichuDane ) se tathA saMghAtabhedase dvipradezI Adi skandha utpanna hote haiN| __ bhagavAnane sthAnAGgasUtrameM kahA hai-- "do sthAnoM se pudgala Apasa meM milate haiM, vaha isa prakAra-yA to pudgala svayaM bAdala Adi kI taraha mila jAte haiM, yA dUsare puruSa Adi ke dvArA milAye jAte haiM, isI prakAra pudgala ravayaM alaga ho jAte haiM, yA dUsare ke dvArA alaga kiye jAte haiM / do paramANuoM ke saMghAta se dvipradezI skandha banatA hai, dvipradezI skandha saMghAta (melApa)thI bheda (judA paDavA)thI tathA saMghAta-bhedathI dvipradezI vigaire 24 utpanna thAya che. sApAne sthAnAGgasUtramA yu cha be sthAnethI pudgala paraspara maLe che. te A pramANe-pugala pite ja vAdaLa Adi pramANe maLI jAya che, athavA bIjA puruSa AdinA dvArA meLavAya che. e pramANe pugala pote ja agala thaI jAya che, athavA to bIjAnA dvArA alaga karI zakAya che. be paramANuonA saMghAtathI maLavAthI) dvidezI skaMdha bane che. dvidezI skaMdha zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya skandhasya paramANozca saMyAge sati tripadezI skandho bhavati / saMkhyAtaparamANUnAM saMghAtAt saMkhyAtapradezI skandhaH, asaMkhyAtaparamANUnAM saMyogAd asaMkhyAtamadezI skandhaH, anantaparamANUnAM saMghAtAjjAto'nantapradezI skandhaH, anantapradezinAM skandhAnAM yoge tvanantAnantapradezI skandho jAyate / saMkhyAtapradezyAdiSu skaMdheSu saMyogapariNAmaH pUrvoktarItyA bhAvanIyaH / yaNukAdikrameNAnantAnantapradeziparyantA ye skandhAH saMyogapariNAmajAstebhyaH paramANuH pRthag bhavati cettadaikaparamANunyUnaH skandho jAyate / evaM dvitricatuHpaJcAdiparamANupRthagbhAvakrameNa nyUnAnnyUno dvipadezI skandhaH samutpadyate / aura eka paramANu kA saMyoga hone para tripradezI skandha banatA hai, saMkhyAta paramANuoM ke saMdhAta se saMkhyAtapradezI skandha banatA hai aura asaMkhyAta paramANuoM ke saMyoga se asaMkhyAtapradezI skandha banatA hai / ananta paramANuoM ke milane se anantapradezI skandha banatA hai, anantapradezI skandhoM kA saMyoga hone para anantAnantapradezI skandha utpanna hotA hai| saMkhyAtapradezI Adi skandhoM meM saMyogarUpa pariNamana pUrvoktaprakAra se samajha lenA caahie| dvayaNuka Adi ke krama se anantAnantapradezI paryanta jo skandha saMyogapariNAma se bane haiM, una meM se agara eka paramANu alaga ho jAtA hai to vaha eka paramANuhIna skaMdha raha jAtA hai| isI prakAra do tIna cAra pAMca Adi paramANuoM ke alaga hone para anta meM dvipradezI skaMdha hI bacatA hai / ane eka paramANune saMga thavAthI tripradeza skaMdha bane che, saMkhyAta paramANuonA saMghAtathI (maLavAthI) saMkhyAtapradezI skaMdha bane che. ane asaMkhyAta paramANuonA saMgathI asaMkhyAtapradezI skaMdha bane che. ananta paramANuonA saMgathI ananta pradezI skaMdha utpanna thAya che. anantapradeza skaMdhane saMga thAya to anantAnaHpradezI skaMdha utpanna thAya che. saMkhyAtapradezI Adi skaMdhamAM saMgarUpa pariNamana pUrvanA prakArathI samajI levuM joIe. dvadyaNuka AdinA kramathI anantAnantapradezI paryanta je kaMdha che, te saMga pariNamanathI banyA che. temAMthI je eka paramANu alaga thaI jAya te te eka paramANuhIna skaMdha rahI jAya che. e pramANe be, traNa, cAra, pAMca Adi paramANuo alaga thaI jAya te antamAM dvidezI skaMdha ja bace che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 AcArAgasatra skandhAd bahirgatasya paramANoranyena paramANunA saMyoge dvayaNukaskandha utpadyate / evaM saMyoga-vibhAgAbhyAmapi vividhAH skandhA bhavanti / paramANUnAM bandhasya kAraNamparamANudvayasya paramANUnAM vA parasparAnupravezo na bhavati, chidrAbhAvAt, kintu tayosteSAM vA visrasAgatyA parasparaM saMyoge sati snigdharUkSatvaguNasadbhAve parasparaM bandho bhavati / aikyaparimANo bndhH| tatrAyaM vizeSa: skaMdha se alaga huA paramANu jaba dUsare paramANu ke sAtha milatA hai to donoM ke melase navIna dvayaNuka utpanna ho jAtA hai| isa prakAra saMyoga aura vibhAga ke dvArA mAti-mAti ke skandha utpanna hote hI rahate haiM / paramANuoM ke bandha kA kAraNa do yA adhika paramANu eka dUsare meM praveza nahIM kara sakate, kyoMki paramANuoM meM chidra nahIM hotA, alabatta svAbhAvika gati se do yA do se adhika paramANuoM kA paraspara meM saMyoga hone para una meM vidyamAna snigdhatA aura rUkSatA guNa ke kAraNa una kA Apasa meM bandha ho jAtA hai / ekatArUpa pariNamana ko bandha kahate haiM / bandha ke sambandha meM itanA vizeSa samajhanA cAhie --- aMdhathI alaga thayelA paramANu jyAre bIjA paramANunI sAthe maLe che, te baMnenA maLavAthI navIna prayaNuka utpanna thAya che. e pramANe saMga ane vibhAga dvArA tareha-tarehanA skaMdha utpanna thayA kare che. paramANuyAnA dhanu 1294be athavA adhika paramANu eka bIjAmAM praveza karI zakatA nathI, kemake paramANuomAM chidra nathI. alabata svAbhAvika gatithI be athavA bethI adhika para mANuone paraspara saMyoga thavAthI temAM vidyamAna snigdhatA ane rUkSatAnA guNanA kAraNe tene ApasamAM baMdha thaI jAya che. ekatApa pariNamanane baMdha kahe che. baMdhanA saMbaMdhamAM eTaluM vizeSa samajavuM joIe ke - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya ___ jaghanyaguNasnigdhayordvayoH, jaghanyaguNasnigdhAnAM vA bahUnAM paramANunAM parasparaM bandho na bhavati / tathA jaghanyaguNarUkSayoH, jaghanyaguNarUkSANAM vA parasparaM bandho na bhavati / jaghanyo'pakRSTatamaH, guNazabdo'tra sNkhyaarthkH| yathA ekaguNaM, dviguNamityAdipadam-ekasaMkhyakadvisaMkhyakAdyarthabodhakam / snehAdiguNAnAM prakarSApakarSoM lokamasiddhau / yathA-pAnIyAdajAdugdhaM snigdham , ajAdugdhAd gavyaM dugdham , tatazca mahiSodugdhamityuttarottaraM snehprkrssH| eSAmeva pUrva pUrva snehaapkrssH| tathA caikaguNasnigdhasyaikaguNasnigdhena, dvayorbahUnAM paramANUnAM parasparaM bandho na bhavati / ekaguNarUkSasyaikaguNarUkSeNa ca jaghanyaguNa snigdha do paramANuoM kA, athavA bahuta paramANuoM kA parasparameM bandha nahIM hotA / isI prakAra jaghanyaguNa rUkSa do yA bahuta paramANuoM kA bhI paraspara meM bandha nahIM hotA / jaghanya kA artha yahA~ hInatama samajhanA caahie| guNazabda yahAM saMkhyA ( DigarI) kA vAcaka hai, jaise-ekagunA, dogunA Adi pada ekasaMkhyaka dvisaMkhyaka Adi artha ke vAcaka haiN| snigdhatA (cikanAI ) Adi guNoM kI adhikatA Ara nyUnatA loka meM prasiddha hai / jaise pAnI kI apekSA bakarI kA dUdha cikanA hotA hai| bakarI ke dUdhase gA kA dUdha adhika cikanA hotA hai, aura gau ke dUdha kI apekSA bhaiMsa kA dUdha adhika cikanA hotA hai| isa prakAra pAnI AdimeM uttarottara cikanepana kI adhikatA hai / inhI pAnI Adi meM pahale2 vAloM meM cikanepanakI nyUnatA hai| isa prakAra eka guNa snigdha kA, eka guNa snigdha ke sAtha, do yA adhika paramANuoM kA jaghanya guNa snigdha be paramANuone athavA baha paramANuone paraspara baMdha thato nathI, jaghanya artha ahiM hInatama samajavuM joIe. guNa zabda ahiM saMkhyA (DigrI) ne vAcaka che. jevI rIte eka gaNA be gaNA Adi pada eka saMkhyaka, dvisaMkhyaka Adi arthanuM vAcaka che. snigdhatA (cikaNApaNuM) Adi guNenI adhikatA ane nyUnatA lekamAM prasiddha che. jema pANInI apekSAe bakarInuM dUdha cikANuM hoya che. bakarInA dUdhathI gAyanuM dUdha ane gAyanA dUdhanI apekSAe bheMsanuM dUdha vadhAre snigdha (cikaNuM) hoya che. e pramANe pANI AdimAM uttarottara cikaNApaNAnI adhikatA che. e pANI AdimAM pahelA-pahelAnAmAM cikaNApaNAnI nyUnatA che. e pramANe eka guNa snigdhane, eka guNa snigdhanI sAthe, tathA be athavA adhika paramANuone pra. A. 15 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 AcArAgasUtre dvayobahUnAM vA paramANUnAM parasparaM bandho na bhavatIti phalitam / nanu paramANUnAM satyapi saMyoge bandhakAraNIbhUtasnigdhasvarUkSatvayozca sadbhAve kathaM na jAyate parasparamekatvapariNatilakSaNo bandhaH ? iti / paramANostAdRzapariNamanazakterabhAvAt / pariNAmazaktayazca dravyANAM vicitrarUpAH kSetrakAlAdhanurodhena prayogavilasApekSAH prbhvnti| jaghanyaguNatvena daurbalyAdeva sneho rUkSo vA kazcid pudgalaM pariNAmayituM na samarthaH / yathAtulyadurvalaguNamallayorubhayomadhye parasparaM ko'pi kazcidabhihantuM na prabhavati, tasmAjjadhanyaguNAnAM parasparaM bandho na bhavatIti siddham / paraspara bandha nahIM hotA, aura eka guNa rUkSakA eka guNa rUkSa ke sAtha do yA adhika paramANuoM kA paraspara bandha nahIM hotA, yaha siddha huaa| zaMkA-paramANuoM kA saMyoga maujUda hone para bhI, aura bandha ke kAraNabhUta snigdhatva tathA rUkSatva ke vidyamAna hone para bhI bandha-ekatArUpa pariNamana kyoM nahIM hotA ? samAdhAna-paramANu meM isa prakAra ke pariNamana kI zakti kA abhAva hai| dravyoM kI pariNamana zaktiyA kSetra aura kAla ke anurodha se prayatna tathA svabhAva kI apekSA rakhatI huI nAnA prakAra kI hotI haiN| jaghanya guNavAlA hone ke kAraNa nirbala hone se snigdha yA rUkSa paramANu kisI pudgala ko pariNata karane meM samartha nahIM hotA; jaise samAna durbalatAvAle do malloM meM se koI kisI ko parAjita nahIM kara sktaa| ata eva yaha siddha huA ki jaghanya guNavAloM kA paraspara meM bandha nahIM hotaa| paraspara baMdha thatuM nathI, ane ekaguNa rUkSane ekaguNa rUkSanI sAthe be athavA adhika paramANuone paraspara baMdha thato nathI. zaMkA-paramANuone saMga mejUda hovA chatAMya paNa, ane baMdhanA kAraNabhUta snigdhatva (cikaNApaNuM) tathA rUkSatva (lukhApaNuM) vidyamAna hovA chatAMya baMdhaekatArUpa pariNamana kema thatuM nathI ? samAdhAna-paramANumAM e prakAranI pariNamananI zaktino abhAva che, dravyanI pariNamana zaktio kSetra ane kAlane anurodhathI, prayatna tathA svabhAvanI apekSA rAkhatI thakI nAnA prakAranI thAya che. jaghanya guNavALA hovAnA kAraNe, nirbala hovAthI sneha athavA rUkSa paramANu ke pugalane pariNata karavAmAM samartha thatuM nathI. jevI rIte samAna durbaLatAvALA be malemAMthI keI keIne parAjita karI zakatA nathI. eTalA kAraNathI siddha thayuM ke-jaghanya guNavALAone paraspara baMdha thatuM nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TokA avataraNA pudgalAstikAya 115 evaM dviguNataH samArabhya yAvat saMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNasnigdhasya pudgalasya dviguNataH samArabhya yAvat saMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNamnigdhena sarveNa samaguNena pudgalena parasparaM bandho na bhavati / nathA dviguNAdirUkSasya dviguNAdirUkSeNa sarveNa samaguNena yAvadanantaguNarUkSeNa pudgalena saha parasparaM bandho na bhavati / yathA tulyabalaguNamallayorubhayormadhye parasparaM ko'pi kazcidabhihantuM na prabhavati / ___itthaM ca tulyasaMkhyake snigdhatve sati snigdhasya snigdhena saha bandho na bhavati, tulyasaMkhyake rUkSatce sati rUkSasya rUkSeNa saha bandho na bhavatIti saaraaNshH| atha jaghanyasigdhasya kIdazena snigdhena saha parasparaM bandho bhavati ? isI prakAra dviguNa se lekara saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNa snigdha pudgalakA dviguNa se lekara saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNa snigdhatAvAle samaguNa pudgala ke sAtha Apasa meM bandha nahIM hotA / tathA dviguNa Adi rUkSa samaguNavAle kisI bhA pudgala ke sAtha bandha nahIM hotA hai / jaise---samAna balavAle do malloM meM se koI kisI ko parAjita nahIM kara sktaa| isa prakAra samAna snigdhatA hone para snigdha pudgalakA snigdha pudgala ke sAtha bandha nahIM hotA hai, aura samAna rUkSatA hone para rUkSakA rUkSake sAtha bhI bandha nahIM hotA hai| zaMkA-jaghanya snigdha kA kisa prakAra ke snigdha pudgala ke sAtha paraspara bandha hotA hai / e pramANe dviguNathI laIne saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMtaguNa snigdha pudgalane dviguNathI laIne saMkhyAta, asaMkhyAta, ane anaMtaguNa snigdhatAvALA samaguNa pudgalanI sAthe ApasamAM baMdha thatA nathI. tathA dviguNa Adi rUkSa yugalane dviguNa Adi rUkSa samaguNavALA koI paNa pudgalanI sAthe baMdha thata nathI. jema samAna baLavALA be mallAmAMthI keI keIne parAjita karI zakatA nathI. e pramANe samAna snigdhatA hovA chatAMya, snigdha pugalane snigdha pudgalanI sAthe baMdha thatuM nathI, ane samAna rUkSa hovA chatAMya rUkSane rUkSanI sAthe paNa baMdha thatuM nathI. zaMkA-jaghanya snigdha pugalane kyA prakAranA snigdha pudagalanI sAthe paraspara baMdha thAya che? zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 . ___ AcArAGgasUtre atrocyate-jaghanyasnigdhasya dvayadhikatryadhikAdinA snigdhena bandho bhavati, yathA ekaguNasnigdharUpa paramANupudgalasya triguNasnigdhena paramANupudgalena saha saMyoge sati bandho bhavati / evaM ekaguNasnigdhasya caturguNapaJcaguNayAvatsaMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNa snigdhena saha bandhaH / ekaguNasnigdhasyakAdhikaguNasnigdhena (dviguNasnigdhena) tu na bandhaH, dvayadhikAdiguNa snigdhena ca snigdhapudgalasya bandhavidhAnAt / ekAdhikaguNasnigdhasya pudgalasya prativiziSTapariNamanazakterabhAvAt / ekaguNasnigdhasyaikAdhiko dvigunnsnigdhH| samAdhAna-jaghanya snigdha pudgala kA do guNa (DigarI) yA tIna guNa adhika snigdhatAvAle pudgala ke sAtha bandha hotA hai| jaise eka guNa snigvatAvAle paramANu kA tIna guNa snigdhatA vAle paramANu ke sAtha saMyoga hone para bandha ho jAtA hai| isI prakAra eka guNa ( eka aMza ) snigdhakA cAra, pAMca, yahA~ taka ki saMkhyAta, asaMkhyAta evaM ananta guNa snigdha ke sAtha bandha hotA hai / eka guNa snigdhakA eka adhika guNa snigdha arthAt dviguNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA, kyoMki do guNa adhika snigdhakA snigdha pudgala ke sAtha bandha batalAyA gayA hai| eka guNa adhika snigdha pudgala meM vizeSa prakAra ke pariNamana kI zakti nahIM hai| eka guNa snigdhatAvAle kI apekSA eka guNa adhika snigdha jahA~ kahA jAya vahA~ do guNa snigdhatAvAlA pudgala samajha lenA cAhiye / samAdhAna-jaghanya snigdha pudgalanA be guNa (DigrI) athavA traNa guNa adhika snigdhatAvALA pugalanI sAthe baMdha thAya che jemake -eka guNa (DigrI) snigdhatAvALA paramANune traNa guNa (DigrI) snigdhatAvALA paramANunI sAthe saMga thaI jAya te 5 tha ya cha. tevI zate the zuSpa (zrI) (4) snigyatAnA yA2, pAya, tyAM sudhI ke saMkhyAta asaMkhyAta e pramANe anaMta guNa snigdhanI sAthe baMdha thAya che. eka guNa snigdhatAne eka adhika guNa snigdha arthAt dviguNa snigdhanI sAthe baMdha thatuM nathI, kemake be guNa adhika snigdhanA snigdha pudgalanI sAthe baMdha batAvyA che, eka guNa adhika snigdha pudgalamAM vizeSa prakAranAM pariNamananI zakti nathI. eka guNa (DigrI) snigdhatAvALAnI apekSA eka guNa (DigrI) adhika snigdha jyAM kahevAya tyAM be guNa (DigrI) snigdhatAvALA pudgala samajI levA joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA pudgalAstikAya 117 / evamuktayuktyA dviguNAdisnigdhasya svastrApekSayaikAdhikaguNa snigdhena saha bandho na bhavati / dviguNa snigdhasyaikAdhikatriguNasnigdhaH triguNasnigdhasya caturguNasnigdha ekAdhikaH, iti hetordviguNasnigdhasya triguNasnigdhena saha bandho na bhavati / itthaM ca snigdhapudgalasyaikAdhikaguNasnigdhapudgalena saha bandho na bhavatIti sAraH / bhavati / yathA I dviguNAdisnigdhasya dvayadhikAdiguNa snigdhena bandho dviguNa snigdhasya dvadhika turguNasnigdhaH / tryadhikaH paJcaguNasnigdhaH, caturadhikaH pUrvokta yukti ke anusAra dviguNa Adi snigdha kA apanI apanI apekSA se eka guNa adhika snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA / dviguNa snigdha se eka adhika kA artha hai-- triguNa snigdha, triguNa snigdha se eka adhika caturguNa snigdha sanajhanA cAhiye / isa rIti se ananta guNa snigdha bhI apane se eka guNa hIna snigdha kI apekSA eka guNa adhika snigdha hai | ataH dviguNa snigdha kA triguNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA / sArAMza yaha hai ki -- snigdha pudgala kA eka guNa adhika pudgala ke sAtha bandha nahIM hotA / dviguNa snigdha Adi kA do guNa adhika arthAt cAra guNa snigdha ke sAtha bandha ho jAtA hai, jaise do guNa snigdha se do guNa adhika snigdha kA pUrvokata yukti pramANe dviguNa Adi snigdhanA pAta-potAnI apekSAthI eka guNu adhika snigdha sAthe madha thatA nathI. dviguNa snigdhathI eka adhikanA atha che... triguNa snigdha, ane triguNa snigdhathI eka adhika caturguNa snigdha samajava joie. e pramANe ananta guNu snigdha pazu, peAtAnAthI eka guNa hIna snigdhanI apekSAthI eka guNa adhika snigdha che. tethI dviguNa snigdhane triguNa snigdhanI sAthe baMdha thatA nathI. sArAMza e che keH-snigdha pudgalanA eka guNa adhika snigdha pudgalanI sAthe baMdha thatA nathI. dviguNu snigdha Adine e guNa adhika arthAt cAra guNu snigdhanI sAthe khaMdha thaI jAya che. jema-e guNa snigdhathI e guNa adhika snigdhanA atha cAra zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 AcArAGgasUtre SaDguNasnigdhaH, ityAdi / triguNasnigdhasya dvayadhikaH paJcaguNasnigdhaH, tryadhikaH SaDguNasnigdhaH, caturadhikaH saptaguNasnigdhaH, ityAdi / caturguNasnigdhasya dvadyadhikaH SaDguNasnigdhaH, tryadhikaH saptaguNasnigdhaH caturadhika:- aSTaguNasnigdhaH / evaM paJcaguNasnigdhAdisaMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNa snigdhaparyantasya dvayadhikAdiguNasnigdhena saha bandho bhAvanIyaH / evaM jaghanyaguNarUkSasya, ajaghanyaguNarUkSasya ca bandhavyavasthA bodhyA / visadRzapudgalabandhaH atha visadRzapudgalayorbandhe kIdRzI vyavasthA ? ucyate - jaghanyaguNa snigdhasya, jaghanyaguNarUkSeNa saha bandho na bhavati / artha cAra guNa snigdha, tIna guNa adhika kA artha pAMca guNa snigdha, cAra guNa adhika kA artha chaha guNa snigdha, ityAdi samajhanA cAhie / caturguNa snigdha se iyadhikaSaDguNa snigdha, tryadhika- saptaguNa snigdha, caturadhika- aSTaguNa snigdha samajhanA cAhie / isa prakAra paJcaguNa snigdha Adi se saMkhyAta, asaMkhyAta ananta guNa snigdha kA do guNa adhika snigdha ke sAtha bandha hotA hai / isa prakAra jaghanya guNa rUkSa kA ajaghanya guNa rUkSa ke sAtha bandha kI vyavasthA jAnanI cAhie | visadRza pudgaloM kA bandha prazna- - visadRza arthAt paraspara virodhI pudgaloM ke bandha kI kyA vyavasthA hai ? uttara -- jaghanya guNa snigdha kA jaghanya guNa vAle rUkSa pudgala ke sAtha bandha guNu snigdha, traNa guNu adhikanA atha pAMca guNa snigdha, cAra guNa adhikanA artha cha guNa snigdha, e pramANe samajavu joie. caturguNu snigdhathI draSika SadguNa snigdha, vyadhika saptaguNu snigdha caturadhika aSTaguNu snigdha samajavu joIe, e pramANe pAMca guNa snigdha AdithI saMkhyAta, asaMkhyAta anantaguNu snigdhanA e guNu adhika snigdhanI sAthe khadha thAya che e pramANe jadhanya guNa rUkSanI ajadhanya guNu rUkSanI sAthe badhanI vyavasthA jANavI joI e viza pudgalAnA madha-- prazna-visadeza arthAt parasparavidhI pudUMgalenA adhanI zu vyavasthA che ? uttara-jadhanya guNu snigdhanA jaghanya guNavALA pudgalanI sAthe aMdha thatA zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA pudgalAstikAya 119 jaghanyaguNa (ekaguNa) snigdhasya ajaghanyaguNa ( dviguNAdyanantaguNaparyanta )-snigdhasya vA svasvApekSayaikAdhikaguNarUkSeNa punaH svastrApekSayA dvayadhika tryadhika caturadhikAdiguNarUkSeNApi bandho bhavati / uktazca bhagavatA prajJApanAsUtre - (13) - trayodaze pariNAmapade - " baMdhaNapariNAme NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?, goyamA ! duvihe paNNatte, taMjahA- giddhabaMdhaNapariNAme ya lukkhabaMdhaNapariNAme ya / " samaNiyAra bandho, na hoi samalukkhayAevi Na hoi / mANikkha-taNeNa baMdho udhANaM // 1 // chAyA - bandhanapariNAmo bhadanta ! katividhaH prajJaptaH 1, gautama ! dvividhaH prajJaptastadyathA - snigdhabandhanapariNAmazra, rUkSabandhana pariNAmazca / samasnigdhatAyAM bandho na bhavati, samarUkSatAyAmapi na bhavati / vimAtra snigdharUkSatvena, bandhastu skandhAnAm // 1 // nahIM hotA / jaghanya guNa ( ekaguNa ) snigdha kA athavA ajaghanya guNa ( do se lagAkara ananta guNa taka ) snigdha kA, apane se eka guNa adhika rUkSa ke sAtha bandha hotA hai / aura apane apane se do adhika, tIna adhika, cAra adhika Adi rUkSa pudgala ke sAtha bhI bandha hotA hai / bhagavAn ne prajJApanA sutra ke 13 veM pariNAma padameM kahA haiM - -" bhagavAn ! bandha pariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? prazna uttara - gautama ! do prakAra kA kahA gayA hai - ( 1 ) snigdhabandhana pariNAma aura (2) rUkSabaMdhanapariNAma / samAna snigdhatA yA samAna rUkSatA hone para bandha nahIM hotA hai, kintu vibhAtraarthAt adhika kA hInake sAtha, aura hInakA adhika ke sAtha, cAhe ve snigdha ho yA rUkSa ho bandha ho jAtA hai // 1 // nathI. jaghanya guNa (eka guNa) snigdhanA athavA ajaghanya, ( ethI laI ne ananta guNa sudhI) snigdhane peAtAnAthI eka guNa adhika rUkSanI sAthe baMdha thAya che. ane potapAtAthI e adhika, traNa adhika, cAra adhika Adi rUkSa pudgalanI sAthe paNa baMdha thAya che, bhagavAne prajJApanA sUtranA 13mA pariNAma padamAM kahela che-- prazna -" lagavan! andhana - pariNAma DeMTalA aAranAM hyAM che ? uttara--gautama ! e prakAranAM kahelAM che-(1) snigdhakha dhanapariNAma ane (1) 3kSamaM dhanapariNAma. 25 samAna snigdhatA athavA samAna vimAtra arthAt adhikanA hInanI sAthe snigdha hoya rukSa hoya, gaMdha ya zrI AcArAMga sUtra H 1 rUkSatA hoya te khaMdha thatA nathI. paraMtu ane hInanA adhikanI sAthe, bhale te laya che // 1 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre Niddhassa giddheNa duyAhieNa, lukkhassa lukkheNa duyAhieNa / giddhassa lukkheNa uvei bandho, jahaNNavajjo visamo samo vA // 2 // __ (prajJA0 pada-13) chAyA-snigdhasya snigdhena dvikAdhikena, rUkSasya rUkSeNa dvikAdhikena / snigdhasya rUkSeNa upaiti bandho, jaghanyavoM viSamaH samo vA // 2 // " iti, visadRzasya bandhamAha-"Niddhassa lukveNa" ityAdi / snigdhasya rUkSeNa saha baMdha upaiti-upagato bhavati, jAyata ityarthaH / yadi paramANurjaghanyavoM viSamo samo vA bhavet / // 2 // paramANUnAM bandhavyavasthAkoSThakamagre'valokanIyam / do guNa avika snigdha ke sAtha snigdha kA bandha hotA hai / aura do guNa adhika rUkSa ke sAtha rUkSakA bandha hotA hai| aba visadRza bandhako kahate haiM-"Niddhassa luktakheNa" ityaadi| jaghanya guNavAle paramANu ko choDakara phira cAhe vaha viSama ho yA sama ho snigdha kA rUkSa ke sAtha bandha hotA hai / paramANuoM kI bandhavyavasthA kA koSThaka pRSTa 121 dekha leveM / be guNa adhika snigdha sAthe snigdhane baMdha thAya che. ane be guNa adhika 3kSanI sAthe 3kssn| anya thAya che. ve visa anya 43 cha-"Niddhassa lukkheNa" ItyAdi. jaghanya guNavALA paramANune cheDIne bIjA game te viSama hoya athavA sama hoya te snigdhane rUkSanI sAthe baMdha thAya che. paramANuonI baMdhavyavasthAnuM kepTaka peja 121mAM joI levuM. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya // paramANubandhavyavasthAkoSTakam // jghnygunn-(ekgunn)-snigdhruukssyobndhvyvsthaa| sadRzAnAm visadRzAnAm snigdharUkSasaMkhyA snigdhasya+ rUkSasya+ | snigdhasya+ snigdhena saha rUkSeNa saha rUkSeNa saha jaghanyasya (ekaguNasya) bandhAbhAva: bandhAbhAva: bandhAbhAvaH jaghanyena (ekaguNena) saha jaMghanyasya (ekaguNena)+ bandhAbhAvaH bandho bhavati bandho bhavati ekAdhikena (dviguNena) saha jaghanyasya (ekaguNasya)+ dvayadhikAdiguNena-(triguNa | bandho bhavati bandho bhavati | bandho bhavati caturguNataH samArabhya yAvad anantaguNena) saha ajaghanyaguNa-(dviguNAdi)-snigdharUkSayorvandhavyavasthA sadRzAnAm visadRzAnAm snigdharUkSa : saMkhyA | snigdhasya+ - rUkSasya+ snigdhasya+ snigdhena saha rUkSeNa saha | rUkSeNa saha dviguNasya+dviguNena saha / bandhAbhAva: vandho bhavati dviguNamya + ekAdhikena bandhAbhAva: bandhAbhAva: bandho bhavati (triguNena) saha dviguNasya+dvayadhikAdiguNena / (caturguNapazcaguNataH samArabhya / bandho bhavati bandho bhavati || bandho bhavati | yAvad anantaguNena) saha evam ajaghanyaguNa-(triguNacaturguNataH samArabhyAnantaguNaparyanta)-snigdharUkSayoH samaguNena, ekAdhikaguNena, drathadhikAdiguNena ca saha bandhavyavasthA bhAvanIyA // pra. A-16. bandhAbhAvaH zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 atha jIvAstikAyaHjIvazabdArtha: AcArAGgasUtre jIvati prANAn dhArayatIti jIvaH / na ca siddhAnAM prANasambandhAbhAvAdajIvatvApattiriti vAcyam, 'prANAn dhArayatI ' - tyatra prANasAmAnyavivakSayA paJcendriyaprabhRtidazavidhadravyamANAnAmasacce'pi siddhAnAM bhAvaprANasadbhAvena jIvatva - siddheravyAhatatvAt / prativiziSTamANasambandhe sati jIvanAjjIvazabdaH pravartate / bhANA dvividhA :- - dravyaprANAH, bhAvaprANAzca / tatra dravyamANA dazavidhAH jIvAstikAyajIvazabdakA artha ' siddho " jo jo jItA hai arthAt prANoM ko dhAraNa karatA hai, vaha jIva kahalAtA hai / meM prANoM kA abhAva hone se pe ajIva ho jAyeMge' yaha kahanA ThIka nahI hai prANoM ko dhAraNa karatA hai' isa kathana meM prANa- sAmAnya kI vivakSA kI gaI haiN| siddhoM meM yadyapi pAMca - indriya Adi dasa prakAra ke dravyaprANa nahIM haiM, tathApi bhAva-prANa pAye jAte haiM, aura ina bhAva-prANoM ke kAraNa siddha bhagavAn kA jIvapana siddha ho jAtA hai / viziSTa prakAra ke prANoM kA sambandha hone para jIne vAle ko jIva kahate haiM / prANa do prakAra ke haiM - (1) dravyaprANa aura ( 2 ) - bhAvaprANa / dravyaprANoM ke vAstiDAya jIva zabdanA artha-- zrI AcArAMga sUtra H 1 je jIve che arthAt prANAne dhAraNa kare che, te jIva kahevAya che. * siddhomAM prANeAnA abhAva hAvAthI te ajIva thai jaze,' ema kahevuM te ThIka nathI. - je prANAne dhAraNa kare che' ema kahevAmAM prANa-sAmAnyanI vivakSA kahI che. siddhomAM jo ke pAMca indriyA Adi dasa prakAranA dravya-prANa nathI, te paNa bhAva-prANa hAya che, ane te bhAva-prANaiAnA kAraNe siddha bhagavAnanuM jIvapaNuM siddha thAya che. viziSTa prakAranA prANAnA sabaMdha hAvAnA kAraNe jIvavA vALAne jIva kahe che. ANu me aAranA che - (1) dravya - Azu bhane (2) lAva-Azu, dravyaprAzanA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA avataraNA jIvAstikAya 123 indriyapaMcakam5, manovAkkAyabalatrayam3, zvAsocchAsarUpaH1, Ayuzceti1 / ete daza prANAH saMsAriNAM yathAsaMbhavaM bhavanti / nArakatiryagAdayaH saMsAriNo dravyaprANairapi mANinaH / vyapagatasamastakarmasambandhAH siddhAstu kevalabhAvaprANaireva prANinaH santi / bhAvaprANAzcaturvidhAH-anantajJAnam 1, anantavIryam 2, anantasukham 3, anaaghnntsthitishc4| tatrAnantajJAnAt kSAyopazamikapaJcendriyANi, anantavIyarUpabhAvaprANasyAnantAMzena manovAkkAyabalatrayam , anantasukhAcazvAsocchAsarUpaH prANaH samudbhavati, tathA anAdyanantasthitirUpa-bhAvaprANataH sAdisAntarUpa AyuHmANo jAyate / evaM dravyaprANAnAM kAraNaM bhAvaprANA ityavadheyam / dazabheda haiM-pAMca indriyA~ 5, tIna bala-manobala, vacanabala aura kAyabala3, zvAsocchavAsa 1 tathA Ayu 1, ye daza dravyaprANa yathAsambhava saMsArI jIvoM ke hote haiM / nArakI, tithaMca Adi saMsArI jIvoM meM bhI dravyaprANa pAye jAte haiM, kintu saba prakAra ke karma-saMbaMdha se rahita siddho meM sirpha bhAvaprANa hI hote haiM / siddha jIva bhAvaprANoM ke kAraNa hI prANI kahalAte haiN| bhAva prANake cAra bheda haiM-anantajJAna1, anantavIrya2, anantasukha3, aura anAdianantasthiti4 / kSayopazama se utpanna hone vAlI pAMca indriyA~ ananta jJAna kA vikAra (vaibhAvika pariNamana ) hai, mana, vacana aura kAya-bala, anantavIryarUpa bhAvaprANakA vikAra hai, zvAsocchAsa anaMtasukharUpa bhAvaprANakA vikAra hai, aura sAdisAnta AyurUpa dravyaprANa anAdi-anaMtasthitirUpa bhAvaprANakA vikAra hai / isa prakAra bhAvaprANa dravyaprANoM ke kAraNa haiN| dasa bheda che--pAMca Indripa, traNa baLa arthAt manebala, vacanabala ane kAyalaba3, zvAsocchAsana, tathA Ayu, A dasa dravyaprANa sAdhAraNa rIte saMsArI jIne hoya che. nArakI tiryaMca Adi saMsArI jIvomAM paNa dravyaprANa dekhAya che, paraMtu sarva prakAranA karma-saMbaMdhathI rahita siddhomAM mAtra bhAvaprANa ja hoya che, siddha jIva bhAvaprANenA kAraNathI ja prANI kahevAya che. bhAvaprANanA cAra bheda che--anantajJAna, anantavIrya, ananta sukha ane anAdiananta sthiti, kSaye pazamathI utpanna thavA vALI pAMca Indriye ananta jJAnane vikAra (vaibhAvika pariNamana) che, mana, vacana ane kAyabala, anaMta vIryarUpa bhAva prANano vikAra che, zvAsocchAsa te anaMtasukharUpa bhAvaprANune vikAra che; ane sAdi-sAnta AyurUpa dravyaprANa, anAdi anaMta sthitirUpa bhAvaprANane vikAra che. e pramANe bhAvaprANa, kalyANanA kAraNa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 AcArAgasUtre atha jIvasya svarUpam - aupazamikAdibhAvavAn , asaMkhyAtamadezI, pariNAmI, lokAkAzavyApI pradIpavat saMkocavikAsazIlaH, vyaktirUpeNAnanto'khaNDaH, kriyAzIlaH, pradezasamudAyarUpo, nityo, rUparahito'vasthito'mUrtaH sannapi saMsArAvasthAyAM mUrta iva pratIyamAnaH, UrdhvagatizIla AtmA jIvaH / atha bhAvastadbhedAzca'athaupazamikAdibhAvavAn jIvaH' ityuktam , tatra kastAvadbhAvaH ? zrRyatAmAtmaparyAyANAmavasthaiva bhAvAH / AtmaparyAyAcAvasthAbhedena vividharUpA jIva kA svarUpaaupazamika Adi bhAvoMvAlA, asaMkhyAtapradezI, pariNAmI, pradIpaprabhAke samAna saMkoca-vikAsa svabhAva vAlA, vyaktirUpa se anaMtasaMkhyaka, kriyAzIla, pradezasamudAyarUpa, nitya, arUpI, avasthita, amUrta hone para bhI saMsArI avasthA meM mUrta jaisA pratIta hone vAlA, UrdhvagamanasvabhAvavAlA AtmA jIva kahalAtA hai / bhAva aura bhAva ke bhedaprazna-jIva kA svarUpa batalAte hue use aupazamika Adi bhAvo vAlA kahA hai so bhAva kyA vastu hai ? uttara-suniye, AtmA ke paryAyo kI avasthA hI bhAva kahalAtI hai| AtmA ke paryAya, avasthAoM ke bheda se nAnA prakAra ke hote haiM, ataH AtmaparyAyavartI bhAva jIvanuM svarUpa pazamika Adi bhA vALA, asaMkhyAtapradezI, pariNamI. pradIpaprabhAnA samAna saMkeca-vikAsa svabhAvavALA, vyakti pathI anaMtasaMkhyaka, kriyAzIla, pradeza samudAyarUpa, nitya, arUpI, avasthita, amUrta hovA chatAMya saMsArI avasthAmAM mUrta jevA dekhAvAvALA, urdhvagamana svabhAvavALA AtmA jIva kahevAya che. sAra manamAnA lehprazna-jIvanuM svarUpa batAvatA thakA tene aupathamika Adi bhAvALA kahela cha ta mA zu1tu cha ? uttara-sAMbhaLe, AtmAnA paryAyanI avasthA ja bhAva kahevAya che. AtmAnI paryAya, avasthAonA bhedathI nAnA prakAranA hoya che, tethI AtmaparyAyavartI bhAva pAMca zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya bhavanti, ata evAtmaparyAyavartI bhAvaH paJcavidho bhavati-(1) aupazamikaH, (2) kSAyikaH, (3) kSAyopazamikaH, (4) audayikaH, (5) pAriNAmikazceti / (1) aupazamikabhAvaH(1) mohanIyakarmaNo bhasmAvacchannavahnivadanudrekAvasthA, pradezato'pyudayAbhAvazca upazamaH / udrekarUpeNa pradezarUpeNa ca dvividhasyApyudayasya yathAzakti nirodhH| itthambhUtazcopazamaH sarvopazama ucyate / upazamena nivRta aupazamikaHkrodhAdikaSAyodayAbhAvarUpopazamasya phalarUpo jIvasya paramazAntAvasthAlakSaNapariNAmavizeSaH / sa cAtmanaH zuddhivizeSaH / yathA-katakacUrNaprakSepeNa paGkAdipAMca prakArakA hai-(1)-aupazamika, (2)-kSAyika, (3)-kSAyopazamika, (4)-audayika aura (5)-pAriNAmika / (1) aupazamika bhAvarAkha se DhaMkI huI agni ke samAna mohanIya karma kI anudreka avasthA, evaM pradeza kI apekSA bhI udaya na honA upazama kahalAtA hai| arthAt udrekarUpa se, tathA pradezarUpa se-donoM prakAra ke udaya kA yathAzakti rukanA upazama hai| isa prakAra kA upazama sarvopazama kahalAtA hai| jo upazama se ho use aupazamika kahate haiN| arthAt krodha Adi kaSAyoM ke udayAbhAvarUpa upazama kA phalarUpa jIva, usakA paramazAnta avasthArUpa pariNAma aupazamika kahalAtA hai / yaha AtmA kI eka prakAra kI zuddhi hai| jaise ki-katakacUrNa (nirmalIphala kA cUrA ) tathA phiTakaDI Adi kA cUrA DAlane se jalakA 542 // cha (1) bhopazabhi (2) kSAyi3 (3) kSAyo55bhi (4) mauyi ane (5) pArizAmi (1) sopazabhi saarAkhathI DhAMkelA agni samAna mehanIya karmanI anudraka avasthA, evuM pradezanI apekSA paNa udaya na hoya te upazama kahevAya che. arthAta udraka pathI tathA pradezarUpathI-baMne prakAranA udayanuM yathAzakti rekAvuM te upazama che. A prakArane upazama sarvopazama kahevAya che. je upazamathI hoya tene pathamika kahe che. arthAt krodha Adi kaSAyenA udayAbhAvarUpa upazamanA phalarUpa jIva, tenA parama zAnta avasthArUpa pariNAma aupazamika kahevAya che. e AtmAnI eka prakAranI zuddhi che; jemake kanakasUrNa (nirmalIlanuM cUrNa) tathA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre malanicayasyAdhodeze nipAte sati jalasya svacchatA / mohanIyakarmaNa upazamAd yad darzanaM zraddhAnarUpaM, caraNaM vA viratirUpaM jAyate tadapyopazamikazabdenocyate / (2) kSAyikabhAvaH - 126 (2) sakalakarmaNAmatyantocchedaH kSayaH, kSayeNa nirvRttaH kSAyikaHapratipAti - jJAnadarzanacAritralakSaNo jIvasya pariNativizeSaH / sa cAtmanaH paramavizuddhiH / yathA - sarvathA niHzeSapaGkAdimalavyapagame jalasya paramasvacchatA / kIcaDa Adi maila nIce baiTha jAtA hai, aura jala svaccha ho jAtA hai / upazama se zraddhAnarUpa jo darzana utpanna hotA hai. yA viratirUpa jo cAritra vaha aupazamika samyagdarzana aura aupazamika cAritra kahalAtA hai / mohanIya karma ke utpanna hotA hai, (2) kSAyika bhAva karma kA atyanta uccheda ho jAnA kSaya kahalAtA hai / kSaya se hone vAlA bhAva kSAyika bhAva hai / arthAt eka vAra utpanna ho kara phira naSTa na hone vAle jJAna, darzana aura cAritra rUpa jIva ke pariNAma ko kSAyika bhAva kahate haiM / kSAyika avasthA jIva kI parama vizuddhi hai, jaise- pUrNa rUpa se samasta kIcaDa Adi maila ke haTa jAne para jala kI parama svacchatA hotI hai / phaTakaDI Adinu cUrNa nAkhavAthI kacaro ane mela nIce besI jAya che, ane jala svaccha thAya che. mAhanIya kanA upazamathI zraddhArUpa je darzana utpanna thAya che. athavA viratirUpa je cAritra utpanna thAya che, te aupazamika samyagdarzana ane aupazamika cAritra kahevAya che. (2) kSAyika bhAva karmanA atyanta ucchedra thaI javA te kSaya kahevAya che. kSayathI thavAvALA bhAva kSAyika bhAva che. arthAt ekavAra utpanna thaIne pharI nAza nahi thavAvALA jJAna, dana ane cAritrarUpa jIvanA piraNAmane kSAyika bhAva kahe che. kSAyika avasthA jIvanI parama vizuddhi che. jema-pUrNarUpathI samasta kIcaDa--kAdava Adi melanA dUra thavAthI jalanI parama svacchatA thAya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya (3) kSAyopazamika-bhAva(3) mithyAtvamohanIyAdikarmaNAmudIrNasyAMzasya nAza:-kSayaH, anudIrNasyAMzasya vipAkonmukhatvAbhAvaH-upazamaH, yatra etadyaM sa kSayopazamaH, sa eva kSAyopazamikaH / asya bhAvasya 'mizraH' iti nAmAntaram / ISadvidhyAtAvacchannavahivad / yad udayAvalikApaviSTaM karma, tat kSINam , tato'vaziSTaM karma, udrekakSayobhayarahitAvastham , imAmubhayImavasthAmavalambya kSAyopazamiko bhAvaH prajAyate / (4) audayikabhAvaH(4) karmavipAkAvirbhAva udayaH / tena nivRtto bhAva audayikaH / sa (3) kSAyopazamika bhAvamithyAtvamohanIya Adi karmo ke udIrNa ( udaya meM Aye hue) aMza kA nAza hAnA kSaya hai / aura anudIrNa aMza kA phala dene meM unmukha na honA upazama hai| inhIM donoM avasthAoM ko kSAyopazamika bhAva kahate haiN| isa bhAva kA dUsarA nAma 'mizrabhAva' bhI hai| thoDI2 bujhI huI aura DhaMkI huI agni ke samAna jo karma udayAvalikA meM Acuke haiM unakA kSaya honA, tathA zeSa karmoM kA udreka aura kSaya-donoM avasthAoM se rahita honA, ina donoM ke AdhAra para kSAyopazamika bhAva utpanna hotA hai| (4) audayika bhAvakarma kA vipAka (phala) denA udaya kahalAtA hai| udaya se honevAlA (3) kssaayopshbhimaamithyAtva mohanIya Adi karmonA udIrNa (udayamAM AvelA) aMzane nAza je te kSaya che, ane anudIrtha aMzanuM phala devAmAM umukhate tarapha nahi thavuM te upazama che, e bane avasthAone kSApazamika bhAva kahe che. A bhAvanuM bIjuM nAma "mizrabhAva" paNa che. DI thoDI ThaMDI thayelI ane DhAMkelI agni pramANe je karma udayAvalimAM AvI cUkyAM che tene kSaya thave, tathA zeSa karmone udraka ane kSaya, baMne avasthAothI rahita thavuM, A bannenAM AdhAra upara kSapazamika bhAva utpanna thAya che. (4) mohaya laakarmane vipAka (phala) maLavuM te udaya kahevAya che. udayathI utpanna thavAvALo bhAva te audayika che. audayika bhAva AtmAnI malinatA rUpa che. jemake kIcaDa- zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 AcArAgasUtre cAtmano mAlinyam , yathA paGkasaMgAjjalasya mAlinyaM / tathA-narakagatyAdinAmakarmaNo vipAkAvirbhAvAnarakagatyAdyAkhya audayiko bhaavH| kaSAyamohanIyakarmaNo vipAkAvirbhAvAcca 'krodhI,-mAnI'-tyAdiraudayiko bhAvaH / evaM sarvatraudayiko bhAvaH samAlocanIyaH / (5) pariNAmika-bhAvaH(5) pariNamanaM sarvathA-aparityaktapUrvAvasthasya rUpAntareNa bhavanaM-pariNAmaH, sa eva pArimANikaH / atra svArthe Thak pratyayaH, na tu nirvRttyarthe, jiivsyaadimttvaaptteH| yadi pariNAmena nivRttaH' ityarthe pAriNAmiko jIva iti manyate, tadA prAgavasthAbhAva audayika hai / bhAva AtmA kA mAlinyarUpa hai, jaise ki kIcaDa ke saMsarga se jala meM malinatA A jAtI hai / narakagatinAmakarma Adi ke udaya se naraka gati Adi audayika bhAva kahalAte haiM / kaSAyamohanIya karma ke udaya se kodha, mAna Adi audayika bhAva hote haiM / isI prakAra sabhI jagaha audayika bhAva kA vicAra kara lenA caahiye| (5) pAriNAmika bhAvapUrva avasthA kA sarvathA tyAga na kara ke rUpAtara meM honA pariNAma hai, aura vahI pAriNAmika kahalAtA hai| yahAM svArthameM Thak pratyaya huA hai, na ki nirvRtti artha meM, nirvatti artha meM pratyaya honese jIvakA AdimAn honekA prasaGga AjAtA hai| yadi-"pariNAmena nivRttiH pAriNAmikaH-jIvaH" arthAt pariNAmase honevAlA pAriNAmika-jIva kahalAtA hai, aisI vyutpatti mAnalI jAya to kisI pUrva kAlameM jIva nahIM thA vaha aba huA hai| isa kAdavanA saMsargathI jalamAM malinatA AvI jAya che. narakagati nAma-karma AdinA udayathI narakagati Adi audayika bhAva kahevAya che. kaSAya-mehanIya karmanA udayathI krodha, mAna Adi te audayika bhAva che. A pramANe tamAma sthaLe audayika bhAvane vicAra karI le. (5) pArivAbhi maarpUrNa avasthAne sarvathA tyAga nahi karatAM rUpAMtara thavuM te pariNAma che, ane pariNAma teja pariNAmika kahevAya che. ahIM svArthamAM Thapha pratyaya thaye che paraMtu nirvatti arthamAM nathI thaye. nirvatti arthamAM pratyaya thavAthI jIvane AdimAna (mAhiyAko) thavAnI prasa1 mAvI taya cha. -" pariNAmena nirvattaH pariNAmikaHjIcaH" parthAt : pariNAmathI thApAko pArivAmi 1 upAya che' yAvI. vyutpatti zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya 129 yAmanivRtto jIvo nirvRtaH syAt / evaM caadimtvmsNgH| kathamasan AkAzakusumakalpa AtmA''yatyAM saMbhave ?-diti yuktivirodhazca / / na hi pariNAmena vinA kazcidbhAvo bhavatIti bhAvAnAM madhye pariNAmasyaiva prAdhAnyam / AtmanaH svAbhAvikaM svarUpapariNamanameva pAriNAmiko bhAva ucyate / yazcAtmanaH sattayA svayameva pariNAmo bhavati, sa eva pAriNAmiko bhAvaH / uktaJca " yaH kartA karmabhedAnAM, bhoktA karmaphalasya ca / saMsartA parinirvAtA, sa hyAtmA nAnyalakSaNaH // 1 // " aSTavidhakarmaNAM kartA, karmaphalabhoktA, caturgatibhramaNakartA, karmakSayakaraNena mokSagantA yaH, sa evAtmA, anyarUpo netyarthaH / prakAra jIvako sAdi (AdivAlA) mAnanA paDegA, parantu aisA ho nahIM sakatA, kyoMkijo AtmA bhUtakAlameM nahIM thA to AkAzapuSpake samAna bhaviSyat kAlameM usakA honA kaise saMbhava ho sakatA hai ? / isa prakAra yuktise bhI virodha AtA hai| vinA pariNAma ke koI bhAva nahIM ho sakatA ataH bhAvoMmeM pariNAmakI pradhAnatA hai| AtmA kA svAbhAvika pariNamana hI 'pAriNAmika' bhAva kahalAtA hai, arthAt AtmA kA jo anAdipariNamanasattA kA kAraNa hai use pAriNAmika bhAva samajhanA cAhie / kahA bhI hai : "jo karma ke bhedoM kA kartA hai, jo karmaphala kA bhoktA hai| saMsArabhramaNa karane vAlA hai, nirvRti (mokSa) prApta karane vAlA hai vahI AtmA hai, AtmA kA anya lakSaNa nahIM hai // 1 // mAnavAmAM Ave te "pUrvakALamAM jIva nahi hato te have thaye che" A prakAre jIvane sAdi (AdivALo) mAnavo paDaze, paraMtu ema thaI zake nahi, kAraNa ke-je jIva bhUtakALamAM nahIM ho tyAre tenuM AkAzapuSpanI samAna bhaviSyat kALamAM thavuM kema saMbhave ? ema yuktithI paNa virodha Ave che. vagara pariNAme kaI paNa bhAva nathI thaI zakta, eTalA mATe bhAvomAM pariNAmanI pradhAnatA che. AtmAnuM svAbhAvika pariNamana ja pariNAmika bhAva kahevAya che. arthAt AtmAnI anAdipariNamanasattAnuM je kAraNa che, tene pariNAmika bhAna samajavuM joIe kahyuM paNa che- je karmanA bhedane kartA che, je karmanA phaLane bheMkatA che; saMsArabhramaNa karavAvALo che, nivRti (mokSa) prApta karavA vALo che te AtmA che. AtmAnuM mI sakSaNa nathI." // 1 // pra. A.-17 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 AcArAGgasUtre jIvasya sthitikSetram -- lokAkAzasyA'saMkhyAtabhAgataH samArabhya, samastalokAkAze jIvo'vagAhate / jIvapradezAnAM pradIpavat saMkocavistArasvabhAvatvAt / AtmanaH parimANaM na gaganavanmahat, nApi paramANuvadaNu, kintu madhyamam / yadyapi pradezasaMkhyApekSayA samAnameva sarveSAmAtmanAM svasvaparimANam tathApi dairdhya - vistArAdi sarveSAM visadRzameva / ataH pratyekajIvasyAssdhArakSetraM jaghanyato lokAkAzasyA'saMkhyAtabhAgataH samArabhya samagrabhAgaparyantaM bhavituma " jIva kA sthitikSetra - lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa lokAkAza meM jIva kA avagAhana ho sakatA hai / kAraNa yaha hai ki - jIva ke pradeza dIpaka kI prabhA ke samAna saMkoca - vistAra svabhAva vAle haiM, arthAt kabhI sikuDa jAte haiM aura kabhI phaila jAte haiM / AtmA kA parimANa na to AkAza ke samAna mahAn (sarvavyApI ) hai aura na paramANu ke barAbara hI hai kintu AtmA madhyama parimANa vAlA hai / pradezoM kI saMkhyA kI apekSA samasta AtmAoM kA parimANa barAbara hai, arthAt saba AtmA lokAkAza ke barAbara asaMkhyAtapradeza vAle haiM kintu prApta zarIra ke anusAra unake vistAra meM ( parimANa meM) antara paDajAtA hai, ataH pratyeka jIvanu` sthitikSetra-- leAkAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgathI laine saMpUrNa leAkAkAzamAM jIvanuM avagAhana thai zake che. kAraNa e che ke- jIvanA pradeza dIpakanI prabhAnI samAna sAcavastAra svabhAvavALA che, arthAt koI vakhata saMkucAI jAya che ane phAI vakhata phelAI jAya che. AtmAnu parimANu AkAzapramANe mahAna nathI. ane paramANunA barAbara paNa nathI parantu AtmA madhyama parimANu vALeA che. zrI AcArAMga sUtra : 1 pradezeAnI sa MkhyAnI apekSAe samasta AtmAnuM piramANu kharAbara che. arthAt sarva AtmA leAkAkAzanA kharAkhara asaMkhyAta pradezavALA che, paraMtu prApta zarIranA anusAra tenA vistAramAM (parimANumAM) aMtara paDI jAya che. teTalA kAraNathI pratyeka jIvanA AdhArakSetra leAkAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgathI laIne saMpUrNa leAka sudhI thaI zake che.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya hati / yadA jIvaH kevalisamuddhAtAvasthA prAmoti, tadA samastalokAkAzamekajIvasyAdhArakSetraM bhavati / sakalajIvarAzyapekSayA tu jIvAnAmAdhArakSetraM saMpUrNameva lokAkAzam / lokAkAzasyA'saMkhyAtabhAge jIvasya sthatirityatrA''gamavacanaM yathA "saTThANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge" svasthAnena lokasyAsaMkhyeyabhAge / (prajJA0 2 pade jIvasthAnAdhikAre ) nanu parimANasya nyUnAdhikatve ki kAraNam ? ucyate-jIvasyAnAdikAlato'nantAnantANupracayarUpeNa kArmaNa-zarIreNa sambandhAdekasyaiva jIvasya parimANaM jIva kA AdhArakSetra lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa lokataka ho sakatA hai / jaba jIva kevalisamudghAta karatA hai usa samaya vahI eka jIva sampUrNa lokAkAza meM vyApta ho jAtA hai| samasta jIvarAzi kI apekSAse sampUrNa lokAkAza jIvoM kA AdhArakSetra hai| __ jIva kA avagAha lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hotA hai; isa viSaya meM Agama kA pramANa isa prakAra hai "sahANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge" (prajJApanA 2 pada jIvasthAnAdhikAra) svasthAna kI apekSA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (jIva kI sthiti hai)| zaDA-jIvoM ke parimANa kI nyUnAdhikatA kA kyA kAraNa hai ? samAdhAna-anantAnanta paramANuoM ke pracayarUpa kArmaNa zarIra ke sAtha jyAre jIva kevalisamudraghAta kare che, te samaye te eka jIva saMpUrNa kAkAzamAM vyApta thaI jAya che. samasta jIvarAzinI apekSAthI saMpUrNa kAkAza jInuM AdhArakSetra che. jIvane avagAha kAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgamAM hoya che. A viSayamAM AgamanuM pramANa A pramANe che- " saTANeNa loyassa asaMkhejjaibhAge" svasthAnanI apekSA sonA sadhyAtamA sAmai (OnI sthiti cha) prajJApanA, 2 pada jIvasthAnAdhikAra) zaMkA-jenA pariNAmanI jUnAdhikatAnuM zuM kAraNa che? samAdhAna-anaMtAnaMta paramANuonA pracaya (samUha) rUpa kAmaNa zarIra zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 AcArAGgasUtre bahUnAM vA jIvAnAM parimANaM vividhaM jAyate / kArmaNa - zarIraM hi sarvadA'nekarUpeNAvatiSThate / tatsambandhAdaudArikAdyapi zarIraM tadanusAri nyUnAdhikaparimANabhAga bhavati / jIvamya mUrtavad hAsavRddhiH vastuto rUparahito'pi jIvaH zarIrasambandhAnnyUnAdhika parimANaM dadhanmUrta ivApacayopacayau prApnoti / sa hi svabhAvataH pradIpavanimittamAsAdya saMkoca vikAzazIlaH svAzrayamAtre'vabhAsate / yathA - kalaze prAsAdapradeze nirA anAdi kAla se jIva kA sambandha hai / isa sambandha ke kAraNa eka hI jIva kA aneka kAloM meM, aura aneka jIvoM kA eka hI kAla meM bhinna2 prakAra kA parimANa hotA hai / kArmaNa zarIra sadA vibhinna rUpoM meM pariNamana karatA rahatA hai| usake saMyoga se audArika Adi zarIra bhI kArmaNa zarIra ke anusAra nyUnAdhika parimANavAle hote haiM / jova kI hAsa-vRddhi jIva vAstava meM arUpa hai, phira bhI zarIra ke sAtha sambandha hone ke kAraNa vaha choTe-moTe parimAga ko dhAraNa karatA hai, ataH usa meM mUrta padArtha kI bhA~ti apacaya ( hUAsa aura upacaya ( vRddhi ) hotA hai / svabhAva se saMkoca vikAsavAlA jIva nimitta pAkara dIpaka kI taraha apane Azraya (zarIra) meM pratibhAsita hotA hai| jaise ghaTa meM, sAthe anAdi kAlathI jIvanA sabaMdha che; e saMbaMdhanA kAraNe ekaja jIvanA aneka kAlAmAM, ane aneka jIvAnA ekaja kAlamAM bhinna bhinna prakAranuM parimANa thAya che, kANu zarIra sadAya vibhinna rUpAmAM pariNamana karI rahe che, tenA sacegathI audArika Adi zarIra paNa kANu zarIra pramANe nyUnAdhika parimANavALA hoya che. jIvanI hrAsa vRddhi-- jIva vAstavamAM arUpI che, te paNa zarIranI sAthe saMbaMdha hovAnA kAraNe te nAnA-moTA parimANane dhAraNa kare che, te kAraNathI temAM mUrta paTTAnI jema apacaya (hAsa) bhane upayaya (vRddhi) thAya che, svabhAvathI soya-viAsavANI va nibhitta prApta karI dIpakanI pramANe potAnA Azraya (zarIra)mAM pratibhAsita thAya che (dekhAya che). zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya vRtAkAze cAvasthitaH prakAzapuJjarUpaH pradIpaH svAzrayamAtrAvabhAsI kvacit saMkucitaH kvacit vitatazca bhavati / ataH zarIraparimANAnusAraM parimANaM dadhAna AtmA mUrta iva vijJAyate / uktazca rAjapraznIyamatre "paesI ! jahANAmae-kUr3AgArasAlA siyA jAva gaMbhIrA, ahaNaM keI purise joI va dIvaM va" ityArabhya " evAmeva paesI ! jIvevi jaM jArisayaM punakammanibaddhaM baudi Nivvattei taM asaMkhejjehiM jIvapaesehiM sacittaM karei-khuDDiyaM vA mahAliyaM vA" iti paryantam / mU0 84 // iti // pradezin tad yathAnAmakam-kUTAgArazAlA syAt yAvad gambhIrA. atha khalu ko'pi puruSaH jyotirvA dIpaM vA (ityArabhya) evameva pradezin ! jIvo'pi yAM yAdRzikAM pUrvakarmanibaddhAM boMdi nivartayati tAmasaMkhyeyairjIvapradezaiH sacittAM karoti kSudrikAM vA mahAlayAM vA / " iti cchAyA / mahala meM aura khule AkAza meM rakkhA huA prakAza kA puJjarUpa dIpaka apanI jagaha para mAlUma hotA huA kahIM saMkucita hotA hai aura kahIM vistRta hotA hai| isI prakAra zarIra ke parimANa ke anusAra parimANavAlA AtmA mUrta jaisA mAlUma hotA hai / rAjapraznIya sUtra meM kahA hai :-- "he pradezI rAjA ! jaise koI kUTAgAra zAlA ho aura vaha ( yAvat ) gaMbhIra ho aura koI puruSa jota yA dIpaka usa meM rakkhe to vaha use pUrNarUpa se prakAzita karatA hai, isI prakAra he pradezI ! AtmA apane pUrvopArjita karmoM ke anusAra jaisA zarIra pAtA hai; use asakhyAta AtmapradezoM se sajIva banA detA hai, cAhe vaha zarIra baDA ho cAhe kSulla (choTA) ho"| jevI rIte gharamAM, mahelamAM ane khullA AkAzamAM rAkhelo prakAza-paMjapa dIpaka, pitAnI jagyAe dekhAte thake kaI jagyAe saMkucita hoya che ane koI jagyAe vistRta hoya che. e pramANe zarIranA parimANa anusAra parimANa vALo AtmA bhUta vA pAya che. rAjapraznIya sUtramA ghucha - he paradezI rAjA! jema koI kUTAgAra zALA hoya te (yAvata) gaMbhIra hoya ane keI puruSa ta athavA dIpaka temAM rAkhe che te ene pUrNa rUpathI prakAzita kare che, e pramANe he paradezI ! AtmA pitAnA pUrvopArjita karmo pramANe jevuM zarIra prApta kare che, tene asaMkhyAta AtmapradezathI sajIva banAvI de che, te zarIra game te meTuM hoya athavA nAnuM hoya." zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jIvasya - UrdhvagatiH - sakalakarmaNAM kSaye sati sapadi jIvo muktaH sannUrdhvaM gacchati, na ca jIvasyAmUrtatvAd gaterasaMbhavaH' iti vAcyam, svabhAvata eva pudgaladravyavad jIvasya gatizIlatvAt / 6 AcArAGgasUtre iyAn vizeSaH pudgalebhyaH - pudgalAH svabhAvAdadhogatizIlAH, jIvAstu svabhAvAdurdhvagatizIlAH / pratibaMdhakadravyasaGgAd UrdhvagamanasvabhAvA jIvA adhastiryag vA gacchanti, gantumakSamA vA bhavanti / tacca tadgatipratibandhakaM karmaiva / yadA sakalajIva kI Urdhvagati sakala karmoM kA kSaya hone para tatkAla mukta huA jIba Upara kI ora gamana karatA hai / 'jIva amUrta hai aura isa kAraNa vaha gati nahIM kara sakatA' aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoM ki pudgala - dravya ke samAna jIva svabhAva se hI gatizIla hai / gati ke viSaya meM jIva aura pudgala meM itanA aura jIva UrdhvagatizIla haiM, arthAt pudgaloM kA svabhAva nIce svabhAva upara kI ora jAne kA hai magara rukAvaTa UrdhvagatizIla jIva bhI nIce kI ora athavA tirachA gamana karatA hai / yA kabhI gamana karane meM asamartha ho jAtA hai / jIva kI svAbhAvika gati kA pratibandhaka ( rukAvaTa DAlane vAlA) karma hI hai / jaba samasta karmoM kA atyanta uccheda ho jAtA hai aura bheda hai - pudgala adhogatizIla haiM jAne kA hai aura jIva kA DAlane vAle dravyoM ke nimitta se jIvanI urdhva gati-- sala karmono kSaya thayA pachI tatkAla mukta thayelA jIva upara tarapha gamana kare che. jIva amUtta che, ane e kAraNathI te gati karI zakatA nathI'--ema kahevu. te ThIka nathI; kemake pudgalanI pramANe jIva svabhAvathI ja gatizIla che. zrI AcArAMga sUtra H 1 gatinA viSayamAM jIva ane pudgalamAM eTale bheda cheH-pudgala adhogatizIla che, ane jIva urdhvagatizIla che. arthAt pudgalAnA svabhAva nIce javAneA che, ane jIvanA svabhAva upara tarapha javAnA che, paraMtu temAM aMtarAya nAMkhavAvALA dravyeAnA nimittathI urdhvagatizIla jIva paNa nIce tarapha athavA tirthaM gamana kare che. athavA koI vakhata gamana karavAmAM asamartha thaI jAya che. jIvanI svAbhAvika gatinA pratibaMdha (aTakAyata) karanAra karma ja che. jyAre sakala karmone atyanta kSaya thaI
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya 135 karmaNAmatyantocchede sati karmasaGgAbhAvAt karmabandhanocchedAcca nAstyevordhvagatipratibandhakaM tadA svasvabhAvAnusAreNordhvagamanAvasaraH siddhAnAmupatiSThate / jIvasya lakSaNamupayogavatvaM jIvasya lakSaNam / upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo'nenetyupayogaH karaNe ghaJ / bodharUpo vyApAra upayogaH / jJAnaM, saMvedanaM, pratyayaH, iti nAmAntarANi / sAmAnyavizeSarUpabodhadvayadarzanAnnizcayo bhavati-vidyate khalu jIvaH, yasyemau sAmAnyavizeSAvabodhau, na ca tAdRzaH kazcidasti jIvo, yasya sAkAkarmoM kA saMsarga nahIM rahatA, karmabandhana kA uccheda hone se Urdhvagati kA koI pratibandhaka nahIM rahatA, taba siddha jIvoM ko Urdhva gamana kA avasara prApta hotA hai|| jIva kA lakSaNajIva kA lakSaNa upayoga hai| jo jIva ko vastu ke bodha meM vyApta karatA hai upayukta banAtA hai use upayoga kahate haiM / tAtparya yaha hai ki-bodharUpa vyApAra upayoga kahalAtA hai / jJAna saMvedana, pratyaya, ye upayoga ke paryAyavAcI zabda haiM / ___ sAmAnya bodha (darzana) aura vizeSa bodha (jJAna) anubhavasiddha hai / ina donoM bodhoM se yaha nizcaya hotA hai ki jIva avazya hai; jisa meM yaha sAmAnya aura vizeSa bodha pAyA jAtA hai| aisA koI jIva nahIM hai jisa meM sAmAnya-bodha (nirAkAra jAya che. ane karmone saMsarga rahetuM nathI, tyAre karmabaMdhanane kSaya thavAthI urdhvagati thavAmAM kaI pratibaMdhaka (aMtarAya karanAra) rahetuM nathI, tyAre siddha ane urva gamana karavAne avasara prApta thAya che. nu skssjIvanuM lakSaNa upaga che, te jIvane vastunA bedhamAM vyAkRta-vyApArayukta 42 cha. tAtparya se che -mAdhaH 5 vyApAra rupaye upAya cha. jJAna, savahana, pratyaya. A sarva upaganA paryAyavAcI zabda che, sAmAnya bedha (darzana) ane vizeSa bedha (jJAna) anubhava siddha che. e baMne bodhathI ema nizcaya thAya che ke jIva avazya che, jemAM A sAmAnya tathA vizeSa bodha jovAmAM Ave che e kaI jIva nathI ke jemAM sAmAnya bodha zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ____ AcArAGgasUtre rAnAkAropayogau na staH / ata evoktaM bhagavatA-"jIvo uvaogalakSaNo" iti| lakSyate-jJAyate'neneti lakSaNam / upayogo lakSaNaM yasya sa upayogalakSaNaH / jJAnAvagamyo jIva ityarthaH / pRthivIkAyAdisarvasaMsArijIvAnAM bodhasyAnantatamo bhAgaH sarvadA prakAzamAno'nAvRtastiSThatyeva / nahi sakalalokAntavartinaH pudgalAH karmarUpatayA pariNatA api kasyApi jIvasya sarvatobhAvena jJAnamAvarItuM prabhavanti / yathAatiniviDaghanaghaTA''cchAditasyApi sUryasya prakAzalezaH prakAzana eva, naca sarvathA upayoga) aura vizeSa bodha ( sAkAra upayoga ) vidyamAna na ho, isI kAraNa bhagavAnne kahA hai-"jIvo uvaogalakSaNo" jIva upayoga lakSaNa vAlA hai| jisa ke dvArA vastu lakhI jAya-jAnI jAya vaha lakSaNa kahalAtA hai| upayoga jisa kA lakSaNa ho use upayogalakSaNa kahate haiN| tAtparya yaha hai ki-jJAna lakSaNa ke dvArA jIva mAlUma hotA hai / pRthivIkAya Adi samasta saMsArI jIvoM ke jJAna kA anantavA bhAga sadaiva prakAzamAna aura AvaraNarahita banA rahatA hai| sampUrNa lokAkAza ke pudgala kadAcit karmarUpa meM pariNata ho jAe~ to bhI vaha kisI eka jIva ke jJAna ko pUrNarUpa se AvRta nahIM kara sakate / sUrya cAhe kitanI hI saghana ghanagaTA se AcchAdita kyoM na ho jAe, usakA thoDA bahuta prakAza banA hI rahatA hai, prakAza kabhI parI taraha (nirAkAra upaga) ane vizeSa bodha (sAkAra upaga) vidyamAna na hoya, e 12thI bhAvAne cha :- jIvo uvaogalakSaNo" 1 upayoga sakSavAko che. jenA dvArA vastu lakhI zakAya-jANI zakAya-te lakSaNa kahevAya che. upaga jenuM lakSaNa hoya, tene "upayogalakSaNa" kahe che. tAtparya e che ke-jJAnalakSaNa dvArA jIva mAluma paDe che. pRthivIkAya Adi tamAma saMsArI jInA jJAnane anaMta bhAga hamezAM prakAzamAna ane AvaraNarahita banI rahe che. saMpUrNa kAkAzanA pudgale kadAca karmarUpamAM pariNata thaI jAya te paNa te kaI eka jIvanA jJAnane pUrNa rUpathI AvRta karI (DhAMkI) zake nahi. sUrya game teTalI ghanaghaTA-(meghADaMbara)mAM AcchAdita thaI jAya te paNa sUryane De-jhAjhe prakAza te banI ja rahe che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya / tirohito bhvti| tathA pRthivIkAyAdijIvAnAmupayogAMzaH sphuratyeva sarvadA / yadi lokavyApinaH pudgalAH saMghIbhUyApi karmavargaNArUpeNa sarvatobhAvena jJAnaM tirodadhyustarhi nirjIvatApattirAtmano durvArA syAt / tasmAt pRthivyAdijIveSu bodhAMzaH svabhAvato'nAvRtastiSThatyeveti siddham / uktaM cAgame " sayajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugyaaddio| jai puNa so'vi AvarijjA to NaM jIvo ajIvattaM pAvijjA" ___" suTTavi mehasamudae, hoi pabhA caMda-bhUrANaM " iti / __chAyA-sarvajIvAnAmapi ca khalu akSarasyAnantabhAgo nityodghaattitH| yadi punaH so'pi Aviyeta tarhi khalu jIvaH ajIvatvaM prAgruyAt / " suSTupi meghasamudaye, bhavati prabhA candramarayoH" iti / tirohita nahIM ho sakatA, isI prakAra pRthivIkAya Adi ekendriya jIvoM ke upayoga kA aMza sadA sphurAyamAna rahatA hI hai| agara lokavyApI pudgala ikaTThe ho karmavargaNArUpa pariNata ho kara jJAna ko pUrI taraha AcchAdita kara DAle to jIva ajIva bana jAya, magara aisA honA asambhava hai, ata eva yaha siddha hai ki-pRthivIkAya Adi eka indriya vAle jIvoM meM bhI jJAna kA kiMcit aMza svabhAva se anAvRta (AvaraNa rahita) rahatA hai| Agama meM bhI kahA hai-"savvajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugyADio, jai puNa sovi AvarijjA to NaM jIvo ajIvattaM pAvijjA" "mujhuvi mehasamudae hoi pabhA caMdamUrANaM' prakAza kyAreya pUrNapaNe tirahita-AcchAdita thatuM nathI. e pramANe pRthivIkAya Adi ekendriya jInA "upaga" aMza paNa sadA skurAyamAna rahe che. agara lekavyApI pugala ekaThA thaIne karmavargaNarUpa pariNata thaIne jJAnane pUrI tarehathI AcchAdita karI nAMkhe (DhAMkI de) te jIva ajIva banI jAya, paNa ema banavuM asaMbhavita che. eTalA kAraNathI e siddha che ke-pRthivIkAya Adi eka IndriyavALA jamAM paNa jJAnane kiMcit aMza svabhAvathI anAvRta-AvaraNarahita rahe che. mAgamamA 544 che-" sabajIvANaM pi yaNaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugghADiyo / jai puNa sovi AvarijA to NaM jIvo ajIvattaM pAvijjA " " suhRvi mehasamudae hoi pabhA caMdasUrANaM" pra. A.-18 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 AcArAgasUtre tasmAd yazca yAvAnupayogAMzaH sarvasaMsArijIveSu yathAsaMbhavaM svabhAvato'nATato vartate, natra sarvato jaghanya upayogAMzaH pramathasamaye khalvaparyAptAnAM sUkSmanigodAnAmeva bhvti| tataH paraM sa evopayogAMzaH avaziSTaikendriya dvi-tri-catuH-paJcandriyabhedAd bhidyamAnaH saMbhinnasrotastvAdilabdhisamRhena ca labdhinimittakaraNazarIrendriyavAGmanAMsi samAzritya pravardhamAno vividhakSAyopazamakRtavaicitryavatAmavagrahAdInAM bhedena tato'pyadhikataraM vardhamAnaH sakalaghAnikarmakSayaM kRtvA, sakalajJeyagrAhikAM parAM vizuddhi "sarva jIvoM ke akSara kA anantavAM bhAga jJAna sadaiva ughADA (nirAvaraNa) banA rahatA hai, agara vaha bhI Dhaka jAya to jIva ajIva ho jaay|" "meghoM kA khUba samudAya hone para bhI candramA aura sUrya ko prabhA to banI hI rahatI hai|" __upayoga kA jo sarva jaghanya aMza samasta saMsArI jIvoMmeM sarvadA anAvRta banA rahatA hai, vaha jaghanya aMza utpatti ke prathama samaya meM vartamAna aparyApta sUkSma nigodiyA jIvoM meM bhI hotA hai| tatpazcAt vahI upayoga kA aMza ekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya aura paJcendriya ke bheda se bhinna hotA huA saMbhinnasrotastva Adi labdhiyoM ke samUha se labdhi, nimitta, karaNa, zarIra, indriya vacana aura mana kA Azraya lekara baDhatA jAtA hai| yahAM taka ki vividha prakAra ke kSayopazama kI vicitratA vAle jIvoM ke avagraha Adi ke bheda se aura usa se bhI adhika baDhakara samasta ghAtI karmoM kA kSaya hone para samasta jJeya padArthoM "sarva jIvane akSarane anaMta bhAga jJAna sadaiva ughADuM (nirAvaraNa) rahe che. agara te paNa je DhaMkAI jAya te jIva ajIva thaI jAya" "meghane khuba samudAya hoya te paNa caMdra ane sUryanI prabhA banI rahe che." upayogane je sarva jaghanya aMza tamAma saMsArI jIvomAM sarvadA anAvRta (ughADA) banI rahe che. te sarva jaghanya aMza utpattinA prathama samayamAM vartamAna, aparyApta sUkSma nigedanAomAM paNa hoya che. te pachI te upayogane aMza ekendriya dvIndriya trIndriya, caturindriya ane paMcendriyanA bhedathI bhinna thaIne, saMbhinnasrotasva Adi labdhionA samUhathI, labdhi, nimitta, karaNa, zarIra, indriya, vacana ane manane Azraya laIne vadhatuM jAya che, ahIM sudhI ke vividha prakAranA kSayopazamanI vicitratAvALA jIvene avagraha Adi bhedathI ane tenAthI paNa adhika vadhIne samasta ghAtI karmone zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya prApya, kevalajJAnasaMjJAM mAnoti / _jIvA dvividhAH-siddhA asiddhAzca / tatra nirddhatAzeSakarmANaH siddhAH, asiddhAH saMsAriNaH / dravyabhAvabandhaH sNsaarH| karmASTakasambandho dravyabandhaH, rAgadveSAdipariNAmasaMbandho bhaavbndhH| dvividhabandharUpaH saMsAro'sti yeSAM te saMsAriNaH / saMsAriNo dvividhAH sasthAvarabhedAt / tatra pRthivyavanaspatayaH sthaavraaH| tejovAyUdArAstrasAH / tejovAyU gatyaiva vasau, na tu labdhyA / tatrodArAzcaturvidhAH-dvi-tri-catuH-prazcandriyabhedAt / tatra paJcendriyAH punardvividhAH samanaskA amanaskAzca / ko jAnane yogya vizuddhatA prApta karake kevala jJAna saMjJA ko pAtA hai / jIva do prakAra ke haiM :-siddha jIva aura asiddha jIva / sakala karmoM se rahita jIva siddha kahalAte haiM, aura saMsArI jIva asiddha kahalAte haiN| dravyabandha aura bhAvabandha ko saMsAra kahate haiN| ATha karmokA sambandha dravyabandha hai, aura rAga dveSa Adi pariNAmoM kA sambandha honA bhAvabandha hai| yaha do prakAra kA bandharUpa saMsAra jina ke ho ve saMsArI jIva kahalAte haiN| saMsArI jIva trasa aura sthAvara ke bhedase do prakAra ke haiM / pRthvI jala aura vanaspati, ye sthAvara haiM, teja vAyu aura udAra jIva trasa haiM / ina meM teja aura vAyu gatitrasa haiM, labdhi se sthAvara haiM / udAra ke cAra bheda haiM-dIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya / paJcendriya jIvoM ke saMjJI aura asaMjJI, ye do bheda haiN| . kSaya thavAthI samasta reya padArthone jANavA gya vizuddhatA prApta karIne kevalajJAna saMjJA pAme che. jIva be prakAranA cheH -siddha jIva ane asiddha jIva, sakala karmothI rahita jIva siddha kahevAya che, ane saMsArI jIva asiddha kahevAya che. dravyabaMdha ane bhAvabaMdhane saMsAra kahe che. ATha karmone saMbaMdha te dravyabaMdha che, ane rAga-dveSa Adi pariNamene saMbaMdha thAya te bhAvabaMdha che. e be prakAranA baMdhana 5 saMsAra jene hoya che te saMsArI jIva kahevAya che. saMsArI jIva trasa ane sthAvaranA bhedathI meM prAranA cha. pRthvI, pANI, ane. vanaspati - a sthA12 che, te4, vAyu, udAra jIva trasa che. temAM teja ane vAyu gatitrasa che, labdhithI sthAvara che. udAranA cAra bheda che. dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya. paMcendriya jIvonA saMsI asaMjJI, e be bheda che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 AcArAgasUtre jIvAstikAyasya (1)-anantajJAnam , (2)-anantadarzanam (3)-ananta sukham , (4)-anantavIrya ceti gunnaaH| (1)-avyAvAdhavattvam , (2)-anavagAhavattvam , (3)-amUrtikatvam (4)-agurulaghuvattvaM ceti pryaayaaH| ayaM dravya-kSetra-kAla-bhAva-guNa-bhedena paJcadhA jJAyate-(1)-dravyataHanantA jIvAH, (2)-kSetrato lokapramANAH, (3)-kAlata AdyantarahitAH, (4)bhAvataH arUpiNaH-varNagandharasasparzavarjitA iti, (5)-guNatazcetanAlakSaNA iti / / iti jIvAstikAyaH sampUrNaHjIvAstikAya ke guNa ye haiM- (1) ananta jJAna (2) ananta darzana (3) ananta sukha aura (4) ananta vIrya / (1) avyAbAdhavatva (2) anavagAhanAvatva (3) amUrtikatva aura (4) agurulaghutva, ye jIva kI paryAya haiN| dravya kSetra kAla bhAva aura guNa ke bheda se pAMca prakAra se jIvAstikAya kA jJAna hotA hai| (1) dravya se-jIva ananta haiM, (2) kSetra se lokapramANa haiM (3) kAla se-Adi-anta rahita haiM (4) bhAva se-arUpI haiM-rUpa, rasa, gandha, aura sparza se rahita haiM (5) guNa se-cetanAlakSaNa haiM / / iti jIvAstikAya / paastiyn| zuSpa // cha-(1) manatajJAna, (2) manata 4zana (3) sanAta suma mana (4) manata vAya. (1) madhyAmAdhava (2) manAnAvatya (3) mabhUti agurulaghutva, e jIvanI paryAya che. mana (4) dravya, kSetra, kAla, bhAva ane guNanA bhedathI pAMca prakAre jIvAstikAyanuM jJAna thAya che. (1) dravyathI-01 2mana che. (2) kSetrathI- pramANa. (3) sathI-mA manta hita cha. (4) mAthI-marUpI cha-35-2sa-ya ane. 25zathI 2Dita cha (5) guthI-yetanAsakSaY ch.| Iti jIvAstikAya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA paidravyavicAra 141 ___ atha SaDdravyavicAraHSaTsu dravyeSu viyad dravyaM kSetram , itare dharmAdayaH paJca kSetravartitvAt kssetrinnH| devakurUttarakurukSetravartiyaugalikaikakezasya khaNDazaH karaNe paryantato yasya khaNDasya punaH khaNDo na bhavitumarhati, tAdRzakhaNDaparimANaM yAvadAkAzakSetraM vyApnoti, tAvati bhAge viyato'saMkhyAtapradezAH, dharmAstikAyasyAsaMkhyAtapadezAH, adharmAstikAyasya cA saMkhyAtamadezAH, asaMkhyAtA nigodAnAM golakAzca tiSThanti / mUcyagrabhAgaparimite nigodakhaNDe'pyasaMkhyAtAH zreNayaH santi / tatra pratyekazreNyAmasaMkhyAtAH pratarAH, pratare ca pratyekamasaMkhyAtAH golakAH, golake paDdravyavicArachaha dravyoM meM se AkAza dravya, kSetra hai, aura zeSa dharma Adi pAMca dravya kSetravartI hone ke kAraNa kSetrI haiN| deva kuru aura uttarakuru kSetroM ke jugaliyAke eka keza ke aise TukaDe kiye jAe~ ki phira unakA dUsarA TukaDA na ho ske| ina meM se eka TukaDA jitane AkAza kSetra ko vyApta karatA hai utane bhAga meM AkAza ke asaMkhyAta pradeza hote haiM / usI meM dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza haiM, adharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza haiM, aura nigoda ke asaMkhyAta golaka vidyamAna haiN| suI kI noMka barAbara nigoda ke khaNDa meM bhI asaMkhyAta zreNiyAM vidyamAna haiM / eka 2 zreNI meM asaMkhyAta-asaMkhyAta pratara haiM, eka 2 pratara meM asaMkhyAta2 golaka haiM, padravya vicAra- cha dravyamAM AkAza dravya kSetra che, ane bAkInA dharma Adi pAMcadravya kSetravatI hovAthI kSetra che; devakura ane uttarakurU kSetronA jugaliAnA eka kezavALanA evA TukaDA karavAmAM Ave ke pharIne tene bIje TukaDe thaI zake nahi, temAMthI eka TukaDA jeTalA AkAzakSetrane vyApta kare che teTalA bhAgamAM AkAzanA asaMkhyAta pradeza kahevAya che. temAM dharmAstikAyanA asaMkhyAta pradeza che, adharmAstikAyanA asaMkhyAta pradeza che, ane nigadanA asaMkhyAta gelaka vidyamAna che. soyanI aNI barAbara nigedanA khaMDamAM paNa asaMkhyAta zreNIo vidyamAna che. eka eka zreNImAM asaMkhyAta-asaMkhyAta-pratara che. eka eka prataramAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre ca pratyekamasaMkhyAtAni nigodazarIrANi santi / tatra ca pratyekazarIre'nantA nigodajIvAH santi / atha kiyanto'nantA jovAstatra santI ?-tyucyate-atItakAlo'nantaH, tathA bhaviSyatkAlo'pyanantaH, vartamAnakAlazcaikasamayamAtraH, kAlatrayasyApi yAvantaH samayAH santi, te punaranantena guNitA yAvanto bhaveyustato'pyanantaguNAdhikA ekasmin nigode nigodikA jIvAH santi / tatraikajIvasyAsaMkhyAtAH pradezAH santi / ekaikapadeze'nantAH karmavargaNAH sNlgnaaH| tatraikasyAM vargaNAyAmanantAH paramANupudgalAH santi / eka 2 golaka meM asaMkhyAta 2 nigodazarIra haiM, aura eka 2 nigodazarIra meM ananta 2 nigodajIva haiN| zaGkA-ananta ke ananta bheda hote haiM, aisI sthiti meM eka nigodazarIra meM kitane ananta jIva hote haiM ? samAdhAna-atIta kAla ke ananta samaya haiM, bhaviSya kAlake bhI ananta samaya haiM, aura vartamAna kAla eka samaya mAtra hai| ina tInoM kAloM ke jitane samaya haiM unakA ananta se guNAkAra kara dene para jitane samaya hoM una se bhI ananta guNA adhika nigodajIva eka nigodazarIra meM hote haiM / eka jIva ke asaMkhyAta pradeza hote haiM / eka2 pradeza meM ananta 2 karmavargaNAe~ lagI huI haiM, aura eka 2 vargaNA meM ananta2 pudgalaparamANu haiM asaMkhyAta gelaka che. eka eka gelakamAM asaMkhyAta nigada zarIra che, ane eka eka nigada zarIramAM anaMta anaMta nigada jIva che. zaMkA-anaMtanA anaMta bheda hoya che, evI sthitimAM eka nigada zarIramAM keTalA anaMta jIva hoya che? samAdhAna-atItakAla (bhUtakAla)nA ananta samaya che, bhaviSyakAlanA paNa anaMta samaya che, ane vartamAna kAla ekasamayamAtra che, e traNe kAlemAM je samaya che, tene anaMtathI guNAkAra karavAthI je guNAkAra (rAzi) thAya teTalA samayathI paNa anaMta guNA adhika nigoda jIva eka nigada-zarIramAM hoya che. eka jIvanA asaMkhyAta pradeza thAya che. eka-eka pradezamAM anaMta-anaMta karmavA lAgI che, ane eka-eka vargaNAmAM anaMta anaMta pudgalaparamANu che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA SaDdravyavicAra paramANUnAM dvau bhedau staH-baddhA abaddhAzca / tatra baddhAH skandharUpAH / abaddhAH prspraasNyuktaaH| skandhAnAM punadvau~ bhedau-jIvasahitAH, jIvarahitAzca / tatra ghaTa-paTAdirUpA ajIvaskandhAH / atha jIvaskandha-vicAraH prastUyate dvayoH paramANvoH saMyoge dvipradezI skndhH| trayANAM paramANUnAM saMyoge tripadezI skandhaH / evamasaMkhyAtAnAM paramANUnAM saMyogAdasaMkhyAtapradezI skandho jAyate / etAvatapayantAH skandhA jIvAnAM grAhyA na bhavanti / paramANu do prakAra ke haiM- baddha aura abaddha / skanvarUpa paramANu baddha kahalAte haiM, aura Apasa meM asaMyukta paramANu abaddha kahalAte haiM / skandha ke bhI do bheda haiM-jIvasahita aura jIvarahita, ina meM ghaTa paTa Adi skandha ajIvaskandha kahalAte haiM / aba jIvaskandha kA vicAra karate haiM--- do paramANuoM kA saMyoga hone para dvipradezI skandha banatA hai, aura tIna paramANuoM ke saMyogase tripradezI skandha / isI prakAra asaMkhyAta paramANuoM ke saMyoga se asaMkhyAtapradezI skandha utpanna hotA hai| yahA~ taka ke skandha jIvoM dvArA grahaNa nahIM kiye jA sakate / 52mAna meM prA2nA cha--(1) ma bhane (2) ma. 24520 5 52mA maddha kahevAya che, ane ApasamAM asaMyukta paramANu abaddha kahevAya che. skaMdhanA paNa be bheda che-jIvasahita ane jIvarahita. temAM ghaTa paTa Adi skaMdha ajavaska dha kahevAya che. have jIvakaMdhane vicAra karavAmAM Ave che be paramANuone saMga thavAthI dvipradezI skaMdha bane che, ane traNa paramANuenA saMyegathI tripradezI skaMdha bane che, e pramANe asaMkhyAta paramANuonA saMgathI asaMkhyAtapradezI DhaMdha utpanna thAya che. ahiM sudhInA skaMdha, jIve dvArA grahaNa karI zakAtAM nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 AcArAGgasUtre atha kIdRzAH skandhA jIvAnAM grAhyA bhavantI ?-tyucyate-abhavyarAzizcatuHsaptatitamaH, tadgatajIvApekSayA'nantaguNAdhikAH paramANavo yadi saMdhIbhavanti tadaudArikazarIragrAhyavargaNA bhvti| audArikavargaNApekSayA'nantaguNAdhikA vaikriyshriirgraahyvrgnnaa| tato'nantaguNAdhikA''hArakavargaNA / AhArakavargaNApekSayA'nantaguNAdhikA taijsshraargraahyvrgnnaa| tato'nantaguNAdhikA ekbhaassaagraahyvrgnnaa| ekabhASAgrAhyavargaNApekSayA'nantaguNAdhikA ekazvAsocchrAsavargaNA / tato'nantaguNAdhikA ekamanaso vagaMNA / tadapekSayA'nantaguNAdhikA kArmaNavargaNA bhavati / tato'nantaguNAdhikAH pudgalaparamANuskandhA jnyeyaaH| kArmaNa kisa prakAra ke skandha jIvoM dvArA grAhya hote haiM ? yaha batalAte haiM :-abhavya rAzi cohataravI hai| isa abhavya rAzi ke jIvoM kI apekSA ananta guNA adhika paramANu yadi ikaTe hoM to audArikazarIragrAhya vargaNA hotI hai| audArikavargaNAkI apekSA anantaguNI adhika vaikriyazarIragrAhya vargaNA hotI hai, aura isa se bhI ananta guNI adhika AhArakavargaNA hotI hai| AhArakavargaNA se anantaguNI adhika taijasazarIragrAhya vargaNA hotI hai, aura usa se bhI anantaguNI adhika ekabhASAgrAhya vargaNA hotI hai| ekabhASAvargaNa se bhI anantaguNI adhika eka zvAsocchAsavargaNA hotI hai, aura usa se anantaguNI adhika ekamanovargaNA hotI hai, manovargaNA se bhI anantaguNI adhika kArmaNavargaNA hotI hai / usa se bhI ananta guNA adhika pudgala paramANu ke skandha samajhane caahie| isa prakAra kArmaNavargaNA ke ananta pudgala kayA prakAranA skaMdha dvArA grahaNa karI zakAya che? te batAve che-abhavyarAzi cumotera (74) vI che. e abhavya rAzinA jInI apekSA anaMta guNa adhika paramANu je ekaThA thAya te audArika zarIra grahaNa karI zake tevI vargaNA hoya che, audArika vagaNanI apekSA anaMta guNa adhika vaikriyazarIragrAhya vagaNa hoya che, ane tenAthI paNa anaMta guNI adhika eka AhArakaNA hoya che. AhArakavaNAthI ananta guNa adhika tejasazarIramrAhya vargaNa hoya, tenAthI paNa ananta guNa adhika eka bhASAgrAhya vagaNa hoya che, ane tenAthI anaMtagaNuM adhika eka zvAsocchAsavargaNa hoya che, ane tenAthI anantaguNI adhika eka manevagaNa hoya che. mane vargaNAthI paNa anantaguNI adhika kArmaNavargaNa hoya che. tenAthI paNa ananta guNI adhika pudagalaparamANunA kaMdha samajavAM joIe. e pramANe kAmaNavagaNanA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA SaidravyavicAraH vargaNAgatAnantapudgalaparamANughaTitaskandhA jIvAno grAhyA bhavanti / rAgadveSarUpAzuddhapravRttyA''tmanaH pratipradezamanantAnantakarmavargaNA ayogolakavahivallolIbhUtAH santi, ata evAnantajJAnAdayo guNA jIvasya tirohitA bhavanti / evaM ca jIvopekSayA'nantaguNAdhikAH pudgalA jnyaatvyaaH| te ca pudgalA rUpiNo'cetanAH sakriyAH pUraNagalanasvabhAvA veditavyAH / SaDdravyeSu sakriya-niSkriyavicAraHSaDadravyeSu nizcayanayena sarvANi dravyANi sakriyANi / vyavahAranayato dharmAdharmAkAzakAlAkhyAni catvAri dravyANi kriyArahitAni / jIvapudgalau sakriyau paramANuoM se bane hue skandha jIvoM dvArA grahaNa karane yogya hote haiM / rAga aura dveSarUpa azuddha pravRtti ke kAraNa AtmA ke eka eka pradeza meM anantAnanta karmavargaNAe~ isa prakAra ekameka ho rahI haiM, jaise lohe kA golA aura agni ekameka ho jAte haiM, isI kAraNa jIva ke ananta jJAna Adi guNa DhaMka jAte haiN| isa prakAra jIvoM kI apekSA pula ananta guNA adhika jAnane caahie| ye pudgala-rUpI, acetana, sakriya, aura pUraNagalanasvabhAvavAle haiN| chaha dravyoM meM sakriya-niSkriyakA vicAranizcaya naya se chahoM dravya sakriya haiM, kintu vyavahAranayase dharmAstikAya adharmAstikAya AkAza aura kAla nAmaka cAra dravya kriyA rahita haiM, jIva aura pudla dravya sakriya ananta pugala paramANuothI banelA skaMdha jI dvArA grahaNa karavA yogya hoya che. rAga ane dveSa rUpa azuddha pravRttinA kAraNe AtmAnA eka-eka pradezamAM anaMtAnaMta karma vargaNAo e pramANe ekameka thaI rahI che ke-jema leDhAne gaLe ane agni ekameka thaI jAya che, e kAraNathI jIvanA anaMta jJAna Adi guNa DhaMkAI jAya che. e pramANe jIvanI apekSA pudagala anaMtaguNa adhika jANavA joIe. te pudgala, pI, acetana sakriya ane pUraNugalanasvabhAvavALA che. cha drAmAM sakriya niSkriyano vicAra nizcayanaya pramANe che dravya sakriya che, paraMtu vyavahAranayathI dharmAstikAya adharmAstikAya AkAza ane kAla nAmanA cAra dravya kriyArahita che, jIva ane pra. A.-19 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 AcArAGgasUtre staH / nizcayanayAd dharmAstikAyo gatiparitAnAM jIvapudgalAnAM gatiM prati sahAyadAnarUpAM kriyAm adharmAstikAyaH sthitipariNatajIvapudgalAnAM sthiti prati sahAyadAnarUpAM kriyAM karoti / tathaivAkAzo'vakAzadAnarUpAM kriyAM, kAlaca vartanArUpakriyA~ jIvAjIveSu vidhatte / tathaiva nizcayena jIvaH svasvarUparamaNarUpAM kriyAM karoti / yadi nizcayanayena zubhAzubharUpavibhAvadazAramaNAtmikAM kriyAM kuryAttadA''tmA kadApyavicalapadaM nApnuyAt, ataH svasvarUpapariNatirUpAmeva kriyAM karoti / nizcayanayena pudgalo'pyanAdikAlataH svapUraNagalanarUpAM kriyAM samAcarati / tasmAd nizcayanayena sarvANi dravyANi sakriyANIti jJAtavyam / 1 hai | nizcayana se dharmAstikAya, gatipariNata jIvoM aura puloM kI gati meM sahAyakatA dene kI kriyA karatA hai, aura adharmAstikAya sthitipariNata jIvoM evaM pudgagaloMkI sthiti meM sahAyatA denekI kriyA karatA hai / isI prakAra AkAza - avagAhadAnarUpa kiyA karatA hai, aura kAla vartanA Adi meM sahAyatA pahu~cAtA haiM / jIva nizcayanaya se nijasvarUpa - ramaNarUpa kriyA karatA hai / agara nizcaya naya se jIva zubha aura azubha rUpa vibhAvadazA meM ramaNa karane kI kriyA kare to use avicala pada kI kadApi prApti nahIM ho sakatI, ata eva jIva apane svabhAva meM pariNatirUpa kriyA hI karatA hai / nizcaya naya kI apekSA pudgala bhI anAdi kAla se pUraNa galana rUpa kriyA kara rahA hai / isa prakAra nizcaya naya se sabhI dravya sakriya haiM / I pudgala dravya sakriya che. nizcayanayathI dharmAstikAya, gatimAM pariNata jIvA ane pudgalAnI gatimAM sahAyatA karavAnI kriyA kare che, ane adharmAstikAya, sthitimAM pariNata jIvA ane pudgalAnI sthitimAM sahAyatA devAnI kriyA kare che, e pramANe khADAza, avagAhadAnarUpa kriyA kare che, ane kAla vattanA AdimAM sahAyatA paheAMcADe che, jIva nizcayanayathI nijasvarUpa-ramaNurUpa kriyA kare che. agara nizrcayanayathI jIva zubha ane azubharUpa vibhAvadazAmAM ramaNa karavAnI kriyA kare te tene avicala padmanI prApti kadApi paNa thaI zake nahi, eTalA kAraNathI jIva peAtAnA svabhAvamAM pariNatirUpa kriyA ja kare che, nizcayanayanI apekSA e pudgala paNa anAdi kAlathI pUraNu-galanarUpa kriyA kare che, e pramANe nizcayanayathI sa drabyA sakriya che, zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA SaDdravyavicAraH adhunA vyavahAranayamAzrityocyatevyavahArato dharmAdharmAkAzakAlA niSkriyAH, jIva-pudgalAzca sakriyAH / vyavahAranayato jIvo rAgadveSarUpAzuddhapariNatyA pratisamayamanantapudgalaparamANuskandhA''dAnakriyAM kroti| paramANupudgalA api karmavargaNArUpeNa jIvasya sarvasmin pradeze saMlagnA bhavanti, ataste saMzleSakriyAM pUraNagalanAdikriyAM ca kurvanti, tasmAd vyavahAranayato jIva-pudgalAveva sakriyau / SaDdravyaviSaye kartRtvAkartRtvanirUpaNamnizcayanayena paD dravyANi svasvarUpakartRNi, tasmAtteSAM kartRtvamupapadyate / aba vyavahAra naya kI apekSA se kayana kiyA jAtA hai---vyavahAranaya se dharma adharma AkAza aura kAla kriyArahita haiM, tathA jIva aura pudgala sakriya haiM / vyavahAra naya se jIva rAga-dveSarUpa azubha pariNati ke dvArA prati samaya ananta pudgala paramANuoM ke skandhoM ko grahaNa karane kI kriyA karatA hai| paramANu pudgala bhI karmavargaNArUpa meM pariNata ho kara jIva ke samasta pradezoM meM baddha hote haiM, ataH vaha bandhanarUpa kriyA karate haiM, aura pUraNa galana Adi kriyA bhI karate haiM, isa prakAra vyavahAra naya se jIva aura pudgala hI sakriya haiN| chaha dravyoM kA kartApana aura akartApana---- nizcaya naya se chahoM dravya apane 2 svarUpa ke kartA haiM, ataH sabhI dravyAM meM have vyavahAranayanI apekSAo kahevAya che-vyavahAranayathI dharma adhama AkAza ane kAla kiyArahita che, tathA jIva ane pugala sakriya che. vyavahAranayathI jIva rAga-dveSarUpa azubha pariNati dvArA pratisamaya ananta pudgala paramANuonA audhone grahaNa karavAnI kriyA kare che. paramANu pudgala paNa karmavargaNArUpamAM pariNata thaIne jIvanA samasta pradezamAM baddha thaI jAya che (sarva pradezane cUMTI jAya che) teTalA kAraNathI te baMdhanarUpa kiyA kare che, ane pUraNa-galana Adi kriyA paNa kare che. e pramANe vyavahAranayathI jIva ane pugala ja sakriya che. dravyonuM kartApaNuM ane akartApaNuM- nizcayanayathI cha dravya, pitatAnA svarUpamAM kartA che. tethI sarva dravyamAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 148 AcArAgasUtre vyavahAranayena jIvasya kartRtva, dharmAdidravyapaJcakasyAkartRtvamiti / vyavahAranayaHvyavahAranayaH SaDvidhaH-zuddhAzuddhazubhAzubhopacaritAnupacaritabhedAt / tatra (1) zuddhavyavahAranayaH / yadi jIvaH karmamalarUpAzuddhatAM vyapanIyAjantajJAnAdiguNa pazuddhatA mupAjayati tarhi prathamazuddhavyavahAranayena jIvasya kartRtvaM bhavati / tathAhizuddhavyavahAranayena jIvo yadA zuddhasvarUpArjanAya prayatate, tadA prathamaguNasthAne kartApana siddha hotA hai| vyavahAranayase jIva kartA hai aura zeSa dharma Adi pAMca dravya akartA haiN| vyavahAranaya vyavahAra naya chaha prakAra kA hai--(1) zuddha vyavahAranaya, (2) azuddha vyavahAranaya, (3) zubha vyavahAranaya, (4) azubha vyavahAranaya, (5) upacarita vyavahAranaya aura (6) anupacarita vyavahAranaya / (1) zuddha vyavahAranaya agara jIva kamamalarUpa azuddhatA ko haTAkara anantajJAnAdiguNarUpa zuddhatA kA upArjana karatA hai to zuddha vyavahAranaya se jIva meM kartRtva hotA hai| vaha isa prakAra zuddha vyavahAra naya se jIva jaba apanA zuddha svarUpa prApta karane ke lie kartApaNuM siddha thAya che. vyavahAranayathI jIva kartA che ane bAkInA dharmAdi pAMca dravya akartA che. vyavahAranayavyavahAranaya che prakAra che. (1) zuddha vyavahAranaya (2) azuddha vyavahAranaya, zumA vya162naya, (4) mazulavyavahA2naya, (5) upayarita vyavasA2naya, (6) anupayarita vyavahAranaya. (1) zuSa vyvhaa2nyjIva karmamalarUpa azuddhatAne haThAvIne anaMtajJAnAdiguNarUpa zuddhatAne upArjana kare che te zuddha vyavahAranaya pramANe jIvamAM kartutva-kartApaNuM hoya che. te A pramANezuddha vyavahAranayathI jIva pitAnA zuddha svarUpane prApta karavA mATe prayatna zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH 149 'nantAnubandhikaSAyacatuSTayaM kSapayitvA caturtha guNasthAnaM samAsAdya samyaktvaguNaM labhate / apratyAkhyeyakaSAyacatuSTayakSayeNa dezaviratirUpaM pazcamaM guNasthAnaM prApnoti / pratyAkhyeyakaSAyacatuSTayakSayeNa jIvasya SaSThasaptamaguNasthAnayoH sarvaviratirUpayorupalabdhirbhavati / yadyaSTamaguNasthAnaM labhyate tadA tatra zreNidvayaM samAruhyate, upazamazreNiH kSapakazreNizca / tatropazamazreNyA'STamaguNasthAnAdekAdazaguNasthAnaM yAvadadhyArohati / kSapakazreNyA tvaSTamAdArabhya dazamaM yAvat samAru baikAdazaM vihAya dvAdazaM guNasthAnaM samArohati / jIvastatra rAgadveSarUpamohanIya prayatna karatA hai taba prathama guNasthAna meM anantAnubandhI cAra kaSAyokA kSaya karake caturtha guNasthAna prApta karatA hai aura samyaktva guNa pA letA hai| cAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA kSaya karake dezaviratirUpa pAMcavA guNasthAna prApta karatA hai, aura pratyAkhyAnAvaraNa kapAya-catuSTaya ke kSaya se jIva ko sarvaviratirUpa chaThe aura sAtaveM guNasthAna kI prApti hotI hai| jIva ko yadi AThavAM guNasthAna prApta hotA hai to vahA~ se do zreNiyA~ Arambha hotI haiM aura jIva una meM se kisI eka zreNI para ArUDha hotA hai| do zreNiyA haiM-upazamazreNI, aura ksspkshrennii| upazamazreNIvAlA jIva gyArahaveM guNasthAna taka caDha sakatA hai| kSapakazreNIvAlA jIva AThaveM se dazaveM guNasthAna taka pahu~cakara gyArahaveM ko choDa kara sIdhA bArahaveM guNasthAna para ArUDha ho jAtA hai / jIva dazaveM guNasthAna ke anta meM rAgadveSarUpa mohanIya karma kA samUla nAza karake, kare che, tyAre prathama guNasthAnamAM anantAnubaMdhI cAra kaSAyono kSaya karIne caturtha (cothuM) guNasthAna prApta kare che, ane samyakatva guNa pAmI jAya che. cAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAye kSaya karIne dezaviratirUpa pAMcamuM guNasthAna prApta kare che, ane pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-caturyanA kSayathI jIvane sarvaviratirUpa chaThThA ane sAtama guNasthAnanI prApti thAya che. jIvane je AThamuM guNasthAna prApta thAya che te tyAMthI be zreNIone AraMbha thAya che, ane jIva e bemAMthI keI eka zreNI para ArUDha thAya cha. meM zreSThI 2 // prabhArI che-(1) upazamazreNI (2) 154zreSjI. upazamazreNI vALo jIva agiAramAM guNasthAna sudhI caDhI zake che, kSapakazreNIvALo jIva AThamAthI dasamAM guNasthAna sudhI pahoMcIne agirama guNasthAkane choDIne sIdhe bAramAM guNasthAna para ArUDha thaI jAya che. jIva dasamA guNasthAnanA aMtamAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 AcArAgasUtre karma samUlamunmUlya ghAtikarmANi kSapayitvA trayodaza guNasthAnamArohati / trayodaze guNasthAne nirmalakevalajJAnaM pAmoti / tadanantaraM pazcalaghvakSarocAraNakAlasthitikaM caturdazaguNasthAnaM saMprApya niHzeSakarmanicayaM kSapayitvA'sau zivapadaM saMpAmoti / / iti jIvasya zuddhasvarUpanirUpakaH shuddhvyvhaarnyH| _(2) azuddhavyavahAranayaHazuddhavyavahAranayena rAgadveSamithyAtvAdayo'nAdikAlataH zatrurUpeNa jIve saMlagnAH santi, tasmAjjIvasyAzuddhatvaM jJeyam / azuddhatvena ca pratisamaya aura bArahaveM gaNasthAna meM zeSa tIna ghAti karmoM kA kSaya karake terahaveM guNasthAna meM pahuMcatA hai| isa guNasthAna meM ( bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM ) jIva ko nirmala kevalajJAna prApta hotA hai / terahaveM guNasthAna ke bAda pAMca hasva svara (a, i, u, R, la) uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai utane samaya taka caudahaveM guNasthAna meM Thaharakara samasta karmoM kA kSayakara ke mokSa prApta kara letA hai| jIvake zuddha svarUpa ko grahaNa karane vAlA yaha zuddha vyavahAranaya hai / (2) azuddha vyavahAranaya--- azuddha vyavahAranaya se rAga-dveSa aura mithyAtva Adi anAdi kAla se zatrukI taraha jIva ke sAtha lage hue haiM, isI kAraNa jIva meM azuddhatA hai| isa azuddhatA ke rAga-dveSarUpa mehanIya kamane samULage nAza karIne ane bAramA guNasthAnamAM zeSa traNa ghAtI karmone kSaya karIne temAM guNasthAnamAM pahoMce che. e guNasthAnamAM (bAramA guNasthAnanA aMtima samayamAM) jIvane nirmala kevalajJAna prApta thAya che. teramA guNasthAna pachI pAMca hasva svara-a-I-u--lU) uccAraNa karatAM eTale samaya lAge che, teTale samaya cadamAM guNasthAnamAM bhIne samasta karmone kSaya karIne mekSa prApta karI le che. jIvanA zuddha svarUpane grahaNa karavA vALo A zuddha vyavahAra naya che. (2) pazu vyvhaanazuddha vyavahAranayathI rAga-dveSa ane mithyAtva Adi anAdi-kAlathI zatrunI mAphaka jIvanI sAthe lAgyAM che, e kAraNathI jIvamAM azuddhatA che. e azuddhatAnA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA vyavahAranayaH manantAnantakarma vargaNAH sattArUpeNAvaguNThitA bhavanti / evaM cAzuddhavyavahAranayena jIvasya kartRtvaM sidhyati / 151 (3) zubhavyavahAranayaH zubha vyavahAra yenAtmA zubhapariNAmato dAnazIlatapobhAva vinayabhaktivaiyAvRttyaM, zramaNa nigranthAnAM prAsukameSaNIyamazanapAnakhAdyasvAdyavastrakambalapratigrahapAdamovchana prAtihAryapIThaphalakazayyAsaMsvArakauSadhabhaiSajyapratilAbharUpaM supAtradAnaM, mriyamANajIvarakSaNarUpamabhayadAnaM hInadInaniHsakhajIvAnAM sAhAyyaM, sAdharmikavAtsalyaM, parahitacintArUpAM maitrIM, paraduHkhanivAraNecchArUpAM karuNAM niHstrArthaparopakArAdikAM ca kAraNa pratisamaya anantAnanta karmavargaNae~ sattArUpa se baddha hotI rahatI hai / isa prakAra azuddha vyavahAranaya se jIva ko kartA samajhanA jAhie / (3) zubha vyavahAranaya zubha vyavahAranaya se AtmA zubhapariNAmadvArA dAna, zIla, tapa, bhAva, vinaya, bhakti, vaiyAvRtya rUpa zubhakriyA karatA hai, zramaNa nirgranthoM ko prAsuka eSaNIya - azana pAna khAdya, svAdya, vastra, kambala, pAtra, pAdaprocchana, paDihArI pITha, phalaka, zayyA, saMstAraka, auSadha, bheSaja kA supAtradAna detA hai / marate hue jIva kI rakSArUpa abhayadAna detA hai, hIna dIna aura nirbala jIvoM kI sahAyatA karatA hai / sAdharmI ke prati vAtsalya prakaTa karatA hai, parahitacintanarUpa maitrI bhAvanA, dUsaroM kA duHkhanivAraNarUpa karuNA kAraNe pratisamaya anantAnanta karma vaNAe sattArUpathI khaddha thatI rahI che. A pramANe azuddha vyavahAranayathI jIvane kartA samajavA joI e. (3) zubha vyavahAranaya zubha vyavahAranayathI AtmA hAna, zIla, taya, bhAva, vinaya, bhakti vaiyAvRtya 35 zulaDiyA re che. zramamunirthandhAne Asu zeSANIya - azana, pAna, madya, svAdya, vastra, ubhyA, pAtra, pAhaochana, paDihArI thI, isa4, zayyA, sastAra, auSadha, bheSajanuM supAtra dAna Ape che, maratA jIvanI rakSArUpa abhayadAna Ape che, hInadIna ane nila jIvAnI sahAyatA kare che; sAdhamInA upara vAtsalya pragaTa kare che, parahitacintanarUpa maitrIbhAvanA, bIjAnA duHkhanivAraNurUpa karUNA tathA niHsvArtha zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 AcArAgasUtre zubhakriyAM karoti, tena zubhavyavahAranayena jIvasya kartRtvaM jAyate / (4) azubhavyavahAranayaHazubhavyavahAranayena jIvo hAsya-bhaya-zoka-ratya-rati-nidrA-mANAtipAtamRSAvAdA-'dattAdAna -maithuna - parigraha - krodha- mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSAdiSu pravartate / viSayasukhArambhAdirUpAmazubhakriyAM ca karoti tenA'zubhavyavahAranayato jIvasya kartRtvaM sidhyati / (5) upacaritavyavahAranayaHupacaritavyavahAranayena jovo nijamajarAmaratvamanantajJAnadarzanamavyAbAdhatathA niHsvArtha paropakAra AdirUpa zubhakriyA karatA hai, ataH zubha vyavahAranaya se jIva kA kartApana siddha hotA hai| (4) azubha vyavahAranaya-- azubha vyavahAranaya se jIva hAsya, bhaya, zoka, rati, arati, nidrA, prANAti pAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, Adi azubha kAryoM evaM bhAvoM meM pravRtta hotA hai, tathA viSayasukha evaM Arambha Adi rUpa azubha kriyA karatA hai, ataH azubhavyavahAranaya se jIva kartA siddha hotA hai / (5) upacarita vyavahAranayaupacarita vyavahAra naya se jIva apane ajaratA amaratA tathA ananta jJAna popakAra AdirUpa zubha kriyA kare che, te kAraNathI zubha vyavahAranayathI jIvanuM kartApaNuM siddha thAya che. (4) mazula vyavahAranayamazuma vyavahA2nayathA sya, laya, 4, 2ti, 202ti, nidrA, prAtipAta, bhUSAvAha, mahattAhAna, bhaithuna, pariyaDa, odha, mAna, mAyA, sAma, deSa mAhi azubha kAryo evaM bhAmAM pravRtta thAya che, viSayasukha evaM AraMbha Adipa azubha kriyA kare che, tethI azubha vyavahAranayathI jIva kartA siddha thAya che. (5) payarita vyvhaarmyupacati vyavahAranayathI jIva pitAnA ajara amara tathA anaMtajJAna, darzana zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH 153 sukhAdirUpaM zuddhasvarUpaM vismRtya paudgalikavibhAvapariNAme'nantaduHkhajanake'nantAnandamanubhavati, mohavazena bAhyavastuSu mamatvabhAvaM kurute / yathA-idaM mama gRham , ime mama putrAH, imA mama dArAH, ime mama parivArAH, idaM mama sarva dhanajanAdikam " / itthaM viSarUpaM viSayaM pIyUSaM manyamAno viSayakatAno kSaNamAtrasukhajanakAn bahukAladuHkhadAn kAmabhogAna bhuJjAno viSayamRgatRSNA punaH punardhAvamAno dIrghAvasaMsAre kSaNamapi vizrAnti na labhate / mameti kurvannayaM jIvaH putradArAdInAM sukhena mukhaM, duHkhena duHkhaM manyamAstadarthaM vyarthameva zokamanubhavati, tadartha prANanAzamapi kartu samughato bhavati / anAtmIyamapi svIyaM manyamAno nAnAvidhapApakAryakaraNena darzaka tathA anyAvAdhasukharUpa zuddha svarUpa ko bhUla kara paudgalika vibhAva pariNAma meM jo ananta duHkhoM kA janaka hai ananta Ananda mAnatA hai| moha ke vazIbhUta ho kara bAhya vastuoM meM mamatva dhAraNa karatA hai, jaise-" yaha merA dhara hai, ye merA putra hai, yaha merI patnI haiM, ye mere kuTumbI hai, ye saba dhana-jana Adi mere hai"| isa prakAra ke viSarUpa viSayoM ko amRta mAnatA huA, viSayoM meM tanmaya ho kara, kSaNa bhara sukha dene vAle aura dIrghakAla taka duHkha dene vAle kAma-bhogoM ko bhogatA huA, viSayoM kI mRgatRSNA kI tarapha vAraMvAra dauDatA huA, isa dIrgha mArgavAle saMsAra meM kSaNa bhara bhI vizrAma nahIM pAtA hai / mere mere karatA huA yaha jIva, putra aura patnI vagairaha ke sukha meM sukha aura duHkha meM duHkha mAnatA huA vyartha hI una ke liye zoka karatA hai, yahA~ taka kI una ke lie prANoM kA nAza taka karane ko udyata ho jAtA hai| yaha tathA avyAbAdha sukharupa zuddha svarUpa bhUlI jaIne paudgalika vibhAva pariNAmamAM ke je anaMta duHkhane janaka (utpanna karanAra) che. temAM anaMta AnaMda mAne che, mehane vaza thaIne bahAranI vastuomAM mamatva dhAraNa kare che, jema ke-"A ghara mArUM che; A mArA putra che, A mArI strI che, A mArUM kuTuMba che, A sarva dhana-jana vagere mAruM che e pramANe viSapa-viSayane amRtarUpa mAnIne, viSamAM tanmaya thaIne kSaNamAtra sukha ApavAvALA ane lAMbA kAla sudhI dukha ApavAvALA bhegane bhagavato thake, viSanI mRgatRSNA tarapha vAraMvAra deDate thake A lAMbA mAgavALA saMsAramAM kSaNe mAtra paNa vizrAma pAmate nathI. mArA-mArA karate A jIva, putra ane patnI vagerenA sukhamAM sukha ane duHkhamAMdAkha mAnate thako tenA mATe nakAme zeka kare che-tyAM sudhI ke tenA mATe prANone nAza karavA taiyAra thaI jAya che, A jIva parane pitAnuM samajIne nAnA prakAranAM pra. A.-20 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 AcArAstre svAtmAnaM malinokaroti / evamuktarItyA karmavazena mamatvapAzabaddhasya jIyasyopacaritanyapahAranayena krtRtvmiti| (6) anupacaritavyavahAranayaHanuSacaritavyavahAsnayena svAtmanaH pratyakSarUpeNA'tyantabhinnaM zarIramajJAnavazAt pAriNAmikabhAvenAtmamadezeraikyabhAvamApadyamAnamiva svAtmanaH svarUpaM manyamAnastatpuSTirakSaNAdihetorekendriyAdisakalapANyupamardanajanakaprahArambhamRSAyAdAdattAdAna-maithuna-parigrahAdikAni nAnAvidhapApakarmANi jIvaH samAcarati / AtmanaH svarUpe zarore ca nitAntaM bhinnatA vartate / tathAhi - AtmA jIva para ko svakIya samajha kara nAnA prakAra ke pApa kArya kara ke apane ko malIna banAtA hai| isa prakAra karmavaza ho kara mamatA ke pAzameM jakaDA huA yaha jIva upacarita vyavahAranaya se kartA siddha hotA hai| (6) anupacarita vyavahAranayaanupacarita vyavahAranaya se jIva apanI AtmA se pratyakSataH bhinna zarIra ko ajJAna ke vaza ho kara pAriNAmika bhAva se AtmapradezoMkI ekatA samajha kara, aura AtmA kA aisA hI svarUpa mAna kara zarIra kI puSTatA aura rakSA Adi ke lie ekendriya Adi samasta prANiyoM kI hiMsA karane vAle mahArambha, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha Adi nAnA prakAra ke pApa karmoM kA AcaraNa karatA hai| vastutaH AtmA ke svarUpa meM aura zarIra meM atyanta bhinnatA hai, vaha isa prakAra-Atma caitanya pApakArya karIne pitAne malIna banAve che. A pramANe kamane vaza thaI mamatAnA pAzamAM jakaDAelo A jIva upacarita vyavahAranayathI kartA siddha thAya che. (1) anupayarita vyavahAranaya anupacarita vyavahAranayathI jIva pitAnA AtmAthI pratyakSa bhinna zarIrane ajJAnavaza thaI pAriNAmika bhAvathI AtmapradezonI ekatA samajIne, ane AtmAnuM evuM ja svarUpa mAnIne zarIranI puSTatA ane rakSA Adi mATe ekendriya Adi tamAma prANIonI hiMsA thavAvALA, mahAraMbha, mRSAvAda, adattAdAna, mithuna, ane parigraha Adi nAnA-aneka prakAranAM pApa karmonuM AcaraNa kare che. vastutaH AtmAnA svarUpamAM ane zarIramAM atyata bhinnatA che, te A pramANe ke -AtmA citanya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH caitanyarUpaH, zarIramidaM jaDarUpam / AtmA-arUpo, zarIramidaM rUpi / AtmA jJAnadarzanasukhavIryAdirUpaH, zarIraM tu niHsattvaM vividhavyAdhiyuktam / AtmA-nityaH zAzvato dhruvarUpazca, zarIramidamanityamazAzvatamadhruvam / AtmA-nitAntanirmalaH, zarIraM tu garbhAzayasthAnataH zukrazoNitAkhyakAraNataH, navadvArato malaniHsaraNena ca nitAntAzuci, malamANDaM c| yadarthametAdRzAni karmANi kurvanti, tadanantavAraM labdhaM tyaktaM ca vapuH / IdRze nazvare zarIre'nuracya punaH punastAnyeva pApakarmANi samAcaran svIyamAtmAnaM karmabhArAkrAntaM karoti / tena punaH punaranAdidurantasaMsAramahAgate patitaH svA. svarUpa hai, zarIra jaDa hai| AtmA arUpI hai, zarIra rUpI hai| AtmA jJAna darzana sukha aura vIryAdirUpa hai, zarIra niHsatva aura vividha vyAdhiyo se yukta hai / AtmA nitya hai, sAzvata hai, dhruva hai, zarIra anitya, azAzvata, aura adhruva hai| AtmA nitAnta nirmala hai, zarIra garbhAzaya meM sthita hone se zukra aura zoNita se banA huA hone ke kAraNa, tathA nau dvAroM se mala nikalane ke kAraNa atyanta azuci hai, aura mala kA pAtra hai| jisa zarIra ke lie aise 2 uparyukta karma kiye jAte haiM vaha zarIra ananta vAra pAyA hai aura ananta vAra choDA hai, lekina saMsArI jIva isa nazvara zarIra meM anurAga karake punaH punaH vahI pApakarma karatA huA apane ko karma ke bhAra se bhArI banAtA hai| isa kAraNa anAdi aura duranta saMsArarUpI mahAgarta meM punaH punaH paDakara apanA uddhAra karane svarUpa che, zarIra jaDa che. AtmA arUpI che, zarIra pI che. AtmA jJAna, darzana, sukha, ane vIrya rUpa che, zarIra nisatva ane vividha vyAdhiothI yukta che. AtmA nitya che, zAzvata che, dhruva che, zarIra anitya AzAzvata ane adhruva che. AtmA atyaMta nirmala che, zarIramAM garbhAzayamAM sthita hovAthI zukra ane zeNitathI (vIrya ane lohIthI) baneluM hevAnA kAraNe, tathA nava dvArothI mala nIkaLavAnA kAraNe atyaMta azuci-apavitra che ane malanuM pAtra che. je zarIranA mATe evAM evAM upara kahelAM tevAM karma karavAmAM Ave che, te zarIra anaMtavAra prApta thayuM che ane anaMtavAra choDI dIdhuM che, paraMtu saMsArI jIva A nAzavaMta zarIramAM anurAga prIti karIne pharI-pharIne te pApakarma karIne potAne kamanA bhArathI bhAre banAve che. e kAraNathI anAdi ane duraMta muzkelIthI pAra paDe te-saMsArarUpI mahagata-moTe khADo temAM vAraMvAra paDIne pitAne uddhAra karavAmAM asamartha banI jAya che, paraMtu zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 AcArAGgasUtre smAnamuddhattuM na zakroti / avijJAya ca svakRtakarmabhAraM durantasaMsAramahAgartapatanaM ca muhurmuhustAdRzAnyeva karmANi kurvanti saMsAriNaH / evAtmano'tyantabhinna zarIrameva svasvarUpaM matvA tatpuSTirayaNAdyartha kriyamANayA kriyayA jIvasyAnupacaritavyavahAranayena kartRtvaM sidhyati / uktarItyA SaDvidhavyavahAranayena jIvasya kartRtvaM vijJeyam / jIvasvarUpe sadRzA'sadRzavicAraHnanu-sarveSAM jIvAnAM svarUpaM lakSaNaM ca sadRzameva, tarhi saMsAriNo duHkhinaH, siddhAstu sukhina iti katham ? ucyate-nizcayanayena tu sarve jIvAH meM asamartha bana jAtA hai, magara saMsArI jIva apane kiye karmoM ke bhAra ko na samajha kara, tathA saMsArarUpI mahAgata ke patana ko na jAnakara phira-phira vaise hI karma karane lagate haiN| isa prakAra AtmA se bhinna zarIra ko hI apanA svarUpa samajha kara usake poSaNa aura rakSaNake lie kI jAnovalI kriyAse jIva anupacarita vyavahAranayakI apekSA kartA siddha hotA hai| isa taraha pUrvokta prakAra se chaha taraha ke vyavahAranaya se jIvako karta samajhanA caahie| jIvake svarUpa meM sahaza-visadRza vicAraprazna-agara saba jIvoM kA svarUpa aura lakSaNa samAna ho hai / to saMsArI jIva duHkhI aura siddha sukhI kyoM haiN| uttara-nizcaya nayase sabhI jIva siddhoMke samAna hI haiN| una meM se jo jIva saMsArI jIva pitAnAM karelAM karmonA bhArane samajAtuM nathI, tathA saMsArarUpI mahAgamAM paDyo che te tene jANatA nathI. tethI pharI-pharI tevA karmo karavA lAge che. e pramANe AtmAthI bhinna zarIrane ja pitAnuM svarUpa samajIne tenAM piSaNa tathA rakSaNa mATe karavAmAM AvatI kriyAthI jIva anupacarita vyavahAranayanI apekSAe kartA siddha thAya che. e pramANe pUrve kahelA prakArathI cha prakAranA vyavahAranayathI jIvane kartA samaje joI e. jIvanA svarUpamAM sadaza-vizadaza vicAra- prazna-agara sarva jInuM svarUpa ane lakSaNa samAnaja che te pachI saMsArI jIva duHkhI ane siddha sukhI kema che? uttara-nizcayanayathI sarva jI siddhonI samAna che. temAMthI je jIva tamAma zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH siddhasadazA eva, tatra ye sakalaM karma kSapayanti te sarve jIvAH siddhA bhavaMti, tasmAt sarveSAmekaiva sattA vidyate / yadi sarve siddhasadRzAstahi kathamabhavyajIvaiH siddhagatibhAgbhina bhUyate ? iti zrUyatAm-- ___abhavyajIvAnAmanAdyanantacikkaNakarmasaMbandhAt , parAvartasvabhAvAbhAvAcca karmakSapaNazakti sti, bhavyAnAM tu tAdRza cikkaNakarmAbhAvAt , parAvartasvabhAvAcca devagurudharmasAmagrIsattve jJAnAdiratnatrayasamArAdhanena, guNazreNisamArohaNena ca siddhapadaM labdhuM zakyam / samasta karmokA kSaya kara DAlate haiM ve saba siddha kahalAte haiN| unakA asalI svarUpa prakaTa ho jAtA hai| saMsArI jIva karma ke AdhIna hone ke kAraNa duHkhI hote haiN| isa prakAra yadyapi pratyeka jIva kI sattA pRthak-pRthak hai, tathApi una meM svarUpa kI samAnatA hai| prazna-yadi samasta jIva siddhoM ke samAna haiM to abhavya jIva saddhigati kyoM prApta nahIM karate? uttara-puniye, abhavya jIvoM meM anAdi ananta cikane karmoM ke sambandha se aura aparivartanazIla svabhAva ke kAraNa karmoM kA kSaya karane kI zakti nahIM hai / bhavya jIvoM ke vaise cikane karmo ke na hone se, aura parAvarta svabhAva se, deva guru aura dharmarUpa sAmagrIke milane para jJAnAdiratnatraya kI ArAdhanA karane se, tathA guNazreNI para ArohaNa karane se unako siddhapada prApta karanA zakya hai / karmone kSaya karI nAkhe che, te sarva siddha kahevAya che. tenuM asalI svarUpe pragaTa thaI jAya che. saMsArI jIva karmane AdhIna hovAnA kAraNe duHkhI hoya che, e pramANe je ke pratyakSa jIvanI sattA pRtha-pRthaka-judI-judI che, te paNa tenAmAM svarUpanI samAnatA che. prazna-je sarva jIva siddhonI samAna che te abhavya jIva siddhagatine kema prApta karI zakatA nathI. uttara-sAMbhaLo, abhavya jemAM anAdi-anaMta cikaNA karmone saMbaMdha hovAthI ane aparivartanazIla svabhAvanA kAraNe karmone kSaya karavAnI zakti nathI; bhavya jIvone tevAM cIkaNuM karma na hovAthI ane parAvarta svabhAvathI deva guru, ane dharmarUpa sAmagrInA maLavA para, jJAnAdi ratnatrayanI ArAdhanA karavAthI, tathA guNazraNa para ArohaNa karavAthI teone siddhapada prApta karavuM zakya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre manuSyabhavaM prApya karmANi kSapayitvA jIvA mokSaM yAnti, tadAnI mevAvyavahArarAzisUkSmanigodAdakAmanirjarayA niHmRtyA'nye jIvAH vikAzadazA prApnuvanti / yadi daza jIvA muktiM gacchanti tadA daza mUkSmanigodAniSkrAntA bhavanti / kadAcittato'pyalpasaMkhyakAH sUkSmanigodA bahirAyAnti tadA taiH sArdhameko dvAvabhavyajIvauM niHsarataH, kintu vyavahArAzau jIvAnAM hAsaddhI na bhavataH / IdRzA nigodagolakA asaMkhyAtA loke santi, iti granthAntare / / ityavataraNA saMpUrNA / itthaM bhagavatprarUpitamanuyogacatuSTayaM pradarzitam / tatra caraNakaraNAnuyogasya mAdhAnyAtmAthamyamiti ca nigaditam / manuSya bhava pAkara kamoM kA kSaya karake jIva mokSa jAte haiM, usI samaya avyavahArarAzi sUkSma nigoda se akAmanirjarAdvArA dUsare jIva nikalakara vikAsadazA ko prApta karate haiN| agara daza jIva mokSa meM jAte haiM to daza jIva sUkSmanigoda se bAhara nikala Ate haiN| kadAcit alpasaMkhyaka sUkSma nigoda jIva bAhara nikalate haiM to unake sAtha eka-do abhavya jIva bAhara A jAte haiM magara vyavahAra rAzi meM jIvoM kI ghaTatI baDhatI nahIM hotii| aise nigodagolaka lokameM asaMkhyAta hote haiM, aisA granthAnta meM kahA hai| iti avataraNA saMpUrNaisa prakAra bhagavAn ke dvArA prarUpita cAra anuyogoM kA svarUpa batalAyA gayA hai / yaha kahA jA cukA hai ki-caraNakaraNAnuyoga pradhAna hone ke kAraNa usakA grahaNa sarvaprathama kiyA gayA hai| manuSya bhava pAmIne, karmone kSaya karIne jIva mekSe jAya che, te samaye avyavahAra rAzi sUkSma-nigedathI, akAma nirjarA dvArA bIjA ja nIkaLIne vikAsadazAne prApta kare che. agara dasa jIva mokSamAM jAya che te dasa jIva sUkSma nidathI bahAra nIkaLI Ave che. kadAcit alpasaMkhyaka sUkSama nida-jIva bahAra nIkaLe che te, tenI sAthe eka-be alavya jIva bahAra AvI jAya che. paNa vyavahAra rAzimAM jenuM ghaTavuM-vadhavuM thatuM nathI. e pramANe nidagolaka lekamAM asaMkhyAta hoya che. A pramANe graMthArantaramAM kahyuM che. iti avataraNA saMpUrNa- A pramANe bhagavAna dvArA prakApita cAra anuyogonuM svarUpa batAvavAmAM AvyuM che. e kahI ApyuM che ke caraNa-karaNAnuga pradhAna hovAnA kAraNe tenuM grahaNa sauthI prathama karavAmAM AvyuM che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH tatrAcArAgasya dvAdazAGgeSu prAthamyam , caraNakaraNayormokSopAyatayA'syAGgasya mokSakAraNAvabodhakatayaitadbodhitArthAvasthitasyetarAgAdhyayanayogyatAlAbhAcca prAdhAnyAt / kiJca-etatsUtrAdhyayanena kSAntyAdizvaraNakaraNarUpo vA zramaNAnAM dharmaH suvidito bhavati, AcAryAdipadaprAptikAraNabhUtAnAM svasamayAdiparijJAnAdInAM sarveSAM dharmANAmAcAradhAritvameva pradhAnamasti, tena pratpratipAdakasyAsyAyamasya prathamAnatvaM siddham / AcArazabdena cAtra paJcavidho jJAnacArAdiguhyate / tatpatipAdakamaGgamAcArAGgam , asyedamAdisUtram 'suyaM me' ityAdi / bAraha aMgoM meM AcArAGga pahalA aMga hai, kyoM ki caraNa aura karaNa mokSa ke upAya haiM, ataH yaha aGga bhI mokSa kA kAraNa hai, AcArAGga sUtra meM nirUpita arthakA anuSThAna karane vAlA dUsare aGgoke adhyayana kI yogyatA prApta karatA hai| isa kAraNa yaha aGga pradhAna hai| dUsarI bAta yaha hai ki isa aGgake adhyayana se kSaNA Adi, athavA caraNa-karaNarUpa zramaNadharmakA samyak prakAra se jJAna hotA hai| AcArya Adi padoM kI prApti ke kAraNabhUta svasamaya kA parijJAna Adi samasta dharmoM meM AcAradhAritva (saMyama pAlana ) hI pradhAna hai, ata eva AcAra kA pratipAdaka Agama hI pahalA aGga honA cAhie, yaha siddha hai / yahA~ 'Acara' zabda se jJAnAcAra Adi pAMca prakAra kA AcAra samajhanA cAhie / usakA pratipAdana karane vAlA aGga 'AcArAGga' kahalAtA hai / isa AcAraGga sUtra kA pahalA sUtra yaha hai 'suyaM me ' ityaadi| bAra aMgamAM acArAMga paheluM aMga che, kemake caraNa ane karaNa mokSa upAya che, tethI A aMge paNa mokSanuM kAraNa che. AcArAMga sUtramAM nirUpita arthanuM anuSThAna karanArA bIjA aMgenA adhyayananI yogyatA prApta kare che, te kAraNathI A aMge pradhAna che. bIjI vAta e che ke A aMganA adhyayanathI kSamA Adi, athavA caraNakaraNarupa zramaNa-dharmanuM samyak prakAre jJAna thAya che. AcArya Adi padanI prAptinA kAraNabhUta svasamayanuM parijJAna Adi samasta dharmomAM AcAradhAritva (saMyamapAlana)ja pradhAna che. e mATe AcAranuM pratipAdana karanAra Agama ja paheluM aMga hovuM me, se siddha che. mahiAcAra' zathI jJAnAcyA mAhi pAMya prAznI mAyA2 smnv| nase. tenu pratipAdana 42vAvANu 'AcArAGga' 4upAya che. 2mA 'AcArAGga' sUtranuM paheluM sUtra A che - 'suyaM me' tyAdi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 mUlam -- suyaM me Au teNa bhagavayA evamakkhAyaM, (sU. 1 ) (chAyA) zrutaM mayA AyuSman ! tena bhagavatA evamAkhyAtam (sU. 1 ) TIkA -- AcArAGgasatre 4 'suyaM me ' ityAdi / AyuSman ! he cirajIvin ! jambUH ! ' AyuSma nitipadaM ziSyasya jambUsvAminaH komalavacanAmantraNaM vinItatAkhyApanArtham / kizca - tasyAzeSazrutajJAnopadezena - zravaNa - grahaNa - dhAraNa - ratnatrayArAdhana - mokSasAdhanayogyatAprAptyarthametadvacanam / vinA''yuSA zrutazravaNAdimokSaparyantasiddhirna kasyacitsaMbhavatIti bhAvaH / etadvacanamabhAvAdeva jambUsvAmI mokSapadaM tasminneva janmani mApa / mUlArtha - 'suyaM me' ityAdi, he AyuSman ! maiMne sunA hai| una bhagavAn ne aisA kahA hai (sU0 1) TokArtha - he AyuSman ! arthAt he ciraMjIvI jambU !, ' AyuSman ' pada apane ziSya jambU svAmIkA komala vacanarUpa sambodhana hai, aura vinItAta prakaTa karane ke lie hai / athavA unake samasta zrutajJAna, upadeza kA zravaNa, grahaNa dhAraNa, ratnatrayakA ArAdhana, tathA mokSasAdhanoM kI yogyatA kI prApti ke lie isa pada kA prayoga kiyA gayA hai / Ayuke abhAva meM zrutazravaNa se lekara mokSa taka kisIko bhI siddhi nahIM ho sakatI / isI vacana ke prabhAva se jambUsvAmImeM usI bhava meM mokSa prApta kiyA thA / 'suyaM me' tyAhi. 6 bhUlArtha - he AyuSman ! bheM sAMlajyu che, te lagavAne khAvuM chu N che (sU-1) TIkA--hai AyuSman arthAt hai ciMrajIvI jammU !, AyuSman pa peAtAnA ziSya jammU svAmInuM kAmala-vacanarUpa sabAdhana che, ane vinItapaNuM pragaTa karavA mATe che. athavA temanA samasta zrutajJAna, upadezanuM zravaNu, grahaNu, dhAraNa, ratnatrayanuM ArAdhana tathA meAkSasAdhananI yAgyatAnI prApti mATe A padanA prayAga karavAmAM AvyeA che, AyunA abhAvamAM zrutanA zravaNathI laIne meAkSa sudhI kAI paNa siddha thaI zakatI nathI A vacananA prabhAvathI jammU svAmIe e bhavamAM meAkSa prApta karyAM hatA. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 1 bhagavacchandArthaH 161 zrutaM zravaNaviSayIkRtaM mayA = sAkSAd bhagavanmukhAt, na tu paramparayA, yato gaNadharANAmanantarAgamo bhavati / 'mayA zruta ' - mityanena gurukule nivasatA mayetyarthaH sutarAM labhyate / gurukulanivAsaM vinA hi gurucaraNasarojasparzapUrvakAbhivAdanaM, tanmukhAravindaviniHsRtavacanazravaNaM ca nopapadyate / bhagavayA - bhagaH = ( 1 ) - jJAnaM = sarvArthaviSayakam, (2) - mAhAtmyam anupamamahanIyamahimasaMpannatvam, (3) - yazaH = vividhAnukUlapratikUla parISadopasargasahanasamudbhUtA kIrtiH, yadvA-jagadrakSaNaprajJAsamutthA kIrtiH, (4) - vairAgyam = sarvathA kAma maine bhagavAn ke mukhase sAkSAt sunA hai-- paramparA se nahIM, kyoM ki gaNadharoM kA Agama anantarAgama hotA hai / " maiMne sunA isa vAkya kA ' maiMne gurukula meM nivAsa karate hue sunA ' yaha artha svataH siddha hai / gurukula meM nivAsa kiye vinA guru ke caraNakamalAkA sparza karake abhivAdana tathA unake mukhAravinda se nikalane vAle vacanoM kA zravaNa nahIM ho sakatA / 'bhagavAn' zabda meM jo 'bhaga' zabda hai usake aneka artha hote haiM / ve isa prakAra hai - (1) sampUrNa padArthoM ko jAnane vAlA jJAna (2) mahAtmya arthAt anupama aura mahAn mahimA, (3) yaza arthAt nAnA prakAra ke anukUla aura pratikUla parISA aura upasargoM ko sahana karane se phailI huI kIrti, athavA jagat kI rakSA (uddhAra) karane kI bhAvanA se utpanna huI kIrti, (4) vairAgya arthAt kAmabhoga kI 6 meM bhagavAnanA mukhathI sAkSAt sAMbhaLyuM che--paramparAthI nahi, kemake gaNudharAnAM Agama anantarAgama-hoya che. 'meM sAMbhaLyuM meM gurUkulamAM nivAsa karatA thakA sAMbhaLyuM' A artha svataH siddha che. gurUkulamAM nivAsa karyAM vinA gurunA caraNakamaleAnA sparza karIne abhivAdana namaskAra tathA tenA mukhAraviMdathI nikalavAvALAM vacanA zravaNu thaI zakatAM nathI. 'lagavAna' zabdamAM ne 'bhaga' zabda che, tenA bhane artha thAya che te yA pramANe (1) sampUrNa padArthane jANavAvALu jJAna, (ra) mAhAtmya arthAt anupama ane mahAna mahimAthI yukta hevuM, (3) yaza-arthAt nAnA prakAranA anukUla ane pratikUla parISahe| ane upasargIne sahana karavAthI phelAtI kIrti, athavA jagatanI rakSA ( uddhAra) karavAnI bhAvanAthI utpanna thayelI kIrti, (4) vairAgya pra. A.-21 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ___ AcArAGgasUtre bhogAmilASarAhityam , yadvA-krodhAdikaSAyanigrahalakSaNam , (5)-muktiH sakalakarmakSayalakSaNo mokSaH, (6)-rUpam sakalahRdayahArisaundaryam , (7)-vIyam=antarAyAntajanyamanantasAmarthyam , (8)-zrIdhAtikakarmapaTalavighaTanajanitajJAnadarzana sukhviiryruupaanntctussttylkssmiiH| (9)- dharmaH-apavargadvArakapATodghATanasAdhanazrutacAritralakSaNaH (10)-aizvaryam lokatrayAdhipatyam , cAsyAstIti bhagavAn , tena bhagavatA-jJAnAdiyuktena, tena tIrthaGkareNa, vakSyamANArthasya tIrthaGkarabhASitatvAttacchabdenAtra tIrthaGkaraparAmarzaH / uktazca tanika bhI abhilASA na honA, athavA krodha Adi kaSAyoMkA nigraha karanA, (5) mukti samasta karmoMkA kSaya rUpa mokSa, (3) rUpa-saba kA hRdaya haralenevAlA anupama saundarya (7) vIrya-antarAya karmake kSaya se utpanna anantazakti, (8) zrI-ghAti karmoM ke kSaya se utpanna anantajJAna, darzana, sukha aura vIryarUpa anantacatuSTaya lakSmI (9) dharma-mokSarUpI dvAra ke kivADa ughADane kA sAdhana zrutacAritrarUpa dharma, (10) aizvarya-tIna loka kA Adhipatya / ye daza guNa jisa meM vidyamAna hoM use 'bhagavAn' kahate haiN| aise bhagavAnne kahA hai| Age kahA jAne vAlA tatva tIrthaMkarabhASita hai, ata eva 'tat' zabda se yahA~ bhagavAn tIrthakara samajhanA cAhie / kahAbhI hai arthAt kAmaganI jarA paNa abhilASA nathavI, a thavI krodha kaSAyone nigraha 423 / , (5) bhujita-samasta dhaunA kSayarU5 bhAkSa (6) 35-sarvanA hayane // levAvALuM anupama saundarya, (7) vIrya--antarAya karmanA kSayathI utpanna ananta zakita (8) zrI-ghAti karmonA kSayathI utpanna anaMta jJAna, darzana, sukha ane vIrUpa anaMtacatuSTayelaphamI (9) dhama-mekSarUpI prakAranAM kamADa ughADavAnuM sAdhana thata-cAritraya dharma (10) adharya-traNa lekanuM adhipatipaNuM A dasa guNa jemAM hoya tene bhagavAna kahe che evA bhagavAne kahyuM che. AgaLa kahevAze te tattva tIrthaMkarabhASita che, eTalA mATe "rA' zabdathI tIrthakara bhagavAnane artha ahiM samajavo joie. kahyuM paNa che zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1.1 bhagavacchabdArthaH " atthaM bhAsai arihA, suttaM gaMthaMti gaNaharA NiuNA" ityAdi / artha bhASate'rhan sUtraM grathnanti gaNadharA nipuNAH, iti cchAyA / bhagavatIrthaGkaropadiSTamartharUpamAgamamupAdAya medhAvino gaNadharA mUlarUpamAgamaM nibnntiityrthH| evaM vakSyamaNarItyA AkhyAtaM kathitaM dvaadshvidhpriptsu| bhagavattIrthaGkarakathitArthajAtameva vAnusRtya vakSyamANaM vAkyamanuvadiSyAmIti vaakyaarthH| AgamoktArthasya kAlpanikatvAbhAvAd dravyArthikanayenArtharUpo'yamAgamo'nAdiriti bhaavH| ___ eSA paraMparA paripATI varIvarti sarveSAM gaNadharANAM, yad vinItaiH svasvAntevAsibhirmokSamArga savinayaM pRSTA gaNadharAH "suya me" itivAkyaM prathamaM vadanti / uktazca "ahanta bhagavanta arthakA nirUpaNa karate haiN| aura gaNadhara use bhalo-bhAti sUtra rUpa meM gUMthate haiN| arthAt bhagavAn tIrthakara ke dvArA upadiSTa artharUpa Agama ke AdhAra para kuzala gaNadhara mUlarUpa AgamakI racanA karate haiN|" una bhagavAnane bAraha prakArakI pariSad meM isa prakAra kahA hai jo Age isa sUtra meM nirUpaNa kiyA jaaygaa| Agamokta artha kAlpanika nahIM hotA, ataH dravyArthikanaya se artharUpa yaha Agama anAdi hai| sabhI gaNadharoM kI yaha paramparA-paripATI hai ki-apane 2 vinIta ziSyoM dvArA vinayapUrvaka mokSamArga pUche jAne para gaNadhara mahArAja pahale-pahala 'suyaM meM yaha vAkya bolate haiM / kahA bhI hai ahaMnta bhagavaMta arthanuM nirUpaNa kare che, ane gaNadhara tene rUDI rIte sUtra rUpamAM guMthe che, arthAt bhagavAna tIrthakara dvArA upadiSTa-upadezelAM arthapa AgamanA AdhAra para kuzaLa gaNadhara mUlara 5 AgamanI racanA kare che." te bhagavAne bAra prakAranI pariSa-sabhAmAM A pramANe kahyuM che ke, AgaLa A sUtramAM nirUpaNa karavAmAM Avaze. Agamakata-AgamamAM kahela artha kAlpanika nathI, tethI dravyArthika nayathI artharUpa A Agama anAdi che. sarva gaNadharanI e paraMparA-paripATI che ke-pita-pitAnA vinIta ziSya dvArA vinayapU4 mokSamA pUchapAthI 52 maa2|04 prathama 'suyaM me' mA pAya bele che. kahyuM paNa che - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ( tavilambitaM chandaH ) " nipuNa ziSyagaNairvinayAnvitaivimalabhAvayutaiH parisevitaiH / AcArAGgasUtre gaNadhara rakhilaiH prathamaM vacaH, khalu 'suyaM ma' iti pratibhASitam " // 1 // iti / bhagavatA yadAkhyAtaM tadAha - ' ihamegesi' ityAdi / mUlam ihamegesi No saNNA bhavai, taMjahA - puratthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, dAhiNAo vA dizAo Agao ahamaMsi, paccatthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, uttarAo vA disAo Agao ahamaMsi, uDDAo vA disAo Ao ahamaMsi, ahodisAo vA Agao ahamaMsi / aNNayarIo vA disAo aNudisAo vA Agao ahamaMsi // bhrU. 2 // "vinaya se yukta nipuNa ziSyoM dvArA sevita, tathA nirmala bhAvoM vAle saba gaNadharoM dvArA apane 2 ziSyoM ke prati sarva prathama suyaM meM' yaha vAkya kahA gayA hai // 1 // bhagavAn ne jo kahA vaha kahate haiM-- 'ihamegesi' ityAdi / mUlArtha -- kinhIM 2 ( jIvoM) ko saMjJA nahIM hotI ki maiM pUrva dizA se AyA hU~, yA maiM dakSiNa dizA se AyA hU~, yA maiM pazcima dizA se AyA hU, athavA maiM uttara dizA se AyA hU~ / athavA maiM urdhva dizA se AyA hU~, yA aghodizA se maiM AyA hU~, athavA maiM dUsarI kisI dizA yA anudizA ( vidizA ) se AyA hU~ | // 2 // zrI AcArAMga sUtra H 1 " vinayathI yukta nipuNa ziSyAe sevita tathA nila bhAvAvALA sa gaNadharo dvArA potapotAnA ziSyA prati sarva prathama 'prutha me" e vAkaya kahevAmAM che" // 1 // bhUsArtha - 'ihamegesiM' ityAhi ardha-adha (laveo) ne saMjJA nathI hotI } pUrva dizAmAMthI Avye chuM, athavA huM dakSiNa dizAmAMthI AvyA chuM, athavA huM pazcima dizAmAMthI Avyo chu, athavA huM uttara dizAmAMthI Avyo chuM, athavA huM urdhva dizAmAMthI Avyo chuM, athavA huM adheA dizAmAMthI Avyo chuM, athavA anya--khIjI kaI dizAmAMthI athavA anudazA (vidizA)mAMthI Avyo chuM. IRI
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.1 saMjJAvarNanam chAyAiha ekeSAM no saMjJA bhavati, tadyathA-pUrvasyA vA dizAyA Agato'hamasmi, dakSiNasyA vA dizAyA Agato'hamasmi, pazcimAyA vA dizAyA Agato'hamasmi / uttarasyA vA dizAyA Agato'hamasmi / UrdhvAyA vA dizAyA Agato'hamasmi, adhodizAyA vA Agato'hamasmi, anyatarasyA vA dizAyA anudizAyA vA Agato'hamasmi / 'ihamegesiM' iti iha-caturgatisaMsaraNarUpe saMsAre ekeSAM jJAnAvaraNIyakarmoMdayavatAM saMjJinAM jIvAnAM saMjJA-smRtirUpo mativizeSaH no bhavati-na jAyate / anyaM pratiSedhavAcakaM zabdaM vihAya 'no' zabdopAdAnaM viziSTasaMjJApratiSedhabodhanArtham / 'no' zabdaH sarvaniSedhavAcI, dezaniSedhavAcI ca / uktazca "pratiSedhayati samastaM, prasaktamarthaM jagati no-zabdaH / sa punastadavayavo vA, tasmAdarthAntaraM vA syAt // 1 // " 'no' zabdaH-prasaMgAdAgatamartha saMpUrNa pratiSedhayati, sa cArthaH prasaktAvayavo vA syAt tasmAdanyo vA'rthaH syAt tamapi pratiSedhayatItyarthaH / TokArtha-cAra gati meM bhramaNa karanerUpa saMsAra meM jJAnAvaraNa karma ke udaya vAle kitaneka saMjJI jIvoM ko saMjJA arthAt smRti nahIM hotI / niSedhavAcaka dUsare zabda ko choDa kara yahA~ 'no' zabda kA prayoga kiyA gayA hai so viziSTa saMjJA kA abhAva sUcita karane ke lie samajhanA cAhie / 'no' zabda sarvaniSedhavAcaka bhI hai aura dezaniSedhavAcaka bhI hai / kahA bhI hai "no' zabda prasaGga meM Aye hue sampUrNa artha kA niSedha karatA hai| yaha artha cAhe una kA eka avayava ho yA usa se bhinna arthAntara ho-usa kA bhI niSedha karatA hai" // 1 // TIkAtha-cAra gatimAM bhramaNa karavA ra1pa saMsAramAM jJAnAvaraNa karmanA udayavALA keTalAka saMjJI ane saMjJA arthAt smRti nathI rahetI. niSedhaka-vAcaka anya zabda tyajIne ahiM ne zabdano prayoga karyo che, te viziSTa saMjJAno abhAva sUcavavA mATe samaja joIe "no" zabda sarva niSedhavAcaka paNa che ane dezaniSedhavAcaka paNa che. kahyuM paNa che - " "" zabda prasaMgamAM AvelA saMpUrNa arthane niSedha kare che, te artha game te tenuM eka avayava hoya athavA tenAthI bhinna arthAntara hoya tene paNa niSedha 4rI cha" // 1 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 AcArAGgasUtre yA saMjJayA''tmano gatyAgatyAdikaM jIvo jAnAti tasyA eva pratiSedho vivkssitH| atha saMjJAbhedAHsaMjJA ca jIvAnAM bahuvidhA / tatra-dazavidhA bhagavatIsUtre ( zataka-7, uddeza 8 ) proktA ___ "kai NaM bhaMte ! sannAo pannattAo? goyamA ! dasa sannAo pannattAo, taMjahA-(1) AhArasannA, (2) bhayasannA, (3) mehuNasannA, (4) pariggahasannA, (5) kohasannA, (6) mANasannA, (7) mAyAsannA, (8) lobhasannA, (9) logasannA, (10) ohasannA" iti| jisa saMjJA ke dvArA AtmA kI gati aura Agati jIva jAnatA hai, yahA~ usIkA niSedha samajhanA caahie| saMjJA ke bhedajIvoM kI saMjJA aneka prakAra kI hotI hai / bhagavatIsUtra ( za0 6, u0 8, meM daza prakAra kI saMjJA kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai prazna-bhagavAn ! saMjJAe~ kitanI kahI gaI haiN| uttara-gautama ! daza saMjJAe~ kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM--- (1) AhAra-saMjJA, (2) bhaya-saMjJA, (3) maithuna-saMjJA, (4) parigraha-saMjJA, (5) krodha-saMjJA (6) mAna-saMjJA, (7) mAyA-saMjJA, (8) lobha--saMjJA, (9) loka-saMjJA aura (10) ogh-sNjnyaa| je saMjJA dvArA AtmAnI gati ane Agati jIva jANe che. ahiM ene niSedha samaje joIe. saMjJAnA bheda- jInI saMjJA aneka prakAranI hoya che. bhagavatI sUtra (za. 6. u.8)mAM dasa prakAranI saMjJAo kahevAmAM AvI che. te A pramANe che - prazna-bhagavAna ! saMjJAo keTalI kahI che? uttara-gautama! dasa saMjJAo kahI che te A pramANe che (1) mA 2-zA (2) maya-saMjJA (3) bhaithuna-sazA, (4) pariyaDa-saMjJA. (5) lodha-saMzA (6) mAna-sA (7) mAyA-saMjJA (8) bama-saMjJA (6) :sA mane (10) sAtha-sajJA. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.2 saMjJAvarNanam athavA-saMjJAnaM saMjJA-cetanA, sA cAzAtavedanIyamohanIyakarmodayajanyavikArayuktA AhArAdisaMjJAditvena vyapadizyate / sA dvidhA-anubhavanasaMjJA, jJAnasaMjJA ca / tatrAnabhavanasaMjJA ssoddshvidhaa| tatra bhagavatIsUtroktadazavidhasaMjJA upAdAyAdhikAH SaT saMjJAH samilitAH SoDaza bhavanti / tatra (1) sukhasaMjJA, (2) duHkhasaMjJA, (3) mohasaMjJA, (4) vicikitsAsaMjJA, (5) zokasaMjJA, (6) dharmasaMjJA ceti SaD adhikA vijnyeyaaH| (1) AhArasaMjJA(1) kSudvedanIyodayAt kavalAdyAhArArtha tathAvidhapudgalopAdAnakriyA samyag jnyaayte'nyetyaahaarsNjnyaa| yadvA-kSudvedanIyodayasamudbhavaH AhArAbhi athavA saMjJAnaM-saMjJA-cetanA, arthAt saMjJA cetanA ko kahate haiM / yaha jaba azAtAvedanIya aura mohanIya karma ke udaya se janita vikAroM se yukta hotI hai taba vaha AhAra Adi saMjJA kahalAne lagatI hai / vaha do prakAra kI hai-(9) anubhavanasaMjJA aura (2) jJAnasaMjJA / ina meM se anubhavanasaMjJA solaha prakAra kI hai / bhagavatIsUtrokta daza saMjJAo meM chaha saMjJAe~ milA dene se solaha ho jAtI haiN| chaha saMjJAe~ ye haiM--(1) sukhasaMjJA, (2) duHkhasaMjJA, (3) mohasaMjJA, (4) vicikitsAsaMjJA, (5) zokasaMjJA, aura (6) dhrmsNjnyaa| (1) AhArasaMjJA kSudhAvedanIya ke udaya se kavalAhAra Adi ke lie yogya pudgaloM ko grahaNa karane kI kriyA jisa dvArA samyak prakAra se jAnI jAya vaha AhArasaMjJA kahalAtI hai / athavA-saMjJAna eTale saMjJA, te cetanA, arthAta cetanAne saMjJA kahe che te jyAre asAtavedanIya ane mehanIya karmanA udayathI utpanna vikAra yukta hoya che, tyAre te AhAra Adi saMjJA kahevAya che. te be prakAranI che-(1) anubhavanasaMjJA ane (2) jJAnasaMjJA. temAM anubhavanasaMjJA soLa prakAranI che, bhagavatIsUtrokta dasa saMjJAomAM cha meLavI devAthI seLa thAya che, cha saMjJAo A che -(1) sukhasaMjJA, (2) masA, (3) bhADazA, (4) viyitsiAzA, (5) saMjJA bhane (6) dharmajJA . (1) maahaarssudhA (bhUkha) vedanIyanA udayathI kavalAhAra Adi mATe yogya pugalene grahaNa karavAnI kriyA jenA vaDe samyapha prakArathI jANI zakAya, te AhArasaMjJA kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 168 AcArAgasUtre lAparUpa AtmanaH prinnaamvishessH| abhilASazcAtra-'madarthamIdRzaM vastu puSTikara, yadIdaM labhyate tadA mama hitaM bhaviSyatI'-tyevaM vicArAnubaddhaH svapuSTituSTikAraNIbhUtapatiniyatavastuprAptyarthamAtmanaH prinnaamH| riktodaratvAd bhojanIyavastuzravaNa-darzana-saMcintanaizcAhArasaMjJA jAyate / AhArAdayaH saMjJAH ekendriyAdipazcendriyaparyantAnAM sarvajIvAnAmAsaMsAraM bhavanti / jalAdyAhAropajIvanAd vanaspatyAdInAmAhArasaMjJA vijJAyate / athavA kSudhAvedanIya karma ke udaya se utpanna hone vAlI AhAra kI abhilASArUpa AtmA kI pariNati AhArasaMjJA kahalAtI hai| yahAM abhilASA zabda se 'isa prakAra kI vastu mere lie puSTikara hai, yaha vastu mile to merA hita hogA' aise vicAra se yukta apanI puSTi aura santoSa ke kAraNabhUta padArtha kI prApti ke lie hone vAlA amA kA pariNAma grahaNa karanA caahie| khAlI peTa hone para bhojya vastu ke zravaNa darzana aura cintana se AhArasaMjJA utpanna hotI hai| AhAra Adi saMjJAeM ekendriya se lekara paJcendriyaparyanta sabhI jIvoM ko hotI haiM, jaba taka saMsAra kA anta nahIM hotA taba taka banI rahatI haiN| jala Adi AhAra para jIvita rahane ke kAraNa banaspati Adi ekendriya jIvoM meM bhI AhArasaMjJA kA astitva pratIta hotA hai| athavA sudhAvedanIya karmanA udayathI utpanna thavA vALI AhAranI abhilASArUci-IcchA rUpa AtmAnI pariNati te AhArajJA kahevAya che, ahiM abhilASA zabdathI "A prakAranI vastu mArA mATe puSTi karanArI che. A vastu maLe te mArUM hita thaze evA vicArathI yukta pitAnI puSTi ane saMtoSanA kAraNabhUta padArthanI prApti mATe vicAra karanAra AtmAnuM pariNAma, grahaNa karavuM joIe, khAlI peTa hovAnA kAraNe bhejya (bhejana karavA yogya) vastunA zravaNa, darzana ane cintanathI AhAra saMjJA utpanna thAya che. AhAra Adi saMjJAo ekendriyathI AraMbhIne paMcendriya sudhInA sarva jIvone hoya che, ane jyAM sudhI saMsArane aMta thatuM nathI tyAM sudhI te saMjJAo rahe che. jala vagerenA AhAra para jIvita rahevAnA kAraNe vanaspati Adi ekendriya mAM paNa AhArasaMzAnuM astitva mAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.2. saMjJAvarNanam 169 (2) bhayasaMjJA(2) sanimittamanimittaM vA bhayamohanIyodayAd bhayoddhAntasya mohanIyAntargatanokapAyarUpA nayanavadanavikRtaromAJcAvirbhAvAdikriyAlakSaNA svAtmanaH pariNatirbhayasaMjJA / hInabalatvena, bhayavArtAzravaNabhISaNadarzanAdijanitabuddhayA, ihalokAdibhayajanakArthaparyAlocatena vA bhayasaMjJA jAyate / hastasparzAdibhItyA svAvayavasaMkocanAdinA lajjAluvallyAdInAM bhayasaMjJA vijJAyate / (3) maithunasaMjJA(3) puruSavedodayAnmaithunArtha vanitAlokanaprasannavadanasaMstambhitagAtra (2) bhayasaMjJAkisI kAraNa se yA vinA hI kAraNa bhayamohanIya karma ke udaya se bhayamIta puruSakI mohake antargata nokaSAyarUpa, netroM meM aura mukha meM vikAra honA, romAJca honA Adi kriyAe~ jisakA lakSaNa hai, aisI AtmA kI pariNati bhayasaMjJA kahalAtI hai, durbalatA se, bhaya utpanna karane vAlI bAta sunane se, bhayaGkara vastu ke dekhane se, tathA ihaloka Adi meM bhayajanaka vastukA vicAra karane se bhayasaMjJA utpanna hotI hai| lajavantI Adi vanaspatiyA hAtha ke sparza ke bhaya se apane avayavoM ko sikoDa letI haiM, ataH una meM bhayasaMjJA kI vidyamAnatA pratIta hotI hai / (3) maithunasaMjJApuruSaveda-mohanIya karma ke udaya se maithuna ke lie strI ko dekhanA, prasannavadana (2) maya saakeI kAraNathI athavA vinA kAraNe bhaya the, mehanIya karmanA udayathI bhayabhIta puruSanI mohane aMtagata nokaSAyarUpa, netromAM ane caherAmAM vikAra the, romAMca thavuM (rUMvADAM ubhAM thavAM) vagere kriyAo jenuM lakSaNa che, evI AtmAnI pariNati te bhayasaMjJA kahevAya che. durbaLatAthI, bhaya utpanna karAvanArI vAta sAMbhaLavAthI, bhayaMkara vastu dekhavAthI, tathA A leka vageremAM bhayajanaka vastune vicAra karavAthI bhayasaMjJA utpanna thAya che. lajajAvaMtI (lajajALu) Adi vanaspatio hAthane sparza thavAthI bhaya lAgyo hoya tema pitAnA avayane saMkece che tethI temAM bhayasaMjJAnI vidyamAnatA dekhAya che. (3) bhaithuna sNjnyaapuruSaveda-mehanIkamanA udayathI mithuna mATe strI tarapha jovuM. hasatuM sukha pra. A.-22 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre zaithilyorukampanAdikriyArUpA AtmanaH pariNatimaithunasaMjJA / rudhiramAMsopacayena, strIkathAzravaNAdijanitamatyA, maithunacintanena ca maithunasaMjJA jAyate / kuruvakAdivanaspatInAM kamanIyakAminIbhujalatAvagUhana - caraNAvAta kaTAkSavikSepAdibhyaH prasUna pallavAdiprasavadarzanAnmaithunasaMjJA vijJAyate / 170 (4) parigrahasaMjJA - ( 4 ) lobhamohanIyodayAd dharmasAdhanavyatirikta- sacittA'cittamizravastUpAdAnAdimUrchArUpA AtmanaH pariNatiH parigrahasaMjJA / sacittAdivastuhonA, zarIra kA stambhita ho jAnA, tathA usa meM zithilatA paidA honA uru (ghuTanoM ke nIce kA bhAga) Adi kA kApanA Adi kriyArUpa AtmA kI pariNati ko maithunasaMjJA kahate haiM / rakta aura mAMsa kI adhikatA se, strIkathA Adi ke zravaNa se utpanna huI buddhi se, aura mathuna kA vicAra karane se maithunasaMjJA utpanna hotI hai / kurubaka Adi vanaspatiyoM meM sundarI kAminI kI bhujAoM ke AliGgana se, caraNAghAta se, tathA kaTAkSapAta Adi se phUla, pattA Adi utpanna hote haiM, ataH vanaspati meM maithunasaMjJA kA astitva siddha hotA hai / ( 4 ) parigrahasaMjJA - lobhamohanIya ke udaya se dharma ke upakaraNoM ke atirikta dUsare sacitta acitta AtmA kI pariNati parigrahasaMjJA kahalAtI hai / aura mizra padArthoM ke grahaNa Adi mUrcchArUpa thavuM, zarIranu staMbhita thaI javu, tathA temAM zithilatA utpanna thavI, jAga vagerenu ka`pavuM Adi kriyArUpa AtmAnI pariNatine maithunasaMjJA kahe che. rakta (leAhI) ane mAMsanI adhikatAthI, srIkathA vagere sAMbhaLavAthI utpanna thayelI buddhithI, ane maithunanA vicAra karavAthI maithunasaMjJA utpanna thAya che. kurabaka ( eka jAtanuM vRkSa) Adi vanaspatimAM suMdarI kAminInA hAthanA AliMgana thatAM, caraNAghAtathI tathA kaTAkSapAta AdithI phula, pattAM Adi utpanna thAya che, A kAraNathI vanaspatimAM maithunasa jJAnuM astitva siddha thAya che. (4) paribhraha saMjJA lAbhamehanIyanA udayathI dharmanA upakaraNeA sivAya khIjA sacitta, acitta ane mizra padArthonuM grahaNa karavuM vagere mUrchArUpa AtmAnI pariNati te parigrahasanA zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.2. saMjJAvarNanam parigrahadarzanena, parigrahacintanena, parigrahasaMgraheNa ca parigrahasaMjJA jAyate / bilyAdivanaspatInAM svapatraiH puSpaphalAcchAdanadarzanAt parigrahasaMjJA vijJAyate / (5) krodhasaMjJA(5) krodhamohanIyodayAd jIvasya jAtyAdimadajanitA kartavyAkartavyavivekApahArikA svaparAprItirUpaprajvalanAtmikA vibhAvapariNatiH krodhasaMjJA / (6) mAnasaMjJA(6) mAnamohanIyodayAd aMhakArarUpA Atmano vibhAvapariNatirmAnasaMjJA / devagurudharmAdInAM mahatAmanAdaraNAdinA mAnasaMjJA vijJAyate / / sacitta Adi bastuoM kA parigraha dekhane se, parigraha kA vicAra karane se, aura parigrahakA saMgraha karane se parigrahasaMjJA utpanna hotI hai| bilva (bela) Adi vanaspatiyA apane pattoM se phUla phala vageraha ko DhaMka letI haiM, isa se unameM parigrahasaMjJA kA honA pratIta hotA hai| (5) krodhasaMjJAkrodhamohanIya ke udaya se jIva meM jAtimada Adi se utpanna, tathA kartavya akartavya kA viveka naSTa kara dene vAlI svapara kI aprItirUpa, tathA jalanarUpa AtmA kI vibhAvapariNati krodhasaMjJA kahalAtI hai| (6) mAnasaMjJAmAnamohanIya ke udaya se ahaGkArarUpa AtmA kI vibhAvapariNati mAnasaMjJA kahalAtI hai / deva guru dharma Adi baDoMkA anAdara Adi karane se mAnasaMjJA mAlUma hotI hai / kahevAya che. sacitta Adi vastuone parigraha dekhAvAthI, parigrahane vicAra karavAthI ane parigraha saMgraha karavAthI parigrahasaMjJA utpanna thAya che. bilava (bIlI) Adi vanaspatio pitAnAM pAMdaDAthI kula-phala vagerene DhAMkI de che, tethI vanaspatimAM parigrahasaMjJA dekhAya che. (5) oghsaakemehanIya karmanA udayathI, jIvane jAtimada vagerethI utpanna, tathA kartavya akartavyane viveka nAza karavAvALI sva-paranI aprItirUpa tathA javalanarUpa AtmAnI vibhAvapariNati te krodhasaMjJA kahevAya che. (1) maansaamAnamohanIya karmanA udayathI ahaMkArarUpa AtmAnI vibhAvapariNati mAnasaMjJA kahevAya che. deva, gurU, dharma Adi moTAono anAdara vagere karavAthI mAnasaMjJA mAluma paDe che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 AcArAGgasUtre (7) mAyAsaMjJA(7) mAyAmohanIyodayAt kapaTalakSaNA pravRttirjIvasya vibhaavprinntirmaayaasNjnyaa| paravaJcanecchayA vyAmohotpAdakamanovAkkAyavyApAreNa sA vijJAyate / (8) lobhasaMjJA(8) lobhamohanIyodayena sacittAdivastugRddhirUpA jIvasya vibhAvapariNatirlobhasaMjJA / ArambhaparigrahAdipravRttyA lobhasaMjJA vijJAyate / (9) lokasaMjJA___ (9) jJAnAvaraNIyakSayopazamena mohanIyakarmodayena ca kubuddhijanitatarka (7) mAyAsaMjJAmAyAmIhanIya ke udaya se jIva ko kapaTarUpa vibhAvapariNati mAyAsajJA kahalAtI hai / dUsare ko Thagane kI icchA se mohajanaka mana, vacana aura kAya ke vyApAra se usa kI pratIti hotI hai| (8) lobhasaMjJAlobhamohanIya ke udaya se sacitta Adi vastuoM meM AsaktirUpa jIvakI vibhAvapariNati lobhasaMjJA kahalAtI hai| Arambha parigraha Adi kI pravRtti se lobhasaMjJA kA patA calatA hai| (9) lokasaMjJAjJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se aura mohanIya karma ke udaya se kubuddhijanita (7) maayaasaamAyAmohanIya karmanA udayathI jIvanI kapaTapa vibhAvapariNati mAyA-saMjJA kahevAya che. bIjAne ThagavAnI IcchAthI, mehajanaka mana, vacana ane kAyAnA vyApArathI tenI pratIti thAya che. (8) solaalabhahanIya karmanA udayathI sacitta Adi vastuomAM AsakitarUpa jIvanI vibhAvapariNati te lebhasaMjJA kahevAya che. AraMbha-parigraha AdinI pravRttithI lAbha saMjJAna pate lAge che. __(6) A ujJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI ane mihanIyakamanA udayathI kubuddhijanitA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 2 saMjJAvarNanam rUpA Atmano vibhaavprinntirloksNjnyaa| yathA-"aputrasya gatirnAstI"-tyAdi / (10) oghasaMjJA(10) jJAnAvaraNIyAlpakSayopazamasamudbhUtA, avyaktopayogarUpA jIvasya pariNatiH oghasaMjJA / sA latAdInAM pratAnArohaNAdinA jJAyate / (11) mukhasaMjJA(11) saMsAriNAM sAtavedanIyodayAt sakalendriyANAmanukUlatayA jJAyamAnA AtmanaH pariNatiH sukhasaMjJA / tarkarUpa AtmA kI vibhAvapariNati lokasaMjJA kahalAtI hai; yathA-"nipUte ko sadgati nahIM milatI" aadi| (10) oghasaMjJAjJAnAvaraNIya karma ke alpa kSayopazama se utpanna hone vAlI tathA avyakta (aprakaTa) upayogarUpa jIva kA vibhAvapariNamana oghasaMjJA kahalAtI hai| latA vagairaha kA maMDapa para caDhane Adi se usakA jJAna hotA hai (11) sukhasaMjJAsaMsArI jIvoMko sAtAvedanIya ke udaya se saba indriyoM ke anukUla pratIta hone vAlI AtmA kI eka viziSTa pariNatiko sukhasaMjJA kahate haiM / tarUpa AtmAnI vibhAvapariNati leka saMjJA kahevAya che. jema-apatriyAne sagati maLatI nathI." (10) aadhsshaajJAnAvaraNIya karmanA alpa zopazamathI utpanna thanArI ane apragaTa upayoga rUpa jIvanuM vibhAvapariNamana te ghasaMjJA kahevAya che, velo vagerenuM maMDapa upara caDhavuM vagerethI tenuM jJAna thAya che. (11) sumsaasaMsArI jIvene sAtavedanIyanA udayathI sarva IndrimAM anukUlatAnuM bhAna karAvanArI AtmAnI eka viziSTa pariNatine sukhasaMjJA kahe che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 AcArAgasUtre (12) duHkhasaMjJA(12) saMsAriNAmasAtavedanIyodayAt sakalendriyANAM pratikUlatayA jJAyamAnA vividhatApAnubhavarUpA jIvasya pariNatirduHkhasaMjJA / (13) mohasaMjJA(13) mohanIyakarmodayAd mithyAdarzanarUpA jJAnAdiguNarodhakasakalapApasthAnaheturAtmano vibhAvapariNatirmohasaMjJA / kudevakugurukudharmAdau pravRttyA mohasaMjJA vijJAyate / (14) vicikitsAsaMjJA(14) mohanIyodayAd jJAnAvaraNIyodayAcca saMzayarUpA jIvasya pariNati (12) duHkhasaMjJAsaMsArI jIvoM ko asAtAvedanIya ke udaya se saba indriyoM ke pratikUla pratIta hone vAlI, vividha prakAra ke saMtApoM kA anubhavarUpa jIva kI pariNati duHkhasaMjJA kahalAtI hai| (13) mohasaMjJAmohanIya karma ke udaya se mithyAdarzanarUpa, tathA jJAnAdi guNoM kA niSedha karane vAlI, samasta pApasthAnakoM kA kAraNarUpa AtmA kI vibhAvapariNati mohasaMjJA hai| kudeva kuguru aura kudharma Adi meM pravRtti hone se mohasaMjJA kA jJAna hotA hai / (14) vicikitsAsaMjJAmohanIya aura jJAnAvaraNa karma ke udaya se saMzayarUpa AtmA kA pariNamana vicikitsA (12) :saMsArI ane asAtavedanIyanA udayathI sarva IndrimAM pratikULatAnuM bhAna karAvavA vALI, vividha prakAranA saMtAponA anubhavarUpa jIvanI pariNati te duHkhasaMjJA upAya che. (23) bhaasaamehanIya karmanA udayathI mithyAdarzana, tathA jJAnAdi guNane nirodha karavAvALI, samasta pApasthAnanA kAraNarUpa AtmAnI vibhAvapariNati te mehasaMjJA che. kudeva, kuguru ane kudharma AdimAM pravRtti hovAnA kAraNe mehasaMjJAnuM jJAna thAya che. (14) vidhissiaasmehanIya ane jJAnAvaraNIya karmanA udayathI saMzayarU5 AtmAnuM pariNamana te zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU.2 saMjJAvarNanam 175 vicikitsA saMjJA / yathA dAnAdidharmasya phalaM prati saMzayaH / sA dvidhA - dezataH, sarvatazca / ' dvAviMzatipariSahasanabrahmacarya kezolluJcanAdikleza sahanasya phalaM bhaviSyati na ve ' - tirUpA dezataH / ' paralokAdi satyaM na ve'- tirUpA, sarvajJaprarUpitajIvAditattvaM yathArthaM na ve ' - tyAdirUpA vA sarvataH / (15) zokasaMjJA - (15) mohanIyakarmodayAdiSTaviyogajanitA vimalApa - vaimanasyarUpA AtmanaH pariNatiH zokasaMjJA / sA cAkrandanAdinA jJAyate / (16) dharmasaMjJA (16) mohanIyakSayopazamena sarvavirati - dezaviratilakSaNA karmakSayajanakasaMjJA kahalAtI hai / jaise- dAna dharma Adi ke phala meM saMdeha honA / yaha saMjJA do prakAra kI hai-deza aura sarva se| 'bAIsa parISahoM ke sahane kA, brahmacarya pAlane kA, kezaloca Adi kleza sahane kA phala milegA yA nahIM ?' isa prakAra kA saMzaya honA dezataH vicikitsAsaMjJA hai / 'vAstava meM paraloka hai yA nahIM, sarvajJa ke dvArA prarUpita jIva Adi tatva yathArtha haiM yA nahIM ?' isa prakAra kA saMzaya sarvataH vicikitsA saMjJA hai / (15) zokasaMjJA - mohanIya karma ke udaya se iSTaviyoga se utpanna honevAlI vilApa aura vimanaskatArUpa AtmA kI pariNati zokasaMjJA kahalAtI hai / (16) dharmasaMjJA -- mohanIya karma ke kSayopazama se karmakSayajanaka sarvavirati tathA dezavirati vicikitsAsanA kahevAya che. jemake:-dAna dharma AdinA phalamAM sa Mdeha thavA. A saMjJA me aAranI hoya che - (1) dezathI, (2) sarvathI, 'khAvIza pariSahonu sahana karavuM te, brahmacarya pAlana karavuM te, kezanuM leAcana karavuM vagere kaleza sahana karavAnu kula maLaze ke nahi ? - A prakAranA saMzaya te dezathakI vicikitsAsaMjJA che. vAstavamAM paraleAka che ke nahi, sarvajJadvArA prarUpita jIva Adi tatvA yathArtha che ke nahi' A prakAranA saMzaya te sarvathakI vicikitsAsaMjJA che. (15) zosaMjJA mAhanIya karmanA uddayane lIdhe, IviyeAgathI utpanna thavA vAlI, vilApa ane minaskatA ( vyAkula citta) rUpa AtmAnI pariNati zAkasaMjJA kahevAya che. (16) dharmasaMjJA mAhanIyakamanA kSApazamathI karmakSayajanaka savirati tathA dezivarati pa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 AcArAGgasUtre sarvaviratidezaviratirUpA''tmanaH svabhAvapariNatiH dharmasaMjJA / sA jIvarakSaNAdivyApAreNa jJAyate / jJAnasaMjJAbhedAHjJAnasaMjJA tu matizrutAdibhedAt paJcadhA--(1) matijJAnaM, (2) zrutajJAnaM, (3) avadhijJAnaM, (4) manaHparyayajJAnaM, kevalajJAnaM, ceti / (1) matijJAnam - mananaM mtirvbodhH| matizcAsau jJAnaM ca matijJAnam / atra jJAnazabdaH sAmAnyajJAnavAcakaH / indriya-noindrijayanyaM jJAnaM matirjJAnavizeSaH, ataH sAmAnyavizeSayoniyoH sAmAnAdhikaraNyam / rUpa AtmA kI svabhAvapariNati ko dharmasaMjJA kahate haiN| jIvarakSA Adi vyApAroM se usakA jJAna hotA hai| jJAnasaMjJA ke bheda mati, zruta Adike bheda se jJAnasaMjJA pAMca prakAra kI hai| vaha isa prakAra(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyayajJAna, aura (5) kevalajJAna / (1) matijJAna manana karanA mati hai, arthAt bodha / matirUpa jJAna matijJAna kahalAtA hai / yahA~ jJAna zabda sAmAnya jJAna kA vAcaka hai / 'indriya aura manase honevAlA jJAna mati hai'| aisA artha karane se sAmAnya aura vizeSa jJAnoM meM samAnAdhikaraNatA ho jAtI hai| AtmAnI svabhAvapariNatine dharmasaMjJA kahe che. jIvarakSA Adi vyApAthI tenuM jJAna thAya che. jJAnasaMjJAnA bheda- mati, zrata Adi bheda vaDe-karI jJAnasaMjJA pAMca prakAranI kahI che te A prabhA cha-(1) bhatijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) mana:5yayajJAna, mane (5) vasajJAna. (1) bhtijnyaanmanana karavuM te mati che. arthAt bedha che, matirUpa jJAna te matijJAna kahevAya che. ahiM jJAna zabda sAmAnya jJAnane vAcaka che. "Indriya ane manathI utpanna jJAna te mati che' e artha karavAthI sAmAnya ane vizeSa jJAnamAM samAnAghiytaa (samAnA) / laya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.2 jJAna (5) (2) zrutajJAnamzrutaM zrutiH zravaNaM jJAnavizeSaH / tacca kIdRzam ? ucyate-zabdasya zravaNena, bhASaNAdinA vA yajjJAnamutpadyate tadeva zrutam / atra zrutazabdena jJAnaM gRhyate, jJAnaprabhedaprakaraNAntaHpAtitvAt / na tu zrUyate iti vyutpattyA zabdArthakaH zrutazabdaH / labdhirUpe matijJAne sati pazcAt-zrutajJAnamutpadyate, na tu matijJAnAbhAve, ato matijJAnaM kAraNaM zrutajJAnasya / nanu matijJAnameva zrutajJAnaM saMpadyate, yathA-mRttikaiva ghaTaH, tantureva paTaH, (2) zrutajJAnazruti yA zravaNa (sunanA), yaha eka prakAra kA jJAna kahalAtA hai| zabda ke zravaNa se yA bhASaNa Adi se vAcya-vAcakabhAva sambandha ke anusAra jo padArtha kA jJAna hotA hai use zrutajJAna kahate haiN| yahA~ 'zruta' zabda se jJAna kA grahaNa kiyA jAtA hai, kyoM ki vaha jJAna ke prabhedoM ke antargata hai, kintu 'zrUyate' isa vyutpatti se zabdArthaka zruta-zabda nahIM hai / labdhirUpa matijJAna ke hone para bAdameM zrutajJAna utpanna hotA hai, matijJAna ke abhAva meM nahIM hotA, ata eva matijJAna zrutajJAna kA kAraNa hai| zaGkA-matijJAna hI zratajJAnarUpa meM pariNata ho jAtA hai, jaise miTTI dhaTarUpa meM palaTa jAtI hai, aura tantu paTa (vastra) rUpa meM badala jAte haiM, aisI sthiti meM bhagavAnne zrutajJAna kA pRthak grahaNa kisa prayojana se kiyA hai ? (2) shrutjnyaankRti athavA zravaNa-sAMbhaLavArUpa eka prakAranuM jJAna te zrutajJAna kahevAya che. zruta-jJAna kevuM hoya che? zabdanA sAMbhaLavAthI athavA bhASaNa AdithI, vAgya-vAcaka bhAva saMbadha pramANe je padArthanuM jJAna thAya che, tene zrutajJAna kahe che. ahiM kRta-zabdathI jJAna grahaNa karI zakAya che. kemake te jJAnanA pratyenI aMdara che, paraMtu "zrayate A vyutpattithI zabdArthaka kRta-zabda nathI. labdhirUpa matijJAna thayA pachI zrutajJAna utpanna thAya che, matijJAnanA abhAvamAM thatuM nathI te kAraNathI matijJAna te zrutajJAnanuM kAraNa che. zaMkA-matijJAna ja zrutajJAnarUpamAM pariNata thaI jAya che, jemake mATI ghaTa rUpamAM pharI jAya che. ane tenuM vastrarUpamAM badalAI jAya che. evI sthitimAM bhagavAne zrutajJAnanuM judu grahaNa zuM prajanathI karyuM? pra A-23 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 AcArAGgasUtre tarhi zrutajJAnasya pRthagupAdAnaM bhagavatA kimarthaM kRtam ? ucyate-dRSTAntadvayamidaM viSamam , yathA ghaTaprAdurbhAve piNDAkArA mRttikA praNazyati, paTotpattau satyAM tantupuJazca, tathA zrutajJAne samupanne matijJAnaM na praNazyati, uktaJca bhagavatA 'jattha maI tattha suyaM, jattha surya tattha maI' (nandI.) chAyA-yatra matistatra zrutaM, yatra zrutaM tatra mtiH|| zrutasya sadbhAve matevidyamAnatA bhagavatA'bhihitA, tasmAdapekSAkAraNameva matijJAnaM zrutajJAnasyeti mantavyam , tathA ca-matijJAnapUrvakamindriyamanojanyamAptavacanAnusAri jJAnaM zrutajJAnamiti niSkarSaH / iti / ___ 'zrUyate yat tacchuta'-mitivyutpattyA zrutazabdenAptavacanamapi gRhyate samAdhAna-ye donoM dRSTAnta viSama haiM, jaise-ghaTa prakaTa hone para piNDAkAra miTTI miTa jAtI hai, aura jaise paTakI utpatti hone para tantuoM kA putra naSTa ho jAtA hai, usa prakAra zrutajJAna utpanna hone para matijJAna naSTa nahIM hotaa| bhagavAnane kahA hai-- "jahA~ matijJAna hai vahA~ zrutajJAna hai, jahA~ zrutajJAna hai vahA~ matijJAna hai|" zratajJAna ke sadbhAva meM matijJAna kA astitva bhagavAnane batalAyA hai, ata eva matijJAna zrutajJAna kA apekSAkAraNa hI hai, aisA mAnanA caahie| tAtparya yaha nikalatA hai kimatijJAnapUrvaka indriya aura manase utpanna hone vAlA, tathA AptavAkyakA anusaraNa karane vAlA jJAna zrutajJAna hai| 'jo sunAjAya vaha zruta hai' isa vyutpatti ke anusAra 'zruta' zabda se Apta samAdhAna-e baMne daSTAMta viSama che, jemake ghaTa pragaTa thatAM piMDAkAra mATI maTI jAya che, jema vastranI utpatti thatAM taMtuone ja nAza pAme che, te pramANe zratajJAna utpanna thatAM matijJAna nAza pAmatuM nathI. bhagavAne kahyuM che ke - jyAM matijJAna che tyAM zrutajJAna che, jyAM zrutajJAna che tyAM matijJAna che" zrutajJAnanA saddabhAvamAM matijJAnanuM astitva bhagavAne batAvyuM che. e kAraNathI matijJAna, kRtajJAnanuM apekSAkaraNa ja che. ema mAnavuM joIe, te tAtparya e nIkaLyuM ke matijJAnapUrvaka, Indriya ane manathI utpanna thavAvALuM, tathA AptavAkayanuM anusaraNa karavAvALuM jJAna te zrutajJAna che. je sAMbhaLavAmAM AvI zake te zruta che A vyutpatti pramANe "zruta zAdathI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.2 jJAna (5) 179 tasmin pakSe-zrutasyAptavacanasya jJAna, zrutajJAnamiti sssstthiittpurussH| Apto rAgAdirahitaH sarvajJastasya vacanam-Aptavacanam / tadarthAdhyavasAyarUpaM jJAnaM zrutajJAnamiti / adhyavasAyo nirNayaH / zrutajJAnaM prati zabdasya nimittakAraNatayA zabde'pi zrutavyapadezo bhavati / jJAnabhedavyavasthAyAM tu zrutazabdaH zravaNArthavAcItyavadheyam / (3) avadhijJAnamavazabdo'dhaHzabdArthaH, avaadhaH vistRtaM vastu dhiiyte-jnyaayte'nenetyvdhiH| avadhizvAsau tajjJAnaM ceti vigrahaH / vistRtaviSayakaM jJAnamavadhivacana kA bhI grahaNa hotA hai| usa pakSa meM zruta kA arthAt Aptavacana kA jJAna zratajJAna hai, aisA SaSThItatpuruSa samAsa hogA / Apta arthAt rAgAdise rahita sarvajJa, unakA vacana Aptavacana kahalAtA hai / adhvayasAya arthAt nizcaya / aisA adhyavasAyarUpa arthAt padArtha kA nizcayAtmaka jJAna zrutajJAna hotA hai| zabda, zrutajJAna meM nimitta kAraNa hai, isa lithe zabda bhI ta kahalAtA hai, kintu jJAna-bhedakI vyavasthA meM zruta-zabda zravaNa artha kA vAcaka hai| (3) avadhijJAna'ava kA artha hai 'adhaH' arthAt niice| tAtparya yaha hai ki jo jJAna adhodizA kI vastu ko vistAra se jAnatA hai vaha avavijJAna kahalAtA hai| avadhirUpa jJAna avadhijJAna hai, arthAt vistRtaviSayaka jJAna / jaise-anuttaropapAtika deva avadhijJAna AptavacananuM grahaNa thaI zake che. te pakSamAM zratanuM arthAt AtavacananuM jJAna te zrutajJAna che. e pramANe SaSThItapurUSa samAsa thaze. Apta arthAt rAgAdithI rahita, sarvajJa, tenuM vacana te Aptavacana kahevAya che adhyavasAya arthAta nizcaya, evA adhyavasAyarUpa arthAt padArthanuM nizcayAtmaka jJAna te zrutajJAna kahevAya che. zabda, zratajJAnamAM kAraNa che, eTalA mATe zabda paNa zruta kahevAya che, paraMtu jJAna-bhedanI vyavasthAmAM zruta-zabda sAMbhaLavuM e arthane vAcaka che. (3) avishnavane artha che "adhaH' arthAt nIce, tAtparya e che ke-je jJAna adhe dizAnI vastuone vistArathI jANe che, te avadhijJAna kahevAya che. avadhirUpa jJAna avadhijJAna che, arthAt vistRtaviSayaka jJAna. jemake -anuttarapapAtika deva avadhi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 AcArAgasUtra jJAnam / yathA-anuttaropapAtikA devA avadhijJAnavalena bhagavantamApRcchaya jIvAditatvasvarUpaM nirdhArayanti / yadvA-' avadhinA jJAnam ' iti tRtIyAsamAsaH / avadhirmaryAdA-'rUpidravyANyeva viSayIkaroti netarANI'-tivyavasthArUpA, tathA cAyamarthaH-arUpidravyaparihAreNa rUpidravyamAtraviSayakaM jJAnamavadhijJAnamiti / yadvA-adho'dho'dhikaM pazyati yena tadavadhijJAnam / tacca caturgativartinAM jIvAnAmindriyamanonirapekSaM prativiziSTakSayopazamanimittakaM rUpidravyasAkSAtkArajanakaM bhavati / etasya jJAnasya deva-manuSya-tiryaG-nArakA adhikAriNaH / ke bala se bhagavAn se prazna pUcha kara jIvAditattvoM kA svarUpa nizcita kara lete haiN| athavA-avadhi ke sAtha jo jJAna ho vaha avadhijJAna kahalAtA hai| avadhikA artha hai maryAdA / avadhijJAna, rUpI dravyoM ko hI jAnatA hai, arUpI ko nahIM, vaha vyavasthA hI yahA~ maryAdA samajhanI caahie| tAtparya yaha huA ki-arUpI dravyoM ko choDakara kevala rUpI dravyoM ko jAnane vAlA jJAna avadhijJAna kahalAtA hai| athavA-jisa jJAna ke dvArA nIce nIce adhika jAnA jAya vaha avadhijJAna hai| yaha jJAna cAroM gatiyoM ke jIvoM ko ho sakatA hai| yaha, sirpha rUpI padArthoM ko sAkSAt jAnatA hai, aura viziSTa kSayopazama se utpanna hotA hai| deva, manuSya, tiryaJca aura nArakI, sabhI isa jJAna ke adhikArI haiM, arthAt yaha cAroM ko ho sakatA hai| jJAnanA baLathI bhagavAnane prazna pUchIne jIvAdi tane nizcaya karI le che. athavAavadhinI sAthe je jJAna thAya che te avadhijJAna kahevAya che. avadhine artha che maryAdA, avadhijJAna, rUpI kane ja jANe che, arUpI dravyone jANatuM nathI, A vyavasthA ja ahiM maryAdA samajavI joIe. tAtparya e thayuM ke arUpI-dravyane cheDIne kevaLa rUpI dravyone jANavAvALuM jJAna te avadhijJAna kahevAya che. athavA je jJAna dvArA nIce-nIce vizeSa jANavAmAM Ave, te avadhijJAna che. te jJAna cAra gatienA jIvane thaI zake che, mAtra rUpI padArthone sAkSAt jANe che, ane viziSTa layopazamathI utpanna thAya che, deva, manuSya, tiryaMca ane nArakI, A sarva te jJAnanA adhikArI che, arthAt e cAreyane avadhijJAna thaI zake che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.2 jJAna (5) (4) manaHparyayajJAnamparyayanaM-sarvataH paricchedanam-avabodhanaM pryyH| manasaH payayo manaHparyayaH, manoviSayakaH, sa cAsau jJAnaM ca manaHparyayajJAnam / yadvA manaHparyayasya jJAnaM manaHparyayajJAnam / mano dvividhaM dravyabhAvabhedAt / tatra dravyamano manovargaNAH / saMjJinA manovargaNA gRhInAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate / bhAvamanasaH paryayAzca pareSAM sArdhatRtIyadvIpAbhyantaravartisaMjJipaJcendriyANAM cintymaanvissyaadhyvsaayruupaaH| yathA-anyaH (4) manaHparyayajJAnaparyaya arthAt jAnanA, mana ko sarvathA jAnanA manaHparyayajJAna hai, arthAt manoviSayaka, sampUrNa jJAna manaHparyayajJAna kahalAtA hai| athavA-manaHparyaya (manake paryavoM) kA jJAna manaHparyayajJAna kahalAtA hai| mana do prakAra kA hai-dravya-mana aura bhAva-mana / manovargaNAoM ko dravyamana kahate haiN| saMjJo jIva dvArA grahaNa kI huI manovargaNAe~ jaba cintana kI jAtI haiM ve bhAvamana kahalAtI haiN| manaHparyaya jJAna ke prakaraNa meM bhAvamana hI liyA jAtA hai| aDhAI dvIpa ke antargata saMjJI paJcendriya jIvoM ke dvArA cintana kiye jAne vAle, viSayAdhyavasAyarUpa paryayoM ko manaHparyaya jJAna jAnatA hai| jaise-koI dUsarA jIva aisA vicAra kare-AtmA kaisA (4) mana:paya jnyaanparyaya arthAt jANavuM, manane jANavuM te mana:paryaya jJAna che. arthA-mana viSayakanuM saMpUrNa jJAna mana:paryaya kahevAya che. athavA mana:paryayanuM jJAna te manaHparyayajJAna kahevAya che. mana meM prazna cha-(1) dravyamAna bhane (2) bhApamAna, manoyana drvymana kahe che, ane saMsI jIva dvArA grahaNa karAelI mane vargaNAonuM jyAre ciMtana karavAmAM Ave che tene bhAvamana kahe che. mana:paryaya jJAnanA prakaraNamAM bhAvamana ja levAmAM Ave che. aDhI dvIpanA saMsI paMcendriya jIve dvArA cintana karavAmAM AvatA viSayodhyavasAyarUpa paryane mana:paryaya jJAna jANe che. jema ke-kaI bIje jIva e vicAra kare-AtmA ke, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 AcArAgasUtre kazcidevaM cintayet-'AtmA kIdRzaH ? arUpI, cetanAsvabhAvaH, karmaNAM kartA, tatphalabhoktA cetyAdayo ye jJAnavizeSarUpAstasyAtmanaH pariNAmAsteSAM yad jJAnaM tanmanaHparyayajJAnam / manaHparyayajJAnI ca manaHparyayAneva pratyakSIkaroni na tu bAhya vastu / na ca'manaHparyayajJAninA bAhya vastu na jJAyate' iti vAcyam , anumAnatastasya bAhyavastujJAnasadbhAvAt / yathA-viziSTakSAyopazamikapratibhAzAlI prekSAvAn prazAntaH kasyacidAkAregitAdikaM vilokya tadIyamanogataM bhAvaM sAmarthya cAnumAnato vijaanaati| hai ? arUpI, cetanAsvarUpa, karmoM kA kartA, karmaphalabhoktA, ityAdi AtmA ke jo jJAnavizeSarUpa pariNAma haiM; unheM jAnanA manaHparyayajJAna hai / manaHparyayajJAnI jIva, mana ke paryAyoM ko hI pratyakSa karatA hai, bAhya vastu ko nahIM / parantu yaha kahanA ThIka nahIM hai ki-manaHparyayajJAnI bAhya vastuoM ko jAnatA hI nahIM hai| manaHparyayajJAnI ko anumAna se bAhya padArthoM kA jJAna hotA hai| jaise-viziSTakSayopazamajanya pratibhA vAlA buddhimAn puruSa kisI ke izAre yA ceSTA ko dekhakara usake manakA bhAva aura usakA sAmarthya anumAna se jAna letA hai, isI prakAra manaHparyayajJAnI dUsare ke bhAvarUpa mana ko pUrNatayA pratyakSa karake anumAna se bAhya vastu ko jAna letA hai ki-'isane amuka vastu kA vicAra kiyA hai| bAhya padArthoM kA vicAra karate samaya usI padArtha ke AkAra kA mana ho jAtA hai| che? apI, cetanA-svarUpa, karmone kartA, kaphalakatA, ItyAdi AtmAnA jJAna vizeSarUpa je pariNAma che, tene jANavA te mana:paryaya jJAna che. mana:paryaya jJAnI jIva mananA paryAne ja pratyakSa kare che bahAranI vastuone nahi. paraMtu ema kahevuM ThIka nathI ke-mana:paryayajJAnI bahAranI vastuone jANatA ja nathI, mana:paryayajJAnIone anumAnathI bahAranI vastuonuM jJAna hoya che. jemake - viziSTakSapazamajanya pratibhAvALA buddhimAna purUSa koIne IzArAthI athavA ceSTAne joIne tenA manane bhAva ane tenuM sAmarthya anumAnathI jANI le che, e pramANe mana:paryayajJAnI bIjAnA bhAvarUpa manane pUrNa rUpamAM pratyakSa karIne anumAnathI bahAranI vastuone jANI le che ke -"teNe amuka vastune vicAra karyo che" bahAranA padArthone vicAra karavAnA samaye teja padArthanA AkArarUpa mana thaI jAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.2. jJAna (5) / tathA manaHparyayajJAnI kasyacid bhAvarUpaM manaH sarvatobhAvena pratyakSIkRtyAnumAnena bAhya viSayamavabudhyate-'idaM vastvanena cintyate' iti / bAhyapadArthacintanasamaye hi bAhyapadArthAkArasadRzAkAraM mano bhavati / idaM manaHparyayajJAnaM rUpiviSayatva-kSAyopazamikatva-pratyakSatvAdisAmye'pyavadhijJAnAd bhinna, svAmyAdibhedAt / tathAhi-avadhijJAnamaviratasamyagdRSTerapi bhavati, tad dravyato'zeSarUpidravyaviSayaM, kSetrato lokaviSayam , kAlato'tItAnAgatAsaMkhyAtotsarpiNyavasarpiNIviSayam , bhAvataH sakalarUpidravyeSu pratidravyamasaMkhyAtaparyAyaviSayam / manaHparyayajJAnaM tu pramAdarahitasyA''marSA dhanyatamalabdhidhAriNaH saMyatasya bhavati / dravyataH-saMjJipaJcendriyamanodravyaviSaya, kSetrataH-samayakSetramAtraviSayam __manaHparyayajJAna avadhijJAna kI taraha rUpI padArthoM ko viSaya karatA hai| kSayopazama se utpanna hotA hai, kintu avadhijJAna se bhinna hai, kyoM ki svAmI Adike bheda se donoM meM bheda hai, vaha isa prakAra-avadhijJAna aviratasamyagdRSTi ko bhI hotA hai, vaha dravyataH samasta rUpI dravyoM ko jAnatA hai, kSetra se samasta loka ko jAnatA hai, kAla se asaMkhyAta bhUta aura bhAvI utsarpiNI evaM avasarpiNI ko viSaya karatA hai, bhAva se samasta rUpI dravyoM meM se pratyeka dravya kI asaMkhyAta paryAyoM ko jAnatA hai| manaHparyayajJAna apramatta saMyata ko tathA AmarSa Adi kisI labdhi ke dhAraka ko hI hotA hai / vaha dravya se saMjJI paJcendriya ke manodravya ko, kSetra se samayakSetramAtra ko mana:paryayajJAna, avadhijJAna pramANe rUpI padArthone viSaya kare che-jANe che mana:paryayajJAna kSapazamathI utpanna thAya che, paraMtu avadhijJAnathI te bhinna che, kemake svAmI AdinA bhedathI te baMnemAM bheda che. te A pramANe-avadhijJAna avirata samyagadaSTine paNa thAya che. te dravyathakI sarva rUpI jIvene jANe che, kSetrathakI samasta lakane jANe che, kAlathakI asaMkhyAta bhUta ane bhAvI utsarpiNa avasarpiNIne jANI zake che, bhAvathI samasta rUpI dravyamAMthI pratyeka dravyanI asaMkhyAta paryAne jANe che. mana:paryayajJAna apramatta saMyatane (munine) tathA AmarSa Adi keI labdhinA dhArakane ja thAya che. te dravyathI saMjJI paMcaddhinyanAM manadravyane, kSetrathakI samayakSetra zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre kAlato'tItAnAgatapalyopamAsaMkhyAtabhAgaviSayam , bhAvato manodravyagatAnantaparyAyaviSayakam / (5) kevalajJAnam - kevalam-ekamasahAyaM jJAnAvaraNIyakarmAtyantakSayasamudbhUtam-atItAnA gatavartamAnayathAvasthitasakaladravyaguNaparyayaviSayakamapratipAti jJAnaM kevalajJAnam / atra granthavistarabhiyA viramAmaH / jJAnaprasaGgena matyAdibhedapaJcakaM pradarzitaM, prakRte tu matijJAnasyaivAdhikAraH / ( aDhAI dvIpa ko), kAla se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga-bhUta-bhaviSyat kAlako aura bhAva se manodravya kI ananta paryAyoM ko viSaya karatA hai / (5) kevalajJAnakevalajJAna, kevala arthAt eka hI hai| usa ke sAtha dUsarA jJAna nahIM hotA / vaha asahAya hai arthAt indriya mana Adi kisI kI sahAyatA kI use apekSA nahIM hai / vaha jJAnAvaraNa karma ke Atyantika kSaya se utpanna hotA hai| atIta, anAgata, vartamAna kAla ke samasta dravyoM guNoM aura paryAyoM ko yathArtharUpa meM jAnatA hai, apratipAtI hai, arthAt ekavAra utpanna ho kara kabhI naSTa nahIM hotaa| aisA jJAna kevalajJAna kahalAtA hai| granthavistAra ke bhaya se adhika vistAra nahIM karate / jJAna kA prakaraNa hone se matijJAna Adi pAMca bheda batalAye jA cuke haiN| mAtrane (aDhI dviIpane) kAlathI popamanA asaMkhyAtamA bhAge bhUta-bhaviSya kAlane ane bhAvathI madravyanI anaMta paryAne jANe che. (5) shaankevalajJAna, kevala arthAta ekaja che. tenI sAthe bIjuM jJAna thatuM nathI, te asahAya che, arthAta Indriya, mana Adi keInI paNa sahAyatAnI tene apekSA nathI. ane te kevalajJAna jJAnAvaraNIya karmanA AtyaMtika kSayathI utpanna thAya che. kevalajJAna bhUtakAla, bhaviSyakAla ane vartamAna kAlanA samasta dravyo, guNe ane paryAne yathArtharUpathI jANe che. te apratipAtI che, arthAt eka vAra utpanna thaIne pharI koI paNa vakhata nAza pAmatuM nathI, evuM je jJAna te kevalajJAna kahevAya che. graMthavistAranA bhayathI adhika vistAra ahiM karatA nathI. jJAnanuM prakaraNa hovAthI matijJAna Adi pAMca bheda batAvyA che. ahi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mu.2. matijJAnam (9) 185 matijJAnaM cAnekavidham , IhAdibhedAt / uktaJca bhagavatA"IhA apoha vImaMsA, maggaNA ya gvesnnaa| sannA saI maI panA, savvaM AbhiNibohiyaM" // (nandI mani jJAnagAthA 27) chAyA-IhA, apohaH vimarzaH mArgaNA ca gaveSaNA / saMjJA smRtiH matiH prajJA sarvam Abhinibodhikam // 'AbhiNibohiyaM' ityanena trikAlaviSayakaM matijJAnamucyate tathA-coktaM bhagavatA-"paMcavihaM gANaM paNNattaM / taMjahA-(1) AbhiNibohiyaNANaM, (2) muyaNANaM, (3) ohiNANa (4) maNapajjavaNANaM (5) kevalaNANaM / iti ( nandI, 1) (1) IhAIDA'pohAdayo mtijnyaanprbhedaaH| ttr-iihnm-iihaa| nAmajAtyAdiyahA~ matijJAna kA hI prasaGga hai| matijJAna, IhA Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai| bhagavAnne kahA hai : " IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, saMjJA, smRti, mati aura prajJA, yaha saba AbhiniboSika jJAna ( matijJAna) hai" (nandIsUtra matijJAna gAthA 27) Abhinibodhika jJAna kA artha hai-trikAlaviSayaka matijJAna / bhagavAnne kahA hai:- "jJAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-(1) AbhinibodhikajJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyayajJAna aura (5) kevalajJAna" (nandI-sU01) (1) IhAihA apoha Adi matijJAna ke bheda haiN| nAma aura jAti Adi kI vizeSa matijJAnane ja prasaMga che, matijJAna IhA Adi bhedathI aneka prakAranuM che. bhagavAne yu cha :-81, apADa, vibhaza, bhA , gaveSaNA, saMjJA, smRti, bhati, mana prajJA, e sarva AbhinibaMdhaka jJAna-matijJAna che (naMdIsUtra matijJAnagAthA ra7) Abhinibedhika jJAnane artha che-trikAlaviSayaka matijJAna, bhagavAne kahyuM che ke"jnyaan pAMya 42nu cha, te 2 // pramANe (1) mAninimAdhijJAna (2) zrutajJAna, (3) madhijJAna (4) bhana: yajJAna Ane vajJAna (nanhI sU01) (1) hoIhA tathA apaha vagere matijJAnanA bheda che. nAma ane jAti AdinI vizeSa pra. A.-24 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 AcArAgasUtre vizeSakalpanArahitasAmAnyajJAnottaraM vizeSanizcayAthai vicaarnnaa-iihaa| yathAsparzanedriyeNa sparzasAmAnye jJAte sati, tadanu kIdRzo'yaM sparzaH ?, kasyAyaM sparzaH ?, kimayaM kamalanAlasparzaH utAho bhujaGgamasparzaH? iti gADhAndhakAre cakSuSmato'pi vicAraNA prvrtte| (2) apohaHapohanam-apohaH nishcyH| ko'yamapohaH ? ucyate-matijJAnasyAvagrahAdibhedacatuSTaye tRtIyabhedo yo'pAyaH sa evApohazabdenocyate / avagrahAdibhedacatuSTayaM ca nandI sUtre bhagavataiva pradarzitamasti / kalpanA se rahita sAmAnyajJAna ke pazcAt hone vAlI vicAraNA IhA kahalAtI hai / jaise-sparzanendriya ke dvArA sparzakA sAmAnya jJAna hone ke pazcAt gADha andhakAra hone para cakSuvAle ko bhI yaha vicAraNA hotI hai ki yaha sparza kaisA hai ? kisakA yaha sparza hai ? yaha kamala ke nAla kA sparza hai yA sarpa kA sparza hai ?, isa prakAra kI vicAraNA ko IhA kahate haiM / 1 / (2) apoha apoha kA artha hai-nizcaya / apoha kyA hai ? kahate haiM-matijJAna ke avagraha Adi cAra bhedoM meM tIsarA bheda jo apAya hai usI ko yahA~ 'apoha' zabda dvArA kahA hai| avagraha Adi cAra bheda nandIsUtra meM bhagavAnne kahe haiN| kalpanAthI rahita, sAmAnya jJAnanI pachI thavA vALI vicAraNAne IhA kahe che, jemake - sparzaneMdriyanA dvArA sparzanuM sAmAnya jJAna thayA pachI gADha aMdhakAra thAya tyAre netravALAne paNa e vicAra thAya che ke A sparza ke che? A keNe sparza karyo che. zene sparza che, A kamalanA nALane sparza che ke sapane sparza che?, A prakAranI vicAraNA tene IhA kahe che. (2) apaahapehane artha che nizcaya, ahi e zuM che? kahe che ke-matijJAnanA avagraha Adi cAra bhede pikIne trIjo bheda je apAya che, tene ahiM "aha" zabdathI kahela che. avagraha Adi cAra bheda naMdIsUtramAM bhagavAne kahelA che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 mU.2. matijJAnam (9) ___sAmAnyajJAnottaraM kAlaM vizeSanizcayArtha vicAraNAyAM pravRttAyAM tadanu guNadoSavicAraNAjanito nizcayaH, yathA-'kimayaM kamalanAlasparzaH, Ahosvid bhujaGgamasparzaH ?' iti vicAraNAyAM 'mRNAlasyaivAyaM sparzaH, atyantazItAdiguNavattvAdityasyaivAya'-miti nizcayo'nyaM bhujaGgamasparzamapanudati, tasmAdayaM nizcayo'pohospanodazceti nigdyte| (3) mImAMsAmImAMsA-mAtumicchA, mAtuM-jIvAdisvarUpaM jJAtumicchA / (4) mAgaMNAjIvAdipadArthasya yathAvasthitasvarUpAnveSaNaM mArgaNA / sAmAnya jJAna ke pazcAt vizeSa kA nizcaya karane ke lie vicAraNA pravRtta hone para pazcAt guNa-doSa kI vicAraNA se utpanna nizcaya apoha kahalAtA hai| yathA'yaha kamalanAlakA sparza hai yA sarpa kA sparza hai ?' isa prakAra kI vicAraNA hone para "yaha kamalanAla kA hI sparza hai, kyoM ki isa meM atyanta zItalatA hai" isa prakAra kA nizcaya honA, aura yaha nizcaya anya kA arthAt sarpa ke sparza kA nirAkaraNa karadetA hai, ata eva yaha nizcaya apoha, apAya aura apanoda bhI kahalAtA hai| (3) vimarzajIva Adi ke svarUpa ko jAnane kI icchA vimarza hai / (4) mArgaNAjIva Adi padArthoM ke yathArtha svarUpa kA anveSaNa karanA mArgagA hai| sAmAnya jJAna thayA pachI vizeSane nizcaya karavA mATe vicAraNA thatAM pachI tenA guNa-deSanI vicAraNAthI utpanna nizcaya tene apaha kahe che, jema-A kamalanA nALane sparza che ke sapane sparza che?" A prakAranI vicAraNA thayA pachI nakakI karavAmAM Ave ke "A sparza kamalanA nALane ja che, kemake temAM atyanta zItalatA che" e prakArane nizcaya thAya che ane e nizcaya bIjAne arthAt sapanA spazane nirAkaraNa karI de che. tethI karI A nizcaya te apaha, apAya ane apaneda paNa kahevAya che. (3) vibhshjIva AdinA svarUpane jANavAnI IcchA te vimarza che. (4) bhaagjIva Adi padArthonA yathArtha svarUpanuM anveSaNa karavuM te mAgaNA che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 AcArAGgasUtre (5) gaveSaNAmArgaNAnantaramanupalabhyasya jIvAdipadArthasya sarvataH paribhAvana-nirNayAbhimukhavicAraparAyaNatA gvessnnaa| (6) saMjJAindriyajanyajJAnaviSayIbhUtasyArthasya punardarzanena " sa evAya"-miti jAyamAnaM jJAnaM saMjJA / yathA-"sa evAyamAhArakalabdhimAn mahAtmA, yo mayA kAnane dRssttH"| __ (7) smRtiHanubhUtArthaviSayakaM jJAnaM smRtiH| idaM jJAnamatItaviSayakaM bhavati / atrodAhAraNaM yathA (5) gaveSaNAmArgaNA ke pazcAt upalabdha na hone vAlA jIvAdi padArthoM kA pUrI taraha vicAra karanA arthAt nirNaya ke abhimukha vicAraparAyaNatA gapeSaNA hai| (6) saMjJAindriyajanya jJAnake viSayabhUta padArtha kA punaH darzana hone para yaha vahI hai' isa prakAra se utpanna hone vAlA jJAna saMjJA kahalAtA hai| jaise-"yaha vahI AhArakalabdhi vAle mahAtmA haiM jinheM maiMne vanameM dekhA thaa| (7) smRtipahale anubhava kiye hue padArtha lo viSaya karanevAlA jJAna smRti kahalAtA hai| smRtijJAna atItaviSayaka hI hotA hai / yahAM eka udAharaNa hai, jaise (5) gvessnn|mAgaNAnI pachI upalabdha nahi thavA vALA jIvAdi padArthone pUrI rIte vicAra kare arthAt nirNayane abhimukha-vicAra parAyaNatAne gaveSaNa kahe che. (1) sNjnyaaIndriyajanya jJAnanA viSayabhUta padArthonuM pharI darzana thatAM "A teja che." e prakAre utpanna thavA vALuM jJAna te saMjJA kahevAya che. jema-"A teja AhArakalabdhivALA mahAtmA che jene meM vanamAM joyA hatA." (7) smRtiprathama anubhava karelA padArthane viSaya karanArUM jJAna smRti kahevAya che. smRti-jJAna matIta viSayanu04, (vAtI gaye prasanu) ya cha 26 me 1925 cha, rema zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.2. matijJAnam (9) 189 ___cellaNA devI hemante bhagavatsamavasaraNataH pratyAgacchantI mArge mahAraNye svapratijJA'vinaM jinakalpinaM kamapi muni dhyAnAvasthamAlokya bhaktyA taddarzanavandanAdikaM vidhAya svaprAsAdamAgatA rAtrau suptA / nidrAvasthAyAM tasyAH pANirAvaraNavastrAd bahirbhUtaH zItena zithilIbabhUva / athA'sau jAgaritA jaDIbhUtaM svahastaM vilokya zItAdipariSahaparigataM mahAraNyasthaM muni smRtavatI " kathamaho asau muniridAnI bahirmahAvane zItaparibhUto bhvissyti"| iti karmaNAM mahAnirjarAM mahAparyavasAnaM cakAra / celanA devI hemanta Rtu meM bhagavAn ke samavasaraNase lauTatI huI, mArga meM mahA-araNya meM, apanI pratijJA pAlane vAle kinhI jinakalpI muni ko dhyAna meM sthita dekhakara, bhaktipUrvaka una kA darzana vandana Adi kara ke apane mahala meM AI aura rAtri meM so gii| nidrAvasthA meM usa kA hAtha oDhane ke vastra se bAhara nikala gayA aura ThaMDa ke kAraNa Thara gyaa| rAnI kI nIMda khula gii| usane apane hAtha ko jaDIbhUta dekha kara zIta pariSahoM se AkrAnta, mahA-araNyavAsI munikA smaraNa kiyaa| kahane lagI-aho ! mahAvana meM, nagara ke bAhara vaha muni isa samaya zIta se kaisA kaSTa pA rahe hoMge ?, aisA soca kara usane karma kI mahAnirjarA kii| celanA devI hemanta RtumAM bhagavAnanA samavasaraNamAMthI pAchI phare tyAre mArgamAM mahAvanamAM, potAnI pratijJA pAlanArA, koI eka jinakalpI munine dhyAnamAM sthita joIne, bhaktipUrvaka tenAM darzana, vaMdana vagere karIne pitAnA mahelamAM AvI ane rAtrIe suI gaI. nidrAvasthAmAM tene eka hAthe oDhavAnA vastramAMthI bahAra rahI gaye, ane ThaMDI havAnA kAraNe te hAtha karI gaye, rANInI nidrA uDI gaI, tyAre teNe potAnA hAthane TharI javAthI jaDa jevo joIne zIta Adi parISahAthI mAnta, mahA-vanavAsI muni sAsarI -mA0yA; bhane 49 // euon - ! mahAvanamAM nagara bahAra te muni A samayamAM zItathI kevuM kaSTa pAmatA haze, e vicAra karIne kamanI mahAnirjarA karI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre (8) matiHvartamAnaviSayakaM jJAnaM matiH / yathA-' muniH saMyamArtha mikSAmaTati' / (9) prajJAviziSTakSayopazamajanyaM prabhUtapadArthavarti yathAvasthitasvarUpanirNayAtmakaM jJAnaM prjnyaa| AbhinibodhikasvarUpasya matijJAnasya prabhedA uktAH / " ihaikeSAM no saMjJA bhavatI"-tyatra saMjJAzabdena manijJAnAntargataM smRtirUpaM viziSTaM jJAnaM bhagavatA nozabdanirdezena pratiSedhitam , na tu sarvavidhasaMjJArUpaM sAmAnya jJAnam / (8) mativartamAnaviSayaka jJAna mati kahalAtA hai| jaise-' muni saMyama pAlane ke artha bhikSAke lie bhramaNa karatA hai|' (9) prajJAviziSTa kSayopazama se utpanna hone vAlA aura prabhUta padArthoM ke yathArtha svarUpa kA nirNayAtmaka jJAna prajJA hai| AbhinibodhikarUpa matijJAna ke prabheda kahe gye| 'kitaneka jIvoMko saMjJA nahIM hotI' yahA~ saMjJA zabda se matijJAna ke antargata smRtirUpa viziSTa jJAna kA bhagavAnne 'no' zabda kA nirdeza karake niSedha kiyA hai, kintu saba prakAra kI saMjJArUpa sAmAnya jJAnakA niSedha nahIM kiyA hai| (8) mtivartamAna viSayanuM jJAna te mati kahevAya che, jema "muni saMyama pAlana mATe bhikSA levA bhramaNa kare che." (e) prjnyaaviziSTa pazamathI utpanna thanArUM prabhUta padArthonA yathArtha svarUpanuM nirNayAtmaka jJAna te prajJA che. AbhinidhikarUpa matijJAnanA prabheda kahevAyA. "keTalAka jIvane saMjJA nathI thatI" ahiM saMjJA zabdathI matijJAnanA aMtagata smRtirUpa viziSTa jJAnane bhagavAne bane' zabdane nirdeza karIne niSedha karyo che paraMtu sarva prakAranI saMjJApa sAmAnya jJAnane niSedha karyo nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya.1 u.1 mU.2. matijJAnam (9) 191 sA saMjJA kisvarUpA, yA na bhavatyekeSAm ? ityAkAGkSAyAmAha-" taMjahA" iti / sA yathA "puratthimAo vA disAso" ityArabhya-"ahodisAo vA Agao ahamaMsi" ityantenedamuktaM bhavati-vartamAnajanmanaH prAk kamyAM dizi mamAvasthAnamAsIditi svagatyAgatyavadhiviziSTapUrvAdiSaDdizAjJAnaM nAsti saMjJinAmapi kiyatAMcit / yathA-madirAmadaghUrNitanayano mUrchitaH pathi patitaH svajanAdinA samutthApya gRhamAnIyate / atha mUpigame'pyasau na jAnAti-kAhaM patitaH ?, kathamutthApitaH ?, kena kayA rItyA'tra samAnIto'smI ?-ti / tadvad viziSTasaMjJAyA vaha saMjJA kisa prakArakI hai jo kinhIM 2 jIvoM ko nahIM hotI hai| isa prakAra kI jijJAsA hone para kahA gayA hai-taMjahA-arthAt vaha isa prakAra-- 'puranthimAovA vA dizAo' se lekara 'ahodizAovA Agao ahamaMsi' taka kA Azaya yaha hai ki isa vartamAna janma se pahale maiM kahA~ rahatA thA !, isa prakArakA apanI gati-Agati se yukta chaha dizAoM kA jJAna kitaneka saMjJI jIvoMko bhI nahIM hotA / jaise-madirA ke mada se chakA huA, mUrchita aura rAste meM paDA huA puruSa svajana Adi ke dvArA uThAkara ghara lAyA jAtA hai, kintu mUrchA haTa jAne para bhI use jJAna nahIM hotA ki maiM kahA~ girA thA ?, kisa prakAra uThAyA gayA ?, kauna kisa prakAra mujhe yahA~ lAyA ?, isI prakAra viziSTa saMjJA ke abhAva ke kAraNa jIva te saMjJA kevA prakAranI che, je kaIkaI jIvene nathI hotI ?, A pramANe jJAsA thavAthI yu cha -'taMjahA' arthAta te pra412 "puratthimAovA disAo" thI sadhana " ahodisAo vA Agao ahamaMsi," sudhIne Azaya e che ke -A vartamAna janmathI pahelAM huM kyAM rahetuM hatuM, A prakAranuM potAnI gati-AtithI yukta cha dizAonuM jJAna keTalAka saMsI jene paNa nathI thatu. jema madirAnA kephathI chakelA mUchita-bebhAna rastAmAM paDelA purUSane svajanadvArA uThAvIne potAnA ghera lAvavAmAM Ave che, paraMtu mUcha utarI gayA pachI paNa tene jJAna thatuM nathI ke kayAM paDI gaye ho ? kevI rIte mane uThAvyo ? ke kevI rIte mane ahiM lAvyA?, A prakAranI viziSTa saMjJAnA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 AcArAGgasUtre abhAvAjjIvaH pUrvabhavaM na jAnAti / ___ "aNNayarIo vA disAo" iti| yAvatyo dizaH santi tatra kasyAzcidekasyA dizaH samAgato'smIti svAgamanAvadhidizaM sAmAnyarUpeNApi na jAnanti katicana saMjJinaH, sarvadigjJAnAbhAvenAnyataradigajJAnAsaMbhavAditi bhAvaH / "aNudisAo vA" iti / IzAnAdayaH koNarUpA vidizo'nudizaH / tAsAM madhye kasyAzcidekasyA anudizaH samAgato'smIti sAmAnyarUpeNa, tathaizAnyA AgneyyA ityAdi vizeSarUpeNa ca svAgatyavadhibhUtAyA anudizo jJAnaM na bhvtiitybhipraayH| atha dizaH kati santi ? ucyate-saMkSepato dravya-bhAva-bhedena dizA dvividhaa| apanA pUrva bhava nahIM jaantaa| 'aNNayarIo vA disAo' arthAt jitanI dizAeM haiM, unameM kisI bhI eka dizA se maiM AyA hU~, isa prakAra apane Agamana kI dizA ko sAmAnyarUpa se bhI kitaneka saMjJI nahIM jAnate haiM / kyoM ki sabhI dizaoM ke jJAnake abhAva meM kisI eka dizA kA jJAna honA asambhava hI hai / 'aNudizAo vA' IzAna vagairaha kogarUpa vidizAoM ko anudizA kahate haiN| unameM se sAmAnyarUpa se kisI bhI eka dizA se maiM AyA hU~, yA vizeSarUpa se IzAna, Agneya Adi vidizA se maiM AyA hU~, aisA jJAna nahIM hotaa| prazna-dizAe~ kitanI haiM ? uttara-saMkSepa se dizA ke do bheda haiM-dravya-dizA, aura bhaav-dishaa| pUrva, abhAvathI jIva pitAnA pUrvabhavane jANatA nathI. 'aNNayarIo vA disAo' arthAt 28mI dizAmA cha, tamAMthI dha 565 eka dizAthI huM Avyo chuM. A pramANe potAnA AgamananI dizAne sAmAnya rUpathI paNa keTalAMka saMjJI jANatA nathI. kemake sarva dizAonA jJAnanA abhAvathI se hizAnujJAna te asama cha. 'aNudisAo vA' zAna pore ! rU5 vidizAone anudizA kahe che. temAMthI sAmAnyarUpe kaI paNa eka dizAthI huM Avyo chuM, athavA vizeSarUpathI IzAna Agneya Adi vidizAethI huM maaye| chu. medhuM jJAna thanathI. prazna-dizAo keTalI che ? uttara-saMkSepathI dizAnA be bheda che--dravya dizA ane bhAvadizA. pUrva, pazcima, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU.2 matijJAnam 193 pUrvA, dakSiNA, pazcimA, uttarA ceti catasroH dizaH, ezAnI AgneyI, nairRtI, arrat ceti catasro vidizaH, AsAmaSTAnAmantarAlA aSTAvantaradizaH, militvA SoDaza / athordhvam, adhazceti dve iti, tayoryoge 'STAdaza / dravyadigeva prajJApakadikzabdenApyucyate / tathA - saMmUrchimamanuSyAH, garbhajakarmabhUmi manuSyAH, garbhajAkarma bhUmimanuSyAH, SaTpaJcAzadantaradvIpamanuSyAH, iti caturvidhA manuSyAH, dvitricatuHpaJcendriyabhedena caturvidhAstiryazcaH, pRthivyaptejovAyukAya bhedAccaturvidhAH sthAvarAH / agrabIja - mUlabIjaparvabIja - skandhabIja - bhedAccaturvidhA vanaspatayaH / iti militvA SoDaza / narakagati pazcima, dakSiNa aura uttara cAra dizAe~ haiM / IzAna, agneya nairRtya, vAyavya, ye cAra 1 vidizAe~ haiM / ina AThoM ke bIca meM ATha avAntara dizAe~ haiM / ye saba milakara solaha hotI haiM / ina meM UrdhvadizA aura adhodizA zAmila kara dene se aThAraha dravya - dizAe~ hotI haiM / dravyadizAko hI prajJApakadizA bhI kahate haiM / tathA -- saMmUcchima manuSya, garmaja - karmabhUmija manuSya, garmaja - akarmanabhUmija manuSya, chappana antaradvIpoM ke manuSya, ye cAra prakAra ke manuSya / dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, aura paJcendriya ke bheda se cAra prakAra ke tiryaJca / pRthvIkAya, akAya, tejaskAya aura vAyukAya ke bheda se cAra prakAra ke sthAvara, aura agrabIja, mUlabIja, parvabIja, tathA dRkSiNu bhane uttara. yA yAra dizAo che. agni, IzAna, nairRtya, bhane vAyavya, A cAra viziAe che, A AThanI vaccamAM ATha avAntara dizAe che. A sarva maLIne sALa dizAo thAya che. tema udhvadizA ane adhAdizA zAmila karavAthI aDhAra dravya dizAo thAya che, dravyadizAne prajJApakadizA paNa kahe che. tathA--samUrchAi ma manuSya, gabha ja karma bhUmi ja bhanuSya, garbha ja-akarma bhUmi ja manuSya, kaMpana antaradvIpAnA manuSya, A cAra prakAranA manuSya, dvIndriya, trIndriya, anurindriya ane paMcendriyanA bhedathI cAra prakAranA tiryaMca, pRthvIkAya, akAya, tejaskAya ane vAyukAyanA bhedathI cAra prakAranA. sthAvara, ane agrakhIja, mUlakhIja, 5 khIja pra. A. 25 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 AcArAGgasUtre devagatizceti dve / sarvayoge'STAdaza bhAvadizaH santi / atha dizA vidizAM ca mattiH kutaH sthAnAdbhavati ? ucyate tiryaglokasya madhyabhAge ratnaprabhA bhUmiH, tadupari madhyabhAge meruparvatAbhyantare dvauM laghutarau pratarau stH| tadupari gostanAkArAzcatvArazcatvAraH pradezAH santi / IdRzASTamadezI catuSkoNo rucakanAmA bhAgo'sti / tata eva dizAM vidizA ca pravRttibhavati / uktazca " tiryaglokasya madhye yo, rucako'STapradezakaH / dizAmanudizAM caiva, pravRttirjAyate tataH" // 1 // skandhabIja ke bheda se cAra prakAra kI vanaspati, ye saba milakara solaha hote haiN| tathA narakagati aura devagati milakara aThAraha prakAra kI bhAva-dizAe~ haiN| prazna-dizAoM aura vidizAoMkI pravRtti kisa sthAna se hotI hai ? uttara-tiryagloka ke madhyabhAga meM ratnaprabhA bhUmi hai| usake upara madhyabhAga meM meru parvata ke andara do choTe pratara haiN| unake upara gAya ke stana ke AkAravAle cAra cAra pradeza haiM / aisA aSTapradezI caukonA rucaka nAmaka bhAga hai| vahAM se dizAoM aura vidizAo kI pravRtti hotI hai| kahA bhI hai "tiloka ke madhya meM ATha pradezavAlA rucaka bhAga hai / usI se saba dizAoM aura anudizAoM kI pravRtti hotI hai // 1 // " tathA kaMbIjanA bhedathI cAra prakAranI vanaspati, A sarve maLIne seLa thAya che, tathA narakagati ane devagati maLIne aDhAra prakAranI bhAva-dizAo che. prazna--dizAo ane vidizAonI pravRtti kyA sthAnathI hAya che? uttara-tiryagalokanA madhya bhAgamAM ratnaprabhA bhUmi che, tenA upara madhya bhAgamAM merU parvatanI aMdara nAnA be pratara che, tenA upara gAyanA stananA AkAra vALA cAra-cAra pradeza che. eve AThapradezI cAra khuNAvALo rUcaka nAmane bhAga che, tenAthI dizA ane vidizAonI pravRtti thAya che. kahyuM paNa che - ticha lekanA madhyamAM ATha pradezavALo rUcaka bhAga che, tyAMthI sarva dizAo mana manudizAmAnI pravRtti thAya che." // 1 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 3 matijJAnam 195 dravyadiviSayakaM jJAnaM na bhavatyekeSAmiti vivakSayA - " ihamegesi No saNNA bhava" ityuktaM bhagavatA / bhAvadizAviSayakaM ca jJAnaM na bhavatvekeSAmiti cakSyate'nantarasUtra eva - " evamegesi No NAyaM bhavai " ityAdinA / / / . 2 // bhAvadizAviSayakaM ca jJAnaM bhavati saMjJinAM kriyatAMcidityAha - 'evamegesi' ityAdi / mUlam / evamesi No NAyaM bhavai - asthi me AyA ovavAie, natthi me AyA ovavAie, ke ahaM AsI, ke vA io cue iha pecyA bhavissAmi / / nU. 3 // ( chAyA ) evamekeSAM nojJAtaM bhavati - asti me AtmA aupapAtikaH, nAsti me AtmA aupapAtikaH, ko'hamAsam, ko vA itazcyuta iha pretya bhaviSyAmi ? || sU0 3 // kitaneka jIvoM ko dravyadizAsambandhI jJAna nahIM hotA, isa apekSA se bhagavAnane kahA hai ki-' ihamegesiM No saNNA bhavai ' / bhAvadizAviSayaka jJAna kitaneko nahIM hotA hai, yaha bAta ' evamegesi No NAyaM bhavai' ityAdi agale sUtra meM kahI jAyagI || sU0 2 // kitaneka saMjJI jIvoMko bhAvadizAviSayaka jJAna nahIM hotA yaha kahate haiM'evamersi' ityAdi / mUlArtha - kinhI jIvoMko yaha jJAna nahIM yA merA AtmA utpattizIla nahIM hai / maiM pahale meM kauna hoU~gA ? // sU0 3 // hotA ki- merA AtmA utpattizIla hai kauna thA aura yahA~ se marakara paraloka keTalAka jIvAne dravyadizAsabaMdhI jJAna nathI thatuM. e apekSAthI bhagavAne dhuM che :-' ihamegesiM No saNNA bhavai bhAvadeizA viSayanuM jJAna keTalAka jIvAne nathI. e vAta ' evamegesiM No NAyaM bhavai' chatyAhi bhAgatA sUtramAM uDDIzu. " 11 210 2 11 phuTasA saMjJI lavAne lAvahizAviSayanuM jJAna nathI te uDe che- 'evamegesiM' ityAhi. mUlA koi kAI jIvAne e jJAna nathI ke mArA AtmA utpattizIla che, mAza AtmA utpattizIla nathI, huM prathama kANu hatA ane ahiMthI mRtyubAda paralavamAM huM aNu thazi ? ( Du yAM mahAza ? ) (sU. 3 ) zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 AcArAgasUtre ttiikaa| 'evamegesiM' iti, evaM vakSyamANaprakAreNa ekeSAM saMjJinAM kiyatAMcit jJAtaM-jJAnam Atmani viSaye vartamAnAtItAnAgatajanmaviSayakaM no bhavati-no samutpadyate / kisvarUpaM jJAnaM notpadyate teSAm ? iti darzayati-asti me AtmA aupapAtika ityAdi / aupapAtika iti / upapatanam-upapAtaH, prAdurbhAyaH= caturgatiSu janmato janmAntare saMkramaNam / upapAte bhavaH-aupapAtikaH / me mama AtmA-aupapAtiko janmAntarasaMkrAnto'stIti / tathA-nAsti me AtmA aupa. pAtika iti, mamAtmA vartamAnajanmani karmakSayasaMbhavAd bhAvijanmAntarasambandharahito'stIti / idaM jJAnadvayaM vartamAnajanmaviSayakam / yadvA - upapAtaH - garbhasamUrchanalakSaNajanmadvayavilakSaNo jnmvishessH| sa ca devanArakANAM bhavati / uktazca TIkArtha--Age kahe anusAra kitaneka saMjJI jIvoMko apane viSaya meM vartamAna atIta aura anAgata janma sambandhI jJAna nahIM hotaa| unheM kisa prakAra kA jJAna nahIM hotA ? isa viSaya meM kahA gayA ki-merA AtmA aupapAtika hai yA nahIM ? arthAt cAra gatiyoM meM, eka janma se dUsare janma meM gamana karatA hai yA vartamAna janma meM karmoM kA kSaya hone se bhAvI janma ke sambandha se rahita hai ?, ye donoM jJAna vartamAna janmasambandhI hai| athavA--upapAtakA artha hai-garbhajanma aura saMmUrchanajanma se vilakSaNa eka tIsare prakAra kA janma / vaha devoM aura nArakoM kA hotA hai / kahA bhI hai TIkALuM--AgaLa kahevA pramANe keTalAka saMjJI jene potAnA viSayamAM vartamAna, bhUtakAla, ane bhaviSyakAlanA janma saMbaMdhI jJAna hetuM nathI. tene kayA prakAranuM jJAna nathI hatuM te viSayamAM kahe che ke -mAro AtmA oyapAtika che ke nahi ? arthAt cAra gatiomAM eka janmathI bIjA janmamAM gamana kare che, athavA vartamAna janmamAM karmono kSaya thavAthI bhAvI janmanA saMbaMdhathI rahita che ? te baMne jJAna vartamAnajanmasaMbaMdhI che. athavA upapAtane artha che-garbhajanma ane saMmUchana janmathI vilakSaNa eka trIjA prakArane janma che, te deve ane nArakIjIne thAya che. kahyuM che ke - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.3 matijJAnam "dohaM uvavAe paNNatte taMjahA-devANAM ceva NeraiyANaM ceva " iti / ( sthAnAGga0 2 sthA0 3 u0) dvayorupapAtaH prajJaptaH, tadyathA-devAnAM caiva nairayikANAM caiva / iti cchaayaa| upapAtAdAgataH auppaatikH| devabhavAd narakabhavAdvA mamAyamAtmA samAgato'stItyarthaH / nAsti me AtmA aupapAtika iti, atr-ngrthsyauppaatike'nvyH| mamAtmA-anaupapAtiko'stItyarthaH / saMmUrchanabhavAd garbhabhavAd vA mamAtmA samAgato'stIti bhAvaH / imamarthaM spaSTIkartumAha-ko'hamAsam ? iti / atra prasaGgavazena janmatatpabhedAzca nirUpyante "do prakAra ke jIvoM ke upapAtajanma kahA gayA hai| vaha isa prakAra-devoMke aura nArakoM ke / " (sthA0 2, u. 3) upapAta se utpanna honevAlA aupapAtika kahalAtA hai| tAtparya yaha huA ki-merA AtmA devabhava yA narakabhava se AyA hai ? isa prakAra kA jJAna nahIM hotaa| 'NAtthi me AyA uvavAie' yahAM niSedha kA aupapAtika ke sAtha anvaya hai arthAt merA AtmA aupapAtika nahIM hai, aisA artha samajhanA caahie| tAtparya yaha hai kimerA AtmA garbhabhava se yA saMmUrchanabhava se AyA hai / isa artha ko spaSTa karane ke lie kahA gayA hai-maiM kauna thA ? prasaGga pAkara yahA~ janma aura janmoM ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiM be prakAranA jIne upapAta janma kahelo che. te A pramANe-(1) devene bhane (2) nArImAne. (sthA. 2 . 3) upapAtathI utpanna thavA vALA te aupapAtika kahevAya che, tAtparya e thayuM ke -mAro AtmA devabhava athavA narakabhavathI AvyuM che ? A prakAranuM jJAna thatuM nathI. "Nathi me AyA uvavAie" maDi niSedhanI mau5pAtinI sAthai anya che. artha-mAre AtmA aupapAtika nathI. evo artha samaje joIe. tAtparya e che ke-mAro AtmA garbhabhavathI athavA saMmUchanabhavathI AvyuM che ? A athanI spaSTatA 42vAna mATe 47 cha,-" duAe to " / prasaMga prApta thavAthI ahiM janma ane janmanA bhedanuM nirupaNa kare che zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 AcArAgasUtre pUrvabhavasambandhi - sthUlazarIraparityAgAnantaramantarAlagatyA taijasakArmaNazarIramAtreNa sahAgatasya jIvasya navInabhavayogyasthUlazarIrArtha prathama yogyapudgalAnAM grahaNaM janma / tacca trividha-saMmUrchana-garbho-papAtabhedAt / (1) saMmUrchanajanmamAtApitroH sambandhaM vinaivotpattisthAnAvasthitAnAmaudArikapudgalAnAM bAhyAnAmAdhyAtmikAnAM vA svazarIrarUpeNa jIvakartRkaM pariNatikaraNaM saMmUrchanam / bAhyapudgalanimittakaM janma, yathA-kASThatvapakaphalAdiSatpadyamAnAH kITAdayo jantavaH kASThaphalavartino bAyapudgalAn svazarIrarUpeNa pariNamayanta utpadyante / pUrvabhavasambandhI sthUla zarIra kA tyAga karane ke anantara vigrahagatise taijasa aura kArmaNa zarIra ke sAtha AyA huA jIva navIna bhava ke yogya sthUla zarIra ke lie sarva prathama yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, vahI janma kahalAtA hai| janma tIna prakArakA hai-saMmUrchana, garbha, aura upapAta / (1) saMmUrchanajanmamAtA-pitA ke sambandha vinA hI, utpattisthAna meM rahe hue bAhya yA AdhyAtmika audArika pudgaloMkA apane zarIrarUpa se jIva dvArA pariNata kara lenA saMmUrchana janma kahalAtA hai| kATha, tvacA aura pake phala Adi meM utpanna hone vAle kIDe vagaraha jantu kATha yA phala Adi ke bAhya pudgaloM ko apane zarIra ke rUpa meM pariNata kara lete haiN| yaha bAhya pudgalanimittaka janma hai, pUrvabhavasaMbaMdhI skUla zarIrane tyAga karIne pachI vigrahagatithI taijasa ane kAmaNa zarIranI sAthe Avela jIva navA bhavane gya sthUla zarIra mATe sarvaprathama gya pagalene grahaNa kare che, te janma kahevAya che. janma traNa prakAranA che- (1) samUchana (2) AlA, mane (3) 755Ata. (1) sbhuummAtA-pitAnA saMbaMdha vinA ja, utpattisthAnamAM rahelA bahAranA athavA AdhyAtmika dArika pudgalene, pitAnAM zarIrarUpathI jIvadvArA pariNata karI levuM te saMpUIna janma kahevAya che. kASTha tvacA (chAla) ane phaLa AdimAM utpanna thavA vALA kIDA vagere jatu kASTha athavA phaLa AdimAM bahAranA pudgalene pitAnA zarIranA rUpamAM pariNata karI le che. te bahAranAM pudgala nimittaka janma che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.3 matijJAnam 199 AdhyAtmikapudgalanimittakaM janma, yathA - jIvitazvazagAlAdInAM zarIreSu jAyamAnAH kITAdayastadIyazarIrAntargatapudgalAn svazarIratayA pariNamayanto jAyante / pRthivyaptejovAyuvanaspati-dvitricaturindriya-garbhajavyatiriktapazcendriyatiryaG-manuSyANAM saMmUrchanajanma bhavati / (2) garbhajanmautpattisthAnAvasthitAnAmAgantukazukrazoNitapudgalAnAM svazarIrarUpeNa pariNatikaraNaM mAtRbhuktAhArarasaparipuSTisApekSaM ca garbhajanma / jarAyujAnAmaNDajAnAM potajAnAM ca garbhajanma bhavati, jarAyugarbhaveSTanacarma, tatra jAtAH jraayunaaH| jIvita kutte aura zRgAla Adi ke zarIroM meM utpanna hone vAle kIDe Adi unake zarIrake antargata pudgaloM ko apane zarIrarUpa meM pariNata karate haiM, vaha AdhyAtmika pudgalanimittaka janma kahalAtA hai, pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura garbhaja ke sivAya paJcendriya tiryaJcoM aura manuSyoM kA janma saMmUrchana hotA hai| (2) garbhajanmautpattisthAna meM sthita Agantuka raja-vIrya ke pudgaloM ko apane zarIrarUpa meM pariNata karanA, aura mAtA dvArA bhoge hue AhAra ke rasa se poSaNa kI apekSA rakhanevAlA garbhajanma hotA hai| jarAyuja, aNDaja aura potaja jIvoM kA janma garbhaja hotA hai, garbha ko lapeTa rakhanevAlI camaDe kI thailI jarAyu kahalAtI hai, usameM utpanna hone vAle jIvatA kutarA ane ziyALa AdinAM zarIramAM utpanna thavA vALA kIDA Adi tenAM zarIranI aMdaranAM pudgalane pitAnAM zarIrarUpamAM pariNata kare che te AdhyAtmika pagalanimittaka janme che. pRthvIkAya, apUkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya, hIndriya, trIndriya, caturiMdriya ane garbha ja sivAya, paMcendriya, tiryaMce ane manuSyone janma saMmUIna hoya che. (2) gmutpattisthAnamAM sthita, Agantuka raja-vIryanAM pugalene pitAnAM zarIra rUpamAM pariNata karavuM, ane mAtAe karelA AhAranA rasathI piSaNanI apekSA rAkhavA vALA te garbhajanma kahevAya che. jarAyuja, aMDaja ane pitaja jIvenuM janma gabheja hoya che. garbhane lapeTI rAkhanArI cAmaDAnI thelI jarAyu kahevAya che. temAM utpanna thavA vALA jIva jarAyuja kahevAya che. manuSya, gAya, bheMsa, bakarI, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 AcArAgasUtre tatra - manuSya - go-mahiSya-jA-'vikA-'zva - kharo - STra - mRga-camara-varAhagavaya-siMha-vyAghra-kSa-dvIpi-zva-zRgAla-mArjArAdayo jraayujaaH| sarpa-godhAkRkalAsa-gRhagodhikA-( pallI)-matsya-kUrma-nakra-zizumArAdayaH, pakSiSu yathAlomapakSAH, haMsa-cApa-zuka-gRdhra-zyena-pArAvata-kAka-mayUra-maNDU-bakAdayazcANDajAH / potA-jjAtA iti potajAH zuddhaprasavAH, na tu jarAyujavaccarmAdiveSTitA iti yAvat , yathA - zallaka-hasti-zvAvillApaka-zaza-zArikA-nakulamUSikAdayaH, pakSiSu ca carmapakSAH, jalUkA-valguli-bhAraNDapakSi-virAlAdayazcapotajAH / jIva jarAyuja kahalAte haiN| manuSya, gau, bhaiMsa, bakarI, meSa, ghoDA, gadhA, UMTa, mRga, camara zUkara, rojha, siMha, vAgha, rIcha, dvIpi, kuttA, siyAra, bilAva Adi jarAyuja haiN| sarpa, goherA, kRkalAsa, chipakalI, maccha, kachuvA, nakra, zizumAra Adi, tathA pakSiyoM meM lomapakSI, haMsa, cASa, zuka, gRdhra, bAja, kabUtara, kauvA, mora, maNDU ( eka jAtakA pakSo), bagulA Adi aNDaja haiM / jo jarAyuja kI bhA~ti camaDe se lipaTe hue utpanna na hoM, ve potaja kahalAte haiM, jaise-sehI, hAthI, zrAvillApaka, zazaka, zArikA, nakula, mUSika Adi / pakSiyoM meM carmapakSI, jaLUkA ( joMka), valgulI, bhAraNDapakSI virAla Adi potaja haiN| beTA, 1, 11, #2, bhRAsA, yabha2 (bhAsayamA yatI me Aya vizeSa) bhU, 4, siMha, vAgha, 27, chI5sA, itarA, ziyA, Mansi, kore 42rAyu cha, sAyarA, 4salA, DhaDhagI , bha27, 4-241, na (magara) zizubhA2 (4 prakAranuM jalacara prANI) Adi tathA pakSiomAM lemapakSI, haMsa, cASa (eka tanu all vimAvANu 4 / 12 5gI) zu4-(po58), dha, mAna, bhUtara, kAgaDe, mora, maMDU (eka pakSI) bagalA vagere. aMDaja che. je jarAyuja pramANe cAmaDIthI viTAelAM utpanna na thAya te pitaja kahevAya che. jemake sehI-(sAhuDI) thI, vavitrA53, 14, 24, nasa-nAgIyA, bhUSi4-12 kore pakSI-mAmA capakSa-(rUvADAM vagaranAM cAmaDAnI pAMkhevALA) jalkA (jaLa) vazulI ( 43in1) bhA24-pakSI, virAsa mAha pati che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 3. saMjJA upapAtajanma 201 upapAtakSetraprAptimAtranimittasthAnasthita vai kriyapudgalAnAM prathamaM svazarIrarUpeNa pariNatikaraNam upapAtajanma / yathA - devAnAM nArakANAM ca / tatra devasamudbhAvo yathA- pracchadapaTasyopariSTAd devadRSyasyAdhastAd ubhayorantarAlavartamAnapudgalAn vaizarIratayA gRn deva utpadyate / nArakotpattiryathA - narakasthitAtisaMkuTamukhakumbhISu sthitAn vaikriyazarIrapudgalAn vaikriyazarIratayA gRhan nAraka utpadyate / tathA - " ahaM kaH - caturgatiSu prAgjanmani nArako vA tiryaga vA naro upapatijanma bIcameM vartamAna pudgaloM upapAtakSetra meM prAptimAtra nimitta jisa meM hai aise utpattisthAna meM sthita vaikiya pugaloM kA pahale-pahala apane zarIrarUpa meM pariNata karanA upapAta - janma kahalAtA hai, deva aura nArakoM ko yaha janma hotA hai / deva kI utpatti isa prakAra hotI hai - pracchada paTake Upara aura devadUSya vastrake nIce arthAt donoM ke ko vaikriyazarIrarUpa grahaNa karatA huA deva utpanna hotA hai isa prakAra hotI hai - narakavartI atyanta saMkuTa ( sakaDe ) mukhavAlI kuMbhiyoM meM sthita vaikriya zarIrake pugaloM ko vaikiyazarIra ke rUpa meM grahaNa karatA huA nArakI jIva utpanna hotA hai| / nArakoM kI utpatti tathA- -" maiM kauna thA ? cAra gatiyoM meM se pUrvabhava meM maiM nAraka thA, tiryaJca thA, (3) upapAtanbha upapAta kSetramAM prAptimAtra jemAM nimitta che. evA utpattisthAnamAM sthita vaikiya puddagalAne pahelAM pahelAM peAtAnA zarIrarUpamAM pariNata karavu te upapAtajanma kahevAya che. deva ane nArakIjIvAne A janma heAya che. devanI utpatti A pramANe thAya cheH--pracchadapaTa-uttarIya vajranA upara ane devadRSya vajranI nIce, eTale ke baMnenI vaccamAM vatamAna puTTugalAne vaikriyazarIranA rUpamAM grahaNa karatA thakA deva utpanna thAya che. nArakIonI utpatti A pramANe che keH--narakavatI atyanta sAMkaDA mukhavALI kubhiemAM sthita vaikriya zarIranAM pudgalAne vaikriya zarIranA rUpamAM grahaNu karatA thakA nArakI jIva utpanna thAya che. tathA--"huM kANu hatA ? cAra gatiomAMthI pUrvabhavamAM huM nArakI hatA, tiya ca pra. A.-26 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 AcArAGgasUtre vA devo vA Asam ?," iti pUrvajanmasmRtirUpaM jJAnaM, tathA-"itaH asmAllokAt cyutaH-viyuktaH pretya-janmAntare iha caturgatirUpe saMsAre ko bhaviSyAmi ? catu gaitiSu kIdRzIM gatiM prApyAmi" ityAgAmijanmaviSayakaM nizcayAtmakaM jJAnaM ca na bhavatItyarthaH / bhAvadizAviSayakamapi jJAnaM nAsti kiyatAMcit saMjJinAm , asaMjJinAM tu jIvAnAM nAstyeva dizAjJAnamiti kA vArtA teSAmiti bhAvaH // mU. 3 // saMsAriNAM svagatyAgatijJAnaM na bhavatItyuktam , saMpati tajjJAnaM yathA bhavati tat pradarzayitumAha-' se jaM puNa' ityAdi / mUlam / se jaM puNa jANejjA, sahasammaiyAe, paravAgaraNeNaM aNNesiM aMtie vA manuSya thA yA deva thA ?," isa prakAra kI pUrva janma kI smRti, aura "isa bhava se cyuta hokara agale janma meM cAra gatiyoM meM se kauna gati pAU~gA ?," isa prakAra kA AgAmI janma sambandhI nizcayAtmaka jJAna nahIM hotA / kitane hI saMjJiyoM ko bhI bhAvadizA-viSayaka jJAna nahIM hotA / asaMjJI jIvoM ko to dizA kA jJAna hotA hI nahIM // sU0 3 // saMsArI jIvoM ko apanI gati aura Agati kA jJAna nahIM hotA, yaha batalAyA jAcukA, aba yaha kathana kiyA jAtA hai ki vaha jJAna kisa prakAra ho sakatA hai ?___-se je puNa' ityAdi / malArtha-sahasammati se (paropadeza ke vinA hI sahaja jJAnase) para kI vAgaraNA ( spaSTIkaraNa ) se, dUsaroM ke samIpa se sunakara jAne ki maiM pUrva dizA hatA, manuSya hatA athavA deva hatA ?' A pramANe AgalA janmanI smRti ane "A bhavathI nIkaLIne AgalA havenA janmamAM cAra gatimAMthI huM kaI gatimAM jaIza. athavA huM kaI gati pAmIza ?" A pramANe AgAmI-have pachI thavAvALA janma saMbaMdhI nizcayAtmaka jJAna thatuM nathI; keTalAka saMjJIone (sIjIne) paNa bhAvadizA-viSayanuM jJAna thatuM nathI. asaMjJI jIvane dizAo saMbaMdhInuM jJAna thatu nathI. // 3 // saMsArI jIvone potAnI gati ane Agati viSenuM jJAna nathI thatuM, te batAvI gayA chIe have te kahevAmAM Ave che ke te jJAna kevI rIte thaI zake che?-- 'se jaM puNa' tyAhi. mUlAtha-sahasaMmatithI, (bIjAnA upadeza vinA paNa sahaja jJAnathI), bIjAnI vAgaraNathI (spaSTIkaraNathI), bIjAnI pAsethI sAMbhaLIne jANe ke huM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.4 saMjJA 203 socA, taMjahA-puratthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, jAva aNNayarIo disAo aNudisAo vA Agao ahamaMsi, evamegesi NAyaM bhavai-asthi me AyA ovavAie, jo imAo disAo aNudisAo vA saMcarai, savvAo disAo sabbAo aNudisAo jo Agao aNusaMcarai so'haM / sU0 4 // (chAyA) atha yat punarjAnIyAt-sahasaMmatyA, paravyAkaraNena, anyepAmantike vA zrutvA, tadyathA-pUrvasyA dizAyA Agato'hamasmi yAvat anyatarasyA dizAyA anudizAyA vA Agato'hamasmi / evamekeSAM jJAtaM bhavati-asti me AtmA aupapAtikaH, yo'syA dizAyA anudizAyA vA anusaMcarati, sarvasyA dizAyAH sarvasyA anudizAyA ya AgataH anusaMcarati so'ham // suu04|| 'se jaM puNa' iti / 'se' ityavyayaM mAgadhabhASAyAmathazabdArthakam / 'atha' iti, anena 'no sannA bhavai ' iti dravyadigjJAnAbhAvaM 'no NAya bhavai' iti bhAvadigjJAnAbhAvaM ca pradarzya tajjJAnapArambha iti ghotyate / se AyA hU~ ( yAvat ) anyatara dizA se athavA vidizA se maiM AyA huuN| isa prakAra kitaneka jIvoM ko jJAna hotA hai ki-merA AtmA aupapAtika (janma lene vAlA) hai; jo isa dizA se athavA anudizA se saMcAra karatA hai, sabhI dizAoM se, sabhI anudizAoM se AyA huA jo AtmA bhramaNa karatA hai, vaha maiM huuN| ( sU0 4) TIkArtha-mAgadhI bhASA meM 'se' avyaya 'artha' zabda ke artha meM hai| yahA~ 'atha' zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki-pahale ke sUtroMmeM 'no sannA bhavai' ityAdi kahakara dravyadizA ke jJAnakA niSedha karake, aura 'no NAyaM bhavaH' ityAdi kaha kara bhAvadizAsambandhI jJAna kA niSedha karake aba isa jJAna kI utpatti kA prakAra pradarzita karate haiNpUrva dizAthI AvyuM chuM, yAvat bIjI dizAethI athavA vidizAethI huM A chuM, A pramANe keTalAka jIvane jJAna thAya che ke-mAre AtmA aupapAtika (janma levAvALA) che; je A dizAthI athavA anudizAthI saMcAra kare che. sarva dizAothI, sarva anudizAothI, Avela je AtmA bhramaNa kare che te huM chuM (sU. 4) TIkartha-mAgadhI bhASAmAM bese avyaya "atha," zabdanA arthamAM che. ahiM 'A' A74thI se pragaTa jyu cha -prathamanA sUtromA 'no sannA bhavaI' tyAhihIna dravyAhizAnA zAnana niSa5 4zana bhane 'no NAyaM bhavai-patyAhi DIna bhAvAmadhI jJAnane niSedha karIne have te jJAnanI utpattine prakAra pradarzita kare che- zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 AcArAgasUtre TIkA yat yadi punarjAnIyAt svasvagatyAgatyAdikaM kazcit , tat trividhena kAraNena, tadAha-sahasaMmatyetyAdi / AtmanA saha vartate yA samyagmatiH, sA sahasaMmatiH, parodezamantareNa samutpannA jAtismaraNAvadhimanaH paryayakevalajJAnarUpA, tayA sahasaMmatyA / tatra jAtismaraNavAnniyamataH saMkhyAtabhavAn jAnAti, avadhijJAnI saMkhyAtabhavAnasaMkhyAtabhavAn vetti, tathaiva manaHparyayajJAnI c| kevalajJAnI tu niyamato'nantAn bhavAn vijAnAti / jAtismaraNajJAnavAnavAntare yadyasaMjJimavaM na kuryAt , tarhi svakIyasaMjJipaJcendriyabhavasyotkRSTato navazatabhavAn vijJAtuM zaknuyAt / jAtismaraNena svakIyapUrvabhavaM vijJAturdRSTAntaH pradazyate agara koI apanI-apanI gati aura Agati ko jAne to tIna prakAra ke kAraNa se jAna sakatA hai, usI ko kahate haiM--sahasammati Adi se, AtmA ke sAtha rahane vAlI samyagmati kahalAtI hai, arthAt paropadeza ke binA hI utpanna honevAlI jAtismaraNa, avadhi, manaHparyaya aura kelalajJAna rUpa mati sahahammati kahalAtI hai, unameM jAti smaraNavAlA niyama se saMkhyAta bhavoMko jAnatA hai, avadhijJAnI saMkhyAta yA asaMkhyAta bhavoM ko jAnatA hai, isI prakAra manaHparyayajJAnI bhI jAnatA hai, kintu kevalajJAnI niyama se ananta bhavoM ko jAnatA hai / jAtismaraNa-jJAnavAlA bIca meM yadi asajJI kA bhava na kare to apane saMjJIpaJcendriya ke utkRSTa nau sau bhavoM ko jAna sakatA hai / jAtismaraNa se apanA pUrvabhava jAnane vAle kA dRSTAnta pradarzita kiyA jAtA hai athavA kaI tipitAnI gati ane Agatine jANe te traNa prakAranA kAraNathI jANI zake che, tene kahe che-sahasaMmati AdithI, AtmAnI sAthe rahevA vALI samyaga mati-buddhi arthAt papadeza vinAja utpanna thavA vALI jAtismaraNa, avadhi, mana paryaya, ane kevalajJAnarUpa mati te sahasaMmati kahevAya che. jAtismaraNa vALA niyamathI saMkhyAta bhavene jANe che. avadhijJAnI saMkhyAta athavA asaMkhyAta bhAvane jANe che. e pramANe manaH paryAyajJAnI paNa jANe che. paraMtu kevalajJAnI niyamathI ananta bhavene jANe che. jAtismaraNa jJAnavALA jIva vacamAM je asaMjJIne bhava na kare te potAnA saMjJI paMcendriyanA utkRSTa nava (900) bhalene jANI zake che. jAtismaraNathI potAnA pUrvabhavane jANanArAnuM draSTAMta batAve che zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.4 saMjJA sugrIvanagare balabhadranAmA nRpa Asot / tasyAgramahiSI mRgAnAmnI babhUva / balabhadranRpasya tasyAM putro jaatH| sa ca mAtApitRbhyAM balazrI-nAma labdhvA'pi loke mRgAputra iti nAmnA prasiddho babhUva / atha mAtApitroH paramapriyaH kRtayauvarAjyAbhiSeko muditacitto mRgAputraH prAsAde dogundugadevavat pramadAbhiH saha kriiddtism| sa caivaM vilasan maNiratnarAjitakuTTimatale sarvoparivartini prAsAdadeze samupaviSTaH sakutUhalaM catuSka-trika-catvara-mArgAn vilokamAnaH pathi zIlADhayaM guNasAgaraM taponiyamasaMyamagharaM saMyatamanimiSadRzA'drAkSIt / tamavalokya zubhAdhya sugrIva nagara meM balabhadra nAmaka rAjA thA / usakI paTarAnI kA nAma mRgA thA isa mRgArAnI se balabhadra ko putra kI prApti huI / mAtA-pitAne usakA nAma balazrI rakkhA, kintu vaha loka meM mRgAputra ke nAma se prasiddha huA, vaha mAtA-pitA kA parama priya thA / usakA yuvarAja pada para abhiSeka kiyA gyaa| vaha prasanna-citta hokara dogunduga (vilAsI eka devakI jAti ) deva ke samAna apane mahalameM krIDA karatA thaa| eka vAra mRgAputra maNiyoM aura ratnoM se suzobhita pharzavAle mahala ke saba se Upara ke maMjila para baiThA thA / vaha kautUhala ke sAtha nagara ke caupaDa trika tathA catvara mArgoM kA avalokana kara rahA thaa| taba use mArga meM zIla se vibhUSita guNoM ke sAgara tapa, niyama aura saMyama dhAraNa karane vAle eka muni dRSTigocara hue| usane TakaTakI lagAkara sugrIva nagaramAM balabhadra nAmane rAjA hatA. tenI paTarANInuM nAma-mRgA hatuM, te mRgA rANI thakI balabhadrane putranI prApti thaI mAtA-pitAe tenuM nAma balazrI rAkhyuM, paraMtu te lokane viSe mRgAputra nAmathI prasiddha thaye. te mAtA-pitAne paramapriya hato, tene yuvarAja pada para abhiSeka karyo. pachI te prasannacitta thaIne degunhaga (vilAsI eka devanI jAti) deva samAna potAnA mahelamAM kIDA 42to Dato. eka vAra mRgAputra maNio ane ratnathI-suzobhita pharza-suMdara taLiyAvALe mahelane sauthI uparane khaMDa hato, tenA upara beThA hatA te kutuhalapUrvaka nagaranA caupaDa trika tathA catra mArgonuM avalokana karI rahyo hato. te vakhate e mArgamAM zIlathI vibhUSita, guNenA sAgara, tapa, niyama, saMyama dhAraNa karavAvALA eka muni daSTigecara zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre 206 basAyena mRgAputra murchAmavApya jAtismaraNaM prApa / 'pUrvajanmani pravrajyAM gRhItvA paJca mahAvrata pAlanena svargasukhaM labdhvA'hamiha rAjakule saMjAta: ' iti / anena jAtismaraNena punarAtmakalyANAya prayatate sma / avadhijJAninA mallInAthena bhagavatA saMsArAvasthAyAM pUrvajanmavRttAnto'valokitaH / manaHparyaya - kevalajJAnayostu dRSTAntau supratItau / tathA - paravyAkaraNena-parastIrthaGkarastasya vyAkaraNaM yathAvasthitArthasya unakI ora dekhA / unheM dekha kara mRgAputra ko mUrchA A gaI aura jAtismaraNa jJAna prApta ho gayA / usase mAlUma huA ki - ' pUrva janma meM dIkSA dhAraNa karake, pAMcamahAtratoM kA pAlana kara ke, pazcAt * svarga ke sukha bhogakara maiM isa rAjakula meM utpanna huA hU~ / ' isa jAtismaraNa se vaha phira AtmakalyANa meM pravRtta ho gayA / avadhijJAnI bhagavAn mallInAthane saMsAra - avasthA meM apanA pUrva janma kA vRttAnta dekha liyA thA / manaHparyaya jJAna aura kevalajJAna ke dRSTAnta to prasiddha hI haiM / tathA - parake vyAkaraNa se bhI gati - Agati kA jJAna hotA hai / para kA artha hai torthakara | unakA vyAkaraNa arthAt padArtha kA svarUpa yathArtharUpa se jAnakara samajhAkara kahanA, athavA pavyAkaraNa kA artha tIrthaMkara kA pravacanarUpa Agama samajhanA cAhie / thayA, te vakhate mRgAputra eka najarathI temanI sAme joyuM, ane tene joine mRgAputrane mUrchA AvI gaI ane jAtismaraNa jJAna utpanna thayuM, tenAthI mAlUma paDyu ke huM. pUrva janmamAM dIkSA dhAraNa karIne, pAMca mahAvratAnuM pAlana karI, pachI svanA sukhA bheAgavIne A rAjakulamAM utpanna thayeA chuM." A pramANe jAtismaraNa thavAthI te pharIne AtmakalyANamAM pravRtta thaI gayA. avadhijJAnI mallInAtha bhagavAne saMsAra-avasthAmAM potAnA pUrva janmanA vRttAnta joI lIdhe hatA. mana:paryayajJAna ane kevalajJAnanA draSTAMta to prasiddha ja che. tathA-paranA vyAkaraNathI paNa gati-AgatinuM jJAna thAya che. paranA artha chetItha kara, tenu vyAkaraNa-arthAt padAnuM svarUpa yathArtharUpathI jANI-samajIne kahevuM, athavA paravyAkaraNanA atha-tIrthaMkaranA pravacanarUpa Agama samajavu' joI e. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.4. saMjJA sAkSAtkAreNa sambodhya kathanam , tIrthaGkarapravacanarUpa Agamo vA, tena / paravyAkaraNodAharaNaM yathA-sAkSAt bhagavato dezanayA meghakumArAdayo jAtismaraNaM praaptvntH| tathA anyeSAmantike vA zrutveti, anyeSAM samIpe, zrutvA svagatyAgatyAdibodhakatadvacanazravaNena / tRtIyodAharaNaM yathA-paD mitrabhUpAzchamasthAvasthasya mallInAthabhagavataH samIpe tadvacanena jAtismaraNamavApuH / athAtmani viSaye yAdRzaM gatyAgatyAdijJAnaM bhavati, tadeva darzayatitadyathA-ityAdi 'pUrvasyA dizAyA Agato'hamasmi yAvad anyatarasyA dizAyA anudizAyA vA Agato'hamasmI'tyanena svagamanAvadhi-dravyadizAjJAnaM, tathAparavyAkaraNakA udAharaNa jaise-sAkSAt bhagavAn kI dezanA se meghakumAra Adine jAtismaraNa jJAna prApta kiyA thA / ___ tathA dUsaroM se sunakara bhI gati agati kA jJAna hotA hai / tAtparya yaha hai ki-apanI gati evaM Agati samajhAne vAle dUsare ke bacanoM se bhI jAtismaraNa ho jAtA hai| jaise--chaha mitra-rAjAoMne chamastha-avasthA vAle bhagavAn mallinAtha ke vacanoM se jAtismaraNa prApta kiyA thA / AtmA ke viSaya meM gati-Agati Adi kA jJAna jisa prakAra hotA hai, use dikhalAte haiM-' maiM pUrva dizA se AyA hU~ ( yAvat ) anyatara dizA se athavA anudizA se maiM AyA hU~' isa kathana se apane gamana taka kI dravya-dizA kA jJAna sUcita kiyA hai| tathA ' merA AtmA aupapAtika' hai yahA se lekara ' bhramaNa karatA hai, paravyAkaraNanuM udAharaNa, jemake-sAkSAta bhagavAnanI dezanAthI meghakumAra Adie jAtismaraNa jJAna prApta karyuM hatuM. tathA bIjA pAsethI sAMbhaLIne paNa gati-AgatinuM jJAna thAya che kepitAnI gati ane Agati samajAvavAvALA bIjAnA vacanathI paNa jAtismaraNa jJAna thaI jAya che. jema-cha mitra-rAjAoe chadmastha-avasthA vALA bhagavAna malinAthanA vacanethI jAti smaraNa prApta karyuM hatuM. AtmAnA viSayamAM gati-AgatinuM jJAna je pramANe hoya che tene dekhADe che-"huM pUrva dizAthI Avyo chuM, (yAva) anyatara dizAthI athatA anudizAthI huM A chuM' A kathanathI pitAnA gamana sudhInI dravyadizAnuM jJAna sUcita karyuM che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 208 AcArAgasUtre 'asti me AtmA aupapAtikaH' ityArabhya 'anusaMcarita so'ham 'ityantena dravyabhAvobhayadizAjJAnaM bhagavatA pradarzitam / so'hamasmI'tyenenedamAveditaM bhavati / trividhAnyatamena kAraNena jJAnaM prApto jIvaH ravAtmasvarUpamevaM vizAnAti-yadayamAtmA sakalakarmakSayAvadhi caturgatibhramaNakartA punarapi kasyAzcidekasyAM dizAyAmanudizAyAM vA gamiSyati nAstyasya gativirAmastAvaditi / evamayamAtmA sarvasyA dizAyA anudizAyA AgataHpunarapi svakarmavazagaH san sarvasyAM dizAyAmanudizATAM vA paribhramiSyati / na kadAcidasya vizrAntilezo'pi tAdRzo'hamasmIti // sU0 4 // vaha maiM hU~' yahA~ taka dravyadizA aura bhAvadizA, donoM kA jJAna bhagavAnne pradarzita kiyA hai| __ 'vahI maiM hU~' isa kathana se yaha prakaTa hotA hai ki-tIna meM se kisI eka kAraNa ke dvArA jJAna ko prApta jIva isa rUpa meM apanA AtmasvarUpa jAnatA hai, ki-yaha AtmA jaba taka samasta karmoM kA kSaya nahIM kara detA taba taka cAroM gatiyoM meM bhramaNa karatA hai aura phira kisI eka dizA meM yA anudizAmeM gamana karegA parantu karmoM kA kSaya jaba taka na ho taba taka usakI gati kA anta nahIM AtA hai / isa prakAra yaha AtmA saba dizAoM se aura anudizAoM se AyA hai aura karmoM ke adhIna ho kara phira saba dizAoM athavA vidizAoM meM parimramaNa karegA, ise lezamAtra bhI kabhI vizrAma nahIM mila sakatA, aisA maiM hU~ // sU0 4 // tathA-"mAre AtmA papAtika che tyAMthI laIne "bhramaNa kare che te huM chuM, tyAM sudhI dravya dizA ane bhAvadizA, e bannenuM jJAna bhagavAne pradarzita karyuM che. "te huM chuM" A kathanathI ema pragaTa thAya che ke e traNamAMthI koI kAraNa dvArA jJAnane pAmele jIva A rapamAM potAnA AtmasvarUpane jANe che ke A AtmA jyAM sudhI samasta karmone kSaya karato nathI, tyAM sudhI cAreya gatiomAM bhramaNa karate rahe che, ane pharI kaI dizAmAM athavA te anudizAmAM gamana karaze. paraMtu jyAM sudhI karmone kSaya nahi hoya tyAM sudhI tenI gatine aMta Avato nathI. e pramANe A AtmA sarva dizAothI ane anudizAothI AvyuM che ane karmone AdhIna thaIne pharIthI sarva dizAmAM athavA vidizAomAM paribhramaNa karaze. tene lezamAtra paNa vizrAma malI zakatuM nathI e huM chuM, (sU0 4) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 5 AtmavAdipra0 209 AtmavAdiprakaraNamyastu dravyadikSu bhAvadizu cAtmano gatyAgatI avagatya svamAtmAnamevaM vijAnAti-ayamAtmA asiddhagatimApticaturgatiSu ghUrNamAno janmAntarasaMkrAntatrikAlavartI zarIrAd bhinno nityapariNAmI jJAnasamyaktvacAritrasukhavIryAdiguNavAniti, sa evAtmavAdItyAha-'se AyAvAdI' ityAdi / mUlamse AyAvAdI, logAvAdI, kammAvAdI, kiriyAvAdI // sU0 5 // chAyAsa AtmavAdI, lokavAdI karmavAdI, kriyAvAdI // sU0 5 // AtmavAdiprakaraNajo jIva dravya dizAoM meM aura bhAvadizAoM meM AtmA kA gamana-Agana jAna kara apanI AtmA ke viSaya meM isa prakAra jAnatA hai ki-yaha AtmA siddhagati kI prAptirahita cAra gatiyoM meM bhramaNa karatA huA eka janma se dUsare janma ko grahaNa karatA hai, trikAlavartI hai, zarIra se bhinna hai, nityapariNAmI hai, aura samyaktva, jJAna, cAritra, sukha, vIrya Adi guNoM vAlA hai, vahI AtmavAdI hai| aba isI viSaya kA nirUpaNa kiyA jAtA hai :-'se AyAvAdI' ityaadi| mUlArtha-'se AyAvAdI' iti / vahI AtmavAdI hai, lokavAdI hai, karmavAdI hai, krIyAvAdI hai ( sU0 5) AtmavAdI prakaraNa je jIva dravya dizAomAM ane bhAvadizAomAM AtmAnuM javuM-AvavuM jANIne pitAnA AtmAnA viSayamAM e pramANe jANe che ke -A AtmA siddhagatinI prApti vinA bIjI cAra gatiomAM bhramaNa karate karate eka janamathI bIje janma grahaNa kare che, trikAlavatI che zarIrathI bhinna che, nityapariNAmI che ane samyakatva, jJAna, cAritra, sukha, vIrya Adi guNe vALe che, te AtmavAdI che. have A viSayanuM nira1551 42vAmAM Ave che-se AyAvAdI' tyAhi. bhUTAtha-se ayAvAdI' chati. te mAtbhavAdI cha, sapahI che, bhI che bhane ThiyAvAhI che. (sU. 5) pra. A.-27 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre TIkA 'se AyAvAdI' iti / saH itthamAtmAnaM jJAtA, AtmavAdI AtmAnaM vadituM zIlamasyeti vigrahe kartari NiniH, AtmasvarUpakathanasvabhAvavAn / ayaM bhAvaH-AtmasvarUpaM vaktAro jagati bahavaH santi, parantu sa evAtmavAdI veditavyo, yaH pUrvoktarItimanusRtyAtmAnaM vijAnAtIti / / AtmasvarUpaparicayaM vinA bandhasvarUpaM jJAtumazakyam / tad vinA na rocate kasmaicidAtmotkarSakaraNam , tadruSimantareNa ca kasyacinmokSopAyabhUtanizcayavyavahAralakSaNajJAnakriyayoH pravRttirna syAt , tasmAdatrAtmajJAnamasaGgena kiJciducyate TIkArtha-jo isa ( pUrvokta ) prakAra se AtmA ko jAnatA hai vahI AtmavAdI hai, arthAt AtmA ke svarUpa ko kahane vAlA hai| tAtparya yaha hai ki-AtmA kA svarUpa kahane vAle saMsAra meM bahuta haiM kintu vAstava meM saccA AtmavAdI vahI hai jo pUrvokta prakAra se AtmA kA jJAtA hai| AtmA kA svarUpa samajhe vinA bandha kA svarUpa azakya hai| usake abhAva meM kisIko AtmA kA utkarSa karanA rucikara nahIM hotA, aura isa ruci ke abhAva meM kisIkI nizcaya-vyavahArarUpa jJAna aura kriyA meM jo mokSa ke kAraNa haiM-pravRtti nahIM hotI, ataH AtmajJAna kA prasaGga hone se yahA~ kucha vivecana kiyA jAtA hai Ta -2 // (pUrvahita) prAthI mAtmAna to cha, te sAtmavAhI cha, artha-AtmAnA svarUpane kahevA vALA che; tAtparya e che ke AtmAnuM svarUpa kahevA vALA saMsAramAM ghaNuM che. paraMtu vAstavamAM sAcA AtmavAdI te che ke je pUrvokta prakArathI AtmAnA jJAtA che, arthAt pUrvokta prakAre AtmAne jANe che. AtmAnA svarUpane samajyA vinA baMdhanuM svarUpa samajavuM azakya che, tenA abhAvamAM kaIne AtmA utkarSa karavuM rUcikara thatuM nathI. ane te rUcinA abhAvamAM kaIne nizcaya-vyavahArarUpa jJAna ane kriyAmAM je mokSanuM kAraNa che temAM pravRtti thatI nathI. te kAraNathI AtmajJAnane prasaMga hevAthI ahiM Du vivecana karavAmAM Ave che - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 AtmavAdipra0 AtmazabdArthaHatati-nityaM jAnAtIti aatmaa| 'ata sAtatyagamane' ityatrAtadhAtogatyarthakatvAd , gatyarthAnAM ca jJAnArthakatayA svIkArAdayamoM labhyate / siddhasaMsAribhedena dvividhasyApi jIvasya sarvadA'vabodhasadbhAvAdAtmanaH kasyAM cidavasthAyAmupayogaviyogo na jAyate / kadAcidapyavabodhAbhAve ca jIvatvameva vyAhanyeta / ata eva-'jIvo uvaogalakSaNo' ityuktam ( uttarA.28 a. 10 zlo.) yadvA-atati-satataM gacchati, nirantaraM prApnoti svakIyAn pryaayaaniti-aatmaa| _ Atmazabda kA artha'atati' iti-AtmA ' arthAt jo nitya jAnatA rahatA hai vaha AtmA kahalAtA hai / ' ata' dhAtu satata gamana karane ke artha meM hai aura gamanArthaka sabhI dhAtu jJAnArthaka hote haiM, ataH uparyukta artha kiyA gayA hai| kyA siddha aura kyA saMsArI, donoM hI prakAra ke jIvoM meM sadaiva jJAna vidyamAna rahatA hai, aura kisI bhI avasthA meM upayogakA viyoga nahIM hotA / kisI samaya jJAna kA abhAva ho jAya to jIva meM jIvatva hI nahIM rahe / isI kAraNa uttarAdhyayana sUtra ( a. 28 zlo. 10) meM kahA hai :-" jIvo uvaogalakSaNo" jIva upayoga lakSaNa vAlA hai| athavA---atati arthAt jo apane paryAyo ko satata prApta hotA rahatA hai vaha AtmA hai| AtmA zabdano artha'atti' iti AtmA arthAt re orgo 2 , maat|| 43pAya che. 'ata' dhAtu satata gamana 42vAnA mA che. ane rAmanArtha 4 sapa dhAtu jJAnArtha paNa hoya che. (gamana karavuM evA arthavALA tamAma dhAtu jJAna arthavALA paNa heya che) e kAraNathI upara kahele artha karyo che. to zuM siddha ane saMsArI baMne prakAranA chamAM hamezAM jJAna vidyamAna rahe che ane keI paNa avasthAmAM upayogane viyoga thato nathI keI samaya jJAnane abhAva thaI jAya te jIvamAM jIvatva ja na 27. me 424thI uttarAdhyayana sUtra (ma. 28 al. 10) mA yu cha :"jIvo uvaogalakSaNo" " 01 upayo1 dayANe che." athavA-atati arthAt je potAnA paryAne satata prApta thatuM rahe che, te AtmA che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 AcArAGgasUtre nanyevaM gaganAdInAmapi satataM svaparyAyaprAptyA tatrAtmazabdaprayogo durvAraH, kadApi paryAyAbhAve tvapariNAmitvena teSAM vastutyameva na syAditi cenmaivam , satatasvaparyAyaprAptikartRtvamiti vyutpattinimittamAtramAtmazabdasya, na tu tat pratinimittam / pravRttinimittaM cAsyopayoga eveti gaganAdiSu nAtmazabdaH prvrtte| yadvA-satataM gacchatItyayamartho'pi na virudhyate saMsAradazAyAM karmapazena nAnAgatiSu satatagamanAt , muktAvasthAyAmapi bhUtakAlikasatatagamanasadbhAvAt / zaGkA--AkAza Adi bhI apane apane paryAyoM ko nirantara prApta hote rahate haiM to unake liye bhI AtmA zabda kA prayoga karanA anivArya hogaa| kisI samaya una meM paryAya kA abhAva ho to ve apariNAmI ThahareMge aura taba una meM vastutva hI nahIM rhegaa| samAdhAna-aisA mata kahie / nirantara apane paryAyoM ko prApta karanA to AtmA zabda kA vyutpattinimitta mAtra hai, vaha pravRttinimitta nahIM hai, pravRtinimitta to upayoga hI hai, ataH AkAza Adi meM AtmA zabda kA prayoga nahIM ho sktaa| athavA 'nirantara gamana karatA hai| isa artha kA bhI virodha nahIM hai| kyoM ki saMsAra-avasthA meM karma ke adhIna hokara AtmA nAnA gatiyoM meM sadaiva gamana karatA rahatA hai, mukta avasthA meM bhI bhUtakAlIna satata gamana vidyamAna hai| zaMkA-AkAza Adi paNa pita pitAnA paryAyane niraMtara prApta thatA rahe che, te tene mATe paNa AtmA zabdano prayoga kare anivArya thaze. keI samaya tenAmAM paryAyane abhAva hoya te te apariNAmI karaze tyAre tenAmAM vastutva paNa nahi rahe. samAdhAna-e pramANe na kahe. niratara pitAnA paryAne prApta karavuM te te Atma zabdanI vyutpattinimitta mAtra che, paraMtu te pravRttinimitta nathI; pravRttinimitta te upaga ja che, tethI AkAza AdimAM Atma zabdane praga thaI zakatuM nathI. athavA-nirantara gamana kare che, A arthane paNa virodha nathI. kemake-saMsAra avasthAmAM karmanA AdhIna banIne AtmA aneka gatiomAM hamezAM gamana karate rahe che. mukta-avasthAmAM paNa bhUtakAlIna satata gamana vidyamAna che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.5. AtmasiddhiH 213 Atmano'stitvasiddhiHtAvat pratyakSapramANata evAtmanaH siddhirucyate-(1) kimayamAtmA-asti nAsti veti saMzayAdivijJAnaM svasvAtmani svasaMvedanapratyakSeNa siddham , sa evAtmA, saMzayAdijJAnasyaiva tadananyatvenAtmarUpatvAt / (2) tathA-AtmAnamAzrityaiva sukhaduHkhAdayaH svasvazarIra eva pratyakSeNa saMvedyante / (3) yadvA-kRtavAnahai, karomyahaM, kariSyAmyaham , ityAdiprakAreNa yo'yam-ahampratyayaH, etasmAdapi pratyakSa evaaymaatmaa| kathamasatyAtmani ____ AtmAke astitvako siddhisarva prathama pratyakSa pramANa se hI AtmA kI siddhi kahate haiM: (1) AtmA hai yA nahIM hai, isa prakAra kA saMzaya Adi jJAna apanI apanI AtmA meM svasaMvedana pratyakSa se siddha hai / vahI jJAna AtmA hai, arthAt saMzaya Adi jJAna AtmAse abhinna hone ke kAraNa AtmasvarUpa ho hai| (2) AtmA ko Azrita karake hI duHkha-sukha Adi apane2 zarIra meM pratyakSa se jAne jAte haiN| (3) athavA-maiM kara cukA, maiM karatA hU~, maiM karU~gA, ityAdi rUpa se jo ahampratyaya hotA hai usase bhI AtmA kA pratyakSa hotA hai| AtmA na hotA to AtmA ke viSaya meM ahampratyaya (maiM kA jJAna) kisa prakAra ho sakatA thA ? AtmarUpa viSaya ke AtmAnA astitvanI siddhi- sauthI prathama pratyakSa pramANathI ja AtmAnI siddhi kahe cheH-(1) AtmA che ke nahi, A prakAranuM saMzaya Adi jJAna pota potAnA AtmAmAM svasaMvedana pratyakSathI siddha che, te jJAna AtmA che. arthAt saMzaya Adi jJAna AtmAthI abhinna hovAnA kAraNe AtmasvarUpa ja che. (2) AtmAnA AzritapaNAthI ja duHkha-sukha Adi pita-potAnA zarIramAM pratyakSa jANavAmAM Ave che. (3) mathAI 43rI yUjyA, 43 chu. I 46222, eall35thI re ahaMpratyaya thAya che, tethI paNa AtmAnuM pratyakSapaNuM thAya che. AtmA na hoya te AtmAnA viSayamAM ahammatyaya (huM paNAnuM jJAna) kevI rIte thaI zake ? AtmarUpa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 AcArAGgasUtre ahamiti jJAnam AtmaviSayakaM jAyate / AtmarUpaviSayAbhAce viSayiNo'nutthAnaprasaMgAt / na ca deha evAsya jJAnasya viSaya iti vAcyam / jIvarahite'pi dehe tadutpattiprasaMgAt / asminnahampratyaya AtmaviSayake sati tu kimaddasmi nAsmIti saMzayo nopapadyate, ahampratyayaviSayasyAtmanaH sadbhAvAdahamasmIti nizcaya eva saMbhavati / AtmAstitvasaMzaye tu kasyAyamahampratyayaH syAt ?, nirmUlatvena tadanutthAnamasaGgAt / yadi saMzayI jIva eva nAsti, tarhi asti nAstIti saMzayaH kasya bhavatu / saMzayo hi vijJAnAkhyo guNa eva, na ca guNinamantareNa guNaH sidhyati / abhAva meM viSayI arthAt jJAna kI utpatti nahIM ho sakatI / zarIra hI isa jJAna kA viSaya hai- arthAt ' aham ' ( maiM ) kA artha AtmA nahIM varan zarIra hai, aisA kahanA ucita nahIM, kyoM ki aisA hotA to mRta zarIra meM bhI ahampratyaya hone lagatA / AtmA ko viSaya karanevAle isa amhapratyaya kI vidyamAnatA meM 'maiM hU~ yA nahIM hU~', isa prakAra kA saMzaya hI nahIM hotA hai, ahampratyaya ke viSayabhUta AtmA kA sadbhAva hone se 'maiM hU~ ' isa prakAra kA nizcaya hI ho sakatA hai| AtmA ke astitva ke viSaya meM saMzaya kiyA jAya to prazna upasthita hotA hai ki yaha ahampratyaya kise hotA hai / vinA kAraNa ke hI to usakI utpatti nahIM ho sakatI / yadi saMzaya karane vAlA jIva hI nahIM hai to 'hai yA nahIM ?' isa prakAra kA saMzaya karatA kauna hai ? saMzaya eka prakAra kA jJAna guNa hai aura guNa, guNI ke abhAva meM nahIM ho sakatA / A viSayanA abhAvamAM viSayI arthAt jJAnanI utpatti nathI thaI zakatI. zarIra ja jJAnano viSaya che, arthAt 'maham' (Du) no artha AtmA nathI jo zarIra che, ema kahevuM te ucita nathI, kemake jo ema heAya te mRta zarIramAM ahampratyaya thaI zakaze. AtmAne viSaya karavA vALA AahampratyayanI vidyamAnatAmAM "huM chuM e nathI " A prakAranA saMzaya ja thatA nathI arhampratyayanA viSayabhUta AtmAnA sadbhAva hovAthI "hu~ chu " mA aAranA nizcaya ja thaI zake che. AtmAnA astitvanA viSayamAM sa Mzaya karavAmAM Ave te prazna upasthita thAya che ke A ahampratyaya kone thAya che? kAraNa vinA teA tenI utpatti thaI zakatI nathI jo saMzaya karavA vALA jIva nathI te "huM chuM ke nahi" e prakAranA saMzaya karanAra kANu che? sa`zaya eka prakAranA jJAna-guNa che, ane guNa guNInA abhAvamAM thaI zakatA nathI. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1sU.5 AtmasiddhiH 215 na ca deho'tra guNIti vAcyam , dehasya mUrtatvAd jaDatvAcca jJAnasya cAmurtatvAd bodharUpatvAcca / ahaM nAhaM vetigadato 'mAtA me bandhyA' ityAdivat svvcnvyaaghaatH| (4) yadvA-AtmA guNI pratyakSa eva, smRti-jijJAsA-cikIrSAjigamiSA-saMzayAdijJAnavizeSANAM tadguNAnAM svAtmani svasaMvedanapatyakSasiddhatvAt , iha yasya guNAH pratyakSAH sa pratyakSo dRSTaH, yathA ghaTaH, pratyakSaguNazcAtmA, tasmAt prtykssH| yathA ghaTo'pi guNI rUpAdiguNapratyakSatvAdeva pratyakSaH, tathA vijJAnAdiguNapratyakSatvAdAtmApIti / yahA~ yaha kahanA ThIka nahIM hai ki-'deha guNI hai', kyoM ki deha mUrta hai aura jaDa hai jaba ki jJAna amUrta hai aura cetanarUpa hai / mUrta guNI kA amUrta guNa nahIM ho sakatA aura na jaDa kA guNa cetanA ho sakatA hai| isa kAraNa 'maiM hU~ yA nahIM' isa prakAra kahane vAle ko 'merI mAtA vandhyA hai' aisA kahane vAle ke samAna svavacanabAdhA doSa AtA hai| (4) athavA AtmA guNI pratyakSa se hI siddha hai, kyoMki smRti, jijJAsA, karane kI icchA, gamana kI icchA, saMzaya Adi jJAna-jo AtmA ke guNa hai-apanI AtmA meM pratyakSa se siddha haiM, jisa padArtha ke guNa pratyakSa se pratIta hote haiM vaha padArtha bhI pratyakSa mAnA jAtA hai, jaise ghaTa, AtmAke guNa bhI pratyakSa se pratIta hote haiM isa kAraNa AtmA pratyakSa hai / ghaTa ke rUpa Adi guNoM kA pratyakSa hone se hI guNI ghaTa kA pratyakSa honA dekhA jAtA hai, isI prakAra vijJAna Adi guNoM kA pratyakSa hone se AtmA bhI pratyakSa hai| ahIM deha guNI che ema kahevuM te ThIka nathI, kAraNa ke deha mUrta che ane jaDa che. jyAre jJAna amUrta che ane cetanarUpa che. mUrta guNIne amUrta guNa hoI zake nahi. ane jaDane guNa cetana thaI zake nahi. A kAraNathI. "huM chuM ke nahi" e pramANe kahevAvALAne "mArI mAtA vadhyA che" e pramANe kahenAranA je svavacanabAdhA nAmane doSa Ave che. (4) athavA-mAtmA guNI pratyakSathI siddha cha, bha-smRti, jJAsA, 42vAnI IcchA, gamananI IcchA, saMzaya AdijJAna vagere je AtmAnA guNa che te potAnA AtmAmAM pratyakSathI siddha che. je padArthane guNa pratyakSathI pratIta thAya che te padArtha paNa pratyakSa mAnavAmAM Ave che. jema-ghaTa, AtmAne guNa pratyakSathI pratIta thAya che. te kAraNathI AtmA pratyakSa che. ghaTanA 25 Adi guNo pratyakSa hovAthI ja guNI ghaTanuM pratyakSa hovuM jovAmAM Ave che. te pramANe vijJAna Adi guNe pratyakSa hevAthI AtmA paNa pratyakSa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 AcArAgasUtre na cA'naikAntiko'yaM hetuH, yasmAdAkAzaguNaH zabdaH pratyakSo'sti, na punarAkAzamiti vAcyam , zabdasyAkAzaguNatvAbhAvAt / zabdo hi pudgalaguNaH aindriyakatvAd rUpAdivaditi / astu, guNAH pratyakSAH, guNinastu pratyakSatve kiM mAnam ? ucyate-guNebhyo'nanyo guNIti jJAnAdiguNAnAM pratyakSatvAdevAtmA'pi guNI pratyakSeNa jJAyate / yadi guNebhyo'nyo guNI syAt , tadA ghaTAdayopi guNinaH pratyakSA na bhaveyuH, zaGkA-Apa kA diyA huA hetu anaikAntika hai, kyoM ki AkAza ke guNa zabda kA to pratyakSa hotA hai kintu AkAza kA pratyakSa nahIM hotaa| samAdhAna-aisA na kahie, kyoM ki zabda AkAza kA guNa nahIM hai| zabda pudgala kA guNa hai, kyoM ki vaha indriya (zrotrendriya ) kA viSaya hai, jo indriya kA viSaya hotA hai vaha paudgalika hI hotA hai, jaise-rUpa Adi zaDA-guNoM ko pratyakSa mAna leM kintu guNI ke pratyakSa hone meM kyA pramANa hai ? samAdhAna-guNa aura guNI kA kathaMcit tAdAtmya sambandha hai-guNI, guNoM se abhinna hotA hai, ata eva guNoM kA pratyakSa hone se AtbhA guNI bhI pratyakSa se pratIta hotA hai / agara guNI, guNoM se bhinna hotA to guNI ghaTa AdikA bhI pratyakSa na hotA, kyoMki sirpha rUpAdi guNoM se bhinna ghaTa kA kabhI pratyakSa nahIM hotaa| 1 zaMkA-Ape je hetu ahiM Ape che te anekAntika che kemake AkAzane guNa zabda te te pratyakSa thAya che, paraMtu AkAza pratyakSa thatuM nathI. samAdhAna-e pramANe na kahe, kemake zabda te AkAzano guNa nathI paNa zabda te pudagalano guNa che. kemake te Indriya (zrotrendriya)ne viSaya che. je Indriya viSaya hoya che te paugalika ja hoya che, jema-apa Adi. zaMkA-guNene pratyakSa mAnI laIe. paraMtu guNanA pratyakSapaNAmAM zuM pramANa che? samAdhAna-guNa ane guNIne kaMcit tAdAmya saMbaMdha che-guNI, guNethI abhina hoya che, eTale guNenA pratyakSapaNAthI AtmA guNI paNa pratyakSa pratIta thAya che. agara je guNI, guNethI bhinna heta te guNI ghaTa Adi paNa pratyakSa thaI zakata nahi. kemake mAtra saMpAdi guNeja pratyakSa hoya che, rUpAdi guNethI bhinna zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. AtmasiddhiH 217 rUpAdiguNamAtrasyaiva pratyakSatvAt / anyasmin jJAte'nyajjJAnaM na bhavati, yathA ghaTe jJAte paTo na jJAyate / guNAH kadApi dravyAd bhinnatayA sattAM na labhante, evaM dravyamapi guNebhyo bhinnatayA na sattAM labhate / ayaM guNaH, ayaM guNIti nAmamAtrato bhedasattve'pi na tattvato bhedH| yathA-agnirguNI svakIyAduSNatvaguNAdatyantabhinnaH syAttarhi dAhakArya kartumasau na zaknuyAt / / tathA-yadyAtmA jJAnaguNAdatyantabhinno bhavet tadA tasya jar3atvApattiH syAt / tasmAd dravyaguNayorbhado na kadAcidAsIt , nApyasti, na ca bhaviSyatIti siddham / tuSyatu durjananyAyena tava mate guNebhyaH bhinnatvAGgIkAre'pyAtmA pratyakSo mA anya kA jJAna hone se anya kA bodha nahIM ho jAtA / jaise-ghaTa ke jAnanese paTa mAlUma nahIM hotA / guNa dravya se bhinna kadApi nahIM raha sakate, aura dravya bhI guNoM se bhinna kadApi nahIM raha sktaa| ' yaha guNa hai, yaha guNI hai' isa prakArakA bheda nAmamAtrakA hai, vAstava meM guNa-guNI meM bheda nahI hai| agara agni guNI apane uSNatAguNa se atyanta bhinna hotA to vaha dAha-kArya (jalAne kA kArya ) karane meM asamartha hotA / dUsarI bAta yaha hai ki-AtmA yadi apane jJAnaguNa se bhinna hotA to AtmA meM jaDatA A jaatii| ata eva dravya aura guNa kA bheda na kabhI thA, na hai, aura na hogaa| durjanasantoSanyAya se, tumhAre mata ke anusAra kadAcit yaha mAna liyA jAya ki AtmA guNoM se bhinna hai aura isa kAraNa AtmA kA pratyakSa bhale hI na ho ghaTa kayAreya pratyakSa nathI thatuM. anyanuM jJAna thavAthI anyane bodha thatuM nathI, jemake ghaTanA jJAnathI paTa mAlUma thatuM nathI (paTanuM jJAna thatuM nathI;). guNa, dravyathI bhinana kadApi rahI zakato nathI. "A guNa che ane A guNI che" e prakArano bheda nAmamAtrane che vAstavika rIte guNa-guNImAM bheda nathI. agara agni guNa pitAnA uNutAguNathI atyanta bhinna thaI jAya te te dAhakArya (bALavAnuM kArya) karavAmAM asamartha thaI jAya che. bIjI vAta e che ke AtmA je potAnA jJAnaguNathI bhinna hoya to AtmAmAM jaDatA AvI jAya. eTalA mATe dravya ane guNane bheda kaI paNa vakhate hate nahi, che nahi ane thaze paNa nahi. durjanasaMtoSa nyAyathI tamArA mata pramANe kadAcita ema mAnI laIe ke Atma guNothI bhinna che, ane te kAraNe AtmA pratyakSa bhale na thAya to paNa pra. A-28. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 AcArAgasUtre bhavatu, astitvaM ca tasya nirvAdhameva / jJAnAdiguNAH santi yasya sa guNirUpa AtmA kthmplpyet| nanu deha evaM jJAnAdiguNAH upalabhyante tadAzrayatayA deha eva rUpAdInAM ghaTa iva guNI sidhyati, na tvaatmaa| prayogazcaivam-dehaguNA eva jJAnAdayaH, tatraivopalabhyamAnatvAd, gaurakRzasthUlatAdivaditi cenna, jJAnAdayo guNA na dehasambandhinaH, amUrtatvAd , acAkSuSatvAd vA, gaganavat / dravyavirahito guNo na bhavati / tathApi usake astitva meM koI bAdhA nahI AtI / jisa ke jJAnAdi guNa maujuda haiM usa guNIrUpa AtmA kA apalApa kisa prakAra kiyA jA sakatA hai ? / / zaGkA-deha meM hI jJAnAdi guNa pAye jAte haiM, ataH ina guNoM kA AdhAra guNI deha hI hai, jaise-rUpAdi guNoM kA AdhAra ghaTa hai| AtmA jJAnAdi guNoM kA AzrayabhUta guNI nahIM hai / anumAna isa prakAra hai-jJAna Adi deha ke guNa haiM, kyoM ki ve deha meM hI upalabdha hote, jaise-gaurapana, dubalApana aura sthUlatA aadi| samAdhAna--yaha kahanA ThIka nahIM, jJAna Adi guNa deha ke nahIM haiM, kyoM ki ve amUrta haiM aura acAkSuSa (jo AMkhase nahIM dIkhatA ) haiM, jo amUrta aura acAkSuSa hote haiM ve dehake guNa nahIM hote, jaise AkAza / guNa, dravya ke vinA raha nahIM sakate ataH jJAna Adi guNoMkA AdhArabhUta koI dravya avazya honA caahie| jJAnAdi guNoMke anurUpa jo astrapI evaM acAkSuSa guNI haiM vaha deha se bhinna AtmA hI hai| AtmAnA astitvamAM koI prakAranI harakata AvatI nathI. jenA jJAnAdi guNa haiyAta che, te guNarUpa AtmAne a5lApa(chatI vastune nathI ema kahevuM te) kema karavAmAM Ave ?. zakA-dehamAM ja jJAnAdi guNa dekhAya che, te kAraNathI e guNene-AdhAra guNI deha ja che, jema rUpAdi guNone AdhAra ghaTa che. AtmA jJAnAdi guNone AzrayabhUta guNa nathI. anumAna A pramANe che-jJAna Adi dehanA guNa che, kemake te dehamAM ja upalabdha jaNAya che, jemake gorApaNuM, dubalApaNuM ane sthULatA-spaa vagere. samAdhAna-e pramANe kahevuM te egya nathI; jJAna Adi guNa te dehanA gue nathI, bhale te abhUta cha, mana mayAkSuSa cha. (2 netrI mAtA nathI ). je amUrta ane acAkSuSa hoya che te dehanA guNa thaI zakatA nathI, jema AkAza. guNa, dravya vinA rahI zakatA nathI, te kAraNathI jJAna Adi guNanA AdhArabhUta keI dravya hovuM joIe. eTalA mATe jJAnAdi guNone anurUpa je arUpI ane acAkSuSa guNI che, te dehathI bhina AtmA ja che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 m.5 AtmasiddhiH 219 tasmAd jJAnAdiguNAnAmanurUpo yo rUparahito'cAkSuSazca guNI sa dehAda bhinna AtmA'stIti vijnyeyH| na ca jJAnAdayo guNA na dehasambandhina ityanumAnaM pratyakSabAdhitam , jJAnAdiguNAnAM deha eva pratyakSeNa jJAnasadbhAvAditi vAcyam , asya pratyakSasyAnumAnavAdhitatvAt / zarIrendriyabhinnaM jJAnAdiguNavattvamanumAnena sidhyati / tathAhi-zarIrendriyabhinno jJAnAdiguNavAn , taduparame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAt / yo hi yaduparame'pi yadupalabdhamarthamanusmarati, sa tasmAdanyo dRSTaH, yathA-paJcavAtAyanopalabdhArthAnusmartA devadattaH, ityAdi / kenacit kAraNena dRSTizaktividhAte'pi pUrvadRSTapadArthAnusmaraNaM bhavatItyato dehendriyAdibhinna AtmA guNI sidhyati / jJAnAdi guNa dehasambandhI nahIM haiM, yaha anumAna, pratyakSa se bAdhita hai, kyoM ki-pratyakSapramANa se ve deha meM hI pratIta hote haiM, yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoM ki yaha pratyakSa hI anumAna se bAdhita hai / anumAna se yaha siddha hai ki-jJAna Adi guNoM kA AdhAra zarIra aura indriyoM se koI bhinna padArtha (AtmA) hI hai / anumAna isa prakAra hai-jJAnAdi guNoM kA AdhAra zarIra aura indriyoM se bhinna hai, kyoM ki unake naSTa ho jAne para bhI unake dvArA jAne hue padArtha kA smaraNa hotA hai| jisake naSTa ho jAne para bhI, jisake dvArA jAne hue padArtha kA jo smaraNa karatA hai vaha usa se bhinna hotA hai| jaise-pAMca khiDakiyoM dvArA jAne hue padArthoM ko smaraNa karane vAlA devadatta hai, usako kisI kAraNa se dekhane kI zakti naSTa ho jAne para bhI pahale dekhe hue padArtha kA smaraNa hotA hai| isa se bhalIbhA~ti siddha hai ki-deha aura indriya Adi se bhinna AtmA hI guNI hai| jJAnAdi guNa dehasaMbaMdhI nathI, kAraNa ke te anumAna pratyakSathI bAdhita che, kemake pratyakSa pramANathI te dehamAM ja pratIta thAya che, te kathana ThIka nathI. kemake te pratyakSa anumAnathI bAdhita che. anumAnathI e siddha che ke jJAna Adi guNone AdhAra zarIra ane IndriyothI kaI bhinna padArtha (AtmA) ja che. anumAna A pramANe che-jJAnAdi guNone AdhAra zarIra ane indrithI bhinna che, kemake tenA naSTa thavA chatAMya tenA dvArA jANelA padArthanuM smaraNa hoya che. jenA naSTa thayA pachI paNa, jenA dvArA jANele padArtha tenuM je smaraNa kare che te tenAthI bhinna hoya che. jema pAMca khaDakIo dvArA jevA vALA padArthonuM smaraNa karavA vALA devadatta che. tene keI kAraNathI dekhavAnI zakti naSTa thaI javA chatAMya prathama dekhelA padArthonuM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 _AcArAgasUtre evaM ca pratyakSapramANenAtmano'stitvaM nirUpitam / atha jJAnAdiguNAnAM svAtmani pratyakSatayA tadananyabhUtaH svAtmA'pi pratyakSo bhavatu, parazarIre tu kathamAtmano'stitvaM vijAnIyAt ? iti, ucyate-yathA svadehe pratyakSeNAtmA vijJAyate, tathA paradehe'pyanumAnato vijJeyaH / (1) parazarIraM sAtmakam iSTAniSTayoH pravRttinivRttidarzanAt , yatreSTAniSTayoH pravRttinivRttI dRzyete, tat sAtmakaM dRSTaM yathA-svazarIram , tathA yat isa prakAra pratyakSa pramANa se AtmA kA astitva nirUpaNa kiyA gyaa| __ anumAna se AtmA kI siddhizaGkA-jJAna Adi guNoM kA apanI AtmA meM pratyakSa hone se una guNoM se abhinna apanI AtmA ko pratyakSa mAna liyA jAya kintu dUsare ke zarIra meM AtmA kA astitva kaise jAna sakate haiM ? samAdhAna--jaise-apane zarIra meM pratyakSa pramANa se AtmA pratIta hotA hai, usI prakAra dUsare ke zarIra meM anumAnapramANa se AtmA samajhanA cAhie / __ anumAna pramANa isa prakAra hai(1) dUsare kA zarIra sAtmaka (AtmA se yukta) hai, kyoM ki usa kI iSTa meM pravRtti aura aniSTa meM nivRtti dekhI jAtI hai| jahA~ iSTa-aniSTa meM pravRtti aura nivRtti dekhI jAtI hai, vaha sAtmaka hotA hai, jaise-apanA zarIra / tathA jo sAtmaka smaraNa rahe che tethI barAbara siddha che ke deha ane Indriya AdithI bhinA AtmA ja guNI che. A pramANe pratyakSapramANathI AtmAnA astitvanuM nirUpaNa karyuM che. anumAnathI AtmAnI sidhi- zakA-jJAna Adi guNe pitAnA AtmAmAM hevAthI, te guNathI abhinna pitAnA AtmAne te pratyakSa mAnI levAmAM Ave, paraMtu bIjAnA zarIramAM AtmAnuM astitva kevI rIte jANI zakAya ? samAdhAna-jevI rIte pitAnA zarIramAM pratyakSapramANathI AtmA pratIta thAya che te pramANe bIjAnA zarIramAM anumAna pramANuthI AtmA samajavuM joIe. anumAna pramANa A pramANe che - (1) mI zarI2 sAtma (mAtmAthIyuta ) cha, bhatenImA pravRtti ane aniSTamAM nivRtti jovAmAM Ave che. jyAM ISTa-aniSTamAM pravRtti-nivRtti jovAmAM Ave che te sAtmaka hoya che. jema pitAnuM zarIra. tathA je sAtmaka zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.1 sU.5 AtmasiddhiH sAtmakaM na bhavati tatreSTAniSTapravRttinivRttI na bhavataH, yathA ghaTa iti / tathA ca parazarIre pravRttinivRttI dRzyete tasmAt tat sAtmakam , iti / yadvA-zarIraM sakartRkaM, AdimatpatiniyatAkAratvAt , yat punarakartRkaM tad AdimatpratiniyatAkAramapi na bhavati, ythaa-abhrvikaarH| yazca kartA zarIrasya, sa AtmA / mervAdAvanaikAntikatvavAraNAyAdimattvavizeSaNam / yadvA-astIndriyANAmadhiSThAtA-AtmA, tatrAnumAnaprayogazvettham nahIM hotA usameM iSTa-aniSTa kI pravRtti-nivRtti bhI nahIM hotI, jaise ghaTa / dUsare ke zarIra meM bhI pravRtti-nivRtti dekhI jAtI hai ataH vaha sAtmaka hai| (2) zarIra sakartRka (kartA se yukta ) hai, kyoM ki vaha AdivAlA aura niyata AkAra vAlA hai, jaise ghaTa / jo sakartRka nahIM hotA vaha Adi vAlA aura niyata AkAra vAlA nahIM hotA, jaise meghoM kA vikAra (bnaavtt)| zarIra kA jo kartA hai vahI AtmA hai| yahA~ niyata AkAra vAle sumeru Adi se vyabhicAra ( hetu ho aura sAdhya na ho) nivAraNa karane ke lie ' Adi vAlA ' vizeSaNa lagAyA gayA hai| athavA indriyoMkA adhiSThAtA AtmA hai, isa viSaya meM anumAna kA prayoga isa prakAra karanA cAhie : (mAtmAthIyuta) nathI, tabha Ti-maniSTanI pravRtti-nivRtti 5 yatI nathI, rebhghaTa, bIjAnA zarIramAM paNa pravRtti-nivRtti jovAmAM Ave che, tethI te sAtmaka che. (2) zarI2 sat (tathI yuta) che. bha? te mAhivANu ane niyata AkAra vALuM che; jema ghaTa. je sakartaka nathI hotAM te AdivALAM ane niyama AkAra vALAM nathI hotAM jema meghane vikAra (banAvaTa). zarIrano je kartA che te AtmA che. ahiM niyata AkAravALA sumeru AdithI vyabhicAra (hetu hoya ane sAdhya na heya) nivAraNa karavA mATe "AdivALA" vizeSaNa lagAvyuM che. athavA-Indriyane adhiSThAtA AtmA che. A viSayamAM anumAnane prayoga A pramANe karavuM joIe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 AcArAgasUtre (3) indriyaM sAdhiSThAtRkaM, karaNatvAt , yathA cakracIvaramRtsUtradaNDAdayaH, asti hi cakracIvarAdInAmadhiSThAtA kulaalH| yaJca niradhiSThAtRkaM tat karaNamapi na bhavati, yathA-AkAzam , yazcendriyANAmadhiSThAtA sa Atmeti / ( 4 ) yadvA-indriyaviSayANAmAdAtA saMbhavati, indriyaviSayA zabdAdaya AdAtasahitAH AdAnAdeyabhAvasadbhAvAt , saMdaMzakalohavat / yathA loke saMdazakalohAnAmayaskAra AdAtA'sti / indriyaviSayANAM cAdAnAdeyabhAvo vidyate, atasteSAmapyAdAtA'stItyanumIyate / yatra tu AdAtA nAsti, tatrAdAnAdeyabhAvo'pi na vidyate, yathA-AkAze / ( 3 ) indriyA kisI sadhiSThAtA se yukta haiM, kyoM ki-ve karaNa haiM, jaise cakra, cIvara, mRttikA, sUta aura daNDa Adi / cakra, cIvara Adi kA adhiSThAtA kuMbhAra hai, jisa kA koI adhiSThAtA nahIM hotA vaha karaNa bhI nahIM hotA, jaise --AkAza / indriyoM kA jo adhiSThAtA hai, vahI AtmA hai| (4) athavA indriyoM ke viSaya zabda Adi AdAtAyukta (grahaNa karane vAle se yukta ) haiM, kyoM ki una meM AdAna AdeyabhAva maujUda hai, jaise saMDAsI aura lohe meM, tAtparya yaha hai ki-loka meM saMDAsI aura lohe meM AdAna (lenA) AdeyabhAva (jo liyA jAya) prasiddha hai aura una kA AdAtA luhAra hai, isI prakAra indriyoM tathA viSayoM kA bhI AdAnaAdeyabhAva hai, ataH unakA bhI koI AdAtA honA cAhie / jahA~ AdAtA nahIM hotA vahA~ AdAna-AdeyabhAva bhI nahIM hotA, jaise-AkAza meM / (3) Indriye kaI paNa adhiSThAtAthI yukta che, kemake te karaNa che; jemake cakra, cIvara, mRttikA, sUta ane daMDa Adi. cakra, cIvara vagerene adhiSThAtA kuMbhAra che, jeno kaI adhiSThAtA heya nahi, te karaNa paNa hoya nahi; jemake-AkAza. Indriyane je adhiSThAtA che, te AtmA che. (4) athavA-ndriyAnA viSaya 74 mAhi mAhAnayukta-(995 42vaavaayukta) che, kemake temAM AdAna-Adeya bhAva mojuda che. jema sANasI ane lehamAM. tAtparya e che ke lekamAM sANasI ane lehamAM AdAna-Adeya bhAva prasiddha che. ane tenA AdAtA luhAra che; A pramANe indriyo tathA viSane paNa AdAnaAdeya bhAva che tethI tene paNa koI AdAtA have joIe jyAM AdAtA nathI, tyAM AdAna-Adeya bhAva paNa heya nahi, jema AkAzamAM. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 AtmasiddhiH 223 (5) yadvA-dehAdikaM vidyamAnabhoktakam , bhogyatvAt , yathA-annavastrAdikam / annavastrAdInAM bhoktA manuSyo'sti / yasya ca bhoktA nAsti tad bhogyamapi na bhavati, yathA kharaviSANam , bhogyaM ca zarIrAdikaM, tasmAd vidyamAnabhoktakam / (6) yadvA-asti dehAdikaM sasvAmikaM, saMghAtarUpatvAt , mUrtimattvAt , aindriyatvAt , cAkSuSatvAt , yathA-gRhAdikam / gRhAdInAM svAminaH devadattAdayaH santi / yat punarasvAmikaM tat saMghAtarUpaM na bhavati, mUrtimanna bhavati, aindriyaM na bhavati, cAkSuSaM ca na bhavati, yathA-gaganakusumam / dehAdikaM, cAsti saMghAtAdirUpam , tasmAd vidyamAnasvAmikam / yazca dehAdInAM svAmI sa cAtmeti / (5) athavA-deha Adi kA bhoktA koI avazya hai, kyoM ki ve bhogya haiM, jo bhogya hote haiM una kA bhoktA bhI hotA hai, jaise-anna, vastra Adi kaa| anna-vastra AdikA bhoktA manuSya hai| jisakA bhoktA nahIM hotA vaha bhogya bhI nahIM hotA, jaise gaghe kA siiNg| zarIra Adi bhogya haiM ataH unakA bhoktA avazya hai / (6) athavA-deha Adi kA koI svAmI hai, kyoM ki ve saMghAtarUpa haiM, mUrtimAn haiM, indriyoM ke viSaya haiM aura cAkSuSa haiM, ghara Adi ke samAna / ghara Adi ke svAmI devadatta Adi haiN| jisakA koI svAmI nahIM hotA vaha saMghAtarUpa nahIM hotA, mUrtimAn nahIM hotA, indriya kA viSaya nahIM hotA, aura caukSuSa ( AMgkha se dIkhane vAlA) bhI nahIM hotA, jaise-AkAzapuSpa / deha Adi saMdhAtarUpa haiM, ataH una kA svAmI avazya hai| deha Adi kA jo svAmI hai vahI AtmA hai| (5) athavA-he mAhita avazya cha, ma ta mAya cha, re bhogya hoya che, tene lekatA paNa hoya che. jemake anna, vastra Adine. anna-vastra Adine bhokatA manuSya che. jeno bhekatA nathI te bhegya paNa nathI, jema gadheDAnA zIMga. zarIra Adi bhegya che, tethI tene bhekatA avazya che. (6) AthA he mAhinA : svAmI cha, mahe-te saghAta35 cha, bhUtibhAna cha, Indriyane viSaya che. ane cAkSuSa che, ghara Adi pramANe. ghara Adine svAmI devadatta Adi che. jene koI svAmI nathI te saMghAtarUpa paNa nathI, ane te mUrtimAna paNa hoya nahi, Idriyane viSaya paNa hoya nahi ane cAkSuSa (netrathI joI zakAya te) paNa hoya nahi, jemake AkAzapuSpa. deha Adi saMghAtarUpa che, tethI tene svAmI avazya che, deha Adine svAmI che, te AtmA che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 AcArAgasUtre ___ na ca-AdimatpratiniyatAkAratvAdihetubhiH zarIrAdInAM kAdaya eva sidhyanti, na tu prastuta Atmeti vAcyam / anyasyezvarAderyuktyasahatvena kartRtvAdyasaMbhavAd dehAdInAM kartA, adhiSThAtA, AdAtA, bhoktA, svAmI cAyamAtmaiveti nizcayAt / nanu-ghaTAdInAM kAdirUpAH kulAlAdayo mUrtimantaH saMghAtarUpA anityAdisvabhAvAzca dRSTAH, ityato jIvo'pyetAdRza eva sidhyati, etadviparItazcAsmAkaM sAdhanIyaH, ityevaM sAdhyavirUddhasAdhakatayA hetUnAM viruddhatvApattiriti cenmaivam , saMsAriNamAtmAnaM sAdhayituM pravRttAnAmasmAkametadoSAsaMbhavAt / saMsArI cAtmA'STavidharma pUrvokta-' AdimAna hote hue niyata AkAra vAle hone se' ityAdi hetuoM se zarIra Adi ke kartA Adi hI siddha hote haiM, prastuta AtmA siddha nahIM hotA, aisA nahIM kahanA cAhiye kyoM ki-AtmA se bhinna Izvara AdikA kartApana yuktisaGgata nahIM ThaharatA, ataH deha AdikA kartA, adhiSThAtA, AdAtA, bhoktA aura svAmI AtmA hI hai, aisA nizcaya ho jAtA hai / zaDA-ghaTa Adi ke kartA kuMbhAra vagairaha mUrtika, saMghAtarUpa aura anitya Adi svabhAva vAle dekhe jAte haiM, ataH jIva bhI aisA hI siddha hotA hai, magara Apako isa se viparIta dharmoMvAlA AtmA siddha karane ke kAraNa pUrvokta hetuoM meM viruddha doSa AtA hai| samAdhAna-aisA mata kho| hama saMsArI AtmA siddha karane ke lie udyata na pUrvokta-AdimAna hovA chatAMya niyata AkAravALA hovAthI ItyAdi hetuthI zarIra AdinA kartA Adi ja siddha hoya che. prastuta AtmA siddha thato nathI. ema nahi kahevuM joIe, kemake AtmAthI bhinna Izvara AdinuM kartApaNuM yukita saMgata thatuM nathI, tethI deha Adine kartA, adhiSThAtA, AdAtA, bhakatA ane svAmI AtmA ja che. ema nizcaya thaI jAya che. zaMkA-ghaTa AdinA kartA kuMbhAra vagere mUrtika, saMghAtarUpa ane anitya Adi svabhAvavALA jovAmAM Ave che, tethI jIva paNa e ja siddha thAya che paraMtu tamane tenAthI viparIta dharmovALe AtmA siddha kare che, evI sthitimAM sAdhyathI virUddha siddha karavAnA kAraNe pUrvokata hetuomAM virUddhatA doSa Ave che. samAdhAnae pramANe na kahe, ame saMsArI AtmA siddha karavA mATe taiyAra thayA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 mU.5 AtmasiddhiH 225 pudgalasaMghAtopagUDhatvAt , sazarIratvAcca kathaMcinmUrtatvAdidharmayukta evAstIti / (7) yadvA-'jIva' iti padaM sArthakaM, vyutpattimattve sati asamAsapadatvAd ekapadatvAd ghaTAdipadavat / ghaTAdipadaM vyutpattimat asamAsapadamekapadaM loke dRSTam , tathA ca jIvapadaM, tasmAt sArthakam / yattu sArthakaM nAsti tad vyutpattimat asamAsapadamekapadaM ca nAsti, yathA-kharaviSANAdikaM, DitthAdikaM ca padam / jIvapadaM ca na tathA, tasmAt sArthakam / yad vyutpattimanna bhavati tadekapadamapi sad na sArthakam , yathA DityAdipadam , iti hetoranaikAntikasvApattistadvAraNAya vyutpattimattvavizeSaNamupAttam / hue haiM, isa lie koI doSa nahIM AtA / saMsArI AtmA ATha karmoM ke samUha se yukta hone ke kAraNa tathA sazarIra hone ke kAraNa mUrtatva Adi dharmoM se yukta hI hai| (7) athavA-'jIva' pada kA vAcya avazya hai, kyoM ki yaha pada vyutpatti bAlA hote hue samAsarahita hai, eka pada hai, ghaTa Adi padoM ke samAna / ghaTa vagairaha pada vyutpaktivAle, asamAsapada, eka pada loka meM dekhe jAte haiM ataH unake vAcya bhI avazya haiN| 'jIva' pada bhI aisA hI hai, ataH vaha bhI sArthaka hai / jo pada sArthaka nahIM hotA vaha vyutpattivAlA asamAsapada, eka pada bhI nahIM hotA, jaise-'svaraviSANa' pada, athavA 'Dittha' pada, jIva pada aisA nahIM hai, ataH vaha sArthaka hai| jo vyutpatti vAlA nahIM hotA vaha eka pada hote hue bhI sArthaka nahIM hotA, jaise 'Dittha' Adi pada / isa hetu meM anaikAntikatA nivAraNa karane ke lie vyutpatti chIe, eTalA mATe kaI deSa AvatuM nathI, saMsArI AtmA ATha karmonA samUhathI yukta hovAnA kAraNe tathA sazarIra hovAnA kAraNe mUtva Adi dharmothI yukata ja che (7) athavA "jIva padane vAcya avazya che, kAraNa ke A pada vyutpattivALuM hovA chatAMya samAsarahita che, eka pada che, ghaTa Adi padonA samAna. "ghaTa e vyutpattivALuM asamAsa pada eka pada lekamAM jovAmAM Ave che, te kAraNathI tenuM vAo paNa avazya che. "jIva pade, paNa evuM ja che, tethI te paNa sArthaka che. je pada sArthaka nathI thatuM te vyutpativALA asamAsa pada eka pada paNa thatuM nathI. bhaDe bhaviSAe (gadheDAna zI) 54, mathavA ' 56. 01-54 me nathI. tethI te sArthaka che. - je vyutpativALuM thatuM nathI te eka pada hovA chatAMya paNa sArthaka nathI thatuM, jema "Distha" Adi pada. A hetumAM anaikAntikatA nivAraNa karavA mATe, "vyutpattivALuM' vizeSaNa pra A-29 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 AcArAGgasUtre yaccaikapadaM nAsti kintu sAmAsikam , tadapi vyutpattimattve satyapi sArthakaM nAsti, yathA kharaviSANAdikamiti / ttraankaantikttvaapttidosssttprihaaraarthmekpdtvmiti| nanu deha eva jIvapadasyArtho'stu kathaM punarAtmA vijJAyeta / deharUpe'rthe jIvazabdaprayogo'pi dRSTaH, yathA-'ayaM jIvaH, tasmAnna hantavyaH' iti / ato deha eva jIvazabdArthatayA grahItavyaH, iti cenna, paryAyazabdabhedAd dehajIvazabdayoroM bhinna eveti bodhanAt , yathA ghaTAkAzayoH, tatra-ghaTakumbhakalazAdayo ghaTazabdasya paryAyAH, AkAzanabhovyomAdayastvAkAzazabdaparyAyAH, atastayorarthe vAlA ' vizeSaNa lagAyA hai| tathA jo eka pada nahIM hai kintu samAsayukta pada hai vaha vyutpattivAlA hote hue bhI sArthaka nahIM hotaa| jaise kharaviSANa Adi pada / isa meM anaikAntikatA haTAne ke lie 'ekapada'kA prayoga kiyA gayA hai / zaGkA-jIva padakA artha deha hI kyoM na mAna liyA jAya ? AtmA artha kaise samajhA jAya ? deha ke artha meM jIva zabdakA prayoga dekhA bhI AtA hai, jaise 'yaha jIva hai, ataH hanana karane yogya nahIM hai| isa lie jIva zabda kA artha zarIra hI lenA caahie| samAdhAna-dehake aura jIva ke paryAyavAcI zabda alaga alaga haiM, ataH dAnoM kA artha alaga-alaga hI mAnanA caahie| jaise ghaTake paryAyavAcI kumbha, kalaza Adi zabda alaga haiM, aura AkAza ke paryAyavAcI zabda nabha, vyoma, gagana Adi ApyuM che. tathA je eka pada nathI. paraMtu samAsayukta pada te vyutpattivALuM hevA chatAMya sArthaka thatuM nathI. jema kharaviSANa Adi pada, temAM agnikAntikatA haThAvavA mATe eka padane praveza karelo che. zakA-"jIva' padane artha deha zA mATe mAnavAmAM nathI Avata? AtmA artha kema samajAya che ? dehanA arthamAM jIva zabdano prayoga jovAmAM paNa Ave che. jema-"A jIva che, tethI haNavA ceDya nathI" eTalA mATe jIva zabdane artha zarIra ja levuM joIe. samAdhAna-deha ane jIvanA paryAyavAcI zabda jUdA jUdA che tethI e baMnene be jUdA-jUdo mAnave joIe. jema ghaTanA paryAyavAcI kubha, kalaza Adi zabda alaga che, ane AkAzanA paryAyavAcI zabdanabha, ma, gagana Adi zabda alaga che. e kAraNathI ghaTane artha ane AkAzane artha alaga che. e zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 Atmasiddhi 227 bhinnatA pratIyate / prakRte'pi prANI, bhUtaH, jIvaH, sattvaH, ityAdayo jIvazabdasya paryAyAH, zarIraM vapuH, kAyo, dehaH, gAtramityAdayastu zarIrazabdaparyAyA ' ayaM jIvastasmAnna hantavyaH' ityanenApi dehasthitasya prANina eva hiMsA niSidhyate / 6 AptAgamastu samasta evAtmAnaM bodhayati, Atmatattvasyaiva samyagdarzanazAnacAritrArthaM tasya pravRttatvAt / tathApi kAnicidAgamavacanAni pramANatayA pradarzayAma:se AyAvAdI' iti prastutameva vacanaM tAvad gRhANa | 6 se jaM puNa zabda alaga haiM, isa lie ghaTakA artha aura AkAza kA artha alaga-alaga hai / isI prakAra jIva ke paryAyavAcaka prANI, bhUta, jIva, sattva Adi zabda alaga haiM aura deha ke paryAyavAcaka zarIra, vapu, kAya, gAtra Adi bhinna haiM, ataH ina donoM kA artha bhI alaga honA cAhie / ' yaha jIva hai ataH hanana karane yogya nahIM hai' isa vAkya dvArA deha meM sthita prANI kI hI hiMsA kA niSedha kiyA jAtA hai / Agama se AtmA kI siddhi ke Apta puruSa dvArA praNIta sampUrNa Agama AtmA kA bodhaka hai / Atmatattva samyag darzana, jJAna, aura cAritra ke lie ho Agama kI pravRtti hotI hai phira bhI Agama ke katipaya vAkya pramANarUpa meM pradarzita karate hai: saba se pahale - ' se AyAvAdI, isa prastuta vAkya ko hI lIjie pramANe jIvanAM paryAyavAcaka-prANI, bhUta, jIva sattva Adi zabda alaga che. ane heDunA paryAyavAtha - zarIra, vapu, aya, gAtra Ahi linna che. te bhATe me mnen| artha paNa alaga thavA joIe. " A jIva che tethI hanana karavA cAgya nathI " vAkaya dvArA dehamAM rahelA prANInI ja hiMsAnA niSedha karavAmAM Avye che. AgamathI AtmAnI siAdhva A Ama puruSa dvArA praNIta saMpUrNa Agama AtmAnuM bedhaka che. AtmatatvanA samyagdarzana, jJAna ane cAritra mATe ja AgamanI pravRtti hAya che. to paNa AgamanA keTalAka vAkaya pramANarUpamAM pradarzita kare che sauthI prathama ' se AyAvAdI' mA prastuta yA vAyane 4 sahame 'se jaM puNa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 AcArAGgasUtre jANejjA' ityAdi - ' so'haM ' ityantaM prAgvyAkhyAtaM ca ( AcA0 1 a01 u0 ) / ' atthi AyA ' ( asyAtmA ) iti / asthi jIvA ' ( santi jIbA : ) iti / " 1 ege AyA' (eka AtmA ) ( sthA0 1 sthA0 1 u0 ) iti / kaivihANaM bhaMte ! davvA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taMjAjIvadavvA ya, ajIvadavtrA ya" (anu. sU. 141 ) 66 ityAdInyanusandheyAni / anye'pi sAMkhyAdayaH prAyazaH svIkurvantyeva zarIrAdbhinnatayA''tmano'stitvamiti / Atmano dravyatvanirUpaNam " ayamAtmA dravyamasti, cetanAdyanantaguNavattvAt, jJAnadarzanalakSaNavividhopayogAdyanantaparyAyavattvAcca / cetanAdvAreNAtmA nAnArUpopayogarUpeNa pariNamate / sejaM puNa jANejjA' se lekara ' so'haM ' taka pahale vyAkhyAna kiyA jA cukA hai / ( AcA. 1 a. 1 u. ) tathA 'asthi AyA' 'atthi jIvA' 'ege AyA ' ( sthA. 1 sthA. 1 u. ) tathA ' kaivihA NaM bhaMte davvA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taMjahA - jIvadavvA ya ajIvadavvA ya, (anu. sU. 141 ) ityAdi aneka AgamavAkya samajha lene cAhie / dUsare sAMkhya vagairaha bhI prAyaH zarIra se bhinna AtmA kA astitva svIkAra karate haiM / AtmAkA dravyatvanirUpaNa guNoM se yukta hai cetana AtmA dravya hai, kyoM ki vaha cetanA Adi ananta aura vaha jJAnopayoga tathA darzanopayoga Adi ananta paryAyoM vAlA bhI hai | jANejjA' thI vardhane 'so'haM' sudhI pahelA vyAmyAna urI hIdhuM che ( mAyA, 1-a 1-7) tathA 'asthi AyA' 'asthi jIvA' 'ege AyA' (sthA. 1 sthA. 1 7.) 'kaivihA NaM bhaMte ! davvA paNNattA ? goyamA ! dubihA paNNattA, taMjahA - jIvadavvA ya ajIvadavvA ya' (anu. sU. 141 ) ityAdi aneka Agama-vAkaya samajI levAM joie. bIjA sAMkhya zAstra vagere paNa prAyaH zarIrathI bhinna AtmAnA astitvanA svIkAra kare che. AtmAnuM dravyanirUpaNa~~ AtmA dravya che, kemake te cetanA Adi ananta guNaiAthI yukata che, ane te jJAnepacega tathA darzanAyAga Adi ananta paryAya vALA paNa che. cetanAdvArA AtmA nAnA prakAranA rUpamAM pariNata thAya che. paraMtu cetanA AtmadravyanA rUpamAM zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ __229 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 AtmasiddhiH cetanA cAtmadracyAdAtmagatAnyasukhAdiguNatazcAnapAyino / tAmevAzritya jJAnadarzanAdivividhopayogAnAM bhinnabhinnasamayavartinAM traikAlikA pravAho bhavati / tasyAzvetanAyAH kAryarUpaH paryAyapravAhaH svarUpeNopayoga eva / upayogAtmakaparyAyamavAha iva sukhaduHkhavedanAtmakaparyAyapravAhastathA pravRttyAtmakaparyAya pravAhAdayo'nantaparyAyapravAhAH saha-yugapat pravartante / atazcetanAguNa ivAtmani AnandavIryaprabhRtyekaikaguNasvIkaraNIyatayA'nantaguNAH sidhyanti / ___ Atmani cetanA''nandavIryAdiguNAnAM bhinnabhinnA vividhaparyAyA ekasmin samaye samupalabhyante parantyekasya cetanAguNasya vividhAupayogaparyAyA ke dvArA AtmA nAnA prakAra ke upayogoM ke rUpa meM pariNata hotA hai kintu cetanA, Atmadravya ke rUpa meM, tathA AtmA meM rahane vAle sukha Adi guNoM ke rUpa meM sadA vidyamAna rahatI hai-kabhI naSTa nahIM hotI, usa ke AdhAra para jJAna darzana Adi bhinna bhinna samayoM meM hone vAle aneka upayogoM kA pravAha vahatA hai| usa cetanA kA kAryarUpa paryAya-pravAha svarUpase upayoga hI hai| upayogAtmaka paryAya-pravAha ke samAna sukha-duHkhasaMvedanarUpa paryAya kA pravAha hai; tathA pravRttyAtmaka paryAyapravAha Adi ananta paryAya-pravAha eka sAtha jArI rahate haiM; ataH cetanAguNa ke samAna AtmA meM Ananda, vIrya Adi eka eka guNa svIkAra karane yogya hone se ananta guNa siddha hote haiN| AtmA meM cetanA sukha vIrya Adi guNoM kI bhinna2 vividha paryAyeM eka hI samaya meM upalabdha hotI haiM, kintu eka hI samaya meM akele cetanAguNa kI vividha tathA AtmAmAM rahevAvALA sukha Adi guNonA kapamAM hamezAM vidyamAna rahe che. kaI vakhata paNa nAza pAmatI nathI. tenA AdhAra para jJAna, darzana Adi bhinna bhinna samayamAM thavAvALA aneka upayogone pravAha vahete rahe che. te cetanAnA kAryarUpa paryAyapravAha svarUpathI upayoga ja che. upagAtmaka paryAya-pravAhanA samAna sukha-duHkhasaMvedanarUpa paryAyane pravAha che. tathA pravRtyAtmaka paryAya-pravAha Adi anaMta paryAyapravAha eka sAthe jArI rahe che. tethI cetanAguNa samAna AtmAmAM AnaMda vIrya Adi. eka-eka guNa svIkAra karavA yogya hovAthI anaMta guNa siddha thAya che. AtmAmAM cetanA, sukha, vIrya, Adi guNAnI bhinna-bhinna vividha paryAya ekaja samayamAM upalabdha thAya che, paraMtu ekaja samayamAM ekalA cetanAguNanI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 AcArAGgasUtre ekasmin samaye na samupalabhyante, tathaikasyAnandaguNasya vA vividhA vedanaparyAyA ekasmin samaye nopalabhyante / pratyekaguNasyaikasmin samaye eka eva paryAyaH prakaTIbhavati / yathAjalAvasthitasyApi narasya zItoSNopayogI na yugapad bhavataH / uSNopayogasamaye zItopayogo nopalabhyate, zotopayogasamaye coSNopayogopi naiveti / AtmA nityaH / tasya cetanAdiguNA api nityaaH| parantu cetanAjanya upayogaparyAyo na nityaH, satu sadaivotpAdavinAzazAlitayA vyaktirUpeNAnityaH / upayogaparyAyapravAhastu traikAlikatayA nitya iti / upayogarUpa paryAya upalabdha nahIM hotii| usI prakAra eka hI samayameM akele AnandaguNakI bhI vividha vedanarUpa paryAya upalabdha nahIM hotii| pratyeka guNa kI eka samaya meM eka hI praryAya prakaTa hotI hai, parantu jaise-jala meM sthita puruSa ke zIta aura uSNa, donoM upayoga eka sAtha nahIM ho te / uSNopayoga ke samaya zItopayoga nahIM pAyA jAtA, aura zItopayoga ke samaya uSNopayoga nahI pAyA jaataa| ___ AtmA nitya hai, usake cetanA Adi guNa bhI nitya haiM, parantu cetanAjanya upayoga-paryAya nitya nahIM hai, vaha sadaiva utpanna aura vinaSTa hotI rahatI hai, ataH vyaktirUpase anitya hai, upayoga-paryAya kA pravAha trikAlavartI honeke kAraNa nitya hai| vividha upagarUpa paryAye upalabdha thatI nathI. e ja pramANe eka ja samayamAM ekalA AnaMda guNanI paNa vividha vedanarUpa paryAye upalabdha thatI nathI. pratyeka guNanI eka samayamAM ekaja paryAya pragaTa thAya che, jema jalamAM ubhA rahelA purUSane zIta ane uSNu, e baMne upayoga eka sAthe thaze nahi, uSNa paganA samaye zIpayoga thaze nahi ane zIte paganA samaye uSNa paga jaNAze nahIM. AtmA nitya che, tenA cetanA Adi guNa paNa nitya che, paraMtu cetanAjanya upaga-paryAya nitya nathI, te hamezAM utpanna ane nAza thatI rahe che, tethI vyakitarUpathI anitya che, te paNa upaga-paryAyane pravAha trikAlavatI hovAthI nitya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.5. AtmasiddhiH 231 anantaguNAnAmakhaNDasamudAya eva dravyam , tathApyAtmanazcetanA''nandacAritravIryAdayo guNAH parimitA eva sAdhAraNadhiyAM chadmasthAnAM jJeyA bhavanti, na tu sarve gunnaaH| idamatra kAraNam-viziSTajJAnamantareNAtmanaH sarve paryAyapravAhA vijJAtumazakyAH bhavanti / yo yaH paryAyapravAhaH sAdhAraNabuddhathA jJAtuM zakyate tatkAraNIbhUtAnAM guNAnAM vyavahAraH kriyate, ataste guNA vyavahAryA bhavanti / yathA-AtmanazcetanA''nandacAritravIryAdayo guNA vyavahAryAH santi / zeSAstu sarve kevaligamyA iti / kAlikAnAmanantaparyAyANAmekaikamavAhasya kAraNIbhUtakaisyaikaguNo'sti, tAdRzAnantaguNAnAM samudAyo dravyam / etadapi kathaJcid bhedavivakSayA / abheda ananta guNoM kA akhaNDa samudAya hI dravya hai phira bhI AtmA ke cetanA sukha, cAritra, vIrya Adi guNa sAdhAraNabuddhi vAle chadmasthoM ke dvArA parimita hI jAne jAte haiM, saba guNa nahIM jAne jAte / isa kA kAraNa yaha hai ki-viziSTa jJAna ke vinA AtmA ke samasta paryAya-pravAhoM ko jAnanA azakya hai| jo jo praryAya-pravAha sAdhAraNa buddhi ke dvArA jAnA jA sakatA hai, usake kAraNabhUta guNoM kA vyavahAra kiyA jAtA hai, ata eva ve guNa vyavahArya hote haiM, jaise-AtmA ke cetanA, sukha, cAritra, aura vIrya Adi guNa vyavahArya hote haiM / zeSa saba kevaligamya haiN| tIna kAla sambandhI ananta paryAyoM ke eka-eka pravAha kA kAraNa eka-eka guNa hai, aura aise ananta guNoM kA samudAya dravya hai| yaha kathana kvacit bheda ananta guNone akhaMDa samudAya ja dravya che, to paNa AtmAnA cetanA, sukha cAritra, vIrya Adi guNa sAdhAraNa buddhivALA chaghadvArA parimita-maryAdita ja jANavAmAM Ave che, paraMtu sarva guNa jANavAmAM AvatA nathI. tenuM kAraNa e che ke-viziSTa jJAna vinA AtmAnA samasta paryAya-pravAhane jANavA azakya che. je je paryAya-pravAha sAdhAraNa buddhivALA dvArA jANI zakAya che, tenA kAraNabhUta guNene vyavahAra karavAmAM Ave che, e kAraNathI te guNa vyavahArya thAya che, jema AtmAne. cetanA, sukha, cAritra ane vIrya Adi guNa vyavahArya thAya che, bAkI sarva kevaligamya che. traNa kAla saMbaMdhI ananta paryAnA eka-eka pravAhanuM kAraNa eka-eka guNa che. ane evA anaMta guNene samudAya te dravya che. A kathana kaMcita zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 AcArAGgasUtre dRSTayA tu paryAyAH svasvakAraNIbhUtasya guNasya svarUpAH, guNA api dravyasvarUpA iti guNaparyAyAtmakameva dravyamityucyate / dravyeSu sarve guNA ekarUpA na santi / tatra katicana sAdhAraNAH anekadravyavartinaH sarvavyavartinazca / yathA-astitva-pradezavattva-jJeyatvAdayaH sarvadravyavartinaH, nisskriytvaanycetntvaa'ruupitvaadyo'nekdrvyvrtinH| katicidasAdhAraNA guNA ekadravyamAtravartinaH santi / ythaa-aatmnshcetnaa''nndcaaritrviiryaadyH| svasvA'sAdhAraNaguNAnAM tajjanyaparyAyANAM cApekSayA pratyekadravyamanyadravyAd bhinnamastIti bodhyam / vivikSA se hI hai| abheda-vivakSA se to paryAyeM apane kAraNabhUta guNa se abhinna haiM aura guNa, dravya se abhinna haiM, ataH guNaparyAyarUpa hI dravya kahalAtA hai / dravya meM sabhI guNa ekarUpa nahI haiN| koI-koI guNa sAdhAraNa haiM, arthAt sAmAnya rUpa se aneka dravyoM meM pAye jAte haiM, yA samasta dravyoM meM pAye jAte haiN| jaise-astitva, vastutva, pradezavatva, aura jJeyatva, ye guNa samasta dravyoM meM pAye jAte haiN| niSkriyatva, acetanatva, aura arUpitva Adi guNa aneka dravyavartI haiN| koI-koI guNa asAdhAraNa haiM-sirpha eka dravya meM rahate haiM, jaise-AtmA ke caitanya, sukha, cAritra, vIrya Adi guNa / apane-apane asAdhAraNa guNoM aura guNoM se utpanna payAyoM kI apekSA pratyeka dravya dUsare dravya se bhinna hai, aisA jAnanA caahie| bhedavivakSAthI ja che. abhedavivekSAthI te paryAye pitAnA kAraNabhUta guNathI abhinna che, ane guNa dravyathI abhinna che tethI guNaparyAyarUpaja dravya kahevAya che. dravyamAM sarva guNa ekarUpa nathI, kaI kaI guNa sAghAraNa che, arthAta-sAmAnya rUpathI aneka dravyomAM jovAmAM Ave che. athavA samasta dravyomAM jovAmAM Ave che. jema-astitva, vastu, pradezavatva ane yatva, e guNa samasta dravyamAM jevAmAM Ave che. niSkiyatva, acetanatva, ane arUpi- Adi guNa aneka dravyavatI che. kaI kaI guNa asAdhAraNa che-mAtra eka dravyamAM rahe che. jevI rIte AtmAnA citanya, sukha, cAritra, vIrya Adi guNa. pota-potAnA sAdhAraNa guNe ane guNathI utpanna paryAyonI apekSA pratyeka dravya bIjA dravyathI bhinna che, ema samajavuM joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdima0 AtmanaH svarUpamAtmanaH svarUpaM tAvaducyate AtmA-(1)-jIvaH (2)-nityaH (3)-cetanAvAn , (4)-upayogavAn , (5)-pariNAmI, (6)-prabhuH, (7)-kartA, (8)-sAkSAbhoktA, (9)-svazarIraparimANaH, (10)-amUrtaH, (11)-pratizarIraM bhinnaH, (12)-paudgalikakarmasaMyuktaH, (13)-UrdhvagatizIlazca / tatrA''tmano jIvatvAdisvarUpaM nirUpyate (1) jIvatvanirUpaNamayamAtmA nizcanayena sattA-caitanya-jJAnAdirUpaiH zuddhaprANaiH, tathA AtmA kA svarUpaaba AtmA kA svarUpa kahate haiM:---- AtmA-(1)-jIva hai, (2)-nitya hai, (3)-cetanAvAn hai, (4)-upayogavAn hai, (5)-pariNAmI hai, (6)-prabhu hai, (7)-kartA hai, (8)-sAkSAt bhoktA hai, (9)-apane zarIra ke barAbara hai, (10)-amUrta hai, (11)-pratyeka zarIra se bhinna hai, (12)-paudgalika karmoM se yukta hai, aura (13)-Urdhvagamana svabhAvavAlA hai / __una meM aba AtmA ke jIvatvAdi svarUpa kA nirUpaNa karate haiM (1) jIvatva kA nirUpaNaAtmA nizcayanaya se sattA catanya aura jJAna AdirUpa zuddha prANoM se, tathA maatmaanu2105have AtmAnuM svarUpa kahe che- mAtmA-(1) 71 cha, (2) nitya cha, (3) yetanAta che, (4) 5ye|gt cha, (5) pariNAmI che, (6) prabhu cha, (7) ztA cha, (8) sAkSAt sotA cha, (6) pitAnA zarIra barAbara che, (10) amUrta che. (11) pratyeka zarIramAM bhinna bhinna cha. (12) poli4 thI yu4ta , mane (13) mana mAvA che. temAM AtmAnA jIvavAdi svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che- (1) satya niruupAtmA nizcayanayathI sattA, citanya ane jJAna AdirUpa zuddha prANethI, tathA pra. A. 30 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 AcArAgasUtre vyavahAranayato yathAsaMbhava kSAyopazamikairindriyAdidravyaprANaizca jIvati, jIviSyati, jIvitavAMzcetyato'yamAtmA 'jIvaH' ityucyate / __"ayamAtmA na dehAdanyaH, nApi janmAntarasaMkrAntaH" iti nAstikamataM nirAkartumuktam-'ayamAtmA jIvaH' iti / pUrvabhavasaMskAraM vinA kathamiha pramUta eva bAlo mAtuH stanyapAne pravartate / pravRtti pati svakRtisAdhyatvasyeSTasAdhanatAjJAnasya ca kAraNatayA bAlasya tajjJAnajanakapUrvabhavIyasaMskAro'stIti vijJAyate / tasmAdAtmanaH pUrvabhavasambandho'vadhAryate / tena ca dehabhinnatvamapi jJAyate / ayamAtmA yadi pAzcabhautikadeharUpaH syAt , tarhi manmayabhANDa-salilavyavahAranaya se yathAsaMbhava kSayopazama-janya indriyAdi dravyaprANoM se jIvita hai, jIvita rahegA aura jIvita thA, isa kAraNa AtmA 'jIva' kahalAtA hai| "AtmA zarIra se bhinna nahIM hai aura na eka janma se dUsare janma meM jAtA hai " nAstikoM ke isa mata kA nirAkaraNa karane ke lie kahA gayA hai ki"AtmA jIva hai"| pUrvabhava ke saMskAra ke vinA isa bhava meM tatkAla janmA huA zizu mAtA ke stana-pAna meM kaise pravRtta ho sakatA hai ?, zizu kI isa pravRtti se siddha hotA hai ki usa meM pUrva bhava kA saMskAra vidyamAna hai / isa se nizcita ho jAtA hai ki-AtmA pUrva bhava meM bhI thA, aura isa kAraNa vaha zarIra se bhinna bhI mAlUma hotA hai| pAMca bhUtoM se banA huA zarIra hI yadi AtmA hai to miTTI kA pAtra, pAnI, pAvaka-(agni), pavana aura AkAza rUpa pAMcoM bhUtoM kA cUle ke Upara jaba saMyoga vyavahAranayathI yathAsaMbhava #pazamajanya IndriyAdi dravyaprANAthI jIvita che, jIvita raheze ane jIvita hatuM, tethI AtmA "jIva' kahevAya che. " AtmA zarIrathI bhinna nathI, ane eka janmathI bIjA janmamAM jate nathInAstikane e pramANe je mata che, tenuM nirAkaraNa karavA mATe kahyuM che ke " AtmA jIva che. pUrva bhavanA saMskAra vinA A bhavamAM tatkAla janma pAmeluM bALaka mAtAnA stanapAnamAM (dhAvavAmAM) pravRtti kevI rIte karI zake che ?, bALakanI A pravRttithI siddha thAya che ke -tenAmAM pUrva bhavanA saMskAra vidyamAna che. A kAraNathI nizcaya thAya che ke AtmA pUrvabhavamAM paNa hatuM, ane te kAraNathI AtmA zarIrathI bhinna mAlUma paDe che. pAMca bhUtathI baneluM zarIra ja je AtmA che te mATInuM pAtra, pANI, agni, AkAza, pavana vagere pAMca bhUtene culA upara jyAre soga thAya che, te te vakhate zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 AtmavAdipra0 235 dahana-pavana-gaganarUpapaJcabhUteSu culhyupari militeSu cetanAlakSaNa AtmA kathaM nopalabhyate / yadvA-mRtazarIre pazcabhUtasadbhAve'pi cetanAlakSaNa AtmA nopalabhyate / ato'yamAtmA jaDarUpapAJcabhautikadehAd bhinno nizcIyate / aparazca-Atmano deharUpatvasvIkAre kRtanAzo'kRtAbhyAgamazcApadheta / kRtasya karmaNaH phalaprAptiM vinaiva nAzaH syAt , akRtasya karmaNaH phalaprAptizca / akartuH phalamAptiH, kartuzca neti dvayamayuktam / tasmAt-AtmA dehAd bhinno janmAntarasaMkrAnto'pIti nizcayam / hotA hai to cetanArUpa AtmA kyoM nahI paidA ho jAtA hai, vahI pAMcoM bhUtoM kA saMyoga vidyamAna hai aura usIse AtmA kI utpatti mAnate ho ? athavA-mRta zarIra meM pAMcoM bhUtoM kA sadbhAva hone para bhI cetanasvarUpa AtmA kyoM upalabdha nahIM hotA ?, isa se nizcita hotA hai ki AtmA jaDarUpa pAMca bhUto se bhinna haiM aura nitya hai / aura bhI AtmA ko deharUpa svIkAra karane se kRtanAza aura akRtAbhyAgama doSa kI prApti hogii| kie hue karma, phala die vinA hI nAza ho jAyagA, aura akRta karma ke phala ko bhoganA pddegaa| karma na karane vAlA phala bhoge aura karane vAlA phala se baca jAya, yaha donoM bAteM anucita hai, ata ava yaha nizcaya kara lenA cAhie ki-AtmA zarIra se bhinna hai aura janmAntara meM gamana karatA hai| cetanArUpa AtmA kema pedA thato nathI?, ahiM pAMca bhUtene saMga vidyamAna che ane temAMthI tame (nAstike) AtmAnI utpatti mAne che ? athavA-mRtyu pAmelA zarIramAM pAMca bhUtAne sadabhAva hovA chatAMya cetanasvarUpa AtmA kema upalabdha thatuM nathI ?, e kAraNathI nizcaya thAya che ke -AtmA jaDa svarUpa pAMcabhUtothI bhinna che ane nitya che. ane bIjuM e paNa che ke AtmAne deharUpa svIkAra karavAthI kRtanAza ane akRtAbhyAgama daSanI prApti thaze, karelA karma, phaLa ApyA vinA ja nAza thaI jaze. ane akRta-nahi karelA karmanuM phaLa bhogavavuM paDaze. karma nahi karavAvALAne karmanuM phaLa bhegavavuM paDe, ane karma karanAra phaLa bhegavavAmAMthI bacI jAya. A ane vAta anucita che. e kAraNe e nizcaya karI levuM joIe ke AtmA zarIrathI mina che, ane janmAntara gamana kare che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre AtmA dehe kadAcittiSThati, kadAcinna tiSThati, ataH tasyAbhAvastatra niyato nAsti / tasmAd dehAdanya iti mantavyam / evamanumAnaprayogaH 236 " AtmA - dehAdanyaH, tadbhAve'pi tatra tasyAniyamenAbhAvAt upAzrayagatasAdhuzrAvakavat / nanu dehe jIvasya gamanAgamanaM na dRzyate, tathA ca jIvasya dehe sadA sadbhAvasattvenAbhAvarUpo heturaprasiddha iti cenna, mRtazarIre tasyAdarzanAt / yadvA -- AtmA dehendriya bhinnaH tadvigame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAt / AtmA zarIra meM kabhI rahatA hai, kabhI nahIM rahatA, ataH usakA abhAva vahA~ niyata nahIM hai / ata eva mAnanA cAhie ki6- AtmA deha se bhinna hai / anumAna kA prayoga isa prakAra karanA cAhie : ---- AtmA zarIra se bhinna hai, kyoM ki deha ke hone para bhI AtmA vahA~ niyama se nahIM rahatA, upAzraya meM sthita sAdhu zrAvaka ke samAna / zaMkA-zarIra meM jIva kA gamana aura Agamana dikhAI nahIM detA ataH vaha deha meM sadaiva vidyamAna rahatA hai / aisI avasthA meM Apa kA yaha abhAva siddha karane vAlA hetu asiddha hai / samAdhAna - aisA kahanA samIcIna nahIM hai, kyoM ki mRta zarIra meM AtmA mAlUma nahIM hotaa| athavA - - AtmA deha aura indriyoM se bhinna hai, kyoM ki unake naSTa ho jAne para bhI unake dvArA jAne hue padArtha kA smaraNa hotA hai / jaise jAtismaraNa AtmA zarIramAM keAi vakhata rahe che, keAI vakhata nathI rahetA tethI tenA abhAva tyAM cAkkasa rUpathI nathI. tethI mAnavu joie ke-AtmA dehathI bhinna che. anumAnanA prayAga A pramANe karavA joieH-- AtmA zarIrathI bhinna che, kemake deha hovA chatAMya AtmA tyAM niyamathI rahetA nathI, upAzrayamAM rahelA sAdhu zrAvaka pramANe. zakA--zarIramAM jIvanuM gamana-javu, ane Agamana-AvavuM te najare jovAmAM AvatuM nathI, tethI te dehamAM sadaiva vidyamAna rahe che. evI avasthAmAM ApanA e abhAva siddha karavAnA hetu asiddha che. ema kahevu' te kharAkhara nathI, kemake mRta zarIramAM AtmA mAlUma paDatA nathI. thayA athavA-AtmA deha ane indriyAthI bhinna che, kAraNa ke tenA nAza pachI paNa tenA dvArA jANavAmAM AvelA padArthanu smaraNa thAya che. jema jAtismaraNa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 AtmavAdima 237 yathA - jAtismaraNazaktyA mRgAputravat saMyamI pUrvabhavaM smarati, vyAdhyAdikAraNena naSTadRSTiH pUrvAnubhUtaM raktapItAdivarNa, naSTazravaNazca zabdaM smarati / yathA gehagavAkSaiH pUrvadRSTasya pUrvazrutasyAnyatrAnusmartA devadattaH / O (2) nityatvanirUpaNam - ayamAtmA nityatvAdamUrta iti vijJAyate / amUrtatvAcca dehAdanya iti nizcIyate / tathAhi - AtmAnutpattau satyAmavinAzI, tathA sarvakAlAvasthAyI / tathA - AtmA kSaNApekSayApi na niranvayanAzavAn; vastutve sati utpatterabhAvAt, jJAna se mRgAputra ko pUrva bhava kA smaraNa huA thA / koI-koI saMyamI apane pUrvabhava kA smaraNa karatA hai / roga Adi kisI kAraNa se jisa kI dRSTi naSTa ho gaI hai, vaha puruSa pahale anubhava kie hue lAla pIle Adi raMgoM ko smaraNa karatA hai, aura jisake kAna naSTa ho gaye haiM vaha zabda kA smaraNa karatA hai| kisI ghara kI khiDakiyoM ke dvArA pahale dekhe hue padArthoM kA yA sune hue zabdoM kA devadatta ko anyatra smaraNa hotA hai, ata eva devadatta khiDakiyoM se bhinna hai / usI prakAra AtmA, indriyoM se bhinna hai / amUrta pratIta hAtA hai aura amUrta hone ( 2 ) AtmAkI nityatAAtmA nitya hone ke kAraNa kAraNa deha se bhinna hai / vaha isa prakAra - AtmA utpattirahita aura avinAzI haiM, tathA sarvakAla meM sthAyI hai, tathA AtmA kSaNa kI apekSA bhI niranvaya ( samUla) nAzavAn nahIM hai, kyoM ki vastu hone para bhI usa kI utpatti nahIM hotI; jaise AkAza / jJAnathI bhRgAputrane pUrvabhavanuM smaraNa thayuM hatuM. kAi kAi sacIne pAtAnA pUrva bhavanuM smaraNa thAya che. rAga Adi kAI kAraNathI jenI dRSTi ( netrathI jovAnI zakti ) nAza pAmI gai che te purUSa prathama anubhavelA lAla, pILA Adi raMganuM smaraNa kare che. ane jenA kAna naSTa thai gayA hoya--( sAMbhaLavAnI zakita nAza pAmI hAya ) te zabdanuM smaraNa kare che. kAi gharanI khaDakIe dvArA prathama joyelA padArthonuM athavA teA sAMbhaLelA zabdanu devadattane anyatra-bIjA sthaLe smaraNa thAya che. e kAraNathI devadatta khaDakIethI bhinna che. te pramANe AtmA indriyeAthI bhinna che. (2) AtmAnI nityatA AtmA nitya hAvAnA kAraNe amUtta jaNAya che ane amUtta hAvAnA kAraNe, dehuthI bhinna che. te A pramANe-AtmA utpattirahita ane avinAzI che, tathA sava" kAlamAM sthAyI che, ane kSaNanI apekSA paNa niranvaya ( samULa ) nAzavAn nathI, zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 AcArAGgasUtre yathA gaganam / anutpattau satyAmavinAzitvena tathA sarvakAlAvasthAyitvena, tathA kSaNApekSayA'pi niranvayanAzAbhAvavatvena cAtmano nityatvaM sidhyati / dehAtmavAdinA parimitakAlAvasthAyitvamAtmano manyate, tathA kSaNikavAdinApi niranvayakSaNika pariNAmapravAhasya nityatvaM svIkriyate / tau caivaMvidhanityatvasAdhanena nirAkRtau / zazazuGgAdAvapi janmAbhAvasavena hetau sAdhyavyAptirna syAdato vastutve satItyuktam / na cAmUrttatvasya paramANau vyabhicAra AzaGkanIyaH, Arhatamate nityautpattirahita aura avinAzI hone ke kAraNa, tathA sarvakAla meM vidyamAna rahane ke kAraNa aura kSaNa kI apekSA bhI samUla nAzavAn na hone ke kAraNa AtmA kI nityatA siddha hotI hai / deha ko hI AtmA mAnane vAlA kahatA hai ki - AtmA parimita kAla taka ThaharatA hai / tathA kSaNikavAdI bhI niranvaya kSaNika pariNAma - pravAha ko nitya mAnatA hai / isa prakAra AtmA kI nityatA siddha karake ina donoM ke mata kA nirAkaraNa kiyA gayA hai / prastuta hetu meM ' vastu hote hue bhI ' yaha vizeSaNa isa liye lagAyA hai ki zaza-viSANa Adi se vyabhicAra ( hetu ho aura sAdhya na ho ) na ho, kyoM ki utpatti kA abhAva to una meM bhI hai kintu vastutva una meM nahIM hai / amUrtatva, paramANu meM nahIM hai aura vahA~ nityatva hetu hai, isa liye paramANu kemake vastu chatAMya tenI utpatti nathI hotI, jemake AkAza. utpattirahita ane avinAzI hovAnA kAraNe, tathA sa`kAlamAM vidyamAna rahevAnA kAraNe, ane kSaNanI apekSAe paNa samULagA nAzavAna nahi hovAnA kAraNe AtmAnI nityatA siddha thAya che. dehane ja AtmA mAnavAvALA kahe che ke:-AtmA parimita kAla sudhI thAle che, tathA kSaNikavAdI paNa niranvaya kSaNika-pariNAmapravAhane nitya mAne che. A pramANe AtmAnI nityatA siddha karIne e mane (dehavAdI ane kSaNikavAdI )nA bhatanuM nirAzu yu che prastuta hetumAM " vastu hAvA chatAMya paNa" e vizeSaNa e kAraNathI ApyuM che keH-zaza--viSANu-( sasalAnAM ziMgaDAM) AdithI vyabhicAra (hetu hoya ane sAdhya na hoya) na thAya, kAraNa ke utpattinA abhAva te temAM paNa che, paraMtu vastutva temAM nathI. amUrtatva, paramANumAM nathI, ane tyAM nityatva hetu che, e kAraNathI paramANumAM zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 AtmavAdipra0 239 tvAmUrttatvayorAtmanyekAntato'naGgIkArAt / yadvA-AtmA nityaH saMsArAt , trikAlaviSayakakriyAparyAlocakatvAt , 'sa eSa' iti pratyabhijJAvattvAt / anena hetutrayeNa kSaNikavAdo nirastaH / yattu-AtmA-ekAntanityaH 'nainaM chindanti zastrANi' ityAdivacanaprAmANyAt , 'sa eSa akSayo'jaH' ityAdizrutiprAmANyAca, iti, tanna yuktam , Atmana ekasvabhAvatve saMsaraNAdivyavahArocchedApattiH syAt tasmAt kathaJcinnityaH kathaJcidanitya iti meM vyabhicAra kI AzaGkA nahIM karanA, kyoM ki AtmA meM nityatva aura amUrtatva ekAnta rUpa se nahIM mAnA gayA hai| ____ athavA-AtmA nitya hai, kyoM ki vaha eka gati se dUsarI gati meM jAtA hai, kyoM ki vaha trikAlaviSayaka kriyAkA Alocaka hai, aura vaha pratyabhijJAna ( yaha vahI hai isa prakAra kA joDarUpa jJAna ) vAlA hai| ina tIna hetuoM se kSaNikavAdakA nirAkaraNa ho gyaa| nainaM chindanti zastrANi' ityAdi vacana se aura sa eSaH akSayo'jaH' ityAdi zruti ke pramANa se AtmA ekAnta nitya siddha hotA hai| aisA kahanA bhI yukta nahIM hai, kyoM ki AtmA ko ekAnta nitya svabhAva vAlA mAnane se saMsaraNa (eka janma se dUsare janma meM jAnA ) Adi vyavahAroM kA nAza ho jAyagA / ata eva kathaJcit nitya aura kathaJcit anitya AtmA svIkAra karanA cAhie / vyabhicAranI AzaMkA karavI nahi. kAraNa ke AtmAmAM nityatva ane amUrtatva ekAntarUpathI mAnavAmAM AvyuM nathI. athavA-AtmA nitya che, kAraNa ke te eka gatithI bIjI gatimAM jAya che, kAraNa ke-te trikALaviSayaka kriyAne Alecaka (vicAra karanAra) che, ane te pratyabhijJAna ("A teja che " e prakAranuM joDa5 jJAna) vALe che. A traNa hetuo vaDe karI kSaNikavAdanuM nirAkaraNa thaI gayuM che. ___" nainaM chindanti zastrANi" tyA kyanathI mane ' sa eSa akSayo'jaH' ityAdi kRtinA pramANathI AtmA ekAnta nitya siddha thAya che. ema kahevuM te paNa yukata nathI, kAraNa ke AtmAne ekAnta nitya svabhAva vALo mAnavAthI saMsaraNa (eka janmathI bIjA janmamAM javuM te) Adi vyavahArone nAza thaI jaze, e kAraNathI kathaMcit nitya ane kaMcita anitya AtmA che. e pramANe svIkAra kara joIe, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 AcArAGgasUtre svIkartavyam / dravyArthikanayena nityaH, paryAyArthikanayena-anitya iti / evamanaGgIkAre hi 'saMsArA'-dityAyuktahetUnAmasaMgatiH syAt / Atmana ekasvabhAvavasvIkAre svabhAvAntarAnApattyA vartamAnakAlikabhAvAtiriktaM bhAvAntaraM na labdhumarhet / evamanityatyAmUrtatvayorapi syAdvAda AlambanIyaH, anyathA vyavahArocchedaprasaMgaH syAt , ekAntAmUrtasya, tathaikAntato dehabhinnasya cAtipAtAdiprasaMgAbhAve sati hiMsAdinittidezanAdiparakacaraNakaraNAdibodhakasakalazAstrAnarthakyaM, tathA''tmanaH saMsAragadinudArazca syAt / __ AtmA dravyArthikanaya se nitya hai aura paryAyArthikanaya se anitya hai| aisA svIkAra na karane para 'saMsaraNa karane se ityAdi pUrvokta hetu asaGgata ho jAyeMge / eka svabhAva vAlA AtmA svIkAra kiyA jAya to usa meM dUsare svabhAva kI utpatti nahIM hogI, aura vartamAnakAlIna bhAva ke atirikta dUsarA bhAva kabhI prApta nahIM hogaa| isI prakAra anivatva aura amUrtatva ke viSaya meM bhI syAdvAdakA hI Azraya lenA cAhie, anyathA vyavahAra ke abhAva kA prasaGga AegA / AtmA ko ekAnta amUrta mAnane se, tathA deha se ekAnta bhinna mAnane se usa kA bAta honA asaMbhava hai, aura isa dizA meM hiMsA Adi se nivRtta hone kA upadeza dene vAle caraNa-karaNa Adi ke bodhaka saba zAla vyartha ho jAe~ge / isa ke atirikta AtmA kA saMsArarUpI khaDDe se kabhI uddhAra bhI nahIM hogaa| AtmA dravyArthika nayathI nitya che, ane paryAyArthika nayathI anitya che. e pramANe svIkAra nahi karavAthI "saMsaraNa karavAthI ItyAdi pUrvokata hetu asaMgata thaI jaze. eka svabhAvavALe AtmA svIkAra karavAmAM Avaze te temAM bIjA svabhAvanI utpatti nahi thAya, ane vartamAnakAlIna bhAva vinA bIjo bhAva kaI paNa vakhata prApta nahi thAya, e pramANe anityatva amUrtatvanA viSayamAM paNa syAdvAdane ja Azraya le joIe. anyathA vyavahAranA abhAvane prasaMga Avaze. AtmAne ekAta amUrta mAnavAthI tathA dehathI ekAnta bhinna mAnavAthI tene ghAta thI asaMbhava che, ane e dizAmAM hiMsA AdithI nivRtta thavAne upadeza devAvALA caraNa-karaNa Adine bodhaka tamAma zAo baMdha thaI jaze. te sivAya AtmAne saMsArarUpI khAvAthI kaI vakhata paNa uddhAra nahi thAya. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. AtmavAdiSa 241 yadvA-AtmA nityaH svakAraNavibhAgAbhAvAd AkAzavat / AkAzasya kAraNAbhAvAdeva kAraNavibhAgo naasti| yastu na nityaH, sa na svakAraNavibhAgAbhAvavAn , yathA pttH| dRzyate hi paTastantUnAM vibhAgo bhavatIti / kiJca-AtmA nityaH kAraNavinAzAbhAvAd AkAzavadeva / kAraNAbhAvAdeva hi kAraNasya vinAzAbhAvaH, yathA gaganameva / yo na nityaH, sa na kAraNavinAzAbhAvavAn arthAt kAraNavinAzavAneva, yathA pttH| dRzyate hi paTakAraNIbhUtasya tantovinAzo bhavatIti / ayaM cAtmA svakAraNAbhAvena kAraNavinAzAbhAvavAn , tasmAnitya iti / nityatvAdayamamUrtaH, amUrtatvAcca zarIrAd bhinna iti nishciiyte| athavA-AtmA nitya hai, kyoM ki usa ke kAraNoM kA vibhAga nahIM hai, jaise AkAza / AkAza ke kAraNoM kA abhAva hai, isI kAraNa usake kAraNoM kA vibhAga bhI nahIM hai / jo nitya nahIM hai, vaha apane kAraNoM ke vibhAga kA abhAva vAlA bhI nahIM hotA jaise-paTa / paTa se tantuoM kA vibhAga hotA dikhAI detA hai / aura bhI-AtmA nitya hai, kyoM ki usake kAraNoM ke vinAza kA abhAva hai, jaise-AkAza / kAraNoM kA abhAva hone se hI kAraNoM ke vinAza kA abhAva hai jaise AkAza / jo nitya nahIM hotA vaha kAraNa-vinAzabhAva vAlA bhI nahIM hotA, jaise paTa, dekhA jAtA hai ki-paTa ke kAraNabhata tantuoM kA nAza ho jAtA hai| AtmA ke janaka kAraNoM kA abhAva hai ataH vaha kAraNoM ke vinAzakA abhAva vAlA hai, arthAt AtmA ke kAraNa hI nahIM haiM to usake kAraNoM kA abhAva kyA hogA ? athavA-AtmA nitya che, kemake tenA kAraNone vibhAga nathI, jema AkAza. AkAzane kAraNene abhAva che tethI ja tenA kAraNene vibhAga paNa nathI. je nitya nathI te potAnA kAraNenA vibhAganA abhAvavALo paNa nahi thAya, jema paTa. paTathI taMtuone vibhAga thate jovAmAM Ave che. pharI paNa-AtmA nitya che. kAraNa ke tenA kAraNenA vinAzane abhAva che, jema AkAza. kAraNene abhAva hovAthI ja kAraNenA vinAzane abhAva che. jema AkAza je nitya nathI te kAraNuvinAzabhAvavALuM paNa nathI, jema paTa. jovAmAM Ave che ke-paTanA kAraNabhUta taMtuone nAza thAya che. paNa AtmAnA janaka kAraNene abhAva che, tethI te kAraNenA vinAzane abhAvavALe che, arthAta AtmAne pra. A.-31 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 AcArAGgasUtre parantvekAntanityatve, ekasyAtmano nArakatiryaGmanuSyadevagatipariNAmA nopapadheran / ekAntakSaNikatve'pi svAdhyAyAdhyayanadhyAnAdiparizramapratyabhijJAnaM nopapadyeta / tasmAdAtmA kathaJcinnityaH, kathaJcidanityaH, ityavazyaM svIkaraNIyam / yattu-" dravyakSetrakAlabhAvairekAntenaiva nityaH, avicalitasvabhAva Atme"-ti vadanti tatsarvamayuktam / tathA sati sukhaduHkhasaMsAramokSANAmanupapattirApadyeta / tatra hi AhAdAnubhavarUpaM kSaNaM sukhaM, tApAnubhavarUpaM duHkham , tiryaGmanuSyanArakadevabhavasaMsaraNarUpaH saMsAraH, aSTavidhakarmabandhaviyogo mokssH| ekAntavAdaisa lie AtmA nitya hai / AtmA nitya hone ke kAraNa amUrta hai, aura amUrta hone ke kAraNa zarIra se bhinna hai| kintu AtmA ko ekAnta nitya mAnane para eka hI AtmA naraka tiryazca, manuSya aura devagatirUpa nAnA paryAyoM ko prApta nahIM hogaa| aura ekAnta kSaNika mAnane para bhI svAdhyAya, adhyayana; dhyAna Adi kA parizrama vRthA ho jAyagA, aura pratyabhijJAna kA abhAva ho jAyagA / ata eva AtmA kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya hai, aisA avazya svIkAra karanA caahie| jo loga dravya, kSetra, kAla aura bhAva se AtmA ko ekAnta nitya avicala svabhAva vAlA mAnate haiM, vaha saba ayukta hai| aisA mAnane se sukha, duHkha, saMsAra aura mokSa nahIM bana sakate / AhlAda kA anubhava karanArUpa kSaNa sukha kahalAtA hai| saMtApa kA anubhava karanA duHkha hai| tiryaJca, manuSya, nAraka aura deva bhava meM jAnA saMsAra hai| ATha prakAra ke karmabandha kA viyoga honA mokSa hai| ekAntavAda kAraNa ja nathI te pachI tenA kAraNene abhAva zuM thaze? e kAraNathI AtmA nitya che. AtmA nitya hovAnA kAraNe amUrta che. ane amUrta hovAnA kAraNe zarIrathI bhinna che. paraMtu AtmAne ekAnta nitya mAnavAthI eka ja AtmA naraka, tiryaMca, manuSya ane devagatirU5 nAnA paryAne prApta nahi thAya, ane ekAnta kSaNika mAnavAthI paNa svAdhyAya, adhyayana, dhyAna Adine parizrama vRthA thaI jaze, ane pratyabhijJAnane abhAva thaI jaze, e kAraNathI AtmA kaMcit nitya ane kaMthacit anitya che. e pramANe jarUra svIkAravuM joIe. je mANasa dravya, kSetra, kAla ane bhAvathI AtmAne ekAnta nitya, avicala svabhAva vALo mAne che, te sarva ayukta che. e pramANe mAnavAthI sukha, duHkha saMsAra ane mekSa banI zakaze nahi. AlAdane anubhava karavArUpa kSaNa sukha kahevAya che. saMtApane anubhava karavo te duHkha che. tiryaMca, manuSya, nArakI ane devabhavamAM javuM te saMsAra che. ATha prakAranA karma baMdhane viyega tha te mekSa che. ekAntavAda zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5. AtmavAdipra0 samAlambane tu sukhaduHkhAdayaH sarve Atmano'pracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatayA'nyathAtvarUpapariNAmAsaMbhavAnnopapadyeran, nArakatvAdibhAvo yasya yAdRzo vidyate, tadanyarUpatAM nAsau prapadyeta / 243 bhAvato'prasannasyAtmanaH pUrvarUpAparityAge sati punaH prasannarUpatAyA asaMbhavaH syAt / dRzyate punaraprasannasya kadAcit prasannatA'pi sA nopapadyeta / tasmAdekAntavAdaM parityajyAnekAntavAdaH samAlambanIyaH / 1 (3) cetanAvacvanirUpaNam - ayamAtmA nizcayanayena zuddhacetanAsahitaH, vyavahAranayena ca karmAdi svIkAra karane para AtmA apracyuta, anutpanna aura sthira ekarUpa tathA eka svabhAva vAlA hone ke kAraNa, aura usameM rUpAntara honA asaMbhava hone se sukha duHkhAdi nahIM hoMge, ataH vibhinna avasthAe~ bhI nahIM ho sakeMgI, phira jo AtmA nArakatvAdi jisa rUpa meM hai vaha sarvadA usI rUpa meM rahegI - eka bhava se dUsare bhava meM nahIM jA sakegI / jo AtmA aprasanna hai, magara aprasanna kA bhI kabhI prasanna honA dikhAI detA hai, phira aisA na ho sakegA / ata eva ekAntavAda kA tyAga karake anekAntavAda kA Azraya lenA cAhie / (3) cetanAvatra - yaha AtmA nizvayanaya se zuddha cetanA se yukta hai aura vyavahAranaya se svIkAra karavAthI AtmA apracyuta, anutpanna ane sthira ekarUpa tathA eka svabhAva vALA DhAvAnA kAraNe temAM rUpAntara thavuM asaMbhavita hAvAthI sukha-duHkhAdi nahi hAya. te kAraNathI vibhinna avasthAe paNa thaI zakaze niha. pharI je AtmA nArakatvAdi je rUpamAM che, te sadA te rUpamAM ja raheze. eTale eka bhavamAMthI khIjA bhavamAM jaI zakaze nahi. vaLI je AtmA aprasanna che te peAtAnA pUrvarUpanA parityAga na kare te tene pharI prasannatAmAM AvavuM te asaMbhava che, paraMtu aprasanna paNa kAi vakhata prasanna hoya ema dekhAya che; phrI ema nahi thaI zakaze. e kAraNathI anekAntavAdane tyAga karIne anekAntavAdanA Azraya levA joIe. (3) yetanAvattva A AtmA nizcayanayathI zuddha cetanAthI yukta che ane vyavahAranayathI 'AtmAne zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 AcArAgasUtre pIDayatyAtmAnamiti jJAnarUpAzuddhacetanayA sahitazcetanAvAnityucyate / cetanAvAniti kathaJciducyate; AtmA vastutazcetanAsvarUpa evAsti / Atmano guNazcetaneti sarveSAM mataM, tadabhiprAyeNa cetanAvAnityuktam / cetanA dvividhA-zuddhA, azuddhA ceti / jJAnacetanaiva shuddhcetnaa| karmacetanA, tathA karmaphalacetanA cAzuddhacetanocyate / (4) upayogavattvanirUpaNam ayamAtmA nizcayanayena kevalajJAnakevaladarzanarUpAbhyAM zuddhopayogAbhyAM sahito vyavahAranayena matijJAnAdyupayogayuktazcetyato'yamupayogavAnityucyate / 'AtmA ko karma pIDita karate haiN| isa prakAra ke jJAnarUpa azuddha cetanA se yukta hai, ata eva AtmA cetanAvAn kahalAtA hai| AtmA ko kisI apekSA se hI cetanAvAn kahate haiM, vAstava meM to AtmA cetanArUpa hI hai| 'cetanA AtmA kA guNa hai' aisA sabakA mata hai, isI abhiprAya se use cetanAvAn kaha diyA hai| cetanA do prakAra kI hai-zuddha cetanA aura azuddha cetnaa| jJAna cetanA hI zuddha hai| karmacetanA aura karmaphalacetanA azuddha cetanA hai| (4) upayogavattvayaha AtmA nizcayanaya se kevalajJAna aura kevaladarzanarUpa zuddha upayogoM se yukta hai / vyavahAranaya se matijJAna Adi upayogoM se yukta hai, ata eva AtmA upayogavAn kahalAtA hai| karmo pIDita kare che e prakAranA jJAnarUpa azuddha cetanAthI yukta che eTalA mATe AtmA cetanavAnuM kahevAya che. AtmAne keI apekSAthI ja cetanavAna kahe che, vAstavamAM te AtmA cetanArUpa ja che. "cetanA AtmAne guNa che e pramANe sarvane mata che. e abhiprAyathI tene cetanAvAna kahI dIdhuM che. cetanA be prakAranI che. (1) zuddha-yetanA mane (2) zuddha-yetanA. jJAnayetanA zuddha cha, bhayatanA ane kamaphilacetana te azuddha-cetanA che. (4) upyogaavA AtmA nizcayanayathI kevalajJAna ane kevaladarzanapa zuddha upayogathI yukta che. vyavahAranayathI matijJAna Adi upayogothI yukta che. e kAraNe AtmA upagavAnuM kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TokA adhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdipra0 / 245 __ ayamAtmA jJAnadarzanopayogAmyAM na bhinna iti bodhayitumupayogavAniti, idaM ca jJAnAtmanorekAntabheda iti naiyAyikamataM nirAkartumuktam / sarvajJasiddhAnte tu dravyaM vastuto guNaparyAyebhyo na bhinnam, ataH kazcidabhedavivakSayA''zrayibhAvaM parikalpya-upayogavAniti nigaditam / / __upayogo dvidhA-jJAnadarzanabhedAt / savikalpa upayoga eva jJAnopayogaH, / nirvikalpa upayogo darzanopayogaH / tatra jJAnopayogo'STavidhaH-matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni paJca samyagjJAnAni, mati-zruta-vibhaMga-bhedena trINyajJAnAni ceti / ajJAnAnyapi jJAnarUpatayA jJAnavarge nikSiptAni / atraikameva kevalajJAnaM kSAyikaM sarvA AtmA jJAnopayoga aura darzanopayoga se bhinna nahIM hai' yaha batalAne ke lie use upayogavAn kahA hai| 'jJAna aura AtmA kA ekAnta bheda hai' aisA naiyAyikoM kA mata hai| isa mata kA nirAkaraNa karane ke lie yaha kathana kiyA gayA hai| sarvajJa ke siddhAnta meM dravya vAstava meM guNa aura paryAyoM se bhinna nahIM hai, ataH kathaJcit bheda kI vivakSA karake AdhArAdheya bhAva kI kalpanA se upayogavAn kahA hai| upayoga ke do bheda haiM-jJAnopayoga aura darzanopayoga / savikalpa upayoga ko jJAnopayoga kahate haiM aura nirvikalpa upayoga darzanopayoga kahalAtA hai| inameM se jJAnopayoga ATha prakAra kA hai-(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyayajJAna, (5) kevalajJAna, (6) kumatijJAna, (7) kuzrutajJAna aura (8) vibhaGgajJAna, antake tIna ajJAna kahalAte haiM / ye viparItajJAnarUpa hone ke kAraNa inheM jJAna kI koTi meM rakkhA hai| inameM AtmA jJAnapaga ane dazapagathI bhinna nathI, e batAvavA mATe ja tene upagavAna kahyo che. "jJAna ane AtmAne ekAnta bheda che" e niyAyikene mata che, e matanuM nirAkaraNa karavA mATe e kathana karavAmAM AvyuM che. sarvajJanA siddhAntamAM dravya e vAstavamAM guNa ane paryAyathI bhinna nathI, tethI kaMcita bhedanI vivaphA karIne AdhArAdheya bhAvanI kalpanAthI upagavAna kahyo che. upayoganA be bheda che-(1) jJAnopayoga ane (2) darzane paga, savikalpa upagane jJAnapayoga kahe che, ane nirvikalpa upayoga te dazano paga upAya cha. tama jJAnopayoga 13 mAranA che. (1) bhatijJAna, (2) zratajJAna, (3) avadhijJAna, (4) bhana:parya yajJAna, (5) vajJAna, tathA (6) bhatijJAna, (7) zranazAna bhane (8) vijJAna. tebhA chavaTanA va ajJAna upAya che. paraMtu viparItajJAnarUpa hovAnA kAraNe tene jJAnanI kaTimAM rAkhyA che. emAM eka zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 AcArAGgasUtre varaNarahitaM sarvataH zuddhamasti / anyAni matijJAnAdikAni catvAri jJAnAni kSAyopazamikAni dezata AvaraNarahitAni dezataH shuddhaani| trINyajJAnAnyazuddhAni / darzanopayogasya catvAro bhedAH- (1) cakSurdarzanam , (2) acakSurdazanam , (3) avadhidarzanam , (4) kevaladarzanaM c| tatraikaM kevaladarzanaM kSAyikaM sarvato'nAvaraNa sarvataH zuddhaM ca / cakSurdarzanAdIni trINi kSAyopazamikAni dezato'nAvaraNAni dezataH zuddhAni ca santi / 'jJAnAdiguNataH sarvathA bhinna Atme ' ti naiyAyikAghabhimataM tu na yuktam , jJAnAdiguNasambandhAt prAk kadAcid jJAnAdiguNahIno'pyAsIditi tasya mate eka mAtra kevalajJAna kSAyika hai, sampUrNa AvaraNa se rahita aura pUrNa zuddha hai| zeSa matijJAna Adi cAra jJAna kSAyopazamika haiM, dezataH AvaraNarahita haiM aura dezataH zuddha haiM / tInoM kujJAna azuddha haiN| darzanopayoga ke cAra bheda haiM- (1) cakSurdarzana, (2) acakSurdarzana, (3) avadhidarzana aura (4) kevaladarzana / inameM se akelA kevaladarzana kSAyika hai, pUrNa rUpa se AvaraNarahita hai aura pUrNarUpa se zuddha hai| cakSudarzana Adi tIna kSAyopazamika haiM, dezataH nirAvaraNa haiM, aura dezataH zuddha haiN| AtmA jJAnAdi guNoM se sarvathA bhinna hai' aisA naiyAyika Adi kA mata yukta nahIM hai, kyoM ki jJAnAdi guNoM kA sambandha hone se pahale kisI samaya AtmA ko jJAnAdi guNoM se rahita bhI mAnanA paDegA aura isa prakAra una ke mata meM AtmA jaDa mAtra kevalajJAna kSAyika che, saMpUrNa AvaraNathI rahita ane pUrNa zuddha che. bAkInAM matijJAna Adi cAra jJAna lApazamika che, deza thakI AvaraNarahita che. ane deza thakI zuddha che, traNa kujJAna azuddha che. zanopayoganA yAra se che-(1) yakSuzana, (2) ayazana, (3) avadhi. darzana ane (4) kevaladarzana. temAMthI eka kevaladarzana kSAyika che. pUrNarUpathI AvaraNarahita che, ane pUrNa rUpathI zuddha che. cakSudarzana Adi traNa kSApathamika che, deza thakI nirAvaraNa che ane deza thakI zuddha che. AtmA jJAnAdi guNothI sarvathA bhinna che." e niyAyika Adine mata yukata nathI-ucita nathI, kAraNa ke jJAnAdi guNene saMbaMdha thayA pahelAM kaI samaya AtmAne jJAnAdi guNothI rahita paNa mAnave paDaze, ane e pramANe tenA matamAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. atamavAdima0 247 jddruuptvaapttiH| Atmani jJAnasya nityAnAdisambandhasvIkAre'pi padArthadvayakalpanAyAM punastatsambandharUpasamavAyasya kalpanAyAM mahad gauravam , tasmAd guNaguNinorvastutastAdAtmyasvIkAra evaucityamarhati / yadi guNaguNinorabheda eva samavAyo'pItyucyeta tarhi nAsti kA'pi kSatiH / uktaJca " guNaparyayatAdAtmyaH -viziSTaM dravyamucyate / utpattivyayanaiyatva,-paryAyAstasya shaashvtaaH||1||" iti / (5) pariNAmitvanirUpaNamayamAtmA prinnaamii| pratisamayamaparAparaparyAyeSu gamanaM pariNAmaH, ho jAyagA / AtmA meM jJAna kA nitya-anAdi sambandha svIkAra kiyA jAya to do padArtha mAnane paDeMge, aura una donoM arthAt AtmA aura jJAna ko sambaddha karane ke lie tIsarA samavAya sambandha mAnanA hogA, yaha baDA gaurava hogaa| ata eva guNa aura guNIkA vAstava meM tAdAtmya sambandha svIkAra karanA hI ucita hai| agara guNa aura guNI ke abheda ko hI samavAya sambandha kahate ho to use svIkAra karane meM koI hAni nahIM hai / kahA bhI hai :--- " jo guNa aura paryAya ke tAdAtmya se yukta ho vaha dravya kahalAtA hai| usa dravya kI paryAyeM sadA utpatti aura vinAzavAlI haiM, aura ve anAdipravAharUpa haiM " // 1 // (5) AtmA kA pariNAmIpanaAtmA pariNAmI hai| pratyeka samaya eka paryAya ko choDakara dUsarA paryAya AtmA jaDa thaI jaze. AtmAne viSe jJAnane nitya-anAdi saMbaMdha svIkAra karavAmAM Ave te be padArtha mAnavA paDaze, ane te baMne arthAta AtmA ane jJAna te baMne ne sambaddha karavA mATe trIje koI samavAya saMbaMdha mAnave paDaze. e bhAre gaurava thaze. te kAraNathI guNa ane guNIne vAstavamAM tAdamya saMbaMdha svIkAra kare eja ucita che. athavA guNa-guNInA abhedane ja samavAya saMbaMdha kahe te tene svIkAra karavAmAM koI prakAre hAni nathI. kahyuM paNa che:- "je guNa ane paryAyanA tAdAsyathI yukata hoya te dravya kahevAya che te dravyanI paryAye sadAya utpatti ane vinAza vALI che, ane te anAdipravAhapa che." III (5) sAmAnu prinnaamiiAtmA pariNAmI che. pratyeka samaya eka paryAyane choDI bIjo paryAya dhAraNa kare te pariNAma kahevAya che. te pariNAma jemAM hoya te pariNAmI kahevAya che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 AcArAgasUtre so'syAstIti pariNAmI / anena 'AtmA kUTasthanityaH' iti mataM nirAkRtam / 'AtmA kUTasthanityaH' iti svIkAre pUrvadazAyAM yathAvidha AtmA, tathAvidha eva jJAnotpattisamaye'pi bhavet , tadA pUrvamavijJAtAtmA kathaM padArthavijJAtA syAt , pratiniyatasvarUpasyApracyutirUpatA kauTasthyamiti svIkArAt / yadi tadA padArthavijJAtRtvaM svIkriyate tadA pUrvamavijJAturvijJAtarUpatve pariNAmApattyA tanmate kauTasthyabhaGgaH / tasmAdAtmanaH pariNAmitvamavazyaM svIkaraNIyam / (6) prabhutvanirUpaNamayamAtmA nizcayanayena mokSatatkAraNarUpazuddhapariNAmArtha pariNamanadhAraNa karanA pariNAma kahalAtA hai| yaha pariNAma jisa meM ho vaha prinnaamii| isa vizeSaNa se AtmA kI kUTasthanityatA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai / AtmA kUTastha nitya hai, aisA svIkAra karane para AtmA jaisA pahale ajJAtA thA vaisA hI jJAna kI utpatti ke samaya bhI rahegA / aisI dazA meM AtmA pahale ajJAtA thA to bAda meM padArthoM kA jJAtA kaise hogA ?, kyoM ki Apa ke mata ke anusAra pratiniyata svarUpa se cyuta na honAjaisA kA taisA hI banA rahanA-kUTasthatA hai| agara bAda meM AtmA ko padArthoM kA jJAtA svIkAra karate ho to pahale jo ajJAtA thA, usa kA jJAtA ke rUpa meM pariNamana ho gayA ataH kUTasthanityatA naSTa ho gaI / ata eva AtmA ko pariNAmI avazya mAnanA cAhie / AtmA kUTastha nitya nahIM varan pariNAmI nitya hai| (6) AtmA kA prabhutvanizcayanaya se AtmA mokSa aura mokSa ke kAraNarUpa zuddha pariNAmoM ke lie A vizeSaNathI AtmAnI phUTasthanityatAnuM nirAkaraNa karyuM che. "AtmA phUTastha nitya che" e svIkAra karavAthI AtmA je pahelAM hatuM te ja jJAnanI utpattinA samayamAM paNa raheze, evI dazAmAM AtmA pahelAM ajJAtA hatA te pachI padArthone mAtA kevI rIte thaze?, kemake-ApanA mata pramANe pratiniyata svarUpathI cuta nahi thatAM je che te ja banI rahe te kUTasthatA che. agara te pachIthI AtmAne padArthone jJAtA svIkAra kare che te prathama je ajJAtA hate tenuM jJAtAnA rUpamAM pariNamana thaI gayuM, tethI phUTastharUpa nityatA nAza pAmI gaI A kAraNathI AtmAne pariNAmI avazya mAna joIe. AtmA phUTastha nitya nathI paraMtu pariNAmI nitya che. (6) sAmAna prbhutvnizcaya naya pramANe AtmA mekSa ane mokSanA kAraNarUpa zuddha pariNAme zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5. AtmavAdipra0 249 sAmarthyAt , tathA vyavahAranayataH saMsAratatkAraNarUpAzuddhapariNAmArtha pariNamanazaktimattvAca prabhurityucyate / __ ayamAtmA mokSamArgopadezakatayA, ratnatrayeNa mokSasAdhakatayA, sarvajJatvaprAptizaktimattayA ca prabhurityucyate / ." sarvajJo nAsti kazci"-diti nAstikamataM nirAkartuM sarvajJatayA'pyAtmanaH prabhutvamastIti saMvedyate / yathA-abhrapaTalamalAcchannaM ravicandra-jyotiH, suvarNa rajataM vA kramazo naimalyaM prApnuvat , sarvathA'bhrapaTalamalAdivyapagame sarvato bhAvenApi zuddhi prApnoti, tathA rAgadveSAdibhirazuddha AtmA kramazaH zuddhiM labhamAnaH pUrNazuddhimapi prApnoti sa evAtmA 'sarvajJaH' ityucyate / pariNamana-sAmarthyavAlA hai, tathA vyavahAra naya se saMsAra aura saMsAra ke kAraNarUpa azuddha pariNAmoM ke lie pariNata hone kI zakti se yukta hai / isa kAraNa AtmA prabhu kahalAtA hai / yaha AtmA mokSamArga kA upadeza dene kI, ratnatraya ke dvArA mokSasAdhana kI aura sarvajJAtAprApti kI zakti se yukta hone ke kAraNa prabhu hai, 'koI sarvajJa nahIM hai| aise nAstikamata kA nirAkaraNa karane ke lie sarvajJarUpa meM bhI AtmA kA prabhutva sUcita kiyA gayA hai| jaise-meghapaTala tathA mala se AcchAdita sUrya, candramA kI jyoti, suvarNa yA cAMdI, krama se nirmala hote-hote, abhrapaTala yA mala ke sarvathA haTa jAne para pUrNarUpa se zuddha ho jAne haiM, usI prakAra rAgadveSa Adi se azuddha AtmA dhIre-dhIre zuddha hotA huA pUrNa zuddhatA prApta kara letA hai| isa prakAra pUrNa zuddha AtmA hI sarvajJa kahalAtA hai / mATe pariNamana-sAmarthya vALe che. tathA vyavahAra nayathI saMsAra ane saMsAranA kAraNarUpa azuddha pariNAmo mATe pariNata thavAnI zakitathI yukata che. A kAraNathI AtmA prabhu kahevAya che. A AtmA mokSamArgane upadeza devAnI, ratnatrayanA dvArA mekSasAdhananI ane sarvatAprAptinI zakitathI yukta hovAnA kAraNe prabhu che. "keI sarvajJa nathI" e je nAstikamata che tenuM nirAkaraNa karavA mATe sarvajJarUpamAM paNa AtmAnuM prabhutva sUcita karyuM che. jema-meghasamUha tathA maLathI AcchAdita sUrya, caMdramAnI ti, suvarNa athavA cAMdI vagere kamathI nirmala thatAM thatAM meghasamUha athavA maLanA khasI javAthI pUrNa zuddha rUpamAM AvI jAya che-zuddha thaI jAya che, te pramANe rAga-dveSa AdithI azuddha AtmA dhIre dhIre zuddha thaIne pUrNa zuddhatA prApta karI le che. e pramANe pUrNa zuddha AtmA ja sarvajJa kahevAya che. pra. A.-32 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 AcArAgasatre kizca-AtmA svasya hitaM kartumanyaM nApekSate; svayameva svahitasAdhane kSamaH, ata evAtmanaH prabhutvaM sidhyati, tasmAt svahitamicchunA mokSaprAptikAraNIbhUte tapaHsaMyamArAdhane pravartitavyam / (7) kartRtvanirUpaNamayamAtmA-adRSTAdikarmakaraNAt , nizcayanayena zuddhabhAvakartRtvAt , vyavahAranayato dravyabhAvakarmaNAM nokarmabAhyazarIrAdInAM kartRtvAcca, kartetyucyate / AtmaikAntarUpeNA'karteti sAMkhyamatamapAkartumuktam-'AtmA karte'ti / / dUsarI bAta yaha hai ki-AtmA apanA kalyANa karane meM anya kI apekSA nahIM rkhtaa| vaha svakIya kalyANa-sAdhana meM svayaM samartha hai| isI se AtmA kA prabhutva siddha hotA hai / ataH Atmahita ke abhilASI puruSa ko mokSakAraNabhUta tapa aura saMyama kI ArAdhanA meM pravRtta honA cAhie / (7) AtmAkA kartRsayaha AtmA adRSTa Adi karma karane se, nizcayanaya kI apekSA zuddha bhAvoM kA kartA hone se; tathA vyavahAranaya se dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarma-bAhyazarIra AdikA kartA hone se kartA kahalAtA hai, 'AtmA ekAntarUpa se akartA hai' sAMkhya ke isa mata kA nirAkaraNa karane ke lie AtmA ko kartA vizeSaNa lagAyA hai| bIjI vAta e che ke -AtmA pitAnuM kalyANa karavAmAM bIjAnI apekSA rAkhato nathI, te pitAnA kalyANasAdhanamAM pote ja samartha che. te kAraNathI AtmAnuM prabhutva siddha thAya che. e kAraNathI AtmahitanA abhilASI purUe mokSanA kAraNabhUta tapa ane saMyamanI ArAdhanAmAM pravRtta thavuM joIe. (6) mAmAnu uttA AtmA adaSTa Adi karmo karavAthI, nizcayanayanI apekSAe zuddha bhAvene kartA hovAthI tathA vyavahAranayathI dravyakarma, bhAvakarma tathA nekarsa-bAhyazarIra Adine kartA hovAthI kartA kahevAya che. AtmA ekAntarUpathI akartA che." sAMkhyanA A matanuM nirAkaraNa karavA mATe AtmAne kartA vizeSaNa ApyuM che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. AtmavAdipra0 251 audArikAdizarIrasya kartA'sti, AdimatpratiniyatAkAritvAt , kumbhasya yathA kulAlaH / yatpunarakartRkaM tadAdimatmatiniyatAkAramapi na bhavati, yathA'bhravikAraH / yazca zarIrasya kartA sa AtmA, ityevamAtmanaH katRtvaM sidhyati / atrAdimattvavizeSaNaM mervAdInupAdAya hetoranaikAntikatvavAraNAya / yadvA-AtmA kartA, svakarmaphalabhoktatvAt vaNikkRSIvalAdivat / AtmA svakRtakarmaphalabhoktA tasmAt kartA, yathA vaNikkRSIvalAdayo'kRtakarmaNaH phalaM na prApnuvanti / isa audArikAdi zarIra kA koI kartA hai, kyoM ki audArikAdi zarIra AdimAn aura pratiniyata AkAravAlA hai, jaise-ghaDekA kartA kuNbhaar| jo vastu vinA kartA kI hotI hai vaha AdimAna aura niyata AkAra vAlI nahIM hotI, jaise-bAdala kA vikAra / jo zarIra kA kartA hai, vaha AtmA hai / isa prakara AtmA kA kartRtva siddha hotA hai| yahA~ 'Adimata ' vizeSaNa se meru Adi se hone vAle anekAtinka doSakA nivAraNa kiyA gayA hai, kyoM ki ve AdimAna nahIM hai| athavA AtmA kartA hai, kyoM ki vaha apane karmoM kA bhoktA hai, jaise vaNika yA kisAna / AtmA apane karmoM ke phalakA bhoktA hai isa kAraNa kartA hai| jaise-vaNika yA kisAna Adi vinA kiye karma kA phala nahIM bhogate, isI prakAra AtmA vinA kiye karma kA phala nahIM bhogatA / A dArikAdi zarIrane keI kartA che, kAraNa ke audArikAdi zarIra, AdimAna ane pratiniyata AkAra vALuM che, jema ghaDAne kartA kuMbhAra. je vastu kartA vinAnI hoya che, te AdimAna ane niyata AkAra vALI heya nahi, jema vAdaLane vikAra. je zarIrane kartA che te AtmA che. e prakAre AtmAnuM kartutva siddha thAya che. ahIM "Adimat ' vizeSaNathI meru AdithI thavA vALA anekAntika doSanuM nivAraNa yu che, 1265 te 'mAhimAna' nathI. athavA-AtmA kartA che, kAraNa ke te pitAnA karmone bhetA che. jema vaNika athavA kheDuta. AtmA pitAnAM karmonAM phalane bhetA che, te kAraNathI kartA che, jema vaNika athavA kheDuta Adi, karma karyA vinA karmanuM phaLa bhegavatA nathI. te pramANe AtmA karma karyA vinA tenuM phaLa bhagavate nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 AcArAGgasUtre yadvA-AtmA sukRtaduSkRtakarmaNAmakartA na bhavati, sukRtaduSkRtakarmaphalarUpasukhaduHkhAnubhavAt / akarturAtmanaH sukhaduHkhAnubhavo na yujyate, tathA sati atiprasaMgAt / muktAnAmapi sAMsArikasukhaduHkhAnubhavApatteH, akartRtvA'vizeSAt / anubhavitRtvena bhoktRtvasiddhiH, bhoktRtvena ca kartRtvasiddhiH / yadyayamAtmA kartA na bhavettadA'nubhavitA'pi na bhavet / na cAnubhavituH kartatvasvIkAre muktasyApi kartRtvaprasaGgaH, iti vAcyam , muktAtmanaH sAkSirUpeNAnubhavasattve'pi dravyabhAvakamarahitatvAdeva sAMsArikaviSayasukhAdijanakakarmakartRtvAsaMbhavenAkartRtvAt , athavA-AtmA sukRta aura duSkRtarUpa karmoM kA akartA nahIM hai, kyoM ki vaha apane sukRta aura duSkRta karmoM ke phalasvarUpa sukha-duHkha kA anubhava karatA hai| AtmA akartA hotA to use sukha-duHkha kA anubhava nahIM honA cAhie thA / kartA na hone para bhI phala kA bhoktA mAnane se gaDabaDI maca jaaygii| phira to mukta jIvoM ko bhI sAMsArika sukha aura duHkha bhoganA paDegA, kyoM ki ve bhI akartA haiN| AtmA anubhava karane vAlA hone ke kAraNa bhoktA siddha hotA hai aura bhoktA hone ke kAraNa kartA siddha hotA hai| AtmA kartA na hotA to anubhavitA ( anubhava karanevAlA) bhI na hotA / ' anubhava karanevAle ko kartA mAnane para muktAtmA ko bhI kartApana kA prasaGga AyagA' aisA kahanA ucita nahIM hai, kyoM ki muktAtmAoM ko sAkSIrUpase anubhava hone para bhI, dravya-bhAva ko se rahita hone ke kAraNa ve sAMsArika - athavA AtmA sukRta ane duSkRtarUpa karmone akartA nathI, kAraNa ke te pitAnA sukRta ane duSkRta rUpa karmonA phalasvarUpa sukha-duHkhane anubhava kare che. AtmA akartA hatA te tene sukha-duHkhane anubhava nahi thavo joIe. kartA na hovA chatAMya paNa phalane bheTatA hovAthI gaDabaDa thaI jaze. pharI te mukata jIvene paNa saMsAranuM sukha ane duHkha jogavavuM paDaze kAraNa ke te paNa akartA che. AtmA anubhava karavA vALo hovAthI bhakatA siddha thAya che, ane bhokatA hovAnA kAraNe kartA siddha thAya che. AtmA kartA na hoya te anubhavitA (anubhava karavA vALo) na hoya. "anubhava karavA vALAne kartA mAnavAthI mukatAtmAne paNa kartApaNAne prasaMga Avaze, ema kahevuM te ucita nathI. kAraNa ke mukatAtmAone sAkSIrUpa anubhavathI hovA chatAMya dravya, bhAva karmothI rahita hovAnA kAraNe te zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5. AtmavAdipra0 253 akartRtvAcca tasya sAMsArikaviSayasukhAnAmabhoktRtvaM ca sidhyati / prakRte hi katRzabdenAdRSTAdijanakakarmaNa eva kartRtvaM vivakSitam , tena muktAtmani nAtiprasaMgaH / tathA ca yaH sAMsArikasukhaduHkhAdyanubhavitA sa eva tatkAraNIbhUtakarmaNaH kartA, akrtubhoktRtvaanupptteH| (8) bhoktRtvasiddhiHayamevAtmA mohodayena zuddhamAtmasvabhAvaM vismRtya paravastuni mohitaH san rAgadveSaM karoti, rAgadveSavazo'hanizaM navanavaviSayasaMgrahArtha prayatamAnastadviyoge sati cintAvyAkulitacetA ArttaraudradhyAnamupagataH svAtmani karmarajaH viSayasukha Adi ke janaka karmoM ke kartA nahIM haiM, isa kAraNa ve akartA haiM / aura akartA hone ke kAraNa ve sAMsArika viSayasukhoM ke bhoktA bhI nahIM haiN| yahA~ 'kartA' zabda se adRSTa Adi ke janaka karmoM kA kartA hI vivakSita hai, ataH mukta AtmA meM atiprasaGga nahIM AtA, ata eva siddha huA ki jo sAMsArika sukha-duHkha Adi kA bhoktA hotA hai, vahI una ke kAraNabhUta karma kA kartA bhI hotA hai| jo kartA nahIM hai vaha bhoktA bhI nahIM hai| (8) AtmA kA bhokrtRtva AtmA moha ke udaya se zuddha AtmasvarUpa ko bhUlakara para-padAthoM meM mohita hotA huA rAga-dveSa karatA hai| rAga-dveSa ke vaza ho kara rAta-dina navIna navIna viSayoM kA sagraha karane ke lie prayatnazIla hotA huA, aura unakA viyoga hone para cintA se vyAkulacita ho kara ArtadhyAna aura raudradhyAna ko prApta hotA hai, aura isa saMsAranA viSayasukha vagerene utpanna karanAra karmone kartA nathI. e kAraNathI te AtmA akartA che, ane akartA hovAnA kAraNe te saMsAranA viSayasukhanA bhakatA paNa nathI. ahiM kartA zabdathI adaSTa AdinA janaka karmone kartA ja vivakSita che. tethI mukata AtmAmAM atiprasaMga AvatuM nathI. e kAraNathI ema siddha thayuM ke je saMsAranA sukha-duHkha vagerene bhokatA che, te enA kAraNabhUta karmone kartA paNa hoya che, je kartA nathI te bhakatA paNa nathI. (8) maamaanulaatRtvAtmA mehanA udayathI zuddha AtmasvarUpane bhUlI jaIne para-padArthomAM mehita thaIne rAga-dveSa kare che, rAgadveSane vaza thaIne rAtrI ane divasa navA-navA viSayene saMgraha karavA mATe prayatnazIla rahete thake, ane tene viyega thatAM cintAthI vyAkulacitta thaIne ArtadhyAna ane raudradhyAna ne prApta thAya che, ane te kAraNathI potAnA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 AcArAgasUtre smupaadtte| yathA ko'pyajJAnI vyAdhinidAnabhUtamapathyamaznanavAJchitamapi jvarAdikaM svayamutpAdayati, tathA'yamAtmA karmabandhanamavAJchannapyAtaraudradhyAnavazena karmabandhanaM prApnoti / yathA karmabandhanaM svayamevAdatte, tathA tatphalamapi bAhyaM kiJcinnimittamapekSya svayamevopabhuGkte / evaM cAtmano bhoktRtvaM sidhyati / bhoktRtvAcca kartatvamapi tasya nirvAdham / sAMkhyasiddhAnte prakRteH kartRtvaM, na tu jIvasya, bhoktatvaM cApi jIvasyopacaritameva / dapaNAkArAyAM buddhau saMkrAntAnAM sukhaduHkhAdInAM svAtmani kAraNa apanI AtmA meM karma-raja ikaTThI kara letA hai| jaise ajJAnI manuSya roga ke kAraNabhUta apathya kA sevana karatA huA na cAhate hue bhI jvara Adi ko utpanna kara letA hai, usI prakAra AtmA karmabandhana kI icchA na kara ke bhI Arta-raudradhyAna ke adhIna hokara karmabandha ko prApta hotA hai| jaise karmabandha ko AtmA svayaM grahaNa karatA hai, usI prakAra kisI bAhya nimitta kI apekSA se usakA phala bhI svayaM hI bhogatA hai| isI prakAra AtmA meM bhoktApana siddha hotA hai, aura bhoktA hone se usa meM kartApana bhI vinA kisI bAdhA ke siddha ho jAtA hai / sAMkhyamata se prakRti kartA hai, jIva nahIM, aura bhoktApana jIva meM upacAra se hai| darpaNAkAra buddhi meM pratibimbita hone vAle sukha-duHkha Adi kA AtmA meM pratibimba AtmAne viSe karma--raja (karmanA rajakaNe) ekaThI karI le che, jema ajJAnI manuSya roganA kAraNabhUta apathyanuM (rega utpanna kare tevuM) sevana karIne, pite IcchatuM nathI te paNa javara (tAva) Adine utpanna karI le che. te pramANe AtmA karmabaMdhananI IcchA nahi karavA chatAMya paNa Arsa-raudra dhyAnane AdhIna thaIne karma baMdhanane prApta thAya che. jevI rIte karmabaMdhanane AtmA pote ja grahaNa kare che, te pramANe kaI bAhya nimittanI apekSAthI tenuM phala paNa pite ja bhogave che. e pramANe AtmAmAM bhakatApaNuM siddha thAya che. ane bhokatA hovAthI temAM koI prakAranI bAdhA vinA kartApaNuM paNa siddha thaI jAya che. sAMkhyamata pramANe prakRti kartA che, jIva kartA nathI. tApaNuM te paNa jIvamAM upacArathI che. darpaNAkAra buddhimAM pratibimbita (pratibiMbarUpe) thavAvALA (dekhAvavAvALA) sukha-duHkha AdinuM pratibiMba AtmAmAM paDI zakatuM nathI, sphaTika zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.1 sU.5 AtmavAdipra0 255 pratibimbodayAsaMbhavAt / sphaTikadarpaNAdAvapi pariNAmenaiva prativimbodayasamarthanAt / tAdRzapariNAmAGgIkAre ca jIvasya kartRtvaM, svata eva bhoktRtvaM ca siddham / (9) AtmanaH svazarIraparimANatvamayamAtmA svshriirprimaannH| nizcayanayena lokAkAzaparimANo'saMkhyAtapradezI c| vyahAranayataH zarIranAmakarmodayAjjAtena mUkSmazarIreNa sthUlazarIreNa vA samAnaparimANo bhavati, tasmAdayaM svazarIraparimANa ityucyate / nahIM paDa sakatA / sphaTika tathA darpaNa Adi meM jo pratibimba paDatA hai so pariNAmI hone ke kAraNa hI par3atA hai| sphaTika Adi ekAnta apariNAmI hote to una meM kisI bhI vastu kA pratibimba nahIM paDa sakatA thaa| isa prakAra kA pariNAma svIkAra kara lene para jIva meM kartApana siddha ho jAyagA aura phira bhoktApana bhI svataH siddha ho jaaygaa| (9) AtmAkA zarIraparimANa__ AtmA prApta zarIra ke barAbara hai, arthAt zarIra kA jo parimANa hai| vahI AtmA kA bhI parimANa hai| AtmA nizcayanaya se lokAkAza ke barAbara asaMkhyAta pradezI hai / vyavahAranaya se zarIranAmakarma ke udaya se prApta hue sUkSma yA sthUla zarIra kA jo parimANa hai usI parimANavAlA AtmA hai, ata eva AtmA zarIra parimANa kahalAtA hai| tathA darpaNa AdimAM je pratibimba paDe che, te pariNAmI hovAnA kAraNe paDe che. sphaTika Adi je ekAnta apariNamI heta te temAM kaI paNa vastunuM pratibiMba paDI zakata nahI. A pramANe pariNAma svIkAra karI levAthI jIvamAM kartApaNuM sidhdha thaI jaze, ane katApaNuM paNa svataH sidhdha thaI jaze. (e) mAtmAnu shrii25maaAtmA prApta zarIranI barAbara che, arthAt zarIranuM je parimANa che te AtmAnuM paNa parimANa che. AtmA nizcayanayathI kAkAzanI barAbara asaMkhyAtapradezI che. vyavahAranayathI zarIranAmakarmanA udayathI prApta thaela sUkama athavA skUla zarIranuM je parimANa che. te parimANa vALe AtmA che, eTalA mATe AtmA zarIra parimANa kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 AcArAgasatre AtmA sarvavyApIti vedAntikAdimataM, tathA''tmA-aNuriti kasyacinmataM ca nirAkartuM zarIraparimANa ityuktam / AtmanaH sarvavyApitve niSkriyatvAd bhavAntarasaMkrAnterasaMbhavApattirAkAzavat / AtmA zarIramAtravyApI, zarIra eva tadguNopalabdheH, agnyauSNyavat , athavA ghaTAdiguNavat / yathA ghaTAdevarNAdayo guNA yatrava deze dRzyante tatraiva tasyAstitvaM pratIyate, nAnyatra / evamAtmano'pi guNAzcaitanyAdayo zarIra eva dRzyante, na bahiH, tasmAd dehapramANa evaavmaatmeti| na ca puSpAdInAM AtmA sarvavyApaka hai' aisA vedAntika Adi kA mata hai| koI-koI yaha bhI mAnate haiM ki-'AtmA aNu-parimANavAlA hai' ina saba matoM kA nirAkaraNa karane ke lie AtmA ko zarIra-parimANa vizeSaNa lagAyA hai| AtmA ko sarvavyApaka mAne to vaha niSkriya ThaharegA aura bhavAntara meM nahIM jA sakegA, jaise AkAza / ____ AtmA zarIramAtravyApI hai, kyoM ki zarIra meM hI usake guNa upalabdha hote haiM, jaise agni kI uSNatA athavA ghaTa aadi| jaise ghaTa Adi ke guNa rUpa vagairaha jisa jagaha dekhe jAte haiM usI jagaha usakA astitva pratIta hotA hai, anyatra nahIM / isa prakAra AtmA ke guNa caitanya Adi jahA~ pAye jAe~ vahIM usakA astitva mAnanA cAhie / AtmA ke guNa zarIra meM hI pAye jAte haiM ataH zarIra meM hI AtmA kA astitva svIkAra karanA ucita hai, ataH AtmA zarIraparimANa hI hai| "AtmA sarvavyApaka che." e vedAMtika Adine mata che keI kaI ema paNa mAne che ke -"AtmA aNu-parimANavALo che." te sarva matenuM nirAkaraNa karavA mATe AtmAne zarIra-parimANa vizeSaNa lagADyuM che. AtmAne sarvavyApaka mAnaze te te niSkriya karaze ane bhavAntaramAM jaI zakaze nahi, jema AkAza. AtmA zarIramAtravyApI che kAraNa ke zarIramAM ja tenA guNa upalabdha thAya che. jema agninI uNutA athavA ghaTa AdinA guNa japa vagere je jagyAmAM jovAmAM Ave che, te ja jagyAmAM tenuM astitva pratIta thAya che, anyatra (bIjA sthaLe) nahi. e pramANe AtmAnAM caitanya Adi guNa jovAmAM Ave, tyAM ja tenuM astitva mAnavuM joIe. AtmAne guNa zarIramAM ja jovAmAM Ave che te kAraNathI zarIramAM ja AtmAnA astitvano svIkAra kare te ucita che. tethI AtmA zarIra zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 AtmavAdipra0 gandhAdiguNaH puSpAdyavasthitidezAdanyatrApyupalabhyate, tathA ca hetoranaikAntikatvApattiriti vAcyam, puSpAdyAzrita gandhAdipulAnAM vaisasikyA prAyogikyA vA gatyA gatimattvena tadupalambhakaghrANAdidezaparyantagamanopapatteriti / 257 AtmA sarvagato na bhavati, tadguNasya sarvatrAnupalabhyamAnatvAt / yasya yasya guNaH sarvatrAnupalabhyamAnaH sa sa sarvagato na bhavati, yathA ghaTaH / ayaM cAtmA sarvatrAnupalabhyamAna guNavAn, tasmAt sarvagato na bhavatIti / vyatirekyudAharaNaM tu vyomAdi / na cAsiddho'yaM heturiti vAcyam, dehavyatiriktadeze buddhyAdInAM yaha kahanA ThIka nahIM hai ki - 'phUla Adi kA guNa - gandha vagairaha phUla kI jagaha se dUsarI jagaha bhI pAye jAte haiM, isa kAraNa ApakA hetu anekAntika hai' kyoM ki gandha ke AdhArabhUta pudgala svAbhAvika gati se yA prayatnajanya gati se gatimAn hone ke kAraNa, gandha ko grahaNa karane vAle prANa - deza taka Ate haiM / tAtparya yaha hai ki jahAM phUlakI gandha hai vahA~ usa gandha ke AdhArabhUta gandha - pudgala bhI hote haiM, isa kAraNa hetu meM vyabhicAra nahIM AtA / nahI hai, kyoMki AtmA sarvavyApaka sarvatra nahIM pAye jAte / jisa-jisa ke guNa hote, vaha padArtha sarvavyApaka nahI hotA, jaise sarvatra nahIM pAye jAte, ataH vaha sarkayApaka nahI hai / AkAza yahAM vyatirekI udAharaNa hai / 'yaha hetu asiddha hai, ' aisA nahIM kaha sakate, kyoM ki deha se ati AtmA ke guNa sarvatra upalabdha nahIM ghaTa / AtmA ke guNa ( dh parimANu che. " phUla AdinA guNa-gaMdha vagere phulanI jagyA vinA khIjI jagyAe paNa jovAmAM Ave che te kAraNathI Apane hetu anaikAntika che." ema kahevu. te ThIka nathI. kAraNa ke gaMdhanA AdhArabhUta pudgala svAbhAvika gatithI athavA prayatnajanya gatithI gatimAna hAvAnA kAraNe, gaMdhane grahaNa karavA vALA ghrANudeza sudhI Ave che. tAtparya e che ke jyAM phUlanI gaMdha che tyAM te gadhanA AdhArabhUta gadhapudgala paNa hoya che, A kAraNa hetumAM vyabhicAra AvatA nathI, zrI AcArAMga sUtra H 1 AtmA sarvavyApaka nathI. kemake AtmAnA guNu satra jovAmAM AvatA nathI, jenA guNu satra upalabdha thatA nathI, te padArtha sarvavyApaka hAya nahi, jema ghaTa. AtmAnA guNa sarvatra jovAmAM AvatA nathI, e kAraNathI te sarvavyApaka nathI. AkAza ahiM vyatirekanu udAharaNa che. te hetu asiddha che." ema kahI zakAze pra. A.-33
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 AcArAGgasUtre guNAnAmasadbhAva iti sarvaiH svIkArAt / zarIre tadguNasattve hetornAprasiddhatA, itthaM ca dehAda bahirdeze'pi AtmA'stIti vAdaM parityajya svadeha evAtmA'stIti mantavyam / yadvA - AtmA vyApako na bhavati cetanatvAt, yattu vyApakaM tanna cetanam, yathA gaganam / cetanaM cAtmA, tasmAnna vyApakaH / itthamavyApakatve siddhe tasya tatraivopalabhyamAnaguNatve kAya pramANatA'pi siddhA / yat punaraSTasamayasAdhyakevalisamudghAtAvasthA yAmAhatAnAmapi caturdazarajjvAtmakalokavyApitvenAtmanaH rikta deza meM buddhi Adi guNoM kA sadbhAva nahIM hai, aisA sabhI ne svIkAra kiyA hai| zarIra meM AtmA ke guNoM kA astitva hai hI, ata eva hetu asiddha nahIM hai / isa prakAra zarIra se bAhara AtmA kA astitva mAnanA chor3a kara svadeha meM hI astitva mAnanA cAhie. athavA - -AtmA vyApaka nahIM hai, kyoM ki vaha cetana hai / jo vyApaka hotA hai vaha cetana nahIM hotA, jaise AkAza / AtmA cetana hai; ataH vyApaka nahIM hai / jAne para pUrvokta hetu se ( kyoM ki isa se AtmA kI avyApakatA siddha ho zarIra meM hI usa ke guNa pAye jAte haiM, isa hetu se ) AtmA kI zarIrapramANatA bhI siddha ho jAtI hai / ATha samaya meM sampanna hone vAle kevalisamudghAta kI avasthA meM caudaharAjU loka meM AtmA kA vyApta ho jAnA jo yahA~ mAnA hai, vaha nahi. kAraNa ke dehathI atirikta ( deha sivAya ) dezamAM buddhi Adi guNNAne sadbhAva nathI. e pramANe saue svIkAreluM che. zarIramAM AtmAnA guNAnuM astitva che ja, e kAraNathI hetu asiddha nathI. A pramANe zarIranI bahAra AtmAnuM astitva mAnavuM tyajIne peAtAnA dehamAM ja astitva mAnavuM joIe. athavA--AtmA vyApaka nathI, kAraNa ke te cetana che. je vyApaka hAya che te cetana hAya nahi, jema AkAza. AtmA cetana che te kAraNathI vyApaka nathI. A hetuthI AtmAnI avyApakatA siddha thavAthI pUrvokta hetuthI ( kemake zarIramAM ja tenA guNa jovAmAM Ave che e hetuthI ) AtmAnI zarIrapramANatA paNa siddha thai jAya che. ATha samayamAM sapanna thavA vALA kelisamudghAtanI avasthAmAM cauda rAjUlAkamAM AtmAnuM vyApta thaI javAnuM ahiM je mAnyuM che, te kAdAcitka zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.5. AtmavAdipra0 259 sarvavyApitvaM, tat kAdAcitkamiti na tena vybhicaarH|| AtmA zyAmAkataNDulamAtro na bhavati, aGgaSThaparvamAtro vA na bhavati, tAvanmAtrasyopAttazarIravyApitvAt , tile tailavat tvakaparyantazarIravyApitvena copalabhyamAnaguNatvAt , tasmAdupAttazarore tvakaparyantazarIravyApIti siddham / ___(10) amUrtatvanirUpaNamAtmA amUrtaH, indriyairagrAhyatvAt , khaDgAdibhiracchedyatvAt , zUlAdibhirabhedyatyAt , rUparahitatvAt , anAdyamUrtapariNAmatvAt , nityatvAt / kAdAcitka ( kabhI-kabhI honevAlA) hai, usa se vyabhicAra nahI AtA / ____ AtmA zyAmAka dhAnyakaNa barAbara nahIM hai, na aMgUThe ke parva (pora) ke barAbara hI hai, itanA sA AtmA eka sAtha samasta zarIra meM vyApaka nahIM ho sakatA, magara AtmA ke guNa to saMpUrNa zarIra meM upalabdha hote haiM, jaise tiloM meM tela sarvatra pAyA jAtA hai, ata eva siddha huA ki AtmA prApta zarIra meM tvacAparyantavyApI hai| (10) AtmA kA amUrtatvaAtmA amUrta hai, kyoM ki vaha indriyoM ke dvArA grahaNa nahIM kiyA jAtA, vaha khaDga Adi se chedA nahIM jA sakatA, zUla Adi se bhedA nahIM jA sakatA, vaha arUpI hai, anAdi kAla se amUrta pariNAmavAlA hai aura vaha nitya hai / (4Ayita thApANu) che, temA vyaliyA2 mAvata nathI. AtmA zyAmAka dhAnyanA kaNa barAbara nathI; temaja aMgUThAnA parva (pira) barAbara paNa nathI. eTale AtmA eka sAthe samasta zarIramAM vyApaka thaI zakato nathI, paraMtu AtmAnA guNa te saMpUrNa zarIramAM upalabdha thAya che, jema talamAM tela sarvatra hoya che. e kAraNathI e siddha thayuM ke AtmA A prApta zarIramAM tvacA-cAmaDI sudhI vyApI rahela che. (10) mAnu abhUtatva AtmA amUrta che. kAraNa ke te Indri dvArA grahaNa karI zakAtuM nathI, khaDaga (talavAra) AdithI chedI zakAtuM nathI, phUla AdithI bhedI zakAtuM nathI, arUpI che, anAdi kAlathI amUrta pariNAmavALo che. ane te nitya che zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 AcArAgasUtre anena-"AtmA nAtIndriyo nApi jaDAd bhinnaH" iti nAstikamataM nirastam / ___ navamUrto'yamAtmA netrAdibhirindriyaistu na vijJeyastahiM kathamimaM jano jaaniiyaat-'astytraatme'-ti| zrUyatAm-kasyacit samakSamaSTavarSIyo bAlastiSThati; tatsamAnAkRtimanmayI puttalikA'pi tiSThati / tatrAsau draSTA pazyati-iyaM puttalikA cakSurghANakarNayuktA'pi draSTuM prAtuM zrotuM vA na zaknoti, punarayaM bAlazcakSubhyAM pazyati, puSpamAghAti, kasyacidbhASitaM zRNoti ca / isa kathana se nAstika ke isa mata kA nirAkaraNa ho gayA ki-' AtmA na atIndriya hai aura na jaDa se bhinna hai| zA-AtmA amUrta hai, netra Adi indriyoM se jAnA nahIM jA sakatA to manuSya kaise samajhe ki AtmA kA astitva hai / / samAdhAna-suniye / mAna lIjie kisI ke sAmane ATha varSa kA bAlaka khaDA hai, usI ke samAna AkRtivAlI miTTI kI eka putalI bhI rakkhI hai| donoM ko dekhane vAlA dekhatA hai ki-yaha putalI netra, nAka aura kAna se yukta to hai kintu dekhane meM sUMghane meM aura sunane meM samartha nahIM hai, aura yaha bAlaka A~khoM se dekhatA hai, phUla sUghatA hai, aura kisI kA bhASaNa sunatA hai / A kathanathI nAstikanA e matanuM nirAkaraNa thaI gayuM ke "AtmA atIndriya nathI, bhane 4thI minna nathI." zaMkA-AtmA amUrta che, netra Adi IthiI jANI zakAtuM nathI, te pachI mANaso kevI rIte samajI zakaze ke AtmAnuM astitva che. samAdhAna-sAMbhaLe? mAnI le ke kaI (mANasa)nA sAme eka ATha varSane bALaka ubhe che. tenI bAjumAM tenA jevI samAna AkRtivAlI mATInI eka putaLI paNa rAkhI che. A bannene jevAvALAM juve che ke A putalI netra, nAka, kAnathI yukta te che, paraMtu javAmAM, suMghavAmAM ane sAMbhaLavAmAM samartha nathI. ane A bALaka netrathI juve che, phUla saMghe che ane koInuM bhASaNa sAMbhaLe che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdipra0 ___ iyaM ca puttalikA na kiJcidicchati, punarayaM bAlaH sakalendriyaviSayamupabhujya sukhiibhvitumicchti| yadi ko'pi khaDgamutthApyemAvabhidhAvet tadA puttalikA pUrvavadevAvasthitA bhaviSyati, bAlastu khaDgAbhighAtajanitaduHkhAdudvijya palAyiSyate / asau bAlaH kamapi bubhukSitaM bAlamupakariSyati bhojanIyavastupradAnena, kamapi cAnyaM bAlaM capeTAdiprahAreNa krandayiSyati / puttalikA tu hitamahitaM vApi kiJcinnaiva kartuM prabhaviSyati / yadi miSTAzanAya bAla AhUto bhavet tadAnIM satvaramAgato bAlo bhoktuM pravarteta, tajjanyasukhAnubhavo'pi tasya jAyeta / puttalikA tu nAgamiSyati na kiMcid bhokSyate, kA vArtA sukhAnubhavasya ? / yaha putalI kucha bhI icchA nahIM karatI magara bAlaka sabhI indriyoM ke viSayoM kA bhoga karake sukhI hone kI icchA karatA hai| agara koI talavAra uThAkara inheM mArane dADe to putalI jyoM kI tyoM khaDI rahegI magara bAlaka talavAra ke AghAta ke duHkha se udvigna ho kara yA AghAta kI AzaGkA se bhAga jaaygaa| vaha bAlaka kisI bhUkhe bAlaka ko bhojana dekara usakA upakAra bhI karegA aura kisI bAlaka ko thappaDa Adi mArakara rulAegA, magara putalI kisIkA hita yA ahita karane meM samartha nahIM hai| agara bAlaka ko miThAI khAne ke lie bulAyA jAya to usI samaya Akara vaha miThAI para TUTa paDegA aura use miThAI khAne ke sukha kA anubhava bhI hogaa| putalI na miThAI ke lie AegI na khAegI, sukha kA anubhava karane kI to bAta hI alaga rahI / ata eva yaha nizcaya hotA hai ki bAlaka meM jIva kA lakSaNa jJAna A putaLI kAMI paNa IcchA karatI nathI. paraMtu bALaka sarva IndriyanA viSayane bhegA karIne sukhI thavAnI IcchA kare che. athavA keI talavAra uThAvIne tene mAravA deDe te putalI te jema che tema tyAM ubhI raheze. paraMtu bAlaka talavAra mAravAnA duHkhathI udvigna-ciMtAtura banIne athavA te mAravAnI AzaMkAthI lAgI ze. e bALaka kaI bhUkhyA bALakane bhejana ApIne tene upakAra paNa karaze ane kaI bALakane thapaDa Adi mArIne tene rovarAvaze, paraMtu putalI keInuM hita ke athavA ahita karavA samartha nathI. athavA bALakane miThAI khAvA mATe bolAvavAmAM Ave te teja samaye AvIne miThAI para tUTI paDaze ane tene miThAI khAvAno sukhane anubhava paNa thaze. putalI miThAI mATe Avaze nahI. ane khAze paNa nahI. te sukhanA anubhavanI te vAta ja judI rahI. e kAraNathI nizcaya thAya che ke zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 AcArAGgasUtre tathA cAyaM nizcayaH-bAle jIvalakSaNasya jJAnasya sadbhAvAd bAlazarIre jIvo'stIti / eyamanyatrApi sajIvazarIre jIvasya sattA nizcetuM zakyate / vastuto'yamAtmaiva kartA bhoktA nAnAvidhazubhapariNatikartA ceti / ayamAtmA saMsArAvasthAyAM svajJAnavazena duHkhamarjayati / uktaJca "saMsAre paryaTan jantu,-4huyonisamAkule, zArIraM mAnasaM duHkhaM, prApnoti bata dAruNam // 1 // ArtadhyAnarato mUDho, na karotyAtmano hitam , tenAsau sumahat klezaM, paratreha ca gacchati" // 2 // vidyamAna hai, isa lie usa meM jIva hai| isI prakAra anyatra bhI sajIva zarIra meM jIva kI sattA kA nizcaya kiyA jA sakatA hai| vAstava meM yahI AtmA kartA, bhoktA aura nAnA prakAra kI zubha aura azubha pariNatiyoM kA kartA hai| AtmA saMsAraavasthA meM apane ajJAna ke AdhIna ho kara duHkha upArjana karatA hai, kahA bhI hai : " nAnA prakAra kI yoniyoM se yukta isa saMsAra meM bhramaNa karatA huA jIva aneka aura bhayAnaka zArIrika evaM mAnasika duHkha prApta karatA hai // 1 // ArtadhyAna aura raudradhyAna meM lIna rahane vAlA mUDha jIva AtmA kA hita nahIM karatA / isI kAraNa vaha isa loka aura para loka meM mahAn kleza pAtA hai " // 2 // bAlakamAM jIvanuM lakSaNa-je jJAna te vidyamAna che, te kAraNathI temAM jIva che. e pramANe anyatra paNa sajIva zarIramAM jIvanI sattAne nizcaya karI zakAya che. vAstavamAM A AtmA kartA, bhakatA ane nAnA prakAranI zubha ane azubha pariNatione kartA che. AtmA saMsAra avasthAmAM pitAnA ajJAnane AdhIna thaIne duHkha upArjana kare che. kahyuM paNa che ke - nAnA prakAranI niyathI yukata A saMsAramAM bhramaNa karato thako jIva aneka bhayAnaka zArIrika ane mAnasika duHkha prApta kare che. lA. A dhyAna ane raudradhyAnamAM lIna rahevA vALo mUDha jIva AtmAnuM hita karatuM nathI. A kAraNathI te A loka ane paralokamAM mahAna phleza pAme che. rA. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1.5 AtmavAdipa0 (11) AtmanaH pratizarIraM bhinnatvamAtmA-pratizarIraM bhinnaH / ekasyaivAtmanaH pratizarIrasattve tu janmamaraNabandhamokSavyavasthA nopapadyeran / anyo jAtaH, anyo mRtH| anyo baddhaH, anyastu mukta iti vyavasthA kathamupapadyeta, tasmAt pratizarIraM bhinna iti siddham / tathA cAnantA AtmAna iti mantavyam / anenA'dvaitavAdo niraakRtH| (12) AtmanaH paudglikkrmsNyuktbmaymaatmaa-pauglikkrmsNyuktH| nizcayanayena karmarahito'pi vyavahAranayato'nAdikAlataH paugalikakarmasaMvaddho'sti, nasmAdayaM paugalikakarmasaMyukta iti kathyate / ___ (11) AtmA kA pratizarIrabhinnatvaAtmA alaga-alaga zarIroM meM alaga-alaga hai| samasta zarIroM meM eka hI AtmA kA astitva mAnA jAya to janma, maraNa, bandha aura mokSa kI vyavasthA nahIM ho skegii| arthAt koI janamA, koI marA, koI baddha huA aura koI mukta huA, aisI vyavasthA kaise bana sakegI? ataH AtmA pratyeka zarIra meM alaga hI siddha hotA hai| AmAe~ ananta haiN| aisA mAnanA cAhie / isa se advaitavAda kA nirAkaraNa ho gayA / (12) AtmA kA paudgalika karmasaMyogayaha AtmA paudgalika karmoM se saMyukta hai| nizcayanaya se karmarahita hone para bhI vyavahAranayakI apekSA anAdikAla se paudgalika karmoM ke sAtha AtmA (11) AtmAnuM pratizarIrabhinnatva AtmA jUdA-jUdA zarIramAM jUdA-jUda che. samasta zarIramAM eka ja AtmAnuM astitva mAnavAmAM Ave te janma, maraNa baMdha ane mekSanI vyavasthA thaI zakaze nahI. arthAta, keInuM janma, keInuM maraNa, keI baddha thAya ane kaI mukata thAya evI vyavasthA kevI rIte banI zakaze? A kAraNathI "AtmA pratyeka zarIramAM alaga che." ema siddha thAya che AtmA anaMta che ema mAnavuM joIe, AthI advaitavAdanuM nirAkaraNa thaI gayuM. (12) AtmAne paugalika karmasaMga A AtmA paugalika karmothI saMyukata (karmo sAthe joDAele) che nizcayanayathI kamarahita hovA chatAMya paNa vyavahAranayanI apekSA anAdikAlathI paugalika zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 AcArAgasatre ___Atmano mithyAtvena sahAnAdiH smbndhH| anAdimithyAtvajanitavibhAvapariNAmarUparAgadveSapariNatyA''tmA saMtaptAyogolaka iva salilaM sarvatobhAvena jJAnAvaraNIyAdikarmadalaM samAkRSya svasmin saMyojayati / tato'sau vahninAghyogAlaka iva, nIreNa kSIramiva tena karmadalenaikyabhAvaM prApya mUrta iva bhavati, ata eva nizcayanayenA'mUrto'pi vyavahAranayenAtmA mUrta ityucyate / karmasambandho'yamAtmano vyavahAranayata eva / kA saMyoga hai| ata eva use paudgalika karmoM se saMyukta kahate haiN| mithyAtva ke sAtha AtmA kA anAdi sambandha hai| anAdikAlInamithyAtvajanita vibhAva-pariNatirUpa rAga-dveSa se AtmA apane samasta pradezoM se jJAnAvaraNa Adi ke karmadalikoM ko usI prakAra grahaNa karatA hai, jaise khUba tapA huA lohe kA golA jala ko grahaNa karatA hai| ataH jaise agni aura lohagolaka ekameka se ho jAte haiM, aura dUdha-pAnI eka-meka hoyA huA pratIta hotA hai, isI prakAra karmadalikoM ke sAtha AtmA ekameka hokara mUrta-sA ho jAtA hai| isa prakAra nizcayanaya se amUrta hone para bhI vyavahAranaya se AtmA mUrta hai| AtmA aura karma kA vaha sambandha vyavahAranaya se hI samajhanA caahie| karmonI sAthe AtmAne saMga che. e kAraNathI tene paugalika karmothI saMyukta mithyAtvanI sAthe AtmAne anAdi saMbaMdha che. anAdikAlIna mithyAtvathI utpanna vibhAva-pariNatirUpa rAga-dveSathI AtmA pitAnA samasta pradezothI jJAnAvaraNa AdinA karmone evI rIte grahaNa kare che ke jevI rIte khUba tapele leDhAne goLa jalanuM grahaNa kare che. eTale ke jema agni ane leDhAne goLa ekameka thaI jAya che, ane dUdha-pANa ekameka thayelA pratIta thAya che. te pramANe karma. dalikenI sAthe AtmA eka-meka thaIne mUrta je thaI jAya che. A pramANe nizcayanayathI amUrta hovA chatAMya paNa vyavahAranayathI AtmA mUtta che. AtmA ane karmane A saMbaMdha vyavahAranayathI ja samaja joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. AtmavAdipa0 265 karmabandhApekSayA''tmanA saha pudgalasyaikyarUpaH saMbandhaH, parantu lakSaNApekSayA dvayobhinnatA pratIyate / tasmAdAtmana ekAntenA'mUrtatvaM nAsti / idamatra tattvam-bandhastu vastutaH pudgalasya pudgalena saha bhavati; yathA pRthak pRthak pudgalA rUpasnigdhaguNAbhyAM parasparaM bandhaM prApnuvanti tadvat-AtmanA saha pUrvabaddhaiH karmapudgalaiH saha nUtanakarmapudgalA nivadhyante / Atmano'saMkhyAtapadezeSveSAM karmapudgalAnAmavagAhanaM bhavati / Atmana ekaikapradeze'nantakarmapudgalAstiSThati / AtmapadezAnAM karmapudgalAnAM caikakSetre'vagAhanarUpa eva bandhaH / IdRzo'yaM bandho nAsti / karmabandha kI apekSA AtmA ke sAtha pudgagala kA ekatva-rUpa-sambandha hai, kintu lakSaNoM se donoM bhinna-bhinna pratIta hote haiM, isa lie AtmA meM ekAnta amUrtatA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki-vAstava meM pudgalakA bandha to pudgala ke sAtha hI hotA hai, jaise pRthak pRthak pudgala rUkSatA aura snigdhatA guNoM ke kAraNa paraspara baddha ho jAte haiM, isa prakAra AtmA ke sAtha pahale se ba~dhe hue karmapudgala ke sAtha navIna karmapudgaloM kA bandha hotA hai, ina pudgaloM ko avagAhanA AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM hotI hai / AtmA ke eka-eka pradeza meM ananta pudgala rahate haiN| AtmapradezoM kA aura karma-pudgaloM kA bandha ekakSetrAvagAhana rUpa hI hai, jaise eka pudgala dUsare pudgala ke sAtha snigdhatA aura rUkSatA guNa ke kAraNa mila kara skandha bana jAtA hai, vaisA AtmA aura pudgala kA bandha nahIM hotaa| karma karma baMdhanI apekSA AtmAnI sAthe pudgalane ekatvarUpa saMbaMdha che, paraMtu lakSaNethI baMne bhinna bhinna pratIta thAya che. e kAraNathI ekAnta mUratA nathI. tAtparya e che ke -vAstavamAM pudgalane baMdha te pugalanI sAthe ja thAya che. pRthaka-pRthaka pudgala rUkSatA ane snigdhatA guNenA kAraNe paraspara baddha thaI jAya che. e pramANe AtmAnI sAthe prathamathI baddha thayelA (AtmAne prathama seTelA) karmayuganI sAthe navIna karma pudgalone baMdha thAya che. te pugalonI avagAhanA AtmAnA asaMkhyAta pradezomAM thAya che. AtmAnA eka eka pradezamAM ananta puddagala rahe che. AtmAnA pradeza ane karma pudgalane baMdha ekakSetrAvagAhanarUpa ja che. jevI rIte eka yugala bIjA pudgalanI sAthe snigdhatA ane rUkSatA guNanA kAraNe maLIne skaMdha banI jAya che, tevI rIte AtmA ane pudgalane baMdha thatA nathI. karmayugalonI avagAhanA AtmAnI sAthe A prakAre anAdikAlathI cAlI Ave che pra. A-34. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 AcArAgasUtre yathA-pudgalasya pudgalena saha snigdharUkSaguNasadbhAve sati skandhabhAvarUpo bandho bhavati / karmapudgalAnAmavagAhanA''tmanA sahetthamanAdikAlataH pravRttA, yatekapiNDarUpaM kArmaNazarIrameva saMjAyate / tacca zarIramAtmanaH pradezamekamapi na muJcati / AtmanaH sarvapradezamabhivyApya tile telamiva kArmaNazarIraM tiSThati, kintu-akSarasyAnantatamo bhAgo vartata eva, meghapaTalAcchAditaryarazmivat / idaM kArmaNaM zarIraM taijasaM ceti dvayaM zarIramatisUkSmaM sadA''tmanA saha vartate / yatra sUkSmazarIre sthUlazarIre vA'yamAtmA gacchati tatpramANo bhavan saMkucito vistRto vA bhavati / tadAnImidaM dvayaM zarIramapi sUkSmasthUlazarIrAnusAreNa saMkucitaM vistRtaM vA bhavati / ___yathA-akRtrimaparvatAdau skandharacanA vidyamAnaiva, tathApi tasmAt pudgaloM kI avagAhanA AtmA ke sAtha isa prakAra anAdikAla se calI AtI hai ki eka piNDarUpa kArmaNa zarIra hI utpanna hotA hai| yaha kArmaNa zarIra AtmA ke eka bhI pradezako nahIM choDatA / AtmA ke samasta pradezoM ko vyApta karake, tila meM tela kI taraha kArmaNa zarIra rahatA hai, kintu jJAna kA anantavA bhAga bAdaloM se AcchAdita sUrya kI prabhA ke samAna khulA rahatA hI hai| yaha kArmaNa zarIra aura taijasa zarIra atyanta sUkSma hai aura AtmA ke sAtha sadaiva rahate haiM / jisa sUkSma yA sthUla zarIra meM AtmA jAtA hai usI zarIrapramANa saMkucita yA vistRta ho jAtA hai, aura usa samaya ye donoM zarIra bhI sUkSma athavA sthUla zarIra ke anusAra saMkucita athavA vistRta ho jAte haiN| jaise akRtrima parvata Adi meM skandha kI racanA to jyoM kI tyo vidyamAna rahatI hai ke ekapiMDa, kAmaNa zarIra ja utpanna thAya che te kAmaNa zarIra AtmAnA eka paNa pradezane cheDatuM nathI. AtmAnA tamAma pradezane vyApta (cAreya tarapha gherAyeluM) karIne talamAM tela rahe che te pramANe kAmaNuM zarIra rahe che. paraMtu jJAnane anaMta bhAga, vAdaLAothI DhaMkAelI sUryanI prabhA pramANe khulle rahe ja che ? te kAmaNa zarIra ane tejasa zarIra atyanta sUkSma che. ane AtmAnI sAthe te hamezAM rahe che. je sUkSma ke skUla zarIramAM AtmA jAya che te zarIra pramANe saMkucita athavA vistRta thaI jAya che. ane te samaya A bane zarIra paNa sUkSama athavA skUla zarIranA anusAre saMkucita athavA vistRta tha/ laya che. jevI rIte akRtrima parvata AdinA skaMdhanI racanA te jevI che tevI ja zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdima skandhAt purAtanAH pudgalAH kSaranti nUtanAstu tatrAgatya milanti, tathA'nayostaijasa-kArmaNa-zarIrayoH svarUpaM na kadAcid vinazyati, parantu tatratyAH purAtanAH karmapudgalAH svasvaphalamadAnapurassaraM svAvasthitisamayaM samApyApagacchanti, nUtanAH punaH karmapudgalA AtmapradezeSu militvA saMbaddhA bhavanti / evAmAtmapradezaiH sahAnAdikAlataH pravAharUpo'yaM samAyAtaH karmaNAM sambandhaH / ___ ayaM ca karmasambandhastadaiva vinakSyati, yadA'yamAtmA muktiM labheta / AbhyAM taijasakArmaNazarIrAbhyAM viyoga eva muktirucyate / yadyanAdikAlataH kArmaNazarIraM saMsAriNo na syAt tadA kadAcidapi navInakArmaNavargaNAbhirbandho na bhavet / kArmaNazarIrAbhAvAdeva siddhAnAM kArmaNavargagAparipUrNe'pi siddhakSetre karmabandho na bhavati / phira bhI usa skandha se purAne pudgala khirate rahate haiM aura navIna pudgala Akara usameM mila jAte haiM, isI prakAra taijasa aura kArmaNa zarIra kA svarUpa kabhI naSTa nahIM hotA, kintu usameM ke purAne karma-pudgala apanA-apanA phala dekara, apanI sthiti kA kAla samApta karake haTa jAte haiM aura navIna pudgala AtmapradezoM meM milakara baddha ho jAte haiM / isa prakAra AtmapradezoM ke sAtha karmoM kA sambandha anAdikAla se pravAharUpa meM calA AtA hai| __ yaha karma-sambandha usI samaya naSTa hogA, jaba AtmA mukta ho jAyagA / taijasa aura kArmaNa zarIra se sarvathA viyoga ho jAnA hI AtmA kI mukti hai / saMsArI jIva ke sAtha anAdi kAla se kArmaNa zarIra kA sambandha na hotA to navIna karmavargaNAoM kA sambandha kabhI na hotA / yadyapi siddhakSetra kArmaNavargaNA se bharA huA hai, phira bhI siddhoM meM kArmaNa zarIra na hone se unheM karmabandha nahIM hotaa| vidyamAna rahe che, te paNa te skaMdhamAMthI purANa pudgala kharatAM rahe che. ane navIna pudgala AvIne temAM maLI jAya che. e pramANe tejasa ane kArpaNa zarIranuM svarUpa kaI vakhata paNa nAza thatuM nathI, paraMtu temAM purANA karmapugala pita-pitAnuM phaLa ApIne pitAnI sthitine samaya samApta karIne haThI jAya che, ane navIna pudgala AtmapradezamAM maLIne baddha thaI jAya che. A pramANe AtmapradezonI sAthe karmone saMbaMdha anAdi kALathI pravAharUpamAM cAlyo Ave che. - A kama-saMbaMdha te samaye nAza thaze ke jyAre AtmA mukata thaI jaze tejasa ane kArmaNa zarIranI sarvathA viyoga thaI je teja AtmAnI mukita che. saMsArI jIvanI sAthe anAdi kAlathI kArpaNa zarIrane saMbaMdha jo na hota te navIna kavargaNAone saMbaMdha paNa keI vakhata nahI thatuM, je ke siddhakSetra zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 AcArAgasUtre (13) Atmana UrdhvagatisvabhAvatvamayamAtmA-UrdhvagatizIlaH, agurulaghutvAt / yadyevaM tahi kathamadho gacchati / alAburyathA svabhAvata UrdhvagamanazIlopi mallepAjjale'yo gacchati; tadapagamAdUrdhvamAjalAntAd gacchati, evamAtmApi karmalepAdadho gacchati tadapagamAdUrdhvamAlokAntAd gacchati / yathA vA-eraNDavIjamapi bandhanamuktaM sarvaM gcchti| (13) AtmAkA UrdhvagatisvabhAva yaha AtmA Urdhvagamana svabhAva vAlA hai; kyoM ki vaha agurulaghu hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki agara aisI bAta hai to AtmA adhogamana kyoM karatA hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki jaise pAnI meM Upara kI ora gamana karane kA taMbekA svabhAva hai, phira bhI miTTI kA lepa kara dene se vaha ayogamana karatA hai aura lepa haTa jAne para jala kI sataha taka Upara kI ora uThatA hai| isI prakAra AtmA karmalepa ke kAraNa nIce jAtA hai aura karmalepa haTa jAne se loka ke agrabhAga taka upara kI ora jAtA hai| athavA jaise-eraNDa kA bIja bandhana se mukta hokara upara jAtA hai usI prakAra AtmA bhI karmabandhana kA nAza hone para upara jAtA hai| kAmaNavargaNAothI bharelo che, te paNa siddhomAM kArmaNa zarIra nahi hevAthI tene karmabaMdha thato nathI. (13) sAmAna gatispA sA mAtbha gati-gamana-syA vANo cha, 25 te pazu3-1dhu cha. te prazna karI zakAya che ke agara jo e pramANe che te AtmA ardhagamana kema kare che? A praznane uttara e che ke tuMbaDAne svabhAva jema pANImAM uparanI tarapha AvavAne che te paNa tene mATIne lepa karI devAthI te pANImAM nIce jAya che. ane mATIne lepa dUra thatAM jalanI sapATI sudhI uparanA bhAgamAM Ave che. e pramANe AtmA kamalepanA kAraNe nIce jAya che, ane karmalepa dUra thavAthI lokanA agrabhAga sudhI uparanA bhAgamAM jAya che. athavA jevI rIte eraMDAnuM bIja baMdhanathI mukta thatAM upara jAya che. te pramANe AtmA paNa karmabaMdhana nAza thatAM upara jAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 lokavAdipra0 lokavAdiprakaraNam 269 yaH punarevaMrUpamAtmAnaM sarvathA vijJAyAtmasvarUpanirUpaNaparaH sa eva vastuto lokavAdItyAha--' lokavAdI' iti / lokyate sarvajJairiti lokaHSaDjIvanikAyarUpaH / atra lokazabdena SaDjIvanikAyo gRhyate, bhagavatA''tmajJAnameva puraskRtya lokavAdipratibodhanAt / yaH SaDjIvanikAyarUpaM lokaM vijAnAti sa eva lokavAdI = lokasvarUpakathanasvabhAvavAn, na tu SaDjIvanikAyAnabhijJa ityarthaH / SaDjIvanikAyarakSaNenaivAtmasvarUpaM prakaTIbhavati / tazca SaDjIva lokavAdiprakaraNa jo isa prakAra AtmA ke svarUpa ko jAna kara AtmA ke nirUpaNa meM tatpara hotA hai vahI vAstava meM lokavAdI hai / sarvajJoM dvArA jo lokA jAya - avalokana kiyA jAya vaha loka hai, arthAt SaDjIvanikAya ko loka kahate haiM / ' loka ' zabda se yahA~ SaDjIva nikAya kA hI grahaNa kiyA gayA hai, kyoM ki bhagavAn ne AtmajJAna ko hI Age rakhakara lokavAdI kA kathana SaDjIvanikAyarUpa loka ko jAnatA hai vahI lokavAdI hai, arthAt loka ke karane vAlA hai, kintu SaDjIvanikAya se anabhijJa nahIM / kiyA hai / jo svarUpa kA kathana SaDjIvanikAya kI rakSA karane se hI AtmA kA svarUpa prakaTa hotA hai / ssddjiivleAkavAdIprakaraNa jo A pramANe AtmAnA svarUpane jANI karIne AtmAnA nirUpaNamAM tatpara thAya che te vAstavika rIte leAkavAdI che. 6 sarvajJA dvArA je leAkAvAya-avaleAkana karAya, arthAt sarvajJA jene joi zake che te loka che. arthAt SaDUjIvanikAyane leAka kahe che. lAka ' zabdathI SaDU jIvanikAyanuM ja grahaNa karyuM che, kAraNa ke bhagavAne AtmajJAnane ja AgaLa rAkhIne leAkavAdInuM kathana karyuM" che. je SajIvanikAyarUpa leAkane jANe che, te leAkavAdI che, arthAt leAkanA svarUpanuM kathana karavA vALA che SaDjhanikAyathI anabhijJa hAya te nahi. Sa jInikAyanI rakSA karavAthI ja AtmAnuM svarUpa pragaTa thAya che. SaDU zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ___ AcArAGgasUtre nikAyajJAnaM vinA tadrakSaNaM na saMbhavati / ataH SaDjIvanikAyasvarUpaM nirUpyate jIvAstAvat saMkSepato dvividhAH-siddhA asiddhAzceti / tatra mukti prAptAH siddhAH, saMsAriNo'siddhAH / saMsAriNaH punardvividhAH-trasa-sthAvarabhedAt / tatra pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthaavraaH| trasAzcaturvidhAH - dvIndriya - trIndriya - caturindriya - pazcendriyabhedAt / tatrendriyANi paJca zrotra-cakSu-Ni-rasanasparzanAkhyAni / pRthivIkAyo'pkAyastejaskAyo vAyukAyo vanaspatikAyazceti paJcavidhA jIvA ekendriyAH / kRmyAdayo dviindriyaaH,| pipIlikAdayastrIndriyAH, bhramarAdayazcaturindriyAH / mnussyaadyHpnycendriyaaH|| nikAya kI rakSA usake jJAna ke abhAva meM nahIM ho sakatI, ataH SaDjIvanikAya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai saMkSepa meM jIvoM ke do bheda haiM--siddha jIva aura asiddha jIva / mukta jIva siddha kahalAte haiM aura saMsArI jIva asiddha kahalAte haiN| saMsArI jIva bhI do prakAra ke haiM-trasa aura sthAvara / pRthivIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, aura vanaspatikAya sthAvara haiM / trasa jIva cAra prakAra ke haiM-dvindriya, trIndriya,caturindriya aura paJcendriya / zrotra, cakSa, ghrANa (nAka), rasanA aura sparzana, ye pAMca indriyA haiN| pRthivIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspati kAya, ye pAMca sthAvara jIva ekendriya haiN| kRmi Adi dvIndriya haiM / pipIlikA (ciuMTI) Adi trIndriya haiM / bhaurA Adi cauindriya haiN| manuSya Adi paJcendriya haiN| javanikAyanI rakSA tenA jJAnanA abhAvamAM thaI zakatI nathI, te kAraNathI zarUjIvanikAyanAM svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che - sapamA nAme me cha.-(1) siddha mana (2) masiddha. bhuta te siddha kahevAya che ane asiddha te saMsArI jIva kahevAya che. saMsArI jIva paNa meM prA2nA che. (1) sa mana (2) sthA12. pRthivIya, 2054|y, 44Aya, vAyukAya, ane vanaspatikAya te sthAvara che. trasa jIva cAra prakAranA che. dvIndriya, trIndriya, yaturindriya ane. payandriya. zrotra (na) yakSu (natra), prAe (118), 2sanA (M), mane 25zana (yAma31), 2pAMya diyo che. pRthivIya, ma54Aya, tejaskAya, vAyukAya ane vanaspatikAya, A pAMca sthAvarajIva ekendriya che, kRmi Adi dvIndriya che. kIDI Adi trIndriya che, bhamarA vagere cauindriya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdima atra pazca sthAvarA ekatrasazceti militvA Sa jIvanikAyA bhavanti eSAM pratyekaM bhedAn pradarzayAmaH ___ (1) pRthivIkAyabhedAHpRthivIkAyastAvaducyate-pRthivyeva kAyo yasya sa pRthivIkAyaH / pRthivIkAyAdayaH paJca sthAvaranAmakarmodayAt samutpannAstasmAdime sthAvarA iti kathyante / pRthivIkAyo'nekavidhaH, zuddhapRthivIzarkarA-vAlukAdibhedAt / tatra zarkarAdibhedarahitA mRttikArUpA, tathA gomayakacavarAdirahitA vA pRthivI pAMca sthAvara aura eka trasa milakara Sa jIvanikAya haiN| ina sabake bheda dikhalAte haiM (1) pRthivIkAya ke bhedapRthivI hI jisa kA zarIra ho, vaha pRthvIkAya kahalAtA hai| pRthvIkAya Adi pAMcoM sthAvaranAkarma ke udaya se utpanna hone ke kAraNa sthAvara kahalAte haiN| pRthivIkAya aneka prakAra kA haiM-zuddha pRthivI, zarkarA, vAllU aadi| unameM zarkarA Adi bhedoM se rahita mRttikArUpa, tathA gobara yA kacarA Adi se rahita pRthivI zuddhapRthivI kahalAtI hai| patthara ke choTe-choTe khaNDoM se milI huI mRttikA zarkarA pRthivI hai / che, manuSya Adi paMcendriya che pAMca sthAvara ane eka trasa maLIne vahUchavanikAya che. e tamAmanA bhede matA cha: (1) pRthivIAyanA - pRthivI jenuM zarIra hoya, te pRthivIkAya kahevAya che. pRthvIkAya Adi pAMceya sthAvaranAmakarmanA udayathI utpanna hovAnA kAraNe sthAvara kahevAya che. pRthvIkAya aneka prakAre che, zuddhapRthvI, zarkarA, vA (retI) Adi. temAM zarkarA Adi bhedathI rahita mRttikArUpa, ane chANa agara kacarA AdithI rahita pRthvI zuddhapRthvI kahevAya che. paththaranA nAnA-nAnA kakaDAethI maLelI mATI te zarkarA pRthivI che. vAla (retI) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 AcArAgasUtre zuddhapathivI / azmalaghukhaNDamizritA mRttikaa-shrkraapRthivii| vAlukAvyatimizrA mRttikA-vAlukApRthivI / evaM bahuvidhAH pRthivIkAyAH, tathAhi upala-zilA- lavaNo-para-loha -trapu-tAmra - sIsaka - rajata-suvarNa haritAlahiGgalaka-manaHzilA-sasyakAJjana-pravAlA-bhrakapaTalA-bhravAlukA-gomeda-rucakAGkasphaTika - lohinAkSa - marakata-masAragalla-bhujagendranIla-gopIcandana-gairika - haMsagarbhapulaka-saugandhika-candrakAnta-sUryakAnta-vaiDUrya-jalakAntAdayaH sarve baadrpRthiviikaaybhedaaH| ete ca zuddhapRthivyAdayaH svakhanisthitA eva cetnaavntH| gomayakacavarAdirUpazastropahatA ravivahnitAparUpazastropahatAzca gatacetanA bhavanti / bAlU milI mRttikA bAlukA pRthivI kahalAtI hai / isa prakAra pRthivIkAya ke aneka bheda haiM, ve isa prakAra : patthara, zilA, namaka, upara, lohA, rAMgA, tAMbA, zIzA, cAMdI, sonA, haDatAla, hiMgalu, mainasila, sasyakAMjana, mUMgA, abhraka abhravAlukA gomeda, rucaka, aGka, sphaTika, lohitAkSa, marakata, masAragalla, bhujaga, indranIla, gopIcandana, gerU, haMsagarbha, pulaka, saugandhika, candrakAnta sUryakAnta, vaiDUrya, jalakAnta, Adi bAdara pRthivIkAya ke bheda haiM / ve zuddha pRthivI Adi jaba apanI khAna meM sthita hote haiM tabhI sacetana hote haiN| gobara, kacarA Adi zastroM se upahata hokara yA sUrya kI dhUpa aura agni ke tAparUpa zastra se acemana ho jAte haiN| maLelI mATI vAlukA pRthivI kahevAya che. e pramANe pRthivI kAyanA aneka bheda che. 5.52, zikSA, bhAI, 52-bhAre, du, the, (), bhu, sI, Ail, sonu, tA, ti , manazikSa, surabhI, bhuu||-52paanni, ma, mazrA , gomeda, 354, 4, 25Ti4, alstAkSa, bha24ta, bhasAsa, su , chandranAsa, pIyana, gerU, sAla, Ya4, sodhi, yAnta, sUryAnta, vaiDU, restra Adi bAdarapRthivIkAyanA bheda che (A khara bAdara pRthvIkAya che). e zuddha pRthivI Adi jyAre pitAnI khANamAM sthita hoya che, tyAre te sacetana hoya che. chANa-kacare Adi zastrothI upahata (haNAelA) thaIne, athavA te sUrya ane agninA tAparUpa zastrathI acetana thaI jAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5 lokavAdima0 273 uktavAdarapRthivIkAyAnAM yatraiko jIvastatra niyamato'saMkhyAtAH pRthivIkAyA jIvAH santi / sthAnamapyeSAM pRthivI-pAtAla-bhavana-naraka-prastara-vimAnAdikaM jJeyam / sUkSmapRthivIkAyajIvAstu srvlokvyaapinH| ubhayeSAM bhedaprabhedAH srvjnyprnniitaadaagmaadvgntvyaaH|| (2) apUkAyabhedAHapakAyA'nekavidhaH-avazyAya - mihikA-karaka-haratanu-zuddha-zIto-SNakSArA-'mla-lavaNa-kSIrodaka-ghRtodakAdibhedAt / eko yatrApkAyastatrAsaMkhyAtA apakAyAH snti| bAdarApakAyAnAM samudra-hada-nadI-vApI-kUpAdiH sthAnam / sUkSmAekAyastu sarvalokavyApakaH / asyApi bhedaprabhedA Agamato vijJeyAH / ukta bAdara pRthivIkAya Adi kA jahA~ eka jIva hai vahA~ niyama se asaMkhyAta pRthivIkAya ke jIva haiN| pRthivI. pAtAla, bhavana, naraka-prastara, vimAna Adi inake sthAna haiN| sUkSma pRthivIkAya ke jIva samasta loka meM vyApta haiN| donoM ke bheda-prabheda sarvajJokta Agama se samajha lene caahie| (2) apakAya ke bhedaapakAya aneka prakAra kA hai----osa, mihikA, ole, haratanu, zuddhajala, zItajala, uSNajala, kSAra, amla lavaNajala (khArA pAnI) kSIrodaka, aura ghRtodaka Adi / jahA~ eka apkAya hai vahA~ asaMkhyAta apakAya haiN| bAdara apa-kAyakA sthAna samudra, talAva, nadI, vAvaDI, kUpa Adi haiM, aura sUkSma apakAya samasta loka meM vyApta hai| isake bhI bheda-prabheda Agama se samajhanA cAhie / 1 upara kahelA bAdara pRthivIkAya Adine jyAM eka jIva che. tyAM niyamathI asaMkhyAta pRthivIkAya jIva che. pRthivI, pAtAla, bhavana, naraka-prastara, vimAna Adi tenA sthAna che. sUtrama pRthivI kAyanA jIva samasta lokamAM vyApta che. e baMnenA bheda-prabheda sarvanA AgamathI samajI levA joIe. (2) mAyanA lehsaayn| bhane 52 che-sAsa, bhiDiyo (niDA), mAgo, rtnu(pRthvIne bhedIne tRNanA agrabhAga vagere upara rahenArUM pANI) zuddha jala (matarikSathI 59 mathavA nahIna pANI) aavel, Gorave (svalAyI garama pANInA hunu pA), mATuMsa, mAsa, kSIza64 mane to mAhi, (Aqg, vArUNa, kSIra, ISpharasa ane puSkaravara samudranAM pANI) jyAM eka apakAya che, tyAM asaMkhyAta apUkAya che. bAdara apakAyanA sthAna samudra, taLAva, nadI, vAvaDI, kUvA Adi che, ane sUvama apakAya samasta lokamAM vyApta che. tenA bheda-prabheda paNa AgamathI samajavA joIe. pra. A.-35 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 (3) tejaskAyabhedA: - tejaskAyo'nekavidhaH - aGgArAciralAtazuddhAgnyAdibhedAt / ime tejaskAyA jIvA bAdarAH / yatraikastejaskAyastatrA'saMkhyAtAstejaskAyAH santi / teSAM sthAnaM sArdhatRtIyadvIpa rUpasamaya kSetrameva, na tato bahiH / sukSmAstu sarvalokavyApinaH / eSAM bheda - prabhedAH pUrvavad vijJeyAH AcArAGgasUtre (4) vAyukAya bhedAH vAyukAyaH paurastya - pAzcAtyAdyutka limaNDalikA dibhedAdanekavidhaH / bAdaravAyukAyAnAM sthAnaM ghanavAta-tanuvAta - tadvalayAdholokapAtAlabhavanAdikam / sUkSmA vAyukAyA sarvalokavyApinaH / eSAM bhedaprabhedAH pUrvavad veditavyAH / (3) tejaskAya ke bheda - tejaskAya aneka prakAra kA hai, jaise--aMgAra, jvAlA, alAta, zuddha - agni Adi / jahA~ eka bAdara tejaskAya kA jIva hotA hai vahA~ asaMkhyAta tejaskAya hote haiM / ina kA sthAna aDhAIdvIparUpa samaya kSetra hI hai, usa se bAhara ye nahIM hote / sUkSma tejaskAya ke jIva lokavyApI haiM / ina ke bhI bheda-prabheda Agama se samajhane cAhie / vAyu ke bhI pUrvA aura Adi ke bheda se aneka prakAra haiN| bhavana Adi bAdara vAyukAya ke (4) vAyukAya ke bheda pazcimI Adi ke bheda se aura utkalika maNDalika ghanavAta, tanuvAta, valaya, adholoka aura pAtAla, sthAna haiM / sUkSma vAyukAya sarvalokavyApI hai / (3) tesDAyanA leH tesDAya bhane aDAnA che; prema he aMgAra, navAsA, asAta, zuddha agni, ADhi, jyAM eka Adara tejaskAyanA jIva hAya che tyAM asaMkhyAta tejaskAya hAya che. tenu sthAna aDhIdvIparUpa samayakSetra ja che, tenAthI bahAra te nathI. sUkSma tejarakAyanA jIva lekavyApI che. tenA paNa bheda-prabheda AgamathI jANI levA joI e, (4) vAyuayanA leha zrI AcArAMga sUtra H 1 vAyukAya paNa pUrva ane pazcima AdinA bhedathI, ane utkalika ( jema samudramAM kalleAle) mAMlaka, (mULamAMthI je gALa pharatA vAtA hAya te vAyu) yahi lehathI bhane prahArano che, dhanavAta, tanuvAta, vAya, adholo, bhane pAtAsa, bhavana Adi khAdara vAyukAyanA sthAna che, ane sUkSma vAyukAya sarva leAkavyApI che,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdipra0 imau tejaskAya-vAyukAyau gatisvabhAvatayA asAvapi nigadyate / ___ (5) vanaspatikAyabhedAHvanaspatikAyo'nekavidhaH-zaivAla - panaka - haridrA - s'draka-mUlakA - lUkasUraNa-palANDu-lazuna-kandAdibhedAt / ime vanaspatikAyAH sAdhAraNA ucyante / vRkSagucchagulmalatAdayaH pratyekazarIrA ucyante / sAdhAraNavanaspatikAyasthekasmin inake bheda-prabheda pUrvavat' Agama se jAnane cAhie / tejaskAya aura vAyukAya gatizIla hone ke kAraNa trasa bhI kahe jAte haiN| (5) vanaspatikAya ke meda vanaspatikAya aneka prakAra kA hai| jaise-zaivAla, panaka, haridrA, (haldI), Ardraka (adarakha ) mUlaka, alaka ( AlU ), sUraNa, pyAja, lahasuna, aura kanda Adi / ye vanaspatiyA sAdhAraNa kahalAtI haiN| tathA vRkSa, guccha, gulma, latA Adi pratyekazarIra kahalAtI haiN| sAdhAraNa vanaspatikAya ke eka zarIra meM ananta jIva hote haiN| inakA tenA bheda-prabheda pUrva pramANe AgamathI samajI levA joIe. tejaskAya ane vAyukAya gatizIla hovAnA kAraNe trasa paNa kahevAmAM Ave che. (5) vanaspatiyanA levanaspati ya bhane prAre cha, bha-zevAsa, 54, RAI, bhA, bhUta, Ala, sUraNa, DuMgaLI, lasaNa ane kanda Adi. A vanaspatio sAdhAraNa kahevAya che, (jemAM anaMta jIve hoya tene sAdhAraNa kahe che) tathA vRkSa, (bhagavatI sUtramAM vRkSanA traNa bheda pADela che. (1) zRMgabera (Adu)nI peThe anaMta jIvALAM jhADe, (2) HinAnI bhA34 madhya Glni ni, (3) ane tAs-tamAsa vagere pramANe saMkhyAta javALAM jhADe). guccha, gulma (navamAlikA jAI vagere) latA Adi pratyeka zarIra kahevAya che. sAdhAraNa vanaspati kAyanA eka zarIramAM ananta jIva hoya che. tenuM sthAna ghane dadhi Adi che. sUma vanaspatikAya sarva lekavyApI che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 AcArAGgasUtre zarIre'nantA jIvAH santi / eSAM sthAnaM ghanodadhyAdi / sUkSmAstu vanaspatikAyA sarvalokavyApinaH / eSAM bhedaprabhedAzca zAstrato'vaseyAH / ete paJca sthAvarAH sparzanarUpaikendriyAH / - paJca jIvanikAyA uktAH, idAnIM SaSThastrasAdhikAraH kathyate - (6) sakAyabhedAH- trasatvaM dvividhaM, kriyAto labdhitazca / tatra kriyA = karma-calanaM - dezAntaramAptiH / ataH kriyayaiva tejaskAyo vAyukAyazca traso bhavati / labdhyA tUbhau sthAvarau / dvIndriyAdayastu kriyayA labdhyApi trasA bhavanti / labdhirhi trasanAmakarmoMdayaH, dezAntaraprAptilakSaNA kriyA'pi dvIndriyAdInAm / sthAvaranAmakarmodayarUpayA sthAna ghanodadhi Adi hai / sUkSma vanaspatikAya sarvalokavyApI hai / inake bheda-prabheda zAstra se samajha lene cAhie / ina pA~ca sthAvaroM ko ekamAtra sparzanaindriya hotI hai / pAMca jIvanikAyoM kA kathana kiyA jA cukA hai| aba chaThe sakAya kA prarUpaNa kiyA jAtA hai-- (6) sakAya - sapana do prakAra kA hai - kriyA se aura labdhi se / kArya karanA, calanA, eka jagaha se dUsarI jagaha jAnA kiyA hai| isa kiyA hI tejaskAya aura vAyukAya trasa kahalAte haiM / labdhikI apekSA ye donoM sthAvara hI haiM / dvIndriya Adi, kriyA se bhI sa haiM aura labdhi se bhI / yahA~ trasanAmakarma kA udaya labdhi hai, aura dezAntara meM tenA bheda-prale zAsrathI samajI levA joIe. A pAMca sthAvarAne eka mAtra spana Indriya hAya che. A pAMca jIvanakAyAnuM kathana karI cUkayA chIe. have chaThThA trasa kAyanuM prarUpaNa karavAmAM Ave che (1) saDAya trasapaNu e prakAranu che-kriyAthI ane labdhithI. kAya karavuM, cAlavuM, eka jagyAthI bIjI jagyAe javu' te kriyA che. A kriyAthI ja tejaskAya ane vAyukAya trasa kahevAya che, labdhinI apekSAe A banne sthAvara ja che. dvIndriya Adi kriyAthI paNa trasa che ane labdhithI paNa trasa che. ahiM trasanAmaka ne udaya te labdhi che, ane dezAntaramAM gamana karavu te kriyA che. dvIndriya AdimAM e ane jovAmAM zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.5. lokavAdipra0 277 labdhyA pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sarve sthAvarA eva / evaM ca trasaH SaividhaH tejaskAya-vAyukAya-dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriya-bhedAt / tatra tejaskAyo vAyukAyazca praaguktH| dvIndriyAdiSu caturvidheSu prasajIveSu dvIndriyAstAvaducyante (1) dvIndriyaHzarIrakASThAdijA:-kamayaH, phalAdijAH-nIlaGgaprabhRtayaH, gomayAdijAH-gandolakAdayaH, jalajAH-zaGkhazaktizambUkajalaukAprabhRtayo dvIndriyAH / gamana karanA kriyA hai, dvIndriya Adi meM ye donoM pAI jAtI haiN| sthAvaranAmakarmoMdayarUpa labdhi kI apekSA pRthvI, ap , teja, vAyu, aura vanaspati, ye saba sthAvara haiN| isa prakAra trasajIva chaha prakAra ke haiM-tejaskAya, vAyukAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, aura paJcendriya / ina meM se tejaskAya aura vAyukAya kA varNana pahale kiyA jA cukA hai| dvIndriya Adi cAra prakAra ke trasajIvoM meM se prathama dvIndriya kA svarUpa batalAte haiM (1) dvIndriyazarIra aura kATha Adi meM utpanna hone vAlI kRmi, phala Adi meM utpanna hone vAle nIlaMgu vagairaha, gobara meM utpanna hone vAle giMDolA vagairaha, jala meM paidA hone vAle zaGkha, sIpa, joka Adi dvIndriya jIva haiM / ina ke sparzana aura rasanA, ye do bhAva cha. sthAvanAmabhAhaya dhanI apekSA-pRthvI, a5, te4, vAyu, vanaspati, A sarva sthAvara che. A pramANe trasa jIva cha prakAranA che-tejaskAya, vAyukAya, dviIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya. AmAMthI tejaskAya ane vAyukAyanuM varNana pahelAM karavAmAM AvyuM che. dvIndriya Adi cAra prakAranA trasa jIvamAMthI prindriya AdinuM svarUpa batAve che. (1) dviindriyzarIra ane kASTha AdimAM utpanna thavA vALA kRmi, phaLa AdimAM utpanna thavA vALA nI laMgu vagere. chANamAM utpanna thavA vALA giMDelA vagere. jalamAM utpanna thavA vALA zaMkha, zIpa, jaLo vagere dvIndriya jIva che. tene sparzana ane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 AcArAgasUtre ime sparzana-rasanobhayendriyAH dvIndriyA jIvA asNkhyaataaH| (2) trIndriyAHtrIndriyAH pipIlikAdayaH-pipIlikA-rohiNikA-kunthu-yUka-likSa-matkuNamatkoTaka-zulazula-gopadikA-khajUrA-karNazUlAdayaH prasiddhAH / ime sparzana-rasanaghANendriyAH / trIndriyA asNkhyaataaH| (3) caturindriyAHcaturindriyAH bhramarAdayaH-bhramara-vaTara-makSikA-daMza-mazaka-vRzcika-kITakasArI-pataGgAdayaH prsiddhaaH| ime sparzana-rasana-ghrANa-cakSu-rindriyAH / caturindriyA api asNkhyaataaH| indriyAM hotI haiM / dvIndriya jIva asaMkhyAta haiN| ___(2) trIndriyapipIlikA (kIDI), rohiNikA, kunthuvA, jU, lIkha, khaTamala, makoDA, zulazula, gopadikA, khajUrA, karNazUla, Adi trIndriya jIva prasiddha haiN| inake sparzana rasanA aura ghrANa, ye tIna indriyA hotI haiM / trIndriya jIva asaMkhyAta haiN| (3) caturindriyabhramara, vaTara, makkhI, DAMsa, macchara, vicchU, kITa, pataGga, kaMsArI, Adi cauindriya jIva prasiddha haiN| inake sparzana, rasanA, prANa, aura cakSu, ye cAra indriyA~ hotI haiM / ye jIva asaMkhyAta haiN| rasanA e be indriye vALA jI asaMkhyAta che. (2) zrIndriyachI, zahiNi, thupA, j, dIpa, bhaiss, mI, zulazusa, gopahiyA, kAnakhajUrA, karNaphUla Adi trIndriya jIva prasiddha che. tene sparzana, rasanA, ane ghANa. A traNa Indriya hoya che. trIndriya jIva asaMkhyAta che. (3) turindriya___sabharA, 182, bhAbhI, isa, bha72, vI chI, hITa, yata, sArI mAhi yAra IndriyavALA jIva prasiddha che. temane sparzana rasanA, ghANa ane netra A cAra Indriya hoya che. e jIva asaMkhyAta che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.5 lokavAdima0 279 (4) paJcendriyajIvAHpaJcendriyajIvAzcaturdhA-noraka-tiryaG-manuSya-deva-bhedAt , nArakAH saptavidhAH, saptanarakeSu samudbhavAt / ratna(1)-zarkarA(2)-cAlukA(3)-paGka(4)-dhUma (5)-tamo(6)-mahAtamo(7)-nAmnyaH sapta pRthivyastatra sapta narakabhUmayaH, tatra ye nivasanti te nArakAH saptavidhA iti / nArakatiryaGmanuSyadevAnAM sparzanarasana-prANa-cakSuH-zrotrANi paJcendriyANi bhavanti / paJcendriya-tiryaJco dvividhAH- garbhaja-saMmUchimabhedAt / tatra-garbhajAH paJcadhA-jalacara-sthalacara-khecaro-ra:parisarpa-bhujaparisarpabhedAt / saMmUrchimA api (4) paJcendriyajIvapaJcendriya jIva cAra prakAra ke haiM--(1) nAraka, (2) tiryaJca, ( 3 ) manuSya, aura ( 4 ) deva / nAraka sAta prakAra ke haiM, kyoM ki sAta narakoM meM unakI utpatti hotI hai| (1) ratnaprabhA (2) zarkarAprabhA (3) vAlukAprabhA, (4) paMkaprabhA, (5) dhUmaprabhA, (6) tamaHprabhA aura (7) tamastamaHprabhA nAmaka sAta pRthivI haiN| vahA~ sAta narakabhUmiyA haiM / ina bhUmiyoM meM nivAsa karane vAle nArakI bhI sAta prakAra ke kahalAte haiN| nAraka, paJcendriya tiryaJca, manuSya aura devoM ke sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, aura zrotra, ye pAMca indriyA hotI haiN| paJcendriya tiryaJca do prakAra ke haiM-~-garbhaja aura saMmUrchima / ina meM garbhaja ke pAMca bheda haiM-(1) jalacara, (2) sthalacara, (6) khecara, (4) uraHparisarpa aura (5) bhujaparisarpa / (4) 5yendriyapAya chandriyo vA 75 yAra nA cha-(1) nA2:1, (2) tiya ya, (3) manuSya, ane (4) deva. nArakInA sAta prakAra che, kAraNa ke sAta narakamAM tenI utpatti DAya che. (1) ratnaprabhA, (2) zarApramA, (3) pAlA , (4) 54pramA, (5) dhUmapramA, (6) tamAmamA mane (7) tamastama:-prabhA nAmanI sAta pRthivI cha. tyAM sAta narakabhUmio che. te narakabhUmiemAM nivAsa karavA vALA nArakI paNa sAta prA2nA upAya che. nA24I, payandriya-tiyaya, manuSya, mane devAne sparzana, rasanA ghANa, cakSu ane zrotra, A pAMca indriya hoya che. yandriya ti ya meM prA2nA cha-(1) gala, (2) sabhUchi bha. tebhai Tara pAMya le :-(1) reyara, (2) sthasayara, (3) meyara, (4) 72:5risa5, bhane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre paJcadhA-jalacara(1)-sthalacara(2)-khecaro(3)-raHparisarpa(4)-bhujaparisarpabhedAt / tatra jalacarA matsyamakarAdayaH, sthalacarA gomahiSyAdayaH, khecarAH mayUrAdayaH, uraHparisarpAH sadiyaH, bhujaparisAH godhAdayaH / manuSyA dvividhAH-karmabhUmijAH, akrmbhuumijaaH| yatra jAtA manuSyAH sidhyanti; budhyante, parinirvAnti; sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti sA krmbhuumiH| atraiva saMsArAntaprAptikArakasya ratnatrayarUpamokSamArgasya vijJAtAraH kartAra upadeSTArazca bhagavantastIrthaGkarA avataranti / te ca svayaM saMsArArNavaM taranti, parAn bhavyAnapi tArayanti / ardhatRtIyadvIpAbhyantare karmabhUmayaH paJcadazakSetrarUpA bhavanti-paJca saMmUrchima ke bhI pAMca meda haiM-(1) jalacara, (2) sthalacara, (3) khecara, (4) uraHparisarpa aura (5) bhuja parisarpa / maccha, makara, Adi jala ke jIva jalacara kahalAte haiN| gAya, maiMsa Adi sthalacara kahalAte haiN| mayUra Adi khecara kahalAte haiN| sarpa Adi uraHparisarpa, aura guherA (goha ) Adi mujaparisarpa kahalAte haiM / manuSya do prakAra ke haiM-karmabhUmija aura akarmabhUmija / jahA~ utpanna hokara jIva siddha buddha hote haiM, nirvANa prApta karate haiM aura saba duHkhoM kA anta karate haiM, use karmabhUmi kahate haiN| saMsAra kA anta karane vAle, ratnatrayarUpa mokSamArga ke jJAtA, kartA aura upadezaka tIrthaGkara bhagavAna karmabhUmi meM hI utpanna hote haiN| ve svayaM saMsAra samudra tarate haiM aura dUsare bhavya jIvoM ko bhI tArate haiN| aDhAI dvIpa meM pandraha karmabhUmiyA haiM-poca bharata kSetra meM, pAMca airavata kSetra meM, aura pAMca mahAvideha meN| pAMca (5) suparisapaM. bha27, ma42 (bhA2) mA sanA 71 saya2 upAya che. gAya, bheMsa Adi sthalacara kahevAya che mayUra (mera) Adi khecara kahevAya che. sarpa Adi uraparisarpa, ane ghAyarA Adi bhujaparisarSa che. manuSya 5412 // cha-(1) bhabhUmi, (2) abhibhUmi, jyA utpanna thaIne jIva siddha buddha hoya che, nirvANa prApta kare che, ane sarva duHkhane aMta kare che tene karmabhUmi kahe che. saMsArane aMta karavAvALA, ratnatrayarUpa mokSamArganA jJAtA kartA, ane upadezaka tIrthakara bhagavAn karmabhUmimAM ja utpanna thAya che. te svayaM saMsAra samudrane tare che ane bIjA bhavya jIvone paNa tAre che. aDhI dviIpamAM paMdara karmabhUmi che-pAMca bharatakSetramAM, pAMca airavata kSetramAM, ane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 5 lokavAdipra0 bharatAni, paJcairavatAni, paJca mhaavidehaaH| tatra paJcasu mahAvideheSu paJca devakurukSetrANi paJcottarakurukSetrANi antargatAni; tAni vihAya paJca mahAvidehA karmabhUmayo bhavanti / eSu paJcadazasu kSetreSu jAtA eva jJAnAvaraNIyAdisakalakarmataskarebhyaH saMsAramahAraNye parimuktA mokSadhAmAbhidhAvanti / etatpaJcadazavyatirikteSu kSetreSu janma prAptAH punaH samyagdarzanajJAnacAritralakSaNamokSamArga labdhuM na prabhavanti / ___ aho bhavyaprANinaH ! svaniH yasAya zIghra prayatantAm , anantakAlataH SaDjIvanikAyAnAM bhavasthiti-kAyasthitiSu-anantajanma-jarA-maraNAdyanantaduHkhamanubhUya pUrvapuNyodayena durlabhamidaM manuSyajanma karmabhUmau labdham / dezavirati-sarvaviratimahAvidehoM meM pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru kSetra bhI antargata haiM, unheM choDakara pAMca mahAvideha karmabhUmi haiN| ina pandraha karmabhUmiyoM meM utpanna hone vAle manuSya hI jJAnAvaraNIya Adi samasta karmarUpI coroM se saMsArarUpI mahA araNyo meM chUTakara mokSadhAma jAte haiM / ina pandraha kSetroM se bhinna kSetroM meM janma lene vAle, samyag , darzana, jJAna, cAritra svarUpa mokSamArga prApta karane meM samartha nahIM hote| aho bhavya jIvo ! apane zreya (kalyANa ) ke lie zIghra prayatna kro| anAdi kAla se SaDajIvanikAya kI bhavasthiti aura kAyasthiti meM ananta janma, jarA, maraNa Adi kA duHkha bhogakara pUrvapuNya ke udaya se karmabhUmi meM durlabha manuSya bhava milA hai / dezavirati aura sarvaviratike rUpa sudhA se paripUrNa manuSyAyu rUpa kaTorako pAMca mahAvidehamAM pAMca devakurU, ane uttarakure kSetra paNa antargata che. tene choDIne pAMca mahAvideha karmabhUmi che. A paMdara karmabhUmimAM utpanna thavA vALA manuSya ja jJAnAvaraNIya Adi tamAma karmarUpI cerethI saMsArarUpI mahAaraNyamAMthI chuTIne mokSadhAma jAya che. A paMdara kSetrethI bhinna kSetromAM janma levAvALA samyagdarzana, jJAna, cAritra svarUpa mekSamArgane prApta karavA samartha thatA nathI. aho bhavya jIvo! pitAnA kalyANa mATe zIdhra-jaladI prayatna kare ! anAdi kALathI SaDUjIvanikAyanI bhavasthiti ane kAyasthitimAM ananta janma, jarA, maraNa AdinuM duHkha bhogavIne pUrvapuNyanA udayathI karmabhUmimAM durlabha manuSya bhava maLe che. dezavirati ane sarvaviratirUpa amRtathI paripUrNa manuSpAyurUpa A pra. A-36. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 AcArAgasUtre pIyUSapUrNametanmanuSyAyuHkaTorakaM mRtyurapahartu puro'vatiSThate / tadatra viratisudhAsvAdasukhavaJcitA bhavanto mA bhavantu / akarmamamayaH kathyantepaJca haimavatAni, paJca harivarSANi, paJca ramyakavarSANi, paJcaraNyavatavarSANi, paJca devakuravaH paJcottarakuravaH, iti triMzat , SaTpaJcAzadantaradvIpAH / antaradvIpA api yugalakSetratvAdakarmabhUmayo bhavanti / etAH sarvAM akarmabhUmayaH, tIrthaGkarajanmAdirahitatvAt / jambUdvIpe bharatakSetramaryAdAkArakahimavatparvatasya pUrvapazcimAntabhAgadvayAt vakrAkAre dve dve daMSTre niHsRte stH| evam airavatakSetramaryAdAkArakazikharichInane ke lie mRtyu sAmane khar3A hai, ataH Apa viratirUpI sudhA ke AsvAda ke sukha se vaJcita mata rho| akarmabhUmikA kathanapAMca haimavata, pAMca harivarSa, pAMca ramyakavarSa, pAMca airaNyavata, pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru, ye tIsa, aura chappana antara dvIpa, ye saba akarmabhUmi haiM / antaradvIpa bhI yugaliyAkSetra hone ke kAraNa akarmabhUmi hI haiN| ina meM kabhI bhI tIrthakara kA janma Adi nahIM hotaa| __ jambUdvIpa meM bharata kSetra kI maryAdA karane vAle himavatparvata ke pUrvabhAga aura pazcimabhAga se vakra AkAra kI do-do dADhAe~ nikalI haiN| isI prakAra airavata kSetra kI maryAdA karane vAle zikhariparvata ke pUrva aura pazcima bhAgoM se do do vakrAkAra dADhAe~ kaTorAne chInavI levA mATe mRtyu sAmeja ubhelo che. e kAraNathI tame viratirUpI amRtanA svAdanA sukhathI vaMcita raheze nahi. bhUmi aynpAMca hemavata, pAMca harivarSa, pAMca ramyaka varSa, pAMca auraNyavata, pAMca devagurU, ane pAMca uttarakurU, A trIsa, ane chappana akhtaradvIpa, A sarve akarma bhUmi che. aMtara dvIpa paNa jugaLIyA kSetra hovAnA kAraNe akarmabhUmi ja che, temAM keI paNa sthaLe tIrthakarane janma Adi thato nathI. jambudvIpamAM bharata kSetranI maryAdA karavAvALA himavata parvatanA pUrvabhAga ane pazcima bhAgathI vakra AkAranI be-be dADha nIkaLI che. e prakAre aivita kSetranI maryAdA karavAvALA zikharI parvatanA pUrva ane pazcima bhAgothI be-be vakrAkAra dADhe nikaLI che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdipra0 / 283 parvatasya, pUrva-pazcimAntabhAgadvayAd vakrAkAre dve dve daMSTre niHsRte staH / aSTAsu daMSTrAsUrvabhAge sapta saptAntaradvIpAH santi / evaM SaTpaJcAzadantaradvIpA bhavanti / antaradvIpajA apykrmbhuumijaaH| tatrobhayeSAM manuSyANAmuccArAdiSu saMmUrchimA manuSyA ubhayavidhAsu bhUmiSu jAyante / tatra garbhajA manuSyA ekottarazatam (101), paryAptAparyAptamedAd dvayadhikazatadvayam (202), saMmUrchimamanuSyA aparyAptamAtratayA-ekottarazatameva (101), sarveSu saMmiliteSu tryuttarazatatrayaM (303) manuSyANAM bhedAH bhavanti / devanikAya:devAzcaturvidhAH-bhavanapati1-vyantara2-jyotiSka3-vaimAnika4-bhedAt / nikalI haiM / ina ATha dADhoM para sAta-sAta antaradvIpa haiN| isa prakAra chappana antaradvIpa haiN| antaradvIpaja (antaradvIpa meM utpanna hue ) jIva bhI akarmabhUmija ( akarmabhUmi meM utpanna hue) kahalAte haiM / ina donoM prakAra ke manuSyoM ke mala Adi meM, donoM bhUmiyoM meM saMmUrchima manuSya utpanna hote haiN| garbhaja manuSya eka sau eka (101) prakAra ke haiN| inake praryApta aura aparyApta bheda karane se do sau do (202) bheda hote haiN| saMmUcchima manuSya aparyApta hI hote haiM, ataH unake eka sau eka (101) bheda milA dene se manuSyoM ke kula bheda tIna sau tIna (303) ho jAte haiN| deyanikAyadeva cAra prakAra ke haiM-(1)bhavanapati, (2) vyantara, (3) jyotiSka aura (4) vaimAnika / A ATha dADha para sAtasAta antaradvIpa che. A pramANe chappana antaradvIpa che. antaradvIpaja (antaradvIpamAM utpanna thanArA) jIva paNa akarmabhUmija (akarma bhUmimAM utpanna thanArA) kahevAya che. A baMne prakAranA manuSyanAM maLa AdimAM e baMne bhUmiemAM saMmUchima manuSya utpanna thAya che. garbhaja manuSya ekase eka (101) prakAranA che. tenA paryApta ane aparyApta bheda karavAthI baso be (202) bheda thAya che. saMmUrNima manuSya aparyApta ja hoya che te kAraNathI tenA ekaso eka (101) bheda temAM meLavavAthI manuSyanA kula traNa R (303) le thAya che. hepaniyaheva yA2 542 // cha-(1) sapanapati, (2) vyantara, (3) jyoti bhane (4) vaimAni zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 AcArAGgasUtre (1) bhavana patideva bhedAH tatra bhavanapatayo dazavidhA: - ( 1 ) asurakumArAH, (2) nAgakumArAH, (3) suvarNakumArAH, (4) vidyutkumArAH, (5) agnikumArAH, (6) dvIpakumArAH, (7) udadhikumArAH, (8) dizAkumArAH, (9) vAyukumArAH, (10) stanitakumArAzca / kumArA iva sukumArA manoharA mRdumadhuralalitagatayaH kumAravadabhivyaktarAgAH kelivilolitacetasaH kumAravaccoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanAcetyataH 'kumArA' ityucyante / jambudvIpe sumeruparvatasyAdhastAddakSiNottarabhAgayostiryagUrastaniTikoTilakSayojanaM yAvad bhavanapatayo nivasanti / (1) bhavanapatideva - bhavanapati deva daza prakAra ke haiM - (1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) suvarNakumAra, (4) vidyutkumAra, (5) agnikumAra, (6) dvIpakumAra, (7) udadhikumAra, (8) dizAkumAra, (9) vAyukumAra aura (10) stanitakumAra / kumAra ke samAna sukumAra, manohara, mRdu, madhura, lalita gativAle, kumAra ke samAna rAga vyakta karane vAle, krIDA meM citta lagAne vAle, kumAra ke samAna hI uddhata rUpa, veSa, bhASA, AbhUSaNa, Ayudha, yAna, vAhana Adi dhAraNa karane vAle hone se ye deva, kumAra kahalAte haiM | jambU dvIpa meM sumeru parvata ke nIce dakSiNa bhAga aura uttara bhAga ke tirache bhAga meM aneka koDA - koDI lAkha yojana taka bhavanapati deva nivAsa karate haiM / (1) lavanapatiheva -- lavanapati deva isa ahAranA che - ( 1 ) asurakumAra, (2) nAgabhAra, (3) suvarNukumAra, (4) vidyatkumAra, ( 4 ) agniDabhAra, (6) dvIpakumAra, (7) udadhibhAra, (8) dvizAGkubhAra (E) vAyuGkubhAra, ane (10) stanitakumAra. DubhAra prabhANe, suDDubhAra, manohara, bhRTu, madhura, samitagativAjA, ubhAranA samAna rAga vyakta karavA vALA, krIDAmAM citta lagAvavA vALA, kumAranA pramANe addhata-rUpa, dveSa, bhASA AbhUSaNa, Ayudha, yAna, vAhuna mAhi dhAraNa 42vA vAjA hAvAthI te deva, kumAra kahevAya che. jammUdrIpamAM sumeru parvatanI nIce dakSiNabhAga ane uttara bhAganA tikSNa bhAgamAM aneka keADA-koDI lAkha ceAjana sudhI bhavanapati deva nivAsa kare che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 mU.5 lokavAdipra0 tatra bahavo'surakumArA AvAseSu, tathA kadAcid bhavaneSu ca nivasanti / tathA nAgakumArAdayaH sarve prAyazo bhavaneSveva prativasanti / ratnaprabhApRthvIpiNDAdUrdhvamadhazcakaikasahasrayojanaM vihAyaikalakSASTasaptatisahasrayojanAni tu ratnaprabhAto'dhastAnavatisahasrayojanaparimANabhAga eva bhavanti, tatra bhavanAni dakSiNArdhAdhipatInAM camarendrAdInAm , uttarArdhAdhipatInAM balIndrAdInAm / mahAmaNDapavadAvAsAH, bhavanAni nagarasadRzAni bhavanti, parantu tAni bhavanAni bahivRttAni, abhyantare samacatuSkoNAni, talabhAge tu puSkarakarNikAvad bhavanti / ambAdayaH paramAdhArmikA api asurakumArajAtIyAH paJcadaza santi-1ambArambarISa vahIM bahuta se asurakumAra AvAsoM meM aura kabhI-kabhI bhavanoM meM nivAsa karate haiN| nAgakumAra saba prAyaH bhavanoM meM hI rahate haiN| ratnaprabhA pRthvI ke piNDa se Upara aura nIce eka-eka hajAra yojana choDakara eka lAkha aThahattara hajAra yojana parimANa meM madhya bhAga meM sabhI jagaha asurakumAra devoM ke AvAsa haiM, kintu bhavana ratnaprabhA pRthvI ke nIce navve hajAra yojana parimita bhAga meM hI haiN| vahA~ dakSiNArdhAdhipati camarendra Adi ke aura uttarArddhAdhipati balIndra Adi ke bhavana haiN| mahAmaNDapa ke samAna AvAsa haiN| nagara ke samAna bhavana haiM, kintu ve bAhara golAkAra aura bhItara samacatuSkoNa haiN| unakA talabhAga kamala kI karNikA ke samAna hotA hai| amba Adi pandraha paramAdhArmika bhI asurakumAra jAti ke haiN| unake nAma-(1) amba, (2) ambarISa, (3) zyAma, (4) zabala, tyAM ghaNA asura kumAre, AvAmAM ane kaI kaI vakhata bhavanamAM nivAsa kare che. nAgakumAra sarva prAyaH bhavanamAMja nivAsa kare che. ratnaprabhA pRthvInA piMDathI upara ane nIce eka-eka hajAra yojana choDIne, eka lAkha aDyotera hajAra ejana parimANamAM madhyabhAgamAM sarva jagyAe asurakumAra devonA AvAsa che. paraMtu bhavana ratnaprabhA pRthvInI nIce (90000) nevuM hajAra jana parimita bhAgamAM ja che. tyAM dakSiNAdhipati camarendra AdinA ane uttarArdhAdhipati balIndra AdinA bhavana che. mahAmaMDapanI samAna AvAsa che. nagaranA samAna bhavana che. paraMtu te bhavane bahArathI gaLAkAra ane aMdarathI samacatuSkoNa che. tene taLIAne bhAga kamalanI kaNikA samAna hoya che. amma Adi paMdara paramAdhArmika paNa asurakumAra natina cha. tasonA nAma bha8-(1) mamma, (2) amarISa, (3) zyAma, (4) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 286 AcArAGgasUtre 3zyAma4zabala5rudravarudrakAla8mahAkAlA9'sipatra10dhanuH11kumbha12vAluka13 paitaraNI14kharasvara15mahAghoSa-bhedAt / (2) vyantaradevAHratnapramAkANDasya sahasrayojanaparimANayuktasyAdhastAdekazatayojanamUlaM ca tathaikazatayojanaM vihAyASTazatayojanaparimANayuktaratnaprabhAkANDe vyantaradevAnAmasaMkhyAtAni nagarANi santi / tathaiva bhavanAni teSAmAvAsAzca santi / tatra bAlabat svecchayA zakrAdidevendrAjJayA vA cakravartyAdipuruSAjJayA vA prAyeNAniyatagatipacArA bhavanti / manuSyAnapi kecid bhRtyavadupacaranti / vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasanti; ato vyantarA ityucyante / (5) rudra, (6) vairudra, (7) kAla, (8) mahAkAla, (9) asipatra, (10) dhanuSa, (11) kumbha, (12) vAluka, (13) vaitaraNI, (14) kharasvara, (15) mahAghoSa / (2) vyantara devaeka hajAra yojana parimANa vAle ratnaprabhAkANDa ke nIce aura eka sau yojana Upara tathA eka sau yojana choDakara ATha sau yojana parimANa yukta ratnaprabhAkANDa meM vyantara devoM ke asaMkhyAta nagara haiN| usI prakAra bhavana aura unake AvAsa haiN| bAlakoM ke samAna apanI icchAse, zakra Adi devoM kI AjJA se, yA cakravartI Adi kI AjJAse prAyaH aniyatagati vAle hote haiM / ye deva kinhIM-kinhIM manuSyoM kI dAsa ke samAna sevA karate haiM / ye vividha prakAra ke parvatoM kI guphAoM meM aura vanavivara Adi meM nivAsa karate haiM ataH inheM vyantara kahate haiN| zasa, (5) , (6) pairudra, (7) 48, (8) mAsa, (6) masipatra, (10) dhanuSa, (11) huna, (12) vAyu, (13) vaitaraNI, (14) 12212, (15) maDAghoSa. (2) vynteka hajAra jana parimANuvALA ratnaprabhAkAMDanI nIce ane ekaso jana upara tathA ekase ejana cheDIne ATha jana parimANayukta ratnaprabhAkAMDamAM vyataMra devenA asaMkhyAta nagara che. te pramANe bhavana ane tenA AvAse che. bALakanI jema potAnI IcchAthI, iMdra Adi devanI AjJAthI. athavA cakravatI AdinI AjJAthI prAyaH aniyata gativALA heya che. A deva kaI kaI manuSyanI dAsanI samAna sevA kare che. te vividha prakAranA parvatonI guphAomAM ane vanaguphAo AdimAM nivAsa kare che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.5. lokavAdina vyantarAH SoDazavidhAH-1 pizAca-2 bhUta-3 yakSa-4 rAkSasa -5 kinara 6 kiMpuruSa-7mahoraga-8gandharvA-9prajJaptika-10paJcaprajJaptika-11RSivAdika12bhUtavAdika - 13 krandita - 14 mahAkrandita15kUSmANDa-16pataMga bhedAt / ( sthA. sthA. 2 u 3) jRmbhakA api vyantaradevA daza santi / yathA-(1) annaz2ambhakAH (2) pAnajambhakAH, (3) vastraz2ambhakAH, (4) layanajRmbhakAH, (5) zayanajRmbhakAH, (6) puSpajRmbhakAH, (7) phalajRmbhakAH, (8) puSpaphalaz2ambhakAH, (9) vidyAjambhakAH, (10) avyktjRmbhkaaH| (6) jyotiSkadevAHjyotIMSi-prabhApuJasvarUpANi samujjvalAni vimAnAni, tatra bhavAH ___ vyantara deva solaha haiM-(1) pizaca, (2) bhUta, (3) yakSa, (4) rAkSasa, (5) kinnara, (6) kiMpuruSa, (7) mahoraga, (8) gandharva, (9) aprajJaptika, (10) paJcaprajJaptika, (11) RSivAdika, (12) bhUtavAdika, (13) krandita, (14) mahAkrandita, (15) kUSmANDa, aura (16) pataGga ( sthA. sthA. 2 u. 3) jambhaka vyantara deva bhI daza prakAra ke haiM / jaise (1) annaz2ubhaka, (2) pAnamuMbhaka, (3) vastrajuMbhaka, (4) layanajuMbhaka, (5) zayanajuMbhaka, (6) puSpamuMbhaka, (7) phala bhaka, (8) puSpaphala bhaka, (9) vidyA bhaka aura (10) avyaktamuMbhaka / / (3) jyotiSka deva prabhA ke puJja ke samAna atyanta ujjvala vimAnoM meM utpanna hone vAle vyantara he soNa cha (1) piAya, (2) bhUta (3) yakSa, (4) rAkSasa (4) na2, (6) 535, (7) bhADA221, (8) adha, (6) prazasti, (10) 5.yajJapti, (11) RSi , (12) bhUtA, (13) hita, (14) bhanhita, (15) 7mAMDa mane (16) patana, (sthA.. sthA. 2 u. 3) ogrs vyanta2 35 pA sa prAranA cha, bha-(1) Arranes, (2) pAna agns, (3) qapga4, (4) ayanaages, (5) zayanaogniz, (6) You areis (7) H3 (8) 5053ds, (6) vidhAogen4, mane (10) mayasagas. (3 yaativaaprabhAnA puMja samAna atyaMta ujavala vimAnamAM utpanna thavA vALA deva zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 AcArAgasUtre jyotiSkAH / jyotiSkadevAstiryagloke jyotiHprakAzaM kurvanti / jyotiSkadevAH paJcavidhAH-(1) candra-(2) sUrya-(3) graha-(4) nakSatra-(5) tArA-bhedAt / ime paJca samayakSetrAntarvartinazcarasvabhAvAH santi / apare paJca candrAdayaH samayakSetrAd bahiH sthirA eva tisstthnti| (4) vaimAnikadevAHUrdhvaloke vimAneSu vasantoti vaimaanikaaH| yadvA-vizeSeNa mAnayanti= vizati yatra viziSTasukRtina iti vimAnAni, tatra bhavA vaimaanikaaH| yadvA-vi viziSTaM mAna=jJAnaM yatra, samadarzitayA, anyadevApekSayA ca heyopAdeyajJAnaviziSTA bhavanti yatra tAni vimAnAni, tatra bhavA vaimaanikaaH| deva jyotiSka kahalAte haiM / jyotiSka deva madhyama loka meM prakAza karate haiN| jyotiSka deva pAMca prakAra ke haiM-- 1 candra, 2 sUrya, 3 graha, 4 nakSatra, aura 5 taaraagnn| ye pAMcoM samayakSetra ( aDhAI dvIpa ) meM calate haiM aura samayakSetra se bAhara sthira svabhAva vAle haiN| ___(4) vaimAnika devaUrdhva loka meM vimAnoM meM vAsa karane vAle vaimAnika kahalAte haiN| athavA jahAM viziSTa puNyAtmA praveza karate haiM unhe vimAna kahate haiM, aura vimAnoM meM vAsa karane vAle vaimAnika kahalAte haiM / athavA samadarzI hone ke kAraNa jahAM viziSTa jJAna ho, yA anya devoM kI apekSA jahAM heya upAdeya kA viziSTa jJAna ho, ve vimAna haiM aura una meM hone vAle vaimAnika haiN| jatiSka kahevAya che. tiSka deva madhya lokamAM prakAza kare che. tiSka deva pAMca 412nA che. (1) yandra, (2) sUrya, (3) aDa, (4) nakSatra mane (5) tAsa. mA pAya samayakSetra (aDhIdvIpa)mAM cAle che ane samayakSetranI bahAra sthira svabhAvavALA che. (4) vaimAni 5udghalekamAM vimAnamAM vAsa karavA vALA vaimAnika kahevAya che, athavA jyAM viziSTa puNyAtmA praveza kare che tene vimAna kahe che. ane vimAnamAM vAsa karavA vALA vaimAnika kahevAya che, athavA-samadazI hovAnA kAraNe jyAM viziSTa jJAna hoya, athavA anya devenI apekSAe, jyAM heya-upAdeyanuM viziSTa jJAna hoya te vimAna che, ane temAM thavA vALA vaimAnika che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5 lokavAdipra0 / 289 vaimAnikadevAnAM dvau bhedau-kalpopapannAH kalpAtItAzca / kalpA=AcAraH sa cehendrasAmAnikatrAyastriMzAdivyavahArarUpastamupagatAH kalpopapannAH= saudharmAdidevalokanivAsino vaimAnikA devaaH| yadvA-kalpeSu saudharmAdiSu upapannAH saudharmAdidevalokotpannA vaimAnikadevAH klpoppnnaaH| yadvA-kalpena-niyamena indrasAmAnikAdisvAmisevakAdibhAvarUpamaryAdayopapannAH-yuktAH klpoppnnaaH| 1indra- 2sAmAnika - trAyastriMza- 4 lokapAla-5 pAriSadyA-6 nIkA7tmarakSakA-8''bhiyogika-9prakIrNAH, kilviSikAca10 svasvamaryAdApAlakatayA kalpopapannA ityucynte| tatrendrAH - sAmAnikAdidevAnAmadhipatayaH / indrsmaanaaH-saamaanikaaH| mntripurohitsthaaniiyaastraaystriNshaaH| sImArakSakA vaimAnika deva do prakAra ke haiM-kalpopapanna aura kalpAtIta / kalpa kA artha hai-AcAra / yahAM indra, sAmAnika, trAyastriMza Adi kA vyavahAra kalpa mAnA gayA hai, aura yaha kalpa jina meM pAyA jAya ve kalpopapanna kahalAte haiN| saudharma Adi devaloko me nivAsa karane vAle vaimAnika deva kalpopapanna haiM / athavA kalpa se arthAt niyama se arthAt indra, sAmAnika Adi, yA svAmI-sevaka AdibhAvarUpa maryAdA se yukta deva kalpopapanna kahalAte haiN| ___ indra, sAmAnika, trAyastriMza, lokapAla, pAriSadya, AnIka. AtmarakSaka, Abhiyogya, prakIrNaka aura kilviSika, ye daza apanI-apanI maryAdA kA pAlana karate hue kalpopapanna kahalAte hai| sAmAnika Adi devoM ke adhipati indra kahalAte haiN| indra ke samAna vaimAni va me 42 // cha-(1) popapanna mana (2) 46yAtIta. pana artha che-AcAra. ahiM Indra, sAmAnika, trAyaaiMza Adine vyavahAra kalpa mAnyo che, ane A kalpa jenAmAM jovAmAM Ave che te kApapana kahevAya che. saudharma Adi devaleke mAM nivAsa karavAvALA vaimAnika deva kalpapapana che. athavA ka5thI arthAtuM, niyamathI arthAt Indra sAmAnika Adi, athavA svAma-sevaka Adi bhAvarUpa maryAdAthI yukta deva kalpapapanna kahevAya che. chandra, sAmAniDa, trAyazi, asa, pAriSadha, pAnI, mAtmarakSa4, mAbhiyogya, prakIrNaka ane kiviSika, pita-pitAnI maryAdAnuM pAlana karatA thakA ka955nnA upAya che. sAmAnika Adi devonA adhipati indra kahevAya che. IndranA samAna sAmAnika pra. A.-37 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 AcArAgasUtre lokapAlAH / mitrasthAnIyAH pAriSadyAH / sainikAH senaadhiptiruupaashc-aaniikaaH| indrazarIrarakSAkArakA aatmrksskaaH| dAsasthAnIyAH sevakA AbhiyogyAH / nAgarika-paurajanasamAnAH prakIrNakAH / antyajasamAnAH kalviSikAH / saudharmAdidvAdazakalpeSu dazavidhA indrasAmAnikAdayo devAH bhvnti| vyantarajyotiSkadeveSu trAyastriMzA lokapAlAzca na bhavanti / kalpopapannadevAnAM niyAsasthAnAni dvAdaza santi-1saudharme-2zAna-3sanaskumAra-4mAhendra-5 brahmaloka-6lAntaka-7mahAzukra-8sahasrArA-9''nata-10mANatA11''raNA-12'cyutAH / ime dvAdaza devalokAH kalpavimAnAni / tatra saudharmasya sAmAnika hote haiM / mantrI aura purohita jase trAyastriMza deva haiM / sImA kI rakSA karane vAle lokapAla haiN| mitra ke samAna pAriSadya haiN| sainika aura senAdhipatirUpa AnIka haiM / indra ke zarIra kI rakSA karane vAle AtmarakSaka kahalAte haiN| nAgarika-paurajanake samAna prakIrNaka deva haiM / dAsa ke samAna deva Abhiyogika kahalAte haiM, aura antyajoM ke samAna kilviSika haiN| ye indra sAmAnika Adi dazaprakArake deva saudharma Adi sabhI kalpoM meM hote haiM / vyaMtaroM aura jyotiSka devoM meM trAyastriMza aura lokapAla nahIM hote / kalpopapanna devoM ke nivasasthAna bAraha haiM 1 saudharma, 2 aizAna, 3 sanatkumAra, 4 mAhendra, 5 brahmaloka, 6 lAntaka, 7 mahAzukra, 8 sahasrAra, 9 Anata, 10 prANata, 11 AraNa, 12 acyuta / ye bAraha devaloka kalpavimAna haiN| saudharma kalpa kI barAbarI para aizAna kalpa hai / aizAna hoya che. maMtrI ane purehita jevA trAyazciMza deva che. sImAnI rakSA karanArA te lekapAla che mitranI samAna pariSada che, senika ane senAdhipatirUpa AnIka che. IndranA zarIranI rakSA karavAvALA AtmarakSaka kahevAya che. nAgarika-paurajananI samAna prakIrNaka deva che. dAsanA samAna sevaka deva Abhigika kahevAya che, atyajonI samAna kaviSika che. A Indra, sAmAnika Adi deva sAdhama Adi sarva kapamAM hoya che. vyaMtare ane jyotiSka devomAM trAyaaiMza ane lokapAla hotA nathI. 48|5pnn vAnA nivAsasthAna mAra che. (1) saudharma, (2) bhaiyAna (3) sana bhA2 (4) mAundra (5) brahmA (6) sAnta:, (7) mAzu, (8) sakhAra, (6) mAnata, (10) prAta, (11) mAraNa, (12) matyuta. A bAra devaloka kalpa vimAna che. saudharma kalpanI barAbarI para ezana kalpa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 lokavAdipra0 291 kalpasya samAnadeze aizAnaH kalpaH / ezAnasyopari sanatkumAraH kalpaH / sanatkumArasyopari mAhendraH kalpaH / evamuparyupari sarve kalpAH santi / kSiNabhAge tatrajyotiSkalokAdUrdhvama saMkhyAtayojanakoTikoTiSumArgamAruhya rUpalakSitadagaganapradeze saudharmakalpastathaizAnakalpazvA'sti / saudharmakalpaH pUrva pazcimadIrghaH, uttaradakSiNavistIrNo'rdhacandrAkAraH sUryavadbhAsvaraH, AyAmaviSkambhAbhyAMparikSepatazcA'saMkhyeyayojanakoTikoTathaH sarvaratnamayaH lokAntavistAro'sti / tatra madhyabhAge sarvaratnamayAzoka - saptaparNa - campakA - ''mra - saudharmAvataMsaka suzobhitaH zakrAvAsaH / tatra sudharmA nAma zakrasya devendrasya sabhA tasmin kalpe'stIti saudharmaH kalpaH / ke Upara sanatkumAra kalpa hai / sanatkumAra ke Upara mAhendra kalpa hai / isIprakAra Upara-Upara sabhI kalpa samajhane cAhie / jyotiSka maNDala se Upara asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara jAkara meru se upalakSita dakSiNa bhAga meM AkAza-pradeza meM saudharmakalpa aura aizAna kalpa haiM / saudharmakalpa pUrva pazcima meM lambA, uttara-dakSiNa meM vistIrNa aura ardhacandra ke AkAra kA hai / sUrya ke samAna camakadAra, lambAI, cauDAI aura paridhi se asaMkhyAta koDAkoDI yojana, sarvaratnamaya aura loka ke antataka vistRta hai / usake madhya bhAga meM sarvaratnamaya azoka, saptavarNa, campaka, Amra, evaM saudharmAvataMsaka se zobhita zakra kA AvAsa hai / zaka devendra kI sudharmAnAmaka sabhA jisa kalpa meM hoM, vaha saudharmakalpa kahalAtA hai / azAnanA upara sanatkumAra kalpa che, sanatkumAranA upara mAhendra kalpa che. e pramANe upara upara tamAma kalpa samajavA joI e. jyAtiSkamaDaLanI upara, asaMkhyAta kADA-kADI yAjana upara jaI ne meruthI upalakSita dakSiNa bhAgamAM AkAza-pradezamAM saudhama kalpa ane azAna kalpa che. saudhama kalpa pUrva pazcimamAM lAMbA, uttara-dakSiNamAM vastI ane acandrakAre che. sUryanA samAna camakadAra lakhAI, cauDAI ane paridhithI asaMkhyAta kADAkADI ceAjana, sarva ratnamaya che, ane leAkanA aMta sudhI vistRta che. tenA madhya bhAgamAM sa` ratnamaya azoka, saptayAlu, vyabhyapu, mAtra, meva saudharbhAvita sathI zolita dhaMdrano AvAsa che. za devendranI sudharmA nAmanI sabhA je kalpamAM hAya, te saudhama kalpa kahevAya che, zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 AcArAgasUtre tathaizAnakalpo'pyardhacandrAkAro'sti / ubhau militoM pUrNacandrakAreNAvasthitau staH tato'saMkhyAtayojanakoTikoTipUpari samAnapradeze sanatkumAramAhendrau kalpau vartate / ardhacandrAkAra iva sanatkumArastathaiva mAhendro'pi / umau militvA pUrNacandrasadRzAkAreNa stH| tato'saMkhyAtayojanakoTikoTayupari brahmalokaH pUrNacandrAkAro'sti / evameva lAntaka-mahAzukra-saharAsnAstApattAvayojanovamupayupari pratyekaM pUrNacandrAkArAH santi tato'pyasaMkhyAtayojanakoTikoTayupari samAnagaganapradeze Anata-prANataloko pratyekamardhacandrAkArauM stH| ubhau militvA pUrNacandrAkAreNa bhvtH| tato'pyasaMkhyAtayojanakoTi koTayupari-AraNAcyutaloko pratyekamardhacandrAkArauM stH| ubhau militvA pUrNacandrAkAraM bhjtH| aizAnakalpa bhI ardhacandrAkAra hai / donoM kalpa milakara pUrNa candramA ke samAna haiN| ina se asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara samAna deza meM sanatkumAra aura mAhendra kalpa haiN| sanatkumAra kalpa ardhacandrAkAra hai aura mAhendra kalpa bhI isI prakAra kA hai| donoM milakara pUrNacandramA ke sadRza AkAra vAle haiM / ina se asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara brahmaloka pUrNacandrAkAra hai| isI prakAra lAntaka, mahAzukra, aura sahasrAra utane-utane yojana Upara-Upara pratyeka pUrNacandramA ke samAna avasthita haiN| una se asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara AkAza pradeza meM Anata aura prANata barAbarI para pratyeka ardhacandrAkAra hai / ye donoM milakara pUrNacandra ke AkAra ke ho jAte haiN| una se asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara AraNa aura acyuta loka pratyeka ardhacandrAkAra hai| ye donoM milakara pUrNacandra ke AkAra ke jaise ho jAte haiN| azAna kalapa paNa ardhacandrAkAra che. ane kalpa maLIne pUrNa candramAnI samAna che. tenAthI asaMkhyAta keDA-keDI jana upara samAna dezamAM sanatakumAra ane mahendra kalpa che. sanaskumAra kalpa ardhacandrAkAra che ane mahendra kalpa paNa e prakArane che. khane maLIne pUrNacandramAnI barAbara AkAravALA che. tenAthI asaMkhyAta keDA-keDI jana upara brahmaleka pUrNacandrAkAra che. e pramANe lAntaka, mahAzuka ane sahastrAra teTalAteTalA yeAjana upara-upara pratyeka, pUrNacandramAsamAna avasthita che. tethI asaMkhyAta koDA-keDI jana upara AkAzapradezamAM Anata ane prANata barAbarI para pratyeka ardhacandrAkAra che. e bane kapi maLIne pUrNa candramAnA AkAranA thaI jAya che. tethI asaMkhyAta keDA-keDI jana upara AraNa ane acuta loka pratyeka adhaHcandrAkAra che. e bane maLIne paNa pUrNacandrAkAra jevAM thaI jAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdipra0 / dvAdazakalpanivAsinAmindrANAM nAmAni yathA-saudharmakalpasya zakraH 1, aizAnasyezAnaH 2, sanatkumArasya sanatkumAraH 3, mAhendrasya mahendraH 4, brahmalokasya brahmendraH 5, lAntakasya-lantakaH 6, mahAzukrasya mahAzukraH 7, sahasrArasya sahakhAraH 8, Anata-mANatayoH kalpayoH eka-eva prANatanAmA surapatiH 9, AraNAcyutayorapi tathaivako'cyutanAmA devarAjo'sti 10 / ___ eSu nava lokAMtikA:-sArasvatA1-''ditya2-cahni3-varuNa4-gardatoya5tuSitA6-'vyAbAdhA7-''gneya8-riSTa9-nAmAnaH snti| brahmaloke lokAntikA nivasanti / IzAnakoNe sArasvatAH1, pUrvasyAmAdityAH2, AgneyakoNe vahnayaH3, dakSiNasyAM varuNAH4, naiRtye gardatoyAH5, pazcimAyAM tuSitAH6, vAyavyakoNeavyAbAdhAH7, uttarasyAm aggiccA (AgneyAH)8, madhye riSTAH 9 nivasanti / bAraha kalpavAsI indroM ke nAma isa prakAra haiM-saudharma kalpa kA zaka 1, aizAna kA IzAna 2, sanatkumAra kA sanatkumAra 3, mAhendra kA mahendra 4, brahmalokakA brahmendra 5, lAntaka kA lantaka 6, mahAzukra kA mahAzukra 7, sahasrAra kA sadasrAra 8 aura AnataprANata kalpoM kA eka prANatanAmaka indra hai 9 / AraNa aura acyuta kalpoM kA acyuta nAmaka eka hI indra hai 10 / ina meM nau lokAntika deva haiM-(1) sArasvata, (2) Aditya, (3) vahni, (4) varuNa, (5) gardatoya, (6) tuSita, (7) avyAbAdha, (8) Agneya aura, (9) riSTa / ye lokAntika deva brahmaloka meM nivAsa karate haiN| IzAna koNa meM sArasvata, pUrva meM Aditya, Agneya koNa meM vahni, dakSiNa meM varuNa, naiRtya meM gardatoya, pazcima meM tuSita, vAyavya meM avyAbAdha, uttara meM aggicyA (Agneya) aura madhya meM riSTa nivAsa karate haiN| bAra kalpavAzI IndronAM nAmo A pramANe che-sodhamakalpanA zaka (1) azAnanA zAna (2) sanabhAnA sanamAra (3) bhAI-drana bhaIndra, (4) brahmAna prondra, (5) sAntana ards, (6) mahAzunA bhaDAzu,(7) sAranA sakhA2 mane maantprANuta kalpanA eka prANata nAmanA Indra che, AraNa ane agruta kalpanA agruta nAmanA me dhandra che. (10) temA na nti va cha-(1) sArasvata, (2) mAhitya, (3) paliM, (4) 12, (5) gahatAya, (6) tuSita, (7) 25vyAyAdha, (8) mAgneya, mana () riSa. A lokAntika deva brahmakamAM nivAsa kare che. IzAnakezumAM sArasvata, pUrvamAM Aditya, AgneyaNamAM vakri, dakSiNamAM varuNa, nityamAM gardaya pazcimamAM tuSita,vAyavyamAM avyAbAdha,uttaramAM agnizcA(Agneya)ane madhyamAMriSTa nivAsa kare che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 AcArAgasUtre kalpAtAtA:___ kalpamatItAH-atikrAntAH klpaatiitaaH| saudharmAdidvAdazakalpabahirbhUtAH svAmisevakAdyAcAravarjitAH, svAtantryAdahamindranAmnA prasiddhAH, bhadrodinavagraiveyakavimAna-vijayAdipaJcAnuttaravimAnAdhivAsino devAH klpaatiitaaH| saudharmAdidvAdazakalpatazcordhvamasaMkhyAtayojanakoTikoTipUpari navagraiveyakAni vimAnAnyuparyupari santi / puruSAkAralokasya grIvAsthAnIyatayA vimAnAni graiveyakAnyucyante / tadvAsino devA api graiveyakA ucyante / sarvoparitanagraiveyakavimAnAdUrdhvamasaMkhyAtayojanakoTikoTayupari paJcAnuttaravimAnAni santi / tatraikaM madhyabhAge, caturdikSu catvAri / anuttaravimAnavAsino devA anuttarA ucyante / kalpAtItajo deva kalpa se pare haiM ve kalpAtIta kahalAte haiM, arthAt saudharma Adi kalpoM se bAhara, svAmI, sevaka Adi maryAdA se rahita-svataMtra hone ke kAraNa ahamindra nAma se prasiddha bhadra Adi nau graiveyakoM meM tathA vijaya Adi pAMca anuttara vimAnoM meM nivAsa karane vAle deva kalpAtIta kahalAte haiN| saudharma Adi bAraha kalpoM se Upara asaMkhyAta koDAkoDI yojana jAkara nau praiveyaka vibhAna eka dUsare ke upara avasthita haiN| puruSAkAra loka kI grIvA ke sthAna para jo vimAna haiM, ve graiveyaka vimAna kahalAte haiN| saba se Upara ke aveyaka vimAna se Upara asaMkhyAta koDAkoDI yojana jAkara pAMca anuttara vimAna haiN| una meM se eka madhya bhAga meM hai aura cAra cAroM dizAoM meM haiM / anuttaravimAnavAsI deva anuttara kahalAte haiN| paatiitje deva kalpathI bahAra che te kapAtIta kahevAya che. arthAt saudharma Adi kalpathI bahAra svAmI-sevaka Adi maryAdAthI rahita, svataMtra hovAnA kAraNe ahamindra nAmathI prasiddha che. bhadra Adi navaraiveyakamAM, tathA vijaya Adi pAMca anuttara vimAnamAM nivAsa karavA vALA deva te kalpAtIta kahevAya che. saudharma Adi bAra kapothI upara asaMkhyAta keDA-cheDI jana jaIne nava yika vimAna eka bIjAnI upara avasthita che. purUSAkAra lekanI grIvA (ka) nA sthAna para je vimAna che. te raiveyaka vimAna kahevAya che. sauthI uparanA raiveyaka vimAna upara asaMkhyAta keDA-keDI jana jaIne pAMca anuttara vimAna che. temAMthI eka madhya bhAgamAM che, cAra cAreya dizAomAM che. anuttaravimAnavAsI deva anuttara kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 lokavAdipra0 __ 295 navagraiveyakanAmAni yathA - 1 bhadra - 2 subhadra - 3 sujAta - 4 sumAnasa - 5 sudarzana-6 priyadarzanA-7'mogha-8supratibhadra-9yazodharANi / pazcAnuttaravimAnAni yathA-1 vijaya-ravaijayanta-3jayantA-4'parAjita5 sarvArthasiddhAkhyAni / avidyamAnamuttara-mutkRSTaM vimAnAdi yebhyastAnyanuttarANi / tAni ca vimaanaani-anuttrvimaanaani| tIrthaGkarAdInAM samavasaraNAdau kalpopapannadevA gamanAgamanaM kurvanti / kalpAtItadevAstu svasthAnAdanyatra na gacchanti / pa jiivnikaaybhed-sNklnm| SaDjIvanikAyAnAM triSaSTayattarapaJcazatAni (563) bhedaaH| tathAhipRthivyaptejovAyukAyAnAM pratyekaM bAdara-sUkSma-bhedAd dvaividhye'ssttdhaa| teSAM nau graiveyakoM ke nAma-(1) bhadra, (2) subhadra, (3) sujAta, (4) sumAnasa, (5) sudarzana, (6) priyadarzana, (7) amogha, (8) supratibhadra, aura (9) yazodhara haiN| pAMca anuttara vimAna-(1) vijaya, (2) vaijayanta, (3) jayanta, (4) aparAjita aura (5) sarvArthasiddha / jina se Upara arthAt utkRSTa aura koI vimAna nahIM ve anuttara vimAna kahalAte haiM / tIrthaMkara Adi ke samavasaraNa Adi meM kalpopapanna deva gamanAgamana karate haiM / kalpAtIta deva apane sthAna se anya jagaha nahIM jAte / __ SaDjIvanikAya ke bhedoM kA saMkalanaSaTajIvanikAyoM ke kula pAMcaso tresaTha (563) bheda haiN| ve isa prakAra haiMpRthivI, ap, teja, aura vAyukAya ke bAdara aura sUkSma ke bheda se ATha bheda hue / nvveyn| nAma- (1) madra, (2) subhadra, (3) sunata, (4) subhAnasa, (5) sudarzana, (6) priyadarzana, (7) mAdha, (8) supratima sane (6) ya 2 cha. pAMya anutta2 vimAna-(1) vinya, (2) vaizyanta, (3) yanta, (4) 2552nita ane (5) sarvArthasiddha. jenAthI uttara arthAt utkRSTa keI vimAna na hoya te anuttara vimAna kahevAya che. tIrthakara AdinA samavasaraNa AdimAM kapipapanna deva gamanAgamana kare che. kalpAtIta deva pitAnA sthAnathI anya jagyAe jatA nathI. jIvanikAyanA bhedono vega SaDUjIvanikAnA kula pAMcase tresaTha (53) bheda che. te A prakAre che- pRthvI, apU, teja ane vAyukAya, tenA bAdara ane sUphamanA bhedathI ATha bheda thayA. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 AcArAGgasUtre " paryAptAparyAptabhedAd dvaividhye SoDaza (16) bhedAH / vanaspatikAyasya sUkSmasAdhAraNa pratyekabhedAt traividhyam trividhasya vanaspatikAyasya paryAptAparyAptabhedena pratyekaM dvaividhyetasya SaD bhedAH, itthaM (22) dvAviMzatirbhedAH sthAvarapaJcakasyaikendriyajIvasya bhavanti / dvIndriya-trIndriya- caturindriyANAM paryAptAparyAptabhedena pratyekaM dvaividhye SaD bhedAH / sarvasaMkalanayA'STAviMzati (28) bhedAH / tiryakpaJcendriyAH- jalacara-sthalacara- khecaro - raH parisarpabhujaparisarpa- medAtpaJcavidhAH / teSAM paJcAnAM saMsyasaMjJibhedena dvaividhye daza bhedAH / teSAM paryAptAviMzati ( 20 ) rbhedAH viMzati ( 20 )rbhedAH / / pUrvoktASTAviMzatisaMkalanato'STacatvAriMzad paryAptabhedena (48) bhedAstirazcAm / ina AThoM ke paryApta aura aparyApta ke bheda se solaha bheda hote haiM / vanaspatikAya - sUkSma, sAdhAraNa aura pratyeka ke bheda se tIna prakAra kA hai / ina tInoM ke paryApta aura aparyApta bheda karane se chaha bheda hue / isa prakAra pAMca ekendriya sthAvara jIvoM ke bAIsa (22) bheda haiM / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke paryApta aparyApta bheda se chaha bheda / sabako jo dene para aTThAIsa (28) bheda hue / tiryaJca paJcendriya - jalacara, sthalacara, khecara, uraH parisarpa aura bhujaparisarpa ke bheda se pAMca prakAra ke haiN| pAMcoM ke saMjJI, asaMjJI ke bheda se buza hue, ina ke paryApta, aparyApta bheda karane se vIsa (20) bheda hue / ina vIsa meM pUrvokta aTThAIsa aura milAne se tiryazvoM ke ar3atAlIsa (48) bheda hote haiM / te AThanA paryApta ane aparyAptanA bhedathI seALa bheda thAya che. vanaspatikAya sUkSma, sAdhAraNu ane pratyekanA bhedathI traNa prakAranA che. e traNenA paryApta ane aparyApta bheda karavAthI cha bheda thayA. A pramANe pAMca ekendriya sthAvara jIvAnA khAvIsa bheda che. eindriya, traNa-indriya ane cauindriyanA paryApta aparyAptanA bhedathI cha bheda thayA te sarvane eka karavAthI aThAvIsa (28) bheda thayA. tiya ca 5'cendriya-jalacara, sthalacara, khecara, ura:parisarpa ane japarisapanA bhedathI pAMca prakAranA che. te pAMcanA sa'nI ane asasInA bhedathI dasa thayA, tenA paryApta ane aparyApta bheda karavAthI vIza (20) bheda thayA, te vIsamAM pUrvokta aThAvIsa meLavavAthI tiya cAnA aDatAlIsa (48) bheda thAya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdima0 297 ratnaprabhAdayaH sapta nrkbhuumyH| tatra bhavA nArakAH saptavidhAH, teSAM paryAptAparyAptabhedena dvaividhye caturdaza bhedAH manuSyANAM tryuttarazatatrayaM (303) bhedAH pUrvameva tatmakaraNe suspaSTaM kthitaaH| devAnAmaSTanavatyuttarazata (198) bhedaaH| tatra bhavanapatInAM daza bhedAH asurkumaaraadyH| paramAdhArmikAH pnycdsh| evaM (25)paJcaviMzatirbhedAH / vyantarANAM ssviNshtirbhedaaH| tatra pizAcAdayaH SoDaza, annaz2aMmbhakAdayo daza (26) / jyotiSkAnAM daza bhedAH / tatra candrAdayaH paJca / teSAM paJcAnAM cara-sthirabhedena dvaividhye daza bhedAH (10) santi / vaimAnikAnAmaSTatriMzad bhedaaH| tatra sudharmAdayo dvAdaza, sArasvatAdayo nava, kilviSikAstrayaH, graiveyakAH-bhadrAdayo ratnaprabhA Adi sAta narakabhUmiyoM meM sAta prakAra ke nArakI haiN| unake paryApta, aparyApta bheda karane se caudaha bheda hote haiN| manuSyoM ke tInasau tIna (303) bheda pahale spaSTa kahe jA cuke haiN| devoM ke ekasau aTrAnave (198) bheda haiN| ve isa prakAra-bhavanapatiyoM ke asurakumAra Adi dasa, paramAdhArmika pandraha, saba paccIsa (25) bheda hue| vyantaroM ke chavvIsa bheda haiM-solaha pizAca Adi aura dasa annaz2aMbhaka Adi (26) / candramA Adi pAMca ke cara aura acara bheda hone se jyotiSka devoM ke daza (10) bheda haiN| vaimAnikoM ke aDatIsa bheda haiM-sudharma Adi bAraha, sArasvata Adi nau, kilviSika Adi tIna, bhadra Adi praiveyaka nau, vijaya Adi pAMca anuttara vimAna (38) / ina saba kA yoga karane se ratnaprabhA Adi sAta narakabhUmiomAM sAta prakAranA nArakI che. tenA paryApta ane apta bheda karavAthI cauda bheda thAya che. manuSyanA traNatraNa (303) bheda prathama spaSTa kahI cUkyA chIe. denA eka aThaNuM (198) bheda che. bhavanapatinA asurakumAra Adi dasa, paramAdhAmI paMdara, sarva pacIsa bheda thayA. vyaktinA chavIsa bheda che-seLa pizAca Adi, ane dasa annaja bhakaAdi. caMdramA Adi pAMcanA cara ane acara bheda hovAthI tiSka denA daza (10) bheda che. vaimAnika denA ADatrIsa(38) bheda che-sudharma Adi bAra, sArasvata Adi nava kiviSika Adi traNa, bhadra Adi greveka nava, vijaya Adi pAMca anuttara vimAna, A sarvane eka pra. A.-38 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 AcArAGgasUtre nava, vijayAdayaH paJcAnuttaravimAnAH (38) / sarveSAM saMkalanena (99) navanavatirbhedAH / teSAM paryAptAparyAptabhedena dvaividhye satyaSTanavatyuttarazataM (198) bhedAH devAnAM bhavanti / itthaM sakalabhedasaMkalanayA SaDjIvanikAyAnAM triSaSTayuttarapaJcazatAni (563) bhedAH santi / jIvAnAM saMkhyAjIyA anantAH santi / tathAhi(1) saMjhino manuSyAH sNkhyaataaH| (2) asaMjhino manuSyA asaMkhyAtAH (3) naarkinno'pysNkhyaataaH| (4) devAH sNkhyaataaH| (5) tiryazcaH paJcendriyA asNkhyaataaH| (6) dvIndriyA asNkhyaataaH| (7) trIndriyA asNkhyaataaH| (8) caturindriyA asNkhyaataaH| ninyAnave (99) bheda hote haiM, aura ina ke paryApta aparyApta ke bheda se ekasau aTThAnave (198) bheda devoM ke haiN| isa prakAra saba bhedoM kA joDa karane se pAMcasau tresaTha (563) SaDjIvanikAya ke bheda hote haiN| jIvoM kI saMkhyAjIva ananta haiN| ve isa prakAra(1) saMjJI manuSya saMkhyAta / (2) asaMjJI manuSya asaMkhyAta / (2) nArakI asaMkhyAta / (4) deva asaMkhyAta / (5) tiryazca paJcendriya asaMkhyAta / (6) dvIndriya asaMkhyAta / (7) trIndriya asaMkhyAta / (8) caturindriya asaMkhyAta / karavAthI navANuM (9) bheda thAya che. ane tenA paryApta apapta bheda karavAthI eka aThANuM (18) bheda devAnA che. A pramANe upara kahelA sarva bhedene ekaThA karavAthI pAMcase tresaTha (563) jIvanikAyanA bheda thAya che. yonI sadhyA jIva ananta che, te A prakAre che - (1) saMzI manuSya saMnyAta che. (2) masajI manuSya asabhyAta che. (7) nAsI madhyAta cha. (4) 35 asabhyAta cha. (5) tiya ya yayandriya adhyAta cha. (6) vindriya masabhyAta cha. (7) zrIndriya masadhyAta che. (8) yatazindraya mama jyAta 2. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5 karmavAdipra0 (9) pRthivIkAyA asNkhyaataaH| (10) apkAyA asNkhyaataaH| (11) tejaskAyA asNkhyaataaH| (12) vAyukAyA asNkhyaataaH| 13) pratyeka-vanaspatikAyA asNkhyaataaH| (14) tada pekSayA siddhajIvA anntaaH| (15) tebhyo'pi kandamUlAdirUpA (16) sUkSmanigodajIvAH bAdaranigodajIvA anntgunnaaH| sarvato'nantaguNAH / karmavAdiprakaraNamyaH punarevaM SaDjIvanikAyasvarUpanirUpaNaparaH sa eva lokavAdI vastutaH karmavAdItyAha-'karmavAdI' iti / karma-jJAnAvaraNIyAdi, tad vadituM zIlamasyeti karmavAdI-karmasvarUpakathanazIlaH / SaDjIvanikAyatattvajJaH khalu lokavAdI jJAnA. (9) pRthvIkAya asaMkhyAta / (10) apkAya asaMkhyAta / (11) tejaskAya asaMkhyAta / (12) vAyukAya asaMkhyAta / (13) pratyekavanaspatikAya asaMkhyAta / (14) isa se siddha jIva ananta / (15) bAdaranigodajIva kandamUla Adi siddhoM se (16) sUkSma nigodajIva saba se bhI anantaguNA / ananta guNA / karmavAdiprakaraNajo isa prakAra SaDjIvanikAya kA svarUpa nirUpaNa karane vAlA hai, vahI lokavAdI vAstava meM kartavAdI hai| jJAnAvaraNa Adi karmoM kA kathana karanA jisa kA svabhAva ho, vaha karmavAdI hai| SaDjIvanikAya kA tattva samajhane vAlA lokavAdI jJAnAvaraNa (e) pRthvIya sabhyAta cha. (10) ma54Aya masabhyAta che. (11) 424||y 21sabhyAta cha. (12) pAyuya 21sayAta cha.. (13) pratye vanaspatiya manyAta cha. (14) tenAthI siddhala ananta cha. (15) bAdara nigada jIva kandamULa Adi (16) sUkSma nigeda jIva sauthI siddhothI paNa ananta che. anantagaNu che. bhvaahiije A pramANe SaDUchavanikAyanA svarUpanuM nirUpaNa karavAvALA che te lokavAdI vAstavika rIte karmavAdI che. jJAnAvaraNa Adi karmonuM kathana karavuM te jene svabhAva hoya, te karmavAdI che. SaDajInikAyanA tatvane samajavAvALA lakavAdI jJAnAvaraNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre varaNIyAdhaSTavidhakarmaiva narakAdicaturgatibhramaNakAraNatayA vijAnAti / jJAnAvaraNIyAdikarmabandhAdeva hi jIvAzcaturvidhAsu gatiSu paribhramantaH samyagjJAnacAritramAptimantareNa saMsAradAvAgnipatitamAtmAnaM samuddhartuM na prabhavanti / evaM karmabandhavedI bhavyaH karmavAdI boddhavya ityrthH| (1) karmasvarUpamatra karmaprasaGgena tatsvarUpaM nirUpyate jIvena mithyAtvAdihetubhiH kriyate yat , tatU karma / yathA taptAyogolakaH salile nikSiptaH san sarvataH salilamAkarSati tathA'nAdimithyAtvAAdi ATha karmoM ko hI naraka Adi cAra gatiyoM meM bhramaNa kA kAraNa jAnatA hai / jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke bandha ke kAraNa hI jIva cAra gatiyoM meM paribhramaNa karate hue samyAjJAna aura cAritra kI prApti ke vinA saMsArarUpI dAvAnala meM paDe hue AtmA kA uddhAra karane meM samartha nahIM hote / isa prakAra karmabandha ke vettA (jAnanevAle) bhavyajIva karmavAdI kahalAte haiN| (1) karmakA svarUpakarma kA prasaGga hone se usake svarUpa kA nirUpaNa karate hai : jIva ke dvArA mithyAtva Adi kAraNoM se jo kiyAjAya vaha karma hai| jaisetapA huA lohe kA golA jala meM DAla diyA jAya to vaha sabhI tarapha se jala ko khIMcatA hai, usI prakAra anAdikAlIna mithyAtva Adi kAraNoM se AtmA nirantara AdiATha karmoneja naraka AdicAra gatiomAM bhramaNanuM kAraNa jANe che. jJAnAvaraNIya Adi karmonA baMdhanA kAraNathIja jIva cAra gatiomAM paribhramaNa karate thake samyajJAna ane cAritranI prApti vinA saMsArarUpI dAvAnalamAM paDelA AtmAne uddhAra karavAmAM samartha thatuM nathI. A prakAre karmabaMdhane jANanAra bhavyajIva karmavAdI kahevAya che. (1) bhanu 2105kamane prasaMga hovAthI tenA svarUpanuM nirUpaNa kare che - jIvadvArA mithyAtvaAdi kAraNothI je karavAmAM Ave te karma che. jevI rIte anithI tapAvele leDhAne gaLe pANImAM nAkhavAmAM Ave te te cAreya taraphathI pANIne kheMce che, te pramANe anAdikAlIna mithyAtva Adi kAraNethI AtmA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 301 dihetubhirnirantaramayamAtmA rAgadveSapariNatyA svasmin sakalapadezeSu karmavargaNArUpaM pudgalaM samAkarSan kSIranIranyAyena tAdAtmyasamApannaM karoti tadeva karmocyate / (2) karmaNaH siddhiHAtmatvadharmeNa sarveSAmAtmanAmekarUpatve'pi devanArakamanuSyatiryagAdi. rUpaM sukhi-duHkhi-sadhana-nirdhana-surUpa-kurUpa-sabalA-'bala-nIroga-sarogAdirUpaM vA yad vaicitryaM tanna nirhetukaM bhavitumarhati, sadA bhavA'bhAvadoSaprasaMgAt / nirhetukatve devanArakAdibhavaH zAzvatikaH syAt , tathA devanArakAdibhavA rAgadveSarUpa pariNAmoM se apane samasta AtmapradezoM meM karmavargaNA ke pudgaloM ko khIMcatA hai aura kSIra-nIra kI taraha tadrUpa banA letA hai unhIM ko karma kahate haiM / (2) karmakI siddhisaba AtmAoM meM Atmatva samAna hone para bhI koI deva hai, koI nAraka koI manuSya hai, koI tiryazca, koI sukhI hai, koI duHkhI, koI sadhana, koI nirdhana, koI surUpa, koI kurUpa, koI sabala, koI nirbala, koI rogI hai, koI nIrogI hai, yaha saba vicitratA niSkAraNa nahIM ho sakatI, agara isakA koI kAraNa na hotA to yA to yaha vicitratA hotI hI nahIM, agara hotI bhI to sadaiva ke lie hotii| niSkAraNa hI devagati yA narakagati hotI to vaha nitya hotI / tathA deva naraka Adi bhavakA niraMtara rAgadveSarUpe pariNAmethI pitAnA samasta AtmapradezamAM karmavargaNAnA pudugalene kheMce che, ane kSIra-nIra pramANe tadupa banAvI le che, tene karma kahe che. (2) bhanI siddhi sarva AtmAomAM Atmatva samAna hovA chatAMya paNa keI deva che, keI nArakI keI manuSya che; keI tiryaMca, keI sukhI che, ke duHkhI che. keI dhanavAna che, koI nidhana che; keI svarUpavAna che, keI kurUpa che, keI sabala che, keI nirbala che. kaI rigI che, keI nigI che. A sarva vicitratA keI kAraNa vinA hoI zake nahIM. tenuM keI kAraNa na hoya te AvI vicitratA paNa heya nahI. ane hoya te pachI te hamezAM mATe rahI zakta. koI paNa kAraNa vinA devagati athavA narakagati hoya te te nitya hoya, tathA deva ane nAraka Adi bhavane abhAva paNa nitya heta. e pramANe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 AcArAgasUtre bhAvo'pi zAzvatikaH syAt , evaM yaH sukhI, tasya sarvadA sukhameva syAt , yazca duHkhI, tasya sarvadA duHkhameva syAt-sarvadA sukhAbhAvastasya syAt / ata eva-"nityaM sattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt" ityaahuH| sahetukatvasvIkAre ca ya evAsya hetuH sa evAsmAkaM karmeti / uktazca " Atmatvena viziSTasya, vaicitryaM tasya yadvazAt / narAdirUpaM taccitramadRSTaM karmasaMjJitam " // 1 // abhAva hI zAzvatika hotA / isI prakAra jo sukhI hai vaha sadA ke lie sukhI hotA / jo duHkhI hai use sadaiva duHkha hI hotA-usa ke lie sadaiva sukha kA abhAva hotA / isI lie kahA gayA hai ki- "jo vastu kisI kAraNakI apekSA nahIM rakhatI vaha, yA to AkAza kI bhAti sadaiva vidyamAna rahatI athavA kharaviSANa kI taraha kadApi nahIM hotii|" agara isa vicitratA kA jo kAraNa hai usI kAraNa ko hama karma kahate haiN| kahA bhI hai " Atmatva kI samAnatA hone para bhI jisa kAraNa se manuSyAdirUpa vicitratA hotI hai vahI adRSTa hai| usI ko karma kahate haiM, vaha nAnA prakAra kA hai // 1 // " je sukhI che te haMmezAM mATe sukhIja heta. ane je duHkhI che te hamezAM duHkhIja raheta, tene haMmezA mATe sukhane abhAva raheta. e kAraNathI kahyuM che ke -"je vastu keI kAraNanI apekSA rAkhatI nathI te AkAza pramANe sadaiva vidyamAna rahe che, athavA khara-viSANa (gadheDAnA ziMgaDA)nI pramANe kadApi heya nahIM" agara A vicitratAnu keI kAraNa mAnavAmAM Ave che te kAraNane ame karma kahIe chIe, kahyuM che "mAtmatva-(mAtmAyA)nI samAnatA DApA chatai Y2 ||2thii bhanuSyA. dipa vicitratA hoya chedekhAya che. te adeNa che. tene karma kahe che. ane te nAnA // 2 // cha-marthAt prAranA cha." // 1 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdima0 / 303 etat karma pudgalasvarUpaM, nAmUrtamasti, amUrtatve hi karmaNaH sakAzAdAtmanAmanugrahopaghAtAsaMbhavAt , gaganAdiyat / uktazca"tulyapratApodhamasAhasAnA, kecillabhante nijakAryasiddhim / pare na tAM mitra ! nigadhatAM me, karmAsti hitvA yadi ko'pi hetuH 1 // 1 // " aparazva "nibadhya mAsAbhava garbhamadhye, . bahuprakAraiH kalalAdibhAvaiH / udvartya niSkAzayate savitryAH, ko garbhataH karma vihAya pUrvam " iti / yaha karma, pudgalasvarUpa hai, amUrta nhiiN| agara karma amUrta mAnA jAya to usa se AtmA kA anugraha aura upaghAta honA asaMbhava hai, jaise AkAza se nahIM hotaa| kahA bhI hai : "samAna pratApa, udyama aura sAhasa vAloM meM se koI koI apanA kArya siddha karalete haiM aura dUsare nahIM karapAte / mitra ! karma ke sivAya isa kA aura koI kAraNa ho to kaho ? arthAt karma hI isa kA ekamAtra kAraNa hai" // 1 // aura bhI kahA hai : "garbha meM nau mahIne taka kalala Adi aneka rUpoM meM baDhAkara mAtA ke garbha se pUrvakarma ke sivAya aura kona bAhara nikAlatA hai ? " // 1 // e kama, pudgalasvarUpa che, amUrta nathI. athavA karmane amUrta mAnavAmAM Ave te tenAthI AtmAne anugraha ane upaghAta tha asaMbhava che, jema AkAzathI thata nathI. yu 50 cha samAna parAkrama, udyama, ane sAhasavALI vyaktiomAM kaI-kaI potAnuM kArya siddha karI le che ane koI kaI nathI karI zakatI. mitra! A bAbatamAM karma vinA bIjuM kaI kAraNa hoya te kaho? arthAt karmaja enuM eka mAtra kAraNa che." 15 mI 51 yucha-" mA na bhAsa sudhI 4sasa (gamana prathama sva35) Adi aneka rUpamAM vRddhi pAmIne mAtAnA garbhamAMthI pUrvakarma sivAya bIjuM keNa mahAra da cha?" // 1 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 AcArAGgasUtre nanu yathA karma vinA'pi vicitrA abhrAdivikArA dRzyante tathA saMsAriNAM sukhaduHkhAdibhAvena vaicitryaM yadi vinA'pi karma bhavet , tarhi kA hAniH ? iti cet , ucyate___abhravikArA gandharvanagarazakradhanurAdayo gRhamAkAravRkSaraktanIlapItAdibhAvena vaicitryaM vibhrati tatra visrasApariNatendradhanurAdipudgalapariNAmavaicitryaM dRzyate, tadapekSayA viziSTaM pariNAmavaicitryaM prAyeNa citranyastAnAM citrakarAdizilpaparigRhItAnAM lepyakASThakarmAnugatapudgalAnAmupalabhyate, tarhi jIvaparigRhItAnAmAntarakarmapudgalAnAM sukhaduHkhAdinAnArUpatayA kathaM na viziSTataraM pariNAmavaicitryaM saMbhavet / zaGkA-jaise karma ke vinA bhI bhAti-bhAMtike megha Adi ke vikAra dekhe jAte haiM, usI prakAra karma ke abhAva meM bhI saMsArI jIvoM meM sukha-duHkha Adi kI vicitratA ho to kyA hAni hai ? / samAdhAna-meghavikAra-gandharvanagara, indradhanuSa Adi, gRha, prAkAra, vRkSa, rakta, nIla, pIta, Adi rUpa meM vicitratA dhAraNa karate haiM vahA~ svabhAva se pariNata indradhanuSa Adi, pudgala ke pariNAmoM kI vicitratA dekhI jAtI hai, lekina citrakAra Adi kisI zilpI ke dvArA gRhIta citra meM aGkita, lepya kASTha Adi pudgaloM meM usa se bhI adhika viziSTatA dikhAI detI hai to phira jIvadvArA grahaNa kiye hue Antarika karmapudgaloM kI sukha-duHkha Adi nAnA rUpoM meM pariNamana kI viziSTatara vicitratA kyoM na hogii| zaMkA-jevI rIte karma vinA paNa bhAta-bhAtanA megha AdinA vikAro jovAmAM Ave che, te pramANe karmanA abhAvamAM paNa saMsArI jIvomAM sukha-duHkha AdinI vicitratA hoya che. ema mAnavAmAM zuM hAni che ? samAdhAna-meghavikAra-gaMdharvanagara, IndradhanuSa Adi, gRha, prAkAra, vRkSa, rakta nIla, pIta Adi rUpamAM vicitratA dhAraNa kare che. tyAM svabhAvathI pariNata IndradhanuSa Adi pudgalanA pariNAmonI vicitratA jovAmAM Ave che. paraMtu citrakAra Adi kaI zilpIdvArA gRhIta citramAM aMkita, lepya, kASTha Adi pugalo mAM tenAthI paNa adhika viziSTatA jovAmAM Ave che te pachI jIva dvArA grahaNa karelA Antarika kamapudgalanI sukha-dukha Adi nAnA (jUdA-jUdA) rUpamAM pariNamananI viziSTatara vicitratA kema na hoya? zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5. karmavAdipra0 305 nanu abhrAdivat karmapuGgalAnAM vicitra pariNatisvIkAre bAhyamidaM zarIrameva sukhaduHkhAdinAnArUpatayA vicitrapariNAmaM karotItyeva manyatAM, kiM punastadvaicitryahetubhUtasya karmaNaH parikalpanayA svabhAvAta eva sarvasyApi pulapariNAma - vaicitryasya siddhatvAditi cet, avadhehi 3 abhrAdekhi zarIrasya sukhaduHkhAdivicitra pariNAmAGgIkAre yadi paritoSameSa, tarhi karmApi nanu tanureva, seyaM karmatanustanute vicitra pariNAmamityavehi / jIvena sahAtisaMzliSTatvAdatIndriyatvAccAbhyantaraM sUkSmaM ca kArmaNaM zarIram, audArikaM tu bAhyaM sthUlamityetAvAneva dvayoH zarIrayoviMzeSo dRzyate / zaMkA- a - megha Adi ke samAna karmapudgaloM kA vicitra pariNamana svIkAra karate ho to yaha kyoM nahIM mAna lete ki bAhya zarIra hI sukha - duHkha Adi nAnA rUpoM meM vicitra pariNamana karatA hai, karma ko isa vicitratA kA kAraNa mAnane se kyA lAbha hai ?, pugaloM kI sArI vicitratA svabhAva se hI siddha hai / samAdhAna-abhra Adi ke samAna zarIra kA hI sukha-duHkha Adi vicitra pariNamana aGgIkAra karane meM Apa ko santoSa milatA hai to karma bhI to zarIra hI hai, aura vahI karmazarIra vicitra pariNamana karatA hai, aisA samajha lIjie / jIva ke sAtha ghaniSTha sambandha hone ke kAraNa aura atIndriya hone ke kAraNa karmazarIra Abhyantara aura sUkSma kahalAtA hai, tathA audArika zarIra bAhya aura sthUla hai / basa itanA hI dAnoM zarIroM meM antara hai / za`kA-abhra (medha) AdinA samAna kama pudgalAnuM vicitra pariNamana svIkAra karI che teA pachI, bAhya zarIra ja sukha-duHkha Adi nAnA rUpamAM vicitra pariNamana kare che" ema zA mATe mAnatA nathI ? kamane e vicitratAnuM kAraNa mAnavAthI zuM lAbha che ?, pudgaleAnI pariNamananI tamAma vicitratA svabhAvathIja siddha che. samAdhAna-megha AdinA samAna zarIranuM paNa sukha duHkha Adi vicitra pariNamana a'gIkAra karavAmAM Apane saMteSa maLe che teA kama te zarIraja che, ane te kama-zarIra vicitra pariNamana kare che, e pramANe samajI lyA. jIvanI sAthe ghaniSTha saMbaMdha hovAnA kAraNe ane atIndriya hAvAnA kAraNe kama-zarIra AbhyaMtara ane sukSma kahevAya che, tathA audyArika zarIra khAdya ane sthUla che. eTaluM ja e be zarIrAmAM antara che. pra. A.-39 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre nanu bAhyazarIrasya sthUlatvAt pratyakSadRSTatvAcAbhrAdisAdRzyena bAhyazarIrasyaiva sukhaduHkhAdivicitrapariNAmo'stu kiM punarapratyakSabhUtasya karmarUpAtIndriyazarIrasya kalpanena, kArmaNazarIrAnaGgIkAre yadi ko'pi doSa Apatati, tato'rthApattereva karmavaicitryamaGgIkariSyAmaH ? ini / atrocyate maraNasamaye pratyakSadRSTabAhyasthUlazarIrAd vimuktasya jIvasya bhavAntarIyabAhyasthUlazarIragrahaNe kAraNabhRtaM sUkSma kArmaNazarIraM vinA'grimadehagrahaNAbhAvarUpo doSaH samApadyate, tatazca dehAntaragrahaNAnupapattermaraNAnantaraM sarvasyApi jIvasya zarIrAbhAvAt saMsArocchedaH syAt / na ca dRzyate saMsArasamucchedaH / zaGkA-bAhya zarIra sthUla hai aura pratyakSa dikhAI detA hai, ata eva bAhya zarIra ke sAtha hI abhra Adi kI samAnatA hai, aisI sthiti meM bAhya zarIra kA hI sukha duHkha AdirUpa pariNamana mAnanA cAhie / kabhI pratyakSa dikhAI na dene vAle karmarUpa atIndriya zarIra kI kalpanA karane kA kaSTa kyoM uThAte haiM ? hA~ !, karmaNazarIra ko svIkAra na karane se agara koI doSa AyA to phira arthApatti pramANa se hI karma kI vicitratA svIkAra kara leMge / samAdhAna-mRtyu ke samaya pratyakSa dIkhane vAle bAhya sthUla zarIra ko grahaNa karane kA kAraNabhUta sUkSma zarIra na ho to jIva AgAmI zarIra ko grahaNa hI nahIM kara skegaa| sUkSma zarIra na mAnane se yaha doSa AtA hai / jIva agara agale zarIra ko grahaNa na kare to mRtyu ke pazcAt azarIra hone ke kAraNa sabhI jIva mukta ho jAe~ge, aura zaMkA-bAhya zarIra skUla che ane pratyakSa dekhAya che, e kAraNathI bAhya zarIranI sAtheja megha AdinI samAnatA che evI sthitimAM bAhya zarIranuM ja sukha-duHkha Adi rUpa pariNamana mAnI levuM joIe. keI vakhata pratyakSa nahi dekhAtA evA karmarUpa atIndriya zarIranI kalpanA karavAnuM kaSTa zA mATe uThAve che ? hA ! kAmaNa zarIrane svIkAra nahi karavAthI je kaI deSa Avaze te pachI arthapatti pramANathI ja karmanI vicitratA svIkArI laIzuM. samAdhAna-mRtyunA samaye pratyakSa dekhAtAM bAhya sthUla zarIrathI jIva alaga thaI jAya che. AgalA bhavamAM bAhya sthUla zarIrane grahaNa karavAnA kAraNabhUta sUma zarIra nahi hoya te jIva AgAmI zarIrane grahaNaja karI zakaze nahi. sUphama zarIra nahi mAnavAthI A doSa Ave che. jIva je mRtyu pachI bIjAM zarIrane grahaNa na kare te mRtyu pachI azarIra hovAne kAraNe sarva jI mukta thai jaze ane saMsAra baMdha thaI jaze. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5. karmavAdiSa0 307 zarIrAntaragrahaNaM ca niSkAraNaM na saMbhavati / tasmAt / sthUlazarIkAraNabhUtaM sUkSmakArmaNazarIramastItyavazyamaGgIkartavyam / nanu karmarahitaH zuddhajIvo nAnAvidhazarIrAdInAM kartA'stu, tathezvaraH, svabhAvo yadRcchA vA vividhazarIrAdikaM karotItyeva manyate, kiM karmakalpanena ? atrocyate ayaM jIvezvarAdirakarmA na zarIrasukhaduHkhAdInAM kartA, upakaraNAbhAvAt , daNDAdyupakaraNarahitakumbhakAravat / karma vinA'nyadupakaraNaM zarIrAdhArambhakaM jIvezvarAdInAM na saMbhavati, garbhAdyavasthAsvanyopakaraNAsaMbhavAt , karma vinA zukrazoNitAdigrahaNasyApyanupapatte / / saMsAra miTa jAyagA, magara saMsAra kA miTanA dikhAI nahIM detA, aura vinA kAraNa ke zarIra kA grahaNa nahIM ho sakatA, ata eva sthUla zarIra kA kAraNa sUkSma kArmaNazarIra kA astitva aGgIkAra karanA caahie| zaMkA-kamarahita zuddha jIva ko nAnA prakAra ke zarIroM kA kartA mAna liyA jAya, yA Izvara; svabhAva athavA yadRcchA ko kartA svIkAra kara liyA jAya, karma kI kalpanA se kyA lAbha hai / samAdhAna-karmarahita jIva yA Izvara Adi, zarIra, sukha-duHkha Adi kA kartA nahIM hai, kyoM ki usake pAsa upakaraNa nahIM haiM, daNDa Adi upakaraNoM se rahita kuMbhAra ke samAna / karma ke sivAya, zarIra Adi racane meM Izvara Adi ko aura koI bhI upakaraNa nahIM ho sakatA / karma ke atirikta aura koI upakaraNa na hone ke kAraNa garbha Adi avasthAo meM zukra zoNita AdikA grahaNa bhI nahIM ho sktaa| paratu saMsAra baMdha thaye tevuM jovAmAM AvatuM nathI. ane kAraNa vinA zarIranuM grahaNa hoI zake nahIM e kAraNathI sthUla zarIranuM kAraNa sUkSma-kAzmaNa zarIranA astitvane aMgIkAra karavo joIe, zaMkA-kamarahita zuddha jIvane nAnA prakAranA zarIrenA kartA mAnI laIe, athavA Izvara svabhAva yA yacchAne kartA mAnI laIe te pachI karmanI kalpanA karavAthI zuM lAbha? samAdhAna-bhaDita 125vA to zva2 mAhi, zarIra, suma, mAnA jAnathI. kAraNa ke tenI pAse upakaraNa-(mukhya sAdhana) nathI, daMDa Adi pradhAna sAdhane vinAne jema kuMbhAra, te pramANe, karma vinA zarIra Adi racavAmAM Izvara vagerene bIjuM kaMI paNa upakaraNa hoI zake nahi. karmanA vinA bIjuM kaI pradhAna sAdhana nahiM hevAne kAraNe garbha Adi avasthAomAM zuka zeNita vagerenuM grahaNa paNa thaI zake nahI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre yadvA -- akarmA zarIrAdikaM nArabhate, nizceSTatvAt, amUrtatvAt, AkAzavat / tathA-ekatvAt ekaparamANuvat / 308 yadi zarIravAnIzvaraH karoti vividhazarIrAdikamityucyate tadA'navasthAdoSaH samApadyate / tathAhi - zarIrasyezvarasya jagadvaicitryakartRtvasvIkAre svazarIrakartRtvamakarmaNastasyazvarasya na saMbhavati, nirupakaraNatvAt daNDAdirahitakumbhakAravat / athAnyaH ko'pIzvarastadIyazarIrakaraNAya pravartate tataH so'pi zarIravAn azarIro vA ? yadyazarIrastarhi nAsau zarIrakartA nirupakaraNatvAt / zarIravAMzcet tarhi " athavA- jo karmarahita hai vaha zarIra Adi kA utpAdaka nahIM ho sakatA, kyoM ki vaha ceSTArahita hai, athavA amUrta hai / jo ceSTAhIna yA amUrta hotA hai vaha zarIra Adi kA janaka nahIM hotA, jaise AkAza / tathA vaha eka hone ke kAraNa bhI zarIra AdikA janaka nahIM ho sakatA, jaise eka paramANu / kadAcit yaha kahA jAya ki sazarIra Izvara vividha zarIra AdikA kartA hai to anavasthA doSa AtA hai / vaha isa prakAra - jaba sazarIra Izvara jagat kI vicitratA kA kAraNa hai to vaha vinA zarIra ke apanA zarIra bhI nahIM banA sakegA, kyoM ki vaha upakaraNahIna hai, daNDaAdi se rahita kuMbhAra ke samAna / aba yaha kahA jAya ki koI dUsarA Izvara, pahale Izvara kA zarIra banAne ke lie pravRtta hotA hai to usake viSaya meM bhI vahI prazna upasthita hotA hai ki vaha sazarIra hai athavA azarIra hai ?, agara vaha azarIra hai to upakaraNahIna hone ke kAraNa zarIra kA kartA athavA je kamarahita che te zarIra AdinA utpAdaka thaI zake nahi, kAraNa te ceSTArahita che. athavA amRtta che. je ceSTAhIna athavA amUtta hAya che, te zarIra AdinA utpanna karanAra hAya nahi. jevI rIte-AkAza, tathA te eka hAvAnA kAraNe paNu zarIra AdinA umunna karanAra hAya nahi. jevI rIte eka paramANu. kadAcit ema kahevAmAM Ave ke-sazarIra Izvara vividha zarIra AdinA karyAM che. tA anavasthA doSa Ave che. te A pramANe keH-jyAre sazarIra Izvara jagatanI vicitratAnu kAraNa che teA te, zarIra vinA potAnu zarIra paNa banAvI zakaze nahI; kAraNa ke te upakaraNaDhIna che, jema daMDa AdithI rahita kuMbhAra, have jo ema kahevAmAM Ave ke koI bIjo Izvara prathamanA IzvaranuM zarIra banAvavAmAM pravRtta thAya che, te te viSayamAM paNa e prazna ubhe thAya che ke te sazarIra che athavA azarIra che ? agara jo azarIra che te upakaraNIna zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5. karmavAdipra0 309 taccharIrArambhe'pi tulyatA praznasya / so'pyakarmA nijazarIraM nArabhate nirupakaraNatvAt / yadi taccharIrakartA'nyaH ko'pi tarhi so'pi zarIkhAn azarIro vA ? itthaM cAnavasthA | aniSTaM ca sarvametat / tasmAnnezvaro dehAdInAM kartA, kintu karmasahito jIva eva svakIyaM dehAdikaM karoti / kizca - Izvarasya dehAdikaraNaM niSprayojanamiti tadonmattatulyatA syAt / saprayojanakartRtve tu tasyAnIzvaratvaprasaGgaH / kiJcAnAdizuddhasya tasyezvarasya dehAdikaraNecchA nopapadyate, icchAyA rAgarUpatvAt / nahIM ho sakatA / agara sazarIra hai to usakA zarIra banAne vAlA koI tIsarA Izvara mAnanA paDegA / vaha tIsarA Izvara bhI azarIra hai yA sazarIra hai ?, ityAdi vikalpa phira upasthita hone ke kAraNa anavasthA doSa AtA hai / yaha saba abhISTa nahIM hai / ataH deha AdikA kartA Izvara nahIM ho sakatA, varan karmasahita jIva hI apane zarIra Adi kA kartA hai / dUsarI bAta yaha hai ki Izvara, vinA kisI prayojana ke hI agara zarIra Adi kI racanA karatA hai to vaha unmatta ke samAna hogA / agara usakA koI prayojana hai to vaha Izvara nahIM rahegA / eka bAta aura - anAdi kAla se zuddha Izvara kI deha Adi racane meM icchA hI nahIM ho sakatI, kyoMki icchA eka prakAra kA rAga hai aura rAgI Izvara nahIM ho sakatA / hAvAnA kAraNe zarIrakartA thaI zakatA nathI. agara sazarIra che te tenuM zarIra anAvavAvALA kAI trIjo Izvara mAnavA paDaze. te trIjA Izvara paNa sazarIra che athavA sazarIra che ?, ItyAdi vikalpa TrIne upasthita hAvAnA kAraNe anavasthA doSa Ave che, te sava abhISTa nathI, te kAraNathI deha AdinA karto Izvara thaI zakatA nathI. parantu kasahita jIvaja pAtAnA zarIra AdinA kartA che. khIjI vAta e che ke-Izvara kAI pratyeAjana vinA je zarIra AdinI racanA kare che teA te unmattanI samAna gaNAze. athavA teA tene kAMI prayeAjana che, tA te Izvara nahIM rahe. eka khIjI vAta e che ke anAdi kALathI zuddha IzvaranI, dehu Adi racanAmAM IcchAja rahetI nathI, kAraNa ke IcchA eka prakAranA rAga che, ane rAgI Izvara thaI zakatA nathI. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 AcArAgasUtre ____nApi svabhAvo dehAdInAM kartA bhavitumarhati / sa svabhAvaH kiM vastuvizeSo vA ? akAraNatA vA ? vastudharmoM vA ?, tatra na tAvad vastuvizeSaH, tasya vastuvizeSarUpatve pramANAbhAvAt / pramANarahitasyApi vastutvasvIkAre karmApi kathaM nAGgIkaroSi ?, tvanmate karmaNo'pi pramANarahitatvAt / / kiJca-vastuvizeSarUpaH sa svabhAvo mUrtI vA syAdamUtoM vA?, yadi mUrtastarhi svabhAva iti nAmAntareNa karmaiva sidhyati / yadi punaramUrtastarhi nAsau svabhAvo dehAdInAM kartA bhavitumarhati, amUrtatvAt nirupakaraNatvAca, gaganavat / svabhAva bhI deha Adi kA kartA nahIM ho sakatA / Akhira svabhAva kA artha kyA hai ? svabhAva koI vastu hai ? athavA koI bhI kAraNa na honA svabhAva hai ? yA kisI vastu kA dharma hai ? / svabhAva koI vastu to hai nahIM, kyoM ki use vastu mAnane meM koI pramANa nahIM hai| pramANa ke abhAvameM bhI svabhAva ko vastu mAna liyA jAya to karma mAnane meM kyA Apatti hai ? tumhAre mata ke anusAra karma mAnane meM bhI koI pramANa nahIM hai| ___ svabhAva agara koI vastu hai to vaha mUrta hai yA amUrta ?, agara mUrta hai to svabhAva aura karma eka hI vastu hai| Apa karma ko hI svabhAva-zabda se kahate haiM to kaha liijiye| svabhAva ko amUrta mAnate haiM to vaha deha AdikA kartA nahIM ho sakatA, kyoM ki vaha amUrta hai aura upakaraNarahita hai, jaise AkAza / mUrta zarIra kA anurUpa kAraNa mUrta hI honA cAhie, svabhAva paNa deha Adine kartA thaI zakatuM nathI. chevaTa svabhAvane artha zuM che? svabhAva kaI vastu che? athavA koIpaNa kAraNa nahIM hovuM te svabhAva che? athavA kaI vastune dharma che? svabhAva kaI vastu te che nahIM, kAraNa ke tene vastu mAnavAmAM kaI pramANa nathI, pramANanA abhAvamAM paNa svabhAvane vastu mAnI levAmAM Ave te karma mAnavAmAM zuM Apatti che? tamArA mata pramANe karma mAnavAmAM paNa keI pramANa nathI. svabhAva agara kaI paNa vastu che te te mUrta che athavA amUrta che? je mUrta che te svabhAva ane kama eka ja vastu che, tame karmane ja svabhAva-zabdathI kahe che te khuzIthI kaho. je svabhAvane amUtta mAnaze te te deha Adine kartA thaI zakaze nahI, kAraNa ke te amUrta che. ane upakaraNa (pradhAna sAdhano) rahita che jevI rIte AkAza. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.1 2.5 karmavAdipra0 311 mUrtasya zArIrAdikAryasyAnurUpaM kAraNaM mUrtameva saMbhavati, yathA mRtpiNDo ghaTasya / ___akAraNatArUpaH svabhAvaH ? iti cet , evaM sati zarIrAdikamakAraNamevotpadyate, ityayamarthaH syAt , tathA sati kAraNAbhAvasya samAnatvAdekasminneva samaye sklshriirotpttiprsNgH| yadi svabhAvo vastudharma ityucyate, tathApi yadi vijJAnAdivadAtmano dharmastarhi nAsau svabhAvaH zarIrakAraNaM bhavitumarhati, amUrtatvAt , AkAzavadityuktaM mAgeva / yadi sa svabhAvo mUrtavastudharmamtarhi siddhasAdhanam , karmApi pudgalarUpameveti vayaM brUmaH / tasmAt karmaiva jagadvaicitryakAraNamiti siddham / jaise ghaTa kA kAraNa miTTI kA piNDa hai| __ agara koI bhI kAraNa na honA hI svabhAva hai to isakA artha yaha huA ki zarIra Adi niSkAraNa hI utpanna ho jAte haiN| agara niSkAraNa hI zarIra kI utpatti hotI hai to phira saMsAra ke samasta zarIra eka sAtha kyoM nahIM ho jAte hai| svabhAva kisI vastu kA dharma hai, yaha kahanA bhI yuktisaMgata nahIM hai| agara vaha jJAna Adi ke samAna AtmA kA dharma haiM to AkAza kI taraha amUrta hone ke kAraNa zarIra kA kartA nahIM ho sakatA, yaha pahale hI kahA jA cukA hai / svabhAva agara kisI mUrta vastu kA dharma hai to yaha hameM bhI iSTa hai, kyoM ki hamAre kathanAnusAra karma bhI pudgala kA kramabhAvI dharma hai, ata eva yaha siddha huA ki karma hI jagat kI vicitratA kA kAraNa hai| mU zarIranuM anurUpa kAraNa mUrtaja hovuM joIe, jema ghaTanuM kAraNa mATIne piMDa che. athavA keI ja kAraNa na hoya e ja svabhAva che te tene artha e thaye ke zarIra Adi niSkAraNaja utpanna thaI jAya che, ane niSkAraNa ja zarIranI utpatti thAya che te pachI saMsAranA samasta zarIra eka sAthe kema thaI nathI jatAM ? svabhAva koI vastune dharma che e pramANe kahevuM te paNa yuktisaMgata nathI. athavA te te jJAna AdinA samAna AtmAne dharma che. te AkAzanI mAphaka amUrta hovAnA kAraNe zarIranA kartA thaI zakaze nahIM, A hakIkata prathamathI ja kahI ApI che. svabhAva e kaI mUrta vastune dharma che, te te vAta amAre paNa mAnya che, kAraNa ke amArA kahevA pramANe karma paNa pagalapaja che, e mATe ema siddha thayuM ke karma ja jagatanI vicitrAnuM kAraNa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 AcArAgasUtra (3) karmaNo mUtatvamnanvatIndriyasya kArmaNazarIrasya mRtatve kiM mAnam ? atrocyate zarIrAdikAryadarzanAttatkAraNabhUtaM karma sidhyati cet tarhi kAryAnurUpameva kAraNaM bhavitumarhatIti zarIrAdikAryANAM mUrtatvAttatkAraNaM karmApi mUrtameva / yathA mUtasya ghaTAdikAryasya kAraNaM paramANupudgalAste mUrtA eva santi / yacca punaramUrta kArya tasya kAraNamapi-amUtam , yathA jJAnasyAtmeti / nanu sukhaduHkhAdayo'pi karmaNaH kArya tarhi teSAmamUrtatvAt karmaNo' mUrtatvamapi prAmoti, nahi mUrtAdamUrtotpattiH saMbhavati, yathA pudgalAd jJAnaparyAyaH, (3) karma kA mUrtapanazaGkA-atIndriya kArmaNa zarIra ke mUrta hone meM kyA pramANa hai ? samAdhAnazarIra Adi kAryoM ke dekhane se unake kAraNabhUta karma kI siddhi hotI hai, aura kAraNa, kArya ke anurUpa hI hotA hai, ata eva jaba zarIra Adi kArya mUrta haiM to una kA kAraNa karma bhI mUrta hI honA cAhie / jaise mUrta ghaTa Adi kAryoM ke kAraNabhUta pudgala paramANu bhI mUrta hI haiM, jo kArya amUrta hotA hai, usakA kAraNa bhI amUrta hI hotA hai; jaise jJAna kA kAraNa AtmA / zaGkA--sukha aura duHkha Adi kA kAraNa bhI karma hai, aura sukha duHkha Adi amUrta haiM; ataH una kA kAraNa karma amUrta bhI honA cAhie / mUrta se amUrta kI utpatti nahIM ho sakatI, jaise pudgala se jJAnaparyAya kI utpatti nahIM ho (3) bhane bhuutp:zaMka-atIndriya kAmaNa zarIramAM mUrNapaNuM havAmAM zuM pramANa che? samAdhAna-zarIra Adi kAryonA dekhavAthI tenA kAraNabhUta karmanI siddhi thAya che, ane kAraNa, kAryanA anurUpa ja hoya che. e kAraNathI jyAre zarIra Adi kArya mUrta che, te tenuM kAraNa kama paNa mUrtaja hovuM joIe. jevI rIte mUrta ghaTa Adi kAryonA kAraNabhUta pudgalaparamANu paNa mUta che. je kArya amUrta hoya che tenuM kAraNa paNa amUrta ja hoya che, jemake jJAnanuM kAraNa AtmA. zaMka-sukha ane duHkha AdinuM kAraNa karma che, ane sukha dukha Adi amUrta che, tethI tenuM kAraNa kama paNa amUrtaja hovuM joIe. mUtathI amUtanI utpatti thaI zakatI nathI; jevI rIte pudgalathI jJAnaparyAyanI utpatti thaI zakatI nathI, ane ekaja zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 313 nApyekasyaiva karmaNo mUrtabamamUrtatvaM ca yujyate, viruddhatvAditi cet ? ucyate atra kAraNazabdenopAdAnakAraNaM parigRhyate na tu nimittakAraNam , sukhaduHkhAdInAM nimittakAraNameva karma, yathA'nnapAnAdayo viSAdayA vA sukhaduHkhAdInAM nimittakAraNamasti / upadAnakAraNaM tu teSAmAtmaiva mukhaduHkhAdInAmAtmadharmatvAditi nAsti doSalezo'pi / . (4) jIvakarmaNoH smbndhH| nanu karma mUrtamastItyuktaM parantu mUrtasya karmaNo'mUrtena jIvena saha kathaM saMyogalakSaNaH sambandhaH ? iti cenmaivam , yathA mUrtasya ghaTasyAmUrtena gaganena saMyogalakSaNaH sambandhastathA'trApi jIvakarmaNoH sambandho'stIti / uktazcasakatI / aura eka hI karma mUrta bhI ho aura amUrta bhI ho, yaha kaise ho sakatA hai ?, ye donoM dharma virodhI haiM, eka jagaha nahIM raha skte| samAdhAna--yahI kAraNa-zabda se upAdAna kAraNa grahaNa kiyA gayA hai, nimitta kAraNa nahIM / karma sukha-duHkha ke prati nimitta kAraNa hI hai, jaise anna, pAna, viSa Adi sukha-duHkha ke nimitta kAraNa haiN| sukha duHkha kA upAdAna kAraNa to AtmA hI hai, kyoM ki ve AtmA ke dharma haiM, ataH yahAM doSa kA leza bhI nahIM hai| (4) jIva aura karma kA sabandhazaGkAH-Apane karma ko mUrta siddha kiyA, magara mUrta karma kA amUrta jIva ke sAtha sambandha kisa prakAra ho sakatA hai / samAdhAna-aisA na kahie / jaise mUrta ghaTa kA amUrta AkAza ke sAtha saMyogasambandha hai, usI prakAra jIva aura karma kA bhI sambandha hai / kahA bhI hai :kama mUrta paNa hoya ane amata paNa hoya, e kevI rIte hoI zake? A banne dharma virodhI che tethI eka jagyAe rahI zakatA nathI. samAdhAna-ahiM kAraNa-zabdathI upAdAne kAraNe grahaNa karavAmAM Ave che, nimitta 4 / 29) nahi. bha, suma-duH5 thavAmA nimitta 4 / 29404 cha, vI zata bhanna, pAna, viSa Adi sukha-duHkhanA nimitta kAraNa che, paraMtu sukha-duHkhanuM upAdAna kAraNa te AtmA ja che, kAraNa ke te AtmAne dharma che tethI temAM leza paNa deSa nathI. (4) ma bhn| sm-4zakA-Ape kamane "mUtta che ema siddha karyuM te pachI mUrta karmane amUrta jIvanI sAthe sambandha kevI rIte hoI zake che? samAdhAna-A pramANe nahi kahe ? jema mUrva ghaTane amUrta AkAzanI sAthe saMgasambandha che, te pramANe jIva ane karmane paNa sambadha che. kahyuM paNa che - pra. A.-40 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 AcArAgasatre " yathA hyarUpamAkAza, rUpidravyAdibhAjanam / tathA hyarUpa AtmApi, rUpikarmAdibhAjanam // 1 // " yathA vA - amUrtayA''kuzcanAdikriyayA saha mUrtadravyasyAGgulyAdeH sambandhastathA'JApi jIvakarmaNoH sambandha iti bodhyam / yadvA-yathA bAhyazarIramidaM jIvena saha sambaddhaM pratyakSadRSTamevAsti, evaM bhavAntaraM gacchatA jIvena saha kArmaNazarIraM sambaddhameveti / yadi bAhyazarIrasya jIvena saha sambandhe dharmAdharmayoH kAraNatA'stItyucyate nahi tAvapi dharmAdhauM mUrtI syAtAmamUrtI vaa?| yadi mUtauM tarhi " jaise arUpI AkAza rUpI dravya Adi kA AdhAra hai, usI prakAra arUpI AtmA karmoM kA AdhAra hai" // 1 // ___ athavA jaise-AkuJcana (sikoDanA ) Adi amUrta kriyA ke sAtha aMgulI Adi mUrta dravya kA sambandha hotA hai, usI prakAra yahAM jIva aura karma kA sambandha samajha lenA caahie| athavA jaise bAhya zarIrakA jIva ke sAtha sambandha hai, vaha pratyakSa siddha hai, usI prakAra bhavAntara meM jAte jIva ke sAtha kArmaNa zarIra kA sambandha hai| agara kahA jAya ki jIva ke sAtha bAhya zarIra kA sambandha hone meM dharma aura adhama kAraNa hai to prazna khaDA hotA hai ki-dharma adharma mUrta haiM yA amUrta hai ? jevI rIte arUpI AkAza, pIdravya Adine AdhAra che. te pramANe arUpI AtmA, rUpI karmone AdhAra che." 51 athavA-jevI rIte saMkecavuM Adi amUrta kriyAnI sAthe AMgalI Adi mUrta dravyane sambandha hoya che te pramANe jIva ane kamane sambandha samajI levuM joIe. athavA jevI rIte A bAhya zarIra jIvanI sAthe saMbaddha che. te pratyakSathI siddha che. te pramANe bhAvAntaramAM jatA jIvanI sAthe kAmaNa zarIrane saMbaMdha che. athavA to ema kahevAmAM Ave ke jIvanI sAthe bAhya zarIrano sambandha havAmAM dharma ane adharma kAraNa che. te prazna ubho thAya che. ke--dharma adhama mUrta che ke amUrta che? je te mUrta che ema kahe te amUrta jIvanI sAthe tene saMbaMdha kevI rIte thaye? zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdima0 315 nayorapyamUrtena jIvena kathaM sambandhaH ?, yadi kathaJcit sambandhastarhi karmaNo'pi jIvena saha sambandhaH kuto na syAt / yadyamUttauM dharmAdhauM tarhi bAhyena sthUlazarIreNa mUtena saha tayoH kathaM sambandhaH ? tavamate murtAmUrtayoH sambandhAsaMbhavAt / yadyamUrtayorapi dharmAdharmayorvAhyazarIreNa mUrtena saha sambandho'GgIkriyate tarhi jIvena saha karmaNaH sambandhe kathaM doSaH / / nanvamUrtasya jIvasya mUrtena karmaNA kathaM sukhaduHkhAdhanugrahopaghAtau syAtAm , na hyamUrtasyAkAzasya mUrtaHsrakacandanAgnijvAlAdibhiranugrahopaghAvI jAyete ? / agara ve mUrta haiM to amUrta jIva ke sAtha unakA sambandha kaise huA ?, agara kisI prakAra unakA sambandha ho gayA to karma kA sambandha kyoM nahIM ho sakatA hai| agara dharma adharma amUrta haiM to bAhya sthUla aura mUrta zarIra ke sAtha unakA sambandha kaise ho gayA ?, Apake mata se mUrta aura amUrta kA to sambandha ho nahIM sktaa| agara amUrta dharma adharma kA mUrta zarIra ke sAtha sambandha honA svIkAra karate ho to jIva ke sAtha karma kA sambandha mAnane meM kyA doSa hai / zaGkA--amUrta jIva kA mUrta karma ke dvArA sukha duHkha AdirUpa anugraha aura upaghAta kaise ho sakatA hai, mUrta mAlA, candana, agni, jvAlA Adi se amUrta AkAza kA anugraha aura upaghAta nahIM hotA? athavA kaI prakAre tene sambandha thaI gaye te kamane sambandha zA mATe nahi thaI zake ? agara dharma adharma amUrta che te bAhya skUla ane mUrta zarIranI sAthe tene sambandha kevI rIte thaI gaye? ApanA mata pramANe te mUta ane amUtane sambandhaja hoI zake nahI. paraMtu je amUrta dharma-adharmane mUrta zarIranI sAthe sambanya tha te svIkAra karatA ho te jIvanI sAthe karmane sambandha mAnavAmAM deSa zuM che? zaMkA-amUrta jIvane, mUrta karma dvArA sukha-duHkha AdirUpa anugraha ane upaghAta kaI rIte thaI zake ? mUrta mALA candana, agni, javALA AdithI amUrta AkAzane anugraha ane upaghAta thaI zakto nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 AcArAgasUtre zRNu-yathAmadirApAnaviSapipIlikAdibhirbhakSitairamUrtAnAmapidhRtismRti-medhAdInAmAtmaguNAnAmupadhAto jAyate, " medhAM pipIlikA hanti " ityAdivacanAt , tathA payaHzarkarAghRtAdibhizvAnugrahaH kriyate tathaivAmUrtasyAtmano murtena karmaNA'nugrahopaghAtau jaayete| idaM ca jIvasyAmUrtatvamaGgIkRtya samAhitam , na hyekAntarUpeNA'mUrta evAtmA kintu vahnayayogolakavat kSIranIravacca kArmaNazarIrAbhedarUpatAM prAptaH kathaJcinmUrto'pIti / tasya mUrtena karmaNAnugrahopaghAtau bhavata eva / AkAzasya tu tau na bhavataH, tasyaikAntarUpeNAmUrtatvAdacetanatvAcca / samAdhAna-suniye ase-madirA kA pAna karane se, viSabhakSaNa se aura kIDI Adi ke khAye jAne se amUrta dhairya, smRti aura buddhi Adi Atmika guNoM kA upaghAta hotA hai, " medhAM pipIlikA hanti " ityAdi vacana se, tathA dUdha, zakkara aura ghRta Adi se anugraha hotA hai, usI prakAra amUrta AtmA kA mUrta karma dvArA anugraha aura upaghAta hotA hai / jIva ko amUrta aGgIkAra karake yaha samAdhAna kiyA hai, kintu jIva ekAntarUpa se amUrta nahIM hai| kSIra-nIra ko taraha athavA agni aura lohe ke gole kI taraha AtmA kArmaNazarIra se kathaJcit abhinna hai, ata eva mUrta bhI hai| karmalipta AtmA mUrta hone ke kAraNa mUrta karmoM se usakA anugraha aura upaghAta hotA hI hai / hA ! AkAza kA anugraha aura upaghAta nahIM hotA, kyoM ki vaha ekAntataH amUrta aura acetana hai| samAdhAna-sAMbhaLe! jema madirAnuM pAna karavAthI, viSabhakSaNathI, athavA kIDI Adi piTamAM khAI javAmAM AvavAthI amUrta dhaya, ane buddhi Adi AdhyAtmika zudhano upadhAta thAya che. "medhAM pipIlikA hanti" tyAhi vayanAthI, tathA dUdha, sAkara ane ghI AdithI anugraha thAya che, te pramANe amUrta AtmAne mUrta karma anugraha ane upaghAta thAya che. jIvane amUrta aMgIkAra karIne A samAdhAna karyuM che, paraMtu jIva ekAntathI amata nathI. kSIra-nIranI pramANe athavA agni ane loDhAnA geLAnI mAphaka AtmA kAmaNazarIrathI kathaMcit abhinna che. A kAraNathI mUrta paNa che. kamalipta AtmA mUrta hovAnA kAraNe mUrta karmothI tene anugraha ane upaghAta thAyaja che. hA ! AkAzane anugraha ane upaghAta thatuM nathI, kAraNa ke te ekAntathI amUta ane acetana che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 mU. 5:karmavAdipra0 (5) karmaNo'nAditvam anAdiH karmaNaH prvaahH| zarIrakarmaNoH parasparaM kAryakAraNa bhAvAt , bIjAkuravat / yathA bIjAdaGkuro jAyate, aGkurAdapi krameNa bIjamupajAyate / evaM zarIrAt karma jAyate karmatastu zarIramityevaM punaH punarapi parasparamanAdikAlataH kAryakAraNabhAvasadbhAvo'sti / iha yayoH parasparaM kAryakAraNabhAvastayoranAdi pravAho dRzyate yathA bIjAGkarayoH, yathA vA kukkuTANDayoH, tathA zarIrakarmaNoranAdipravAha iti / (5) karmoM kA anAdipana karmoM kI paramparA anAdikAlIna hai, kyoM ki zarIra aura karma kA paraspara kAryakAraNabhAva hai, jaise bIja aura aMkura kA / tAtparya hai ki jaise bIja se aMkura utpanna hotA hai, aura aMkura se kramazaH bIja kI utpatti hotI hai, isI prakAra zarIra se karma aura karma se zarIra utpanna hotA hai / yaha pArasparika kAryakAraNabhAva anAdi kAla se calA AtA hai| jina do padArthoM meM paraspara kArya-kAraNabhAva hotA hai unakA pravAha anAdikAlIna dekhA jAtA hai, jaise pUrvokta bIja aura aMkura kA, athavA murgI aura aNDe kaa| isa prakAra zarIra aura karma kA pravAha anAdikAlIna hai| (5) nu manAhiY karmonI paraMparA anAdikAlIna che. kAraNa ke-zarIra ane karmone paraspara kArya kAraNabhAva che, jevI rIte bIja ane aMkurane. tAtparya e che ke-jevI rIte bIjathI aMkura utpanna thAya che, ane aMkurathI kramazaH (krame-kame) bIjanI utpatti thAya che. te pramANe zarIrathI karma ane karmathI zarIra utpanna thAya che. A parasparane kAryakAraNa bhAva anAdi kAlathI cAlyA Ave che. je be padArthomAM paraspara kArya-kAraNubhAva hoya che tene pravAha anAdikAlIna jovAmAM Ave che. jevI rIte pUrva kahela bIja ane aMkurane, athavA maraghI ane iMDAne, e pramANe zarIra ane karmane pravAha anAdikAlIna che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 318 AcArAgasUtre (6) akamevAdimatanirAkaraNamyaH punaradRSTaM karma nostIti manyate sa ca nAstikaH praSTavyaH-ayamadRSTAbhAvaH kim apratyakSatvAt , vicArAkSamatvAt , sAdhakAmAvAda vA manyase ? ____ apratyakSatvAnnAdRSTAbhAvaH sidhyati, yatastava yadapratyakSaM tannAstIti svIkAre tvadIyapitAmahAderapyabhAvaH syAt , tasya tvajjanmataH pUrvamevAtItatvena tavApratyakSatvAt / tathA ca bhavanmate pitAmahAderatItakAlikasattAyA abhAvena bhavato'pi sattA kathamupapadyeta ? / (6) akarmavAdI ke mata kA nirAkaraNa____ jo nAstika yaha mAnatA hai ki-adRSTa karma kA sadbhAva nahIM hai, usase pUchanA cAhie ki-tuma adRSTa ke abhAva ko kyoM mAnate ho ? pratyakSa na hone se, vicAra ko sahana na karane se arthAt vicArake yogya nahI hone se, yA sAdhaka pramANoM kA abhAva hone se adRSTa kA abhAva kahate ho ? pratyakSa na hone mAtra se adRSTa kA abhAva siddha nahIM ho sktaa| jo tumheM pratyakSa nahIM dikhAI detA vaha hotA hI nahIM hai, aisA mAna liyA jAya to tumhAre pitAmaha Adi kA bhI abhAva ho jaaygaa| vaha tumhAre janma se pahale hI gujara cuke haiM, ataH tumheM pratyakSa dikhAI nahIM de skte| aisI avasthA meM tumhAre pitAmaha Adi kI bhUtakAlIna sattA kA abhAva hojAne ke kAraNa tumhArI sattA bhI khatare meM par3a jaaygii| (8) vAhInA matanu ni|24je nAstika evuM mAne che ke -adaSTa kamane sadbhAva (astitva) nathI, temane pUchavuM joIe ke tame adaSTane abhAva zA mATe mAna che ? pratyakSa nahI hovAthI, vicArane sahana nahI karavAthI arthAt--vicAravAcogya nahi hovAthI, athavA sAdhaka pramANene abhAva hovAthI adaSTane abhAva kahe che? - pratyakSa nahI levA mAtrathI adaSTane abhAva siddha thaI zakatuM nathI, je vastu tamane pratyakSa jovAmAM na Ave te vastu hoyaja nahIM, e pramANe je mAnI leze te tamArA pitAmaha (bApane bApa) Adine abhAva thaI jaze, kAraNa ke te tamArA janmatA pahelAja gujarI gayA che tethI tamane te pratyakSa jovAmAM AvatA nathI, evI avasthAmAM tamArA pitAmaha AdinI bhUtakAlIna sattAne abhAva thaI javAthI tamArI sattA paNa khatarAmAM (bhayamAM) paDI jaze. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1.5 karmavAdipra0 319 atha sarvapramAtRNAM yadapratyakSaM tannAstItyapi na saMbhavati / yataH sarvamatIndriyaM vastu sarvapramAtRRNAM pratyakSaM na bhavati, tAdRzajJAnazakterabhAvAt / asmAbhistu samasta bhAvAvabhAsanabhAskaraH sarvajJaH svIkriyate / vicArA'kSamasvamapi na yuktaM karkaza ( durdharSa ) tarkaistaryamANasya karmaNaH 9 sadbhAvasaMbhavAt / sAdhakAbhAvAdapi nAdRSTAbhAvaH, pUrvoktAgamAnumAnayostatsAdhakayoH sattvAt / yathA ca - zubhaH puNyasya, azubhaH pApasyetyAgamaH / zubhayogaH puNyasya, azubhayogaH pApasya kAraNamityarthaH / agara kahA jAya ki eka-do ke apratyakSa hone se kisIkA abhAva nahIM hotA varan jo vastu sabhI ke apratyakSa hai, usakA abhAva hotA hai / yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki saba atIndriya vastue~ saba pramAtAoM ke pratyakSa nahIM hotI, isakA kAraNa viziSTa jJAnazakti kA abhAva hai / magara hama loga to samasta padArthoM ko prakAzita karane meM sUrya ke samAna sarvajJa svIkAra karate haiM / adRSTa, vicAra ko sahana nahIM karatA arthAt vicArane ke yogya nahI hai, yaha kathana bhI yukta nahIM, kaThora tarkoM dvArA vicAra karane se karma kA astitva siddha ho hI jAtA hai / sAdhaka pramANoM kA abhAva hone se karma kA abhAva batalAnA bhI ThIka nahIM, kyoM ki pUrvokta Agama aura anumAna pramANa usakA sadbhAva siddha karate haiM / AgamapramANa hai / arthAt zubhayoga puNya kA 6 zubhaH puNyasya azubhaH pApasya ' yaha aura azubha yoga pApa kA kAraNa hotA hai / athavA kaheze ke eka-enA apratyakSa hAvAthI keAI nA abhAva thatA nathI. parantu je vastu sane apratyakSa che teno abhAva hAya che. ema kahevuM te paNa ThIka nathI, kAraNa ke sa atIndriya vastu pramAtAone pratyakSa thatI nathI. tenuM kAraNu viziSTa jJAnazaktinA abhAva che. athavA ame tA samasta padArthAne prakAzita karavAmAM sUryanA samAna sajJanA svIkAra karIe chIe. adRSTa, vicArane sahana karatA nathI arthAt vicAravA ceAgya nathI, ema kahevuM te paNa yukta nathI, kaThina tarko dvArA vicAra karavAthI karmInuM astitva siddha thaI 4 laya che. sAdhaka pramANeAnA abhAva hAvAthI karmonA abhAva atAvavA te paNa ThIka nathI; kAraNa ke pUrvokta Agama ane anumAna pramANu tene sadbhAva (astitva-hovApaNuM) siddha are che. zubhaH puNyasya azubhaH pApasya me bhAgabhaprANu che, arthAt zula yoga puNyanuM azubha caiAga pApanuM kAraNa hoya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 AcArAGgasUtre kAryavizeSeNa kAraNasyAnumAnaM bhavati yathA kAryavizeSaH sakAraNakA, kAryatvAt , kumbhavat / uktazca "tulyAkRtyozca yamayo,-rdazyate mahadantaram / cAritra-vIrya-vijJAna,-varAgyA-rogya-saMpadAm " // 1 // iti / adaSTarUpakAraNamantareNedaM mahadantaraM na saMbhavati, tasmAdavazyaM svIkaraNIyaM karma / (7) bandhasvarUpanirUpaNamatra bandhazabdena bhAvabandho gRhyate, na tu nigaDAdibandharUpo dravyavandhaH / bandhanaM bndhH| karmavargaNAyogyapudgalaskandhAnAmAtmapradezAnAM ca parasparaM kSIra kAryavizeSa se kAraNa kA anumAna hotA hai| jaise-isa kArya kA koI kAraNa hai, kyoM ki kArya hai, jaise-ghaTa, kahA bhI hai--- " samAna AkRti vAle yamala (joDalI santAna ) meM cAritra, vIrya, vijJAna, vairAgya, aura sampatti kA mahAn antara dikhAI detA hai " // 1 // adRSTarUpa kAraNa ke vinA yaha mahAn antara nahIM ho sakatA, ata eva karma avazya svIkAra karanA caahie| (7) bandha ke svarUpakA nirUpaNabandha-zabda se yahA~ bhAvabandha kA grahaNa karanA caahie| beDI Adi dravyabandhakA nahIM / karmavargaNA ke yogya pudgalaskandhoM kA aura AtmapradezoM kA Apasa meM dUdha kArya-vizeSathI kAraNanuM anumAna thAya che jevI rIte A kAryanuM kaI kAraNa che, 4 / 25 rya cha, vI zata ghaTa. yu 54 cha 'samAna 2AkRti ni yama-28i saMtAnamA yAtri, vIya, vijJAna, vairAzya, Aregya ane sampattinuM mahAna aMtara jovAmAM Ave che... 1 adaSTarUpa kAraNa vinA A mahAna akhta hoI zake nahi, e kAraNathI karmane avazya svIkAra karI levuM joIe. (7) 32.10.54 ni354baMdha-zabdathI ahiM bhAvabaMdhanuM grahaNa karavuM joIe, beDI Adi dravyabaMdhanuM nahi, karmavargaNane yegya pudgalaskane ane Atma-pradezane paraspara dUdha ane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 nIrabat sambandho bandhaH / yadvA-badhyate asvAtantryamApadyate AtmA yena, sabandhaH / jJA nAvaraNIyAdhaSTavidharmapudgalAnAmavasthAnaM hi jIvasyA'nantajJAnadarzanasukhavIyarUpasAmarthyapratibandhakatayA svAtantryavighAtakaM bhavati / yadyapi nizcayanayena rAgadveSarahito'yamAtmA, tathApyasau vyavahAranayena rAgadveSarUpabhAvakarmaNAM jJAnAvaraNIyAdidravyakarmaNAM ca kartA bhavati / AtmasaMlagnazarIrAvagAhanakSetrAvasthitakarmavargaNAyogyapudgalaskandhAH svakIyopAdAnakAraNazaktyaiva karmarUpAmavasthAM prApnuvanti / te ca karmapudgalA AtmapradezaiH saha parasparamekakSetrAvagAharUpaM bandhaM kSIranIravat prApnoti / yathA samuDDIyamAnAni rajAMsi aura pAnI kI taraha sambandha ho jAnA bandha hai| AtmA-jIva jisa ke dvArA bAdhA jAya-parAdhIna kiyA jAya, vaha bandha hai| jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI sthiti, jIva ke ananta jJAna, darzana, sukha aura vIryarUpa sAmarthya meM bAdhaka hone ke kAraNa svatantratA kA ghAta karane vAlI hai| yadyapi nizcayanaya se AtmA rAga-dveSa se rahita hai, kintu vyavahAranaya se rAga-dveSarUpa bhAvakarmoM kA, tathA jJAnAvaraNa Adi dravyakarmoM kA kartA hai| jisa AkAzakSetra meM AtmA se saMbaddha zarIra hai, isI AkAzakSetra meM sthita karmavargaNA ke yogya pudgalaskandha, apanI upAdAnakAraNa-zakti se hI karmarUpa avasthA ko prApta karate haiM / ve karmapudgala AtmapradazoM ke sAtha paraspara ekakSetrAvagAharUpa bandha ko kSIra-nIra kI nAI prApta hote haiM / jaise-uDatI huI raja, tela se cikane ghaDe Adi para cipaka jAtI hai, pANInI pramANe sambandha thaI ja te baMdha che. AtmA-jIva jenA dvArA baMdhAI jAya-parAdhIna thaI jAya. te baMdha che. jJAnAvaraNa Adi ATha karmonI sthiti, jIvana ananta jJAna, darzana sukha ane vIrya sAmarthyamAM bAdhaka hovAnA kAraNe svataMtratAne ghAta karavA vALI che. je ke nizcayanayathI AtmA rAga-dveSathI rahita che, paraMtu vyavahAranayathI rAgazreSarU5 bhAvakarmone, tathA jJAnAvaraNa Adi dravyakarmone kartA che. je AkAzakSetramAM AtmAthI saMbaddha zarIra che, te AkAzakSetramAM sthita (rahelA) karma--vagaNanA egyA pudgalaskaMdha, pitAnI upAdAna kAraNa-zaktithI ja kamarUpa avasthA prApta kare che, te karma pudgala AtmapradezanI sAthe paraspara ekakSetrAvagAharUpa baMdhane kSIra-nIranA nyAya pramANe prApta thAya che, jevI rIte uDatI rajA telanA cikaNA ghaDA Adine pra. A. 41 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 tailasnagdhe ghaTAdau saMzliSTAni bhavanti, tathA rAgadveSarUpatailasnigdhamalinAtmapradezeSu karma vargaNA yogyapudgalAH svakIyopAdAnazaktyA jJAnAvaraNIyAdikarmarUpAmavasthAM prApya saMzliSTA bhavanti / AcArAGgasUtre paramANurUpA dvipadeziprabhRtiskaMndharUpAzca pudgalA audArika- vaikriyA- SShAraka - tejasa - bhASA - zvAsocchAsa - manaH kArmaNa-bhedAdaSTavidhAH / tatra karmavargaNApudgalA api samastalokaM vyApya vartante yatra saMsAriNAM zarIrANi santi, tatrApi tadbahizcApi sarvatra te vartante, tatra karmayogyapudgalA AtmanA parigRhItAH karmarUpeNa pariNatA bhavanti / rAgadveSapariNasyA''rdrIkRtasyAtmano manovAkkAyarUpakaraNasAhAyyena usI prakAra rAga-dveSarUpI tela se cikane malina AtmapradezoM meM, karmavargaNA ke yogya pudgala, apanI-apanI upAdAnazakti se jJAnAvaraNa Adi karma-rUpa avasthA ko prApta kara ke cipaka jAte haiM / paramANurUpa aura dvipradezI vagairaha skandharUpa pudgala audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, bhASA, zvAsocchvAsa, mana aura kArmaNa ke bheda se ATha prakAra ke hote haiM / ina meM se kArmaNavargaNA ke pudgala bhI sampUrNa loka meM vyApta haiM / jahAM saMsArI jIvoM ke zarIra haiM, karmayogya pudgala AtmAdvArA jaba grahaNa kiye jAte vahAM bhI haiM, aura bAhara bhI sarvatra haiM / ye haiM taba karmarUpa meM pariNata ho jAte haiM / rAga-dveSarUpa pariNati se yukta AtmA kA, mana, vacana, kAya, kI sahAyatA se cAMTI jAya che, te pramANe rAga-dveSa rUpI telathI cikaNA ane malina AtmapradezAmAM kavaNAyAgya pudgugala pAta-pAtAnI upAdAnazaktithI jJAnAvaraNa Adi kama-rUpa avasthA prApta karIne cAMTI jAya che. paramANurUpa ane dvi-pradezI vagere ske dharUpa pudgala audyArika, vaikriya, AhAraka. taijasa, bhASA, zvAseAAsa, mana ane kAmaNanA bhedathI ATha prakAranA hoya che. temAMthI kAma vagaNAnA pudUgala paNa saMpUrNa leAkamAM vyApta che, jyAM saMsArI jIvAnAM zarIra che tyAM paNa che ane bahAra satra paNa che. te kaceAgya pudgala AtmAdvArA jyAre grahaNa karavAmAM Ave che tyAre te karUpamAM piraNata thaI jAya che. rAga-dveSarUpa pariNatiyukta AtmAnI mana, vacana ane kAyAnI sahAyatAthI zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 vIryaguNapariNAmAtmikA zubhAzubhakriyA bhavati / iyaM kriyA cAtmanaH pradezAnAM parispandaH, kampanaM, vyApAro, yoga iti cocyate / iyameva manovAkkAyayoga iti ca kathyate / iyamAtmano jJAnAvaraNAdyaSTakamasambandharUpe bandhe hetuzca / ___AtmanaH zubhAzubhakriyAyAM satyAmAtmasaMlagnAnAdikArmaNazarIreNAtmA'nantAnantapradeziskandharUpAMzcatuHsparzAn karmayogyapudgalAnAdAya kAmaNazarIratayA pariNamayati / AtmasaMlagnaM yadanAdi kArmaNazarIraM, taddhi AtmaikyAt karmayogyapudgalAnAM grahaNe svAdhInakaraNe svasminnekatvapariNAmakaraNe ca samartha bhavati / anAdikArmaNazarIrasambandhAdeva saMsArI jIvo mUrto'sti / mUrtatvAdeva ca tasya paugalikakarmasambandho bhavati / vIryaguNa ke pariNamanarUpa zubhA-zubha kriyA hotI hai / isa kriyA ko AtmA ke pradezoM kA parispandana, kampana, vyApAra yA yoga kahate haiN| yahI mana, vacana aura kAya kA yoga kahalAtA hai / yahI kriyA jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke bandha kA kAraNa hai / AtmA kI jaba zubha yA azubha kriyA hotI hai to AtmA ke sAtha pahale se baMdhe hue kArmaNazarIra ke dvArA AtmA, anantAnantapradezI-skandharUpa; causparzI karmayogya pudgaloM ko grahaNa kara ke kArmaNazarIra ke rUpa meM pariNata karatA hai| AtmA se sambaddha anAdikAlIna kArmaNazarIra AtmA ke sAtha ekameka hone ke kAraNa karmayogya pudgaloM ko grahaNa karane meM, apane adhIna karane meM aura apane sAtha ekameka karalene meM samartha hotA hai / anAdikAlIna kArmaNazarIra ke sambandha se hI saMsArI jIva mUrta hai, aura mUrta hone ke kAraNa hI usakA paudgalika karmoM ke sAtha sambandha hotA hai| vIryaguNanA pariNamanarUpa zubhAzubha kiyA thAya che. te kiyAne AtmAnA pradezanuM parispandana, kampana, vyApAra athavA roga kahe che. Aja mana vacana ane kAyAne ciga kahevAya che. A kriyA jJAnAvaraNa Adi ATha karmonA baMdhanuM kAraNa che. AtmAnI jyAre zubha athavA azubha kiyA thAya che te AtmAnI sAthe pahelAthI bAMdhelA kAmaNazarIra dvArA AtmA anaMtAnantapradezI-skaMdharUpa, causpazI kamagya pudgalene grahaNa karIne kArmaNazarIranA rUpamAM pariNata kare che. AtmAthI saMbaddha anAdikAlIna kArmaNazarIra AtmAnI sAthe ekameka hevAnA kAraNe karmayogya pudagalene grahaNa karavAmAM, pitAnA AdhIna karavAmAM ane potAnI sAthe ekameka karI levAmAM samartha thAya che. anAdikAlIna kANuzarIranA saMbaMdhathI ja saMsArI jIva mUrta hovAnA kAraNe ja tene pIgalika karmonI sAthe sambandha thAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre yathA dIpaka USmaguNayogAd vartidvArA tailamAdAya jvAlArUpeNa pariNama -- yati tathA rAgadveSoSmaguNasambandhAnmanovAgAdiyogavartyA''tmadIpaH karmayogyapudgalaskandhatailamAdAya karmajvAlArUpeNa pariNataM karoti / manovAgAdirUpakaraNasaMyogAdAtmano vIryapariNAmo bhavati, ato manovAgAdivyApAro yogazabdenocyate / yathA mRnmayaghaTasyAgnisaMyogAd raktatvAdipariNatirghaTasyaiva bhavati tathA manovAgAdisaMyogAt zubhAzubhakriyArUpA vIryapariNatirAtmana eva bhavati, na tu pudgalarUpamanovAgAdeH / yathA ca tailAbhyakte zarIre jalArde vastre vA dhUlirAzliSTA bhavati, tathA 324 jaise - dIpaka uSmAguNa ke kAraNa battIdvArA taila grahaNa kara ke jvAlA ke rUpa meM pariNata karatA hai, usI prakAra rAga-dveSa rUpa uSmAguNake sambandha se mana, vacana Adi yogoM kI battI dvArA AtmarUpI dIpaka karmayogyapudgalaskandharUpa taila ko grahaNa kara ke karmarUpa jvAlA meM pariNata kara letA hai / mana, vacana aura kAyarUpa karaNa ke dvArA AtmA kA vIrya - rUpa pariNamana hotA hai | isIlie mana, vacana, Adi kA vyApAra yoga kahalAtA hai / jaise - agni ke saMyoga se miTTI ke ghaDe kI lalAI AdirUpa pariNati hotI hai, aura vaha ghaDe kI hI kahalAtI hai, usIprakAra mana, vacana Adi ke saMyoga se zubhA - zubhakriyArUpa vIrya kI pariNati AtmA kI hI hotI hai, pudgalarUpa mana, vacana Adi kI nahIM / jaise tela se lipta zarIra para yA bhIge hue vastra para dhUla laga jAtI hai, jevI rIte dIpaka uSmAguNunA kAraNe khattIdvArA telane grahaNa karIne javALAnA rUpamAM pariNata kare che te pramANe rAga-dveSarUpa uSmAguNunA sambandhathI mana vacana Adi cegeAnI khattI dvArA AtmArUpI dIpaka kAvya-pudgalaska dharUpa telane grahaNa karIne kamarUpa jvAlAmAM pariNata karI le che. mana, vacana ane kAcArUpa karaNadvArA AtmAnuM vIryarUpa pariNamana thAya che; e kAraNathI mana, vacana AdinA vyApAra ceAga kahevAya che. jevI rIte agninA saMcAgathI mATInA ghaDAnI ja lAlI (rAtAzapaNuM) rUpa pariNati thAya che, ane te ghaDAnI ja kahevAya che. te pramANe mana, vacana AdinA sacAgathI zubhA-zukriyArUpa vIryanI pariNati AtmAnI ja thAya che. pulirUpa mana, vacana AdinI nahi. jevI rIte telathI lipta zarIra 5ra, athavA bhijAelA vastra para dhULa lAgI jAya che. te pramANe rAga-dveSarUpI telathI yukta AtmAnA kANuzarIrarUpa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 karmavAdipra0 325 rAgAdirUpatailAbhyaktasyAtmanaH kArmaNazarIrapariNAmo navInakarmagrahaNe yogyatA sNpaadyti| AtmazarIrayoraikye sati samyagjJAnAbhAvarUpAnAbhogavIryataH karmabandho bhavati / itthaM karmavargaNAyogyapudgalAnAM jJAnAbaraNIyAdikarmatayA pariNatAnAM sakaSAyasyAtmanaH sakalapradezeSu lolIbhAvo bandha iti bodhyam / (8) bandhakAraNanirUpaNambandhasya pazca sAdhAraNakAraNAni mithyAtvA'-virati-pramAda-kaSAya-yogabhedAt / tatrAtattve tatvAdhyavasAyarUpo viparItAvabodho mohakarmodayajanita AtmapariNAmo mithyAlam / yadvA-kudeva-kuguru-kudharmeSvabhirucirUpamatattvArthazraddhAna usI prakAra rAga-dveSarUpI tela se yukta AtmA kA kArmaNazarIrarUpa pariNAma navIna karmoM ko grahaNa karane meM yogya ho jAtA hai / AtmA aura zarIra ke ekameka hone para samyagjJAna ke abhAvarUpa anAbhoga vIrya se karmabandha hotA hai / isa prakAra jJAnAvaraNa Adi karmarUpa meM pariNata kArmaNavargaNAoM ke yogya pudgaloM kA kaSAyayukta-AtmA ke samasta pradezoM meM ekameka ho jAnA bandha hai| (5) bandhake kAraNabandha ke sAdhAraNa kAraNa pAMca haiM-(1) mithyAtva, (2) avirati, (3) pramAda, (4) kaSAya, aura (5) yoga / / atattva ko tattva samajhanerUpa mohanIyakarmajanya viparItajJAnarUpa AtmapariNAma ko mithyAtva kahate haiM, athavA kudeva, kuguru aura kudharma meM rucirUpa atattva kA pariNAma navIna karmo grahaNa karavAmAM yogya thaI jAya che. AtmA ane zarIranA ekameka thavAthI samyajJAnanA abhAvarUpa anAga vIryathI karmabaMdha thAya che. e pramANe jJAnAvaraNa Adi karmarUpamAM pariNata kArmaNavargaNAnA regya pudgalonuM kaSAyayukta AtmAnA samasta pradezamAM ekameka thaI javuM te baMdha che. (8) dhanu 24-- madhanA sAdhA27 4 / 2 // pAya che.-(1) mithyAtva, (2) viti, (3) pramA, (4) 4Aya sane (5) yo. atatvane tatva samajavA rUpa mehanIyakarma janya, viparItajJAnarUpa AtmapariNAmane mithyAtva kahe che. athavA kudeva kugurU, ane kurmamAM rUcirUpa atatvanI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 AcArAGgasUtre mithyAtvam 1 | sAvadyayogeSu pravRttiraviratiH 2 / sadupayogAbhAvaH pramAdaH, mokSamArga prati zaithilyaM vA pramAdaH 3 / kaSyate punaH punmarjanmamaraNAdiklezo'nubhUyate yena sa kaSAyaH, mohanIyakarmodayajanita AtmapariNativizeSaH, yadvA-kaSyate yatra zArIrika mAnasika dukhaiH, sa kaSaH - saMsAraH, tasya Aya: - prAptikAraNaM kaSAyaH = krodhAdi : 4 / yujyate - AtmA'neneti yoga: = manovAkkAyavyApArarUpaH 5 / uktaJzca"paMca AsavadArA paNNattA, taMjahA - micchattaM 1, aviraI 2, pamAyA 3, kasAyA 4, jogA 5 " / ( samavA0 samavAya 5 ) ' AsavadArA ' iti - Asravo bandhakAraNam / zraddhAna mithyAtva kahalAtA hai ? | sAvadha yogoM meM pravRtti karanA aviratti hai 2 / samyak upayoga (yatanA) kA abhAva pramAda kahalAtA hai, yA mokSamarga ke viSaya meM zithilatA honA pramAda hai 3 / jisa ke dvArA AtmA kaSA jAya arthAt vAraMvAra janma-maraNa kA kleza bhogA jAya use kaSAya kahate haiM / kaSAya, mohakarma se utpanna AtmA kI eka pariNati hai / athavA - jahA~ zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se jIva kaSA jAya ( yukta ho) use kaSa arthAt saMsAra kahate haiM aura usa kaSa (saMsAra) kI Aya prApti jisa se ho vaha kaSAya kahalAtA hai 4 / jisa se AtmA vyApta ho, aisA mana, vacana aura kAya kA vyApAra yoga kahalAtA hai 5 / kahA hai "paMca AsavadArA paNNattA, taM jahA- micchataM, aviraI, pamAyA, kasAyA, jogA / (samavAyAGga, samavAya 5 ) yahA~ ' AsavadArA' kA artha hai - Azrava ke dvAra arthAt bandhake kAraNa / 39 zraddhA tene mithyAtva kahe che (1). sAvadya cegeAmAM pravRtti karavI te avirati che . (ra). samyak upayAganA abhAva te pramAda kahevAya che, athavA meAkSamAnA viSayamAM zithilatA thavI te pramAda che (3). jenA dvArA AtmA kaSAya arthAt vAra MvAra janma maraNanA kaleza bhAgavavAya tene kaSAya kahe che. kaSAya, mAha kamathI utpanna AtmAnI eka pariNati che. athavA--jyAM zArIrika ane mAnasika duHkheAthI jIva kaSAya arthAt pIDAya tene kaSa arthAt saMsAra kahe che, ane te saMsAranI Aya-prApti jenAthI hAya te kaSAya kahevAya che (4). jenAthI AtmA vyApta heAya evA mana, vacana ane kAyAnA vyApAra te ceAga kahevAya che. (5), kahyuM che ke H-- "paMca AsavadArA paNNattA, taMjahA-micchattaM, aviraI, pamAyA, kasAyA jogA." (sabhavAyAMga, sabhavAya 5 ) aDi " AsavadArA" to artha me che :- AzravanA dvAra, arthAt khadhanA kAraNa. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5. karmavAdipra0 327 . eSu paJcasu kAraNesu kaSAyaH pradhAnam / sa ca krodhamAnamAyAlomamedAccaturvidhaH / catuvidho'pyayaM kaSAyo rAgadveSAntargata evAsti / uktaJca "dohiM ThANehiM pAvakammA baMdhati, taMjahA-rAgeNa ya, doseNa ya / rAge duvihe paNNatte, taMjahA-mAyA ya lobhe ya / dose duvihe paNNatte, tajahA-kohe ya mANe ya" (sthA0 sthAna 2 u0) bandhazcaturvidhaH-prakRti-sthitya-nubhAva-pradezabhedAt / uktaJca "cauvihe baMdhe paNNatte, taMjahA-pagaibaMdhe1, ThiibaMdhe2, aNubhAvabaMdhe3, pesbNdhe4|" (samavAyAGga. samavAya4) ___ina pAMca kAraNoM meM kaSAya pradhAna hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bhedase vaha cAra prakAra kA hai| kaSAya ke ye cAroM bheda rAga aura dveSa meM hI antargata ho jAte haiM / kahA bhI hai ___"do sthAnoM se pApa karmoM kA bandha hotA hai| vaha isa prakAra-rAga se aura dveSa se / rAga do prakAra kA hai-mAyA aura lobha / dveSa bhI do prakAra kA hai-krodha aura maan"| (sthA0 sthAna 2 u. 2) bandha cAra prakAra kA hai-(1) prakRti-bandha, (2) sthiti bandha, (3) anubhAva-bandha; aura (4) pradeza-bandha / kahA bhI hai "bandha cAra prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-(1) prakRtibandha, (2) sthitibandha, (3) anubhAvabandha, (4) pradezabandha" / ( sama. sa. 4) A pAMca kAraNemAM kaSAya pradhAna che - mukhya che. krodha, mAna, mAyA ane lobhanA bhedathI te cAra prakAranA che. kaSAyanA te cAre ya bheda rAga-ane zreSamAM samAI jAya che. kahyuM che ke - be sthAnethI pApakarmone baMdha thAya che. te A pramANe che-rAgathI ane dveSathI. rAga be prakArane che-mAyA ane lobha. dveSa paNa be prakArane che-krodha ane bhAna" (sthA. sthAna 2-3. 2). ma yA2 4 // 2 // cha-(1) prakRtimadha, (2) sthitimA, (3) manubhAva (4) pradezamadha. 4thu 54 cha . 55 2 54|2naa cha. (1) pratimadha, (2) sthitimA, (3) manulAma', (4) pradezamadha," (sabha0 sa. 4) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 AcArAgasUtre tatra prkRtiH-svbhaavH| AtmaparigRhItakarmapudgalAnAM tacchaktirUpeNa pariNamanam / yathA nimbasya tiktatvam , guDasya madhuratvam / prakRtidvividhA-mUlaprakRtiH, uttaraprakRtizca / mUlarUpaH karmaNaH svabhAvo muulprkRtiH| mUlaprakRtiraSTadhA-jJAnAvaraNIya1 - darzanAvaraNIya2 - vedanIya3 - mohanIyA4-''yuSya5-nAma6-gotrAntarAya8-bhedAt / uktazca "aTTha kammapagaDIo paNattAo, taMjahA-NANAvaraNijja1, daMsaNAvaraNijjara, veyaNija3 mohaNijja4, Auya5, nAma6, goyaM7, aNtraaiyN8"| (prajJApanA0 pada-21 u. 1 sU. 288) / prakRti arthAt svabhAva / AtmA ke dvArA grahaNa kie hue karmapudgaloM meM amukaamuka prakAra kI zakti (svabhAva) utpanna ho jAnA prakRtibandha hai / jaise-nIma meM kaTukatA aura guDa meM madhuratA hotI hai| prakRti do prakAra kI hai-mUlaprakRti aura uttaraprakRti / karma kA mUla svabhAva mUlaprakRti kahalAtI hai / mUlaprakRti ke ATha bheda haiM-(1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) Ayu, (6) nAma, (7) gotra, aura (8) antarAya / kahA bhI hai: ___ " ATha karmaprakRtiyAM haiM, ve isa prakAra-(1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) AyuSya, (6) nAma, (7) gotra, (8) antarAya / " (prajJA. pada 21 u. 1 sU. 288 ) prakRti arthAt svabhAva,AtmA dvArA grahaNa karelA karma pudgalomAM amukaamuka prakAranI zakti (svabhAva) nuM utpanna thaI javuM te prakRtibaMdha che. jevI rIte lIMbaDAmAM kaDavAza ane goLamAM madhuratA hoya che. prakRti meM prA2nI cha- (1) bhUtaprakRti mana (2) uttaraprakRti. bhana bhUda svabhAva te mUlaprakRti kahevAya che. te mUla prakRtinA ATha bheda che- (1) jJAnAvaraNIya, (2) zanA120Iya, (3) vahanIya, (4) bhADanIya, (5) Ayu, (6) nAma, (7) gotra mana (8) matirAya. cha : "213 maprakRtimA cha, te 2 // prmaann-jnyaanaav27||y, zanAva20Iya, hanIya, bhAratIya, mAyuSya, nAma, gotra, yAtAya." (prajJA. 54 21 7. 1 sU. 288) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdina0 329 ____ jJAnAvaraNIyaM karma, jIvasya jnyaangunnmaavnnoti1| darzanAvaraNIya karma darzanaguNam / vedanIyakarma jIvasyAvyAbAdhaguNaM sNrunnddhi3| mohanIyakarma jIvasyAviratiM tattvAnabhiruciM ca janayati4 / AyuSyakarma jIvasyAmaratvaM pratihanti5 / nAmakarma jIvasyA'mUrtatvaM pratibadhnAti6 / gotrakarma tasyAgurulaghuguNaM vyAhanti7 / antarAyakarma jIvasyAnantavIryaguNaM runnddhi8| yathA-gavAdibhakSitaNAdayo dugdharUpeNa pariNatA bhavanti, mAdhuryasvabhAvaH sahaiva jAyate, sa caitAvatkAlaparyantasthAyIti sthitisamayamaryAdA'pi jAyate mAdhurye tIvramandabhAvAdivizeSo'pi bhavati, tasya dugdhasya paudgalika (1) jJAnAvaraNIya karma jIva ke jJAnaguNako DhA~katA hai, (2) darzanAvaraNIyakarma darzanaguNako / (3) vedanIyakarma jIva ke avyAbAdhaguNa ko rokatA hai aura (4) mohanIyakarma jIva meM avirati aura tattva ke prati aruci utpanna karatA hai / (5) Ayukarma jIva kI amaratA ko rokatA hai aura (6) nAmakarma jIva ke amUrtatva guNa ko rokatA hai| (7) gotrakarma aguru-laghutva guNa ko naSTa karatA hai aura (8) antarAyakarma jIva ke ananta vIrya kA ghAta karatA hai| jaise gAyadvArA khAye hue tRNa Adi dUdha rUpa meM pariNata hote haiM, aura una meM madhuratA kA svabhAva bhI sAtha hI utpanna ho jAtA hai| usa meM amuka kAlapayata Thaharane kI sthiti-maryAdA bhI utpanna ho jAtI hai, aura madhuratA meM tIvratA yo mandatA kI vizeSatA bhI AjAtI hai| usa dUdha kA paugalika pariNAma bhI sAtha hI utpanna hotA hai / (1) jJAnAvaraNIya karma jIvanA jJAna-guNane DhAMkI de che; (2) darzanAvaraNIya karma darzanaguNane DhAMke che. (3) vedanIya karma chavanA avyAbAdha guNane, rokI de che (4) mehanIya karma jIvamAM avirati ane tatvaprati arUcI utpanna karAve che. (5) Ayu karma jIvanI amaratAne roke che. (6) nAma-karma jIvanA amUrtatva guNane roke che. (7) gotra-karma agurulaghutva guNane nAza kare che ane (8) aMtarAya karma jIvanA anaMtavIryane ghAta kare che. jevI rIte gAye khAdheluM ghAsa Adi dUdha rUpamAM pariNata thAya che ane temAM madhuratAne svabhAva paNa sAthe ja uptanna thAya che. temAM amukakAlaparyanta sthira rahevAnI sthiti-maryAdA paNa ukhanna thaI jAya che. ane madhuratAmAM tIvratA athavA maMdatAnI vizeSatA paNa AvI jAya che. te dUdhanuM pagalika pariNAma paNa sAthe ja pra. A. 42 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre pariNAmazcApi sahaiva mAdurbhavati tathA jIvana parigRhItAnAM karmavargaNAyogyapudgalAnAM karmarUpeNa pariNamane caturvidhA aMzAH sahaiva bhavanti / ta evAMzAH bandhabhedAH prakRtyAdayaH santi / ___ kaNikAguDaghRtakaTukAdidravyANAmauSadhamodakarUpeNa pariNamane sahaivAnekAkArapariNAmo bhavati / yathA modako hi kazcid vAtapittaharaNazIlaH, kazcid buddhipardhanaH, kazcit saMmohakArI, kazcinmArakaH, ityanekAkAreNa pariNamate jIvasaMyogAt , tathA karmavargaNAyogyapudgalAnAmAtmasambandhAtkarmarUpeNa pariNAme kazcitkarmapudgalaH jJAnamAvRNoti, kazciddarzanamAraNoti aparaH sukhaduHkhAnubhavaM janayatI tyAdi yojanIyam / isa prakAra jIva dvArA grahaNa kie hue karmavargaNA ke yogyapudgoMkA karmarUpa pariNamana hone para cAra prakAra ke aMza una meM sAtha hI utpanna hote hai / vahI aMza bandha ke prakRti Adi bheda kahalAte haiN| __ATA, guDa, ghI aura kaTuka Adi dravyoM se bane hue laDaDU meM eka sAtha aneka prakAra ke pariNamana hote haiN| koI lADaDU bAta-pitta kA nAzaka hotA hai, koI buddhivardhaka hotA hai, koI sammohajanaka hotA hai, aura koI ghAtaka hotA hai, isa prakAra jIva ke saMyoga se laDDU aneka AkAroM meM pariNata hotA hai| isI prakAra karmavargaNA-yogya pudgaloM kA AtmA ke nimitta se karmarUpa pariNamana hone para koI karma, jJAna ko AcchAdita karatA hai, koI darzanako koI karma, sukha-duHkha kA anubhava karAtA hai| ityAdi saba ghaTA lenA cAhie / uptana thAya che e pramANe jIvadvArA grahaNa karelA kamavargaNagya pudgalonuM karmarUpa pariNamana thavAnI sAthe cAra prakAranA aMza temAM sAthe ja utpanna thAya che te aMza, baMdhanA prakRti Adi bheda kahevAya che. loTa, goLa, ghI ane kaTuka Adi dravya nAMkhIne banAvelA lADumAM eka sAthe aneka prakAranuM pariNamana thAya che, keI lADu vAta-pittane nAza karanAra hoya che. koI buddhipUrvadha hoya che. keI saha utpanna karanAra hoya che. ane keAI ghAtaka hoya che. e pramANe jIvanA saMgathI lADu aneka AkAremAM pariNata thAya che. te pramANe karmavargaNAyegya pudagalonuM AtmAnA nimittathI karmarUpa pariNamana thAya tyAre kaI karma jJAnane Adita kare che keI darzanane, kaI karma sukha-duHkhane anubhava karAve che. e pramANe sarva bAbatamAM ghaTAvI levuM joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 5 karmavAdipra0 331 yathA vA - vAtahAridravyanirmito modakaH prakRtyA vAtaM harati, pittopazamakadravyanirmito modakaH prakRtyA pittaM nAzayati, kaphApahArakadravyanirmitaH kaphaM harati / ityevaM modakasya nAnAvidhA prakRtiH / tasyaiva modakasya sthitistu kasyacidekadina vyApinI, aparasya dinadvayasthAyinI, anyasya kasyacinmAsAdikAlaM vyApya sthitirbhavati, tataH paraM tattanmodakasya vinAzAt / evaM modakasyAnubhAvo madhurakaTukaSAyAdirUpaH / rasastItramandabhAvena kasyacinmodakasyaikaguNaH, kasyacid dviguNaH kasyacit triguNo bhavati / pradezo'pi modakasya kasyacidekakarSamitaH, kasyacid dvikarSaparimitaH, kasyacitrikarSaparimito bhavati / athavA jaise- vAtahAraka dravyoM se banA modaka svabhAva se vAta kA nAza karatA haiM, pittakA nAza karane vAle dravyoM se banA modaka pittakA nAza karatA hai, kaphahArI dravyoM se banA modaka kaphako dUra karatA hai, isa prakAra modaka kI prakRti nAnA prakAra kI hai / koI modaka ekadina taka hIM Thahara sakatA hai, koI do dina taka aura koI mahIne bharataka Thahara sakatA hai, usake pazcAt modaka meM vaha zakti nahIM rahatI hai / isI prakAra kisI modaka kA madhura yA kaTuka rasa tIvra hotA hai kisI kA manda hotA hai, kisI modaka meM kisI meM dviguNa aura kisI meM tIna parimita hotA hai, kisIkA do karSa hotA hai| ekaguNa rasa hotA hai, guNA, kisI modaka kA pradezasamUha eka karSa parimita hotA hai, aura kisIkA tIna karSa parimita athavA--jema vAyunAzaka dravyeAthI banelA lADu svabhAvathI vAyune nAza kare che; pittane zAnta karavA vALA dravyothI banelA lADu pitanA nAza kare che. kaph nAza karanArA dravyeAthI anelA lADu kane dUra kare che, e pramANe lADunI prakRti jUdA jUdA prakAranI che. kAI lADu eka divasa sudhI rahI zake che, kAI e divasa ane koI mahinA suzrI rahI zake che. te pachI lADumAM te prathamanA jevI zakti rahetI nathI. e pramANe koI lADune madhura athavA kaTuka rasa tIvra hoya che. koI nA maMda hoya che, koI lADumAM eka guNu rasa hAya che, kAImAM dviguNu ane kAImAM traNa guNu rasa hoya che. kAI lADunA ahezasabhUDa yeU arSa (me tosA ) parimita hoya che. ardhanA me duSa ( yAra tobA ) parimita DAya che, ane kAInA traNa karSa (cha tAlA) piramati hAya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 AcArAgasUtre evaM karmaNo'pi kasyacid jJAnAvaraNasvabhAvA prakRtiH, aparasya darzanAvaraNarUpA, kasyacit samyagdarzanAdivighAtasvabhAvA / karmaNaH sthitizca kasyacit triMzatsAgaropamakoTIkoTIrUpA, aparasya kasyacit karmaNaH saptatisAgaropamakoTIkoTIrUpetyAdi / rasastu kasyacit karmaNastIvraH, kasyacittIvrataraH, kasyacittIvratamaH, kasyacinmandaH, kasyacinmandatara ityAdi bodhyam / (1) prakRtibandhaH // aSTavidha-mUlaprakRtibandha-lakSaNam(1) jJAnasya (vizeSabodhasya) AvarakaM karma jJAnAvaraNIyam / isI prakAra kisI karma kI jJAnako AcchAdita karane kI prakRti hai, kisIkA darzana ko DhaMkane kI hai, kisI kI sukha-duHkha kA anubhava karAne kI prakRti hai, aura kisI kI samyagdarzana kA ghAta karane kI hai| kisI kama kI tIsa koDAkoDI sAgaropamakI sthiti hai, kisI kI sattara (70) koDAkoDI sAgaropama kI hai| isI prakAra kisI karma kA rasa tItra hai, kisI kA tIvratara hai, kisI kA tIvratama hai| kisI kA rasa manda hai, kisI kA mandatara hai / ityAdi samajha lenA caahie| (1) prakRtibandha (1) jJAna arthAt vizeSa dharmoM ke bAdhako AcchAdita karane vAlA karma jJAnAvaraNa kahalAtA hai| A pramANe kaI karmanI jJAnane AcchAdita karavAnI prakRti che, keInI darzanane DhAMkI devAnI che, keInI sukha-duHkhane anubhava karAvavAnI prakRti che, ane keInI samyagdarzanane ghAta karavAnI prakRti che. kaI kamanI trIza keDADI sAgaropamanI sthiti che. koInI sItera (70) keDIkeDI sAgaropamanI che. A pramANe kaI kamane rasa tIvra che. keIne tIvratara che, ane keIne tIvratama che. koIne rasa maMda che, keIne madaMtara che. ItyAdi samajI levuM joIe. ____ (1) pratima (1) jJAna arthAt vizeSa dharmonA baMdhane je AchAdita karavAvALuM karma te jJAnA. varaNIya kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 (3) AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.5. karmavAdima0 (2) darzanasya (sAmAnyabodhasya) AvarakaM karma darzanAvaraNIyam / sukhaduHkhAnubhavajanakaM karma vedanIyam / (4) madirAvanmohajanakaM karma mohanIyam / (5) bhavadhAraNakAraNaM kama AyuSkam / (6) viziSTagatijAtyAdiprAptikAraNaM karma nAma / (7) utkarSApakarSaprAptikAraNaM karma gotram / (8) dAnalAbhAdivighAtakaM karma antarAyaH / mUlarUpaH karmaNaH svabhAvo'STavidha iti mUlaprakRtiraSTavidhA saMkSepataH kthitaa| aSTAnAM mUlaprakRtInAM pratyekamavAntarabheda evottrprkRtiH| sA ca (2) darzana arthAt sAmAnya bodhako AcchAdita karane vAlA karma darzanAvaraNa hai| (3) sukha-duHkhakA vedana karAne vAlA karma vedanIya kahalAtA hai| (4) madirA ke samAna moha utpanna karane vAlA karma mohanIya kahalAtA hai / (5) bhavadhAraNA kA kAraNa karma AyuSka kahalAtA hai / (6) vizeSa prakAra kI gati, jAti Adi kI prApti kA kAraNa nAmakarma hai / (7) utkarSa aura apakarSa kI prApti kA kAraNa gotrakarma kahalAtA hai / (8) dAna lAbha Adi meM vighna DAlane vAlA antarAya karma kahalAtA hai / karma kA mUla svabhAva ATha prakAra kA hI hai, ataH ATha prakRtiyoM kA saMkSipta kathana kiyA gayA hai, ina ATha prakRtiyoM ke avAntara bhedoM ko uttara-prakRti kahate haiN| (2) darzana arthAt sAmAnya bedhane je AcchAdita karavAvALuM karma te dazanAvaraNa che. (3) suma-du:manu vahana 4211vANu 4 te vahanIya vAya che. (4) madirAnA samAna maha usanna karAvavAvALuM karma te mehanIya kahevAya che. (5) bhava-dhAraNa karavAnuM che kAraNa karma te AyuSya kahevAya che. (6) vizeSa prakAranI gati-jAti AdinI prAptinuM kAraNa te nAmakarma kahevAya che. (7) utkarSa ane apakarSanI prAptinuM kAraNa te gotrakarma kahevAya che. (8) dAna-lAbha AdimAM vidana nAkhavAvALuM te antarAya karma kahevAya che. karmane mULa svabhAva ATha prakAra che. tethI ATha prakRtinuM saMkSiptamAM kathana karyo che. e ATha prakRtionA avAMtara bhedane uttaraprakRti kahe che. jIjJAsu purUne zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 AcArAnasUtre vistarato jijJAsUnAM bodhAya zAstre nirdiSTA / jJAnAvaraNIyAdimUlaprakRtInAmaSTAnAmavAntarabhedA yathAkramam - (1) pazca, (2) nava, (3) dvau, (4) aSTAviMzatiH, (5) catvAraH, (6) dvicatvAriMzat, (7) dvauM, (8) paJca santi / etatsarvamAgamato'va vagantavyam / (2) sthitibandhaH AtmasaMlagnAnAM karmapudgalAnAM yayA jaghanyamadhyamotkRSTa kAlamaryAdayA''smadezeSvavasthAnaM sA kAlamaryAdA sthitibandhaH / kizva - adhyasAyavizeSagRhItasya karma likasya sthitikAlaniyamanaM sthitibandhaH / vedanIyakarmaNo jaghanyasthitirdvAdazamuhUrtapramANA / nAma - gotrakarmaNI vistAra se jijJAsu paruSoM kI jAnakArI ke lie zAstra meM varNana kiyA gayA hai / jJAnAvaraNIya Adi mUla prakRtiyoM ke avAntara bhedoM kI saMkhyA krama se pAMca, nau, do, aThThAIsa, cAra, bayAlIsa, do aura pAMca hai / ina sabako Agama se samajha lenA cAhie / (2) sthitibandha AtmA ke sAtha lage hue karmapudgala jisa jaghanya madhyama yA utkRSTa kAlamaryAdA se AtmapradezoM meM sthira haiM, usa kAlamaryAdAko sthitibandha kahate haiM / athavA yoM kahie kiadhyavasAyavizeSa dvArA grahaNa kie hue karmadaliyoM ke AtmA meM Thaharane ke kALasambandhI niyamana ko sthitibandha kahate haiM / vedanIya karma kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta kI, tathA nAma aura gotrakarma kI jANavA mATe zAstramAM vistArathI varNanakaravAmAM AvyuM che. jJAnAvaraNIya Adi mUla aDDatinA bhavAntara lehonI sadhyA ubhathI - pAMya, nau, me, mahAvIsa, yAra, metAlIsa, khe, ane pAMca che, A sane AgamathI samajI levu joI e. (2) sthitimadha AtmAnI sAthe lAgelA ka pudgala je jadhanya, madhyama, ane utkRSTa kAla maryAdAthI AtmapradezamAM sthiti che, te kAlamaryAdAne sthitikhaMdha kahe che, athavA ema kahIe ke--adhyavasAyavizeSadvArA grahaNa karelA kalikAne AtmAmAM TakI zakavAnA kAlasaMkha`dhI niyamanane sthitibadha kahe che. vedanIya karmInI jaghanya sthiti khAra murhutanI, tathA nAma ane geAtra kamanI zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.5 karmavAdipa jghny-sthitirssttmuhuurtprmaannaa| jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya -mohanIyA-''yuSyA'ntarAyakarmaNAM jaghanyasthitirantarmuhUrtapramANA / jJAnAvaraNIya - darzanAvaraNIya - vedanIyAs - ntarAyakarmaNAmutkRSTasthitiH triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH, mohanIyakarmaNaH saptatisAgaropamakoTIkoTayaH sthitirutkRSTA / nAma-gotra-karmaNoviMzatisAgaropamakoTIkoTayaH sthitirutkRSTA / AyuSyakarmaNatrayastriMzatsAgaropamapramANA sthitirutkRssttaa| madhyamA sthitistvasaMkhyAtaprakArA, kaSAyapariNAmatAratamyena tasyA asaMkhyAtabhedAt / ATha muhUrta kI hai, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, Ayu aura antarAya karma kI jaghanya sthiti antamuhUrta kI hai| ____ jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, aura antarAya karmoM kI utkRSTa sthiti tIsa koDA-koMDI sAgaropama kI mohanIya karma kI sattara koDA-koDI sAgaropama kI, nAma aura gotra karma kI vIsa koDA-koDI sAgaropama kI hai| AyuSya karma kI tetIsa sAgaropama kI hai| madhyama sthiti asaMkhyAta prakAra kI hai, kaSAyarUpa pariNAmoM kI hInatA aura adhikatA ke kAraNa usake asaMkhya prakAra hote haiN| sthitibandhakA koSTaka TIkA ke anusAra pRSTa 336 se samajha lenA caahie| ATha mUhunI che. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mehanIya, AyuM ane antarAya kamanI jaghanya sthiti attamuhUrtanI che. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, ane antarAya karmonI utkRSTa sthiti trIza 1-3150 sAgarI5manI, bhADanIya 4manI sIta2 (70) 31-3156 sAgarA5manI, nAma ane netra karmanI vIza keDA-cheDI sAgaropamanI, AyuSya karmanI tetrIsa sAgarepamanI che. madhyama sthiti asaMkhyAta prakAranI che. kaSAyarUpa pariNAmenI hInatA ane adhikatAnA kAraNe tenA asaMkhya prakAra thAya che. sthitibaMdhanuM koSTaka TIkAnA anusAra pRSTha 336thI samajI levuM joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 karmaNAM nAma (2) darzanAvaraNIyakarmaNaH (3) vedanIya karmaNaH utkRSTA sthitiH (4) antarAyakarmaNaH 93 (1) 30 3000 jJAnA- triMzatsAga- antarmuhUrttaH trisahasra - antarmuhUrttaH triMzatsAga- nyUno'ntavaraNIya- ropamakoTI varSANi muhUrttaH karmaNaH ropamakoTIkoTayaH koTayaH 99 99 70 mohanIya- saptatisAgakarmaNaH roSamakoTIkoTayaH sthitibandha-koSTakam | jaghanyA utkRSTaH sthitiH | abAdhA kAlaH zrI AcArAMga sUtra H 1 66 dvAdaza 12 muhUrttAH antarmuhUrttaH 95 39 " 35 " jaghanyaH 7000 saptasahasravarSANi utkRSTaH jaghanyaH abAdhA bAdhAkAlaH bAdhAkAlaH kAlaH | ( karmaniSekaH) (karmaniSekaH) 54 35 " 34 AcArAGgasUtre 3000 trisahasravarSIna - antarmuhUrtta - " " " saptasahasra varSonasaptatisAgaropamakoTI koTayaH / 99 antarmuhUrtta - nyUnA ekAdaza 11 muhUrttAH antarmuhartta nyUno'ntamuhUrta: 99
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 337 karmaNAM utkRSTA | jaghanyA utkRSTA jaghanyA utkRSTaH jaghanyaH utkRSTaH jaghanyaH nAma sthitiH | sthitiH abAdhA- abAdhA- bAdhAkAlaH | bAdhAkAlaH | kAlaH kAlaH (karmaniSaka:) (karmaniSeka:) 20 viMzati- aSTau 2000 2000 nAma- sAgaropama- mUhUrtAH dvisahasra- dvisahasravarSAna- antarmuhurtakarmaNaH koTIkoTayaH varSANi " vizatisAga- nyUnAH sapta ropamakoTI- muhUrtAH koTayaH (6) anta pUrvakoTi tri bhAgAdhikAAyuSya- ni 33 trayakamaNaH strizatsAga | ropamANi / / pUrvakoTitribhAgaH pUrvakoTi- antarmuhUtatribhAgona- nyUno'nta trayastriMzat- muMhataH sAgaropamANi pUrvakoTitribhAgaH-33 lakSANi, 33 sahasrANi; 3 zatAni, 33 pUrvANi, 23 lakSANi, 52 sahasrakoTivarSANi / antarmuhUrtasyAsaMkhyabhedAH santi, tenAntamuhUrtarUpAyA jaghanyasthiterantarmuhUrta evAbAdhAkAlaH, tathA'ntarmuhUrttanyUno'ntarmu hUrtazca bAdhAkAla iti vijJeyam / pra. A.-43 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre (3) anubhaavbndhH|| karmapudgalAnAmeva zubho'zubho vA ghAtyaghAtI vA yo raso vipAkaH so'nubhAvabandhaH / karmaNAM viziSTo vividho vA pAko vipaakH| karmabandhasya phalaM vipAkastasyodayo'nubhAva iti bodhyam / kiJca-karmaNAM vividhaphaladAnazaktivipAkaH so'nubhaavH| bandhakAraNasya kaSAyapariNAmasya tIvramandabhAvAnusAreNa pratyekakarmaNi tIvramandaphaladAnazaktiH prAdurbhavati / idaM ca phalotpAdanasAmarthyam-anubhavaH, tattatphalAnubhavanaM ceti / (3) anubhAvabandhakarmapudgaloM kA zubha yA azubha athavA ghAtI yA aghAtI rUpa jo rasa hai vahI anubhAva kahalatA hai / gRhIta karmapudgaloM meM yaha rasa utpanna ho jAnA anubhAva yA anubhAga bandha hai / karmoM kA viziSTa yA vividha prakAra kA pAka vipAka kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki-karma kA phala vipAka hai, aura usakA udaya anubhAva kahA jAtA hai| athavA karmoM kI bhAti-bhAtikI phala dene kI zakti ko vipAka kahate haiM, aura vahI anumAva hai, aura tattatphala kA anubhava bhI anubhAva hai| ___ bandha ke kAraNa kaSAyarUpa pariNAma kI tIvratA aura mandatA ke anusAra pratyeka karma meM tIvra yA manda phala dene kI zakti utpanna ho jAtI hai, isa phala ko utpanna karane kA sAmarthya anubhAva hai| (3) mnulaakamapudgalene zubha athavA azubha, athavA-ghAtI ke adyAtIrUpa je rasa che te anubhAva kahevAya che gRhIta karmayugale mAM e rasanuM utpana thavuM te anubhAva, athavA anubhAga baMdha che. karmone viziSTa athavA vividha prakArane pAka te vipAka kahevAya che. tAtparya e che ke -karmanuM phala te vipAka che, ane tene udaya te anubhAva kahevAya che. athavA karmonI tareha-tarehanI phaLa devAnI zakti tene vipAka kahe che ane teja anubhAva che ane te te phaLane anubhava paNa anubhAva che. eka baMdhanAM kAraNa kaSAyarUpa pariNAmanI tIvratA ane mandatAnA pramANe pratyeka karmomAM tIvra athavA maMda phala devAnI zakti utpanna thaI jAya che, te phaLane utpanna karavAnuM sAmarthya te anubhava che. ____ * " aNubhAge, aNubhAve, vivAge, rase-tti egaTThA" anubhAgo'nubhAvo, vipAko rasaH, ityekArthakAH / manumA, anumApa, vidhA bhane 24 me macA metha che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 339 karmaNaH phalapradAnazaktirUpo'yamanubhAvo yatkarmaniSThastatkarmasvabhAvAnusAra phalaM prayacchati, na tvanyakarmasvabhAvAnusAram / yathA-jJAnAvaraNIyakarmaNo'nubhAvastatkarmasvabhAvAnurUpaM jJAnAvaraNameva tInaM mandaM vA phalaM samutpAdayati, na tu darzanAvaraNIya-vedanIyAdi-karmaprakRtyanusAraM darzanAvaraNaM sukhaduHkhAnubhavAdirUpaM phalam / evaM darzanAvaraNIyakarmaNo'nubhAvastIvramandAdirUpeNa dazanAvaraNameva phalaM dadAti, na tu jJAnAvaraNAdirUpamanyakarmaprakRtyanusAram / / anubhAvabandhasya cAyaM karmaprakRtyanurUpeNaiva phaladAnaniyamo'pi jJAnA karma kA phaladAna-zaktirUpa anubhAva jisa karma meM rahatA hai vaha karma apane svabhAva ke anusAra hI phala detA hai-dUsare karma ke svamAva ke anusAra nhiiN| jaise jJAnAvaraNIya karma kA anubhAva jJAnAvaraNIya ke svabhAva ke anusAra hI hotA hai arthAt vaha tIvra yA manda rUpa meM jJAna kA AcchAdana hI karatA hai / usa se darzanAvaraNIya yA vedanIya karma kI prakRti ke anusAra darzana kA AvaraNa athavA sukha-duHkha kA vedana nahIM hotA / isI prakAra darzanAvaraNIya karma kA anubhAva tIvra yA manda rUpa meM darzana kA AvaraNa karanA hI hai, jJAna kA AvaraNa karanA yA anya karmaprakRti ke anusAra phala denA nhiiN| anubhAvabandha kA apanI kamaprakRti ke anusAra phala dene kA yaha niyama jJAnAvaraNIya Adi ATha mUlaprakRtiyoM meM hI lAgU hotA hai; uttaraprakRtiyoM ke lie karmanA phaladAnazaktirUpa anubhAva je kamamAM rahe che, te karma pitAnA svabhAva pramANeja phala Ape che, bIjA karmanA svabhAva pramANe nahi. jevI rIte kejJAnAvaraNIya karmanA anubhAva jJAnAvaraNIyanA svabhAvanA pramANeja hoya che, arthAtu-te tIvra athavA maMdarUpamAM jJAnanuM ja acchAdana kare che, tenAthI darzanAvaraNIya athavA vedanIya karmanI prakRti anusAra darzananuM AvaraNa athavA sukha-duHkhanuM vedana thatuM nathI. e pramANe darzanAvaraNIya karmane anubhAva tIvra athavA maMdarUpamAM darzananuM AvaraNa karavuM teja che, paraMtu jJAnanuM AvaraNa karavuM athavA anya karma prakRti anusAra phaLa ApavuM te nathI. anubhAva baMdhane pitAnI karmaprakRtinA anusAra phaLa ApavAne A niyama jJAnAvaraNIya Adi ATha mUlaprakRtiomAMja lAgu thAya che, paraMtu uttara pravRtio mATe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre varaNIyAdhaSTavidhamUlaprakRtiSveva pravartate, natUttaraprakRtiSu / kasyApi mUlaprakRtirUpakarmabandhasya kAciduttaraprakRtistadIyetarottaraprakRtirUpeNa vipariNatA bhavati, karmapudgalasya tAdRzapariNamanasAmarthyAt / tatra prAktanottaraprakRtigatAnu bhAvaH parivartitottaraprakRtisvabhAvAnurUpaM tInaM mandaM vA phalaM pradatte / / yathA-matijJAnAvaraNIyaM yadA zrutajJAnAvaraNIyAdisajAtIyottaraprakRtirUpaM prApnoti tadA matijJAnAvaraNIyAnubhAvo'pi zrutajJAnAvaraNIyAdisvabhAvAnurUpameva zrutajJAnAdInAmAvaraNaM vidhatte / ____ uttaramakRtiSu katicit sajAtIyA api prakRtayo nAnyarUpeNa pariNatA bhavanti / yathA-darzanamohazcAritramoharUpeNa na pariNamati; tathA cAritramoho'pi na yaha niyama nahIM hai| kisI bhI mUlaprakRti kI koI uttaraprakRti usI mUlaprakRti kI kisI dUsarI uttaraprakRti ke rUpa meM bhI pariNata ho sakatI hai, kyoM ki karmapudgala meM isa prakAra ke pariNamana kI zakti vidyamAna hai| vahA~ pahale vAlI uttaraprakRti meM rahA huA anubhAva badalI huI uttaraprakRti ke svamAva ke anusAra tIvra yA manda phala detA hai| jaise-matijJAnAvaraNIya jaba zratajJAnAvaraNIyasajAtIya uttaraprakRti ke rUpa meM palaTatA hai taba matijJAnAvaraNIya kA anubhAva bhI zratajJAnAvaraNIya ke svabhAva ke anusAra zratajJAna kA AvaraNa karatA hai| uttaraprakRtiyoM meM kucha aisI bhI prakRtiyA haiM jo sajAtIya hote hue bhI anyarUpa meM palaTatI nahIM haiM, jaise-darzanamohanIya, kabhI cAritramohanIya ke rUpa meM nahIM A niyama nathI. keI paNa mUlaprakRtinI kaI uttaraprakRti te mUlaprakRtinI kaI bIjI uttara prakRtinA rUpamAM paNa pariNata thaI zake che, kAraNake karma pulamAM e pramANe pariNamananI zakti vidyamAna che. tyAM prathama vALI uttaraprakRtimAM rahele anubhAva badalI gayelI uttara prakRtinA svabhAva anusAra tIvra athavA maMda phala Ape che. jema--matijJAnAvaraNIya jyAre zrutajJAnAvaraNIya-sajAtIya uttara prakRtinA apamAM palaTAya che, tyAre matijJAnAvaraNIyane anubhAva paNa zratajJAnAvaraNIyanA svabhAva pramANe zrutajJAnanuM AvaraNa kare che. uttaraprakRtimAM keTalIka evI paNa prakRtie che ke je sajAtIya hovA chatAMya paNa anyarUpamAM palaTatI nathI. jevI rIte-dazanamehanIya keI vakhata cAritramehanIyana zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU.5 karmavAdipra0 341 darzana moharUpeNa, evaM yathA nArakAyuSyaM tiryagAyuSyarUpeNa na pariNamati tathA tadAyuSyamapi na punaranyAyuSyarUpeNa / tathA'dhyavasAya etatsarvaM prakRtibandhaviSaye parivartanaM yathA bhavati sAmarthyAt sthitirasayorapi parivartanaM bhavati / tIvrAdirmandAdibhAvena pariNamati, mandAdirapi tIvrAdibhAvena pariNamati / evamutkRSTA sthitirjaghanyarUpeNa pariNamati, jaghanyA cotkRSTarUpeNa / anubhAvAnusAraM tIvraM mandaM vA yasya karmaNaH phalamanubhUtaM bhavati cet tadA tatkarmapradezA Atmapradezebhyo'pagatA bhavanti, na punaste karmapudgalAH saMlagnA bhavanti / badalatA, aura cAritramohanIya darzanamohanIya ke rUpa meM nahIM narakA kabhI ticA ke rUpa meM nahIM palaTatI aura tirthacAyu meM nahIM badalatI / yaha saba parivartana jaise prakRtibandha ke adhyavasAya kI zakti se sthiti aura rasa meM bhI meM badala jAtA hai, aura kabhI manda rasa, viSaya meM hotA hai / hotA hai usI prakAra kabhI tIvra rasa, maMda rasa ke rUpa tIvra rasa ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai / isI prakAra utkRSTa sthiti jaghanyarUpa meM aura jaghanya sthiti utkRSTarUpa meM badala jAtI hai / anubhAva ke usa karma ke pradeza lage rahate haiM / palaTatA / usI prakAra kisI anya Ayuke rUpa anusAra jisa karma kA tIvra yA manda phala bhoga liyA jAtA hai, AtmapradezoM se haTa jAte haiM - phira ve AtmA ke sAtha nahIM rUpamAM khadalAtI nathI, ane cAritramAhanIya danamehanIyanA rUpamAM badalAtI nathI. e pramANe narakAyu keAI vakhata paNa tiya ca AyunA rUpamAM palaTAtuM nathI, ane tIya cAyu bIjA koI AyunA rUpamAM palaTAtu nathI. A tamAma parivarttana jevI rIte prakRtimadhanA viSayamAM thAya che, te pramANe adhyavasAyanI zaktithI sthiti ane rasamAM paNa thAya che--kayAreka tIvrarasa, madarasanA rUpamAM badalAI jAya che, ane kayAreka madarasa, tIvrarasanA rUpamAM parivarttita thaI jAya che. e pramANe utkRSTa sthiti jaghanya rUpamAM ane jaghanya sthiti utkRSTa rUpamAM badalAI jAya che. anubhAvapramANe kAI kanu tIvra athavA mada phUla bhogavI levAya teA te kamanA pradeza AtmapradezAthI haTI jAya che pachI te AtmAnI sAthe lAgelA rahetA nathI. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 AcArAGgasUtre idamatra tattvam-karmaNAM phalaM vividhaM bhavati / karmaiva muulprkRtiH| sarvAsAMmUlaprakRtInAM phalavividhatvaM tathA'nyathA ceti prakAradvayena bhavati / yenAdhyavasAyaprakAreNa yAdRksvabhAvaM karma baddhaM, tat tathA tenaiva prakAreNa anyathA caprakArAntareNApi vipacyate-tasya vipAko bhavati / sa ca tIvramandAdyavasthAbhedena zubhastathA'zubho'pi / tatra kadAcicchubhamapyazubharasatayA'nubhUtaye karma, azubhaM ca zubharasatayeti bodhyam / ___ sakaSAyajIvena manovAgAdidvAreNa kriyAvizeSasya kartA bhinnabhinnasvabhAvAnAM karmapudgalAnAM svabhAvAnusAraM tattatparimANavibhAgena sambandhaH prdeshbndhH| tAtparya yaha hai ki karmoM kA phala vividha prakAra kA hotA hai / karma hI mUla prakRti hai| samasta mUlaprakRtiyoM kA phala usI rUpa meM yA anyathA rUpa meM do prakAra se hotA hai| jisa prakAra ke adhyavasAya se jisa svabhAva vAlA karma ba~dhA hai vaha usI rUpa meM yA anyathA rUpa meM phala detA hai / vaha phala tIvra yA manda avasthA bheda se zubha bhI hotA hai aura azubha bhI hotA hai / kabhI zubha bhI azubha rasa ke rUpa meM aura kabhI azubha zubha rasa ke rUpa meM bhogA jAtA hai| (4) pradezabandhamana vacana Adi ke dvArA kriyAvizeSa karane vAle kaSAyayukta jIva ke sAtha bhinna-bhinna svabhAva vAle karmapudgaloM kA svabhAva ke anusAra amuka-amuka parimANa vibhAga ke sAtha sambandha honA pradezabandha hai| tAtparya e che ke - karmonAM phala vividha prakAranA hoya che. karma ja mUlaprakRti che. tamAma mULa prakRtinuM phala te rUpamAM athavA bIjA rUpamAM, ema be prakArathI hoya che. je prakAranA adhyavasAyathI je svabhAvavALAM karma bAMdhyAM che te eja rUpamAM athavA bIjA rUpamAM phala Ape che. te phala tIvra athavA maMda avasthA-bhedathI zubha paNa hoya che, ane azubha paNa hoya che, keI vakhata zubha paNa azubha rasanA rUpamAM ane kaI vakhata azubha te zubha rasanA rUpamAM jogavavAmAM Ave che. (4) prshmmana, vacana Adi dvArA kriyA-vizeSa karavA vALA kaSAyayukta jIvanI sAthe bhinnabhinna svabhAva vALA karma pudagalanA svabhAva anusAra amuka-amuka parimANavibhAganI sAthe sambandha thaze te pradezabaMdha che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mu.5 karmavAdipra0 343 (1) jJAnovaraNIyAdikarmaNAM kAraNIbhUtAH, (2) sarvadizvavasthitAH, (3) tIvramandAdibhedAda manovAkakoyakriyAvizeSasaMyogAt karmavargaNAyogyAH pudgalAH sarvAtmapradezeSu baddhA bhavanti / (4) audArika-vaikriyA-''hArakataijasa-bhASA-zvAsocchAsa-manovargaNA'pekSayApi sUkSmapariNatirUpA eva karmavargaNAyogyAH baddhAH bhavanti, na tu bAdarAH / (5) tatrApi ta eva pudgalA baddhA bhavanti, ye khalu yatrAkAze jIvo'vagADhastatraiva vartamAnAH, na tu tadahi kSetravartinaH / (6) tathAvidhA api pudgalAHsthitA eva baddhA bhavanti, na tu gatipariNatAH, pracalitasvabhAvatvena bandhAnaItvAt / (7) asaMkhyAtapadezino jIvasyaikaikaH (1) jJAnAvaraNIya Adi karmo ke kAraNabhUta, (2) samasta dizAoM meM sthita, (3) tIvra manda Adi ke bheda se mana, vacana aura kAya kI kriyAvizeSa ke saMyoga se karmavargaNA ke yogya pudgala samasta AtmapradezoM meM baddha ho jAte haiN| (4) audArika vaikriya, AhAraka, taijasa, bhASA, zvAsocchvAsa, aura manovargaNA kI apekSA bhI sUkSma pariNatirUpa karmavargaNA ke yogya pudgala hI baMdhate haiM, bAdara nahIM baMdhate / (6) una meM bhI vahI pudgala ba~dhate haiM jo ekakSetrAvagADha hoM, arthAt jina AkAzapradezoM meM jIva hai unhIM AkAzapradezo meM vidyamAna hoM, bAhara ke kSetra meM agavAhana karane vAle nahIM ba~dhate / (6) ese pudgala bhI sthita hI ba~dhate haiM calate-phirate hue pudgala nahIM baMdhate, calita svabhAva vAle hone ke kAraNa ve bandha ke yogya nahIM haiM, (7) asaMkhyAtapradezI jIva kA (1) jJAnA120Iya mAhinA 4 / 29 bhUta, (2) samasta hizAyAmA sthita, (3) tIvra, maMda AdinA bhedathI mana, vacana ane kAyAnI kiyA-vizeSanA saMgathI karmavagaNAnA yogya purA samasta mAtmaprazAmA maddha 25 naya che, (4) mohAriza, vaiThiya, mADA24, tejasa, bhASA, dhAsa, ane mane vagaNAnI apekSAe paNa sUkSmapariNatirUpa kama vagaNanA gya pudgalaja khAMdhe che; bAdara bAMdhatA nathI, (5) emAM paNa te pudagala bAMdhe che ke je eka kSetrAvagADha hoya, artha-je AkAzapradezamAM jIva che teja AkAzapradezamAM vidyamAna hoya. bahAranA kSetramAM avagAhana karavAvALA baMdhAtA nathI. (6) evA pudgala paNa je sthira hoya te baMdhAya che, paNa cAlatA pharatAM pudagale baMdhAtA nathI, kAraNa ke calita svabhAvavALA hovAnA kAraNe te baMdhane yogya nathI. (7) asaMkhyAta pradezI jIvane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 AcArAgasUtre prdesho'nntairjnyaanaavrnniiykrmskndhairbddhH| evamanantairdarzanAvaraNIyAdikarmaskandhairbaddhaH / (8) tatra te skandhA api pratyekamanantAnantapradezinaH santi / iti pradezabandhe'STa hetvH| puNyapApakarmanirUpaNamjJAnAvaraNIyAyaSTavidhaM paudgalikaM karma pratyekaM dvividham-puNyapApabhedAt / zubhaMkarma-puNyam / azubhaM karma-pApam / nanu vinApi puNyapApAbhyAM svabhAvata eva jagadvaicitryaM jAyate kiM punastatkalpanayA ? ucyate-zRNu-svabhAvAdeva hi trayo vikalpAH samutpadyante yathA-(1) svabhAvaH ki vasturUpaH ? (2) kAraNAbhAvo eka-eka pradeza ananta jJAnAvaraNIya Adi karmaskandhoM ke sAtha baMdhatA hai, usI prakAra anantadarzanAvaraNIya Adi karmaskandhoM ke sAtha bhI baMdhatA hai| (8) karma ke ve skandha bhI anantAnantapradezI hote haiN| pradezabandha meM ye ATha hetu haiM / ___ puNyakarma aura pApakarmajJAnavaraNIya Adi pratyeka paudgalika karma do-do prakAra kA hai, puNyarUpa aura pAparUpa / zubha kama puNya aura azubha pApa kahalAtA hai / zaGkA-puNya aura pApa ke vinA hI svabhAva se jagat kI vicitratA ho sakatI hai, phira puNya pApa kI kalpanA karane se kyA lAbha hai / samAdhAna-svabhAvavAda meM tIna vikalpa ho sakate haiM, jaise svabhAva koI vastu hai ?, yA kAraNa kA abhAva hI svabhAva kahalAtA hai ?, athavA svabhAva kisI eka eka pradeza ananta jJAnAvaraNIya Adi karma skaMdhanI sAthe paNa baMdhAya che. e pramANe darzanAvaraNIya Adi karmaskaMdhenI sAthe paNa baMdhAya che. (8) karmanA te skaMdha paNa anantAnantapradezI heya che. pradeza baMdhamAM A ATha hetu che. puSya bhane 5/jJAnAvaraNIya Adi pratyeka paugalika kama be-be prakAranA che-(1) puNyarUpa ane (2) pAparUpa zubha karma-puNya ane azubha karma pApa kahevAya che. zaMkA-puNya ane pApa vinAja, svabhAvathI jagatanI vicitratA hoI zake che, te pachI puNya pApanI kalpanA karavAthI zuM lAbha che? samAdhAna -svabhAvavAdamAM traNa vikalpa (taka-vitaka) thaI zake che, jemake svabhAva zuM kaI vastu che? athavAM kAraNane abhAvaja svabhAva kahevAya che? athavA svabhAva keI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 .5. karmavAdima0 vA svabhAvaH ? athavA (3) svabhAvaH ko'pi vastudharmaH ? / iti vikalpatrayagatadoSANAM kathanaM pUrva kRtamAsIdato viramyate, tasmAt puNyapApe karmaNI paudgalike vidyete, ityavazyaM svIkaraNIyam / puNyapApasadbhAve yuktIstAvat pradarzayAmaH puNyapApe dve api bhinne svatantra staH, tatkAryabhUtayoH sukhaduHkhayoyauMgapadyenAnubhavAbhAvAt, ato'nenaiva bhinnakAryadarzanena tatkAraNabhUtayoH punnypaapyobhinntaa'numiiyte| jIvakarmaNoH pariNAmarUpe puNyapApe kAraNataH kAryatazcAnumIyate / dAnAdikriyANAM hiMsAdikriyANAM ca kAraNarUpatvAt tatkAryarUpapuNyavastu kA dharma hai ?, ina tInoM vikalpoM meM Ane vAle doSoM kA kathana pahale kiyA jA cukA hai, ata eva yahA~ punarukti nahIM kI jAtI / ata eva puNya aura pApa ko paudgalika karma hI svIkAra karanA caahie.| __puNya aura pApa ke sadbhAva meM yuktiyA~ dikhalAte haiM____puNya aura pApa donoM bhinna aura svatantra haiM, kyoM ki unakA phala sukha aura duHkha eka sAtha nahIM bhogA jAtA / kArya kI yaha bhinnatA dekhane se unake kAraNabhUta puNya aura pApa kI bhinnatA kA anumAna hotA hai / jIva aura karma ke pariNAmarUpa puNya aura pApa kA anumAna kAraNa se aura kArya se hotA hai / dAnAdi kriyAe aura hiMsA Adi kriyAe~ kAraNa haiM, ata eva unakA kArya vastune dharma che. A traNeya vikalpamAM AvavAvALA denuM kathana prathama kahI cUkyA chIe, eTalA kAraNathI ahiM punarUkti karatA nathI. e mATe puNya ane pApane paugalika karmaja svIkAra kare joIe. - puSya ane pApanA bhAvamAM yuktio batAve che - puNya ane pApa bane jUdA ane svataMtra che, kAraNa ke tenuM phaLa sukha ane duHkha eka sAthe bhogavavAmAM AvatuM nathI. kAryanI A bhinnatA jevAthI tenA kAraNabhUta puNya ane pApanI bhinnatAnuM anumAna thAya che. jIva ane karmanA pariNAmarUpa puNya ane pApanuM anumAna kAraNathI ane kAryathI thAya che. dAna Adi kriyAo ane hiMsA Adi kriyAo kAraNa che, te mATe tenuM kArya pra. A-44 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 AcArAgasUtre pApAtmako jIvakarmapariNAmo'sti / yathA-kRSyAdikriyANAM zAli-yava-godhUmAdikaM niyamena phalaM bhavati / idamanumAnaM kAraNato bhavati / evaM kAryato'pi kAraNasyAnumAnaM bhavati / yathA-asti zarIrAdInAM kAraNaM, teSAM kAryarUpatvAt / yathA-ghaTasya mRddaNDacakrAdisAmagrIsahitaH kumbhakAraH kAraNam / na ca, dRSTa eva mAtApitAdikaH zarIrAdInAM kAraNamastu, iti vAcyam , dRSTakAraNasya samAnatve'pi surUpakurUpAdibhAvena zarIrAdInAM vaicitryadarzanAttasya bhI avazya honA cAhie, aura vahI kArya jIva aura karma kA pariNAmarUpa puNya aura pApa hai| jaise kRSi Adi kriyAoM kA zAli, jau, gehu~ Adi phala niyama se hotA hai / yaha kAraNa se anumAna hai| __isI prakAra kArya se bhI kAraNa kA anumAna hotA hai, jaise zarIra Adi kA kAraNa avazya hai, kyoM ki vaha kArya hai, jaise ghaTakA kAraNa miTTI; daNDa, cakra Adi sAmagrI se yukta kuMbhAra hotA hai| zaGkA-zarIra Adi kA kAraNa pratyakSa se pratIta hone vAle mAtA-pitA Adi hI mAnanA caahie| samAdhAna-dikhAI dene vAle kAraNa kI samAnatA hone para bhI zarIra meM surUpatA kurUpatA Adi kI vicitratA dekhI jAtI hai, ataH unheM kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, paNuM avazya levuM joIe, ane te kArya jIva ane karmanA pariNAmarUpa puNya ane pApa che. jevI rIte khetI Adi kriyAomAM zAli-DAMgara, java, ghauM Adi phala niyamathI thAya che. A kAraNathI anumAna che. A pramANe kAryathI paNa kAraNanuM anumAna thAya che. jema zarIra AdinuM kAraNa 132 cha; 41264 te 4tha cha, nevArIta ghaTarnu 4254 bhATI, 6, 34-yANA, Adi sAmagrIthI yukta kuMbhAra hoya che. zaMkA-zarIra AdinuM kAraNa pratyakSathI jaNAtA mAtA-pitA Adi mAnavA joIe. samAdhAna-dekhAvAvALA kAraNanI samAnatA hovA chatAMya paNa zarIramAM surUpatA kurUpatA AdinI vicitratA jovAmAM Ave che, tethI temane kAraNa mAnI zakAze nahi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TokA adhya. 1 u. 1 sU. 5 karmavAdipra0 347 zubha tatkAraNatvAsiddheH / tadvaicitryasya cAdRSTakarmAravyahetuM vinA'bhAvAt / zarIrAdInAM puNyakAryatvAt, azubhazarIrAdInAM pApakAryatvAcca puNyapApabhedena tasya karmaNo dvaividhyaM siddham / puNyaM pApaM ceti dve karmaNI bhinne svatantrarUpe staH, ityatrAgamo'pi pramANam / uktazca sthAnAGgasUtre - " ege puNNe / ege pAve " iti / evameva samavAyAGge'pi / sarvaghAtiprakRtayaH-- (1) kevalajJAnAvaraNIyam / (2) kevaladarzanAvaraNIyam / (3) nidrA, (4) nidrA nidrA, (5) pracalA, (6) pracalApracalA, (7) syAnarddhiH, (8-11) anantAnubandhikapAyacatuSTayam, (12-15) amatyAkhyAnakapAya catuSTayam, yaha vicitratA adRSTa kAraNa - karma ke vinA nahIM ho sakatI, zubha zarIra Adi puNya kA kArya hai aura azubha zarIra Adi pApa kA kArya hai / ataH puNya aura pApa ke bheda se karma do prakAra kA siddha hotA hai / puNyakarma aura pApakarma donoM svatantra - bhinna haiM, isa viSaya meM Agama bhI pramANa hai / sthAnAGga sUtra meM kahA hai-' puNya eka hai pApa eka hai'| isI prakAra samavAyAGgasUtra meM bhI kahA hai| sarvaghAtI prakRtiyA-- (1) kevalajJAnAvaraNIya, (2) kevaladarzanAvaraNIya, (3) nidrA, (4) nidrAnidrA, (5) pracalA, (6) pracalApracalA, (7) styAnaddhiM, ( 8-11) anantAnubandhI- krodha, mAna, mAyA, lobha, (12-15) apratyAkhyAnAvaraNa-krodha, mAna, mAyA, lobha, (16-19) prtyaakhyaanaaA vicitratA adRSTa kAraNa-kanA vinA hoI zake nahi. zubha zarIra Adi puNyanuM kArya che. ane azubha zarIra Adi pApanuM kArya che. te kAraNathI puNya ane pApanA bhedathI kama e prakAranAM siddha thAya che. puNyakarma ane pApakarma ane svataMtra-bhinna che. A viSayamAM Agama paNa prabhANu che, sthAnAMga sUtramA udhuM che - " yueya kheDa che, pAya yeU che." me 4 prabhANe samavAyAGga-sUtrabhAM pazu hyuM che. saghAtI prakRtio-- (1) devalajJAnAvaraNIya, (2) devaladarzanAvaraNIya, (3) nidrA, (4) nidrAnidrA (4) athalA, (9) prazasAprayasA, (7) satyAnaddhi, ( 8-11) anantAnuma'dhI-adha, bhAna, bhAyA,jhola,(12-15) maayyAnAvaraNu-adha, bhAna, bhAyA, bola, (16-17) pratyAcyAnAvaraNa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 AcArAGgasUtre (16-19) pratyAkhyAnakaSAyacatuSTayam , (20) mithyAtvaM ca, etA viMzatiH prakRtayaH srvghaatinyH| samastAvaraNakSayAdAvirbhUtaM sakaladravyaparyAyagrAhi kevalajJAnaM, tadAcchAdanakRt kevalajJAnAvaraNIyam / idaM hi kevalajJAnopaghAtena sarvameva dravyaparyAyajJAnaM pratihanti, tasmAt sarvaghAtItyacyate / nanu-sarvajIvAnAM kevalajJAnasyAnantabhAgo'nAvRta evAvatiSThate, tasyApyAvaraNe tu jIvasyAjIvatvamApadyeta tarhi kathaM kevalajJAnAvaraNIyasya sarvaghAtitvasaMbhavaH ? iti cet , ucyate yathA ghanIbhUtaghanapaTalena sUryacandramasorbahutaraprabhAsamAvaraNe sarvA'pi prabhA varaNa, krodha, mAna, mAyA, lobha, (20) mithyAtva / ye vIsa prakRtiyA sarvaghAtI haiM / kevalajJAna samasta AvaraNoM ke kSaya se prakaTa hone vAlA tathA samasta dravyoM aura paryAyoM ko grahaNa karane vAlA hai / ise AcchAdita karane vAlA karma kevalajJAnAvaraNIya kahalAtA hai| yaha karma kevalajJAna kA ghAta karake samasta dravya paryAyoM ke jJAna kA ghAta karatA hai, ata eva yaha sarvaghAtI kahalAtA hai / zA-saba jIvoM ke kevalajJAna kA anantavA bhAga prakaTa rahatA hai, agara utanA bhI prakaTa na rahe to jIva ajIva ho jAyagA / aisI sthiti meM kevalajJAnAvaraNIya sarvaghAtI kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-jaise atyanta saghana meghapaTala ke dvArA sUrya yA candramA kI bahuta sI prabhA chipa jAne ke kAraNa loka meM kahA jAtA hai ki sUrya-candra kI sArI prabhA chipa -udha, bhAna, mAyA, bala, (20) mithyAtpa, pIsa prtiy| sarvadhAtI cha.. kevalajJAna samasta AvaraNanAM kSayathI pragaTa thavAvALuM, tathA samasta dravya ane paryAyane grahaNa karavA vALuM che, tene AcchAdita karavAvALuM karma kevalajJAnAvaraNIya kahevAya che. e karma kevala jJAnane ghAta karIne samasta dravya-paryAnA jJAnane ghAta kare che. eTalA mATe te sarvaghAtI kahevAya che. zakA-sarva jIvene kevalajJAnane ananta bhAga pragaTa rahe che. paNa je eTale paNa pragaTa na rahe te jIva; ajIva thaI jaze. AvI sthitimAM kevalajJAnAvaraNIya sarvaghAtI kevI rIte thaI zake che? samAdhAna -jevI rIte atyanta, saghana meghapaTala (ghanaghora vAdala) dvArA sUrya athavA candramAnI ghaNIkharI prabhA-kAMti DhaMkAI jAvAthI lekamAM kahevAya che ke sUrya-caMdranI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 karmavAdipra0 tayorAvRteti lokavyavahAravat jIvasya sarvajJAnAvaraNaM kevalajJAnAvaraNIyaprakRtyA kriyate iti vyapadizyate / 349 matijJAnAdiviSayAn arthAn na jAnAti jIvastatra matijJAnAvaraNIyAdiprakRtyudaya eva matijJAnAdikamAvRNoti, na tu kevalajJAnAvaraNIyodayastatra kAraNaM bhavatIti bodhyam / evaM kevaladarzanasyAnantabhAgo'pyanAdRta eva tatrApi meghadRSTAntAnusAreNAvaraNavyavahAramAdAya kevaladarzanAvaraNIyasya sarvaghAtitvamupapadyate / tatrApi cakSurdarzanAvaraNIyAdiprakRtyudayAdeva jIvazcakSurdarzanAdiviSayAnarthAn jJAtuM na zaknoti, na tu kevaladarzanAvaraNIyodayastatra kAraNamiti bodhyam / gaI / isI prakAra ' kevalajJAnAvaraNa prakRti jIva ke samasta jJAnakA AvaraNa karatI hai ' aisA kahA jAtA hai / jIva matijJAna ke viSayabhUta padArthoM ko nahIM jAnatA, isa meM matijJAnAvaraNIya prakRti kA udaya hI kAraNa hai, vahI matijJAna ko rokatA hai| isa meM kevalajJAnAvaraNIya kA udaya kAraNa nahIM hai / isI prakAra kevaladarzana kA anantavA~ bhAga ughADA rahatA hai / vahA~ bhI megha ke dRSTAnta ke anusAra AvaraNa kA vyavahAra samajha kara kevaladarzanAvaraNIya ko sarvaghAtI prakRti samajhanA caahie| yahAM bhI cakSurdarzana Adi ke viSayabhUta padArthoM ko jIva cakSurdarzanAvaraNIya Adi ke udaya se hI nahIM jAnatA / vahA~ kevaladarzanAvaraNIya kAraNa nahIM samajhanA cAhie / tamAma kAMti-prakAza DhaMkAI gaI. e pramANe kevalajJAnavaraNa prakRti jIvanA samasta jJAnanuM AvaraNa kare che, ema kahevAya che. jIva matijJAnanA viSayabhUta padArthone jANatA nathI; temAM matijJAnAvaraNIya prakRti-karmInA udayaja kAraNarUpa che. teja matijJAnane rAke che emAM kevalajJAnAvaraNIyanA udaya kAraNa rUpa nathI. e pramANe kevaladazananA anantama bhAga ughADA rahe che. tyAM paNa meghanA dRSTAnta pramANe AvaraNanA vyavahAra samajI laIne kevaladaza nAvaraNIyane saghAtI prakRti samajavuM joIe, ahIM paNa cakSurdazana AdinA viSayabhUta padArthone jIva cakSunAvaraNIya AdinA uyathI jANutA nathI, tyAM kevaladarzanAvaraNIya kAraNu nahi samajavuM joIe, zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 AcArAgasUtre nanu kevalajJAnAvaraNIyasya kevaladarzanAvaraNIyasya ca kSaye satyapi matijJAnAdInAM cakSurdarzanAdInAM ca viSayA jJAtumazakyAH syuH, teSAM kevalajJAnAvaraNIya-kevaladarzanAvaraNIya-prakRtyorviSayAbhAvAt , matijJAnAvaraNIyAdInAM ca kSayAbhAvAttAbhirmatijJAnAdInAM samAvRtatvAditi cet ? ucyate kevalajJAnalAbhe zeSAvabodhalAbhasya tadantargatatvAt / yathA-grAmalAbhe kSetralAbho grAmalAbhAntarbhUta eva bhavati / nidrAdipaJcakamapi sakalapadArthAvabodhaM pratihantIti sarvaghAti bhavati / yadi punaH svApadazAyAmapi kiMcid jJAnamastIti saMbhAvyate, tarhi tatrApi jaladharadRSTAntamAzritya samAdheyam / zaGkA-kelalajJAnAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNIya kA kSaya hone para bhI matijJAna Adi aura cakSurdarzana Adi ke viSayabhUta padArthoM kA jAnanA azakya honA cAhie, kyoM ki ve kevalajJAnAvaraNIya, aura kevaladarzanAvaraNIya prakRtiyoM ke viSaya nahIM haiM, aura matijJAnAvaraNIya Adi prakRtiyoM kA kSaya nahIM huA hai, unhIM se matijJAna Adi AvRta hote haiN| samAdhAna kevalajJAna kI prApti hone para zeSa jJAnoM kI prApti usI meM antargata ho jAtI hai / jaise grAma milane para kheta Apa hI mila jAtA hai| nidrA Adi pAMca prakRtiyA bhI sakala padArthoM ke jJAna kA ghAta karatI haiM, ata eva sarvaghAtI haiN| agara nidrA-avasthA meM bhI kiJcit jJAna kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai to vahA~ bhI megha kA dRSTAnta lekara samAdhAna karanA cAhie / zaMkA-kevalajJAnAvaraNIya ane kevaladarzanAvaNayane kSaya thavA chatAMya paNa matijJAna Adi ane cakSudrzana Adine viSayabhUta padArthone jANavuM te azakaya hovuM joIe kAraNa ke te kevalajJAnAvaraNIya ane kevaladarzanAvaraNIya prakRtione viSaya nathI. ane matijJAnAvaraNIya Adi prakRtiene kSaya thaye nathI, tenAthI matijJAna Adi AvRta thAya che. samAdhAna-kevala jJAnanI prApti thavAthI zeSa jJAnanI prApti temAM antargata thaI jAya che. jevI rIte gAma maLavAthI khetara piteja malI jAya che. nidrA Adi pAMca prakRtie paNa tamAma padArthonA jJAnane ghAta kare che, e mATe te sarvaghAtI che. athavA nidrA avasthAmAM paNa kiMcit jJAnanI saMbhAvanA karAya che. te tyAM paNa meghanuM daSTAMta laIne samAdhAna karI levuM joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5. karmavAdipra0 351 anantAnubandhyAdayo dvAdaza kaSAyAH pratyekaM yathAkramaM samyaktvaM dezaviraticAritraM sarvaviraticAritraM ca sarvameva nanti, tasmAdete dvAdaza kaSAyAH sarvaghAtina ityucyante / teSAM prabalodaye'pi kulAcAraprabhRtikAraNavazAdazuddhAhArAdiviramaNadarzanAt sarvaghAtitvaM na saMbhavatIti nAzaGkanIyam , navInaghanaghaTAdRSTAntAzrayaNena tasyApi samAdheyatvAt / mithyAtvaM tu samyaktvaM tattvArthazraddhAnarUpaM sarvamapi pratihanti, tasmAt sarvaghAtItyucyate / yadi mithyAtvasya prabalodaye'pi manuSyapazcAdivastuviSayakaM samyaktvamasti, kathaM tarhi sarvaghAtitvaM mithyAtvasyeti saMbhAvyate, tadA'trApyuktajaladAvalIdRSTAntaH shrnniikrnniiyH| anantAnubandhI Adi bAraha kaSAya kramazaH samyaktva kA dezavirati kA, aura sarvaviratikA pUrNarUpa se ghAta karate haiM, ataH ye bAraha kaSAya bhI sarvaghAtI kahalAte haiM / yaha zaGkA nahIM karanI cAhie ki-ina kaSAyoM kA prabala udaya hone para bhI kulAcAra Adi kAraNoM se azuddha AhAra Adi kA tyAga dekhA jAtA hai ata eva inheM sarvaghAtI nahIM kahA jA sakatA, kyoM ki navIna meghaghaTAkA dRSTAnta lekara isa zaGkA kA bhI samAdhAna kiyA jA sakatA hai| mithyAtva prakRti to tattvArthazraddhAnarUpa samyaktva kA pUrNarUpa se ghAta karatI hI hai, ataH vaha sarvaghAtI hai| yadi mithyAtva kA prabala udaya hone para bhI manuSya pazu Adi vastuoM sambandhI samyaktva rahatA hai to mithyAtva ko sarvaghAtI kaise kahA jA sakatA hai ? isa zaGkA ke samAdhAna ke lie bhI ukta meghapaTala ke hI dRSTAnta kA Azraya lenA caahie| anantAnubaMdhI Adi bAra kaSAya kamazaH samyakRtvane dezaviratine ane sarva viratine pUrNa rUpathI ghAta kare che, tethI e bAra kaSAya paNa sarvaghAtI kahevAya che. evI zaMkA nahi karavI joIe ke -e kaSAyenA prabala udaya vakhate paNa kulAcAra Adi kAraNethI azuddha AhAra Adine tyAga jevAmAM Ave che. te mATe tene sarvaghAtI kahI zakAze nahi; kAraNa ke navIna megha ghaTAnuM draSTAMta laIne A zaMkAnuM samAdhAna karI zakAya che. - mithyAtva prakRti te tatvArthazraddhAnarUpa samyaktvane pUrNa rUpathI ghAta kare cheja, tethI te sarvaghAtI che. je mithyAtvane prabala udaya hoya te vakhate paNa-manuSya, pazu Adi vastuo saMbaMdhI samyaktva rahe che te mithyAtvane sarvaghAtI kevI rIte kahI zakaze ? e zaMkAne samAdhAna mATe paNa AgaLa kahela meghapaTaLanAMja draSTAMtane Azraya le joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 AcArAGgasUtre dezaghAtiprakRtayaHatha dezaghAtiprakRtayaH kathyante / (1) matijJAnAvaraNIyam , (2) zrutajJAnAvaraNIyam , (3) avadhijJAnAvaraNIyam , . (4) manaHparyayajJAnAvaraNIyam , etAni catvAri jJAnAvaraNIyAni 4 / (1) cakSurdarzanAvaraNIyam , (2) acakSurdarzanAvaraNIyam , (3) avadhidarzanAvaraNIyam , iti trINi darzanAvaraNIyAni7 / saMjvalanarUpAH krodhamAnamAyAlobhAzcatvAraH kaSAyAH 11 / hAsya-ratya-rati-bhaya-zokajugupsA-strIveda-puveda-napuMsakavedabhedato navasaMkhyakA nokaSAyAH 20 / tathA dAnalAbha-bhogo-pabhoga-vIrya5bhedAt paJcaviMzatiH 25 prakRtayo dezaghAtinyaH santi / matijJAnAvaraNIyAdicatuSTayI prakRtiH kevalajJAnAvaraNIyAtaM daizikaM jJAnaM hanti, tasmAddezaghAtinIyamucyate / dezaghAtI prakRtiyAaba dezaghAtI prakRtiyoM kA kathana kiyA jAtA hai:-(1) matijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) manaHparyayajJAnAvaraNIya, ye cAra jJAnAvaraNIya4 / tathA (1) cakSurdarzanAvaraNIya, (2) acakSurdarzanAvaraNIya, (3) avadhidarzanAvaraNIya, ye tIna darzanAvaraNIya7 / tathA saMjvalana-krodha, mAna, mAyA, lobha, ye cAra kaSAya 11 / hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda ke bheda se nau nokaSAya 20 / tathA dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhAgAntarAya aura vIryAntarAya, ye pAMca antarAya 25 / saba milakara paccIsa dezaghAtI prakRtiyA~ haiN| __ matijJAnAvaraNIya Adi cAra prakRtiyA kevalajJAnAvaraNIyadvArA AvRta eka deza jJAnakA ghAta karatI haiM; ata eva unheM dezaghAtI prakRtiyA kahate haiM, zapAtI pratimAve dezaghAtI pratimAna 4thana-ni35-42vAmAM Ave che-(1) bhatijJAnA120Iya, (2) shrutjnyaanaa127||y, (3) avdhijnyaanaa129||y, (4) mana:paryayajJAnA12vIya, 2 // yAra shaanaav27||y che 4, tathA (1) yakSuzanAvaraNIya, (2) anyakSuIzanA120Iya, (3) avadhi4zanA127ya, mAtra shnaa27||y, 7, tathA samana-Dodha, bhAna, mAyA, sAsa, se yA2 4pAya, 11, hAsya, 2ti, mati, bhaya, // 4, zusA. zrIva, 525vaha, napuMsava nA bhedathI nava nekaSAya, 20, tathA dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhegAntarAya, upabhogAntarAya, ane varyAntarAya A pAMca antarAya 25, badhI maLIne pacIsa dezaghAtI prakRtio che. matijJAnAvaraNIya Adi cAra prakRtie kevalajJAnAvaraNIya dvArA AvRta eka deza jJAnane ghAta kare che, teTalA mATe tene dezaghAtI prakRti kahe che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.5. karmavAdima0 353 matijJAnAdiviSayANAmarthAnAmavabodho yanna bhavati, tacca matijJAnAvaraNIyAdicatuSTayaprakRtyudayAdeva / yattu matijJAnAdhaviSayANAmanantapadArthAnAM jJAnaM na bhavati tat kevalajJAnAvaraNIyaprakRtyudayAdeva / cakSurdarzanAvaraNIyAditrayI prakRtiH kevaladarzanAvaraNIyAnAdhRtaM kevaladarzanaikadezaM jJAnaM hantIti dezaghAtitvaM siddham / cakSurAdidarzanaviSayabhUtAnAmarthAnAM darzanaM yanna bhavati, tat cakSurAdidarzanAvaraNIyamakRtyudayAdevaH yacca tadviSayabhUtAnanantaguNAn na pazyati, tat kevaladarzanAvaraNIyodayAdeva / ___ tathA-saMjvalanAzcatvAraH kaSAyAstathA nava nokaSAyAzca labdhasya __ matijJAna Adi ke viSayabhUta padArthoM kA jo jJAna nahIM hotA so matijJAnAvaraNIya Adi prakRtiyoM ke udaya se hI samajhanA cAhie / aura jo padArtha matijJAna Adi ke viSaya nahIM haiM, unake jJAnakA abhAva kevalajJAnAvaraNIya prakRti ke udaya se hotA hai| cakSurdarzanAvaraNIya Adi tIna prakRtiyoM kevaladarzanAvaraNIyadvArA anAvRta kevaladarzana ke ekadeza jJAnakA ghAta karatI haiM, ataH ve dezaghAtI haiN| cakSurdarzana Adi ke viSayabhUta padArthoM kA jo jJAna nahIM hotA so cakSurdarzanAvaraNIya Adi prakRtiyoM ke udaya se samajhanA cAhie aura kevaladarzana ke viSayabhUta ananta guNoM ke jJAnakA jo abhAva hotA hai so kevaladarzanAvaraNIya ke udaya se hI samajhanA cAhie / cAra saMjvalana kaSAya aura nau nokaSAya prApta hue cAritra ke eka deza kA matijJAna AdinA viSayabhUta padArthonuM je jJAna thatuM nathI te matijJAnAvaraNIya Adi prakRtinA udayathIja samajI levuM joIe. ane je padArtha matijJAnAdine viSaya nathI tenA jJAnane abhAva kevalajJAnAvaraNIya prakRtinA udayathI hoya che. cakSudrzanAvaraNIya Adi traNa prakRtie kevaladarzanAvaraNIya dvArA anAvRta kevaladarzananA ekadeza jJAnane ghAta kare che. e kAraNathI te dezaghAtI che cakSudarzana AdinA viSayabhUta padArthonuM je jJAna thatuM nathI te cakSudarzanAvaraNIya Adi prakRtinA udayathI samajavuM joIe, ane kevaladarzananA viSayabhUta ananta guNenA jJAnane je abhAva thAya che te kevaladarzanAvaraNayanA udayathIja samajavuM joIe. cAra saMjavalana kaSAya ane nava kaSAya prApta thayelA cAritranA eka dezane ja pra. A-45, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 AcArAGgasUtre cAritrasya dezameva ghnanti teSAM mUlottaraguNAtIcArajanakatvAt / tasmAdetAtrayodaza prakRtayo dezaghAtinya iti bodhyam / tathA - dAnAntarAyAdipaJcAntarAyarUpAH prakRtayo'pi dezaghAtinya eva / dAnalAbha bhogopabhogAnAM catuNI viSayastAvad grahaNadhAraNayogyAnyeva dravyANi santi / tAni ca sakalapudgalAstikAyasyAnantabhAgarUpe deza eva vartante, ato yAsAM prakRtInAmudayAt pudgalAstikAyadezavartIni dravyANi dAtuM labdhuM bhoktumupabhokttakuM ca na zaknoti tAH prakRtayo dAnalAbhabhogopabhogAntarAyarUpAstAvaddezaghAtinya eva / yattu - samastalokAntargatAni dravyANi dAtuM labdhuM bhoktumupabhoktuM ca na prabhavati taddAnAntarAyAdiprakRtyudayato na bhavati, kintu teSAmeva grahaNadhAraNahI ghAta karate haiM, kyoM ki ve mUlaguNoM aura uttaraguNoM meM aticAra utpanna karate haiM, isa kAraNa ye teraha prakRtiyA~ dezaghAtI haiM, aisA samajhanA cAhie / antarAya karma kI pAMca prakRtiyAM bhI dezaghAtI hI haiM / dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga, ina cAra ke viSaya grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravya hI haiM, aura aise dravya samasta pudgalAstikAya ke anantaveM bhAga haiM, ataH jina prakRtiyoM ke udaya se pudgalAstikAya ke ekadezavartI dravyoM kA dAna, lAbha, bhoga yA upabhoga na ho sake ve dAnAntarAya Adi prakRtiyA~ bhI dezaghAtI hI haiM / samasta loka ke antargata dravyoM kA dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga nahIM ho sakatA, so yaha dAnAntarAya Adi prakRtiyoM ke udaya se nahIM, parantu una dravyoM ko ghAta kare che kAraNa ke te mUlaguNA ane uttaraguNAmAM aticAra utpanna kare che, A kAraNathI te tera prakRtie dezaghAtI che. e pramANe samajavuM joie. antarAya kanI pAMca prakRtie paNa dezaghAtIja che. dAna, lAla, leAga ane upabhAga, e cAranA viSaya grahaNa ane dhAraNa karavA ceAgya dravyaja che, ane evA dravya samasta pudgalAstikAyanA anantamA bhAga che, tethI je prakRtienA udbhayathI pudgalAstikAyanA ekadezavartI DUbyAnA dAna, lAbha, bhega ane upalega na thaI zake, te dAnAntarAya Adi prakRti paNa dezaghAtI che. samasta leAkanA antagata dravyeAnA dAna, lAbha, bhAga ane upabhega thai zakatA nathI. te A dAnAntarAya Adi prakRtinA uddayathI nahi; parantu te drabyAne grahaNa ane zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 5 karmavAdipra0 yogyatAyA abhAvAdazakyAnuSThAnatvAditi mantavyam / vIryAntarAyapakRtirapi sarva vIrya na hantIti dezaghAtinyeva / tathAhisUkSmanigodajIvAt prabhRti AkSINamohanIyajIvaM vIryAntarAyasya kSayopazamavizeSAd vIrya kasyacidalpaM, kasyacid bahu, kasyacid bahutaraM, kasyacid bahutama bhavati, vIryAntarAyakarmaNo'bhyudaye sUkSmanigodasyApi AhArapariNamanakarmadalikagrahaNagatyantaragamanAdikaM vidyate / etacca vIrya vinA na saMbhavati / tasmAddezata eva vIrya vIryAntarAyaprakRtyA hanyate, na tu srvtH| yadi punariyaM sarvaghAtinI grahaNa aura dhAraNa karane kI yogyatA na hone ke kAraNa azakyAnuSThAna se samajhanA caahie| vIryAntarAya prakRti bhI samasta vIrya kA ghAta nahIM karatI ataH dezaghAtI hai / sUkSma nigodiyA jIva se lekara kSINamoha-guNasthAna paryanta ke jIvoM meM vIryAntarAya ke kSayopazama se kisI jIva meM alpa vIrya (zakti) hotA hai, kisI meM bahuta vIrya hotA hai, kisI meM bahuta adhika vIrya hotA hai aura kisI meM atyanta adhika vIrya hotA hai| vIryAntarAya karmakA udaya hone para bhI sUkSma nigoda kA jIva AhAra kA pariNamana karatA hai, karmadaliyoM ko grahaNa karatA hai aura dUsarI gati meM jAtA hai| ye saba kArya vIrya ke vinA nahIM ho sakate / isa se yaha siddha huA ki vIryAntarAya karma vIrya ko ekadeza se ho ghAta karatA hai, sarvadeza se nhiiN| agara yaha prakRti sarvaghAtI mAnI jAya to jaise sarvaghAtI mithyAtva ke udaya meM samyagdarzana lezamAtra nahIM hotA, aura dhAraNa karavAnI yogyatA nahi hovAnA kAraNe azakayAnuSThAnathI samajavuM joIe. vIryantarAya prakRti paNa samasta vIryane ghAta karatI nathI, tethI te dezaghAtI che. sUphamanigedanA jIvathI laIne kSINamehaguNasthAna sudhInA jemAM vintarAyanA kSopazamathI kaI jIvamAM alpavirya (DI zakita) heya che, keI jIvamAM bahu vIrya hoya che, keI jIvamAM bahuja adhika vIrya hoya che, ane keImAM atyanta adhika vIrya hoya che. viryAntarAya kamane udaya hoya tyAre paNa sUkSma nigodanA jIva AhAranuM pariNamana kare che, kamaMdalijene grahaNa kare che, ane bIjI gatimAM jAya che. A tamAma kArya vIrya vinA thaI zake nahI, tethI e siddha thayuM ke - viryAntarAya kama vIryanA eka dezane ja ghAta kare che, sarvadezane nahI. athavA te A prakRtine sarvaghAtI mAnavAmAM Ave to jevI rIte sarvaghAtI mithyAtvanA udayamAM samyaphadarzana lezamAtra paNa hoya nahI, ane jema zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 AcArAgasUtre syAt tadA sarvaghAtino mithyAtvasya kaSAyadvAdazakasya cAbhyudaye yathA jaghanyamapi samyaktvaM dezasaMyamaH sarvasaMyamazca nopalabhyate, tathA vIryAntarAyasyodaye'pi jaghanyamapi vIryaguNaM nopalabhyeta, na caiva bhavati, tasmAt vIryAntarAyaprakRtirapi dezaghAtinIti siddham / aghAtiprakRtayaHaghAtinyaH prakRtayaH paJcasaptatiH santi / tathAhi-pratyekaM prakRtayaH parAghAto1-cchAsAra-''tapo3-dhotA4-'gurulaghu5-tIrthakara6-nirmANo-paghAta8rUpA aSTau santi / (1) audArikaM, (2) vaikriyam , (3) AhArakaM, (4) taijasaM, (5) kArmaNaM ceti paJca zarIrANi 5 / trINyupAGgAni3 / SaT saMsthAnAni6 / SaT saMhanajaise bAraha kaSAyoM kA udaya hone para dezavirati aura sarvavirati, eka deza se bhI nahIM hotI usI prakAra vIryAntarAya karma kA udaya hone para lezamAtra bhI vIryaguNa prakaTa nahIM hone cAhie, magara aisA nahIM hotA, ataH yaha siddha huA ki vIryAntarAya prakRti bhI dezaghAtI hI hai| aghAtI prakRtiyAMaghAti prakRtiyA pacahattara 75 haiM, ve isa prakAra-(1) parAghAta, (2) ucchAsa, (3) Atapa, (4) udyota, (5) agurulaghu, (6) tIrthakara, (7) nirmANa, (8) upaghAta, ye ATha pratyeka prakRtiyAM aghAtI haiM8 / audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa, aura kArmaNa zarIra, ye pAMca zarIra aghAtI prakRtiyA haiM 13 / tIna upAGga16, chaha saMsthAna22, bAra kaSAyane udaya thavA samaye dezavirati ane sarvavirati ekadezathI paNa hoya nahI; te pramANe varyAntarAya kamane udaya thatAM lezamAtra paNa vIryaguNa pragaTa tha nahI joIe, paraMtu e pramANe thatuM nathI, e kAraNathI siddha thayuM ke-vAyattarAya prakRti paNa dezaghAtIja che. mAtI pratimAmAtI pratimA yAta2 (75) cha. te 2mA pramANe cha:-(1) 52rAghAta, (2) vAsa, (3) mAta5, (4) dhota, (5) magu3sadhu, (6) tItha 42, (7) nirmANa, (8) Sad, m| mA pratye prati mAtI che. (1) mohAri, (2) vaiThiya, (3) 18124, (4) tasa bhane (5) ! zarI2, 2 // pAMya zarI2 maghAtI prtime| cha; (13) Sin, (16) 74 saMsthAna, (22) 76 hanana, (28) yAMya ti-yo, (33) yAra ti, 37 me viDAyo. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 357 nAni6 / paJca jAtayaH5 / catasro gatayaH4 / dve khagatIra / catasraH Anu pUrvaH4 / AyUSi catvAri4 / sadazakam 10 / sthAvaradazakam 10 / uccairgotram 1 / nocairgotram1 / sAtavedanoyam 1 / asAtavedanIyam1 / varga-gandha-rasa-sparzAkhyAvatastraH prakRtayaH4 / 75 // etAH prakRtayaH kamapi jJAnAdiguNaM na hantItyaghAtinya ucyante / imAH sarvapAtiprakRtibhiH saha vedyamAnAH svayamaghAtinyo'pi sarvaghAtiphalaM pradarzayanti / dezaghAtiprakRtibhiH saha punarvedyamAnAH svayamaghAtinyo'pi dezaghAtirasaM darzayanti / yathA-svayamacaurazcauM raiH saha vartamAnazcaura ivAvabhAsate tadvat / chaha saMhanana28, pAMca jAtiyA33, cAra gatiyA~37, do vihAyogatiyA39, cAra AnupUrvI 43, cAra Ayu47, trasadazaka57, sthAvaradazaka67; uccagotra68, nIcagotra69, sAtAvedanIya70, asAtAvedanIya71, tathA varNa, rasa, gandha, aura sparzanAmaka cAra prakRtiyA75 / ye prakRtiyA jJAna Adi kisI guNakA ghAta nahIM karatI haiN| isI liye ye aghAtI kahalAtI haiN| jaba inakA sarvaghAto prakRtiyoM ke sAtha vedana hotA hai taba ye svayaM aghAtI hote hue bhI sarvaghAtI rasakoM prakaTa karatI haiM, aura dezaghAtI prakRtiyoM ke sAtha inakA vedana ho to svayaM aghAtI hone para bhI dezaghAtI rasa ko prakaTa karatI haiN| jaise koI puruSa cora na ho kintu coroM ke sAtha ho to vaha bhI cora jaisA hI pratIta hotA hai / yahI hAla ina aghAtI prakRtiyoM kA hai / zati, (36) yA2 anupUvI, (43) yA2 mAyu, (47) sadRza, (57) sthApa2444, (67) abhyagAtra, (68) nIyagAtra, (66) zatAvanIya, (70) masAtavahanIya, (71) tathA 1 2sa, Adha, bhane 25za namanI yA2 pratiyo (75). A prakRtio jJAna Adi kaI guNane ghAta karatI nathI. eTalA mATe tene aghAtI prakRti kahe che, paraMtu sarvaghAtI prakRtienI sAthe jyAre tenuM vedana thAya che te pote aghAtI hovA chatAMya paNa e sarvaghAtInuM phaLa pradarzita kare che. athavA dezaghAtI prakRtinI sAthe tenuM vadana heya te pote aghAtI hovA chatAMya paNa dezaghAtI rasane pragaTa kare che. jevI rIte kaI puruSa era na hoya paraMtu corenI sAthe hoya te te paNa cera je ja dekhAya che. e pramANeja A aghAtI prakRtie viSe samajavuM. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 AcArAGgasUtre uttaraprakRtisaMkhyAjJAnAvaraNIyAdhaSTavidhakarmaNAmuttaramakRnisaMkhyA aSTacatvAriMzadadhikazataM 148 bhavanti / tathAhi (1) jJAnAvaraNIyasya-mati-zrutA-'vadhi-manAparyaya -- kevalajJAnAvaraNIyabhedAt pnyc| . (2) darzanAvaraNIyasya-cakSurdarzanA-'cakSurdarzanA-'vadhidarzana-kevaladarzanAvaraNIyAni catvAri, tathA-nindrA-nidrAnidrA-pracalA-pracalApracalA-styAnaddhibhedAt pazca militvA nava bhavanti / ___ (3) vedanIyasya zAtAzAtabhedena dvau bhedI staH / uttaraprakRtiyokI saMkhyAjJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyAe~ (madhyamavivakSA se) 148 haiM / ve isa prakAra (1) jJAnAvaraNIya kI pAMca-(1) matijJAnAvaraNIya, (2) zratajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) manaHparyayajJAnAvaraNIya, (5) kevalajJAnAvaraNIya / (2) darzanAvaraNIya kI nau-(1) cakSurdarzanAvaraNIya, (2) acakSurdarzanAbaraNIya, (3) avadhidarzanAvaraNIya, (4) kevaladarzanAvaraNIya, tathA (5) nidrA, (6) nidrAnidrA, (7) pracalA, (8) pracalA-pracalA, (9).styAnarddhi, ye pAMca nidrAe~ milakara kula nau prakRtiyA haiN| (3) vedanIya kI do-sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / uttaraprakRtionI saMkhyAjJAnAvaraNIya Adi ATha karmonI uttaraprakRtionI saMkhyA (madhyama vivekSAthI) bhAsAna matAlIsa (148) cha. te // pramANe (1) zAnA126yanI pAMya - (1) bhatijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaraNIya, (3) apadhijJAnAvaraNIya, (4) mana:paryayajJAnA120Iya, (5) sajJAnA120Iya. (2) zanAvaraNIyanI na cha. (1) yakSuza nA120Iya, (2) sayakSuzanAvarAya, (3) madhizanAvaraNIya, (4) tanAva20Iya, tathA (5) nidrA, (6)nidrA-nidrA (7) prayA, (8) prathA-prayatA, (4) styAnaddhi, ma pAMya nidrAcyA manAne pusa nava prakRtie thAya che. (3) venIyanI meM (1) sAtavahanIya ana sAhanIya. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdima0 (4) mohanIyasya-aSTAviMzatirbhadA bhavanti / tathAhi-samyaktvamohanIyamithyAtvamohanIya-mizramohanIya-bhedena trINi darzanamohanIyAni / paJcaviMzaticAritramohanIyAni militvaa'ssttaaviNshtiH| cAritramohanIyasya paJcaviMzatibhaidAH, yathA - kaSAyamohanIya1 - nokaSAyamohanIya2-bhedena cAritramohanIyaM dvividham / tatra kaSAyamohanIyasya SoDaza bhedA bhavanni, yathA-anantAnubandhI krodho mAno, mAyA, lobhaH 4, anantaH saMsAro nAraka-tiryaga-manuSya-devajanma-jarA-maraNa-paramparAlakSaNaH, tadanubandhAdanantAnubandhinaH krodhamAnamAyAlobhAzcatvAraH kssaayaaH4| tatra krodhaH-kRtyAkRtyavivekonmUlakA'kSamArUpa aatmprinnaamH| mAno-garvaH, mAyA-zAThayam , lobho-gRdhnutaa| anantAnubandhi ___ (4) mohanIya kI aTThAIsa-samyaktvamohanIya, mizramohanIya aura mithyAtvamohanIya, ye tIna darzanamohanIya kI, tathA paccIsa cAritramohanIya kI kula aTThAIsa prakRtiyA~ haiN| cAritramohanIya kI paccIsa prakRtiyA~ isa prakAra haiM-cAritramohanIya ke do bheda haiM-kaSAyacAritra mohanIya, aura nokssaaycaaritrmohniiy| kaSAyacAritramohanIya ke solaha bheda haiM, jaise-anantAnubaMdhI krodha mAna, mAyA, lobha, 1 jo kaSAya, nAraka, tiryaMca, manuSya aura devagati meM janma jarA-maraNarUpa ananta saMsAra kA anubaMdha kare, vaha anantAnubandhI hai| usa ke cAra bheda haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / kartavya-akartavya ke viveka ko naSTa kara dene vAlA akSamArUpa AtmA kA pariNAma krodha kahalAtA hai / garvako mAna kahate haiM / mAyA kA artha kapaTa hai / gRdvibhAva (lAlaca) lobha kahalAtA hai| anantAnubandhI kaSAyacatuSka meM krodha ko parvata kI rAji (4) moDanIyabhanI mahAvIsa cha. (1) sabhyatvamADanIya, bhimADanIya, mana mithyAtvamehanIya, A traNa darzanamohanIyanI, tathA pacIsa cAritramohanIyanI, e pramANe kula aDhAvIsa prakRtie che. cAritramohanIyanI pacIsa prakRtio A pramANe che - cAritramehanIyanA be bheda che. (1) kaSAyAritramohanIya ane (2)nekaSAyacAritramehanIya, pAyayAritramA nIyana so le che. ma-manantAnumacI lodha, mAna, mAyA, bola. je kaSAya nAraka, tiryaMca, manuSya, ane devagatimAM janma, jarA, maraNarUpa ananta saMsArane anubaMdha kare te anatAnubaMdhI che. tenA cAra bheda che, krodha, mAna, mAyA ane lobha, kartavya-akartavyanAM vivekane nAza karavAvALA akSamArUpa AtmAne pariNAma te krodha kahevAya che. garvane mAna kahe che. mAyAne arthe kapaTa che. lAlaca te lobha kahevAya che. anantAnubaMdhI kaSAyacatuSkamAM koine parvatanI rAjinuM (parvata kapAvAthI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 AcArAsa kaSAyacatuSTaye krodhasya parvatarAjiH, mAnasya zailastambhaH, mAyAyAH- vaMzamUlaM, lobhasya- kRmijarAgaH, udAharaNam / evamapratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyAH krodhAdayazcatvAraH 4 / tatra pratyAkhyAnaM dvividham - dezaviti - sarvavirati - bhedAt / pratyAkhyAnamityatra pratizabdaH / pratiSedhavAcI, pratiSedhasyAkhyAnaM= prakAzanam - pratyAkhyAnam / ' sarvAn prANino yAvajjIvam' ityAdi bhAvataH svAcAryAdi samIpe prakAzanamityarthaH / pratyAkhyAnasyAvaraNIyam pratyAkhyAnAvaraNIyam, pratyAkhyAnAvaraNIyam = apratyAkhyAnAvaraNIyam / atropamArtho 'natra hanmi na * zabdaH / (parvata phaTane se utpanna huI darAra,) kA, mAna ko zailastaMbhakA, mAyAko vAMsakI jaDakA aura lobhako kiramicI raMgakA udAharaNa diyA gayA hai / isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNa ke krodha Adi cAra bheda haiM / pratyAkhyAna do prakArakA hai - dezavirati aura sarvavirati / 'pratyAkhyAna' zabda meM 'prati' upasarga niSedha - vAcaka hai, arthAt pratiSedha kA prakAza karanA pratyAkhyAna hai, arthAt " maiM jIvanaparyanta kisI bhI prANIkI hiMsA nahIM karU~gA " ityAdi prakAra se bhAvapUrvaka apane AcArya Adi ke samakSa prakAzita karanA pratyAkhyAna hai / pratyAkhyAna kA AvaraNIya pratyAkhyAnAvaraNIya kahalAtA hai / jo pratyAkhyAnAvaraNIya na ho vaha apratyAkhyAnAvaraNIya hai / yahA~ ' nav' zabda upamA ke artha meM hai, arthAt jo kaSAya pratyAkhyAnAvaraNIya ke samAna ho vaha apratyAkhyAnAvaraNIya utpanna thayelI phATa-cIra) mAnane zalastaMbhanuM, mAyAne vAMsanI jaDanu' ane lAbhane kiramIca raMganuM udAharaNa ApyuM che. A pramANe apratyAkhyAnAvaraNunA krodha AdI cAra bheda che. pratyAkhyAna e aThAranA che - dezavirati bhane sarvavirati ' pratyAkhyAna' zabdabhAM 'prati' upasarga niSedha - vAcaka che. arthAt pratibaMdhanA prakAza karavA te pratyAkhyAna che. arthAt huM jIvana sudhI kAI paNa prANInI hiMsA karIza nahI." ityAdi prakAre bhAvapUrvaka potAnA AcAya AdinA samakSa prakAzita karavuM te pratyAkhyAna che. pratyAkhyAna nA AvaraNIya pratyAkhyAnAvaraNIya upAya che. ne pratyAcyAnAvaraNIya na hoya te apratyAcyAnAvaraNIya che. ahiM 'natra ' zabda upamAnA arthamAM che. arthAt--je kaSAya pratyAkhyAnAvaraNIyanI samAna hoya te apratyAcyAnAvaraNIya aDevAya che athavA 'naJ' mahapa - thoDu - mevA bhartha bhAM che. arthAt zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.1 sU.5 karmavAdipra0 361 patyAkhyAnAvaraNIyavat = apratyAkhyAnAvaraNIyam / yadvA-alpArthoM naj , alpaM pratyAkhyAnam apratyAkhyAnam , tasyAvaraNIyamiti / alpaM dezaviratirUpaM pratyAkhyAnaM samAvRNoti kaSAyacatuSTayam , tasmAdapratyAkhyAnAvaraNIyamityucyate / yaH kaSAyaH svalpaM dezaviratirUpamANoti sa sarvaviratirUpaM pratyAkhyAnamAvRNo. tyeveti nAtra citram / yatkarmodayAdAvirbhUtAH kaSAyAH kevalaM viratimAtramAvRNvanti te tvapratyAkhyAnAvaraNIyAH kssaayaaH| evaM pratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyAH krodhaadyshctvaarH| atra pratyAkhyAnazabdena sarvapiratiparigrahaH / ye punaH kaSAyAH sarvaviratimeva pratibadhnanti, na tu dezaviratiM te pratyAkhyAnAvaraNIyA iti / kahalAtA hai| athavA 'natra' alpa-artha meM hai, arthAt alpa pratyAkhyAna apratyAkhyAna kahalAtA hai, usakA AvaraNIya apratyAkhyAnAvaraNIya hai| yaha kaSAyacatuSTaya alpa arthAt dezaviratirUpa pratyAkhyAna ko AvRta karatA hai, isa kAraNa yaha apratyAkhyAnAvaraNIya kahalAtA hai / jo kaSAya svalpa dezavirati ko bhI nahIM hone detA vaha sarvavirati ko na hone de, isa meM Azcarya hI kyA hai ? / jisa karma ke udaya se AvibhUrta kaSAya kevala viratimAtra ko rokate haiM, ve apratyAkhyAnAvaraNIya kahalAte haiN| __isI prakAra krodha Adi cAra pratyAkhyAnAvaraNIya haiN| yahA pratyAkhyAna zabda se sarvavirati kA grahaNa kiyA gayA hai / jo kaSAya, sirpha sarvavirati kA hI ghAta karate haiM, dezavirati kA nahIM ve pratyAkhyAnAvaraNIya kahalAte haiM / alpa pratyAkhyAna apratyAkhyAna kahevAya che. tenuM AvaraNIya apratyAkhyAnAvaraNIya che. A kaSAyacatuSTaya a5 arthAta dezaviratirUpa pratyAkhyAnane AvRta kare che (DhAMkI de che). e kAraNathI e apratyAkhyAnAvaraNIya kahevAya che. je kaSAya sva5 dezaviratine paNa thavA detA nathI. te sarvaviratine nahi thavAde. emAM Azcaryaja zuM che? je karmanA udayathI AvirbhIta (utpanna thayelA) kaSAya kevala viratimAtrane reke che, te apratyAkhyAnAvaraNIya kahevAya che. A pramANe krodha Adi cAra pratyAkhyAnAvaraNIya che, ahiM pratyAkhyAna zabdathI sarvaviratinuM grahaNa karyuM che. je kaSAya, mAtra sarvaviratine ghAta kare che, dezaviratine nahI, te pratyAkhyAnAvaraNIya kahevAya che. pra A.-46 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 AcArAgasatre pratyAkhyAnasya dezaviratisarvaviratirUpasya pariNAmadvayasyotpattevighAtakatvAt pratyAkhyAnAvaraNIyA ucyante, na tu vidyamAnasya pratyAkhyAnasya vighAtakatayeti tattvam / evaM saMjvalanakaSAyAH krodhAdayazcatvAraH 4 / samastasAvadhayogavirataM saMyamaratApa yati du:sahapariSahasaMpAte saMjvalayanti-mAlinyamApAdayanti - iti sNjvlnaaH| (16) / apratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyacatuSTaye dRSTAntA ucyante-krodhasyataDAgabhUmirAjiH, mAnasyAsthistambhaH, mAyAyAH meSazaGgaH, lobhasya kardamarAgaH / dezavirati aura sarvaviratirUpa pratyAkhyAna kI utpatti kA ghAtaka hone se ise pratyAkhyAnAvaraNIya kahate haiM, pahale se vidyamAna pratyAkhyAna kA ghAtaka hone se nhiiN| isI prakAra krodha Adi cAra saMjvalana kaSAya haiN| saba prakAra ke sAvadha yoga se nivRtta saMyama meM lIna muni ko duHsaha parISaha upasthita hone para jalAne vAlA arthAt malinatA utpanna karane vAlA kaSAya saMjvalana kahalAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyacaukaDI ke dRSTAnta batalAte haiM-krodha kA dRSTAnta taDAgabhUmirAji hai, arthAt tAlAva kI bhUmi phaTane se utpanna honevAlI darAra ke samAna yaha krodha hotA hai / mAna kA udAharaNa haDDIkA staMbha hai| mAyAkA udAharaNa meDhAkA sIMga hai aura lobha kA dRSTAnta gADI kA oMgana (gADI ke paiye meM diye hue tela kA kITA ) hai| dezavirati ane sarvaviratirUpa pratyAkhyAnanI utpattinuM ghAtaka hovAthI tene pratyAkhyAnAvaraNIya kahe che, pahelAthI vidyamAna pratyAkhyAnanuM ghAtaka hovAthI nahi. e pramANe krodha Adi cAra saMjvalana kaSAya che, sarva prakAranA sAvadha rogathI nivRtta, saMyamamAM lIna munine dussaha parISaha AvI prApta thatAM jalAvavAvALA arthAt malinatA utpanna karavAvALA kaSAya saMjvalana kahevAya che. apratyAkhyAnAvaraNIya-kaSAya-cokaDInuM daSTAnta batAve che-phodhanuM daSTAnta talAvanI bhUmirAji che. arthAt talAvanI bhUmi phATavAthI utpanna thayelI phATa-cIranA samAna e krodha hoya che. mAnanuM udAharaNa hADakAMne staMbha che. mAyAnuM udAharaNa gheTAnAM sIMga che, ane lebhanuM daSTAnta gADInI maLI (gADInAM paiDAMmAM apAyelA telanuM kITu) che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 pratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyacatuSTaye krodhasya-vAlukArAjiH, mAnasyakASThastambhaH, mAyAyA-gacchadbalIvardamUtrikA, lobhasya-khajanarAgaH / saMjvalanakaSAyacatuSTaye krodhasya-salilarAjiH, mAnasya-tRNastambhaH, mAyAyA-rathakAratakSitakASThasaMvalitatvaka , lomasya-haridrArAga iti / nokaSAyamohanIyasya nava bhedAH santi-hAsyaM, ratiH, arati, zokA, bhayaM, jugupsA, puruSavedaH, strIvedaH, napuMsakaveda iti 25 / / (5) AyuSyakarma caturvidham-nAraka-tairyag-mAnuSa-daivAyurbhedAt / yasyodayAt pAyogyaprakRtivizeSAnuzAyIbhUta AtmA nArakAdibhAvena jIvati, yasya ca pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kI caukaDI ke udAharaNa-krodha kA udAharaNa vAlU meM khIMcI huI lakIra hai / mAna kA udAharaNa kAThakA khaMbhA hai / mAyA kA udAharaNa calate hue baila ke mUtra kI Ter3hI-meDhI lakIra hai aura lobha kA udAharaNa khaMjana-rAga hai| saMjvalana kaSAya kI caukaDI ke udAharaNa-krodha kA udAharaNa jala meM banAI huI lakIra hai / mAnakA udAharaNa tinake kA stambha hai / mAyA kA udAharaNa baDhaI dvArA chIle hue kAThakA chilakA hai, aura lobha kA udAharaNa haladI kA raMga hai| nokaSAya mohanIya ke nau bheda haiM-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda 25 / / (5) AyuSya karma ke cAra bheda haiM-narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu / jisa karma ke udaya se prAyogyaprakRtivizeSAnuzAyI arthAt jisa karma ke udaya se usa-usa gatiyogya prakRtivizeSa meM sthita AtmA nAraka Adi ke rUpa meM jItA hai pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAyanI cekaDInuM udAharaNa-kodhanuM udAharaNa-retImAM karelI lITI che. mAnanuM udAharaNa-kASThane thAMbhale che. mAyAnuM udAharaNa-cAlatA baLadIonA mUtranI vAMkI-cUkI lITI che, ane lebhanuM udAharaNa--aMjana-rAga che. saMjavalana kaSAyanI cekaDIne udAharaNa-krodhanuM udAharaNa-pANImAM karelI lITI che. mAnanuM udAharaNa taNakhalAne thAMbhale che. mAyAnuM udAharaNa baDhaI dvArA (sutAra dvArA) cholelA lAkaDAnI chAla che ane lebhanuM udAharaNa-haladarane raMga che. pAyamonIyana na leha cha-hAsya, rati, ati, 4, bhaya, zussA, puruSaveda, sIveha, bhane napuMsa436. 25. (5) mAyuSya-bhanA yA2 me cha-24Ayu, tirthayAyu, manuSyAyu, mane Ayu. je karmanA prAgyaprakRtivizeSAnuzAyI, arthAt je karmanA udayathI te-te gatiyegya prakRtivizeSamAM sthita AtmA nArakI AdinA rUpamAM Ave che, ane jenA kSayathI maraNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 AcArAGgasUtre kSayAmmRta ucyate, tdaayuH| yadvA-AnIyante zeSaprakRtayaH upabhogAya jIvena yasmin, tadAyuH / yathA-kAMsyAdipAtre zAlyodanavyaJjanAyo bhoktrA bhoktumAnIyante, tadvat / (6) namayati-prApayati nArakAdisaMjJAM jIyamiti nAma / nAmakarmaNavinavatirbhedAH bhavanti / tatra mUlabhedAH dvicatvAriMzat / tathAhi (1) gatinAma, (2) jAtinAma, (3) zarIranAma, (4) aGgopAGganAma, (5) nirmANanAma, (6) bandhananAma, (7) saMghAtanAma, (8) saMsthAnanAma, (9) saMhanananAma, (10) varNanAma, (11) gandhanAma, (12) rasanAma, (13) sparzaaura jisa ke kSaya se mara jAtA hai, use Ayukarma kahate haiM / athavA jisa meM jIva bhogane ke lie anya prakRtiyoM ko lAtA hai baha Ayu hai, jaise kAMse Adi ke bhAjana meM cAvala, odana, vyaMjana Adi vastue~ bhogane vAlA puruSa lAtA hai, usI prakAra zeSa prakRtiyA Ayu meM bhogI jAtI haiN| (6) nAma-karma ke terAnave (93) bheda-jo karma jIva ko nAraka Adi saMjJAoM kA pAtra banAtA hai, vaha nAmakarma kahalAtA hai| usake terAnave bheda haiN| una meM bhI mUla bheda bayAlIsa haiM, ve isa prakAra-(1) gatinAma, (2) jAtinAma, (3) zarIranAma, (4) aGgopAGganAma; (5) nirmANanAma, (6) bandhananAma, (7) saMghAtanAma, (8) saMsthAnanAma, (9) saMhanananAma (10) varNanAma, (11) gandhanAma, (12) rasanAma, (13) sparzanAma, (14) AnupUrvAMnAma, pAme che, tene Ayukarma kahe che athavA jemAM jIva anya prakRtiene bhegavavA mATe lAve che te Ayu che. jema ke kAMsA AdinA vAsaNamAM cokhA, bhAta, vyaMjana (zAka) Adi vastuo bhegavavAvALA purUSa lAve che te pramANe zeSa-prakRtio AyumAM bhagavAya che. (6) nAmabhanAra (63) me cha. 2 4 pane nA24I mAha sajJAvyAnu pAtra banAve che, te nAmakarma kahevAya che, tene trANu (93) bheda che. temAM paNa mUla bheda meMaste che. te mA prabhA-(1) tinAma,(2) tinAma,(3) zarIranAma,(4) Amin. nAma,(5) nirbhAnAma,(6) dhananAma,(7) saMghAtanAma,(8) saMsthAnanAma,(da) sanananAma, (10) va bhAna,(11)dhanAma,(12)2sanAma, (13)25 nAma, (14)mAnupUrvI nAma,(15) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5. karmavAdipra0 365 nAma, (14) AnupUrvInAma, (15) agurulaghunAma, (16) upaghAtanAma, (17) parAghAtanAma, (18) AtapanAma, (19) udyotanAma, (20) ucchAsanAma, (21) vihAyogavinAma, (22) pratyekazarIranAma, (23) sAdhAraNazarIranAma, (24) trasanAma, (25) sthAvaranAma, (26) subhaganAbha, (27) durbhaganAma, (28) musvaranAma, (29) dussvaranAma, (30) zubhanAma, (31) azubhanAma, (32) sUkSmanAma, (33) bAdaranAma, (34) paryAptanAma. (35) aparyAptanAma, (36) sthiranAma, (37) asthiranAma, (38) AdeyanAma, ( 39 ) anAdeyanAma, (40) yazonAma, (41) azAMnAma, (42) tIrthaGkaranAma / ete mUlabhedAH piNDaprakRtinAmnApi kathyante / atra gatyAdicaturdazapiNDaprakRtInAmuttaraprakRtayaH - paJcaSaSTiH (65) / (15) agurulaghunAma, (16) upaghAtanAma, (17) parAghAtanAma, (18) AtapanAma, (19) udyotanAma, (20) ucchvAsanAma, (21) vihAyogatinAma, (22) pratyekazarIranAma, (23) sAdhAraNazarIranAma, (24) trasanAma, (25) sthAvaranAma, (26) subhaganAma, (27) durbhaganAma, (28) susvaranAma, (29) dusvaranAma, (30) zubhanAma, (31) azubhanAma, (32) sUkSmanAma, (33) bAdaranAma, (34) paryAptanAma, (35) aparyAptanAma, (36) sthiranAma, (37) asthiranAma, (38) AdeyanAma, (39) anAdeyanAma, (40) yaza: kIrtinAma, (41) ayaza: kIrtinAma, aura (42) tIrthaMkara nAma - karma ina bayAlIsa prakRtiyoM meM jina prakRtiyoM ke avAntara bheda haiM, unheM piNDaprakRti kahate haiM / gati Adi caudaha piNDaprakRtiyA~ haiM aura unake paiMsaTha (65) bheda hote haiM / agu3laghunAbha, (16) upadhAtanAbha, (17) parAdhAtanAbha, (18) mAtayanAbha, (18) udyotanAma, (20) (2vAsanAbha, (21) viDAyogatinAbha, (22) pratye'zarIranAbha, (23) sAdhAraNuzarIranAbha, (24) trasanAbha, (25) sthAvaranAbha, (21) sulaganAbha, (27) durlaMganAma, (28) susvaranAbha, (28) duHsvaranAma, (30) zubhanAma, (31) azulanAma, (32) sUkSmanAbha, (33) mAharanAbha, (34) paryAptanAma, (34) aparyAptanAma, (31) sthiranAma, (37) asthiranAbha, (u8) AheyanAma, ( 32 ) anAdveyanAma, (40) yaza: DIrtinAbha, (41) mayazaHDIrtinAma, (42) tIrthaM42nAma-kurbha. A beMtAlIsa prakRtimAM je prakRtionA avAntara bheda che, tene piMDaprakRti he che. gati mAha yaha piNddtthtthti| che ane yAMsaha (15) tenA leha che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 AcArAgasUtre [1] gatinAmnaH piNDaprakRtezcatvAro bhedAH- narakagatinAma, tiryagUgatinAma, manuSyagatinAma, devagatinAma ca / [2] jAtinAmno bhedA : paJca - ekendriyajAtinAma, dvIndriyajAtinAma, trIndriyajAtinAma, caturindriyajAvinAma, paJcendriyajAninAma / [3] zarIranAma paJcavidham-audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma, AhArakazarIranAma, taijasazarIranAma, kArmaNazarIranAma / [4] aGgAnyupAGgani ca yasya karmaNa udayAdbhavanti, tadaGgopAGganAmakarma / tat trividham-audArika-vaikriyakA-''hAraka-bhedAt / tatrAGgAnyaSTau-uraH, ziraH, [1] gatinAmakarma ke cAra bheda-narakagatinAmakarma, tithaMcagatinAmakarma, manuSyagatinAmakarma aura devgtinaamkrm| [2] jAtinAmakarma ke pAMca bheda haiM-ekendriyajAtinAma, dvIndriyajAtinAma, trIndriyajAtinAma, caturindriyajAtinAma aura paJcendriyajAtinAma-karma / [3] zarIranAmakarma ke pAMca bheda haiM-audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma; AhArakazarIranAma, taijasazarIranAma aura kArmaNazarIranAma-karma / [4] jisa karma ke udaya se aGga aura upAGga hote haiM vaha aGgopAGgazarIranAmakarma, kahalAtA hai / usake tIna bheda haiM audArika-aGgopAGga, vaikriya-aGgopAGga aura AhAraka aGgopAGga / ina meM aGga ATha hote haiM-chAtI, sira, pITha, peTa, do hAtha aura do paira / vandanA karane meM pAMca aGga prazasta mAne jAte haiM-do paira, do hAtha, aura sira / yahA~ (1) gatinAmabhana yA2 -24||tinaambh, tiya yatinAmama', manuSyagatinAmakarma ane devagatinAma-kama. (2) tinAmamanA pAMca se cha-mendriyajatinAma, dIndrayAtinAma, trIndriya jAtinAma, caturindriyajAtinAma, ane paMcendriya jAtinAma-karma. (3) zarIranAmabhanA pAya se cha-mohori zarIranAma, vaiSThiyazarIranAma, AhArakazarIranAma, tejasazarIranAma, ane kArmaNazarIranAma-karma. je karmanA udayathI aMga ane upAMga thAya che te aMge pAMgazarIranAmakarma kahevAya che. tenA traNa bheda che. audArika aMge pAMga, vaikiyaaMgopAMga ane AhAraka -aMge pAMga. temAM aMga ATha hoya che- chAtI, zira, pITha, peTa be hAtha ane be paga. vaMdanA karavAmAM pAMca aMga prazasta mAnyAM che. be paga be hAtha ane zira-mAthuM. ahiM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1.5 karmavAdibha0 pRSTam , udara, karau, pAdau ca / vandane tu pazcAGgAnyeva prazastAni- dvau caraNau, dvau karau, zirazceti / tatra caraNAvityanena jAnunI gRhyate / etAni paJcAGgAni bhUmAvAropya vandanaM paJcAGgavandanam / aSTAnAmaGgAnAmekaikasyopAGgamanekamakAram, tatra ziroGgasyopAGganAmAni - yathA-mastiSka - kapAla - kRkATikA- zaGkha-lalATatAlu-kapola-hanu-cibuka-dazanau-STha-bhrU-nayana-karNa-nAsAdIni / tatra mastiSka shiro'nggsyaarmmko'vyvH| nanu mastiSkaM dhAtuvizeSo na tvaGga nApyupAGgam ? iti cet , ucyate-kapAlAdivat ziro'GgasyArambhakatvAnmastiSkamapyupAGgaM ziraso'vagantavyam / sthAvarapaJcake tUra prabhRtInyaGgAni na santi / pairoM kA abhiprAya ghuTanA samajhanA cAhie / ina pAMcoM aGgoM ko bhUmi para TikA kara vandanA karanA paJcAGgavandanA hai / ina AThoM aGgoM meM se pratyeka aGga ke aneka upAGga haiM / una meM se siraaGga ke upAGga isa prakAra haiM-mastiSka, kapAla, kRkATikA, zaMkha, lalATa, tAlu, kapola, hanu, dADI, cibuka (ThoDI) dAMta, oTha bhauMha, netra, kAna, nAka, Adi / mastiSka, zirarUpa aGga kA Arambhaka avayava hai| 'mastiSka eka prakAra kI dhAtu hai, aGga nahIM hai aura na upAGga hI hai| isakA samAdhAna yaha hai ki kapAla Adi ke samAna sirarUpa aGgakA Arambhaka hone ke kAraNa mastiSka zira kA upAGga, hI hai| pAMca sthAvaroM meM chAtI Adi aGga nahIM hote / pagane abhiprAya ghuMTaNa samajavuM joIe. A pAMca aMgone bhUmipara aDADIne vaMdanA karavI te paMcAMga vaMdanA che. A AThe aMgemAMthI pratyeka aMganAM aneka upAMga che. temAMthI zira-aMganA upAMga A pramANe che -mastiSka, kapAla, kRkATikA (grIvAne Gnnata za) zama (4 sabhIyanu masthi) ale, alg, sa, hATI, simu4 (75yI 12yen| ch|72 mA31) gita, , loDa, netra, chAna, na pAhi. bhasti zi235 aMganuM AraMbhaka avayava che. mastiSka eka prakAranI dhAtu che, aMga nathI ane pratyaMga paNa nathI tenuM samAdhAna e che ke-kapAla Adi pramANe zirarUpa aMganuM AraMbhaka rahevAnA kAraNe bhasti04, zinu Gir che. pAMca sthAvaramAM chAtI Adi aMga nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 AcArAGgasUtre (5) zarIranAmakarmodayAd gRhIteSu gRhyamANeSu vA tadyogyapunaleSvAtmapradezasthiteSu zarIrAkAreNa pariNAmiteSvapi jatukASThavat parasparamaviyogalakSaNaM bandhananAma / yadIdaM na syAt tato vAlukApuruSavad vighaTitAni zarIrANi syuH / bandhananAma pazcadhA - audArikAdibhedAt / (6) kASThapiNDamRtpiNDAyaH piNDavat baddhAnAmapi pugalAnAM saMghAtavizeSajanakaM saMghAtanAma / yadi saMghAtanAmarUpaH karmabhedo na syAttarhi puruSayoSidgavAdirUpanAnAzarIrabhedo na syAt / saMghAtavizeSajanakA'nyakarmavizeSAbhAvAt / [5] zarIranAmakarma ke udaya se grahaNa kiye hue yA grahaNa kiye jAte hue AtmapradezoM meM sthita aura zarIra ke AkAra pariNata kiye hue zarIra ke yogya pudgaloM meM lAkha aura lakaDI ke samAna paraspara aviyoga honA bandhananAmakarma hai, agara bandhananAmakarma na hotA to vAla se banAye hue puruSa ke samAna bikhara jaataa| audArika Adi ke bheda se bandhana ke bhI pAMca bheda haiM / [6] kASThapiMDa, mRttikApiMDa yA loha ke piMDa ke vizeSa prakAra kA saMghAta ( ghaniSThatA ) utpanna karane vAlA karma hai, aura saMghAtanAmakarma na hotA to puruSa strI go AdirUpa bheda zarIra meM na hotA, kyoM ki saMghAta vizeSa utpanna karane vAlA anya karma hI nahIM hai / kArya, kAraNa jaisA samAna baddha pudgaloM meM bhI eka saMghAtanAmakarma kahalAtA (5) zarIranAmakarmanA udayathI grahaNa karelA athavA grahaNa karavAmAM AvatA AtmapradezamAM sthita ane zarIranA AkAre pariNata karelA zarIranA cAgya pudgalAmAM lAkha ane lAkaDInA samAna avicAga hAvuM te baMdhananAmakama che. athavA khaMdhananAma karma na heAta teA ratIthI banAvelA purUSanI samAna vikherAI jAta, audArika AdinA bhedathI baMdhananA paNa pAMca bheda che. (6) kApiMDa, smRtikArSika, athavA leADhAnA piMDa samAna mRddha pudgalAmAM paNa eka vizeSa prakAranA saMdhAta (ghaniSThatA) utpanna karavAvALA kama te saMghAta- nAmaka kahevAya che athavA saghAtanAmakama na heAya te purUSa, strI, gAya Adi rUpabheda zarIramAM hAya nahi. kAraNake saMghAtavizaSa utpanna karavAvALA anya karmAMja nathI. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdima0 369 kAraNAnurUpaM hi kArya dRSTam / saMghAtavizeSAdeva hi vibhAgena puruSAdizarIravyapadezI bhavati / saMghAtanAma paJcadhA-audArikAdibhedAt / [7] badhyamAneSu zarIrayogyapudgaleSu yasya karmaNa udayAt AkAravizeSo bhavati tat saMsthAnanAma / etacca SaDvidham-(1) samacaturasranAma-(2) nyagrodhaparimaNDalanAma-(3) sAdinAma-(4) kubjanAma-(5) vAmananAma-(6) huNDanAmabhedAt / [8] saMhanananAma-asmAM bandhavizeSaH / tacca SaDvidham (1) varSabhanArAcanAma, (2) ardhavacarSabhanArAcanAma, (3) nArAcanAma, (4) ardhanArAcanAma, (5) kIlikAnAma, (6) sevAtanAma c| hI hotA hai / saMghAta kI bhinnatA ke kAraNa hI zarIroM meM strI, puruSa AdikA bheda-vyavahAra hotA hai / audArika Adi ke bheda se saMghAta bhI pAMca prakAra kA hai / [7] bAMdhe jAte hue zarIrayogya pudgaloM meM jisa karma ke udaya se AkRti-vizeSa banatA hai use saMsthAnanAmakarma kahate haiM / saMsthAna chaha prakArakA hai (1) samacaturasra-saMsthAna, (2) nyagrodhaparimaNDala-saMsthAna, (3) sAdi-saMsthAna, (4) kubjaka-saMsthAna, (5) vAmana-saMsthAna, (6) huNDaka-saMsthAna / [8] asthiyoM ke bandhavizeSa ko saMhanananAmakarma kahate haiN| usake chaha bheda haiM(1) vajrarSabhanArAca-saMhanana, (2) ardhavajrarSabhanArAca-saMhanana, (3) nArAca-saMhanana, (4) ardhanArAca-saMhanana, (5) kIlikA-saMhanana aura (6) sevArta-saMhanana / kArya, kAraNa jevAM ja hoya che. saMghAtanI bhinnatAnA kAraNe ja zarIramAM strI, purUSa Adine bheda-vyavahAra hoya che. audArika AdinA bhedathI saMghAta paNa pAMca prakAranA che. (7) baMdhAtA zarIrogya pudgale mAM je kamanA udayathI AkRtivizeSa bane che. tene saMsthAnanAmakarma kahe che. saMsthAna cha prakAranA che-(1) samacatura-saMsthAna, (2) nyAyaparibhA -sasthAna, (3) sAhi-sasthAna, (4) 5044-saMsthAna, (5) pAbhana-sasthAna, (6) 944-sasthAna. (8) asthionA baMdhavizeSane saMhanananAmakarma kahe che. tenA cha bheda che(1) 400*manArAyasanAna, (2) 1001manArAyasenana, (3) nArAyanana, (4) ma nArAyasa hunana, (5) sisaDanana mana (6) sepAta sahanana. pra. A. 47 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 AcArAgasUtre ____ (9) audArikAdiSu zarIreSu yasya karmaNa udayAt karkazAdiH sparzavizeSo jAyate, tat sparzanAma / sparzanAmASTadhA-karkaza-mRdu-guru-laghu-snigdharUkSa-zIto-SNanAmabhedAt / (10) rasanAma paJcavidham-tikta-kaTu-kaSAyA-amla-madhurabhedAt / lavaNo madhurAntargata iti kecit / (11) zarIraviSayaM saurabhaM durgandhitvaM ca yasya karmaNo vipAkAnnivartate, tad gandhanAma / gandhanAma dvividham-sugandha-durgandhabhedAt / (12) yasyodayAccharIreSu kRSNAdipaJcavidhavarNaniSpattirbhavati tad varNanAma, tat paJcavidham-kRSNa-nola-lohita-pIta-zuklabhedAt / sarvANi caitAni sparzanAmAdIni varNanAmAntAni zarIravartiSu pudgaleSu pariNatAni bhavanti / (9) audArika Adi zarIroM meM jisa karma ke udaya se kaThora Adi sparza utpanna hotA hai use sparzanAmakarma kahate haiN| sparzanAmakarma ATha prakAra kA hai-kaThora, komala, bhArI, halkA, cikanA, rUkhA, zIta, aura uSNa / (10) rasanAmakarma pAMca prakAra kA hai-tIkhA, kaDuvA, kasailA, khaTTA aura mIThA / kisI ke mata se lavaNa madhura rasa ke antargata hai| (11) jisa karma ke udaya se zarIra meM sugandha yA durgandha utpanna hotI hai use gandhanAmakarma kahate haiM / usake do bheda haiM-sugandhanAma aura durgandhanAma / (12) jisa karma ke udaya se zarIroM meM kRSNa Adi pAMca varNoM kI utpatti hotI hai, vaha varNanAmakarma hai / isa ke pAMca bheda haiM-kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zukla, sparza se lekara varNa taka ye saba, zarIravartI pudgaloM meM hI pariNata hote haiN| (9) dArika Adi zarIramAM je karmanA udayathI kaThera Adi sparza utpanna thAya che tene sparzanAmakarma kahe che. sparzanAmakarmanA ATha prakAranA che-kaThora, kamala, mArI, sI, yi 3 // , zIta bhane Sy. (10) 2sanAmama pAMya Are cha-tImo, vo, sADI, mATI mane bhI 1. keTalAkanA matathI lavaNa madhura rasanI atargata che. (11) je kamanA udayathI zarIramAM sugaMdha athavA dudha utpanna thAya che. tene gaMdhanAmakarma kahe che. tenA be bheda che-sugadhanAma ane durgadhanAma. (12) je karmanA udayathI zarIramAM kRSNa Adi pAMca varNonI utpatti thAya che te varNanAmakarma kahevAya che. tenA pAMca bheda che-kALa, nIle, rAta, pILe ane dhULe. sparzathI laIne varNa sudhI e badhAya zarIravatI pudgalamAMja pariNata thAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintArmANa-TokA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdima0 (13) nArakAdigatiM ganturantargatau vartamAnasya tadabhimukhamAnupUrvyA [tattaddezakrameNa] tattatprApaNasamarthamAnupurvInAma / gatyantaraM gacchato jIvasya yatkarmodayAdatizayena tadgamanAnuguNyaM syAt , tadapi-AnupurvIzabdavAcyaM bhavati / yathA-cArivego balIvardAdeH, yathA vA nasyotasya balIvadasya nAsArajjvAM pratibaddhA rajjuH, tathA''nupUrvIkarma jIvasya gatyantaramApaNArtha samAkarSakatayopagrahasvarUpam / _ antargatizca yAvanmanuSyo narakAdivAcyamutpattisthAnaM na prAmoti tAvakAlikI gatiH / sA dvividhA-RjvI, vakrA ca / tatra yadA RjvyA samaya (13) naraka Adi gati meM jAne vAlA jIva-jo ki antargati (vigrahagati) meM vartamAna hai, usako una naraka Adi gatiyoM kI ora abhimukha karake AnupUrvI se arthAt usa usa sthAna ke krama se una 2 gatiyoM meM pahuMcAne meM jo karma samartha hotA hai, usa karma ko AnupUrvIkarma kahate haiM / yadyapi AnupUrvI zabda kA artha usa usa sthAnakA krama hai tathApigatyantara meM jAte hue jIva ko jisa karma ke udaya hone para usa gati meM usa usa sthAna ke krama se jAnA hotA hai, isa liye usa karma ko bhI AnupUrvI kahate haiM / jaise jalakA pravAha bailako apanI aura khIMca letA hai / athavA jaise gADIvAna bailako nAtha pakaDa kara apanI ora moDa letA hai, usI prakAra AnupUrvIkarma-jIvane jisa gatikA karma bA~dhA hai usa gati meM usako pahu~cA detA hai, isa liye vaha gati meM pahu~cAne ke liye sahAyaka hai|| jaba taka manuSya apanI manuSyagati ko choDakara naraka Adi kisI gati meM nahIM pahu~cA hai, taba taka kI arthAt bIcakI gatiko antargati-vigrahagati-kahate haiN| vaha do prakAra kI hai-sarala aura vakra / jIva jaba ekasamayapramANavAlI sarala (sIdhI) (13) naraka Adi gatimAM javAvALA jIva je ke-antargati (vigrahagati)mAM vamAna che tene te naraka Adi gationI tarapha abhimukha karIne AnupUvathI arthAt te te sthAnanA kamathI te te gatiomAM pahoMcADavAmAM je kama samartha hoya che te karmane AnupUva karma kahe che. jo ke AnupUvI zabdano artha te te sthAnane krama, eve che te paNa gatyantaramAM jate jIvane je karmane udaya thavAthI te gatimAM te te sthAnanA kamathI javuM hoya che, ATalA mATe te karmane AnupUva kahe che. jema pANIne pravAha aLadIyAne pitAnI tarapha kheMcI le che, athavA jema gADIvALo baLadIyAne tenI nAtha pakaDIne pitAnI bAjI meDI le che teja pramANe AnapUva karma-jIva je gati karma bAMdhyuM che te gatimAM tene pahoMcADI de che mATe te gatimAM pahoMcADavAne mATe sahAyaka che. jyAM sudhI manuSya pitAnI manuSyagatine mUkIne naraka Adi bIja gatimAM nathI pahoMce tyAM sudhInI arthAt vacalI gatine antagati-vigraDagati kahe che. te be prakAranI hoya che-sarala ane vaka jIva jyAre ekasamayapramANuvALI sarala (sIdhI) gatithI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 AcArAGgasUtre pramANayA gacchati, tadA''yuSyakarmaNaivAtpattisthAnaM prAmoti / tatrAnupurvInAmnaH kazcidupayogo na bhavati / vakragatyA punaH pravRttaH kUpara- (vakrAkArarathAvayava)lAgala-gomUtrikAlakSaNayA dvitricatuHsamayamAnayA vakrArambhakAle puraskRtamAyurAdatte, tadaiva cAnupUrvInAmApyudeti / nanu ca yathaiva RjvyAM gatau vinA''nupUrvInAmakarmaNA gati prAmoti, tadvad vakragatyAmapi kasmAnna ? iti cet, ucyate-RjvyAM -pUrvAyuSkarmavyApAreNaiya gacchati, yatra tat pUrvAyuSkarma kSINaM, tatra tasyAdhvayaSTisthAnIyasyAnupUrvInAmakarmaNa udayo bhavati / gati se jAtA hai taba Ayu karma ke dvArA hI utpattisthAna ko prApta kara letA hai, vahAM AnupUrvAMnAmakarma kA koI upayoga nahIM hotA / jaba jIva kUpara (ratha kA TeDhA avayava ) hala yA gomUtrikA sarIkhI aura do tIna yA cAra samayavAlI vakra gati se jAtA hai taba moDake Arambha-samaya meM Age kI Ayu grahaNa karatA hai, usI samaya AnupUrvI karmakA udaya hotA hai / zaGkA-jaise saralagati meM AnupUrvIkarma ke vinA hI gati prApta karatA hai, usI prakAra vakra gati meM bhI kyoM nahIM gati karatA hai| samAdhAna-sarala gati meM pahale ke Ayukarma ke vyApAra se hI jIva gati karatA hai / jahA~ vaha Ayu kSINa ho jAtI hai vahA mArgayaSTi ke samAna AnupUrvInAmakarma kA udaya hotA hai| jAya che, tyAre Ayukarma dvArAja utpati sthAnane prApta karI le che. tyAM AnupUvI nAmakamane kAMI upayoga thatuM nathI. jyAre jIva kUpara (rathane vAMke eka bhAga) hala athavA gomUtrikA sarakhI ane be, traNa athavA cAra samayavALI vakragatithI jAya che tyAre vaLavAnA AraMbha samayamAM AgaLanI Ayu grahaNa kare che te samaya AnupUvI kamane udaya thAya che. zaMkA-jema saralagatimAM AnupUvakama vinAja gati prApta kare che. te pramANe vakragatimAM gati zA mATe karatA nathI? samAdhAna-saralagatimAM prathamanA AyukarmanA vyApArathIja jIva gati kare che. jyAM te Ayu kSINa thaI jAya che tyAM mArgaSTi-mArganI lAkaDI-nA samAna AnupUvI nAmakamane udaya thAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.1 sU.5 karmavAdina 373 AnupUrvInAma caturvidham-narakAgatyAnupUrvInAma, tiryaggatyAnupUrvInAma, manuSyagatyAnupUrvInAma, devagatyAnupUrvInAma ca / (14) labdhi-zikSaddhi-pratyayasyAkAzagamanasya janakaM nAma vihAyogatiH sAmAnya gamanarUpA gatirapi vihAyogati rityucyate na tu kevlmaakaashgmnruupeti| sA dvidhA-zubhA-zubhabhedAt / tatra-haMsa gaja-vRSAdInAM zubhA / uSTrazagAlAdInAm azubhA / tatra-labdhirdevAdInAM devtvotpttyvinaabhaavinii| zikSayA RddhiH, zikSaddhiH, labdhyA zikSaddharyA ca tapasvinAM, zikSaddharyA pravacanamadhIyAnAnAM vidyAdyAvartanaprabhAvAd vA AkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAmakarma / AnupUrvInAmakarma cAra prakAra kA hai-narakagatyAnupUrvInAma, tiryaggatyAnupUrvInAma, manuSyagatyAnupUrvInAma, aura devagatyAnupUrvInAma / (14) labdhi evaM zikSARddhikAraNaka; AkAzagamana utpanna karane vAlA karma vihAyogatinAmakarma kahalAtA hai| vaha sAmAnya gamanarUpa gati bhI vihAyogati kahalAtI hai, nahIM ki mAtra AkAzagamanarUpa / isa ke do bheda haiM-zubha aura azubha / haMsa, gaja, vRSabha Adi kI gati ke samAna zubhavihAyogati hai aura UMTa siyAra Adi kI gatike anusAra azubhavihAyogati hai| deva ke rUpa meM utpanna hone ke sAtha hI utpanna hone vAlI labdhi devoM ko prApta hotI hai| zikSA se prApta hone vAlI Rddhi zikSA-Rddhi kahalAtI hai| labdhi evaM zikSA-Rddhi se tapasviyoM kA AkAzagamana hotA hai| pravacana kA adhyayana karane vAloM kA vidyA Adi ke Avartana ke prabhAva se yA zikSARddhi se jo AkAzagamana hotA hai vaha vihAyogati hai| AnupUvInAmakarma cAra prakAranAM che-narakagatyAnupUrvanAma, tiya gatyAnupUvInAma, manuSyagatyAnupUvInAma, ane devagatyAnupUvInAma. (14) labdhi eva zikSA-RddhikAraNaka AkAzagamana utpanna karavAvALuM karma vihAgatinAmakarma kahevAya che. sAmAnya gamanarUpa gati paNa vihAgati kahevAya che phakta AkAzagamanarUpa gati nahIM. tenA be bheda che-zubha ane azubha. haMsa, hAthI, baLada vagerenI gati samAna zubhavihAgati che. ane uMTa, ziyA vagerenI gati anusAra azubhavihAgati che. devanA rUpamAM utpanna levAnI sAtheja utpanna thavAvALI labdhi dene prApta thAya che. zikSAthI prApta thavAvALI Rddhi zikSARddhi kahevAya che. labdhi erva zikSARddhithI tapasvie AkAzagamana kare che. pravacananuM adhyayana karavAvALAnA vidyA AdinA AvartananA prabhAvathI athavA zikSARddhithI je AkAzagamana thAya che te vihAgati che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 __ AcArAGgasUtre (7) gotrakarma dvividham uccanIcabhedAt / tatrauccagotraM-deza-jAti-kulasthAna-mAna-satkArai-zvaryAdyutkarSajanakam / tadviparItaM nIcagotram-anAryadezacANDAlAdijAtidAsya-nivartakam / / (8) antarAyakarma-paJcavidham-dAna-lAbha-bhogo-pabhoga-vIryAntarAyabhedAt / evaM ca sarvasaMkalanenASTavidhakarmaNAmuttaraprakRtisaMkhyA aSTacatvAriMzadadhikaikazataM (148) bhavanti / karmakSayavicAraHjJAnakriyAbhyAM karmakSayo bhavati / uktaSaDjIvanikAyAnAM yathArtha (7) gotrakarma do prakAra kA hai-uccagotra aura nIcagotra / uccagotra se deza, jAti, kula, sthAna, mAna, satkAra, aizvarya Adi kA utkarSa utpanna hotA hai| nIcagotra isa se viparIta hai| isa se anArya deza, cANDAla Adi jAti aura dAsatA utpanna hotI hai| (8) antarAya karma ke pAMca bheda haiM-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, aura viiryaantraay| isa prakAra sabakA yoga karane para AThoM karmoM kI uttaraprakRtiyA eka sau aDatAlIsa (148) hotI haiN| karmakSaya kA vicAra jJAna aura kriyA se karmoM kA kSaya hotA hai / pUrvokta SaDjovanikAya ke vAstavika (7) gotra meM prAnuche-pyagAtra mane nAyagotra. vyagotrayI deza, gati, kula, sthAna, mAna, satkAra, aizvarya Adine utkarSa utpanna thAya che. nIca gotra tenAthI viparIta che. tenAthI anArya deza, cAMDAla Adi jAti ane dAsapaNuM vagere utpanna thAya che. aMtarAyakarmanA pAMca bheda che-dAnAntarAya, lAlAntarAya, bhegAntarAya, upabhogantarAya ane vIryAntarAya. A pramANe sarvane ega karatAM ATha kamanI uttaraprakRtie ekase aDatAsiis (148) thAya che. karmakSayane vicAra- jJAna ane kriyAthI karmone kSaya thAya che. pUrvokata vachavakAcanA vAstavika zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmayAdipra0 375 svarUpasya vistareNa saMkSepeNa vA avabodho jJAnam / guptisamitisamArAdhanapUrvakaM zAstravidhinA tapaHsaMyamAcaraNaM kriyaa| aSTakarmaNAM bhasmasAtkArakaM tpH| tasyAnazanAdayo dvAdaza bhedA: / sAvadha kriyAH samyak parityajya niravadyakriyAsu pravRttiH saMyamaH / tasya pRthivIkAyasaMyamAdayaH saptadaza bhedaaH| ___ uktaSaDjIvanikAyasvarUpaM samyaga vijJAya saMyamapUrvakatapazcaraNenAbhinavakarmapravezAbhAvaH, pUpicitakarmaparikSayazca bhavati / tatraivaM kramaH aSTamaguNasthAnAdAtmA kSapakazreNi samArohati / asau kSapako navama dazamaM guNasthAnaM samAruhya dvAdazaM guNasthAnamArohati / tatra zukladhyAnasya dvitIyasvarUpa kA vistArapUrvaka yA saMkSipta bodha-jJAna kahalAtA hai| gupti samiti kA ArAdhana karate hue zAstrokta vidhi ke sAtha tapa aura saMyama kA ArAdhana karanA kriyA hai| ____ ATha karmoM kA bhasma karanA tapa hai| tapa ke anazana Adi bAraha bheda haiN| sAvadha kriyAoM kA samyaka prakAra se parityAga karake niravadya kriyAoM meM pravRtti karanA saMyama hai / pRthvIkAyasaMyama Adi ke bheda se vaha sattaraha (17) prakAra kA hai| ___ukta SaDjIvanikAya kA svarUpa samIcIna prakAra se jAnakara, saMyamapUrvaka tapa kA AcaraNa karane se navIna karmoM kA AnA ruka jAtA hai aura pahale ke saMcita karmoM kA kSaya hotA hai| karmakSaya kA krama yaha hai AtmA AThaveM guNasthAna se kSapakazreNI para ArUDha hotA hai| yaha kSapaka AtmA nauveM daza guNasthAnoM para ArUDha ho kara bAharavaM guNasthAna para pahuMcatA hai| svarUpane vistArapUrvaka athavA saMkSipta bedha te jJAna kahevAya che. gupti, samitinI ArAdhanA karatAM zAstrokta vidhi pramANe tapa ane saMyamanuM ArAdhana karavuM te kriyA che. ATha karmone bALI nAMkhavA te tapa che. tapanA anazana Adi bAra bheda che. sAvadya kriyAone samyapha prakAre parityAga karIne niravadya kriyAomAM pravRtti karavI te saMyama che. pRthvIkAyasaMyama AdinA bhedathI te sattara (17) prakAra che. AgaLa kahelA SaDUjIvanikAyanA svarUpane sArI rIte jANIne saMyamapUrvaka tapanuM AcaraNa karavAthI navIna karmonuM AvavuM rokAI jAya che, ane pahelAnA saMcita karmone kSaya thAya che. karmakSayane kama e che- AtmA AThamAM guNasthAnathI kSapakazreNI para ArUDha thAya che. A kSepaka AtmA navamAM, dasamA guNasthAna para ArUDha thaIne bAramA guNasthAna para jaI pahoMce che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 AcArAgasUtre pAde prayama mohanIyaM karma kSapayati / tadanu jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIyA-'ntarAyakarmANi yugapadeva kSapayitvA dvAdazaguNasthAnAnte trayodazaguNasthAnAdau sarvadravyaparyAyaviSayaM pAramaizvaryamanantaM kevalaM jJAnadarzanaM prApya zuddho buddhaH sarvajJaH sarvadarzI jinaH kevalI bhavati / tataH sayogikevalI pratanu-zubha-catuSkarmAvazeSaH, Ayu:karmasaMskAravazAd bhavyajanabodhanAya bhUmaNDale viharati, vividhaM karmarajo bhavyAnAM harati c| asauM tatpazcAd ayogikevalI bhUtvA caturdazaguNasthAne-AyuSyakarmaparisamAptau satyAM, vedanIya-nAma-gotrakarmANi kSapayati / evaM mUlaprakRtivAcyamaSTavidha jJAnA. varaNIyAdisakalakarma kSIyate / vahA~ zukla dhyAna ke dvitIya pAye meM sarva prathama mohanIya karma kA kSaya karatA hai| tatpazcAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM ko eka hI sAtha kSaya karake bArahaveM guNasthAna ke anta meM aura terahaveM guNasthAna kI Adi meM samasta dravya paryAya ko viSaya karane vAlA parama aizvarya ko prApta hone yogya ananta kevalajJAna aura kevaladarzana prApta karake zuddha, buddha, sarvajJa, sarvadarzI, jina aura kevalI ho jAtA hai| phira vaha sayogI kevalI cAra halke aghAtiyA karma zeSa rahane para Ayukarma ke saMskAra vaza ho kara bhavya jIvoM ko bodha dene ke lie bhUmaNDala meM vihAra karate haiN| tatpazcAt ayogI kevalI ho kara caudahaveM guNasthAna meM Ayukarma kI samApti hone para vedanIya nAma Ayu gotra karmoM kA kSaya karate haiN| isa prakAra mUlaprakRti kahalAne vAle AThoM hI karmoM kA kSaya ho jAtA hai| tyAM zukala dhyAnanA bIjA pAyAmAM sarva prathama mehanIya karmane kSaya kare che. te pachI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAya kamene ekI sAthe kSaya karIne, bAramA guNasthAnanA aMtamAM ane teramA guNasthAnanI AdimAM samasta dravya-paryAyane viSaya karavAvALA parama aizvaryane prApta thavA yogya ananta kevalajJAna ane kevaladarzana prApta karIne zuddha, buddha, sarvajJa, sarvadazI, jina ane kevalI thaI jAya che. pachI te sayogI kevalI cAra halakAM aghAtiyAM karma bAkI rahevA para AyukarmanA saMskAravaza thaIne bhavyajIne bedha ApavA mATe pRthvImAM vihAra kare che. te pachI ayogI kevalI thaIne caudamAM guNasthAnamAM AyukarmanI samApti thayA pachI vedanIya, nAma ane gotrakarmane kSaya kare che. A pramANe mULa prakRti kahevAtA ATha karmone kSaya thaI jAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 karmavAdipra0 377 evamAtmapradezebhyaH sakalakarmaNAmapagame satyUrdhvagamanasvabhAvatayA''tmA sAdhanantamapunarAvRttisiddhigatinAmadheyaM sthAnaM prApnoti / jJAnakriyAbhyAmevaM sakalakarmakSayalakSaNo mokSo bhavatIti siddham / yathArthaviSayaka tayA yathArthaviSayakatayA kecittu samyagjJAnaM balavattaratvena mithyAjJAnaM nivartayati / mithyAjJAne nivRtte sati mithyAjJAnamUlA rAgAdayo na samutpadyante / kAraNAbhAve kAryasyAnutpAdAt / rAgAdyabhAve ca tatphalabhUtA manovAkkAyapravRttirna bhavati / pravRttyabhAve ca puNyapApayoranutpattiH / ArabdhakAryayozca / AtmapradezoM se samasta karmoM ke haTajAne para UrdhvagatizIla hone ke kAraNa AtmA sAdi - ananta punarAgamanarahita siddhigatinAmaka sthAna ko prApta karatA hai / ata eva siddha huA ki jJAna aura kriyA se saphala karmIkA kSayarUpa mokSa prApta hotA hai / kucha logoM kA kathana yaha hai ki - samyagjJAna yathArtha padArtha ko viSaya karatA hai, ataH vaha balavAn hai, aura balavAn hone ke kAraNa mithyAjJAna ko dUra karatA hai / mithyAjJAna jaba haTa jAtA hai to usake kAraNa utpanna hone vAle rAgAdi kI utpatti nahIM hotI; kyoM ki kAraNa ke abhAva meM kAya utpanna nahIM hotA / isa prakAra rAgAdi kA abhAva hone para usa se hone vAlI mana, vacana aura kAya kI pravRtti ruka jAtI hai / pravRtti ke ruka jAne se puNyakarma aura pApakarma kI utpatti nahIM hotI / jina kA kArya AtmapradezAthI samasta karyAM dUra thayA pachI urdhvagatizIla hovAnA kAraNe AtmA sAdi-ananta, punarAgamanarahita siddhigati nAmanA sthAnane prApta kare che. eTale e siddha thayuM ke jJAna ane kriyAthI saphala karmonA kSayarUpa mAkSane prApta thAya che. keTalAka mANasAnu kahevuM e che ke:-sabhyajJAna yathArtha padArthanA viSaya kare che, e kAraNathI te baLavAna che. ane baLavAna hovAnA kAraNe mithyAjJAnane dUra kare che. mithyAjJAna jyAre dUra thaI jAya che, teA tenA kAraNe utpanna thavAvALA rAga-AdinI utpatti thatI nathI; kemake kAraNanA abhAvamAM kArya utpanna thatu nathI. A prakAre rAgAdinA abhAva thavAthI tenAthI thavA vALI mana, vacana ane kAyAnI pravRti aTakI jAya che. pravRtinA aTakAvathI puNyaka ane pApa karmInI utpatti thatI nathI. jenuM kArya AraMbha pra. A.-48 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamUtre puNyapApakarmaNorupabhogAdeva prakSayo bhavati sacitarUpayostu puNyapApakarmaNostattvajJAnAdeva prakSayaH / evaM karmakSayo bhavati / uktaJca -- 378 " jJAnAgniH sarvakarmANi, bhasmasAt kurute tathA" / iti / tathA " nAbhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi " iti ca / kecicca -- saMcitakarmaNAmapi prakSayo bhogAdeva bhAvatItyuktaM tatrAnumAnaM pramANaM ca pradarzitam / tathAhi - pUrvakarmANyupabhogAdeva kSIyante karmatvAt / yat yat karma tat tat upabhogAdeva kSIyate, yathA - ArabdhazarIraM karma, tathA caitat karma, tasmAdupabhogAdeva kSIyate / na copabhogAt karmakSayasvIkAre karmAntarasyAvazyambhAvAt saMsArAnucchedaH iti vAcyam, Arambha ho cukA hai, aise pApa-puNya kA, upabhoga se kSaya hotA hai aura sacita puNya-pApa kA, tattvajJAna se / isa prakAra samasta karmoM kA kSaya ho jAtA hai / kahA bhI hai " jJAnarUpI agni samasta karmoM ko bhasma kara DAlatI hai " / tathA-" karoDoM saikaDoM kalpoM meM bhI karma kA bhoge vinA kSaya nahIM hotA " / kisI kA kahanA hai ki - saMcita karmoM kA kSaya bhI bhoga se hI ho jAtA hai / isa viSaya meM anumAna pramANa bhI diyA gayA hai| vaha isa prakAra hai - pUrvasaMcita karma upabhoga se hI kSINa hotA hai, kyoM ki vaha karma hai| jo jo karma hotA hai vaha vaha upabhoga se hI kSINa hotA hai, jaise Arabdha zarIrakarma | saMcitakarma bhI karma haiM ataH ve bhI upabhoga se hI kSINa hote haiM / upabhoga se karmoM kA kSaya svIkAra kiyA jAya to navIna karmoM kI utpatti avazya hogI aura phalataH janma-maraNa kA kabhI nAza nahIM hogA / aisI AzaGkA karanA ucita nahIM hai / thaI cUkayuM che, evA pApa-puNyanA upabhAgathI kSaya che, ane 'cita puNya-pApanA tattvajJAnathI kSaya thAya che. A prakAre samasta karmIne kSaya thaI jAya che. kahyuM paNu che keH-- jJAnarUpI agni samasta karmone bALI nAMkhe che, " tathA " karoDA sekaDo kAmAM paNa kama bhAgaLyA vinA kSaya thatA nathI. " keTalAka kahe che ke- saMcita karmAMnA kSaya paNa bhAgathIja thaI jAya che. A viSayamAM anumAna pramANa paNa ApavAmAM AvyuM che te A pramANe che-pUrvasa ciMtakama upabhAgathIja kSINa thAya che, kAraNa ke te kama che, je je kama hAya che te te upabhAgathIja kSINa thAya che, jevI rIte Arabdha zarIrakama saMcita kema paNa kama che, e kAraNathI te paNa upabhAgathI ja kSINa thAya che. upaleAgathI karmonA kSaya svIkAra karavAmAM Ave tA, navIna karmInI utpatti avazya thaze ane phUlataH janma maraNanA kayAreya nAza nahi thAya, AvI zaMkA karavI te ucita nathI. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 karmavAdipra0 samAdhibalenotpannatattvajJAnasya janasya karmajJAnasAmarthyAtadupabhogArthamazeSazarIramutpAdyAzeSabhogAdeva pUrvakarmakSayaH punastasya tattvajJAnino mithyAjJAnAbhAvAtajjanitasaMskArasyApyabhAvena karmAntarAnutpatti / tathA copabhogAdeva sakalakarmakSayasvIkAre'pi nAsti ko'pi doSaleza iti / " 379 na ca puNyapApakarmaNorjanmAntarazarIrotpAdane sahakAri kAraNaM mithyAjJAnajanita saMskAro'stiH tasyAbhAvAdeva tattvajJAninAM vidyamAne api karmaNI na janmAntarazarIrANyutpAdayataH, atasteSAM karmasattve'pi na kA'pi hAniriti vAcyam / samAdhi ke bala se utpanna tattvajJAna vAle puruSa ke karmajJAna ke sAmarthya se karma kA upabhoga karane ke lie azeSa zarIra utpanna karake azeSa bhoga se hI pUrvakarma kA kSaya ho jAtA hai / usa tattvajJAnI puruSa meM mithyAjJAna nahIM hotA aura mithyAjJAna se utpanna hone vAlA saMskAra bhI nahIM hotA / isa kAraNa navIna karma kI utpatti bhI nahIM hotI / aisI sthiti meM upabhoga se hI samasta karmoM kA kSaya mAna lene meM lezamAtra bhI doSa nahIM hai / mithyAjJAna se utpanna hone vAlA saMskAra janmAntara ke zarIra kI utpatti meM sahakArI kAraNa hotA hai / vaha saMskAra tattvajJAnI meM nahIM rahatA / usa kA abhAva ho jAne para, puNya-pApa karma bhale hI vidyAmAna raheM magara ve zarIra utpanna nahIM kara sakate / ata eva una meM karma kA sadbhAva hone para bhI koI hAni nahIM hotI / yaha saba kathana satya nahIM hai / samAdhinA baLathI utpanna tattvajJAna vALA puruSanAM karmajJAnanAM sAmarthyathI karmanA upabhoga karavA mATe azeSa zarIra utpanna karIne azeSa lAgathIja pUrvakanA zya thaI jAya che. te tattvajJAnI puruSamAM mithyAjJAna nathI ane mithyAjJAnathI utpanna thavAvALA saskAra paN nathI. A kAraNathI navIna kanI utpatti paNa thatI nathI. evI sthitimAM upaleAgathIja samasta karmIne kSaya mAnI levAmAM leza mAtra paNa doSa nathI. zrI AcArAMga sUtra H 1 mithyAjJAnathI utpanna thavAvALA saMskAra janmAntaranA zarIranI utpattimAM sahakArI kAraNa thAya che. te saMskAra tattvajJAnImAM rahetA nathI. tenA abhAva thaI javAthI, puNya-pApakarma bhalene vidhamAna rahe, parantu te zarIra utpanna karI zakatAM nathI, eTalA mATe temAM kamanA sadbhAva hAvA chatAMya paNa koI prakAre hAni thatI nathI. A sarva yana sAcAM nathI.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 AcArAgasUtre janyapardArthasya nityatvApattiH syAdityeva mahAn doSaH samApadyeta / tathAhi-puNyapAparUpakarmaNoH svaphalAnutpAdanena tatsattAsvIkAre kAryarUpayorapi tayonityatvaprasaGgaH / kiJca-bhaviSyatkAle puNyapApakarmaNoranutpattisvIkAre tattvajJAninAM pratyavAyaparihArArtha nityanaimittikAnuSThAnaM kathamupapadyata ? iti vadanti / atrocyate yattu-uktam ArabdhakAryayoH puNyApuNyakarmaNorupabhogAt prakSayaH saMcitayozca tayoH prakSayastattvajJAnAdityAdi, tadapi na saMgatam / tathAhi-upabhogAt karmaprakSaye tadupabhogakAle'bhilASapUrvakamanovAkkAyavyApArasyAparakarmakAraNasya saba se pahale mahAn hAni to yahI hai ki janya padArtha (kAya) bhI nitya ho jAyagA / vaha isa prakAra-puNya-pApa rUpa karmoM ke phala ko utpanna na kara ke sattA svIkAra kI gaI hai, so kAryarUpa hone para bhI una meM nityatA kA prasaGga AtA hai / dUsarI bAta yaha hai ki-AgAmI kAla meM puNya-pApa kI utpatti na svIkAra karane para tattvajJAniyoM ke lie, pratyavAya (doSa) kA parihAra karane ke lie nitya-naimittika anuSThAna karanA kisa prakAra saMgata hogA / aisA ina kA kathana hai, isa para vicAra kiyA jAtA hai kAryarUpa meM pariNata puNya aura pApa karmoM kA upabhoga se kSaya hotA hai aura saMcita karmoM kA tattvajJAna se, ityAdi kathana bhI saMgata nahIM hai| upabhoga se karmoM kA kSaya mAnane para karmoM kA upabhoga karate samaya icchApUrvaka mana vacana aura kAyAkA vyApAra sauthI prathama mahAna hAni te eja che ke janya padArtha (kArya paNa nitya thaI jaze. te A pramANe puNyapAparUpa karmonA phaLane utpanna na karatAM nityatAne svIkAra karavAmAM AvyuM che. te kAryarUpa hovA chatAMya paNa temAM nityatAne prasaMga Ave che. bIjI vAta e che ke AgAmI kALamAM puNya pApanI utpatti nahi svIkAravAthI tattvajJAnIo mATe pratyavAya (Sa) ne parihAra karavA mATe nityanaimittika anuSThAna karavuM te kevI rIte saMgata thaze A pramANe temanuM kathana che. tenA para vicAra karavAmAM Ave che - kAryarUpamAM pariNata puNya ane pApa karmone upabhegathI kSaya thAya che. ane saMcita karmone tatvajJAnathI. ItyAdi kathana paNa saMgata nathI. upabhegathI karmone kSaya mAnavAthI, karmone upabhoga karavA samaye IcchA pUrvaka mana, vacana ane kAyAne vyApAra zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1. u1. sU. 5. karmavAdipra0 saMbhavAt punaH pracuratarapuNyapApakarmasadbhAve kathamAtyantikaH karmakSayaH syAt / nahi kevalasya samyagjJAnasya AgAmikarmAnutpattisAmarthyaM vidyate kintu cAritrasahitasyaiva samyagjJAnasya saMcitakarmakSaye AgAmikarmAnutpattau ca sAmarthya saMbhAvyate / samyagjJAnena hi mithyAjJAnasya nivRttiH / tatazca rAgadveSAdyabhAvena hiMsAdipApakriyAnivRttirUpacAritrasahayogAd navInakarmAnutpattirbhavati / tadvat saMcitakarmakSayo'pi cAritrasahakRtasamyagjJAnAdeva bhavati / yathauSadhaM jJAnamAtreNa nAmamAtrega vAna vyAdhiM nivartayati, kintu tatsevanAdikriyApariNatyaiva, tadvat cAritrasahitasamyagjJAnenaiva karmakSayaH / 381 hogA, aura yaha vyApAra navIna karmabandha kA kAraNa hai, isa lie phira bahuta se puNyakarma aura pApakarma saMcita ho jAe~ge / aisI dazA meM Atyantika karmakSaya kisa prakAra hogA ? akelA samyagjJAna AgAmI karmoM kI utpatti rokane meM samartha nahIM hai / hA~, cAritrasahita samyagjJAna saMcita karmoM ke kSaya meM aura AgAmI karmoM kI utpatti rokane samartha ho sakatA hai / samyagjJAna se mithyAjJAna kI nivRtti hotI hai / phira rAga-dveSa Adi kA abhAva ho jAne se hiMsAdi pApa kriyA kI nivRttirUpa cAritra kI sahAyatA se navIna karmoM kI utpatti rukatI hai| isI prakAra saMcita karmoM kA kSaya bhI cAritra se yukta samyagjJAna se hI hotA hai / jaise - auSadhi jJAnamAtra se yA nAma lene mAtra vyAdhi ko dUra nahIM karatI kintu sevana karane se hI dUra karatI hai, usI prakAra cAritrayukta samyagjJAna se hI karmoM kA kSaya hotA hai / thaze, ane te vyApAra navIna kaMdhanuM kAraNa che, e mATe pharI ghaNuAMja puNya-pApa kama saMcita thaI jaze. evI dazAmAM Atyantika kakSaya kevI rIte thaze ? ekaluM samyajJAna AgAmI karmInI utpattine rokavAmAM samatha nathI. hA. cAritrasahita sabhyajJAna saMcita karmonA kSayamAM ane AgAmI karmonI utpatti rokavAmAM samatha thaI zake che. samyajJAnathI mithyAjJAnanI nivRtti thAya che. pachI rAga-dveSa vagerenA abhAva thaI javAthI hiMsAdi pApakriyAnI nivRttirUpa cAritranI sahAyatAthI navIna karmonI utpatti aTake che. e pramANe saMcita karmAMnA kSaya paNa cAritrathI yukta sabhyajJAnathIja thAya che. jevI rIte auSadhanA jJAnamAtrathI athavA auSadhanuM nAma levAthI vyAdhi dUra thatI nathI, parantu sevana karavAthI ja dUra thAya che. te pramANe cAritrayukta sabhyajJAnathIja karmonA kSaya thAya che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 AcArAgasUtre yathA-uSNasparzasyAgAmizItasparzAnutpAdanasAmathrya pUrvakAlikazItatparzadhyase'pi ca sAmarthaM loke dRSTam , tadvaccAritrasahitasamyagajJAnasyApi sakalakarmakSayasAmarthya bhavati / idamatrAvadheyam-samyagjJAnaM tadevAsti, yat khalu pariNAmijIvAjIvAdiviSayakam, na tvekAntato'pariNAmikUTasthanityAtmAdiviSayakam, tasya viparItArthaviSayakatayA mithyAtvarUpatvAt / yadi punaH saMvararUpacAritrasahitasamyagajJAnasyAgnirUpatvaM svIkRtya niHzeSakarmakSayasAmarthyamaGgIkriyate, "yathaidhAMsi samiddho'gniH" ityAdivacanena tarhi manmatasiddha evArthastena sAdhita iti / jaise uSNa sparza, AgAmI zItasparza kI utpatti ko rokatA haiM aura pUrva kAlIna zItasparza kA nAza karane meM bhI samartha hotA hai, yaha bAta loka meM dekhI jAtI hai / usI prakAra cAritrasahita samyagjJAna bhI samasta karmoM ke kSaya meM samartha hotA hai| sArAMza yaha hai ki-samyagjJAna vahI hai jo jIva-ajIva Adi ko pariNAmI jAnatA hai / AtmA Adi ko ekAntaapariNAmI, kUTastha nitya samajhane vAlA jJAna samyagjJAna nahIM hai / yaha jJAna viparIta vastu kA bodhaka hone se mithyA hai| hA, agara saMvararUpa cAritra se yukta samyagjJAna ko agni ke samAna mAna kara usako saba karmoM ke kSaya kA kAraNa mAnate ho, jaisA ki kahA hai- " baDhI huI agni indhana ko bhasma karatI hai" yaha to hamAre hI mata kA samarthana kiyA gayA hai, arthAt yaha kathana hameM bhI iSTa hI hai| jevI rIte uSNasparza, AgAmI zItasparzanI utpattine reke che, ane pUrva kAlIna zItasparzane nAza karavAmAM paNa samartha thAya che. A vAta lokamAM jovAmAM Ave che, te pramANe cAritrasahita samyajJAna paNa samasta karmono kSaya mATe samartha thAya che. sArAMza e che ke-samyajJAna teja che ke je-jIva-ajIva Adine pariNAmI jANe che. AtmA Adine ekAnta apariNAmI, phUTastha, nitya samajavAvALuM jJAna te samyajJAna nathI. te jJAna viparIta vastunuM bedhaka hovAthI mithyA che. hA. agara saMvarapa cAritrathI yukta samyajJAnane agnisamAna mAnIne tene sarva karmonA kSayanuM kAraNe mAne che; jevI rIte kahyuM che ke -"jema vadhelI agni lAkaDAne bALI nAMkhe che."e te amArAja matanuM samarthana karyuM che, arthAt te kaMthana to amAre paNa ISTa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 kriyAvAdipra0 383 iti saMkSepataH karmavAdiprakaraNaM varNitam / vistaratastu ythaashaastrmvgntvym| // atha kriyAdiprakaraNam // yaH punarevaM karmabandhavedI bhavyaH karmasvarUpanirUpaNaparaH sa eva karmayAdI vastutaH kriyAvAdItyAha-'kriyAvAdI' iti / karaNaM kriyA / kriyate jIvena iti vA kriyA / karmabandhanibandhanA ceSTA / eSA manovAkkAyasambandhinI yathAsaMbhavaM yoga ucyate / athavA-yunakti jIvo yaM vIryAntarAyakSayopazamajanitaM paryAyaM sa yogH| vIryAntarAyakSayopazamajanitaM manoyuktAtmapradezagatavIryapariNamanaM manoyogaH / vIryAntarAyakSayopazamajanitaM vAksaMyuktAtmapradezagatavIryapariNamane ___ isa prakAra saMkSepa meM karmavAdI ke prakaraNa kA varNana kiyA gayA hai| adhika vivaraNa zAstroM se samajha lenA caahie| kriyAvAdI kA prakaraNa / jo bhavya jIva isa prakAra karmabandha kA jJAtA hai, aura karma ke svarUpa kA nirUpaNa karane vAlA hai vahI karmavAdI saccA kriyAvAdI hai / ___ karanA kriyA hai / athavA jIva ke dvArA jo kI jAya vaha kriyA hai / karmabandha kA kAraNa ceSTA kriyA hai| mana, vacana, kAya sambandhI yaha kriyA yathAsambhava yoga kahalAtI hai / athavA jisa ke dvArA jIva vIryAntarAya karma ke kSayopazama se janita paryAya se yukta banatA hai, usako yoga kahate haiN| vIryAntarAya ke kSayopazama se janita mana-yukta AtmapradezoM meM rahe hue vIrya kA pariNamana manoyoga kahalAtA hai| vIryAntarAya ke kSayopazama se janita, vacanayukta Atmapradezo meM rahe hue vIrya kA pariNamana vacanayoga A pramANe saMkSepamAM karmavAdInA prakaraNanuM varNana karavAmAM AvyuM che, adhika vivaraNa zAstrothI samajI levuM joIe. yAvAdInu 329. je bhavya jIva A pramANe karmabaMdhanA jJAtA che, ane karmanA svarUpanuM nirUpaNa karavAvALA che; teja karmavAdI sAcA kiyAvAdI che. karavuM te kriyA che, athavA jIva dvArA je karavAmAM Ave te kriyA che. karmabaMdhanuM kAraNa ceSTA, kriyA che. mana, vacana, kAyA saMbaMdhI e kriyA yathAsaMbhava yoga kahevAya che. athavA jenA dvArA jIva vIryAntarAya-karmanA kSayopazamathI utpanna paryAyayukta bane che, tene vega kahe che. vIryantarAyanA kSapazamathI utpanna, manayukta AtmapradezamAM rahelA vIryanA pariNamana te mane. kahevAya che varyAntarAyanA kSapazamathI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 vAgyogaH / vIryAntarAyakSayopazamajanitaM kAyayuktAtmapradezagatavIryapariNamanaM kAyayogaH / sA ca kriyA sakalakarmabandhasya kAraNam, ataH karmavAdI bhavyaH kriyAM sakalakarmakAraNasvarUpatayA''tmapariNatirUpatvena ca vijAnAti, tasmAt sakalakarmabandhakAraNamAtmapariNatirUpA ca kriyeti veditA, kriyAvAdI - kriyAsvarUpakathanasvabhAvo veditavya ityarthaH / kriyA karmaNaH kAraNamiti bhagavatA bhagavatI sUtre nigaditam, tathAhi AcArAGgasUtre "maMDiaputtA ! jAvaM ca NaM se jIve sayA samiyaM eyaha, veyai, cala, phaMdaha, ghaTTai, khunbhai, udIrai, taM taM bhAvaM pariNamai, tAvaM ca NaM se jIve AraMbhai sAraMbhai samAraMbha, AraMbhe vaha sAraMbhe vaTTara, samAraMbhe vaTTaha, AraMbhamANe sAraMbhamANe samAraMbhamANe AraMbhe vaTTamANe sAraMbhe vaTTamANe samAraMbhe vaTTamANe bahUNaM pANANaM bhUyANaM jIvANaM sattANaM dukkhAvaNayAe, soyAvaNayAe, jhUrAvaNayAe, tippANayAe, pariyAvaNayAe vaha, se teNaTTeNaM maMDiaputtA ! evaM vuccai - jAvaM ca NaM se jIve sayA samiyaM eyai jAva pariNamai, tAvaM ca NaM tassa jIvassa aMte aMtakiriyA na bhavai" (bhagavatI. 3. zata. 3u . ) kahalAtA hai / vIryAntarAya ke kSayopazama se janita kAyayukta AtmapradezoM meM rahe hue vIrya kA pariNamana kAyayoga kahalAtA hai / yaha kriyA sakala karmabandha kA kAraNa hai, isa lie bhavya puruSa kriyA ko saba karmoM kA kAraNa aura AtmA kI pariNatirUpa samajhatA hai, ataH "kriyA, samasta karmoM kA kAraNa aura AtmA kI pariNatirUpa hai" isa prakAra jAnane vAle ko kriyAvAdikriyA ke svarUpa kA kathana karane vAlA samajhanA cAhie / kriyA, karma kA kAraNa hai, yaha bAta bhagavAn ne bhagavatIsUtra meM kahI hai, vaha isa prakAra :--- utpanna, vacana-yukta AtmapradezamAM rahelA vIryanA pariNamana kAyacAga kahevAya che. A kriyA sakala kamabaMdhanuM kAraNa che. eTalA mATe bhavya purUSa kriyAne sarva karmonuM kAraNa ane AtmAnI pariNatirUpa samaje che. te kAraNathI kriyA samasta karmonuM kAraNu ane AtmAnI pariNatirUpa che. " A pramANe jANavAvALAne kriyAvAdI- kriyAnA svarUpanuM kathana karavA vALA samajavA joI e. 66 kriyA e karmanuM kAraNa che, e vAta bhagavAne bhagavatIsUtramAM kahI che, te A pramANe che-- zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 kriyAvAdipra0 _chAyA-maNDitaputra ! yAvacca khalu sa jIvaH sadA samitaM ejate vyajate calati spandate ghaTTate kSubhyati udIrayate taM taM bhAvaM pariNamati, tAvacca khalu sa jIva Arabhate saMrabhate samArabhate, Arambhe vartate saMramme vartate samAramme vartate, ArabhamANaH, saMrabhamANaH samArabhamANaH / Aramme vartamAnaH, saMrambhe vartamAnaH samArambha vartamAno bahUnAM prANAnAM bhUtAnAM jIvAnAM sattvAnAM, duHkhApanatayA zocApanatayA jhUrApanatayA tepApanatayA piTTApanatayA paritApanatayA vartate tat tenArthena maNDitaputra ! evam ucyate-yAvacca khalu sa jIvaH sadA samitaM ejate yAvat pariNamati, tAvacca khalu tasya jIvasya ante antakriyA na bhavati / bhAvArthaHmanovAkkAyayogasahitasya jIvasya sarvadA kriyApariNatyA kampanasthAnAntaragamana-kiJciJcalana-sarvadiggamana-pRthivyAdikSobhaNa-balAtkArapUrvakapreraNorakSepaNA-pakSepaNA-''kuJcana-prasAraNAdipariNAma prAptasya pRthivyAdijIvAnAmupadravakaraNena vA, vinAzasaMkalpanena vA, paritApanena vA, mareNalakSaNaduHkhaprApaNayA vA, priyaviyogAdiduHkhamApaNayA vA, zokamApaNayA vA, zokAdhikyajanya "mana vacana aura kAyayoga se sahita jIva sadA kriyArUpa pariNati se kampana, vividha kampana; eka sthAna se dUsare sthAna para gamana, kiMcit calanA, saba dizAoM meM gamana karanA, pRthvI Adi ko kSubdha karanA, balAtkAra se prerita karanA, Upara uThAnA, nIce karanA, sikoDanA, phailAnA, ityAdi pariNAmoM ko prApta hotA hai / isa pariNAma ke kAraNa jIva ko pRthivIkAya Adi ke jIvoM ko upadrava karane se, ghAtakA saMkalpa karane se, paritApa pahu~cAne se, mRtyurUpa duHkha pahu~cAne se, iSTaviyoga Adi kA kaSTa pahu~cAne se, zoka mana, vacana ane kAyagathI sahita jIva sadAya kriyArUpa pariNatithI kaMpana, vividha kampana, eka sthAnathI bIjA sthAna para gamana, kiMcit cAlavuM, sarva dizAomAM gamana karavuM, pRthvI Adine zudhdha karavuM, balAtkArathI prerita karavuM, upara uThAvavuM, nIce karavuM, saMkocAvuM, phelAvuM, ItyAdi pariNAmane prApta thAya che. A pariNAmanA kAraNe jIvane pRthvIkAya AdinA jIne upadrava karavAthI, ghAtane saMpa5 karavAthI, paritApa pahoMcADavAthI, mRtyarUpa dukha pahoMcADavAthI, zekanI adhikatAthI thavAvALI zarIranI pra. A.-49 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre zarIrajIrNatAprApaNayA vA, azrupAtAdiprApaNayA vA, zarIrapIDotpAdanayA vA, glAnijananena vA sakalakarmakSayAtmikA muktirna bhavatItyarthaH / evambhUtasya jIvasya caturgatikaduHkhamayasaMsAradustaramahAraNyaparibhramaNAd virAmo na saMbhavatIti bhAvaH / kriyAyAH paJcaviMzatirbhedA iti sthAnAGgasUtre (sthA. 2 u. 1 / sthA. 3 u. 3) katibhiH kriyAbhiH prANAtipAtaH prANAtipAtaM kurvan jIvaH saptASTau vA jJAnAvaraNIyAdIni karmANi badhnAti / tatrAyurdhandhe satyaSTau karmANi AyurvandhAbhAve sapta karmANi nAti / 3 tatra jIvaH katibhiH kriyAbhiH prANAtipAtaM niSpAdayati ? ucyate - kadAcit tisRbhiH kriyAbhiH kadAciccatasRbhiH kriyAbhiH kadAcit, paJcabhiH kriyAbhiH / pahu~cAne se zoka kI adhikatA se hone vAlI zarIra kI jIrNatA pahu~cAne se, azrupAta Adi karavAne se, zarIra meM pIDA utpanna karane se, glAni utpanna karane se samasta karmoM kA kSayarUpa mokSa prApta nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki - isa prakAra ke jIva ke cAra gati ke duHkhoM se paripUrNa saMsArarUpI vikaTa aTavI meM bhramaNa karane kA anta nahIM AtA / kiyA ke paccIsa bheda sthAnAGgasUtra meM kahe haiM / ( sthA. 2 u. 1, sthA. 3 u. 3) prANAtipAta kitanI kriyAoM se hotA haiM ? | 386 dd prANAtipAta karatA huA jIva jJAnAvaraNIya Adi sAta yA ATha karmoM kA bandha karatA haiM / Ayu kA bandha ho to ATha karmoM kA anyathA sAta karmoM kA bandha karatA hai / jIva kitanI kriyAoM se prANAtipAta karatA hai / isa kA uttara yaha hai - kadAcit tIna kriyAoM se, kadAcit cAra kriyAoM se, kadAcit pAMca kriyAoM se / jINutA pahoMcADavAthI, AMsu paDAvavAthI, zarIramAM pIDA utpanna karavAthI, glAni utpanna karavAthI samastakarmAMnA kSayarUpa meAkSa prApta thatA nathI. tAtpaya e che keHA pramANe jIvanA cAragatinA duHkhAthI paripUrNa sa'sArarUpI vikaTa aTavI(vana)mAM bhramaNa karavAnA aMta AvatA nathI. DiyAnA payIsa leha sthAnAMga sUtramAM hyA che. (sthA. 2-3 - 1. sthA. 3-3 ) prANAtipAta keTalI kriyAethI thAya che? prANAtipAta karanAra jIva jJAnAvaraNIya Adi sAta athavA ATha karmonA baMdha kare che. AyunA baMdha hoya te ATha karmanA anyathA sAta karmonA baMdha kare che. jIva keTalI kriyAethI prANAtipAta karI zake che? tenA uttara e che kaiH--kadAcit traNa kriyAothI, kadAcit cAra kriyAethI; kadAcita pAMca kriyAothI. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 kriyAvAdipra0 387 tatra-kAyikyAdhikaraNikIpAdveSikIbhiH kriyAbhistrikriyo jIvaH karmANi banAti / kAyikInAma-hastapAdAdivyApAraNam / adhikaraNikI-khaDgatIkSNIkaraNAdikam / prAdveSikI- enaM mArayAmI'-tyazubhamanaHsaMpradhAraNamiti / prANAtipAtaM karturjIvasya catuSkriyatA-kAyikyAdhikaraNikIpAdveSikI pAritApanikIbhizcatasRbhiH kriyAbhirbhavati / tatra-pAritApanikInAma-khaDgAdighAtena pIDAkaraNam / paJcakriyatA tadA bhavati yadA prANAtipAtakriyA'pi paJcamI bhavati / prANAtipAtakriyAnAma-jIvitAd vyaparopaNam / uktarItyA jJAnAvaraNI kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI, ina tIna kriyAoM vAlA hokara jIva karmabandha karatA hai| hAtha-paira Adi kA hilAnA DulAnA vagairaha 'kAyiki' kriyA hai / talavAra ko tIkSNa karanA vagairaha 'AdhikaraNikI ' kriyA hai / ' ise mArUMgA' isa prakAra mana meM azubha vicAra karanA 'prAdveSikI kriyA hai / prANAtipAta karane vAlA jIva cAra kriyA vAlA hotA hai-kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI aura pAritApanikI, ye cAra kriyAe~ use lagatI haiN| talavAra AdikA AghAta kara ke pIDA pahU~cAnA 'pAritApanikI' kriyA hai| jaba prANAtipAta kriyA bhI jIva kara DAlatA hai taba use pAMcoM krivAe~ lagatI haiN| kisI prANI ko jIvana se viyukta kara denA 'prANAtipAtikI' kriyA hai / isa prakAra jJAnAvaraNa Adi karmoM ke kAraNabhUta kAyikI, AdhikaraNikI ane prASika, A traNa kriyAovALA thaIne jIva karmabaMdha 42 cha, hAtha-51 mahinAva-321 vagere kAyikI ThiyA . tasavAra porana tIkSya 42vI vigere AdhikaraNikI yA che 'mene bhArI' yA prazno manamA mazula viyAra 42va te prAdveSikI jiyA che. prANutipAta karavAvALA jIva cAra kiyAvALA hoya che-kAyikI, AdhikaraNikI, prAaSikI ane pAritApanikI, A cAra kiyAe tene lAge che. talavAra Adine AghAta karIne pIDA pahoMcADavI te pAritAnI kriyA che. jyAre prANAtipAta kriyA paNa jIva karI nAkhe che tyAre tene pAMca kriyAo lAge che. keI prANane jIvanathI vidyuta (jADuM) karI devuM te prANAtipAriza kiyA che. A pramANe jJAnAvaraNIya Adi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 388 AcArAgasUtre yAdikarmaNAM kAraNIbhUtasya prANAtipAtasya niSpattistrikriyatayA, catuSkriyatayA pazcakriyatayA vA tridhA bhavati / evaM caturviMzatidaNDakeSu vijJeyam / mRgavadhodhatasya kriyAmRgavadhodyato lubdhakaH khalu vanaparvatajalAzayAdiSu mRgavadhArtha gatvA mRgagrahaNAya gartAdikaM tabandhanAthaM ca pAzaM racayati, tadA mRgavadhArtha gamanagartapAzAdikaraNAt tasya kAyikyAdikAH kriyA bhavanti / tatra gamanadhAvanagrahaNAdinA gamanAdikAyaceSTArUpA kAyikI, gartapAzAdirUpeNAdhikaraNena nivRttA kriyA AdhikaraNikI, yazca mRgeSu pradveSastena nivRttA prAdveSikI kriyA bhavati / prANAtipAta kI niSpatti kahIM tIna, cAra tathA kahIM pAMca kriyAoM se, aise tIna prakAra se hotI hai / cauvIsoM daNDakoM meM isI prakAra samajhanA cAhie / mRgavadha meM udhatako kriyAmRga mArane ke lie udyata huA zikArI vana parvata aura jalAzaya Adi meM mRgakA vadha karane ke lie jAkara mRga pakaDane ke lie khar3A banAtA hai aura use bAMdhane ke lie jAla racatA hai| usa samaya mRgavadha ke lie gamana karane se, tathA khaDDA evaM pAza taiyAra karane se, use kAyikI Adi kriyAe~ lagatI haiN| jAnA dauDanA, pakaDanA Adi se kAyikaceSTArUpa kAyikI kriyA lagatI hai| khaDA aura jAlarUpa adhikaraNoM ke kAraNa AdhikaraNikI kriyA hotI hai, mRga para hone vAle dveSa ke kAraNa karmonA kAraNabhUta prANAtipAtanI utpatti keI sthaLe traNa, koI ThekANe cAra tathA keI ThekANe pAMca kiyAethI evA traNa prakArathI hoya che. vIzeya daMDakamAM A pramANe samajavuM joIe. mRgavadhamAM taiyAra thanArane kiyA mRgane mAravA mATe taiyAra thayele zikArI vana, parvata ane jalAzaya AdimAM magane vadha karavA mATe jaIne mRga pakaDavA mATe khADe banAve che, ane tene bAMdhavA mATe jAla race che te samaye mRganA vadha mATe gamana karavAthI, tathA khADe ane pAza taiiyAra karavAthI tene kAyikI Adi kriyAo lAge che. javuM, deDavuM, pakaDavuM AdithI kAyika yeSTA 5 kAyikI jiyA dAge che. mA. ana 635 madhiranA 420 AdhikaraNikI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 kriyAvAdipra0 ___ 389 baddha sati tu mRge tasya lubdhakasya pAritApanikI, paritApanaprayojanA kriyA bhvti| ghAtite ca sati mAraNarUpA maannaatipaatkriyaa| pUrva kriyayA jJAnAvaraNIyAdikaM karma jnyte| tattatkarmaphalAnubhavanarUpA vedanA ca tatpazcAdeva bhavati / uktazca "puvvaM bhaMte ! kiriyA pacchA veyaNA ? punvaM veyaNA tacchA kiriyA ? maMDiaputtA ! puvvaM kiriyA pacchA veyaNA, No puvvaM veyaNA, pacchA kiriyaa"| (bhaga. 3 za. 3. u.) chAyA-pUrva bhadanta ! kriyA pazcAd vedanA ? pUrva vedanA pazcAt kriyA ? bhomaNDitaputra ! pUrva kriyA pazcAd vedanA, no pUrva vedanA pazcAt kriyA // kumUlAdau lohamukSipataH kriyA____lohaM lohapratApanArthe kuzUle. lohamayena saMdaMzanenorikSapan prakSipan vA prAdveSikI kriyA lagatI hai / mRga ke ba~dha jAne para zikArI ko pAritApanikI kriyA lagatI hai / mRga kA ghAta karane para hiMsArUpa prANAtipAtikI kriyA hotI hai / pahale kriyA se jJAnAvaraNa Adi karmoM kA baMdha hotA hai aura usa kA phala bhoganArUpa vedanA bAda meM hI hotI hai| kahA bhI hai-- "he bhagavan ! pahale kriyA aura phira vedanA hotI hai ? athavA pahale vedanA aura pazcAt kriyA hotI hai ? he maNDitaputra ! pahale kriyA, pazcAt vedanA hotI hai| pahale vedanA aura pazcAt kriyA nahIM hotI" ( bhagavatI. za. 3. u. 3.) kuzUla Adi meM lohA DAlane vAle ko kriyAtapAne ke lie kuzUla (mUSa) meM lohe kI saMDAsI se lohA DAlane vAle ko kriyA thAya che. mRga upara thavAvALA dveSathI prApizI kriyA lAge che. mRganA baMdhAI javAthI zikArIne paritApaniI kriyA lAge che. mRgane ghAta karavAthI hiMsArUpa prANAtipAtikI chiyA thAya che. prathama kiyAthI jJAnAvaraNa Adi karmone baMdha thAya che, ane tenuM phaLa bhegavavA rUpa vedanA pachIthIja thAya che. kahyuM che ke - he bhagavana! pahelAM kiyA ane pachI vedanA thAya che? ke pahelAM vedanA ane pachIthI kriyA thAya che? he maMDitaputra! pahelI kiyA, ane pachIthI vedanA thAya che, paDI vahana mana pachIthI liyA thatI nathI." (AI. 2. 3. 8. 3). bhUSa mAhimA sonAmanArane liyaatapAvavA mATe mUSamAM, loDhAnI sANasIthI letuM nAMkhavAvALAne kAyikIthI laIne zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre kAyikyAdi-prANAtipAtikIparyantAbhiH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati / evaM lohena phAlaparazukuThArakuddAladAnAdinirmANe lohakArAdInAM paJcakriyatvaM bhavati, aviratisadbhAvAt / evaM ghanopari sthApanena kuTTanena bhasrayA dhmApane vidhyApanena prajvAlitena zaityakaraNArthaM jale taptalohaprakSepeNa pratyekatattadvyApAre paJcabhiH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati / dhanuSA vidhyataH kriyAdhanurdharaH zarairvyApAdayan yAvat dhanugRhNAti, dhanuH prasArayati, karNaparyantamAkarSati, vartulIkaroti, bANaM saMyojayati, Urdhva prakSipati, svAbhimukhamAgacchato hanti, anyonyagAtraM saMhatIkaroti, manAk spRzati, samantataH paritAkAyikI se prANAtipAtikI paryanta pAMca kriyAoM kA sparza hotA hai| isI prakAra lohe se phAla, pharasA, kulhADA, kudAla, dAMtalA Adi ke banAne meM luhAra vagairaha ko pAMca kriyAe~ lagatI haiM, kyoM ki usa meM avirati maujUda hai| isI prakAra ghana ke Upara rakhane meM, kUTane meM, dhauMkane meM, Aga bujhAne meM, prajvalita karane meM, ThaMDA karaneke lie jala meM lohA DAlane meM, isa pratyeka meM pAMca 2 kriyAe~ lagatI haiN| dhanuSa se vedhane meM kriyAdhanurdhArI puruSa bANa se mAratA huA jaba taka dhanuSa grahaNa karatA hai, dhanuSa phailAtA hai, kAnaparyanta khIMcatA hai, gola karatA hai, usa meM bANa joDatA hai, Upara pheMkatA hai, apane sAmane Ate ko mAratA hai, zarIra ko sikoDatA hai, jarA-sA sparza prANAtipAta sudhInI pAMca kriyAone sparza thAya che. e pramANe leDhAnA phAla- haLanI kesa, pharasI, kuvADA, kadAlI, dAMtalA Adi banAvavAmAM luhAra vagerene pAMca kriyAo lAge che, kAraNa ke temAM avirati hAjara che. A prakAre ghaNane upara rAkhavAmAM, kUTavAmAM dhakanIthI dhokavAmAM, agni bujhAvAmAM prajavalita karavAmAM ane letuM ThaMDuM karavA mATe pANImAM nAkhavAmAM. A pratyeka kAryamAM pAMca kiyAe lAge che. dhanuSathI vidhavAmAM kiyA dhanuSa dhAraNa karanAra puruSa bANathI mArate jyAM sudhI dhanuSa grahaNa kare che, dhanuSa phelAve che, kAna sudhI kheMce che, goLa kare che, temAM bANa jeDe che, upara pheMke che, pitAnA sAme AvanArane mAre che, zarIrane saMkece che, thaDe e sparza kare che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sa.5 triyAvAdina payati, sthAnataH sthAnAntaraM nayati, jIvitAd vyaparoyayati / tatra kAyikyAdiprANAtipAtikIparyantAbhiH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati / dRSTijJAnAya hastAdikaM prasArayataH kriyArAtrau niviDAndhakAre cakSudarzanAbhAve sati vRSTi vijJAtumAkAze yaH khalu hastaM pAdaM vA bAhuM vA UruM vA yAvatkAlaM prasArayet saMkocayet tAvatkAlata evAsau kAyikyAdimANAtipAtikIparyantAbhiH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati / karatA hai, pUrI taraha paritApanA karatA hai, eka sthAna se dUsare sthAna para lejAtA haiM, jIvana se cyuta karatA hai, aisA karane meM vaha kAyikI Adi prANAtipAtikI paryanta pAMcoM kriyAoM se spRSTa hotA hai / arthAt pAMcoM hI kriyAe~ use lagatI haiN| sRSTijJAna ke lie hAtha Adi phailAne vAle ko kriyAe~ rAtri ke samaya ghora andhakAra meM-cakSurdarzana kA abhAva hone para, varSA jAnane ke lie AkAza meM jo hAtha, paira, bAhu, yA Uru, jaba taka pasAratA hai, sikoDatA hai, taba taka hI vaha kAyikI Adi prANAtipAtikI paryanta pAMcakriyAoM se spRSTa hotA hai / pUrI rIte paritApanA kare che, eka sthAnathI bIjA sthAnamAM laI jAya che, jIvanathI cuta (viyukta) kare che. evI rIte karavAmAM te kAyikI Adi prANAtipAtikI sudhInI pAMceya kriyAothI pRSTa thAya che, arthAt tene pAMceya kriyAo lAge che. vRSTijJAna mATe hAtha Adi phelAvavA vALAne kiyArAtrinI ghora aMdhakAramAM, cakSudarzanane abhAva hovAthI, varasAda Ave che ke nahi? e jANavA mATe, AkAzamAM je hAtha, paga, bAhu athavA urU jyAM sudhI prasAre che, saMkece che, tyAM sudhI te kAyikI Adi prANAtipAtikI sudhInI pAMca kiyAe tene sparze che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 392 AcArAgasUtre // tAlamAruhya tatphalaM pAtayataH kriyA // tAlavRkSamAruhya tatphalaM pAtayannapi tAvatkAlata eva paJcabhiH kAyikyAdikriyAbhiH spRSTo bhvti| aSTAdaza pApasthAnAni (1) prANAtipAtaHjIvAnAM prANAtipAtAdhyavasAyena prANAtipAtakriyA bhavati / hiMsApariNAmakAla eva prANAtipAtakriyA bhavati / prANAtipAtAdInAmadhyavasAyamAtrAdapi jJAnAvaraNIyAdi karma janyate / uktazca "pariNAmiyaM pamANaM NicchayamavalaMbamANANaM " iti / tAlavRkSa para caDha kara phala girAnevAle ko kriyAe~tAla vRkSa para caDa kara usa ke phala girAtA huA taba taka kAyikI Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| aThAraha pApasthAna (1) prANAtipAtajIvoM kA prANAtipAta karane ke adhyavasAya se prANAtipAtakriyA hotI hai / hiMsArUpa pariNAma ke samaya hI prANAtipAtakriyA hotI hai| prANAtipAta kA adhyavasAya hone mAtra se bhI jJAnAvaraNa Adi karma utpanna hote haiN| kahA bhI hai "pariNAmiyaM pamANaM NicchayamavalaMbamANANaM" arthAt prANAtipAta karane kA nizcaya karane vAle kA pariNAma hI karmabandha kA kAraNa hai tAlavRkSa para caDhIne phala pADanAranI kriyAo tAlavRkSa para caDhIne tenA phaLa pADe che tyAM sudhI kAyikI Adi pAMca kiyAone sparza kare che. aDhAra pApasthAna- (1) praamaatiyaatjInA prANAtipAta karavAnA adhyavasAyathI prANAtipAtakiyA thAya che. hiMsArUpa pariNAmanA samaye ja prANAtipAtakriyA thAya che. prANAtipAtane adhyavasAya thavA mAtrathI paNa jJAnAvaraNa Adi kama utpanna thAya che kahyuM che. ke - "pariNAmiyaM pamANaM NicchayamavalaMbamANANaM." arthAta-prANAtipAta karavAne nizcaya karavAvALAnAM pariNAmaja karmabaMdhanuM kAraNa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393 - AcAracintAmaNi-TokA adhya.1 u.1 sU.5 kriyAvAdipra0 iyaM ca prANAtipAtakriyA SaDjIvanikAyaviSaye bhavati / yathA-rajvAdau sarpAdibuddhayA mAraNAdhyavasAyo'pi jIvaviSayaka eva / tatra hi-'sarpo'ya'mitibuddhayA mAraNAdhyavasAyo jAyate, tasmAt rajju prati sarpavadhabhAvayuktaH sarpavadhajanyayA prANAtipAtakriyayA spRSTo bhavati / ajIvaviSayako mAraNAdhyavasAyastu naiva saMbhavati, yathA rajju rajjutvena vijJAya na kazcidrajjuviSaye mAraNAdhyavasAyaM karoti tasmAt SaTsu jIvanikAyeSveva prANAtipAtakriyA pravartate, na tvajIvaviSaya iti / uktaJca __ "kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai ! / goyamA chasu jIvaNikAesu" iti yaha prANAtipAta kriyA SaDjIvanikAya ke viSaya meM hotI hai| rassI Adi meM sAMpa Adi kI bhAvanA se mArane kA adhyavasAya honA bhI jIvaviSayaka hI adhyavasAya hai / vahA~ 'yaha sarpa hai' isa prakAra kI bhAvanA se mArane kA adhyavasAya hotA hai, ata eva vahA~ rassI meM sarpa ke vadhake bhAva se yukta puruSa sarpavadhajanya prANAtipAta kriyA se spRSTa hotA hai| ajIvaviSayaka mArane kA adhyavasAya to ho hI nahIM sakatA hai-rassI ko rassI samajha kara koI rassI meM mArane kI bhAvanA nahIM karatA, ataH SaDjIvanikAyoM meM hI prANAtipAtikI kriyA pravRtta hotI hai, ajIva meM nahIM / kahA bhI hai " bhagavan ! kina meM jIvoM ko prANAtipAtikI kriyA hotI hai ? gautama ! chaha jIvanikAyoM meN"| A prANAtipAta kiyA pacha nikAyanA viSayamAM thAya che. doraDAM AdimAM sarpaAdinI bhAvanAthI mAravAne adhyavasAya che te paNa jIvaviSayaka adhyavasAya che. tyAM "A sarpa che" A prakAranI bhAvanAthI mAravAne adhyavasAya thAya che. eTalA kAraNathI tyAM rasI-deraDAMmAM-sarSanA vadhanI bhAvanAyukta purUSa sarSavadhajanya prANAtipAta kiyAne sparze che. ajIvaviSayaka mAravAnA adhyavasAya te thaI zaktA nathI-rasIne rasI (deraDI) samajIne kaI rasI-deraDAmAM mAravAnI bhAvanA karatA nathI, te mATe SaDUjIvanIkAyomAM ja prANAtipAtanI kiyA pravRtta hoya che. ajIvamAM nahi. kahyuM paNa che- "bhagavad ! zemAM jene prANAtipAtikI kriyA thAya che? gautama! cha paniyomA." pra. A.-50 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 394 ___ AcArAgasUtre (2) mRSAvAda:sato'palApo'satazca prarUpaNaM mRssaavaadH| sa sarvadravyaparyAyavizeSaye bhavati / (3) adattAdAnamadattasya devagurvAdibhirananujJAtasyAdAnaM grahaNam-adattAdAnam , yad pastu grahItuM dhArayituM vA zakyate, tadvastumAtraviSayakamAdAnaM bhavati, na tu tadanyavastuviSayakam , uktazca "kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM adinnAdANeNaM kiriyA kajjai ? / goyamA gahaNadhAraNijjama davvesu" / iti (bhaga0 1 za. 6 u.) (4) maithunamstrIpuMsayoH karma-maithunam / maithunAdhyavasAyo'pi citralepyakASThAdikarma (2) mRSAvAdasat kA apalApa karanA aura asat kA prarUpaNa karanA mRSAvAda hai / mRSAvAda samasta dravyoM aura paryAyoM ke viSaya meM hotA hai| (3) adattAdAna___ adatta arthAt deva evaM guru Adi dvArA jisa kI AjJA prApta na huI ho usako grahaNa karanA adattAdAna hai / jo vastu grahaNa kI jA sakatI hai yA dhAraNa kI jA sakatI hai usI vastu kA AdAna ho sakatA hai, anya vastu kA nhiiN| kahA bhI hai:-- "bhagavan ! kisa vastu meM adattAdAna ke dvArA kriyA kI jAtI hai ? gautama ! grahaNa karane aura dhAraNa karane yogya dravyoM meM (bhaga., za. 1, u. 6) (4) maithunamithuna arthAt strI aura puruSa kA kArya maithuna kahalAtA hai / maithuna kA adhyavasAya bhuussaavaasa-ne khoTuM kahevuM ane ane sAcuM kahI tenuM prapaNa karavuM te mRSA. vAda-sa masta dravyo ane paryAnA viSayamAM thAya che. (3) mhtthaanadatta arthAt deva-gurU AdidvArA jenI AjJA maLI na hoya, tevI vastune grahaNa karavI te adattAdAna che. je vastu grahaNa karI zakAya che, athavA dhAraNa karI zakAya che te vastunuM AdAna thaI zake che. bIjI vastunuM nahi. kahyuM paNa che - bhagavan! kaI vastumAM adattAdAna dvArA kiyA thaI zake che? gautama! grahaNa 425mane thaar5421|| yogya dravyomai." (mA. za. 17.6) (4) bhaithunmaithuna athaoNt ii ane purUSanuM kArya maithuna kahevAya che, maithunanA adhyavasAya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 kriyA0 pApasthAna (18) 395 gatarUpeSu rUpasahagateSu syAdiSu viSayeSu bhavati, na tu sakalavastuviSaye / uktaJca "kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM mehuNeNaM kiriyA kajjai ? / goyamA ! khvesu vA svasahagaesu vA danvesu" iti ( bhaga. 1 za. 6 u.) (5) parigrahaHparigrahaH svasvAmibhAvena mUrchA / sa ca prANinAmadhikalobhAt samastavastuviSaye prAdurbhavati / kRtyAkRtyavivekonmUlako'kSamArUpa AtmapariNAmaH krodhaH 6 / mAno garvaH 7 / mAyA zAThyam 8 / lobho-gRdhnutA 9 ? / rAgaH prItirAsaktirvA 10 / bhI saba vastuoM meM nahIM hotA / citra, lepya, yA kASTha Adi meM aGkita kiye jAne vAle rUpoM meM yA strI Adi meM hI maithuna kA adhyavasAya hotA hai / kahA bhI hai " bhagavan ! kisa viSaya meM jIva maithuna kiyA karate haiM ? gautama ! rUpoM meM aura rUpa-yukta viSayoM (striyoM Adi) meM / (bhaga. za. 1, u. 6) (5) parigraha" yaha vastu merI hai maiM isakA svAmI hU~" isa prakAra kI mUrchA ko parigraha kahate haiM / prANiyoM meM lobha kI adhikatA hone ke kAraNa sabhI vastuoM meM mUrchA ho sakatI hai| __kartavya-akartavya ke viveka ko naSTa karane vAlA akSamArUpa AtmA kA pariNAma (6) krodha kahalAtA hai / garva ko (7) mAna aura kapaTa ko (8) mAyA kahate haiN| paNa sarva vastuomAM nathI. citra lekha athavA kASTha AdimAM citaravAmAM AvelA rUpamAM athavA strI AdimAMja mithunane adhyavasAya thAya che. kahyuM paNa che - "bhagavAna ! kayA viSayamAM jIva mithuna kriyA kare che? gautama rUpamA mana 35yuta vissy| (zriyo mAmi (1010--8) (5) pshgi"A vastu mArI che-huM tene mAlika chuM" A prakAranI mUchane parigraha kahe che. prANIomAM lebhanI adhikatA hovAnA kAraNe sarva vastuomAM mUcha hoya che. kartavya-akartavyanA vivekane nAza karavAvALA, akSamA5 AtmAnuM pariNAma te 314 upAya che. (6), 12 bhAna (7), bhane 458ne bhaay| 4 cha (6), ddhita zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre dveSa-aprItiH 11 / kalaho=virodhaH 12 / abhyAkhyAnam-asadoSAropaNam 13 / paizunya-karNAntikAdau parokSe vidyamAnasyAvidyamAnasya vA doSasyodghATanam 14 / paraparivAdaH abhUtajanasamakSaM paradoSaprakAzanam 15 / ratyaratiH viSayeSvanurAgo ratiH, dharme'nabhiruciraratiH, ratisahitA-aratiH ratyaratiH, idamekaM pApasthAnam 16 / mAyAmRSA-mAyAsahito mRSAvAdaH, idamapyekaM pApasthAnam 17 / mithyAdarzanazalyam-mithyAdarzanaM mithyAtvaM tadeva zalyamiva vividhavyathAjanakatvAt mithyA gRddhi-(9) lobha hai, prIti yA Asakti (10) rAga haiM, aura aprIti ko (11) dveSa kahate haiM, (12) kalaha arthAt virodha / (13) abhyAkhyAna arthAt kisI ko jhUThA doSa lagAnA / cugalI vagairaha ko (14) paizunya kahate haiM, arthAt vidyamAna yA avidyamAna doSa ko pITha pIche prakAzita krnaa| bahuta se logoM ke samakSa dUsare ke doSa prakAzita karanA (15) paraparivAda hai / viSayoM meM anurAga honA rati aura dharma meM anurAga na honA arati hai, ratisahita arati ko (16) ratyarati kahate haiN| yaha eka pApasthAnaka hai| mAyA se yukta mRSAvAda (17) mAyAmRSA kahalAtA hai, yaha bhI eka pApasthAnaka hai| zalya ke samAna vividha prakAra kI vyathAe~ utpanna karane vAlA mithyAtya (18) mithyAdarzanazalya kahalAtA hai, arthAt kudeva kuguru aura kudharma ko le che (9). prIti athavA Asakti te rAga che (10). ane aprItine dveSa kahe che (11). kalaha arthAta vidha (12). abhyAkhyAna arthAt keIna para juThA Apa mUkave te (13). cugalI vagerene pazunya kahe che, arthAta vidyamAna athavA avidyamAna dene pAchaLathI prakAzita karavA (14). ghaNuM lokenA samakSa bIjAnA doSa prakAzita karavA te paraparivAda che (15). viSayamAM anurAga ke te rati che, ane dharmamAM anurAga nahi tha te arati che, ratisahita aratine satyarati kahe che. A paNa eka pApasthAnaka che (16). mAyAthI yukta mRSAvAda te mAyAmRSA kahevAya che. te paNa eka pApasthAnaka che (17). zalyanI pramANe vividha prakAranI pIDAo utpanna karavAvALA mithyAtva mithyAdarzanazalya kahevAya che. arthAt kudeva kugurU ane kudhamane sudeva zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 6. karmasamArambhaH 397 darzanazalyam - kudeva - kuguru-kudharmeSu sudevAdibuddhiH 18 / etAnyaSTAdaza pApasthAnAni / etAbhiH kriyAbhirjIvaH karma bandhAti // sU. 5 // // iti kriyAvAdiprakaraNam // kriyA kilAtmanaH pariNAmaH / tena kriyAvattvaM kartRtvaM cAtmanaH sidhyati / tattatkAlikakriyA sambandhAdAtmanastrikAlavartitvaM ca sidhyatItyAzayenAha - " akarissaM" ityAdi / // mUlam // akarissaM cashaM, kAravesuM cashaM, karao yAvi samaNunne bhavissAmi / eyAvaMti savvAvaMti logaMsi kammasamAraMbhA parijANiyavvA bhavaMti // sU. 6 // sudeva suguru aura sudharma samajhanA mithyAdarzanazalya hai / ye aThAraha pApasthAnaka haiM / ina aThAraha prANAtipAta Adi kriyAoM se jIva ko karmoM kA bandha hotA hai / // sU. 5 // // iti kriyAvAdiprakaraNa // kriyAvattva yA kartRtva kriyA AtmA kA eka pariNAma hai / usa se siddha hotA hai, aura amuka-amuka-kAlIna kriyAoM ke ki - " AtmA trikAlavartI hai " yaha bAta aba batalAI jAtI hai:- 'akarissaM ca'haM ' yaha bhI siddha hotA hai| ityAdi / AtmA kA sambandha se - mUlArtha - maiMne kiyA thA, maiM karAtA hU~ aura karane vAle kI maiM anumodanA karUgA / yaha saba loka meM karmasamArambha jAnane cAhie / sU. 6 // sugurU ane sudharma samajavA te mithyAdarzanazalya che (18). A aDhAra pApa sthAnaka che. A aDhAra prANAtipAta Adi kriyAothI jIvane karmAMnA baMdha thAya che. (sU. 5) iti kriyAvAdiprakaraNa. kriyA AtmAnuM eka pariNAma che, tenAthI AtmAnuM kriyAvattva athavA katRtva siddha thAya che, ane amuka-amuka-kAlIna kriyAnA saMbadhathI e paNa siddha thAya che }:-AtmA trivattI che. te vAta huve tAvavAmAM Ave che - ' akarissaM caDa' tyiAhi. mUlA--me' karyuM, meM karAvyuM ane karavAvALAne meM anumedana ApyuM. A sarva leAkamAM karma-samArabha jANavA joie. (sa. 6) zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 398 AcArAGgasUtre // chAyA // akArSa cAI, kArayAmi cAhaM, kurvatazcApi samanujJo bhaviSyAmi / etAvantaH sarve loke karmasamAraMbhAH parijJAtavyA bhavanti ||suu. 6 // // TIkA // 'akArSa cAham' iti / atra 'ca'-zabdopAdAnena bhUtakAlikakAritAnumoditakriyAdvayasyApi grahaNam, tena-(1) ahamakArSam (2) ahamacIkaram (3) ahaM kurvantamanyamanvamUmudam, iti bhedatrayaM bhavati / 'kArayAmi cAham ' iti, atra 'ca'-zabdena vartamAnakAlikakRtAnumoditakriyAdvayasyApi grahaNam , / tena-(1) ahaM kArayAmi, (2) ahaM karomi, (2) ahamanumodayAmi, iti bhedatrayaM bhavati / TIkArtha-'akarissaM ca'haM' yahA~ jo 'ca' kA prayoga kiyA hai; usa se yaha artha samajhanA cAhie ki-" maiMne anumodana kiyA thaa|" isa prakAra maiMne kiyA, karavAyA aura anumodana kiyA, tIna bhedoM kA kathana huA hai| _ 'kAravesuM ca'haM ' yahA~ bhI 'ca' pada se do kriyAoM kA grahaNa hotA hai, ataH maiM karAtA hU~, maiM karatA hU~, aura maiM anumodana karatA hU~; ina tIna bhedoM kA kathana samajhanA caahie| ___ "karao yAvi samaNunne bhavissAmi" yahA~ bhI 'ca' pada se bhaviSyakAlIna karane aura karAne kA artha lenA cAhie, ataH karane vAle kA maiM anumodana karUMgA, maiM svayaM karUMgA aura maiM karAUMgA / ye kriyA ke tIna bheda samajha lene caahie| --'akarissaM ca'haM' mA 2 'ca' no prayAsa yA cha, tathA se ma samAna hai-'meM 4220yu tu2 prabhAoM meM prayu, 422vyu, ane meM anumodana ApyuM, A traNa bhedanuM kathana samajavuM joIe. ___kAravesuM ca'haM ' mahiM paY 'ca' 54thI me chiyAsAnu aDa thAya che. tethI meM karyuM, meM karAvyuM, ane meM anudAna ApyuM. A traNa bhedanuM kathana samajavuM joIe. 'karao yAvi samaNune bhavissAmi' mA 5g 'ca' 54thI mAviSyAtIna zaza ane karAvIza. te artha te joIe. e kAraNathI "karavAvALAne huM amedana karIza, huM svayaM karIza ane huM karAvIza" e kriyAnA traNa bheda samajI levA joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 6. karmasamArambhaH 399 kurvatazcApi samanujJo bhaviSyAmi, iti / atrApi 'ca' - zabdopAdAnena bhaviSya - tkAlika kRtakAritakriyAdvayasyApi grahaNam / 'samanujJaH' ityasya samanujJAtA anumodayitetyarthaH / tathA ca - ( 1 ) ahamanyasya kurvato'numodayitA bhaviSyAmi, (2) svayamahaM kariSyAmi, (3) ahaM kArayiSyAmi, iti bhedatrayaM kriyAyAH bhavati / kurvatazvApItyatra 'api ' - zabdopAdAnena tAsAM navAnAM kriyANAM manovAkkAyabhedena saptavizatirbhaGgA bhavanti / AtmavAcakamahamiti padaM puraskRtya 'akArSam' ityAdikriyApadopAdAnAt " sarvAH kriyA AtmapariNAmarUpAH" iti bodhitam / etena " AtmA niSkriyaH " iti sAMkhyAdyabhimataM nirAkRtam / ' yAvi' zabda meM jo ' api ' pada hai, usa se yaha samajhanA cAhie ki ina nau kriyAoM ke mana vacana aura kAyake bheda se sattAIsa bheda ho jAte haiM / arthAt pUrvokta nau kriyAeM mana se kI jAtI haiM. vacana se kI jAtI haiM, aura kAya se bhI kI jAtI haiM, ataH unake sattAIsa bheda ho jAte haiM / AtmA ke vAcaka aham (maiM) padako pradhAna karake 'akArSam ' ityAdi kriyApadoM kA grahaNa karane se yaha sUcita kiyA gayA hai ki ye saba kriyAe~ AtmA kA hI pariNAma haiM / isa sUcanA se AtmAko niSkriya mAnane vAle sAMkhya Adi matoM kA nirAkaraNa ho gayA hai / ' yAvi' zabdabhAM ? ' api ' yaha che tethI me samanvu leha me hai se nava kriyAonA mana, vacana ane kAyAnA bhedathI sattAvIza bhaMga thAya che. arthAt pUrvokta nava kriyAo manathI karI zakAya che. vacanathI ane kAyAthI paNa karI zakAya che. tethI tenA sattAvIza bhedya thaI jAya che. 6 AtmAnA vAcaka aham' hu~-pahane pradhAna rAjIne ' akArSam ' mAhi ddiyaapadonA grahaNa karavAthI e sUcana karavAmAM AvyuM che ke--e sa kriyAo AtmAnuMja pariNAma che. A sUcanathI AtmAne niSkriya mAnavAvALA sAMkhya AdinA matanuM nirAkaraNa thaI gayu che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre ekasya cAtmanastrikAlavartitattatkriyAsambandhena kSaNikavAdo'pi nirastaH / kizcaAtmapariNatirUpAM kriyAM kurvannAtmA svasya trikAlasthAyitvaM matijJAnamAtreNa jAnAtIti bhagavatA bodhitam / tenAtmani viSaye pratyabhijJA'pyevaM prAdurbhabhati 400 yena mayA mRgatRSNAmbhasA mRgavad vividhaviSayairAkRSTena garte mugdhamRgavanmohagarte nipatitena mukhalipsayA''rambhaparigraharUpasAvadyakriyAparAyaNatayA kSapitam, sa evAhaM saMmati vAtairgirizikharadruma iva janmajarAmaraNAdhivyAdhivividhaduHkhasaMpRktatucchasukhabhogairjarjarIkRtaH kathamasmAd kathamasmAd duHkhajAlasaMsArAnmukto eka hI AtmAkA trikAlavartI amuka-amuka kriyAoM ke sAtha sambandha dikhalAne se kSaNikavAda kA bhI khaNDana kiyA gayA hai / bhagavAn ne yaha bhI prakaTa kara diyA hai ki- apanI pariNatirUpa kriyAe~ karatA huA AtmA matijJAna se hI yaha jAna letA hai kiyaha ( AtmA ) trikAlavata hai| isase AtmA ke viSayameM isa prakArakA pratyabhijJAna utpanna hotA hai usI prakAra bhA~ti-bhA~ti kI lAlasA se jisane " jaise mRgatRSNA meM pha~sakara mUDha mRga kaSTa pAtA hai ke viSayoM se AkRSTa ho kara moharUpI gaDahe meM gira kara sukha Arambha-parigraha - rUpa sAvaya kriyAmeM udyata ho kara vRthA Ayu ga~vAI thI vahI maiM Aja janma, jarA, maraNa, Adhi, vyAdhi vagairaha vividha prakAra ke duHkhoM se paripUrNa aura tuccha indriya-bhogoMdvAra aisA jarjarita kara diyA gayA hU~, jaise parbata ke upara kA peDa ekaja AtmAnuM trikAlavatI amuka-amuka kriyAonI sAthe sakhadha dekhADavAthI kSaNikavAdanuM paNa kha'Dana karavAmAM AvyuM che. bhagavAne e paNa pragaTa karI dIdhuM che ke-peAtAnI pariNatirUpa kriyAo karatA AtmA matijJAnathIja e jANI le che ke-te trikAlavatI che. e kAraNathI AtmAnA viSacamAM A prakAranuM pratyabhijJAna utpanna thAya che. jema mRgatRSNAmAM phasAIne mUDha mRga kaSTa pAme che te pramANe jAta-jAtanA viSayAthI AkRSTa thaIne-kheMcAine mAharUpI khADAmAM paDI jaIne sukhanI lAlasAthI je AraMbha parigraharUpa sAvadya yiAmAM udyamI thaIne vRthA Ayu gumAvyuM hatuM, te huM Aje janma-jarA-maraNa--Adhi-vyAdhi vagere vividha prakAranAM duHkhAthI paripUrNa ane tuccha indriyabhAgeA dvArA evA ja rita karavAmAM AvyA chuM ke jema-paryaMta uparanuM jhADa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 6 karmasamArambhaH 401 bhaviSyAmIti cintAnalena koTarasthavahinA jaradama iva saMtapto'smIti bhAvaH / loke-jinazAsane, sarve karmasamAraMbhAH karmANi jJAnAvaraNIyAdIni samAramante janayanti ye kriyAvizeSAste krmsmaarNbhaaH| etAvanta eva, nAto'dhikA ityarthaH, parijJAtavyA bhavanti-parijJAviSayIkRtya jJeyA heyAzca bhvntiityrthH| parijJA hi dvividhA-jJaparijJA, pratyAkhyAnaparijJA ca / tatra jJaparijJayA saptaviMzatibhaGgarUpAH karmasamAraMbhAH kriyAvizeSAH vijnyeyaaH| pratyAkhyAnaparijJayA ca sarve karmasamArambhAH kriyAvizeSAH karmabandhahetavaH pratyAkhyAtavyA iti bhAvaH // suu06|| AdhI se jarjarita ho jAtA hai| aba maiM duHkhamaya saMsAra se kisa prakAra chuTakArA pAU~gA ! isa taraha kI cintArUpI agni se maiM aisA saMtapta hU~ jaise koTarastha agni se jIrNa vRkSa bhItara hI bhItara bhasma ho jAtA hai / "loka meM arthAt jinazAsana meM itane hI jJAnAvaraNIya Adi karmoM ko utpanna karane vAle karmasamArambha haiM, ina se nyUna yA adhika nahIM " / yaha parijJA viSaya karane yogya hai, arthAt parijJA se hI ye saba jJeya aura heya hote haiN| parijJA do prakArako hai- jJa-parijJA aura pratyAkhyAna-parijJA / ina meM se sattAIsa bhaMga rUpa karmasamArambha (kriyAvizeSa) jJaparijJA se jAnane cAhie, aura pratyAkhyAna-parijJA se karma ke kAraNa samasta karmasamArambho kA tyAga karanA cAhie / / sU. 6 // vAvAjheDAthI jarjarita thaI jAya che. "have huM duHkhamaya saMsArathI chuTakAre kevI rIte pAmIza? A pramANe cittArUpI agnithI huM e saMtapta chuM ke jema-keTarastha (jhADanI bakholamAM raheluM) agnithI jINuM vRkSa aMdarane aMdaraja bhasma thaI jAya che. lakamAM arthAta jinazAsanamAM jJAnAvaraNIya Adi karmone utpanna karavAvALA ATalAMja karmasamAraMbha che, tenAthI ochA ke vadhAre nathI. A pariNA viSaya karavA cogya che, arthAt parijJAthIja A badhAM reya ane heya thAya che. parijJA be prakAranI cha. (1) sa-parizA mana(2) pratyAbhyAna-parijJA, tamAthI sattApI 35 bha. samAraMbha (kiyA-vizeSa) jJa-pariNAthI jANavuM joIe, ane pratyAkhyAna-parijJAthI karmonuM kAraNa samasta karmasamAraMbhene tyAga karavA joIe. (sU0 6) prA .-51 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre // mUlam // apariNAyakammA khalu ayaM purise jo imAo disAya aNudisAo aNusaMcara, savvAo dimAA savtrAo aNudisAo sAhei // mu0 7 // 402 chAyA aparijJAtakarmA khalu ayaM puruSaH yaH imA dizA anudizA vA anusaMcarati, sarvA dizAH sarvA anudizAH sahaiti // sU0 7 // TIkA 'apariNNAyakammA' ityAdi / yaH imA dizA anudizA anusaMcaratikarmaparatantraH saMzcaturgatikasaMsAraM prApya dikSu vidikSu ca paribhramati / tathA - sarvAdizA anudizAH saheti / iha sarvazabdena dravyabhAvobhayavivadizo grahaNam / dravyabhAvadizaH saha = jJAnAvaraNIyAdikarmabhiH sAkam eti gacchati prApnotItya : / yattacchadayornityasAkAGkSatayAstra yacchabdena sa iti parAmRzyate / saH ayaM puruSa: = jIvaH khalu nizcayena aparijJAtakarmA astIti zeSaH / na parijJAtaM = parijJAviSayI mUlArtha - aparijJAtakarmA yaha puruSa ina dizAoM aura vidizAoM meM paribhramaNa karatA hai aura saba dizAoM evaM anudizAoM ko prApta hotA hai // sU. 7 // TIkArtha- karma se paratantra jIva cAra gatirUpa saMsAra ko prApta hokara dizAoM meM aura vidizAoM meM paribhramaNa karatA hai / tathA samasta dizAoM aura anudizAoM ko prApta hotA hai, arthAt dravya-dizAoM evaM bhAva - dizAoM (jJAnAvaraNa Adi karmoM) ke sAtha prApta hotA hai / vaha jIva nizcayapUrvaka aparijJAtakarmA hai| karma kI kAraNabhUta kriyAoM kA svarUpa jisane na jAnA ho vaha aparijJAtakarmA kahalAtA hai / athavA jisane jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI kAraNabhUta kriyAoM kA tyAga na kiyA ho use bhI bhUlA--aparisAta karmo A purUSa A dizAe ane vidizAmAM pari bhramaNa kare che, ane sarva dizAe eva' anudizAone prApta thAya che. (7) TIkA-karmathI paratatra jIva cAra gatirUpa saMsArane prApta thaIne dizAomAM ane vidizAomAM paribhramaNa kare che, tathA samasta dizAo ane anudizAone prApta thAya che. arthAt drazAe ane bhAvadizAonI sAthe prApta thAya che. te jIva nizcayapUrvaka aparijJAtakamAM che; kamanI kAraNabhUta kriyAeAnA svarUpane je jANatA nathI te aparijJAtakarmI kahevAya che, athavA jene jJAnAvaraNa Adi A karmonI kAraNabhUta kriyAonA tyAga na karyAM hoya tene paNa aparijJAtakamAM kahe che, Azaya zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU. 7 aparijJAtakarmA-jIvaH 403 kRtaM karmakarmakAraNIbhUtakriyAsvarUpaM yena, so'parijJAtakarmA / ajJAtAparityaktajJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmabandhakAraNabhUtakriyAsvarUpa ityrthH| yAvadayaM jIvaH kriyAsvarUpaM na jAnAti, nApi yAvat karmabandhanibandhanakriyAH parityajati, tAvad dravyabhAvobhayavidhAM dizaM paribhramatIti bhAvaH // sU0 7 // uktArthameva spaSTayati-'aNegarUvAo.' ityAdi / // mUlam // aNegarUvAo joNIo saMdhei, virUvarUve phAse paDisaMveei // sU0 8 // chAyAanekarUpA yonIH saMdhayati, virUparUpAnu sparzAn pratisaMvedayati / / sU0 8 // // TIkA / / aparijJAtakarmA jIvaH anekarUpA-vividhAH yonImANinAmutpattisthAnAni, saMdhayati prApnoti / ayamAtmA pUrvabhava nAzAnantaraM zarIrAntaragrahaNAya aparijJAtakarmA kahate haiM / Azaya yaha hai ki-saMsArI jIva jabataka karmabandha kI kAraNabhUta kriyAoM ko jAna nahIM letA aura tyAga nahIM detA, tabataka vaha dravyabhAvarUpa donoM prakAra ko dizAoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai| // sU. 7 // isI artha ko aura adhika spaSTa karate haiM:-'aNegarUvAo. ityAdi / malArtha-(aparijJAtakarmA jIva) anekarUpa yoniyoM ko prApta hotA hai aura nAnA prakAra kI yAtanAoM ko bhogatA hai // 8 // TIkArtha-aparijJAtakarmA jIva vividha prakAra kI yoniyoM ko arthAt jIvoM ke utpattisthAnoM ko prApta karatA hai| pUrvabhava kA anta hone ke anantara jIva navIna zarIra e che ke saMsArI jIva jyAM sudhI karmabaMdhanI kAraNabhUta yiAone jANI lete nathI ane tyajI detuM nathI tyAM sudhI te dravya-bhAvarUpa ane prakAranI dizAomAM pari. prabha] 42te| 27 cha. (sU0 7). the mathane 52 adhi4 spaSTa 4re cha-" aNegaruvAo." tyAhi. mUlAtha -(aparijJAtakarmA jIva) anekarUpa nione prApta thAya che ane nAnA prA2nI yAtanAmAne sAgave che. (8) TIkAtha--aparijJAtaka jIva vividha prakAranI nione ardhA-jInA utpattisthAnane prApta kare che. pUrvabhavane aMta thavA anantara jIva navIna zarIra grahaNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 __ AcArAgasUtre zarIrAntaramAptisthAne yAn pudgalAn gRhNAti tAn bAhyapudgalAn kArmaNena saha taptAyaHpiNDajalagrahaNavat mizrayati yasmin sthAne, tat sthAnaM yoniH / prAdurbhAvamAtraM zarIriNAM janma, iti yoni-jnmnormeNdH| sA navavidhA / (1) sacittA, (2) acittA, (3) sacittAcittA, (4) zItA, (5) uSNA, (6) zItoSNA, (7) saMvRtA, (8) vivRtA, (9) sahatavikRtA / uktazca "kaivihANaM bhaMte ! joNI paNNatA ? goyamA ! tivihA joNI paNNatA, taMjahA-sIyA joNI, usiNA joNI, sIAsiNA jonnii| tivitA joNI paNNatA, taMjahA-sacitA joNI, acittA joNI, mIsiyA jonnii| grahaNa karane ke lie navIna zarIra kI prApti ke sthAna para jina bAhya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, unheM jisa jagaha para kArmaNazarIra ke sAtha tape lohe ke gole aura jalake samAna ekameka karatA hai, vaha sthAna yoni kahalAtA hai| jIvoM kA prAdurbhAva honA janma hai| yaha yoni aura janma meM antara hai| janma kA AdhAra yoni hai, ataH yoni aura janma meM AdhArAdheyabhAva-sambandha hai| yoni ke nau meda haiM:-(1) sacitta, (2) acitta, (3) sacittAcitta, (4) zIta, (5) uSNa, (6) zItoSNa, (7) saMvRta, (8) vivRta aura (9) saMvRta-vivRta / kahA bhI hai ____"bhagavan ! yoni kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! tIna prakAra kI yoni kahI gaI hai| vaha isa prakAra-zItayoni, uSNayoni aura zItoSNayoni / tathA tIna prakAra kI yoni kahI hai| vaha isa prakAra-sacittayoni, acittayonI aura mizrayoni / karavA mATe navIna zarIranI prAptinA sthAna para je bAhya pudgalone grahaNa kare che. tene je jagyA para kArmaNazarIranI sAthe tapelA leDhAne goLa ane jalanI samAna ekameka kare che te sthAna ni kahevAya che. jIvone prAdurbhAva thave te janma che. ni ane janmamAM eja antara che, janmane AdhAra ni che, tethI ni ane janmamAM AdhAra-Adheya bhAva saMbaMdha che. yoninA nava bheda che -(1) sacitta (2) mayitta (3) sathittAyitta (4) zIta (5) GY (6) May (7) saMta (8) vikRta mana (6) saMta-vikRta. 4( 55 cha "bhagavan ! yoni - hI cha 1 gItama!tra prArI yoni hI cha. te A pramANe che-zItAni, uSNani ane zItaLuni. tathA traNa prakAranI ni kahI che. te A pramANe che-sacittayoni, acittani ane mizrani. pharI paNa traNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 ma. 8. jIvayoniH 405 tivihA joNI paNNattA, taMjahA-saMvuDA joNI, viyaDA joNI, saMvuDaviyaDA jonnii"| (prajJA. yonipada 9) jIvapradezairadhiSThitA yoniH sacittA, jIvapradezairanavAdhiSThitA yoniracittA / kacidaMze jIvapradezairadhiSThitA, kacidanadhiSThitA sA sacittA'cittA ! yatra zItasparzaH sA zItA / yatroSNasparzaH sA yoniruSNA / yatra kacidaMze zItasparzaH, kaciduSNasparzaH sA zItoSNA / aprakaTitA sNhtaa| prakaTitA vivRtaa| yatra kvacidaMze prakaTitA, kacidaprakaTitAH sA saMvRtavivRtA yoniH| kasya jIvasya kA yonirbhavatI ?-tyucyate-devanArakANAmacittA yoniH / devAnAM pracchadapaTadevadUSyAntarAla yoniH, tacca jIvapradezavarjitam / nArAkANAM tu phira bhI tIna taraha kI yoni kahI hai / vaha isa prakAra-saMvRtayoni vivRtayoni aura saMvRtavivRtayoni " / (prajJA. yonipada 9) jIvapradezoM se adhiSThita yoni sacitta kahalAtI hai aura jo jIvapradezoM se adhiSThita na ho vaha acitta kahalAtI hai / jo yoni kahIM jIvapradezoM se adhiSThita ho aura kahIM adhiSThita na ho vaha mizra yoni hai / jahA~ zIta sparza ho vaha zItayoni, jahA~ uSNa sparza ho vaha uSNayoni aura jisa meM kahIM zIta aura kahIM uSNa sparza ho vaha zItoSNayoni hai| aprakaTa yoni saMvRta kahalAtI hai| prakaTa ko vivRta kahate haiM aura jo kahIM aprakaTa aura kahIM prakaTa ho vaha saMvRtavivRtayoni hai| kisa jIva kI kauna-sI yoni hotI hai ? vaha batAte haiM-deva aura nArakI jIvoM kI acitta yoni hotI hai / devoM kI yoni pracchadapaTa aura devadUSya ke bIca meM hotI hai, prakAranI yoni kahI che te A pramANe che -saMvRtayoni, vivRtani ane saMvRtavivRtyoni" (prajJA. yonipa: 8). - jIvapradezathI adhiSThita ni sacitta kahevAya che. ane je jIvapradezathI adhiSita na hoya te acitta kahevAya che. je yoni koI sthaLe jIvapradezathI adhiSThita hoya ane keI sthaLe adhiSita na hoya te mizrani kahevAya che. jyAM zIta sparza hoya te zItayoni, jyAM uNasparza hoya te uNuni, ane jemAM kayAMka zIta ane kayAMka usNa sparza hoya te zItANu ni che. apragaTa yoni saMvRta kahevAya che, ane prakaTa nine vivRta kahe che, ane je kayAMka pragaTa ane kayAMka apragaTa heya te saMskRta-vivRta ni che. kayA jIvanI kaI ni che? te batAve che-deva-nArakI jIvonI acittAni hoya che. jenI ni pracchadapaTa ane devadUSyanA vacamAM hoya che ane te jIva zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAGgasUtre vajramayavAtAyanakalpAH kumbhayo yonayaH, tA api jIvapradezarahitAH / ye garbhajAstiyazco manuSyAsteSAM mizrAsacittAcittarUpA yoniH / sthAvarapaJcakasya vikalendriyatrayasya agarbhajapaJcendriyatirazcAM saMmUrchimamanuSyANAM ca trividhA sacittA acittA, sacittAcittA ca / / gabhajamanuSyatirazcAM devAnAM ca zItoSNA yoniH| tejaskAyasya uSNA / sthAvaracatuSTayasya vikalendriyatrayasya agarbhajapaJcendriyatirazcAM saMmUrchimamanuSyANAM nArakANAM ca trividhA zItA, uSNA, zItoSNA ca yoniH| nArakANAM devAnAmekendriyANAM ca saMhatA yoniH| garbhajAnAM paJcendriyatirazcAM manuSyANAM ca saMtavitA yoniH / vikalendriyatrayasya aura vaha jIvapradezoM se rahita hai| nArakoM kI yoni vajramaya vAtAyana ke samAna kuMbhiyA haiN| ve bhI jIvapradezoM se rahita haiM / garbhaja tiyoM aura manuSyoM kI mizra ( sacittAcita ) yoni hotI hai| pAMca sthavaro kI, tIna vikalendriyoM kI, agarbhaja paJcendriya tirthacoM kI tathA saMmUrchima manuSyoM kI yoni tInoM prakAra kI (sacitta, acitta aura mizra) hotI hai| garbhaja-manuSyo, tiryacoM aura devoM kI zItoSNa yoni hotI hai| tejaskAya kI uSNa yoni hai / cAra sthAvaroM kI, tIna vikalendriyoM kI, Agarbhaja paJceni ya tiryacoM kI saMmUrchima manuSyoM kI aura nArakoM kI tInoM prakAra kI (zIta uSNa aura mizra ) yoni hotI hai| nArako devoM aura ekendriyoM kI saMvRta yoni hai| garbhaja paJcendriya tiryacoM aura manuSyoM kI saMvRtavivRta yoni hotI hai / tIna vikalendriyoM kI, agarbhaja paJcendriya pradezathI rahita che. nArakIonI ni vajamaya vAtAyana (bArI)nI samAna kuMbhIe che. te paNa jIvapradezathI rahita che. gaja tiryA ane manuSyanI mizra (sacittAcitta) ni hoya che. pAMca sthAvaranI, traNa vikaseMdriyanI, agarbhaja paceMdriya tiryacenI tathA saMmUrNima manuSyanI yoni traNeya prakAranI (sacitta, acitta ane mizra) hoya che. garbhaja manuSya, tiryo ane devenI zateNu ni heya che. tejaskAyanI uNani che. cAra sthAvanI, traNa vikasendriyanI, agarbhaja paMcendriya tiryaMcanI saMmUIima manuSyanI ane nArakenI traNeya prakAranI (zIta, uSNu ane mizra) ni hoya che. nArakI, de, ane ekendriyanI saMvRta ni che. garbhaja paMcendriya tiya ane manuSyanI saMvRta-vivRta ni hoya che. traNa vikasendriyanI agaja paMcendriya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 8. jIvayoniH 407 agarbhajapaJcendriyatirazcAM saMmUchimamanuSyANAM ca vivRtA yoniH / / yadvA-caturazItilakSaNabhedenAnekarUpA yonayaH santi, tathA hi-pRthivyaptejovAyanAM pratyekaM sapta sapta lakSANi 28, pratyekavanaspatInAM daza lakSANi 38, sAdhAraNavanaspatInAM caturdaza lakSANi, 52, vikalendriyatrayasya pratyekaM dve dve lakSe, iti teSAM SaD lakSANi 58, deva-nAraka-paJcendriyatirazvAM pratyekaM catvAri lakSANoti teSAM dvAdaza lakSANi 70, manuSyANAM caturdaza lakSANi 84 / evaM sarvasaMkalane caturazItilakSANi jIvAnAM yonayo bhavanti / anekavidhayoniprAptau satyAmaparijJAtakarmA jIvaH karmaphalaM yayA'nubhavati tat pradarzayati-'virUparUpAn pratisaMvedayati' iti, virUpaM duHkhatiryacoM kI aura saMchima manuSyoM kI vivRtayoni hotI hai / athavA-yoniyoM ke caurAsI lAkha bheda bhI haiN| ve isa prakAra hai:-pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, aura vAyukAya, kI sAta-sAta lAkha yoniyA haiM28, pratyeka vanaspati kI daza lAkha 38, sAdhAraNa vanaspati kI cauda lAkha 52, tIna vikalendri kI pratyeka kI do-do lAkha arthAt vikalendriya kI kula chaha lAkha58, devo nArakoM aura paJcendriya tiryaMcoM meM pratyeka kI cAra-cAra lAkha, kula bAraha lAkha70, manuSyoM kI caudaha lAkha 84, isa prakAra kula caurAsI lAkha jIvayoniyA haiM / ___ aneka prakAra kI yoniyA prApta hone para aparijJAtakarmA jIva kisa prakAra karmaphala bhogatA hai, so batalAte haiM-duHkhajanaka hone ke kAraNa indriyoM ke aniSTa viSayo tiyAnI ane saMmUrchAima manuSyanI vivRta yoni hoya che. athavA-nionA corAsI lAkha bheda paNa che, te A pramANe che-pRthvIkAya, apUkAya, tejaskAya, ane vAyukAyanI. sAta-sAta lAkha enio che (28), pratyeka vanaspatinI dasa lAkha (38), sAdhAraNa vanaspatinI caudalAkha (52), traNa vikelendriyanI pratyekanI bebe lAkha, arthAt vikalendriyanI kula cha lAkha (58), deve nArakIo, ane paMcendriya tiryAmAM pratyekanI cAra-cAra lAkha, tamAma maLI bAra lAkha (70), manuSyAnI yora dAsa (84), 2 // pramANe do yArAsI ein yoni che. aneka prakAranI nio prApta thavA chatAMya aparisAtakarmo jIva kevI rIte kamala bhagave che? te batAve che-duHkha utpanna karanAra hovAnA kAraNe IndinA aniSTa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 AcArAGgasUtre hetutvAdazobhanaM rUpaM svarUpaM yeSAM te virUparUpA: aniSTAH, tAn , sparzAna indriyANAM viSayaiH saha sambandhAH sparzAH, tAn pratisaMvedayati-punaH punaranubhavati / aniSTaviSayasaMyogaiH punaH punarduHkhameva mApnotItyarthaH / yadvA-virUpaM vibhinnarUpaM vibhinnAtmaka rUpa-svarUpaM yeSAM te virUparUpAH nAnAvidhasvarUpAH, tAna sparzAn-duHkhasaMpAtAn pratisaMvedayati / lakSaNayA karyakAraNayorabhedAdvA sparzajanyA api duHkhasaMpAtAH sparzA iti vyapadizyante / atra sparzAnityupalakSaNaM, tena mAnasAnAmapISTaviyogAdijanyaduHkhasaMpAtAnAM saMgrahaH / yadvA-sparzAn-sparzanendriyavedyAn duHkhasaMpAtAn pratisaMvedayatItyarthaH / ko bhogatA hai| isa prakAra aniSTa viSayoM kA saMyoga hone ke kAraNa vaha jIva punaH punaH duHkha hI anubhava karatA hai| athavA-virUpa arthAt bhinna-bhinna svarUpavAle-nAnAprakAra ke duHkhajanaka spazauM kA saMvedana karatA hai / lakSaNAvRtti se, athavA kArya-kAraNa ke abheda kI vivakSA se sparzajanya duHkha bhI sparza hI kahalAte haiM / yahA~ sparza upalakSaNa mAtra hai, usa se iSTaviyoga Adi mAnasika duHkhoM kA bhI grahaNa samajhanA cAhie / athavA-sparza kA artha hai-sparzanendriyaviSayabhUta duHkha / jIva unheM bhogatA hai| tAtparya yaha hai ki - jIva aparijJAtapApakarmA hokara nigoda Adi nAnA duHkhakAraka viSayone bhegave che, e pramANe aniSTa viSayone saMga hovAnA kAraNe ae -zamana anula re che. athavA-vijapa arthAta bhinna-bhinna svarUpavALA nAnA prakAranA duHkhajanaka, spezInuM saMvedana kare che. lakSaNavRttithI, athavA kAryakAraNanA abhedanI vivakSAthI sparzajanya duHkha paNa sparzaja kahevAya che. ahiM sparza upalakSaNa mAtra che, temAM iSTaviyega Adi mAnasika duHkhanuM grahaNa paNa samajI levuM joIe. athavA-parzane artha che sparzanendriyaviSayabhUta duHkha, jIva tene bhagave che. tAtparya e che ke -jIva aparijJAta-pApakarmA thaIne naraka-nigoda Adi aneka eniemAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 409 - AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.1 mU. 9 parijJA aparijJAtakarmatayA narakanigodAdhanekavidhayonIH saMprApya sarve jIvAH vicitrakarmoMdayAt svakarmaphalaM nAnAvidhaM duHkhamevAnubhavantIti bhAvaH // 8 // atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM jagAda-tatthe'-ityAdi / mUlam - tattha khalu bhagaSayA pariSNA paveiyA / sU0 9 // chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA praveditA // sU0 9 // TIkAhe jambUH ! aparijJAtakarmA jIvo vibhAvapariNAmaM kurvan nAnAvidhayoniSu punaH punaHkhameya labhate / tatra-aparijJAtakarmaNo jIvasya kRtakAritAnumoditAdibhedenoktasaptaviMzatibhaGgarUpasAvadhakriyAnuSThAnAnarakanigodAdinAnApidhayAniSu punaH punartuHkhAnubhavaviSaye bhagavatA zrImahAvIrasvAminA parijJA yoniyoM meM utpanna hokara vicitra karmoM ke udaya se apane-apane karmoM kA nAnAvidha duHkharUpa phala anubhava karate haiM // sU. 8 // sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM-'tatya khalu.' ityAdi / mUlArtha-bhagavAn ne parijJA kA upadeza diyA hai / sU. 9 // TIkArtha- he jambU ! aparijJAtapApakarmA jIva vibhAva pariNAma dhAraNa karatA huA nAnA prakAra kI yoniyoM meM vAraMvAra duHkha pAtA hai| aparijJAtapApakarmA jIva ke kRta kArita anumodanA Adi ke bheda se satAIsa bhaMgarUpa sAvadhakriyA ke anuSThAna se naraka nigoda Adi nAnA prakAra kI yoniyoM meM punaH punaH duHkhAnubhava karane ke viSayameM utpanna thaIne vicitrakarmonA udayathI pita-pitAnA karmonA aneka prakAranA duHkharUpa sanA manula 42 che. (sU0 8) saMghI svAmI 15 svAmIna muha-tattha khalu., tyA. bhUmAtha:-mAne prijnyaan| apaheza pAyo cha (6) TIkAtha-he jabba ! aparijJAtapApakarmo jIva vibhAva pariNAma dhAraNa karate thake nAnA prakAranI niomAM vAraMvAra duHkha pAme che. aparijJAta-pApakamAM jIvanA kRta kArita ane anumodanA AdinA bhedathI sattAvIza bhaMgarUpa sAvadya kiyAnA anuSThAnathI naraka-nigada Adi nAnA prakAranA niomAM punaH punaHduHkha anubhava karavAnA viSayamAM ma. A-52. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 AcArAgasUtre khalu prveditaa| tattaduHkhakAraNakarmabandhasamucchedArtha jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA prabodhitamiti bhAvaH parijJA-samyagavavodhaH / parijJA dvividhA jJa-pratyAkhyAna-bhedAt / 'sAvadhavyApAreNa karmabandho bhavatIti jJAnaM jJa-parijJA / karmabandhakAraNasya sAvadhavyApArasya parityAgaH pratyAkhyAna-parijJA / atredamavagantavyam-atItakAle manasA vAcA kAyena ca mayA sAvadyakriyA kRtA, kAritA, anumoditA ca, tathA vartamAnakAle sAvadhakriyAM karomi, kArayAmi, kurvantamapyanyamanumodayAmi / evaM yadi bhaviSyatkAle'pi sAvadhakriyAM kariSyAmi, kArayiSyAmi kariSyamANamanyamanumodayiSyAmi / itthamanekavidhasAvadyavyApAraM kurvan jIvaH saMsAre paribhramati, narakanigodAdhanekavidhadussahayAtanAM bhagavAn mahAvIra svAmIne parijJA kI prarUpaNA kI hai| duHkhoM ke kAraNabhUta karmoM ke 'bandha kA nAza karane ke lie jIva ko parijJA kA zaraNa avazya grahaNa karanA cAhie; aisA bhagavAn ne kahA hai| parijJA kA artha hai-samyagjJAna / parijJA do prakAra kI haijJa-parijJA aura pratyAkhyAna parijJA / sAvadha vyApAra se karmabandha hotA hai| aisA mAnanA jJa-parijJA hai / aura karma bandha ke kAraNa sAvadha vyApAroM kA parityAga kara denA pratyAkhyAna parijJA hai| yahA~ yaha samajhanA cAhie ki-bhUtakAla meM maiMne mana, vacana, kAya se sAvadha kriyA kI, karAI aura usa kI anumodanA kI, tathA vartamAna kAla meM sAvadha kriyA karatA hU~, karAtA hU~ aura dUsare karane vAle kA anumodana karatA hU~, / isI prakAra bhaviSyakAla meM bhI sAvadya kriyA karUMgA, karAUMgA, aura dUsare kA anumodana kruuNgaa| isa prakAra bhA~ti-bhA~ti kA sAvadha vyApAra karatA huA jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura naraka nigoda Adi kI bhagavAna mahAvIra svAmIe parijJAnI prarUpaNa karI che. duHkhanA kAraNabhUta karmonA baMdhane nAza karavA mATe jIvane parijJAnuM zaraNa avazya grahaNa karavuM joIe, e pramANe bhagavAne kahyuM che. pariNAne artha che samyajJAna. parijJA be prakAranI che- (1)-parizA ane. (2) pratyAbhyAna-parizA 'sAvadha vyApArathI bhaya yAya che.' A prakAre samajavuM te jJa-pariNA che, ane karmabaMdhanA kAraNathI sAvadha vyApArane tyAga karI de te pratyAkhyAna-parijJA che. ahiM A pramANe samajavuM joIe ke - bhUtakALamAM meM mana, vacana, kAyAthI sAvadya kriyA karI che, karAvI che. ane tene anumodana ApyuM che tathA vartamAna kAlamAM sAvadya kriyA karuM chuM, karAvuM chuM, ane bIjA karavAvALAne anumodana ApuM chuM. A pramANe bhaviSyakAlamAM paNa sAvadya kriyA karIza. karAvIza ane bIjAne anumodana ApIza. A pramANe aneka tarehanA judA-judA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmANa -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 10 karma samArambhahetuH 411 cAnubhavati / evaM jJaparijJayA vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA sAvadyakriyA parityAjyeti bhagavatA bodhitamiti / idaM ca jJAnaM sahasammatyA ( avadhi - manaH paryaya - kevalajJAnairjAtismRtyA vA ) matijJAnena vA bhavati, tasmAnnizcayavyavahArasvarUpasaMyamamArge pravRttirevajIvasya hitakAriNI, anayaiva hi paramapadaM mokSo labhyate // su0 9 // nanu tarhi duHkhaphaleSu teSu kriyAvizeSeSu kimarthaM pravarttate jIvaH 1 ityAzaGkAyAmAha -' imassa ceva.' ityAdi / mUlam - imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkha paDighAyahe / / sU0 10 // chAyA - asya caiva jIvitasya parivandana - mAnana - pUjanAya - jAtimaraNamocanAya duHkhapratighAtahetum | sU0 10 // aneka prakAra kI dussaha yAtanAeM bhogatA hai, isa prakAra jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna - parijJA se sAvadya kriyA tyAgane yogya hai / isa prakAra bhagavAnne upadeza diyA hai / yaha bodha - avadhi, mana:paryaya, kevalajJAna aura jAtismaraNa se hotA hai, yA, matijJAna se hotA hai / isa liye nizvayavyavahArarUpa saMyamamArga meM pravRtti karanA hI jIva ke lie hitakara hai aura isI se paramapada - mokSa prApta hotA hai // sU0 9 // agara sAvadya kriyAe~ duHkha kA kAraNa haiM to una meM jIva pravRtti kyoM karatA hai ? isa AzaMkA kA samAdhAna karate haiM-' imassa veva.' ityAdi / mUlArtha - isa jIvana ke lie, parivandana, mAnana aura pUjana ke lie, janma maraNa se mukta hone ke lie, duHkha dUra karane ke lie, ( jIva pApakriyA meM pravRtta hotA hai ) / / sU. 10 // sAvadya vyApAra karatA jIva saMsAramAM paribhramaNa kare che, ane naraka, nigeAda AdinI aneka prakAranI kaThina yAtanAo bhegave che. A pramANe na-parijJAthI jANIne pratyA khyAna-parijJAthI sAvadya kriyA tyAgavA yogya che, A pramANe bhagavAne upadeza ApyA che, yA zodha-avadhi, bhana:paryaya, devalajJAna athavA latisbharaNuthI thAya che, athavA tA matijJAnathI thAya che. e mATe nizcaya-vyavahArarUpa sayamamAgamAM pravRtti karavI eja jIvane mATe hitakara che, ane enAthI paramapada mekSa thAya che (s0 9) jo ke sAvadya kriyAe duHkhanuM kAraNa che, te temAM jIva pravRtti zA mATe kare che ? me zAnuM samAdhAna 13 che -' imassa ceva.' ityAdi. bhUsArtha - lavanane mATe, parivahana, bhAnana, mane pUnna bhATe, kanbha bharathI mukta thavA mATe, duHkha dUra karavA mATe (jIva pApakriyAmAM pravRtta thAya che). (10) zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 AcArAgasUtre TIkA-'asya' iti asya pratyakSamanubhUyamAnasya bAritaraGgavaccaJcalatarasya, sandhyArAgavattvaritabhArasya jIvitasya jIvanasya cirasukhArthamaparijJAtakarmA jIvaH karmabandhahetubhUteSu kriyAvizeSeSu pravartate / yathA-jIvanArtha lAvakatittirAdipakSiNAm , ajameSamRgamRgarAjAdipazUnAM vadharUpayorakarmasamAcaraNam / tathA-parivandanamAnana-pUjanAya, tatra-parivandanaM prazaMsA, tadartha, yathA-svakhyAtiprAptyarthaM sAparAdhaniraparAdha-mANinAM hiMsanam / mAnanam abhyutthAnAsanadAnAdirUpaH satkAraH, svAjJAsvIkAro vA, tadartham , yathA-mAnanArtha pareSAM hiMsanAdikaraNam / pUjanam-ratnavastrAdipuraskAraH, pratimAdInAM pUjApratiSThAdi ca, tadartha, prANyupamardanarUpahiMsAdisAvadha TIkArtha-pratyakSa anubhava kiye jAne vAle, jalakI taraGga ke samAna atizaya caMcala, sandhyA kI lAlimA ke samAna bhaGgura-jIvana ke cirakAlIna sukha ke lie aparijJAtakarmA jIva karmabandha kI kAraNabhUta kriyAoM meM pravRtta hotA hai| jaise-jIvita rahane ke lie; lAvA, tItara Adi pakSiyoM kA aura bakarA, meDhA, hirana evaM siMha Adi pazuoM kA vadharUpa ghora pApakarma kA AcaraNa karanA / tathA parivandana, mAnana aura pUjana ke lie jIva pApakarma karatA hai| 'parivandana' kA artha hai prazaMsA / prazaMsA ke lie sAparAdha aura niraparAdha prANiyoM kA dhAta kiyA jAtA hai / uThakara khaDA honA, Asana denA Adi satkAra, athavA apanI AjJA svIkAra karAnA 'mAnana' kahalAtA hai, isa ke lie bhI dUsaroM kI hiMsA kI jAtI hai / ratnoM aura vastroM Adi kA puraskAra 'pUjana' kahalAtA hai, aura pratimA Adi kI pUjA TIkAtha-pratyakSa anubhava karavAmAM AvelA jalanA taraMgenI samAna atizaya caMcala, saMdhyAnI lAlAza (rAtApaNA)nI samAna bhaMgura jIvananA lAMbA samayanA sukha mATe aparignAtakarmA jIva karmabaMdhanI kAraNabhUta kriyAomAM pravRtta thAya che. jevI rIte jIvita rahevA mATe lAvA tetara, Adi pakSIonA ane bakarA, gheTA, haraNa e pramANe siMha Adi pazuonA vadharUpa ghera pApakarmanuM AcaraNa karavuM tathA parivandana, mAna ane pUjana mATe paNa jIva pApa karma kare che. "parivaMdanane artha cheH-prazaMsA, prazaMsA mATe aparAdhavALA ane aparAdha vinAnA prANIone ghAta karavAmAM Ave che. uThIne ubhA thaI javuM. Asana ApavuM Adi satkAra athavA pitAnI AjJA svIkAra karAvavI te "mAnana' kahevAya che, te mATe paNa bIjAnI hiMsA karavAmAM Ave che. ratna ane vastro Adine puraskAra te pUjana kahevAya che, ane pratimA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU. 10 karmasamArambhahetuH 413 kriyAM karoti / jAtimaraNamocanAya jAnirjanma, tadarthaM bhavAntarasukhaprAptyartha jhampApAtAdikaM samAcarati / maraNArtham maraNaM yeSAM pitrAdInAM saMjAtaM, tadartha piNDadAnAdikriyAsu pravartate / yadvA maraNaM vadhastadartha, vadhaM nimittIkRtya vairaniryApanArtham / yadvA-maraNArtha-mRtyunivRttyathai mithyAtvabuddhayA devIpUjAdau balidAnAdikaraNama / mocanam AtmanaH karmavandhApagamastadartha viparItamatyA paJcAmitApAdau prANyupamardanakarmaNi pravartate / tathA duHkhapratighAtahetuM duHkhAnAM pratighAto-vidhvaMsastasya hetu kriyAvizeSaM hiMsAdikaM karoti, yathA-vyAdhi pratiSThA vagairaha bho 'pUjana' hai, usake lie bhI manuSya prANiyoM kA upamardanarUpa hiMsA vagairaha sAvadha kriyAe~ karatA hai| ___ janma aura maraNa se chuTakArA pAne ke lie sAvadha kriyAe~ kI jAtI hai| 'jAti'-janma ke lie jaise AgAmI bhava meM sukha prApta karane ke uddeza se jIva jhaMpApAta-(agni tathA pANImeM paDakara athavA Uparase girakara maranA) Adi kA AcaraNa karatA hai / 'maraNa'-pitA Adi kA maraNa hone para unake lie piMDadAna Adi kriyAoM meM pravRtta hotA hai / athavA-mRtyu ko nimitta banAkara vaira kA pratizodha (badalA) lene ke lie pApa karatA hai / athavA mRtyu TAlane kI mithyAbuddhi se devI vagairaha ke lie balidAna Adi karatA hai| tathA 'mocana' ke lie arthAt apanA karmabandha haTAne ke lie viparItamati ho kara paMcAgnitApa AdirUpa prANi hiMsA meM pravRtta hotA hai / tathA 'duHkhapratidhAtahetu ' duHkhoM ko nivAraNa karane ke lie hiMsA Adi pApa karatA hai| jaise roga miTAne kI buddhi se mAMsa (mUrti) AdinI pUjA-pratiSThA vagere paNa pUjana che. tenA mATe paNa jIva, prANionuM upamardanarUpa hiMsA vagere sAvadya kriyAo kare che. janma ane maraNathI chuTavA mATe paNa sAvadya kriyAo karavAmAM Ave che. jAti-janma mATe, jema AgAmI bhavamAM sukha prApta karavAnA uddezathI jIva jhuMpApAta (agni ke pANImAM paDIne maravuM. uMcethI paDatuM mUkavuM) AdinuM AcaraNa kare che. "maraNa" pitA AdinA maraNa prasaMge tenA mATe piMDadAna Adi kriyAomAM pravRtta thAya che, athavA mRtyu nivAraNa mATe miththAbuddhithI devI vagerene balidAna Adi ApavAM. tathA "mecana mATe arthAt pitAnA karmabaMdhane dUra karavA mATe viparIta matithI paMcAgnitA AdirUpa hiMsAmAM pravRtta thAya che. tathA 'duHkhapratighAtahetuM-mAnuM nivA21 421 // bhATe hiMsAmA pA5 42 cha. ma roza zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 vidhvaMsanabuddhayA mAMsaM bhakSayati, madirAdikaM pibati, vanaspatimUlatvakpatraniryAsAdizata pAkasahasrapAkAditailArthe vahnivanaspatyAdyArambhaM karoti / atra kAritAnumoditabhUtabhaviSyakAlAdibhedena karmasamArambharUpAH kriyAvizeSA anye'pyavagantavyAH / AcArAGgasUtre evamaparijJAtakarmatayA saMsAriNo jIvAH karmasamArambharUpaiH kriyAvizeSaiH saMsAre sarvadikSu paribhramanto vividhayoniSu duHkhameva prApnuvantIti vijJAya bhavyaH karmasamArambharUpA sakalasAvadyakriyAvizeSAstyAjyA iti bhAvaH // sU. 10 // karmasamArambharUpAn kriyAvizeSAn anusmArayituM prAguktamapi punaH kathayati'eyAvaMti ' ityadi / khAtA hai, madirA Adi kA pAna karatA hai, vanaspati kI jaDa, chAla, pattA, rasa vagairaha nikAlatA hai, zatapAka evaM sahasrapAka Adi tailoM ke lie agni aura vanaspati Adi kA Arambha karatA hai / yahA~ karAnA aura anumodana karanA tathA bhUta, bhaviSya kAla Adi ke bheda se karmasamArambharUpa anya kriyAe~ bhI samajha lenI cAhie / isa prakAra aparijJAta pApakarmA hone ke kAraNa saMsArI jIva karmasamArambharUpa kriyAoM dvArA saMsAra meM samasta dizAoM meM bhramaNa karate hue nAnA yoniyoM meM duHkha kA hI anubhava karate haiM / aisA samajhakara bhavya jIvoM ko pApakarmajanaka sAvadya kriyAoM kA tyAga karanA cAhie | sU0 10 // karma samArambharUpa kriyAvizeSoM kA smaraNa karAne ke lie pUrvokta artha ko phira kahate haiM- " eyAvaMti, " ityAdi / maTADavAnI buddhithI mAMsa khAya che, dirA vagerenuM pAna kare che, vanaspatinAM mULa, chAla, pAMdaDAM rasa vagere kADhe che. zatapAka, sahasrapAka Adi teleA mATe agni ane vanaspati AdinA AraMbha kare che. ahiM karAvavuM ane anumedana ApavuM, tathA bhUta bhaviSya. kAla Adi nA bhedathI kasamAra bharUpa anya kriyAo paNa samajI levI joI e. A pramANe aparijJAtapApakamAM hAvAnA kAraNe, saMsArI jIva kasamAra bharUpa kriyAodvArA saMsAramAM, samasta dizAomAM bhramaNa karatA aneka ceAniemAM duHkha nAja anubhava kare che. A pramANe samajIne bhavya jIvoe pApaka janaka sAvadya kriyAonA tyAga karavA joIe. (sU0 10) karma samAra bharUpa kriyAvizeSAnuM smaraNa karAvavA mATe pUrvokta ane phrI 4 che:--' eyAvaMti ' ityAhi. , zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 11 karmasamArambhahetuH 415 mUlam- eyAvaMti savvAvaMti logasi kammasamAraMbhA parijANiyanyA bhavati // sU. 11 // chAyA-etAvantaH sarve loke karmasamArambhAH parijJAtavyA bhavaMti ||suu. 11 // TIkA-'etAvantaH' iti-loke-jinazAsane karmasamArambhAH karmabandhahetavaH kriyAvizeSAH sarve etAvantaH / kRtakAritAnumoditabhedena trividhAnAM karmasamArambhANAM pratyekamatItavartamAnAnAgatatrayabhedena navavidhAnAM punarmanovAkkAyabhedena pratyekaM traividhye sati saptaviMzatirbhaGgA bhavantIti rItyA pUrvakathitasaptaviMzatibhanavantaga na tu tebhyo'dhikA ityarthaH / ete ca karmasamArambhAH parijJAtavyA bhavanti, etatparijJAnArtha yatno vidheya ityarthaH / jJAte sati punaH punarasyAnusmaraNaM karaNIyaM, na tvatra pramAdaH kArya iti bhAvaH / / sU. 11 // karmasamArambhaparijJAnasya phalamAha- jassete.' ityAdi / mUlArtha-jinazAsana meM itane karmasamArambha jAnane yogya haiM // sU. 11 // TokArtha-jinazAsana meM karmabandha ke kAraNa itane hI haiM / kRta, kArita, aura anumodita ke bheda se tIna prakAra ke karmasamArambhoMkA atIta vartamAna aura bhaviSya kAla ke sAtha guNAkAra karane para nau bheda hote haiN| ye nau bheda mana, vacana, kAya ke bhedase sattAIsa bhaGgarUpa ho jAte haiM / isa prakAra sattAIsa taraha ke karmasamArambha jAnane cAhie, inase na kama haiM aura na adhika haiN| unheM jAnane ke lie yatna karanA cAhie / jAna lene ke pazcAt unakA bAra-bAra smaraNa karanA cAhie / isa viSaya meM pramAda nahIM karanA cAhie // 11 // karmasamArambha ke jJAnakA phala batalAte haiM-' jassete' ityAdi / mUlArtha-jinazAsanamAM ATalA kama samAraMbha jANavA gya che (11). TIkAtha-jinazAsanamAM karmabaMdhanAM kAraNa ATalAMja che. karavuM. karAvavuM ane anu. madana ApavuM A bhedathI traNa prakAranA karmasamAraMbhene bhUtakAla, vartamAna ane bhaviSya kAlanI sAthe guNAkAra karavAthI nava bheda thAya che. A nava bheda mana, vacana, kAyAnA bhedathI sattAvIsa bhaMgarUpa thaI jAya che. e pramANe sattAvIsa tarehanA karmasamAraMbhane jANavA joIe. enAthI ochA nathI ane adhika paNa nathI. tene jANavA mATe yatna kare jaIe. jANyA pachI tenuM vAraMvAra smaraNa karavuM joIe. A viSayamAM pramAda nahi kara joIe. (11) samAna jJAnak 50 matAve cha:-'jassete' tyAhi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre mUlam -- jassete logaMsi kammasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNAyakamme - tibemi // sU0 12 // chAyA - yasya ete loke karmasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // sU0 12 // TIkA- 'yasya' iti loke yasya = bhavyajIvasya ete = prAguktAH karmasamArambhAH = jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmaNaH aaH samutpAdakAH, sAvadyakriyAvizeSA ityarthaH parijJAtA bhavanti = ' ete hiMsAdayaH saptaviMzatibhaGgavantaH sAvadyakriyAvizeSA AtmanaH karmabandhe hetavo bhavanti ' ityevaM jJaparijJayA jJAtA bhavanti sa parijJAtakarmA - jJaparijJayA karmabandhanibandhanatvena vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA parityaktasakalasAvadyakriyAvizeSo nizcayena muniH = sarvasAvadhakriyoparatipratijJAvAn bhavatItyarthaH / iti = AtmatattvasvarUpanirUpaNaM, karmabandhahetubhUtasakalasAvadhakriyAsvarUpapradarzanaM, sAvadhakriyAnivRttipurassara munerviharaNaM ceti yat tIrthaGgarasya bhagavato mahAvIrasya 416 mUlArtha - loka meM jo karmasamArambha jAna letA hai, vaha muni nizcaya se parijJAtakarmA hai, aisA maiM kahatA hU~ // sU. 12 // TIkArtha-loka meM jisa bhavya ko pUrvokta karmasamArambha arthAt jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM ke utpAdaka sAvadyavyApAra jJAta ho jAte haiM, arthAt jo pUrvokta sattAIsa bhaMgo vAle hiMsAdika kriyAvizeSoM ko apane karmabandhoM kA kAraNa samajha letA hai, vaha parijJAta - karmA hai / jo jJa-parijJA se karmabandha kA kAraNa samajha kara pratyAkhyAna parijJA se sampUrNa sAvadya kriyAoMkA tyAga karatA hai vaha nizcaya se parijJAtakarmA muni hai / 'tti vemi' iti = isa prakAra kA AtmA ke svarUpa kA nirUpaNa, karmabandha ke kAraNabhUta samasta sAvadya vyApAroM ke svarUpa kA pradarzana, aura sAvadha kriyA ko nivRttipUrvaka mUlA leAkamAM je ka samAraMbhane jANI le che, te muni nizrcayathI parijJAtaubhaa che. me prabhA huM huM chaM. (sU0 12 ) TIkA--lAkamAM je bhavya jIvane pUrvokta kasamArabha arthAt jJAnAvaraNIya Adi ATha karmonA utpAdaka sAvadya vyApAra jANavAmAM AvI jAya che. arthAt je pUrve kahelA satAvIsa bhaMgeAvALA hiMsAkrikriyAvizeSAne potAnA karmabaMdhanuM kAraNa samajI le che te parijJAtakamAM che. je sa-parijJAthI kamA~ dhanuM kAraNa samajIne pratyAkhyAna--parisAthI sampUrNa sAvadya kriyAonA tyAga kare che. te nizcayathI parijJAtakarmo suni che, tti bemi' - iti= yA pramANe AtmAnA svazyanuM nizcaya, umaMdhanA arazubhUta samasta sAvadya vyApAzanA svarUpanuM pradarzana, ane sAvadya kriyAnI nivRttipUrvaka muninuM zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 12 upasaMhAraH 417 sakAzAnmayA sAkSAt zrutaM tad bravImi-kathayAmi na tu svabuddhiparikalpitam / yataH svabuddhayA kathane zrutajJAnasyAvinayo bhavati, kiJca-chadmasthAnAM dRSTayopyapUrNA bhavanti tasmAd yathAbhagavatmatipAditameva tvAM bravImi-upadizAmItyarthaH / atra sagrahagAthA "suaNANassa aviNao, pariharaNijjo suhAhilAsIhi / chaumatthANaM diTThI, puNNA Natthi-tti sUiyaM iiNA // 1 // " iti / sAvadhakriyAyAH SaGjIvanikAyaM prati zastravadupaghAtakatayA sAvadhakriyAsvarUpabodhakasya prathamAdhyayanasya zastraparijJayA vypdeshH|| sU. 12 // ___ prathamAdhyayanasya prathamodezaH sampUrNaH // 1-1 // munikA vicaranA jo tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke sannikaTa maiMne sAkSAt sunA hai vahI 'bravImi'=maiM kahatA hU~, apanI buddhise kalpita nahIM kahatA / apanI buddhise-tIrtha karakI vANI kI apekSA na rakhate hue kathana karane se zrutajJAna kA avinaya hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki chadmastha kI dRSTi bhI apUrNa hotI hai, ataH bhagavAn dvArA pratipAdita tattva hI maiM tuma se kahatA huuN| yahA~ yaha saGgrahagAthA hai: "sukha ke abhilASI bhavyoM ko zrutajJAna ke avinaya kA tyAga karanA cAhie chadmasthoM kI dRSTi pUrNa nahIM hotI, aisA yahA~ 'iti' zabda se sUcita kiyA gayA hai " // 1 // sAvadya kriyA SaDjIvanikAya ke lie zastra ke samAna ghAtaka hai, ataH sAvadha kriyAke svarUpake bodhaka isa prathama adhyayana kA zastraparijJA nAma huA hai / sU. 12 // prathama adhyayanakA prathama uddeza sampUrNa // 1-1 // vicaravuM. je tIrthakara bhagavAna mahAvIra pAse meM sAkSAt sAMbhaLyuM che, teja 'bravImi' huM huM chu, potAnI muddhithI 4hipata to nathI. pAtAnI bhuddhithiitIrthakaranI vANInI apekSA nahI rAkhIne kahIe te kRtajJAnane avinaya thAya che. bIjI vAta e che ke -AsthanI daSTi paNa apUrNa hoya che, te kAraNathI bhagavAna dvArA pratipAdana karAeluM tatvaja huM tamane kahuM chuM. ahiM A saMgrahagAthA che.- sukhanA abhilASI bhavyae zratajJAnanA avinayane tyAga kara joIe. chabhasthAnI haSTi pUrNa hAya nAhI. me pramANe 'iti' za74thA sUcanA 42vAmA mAvI che."(7) sAvadya kriyA SaDUjIvanikAya mATe zastra (hathIAra) samAna ghAtaka che. e kAraNathI sAvadya kriyAnA svarUpano bedha karAvanAruM A prathama-adhyayana che, tenuM zastraparijJAnAma paDayuM che. nAmaka prathama adhyayanano prathama udeza saMpUrNa (1-1) pra. A.-53 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 atha prathamAdhyayanasya dvitIyoddezaH / " prathamoddeze sAmAnyarUpeNAtmanaH svarUpaM nirUpitam tasyaiva vizeSarUpeNa bodhanAya dvitIyadezaH prArabhyate, tasyedamAdisUtram -' aTTe' ityAdi / tathA - iha ' pUrvabhavasmRtirUpaM viziSTaM jJAnaM na bhavati keSAMci'- diti prathamoddeze nigaditam, atha tat kathaM na bhavatIti jijJAsAyAmucyate - ' aDDe ' ityAdi / prathama adhyayanakA AcArAGgasUtre dvitIya uddeza // pahale uddeza meM sAmAnyarUpase AtmA ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai / aba vizeSarUpa se AtmA kA svarUpa samajhAne ke uddezya se dUsarA uddeza Arambha kiyA jAtA hai, usakA yaha AdisUtra hai-' aDDe ' ityAdi / tathA - pahale uddezameM batalAyA gayA thA smaraNarUpa viziSTa jJAna nahIM hotA / vaha jJAna kahate haiM - ' aDDe ' ityAdi / zrI AcArAMga sUtra H 1 ki - kinhIM - kinhIM jIvoM ko pUrva bhava kA kyoM nahIM hotA ? aisI jijJAsA hone para pahelA adhyayananA bIjo uddeza. pahelA uddezamAM sAmAnyarUpathI AtmAnA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have vizeSarUpathI AtmAnuM svarUpa samajAvavAnA uddezathI khIjA uddezana AraMbha 4zvAmAM Ave che, tenuM yA mAhisUtra che - ' aTTe' ityAdi. - tathA--pahelA uddezamAM khatAvavAmAM Avyu che ke-kAI-kAI jIvAne pUrvabhavanA smaraNurUpa viziSTa-uttama asAdhAraNa jJAna thatu' nathI. te jJAna kema thatuM nathI ? zevI lajJAsA thavAthI uhe che:-' aTTe' ityAhi.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.2 sU. 1 viziSTajJAnAbhAvakAraNam 419 tathA-ayamAtmA parijJAtakarmatayA sakalasAvadhakriyAnivRttaH san munirbhavatItyupadiSTam , atha yaH punaraparijJAtakarmA sa khalu kIdRzo bhavatItyAkAGkSAyAmAha-'aTTe' ityaadi| aTTe loe parijuNNe dussaMvohe avijANae, assi loe pavvahie tattha tattha puDho pAsa, AturA assiM paritAveti ||muu. 1 // chAyAAtaH lokaH pariyUnaH ( parijINaH ) duHsaMbodhaH avijJAnakaH asmin loke pravyathite tatra tatra pRthak pazya, AturA asmin paritApayanti // mU. 1 // tathA yaha kahA jA cukA hai ki AtmA karmoM kA svarUpa samajha kara, aura samasta sAvadya vyApAroM se virata ho kara muni ho jAtA hai, magara jisane karmoM kA svarUpa nahIM samajhA hai, usa AtmA kI kaisI sthiti hotI hai ? aisI jijJAsA hone para kahate haiM'aTTe' ityaadi| mUlArtha-(karmabandha kA svarUpa na samajhane vAlA ) Arta loka parijIrNa hai-asamartha hai, bodha pAne me azakta hai, ajJAna hai, isa loka meM vyathita hai, pRthak-pRthak jIvoM ko dekho / ve Atura-ajJAnI-hokara jIvoMko paritApa pahu~cAte haiM // 1 // tathAe pramANe kahI cUkyA chIe ke AtmA karmonA svarUpane samajIne ane samasta sAvadya vyApArathI virata (dara) thaIne muni thaI jAya che, paNa jeo karmonA svarUpane samajyA nathI te AtmAnI sthiti kevI thAya che? evI jIjJAsA thavAthI 49 cha:-'aTTe' tyAdi mUlAtha-(karmabaMdhanA svarUpane nahI samajavAvALA) Aleka parijIrNa che. asamartha che. bodha pAmavAmAM azakta che. ajJAna che. A lekamAM duHkhI che. jAdA-jUdA ine jue te Atura-ajJAnI thaIne ane paritApa pahoMcADe che. (1) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 TIkA AcArAGgamutre lokaH = pRthivyAdiSaDjIvanikAyaH khalu jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmabandhahetubhUtasAvadya kriyA vizeSa svarUpAnavabodhena ArtaH = viSayasukhatRSNAvyAkulo bhavati / ata eva paridyUnaH = zArIramAnasAdiduHkhAnalasaMtaptaH / yadvA - parijIrNaH - kSAyApazamikabhAvAbhAvena mokSamArgapravRttAvakSamaH, ata eva - duHsaMbodhaH = brahmadattavaccaraNakaraNazikSAM grahItumasamarthaH, ata eva avijJAnakaH = samyagjJAnarahito bhavati, ata eva pUrvabhavasmRtirUpamapi viziSTaM jJAnaM na bhavatIti bhAvaH / 'pazya' iti padena ziSyeti saMbodhanapadasyAdhyAhAraH- he ziSya ! pravyathite = pUrvopArjitakarmodayena kSudhA TIkArtha-loka arthAt pRthivIkAya Adi chaha prakAra ke jIva, jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM ke bandhake kAraNabhUta sAvadha vyApAroM kA svarUpa na samajhakara Arta hote haiM - viSayasukha kI tRSNA se vyAkula hote haiM / ataeva ve zArIrika aura mAnasika duHkhoM kI Aga se saMtapta haiM / athavA kSAyopazamika bhAvoM ke abhAva ke kAraNa mokSamArga meM pravRtti nahIM kara sakate / isI kAraNa ve brahmadatta kI taraha caraNa aura kAraNa kI zikSA lene meM bhI asamartha haiM / aise jIva avijJAnaka arthAt samyagjJAna se rahita hote haiM, isI kAraNa unheM pUrva bhava kI smRtirUpa viziSTa ( jAtismaraNa ) jJAna bhI nahIM hotA / 'pazya ' ( dekho ) isa pada ke dvArA ziSya ke saMbodhana kA adhyAhAra kiyA gayA hai / he ziSya ! pUrvopArjita karmoM ke udaya se bhUkha, vyAsa, trAsa, iSTaviyoga, TIkA--lAka arthAt pRthvIkAya Adi cha prakAranA jIvasamUha jJAnAvaraNu Adi ATha prakAranA karmAMnA baMdhanA kAraNe sAvadya vyApArAnA svarUpane nahi samajIne A thAya che. viSaya sukhanI tRSNAthI vyAkula thAya che. te kAraNathI te zArIrika ane mAnasika duHkhAnI AgathI saMtapta-khUkhatapelA che. athavA kSAyeApazamika bhAvAnA abhAvanA kAraNe mekSamArgImAM pravRti karI zakatA nathI, e kAraNathI te brahmadattanI peThe caraNu ane karaNanI zikSA levAmAM paNa asamartha che, evA jIva vijJAna arthAt sabhyajJAnathI rahita hoya che. A kAraNathI tene pUrvabhavanI smRtirUpa viziSTa (latisbharakha) jJAna yazu zrutuM nathI. zrI AcArAMga sUtra H 1 'pazya' (heyo-luvo) yA pahathI ziSyanA sabhyodhananuM madhyAhAra avAmAM yAvyu che; he ziSya ! pUrvopArjita ubhaunA udhyathI lUma, tarasa, trAsa, ISTaviyoga,
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 1 viziSTAjJAnAbhAvakAraNam 421 pipAsA-trAsa-priyaviyogA-''dhi-vyAdhi-paripIDite, asmin loke tatra-tatra sarva prANiSu pRthak-pratyekaM pazya / AturAH viSayasukhatRSNAvyAkulA ajJAninaH asmin loke paritApayanti-pRthivyAdijovAn paripIDayanti, iti pazyetyarthaH / yadvA-lokaH-paDjIvanikAyaH, AtaH paripIDitaH astIti zeSaH / kutaH kAraNAd AtaH ? ityata Aha-' parijuNNe' iti / yataH parijIrNaH mokSa mArgapravRttAvakSamaH / kathaM parijIrNaH ? ityata Aha-'dussaMbohe' iti, yato duHsaMbodhaH brahmadattavacaraNakaraNazikSA grahItumasamarthaH / duHsaMbodhaH kuto'stI ?tyata Aha-yataH-avijJAnakaH-vijJAnarahitaH, pUrvabhavArjitaghoratarahiMsAdiduritakarma mAnasika pIDA, zArIrika pIDA Adi se pIDita isa loka meM jahA~ pRthak-pRthak prANiyoM ko dekho| ve viSayasukha ke lie vyAkula evaM jJAnahIna ho kara saMsAra meM saMtApa bhoga rahe haiM / ve pRthivIkAya Adi jIvoM ko pIDA pahuMcAte haiM ( yaha dekho)| athavA-Sar3ajIvanikAyarUpa yaha loka Arta hai-pIDA bhugata rahA hai| yaha kisa kAraNa se Arta hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki vaha parijIrga arthAt mokSamArga meM pravRtti karane meM asamartha hai| yaha parijINa kyoM hai ? isa kA samAdhAna yaha hai kivaha duHsaMbodha hai arthAt brahmadatta kI bhAti caraNa-karaNa kI zikSA grahaNa karane meM azakta hai / vaha duHsaMbodha kyoM hai ? isa kA kAraNa yaha hai ki-vaha jJAnahIna hai arthAta pUrvabhava meM upArjana kiye hue ghoratara hiMsA Adi pApakarmoke vaza ho kara evaM atyanta mAnasika pIDA, zArIrika pIDA, AdithI pIDita A lekamAM jyAM-tyAM judA-judA prANIone juo, te viSayasukha mATe vyAkula evaM jJAnahIna thaIne saMsAramAM saMtApa bhogavI rahyA che. te pRthivIkAya Adi ne pIDA pahoMcADe che. te jue. athavA SaDUjIvanikAyarUpa A leka Ad che-pIDA bhegavI rahyA che. te zuM kAraNathI A che? A praznano uttara e che ke te parijI arthAt mokSa mArgamAM pravRtti karavAne asamartha che. te parijINuM zA mATe che? tenuM samAdhAna e che ke-te dukasaMbaMdha che, arthAt gharanI pramANe caraNa-karaNanI zikSA grahaNa karavAmAM azakta cha. ta hu:samAdha // bhoTa cha 1 tenu // 26 me cha :-te jJAnahIna cha. arthAt pU. bhavamAM upArjana karelA gheratara hiMsA Adi pApakarmone vaza thaIne. ema-e pramANe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 AcArAnasUtre vazataH pragADha mithyAtvamohanIyodayAt pragADhamohAkrAnta ityarthaH / evaM svakarmavazataH paripIDitamapi nitAntadayanIyamapi rAgadveSamohAndhAH paritApayantItyAha-asmin loke' ityAdi / asya vyAkhyA pUrvavat bodhyA / 'pazya' iti padena bhAgavatA mAM saMbodhya yathopadiSTaM tathA kathayAmIti jambUsvAminaM zrIsudharmA svAmI matibodhayati / 'pravyathite ' iti vizeSaNapadaM ca svasvakarmaNaiva ca svasvakarmaNaiva nAnAvidhavedanAsamanvitAnAmapi pRthivyAdiSaDjIvanikAyAnAM paripIDane viSayasukhatRSNAkrAntAnA gADhe mithyAtvamohanIya ke udaya se mohayukta hai / isa prakAra apane karmoM se pIDita aura atyanta dayanIya pRthvIkAya Adi jIvoM ko rAga-dveSa aura moha se andhe puruSa pIDA pahuMcAte haiM / ' asmin loke ' - ( isa loka meM ) ityAdi kI vyAkhyA pahale ke samAna samajha lenA cAhie. 'pazya' (dekho ) isa pada se zrIsudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM ki mujhe saMbodhana karake bhagavAn ne jaisA upadeza diyA hai vaisA hI maiM kahatA hU~ / 'pravyathite ' pada se yaha sUcita kiyA gayA hai ki- becAre SaTUkAya ke jIva apane-apane karmoM ke kAraNa nAnA prakAra kI vedanAe~ bhoga hI rahe haiM, isa para bhI viSaya - sukha ke lolupa loga unheM aura satAte haiM / unheM duHkhI dekha kara bhI inake atyanta gADhA mithyAtvamAhanIyanA udayathI mAhayukta che. e prakAre peAtAnA karmothI pIDita ane atyanta dayApAtra pRthvIkAya Adi jIvAne rAga-dveSa ane mAhathI aMdha thayesa cu3Sa thIDA paDathADe che 'asmin loke' (yA boumAM) ityAhinI vyAyyA prathama pramANe samajI levI joIe. 'pazya' (lumo) mA pahathI zrI sudharmA svAmI bhyUsvAmIne he che :mane saMedhana karIne bhagavAne jevA upadeza ApyA che tevAja huM kahu' ' pravyathite ' yahathI me sUcita zvAmAM Ave che :- miyArA SaDAyanA lava pAta-peAtAnA karmonA kAraNe nAnA prakAranI vedanAe bhAgavIja rahyA che. te uparAMta pazu viSayasukhanA lAlupa mANaso, tene vadhAre satAve che. tene du:khI joI ne paNa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 2 pRthvIkAyasamArambhaH 423 mAturANAM hRdayaM manAgapi na dravati, pratyuta mRgAn kSudhitavyAghra iva te pRthivyAdiprANigaNaM praNighnanti, iti saMsUcayati // sU. 1 // tatra SaDjIvanikAyarUpe loke prAthamyAt pRthivIkAyasyAdhikAramAha-saMti pANA' ityaadi| mUlamsaMti pANA puDho siyA lajjamANA puDho pAsa / aNagArAmo-tti ege pavayamANA jamiNaM virUkrUvehi satthehiM puDhavikammasamAraMbheNaM puDhavisatthaM samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsai / mU. 2 // chAyAsanti prANAH pRthak zritAH lajjamAnAH pRthak pazya / anagArAH sma iti eke pravadamAnAH, yadidaM virUparUpaiH zastraiH pRthivIkarmasamArambheNa pRthivIzastraM samArambhamANA anyAn anekarUpAn prANAn vihiMsanti / / 2 // mana meM dayA nahIM AtI, pratyuta bhUkhA vAgha jaise mRgoM ko mAratA hai usI prakAra viSayalolupa loga una jIvoM kI hiMsA karate haiM / sU. 1 // SaDjIvanikAyarUpa loka meM pRthvIkAya pahalA hai, ataH pRthvIkAya kA adhikAra kahate haiM:-'saMti pANA' ityAdi / mUlArtha-pRthvI meM alaga-alaga prANI haiM / pRthvIkAya ke AraMbha kI nivRtti karane vAloM ( muniyoM ) ko pRthak samajho / 'hama anagAra haiM ' isa prakAra kahanevAle dravyaliMgI nAnA prakAra ke pRthvIzastroM se pRthvIkarma kA samArambha karake pRthvIzastra kA samArambha karate hue aneka prakAra ke anya prANiyoM kI bhI hiMsA karate haiM // sR. 2 // tenA manamAM dayA AvatI nathI, paraMtu bhUkhe vAgha jema mRgone mAre che, te pramANe viSaya-lolupa leka te jIvonI hiMsA kare che. (1) vajIvanikAyaya lekamAM pRthvIkAya prathama che, te kAraNathI pRthvIkAyane madhi2 4 cha:-'saMti pANA' tyAhi. malAtha-pRthvImAM alaga-alaga prANI che. pRthvIkAyanA AraMbhanI nivRtti 42vA (muniyA)ne hI ant. 52'tu 'ma mn||2-saadhu muni chI.' 2 // prakAranuM kahevAvALA dravyaliMgI (veSa dhAraNa karanArA) nAnA-prakAranA zothI pRthvI karmane samAraMbha karIne pRthvIne AraMbha karatA thakA aneka prakAranA anya prANImAnI para sA 42 cha. (2) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 AcArAgasUtre - TIkA prANAH-prANAH santi yeSAmityartha'ntyayaH, prANina ityarthaH / pRthakbhinnabhinnatayA zritAH svasvazarIrAdhiSThitAH santi / yadvA-zritAH-pRthivyAzritAH= aGgulAsaMkhyAtabhAgapramANasvazarIrAvagAhinaH pRthivyAmavasthitAH pRthivIkAyikAH, prANA: jIvAH, pRthak-pRthagbhAvena santi, iti pazya / idamuktaM bhavati-pRthivyA ekadevatArUpatvaM manyamAnA bhrAntAH, vastutastu pratyekazarIrarUpANAmasaMkhyAtapRthivIkAyikajIvAnAM samudAyaH pRthivI / evaM ca pRthivI sacittA'nekajIvAdhiSThitA ceti / atha dvArapadarzanena vastusvarUpaM samyag nirNIyate tasmAd dvAraNi TIkArtha-prANa kA artha hai praannii| prANI pRthak-pRthak Azrita haiM arthAt alaga-alaga prANI apane-apane zarIra meM rahate haiM / athavA 'zrita' kA artha hai-pRthvI meM Azrita / aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga avagAhanA vAle jIva pRthvI-Azrita haiM, aise pRthvIkAya ke jIva pRthak-pRthak haiM / yaha dekho| tAtparya yaha hai ki pRthvI ko eka hI devatA mAnane vAle loga bhrama meM haiN| vAstava meM pRthvI pratyeka zarIra vAle asaMkhyAta pRthvIkAyika jIvoM kA piMDa hai| isI prakAra pRthvI sacitta hai aura aneka jIvoM se adhiSThita hai| dvAroM ke pradarzana se vastu kA svarUpa spaSTa ho jAtA hai, ataH yahA~ dvAra TIkAtha-prANane artha prANI che. prANI pRthaka pRthaka Azrita che, arthAt sasasa-prANI pAta-pAtAnA zarIramA 29 cha. mathA 'zrita'na matha che. pRthvImAM Azrita AMgalanA asaMkhyAtamAM bhAganI avagAhanAvALA e jIva pRthvI-Azrita che. evA pRthvIkAyanA jIva jUdA-jUdA che te juo. tAtparya e che ke -pRthvIne ekaja devatA mAnavAvALA leka bhramamAM che vAsta vika rIte te pRthvI pratyeka zarIravALA asaMkhyAta pRthvIkAyika jIne piMDa che. A pramANe pRthvI sacitta che, ane aneka jIthI adhiSThita che. kAranA pradarzanathI vastunuM svarUpa spaSTa thaI jAya che, eTale ahiM dvAra batA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA abhya. 1 u. 2 su. 2 pRthivIkAyasvarUpam 425 pradarzyante - (1) lakSaNaM, (2) prarUpaNA, (3) parimANaM, (4) vadhaH, (5) zastram, (6) upabhoga:, (7) vedanA, (8) nivRttizcetyaSTau / uktaJca 66 lakravaNa 9 prarUvaNA 2 khalu, parimANaM 3 vaha 4 taheva satthaM 5 ca / uvabhoga 6 veyaNAvi 7 ya, nivvattI 8 aTTha dArAI // 1 // " (1) lakSaNadvAram - nanu pRthivI sacetanA'stItyatra kiM pramANam ? ucyate - anumAnameva tAvatprathamaM gRhANa | pRthivI sacetanA tadadhiSThitazarIropalabdheH gavAzvAdivat / batalAye jAte haiM- 1) lakSaNa, (2) prarUpaNAM, (3) parimANa, (4) vadha, (5) zAstra, (6) upabhoga, (7) vedanA, aura (8) nivRtti / ye ATha dvAra haiM / kahA bhI hai " lakravaNa 1 parUvaNA 2 khalu parimANaM 3 vaha 4 taheva satthaM ca 5 / upabhoga 6 veyaNAvi 7 ya, nivvittI 8 aTTha dArAI // 1 // " iti / lakSaNa, prarUpaNA, pariNAma, vadha, zAstra, upabhoga, vedanA aura nivRtti, ye ATha dvAra kahe gaye hai | // 1 // zaMGkA - pRthvI sajIva hai isa viSaya meM kyA pramANa hai ? samAdhAna-- pahale anumAna pramANa hI lIjie - pRthvI sacetana hai, kyoM ki usameM cetanA se adhiSThita zarIra kI upalabdhi hotI hai, gAya aura azva ke samAna / vavAmAM Ave che }:-(1) lakSaNu, (2) pra3paNA, (3) paribhANu, (4) vadha, (4) zastra, (9) upaloga, (7) vehanA bhane (8) nivRtti, mAmA dvAra che uddhuM pazu che hai: lakkhaNa 1 parUvaNA 2 khalu parimANaM 3 vaha 4 taheva satthaM ca 5 / uvabhoga 6 veyaNAvi 7 ya, nivvittI 8 aTTha dArAI // 1 // " iti / 66 'lakSaNa, a3paNA, paribhASa, vadha, zastra, upaloga behanA bhane nivRtti samA dvAra hyA che." (1) 66 (1) lakSazadvAra zakAH--pRthvI sajIva che, e viSayamAM zuM pramANa che? samAdhAnaH--prathama anumAna pramANane laI e-pRthvI sacetana che. kAraNa ke temAM cetanAthI adhiSThita zarIranI upalabdhi thAya che. gAya ane azvanI samAna, pra. A. 54 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 426 AcArAsatre kiJca-jIvasya yAni lakSaNAni tAni pRthivIkAyasya santi, kevalamatrastyAnaddhinAmadarzanAvaraNakarmodayAdupayogazaktirjJAnadarzanarUpA nAsti vyaktA ityavyaktarUpeNopayogo varttate |tthaudaarik-tnmishr-kaarmnnshriiraatmkH kAyayogo vRddhayaSTivat tasyAlambanAya varttate / tathA mAnasikacintAvizeSavatsUkSmA AtmapariNAmavizeSarUpA adhyavasAyAstatra santi / tathA sAkAropayogAntargatamatizrutarUpamajJAnadvayaM ca tatrAsti / tathA sparzanendriyamAtrasya sadbhAvAdacakSurdarzanaM ca / tathA sevAtasaMhananaM, candramamUrasaMsthAnaM vAsti / tathA-mithyAtvAdisadbhAvAdaSTavidhakarmabandho'pi / kRNNanIla dUsarI bAta yaha hai ki-jIva ke jo lakSaNa haiM ve saba pRthvI meM pAye jAte haiN| hAM, pRthvIkAya meM styAnardvinAmaka darzanAvaraNa karma ke udaya se jJAna-darzanarUpa upayogazakti prakaTarUpa meM nahIM hai / pRthvI meM avyaktarUpa se upayoga rahatA hai| tathA audArika audArikamizra aura kArmaNa zarIrarUpa kAyayoga vRddhapuruSa ko lakaDIke samAna usa ke Alambana ke lie vidyamAna hai / pRthvI meM AtmA ke pariNAma mAnasikacintArUpa adhyavasAya bhI maujUda hai| ___ pRthvI meM sAkAra-upayoga ke antargata mati aura zrata-ajJAna bhI pAye jAte haiN| akelI sparzanendriya hone se acakSudarzana bhI hai| aura sevAta saMhanana, evaM candramasUra saMsthAna bhI hai| mithyAtva Adi kAraNa vidyamAna hone se ATha prakArakA karmabandha hotA hai / kRSNa, nIla, kApota aura taijasa ye cAra lezyAe~ bhI pRthvIkAya meM haiM / bIjI vAta e che ke-jIvanA je lakSaNa che te sarva pRthvImAM jovAmAM Ave che. hA. pRthvIkAyamAM sthAnadhinAmaka darzanAvaraNIya karmanA udayathI jJAna-darzanArUpa upagazakti prakaTa rUpamAM nathI. pRthvImAM avyakta rUpamAM upaga rahe che. tathA audyArika dArikamizra ane kAmaNa zarIrarUpa kAyara vRddhapurUSanI lAkaDI samAna tenA AlaMbana mATe vidyamAna che. pRthvImAM AtmAnA pariNAma, mAnasikacittArUpa adhyavasAya paNa mojuda che. pRthvImAM sAkAra upaganA antargata mati ane zrata ajJAna paNa jovAmAM Ave che. ekalI spazendriya hovAthI acakSudarzana paNa che. ane sevA saMhanana, e pramANe candra-masUra saMsthAna paNa che. mithyAtva Adi kAraNa vidyamAna hovAthI ATha prakAranAM karmabaMdha paNa thAya che. , nIra, pota, mane tesa. mA yA2 vezyAyo 55 pRthvIyamA cha. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.2 mU. 2 pRthivIkAyasvarUpam 427 kApotataijasalezyAcatuSTayaM, mUkSmapRthivIkAyasyAdyalezyAtrayam / tathA-AhArAdisajJA api / tathA-vedanAkaSAyamAraNAntikasamuddhAtA'sajJitvaM, npuNskvedH| paryApticatuSTayam / tathA pRthivIkAyajIvA nirantaraM satatamucchvasanti niHzvasanti ca / evamupayogAdizvAsocchvAsAntajIvalakSaNa samanvitatvAnmanuSyavatpRthivIsacittA'stIti siddham / nanu-upayogAdIni jIvalakSaNAni pRthivIkAyajIveSu kacinnopalabhyante, tathA sati-asiddhenaiva upayogAdijIvalakSaNena kathaM pRthivyAH sacittatvaM sAdhyate / ucyate-pRthivIkAyajIveSumAsantumuvyaktAnyupayogalakSaNAni, avyaktAni sUkSma pRthvIkAya meM Adi kI tIna lezyAe~ haiM / AhAra Adi saMjJAe~ bhI usameM haiN| pRthvI meM vedanA kaSAya aura mAraNAntika samuddhAta haiM, asaMjJIpana hai, napuMsaka veda hai aura cAra paryAptiyA bhI haiM, pRthvIkAya ke jIva nirantara zvAsocchAsa lete rahate haiM / isa prakAra upayoga se lagAkara zvAsozvAsa paryanta jIva ke lakSaNoM se yukta hone ke kAraNa pRthvI manuSya ke samAna sacitta hai, yaha bAta siddha huI / zaGkA-jIva ke lakSaNa upayoga vagairaha pRthvIkAya ke jIvoM meM kahIM bhI upalabdha nahIM hote / aisI sthiti meM vahA~ upayoga Adi jIva ke lakSaNoM kA honA asiddha hai| asiddha kathana se pRthvI kI sacittatA kisa prakAra siddha ho sakatI hai ? ___samAdhAna-pRthvIkAya ke jIvoM meM bhalIbhA~ti vyakta upayoga Adi lakSaNa bhale sUkSmapRthvIkAyamAM AdinI traNa lezyAo che. AhAra Adi saMjJAo paNa temAM che. pRthvImAM vedanA, kaSAya ane mAraNAntikasamuddaghAta che. asaMjJIpaNuM che. napusaka veda che ane cAra paryAptio paNa che. pRthvIkAyanA jIva niraMtara zvAsa letA rahe che. A pramANe upagathI laIne zvAsa paryata javanA lakSaNothI yukta hevAthI pRthvI manuSya pramANe sacitta che. te vAta siddha thaI zaMkA-jIvanuM lakSaNa upaga vagere pRthivIkAyanA jIvamAM kaI sthaLe upalabdha thatAM nathI. evI sthitimAM jyAM upaga Adi jIvanA lakSaNenuM hovuM te nakakI nathI. e asiddha kathanathI pRthvInI sacittatA kevI rIte siddha thaI zake che? samAdhAna-pRthivIkAyanA jemAM sArI rIte spaSTa vyakta upaga Adi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 AcArAGgasUtre tu tatra santyeva, yathA-kasyacinmanuSyasya atyutkaTamadirAtipAnajanitapittodayamUrchitasya cetanAyA avyaktatve'pi na tasyAcittarUpatA vijJAyate, evaM pRthivIkAyajIveSvavyaktacetanA saMbhavati / na cAvyaktacetanA'bhivyAkamucchvAsAdikaM madyamUrchitamanuSyasya sacittatvamAvedayati, iha tu na kiJciccetanAlakSaNaM lakSyata iti vAcyam / ___ yathA manuSyazarIre kSatasthAnaM mAMsAdiriktamapi pazcAtkSatAdinivRtau svayaM bhriyate, tathaiva khanitaM khanibhUmyAdikaM sajAtIyAvayavairdhiyamANaM dRzyate / hI na hoM, magara avyaktarUpa meM to vidyamAna haiM hI / jaise koI manuSya khUba nasailI madirAkA DaoNTakara pAna kara le aura pitta ke prakopa se mUcchita ho jAya to usako bhI cetanA avyakta ho jAtI hai, phira bhI use acitta (acetana) nahIM kahA jA sakatA / isI prakAra pRthvIkAya ke jIvoM meM avyakta cetanA hai| zaGkA-avyakta cetanA ke bodhaka ucchAsa vagairaha madyamUJchita manuSya kI sacittatA ko prakaTa karate haiM; magara yahA~ ( pRthvImeM) to cetanA kA koI bhI lakSaNa nahIM dikhAI detA / aisI sthiti meM pRthvI kI sacetanatA kisa prakAra mAnI jAya ? samAdhAna-jaise-manuSya ke zarIra meM ghAva ho jAtA hai to usa sthAna meM mAMsa Adi nahIM rahatA / pazcAt ghAva miTa jAne para vaha bhara jAtA hai / isI prakAra khodI huI khAna Adi kI bhUmi apane sajAtIya avayavoM se bharajAtI dikhAI detI hai| lakSaNa bhale na hoya, parantu avyakta rUpamAM te vidyamAna cheja. jema keI manuSya khUba peTabharIne ghaNuM nIsAvALI madirAnuM pAna karI le ane pittanA prakopathI mUchita thaI jAya te tenI paNa cetanA avyakata thaI jAya che, eTale tene acitta kahI zakatA nathI. e pramANe pRthvIkAyanA jIvomAM avyakta cetanA che. zaMkA-avyakta cetanAnA bedhaka tarIke usa vagere manuSyanI sacittatAne pragaTa kare che paraMtu ahiM (pRthvImAM) te cetanAnuM kaI paNa lakSaNa jovAmAM AvatuM nathI. evI sthitimAM pRthvInI sacetanatA kevI rIte mAnI zakAya ? samAdhAna-jevI rIte manuSyanA zarIramAM ghAva-uMDe jakhama thaI jAya che te te sthAnamAM mAMsa Adi rahetuM nathI. pAchaLathI ghAva rUjhAI jatAM te mAMsathI bharAI jAya che. e pramANe khedelI khANanI bhUmi potAnA sajAtIya avayathI bharAI jAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 mU.2 pRthivIkAyasvarUpam 429 evaM ca manuSyavad vraNasthAnabharaNarUpasya cetanAlakSaNasya pRthivIkAye'pi sattvAt / yadvA-pRthivI sajIvA, dainikagharSaNopacayasaMdarzanAt, caraNatalavat , tadyathA-caraNatalaM ghRSyate puSyati ca, tadvat pRthivyapi pratyahaM ghRSyate, upacIyate ca; tasmAttasyAH sajIvatvam / ___athavA-vidrumapASANirUpA pRthivI sacetanA, kAThinye satyapi vRddhayAdidarzanAt , zarIrasthitAsthyAdivat / tadyathA-zarIrasthitamasthyAdikaM kamaThapRSThakaThina sadapi cittavadanubhUyamAnamupacayaM ca gacchat saMdRzyate / evaM vidrumazilAdyAtmikAyAH isa prakAra manuSya ke samAna ghAva kA bharanA bhI cetanA kA eka lakSaNa hai, aura vaha pRthvI kAyameM vidyamAna hai| athavA-pRthvI sajIva hai, kyoM ki usa meM pratidina ghisanA aura upacaya honA dekhA jAtA hai, paira ke tala kI taraha / tAtparya yaha hai ki-jaise paira kA talabhAga ghisatA hai aura phira puSTa ho jAtA hai, usI prakAra pRthivI bhI pratidina ghisatI hai aura bharajAtI hai / ataH pRthivI bhI sajIva hai| ___athavA-mUMgA, pASANa Adi rUpa pRthvI sajIva hai, kyoM ki usameM kaThinatA hone para bhI vRddhi Adi dekhI jAtI hai; jaise zarIra ko haDDI Adi / tAtparya yaha hai ki jaise zarIra kI har3I Adi kachuve kI pITha kI mAti kaThora hone para bhI sacitta mAlUma hotI hai aura upacaya ko prApta hotI huI dikhAI detI hai, isI prakAra mUMgA-zilA te pramANe manuSyanA samAna ghAvanuM bharAI javuM te paNa eka cetanAnuM lakSaNa che, ane te pRthvIkAyamAM vidyamAna che. athavA-pRthivI sajIva che, kAraNa ke temAM pratidina ghasAvuM ane vadhavuM te jovAmAM Ave che, paganA taLIAnI pramANe. tAtparya e che ke-jema paganA taLI. Ane bhAga ghasAya che ane pharI pAchA puSTa thaI jAya che te pramANe pRthivI paNa pratidina ghasAya che ane pharI pAchI bharAI jAya che, tethI pRthivI paNa sajIva che. athavA-muMgA (paravALA) pASANa AdirUpa pRthvI sajIva che kemake-temAM kaThinatA hovA chatAMya paNa vRddhi vagere jovAmAM Ave che. jevI rIte zarIranA hADakAM Adi. tAtparya e che ke-jevI rIte zarIranA hADakAM Adi kAcabAnI pITha jevA kaThera hovA chatAMya paNa sacitta mAluma paDe che, ane vRddhine prApta thatAM hoya tema dekhAya che, te zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 AcArAGgasUtre pRthivyAH kAThinye satyapi vRddhayAdikaM pratyakSaM dRzyate tasmAttasyAH sacetanatvam / atha ca vidrumAdyAtmikA pRthivI sacittA, chedAdau tatsajAtIyadhAtRtpattidarzanAt, arzo'Gkuravat / tadyAthA - arzaso'Gkure chinne'pi punastatsamAna evAGkaraH prAdurbhavati, evaM vidrumazilAdyAtmikAyAH pRthivyAH khanyAdau chede'pi tatsajAtIyadhAtubhistadriktabhAgaH paripUryate, tasmAt siddhaM pRthivyAH sacittatvam / kizca - yathA sAsnAviSANAdyavayavasaMghAtAnAM gomahiSyAdizarIrANAM chinnabhinno-tkSipta - spRSTa-dRSTa-dravyatvena jIvazarIratvaM tathaiva pRthivyAdInAM pratyakSadRSTaM AdirUpa pRthvI meM, kaThinatA hone para vRddhi Adi pratyakSa dikhAI detA hai / isa kAraNa pRthivI sacitta hai / athavA-mU~gA Adi pRthvI sacitta hai, kyoM ki usakA chedana hone para vahAM usI kI sajAtIya dhAtu utpanna hotI hai, arza ( massA) ke aMkura ke samAna, jaise arza ke aMkura ekavAra kATa dene para bhI phira vahA~ usI jAti ke aMkura utpanna ho jAte haiM, usI prakAra mUMgA - zilA Adi rUpa pRthivI kA khAna Adi meM chedana kara dene para bhI usI kI sajAtIya dhAtuoM se yaha khAlI sthAna bhara jAtA hai, ataH pRthivI kI sacittatA siddha huI / aura bhI lIjie - jaise sAsnA ( gAyake gale meM laTakane vAlI camaDI) sIga Adi avayavoM kA samudAyarUpa gAya, bhaiMsa Adi ke zarIra chinna bhinna, utkSipta, spaSTa, dRSTa aura dravyatva ke kAraNa jIva ke zarIra haiM, isI prakAra pRthivI Adi meM pratyakSa se pramANe mUgA (paravALAM) zilA Adi rUpa pRthvImAM kaThinatA hovA chatAMya paNa vRddhi Adi pratyakSa jovAmAM Ave che, A kAraNathI pRthvI sacitta che. athavA--bhUgA (paravAjA) Adi pRthvI sacitta che. prema-tenuM chena thavAthI tyAM tenI salatIya dhAtu, utpanna thAya che, arza (bhassA ) nA aMkura pramANe, prema arjunA aMkura ekavAra kApI nAMkhavA chatAMya paNa karIthI tyAM te jAtinA aMkura utpanna thAya che, te pramANe gA--zilA AdirUpa pRthvinuM khANu AdimAM chedana karI devA chatAMya paNa tenI sajAtIya dhAtuothI te khAlI sthAna bharAI jAya che, te kAraNathI pRthvInI sacittatA siddha thaI. khIjuM paNa pramANu laIe, jema sAsnA (gAyanA gaLAmAM laTakavAvALI cAmaDI) sIMga Adi avayavAnA samudAyarUpa-gAya, bheMsa AdinA zarIra chinna, bhinna, ukSipta, pruSTa, dRSTa, ane dravyatvanA kAraNathI jIvanuM zarIra che, te pramANe pRthvI AdimAM pratyakSa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1. u2. mU. 2 pRthivIkAyasvarUpam 431 chinnatvAdikamapalapituM na zakyate, tasmAtpRthivyAdInAmapi jIvazarIratvaM siddhayati / jIvazarIratvena nirUpitatvAcca pRthivyAdInAmapi karacaraNasaMghAtAnAmiva kadAciccaitanya siddhathati, natu sarvathA zAzvatikanirjIvatvaM teSAM saMbhavati, kadAcidacittatvamapi zastropahatatvAdeva bhavati karacaraNAdivaditi / pRthivyAH sacittatve'nekajIvAdhiSThitatve cAgamo'pi pramANam / tathAhi"puDhavI cittamaMtamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA, annattha satthapariNaeNaM" (daza.4 a.) pRthivI cittavatI sajIvA-AkhyAtA bhagavatA kathitA anekajIvA dikhAI dene vAlI chinnatA Adi kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA, ataH pRthivI Adi jIva ke zarIra haiM, isa prakArakA nirUpaNa karane se hAtha paira kI taraha una meM bhI kisI samaya caitanya kA astitva siddha hotA hai, unakI sadaiva aura sarvathA nirjIvatA siddha nahIM ho sakatI / pRthivI Adi kadAcit nirjIva hotI hai so usakA kAraNa zastra kA upaghAta hai / zastra ke prayoga se jaise hAtha-paira Adi avayava nirjIva ho jAte haiM usI prakAra pathvI bhI nirjIva ho jAtI hai| pRthvI sacitta hai aura aneka jIvoM se adhiSThita hai, isa viSaya meM AgamapramANa bhI hai vaha isa prakAra-" pRthvI sacitta kahI gaI hai usameM aneka jIva haiM aura una saba kI sattA pRthak-pRthak hai,-zastrapariNata pathvI ko choDakara " ( daza. 4. a. ) arthAt-pRthvI sajIva hai, aisA bhagavAnane kahA hai / usa meM aneka ekendriya jIva haiM / dekhAI Ave tevI chinnatA Adine apalApa (chatI vastu dekhAya te nA kahevI ke nathI dekhAtI) karI zakAze nahi, e mATe pRthvI Adi paNa jIvanuM zarIra siddha thAya che. pRthvI Adi jIvanAM zarIra che. e prakAranuM nirUpaNa karavAthI hAtha-paganI pramANe temAM paNa koI samaya caitanyanuM astitva siddha thAya che. tenI hamezAM ane sarvathA nirjIvatA siddha thaI zakatI nathI. pRthvI Adi kadAcit nirjIva heya che, te tenuM kAraNa zastrane upaghAta che. (hathiArathI kapAvuM-dAvuM te che) zastranA prayogathI jema hAtha-paga avayava nirjIva thaI jAya che, te pramANe pRthvI paNa nijIva thaI jAya che. pRthvI sacitta che. ane aneka jIvethI adhiSita che. A viSayamAM Agama prabhAra 54 che. te 2 // pramANe: pRthvI sacitta kahevAmAM AvI che, temAM aneka jIva che, ane te sarvanI sattA pR55-555 cha; pariNata pRthvIna na." (zasi4, 4-4) arthAta-pRthvI sajIva che, evuM bhagavAne kahyuM che. temAM aneka ekendriya jIva che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 AcArAgasUtre aneke bahavo jIvA ekendriyA yasyAM sA tathoktA, pRthaksattvA-pRthak pRthagbhUtA aGgalAsaMkhyeyabhAgamAtrazarIrAvagAhanAmAzritya vibhinnarUpeNa sthitAH satvAH sparzanendriyavanto jIvA yasyAM sA tathoktA 'AkhyAtA' iti pUrvoktena sNbndhH| nanu tarhi tathAbhUtAyAM sacittAyAM pRthivyAM gamanAgamanAdikriyAM kurvatAM saMyatAnAmahiMsAtratasya saMrakSaNaM kathaM bhavati pratyutAvazyakaraNIyocAraprasravaNAdikriyayA hiMsaiva bhavati, tasmAdahiMsAtratapAlanaM vandhyAputrapAlanavadasaMbhavam ?-ityata Aha-' annattha satthapariNaeNaM' iti, zastrapariNatAyA anyatra, zastrapariNatAM pRthivIM varjayitvA'nyA pRthivI sajIvA / zasyate hiMsyate prANigaNo'neneti zastraM / yad yasya vinAzakAraNaM tattasya zastramityarthaH / tat dvividhaM dravyabhAvave saba jIva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgakI zarIra-avagAhanAvAle bhinna-bhinna rUpa meM sthita haiM / yahA~ sattva kA artha ekendriya jIva samajhanA cAhie / zaGkA-pRthvI agara sacitta hai to sacitta pRthvI para gamana-Agamana Adi kriyA karane vAle sAdhuoM kA ahiMsAvata kaise sthira raha sakatA hai ? pratyuta mala-mUtra Adi kA tyAga anivArya hai aura isa se hiMsA honA bhI anivArya hai| esI sthiti meM ahiMsA kA pAlana karanA vaMdhyA-putra kA pAlana karane ke samAna asaMbhava hai| samAdhAna-zAstra meM kahA hai-'annattha satthapariNaeNaM' arthAt zastrapariNata pRthvI ko choDakara dUsarI pathvI sacitta hai| jisa ke dvArA prANigaNa kA hanana ho use zastra kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jo jisa ke vinAza kA kAraNa hai, vaha usa te sarva jIva aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI zarIra-avagAhanAvALA bhinna-bhinna rUpamAM sthita che. ahiM sarvane artha e kendriya jIva samajavo joIe. zaMkA-pRthivI agara sacitta che te sacitta pRthvI para javA AvavAnI kriyA karavAvALA sAdhuonuM ahiMsAvrata sthira kevI rIte rahI zake che? ulaTuM malamUtra Adine tyAga anivArya che, tethI hiMsA thavI paNa anivArya che. evI sthitimAM ahiMsAnuM pAlana karavuM te vaMdhyAputranA pAlana karavA samAna asaMbhava che. samAdhAna-zAmA ghucha :- * annattha satthapariNaeNaM' arthAt shpariNata pRthvIne tyajI bIjI pRthvI sacitta che. jenA dvArA prANigaNanuM hanana (nAza) thAya tene zastra kahe che. tAtparya e che ke je jenA vinAzanuM kAraNa che te tenA mATe zastra che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 2 pRthivIkAyasvarUpam 433 bhedAt / tatra dravyazastraM svakAyaparakAyatadubhayalakSaNam / tatra svakAyazavaM pRthivyAH pRthivyeva yathA-kRSNamRttikAyAH zuklamRttiketyAdi / parakAyazastraM jalAgnigomayacaraNazakaTacakrAdi / ubhayakAyazavaM jalAdimizramRttikA / evaM ca zastrapariNatAyAH pRthivyA acittatayA na tatroccAraprastravaNAdikriyayA munInAmahiMsAvratakSatiH / ____ (2) prarUpaNAdvArampRthivIjIvA dvividhAH sUkSmavAdarabhedAt / sUkSmanAmakarmodayAtsUkSmAH, bAdaranAmakarmodayAd bAdarAH, na tu badarAmalakavadApekSikaM sakSmatvaM bAdaratvaM ca / ke lie zastra hai / zastra ke do bheda haiM-dravyazastra aura bhAvazastra / svakAya, parakAya aura ubhayakAyarUpa dravya-zastra hai / pRthvI kA zastra pathvI-svakAyazastra hai jaise kAlI miTTI kA zastra sapheda miTTI hai| parakAyazastra jaise-jala, agni, gobara, caraNa (paga), zakaTa (gADI) kA paiyA Adi / jala Adi se milI huI mRttikA ubhayakAyazastra hai| isa prakAra zastra se pariNata pathvI acitta ho jAtI hai, ata eva usa para mala-mUtra Adi tyAgane vAle muniyoM ke ahiMsAvata meM koI kSati nahIM pahu~catI / (2) prarUpaNA-dvArapRthvI ke sUkSma aura bAdara ke bhedase do prakAra haiM / sUkSmanAmakarma ke udaya se sUkSma aura bAdara nAmakarma ke udaya se bAdara hote haiM / yahA~ sUkSmatA aura bAdaratA bera aura Avale kI taraha sApekSa nahIM samajhanI cAhie / zastranA be bheda che. dravyazastra ane bhAvazastra, svakAya, parakAya ane ubhayakAyarUpa dravyazastra che. pRthvInuM zastra pRthvI svakIya-zastra che, jema kAlI mATInuM zastra sapheda bhATI cha. 524|y- za rabha rAsa, mani, chAna, , gADInu yA mAhi. repANI AdithI maLelI mATI ubhayakAya-zastra che. A pramANe zastrathI pariNata pRthvI acitta thaI jAya che. eTalA mATe tenA para maLa-mUtrAdi tyAga karavAvALA munienA ahiMsAvratamAM keI hAni pahoMcatI nathI. (2) 50 paavaapRthvIkAyanA jIva sUkSama ane bAdaranA bhedathI be prakAranA che. sUkamanAmakarmanA udayathI sUkSama ane bAdaranAmakarmanA udayathI bAdara thAya che. ahiM sUkSamatA ane bAdaratA. bera ane AMbaLAnI pramANe sApekSa samajavI nahi joIe. pra. A.-55 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAsatre tatra sUkSmAH dvividhAH-paryAptA aparyAptAzca, te kajjalakUpikAvat sarvalokavyApinaH / bAdarA api dvidhA-paryAptAparyAptabhedAt / tatra bAdarAH paryAptA aparyAstAca lokasyaikadeze pRthivyaSTakAdho'dhaHpAtAla-bhavana-nakaraprastarAdau santi / te vidvidhAH zlakSNa-kharabhedAt / tatra zlakSNA bAdarapRthivI saptadhAkRSNanIla-lohita-pIta-zukla-paNDu-panakabhedAt / kharabAdarapRthivyAstu catvAriMzad (40) bhedAH, tathAhi __(1)zuddhapRthivI, (2)zarkarApRthivI, (3)vAlukApRthivI, (4)upalaH, (5)zilA, (6)lavaNaH,(7)USaH (8)ayaH, (9)tAmraH, (10)trapuH, (11)sIsakam, (12)rUpyam, (13)suvarNam, (14)vajraH, (15)haritAlaH (16)hiGgalakaH, (17)manaHzilA, sUkSma jIva bhI do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / ye jIva kAjala kI kuppI ke samAna sampUrNa loka meM bhare hue haiN| ____bAdara bhI paryApta aura aparyApta-do prakAra ke haiM / ye jIva loka ke eka deza meM haiM / ina ke do bheda haiM-lakSNa aura khara / zladaNabAdarapRthvI ke sAta bheda haiM-kRSNa nIla lohita (lAla) pIta zukla pANDu aura panaka kharabAdara pathvI ke cAlIsa bheda haiM, ve isa prakAra (1) zuddha-pathivI, (2) zarkarA-pRthivI, (3) bAlukA-pathivI, (4) upala, (5) zilA, (6) lavaNa-namaka, (7) USa-kSAra, (8) lohA, (9) tAMbA, (10) rAgA, (11) sIsA, (12) cAMdI, (13) sonA, (14) vajra, (15) haritAla, (16) hIMgala, sUkSama jIva paNa be prakAranA che. paryApta ane aparyApta-jIva kAjaLanI kupInA samAna saMpUrNa lekamAM bharelA che. bAdara paNa paryApta ane aparyApta ema be prakAranA che. e jIva lekanA eka dezamAM che. tenA be bheda che. glaNa ane khara, zvaNa bAdara pRthvInA sAta meha cha. gue, nala, ahita (ena) pAta, zu4sa, pAMDa mane pana4. 52-mAra pRthvInA cAlIsa bheda che-te A pramANe che - (1) zuddha pRthivI; (2) // 42 // pRthivI, (3) vAyu pRthivI, (4) 758, (5) zial, (6) aqg-nabha, (7) upa-kSAra, (8) khoDA, () aimA, (10) zaM-als, (11) sIsA, (12) yAMsI, (13) sonA, (14) 101, (15) 72tAsa, (16) Ya, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 2 ma. 2 pRthivIkAyasvarUpam 435 (18) zasyakaH-pAradaH, svanAmakhyAto ratnavizeSazca, (19) aJjanaM, (20) bhavAlam, (21)abhrapaTalam, (22)abhravAlukA (abhrakacUrNam , ) (23)gomedakaH, (24)rucakaH, (25)aGkaH, (23)sphaTikaH, (27)lohitAkSaH, (28)marakataH, (29)masAragallaH, (30)bhujamocakaH, (31)indranIlaH, (32)candanam / , (33) gairikamaH, (34)haMsagarbhaH, (35)pulakaH, (36)saugandhikaH, (37)candrapramaH, (38)vaiDUryam:, (31)jalakAntaH, (40)suurykaantH| ete ca zuddhapRthivyAdayaH pRthivIkAyikAH svAkarAdau sacittA bhavanti / __ gomaya-kacavara-savittApAdisaMparkAttu gatacetanA api bhavanti / bAdarapRthivyA yatraiko jIvastatrA'saMkhyAtairniyamato bhAvyam / evamaptejovAyupatyekavanaspatiSvapi vijJeyam / nigode tu yatraiko (17) mainasila, (18) zasyaka-pArA, athavA ratnavizeSa, (19) aMjana,(20) pravAla, (21) abhrapaTala, (22) abhravAlukA (abhrakacUrNa), (23) gomeda,(24) rucaka,(25) aMkaratna,(26) sphaTika, (27) lohitAkSa, (28)marakata, (29) masAragalla,(30) bhujamocaka,(31) indranIla, (32) caMdana, (33) gerU, (34) haMsagarbha, (35) pulaka, (36)saugaMdhika, (37) candraprabhacandrakAnta, (38) vaiDUtha, (39)jalakAnta, (40) sUryakAnta / ye zuddha pRthivI Adi cAlIsa jaba apane Akara (khAna) meM rahate haiM to sacitta hote haiM / gobara kacarA sUraja kI dhUpa Adi ke saMparka se acetana ho jAte haiN| jahAM bAdarapRthvIkAya kA eka jIva hotA hai vahA~ asaMkhyAta jIva niyama se hote haiN| isI prakAra apa, teja, vAyu, aura pratyekavanaspati meM bhI samajhanA caahie| (17) bhanIsa, (18) pA2, (18) surabhI, (24) 354, (25) 24-2tna, (26) 21Ti4, (27) soDitAkSa, (28) bha24ta, (28) masAta, (30) subhAya4, (31) chandranIsa, (32) yandana, (33) gerU, (34) sagala, (6) yas, (38) sodhi , (36) yandraprama-ya nta, (38) paiDUrya, (38) rasi-d, (40) sUrya-ta. // zuddha pRthvI Adi cAlIza jyAre potAnAM Akara-khANamAM rahe che te sacitta hoya che, chANa, kacarA, sUrajane taDake vagerenA saMparkathI te acetana thaI jAya che. jyAM bAdara pRthvIkAyane eka jIva hoya che, tyAM asaMkhyAta jIva niyamathI hoya che. e prakAre a, teja, vAyu ane pratyeka vanaspatimAM paNa samajavuM joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 AcArAjastre nigodajIvastatra niymto'nntaaH| vAdarANAM sUkSmANAM ca pRthivIkAyAnAbhete vakSyamANA bhedAH santi, tatrobhayoH paryAptAparyAptabhedaH prAguktaH, anye bhedA ucyante-zarIratrayA-'GgulAsaMkhyeyabhAgazarIra-sevArtasaMhanana-masUracandrasaMsthAna-kaSAyacatuSka-sajJAcatuSkA''dyalezyAtraya-sparzanendriya-vedanAkaSAyamAraNAntikasamuddhAtA-'sajJitva- napuMsakaveda-paryApticatuSTaya-mithyAdarzanA-'cakSudarzanA-'jJAna-kAyayoga-sAkArAnAkAropayogA''hArAdiprabhRtayaH / tatra vizeSastu bAdarapRthivIkAyAnAM lezyA AdyAzcatasraH, zeSaM sarva samAnam / asaMkhyeyAzca pratyekamubhaye / nigoda meM jahA~ eka jIva hotA hai vahA~ niyama se ananta jIva hote haiN| ___ bAdara aura sUkSma pathivIkAyoM ke bheda isa prakAra haiM-donoM ke paryApta aura aparyApta bheda pahale kahe jA cuke haiM / aba anya bheda kahate haiM-tIna zarIra, aMgulakA asaMkhyAtavAM bhAga zarIra, sevArta saMhanana, masUracandrasaMsthAna, cAra kaSAya, cAra saMjJAe~, prAraMbha kI tIna lezyAe~, sparzanendriya, vedanA kaSAya aura mAraNAntika samuddhAta, asaMjJIpana, napuMsakaveda, cAra paryAptiyA, mithyAdarzana, acakSudarzana tIna ajJAna; kAyayoga, sAkAra tathA anAkAra upayoga, AhAra aadi| ina meM vizeSatA itanI hI hai ki bAdarapRthivIkAya meM pahale kI cAra lezyAe~ hotI haiM / zeSa saba bola samAna haiN| donoM hI asaMkhyAtaasaMkhyAta haiN| nigedamAM jyAM eka jIva hoya che tyAM niyamathI ananta jIva hoya che. bAdara ane sUma pRthivIkAyanA bheda A pramANe che-ane paryApta ane aparyApta beu bheda prathama kahevAmAM AvyA che. have bIjA bheda kahe che-traNa zarIra, aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga zarIra, sevAd saMhanana, masUra-candra saMsthAna, cAra kaSAya, cAra saMjJAo, prAraMbhanI traNa leyAo, sparza Indriya, vedanA kaSAya, ane mAraNAnika samuddaghAta, asaMsIpaNuM, napuMsakaveda, cAra paryAptio, mithyAdarzana, acakSadazana, traNa ajJAna, kAyAga, sAkAra tathA anAkAra upayoga, AhAra Adi. temAM vizeSatA eTalI ja che ke -bAdara pRthivIkAyamAM prathamanI cAra lesyAo hoya che, bAkI tamAma bela samAna che. bane ja asaMkhyAta-asaMkhyAta che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 2 su. 2 pRthivIkAyasvarUpam (3) parimANadvAram -- bAdaraparyAptAH pRthivIkAyajIvAH sarvataH stokAH / tadapekSayA vAdarA'paryAptAH asaMkhyeyaguNAH / tadapekSayA sUkSmA'paryAptA asaMkhyeyaguNAH / tadapekSayA sUkSmaparyAptA asaMkhyeyaguNAH / yadi javArIdhAnyakaNapramANapRthivyaMzAzrayA jIvA ekaikaM bahirnigatya pRthaka-pRthaka kapotamitaM kAryaM kuryustarhi teSAM lakSayojanamamANajambUdvIpe samAvezo'pi na saMbhavati / 437 nanu javArIdhAnyakaNamAtre pRthivyaMze kathamiyanto jIvAstiSThanti ? iti cet ucyate - yathA sahasrauSadhisaMmizraNaniSpanna sahasrapAka tailasyAlpIyasi (3) parimANadvAra - paryApta bAdara pRthvIkAya ke jIva saba se thoDe haiM / una kI apekSA bAdara aparyApta asaMkhyAta gunA adhika hai / una se sUkSma aparyApta asaMkhyeya gunA hai| una se sUkSma paryApta asaMkhyAta gunA hai / agara javAra nAmaka dhAnya ke kaNa ke barAbara 'dhvI ke aMza meM rahane vAle jIva eka-eka karake bAhara nikala jAe~ aura ve saba apanA zarIra kabUtara ke zarIra ke barAbara banAleM to eka lAkha yojana vistAra vAle jambUdvIpa meM unakA samAveza nahIM ho sakatA / zaGkA - javAra ke eka dAne ke barAbara pRthivI ke aMza meM itane adhika jIva kisa prakAra raha sakate haiM ? samAdhAna - jaise hajAra auSadhoM ke sammizraNa se bane hue sahasra - pAka taila ke (3) paribhAludvAra paryApta khAdara pRthvIkAyanA jIva sauthI thADA che; tenI apekSA bAdara aparyApta asaMkhyAta gaNA adhika che. tenAthI sUkSma aparyApta asaMkhyAta gaNA che, tenAthI sUkSma paryApta asaMkhyAta gaNA che. agara juvAra nAmanA dhAnyanA kaNanI kharAkhara pRthvImAM rahevAvALA jIva eka-eka thaIne bahAra nikaLe ane te sarva peAtAnuM zarIra kabUtara-pArevAnAM zarIra barAbara banAvI lIe te eka lAkha yeAjananA vistAravALA jammU dvIpamAM tenA samAveza thaI zake nahi. zakA--jIvAranA eka dANAnI kharAkhara pRthivImAM eTalA adhika jIva kevI rIte rahI zake che? samAdhAna--jevI rIte hajAra auSadheAnA saMmizraNathI banelA sahasra-pAka telanA zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 AcArAgasUtre sUcyagralagnavindumAtre'pi sahasrauSadhisamAvezastathaiva pRthivIkAyajIvAstAvanmAtre pRthivyaMze tiSThantIti / yathA vA sahasrauSadhisaMmizraNe kRte cUrNIkRtya paripiSya khasakhasakaNapramANaguTikA kriyate, tatra pratyekaguTikAyAM sahasrauSadhisamAvezo dRzyate, tadvajjavArIdhAnyakaNamAtre'lpIyasi pRthivyaMze pRthivIkAyajIvAstiSThantIti naitacitram / yadi lokAkAzasya pratyekapradeze, ekaikaH pRthivIkAyajIvaH sthApyate tadA asaMkhyAtA lokA pUritA bhaveyuH / pRthivIkAyajIvAnAM parimANaM tAvadasti, yadi lokA asaMkhyAtA bhaveyuH, teSAmasaMkhyAtalokAnAM yAvantaH pradezAH bhaveyustAvantaH pRthivIkAyajIvAH santIti bodhyam / choTe se, sUI ko noMka para lage hue eka bUMda meM bhI hajAra auSadhoM kA samAveza ho jAtA hai, isI prakAra javAra ke eka dAne ke barAbara pathvI ke aMza meM itane jIva rahate haiN| athavA jaise eka hajAra auSadhoM ko milA diyA jAya aura unakA cUrNa banA liyA jAya, khUba pIsA jAya aura usase khasakhasa ke dAne ke barAbara golI banA lI jAya to usa pratyeka golI meM hajAra auSadhiyoM kA samAveza jAna paDatA hai| isa prakAra javAra barAbara pathvI ke aza meM agara itane jIva rahate haiM to isameM Azcarya kI kauna sI bAta hai ? agara lokAkAza ke eka-eka pradeza meM, eka-eka jIva sthApita kiyA jAya to asaMkhyAta loka bharajAe~ / pathivIkAya ke jIvoM kA parimANa itanA hai ki-yadi loka asaMkhyAta hoM aura una asaMkhyAta lokoM ke jitane pradeza hoM, utane hI pRthivIkAya jIva haiM, aisA samajha lenA caahie| nAnA evA seInI aNI para lAgelA eka TIpAmAM paNa hajAra auSadhene samAveza thaI jAya che. e pramANe juvAranA eka dANAnI barAbara pRthvImAM eTalA jIva rahe che. athavA jevI rIte-eka hajAra auSadhone meLavavAmAM Ave ane tenuM cUrNa banAvI levAya, ane tene khUba vATavAmAM Ave ane temAMthI khasakhasanA dANuM barAbara geLI banAvavAmAM Ave te pratyeka goLImAM hajAra auSadhIone samAveza thayele che, ema jANuM zakAya che. e pramANe juvAra barAbara pRthvImAM eTalA jIva rahe che te temAM AzcaryanI vAta zuM hoI zake ? athavA kAkAzanA eka eka pradezamAM, eka-eka jIva sthApita karavAmAM Ave te asaMkhyAta leka bharAI jAya. pRthivIkAyanA jIvonuM pariNAma eTaluM cheje leka asaMkhyAta hoya ane te asaMkhyAta lekanA jeTalA pradeza hoya eTalA ja pRthivIkAya jIva che. ema samajI levuM joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u. 2 mU. 2 pRthivIkAyajIvaparimANam 439 ye pRthivIkAyahiMsAyAM lajjamAnAste-anagArAH, ye tu tatra pravRttAste dravyaliGginaH, iti bodhayitumAha-'lajjamANAH' ityaadi| eke anye, lajjamAnAH pRthivIkAyasyAramme paramakaruNayA dravitahRdayatayA saMkocamApadyamAnAH pRthak kecit pratyakSajJAnino'vadhi-manaHparyaya-kevalinaH, kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAno'nagArAH santi, iti, pRthak-pazya / ime sUkSmavAdarapRthivIkAyArambhakaraNe bhItAsvastA udvignAstrikaraNatriyogaiH pRthivIkAyArambhapastyiAgino vidyante taanvlokyetyrthH|| eke punaH anye tu-'vayamagArAH sAdhavaH smaH' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayameva pRthivIkAyajIvarakSaNaparAH mahAvratadhAriNaH' iti vyartha jo puruSa pathivIkAya kI hiMsA se virata hote haiM, vehI anagAra haiM / jo usa hiMsA meM pravRtta haiM, ve dravyaliMgI haiN| yaha batalAne ke lie kahate haiM-'lajjamANA' ityAdi / koI-koI puruSa pathivIkAya ke Arambha meM atyanta karuNAzIla hone ke kAraNa, dravita hRdaya vAle hone se, saMkoca-vRtti karate haiM, una meM se koI-koI pratyakSajJAnI arthAt avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura kevalajJAnI, tathA koI parokSajJAnI bhAvitAtmA anagAra haiM, isa prakAra pRthak-pRthakbhAva se dekho / arthAt una puruSoM ko dekho jo sUkSma aura bAdara pRthvIkAya kA Arambha karane meM lajjA karate haiM, trasta hote haiM, aura tInakaraNa, tInayoga se pRthivIkAya ke Arambha ke tyAgI haiN| aura koI-koI 'hama sAdhu haiN| aisA abhimAna ke sAtha kahate hue 'hama hI pRthivIkAya kI rakSA meM tatpara haiM aura mahAvratadhArI haiN| isa prakAra vRthA pralApa je purUSa pRthivIkAyanI hiMsAthI virata-nivRtta thAya che teja aNagAra che. muni cha.2 hiMsAmA pravRtta che te dravyakSiI cha. te matAvA bhATe 4 -'lajjamANA' tyAhi. kaI-kaI purUSa pRthivIkAyanA AraMbhamAM atyanta karUNAzIla hovAnA kAraNe dravita hRdayavALA hovAthI saMkeca-vRtti kare che. temAMthI kaI-kaI pratyakSajJAnI arthAt avadhijJAnI, mana:paryayajJAnI ane kevalajJAnI ane kaI pakSajJAnI bhAvitAtmA aNagAra che. pRthakra pRthabhAvathI juo, arthAt te purUSane juo ke je sUma ane bAdara pRthvIkAyane AraMbha karavAmAM lajajA kare che-zaramAya che-trAsa pAme che. ane traNa karaNa traNa yugathI pRthvIkAyanA AraMbhanA tyAgI che. ane kaI-kaI "ame sAdhu chIe" evA abhimAnanI sAthe kahe che ke ame paNa pRthvIkAyanI rakSAmAM tatpara chIe, ane mahAvratadhArI chIe." A pramANe vRthA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 ___ AcArAstre pralapanto dravyaliGginaH santi tAn pRthaka-pRthagabhAvena pazya / / (4) vadhadvAraM, (5) zastradvAraM ca / ___ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajanti, iti darzayati-- yadyasmAd virUpApaiH vibhinnarUpairnAnAvidhaiH zastraiH loSTapASANAdibhiH svakAyarUpaiH, agnyAdibhiH parakAyarUvai halakuddAlakhanitrAdibhistadubhayarUpaiH pRthivIkarmasamArambheNa pRthivyAH karmasamArambhaH-pRthivIkarmasamArambhaH pRthivImAzritya jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhakarmabandhanibandhanasAvadhavyApAraH, tena imaM= pRthivIkAyaM vihiMsanti / pRthivIkAyahiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyakarate hue dravyaliMgI haiM unheM pRthak dekho| (4) vadha aura (5) zastradvAra apane Apa ko anagAra samajhane vAle ye dravyaliGgI sAdhu ke guNoM meM tanikabhI pravRtta nahIM hote, aura na gRhasthoM ke kisI kArya kA tyAga karate haiM, yaha bAta batalAte haiM ye dravyaliGgI loga vibhinna prakAra ke miTTI, patthara Adi svakAya-zastroM se agni Adi parakAya-zastroM se, hala, kudAla Adi khodane ke sAghanarUpa ubhayakAya zastroM se pRthivIkarmasamArambha karate haiM, arthAt pRthivI ke nimitta se jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmabandha kA kAraNa sAvadha vyApAra karate haiM, aura usa se pRthivIkAya ko hiMsA karate haiN| pRthivIkAya kI hiMsA meM pradatta hone vAlA puruSa chahoM jIvanikAyoM mithyA pralApa karanArA dravyaliMgI che. tene jUdA jUdA bhAvathI juo. (4) 15 mana (5) shkhbaarpiteja pitAne aNagAra-sAdhu samajavAvALA e dravyaliMgI, sAdhunA guNemAM jarA paNa pravRtta thatA nathI. ane gRhasthanA keI kAryane tyAga karatA nathI. e vAta batAve che - e dravyaliMgI leka jUdA-jUdA prakAranI mATI, paththara Adi svAya zathI agni Adi parakAya zastrothI haLa, kedALI Adi davAnA sAdhanarUpa ubhayakAya zastrothI pRthvIkasamAraMbha kare che. arthAt pRthvInA nimittathI jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmabaMdhanA kAraNe sAvadya vyApAra kare che, ane tethI pRthvIkAyanI hiMsA kare che. pRthvIkAyanI hiMsAmAM pravRtta thavAvALA purUSa chajjavanikAnI hiMsA kare che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u.2 sU.2 pRthivIkAyasamArambhaH rUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha -' puDhavIsatthaM ' - ityAdi / tad dvividhaM dravya-bhAva - bhedAt / tatra bhAvazastraM = duSprayuktamanovAkkAyalakSaNam, vyApArayantaH, anyAna pRthivIkAyabhinnAn dvIndriyAdIn sAMzca vihiMsanti / pRthivIzastram = pRthivyupamardakaM zastram zasyate = hiMsyate aneneti zastram, dravyazastraM = svakAyaparakAyatadubhayarUpam / samArabhamANAH = pRthivIkAyaM prati anekarUpAn apUkAyAdIn sthAvarAn, 441 (6) upabhogadvAram - jagati khalu bahavo dravyaliGgino vidyante, yathA - ' vayaM paJcamahAvratadhAriNaH kI hiMsA karatA hai, yaha batalAne ke lie kahate haiM - 'puDhavIsatthaM ' ityAdi / pRthivIzastrakA artha hai- pRthivIkAya kI hiMsA karanevAlA zastra / jisa se hiMsA ho vaha zastra kahalAtA hai / zastra do prakAra kA hai - (1) dravyazastra aura (2) bhAvazastra / svakAya, parakAya aura ubhaya-svapara - kAyarUpase dravyazastra tIna prakAra kA hai / mana vacana aura kAyakA duSprayoga karanA bhAvazastra hai / pRthvIkAya kA AraMbha karanevAle, pRthivIkAya se bhinna aneka apkAya Adi sthAvara jIvoM kI, tathA dvIndriya Adi trasa jIvoM kI bhI hiMsA karate haiM / (6) upabhogadvAra - saMsAra meM bahuta se dravyaliMgI haiN| jaise- ' hama paMcamahAvratadhArI haiM, saba AraMbha the atAvavA bhATe uDe che :-' puDhavIsatthaM ' tyAhi. , pRthvIzasanA atha che-pRthvIkAyanI hiMsA karavAvALAM zastro jenAthI hiMsA thaI zake te zastra kahevAya che. zatru e prakAranA che. (1) dravya zastra ane (2) lAva-zastra-svAya, parAya, ane ulaya - sva-parAyarUpa dravyazastra trAzu praaranA che. mana, vacana ane kAyanA duSprayAga karavA te bhavazAstra che. pRthvIkAyanA AraMbha karavAvALA, pRthvIkAyathI bhinna aneka asUkAya Adi sthAvara jIvAnI tathA dvIndriya Adi trasa jIvAnI paNa hiMsA kare che. (6) upayoga-dvAra saMsAramAM ghaNAja dravyaliMgI sAdhu che. jevI rIte " ame pa McamahAvratadhArI pra. A.-56 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre sarvArambhaparityAginaH SaTakAyarakSakA anagArAH (sAdhavaH) smaH' iti vadanto daNDi - zAkyAdayaH santi / tatra keciddehazuddhayarthaM mRttikAsnAyino bhavanti / kecitsvanivAsArthaM gRhAdinirmANakaraNaM kudAlakhanitrAdibhiH pRthivIkAyamupamarda yanti / kecit svodarapUrttyarthaM kRSyAdikarma kurvanti / kecicca devakulAdyarthaM sAvadyamupadizanti pArthivI - deva - gurvAdi - pratimAnirmANe jIrNoddhAra karaNe ca mahAbhImabhavasamudrAdAtmanaH samuddhAro bhavatIti manyante, vadanti ca 442 " " jiNabhavaNakAraNavihI suddhA bhUmI dalaM ca kaTThAI / bhiyagANaisaMghANaM, sAsavaDIya jayaNAya // 9 // .... eyassa phalaM bhaNiyaM, iya ANAkAriNo u sassa / aura parigraha ke tyAgI haiM, SaTkAya ke rakSaka sAdhu haiM ' / isa prakAra kahane vAle daNDI zAkya Adi haiM / ina meM koI-koI to zarIra kI zuddhi ke lie miTTI se snAna karate haiM / koI apane rahane ke lie makAna Adi banAne meM kudAla khanitra (kusa) Adi khodane ke sAdhanoM dvArA pRthvIkA kA upamardana karate haiM / koI-koI apanA peTa bharane ke uddezya se khetI Adi karate haiM / koI devakula Adi ke lie sAvadha upadeza dete haiM- deva guru Adi kI pArthiva pratimA nirmANa karAne se aura jIrNoddhAra karAne se bhavasAgara se AtmA kA taranA hotA hai, aisA mAnate haiM aura kahate haiM ki 66 " jinabhavana banAne kI vidhi isa prakAra hai- zuddha bhUmi, zuddha IMTeM, patthara, kASTha Adi honA, kArya karane vAle kArIgaroM ko prasanna rakhanA, apane pariNAma uttarottara caDhate hue rakhakara yatanApUrvaka kArya karAnA " ityAdi / .... bhagavAna kI AjJAke chIe. sarva AraMbha ane parigrahanA tyAgI chIe, SaTkAyanA rakSaka sAdhu chIe.' A pramANe kahevAvALA daMDI zAkaya Adi che temAM kAI-kAI te zarIranI zuddhi mATe mATIthI snAna kare che. keAI peAtAne rahevA mATe makAna Adi anAvavAmAM kAdALI, kAsa Adi khAdavAnAM sAdhanA dvArA pRthvIkAyanuM upamana kare che, kAI-kAI pAtAnuM peTa bharavAnA uddezathI khetI kare che; keAI devakuLa Adine mATe sAvadya upadeza kare che-deva, gurU AdinI pArthiva pratimA nirmANa karAvavAmAM ane jIrNoddhAra karAvAmAM bhavasAgarathI AtmA tarI zake che, evuM mAna che ane kahe che keH---- "ninamahira manAvavAnI vidhi yA pramANe che:-zuddha bhUbhi, zuddha ghaMTo, paththara, kANa Adi joie. kAma karavAvALA kArIgarone prasanna rAkhavA, peAtAnAM pariNAma uttarAttara caDhatAM rAkhIne catanApUrvaka kArya karavuM.'" ItyAdi....bhagavAnanI AjJAnA ArAdhaka zrAvakane zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TokA adhya.1 u.2 mU.2 pRthivIkAyasamArambhaprayojanam 443 cittaM suhANubaMdha, nivvANaM taM jiNiMdehiM // 44 // (paJcAzaka TIkA 7.vi.) " jiNabhavaNAI je uddharati bhattIi saDiyapaDiyAI / te uddharaMti appaM, bhImAo bhavasamuddAo // " (dharmasaMgrahaTIkA 2adhi.) chAyA-" jinabhavanakAraNavidhiH-zudhdhA bhUmidalaM ca kASThAdi / bhRtakAnatisandhAnaM, svAzayavRddhizca (zobhanAzayavRddhiH) yatanA ca // .etasya phalaM bhaNitaM, ityAjJAkAriNastu zrAddhasya / citraM sukhAnubandhaM, nirvANAntaM jinendraH (bhaNitam ) // 44 // jinabhavanAni ye uddharanti bhaktyA zaTitapatitAni / te uddharantyAtmAnaM bhImAd bhavasamudrAt" iti ca // tathaiva zAstraniSiddhe pUjApratiSThAdisAvadhakArye pravRttyA dravyaliGgino'pi svAtmAnaM munimeva manyante / ye pathivIzastra prayuJjAnAH SaDjIvanikAyaArAdhaka zrAvaka ko bhagavAn ne isa kA phala isa prakAra batAyA hai-"usako anekAneka sukhoM kA anubandha hotA hai aura paramparA se mokSa kI prApti hotI hai"| (paJcAzakaTIkA 7 vi.) " jo puruSa jIrNa jinabhavanoM kA bhaktise uddhAra karAte haiM ve bhIma bhavasAgara se apanI AtmA ko tArate haiN"| (dharmasaMgrahaTIkA 2 adhi. ) isI prakAra zAstraniSiddha pUjA pratiSThA Adi sAvadha kAryoM meM pravRtti karake dravyaliMgI bhI apanane Apa ko muni mAnate haiN| Azaya hai ki jo loka pRthivIzastra kA prayoga karake SaDjIvanikAyarUpa samasta loka kI hiMsA karate haiM, aura bhagavAnakA nAma lekara svayaM khoTI prarUpaNA karate haiM ataH ve dravya bhagavAne tenuM phala A pramANe batAvyuM che-tene anekAneka sukhane anubaMdha thAya cha; mane 52-52rAthI mokSanI prApti thAya che." (paMcAzakaTIkA 7 vi.) je purUSa jIrNa thayeluM jinamaMdira, tene bhaktithI uddhAra karAve che te mahAna RthA potAnA mAtbhAne tAre cha. " ( dharmasaMgrahaTIkA 2 adhi.) Aja pramANe zAstraniSiddha pUjA, pratiSThA Adi sAvadya kAryomAM pravRtti karIne dravyaliMgI paNa pote pitAne muni mAne che. Azaya e che ke-je loka pRthvIza ane prayoga karIne jIvanikAyarUpa samasta lokanI hiMsA kare che ane bhagavAnanuM nAma laIne pite beTI prarUpaNa kare che mATe te dravyaliMgI che, sAcA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 AcArAgasUtre rUpaM lokaM sarvameva vihiMsanti te dravyaliGgino nAnagArA iti bhAvaH, uktaJca " sAvajA kiriyA jesi, sAvajjA desaNA tahA / bhamaMti dIhasaMsAre, te savve davaliMgiNo // 1 iti // sU. 2 // evaM zAkyAdInAM pRthivIkAyopamardakatvena dravyaliGgitvaM pratibodhitaM bhagavateti jambUsvAminaM sudharmA svAmI kthyti-ttthe'-tyaadi| // mUlam // tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiA, imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNa-pUyaNAe jAimaraNamoyaNAe, dukkhapaDighAyaheuM, se sayameva puDhavisatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA puDhavisatyaM samAraMbhAvei, aNNe vA puDhavisatthaM liMgI haiM-sacce anagAra nahIM haiN| kahA bhI hai ____ "jina kI kriyA sAvadha hai aura jinakA upadeza sAvadya hai, ve dIrgha saMsArameM paribhramaNa karate haiM / una sabako dravyaliMgI jAnanA cAhie" // sU. 2 // isa prakAra pRthivIkAya kA upamardana karane vAle hone se zAkya Adi ko bhagavAn ne dravyaliMgI kahA hai / yaha bAta sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM-'tatya khalu' ityAdi / mUlArtha-bhagavAn ne parijJA kA upadeza diyA hai| isI jIvana ke lievandanA, mAna aura pUjana ke lie, janma aura maraNa se mukta hone ke lie, duHkha kA nAza karane ke lie vaha svayaM hI pathivIkAya kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se pathivIkAyakA Arambha karAtA hai, aura pRthivIkAyakA AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / aNagAra-sAdhu nathI. kahyuM che ke - "jenI kriyA sAvadya che, ane jene upadeza sAvadya che, te dIrdha saMsAramAM parizrama 42 cha. te sana dravyAvI ang naye." (sU0 2) e pramANe pRthvIkAyanuM upamadana-nAza karavAvALA hevAthI zAkya Adine bhagavAne dravyaliMgI kahyA che. A vAta sudharmA svAmI jakhkha svAmIne kahe che-"rA' ityAdi. malArtha-bhagavAne parijJAne upadeza Ape che, A jIvanane mATe, vaMdanA, mAna ane pUjana mATe, janma ane maraNathI mukta hovAnA mATe, duHkhane nAza karavA mATe te pote ja pRthvIkAyane AraMbha kare che, bIjAthI pRthivIkAyane AraMbha karAve che, ane pRthvIkAyane AraMbha karanAra bIjAne anumodana Ape che. te AraMbha tenA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 2.3 pRthivIkAyasamArambhaprayojanam 445 samAraMbhaMte samaNujANai / taM se ahiyAe, taM se abohIe / sU0 3 // chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya parivandana-mAnana-pUjanAya, jAti-maraNa-mocanAya duHkhapratighAtahetuM, sa svayameva pRthivIzastraM samArabhate, anyairvA pRthivIzastraM samArambhayati, anyAn vA pRthivIzastra samArabhamANAn samanujAnAti / tat tasya ahitAya, tat tasya abodhaye // sU0 3 // TIkAtatra-pRthivIkAyasamArambhe bhagavatA zrImahAvIreNa parijJA-samyagavabodhaH khalu prveditaa-prbodhitaa| karmabandhasamucchedAthai jIvana parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA prabodhitamiti bhAvaH / parijJA dvividhA, jJa-pratyAkhyAna-bhedAt / 'sAvadhavyApAra eva karmabandhasya kAraNa'-miti jJAna-jJaparijJA, tadvayApAraparityAgaH -pratyAkhyAnaparijJA / vaha AraMbha usake ahita ke lie aura usakI abodhi ke lie hai // sU. 3 // TIkArtha--pRthivIkAya ke samAraMbha ke viSaya meM bhagavAn zrI mahAvIra svAmIne samyagbodharUpa parijJA kA sadupadeza diyA hai| tAtparya yaha hai ki-karmabandha ko naSTa karane ke lie jIva ko vaha parijJA avazya hI svIkAra karanI cAhie, aisA bhagavAnne kahA hai| parijJA do prakAra kI hai--jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA / 'sAvadha vyApAra se hI karmabandha kA kAraNa hotA hai ' aisA jAnanA jJa-parijJA hai, aura sAvadyavyApAra kA tyAga karanA pratyAkhyAna-parijJA hai| ahita mATe ane te tenI abAdhi mATe che. (3) TIkAtha-pRthvIkAyanA samAraMbhanA viSayamAM bhagavAna zrI mahAvIra svAmIe samyagabedharUpa pariNAne sadupadeza ApyA che. tAtparya e che ke-karmabaMdhane nAza karavA mATe jIve te parijJA avazyaja svIkAra karavI joIe, e pramANe bhagavAne kahyuM che. parijJA be prakAranI che. jJaparijJA, ane pratyAkhyAnaparijJA, "sAvadya vyApAraja karmabaMdhanuM kAraNa thAya che. e pramANe jANavuM te za-parijJA che, ane sAvadya vyApArane tyAga kare te pratyAkhyAna-parijJA che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 AcArAGgasUtre jIvaH kasmai prayojanAya pRthivIkArya prati sAvadhavyApAraM karotI ?-tyAha'imassa ceve'-tyAdi / asyaiva vidyullatAvilAsavatkSaNabhaGgarasya jIvitasya jIvanasvArtha ciramukhAthai, prAsAdasadanAdiracanAthai, gamanAgamanA-vasthAno-pavezana-pArzvaparivartana-puttalikApratimAdikaraNo-cAraprasravaNAdikaraNo-pakaraNAdigrahaNanikSepaNA''lepana-praharaNa-bhUSaNa-kraya-vikraya-kRSikaraNa-bhANDAdinirmANAdyarthamityarthaH / tathA parivandana-mAnana-pUjanAya, parivandanaM prazaMsA, tadartha yathA *AzcaryagRhAdi jIva kisa prayojanake liye pRthivIkAya ke viSaya meM sAvadha vyApAra karatA hai ? so batalAte haiM vijalI kI camaka ke samAna isa kSaNavinazvara jIvana ke cirakAlIna sukha ke uddeza se mahala, makAna Adi kA nirmANa karAne ke lie, athavA gamana, Agamana, avasthAna (sthita rahanA), upavezana (baiThanA ), pArzva-parivartana (pasavADA badalanA), putalI banAnA, pratimA banAnA, mala-mUtra tyAganA, upakaraNa Adi grahaNa karanA, rakhanA, lepakaranA, grahaNa karanA, sajAnA, kharIdanA, becanA, khetI karanA, tathA vartana Adi banAnA, ityAdi kAryoM ke lie sAvadha vyApAra kiyA jAtA hai| ___ isa ke atirikta parivandana mAnana aura pUjana ke lie bhI sAvadha vyApAra kiyA jAtA hai| paribandana arthAt prazaMsA ke lie, jaise AzcaryagRha (AjAyava ghara) jIva kayA prayojana mATe pRthvIkAyanA viSayamAM sAvadya vyApAra kare che ? te batAve che - vijalInA camakArAnI samAna A kSaNabhaMgura jIvananA cirakAlIna (lAMbA samaya sudhI) sukhanA uddezathI, mahela makAna Adi banAvavA mATe, athavA gamana, mAgamana, bhavasthAna, (sthita 22) upavezana, (mesa) pAva-paripattana, (57ibadalavAM) putalI banAvavI, pratimA banAvavI, mala-mUtra tyAga kare; upakaraNa AdinuM ahae 42j, rAma, khe5 42vI, praDaraya 42j, santa, bharIvu, ve, tI karavI tathA vAsaNa banAvavAM, ItyAdi kAryone mATe sAvadya vyApAra karavAmAM Ave che. te sivAya parivaMdana mAna ane pUjana mATe paNa sAvadya vyApAra karavAmAM Ave che. parivandana arthAt prazaMsA mATe jema AzcaryagRha-(ajAyaba ghara) Adi banAvavAmAM * AzcaryagRham-'myujhiyama' 'ajAyabaghara' iti bhASAprasiddham / zrI AcArAMga sUtra: 1
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 2 sU. 3 pRthivIsamArambhaprayojanam karaNe, mAnanaM=janasatkAraH, tadartha, yathA - kIrtistambhAdikaraNe pUjanaM= vastraratnAdipuraskAralAbhastadarthaM yathA-zilpinAM rAjadevapratimAdiracane / jAtimaraNamocanAya - jAtiH = janma, tadarthaM bhavAntarasukhamAptyarthaM devakulAdikaraNe, maraNaM = maraNaM yeSAM jAtaM tadarthaM mRtapitrAdismaraNArthamityarthaH, yathA stUpacaityAdi - karaNe, mocanaM = muktistadarthaM yathA - devabhavanapratimAdikaraNe / yadvA jAtimaraNamocanAya = janmamaraNavimuktaye / tathA duHkhama tighAtahetuM - duHkhavidhvaMsArtha, yathA Adi banavAnese prazaMsA hotI hai / mAnana arthAt janatAdvArA milane vAlA satkAra / usa satkAra ke lie kIrtistambha ( memoriyala ) Adi banavAkara samArambha karate haiN| pUjana kA artha haivastra yA ratna Adi kA puraskAra pAnA / jaise zilpI loga puraskAra pAne ke uddezya se rAjA yA devatA kI pratimA banAte haiM / janma, maraNa aura mukti ke lie bhI pRthivIkAyakA samArambha kiyA jAtA hai / janma ke lie jaise bhavAntara meM sukha pAne ke lie devakula Adi kA nirmANa karAne meM aura mRtyu ke lie jaise mRta pitA Adi kA smAraka ( stUpa - caitya ) banavAne meM, aura mocana ke arthAt mukti ke lie devabhavana evaM unakI pratimA banavAne meM, athavA janma-maraNamocana kA artha hai - janma aura maraNase mukta honA, usa ke lie pRthvIkAya kA samArambha karate haiM / tathA duHkhakA nAza karane ke lie bhI pRthvIkAya kA samArambha karate haiM, jaise AraMbha kare che. mAnana arthAt janatA dvArA maLavAvALA satkAra, te satkAra mATe kIrtistaMbha (memoriyala) Adi banAvIne samAraMbha kare che. pUjananA atha che vasa athavA ratna AdinA puraskAra prApta karavA. te mATe zilpIlega rAjAnI ke devatAnI pratimA banAvavAmAM samArabha kare che. janma maraNa mecana (mUkAvavA) mATe paNa pRthvIkAyanA samAra bha karavAmAM Ave che. janmanA mATe jema bhavAntaramAM sukha prApta karavA mATe devakula AdinA nirmANu karAvavAmAM, ane mRtyu mATe jema mRta pitA AdinuM smAraka stUpa-caitya banAvavAmAM, meAcana arthAta muktine mATe devabhavana evaM tenI pratimA anAvavAmAM, athavA janmamaraNa-meAcananA artha che--janma ane maraNathI mukta thavuM,te mATe pRthvIkAyanA samArabha kareche. tathA duHkhano nAza karavA mATe paNa pRthvIkAyanA samAraMbha kare che, jema--grISmanA zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre grISmatApAdinivAraNArthaM, svacakraparacakrabhayanivRtyai ca bhUmigRhamAkArAdiracane / saH - jIvanaparivandanamAnanapUjanAdyartha janaH svayameva pRthivIzastraM samArabhate = pRthivyupamardakaM dravyabhAvazastraM vyApArayati / anyairvA pRthivIzastraM samArambhayati = udyojayati pRthivIzastraM samArabhamANAn anyAn samanujAnAti = anumodayati / emamatItAnAgatAbhyAM, tathA ariamarta pRthivIzastrasamArambha bhedA avagantavyAH / (7) vedanAdvAram - pRthivIzastraM samAramamANaH kiM phalaM prApnotItyAha - 'taM se ahiyAe' ityAdi / 448 grISma ke tApa se bacane ke lie, athavA svacaka aura paracakra ke bhayakI nivRtti, ke lie, bhoharA yA cahAradIvArI ( prakoTA ) banavAnA / isa prakAra jIvana parivandana mAnana aura pUjana Adi ke lie manuSya svayaM hI pRthvIzastrakA samArambha karatA hai arthAt pRthivI kA ghAta karane vAle dravya aura bhAvazastra kA vyApAra karatA hai aura pRthivIzastra kA prayoga karane karAnevAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / isa prakAra atIta aura anAgata se tathA mana, vacana aura kAyase pRthivIzastra ke Arambha ke bheda samajhalene cAhie. (7) vedanAdvAra pRthivIzastra kA Arambha karanevAlA kyA phala pAtA hai ? so kahate haiM-' taM se ahiure' ityAdi / tApathI bacavA mATe athavA svacakra ane paracakranA bhayanI nivRtti mATe bheAMyarA athavA kADha anAvavA. A pramANe jIvana, pariva'dana, mAnana, ane pUjana Adi mATe manuSya pAteja pRthvI-zastrane samAraMbha kare che. arthAt pRthvIneA ghAta karavAvALA dravya ane bhAva zastranA vyApAra kare che. tathA bIjA pAse pRthvIzastranA vyApAra karAve che. ane pRthvIzastranA pracAga karavAvALA bIjAne anumeAdana Ape che, A pramANe atIta ane anAgata (bhUta-bhaviSya)thI tathA mana, vacana ane kAyAthI pRthvIzastranA ArabhanA bhedone samajI levA joI e. (7) vehanAdvAra pRthvIzastrano mAla uravAvAjA zuM ja pA che ? te he che- 'taM se ahiyAe ' ityAdi. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u. 2 su. 3 pRthivIsamArambhaphalam 449 tat - pRthivIkAyasamArambhaNaM tasya = pRthivIzastra samArabhamANasya ahitAya = akalyANAya bhavatIti zeSaH / tat-tadeva ca pRthivIkAyasamArambhaNameva ca tasya pRthivIzastra samArabhamANasya abodhaye = samyaktvAlAbhAya, jinadharmaprAptyabhAvAya ca bhavati / pRthivIkAyasamArambhaNaM hi kRtakAritAnumoditabhedena trividhaM, tasyAtItavartamAnAnA gatabhedena pratyekaM traividhye navadhA bhavati, navavidhasyApi pRthivIkAyasamArambhaNasya manovAkkAyayogabhedena pratyekaM traividhye saptaviMzatibhaGgA bhavanti / evaMvidhapRthivIkAyasamArambhapravRtaH khalu SaTkAyArambhasaMpAtajanyaghorataraduritArjanena durantasaMsAradAvAnalajvAlAntaH pAtaM prApyAnantanarakanigodAdiduHkhamanubhavan na kadAcitkalyANaM zAzvatasukhapradaM mokSamArga prApnotIti bhAvaH ||3|| vaha pRthivIkAya kA AraMbha, AraMbha karane vAle ke ahita ke lie aura abodhi ke lie hotA hai / arthAt AraMbha karane se samyaktva aura jinadharma ko prApti nahIM hotI hai / pRthivIkAya kA AraMbha - karanA, karAnA, aura anumodana ke bheda se tIna prakAra kA hai / ina tInoM bhedoM ke atIta vartamAna aura anAgata ke bheda se tIna-tIna bheda karane para Arambha nau prakAra hotA hai / ina nau bhedoM kA mana, vacana, aura kAya se guNAkAra kara dene para sattAIsa bheda ho jAte haiM / isa prakAra ke pathivIkAya ke samArambha meM pravRtta puruSa chahoM kAyoM kA Arambha karatA hai aura atyanta ghora pApa upArjana karake duranta saMsArarUpI dAvAnalakI jvAlAoM meM paDakara naraka nigoda Adi ke duHkha bhogatA huA na kabhI kalyANa kI prApti karatA hai aura na zAzvata sukha denevAle mokSamArga ko pAtA hai // 3 // te pRthvIkAyanA AraMbha karavAvALAnA ahita mATe ane abAdhine mATe hAya che. arthAt--Ara Mbha karavAthI samyaktva ane jinadhanI prApti thatI nathI. pRthvIkAyanA AraMbha karavA, karAvavA ane karavAvALAne anumedana ApavA vagerenA bhedathI traNa prakAranA che, e traNeya bhedonA bhUtakALa, bhaviSyakALa ane vattamAnakALanA bhedathI traNa traNa bheda karavAthI AraMbha nava prakAranA che. e nava bhedone mana, vacana ane kAyA, A traNathI guNuvA vaDe karI sattAvIza bheda thaI jAya che. A pramANe pRthvIkAyanA samAraMbhamAM pravRtta purUSa cha kAyAne AraMbha kare che, ane atyanta ghAra pApa upArjana karIne durantasaMsArarUpI dAvAnalanI javAlAomAM paDIne, naraka-nigeAda AdinAM duHkha bhAgavatAM kAI vakhata paNa kalyANanI prApti karI zakatA nathI, ane zAzvata sukha devAvALA mAkSamAne paNa prApta thatA nathI. (3) pra. A.-57 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 450 AcArAgasUtre (8) nivRttidvAram yena tu tIrthakarAdInAM samIpe pRthivIkAyajIcasvarUpaM jJAtaM sa evaM vijAnAtItyAha-'se taM saMbujjhamANe' ityAdi / // mUlam // se taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya socA khalu bhagavao aNagArANaM aMtie / iha mege siMNAyaM bhavai-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae, iccatthaM, gaDhie loe jamiNaM yirUbarUvehiM satthehiM puDhavikammasamAraMbheNaM puDhavisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsai // sU. 4 // chAyAsa tat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAmantike ihaikeSAM jJAtaM bhavati-eSa khalu granthaH, eSa khalu mohaH, eSa khalu mAraH, eSa khalu narakaH, ityartha gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH pathivIkarmasamArambheNa pRthivIzastraM samArabhamANaH anyAn anekarUpAn praNAn vihiMsati // sU. 4 // (8) nivRttidvArajisane tIrthaMkara Adike samIpa meM pRthivIkAya ke jIvoM kA svarUpa jAna liyA hai, vaha isa prakAra jAnatA hai-'se taM.' ityAdi / mUlArtha-jo puruSa tIrthaMkara bhagavAn ke athavA anagAroM ke nikaTa upadeza sunakara samajhatA hai aura upAdeya ( cAritra ) ko aGgIkAra karake vicaratA hai use jJAta ho jAtA hai ki pRthivIkAyakA yaha AraMbha graMtha hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai / isa meM Asakta pRthvIzastra kA AraMbha, karane vAlA loka taraha-taraha ke zAstroM se pRthvIkAyakA AraMbha karake anya aneka prakAra ke prANIkI hiMsA karatA hai // sU. 4 // (e) nivRttidvAra jeNe tIrthakara AdinA samIpamAM pRthvIkAyanA jIvonuM svarUpa jANI lIdhuM che, te // pramANe to cha-' se taM.' tyAdi. mulAI-je purUSa tIrthakara bhagavAnanI athavA aNagAronI samIpa upadeza sAMbhaLIne samaje che, ane upAdeya (cAritra)ne aMgIkAra karIne vicare che tene mAluma paDe che ke -pRthvIkAyane AraMbha e graMtha che, e moha che, e mAra che, e naraka che, emAM Asakta pRthvIzaane AraMbha karavAvALA jAta-jAtanA zastrathI pRthvIkAyane AraMbha karIne anya aneka prakAranA prANIonI hiMsA kare che (4) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.2 sU. 4 pRthivIsamArambhaphalam 451 // TIkA // yaH khalu bhagavataH tIrthaMkarasya, anagArANAm tadIyazramaNanirgranthAnAm , antike samIpe, zrutvA-upadezaM nizamya, AdAnIyam, upAdeyaM sarvasAvadyayogaparityAgarUpaM cAritraM samutthAya aGgIkRtya viharati, sa tatpRthivIkAyasamArambhaNam saMbudhyamAnaH ahitAbodhijanakatvena vijJAtA bhavatIti / sa hi evaM vicArayati-iha manuSyaloke ekeSAM zramaNanirgranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva jJAtaM viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatI ?tyAkAkSAyAmAha-'esa khalu gaMthe'. ityaadi| eSaH pRthivIzastrasamArambhaH khalu-nizcayena panthA athyatebadhyate'neneti granthaH aSTavidhakarmavandhaH / kAraNe kAryopacArAt pRthivIzastramamArambhasya TIkArtha-jo bhagavAn tIrthaMkara ke yA unake nirgantha zramaNoM ke samIpa upadeza sunakara upAdeya ko arthAt sarvasAvadyayoga ke tyAgarUpa cAritra ko aGgIkAra karake vicaratA hai vaha pRthvIkAyake samAraMbha ko ahitakara aura abodhijanaka samajhatA hai| vaha isa prakAra vicAra karatA hai-isa manuSya loka meM zramaNa nirgranthoM ke upadeza se jinheM samyagjJAna aura vairAgya ho gayA hai una AtmArthI puruSoM ko hI jJAta hotA hai| unheM kyA jJAta hotA hai ? aisI AkAMkSA hone para kahate haiM-' esa khalu gaMthe.' ityAdi / yaha pRthvIkAya kA samArambha nizcaya hI graMtha hai arthAt ATha prakAra ke karmoMkA baMdha hai| kAraNa meM kAryakA upacAra karake pRthivIkAya ke samArambha ko yahA~ grantha kahA hai| 1 TIkAthI je bhagavAna tIrthakaranI athavA tenA nirgastha zramaNonI samIpa upadeza sAMbhaLI upAdeyane arthAt sarvasAvadyaganA tyAgarUpa cAritrane aMgIkAra karIne vicare che, te pRthvIkAyanA samAraMbhane ahitakara ane abodhajanaka samaje che. te A pramANe vicAra kare che ke A manuSya lokamAM zramaNa nircanthonA upadezathI jene samyajJAna ane vairAgya thaI gayA che te AtmAthI purUSane ja jANavAmAM hoya che. te zulavAmA DAya cha 1 mevI zo yatai 49 cha-' esa khalu gaMthe.' tyAdi A pRthvIkAyane samAraMbha nizcayaja graMtha che. arthAt ATha prakAranA karmone baMdha che. kAraNamAM kAryane upacAra karIne pRthvIkAyanA samAraMbhane ahiM graMtha kahyo che. Azaya e che ke - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 AcArAGgamutre grantharUpatvam, evamagre'pi bodhyam / tathA - eSa eva pRthivIsamArambhaH moha :- viparyAsaH, viparItajJAnarUpaH / tathA - eSa eva mAraH = maraNam nigodAdimaraNarUpaH / tathA - eSa khalu narakaH =nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ityartham etadarthaM karmabandha - moha - maraNa - narakarUpaM ghoraM duHkhaphalaM prApya punaH punaretadarthameva loka:- ajJAnavazavartI jIvaH gRddha: lipsurasti / yadvA gRddhaH = viSayabhogAsaktaH lokaH saMsArI jIvaH ityartha = etadarthameva - karmabandhamohamaraNanarakArthameva pravartate / yadyapi - viSayabhogAsakto lokaH zarIrAdiparipoSaNArthaM parivandanamAnanapUjanArtha jAtimaraNamocanArthaM duHkhapratighAtArthaM ca pRthivIzastrasamArambhaM karoti Azaya yaha hai ki AraMbha - grantha (baMdha) kA kAraNa hone se grantha kahA gayA hai / isI prakAra kA upacAra Age ke kathana meM bhI samajha lenA cAhie / yaha pRthivIkAyasamAraMbha moha arthAt viparyAsa hai- viparIta jJAnarUpa hai, tathA yahI Arambha, nigoda Adi maraNarUpa hai / tathA yahI AraMbha naraka hai arthAt nArakI jIvoM ke lie daza prakAra kI kSetra vedanAoM kA sthAna hai / isa samAraMbha ke kAraNa karmabaMdha, moha, maraNa evaM narakarUpa ghora duHkhamaya phala prAptakara ke bhI ajJAnI loga bAra-bAra isI kI icchA karate haiM / athavA saMsArI jIva viSayabhogoM meM Akhakta hotA hai arthAt karmabandha, moha, maraNa aura naraka ke lie hI ajJAnI jIva pravRtti karate haiM / viSayabhogoM meM Asakta jIva yadyapi zarIra Adi ko puSTa karane ke lie parivandana, mAnana aura pUjana ke lie, janma maraNa se mukta hone ke lie, du.kha kA AraMbha-graMtha (baMdha)nuM kAraNa hovAthI grantha kahyo che, A pramANene upacAra AgaLanA kathanamAM paNa samajI levA joie. A pRthvIkAya-samAraMbha mAha arthAt viparyAsa che, viparItajJAnarUpa che, tathA e AraMbha nigeAda Adi maraNarUpa che. tathA e AraMbha naraka che. arthAt nArakInA jIvA mATe dasa prakAranI kSetra vedanAonuM sthAna che. A samArabhanA kAraNe kabaMdha, meha, maraNu ane narakarUpa ghera duHkhamaya la prApta karIne paNa ajJAnI leka vAravAra tenI icchA kare che. athavA saMsArI jIva viSayaleAgeAmAM Asakta thAya che, arthAt kama baMdha, mAha, maraNu ane narakanA mATeja ajJAnI jIva temAM pravRtti kare che. viSayabhAgomAM Asakta jIva hajI paNu zarIra Adine puSTa karavA mATe pariva'jaina, mAnana, ane pUjanane mATe, janma maraNathI mukta thavA mATe duHkhanA nAza karavA mATe, zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 4 pRthivIsamArambhaphalam 453 tathApi tatphalaM karmavandhamohamaraNanarakarUpameva labhante, ataH pRthivIkarmasamArammasya tadeva phalaM bhavatIti bhAvaH / ityarthamiti prayogastu yathA-ayaM saMsArI loko jAyate maraNAyaiva, mriyate ca jananAyaiva, iti, tadvat / ____ lokaH punaH punaH karmabandhAdyarthameva lipmurasti, tadarthameva pravartate vA, iti pratijJAyAM hetumAha-'jamiNaM' ityAdi / yadyasmAt-virUparUpaiH = nAnAvidhaiH zAstraH-svakAyaparakAyatadubhayarUpaiH pRthivIkarmasamArambheNa-pRthivyupamardakasAvadyabyApArakaraNena, yadvA-pRthivIkAyamuddizyASTavidhakarmasamutpAdakasAvadhavyApAraNa, imaM = pRthivIkAyaM vihinasti, vinAza karane ke lie, pRthivIzastra kA AraMbha karatA hai tathApi isa AraMbha kA phala use karmabandha, moha, maraNa aura naraka ke rUpa meM hI milatA hai / ata eva Azaya yaha hai ki-koI kisI bhI abhilASA se pRthivIkAyakA AraMbha kare magara phala to vahI karmabaMdha Adi hI hogaa| (iccatthaM ) isa kA prayoga yaha batalAne ke lie kiyA gayA hai-yaha saMsArI jIva utpanna hotA hai marane ke lie aura maratA hai janamane ke lie, isI prakAra yaha prayoga hai| loka bArambAra karmabaMdha Adi ke lie hI abhilASI hai, athavA-karmabaMdha ke lie hI pravRtti karatA hai / isa pratijJA meM hetu kahate haiM-'jamiNaM.' ityAdi / jisa kAraNa se gRddha (Asakta) loka nAnA prakAra ke zastroM se-svakAya, parakAya aura ubhayakAyarUpa zastroM se-pRthivIkAya kA samAraMbha karake arthAt pRthivIkAya kI hiMsA karane vAlA sAvadha vyApAra karake, athavA pRthivIkAya ke nimitta se AThoM karma-janaka sAvadha pRthvIzastrane AraMbha kare che te paNa te AraMbhanuM phaLa tene karmabaMdha, meha, maraNa ane narakanA rUpamAM ja maLe che. e mATe Azaya e che ke-keI kAMI paNa abhilASAthI pRthvIkAyane AraMbha kare paratu phaLa te te karmabaMdha Adija thaze. iccatthaM' sanI prayoga se matAvA bhATe, dhya cha saMsArI panna thAya che maravAne mATe, ane mAre che te janma levA mATe, A pramANe e prayoga che. loka vAraMvAra karmabaMdha Adi mATeja abhilASI che. athavA karmabaMdha mATeja pravRtti 42 cha. 2 // pratijJAmAM tu 4 cha-'jamiNaM'. chatyAhi. je kAraNathI vRddha Asakata loke nAnA prakAranA zastrothI-svakAya, parakAya ane ubhayakAya rUpa zothI-pRthvIkAyane samAraMbha karIne arthAt pRthvIkAyanI hiMsA karavAvALA sAvadya vyApAra karIne athavA pRthvIkAyanA nimittathI ATha karmone utpanna karanAra sAvadya vyApArathI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 AcArAGgasUtre chinatti, bhinatti, pANarahitaM karoti gRddho loka ityAdi / tathA pRthivIzastrapRthivyupamaddakaM zastra svakAyaparakAyatadubhayarUpaM samArabhamANa. vyApArayan anyAna= apakAyAdIn anekarUpAn=trasAn sthAvarAMzca, prANAnyANino vihinasti / pRthivIkAyahiMsayA SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva praNihantIti ghorataraM duritaM kurvan punaH punaH karmabandhAdinarakAntaM prApyApi tadarthameva pravarttate na punarmokSAyeti bhAvaH // sU. 4 // nanu pRthivIkAyajIvAnAM zrotranetraghrANarasanendriyANi na santi , nApi manasteSAM, kathaM tarhi duHkhavedanA saMbhavati ? tatazca pRthivIkAyasamArambhiNAM vyApAra se isa pRthivIkAya kA hanana karatA hai, chedana karatA hai, bhedana karatA hai, use prANahIna banAtA hai| tathA pRthivIkAya ke svakAya, parakAya, aura ubhayakAyarUpa zastroM kA upayoga karatA huA apkAya Adi aneka trasa sthAvara prANiyoM kI hiMsA karatA hai| tAtparya yaha hai ki-pRthivIkAya kI hiMsA ke dvArA samasta SaDjIvanikAyarUpa loka kI hiMsA karatA hai / isa prakAra atyanta ghora pApa karatA huA bArabAra karmabaMdha karatA hai aura yahA~ taka ki naraka ko prApta karake bhI naraka ke lie hI pravRtti karatA hai, mokSa ke lie nahIM // sU. 4 // pRthivIkAya ke jIvoM meM zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanA-indriya aura mana nahIM hai, phira unheM duHkha kA anubhava kaise ho sakatA hai ? aura aisI avasthA meM pRthivIkAya kA AraMbha karanevAloM ko karmabaMdha kyoM hotA hai ? isa zaMkA kA samAdhAna A pRthvIkAyane ghAta kare che. chedana kare che. bhedana kare che, tene prANahIna banAve che. tathA pRthvIkAyanA svakAya, parakAya ane ubhayakAyarUpa zastrone upayoga karatA thaka apUkAya Adi aneka trasa-sthAvara prANIonI hiMsA kare che. tAtparya e che ke-pRthvIkAyanI hiMsA dvArA samasta SaDUjIvanikAyarUpa lekanI hiMsA kare che. A pramANe atyanta ghora pApa karIne vAraMvAra karmabaMdha kare che. ane tyAM sudhI ke narakane prApta karIne paNa naraka mATe ja pravRtti kare che, mekSa mATe 42tA nathI. (4) pRthvIkAyanA jIvomAM zregnendriya, cakSurindriya, dhrANendriya, rasanA-Indriya ane mana nathI, te pachI tene duHkhane anubhava kevI rIte thaI zakaze? ane evI avasthAmAM pRthvIkAyane AraMbha karavAvALAne karmabaMdha kema thaI zakaze? A zaMkAnuM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 4 pRthivIjIvasiddhiH 455 kathaM karmabandhaH 1 iti jijJAsAyAmAha-' se bemi.' ityAdi / (mUlama) se bemi-appege aMdhamanbhe, appege aMdhamacche, appege pAyamanbhe, appege pAyamacche. appege guMphamanbhe2, appege jaMghamanbhe2, appege jANumabbhe2, appege ukamabbhe2, appege kaDimabbhe2, appege NAbhimabbhe2, appege uyaramabbhe2, appege pAsamanbhe2, appege piTThimabbhe2, appege uramabbhe2, appege hiyayamabbhe2, appege thaNamabbhe2, appege khaMdhamabbhe2, appege bAhumabbhe2, appege hatthamanbhe2, appege aMgulimanbhe2, appege Nahamanbhe2, appege gIbAmanbhe2, appege haNuyamabbhe2, appege hoTThamanbhe2, appege daMtamabbhe2, appege jIhamanbhe2, appege tAlumabbhe2, appege galamabbhe2, appege, gaMDamanbhe2, appege kannamabbhe2, appege NAsamabbhe2, appege acchimabbhe2, appege bhamuhamanbhe2, appege NiDAlamabbhe2, appege sIsamabbhe, appege saMpamArae appege uddavae // sU. 5 // (chAyA) atha brIvImi-apyekaH andhamAbhindyAt apyekaH andhamAcchindyAt / apyekaH pAdamAbhindyAt, apyekaH pAdamAcchindyAt / apyekaH gulphamAbhindyAt2, apyekaH jaGghAmAbhindyAt 2, apyekaH jAnu AbhindyAt2, apyekaH uru AbhindyAt 2, apyekaH kaTimAbhindyAt2, apyekaH nAmimAbhindyAt 2, apyekaH udaramAbhindyAt2, apyekaH pArzvamAbhindyAt2, apyekaH pRSTimAbhindyAt2, apyekaH ura AbhindyAt2, apyekaH karane ke lie sUtra kahate haiM:-'se bemi.' ityAdi / mUlArtha-maiM kahatA hU~-koI andhe ko bhede, koI aMdhe ko chede, koI paira ko bhede koI paira ko chede, koI gulpha ko bhede chede, koI piNDI ko bhede chede, koI ghuTane ko bhede, chede, koI jAMgha ko bhede chede, koI kamara ko bhede chede, koI nAbhi ko bhede chede, koI peTa ko bhede chede, koI, pasavADe ko bhede chede, koI pITha ko bhede chede, koI chAtI samAdhAna 421 // bhATe sUtra 4 cha:-" se bemi.' tyAhi. mUlAtha- huM kahuM chuM keIAMdhaLAne bhedana kare, keI AMdhaLAne chedana kare, keI pagane kApe, keI pagane chede kaI gupha-(ghuMTI)ne bhede, chede, kaI paDIne bhede, chede, kaI ghuMTaNane bhede chede keI jAMghane bhede chede,keIkamarane bhede chede keAInAbhi(DuMTI)ne bhede chede kaI peTane bhede che, keI pAMsaLIone bhede chede kaI pIThane bhede chede, keI-chAtIne bhede chede kaI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 AcArAGgamutre hRdayamA bhindyAtra, apyekaH stanamAbhindyAtra, apyekaH skandhamAbhindyAtra, apyekaH bAhumAbhindyAt2, apyekaH hastamAbhindyAt, apyekaH aGgulimAbhindyAt 2, apyekaH nakhamAbhindyAtra, apyekaH grIvAmAbhindyAtra, apyekaH hanu AbhindyAt2, apyekaH oSThamA bhindyAt2, apyekaH dantamAbhindyAt 2, apyekaH jihvAmAbhindyAt2, apyekaH tAlu AbhindyAtra, apyekaH galamAbhinyAtUra, apyekaH gaNDamAbhindyAtra, apyekaH karNamAbhindyAt 2 apyekaH nAsAmAbhindyAtra, apyekaH akSi AmindyAt2, apyekaH mAbhindyAtra, apyekaH lalATamAbhindyAtra, apyekaH zIrSamAbhindyAt 2, apyekaH saMpramArayet, adhyekaH upadrAvayet // sU. 5 // " ko bhede chede, koI hRdaya ko bhede chede, koI bAhu ko bhede chede, koI nakha ko bhede chede, bhede chede, koI hoTha ko chede, koI tAlu ko bhede chede, koI bhede chede, koI kAna ko bhede chede, koI bhauMha ko bhede chede, koI lalATa ko bhede chede, koI sirako bhede chede, koI mArakara behoza kara de; yA koI mAra hI DAle, isa prakAra indriyabalahIna hone para bhI use vedanA kA anubhava hotA hI hai / sU. 5 // bhede chede, koI stana ko chede, koI hAtha ko bhede koI gardana ko bhede chede, bhede chede, koI dAMta ko bhede gale ko bhede chede, koI koI nAkako bhede chede, koI bhede chede, koI kandhe ko chede, koI uMgalI ko bhede koI hanu (DADhI - ThoDI) ko chede, koI jIbha ko bhede, gaMDasthala ( kanapaTI) ko AMkha ko bhede chede, hRdayane bhede cheThe, keAI stanane bhede chede, kAI kAMdhane bhede-chede, kAI khAhUne bhede chede, kAI hAthane bhede-chede, kaI AMgalIne bhede-chede, kAI nakhane bhede-chede, keAI gaInane bhede de, ardha DADhIne lehe-cheDhe, ardha houne cheTe-leTe, adha hAMtane lehe cheDe, ardhakalane lehe chehe, ardha tAlu-(tAjavA) ne leTe-chehe, ardha gaNAne lehe-chehe, artha gaMDasthala (sabhA) anapaTIne lehe-chehe, ardha anane lehe-chehe, ardha nAune lehe-chehe, ardha sAmane leTe-beTe, ardha laMbharane lehe-chehe, artha sasATane lehe-chehe, ardha zirane leTe-chehe, kAI mArIne behoza karI de, athavA kAI mArIja nAMkhe, A pramANe indriyakhalahIna hAvA chatAM paNa tene vedanAnA anubhava thAya che. (5) zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.2 sU. 5 pRthivIjIvasiddhiH 457 ||ttiikaa // 'se bemi' ityAdi / atheti prativAkyaprArambhadyotanAya / bravImi pRthivIkAyasya vedanAviSaye kathayAmi / yathA-ekaH kazcit andha-janmAndhaM AbhinyAt, tathA ekA aparaH kazcit andhamapi AchindyAt / atra andhamityupalakSaNaM, badhiramUkapagumabhRtInAm / yaH khalu janmAndho janmabadhiro janmamUko janmapaGagumaMgAputravatkaracaraNAdyavayavavibhAgarahitaH pUrvabhavArjitAzubhakarmoMdayAt svhitmaaptyhitprihaaraakssmo'tidyniiydshaamupgtH| evaMvidhajanmAndhAdikaM kazcit kaThorahradayo nirdayatayA'tinizitabhallAdinA bhinatticet, sutIkSNaparazukuThArAdinA chinatti cettadA'sau svAGga bhedanacchedanasamayebhedaka chedakaM na TIkArtha-'atha' zabda nayA vAkya AraMbha karane ko prakaTa karatA hai-'kahatA hUM' arthAt pRthivIkAya kI vedanA ke viSaya meM kahatA hU~ / jaise-koI puruSa aMdhe arthAt janma se aMdhe ko bhede chede / yahA~ 'aMdha' pada upalakSaNa hai, usa se bahirA, mUMgA, laMgaDA, Adi bhI grahaNa kara lenA caahie| jo jIva mRgAloDhaka kI taraha janmAndha hai, janma se bahirA hai, janma se mUMgA hai, janma se laMgaDA hai, hAtha-aura Adi vibhinna avayavoM kA jisa ke zarIra meM bheda nahIM hai, aura jo pUrvabhava ke azubha karmoM ke udaya se apane hita kI prApti tathA ahita ke parihAra meM asamartha hai, atyanta dayanIya dazA ko prApta hai, isa prakAra ke janmAndha vagairaha ko koI kaThora hRdayavAlA puruSa nirdaya ho kara Aveza ke sAtha, bahuta tIkhe bhAle vagairaha se bhedatA hai, atyanta tIkhe pharasI kuThAra Adi se chedatA hai, TIkAtha-pratha" zabda navuM vAkya AraMbha karavAnuM pragaTa kare che "kahuM chuM" arthAt pRthvIkAyanI vedanAnA viSayamAM kahuM chuM-jema keI manuSya anya arthAta-janmathI aMdhane (AMdhaLe che tene) bhede chede. ahiM "baMdha'pada te upalakSaNa che, tenAthI baherA mUMgA, laMgaDA Adi paNa grahaNa karI levA joIe. je jIva mRgaloDhAnI mAphaka janmAMdha che. (janmathI AMdhaLe che) janmathI; bahere che. janmathI ja maeNge che janmathI laMgaDe che. hAtha-paga Adi vibhinna avayanA jenA zarIramAM bheda nathI, ane te pUrvabhavanA azubha karmonA udayathI pitAnA hitanI prApti tathA ahitanA parivAramAM asamartha che, atyanta dayApAtra-dazAne prApta che, A prakAranA janmAMdha vagerene kaI kaThora hRdayavALA purUSa nirdaya thaIne AvezanI sAthe bahuja tIkSaNa bhAlA vagerethI bhede che (rvidhe che), atyanta tIkhI dhAravALI pharasI, kuThAra AdithI pra A.-58 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 AcArAGgasUtre pazyati na zRNoti, nApyuccaiH krandati tAvatA tasyA'jIvatvaM vedanAyA abhAvo vA nizcetuM vaktuM vA na zakyate, evaM pRthivI sacetanA vedanAsahitA ceti nizcIyate / jAtyandhavadhira mUkapaD gvAdiguNayukta puruSavat, mRgAputravat, ityarthaH / pAdagulphajaGghAjAnUrukaTi yadvA paJcendriyANAM suvyaktacetanAnAM nAbhyudarapArzvapRSThoro hRdayastanaskandhavAhahastAGagulinakhagrIvAhanyoSThadantajihvAtAlugalagaNDa karNanAsAkSibhra lalATamastakAdiSu bhidyamAneSu chidyamAneSu vA yathA ghorataravedanA jAyate tathA pragADhamohAjJAnavatAM styAnaddharthAdikarmodayAd avyaktacetanAnAM bhedana - chedana ke samaya, apane aMga ke bhedane - chedane vAle ko na dekhatA hai, na sunatA hai, na ucI AvAja se cillAtA haiM; itane mAtra se usa meM ajIvapanA yA vedanA kA abhAva nizcita nahIM kiyA jA sakatA, aura nahIM kahA jAtA / isI prakAra pRthivI sacetana hai aura use vedanA bhI hotI hai, yaha bAta nizcita ho jAtI hai / arthAt jaise mRgAloDhaka kI taraha bahire, mUMge, laMgaDe Adi puruSa ko vedanA hotI hai, usI prakAra pRthivIkAya ko bhI vedanA hotI hai / athavA spaSTa cetanA vAle paJcendriya jIvoM ke paira, gulka, jAMgha, jAnu, urU, kamara, nAbhi, udara, pArzva, pRSTha, ura-chAtI, hRdaya, snana, skandha, bAhu, hAtha, aMgulI, nakha, grIvA, dADhI, hoTha, dAMta, jIbha, tAlu, galA, kanapaTI, kAna nAka A~kha, bhauMha, lalATa, mastaka Adi ke bhidane - chiMdane para jaise atyanta ghora vedanA utpanna hotI hai chede che, teA bhedana chedananA samaye peAtAnA aMganuM leina-chedana karanArane te dekhA nathI, sAMbhaLatA nathI, uMcA avAjathI zeAra-khakAra karI zakatA nathI. eTalAmAtrathI temAM ajIvapaNuM athavA vedanAnA abhAva nizcita karI zakAtA nathI, tema kahevAtu paNa nathI. e pramANe pRthvI sacetana che ane tene vedanA paNa thAya che. e vAta nizcita thaI jAya che. arthAt jevI rIte mRgAle DhIA pramANe-maherA, mUMgA, laMgaDA Adi purUSane vedanA thAya che, te pramANe pRthvIkAyane paNa vedanA thAya che. athavA-spaSTa cetanAvALA janmAnya Adi pa Mcendriya jIvAnA paga,DhIMcaNa,jA gha,jAnU, urU 4bha2, nAbhi, 742, pArzva, pRSTha, 2-chAtI, hRhya, stana, saMbaMdha, bAhuM hAtha, sAMgalI, nama, zrIvA hADhI, Doha, hAMta, kala, tAlu, gaNu, sabhA, chAna, nAu, mAMga, labhara, sasATa, mastaka AdinA bhedavA-chedyavAthI jema atyanta dvAra vedanA utpanna thAya che, tema pragADha zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 5 pRthivIjIvasiddhiH 459 pRthivyAdInAmavyaktaiva ghorataravedanA bhavatIti bhagavatA kevalAlokena sAkSAtkRtya prveditm| __atraivAnyamapi dRSTAntamAha-"appege saMpamArae appege uddavae " iti / ekaH kazcit yathA sarvAvayavayuktaM kazcitmANinaM saMpramArayet tIvradveSAvezena zastrAdiprahAreNa ceSTArAhityarUpAM mUrchAmApAdayet tathA ekaH kazcit mUchAMpannaM uddAvayet ANebhyo vyaparopayet, tasya mUrchAvazena vyakta-vedanAyA abhAve'pi avyaktA ghorataravedanA jAyata eva, tathA pRthivIjIvAnAmavyaktA ghorataravedanA bhavatyeva // sU. 5 // itthaM pRthivIkAyasya jIvatvaM zastrAddhAghAtena vedanAM ca pradarya, adhunA usI prakAra pragADha moha ajJAna vAle styAnarddhi Adi karma ke udaya se aprakaTa cetanA vAle pRthvIkAya Adi jIvoM ko aprakaTa kintu atyanta dAruNa vedanA hotI hai / yaha bAta bhagavAn ne kevalajJAna se sAkSAt jAnakara prakaTa kI hai| isI viSaya meM eka dRSTAnta aura kahate haiM-'appege' ityAdi / jaise-koI puruSa, sabhI avayavoM se yukta kisI prANI ko tIvra dveSa ke Aveza ke vaza ho kara zastra Adi kA prahAra kara ke ceSTArahita-mUrchita kara detA hai, tathA koI usa mUrchita puruSa ko prANahIna karatA hai to yadyapi usa mUrchita meM vyakta vedanA nahIM hai phira bhI avyakta atyanta ghora vedanA hotI hI hai, isI prakAra pRthivIkAya meM ghora avyakta vedanA hotI hai // sU. 6 / / isa prakAra pRthivIkAya kI sacittatA aura zastra Adi ke AghAta se hone vAlI (daDha) meha ajJAnavALA sthAnaddhi Adi karmanA udayathI aprakaTa cetanAvALA pRthvIkAya Adi jIvane aprakaTa paratu atyanta dAruNa vedanA thAya che, A vAta bhagavAne kevala jJAnathI sAkSAt jANIne prakaTa karI che. yA viSayamA mAnnu TAnta 4 cha-'appege' tyAna, rebha 535, sarva avayathI yukta kaI prANIne tIvra dveSathI Avezane vaza thaI zastra Adine prahAra karIne ceSTArahita-mUchita karI nAkhe che, tathA keI te mUchita purUSane prANahIna kare che. te mUchitamAM vyakta vedanA nathI. te paNa avyakta (jANI-joI zakAya nahi tevI rIte) atyanta ghara vedanA thAya che. e pramANe pRthvIkAyamAM paNa ghara vedanA thAya che. pA A pramANe pRthavIkAyanI sacittatA ane zastra AdinA AghAtathI thavAvALI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 tatsamArambhe karmabandho bhavatItyAha-' ettha ' ityAdi / // mUlam // ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNNAyA bhavaMti // sU. 6 // // chAyA // atra zastra samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtA bhavanti // su. 6 // // TIkA // AcArAGgavatre dravyazastra, atra=pRthivIkAye. zastra = svakAyaparakAyatadubhayarUpaM duSpraNihitamanovAkkAyarUpaM bhAvazastra vA samArabhamANasya = vyApArayataH ityete= prAguktAH saptaviMzatibhaGgarUpAH, ArambhAH = khanana kRSyAdirUpAH sAvadyavyApArA, aparijJAtA bhavanti = karmabandhahetutvena parijJAtA na bhavanti, pRthivIzastra samArabhamANaH khananAdisAvadyavyApArasya karmabandhakAraNatAmavijJAya cAritrarUpa vedanA pradarzita kara ke yaha batAte haiM ki - pRthivIkAya kA AraMbha karane meM karma kA baMdha hotA hai - 'ettha ' ityAdi / mUlArtha -- pRthivIkAya kA AraMbha karane vAle ko yaha (pUrvokta) AraMbha jJAta nahIM hotA hai // sU. 6 // TIkArtha -- pRthivIkAya meM svakAya parakAya aura ubhayakAyarUpa dravyazastra kA, tathA mana vacana kAyakA duSpraNidhAnarUpa bhAvazastra kA vyApAra karane vAle ko jJAta nahIM hotA kipUrvokta sattAIsa prakAra kA khanana evaM kRSi AdirUpa sAvadha vyApAra karmabaMdha ke kAraNa haiM / tAtparya yaha hai ki jo puruSa pRthivIkAya kA AraMbha karatA hai, use yaha mAlUma nahIM hotA ki - yaha sAvadha vyApAra karmabaMdha kA kAraNa hai, yaha mAlUma na hone ke kAraNa veDhanA batAvIne have e batAve che ke:-pRthvIkAyanA AraMbha karavAmAM kamane adha thAya che -' ettha ' tyAhi. mUlA nathI. ( hai ) --pRthvIkAyane AraMbha karavAvALAne A ( pUrvokta ) AraMbha jJAna hatuM TIkA--pRthvIkAyamAM svakAya, parakAya ane ubhayakAyarUpa dravyazastranA tathA mana, vacana, kAyAnAM duSpraNidhAna (kharAba bhAva)rUpa bhAvazastranA vyApAra karavAvALAne khakhara nathI hotI ke-pUrvAMkata (pUrva kahelA) sattAvIsa prakAranA khanana (kheADhavuM) e pramANe kRSi-khetI AdirUpa sAvadya-vyApAra kamabaMdhanuM kAraNa che. tAtparya e che keH--je purUSa pRthvIkAyanA AraMbha kare che, tene e mAlUma nathI keH- sAvadya vyApAra kama zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.2 sU. 6 parijJAtakarmasvarUpam 461 mokSamArgato dUramapagato bhavatItyarthaH // mU0 6 // (8) vivRttidvAramprathivIkAyasamArambhaparijJAne hi parijJAtakarmA munirbhavatItyAha-'ettha' ityAdi / // mUlam // ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavaMti / taM pariNAya mehAvI neva sayaM puDhavisatthaM samAraMbhejjA, NevaNNehiM puDhavisatthaM samAraMbhAvejjA, NevaNNe puDhavisatthaM samAraMbhaMte smnnujaannejjaa| jassete puDhavikammasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme-ttibemi // suu07|| // iya sasthapariNAe bIo uddeso samatto // 1-2 // ||chaayaa // atra zastraM asamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / tat parijJAya medhAvI naiva svayaM pRthivIzastraM samArabheta, naivAnyaiH pRthivIzastraM samArambhayet, naivAnyAn pRthivIzastraM samArabhataH samanujAnIyAt, yasyaite pRthivIkarmasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa eva muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // mU0 7 // // iti zastraparijJAyAM dvitIya uddezaH samAptaH // 12 // yaha cAritrarUpa mokSamArga se dUra hI rahatA hai / sU. 6 // pRthivIkAya ke samArambha kA parijJAna hone para hI parijJAtakarmA muni hotA hai, isa bAta ko kahate haiM-'ettha' ityAdi / mUlArtha- -pRthivIkAya meM zastra kA AraMbha na karane vAle ko yaha AraMbha jJAta hotA hai| unheM jAna kara buddhimAn puruSa na svayaM pRthivIkAya ke zAstra kA AraMbha kare, na dUsaroM se pRthvIkAya ke zastrakA AraMbha karAve aura na pRthvIkAya kA AraMbha karane vAle dUsaroM kI anumodanA kare / ina pRthivIkarmasamArambhoM ko jAnane vAlA hI muni hai, vahI parijJAtakarmA hai, aisA maiM kahatA hU~ // sU. 7 // madhanu 425 cha. mA mAsUma naDipAthI te yAritra35 bhokSamAthI 201 2 cha. // 6 // pRthivIkAyanA samAraMbhanuM parijJAna hovAthIja parijJAtakarmA muni hoya che, A pAta matAve cha:-' ettha' tyAhi. mUlArtha-pRthvIkAyamAM zastrane AraMbha nahi karavAvALAne A AraMbhanI khabara heya che. tene jANIne buddhimAna purUSa pite pRthvIkAyanA zastrane AraMbha karatA nathI; bIjA pAse paNa pRthvIkAyanA zastrane AraMbha karAvatA nathI. ane pRthvIkAyane AraMbha karavAvALA bIjAne anumodana ApatA nathI. e pRthvIka-samAraMbhane jANavAvALA ja muni che, te parijJAtakarmA che; e pramANe huM kahuM chuM. (7). zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 AcArAgasUtre TIkA atra-pRthivIkAye zastraM-svakAyaparakAyAdikam asamArabhamANasya avyApArayataH ityete pUrvoktA ArambhA sAvadhakriyAvizeSAH parijJAtA bhavanti / jJaparijJayA sarvAn pRthivIkAyasamArambhAn karmabandhahetutvena anantanarakanigodAdiduHkhajanakatvena ca parijJAya cAritrarUpamokSamArge pravartata iti bhAvaH / upasaMhAramAha tat=pRthivIkAyasamArambhaNaM parijJAyambandhahetutvenAvabudhya medhAvI= sadasadvivekI pRthivIzastraM dravyabhAvarUpaM svayaM naiva samArabhate api ca-anyairapi pRthivIzastraM naitra samArambhayati, pRthivIzastraM samArabhamANAn anyAn naiva samanujAnAti / evaM manovAkAyabhedenAtItAnAgatavartamAnakAlabhedena ca pRthivIkA ya TIkArtha--pRthivIkAya meM svakAya parakAya Adi zastroM kA AraMbha na karane vAle ko yaha pUkti sAvadyavyApArarUpa AraMbha jJAta hotA hai / ina AraMbhoM ko jAnane vAlA arthAt jJaparijJA se pRthivIkAyasabaMdhI AraMbhoM ko karmabaMdha kA kAraNa tathA ananta naraka nigoda ke duHkho kA kAraNa jAnakara cAritrarUpa mokSamArga meM pravRtta hotA hai / upasaMhAra pRthvIkAya ke AraMbha ko baMdhakA kAraNa jAnakara buddhimAn sat asat kA bheda samajhane vAlA, dravya-bhAvarUpa pRthvIzastrakA svayaM vyApAra nahIM karatA, dUsare se vyApAra nahIM karAtA aura vyApAra karane vAle kI anumodanA bhI nahIM karatA / isI prakAra mana, vacana, kAya ke bheda se aura atIta, anAgata, vartamAna kAla ke bheda se sattAIsa prakAra ke TIkAtha-pRthvIkAyamAM svakAya parakAya Adi zone AraMbha nahi karavAvALAne e pUrvokta sAvadha vyApArarUpa AraMbhanI khabara hoya che, te AraMbhene jANavAvALA arthAta jJapariNAthI pRthvIkAyasambandhI AraMbhane karmabaMdhanuM kAraNa, tathA ananta naraka nigedanA duHkhanuM kAraNa jANune cAritrarUpa mokSamArgamAM pravRtta thAya che. have upasaMhAra kare che- pRthvIkAyanA Arambhane baMdhanuM kAraNa jANIne buddhimAna sat-asatanA bhedane jANavA-samajavAvALA, dravyabhAvarUpa pRthvI zastrane pite vyApAra karatA nathI. bIjA pAse vyApAra karAvatA nathI, ane vyApAra karavAvALAne anumodana paNa karatA nathI. A pramANe mana, vacana, kAyAnA bhedathI, ane bhUtakALa, bhaviSyakALa, vartamAnakALanA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA abhya. 1 u. 2 su. 7 upasaMhAraH samAraMbhAn vijJAya sarvAn parityajet / evaM yasya ete pRthivIkarmasamArambhAH pRthivIviSayAH khananakRSyAdirUpAH sAvadyakriyAvizeSAH parijJAtA bhavanti jJaparijJayA karmabandhahetutvena vijJAtAH, tathA pratyAkhyAnaparijJayA parityaktA bhavanti sa eva parijJAtakarmA - viditaparityaktasakalasAvadyakriyAvizeSaH munirbhavati, na tvaparo dravyaliGgItyarthaH / iti bravImi= yathA bhagavatA kathitaM tathA kathayAmItyarthaH / sU0 7 // // iti zastraparijJAdhyayane dvitIya uddezaH samAptaH // 1-2 // pRthvIkA yasamAraMbha ko jAnakara sabakA tyAga karanA cAhie / isa prakAra jo puruSa pRthvIkAyasambandhI khodanA jotanA Adi sAvadha vyApAro ko jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa samajhatA hai, aura pratyAkhyAnaparijJA se una kA tyAga kara detA hai vahI parijJAtakarmA aura sakala sAvadha kriyAoM ko jAnane vAlA puruSa muni kahalAtA hai, sirpha dravyaliMgI muni nahIM kahalAtA / 'ttibemi' bhagavAn ne jaisA kahA hai vaisA hI maiM kahatA hU~ // 7 // AcArAGga - sUtra kI AcAracintAmaNi- TIkA ke hindI - anuvAda meM zastraparijJAnAmaka prathama adhyayanakA dvitIya uddeza samApta // 1-2 // 463 bhedathI sattAvIsa prakAranA pRthvIkAyanA samAra bhane jANI karIne sarvAMnA tyAga karavA joie. A pramANe je purUSa pRthvIkAyasambandhI khAdavuM, kheDavuM Adi sAvadya vyApArIne jJarijJAthI kamabaMdhanuM kAraNa samaje che, ane pratyAkhyAnaparijJAthI tenA tyAga karI de che, te parijJAtakarmo ane sakalasAvadyakriyAone jANavAvALA purUSa muni kahevAya che, mAtra dravyaliMgI muni kahevAtA nathI. bhagavAne jevuM kahyuM che, evuM ja huM kahuM chuM... ||LA AcArAMga sUtranI AcAraciMtAmaNi TIkAnA gujarAtI anuvAdamAM zastraparijJAnAmaka prathama adhyayananA bIjo uddeza sabhApta thayeo // 1-2 // zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre atha tRtIyo shH| dvitIyoddeze pRthivyAH sacittatvaM tatra pRthakpRthaganekapRthivIkAyajIvAzritatvaM ca prasAdhitam , tasya hiMsayA karmabandho bhavatItyuktam , antatazca pRthivIkAyajIvahiMsAnivRttyA munirbhavatIti siddhAntitam / idAnImapAM sacittatvamanekApakAyajIvAzritatvaM bodhayatA bhagavatA'pkAyahiMsayA SaTkAyajIvahiMsAsaMpAtAt karmabandho bhavati, tathA'pkAyahiMsAnivRtyA ca munitvaM labhyata iti bodhayituM tRtIyodezaH prArabhyate'se bemi' ityAdi / apakAyajIvasvarUpavicAraNAyAM prathamamanagArasya yogyatA darzayati tIsarA uddeza dvitIya uddezaka meM pRthivI kI sacittatA siddha kI aura pRthivI meM pRthakpRthak aneka pRthivIkAya ke jIvoM kA rahanA siddha kiyaa| yaha bhI batalAyA jA cukA hai ki-una jIvoM kI hiMsA karane se karma kA baMdha hotA hai| anta meM yaha bhI pramANita kiyA hai ki-pRthvIkAya ke jIvoM kI hiMsA kA tyAga karane se muni hotA hai / aba yaha batalAte haiM ki apkAya sacitta hai, aneka apkAya ke jIvoM se Azrita hai aura apakAya kI hiMsA se SaTakAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai aura apkAya kI hiMsA kA tyAga karane vAlA munipana pAtA hai| yaha saba batalAne ke lie tIsarA uddeza AraMbha kiyA jAtA hai-'se bemi' ityAdi / apkAya ke jIvoM ke svarUpa kA vicAra karate hue sarva prathama anagAra kI trIje uddezaka- bIjA uddezakamAM pRthvInI sacittatA siddha karI che. ane pRthvImAM jUdA-jUdA aneka pRthvIkAyanA jI rahe che te siddha karyuM che. e paNa batAvavAmAM AvyuM che ke te jInI hiMsA karavAthI karma baMdha thAya che. antamAM e paNa pramANita karyuM ke pRthvIkAyanA jInI hiMsAne tyAga karavAthI muni thAya che. have te batAve che ke -apUkAya sacitta che, aneka apakAyanA jIthI Azrita che, ane apakAyanI hiMsAthI pakAyanA jIvonI hiMsA thAya che, ane apUkAyanI hiMsAne tyAga karavAvALA munipaNAne pAme che. the sarva matA bhATe trIon deza:no mAla 42vAmAM Ave cha:-'sebemi' tyAhi. apakAyanA jInA svarUpane vicAra karatA thakA sauthI prathama aNagAranI yogyatA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracittAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 3 upakrama sarvaviratirUpaM padaM prApto muniH pRthivIkAyAdisukSmajIvasamArambhanivRttyAdikartavyatAyAmapIyospi pramAdajAtaM skhalanaM samupekSate cet tarhi punastatrAdhikataraM skhalanaM kartuM na lajjate, tathAvidhaniyamAnusAriNI hi manovRttiH, svalpamapi saMyamataH skhalanaM yathA na bhavet tathA prayatitavyaM munibhiH / ataH 465 atra dRSTAntaH pradarzyate-- kenacid bAlyAvasthAyAmanyasya kapardikAmAtraM steyayA'pahRtya svamAturagre nihitam / mAtA tadavalokya hRSTA satI tasmai madhuraM vastu dadau / atha punaH punaH steyakarmaNi pravRttaH svamAtRhastAt pAritoSikaM prAptaH krameNa yogyatA dikhalAte haiM - sarvaviratirUpa padako prApta muni pRthivIkAya Adi choTe-choTe jIvoM ke AraMbha kA tyAga karane meM yadi pramAda ke kAraNa thoDe se bhI skhalana kI upekSA karatA hai to phira aura adhika skhalana karane meM bhI saMkoca nahIM karatA / manovRtti kA aisA hI niyama hai ki - girI so giratI hI jAtI hai, ata eva muniyoM ko aisA prayatna karanA cAhie ki, jisa se saMyama meM tanika bhI skhalana na ho / isa viSaya meM dRSTAnta kahate haiM kisI bAlakane apanI bAlyAvasthA meM eka kauDI curAkara apanI mAtA ke pAtra rakha dI / mAtA use dekhakara harSita huI aura usane inAma ke taura para bAlaka ko mIThI cIja dI / isa ke bAda vaha bArabAra caurI karane lagA aura apanI mAtA ke hAtha se pAritoSika prApta karane lgaa| dhIre-dhIre vaha tAmrapaNa ( tAMbe kA sikkA) kArSApaNa batAve che--saviratirUpa padane pAmelA muni pRthvIkAya Adi nAnA--nAnA jIvAnA AraMbhanA tyAga karavAmAM jo pramAdanA kAraNe gheADAM paNu skhalana (truTI)nI upekSA kare che. teA pharIne vadhAre skhalana karavAmAM paNa sakAca karatA nathI. mane vRttinA evAja niyama che ke-nIce paDavA pachI vadhAre nIce paDI jAya che. e kAraNathI munioe evA prayatna karavA joie keH-jenAthI saMyamamAM gheADu' paNu skhalana nahI hAya. A viSayamAM dRSTAnta kahe cheH-- kAI bALake peAtAnI bAlyAvasthAmAM eka keADI cArIne peAtAnI mAtAnI pAse rAkhI dIdhI; mAtA tene joine rAjI thaI ane tene InAma ApavAnA DhaMgathI bALakane mIThI vastu ApI. tyAra pachI te khALaka vAraMvAra cArI karavA lAgyA. ane peAtAnI mAtA pAsethI (mAtAnA hAthathI) InAma meLavavA lAgyA. dhIre dhIre te tAmrapaNa--trAMbAnA pra. A-59 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArasUtre tAmrapaNa-kArSApaNa-rUpyaka - dInAra-ratna - sparNa-maNi- mANikyAdiharaNapravINaH kasyacinnRpasya kozAgAraM praviSTaH / tataH pracaNDabhujadaNDakaistadrakSakaiH saghoSaNaM dhRto rAjAntikaM samAnItaH / tadaparAdhaM vijJAya krodhAviSTena rAjJA samAdiSTam-ayaM cauraH zUle samAropyatAm, iti / asau pRSTazca rAjJA-tava kAcidicchA vartate ? ced brUhi / caureNoktamrAjan ! svamAturmilanaM prArthayeH / atha nRpAjJayA tajjananI tatrAgatya militaa| sa caurastatra rAjJaH samakSameva savegamutthAya satvaraM mAturnAsikAM dantaizciccheda / tato'sauM rAjJA pRSTaH-tvayA kathamevaM duzcaritamAcaritam ? / cauro'vadata-iyameva mamai(cauannI) rupayA, dInAra (suvarNa-muhara), ratna, suvarNa, maNi, mANika Adi curAne meM bhI pravINa ho gyaa| vaha kisI rAjA ke khajAne meM ghusA / khajAne ke balavAn paharedAroM ne use pakaDa liyA aura rAjA ke sAmane peza kiyaa| rAjA usakA aparAdha sunakara krodhita huA, usane AjJA dI-'isa cora ko zUlI para caDhA do| rAjAne usa se pUchA-agara tumhArI koI icchA ho to kho| corane kahA-' mahArAja ! maiM apanI mAtA se milane kI prArthanA karatA huuN| rAjA kI AjJA se cora kI mAtA vahA~ Akara milI / caurane rAjA ke sAmane hI vega ke sAtha uTha kara jaldI se apanI mAtA kI nAka dAMtoM se kATalI / yaha dekhakara rAjAne pUchA-are ! tUMne yaha duSkarma kyoM kiyA ? sikkA, cAra AnI, rUpiA, senA mahera, ratna, sonuM, maNi, mANeka Adi cAravAmAM paNa pravINa thaI gaye. (keTaloka samaya jatA ) te kaI rAjAnA khajAnAmAM ghusI gaye. khajAnAnA balavAna paharedAro rakSakee tene pakaDI lIdhe ane rAjAnI sAmehAjara karyo. rAjA tene aparAdha sAMbhaLIne krodhAyamAna thayA, ane AjJA ApI ke e cArane zUlI para caDhAvI dyo ! rAjAe tene pUchyuM ke tArI kAMI IcchA hoya te kahe. cAre kahyuM-"mahArAja! huM mArI mAtAne maLavAnI prArthanA karuM chuM.' rAjAnI AjJAthI ceranI mAtA tyAM AgaLa AvI. ane cirane maLI, cere rAjAnA sAmeja vegathI ekadama uThIne jaldIthI potAnI mAtAnuM nAka pitAnA dAMtathI kApI lIdhuM. te joIne rAjAe pUchyuM-are! teM AvuM duSTakama zA mATe karyuM? zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 mU. 1 upakrama 467 tadghorataraduHkhapradazalAropaNaphalapadAtrI prANApahIM, na tu bhavAn / ityuktvA sarva pUrvavRttaM rAjJe vijJApayAmAsa / tataH svakRtasteyakarmaNo vipAkaM zUlAropeNa ghorataravedanAM praapnuvnmRtH| tasmAt svalpo'pi doSo mahA'narthAya bhavatIti vijJAyAtmArthibhirmunibhiH saMyamataH svalpamapi skhalanaM yathA na bhavet tathA vartitavyam / tapaHsaMyame kadAcidAkasmikaskhalanasaMpAtastvanya eva, skhalanopekSaNamapyanyadeva, yataH skhalanopekSayA punaruttarottaraskhalanavRddhayA sAdhutvameva nazyatIti vicintya jAgarUkAH sAdhavo navanavAgantukaskhalanaparaMparAvirahitAH pUrvajAtaskhalana cora-mahArAja ! isI ke kAraNa mujhe ghora duHkha dene vAlI zUlI para caDhanA par3a rahA hai; yahI mera prANa lene vAlI hai, Apa nahIM / yaha kaha kara corane apanA sampUrNa pUrva-vRttAMta rAjA ko sunA diyaa| tatpazcAt apane kiye caurya karma kA ghoravedanArUpa phala-zUlI para caDhanerUpa-ko bhogatA huA vaha cora mara gayA / ata eva thoDA-sA bhI doSa mahAn anartha kA kAraNa bana jAtA hai, aisA samajhakara AtmakalyANa ke abhilASI muniyoM ko aisA prayatna karanA cAhie ki jisa se saMyama meM tanika bhI skhalana na ho| tapa aura saMyama meM kadAcit akasmAt skhalanA kI bAta dUsarI hai kintu skhalanA kI upekSA karanA aura bAta hai, usa kA kAraNa yaha hai ki skhalanA kI upekSA karane se uttarottara skhalanA baDhatI hI calI jAtI hai, aisA vicAra karake sadaiva sAvadhAna cAra kahe-mahArAja ! e mAtAnA kAraNe ja mAre ghera duHkha ApavAvALI zailI upara caDhavAnuM thAya che, e mATe prANa levAvALI che, Apa nahi. A pramANe kahIne cere pitAnI AgaLanI saMpUrNa hakIkata rAjAne saMbhaLAvI. te pachI potAnuM karela cerInuM karmanuM gharavedanArUpa phala-zUlI para caDhavAnuM, te bhagavate thake te cAra maraNa pAme. eTale ke -Do paNa deSa mahAn anarthanuM kAraNa banI jAya che. e pramANe samajIne AtmakalyANanA abhilASI munioe e prayatna kare joIe ke, jenAthI saMyamamAM theDuMka paNa khalana na thAya. tapa ane saMyamamAM keI vakhata akasmAt khalananI vAta judI che. paNa khalananI upekSA karavI te bIjI vAta che. tenuM kAraNa e che ke-khalananI upekSA karavAthI uttarottara smalana (bhUla) vadhatuM ja jAya che. e vicAra karIne sadaiva-haMmezAM sAvadhAna rahevAvALA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 468 AcArAGgasUtre doSamapanetuM zaknuvanti / tadeva vizadayan sudharmA svAmI prAha-'se bemi' ityAdi / ___dvitIyodezasamAptau " jassete puDhavikampasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakammA" ityuktam / adhunA tu-na ca tAvataiva sarvathA munirbhvitumrhti| yathA bhavati tathA darzayituM zrIsudharmA svAmI prAha-' se bemi' ityAdi / // mUlam // se bemi-se jahAvi aNagAre ujjukaDe niyAgapaDivaNNe amAyaM kuvvamANe viyAhie // sU0 1 // ||chaayaa // tad bravImi sa yathApi anagAra RjukRtaH niyAgapratipannaH amAyAM kurvANo vyAkhyAtaH // sU0 1 // // TIkA // ' se bemi' ityaadi| tad bravImi yadanyacca bhagavadantike mayA rahane vAle sAdhu nayI-nayI hone vAlI skhalanA ke doSoM se baca sakate haiM / yahI bAta spaSTa karate hue sudharmA svAmI Age kahate haiM-'se bemi' ityAdi / malArtha ( bhagavAn ke mukhAravinda se jo sunA hai,) so kahatA hU~-RjukRtaH mokSamArga meM prApta aura mAyA na karane vAlA anagAra kahA gayA hai / sU. 1 // TokArtha--bhagavAn ke samIpa aura bhI jo sunA hai vaha kahatA hU~ / pRthvIkAya ke viSaya meM zastra kA AraMbha na karane vAlA pRthvIkAya ke AraMbha ko jAnane vAlA puruSa jisa sAdhu-navI navI thavAvALI khalanA dethI bacI zake che, e vAta spaSTa karIne sudhA svAmI mA 4 ' se bemi' tyAha. - bIjA uddezakanI samAptimAM kahyuM hatuM ke-je purUSa pRthvIkAyanA AraMbhane jANIne tene tyAga karI Ape che, te muni che. ahiM e batAvavAmAM Ave che ke - ATaluM karavA mAtrathI ja kaI pUrI rIte muni thaI zakatA nathI, muni thavAne mATe bIjI -22 vAtAnI (pAnI) mA1zyatA cha, tene sudhA svAbhi cha-'se bemi' tyAhi. bhAtha:-(mapAnanA bhumAravihathI ra sanyu cha) te 4 chu.RjukRta, mekSamArgamAM prApta ane mAyA nahi karavAvALA aNagAra kahyA che (1) TIkAtha-bhagavAnanI pAsethI bIjuM paNa je sAMbhaLyuM che, te kahuM chuM.- pRthvIkAyanA viSayamAM zasane AraMbha nahi karavAvALA, pRthavIkAyanA AraMbhane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 sU. 1 anagAralakSaNam 469 parijJAtapRthivIkarma zrutaM tat kathayAmi / sa pRthivIkAya zastramasamArabhamANaH samArambho yathA saMpUrNo'nagAro bhavati, apica yathA'nagAro na bhavati, tad dvayamapi bravImi vakSyati ca - ' aNagArAmotti ege pavayamANA ' ityAdi / sAvadyakriyAyA gRhAzrayatvAd gRhaparityAga eva munitve pradhAnakAraNamiti bodhanAya sAdhvAdizabdaM parityajya 'anagAra ' - zabdopAdAnam / kathaM sarvathA'nagAro bhavati ? ityAkAGkSAyAmAha-- 'ujjukaDe ' iti, RjukRtaH, arjayati kSAntyAdiguNAniti RjuH / yadvA- arjayati-sakalaprANigaNahitaM dayAsvabhAvamiti RjuH / yadivA - arjayati = yathAvasthitAtmasvarUpaM prApayatIti RjuH / yadvA- arjayati prApayati zAzvatikaM / prakAra pUrNa anagAra hotA hai, aura jisa prakAra pUrNa anagAra nahIM hotA, ye donoM bAteM maiM kahatA hU~ - 'agagArA motti ege pavayamANA' ityAdi sUtra meM Age kahA jAyagA / gRha meM sAvayakkriyA avazya hotI hai, ata eva gRha kA tyAga karanA hI munina kA pradhAna kAraNa hai / yaha bAta prakaTa karane ke lie sAdhuvAcaka anya zabda choDakara yahA~ anagAra zabda kA prayoga kiyA hai| pUrA anagAra kisa prakAra banatA hai, esI AkAMkSA hone para kahane haiM - 'ujjukaDe' iti / ujjukaDe kA saMskRta rUpa hai 'RjukRta:' / kSamA Adi guNoM ko upArjana karane vAlA Rju kahalAtA hai / athavA samasta prANiyoM ke hitarUpa dayA ko upArjana karane vAlA Rju kahalAtA hai / athavA AtmA ko apane asalI svarUpa para pahuMcAne jANavAvALA purUSa, je pramANe pUNu aNugAra thAya che ane je pramANe pUNu aNugaar nathI thatA, te janne vAto hu uhu chu' - 'aNagArA moti ege pavayamANA' ityAdi sUtramAM AgaLa kahevAmAM Avaze. gharamAM sAvadyakriyA avazya thAya che eTalA mATe gharanA tyAga karavA teja muni paNAMnuM pradhAna kAraNa che e vAta pragaTa karavA mATe sAdhuvAcaka anya sakhta tyajIne maDi 'anagAra' zabda prayoga yo che pUrA mAzugAra devI rIte mane che, bhevI chA thavAthI uDe che--' ujjukaDe ' chati " ujjukaDe 'saMta 35 ' RjukRta thAya che. kSamA Adi guNaiAnu` upArjana karavAvALA Rttu (sarala-sidhA) kahevAya che athavA samasta prANIonA hitarUpa yAne upArjana karavAvALA Rtu kahevAya che. athavA AtmAne asala svarUpa sudhI paheAMcaDavA 6 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 AcArAgasUtre zivasthAnamiti - RjuH = viSamabhAvarahitatvAd duSpraNihitamanovAkAyanirodharUpaH saMyamaH, sa kRtaH anuSThito yena sa RjukRtaH-manovAkAyajanyasakalasAvadhakriyAnivRtta ityrthH| yadvA-saMpUrNasaMvarasvarUpasaMyamena saMyaminA mokSasthAnagamanArtha RjugatiH prApyate, tatra RjugateH kAraNaM saMyama iti kAraNe kAryopacArAtsaptadazavidhasaMyamo'pi Rjurityucyate, sa kRtaH samAcarito yenAsau RjukRtaH kRtasaMpUrNasaMyamAnuSThAna ityrthH| vAlA Rju kahalatA hai / athavA AtmA ko zAzvata mokSasthAna para pahu~cAne vAlA Rju kahalAtA hai / athavA Rju kA artha hai-saMyama / mana, vacana, kAya ke khoTe vyApAra ko rokanArUpa saMyama hai / jisa ne esA vyApAra roka diyA hai vaha jukRta kahalAtA hai| arthAt jo mana, vacana aura kAya se hone vAlI samasta sAvadya kriyAoM se nivRtta ho gayA ho vaha 'jukRta' hai| athavA--sampUrNasaMvararUpa saMyama ke dvArA saMyamI mokSa meM gamana karane ke lie Rjugati prApti karatA hai / isa Rjugati kA kAraNa saMyama hai / ataH kAraNa meM kArya kA upacAra karane se satraha prakAra kA saMyama bhI 'Rju' kahalAtA hai / usa 'Rju' arthAt saMyama kA jisane AcaraNa kiyA ho vaha 'RjukRta' kahalAtA haiM / tAtparya yaha hai ki pUrNa saMyama kA anuSThAna karane vAlA RjukRta hai| vALA kahevAya che. athavA AtmAne zAzvata mokSasthAna para pahoMcADavAvALA tra kahevAya che. athavA Rjune artha che saMyama-mana, vacana ane kAyanA beTA vyApArane // 41 // 35 saMyama cha. nae / vyApAra 24ii mAyA che te 'RjukRta' kahevAya che. arthAt je mana, vacana ane kAyAthI thavAvALI samasta sAvadya kriyAethI nivRtta thaI gayA hoya te gurjara che. athavA-saMpUrNasaMvararUpa saMyama dvArA saMyamI mekSamAM gamana karavA mATe ajugati prApta kare che. te jugatinuM kAraNa saMyama che. tethI kAraNamAM kAryane rupayAra 42vAthI satta2 (17) prAranA saMyama 5 'Rju' vAya che. te * sAta sayabhAro mAya25 yuche te 'RjukRta' upAya che. tAtparya ye cha / -saMyamatuM manuSThAna 42vA RjukRta che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 sU. 2 anagAralakSaNam 471 tathA niyAgapratipannaH, ni-nizcayena yajati samyaggamanaM kurvanti yatra sa niyAgaH mokSamArgaH jJAnakriyAlakSaNaH / yadvA-ni-nizcayena yajati dadAti siddhigatimiti niyAgaH kSAntyAdidazavidho yatidharmaH, taM pratipannaH prAptaH / tathA ' amAyAM kurvANaH' mAyA vIryAcArasaMgopanaM paravaJcanaM vA, na mAyA amAyA, tAM kurvANaH anagAro vyAkhyAtA bhagavatA kthitH|| ayaM bhAvaH-na kevalaM pRthivIzastrasamArambhamAtranivRttyA'nagAro bhavati kintu yaH khalu pRthivIzastrasamArambhanivRttaH parijJAtasakalasAvadhakarmA nirava aba 'niyAgapratipanna' zabdakA artha karate haiM / 'ni' arthAt nizcaya se 'yAga' arthAt samyak gamana jahA~ kiyA jAtA hai use 'niyAga' yA mokSamArga kahate hai / jJAna aura kriyA mokSa kA mArga hai| ___ athavA 'ni' arthAt nizcaya se 'yAga' arthAt siddhigati dene vAlA kSamA Adi daza prakAra kA yatidharma niyAga' kahalAtA hai, ese niyAga ko jo prApta ho cukA ho vaha niyAgapratipanna hai| tathA mAyA arthAt vIryAcara kA gopana karanA yA dUsare ko gokhA denA mAyA hai| isa mAyA kA sevana na karane vAlA jo vahI anagAra hai, esA bhagavAn ne kahA hai| __tAtparya yaha hai ki kevala pRthvIzastra ke AraMbha kA tyAga kara dene mAtra se hI koI anagAra nahIM ho jAtA, varan jo pRthvIzastra ke AraMbha kA tyAga kara ke sakala ve 'niyAgapratipanna' zanno artha 42 cha. 'ni' arthAt nizcayathI 'yAga' arthAt samyakragamana jyAM karavAmAM Ave che. tene niyAga athavA mekSamArga kahe che. jJAna ane yA bhAkSI bhAga che. athavA 'ni' arthAt nizcayathI 'yAga' arthAt siddhagati yAvANI kSamA mA isa prazna yatidharma niyAga' 4upAya che. evA niyAgane je prApta thaI cUkyA che, te nijAtivana che. tathA mAyA arthAt vicaranuM gopana karavuM athavA bIjAne che deve te mAyA che. te mAyAnuM sevana nahi karavAvALA je hoya te aNagAra che. e pramANe bhagavAne kahyuM che. tAtparya e che ke kevala pRthvIzastranA AraMbhane tyAga karI devA mAtrathI ja kaI aNagAra thatA nathI. paraMtu je pRthvIzastranA AraMbhane tyAga karIne, sakala sAvadha karmone zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 __ AcArAgasUtre zeSasaMyamAnuSThAnapravRttaH samAzritamokSamArgaH karpUrakhaNDavadantarbahirekarUpatayA svavIryasaMgopana-paravaJcanalakSaNamAyAcArarahito bhavati sa eva vastuto'nagAro boddhavya iti // sU0 1 // uktarUpasyAnagArasya karttavyamAha-'jAe' ityAdi / // mUlam // jAe saddhAe nikvaMto tameva aNupAlijjA vijahitA visottiyaM puvvasaMjogaM // sU0 2 // // chaayaa|| yayA zraddhayA niSkrAntastAmevAnupAlayet vistrotasikAM pUrvasaMyogam // 2 // ||ttiikaa // yayA zraddhayA vistrotasikAMzaGkA, sarvazaGkAM dezazaGkAM cetyarthaH / sAvadha kAryoM kA jJAtA hotA hai aura pUrNa saMyama ke anuSThAna meM pravRtta ho tathA mokSamArga kA Azraya letA hai / kapUra ke TukaDe kI bhAMti bhItara-bAhara ekasA ujjvala hone ke kAraNa apanI zakti kA gopana nahIM karatA aura dUsaroM ko dhokhA nahIM detA arthAt mAyAcAra se rahita hotA hai, usI ko vAstava meM anagAra samajhanA cAhie // sU. 1 // ukta prakAra ke anagAra kA kartavya batalAte haiM-'jAe' ityAdi / / mUlArtha-zaGkA kAGkSA Adi kA tyAga kara ke aura pUrvakAlIka saMyogoM kA tyAga kara ke jisa zraddhA ke sAtha nikalA hai, usI zraddhA kA nirantara pAlana kare // sU. 2 // TIkArtha--'vistrotasikA' kA artha hai zaGkA, zaGkA do prakAra kI haiM (1) sarvazaGkA jJAtA-jANanAra thAya che. ane pUrNa saMyamanA anuSThAnamAM pravRtta thAya che, tathA mokSa mAgane Azraya le che. kapUranA TukaDAnI mAphaka aMdara ane bahAra eka ja prakAre ujavala hovAnA kAraNe potAnI zaktinuM gepana karatuM nathI. ane bIjAne dago detuM nathI. arthAta mAyAcArathI rahita hoya che, tene vAstavika rIte aNagAra samajavo joIe. (sU. 1) S52 4aa tA maratuM tavya matAve cha:-'jAe' tyAha. mUlAtha-zaMkA, kAMkSA vagerene tyAga karIne ane pUrva kAlanA saMyogone tyAga karIne je zraddhAthI nikaLyA che, te zraddhAnuM niraMtara pAlana karavuM. (sU. 2) atha:-visrotasikA'nI ma cha. A1, A meM prAranI cha-(1) sarvaza! zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 anagArakarttavyam 473 "kimAIto mArgo'sti na vA" iti sarvAgamaviSiyakA zaGkA sarvazaGkA, tathA"kimapakAyAdayo jIvAH santi na vA" iti dezazaGkA / kevalAlokena vilokya bhagavatA viziSya pravacane kathitatvAt apkAyAdayaH santi jIvAH, iti pUrvA koTiH, cetanArUpAtmalakSaNasya suspaSTamanupalabdherna santi apkAyAdayo jIvAH, ityuttarA koTiH prAdurbhavati / pUrvasaMyogaM mAtApitrAdisambandhaM, dhanadhAnyasvajanAdisambandhaM vaa| idamupalakSaNam-tena pazcAtsaMyogamapi zvazurAdikRtaM vihAya-parityajya niSkrAntaH anagAro jAtaH, tAM zraddhAm anupAlayedeva niraticAraM rakSedityarthaH / aura (2) dezazaGkA / arhanta bhagavAna dvArA prarUpita mArga vAstava meM mokSamArga hai yA nahIM ? aisI-zaMkA sarvazaGkA hai / apkAya Adi ke jAva haiM yA nahIM ? ' yaha deza zaGkA hai| bhagavAnne kevala jJAna se dekhakara pravacana meM apkAya Adi ke jIvoM kA astitva pragaTa kiyA hai, yaha zaGkA kI pUrvakoTi hai| AtmA kA cetanAlakSaNa spaSTa rUpa se nahIM pAyA jAtA, ata eva apkAya Adi ajIva haiM, vaha zaGkA kI dUsarI koTi hai| mAtA, pitA Adi kA saMbaMdha tathA dhana; dhAnya; svajana Adi kA saMbaMdha puurvsNyog| kadalAtA hai / upalakSaNa se sAsa-sasura Adi kA saMbaMdha pazcAtsaMyoga kahalAtA hai| ina donoM saMyogoM kI tyAga kara ke jisa zraddhA ke sAtha anagAra huA hai usI zraddhA kA pAlana kare arthAt usa kI niraticAra rakSA kare / ane (2) dezazaMkA "ahaMta bhagavAna dvArA prarUpita mArga vAstavika rIte mokSa mArga che ke nahIM?" A prakAranI zaMkA te sarvazaMkA che. apUkAya AdinA jIva cha hai nahI 1 shsh| che. bhagavAne kevalajJAna vaDe joIne pravacanamAM apakAya AdinA venuM astitva pragaTa karyuM che; A zaMkAnI pUrvakeTi che. AtmAnuM cetanAlakSaNa spaSTarUpathI jovAmAM AvatuM nathI tethI apakAya Adi ajIva che, A zaMkAnI bIjI keTi che. mAtA-pitA Adine saMbaMdha tathA dhana, dhAnya svajana Adine saMbaMdha pUrva saMga kahevAya che, upalakSaNathI sAsu, sAsarA Adine saMbaMdha pazcAsaMga kahevAya che. A bane saMgane tyAga karIne je zraddhAthI aNagAra thayA che, te zraddhAnuM pAlana kare, arthAt tenI niraticAra (vinA aticAra) rakSA kare. pra. A.-60 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 AcArAgasUtre nanu kA nAma zraddhA, yayA vinA'nagAratvaM nopalabhyate ? ucyate-jIvAditattveSu zraddhAnaM, ruciH, abhiprItiH, samyagdarzanaM zraddhA, 'etattattvamevameve'-tyavadhAraNam, "tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM" iti vacanAnusmaraNena jagadekabandhunA vItarAgeNa bhagavatA yathA kathitaM tathaivedaM jIvAditattvaM satyamiti nizcaya iti yAvat / yadvA mithyAtvamohanIyakarmaNa upazamAt kSayopazamAt kSayAdvA Atmano'pUrvA jJAnAvasthA jAyate, Avilasalilasya katakaphalacUrNasaMyogAtsvacchatAvat saiva shrddhaa| zaGkA--yaha zraddhA kauna-sI hai jisa ke vinA sAdhupana nahIM raha sakatA ? samAdhAna-jIvAdi tattvoM para zraddhA karanA, ruci honA, abhiprIti honA, yaha samyadgarzana-zraddhA hai| yaha tatva aisA hI hai| isa prakAra pakkA nizcaya karanA zraddhA hai| 'jina bhagavAnne jo kahA hai vahI satya aura saMdeha-rahita hai' isa vacana ke anusAra yaha nizcaya karanA ki jagata ke advitIya bandhu vItarAga bhagavAn ne jaisA nirUpaNa kiyA hai, usI prakAra jIvAditattva satya hai / yaha zraddhA kA svarUpa hai| athavA-mithyAtvamohanIya karma ke upazama se, kSayopazama se athavA kSaya se AtmA kI eka apUrva jJAnAvasthA utpanna hotI hai| jaise-malina jala meM katakaphala kA cUrNa DAlane se jala svaccha ho jAtA hai / aisI svaccha-nirmala AtmadazA zraddhA kahalAtI hai / zaMkA-te zraddhA kevI che, ke jenA vinA sAdhupaNuM rahI zake nahi? samAdhAna-jIvAdi tattvo para zraddhA karavI, rUci thavI, abhiprIti thavI, te samyagdarzana zraddhA che, "A tattva AvuM ja che e pramANe pAke nizcaya karavo te zraddhA che. "jina bhagavAne je kahyuM che te satya ane saMdeharahita che?? e vacana pramANe e nizcaya kara ke jagatanA ajoDa badhu vItarAga bhagavAne jevuM nirUpaNa karyuM che, te pramANe jIvAdi tatva satya che. A zraddhAnuM svarUpa che athavA-mithyAtvamehanIya karmanA upazamathI, kSapazamathI, athavA kSayathI AtmAnI eka apUrva jJAnAvasthA utpanna thAya che. jema malIna pANImAM kAkaphaLanimaLIphaLanuM cUrNa nAMkhavAthI jala svaccha thaI jAya che. evI svaccha-nirmala AtmadazA zraddhA kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 475 asyA lakSaNaM tu zamasaMveganirvedAnukampA''stikyAnAM prAdurbhAvaH / tatra vItarAgapraNItapravacanatattvAbhinivezavazenA'nantAnuvandhikaSAyANAmanudayaH zama ityucyate / yadvA viSayAsaktinivRttiH shmH| tathA saMvegA=jinapravacanAnusAreNa narakAdigatiSu nanAvidhaduHkhAvalokanAdbhayam, yathA svakRtakarmodayAnnarakeSu-kSetrajanyazItoSNAdidazavidhavedanAsahanaM, paramAdhArmikadevakRtaM, parasparodIritaM ceti trividhaM duHkhaM, tathA tiryakSu-tADanatarjana-kSutpipAsA-pAravazya-bhArAropaNAdhanekavidhaM duHkhaM, manuSyeSu-dAridraya zama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya kA prakaTa ho jAnA zraddhA kA cihna hai / vItarAgadvArA prarUpita pravacana ke tattva meM gADhI prIti hone se anantAnubaMdhI kaSAyoM kA (krodha, mAna, mAyA, lobha, kA) udaya na honA zama kahalAtA hai| athavA viSayoM ke prati Asakti haTa jAnA 'zama' hai / jina bhagavAn ke vacana ke anusAra naraka Adi gatiyoM meM nAnA prakAra ke duHkhoM ko jAnakara una se bhayabhIta honA 'saMvega' hai| jaise-" apane kiye karmoM ke udaya se narakoM meM kSetrajanya zIta-uSNa (sardI-garmI) Adi daza prakAra kI vedanA, paramAdhAmI devoM dvArA dIjAne vAlI vedanA aura paraspara nArakI jIvoM dvArA hone vAlI vedanA, naraka meM yaha tIna taraha kI vedanA hai| tiryaMcoM meM tADanA, tarjanA, bhUkha, pyAsa, parAdhInatA, bojhA DhonA Adi aneka prakAra kI vedanA hai| manuSyoM meM daridratA, zama, saMvega, nirveda, anukaMpA ane Astikaya vagere pragaTa thaI jAya te zraddhAnu thihna cha. vitarAgadvArA prarUpita pravacananAM tamAM sajjaDa prIti thavAthI anantAnu. baMdhI kaSAyone (krodha, mAna, mAyA, lobhane) udaya thAya nahi te zama kahevAya che. athavA viSaye prati Asakti haThI jAya te rAja che. jina bhagavAnane vacana-anusAra naraka Adi gatiomAM nAnA prakAranA duHkhane to tanAthI bhayabhIta tha te 'saMvega' che. sama-"potAnA 42sA bhInA yathA narakamAM kSetrajanya zIta-uSNa (zardI-garamI) Adi dasa prakAranI vedanA, paramAdhAmI de dvArA je thAya che te vedanA, ane paraspara nArakI jIve dvArA thanArI vedanA, narakamAM A prabhArI prArI vahanA cha. tiya yAma tAnA, tana (bhaa2-trch| bu) bhUma, tarasa, parAdhInatA, bejA upADavA Adi aneka prakAranI vedanA che. manuSyamAM daridratA, durbhAgya, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 AcArAGgasUtre daurbhAgya - janma - jarA - maraNa-roga-zoka-santApAdi, deveSu - IrSyA-viSAda- parameSyatvAdiduHkhaM jIvA anubhavanti, tasmAd - ' yathA mamedRzaM duHkhaM na syAt tathA yatnaM karomi ' ityAkAraka Atmika pariNAmaH saMvegaH / yadvA-sudeva - suguru- sudharmeSu nizcalo'nurAgaH saMvegaH / uktaJca -- " tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe, deve rAgadveSamohAdimukta | sAdhau sarva granthasandarbhahIne, saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH // 1 // " iti / Agamo'pyatrArthe pramANam janma, jarA, maraNa, roga, zoka, saMtApa Adi kI vedanA hai / devoM meM IrSyA, viSAda, AjJApAlana Adi ke duHkha haiM / jIva ina duHkhoM kA anubhava karate haiM, ata eva maiM aisA prayatna karU~ ki jisa se mujhe isa prakAra ke duHkha na bhugatane paDe " / isa prakAra kA AtmA kA pariNAma ' saMvega' kahalAtA hai / athavA sudeva, suguru aura sudharma meM acala anurAga honA 'saMvega ' kahalAtA hai | kahA bhI hai " hiMsA Adi kI paramparA se rahita sacce dharma meM, rAga dveSa aura moha Adi se rahita deva meM, tathA saba prakAra ke parigraha se rahita guru- sAdhu meM nizcala anurAga honA saMvega hai " // 1 // isa viSaya meM Agama pramANa bhI hai 4nbhu, 4rA, bharazu, roga, zo, santAya yahinI vehanA che. hevAmAM IrSyA, viSAda, (zAka) AjJApAlana AdinAM duHkhA che. jIva A du:khAnA anubhava kare che. te kAraNathI huM evA prayatna karUM ke jethI mane A prakAranuM du:kha bhAgavavuM paDe niha,'' A prakAranuM AtmAnu pariNAma te saMveda kahevAya che. athavA sudeva, sugurU ane sudhamAM acala anurAga-prIti thavA te savega uDevAya che. hyuM pazu che : 66 hiMsA AdinI paramparAthI rahita sAcA dharmAMmAM, rAga dveSa ane mehu AdithI rahita devamAM, tathA sarva prakAranA parigrahathI rahita gurU sAdhumAM nizcala anurAga thave / te save che. " // 1 // A viSayamAM Agama pramANu paNa cheH zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 su. 2 zraddhAstrarUpam 477 " saMvegeNa bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jaNayai / aNuttarA dhammasaddhAe saMvegaM havyamAgacchara / anaMtANuvaMdhikohamANamAyAlobhe khabei / navaM ca kammaM na baMdha | tappaccaiyaM ca NaM micchattavisohiM kAUNa daMsaNArAhae bhavai / daMsaNavisohIe ya NaM visudvAe atthegaie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai / visohIe ya NaM visuddhA taccaM puNo bhavaggahaNaM nAikamai || (uttarA0 a0 29) " chAyA - " saMvegena bhadanta ! jIvaH ki janayati ? saMvegena anuttarAM dharmazraddhAM janayati / anuttarayA dharmazraddhayA saMvego havyamAgacchati, anantAnubandhi-krodhamAnamAyAlobhAn kSapayati, navaM ca karma na badhnAti, tatpratyayikAM ca khalu mithyAtvavizodhi kRtvA darzanArAdhako bhavati, darzana vizodhyA ca khalu vizuddhayA apyekakastenaiva bhavagrahaNena siddhayati / vizodhyA ca khalu vizuddhayA tRtIyaM punarbhavagrahaNaM nAtikrAmati // " sudeva - suguru- sudharmeSu nizcalAnurAgarUpeNa saMvegena utkRSTatamAM dharmazraddhAM 66 'bhagavAn ! saMvega se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? saMvega se sarvazreSTha dharmazraddhA utpanna hotI hai, aura dharmazraddhA se saMvega zIghra utpanna ho jAtA hai / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA vaha kSaya karatA hai / navIna karmoM kA baMdha nahIM karatA, aura ina kAraNoM se mithyAtva kI vizuddhi kara ke jIva darzana kA adhaka hotA hai | darzanavizuddhatA baDhajAne se koI-koI jIva usI bhava meM siddha ho jAtA hai, agara koI usI bhava meM mokSa na jAve to tIsare bhava kA ullaMghana nahIM karatA, arthAt tIsare bhava meM vaha avazya mokSa jAtA hai " / - ( uttarAdhyayana a. 29 ) 66 sudeva, suguru aura sudharma meM nizcala anurAgarUpa saMvega se 66 bhagavan sa MvegathI jIvane zuM lAbha thAya che?" saMvegathI sava zreSTha dhama zraddhA utpanna thAya che, ane dhazraddhAthI sa Mvega zIghra utpanna thAya che. anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA ane lelanA te kSaya kare che. navIna karmonA baMdha karatA nathI, ane e kAraNAthI mithyAtvanI vizuddhi karIne jIvadarzananA ArAdhaka thAya che. danavizuddhatA vadhI javAthI keAI-kAI e bhavamAM siddha thaI jAya che; keAI e bhavamAM mekSe na jAya teA trIjA bhavanuM ullaMdhana karatA nathI, arthAt trIjA bhavamAM te avazya meAkSe jAya che." (uttarA.29) sudeva, sugurU ane sudharmamAM nizcala anurAgarUpe sa MvegathI jIvane sarvotkRSTa jIva ko sarvotkRSTa zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 AcArAgasUtre jIvo janayati / tayA ca narakAdibhaveSu ghoratarabahutarAzAtavedanAmavalokya tadbhayAnmokSamArga zaraNIkRtya mokSAbhilASarUpaM saMvegaM zIghraM prApnoti / anantAnubandhikaSAyAn kSapayati, navInaM karma na badhnAti, tena mithyAtvaM kSapayitvA kSAyikazuddhasamyaktvaM niraticAreNa pAlayati / evamatinirmalayA samyaktvavizuddhayA kazcidbhavyajIvastenaiva bhavagrahaNena siddhi prApnoti / ekaH punaH samyaktvasya nirmalayA vizuddhayA tRtIyaM punarbhavagrahaNaM nAtikAmati / mithyAtva. mohanIyakarmaNo niravazeSakSayAt zuddhakSAyikasamyaktvavAn bhavatrayamadhye mokSa praapnotyevetyrthH| tathA nirvedaH-AItavacanAbhinivezAtsarvaviSayeSu-anAsaktiH, ' iha -aloke zraddhA utpanna hotI hai / usa zraddhA se naraka Adi gatiyoM meM ghora aura bahu asAtA kI vedanA dekhakara tathA usa vedanA ke bhaya se mokSamArga kA Azraya lekara mokSAbhilASA-rUpI saMvega ko zIghra hI svIkAra kara letA hai / vaha anantAnubaMdhI kaSAyoM kA kSaya karatA hai aura navIna karma ke baMdha ko roka detA hai / mithyAtva kA kSaya kara ke zuddha kSAyika samyaktva kA niraticAra pAlana karatA hai / isa prakAra atyanta nirmala darzanavizuddhi ke kAraNa koI-koI bhavya jIva usI bhava meM mukta ho jAtA hai, aura koI-koI tIsare bhava kA ullaMghana nahIM karatA arthAt mithyAtvamohanIya karma ke sampUrNa kSaya se zuddhakSAyikasamyaktvI jIva tIna bhavoM meM avazya mokSa pAtA hai| arhanta bhagavAn ke pravacana meM pragADha prIti hone ke kAraNa saba indriya-viSayoM meM zraddhA utpanna thAya che, e zraddhAthI naraka Adi gatieAmAM ghara ane bahuja asAtAnI vedanA joIne. tathA e vedanAnA bhayathI mokSamArgane Azraya laIne mokSA bhilASArUpI saMvegane zIghraja svIkAra karI le che. te anantAnubaMdhI kaSAyane kSaya kare che. ane navIna karmanA baMdhane rokI de che. mithyAtvane kSaya karIne zuddha kSAyika samyaktvanuM niraticAra pAlana kare che. A pramANe atyanta nirmala darzanavizuddhinA kAraNe kaI-kaI bhavya jIva eja bhavamAM mukta thaI jAya che, ane kaI-kaI triIjA bhavanuM ullaMghana karatA nathI. arthAt mithyAtvamehanIya karmanA saMpUrNa kSayathI zuddhakSAyikasamyaktvI jIva traNa bhavamAM avazya mekSane prApta kare che. ahaMta bhagavAnanA pravacanamAM pragADha-sajajaDa prIti hovAnA kAraNe sarva IndriyonA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 479 kAmabhogAdhyavasAyaH khalu duranto'nantaduHkhaphaladazca, paraloke'pyatikaTuko narakAdijanmaphalapradaH, ityato na kiJcitprayojanamanena kAmabhogAdhyavasAyena, parityAjya evAyamatiprayatnena' ityevaMrUpa AtmakapariNAmo nirvedaH / uktaM ca nirvedasvarUpaM tatphalaM ca, tathAhi "nivveeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? nivveeNaM divyamANusatericchiesu kAmabhogesu nivveyaM havvamAgacchai / savvavisaesu virjji| sabvavisaesu virajjamANe AraMbhapariccAyaM karei / AraMbhapariccAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchidai, siddhimaggaM paDivanne ya havai / " (uttarA0 a. 29) Asakti na honA 'nirveda' hai / ' kAmabhogasambandhI adhyavasAya isa loka meM atyanta duHkhadAyaka hai, aura paraloka meM bhI atyanta kaTuka naraka AdirUpa phala dene vAlA hai, ata eva kAmabhogasaMbaMdhI adhyavasAya se mujhe kyA lena-dena hai| ise khUba parizrama kara ke tyAga hI denA cAhie / isa prakAra kA Atmika pariNAma 'nirveda ' kahalAtA hai / nirveda kA svarUpa aura phala isa prakAra kahA gayA hai: " bhagavan ! nirveda se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? nirveda se jIva ko devatA manuSya aura tiryaMca saMbaMdhI kAma bhogoM meM zIghra hI virakti utpanna hotI hai| saba viSayoM se jIva virakta hokara Arambha kA parityAga karatA hai / Arambha kA parityAga karatA huA saMsAramArga ko tyAgatA hai aura mokSamArga ko aMgIkAra karatA hai" / -( uttarA. a. 29) viSayamAM Asakti thAya nahi te nirvata che. "kAmagasambandhI adhyavasAya A lokamAM atyanta duHkhadAyaka che, ane paralokamAM paNa atyanta kaTuka narakagati Adi rUpa phaLa devAvALA che, eTalA mATe kAmagasaeNdhI adhyavasAyathI mAre zuM levA devA che. tene khUba parizrama karIne tyajI devA joIe. A prakAranuM Atmika pariNAma te nirveda kahevAya che. nirvedanuM svarUpa ane phala A prakAre kahyuM che- " mAvan ! ni 4thI ne zusAsa thAya cha ? nirvedathI jIvane devatA, manuSya ane tiryaMcasambandhI kAmagamAM zIghaja virakita utpanna thAya che. sarvaviSayathI jIva virakata thaI jAya che. sarva viSayothI virakata thaIne AraMbhane parityAga karate thake saMsAramArgane tyajI de che. ane mekSamArgane aMgIkAra kare che." (uttarA0 a. 29) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre _ 'kadA'haM saMsAraM parityajeyam ?' ityevaMrUpeNa nirvedena divyamAnuSatairazceSu kAmabhogeSu nirvedam anAsaktiM jIvaH zIghra mAnoti / imamevArtha spaSTayati-sarvaviSayeSu virajyate-'alametairanarthahetubhUtairviSayaH' ityevaMrUpaM vairAgyaM prAmoti / vairAgyaM prAptazca sAvadhavyApAra parityajati / tatparityAgaM kurvan saMsAramArga-mithyAtvAviratiSabhRtirUpaM vyavacchinatti, saMsAramArgavyavacchede ca jIvaH siddhimArga-samyagdarzanAdirUpaM praapnotiityrthH| anukampA-anu anukUlaM kampanaMrakSaNaceSTAkaraNamanukampA-jinapravacanAnusAreNajIvAnAmupari kAruNya, pANAtipAtAkaraNaM, paraduHkhanivAraNaM, mriyamANa 'kaba maiM saMsAra kA tyAga karU?' isa prakAra ke nirveda se jIva ko deva manuSya aura tithaMca saMbaMdhI kAma bhogoM meM anAsakti prApta hotI hai / isI viSaya ko spaSTa karate haiM ki-jIva saba viSayoM se virakta ho jAtA hai, arthAt ' ina anartha ke kAraNabhUta viSayoM se basa karo !' isa prakAra kA vairAgya pAtA hai / vairAgya pAkara jIva sAvadha vyApAra kA tyAga kara detA hai / sAvadha vyApArakA tyAga karatA huA mithyAtva avirati Adi saMsAramArga ko choDatA hai aura saMsAramArga kA tyAga kara ke samyagdarzana AdirUpa mokSamArga ko prApta kara letA hai| 'anu' arthAt anukUla 'kampana' arthAt rakSA karane kI ceSTA karanA-anukampA hai / arthAt jina bhagavAn ke upadeza ke anusAra jIvoM para karuNAbhAva honA, kisI ke prANoM kA viyoga na karanA, dUsaroM kA duHkha dUra karanA, marate hue aura mAre jAte hue prANiyoM ko prANa huM kyAre saMsArano tyAga karuM?" A prakAranA nirvedathI jIvane deva, manuSya ane tiryaMca sambandhI kAmamAM anAsakti prApta thAya che, te viSayane spaSTa kare che ke -jIva sarva viSayethI virakata thaI jAya che. arthAt A anarthanA kAraNabhUta viSayethI basa kare?" A prakArano virAgya pAme che. vairAgya pAmIne jIva sAvadya vyApArane tyAga karI de che. sAvadya vyApArane tyAga karate thake mithyAtva, avi. rati Adi saMsAramAne cheDe che, ane saMsAramArgane tyAga karIne samyagdarzana AdirUpa mokSamArgane prApta karI le che. anu arthAt manusa, kampana arthAt 2kSA 42vAnI yeSTA 42vI te anukampA che. arthAta-jina bhagavAnanA upadeza pramANe che para karUNAbhAva che, keIna prANene viyega kare nahi, bIjAnA duHkha dUra karavAM, maratAM ane marAtAM prANIone prANa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 481 mAryamANaprANinAM prANasaMkaTAnmocanaM c| . Astikyam-jinapraNItAgamAnusAreNa 'asti jIvAdipadArthasArthaH' iti matiryasya sa AstikaH, tasya bhAvaH Astikyam / 'jinendrapravacanopadiSTA jIvaparalokAdayaH sarve'tIndriyAH padArthAH santi' ityevaMrUpa AtmapariNAmaH / ebhiH zamasaMvegAdibhirbhavyAnAM zraddhA'vabudhyate / |mithyaadRsstterpi zradvAmAptiHzraddhA nisargAdadhigamAdvA jAyate / uktaJca" sammaiMsaNe duvihe paNNatte taMjahA-nisaggasammaIsaNe ceva adhigama saMkaTa se chuDAnA-anukampA hai / 'Astikya'-"jinapraNIta Agama ke anusAra jIvAdi padArthoM kA astitva hai " / esI "jisa kI mati ho vaha 'Astika' hai / Astikapana ko 'Astikya' kahate haiM / jinapravacana meM upadiSTa jIva, paraloka Adi sabhI atIndriya padArtha haiM " isa prakAra kA Atma-pariNAma 'Astikya' hai| ina zama saMvega Adi se bhavyoM ke samyaktva kA patA lagatA hai| mithyAdRSTi ko zraddhAmApti jisa ? (svabhAva) se athavA adhigama (kisI ke dvArA sunane Adi) se zraddhA utpanna hotI hai / kahA bhI hai "samyagdarzana do prakAra kA kahA gayA hai-nisarga-samyagdarzana aura adhigamasa4thI ch|11|| te anukampA che. Astikya-" minaprIta sAma. manusAra 40 pahAnu mastitva cha." mevI nI bhati cha. te mAsti cha. mAstipaNana 'Astikya' 4 cha. jina pravacanamAM upadiSTa jIva, paraloka Adi sarva atIndriya padArtha che. A prakAranAM mAtmapariNAma te Astikya che. A zama, saMvega, AdithI bhavyanA samyaktvane pate lAge che. mithyASTine zraddhAnI prApti nisarga (svabhAva)thI athavA adhigama (keIna dvArA sAMbhaLavuM Adi)thI zraddhA utpanna thAya che. kahyuM paNa che ke " sabhyarzana meM prArnu yu cha-nisarga-sabhyana mane. (2) manirAmapra. A.-61 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 482 AcArANasUtre sammaIsaNe ceya" (sthAnAGga0 sthA. 2 u.1) tatra nisargaH, pariNAmaH, svabhAvaH, ityekaarthkaaH| apUrvakaraNAnantaraM yad bhavatyanivRttikaraNaM tannisarga iti kathyate / nisRjyate kAryotpattau satyAmiti nisargaH, kArye samutpanne sati kAraNasya na kiJcit prayojanaM bhavati, utpanne samyaktve prayojanAbhAvAdanivRttikaraNaM parityajyate / na cAtyantaM parityAgastasyeSyate yatastadeva kAraNaM tenAkAreNa pariNatam, yathA-utthito'pi puruSaH puruSa eva, AsIno zayito vA puruSaH puruSa eva, avasthAmAtrabhedAdavasthAvato bhedaH kvApi na dRshyte| tatrapariNAmasyAnekarUpatve'pi pariNAmino'nvayidravyasya na tattvAt sarvathA bhedaH, samyagdarzana' / ( sthAnAMga. sthA. 2 u. 1) nisarga, pariNAma, yA svabhAva, ye saba paryAyavAcaka haiN| apUrvakaraNa ke pazcAt hone vAlA anivRttikaraNa 'nisarga' kahalAtA hai| kArya kI utpatti ho jAne para jo tyAga diyA jAtA hai vaha 'nisarga' hai / kArya kI utpatti ho jAne ke bAda kAraNa kA koI prayojana nahIM rahatA, kyoM ki samyaktva utpanna hone para prayojana nahIM rahane se anivRttikaraNa tyAga diyA jAtA hai, magara usa kA atyanta parityAga nahIM kiyA jAtA, kyoM ki vahI kAraNa usa AkAra meM kAryarUpa meMpariNata ho jAtA hai / jaise-khaDA huA puruSa-puruSa hI hai / baiThA huA yA soyA huA puruSa bhI puruSa hI hai| avasthAoM meM bheda honemAtra se avasthAvAle meM kahIM sarvathA sabhyazina" (sthAnain0 sthA. 2 . 1) nisarga, pariNAma athavA te svabhAva, A sarva paryAyavAcaka zabdo che. apUrva karaNanI pachI thavAvALAM anivRttikaraNanita kahevAya che. kAryanI utpatti thaI javA pachI tya vAmAM mAve cha. nisarga che. sAyanI pattiya gayA pachI 4|2rnu / prayajana rahetuM nathI. kemake-samyaktva utpanna hovA chatAMya paNa prayojana nahi rahevAthI anivRttikaraNa tyAgI devAmAM Ave che. arthAt prajana nahi rahevAthI anivRttikaraNane tyAga karavAmAM Ave che. paraMtu tene atyanta parityAga karavAmAM AvatuM nathI; kAraNa ke te kAraNa tevA AkAramAM-kAryarapamAM-pariNata thaI jAya che. jema ubhe rahelo purUSa, purUSaja che, beThele athavA sutele purUSa paNa purUSa ja che, avasthAomAM bheda thavA mAtrathI avasthA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1. u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 483 tathA'trApi anivRttikaraNarUpaH pariNAmo nisargaH samyaktvAkAreNa vartate pUrvAvasthAmapanudyAvasthAntaramAptiH pariNAmaH, pariNAmi jIvadravyaM tu dhruvameva / pariNAmo'pyatra vaisrasika eva, abhrendradhanurAdivaditi pariNAmaH svabhAva iti vAcyam / nanu zraddhA nisargataH kathamutpadyate ? ucyate-karmaNo'nAditvAtpUrvakarmodayena yadyadanyatkarma jJAnAvaraNIyAdikaM svenaiva kRtaM tadapi kANazarIreNa sahaiva badhyate karmatvAdidAnIMtanakarmavat / evaMvidhapUrvagRhItakarmaNaH phalamupabhujAnasya bhavyajIvasya jJAnadarzanopayogasvabhAvatayA'nAdimithyAdRSTerapi tAdRzabhavasthitibheda nahIM dekhA jAtA / jaise pariNamana, aneka prakAra kA hone para bhI pariNAmI-anvayidravya eka hone se usa meM sarvathA bheda nahIM hotA / usI prakAra yahA~ anivRttikaraNarUpa pariNAma nisargasamyaktva ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai-usakI pUrva-avasthA miTakara navIna avasthA utpanna ho jAtI hai, phira bhI pariNAmI-jIvadravya-jyoM kA tyoM dhruva banA rahatA hai / pariNAma bhI yahA~ vaisrasika (svAbhAvika ) lenA cAhie, medha tathA indradhanuSa kI taraha, ata eva pariNAma kA artha-svabhAva hai| zaGkA--zraddhA, svabhAva (nisarga) se kisa prakAra utpanna hotI haiM / samAdhAna--anAdi kAla se lage hue pUrvakarmoM ke udaya se jJAnAvaraNIya Adi jo-jo karma jIvane kiye haiM, ve saba kArmaNa zarIra ke sAtha hI ba~dhate haiM, kyoMki ve karma haiM, vartamAnakAlIna karmoM ke samAna / isa prakAra ke pahele grahaNa kiye hue karmoM kA phala bhogate hue bhavya jIva jJAnadarzanarUpa upayogasvabhAvavAlA hone ke kAraNa vALAmAM keI sarvathA bheda jovAmAM AvatuM nathI jema-pariNamana aneka prakAranAM hovA chatAMya paNa pariNAmI-anvayidravya eka hevAthI temAM sarvathA bheda thato nathI, te pramANe ahiM anivRttikaraNarUpa pariNAma nisargasamyakatvanA rUpamAM pariNata thaI jAya che-tenI pUrva avasthA maTIne navIna avasthA utpanna thaI jAya che, paNa pariNAmI padravya-rama cha tama dhruva manI 27 che. pariNAma 594 maDiM vainasika (svAbhAvi:) levuM joIe, megha tathA IndradhanuSanI mAphaka. e pramANe pariNAmano artha svabhAva che. zaMkA-zraddhA svabhAva nisargathI kayA prakAre utpanna thAya che? samAdhAna-anAdi kALathI lAgelAM pUrva karmonA udayathI jJAnAvaraNIya Adi je-je karma jIve karyA che, te sarva kAmaNa zarIranI sAtheja baMdhAya che kemake te karma che, vartamAnakAlIna karmonI samAna. A prakAranAM pahelAM grahaNa karelA karmonuM phala bhagavate zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 AcArAgasUtra paripAkavazena zubhapariNAmarUpA'dhyavasAyA bhavanti, teSAM sthAnAni manda-madhyatIvrANi bhavanti / tatra jaghanyazubhapariNAmasya sthAnaM vizuddhaM, tasmAdutkRSTasya vizuddhataraM, tato'pyutkRSTazubhapariNAmasya vizuddhatamaM sthAna prApnuvato jIvasya vardhamAnazubhapariNatyA tAdRkUpariNAmavizeSo jAyate, yena tIrthaGkarAdhupadezamantareNa svata eva jIvasya karmopazamAdibhyaH zraddhotpadyate / tatrAyaM kramaH zraddhAmAptaye'dhikArI dvividho bhavati, anAdimithyAdRSTiH, sAdimithyAdRSTizca / yaH pUrva kadApi samyaktvaM na labdhavAn so'naadimithyaadRssttiH| yazca bhavyaH pUrva samyaktvaM prApya pazcAdanantAnubandhikaSAyodayAdupajAtamithyAtva: anAdikAla se mithyAdRSTi hone para bhI amuka prakAra kI bhavasthiti kA paripAka hone se usake zubhapariNAmarUpa adhyavasAya utpanna hote haiM / una adhyavasAyoM ke sthAna manda, madhyama aura tIvra hote haiM / ina meM jaghanya zubha pariNAma kA sthAna vizuddha hai, usa se utkRSTa vizuddhatara hai / aura usase bhI utkRSTa zubhapariNAma vizuddhatama hai / ina sthAnoM ko prApta jIva ke bar3hate hue zubha pariNAmoM se eka aisA pariNAma utpanna hotA hai, jisa ke dvArA tIrthakara Adi ke upadeza ke vinA hI svayameva jIva ko karmoM kA upazama Adi hone se zraddhA utpanna ho jAtI hai| kama isa prakAra haido prakAra ke jIva zraddhA pAne ke adhikArI haiM-(1) anAdimithyAdRSTi aura (2) sAdimithyAdRSTi / jisa jIvane pahale kabhI samyaktva nahIM pAyA vaha anAdimithyAdRSTi kahalAtA hai| jisa bhavya jIvane pahale samyaktva pAyA kintu thake bhavya jIva jJAna-darzanarApa upasvabhAvavALA hevAne kAraNe anAdi kAlathI mithyAdaSTi hovA chatAMya paNa amuka prakAranI bhAvasthitine paripAka hevAthI tene zubha pari. NAmarUpa adhyavasAya utpanna thAya che. te adhyavasAyenAM sthAna maMda, madhyama ane tIvra hoya che. temAM jaghanya zubha pariNAmanuM sthAna vizuddha che, tenAthI utkRSTa vizuddhatara che, ane enAthI paNa utkRSTa zubha pariNAma vizuddhatama che. A sthAnane prApta jIvanA vadhatA gayelA zubha pariNAmomAMthI eka evuM pariNAma utpanna thAya che ke jenA dvArA tIrthakara AdinA upadeza vinAja svayameva, jIvane karmone upazama Adi thavAthI zraddhA utpanna thaI jAya che. bhamA chbe prakAranA jIva zraddhA prApta karavAnI adhikArI che. (1) anAdimithyASTi ane (2) sAdimithyASTi. je jIve pahelA kyAreya samyaktva prApta karyuM. nathI te anAdi mithyAdaSTi kahevAya che. je bhavya jIve pahelAM samyakatva prApta karyuM hatuM paraMtu pachIthI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 m.2 zraddhAsvarUpam 485 jaghanyato'ntarmuhUrttam, sa utkarSato dezonArddhapudgalaparAvartta sthitvA punaH samyaktvaM prApsyati, sa sAdimithyAdRSTibhavati / yathApravRttikaraNamevamubhayavidhasya mithyAdRSTejIvasya pariNAmarUpAdhyavasAyaH pUrva jaghanyazubhapariNAmamaGgIkRtya paraH paraH zubhapariNAmaH pariNAmavizeSa ityucyate / sa eva pariNAmavizeSo 'yathApratikaraNa'-mityucyate / __ yathApravRttikaraNa-mityasya zabdArthastvevam-yathAnyena anAdisaMsiddhaprakAreNa pravRttiryasya tat yathApravRtti, kriyate karmakSapaNamaneneti karaNa jIvasya zubhapariNAmaH, yathApravRtti ca tatkaraNaM ca yathApravRttikaraNaM karmakSapaNakAraNasyAbAda meM anantAnubandhI kaSAya ke udaya se phira mithyAtva A gayA kintu vaha mithyAtva jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa dezona arddhapudgalaparAvartana taka rahatA hai vaha jIva sAdimithyAdRSTi hai| yathApravRttikaraNa___ isa prakAra donoM prakAra ke mithyAdRSTi jIvoM kA adhyavasAya pahale ke jaghanya zubha pariNAma se lekara uttarAttara baDhate hue zubha pariNAma, pariNAmavizeSa kahalAtA hai| usI pariNAmavizeSa ko 'yathApravRttikaraNa' kahate haiN| 'yathApravRttikaraNa' kA zabdArtha isa prakAra hai-'yathA' arthAt anAdikAlInarUpa se jisa kI pravRtti ho vaha yathApravRtti kahalAtA hai / jisa se karmoM kA kSaya kiyA jAtA hai, jIva ke usa zubha pariNAma ko 'karaNa' kahate haiN| yathApravRtti anantAnubaMdhI kaSAyanA udayathI pharIthI mithyAtva AvI gayuM. paNa te mithyAtva jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa dezona addha pudgalaparAvartana sudhI rahe che. te jIva sAdimithyASTi che. yaatrvRtti291A prakAranA bane mithyAdaSTi nA adhyavasAya pahelAnA jaghanya zubha pari. NAmathI laIne uttarottara vadhatA zubha pariNAma, pariNAmavizeSa kahevAya che. te pariNAmavishessne yathApravRttikaraNa 4 che. "yathApravRtikaraNa" no hAtha 2 prAre che-~-'yathA' marthAta manAhidIna215thI 2nI 'pravRtti' rayate 'yathApravRtti' vAya che. nAthI bhAnA kSaya 421||bh mAve cha, na ta zubha pariNAmane "karaNa" 49 che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 AcArAgasUtre dhyavasAyamAtrasya sarvadaiva bhAvAdudayAvalikApaviSTAnAM karmaNAM sarvadaiva kSapaNAt / yathApravRttikaraNaM bhavyasyAbhavyasya ca bhavati / vakSyamANamapUrvakaraNamanivRttikaraNaM ca bhavyasyaiva bhavati, na tvabhavyasya / mithyAtvavazAdanantAn pudgalaparAvartAn anantaduHkhAnyanubhUya kathamapi tAdRzabhavasthitiparipAkavazAd giriNadIpravahaduititApavartitapASANavartulAvasthAvadanAbhoganivartitena yathApravRttikaraNena vizuddhapariNAmavizeSarUpeNAyuSyakarma vargayitvA jJAnAvaraNIyAdikarmANi sarvANyapi palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnaka rUpa karaNa yathApravRttikaraNa kahalAtA hai / karmakSaya kA kAraNabhUta adhyavasAya sadaiva banA rahatA hai, kyoM ki udayAvalikA meM Ae hue karmoM kA sadA kSaya hotA rahatA hai| yathApravRttikaraNa bhavya jIva ko bhI hotA haiM aura abhavya jIva ko bhI hotA hai, kintu Age kahe jAne vAle apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa bhavya jIva ko hI hote haiM; abhavya jIva ko nahIM / / mithyAtva ke vaza hokara ananta pudgalaparAvartanoM taka ananta duHkhoM ko bhogane ke pazcAt kisI bhI taraha usa prakAra kI bhavasthiti kA paripAka hone se pahADI nadI ke pravAha meM bahane vAlA; luDhaka (guDaka)ne vAlA, ghisane vAlA pASANa jaise golamaTola bana jAtA hai, usI prakAra anajAna meM hI yathApravRttikaraNarUpa vizuddha pariNAma ke kAraNa Ayukarma ko choDakara jJAnAvaraNIya Adi sAta karma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama yathApravRtti 5 karaNa te 'yathApravRttikaraNa' upAya che. bhakSayanA 42 bhUta madhyavasAya hamezAM banI rahe che, kemake udayAvalikAmAM AvelAM karmone hamezAM kSaya thayA kare che. yathApravRttikaraNa 105 apane 5 thAya cha, mane mamaya bane 55] thAya che, parantu AgaLa kahevAmAM Avaze te apUrvakaraNa ane anivRttikaraNa bhavya jIne ja thAya che, abhavya jIne thatAM nathI. mithyAtvane vaza thaIne ananta pugalaparAvartana sudhI ananta dune bhegavyA pachI kaI paNa prakAre A prakAranI bhAvasthitine paripAka thavAthI prahADI nadInA pravAhamAM vahevAvALa-gabaDavAvALe, ghasAte ja paththara jevI rIte geLa-maTeLa banI jAya che, e pramANe ajANatAM paNa yathApravRttikaraNarUpa vizuddha pariNAmanA kAraNe Ayukamane tyajIne bIjA jJAnAvaraNIya Adi sAta kama palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga-ochAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 mU. 2 zraddhAsvarUpam 487 sAgaropamakoTIkoTIsthitikAni karoti / uktaJca "aMtimakoDAkoDIe hoi savyAsi kammapagaDINaM / paliyAmasaMkhabhAge, khINe sese havai gaMThI // 1 // " tatrAyaM kramo vijJeyaH-jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-vedanIyA-'ntarAyakarmacatuSTayasya triMzatsAgaropamakoTIkoTaya utkRSTA sthitiH| nAmagotrayoviMzatisAgaropamakoTIkoTayaH, mohanIyasya saptatisAgaropamakoTIkoTaya utkRSTA sthitiH| tatra yathApravRttikaraNena jova utkRSTAM sthiti hAsayan tAvatI sthiti prApayati, yena samAnarUpeNa saptAnAM karmaNAM palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnakasAgaropamakoTIkoTIsthitieka koDAkoDI sAgaropama kI sthiti meM lAye jAte haiM / kahA bhI hai " samasta karma prakRtiyA~ jaba palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kama koDAkoDI kI sthitivAlI hotI haiM, taba granthi hotI hai" // 1 // krama isa prakAra hai-jJAnAvaraNIya, dazanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya, ina cAra karmoM kI utkRSTa sthiti tIsa-tIsakoDA-koDI sAgaropama kI hai| nAma aura gotrakI vIsa-vIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai, aura mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sittara (70) koDAkoDI sAgaropama kI hai| yathApravRttikaraNa ke dvArA jIva isa sArI utkRSTa sthiti ko ghaTAkara itanI kama kara DAlatA hai ki sAtoM karmoM kI sthiti samAnarUpa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama koDAkoDI eka koDA-koDI sAgaropamanI sthitimAM lAvavAmAM Ave che. kahyuM paNa che. "samasta karmaprakRtio jyAre patyanA asaMkhyAtamAM-bhAga ochA-eka joDa-joDInI sthitivANI DAya che, tyAre aMthi thAya che." // 1 // krama A pramANe che-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya ane antarAya A cAra karmonI utkRSTa sthiti trIsa-trIsa koDA-koDI sAgaropamanI che. nAma ane gotranI vIsa vIsa koDA-koDI sAgaropamanI che. ane mehanIya karmanI utkRSTa sthiti sItera (70) koDAkoDI sAgaropamanI che. yathApravRttikaraNa dvArA jIva tamAma utkRSTa sthitine ochI karIne-eTalI ochI karI nAMkhe che ke-sAte karmonI sthiti samAnarUpathI palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga ocho eka sAgarepama koDA-koDInI bAkI rahI jAya che enA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 AcArAgasUtre ravaziSTA bhavati / atrAntare ca yathApravRttikaraNena karmanirjarAM kurvato jIvasya yAvat pUrvakarmaNo nirjarA na bhavati tAvat sthIyamAnaM tIvrarAgadveSapariNAmarUpaM karma, granthisAdRzyAd granthirityucyate // yathA kASThavizeSasya atikaThoraniviDAtizuSkaghanagUDhagranthidurbheyastathA tIvrarAgadveSapariNAmarUpaH karmavizeSo'pi durmedyo bhavati tasmAd granthizabdena vyavahiyate / abhavyA api yathApravRttikaraNabalena karma kSapayitvA'nantavArametadgranthiparyantamAgacchanti / kazcid granthisthAna prApya tasmAdadhaH patati / kazcittatraiva granthisthAne sthitastiSThati, na tasmAdagre pravartate / kI bAkI raha jAtI hai| isI bIca-yathApravRttikaraNadvArA karmoM kI nijarA karate hue jIva ke jitane karmoM kI nirjarA nahIM hotI arthAt jo karma zeSa raha jAte haiM, vetItra rAga dveSapariNAmarUpa karma, pranthi ke samAna hone ke kAraNa granthi ( gAMTha) kahalAtI haiM / ___jaise-kAThavizeSa kI atyanta kaThina ghanI aura ekadama sUkhI bhItarI gAMTha durbhedya hotI hai, usI prakAra rAga-dveSapariNAmarUpa karmavizeSa bhI durbhedya hotA hai, ata eva vaha karma, granthi kahalAtI hai| abhavya jIva bhI yathApravRttikaraNadvArA karma kA kSaya kara ke ananta vAra granthi paryanta A pahu~cate haiM, koI-koI granthisthAna ko prApta kara ke phira nIce gira jAtA hai| koI-koI pranthisthAna para hI Thahara jAtA hai, Age nahIM baDhatA hai| vacamAM yathApravRttikaraNa dvArA karmonI nirjarA karatA thakA jIvanAM jeTalAM karmonI nirjarA nathI thatI arthAt je kama zeSa rahI jAya che te tIvra rAga-dveSapariNAmarUpa karma, graMthinA samAna hovAnA kAraNe graMthi (gAMTha) kahevAya che. jevI rIte kASTha (lAkaDA) vizeSanI atyanta kaThina, majabuta ane ekadama sUkI aMdaranI gAMTha durbhedya hoya che, e pramANe rAga-dveSapariNAmarUpa karmavizeSa paNa durbhedya hoya che. eTalA mATe te karma, graMthi kahevAya che. abhavya jIva paNa yathApravRttikaraNa dvArA karmo kSaya karIne anaMtavAra graMthi sudhI pahoMce che. keI keI graMthi sthAnane prApta thaIne pAchA nIce paDI jAya che. kaI-kaI graMthi sthAna uparaja rahI jAya che. AgaLa vadhI zakatA nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 ma. 2 zraddhAsvarUpam 489 abhavyo'pi kazcid yathApravRttikaraNena granthiparyantaM samAgatya tIrthaGkarAtizayadarzanena labdhidhAribhAvitAtmamahAtmano mahimAvalokanena, payojanAntareNa vA pravarttamAnaH sUtrArthatadubhayazravaNapaThanarUpaM zrutasAmAyikaM labhate, na tvanyadapUrvakaraNAdikam / // apUrvakaraNamtadanantaraM kazcideva bhavyajIva AsannasiddhisukhatvAduditapracuradurnivAravIryaprasaro'tinizitakuThAreNeva yathApravRttikaraNApekSayA vizuddhatareNAbhUtapUrvazubhAdhyavasAyavizeSarUpeNApUrvakaraNena prAguktaM durbhedyaM karmagranthi bhinatti / koI abhavya bhI yathApravRtikaraNadvArA pranthi taka Akara tIrthaMkara bhagavAn kA atizaya dekhakara, labdhidhArI bhAvitAmA mahAtmA kI mahimA dekhakara, athavA kisI anya prayojana se pravRtti karatA huA sUtra, artha aura tadubhaya Agama kA zravaNa yA paThanarUpa zrutasAmAyika ko prApta kara letA hai, magara vaha apUrvakaraNa Adi ko nahIM pA sktaa| apUrvakaraNatadanantara mokSasukha samIpa hone ke kAraNa jisa meM pracura aura dunivAra zakti utpanna ho gaI hai aisA koI bhavya jIva hI bahuta tIkhe kulhADe ke samAna yathApravRtti-karaNa kI apekSA adhika vizuddha, aura pahale kabhI bhI prApta na hone vAle zubhaadhyavasAyarUpa apUrvakaraNa ke dvArA usa durbhedya karmagranthi ko bhedatA hai| keI abhavya paNa yathApravRttikaraNa dvArA graMthI sudhI AvIne tIrthakara bhagavAnanA atizayane joIne, labdhidhArI bhAvitAtmA mahAtmAno mahimA joIne, athavA koI anya prajanathI pravRtti karate thaka, sUtra, artha ane tadubhaya AgamanA zravaNa athavA paThanarUpa zruta-sAmAyikane prApta karI le che, paraMtu te apUrvakaraNa Adine prApta karI zakato nathI. apUrva 324tyAra pachI sukha samIpa hovAnA kAraNe jenAmAM mahAna ane keIthI nivArI zakAya nahi tevI zakti utpanna thaI gaI che. e kaI bhavya jIvaja bahuja tIkhA kuhADA samAna yathApravRtikaraNanI apekSA adhika vizuddha, ane pahelAM kaI vakhata paNa prApta nahi thayelA zubha-adhyavasAya2 apUrvA dvArA e durbhedya karmagraMthine bhede che. pra. A.-62 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 AcArAGgasUtre asmin anthibhede manaHkSobhaparizramAdivighnAH bhavanti / yathA vidyAsAdhakasya vidyAdhiSThAtRdevatAkRtopasargarbhanaHkSobho bhavati, yathA ghoramahAsamaragatasubhaTasya durdharSabahutarazatrugaNaparAjayakaraNAtparizramo bhavati, yathA ca mahAsamudrAdibhyo naukAditAraNe nAvikasya parizramo bhavati tathA pracuradurjayakarmazatrasaMghAtaparAjaye parizramo'tizayena jaayte| vajrAzmavadubhedyo'yaM krmgrnthiH| apUrvakaraNavajrasUcyAzrayamantareNAsya bhedo dusskrH| apUrvakaraNavajrasUcyA sakRd granthibhede kRte sati labdhavizuddhatamazraddhA pranthibhedana karane meM mAnasika kSobha tathA parizrama Adi aneka vinna upasthita hote haiN| jaise vidyA kI sAdhanA karane vAle ko vidyA kI adhiSThAtrI devatA ke dvArA kiye jAne vAle vighnoM se mana meM kSobha hotA hai, aura ghanaghora mahAyuddha meM gaye hue yoddhA ko bahu-saMkhyaka aura durjaya zatruoM ke dala para vijaya prApta karane meM parizrama karanA paDatA hai, athavA jaise kisI mahAsamudra se jahAja vagairaha ko pAra lagAne meM nAvika ko parizrama karanA paDatA hai, usI prakAra bahuta-se durjaya karmazatruoM ke dala ko parAjita karane meM atyanta parizrama karanA paDatA hai / yaha karmagranthi vajra kI taraha baDI kaThinAI se bhedI jAtI hai / apUrvakaraNarUpI vajra kI suI kA sahArA liye vinA usa kA bhedana honA azakya hai| apUrvakaraNa kI vajramaya suI se eka vAra karmagranthi kA bhedana ho jAne para graMthibhedana karavAmAM mAnasika kSebha tathA parizrama Adi aneka vidana upasthita thAya che. jemAM vidyAnI sAdhanA karavAvALAne vidyAnI adhiSThAtrI devatA dvArA thavAvALA vidathI manamAM kSobha thAya che, ane ghanaghora mahAyuddhamAM gayelA codhAne ghaNIja saMkhyAvALA ane durjaya zatruonA daLa upara vijaya meLavavAmAM jema parizrama kare paDe che. athavA-jevI rIte keI mahAsamudramAMthI vahANa vagerene pAra laI javAmAM nAvikene parizrama karavuM paDe che. e pramANe bahuja duje karmazatruonA daLane parAjya karavAmAM atyanta parizrama kare paDe che. mA bhAthi navI manitAthI hI zAya che. apUrvakaraNa 3thI vajAnI seyanI sahAya lIdhA vinA tenuM bhedana thavuM azakya che. apUrvakaraNanI bhaya sAyathI mepAra bhayayituM bahana thas rqn pachI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 491 sAmarthyAnna punargranthivandhanaM bhavati, yathA jAtavedho maNiH kazcidrajasA paripUrite'pi randhre na pUrvAvasthAM prApnoti, tathA saMspRSTasamyaktvo jIvaH kathaJcitsamyaktvApagame pazcAttIvrarAgadveSapariNAmaprAptAvapi na punargranthirUpeNa karma badhnAti / / yathA janmAndhasya kathaJciccakSuHprAptau satyAM yathAvasthitapadArthasArthAvalokanena, yathA ca mahAnyAdhijanitadurantaghoravedanAsamAkrAntasya tadvayAdhyapagame mahAn pramodo jAyate tathA bhavyasyAnivRttikaraNabalena vItarAgopadiSTa jIva ko zraddhA kI atyanta vizuddha zakti prApta ho jAtI hai, ata eva phira kabhI graMthibaMdha nahIM hotA / kisI maNi meM eka vAra cheda kara diyA jAya aura kAlAntara meM usa meM dhUla bhara jAya to bhI vaha cheda pahale kI bhAti nahIM hotA / isI prakAra ekavAra samyaktva prApta kara lene vAlA jIva samyakva ke naSTa ho jAne para bhI bAda meM tIvra rAga-dveSarUpa pariNAmoM kI prApti hone para bhI graMthi ke rUpa meM karmoM kA baMdha nahIM krtaa| jaise janma se aMdhe ko kiso upAya se AMkha milane para padArthoM kA asalI svarUpa dekhakara atyanta harSa hotA hai, athavA jaise kisI mahAn roga se hone vAlI ghora vedanA se pIDita puruSa ke roga haTa jAne para mahAn harSa hotA hai, usI prakAra bhavya-jIva ko anivRttikaraNa ke bala se bhagavAn vItarAga dvArA kathita yathArtha jIvane zraddhAnI atyanta vizuddha zakti prApta thaI jAya che, eTalA mATe pharI kaI vakhata graMthibaMdha thatuM nathI. keI maNimAM eka vakhata chidra-kANuM pADayAM pachI kAlAntaramAM te chidramAM kadAca dhULa bharAI jAya te paNa te cheda prathama pramANe thatuM nathI. A prakAre ekavAra samyaktva prApta karI levAvALA jIva, samyakatvane nAza thavA chatAM paNa pachIthI tIvra rAga-dveSa rUpa pariNAmonI prApti thavA chatAMya paNu graMthinA rUpamAM karmone baMdha karatA nathI. jevI rIte janmathI AMdhaLAne keIpaNa upAyathI netra maLI jatAM padArthonA asalI svarUpane joIne atyaMta harSa thAya che, athavA jema koI mahAna regathI thavA vALI mahAghera vedanAthI pIDita purUSane roga nivAraNa thaI jatAM tene mahAna harSa thAya che. e pramANe bhavya jIvane nivRttiLanA baLathI, bhagavAna vItarAgadvArA kathita zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 492 AcArAgasUtre yathAvasthitavastutattvA'bhirucyA zraddhayA'bhUtapUrvo viSayavairasyapuraskRtaH pramodaH prAdurbhavati / // anivRttikaraNam___tatazca granthibhedottarakAlameva tato vizuddhatama zubhAdhyavasAyavizeSamanivRttikaraNaM prApnoti, yena tAvanna nivartate jIvaH samyaktvaM na labhate yAvadityanivRttikaraNamucyate / anivRttikaraNabalena jIvaH samyagadarzanaM labhate / tadeva naisargikI shrddhocyte| nanu prAguktaM 'mithyAtvamohanIyakarmApazamAdibhyaH zraddhA jAyate' punarucyate 'nisargAdadhigamAdvA zraddhA jAyate / tadasaMgatam / vastusvarUpa ke prati rUcirUpa zraddhA se viSayavairAgyapUrvaka eka aisA Ananda utpanna hotA hai, jisa kA pahele kabhI anubhava nahIM huA thA / anivRttikaraNagraMthibheda ke anantara kAla meM atyanta vizuddha pariNAma utpanna hotA hai / vahI anivRttikaraNa kahalAtA hai| yaha pariNAma prApta hone para jIva samyaktva prApta kiye binA nahIM lauTatA, isI kAraNa ise 'anivRttikaraNa' kahate haiM / anivRttikaraNa ke dvArA jIva samyagdarzana prApta karatA hai / usI ko naisargika zraddhA kahate haiN| zA---pahale kahA thA ki-'mithyAtvamohanIyakarma ke upazama Adi se zraddhA utpanna hotI hai aura bAda meM kahate haiM ki-'nisarga se, athavA adhigama se zraddhA utpanna hotI hai| yaha kathana paraspara asaMgata hai ? yathArthavastusvarUpanI rUcirUpa zraddhAthI viSayavairAgyapUrvaka eka e AnaMda utpanna thAya che ke-jene pahelA keI vakhata anubhava thayo nathI. manivRtti 24graMthibhedanA anantara (ratanA) kALamAM atyanta vizuddha pariNAma utpanna thAya che te 'anivattikaraNa' upAya che. 2 // pariNAma prApta thayAM pachI 01 sabhyatva prApta dhyA vinA pAche nathI 32 tathA mene anivRttikaraNa 4. cha. anivattikaraNa 1 dvArA samyagdarzana prApta kare che. teneja naisargika (svAbhAvika) zraddhA kahe che. zaMka-pahelAM kahyuM hatuM ke-mithyAtvamehanIya karmanA upazama AdithI zraddhA utpanna thAya che. ane pachI kahe che ke- nisarga athavA adhigamathI zraddhA utpanna thAya che, e kathana paraspara asaMgata che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 493 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam atrocyate-sa eva kSayopazamAdinisargAdhigamAdvA jAyate, tathA ca zraddhAyA api tavayaM kAraNaM siddhayatIti na dossH| ___nanu samyaktvaguNarahitenaiva jIvena drAdhIyasI karmasthitimranthibhedApUrva yathApravRttikaraNena yathA kSapitA tathA tadavaziSTamapi karmagranthi yathApravRttikaraNenaiva bhinattu, tato mokSamapyevameva prApnotu kiM punarapUrvakaraNAlambanena ? atrocyate-mahAvidyAsAdhanavadetad draSTavyam / yathA mahAvidyAyAH sAdhane pUrva svalpa eva parizramo bhavati, tasiddhiprAptisamaye tu sA vidyA tadvidyAdhiSThAtRdevatAkRta samAdhAna-mithyAtvamohanIya karma kA kSayopazama Adi, nisarga se athavA adhigama se hotA hai, aisI sthiti meM yaha donoM kAraNa zraddhA ke hI haiM, ataH koI doSa nahIM hai| zA----jIva ne samyaktva na hone para bhI jaise utanI baDI bhArI karmasthitiko graMthibheda se pahale hI yathApravRttikaraNa ke dvArA khapA DAlI isI prakAra zeSa sthiti bhI yathApravRttikaraNa ke dvArA hI khapA le aura mokSa bhI isI prakAra prApta karale phira apUrvakaraNa kA Azraya lene kI kyA AvazyakatA hai ? samAdhAna- mahAvidyA kI sAdhanA kI taraha hI yahA~ samajhanA cAhie / jaise mahAvidyA kI sAdhanA meM pahale thoDA-sA zrama hotA hai kintu jaba usa ko siddhi kA samaya najadIka AtA hai to vaha vidhAdhiSThAtrI devatAdvArA kiye jAnevAle nAnA prakAra ke upasargoM dvArA vinayukta ho jAtA hai aura prAyaH atyanta kaSTasAdhya bana jAtI hai, samAdhAna-mithyAtvamehanIya karmanA kSapazama Adi, nisathI athavA adhigamathI thAya che, evI sthitimAM A banne kAraNe zraddhAnAja che tethI keI doSa nathI. zaMka-jIvane samyaktva na heya te paNa jevI rIte evaDI mahAbhArI karma sthitine graMthibhedanA pahelA ja yathAvRttivAnA dvArA khapAvI nAMkhe che te pramANe zeSa sthiti paNa yathApravRttikaraNadvArAja khapAvI nAMkhe ane mokSa paNa A pramANe prApta karI lIe te pachI pUrvavALane Azraya levAnI zuM AvazyakatA che ? samAdhAna-mahAvidyAnI sAdhanA pramANeja ahiM samajI levuM joIe. jema mahAvidyAnI sAdhanAmAM pahelAM theDo e zrama thAya che, paraMtu jyAre tenI siddhine samaya najIka Ave che tyAre te vidyAnI adhiSThAtrI devatA dvArA karavAmAM AvatA nAnA prakAranA upasargo dvArA viniyukta thaI jAya che. ane ghaNuM karIne atyanta kaSTasAdhya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 494 AcArAgasUtre vividhopasagaiH savighnA kaSTatarasAdhyA ca prAyazo bhavati, tadvad granthibhedo manaHkSobhAdivividhopasargaH, paramavIryAviSkArapUrvakakaSTatarasAdhyatvena ca savighno'tiduSkarazca, tasmAta kevalaM yathApravRttikaraNena granthibhedo na bhavitumarhati, ata evA pUrvakaraNamAvazyakamiti / itthaM cApUrvakaraNena granthibhedaM vidhAyA'nivRtti-karaNena zraddhA labhyate / ||adhigmshrddhaa yena prakAreNa nisargataH zraddhA jAyate sa kathitaH, adhunA-adhigamazraddhA vyAkhyAyate-adhi adhikRtya tIrthaGkarAyupadezaM nimittIkRtya gamA=jJAnaM yadbhavati so'dhigamaH, vItarAgopadezazravaNAd vItarAgaprANItAgamArthaparyAlocanAdvA yathAvaisI prakAra pranthibheda bhI manaHkSAma Adi aneka upasargoM ke kAraNa vighnayukta ho jAtA hai aura graMthibheda ke karane meM bar3I zakti kI AvazyakatA hotI hai, ata eva akele yathApravRttikaraNa se graMthibheda nahIM ho sakatA, usa ke lie apUrvakaraNa kI AvazyakatA hotI hai / isa prakAra apUrvakaraNa-dvArA pranthibheda karane para anivRttikaraNa-dvArA zraddhA prApta kI jAtI hai| adhigamazraddhA jisa prakAra nisarga se zraddhA utpanna hotI hai vaha prakAra kahA jA cukA / aba adhigamazraddhA kI vyAkhyA kI jAtI hai-tIrthaGkara Adi ke upadeza ke nimitta se hone vAlA jJAna adhigama kahalAtA hai| vItarAga bhagavAn kA upadeza sunane se banI jAya che; e pramANe graMthibheda paNa mana kSobha Adi aneka upasargonA kAraNe vidanayukta thaI jAya che, ane te sthibhedanA karavAmAM bhAre zaktinI AvazyakatA hoya che, eTalA mATe ekalA thathakavRttithI grathibheda thatuM nathI, tene mATe apUrvakaraNanI AvazyatA 2 cha, me pramANe apuurvkrnn-daa| aMthile 42pAthI anivRttikaraNa-dvArA zraddhA prApta 42sAma mAve cha adhigamazraddhA- je pramANe nisargathI zraddhA utpanna thAya che te prakAra kahevAmAM AvI gaye che. have gathiyAmazraddhAnI vyAkhyA karavAmAM Ave che-tIrthakara AdinA upadezanA nimittathI thavAvALuM jJAna te pitA kahevAya che. vItarAga bhagavAnane upadeza sAMbhaLavAthI, athavA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya, 1 u.3 ma. 2 zraddhAsvarUpam 495 sthitapadArthanirNayo jAyate so'dhigamaH, tasmAdupazamAdidvAreNa tattvArthAbhirucirjAyate saa-adhigmshrddhaa| zraddhayA zamasaMvegAdayaH prAdurbhavanti, tatazca rAjyAdivibhavaM putradArAdikaM svajanaM sarva pariNAmaduHkhapadaM viSavatparityajya sarvasukhasArabhUtaM nityaM dhruvaM zAzvatika mokSasukhaM prAptukAmaH prabajito bhavati / saMyamazreNiprAptikAle yA pravRddhapariNAmadhArA vartate tAM sarvathA rakSena tu hAsayediti bhAvaH / zraddhAyAH paramadurlabhatvAt, jJAnacAritrakAraNatayA mokSasyAdiathavA vItarAga dvArA nirUpita Agama ke artha kA vicAra karane se padArthoM kA yathArtha nirNaya hotA hai / usa nirNaya ko adhigama kahate haiM / usa adhigama se mithyAtvamohanIya kA kSaya, upazama Adi hone para tattvArtha ko jo ruci hotI hai, vaha adhigamazraddhA hai| zraddhA se zama, saMvega Adi utpanna hote haiM, ata eva "rAjya Adi vaibhava tathA putra, patnI Adi samasta AtmIyajana anta meM duHkhadAyaka haiM' aisA jAna kara, aura viSa ke samAna una kA parityAga kara ke saba sukhoM meM uttama, nitya, dhruva, zAzvatika mokSa-sukha kI icchAvAlA vaha samyagdRSTi puruSa dIkSita ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki-saMyamaprApti ke samaya pariNAmoM kI jo baDhI huI dhArA thI usa kI saba prakAra se rakSA karanA cAhie, use ghaTane nahIM denA cAhie / zraddhA parama durlabha hai, aura jJAna evaM cAritra kA kAraNa hone se mokSa kA Adya kAraNa hai, ata eva vItarAgadvArA nirUpita AgamanA arthane vicAra karavAthI padArthone yathArtha nirNaya thAya cheta niyane adhigama che. te adhigamathI bhithyAtvabhAnIyanA kSaya-65zama mAhi yA pachI tatvArtha nIle 3thi thAya che, te adhigamazraddhA cha. zraddhAthI zama, saMvega Adi utpanna thAya che. eTalA mATe "rAjya Adi vaibhava tathA putra, patnI vagere samasta AtmIyajana aMtamAM duHkhadAyaka che. e pramANe jANIne vizvanI samAna tene tyAga karIne sarva sukhemAM uttama, nitya, dhruva, zAzvatika mokSa sukhanI IcchAvALA samyagdaSTi purUSa dIkSita thaI jAya che. tAtparya e che ke-saMyamanI prAptinA samaye pariNAmonI je vadhatI jatI dhArA hatI tenuM sarva prakArathI rakSaNa karavuM joIe. tene ghaTavA devI joIe nahi. zraddhA parama durlabha che ane jJAna, evI rIte cAritranuM kAraNa hovAthI melanuM mukhya kAraNa che. eTalA mATe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 496 AcArAsatre kAraNatvAca zraddhAM na parityajet / yathA-kathaJcitmAptasyApi saMyamasya zraddhApUrvakarakSaNe yAvajjIvaM sAvadhAno bhavediti sUtrAzayaH // sU0 2 // ziSyazraddhAdRDhIkaraNAya 'parizIlitamArgo'nugamyate' iti lokarItyA pUrvamahApuruSAcarito'yaM mArgaH' ityAzayena kathayati - yadvA pUrvamahApuruSatIrthaGkara-gaNadharAdibhirapyAcarito'yaM mArgaH' iti pradarzanAya ziSyacetasi zraddhAtireko yathA syAttathA sUtrakAraH svayamAha-'paNayA' ityaadi| // mUlam // paNayA vIrA mahAvIhiM / / mU0 3 // ||chaayaa // praNatA vIrA mahAvIthim // sU0 3 // zraddhA kA tyAga nahIM karanA cAhie, Azaya yaha hai ki-baDI kaThinAI se prApta hone vAle saMyama kI zraddhApUrvaka rakSA karane meM jIvanabhara sAvadhAna rahanA cAhie ||suu. 2 // 'cale mArga para calA jAtA hai| isa lokavyavahAra ke anusAra ziSya kI zraddhA majabUta karaneke lie yaha mArga pUrvakAlIna mahApuruSoM dvArA Acarita hai| isa Azayase kahate haiM athavA-'pUrvakAla ke tirthaGkara gaNadhara Adine bhI isI mArga kA avalambana kiyA hai' yaha batalAte hue ziSya ke citta kI zraddhA baDhAne ke lie kahate haiM:'paNayA' ityAdi / malArtha-vIra puruSa mahAmArga ko prApta hue // sU. 3 // zraddhAne tyAga kara joIe nahi; Azaya e che ke mahAna kaThinAIthI prApta thavAvALA saMyamanI zraddhApUrvaka rakSA karavAmAM jIvananA chellA rakSaNa sudhI sAvadhAna 2 nase. (sU. 2) cAlatA mArga para calAvAya che." A lokavyavahAra pramANe ziSyanI zraddhA majabUta karavA mATe-"A mArga pUrvakAlIna mahApurUSoe AcaraNa karela che. A mAzayathA 4 cha athavA pUrva kAlanA tIrthakara gaNadhara Adi saue A mArganuM avalambana (Azraya) karyuM. e batAvavA mATe ziSyanA cittanI zraddhAne vadhAravA mATe kahe che - 'paNayA' tyAhi. mUlAI-vIra purUSa mahAmArgane prApta thayA-(vIra purUSe mahAmArgane prAnta jyo.) (sU. 3) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 sU. 3 zraddhAsvarUpam 497 // TIkA // vIrAH parISahopasargakaSAyAdirUpazatruvijayino bhAvavIrAH saMyamAnuSThAne vIryavantaH sarvotkRSTA iti yAvat, __ mahatI cAsau vIthiH mahAvIthiH-samyagjJAnAdilakSaNo mahAmArgaH, mahApuruSasevitatvAt, tAM mahAvIthim praNatAH prAptAH kaThinataratapaHsaMyamArAdhanena prAptavanta ityarthaH, ayameva mArgoM mokSAvAptikaro'zeSasaMyamisevitatvAt / tIrthaGkarAdimahApuruSA api mArgamimamanuzIlitavanta iti vizvasanIyatayA ziSyANAM zraddhApUrvakamavRttiryathA syAditi bhaavH| yathA rAjAno vipakSapakSadalanAd vIratvena prasiddhA bhavanti, evameva TIkArtha-parISaha, upasarga, kaSAya AdirUpa zatruoM ko jItanevAle, saMyama ke AcaraNa meM parAkrama karanevAle sarvotkRSTa bhAvavIra yahA~ 'vIra' zabda se grahaNa kiye gaye haiN| samyagjJAna Adi mokSa kA mahAmArga 'mahAvIthi' kahalAtA hai, kyoM ki mahApuruSoMne usa kA sevana kiyA hai / bhAvavIra isa mahAmArga ko prApta hue haiM / atyanta kaThora tapa aura saMyama kA ArAdhana karanA hI isa mArga ko prApta karanA hai / yahI mArga mokSa kI prApti karAne vAlA hai, kyoM ki samasta muniyoMne isI kA sevana kiyA hai| tIrthaMkara Adi mahApuruSoMne bhI isI mArga kA Azraya liyA hai, ata eva vizvasanIya samajha kara ziSyagaNa kI bhI isI meM pravRtti honI caahie| 'vIra' pada se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jaise rAjA loga apane zatruoM kA TIkAtha-parISaha, upasarga kaSAya vagere zatruone jItavAvALA, saMyamanA mAyaramA 52 42vAvA satkRiSTa bhAvavI2 mADaM 'vIra' za54 13 prahara karavAmAM AvyA che. sabhyazAna mokSamA ma ta "mahAvIthi" upAya che, 4126 , bhdd'purUSoe tenuM sevana karyuM che. bhAvavIra A mahAmArgane prApta thayA che. atyanta kaThera tapa ane saMyamanuM ArAdhana karavuM e ja A mArgane prApta kare te che. A mArgaja mokSanI prApti karAvavAvALe che, kAraNa ke samasta munioe e mArgane sevana karyuM che. tIrthakara Adi mahApurUSoe paNa A mArgane Azraya lIdho che, eTalA mATe A mArgane vizvAsapAtra samajIne ziSyagaNanI paNa A mArgamAM pravRtti thavI joIe. _ 'vIra' 54thI meM Ule 42vAmA vyu cha haiM:-bha lot alz potAnA shtrubhaane| pra. A.-63 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 - AcArAGgasUtre pariSahAdirUpazatruvijayena saMyamino'pi mokSamArga labdhvA lokottaravIrA bhavanti, iti vIrapadena vyajyate, iti sUtrAzayaH // mU0 3 // kazcinmandadhIH ziSyo'nekadRSTAntarbodhyamAno'pi apkAyAdijIveSu na zraddadhAtoti tamuddizya kathayati-he ziSya ! taba matiryadyapyapkAyajIvaviSaye na parisphurati, tadviSaye vizeSajJAnAbhAvAt, tathApi bhagavadAjJayA zraddhA nitarAM vidheyetyAzayenAha-'logaM ca' ityaadi| logaM ca ANAe abhisamecA akutobhayaM // sU0 4 // chAyAlokaM cAjJayA'bhisametya akutobhayam // sU0 4 // dalana karake vIra padavI pAte haiM, usI prakAra parISaha Adi zatruoM ko jItane se saMyamI mokSamArga prApta kara ke lokottara vIra kahalAte haiM ||suu. 3 // koI mandabuddhivAlA ziSya aneka dRSTAntoM se samajhAne para bhI apakAya Adi ke jIvoM para zraddhA nahIM karatA to use lakSya kara ke kahate haiM-he ziSya ! yadyapi tumhArI buddhi apakAya ke jIvoM ke viSaya meM nahIM dauDatI, kyoM ki tumheM usa viSaya kA vizeSa jJAna nahIM hai, phira bhI bhagavAn kI AjJA se avazya hI zraddhA rakhanI cAhie / isa Azaya se kahate haiM-' logaM ca' ityAdi / mUlArtha--bhagavAn kI AjJA se ( apkAyarUpa ) loka ko samyak prakAra se jAnakara saMyama kA pAlana karanA cAhie // sU. 4 // nAza karIne vIra padavI prApta kare che, te pramANe parISaha Adi zatruone jItavAthI saMyamI paNa mekSamAga prApta karIne kettara vIra kahevAya che. (sU. 3) kaI maMdabuddhivALA ziSya aneka daSTAntathI samajAvyA chatAM paNa apUkAya Adine cha para zraddhA nathI karatA te tene lakSyarUpa rAkhIne kahe che ke - he ziSya! hajI sudhI tamArI buddhi apakAyanA jI viSayamAM deDatI nathI. (kAma karatI nathI) kAraNa ke tamane A viSayanuM vizeSa jJAna nathI te pachI bhagavAnanI AjJAthI avazya ja zraddhA rAmavI ne'nya. se mAzayathI 4 -- logaM ca' tyAhi. mUlAtha-bhagavAnanI AjJAthI (aplAyarU5) lokane samyapha prakArathI jANIne saMyamanu pAsana 42 na . (sU. 4) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 mU0 4 apkAyazraddhopadezaH 499 TIkAatra lokazabdena prakaraNavazAdapkAyaloka eva gRhyate, tamaSkAya-lokaM, 'ca'-zabdenAnyAcA kAyAzritAn, AjJayA tIrthaGkaravacanena, abhisametya= Abhimukhyena samyak jJAtvA 'apkAyAdayo jIvAH santI-tyevamavabudhyetyarthaH, akutobhayam nAsti kutazcitkenApi prakAreNa prANinAM bhayaM yasmAtso'kutobhayaH= saMyamastam anupAlayet itynvyH| sarvathA jIvAbhirakSaNarUpasaMyamAnupAlane sAvadhAnatayA yatnaH kArya ityarthaH / yadvA'kutobhayo'kAyaloko, yato'sau na kutazcidanyasmAdbhayamicchati, svakIyamaraNAdibhayAt sarvaH pANigaNaH khinno bhavati / 'savve jIvA vi TIkArtha--mUla sUtra meM diye hue 'loka' zabda se, prakaraNa ke kAraNa yahAM apkAya-loka hI samajhanA cAhie / 'ca' zabda se apkAya ke Azraya rahe hue anya jIvoM kA grahaNa karanA cAhie / isa prakAra apkAya aura apkAya ke Azrita rahanevAle anya jIvoM ko tirthaGkara bhagavAn kI AjJA se samyak prakAra jAnakara arthAt 'akAya Adi jIva haiN| aisA samajha kara saMyama kA pAlana karanA cAhie / 'akutobhaya' arthAt jisa se kisI bhI prANi ko kisI prakAra kA bhaya na ho aisA saMyama / sarvathA jIvarakSArUpa saMyama ke pAlane meM sAvadhAna hokara yatna karanA caahie| athavA--'akutobhaya' kA artha hai-apkAyaloka, kyoM ki vaha dUsare se bhaya kI icchA nahIM karatA / sabhI prANo apanI mRtyu Adi ke bhaya se khinna hote haiN| atha:-bhUsasUtramA mApesA 'loka' zapathI pr426|| 42 m54aaylekaja samajavuM joIe. "a" zabdathI aSkAyanA Azraye rahelA anya jInuM grahaNa karavuM joIe. e pramANe aSkAya ane apakAyanA Azrita rahevAvALA anya jIvone tIrthakara bhagavAnanI AjJAthI, samyapha prakAre jANa karIne arthAt "aSkAya Adi 4 cha.' ye pramANe samalane saMyama pAlana 42 me. "akutobhaya" marthAt jenA vaDe koIpaNa prANIne kaI prakArane bhaya na hoya e saMyama, sarvathA jIvarakSArUpa saMyamanA pAlanamAM sAvadhAna thaIne yatna kare joIe. mathavA 'akutobhaya'no artha cha-Aruar, 4 / 29 te mInA tathA bhayanI IrachA karatA nathI; sarva prANI pitAnA mRtyu AdinA bhayathI khi-duHkhI thAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 AcArAGgasUtre icchaMti, jIviuM na marijjiuM' iti vacanAt / tamapkAyalokaM samanupAlayediti sambandhaH / saMyamI sarvaprANigaNaparipAlaka eva san nAnyasmai bhayamutpAdayati, 'mittI me savvabhUesu' iti vacanena tasya sarvaiH saha maitrIsadbhAvAt, ato'sau saMyamI na tebhyo bhayaM janayati, kasmaicidapi bhayaM kenApi notpAdayati, pratyuta sarvaprANigaNaM parirakSatIti bhAvaH / ____ yadyapi chadmasthaiH prANibhiH sarvadravyaparyAyajJAnAbhAvAbuddhisaMskArarAhityenApkAyajIvasyAvyaktacetanayA ca 'Apo jIvAH santI'-tyaparokSatvena kadAcidapi jJAtuM na zakyate, tathApi sakalatIrthoddhAradhurINa-tIrthaGkara-vacanaprAmANyAdavazyaM Agama meM kahA hai-'sabhI jIva jIvita rahanA cAhate haiM maranA nahIM cAhate / " usa apkAyaloka kA pAlana kare arthAt rakSaNa kare / saMyamI puruSa samasta prANiyoM kA rakSaka hotA hai / vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna nahIM karatA / " merA saba prANiyoM para maitrIbhAva hai" isa vacana ke anusAra usa kI prANImAtra para mitratA kI bhAvanA hotI hai| isa kAraNa saMyamI unhe bhaya utpanna nahIM karatA, kisI ko bhI kisI dvArA bhaya utpanna nahIM karAtA, balki vaha saba prANiyoM kI rakSA karatA hai / yadyapi chamastha jIvoM ko samasta dravyoM kA jJAna nahIM hotA isa kAraNa, tathA buddhi, saMskAra se rahita hone ke kAraNa apkAya ke jIvoM meM avyakta cetanA hone se, tathA 'jala jIva hai| yaha bAta pratyakSa na hone se kabhI indriyoM dvArA jAnI nahIM jA sakatI, phira bhI sampUrNa tIrtha kA uddhAra karane meM samartha tIrthaGkara ke vacanoM ko pramANa AgamamAM paNa kahyuM che ke -"sarva jIva jIvatA rahevAnI IcchA kare che, maravAnI IcchA karatA nathI." te aSkAyalekanuM pAlana kare arthAta rakSA kare. saMyamI purUSa samasta prANIonA rakSaka thAya che. te kaI paNa prANIne bhaya utpanna karatA nathI. sarva prANIo para mAre maitrIbhAva che. A vacana pramANe tenI sarva prANImAtra para mitratAnI bhAvanA hoya che, te kAraNathI saMyamI te jIvane bhaya utpanna karatA nathI, keIne paNa keIthI bhaya utpanna karAvatA nathI, paraMtu te sarva prANIonI rakSA kare che. jo ke chadmastha ane samasta dravyo ane paryAnuM jJAna nathI; te kAraNathI tathA buddhi, saMskArathI rahita hovAthI apakAyanA jIvamAM avyakta cetanA hovAthI, tathA jala jIva che e vAta pratyakSa nahi hovAthI Indriyo dvArA keI vakhata jANavAmAM AvatI nathI te paNa saMpUrNa tIrthane uddhAra karavAmAM samartha tIrthakaranA vacanane pramANu zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 4 apkAyazraddhopadezaH 501 vizvAso vidheyaH / avadhyAdipratyakSajJAnino'pi pUrva bhagavadAjJAyAM zraddhAvantaH santa evA'pkAyajIvAn vijJAya pratyakSajJAninaH saMjAtAH, ataH saMyamibhiravazyamapkAyAdijIvarakSAyAM sAvadhAnarbhavitavyamiti paramArthaH // sU0 4 // apkAyalokaM bhagavadAjJayA vijJAya saMyaminA yat kartavyaM, tat kathayati-' se bemi' ityaadi| se bemi-Neva sayaM logaM abbhAikkhijjA, Neva attANaM abbhAikkhijjA, je loyaM abbhAikkhai se attANaM abbhAikkhai, je attANaM abmAivakhai, se loyaM abbhAikkhai // sU0 5 // chAyAsa bravImi naiva svayaM lokamabhyAkhyAt, naivAtmAnanamabhyAkhyAt, yo lokamabhyAkhyAti, sa AtmAnamabhyAkhyAti, ya AtmAnamabhyAkhyAti, sa lokamabhyAkhyAti // sU0 5 // mAnakara avazya vizvAsa karanA cAhie / avadhijJAnI Adi pratyakSajJAnI bhI pahale bhagavAn kI AjJA para zraddhA rakhate hue apakAya ke jIvoM ko jAna kara pratyakSajJAnI hue, ataH saMyamI janoM ko apakAya Adi ke jIvoM kI rakSA meM sAvadhAna honA cAhie // sU. 4 // bhagavAn kI AjJA se apkAyaloka ko jAna kara saMyamI ko jo karanA cAhiye vaha pragaTa karate haiM--' se bemi' ityAdi / mUlArtha-vaha maiM kahatA hU~-svayaM apkAyaloka kA apalApa na kare, AtmA kA apalApa na kare, jo loka kA apalApa karatA hai vaha AtmA kA apalApa karatA hai, aura jo AtmA kA apalApa karatA hai vaha loka kA apalApa karatA hai / sU. 5 // mAnIne avazya vizvAsa kare joIe. avadhi Adi pratyakSa jJAnI paNa prathama bhagavAnanI AjJA para zraddhA rAkhIne apakAyanA jIvane jANa karIne pratyakSajJAnI thayA, e mATe saMyamI purUSAe aSkAya AdinA jIvonI rakSAmAM sAvadhAna rahevuM joIe. (sU. 4) bhagavAnanI AjJAthI apUkAyalakane jANuMne saMyamInuM je kartavya che te pragaTa 43 cha-' se bemi' tyAdi malAtha-te huM kahuM chuM-pite apUkAya lekane apalApa-hovA chatAM nathI kahevuM te) na kare. AtmAne apalApa kare nahi. je lekane alApa kare che te AtmAne a5lApa kare che. ane je AtmAne apalApa kare che te lekane apalApa kare che. (. 5) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 AcArAGgamUtre TAkAso'haM-bhagavadvacanena jJAtApakAyasvarUpaH, bravImi yathA bhagavataH sakAzAnmayA zrutaM tathA kathayAmItyarthaH / lokam apkAyalokaM, naiva svayam abhyAkhyAt='Apo jIvA na santI'-tyevaM nApalapedityarthaH / abhyAkhyAnaM nAmAsadabhiyogaH, yathA kazcidacauramuddizya vdti-coro'ymiti| atra tu-'ghRtatailAdivajjIvAnAmupakaraNamAtraM jalaM, na tu tad jIvo bhavitumarhati, jIvopakaraNatvAt ' etatkathanamevAsadabhiyogaH, yato hi turagAdInAM jIvAnAmapi jIvopakaraNatvena dRSTatvAduktarItyA jalasya jIvasvaM nApalapituM zakyate / navajIvAnAmapAM jIvatvAropaNamevAbhyAkhyAnaM kuto na bhavati ? maivam , TIkArtha--bhagavAn ke vacanoM ke anusAra apkAya kA svarUpa jAnane vAlA maiM kahatA hU~, arthAt maiMne bhagavAn ke samIpa jaisA jAnA hai vaisA hI kahatA hU~-svayaM apkAyarUpa' loka kA apalApa na kare arthAt aisA na kahe ki-'jala jIva nahIM hai| asat Aropa ko abhyAkhyAna kahate haiM, jaise acaura ko caura kahanA / yahA~ " ghI tela Adi ke samAna jala, jIvoM kA upakaraNamAtra hI ho sakatA hai, vaha svayaM jIva nahIM hai, kyoMki jIva kA upakaraNa hai" / isa prakAra kA kathana hI asat-abhiyoga hai / kyoM ki ghoDA vagaireha jIva bhI jIvopakaraNa ke rUpa meM dekhe jAte haiM, ataH jala ke jIvapana kA apalAva nahIM kiyA jA sktaa| zaMkA--ajIva jala meM jIvatva kA Aropa karanA hI abhyAkhyAna kyoM na samajhA jAya ? TIkAI-bhagavAnanAM vacane pramANe aSkAyanuM svarUpa jANavAvALe huM kahuM che, arthAt meM bhagavAnanI pAsethI jevuM sAMbhaLyuM che tevuM ja kahuM chuM--pote apakAya rUpa lekane apalApa kare nahi, arthAta evuM kahe nahi ke -jala jIva nathI. asata Apane abhyAkhyAna kahe che, jemake acaurane caura kahe. ahiM "ghI tela Adi pramANe jala e jIvanuM upakaraNamAtraja hoI zake che, te svayaM jIva nathI, kAraNa "ta nuM 654291 , 2 // prAnuM 4gr-masata (bhithyA) maniyArI che, kAraNake ghoDA vagere jIva paNa jIpakaraNanA rUpamAM jovAmAM Ave che. tethI jalanuM jIvapaNuM a5lApa karI zakAya nahi. zaMkA-ajIva pANImAM jIvapaNAne Arepa kare teja abhyAkhyAna zA mATe nali sabhA ? zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 sa. 5 akAyazraddhopadezaH 503 anumAnAgamAbhyAM jIvalakSaNakalApasambandhAcApAM jIvatvanirUpaNAt / yadyapkAyalokasyAbhyAkhyAnaM kuryAt, taryAtmano'pi zarIrAdhiSThAturabhyAkhyAnaM tena kartavyaM syAt, na ca tat saMbhavatItyata Aha-navamAtmAnamabhyAkhyAditi / AtmA hi zarIrAdhiSThAtA pratyakSabhUtazcetanAvAniti nApahnotuM zakyaH, tasmAdAtmA nAstItyevamAtmAnaM nApalapedityarthaH / ___yaH khalu mandadhIH lokam apkAyalokam abhyAkhyAti-apalapati, sa pratyakSAdipramANanirUpitamAtmAnamabhyAkhyAti / yazcAtmAnamabhyAkhyAti-'AtmA nAstIti yadvA-' ahaM nAsmI'ti, sa mahAmUDhaH lokam apakAyaloka samAdhAna-aisA mata kaho / anumAna aura AgamapramANa se tathA jIva ke lakSaNoM ke saMbaMdha se jala ko jIva nirUpaNa kiyA gayA hai| yadi apkAya loka kA abhyAkhyAna kiyA jAya to zarIra ke adhiSThAtA AtmA kA bhI abhyAkhyAna karanA honA magara vaha saMbhava nahIM hai, yahI bAta kahate haiMAtmA kA abhyAkhyAna na kare / AtmA zarIra kA adhiSThAtA hai aura pratyakSa cetanA vAlA hai, ataH usa kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA / ata eva 'AtmA nahIM hai" isa prakAra AtmA kA apalApa na kreN| jo mandabuddhi apakAyaloka kA niSedha karatA hai vaha pratyakSa jAdi pramANoM se siddha AtmA kA apalApa karatA hai / aura jo 'AtmA nahIM hai, athavA ' maiM nahIM hU~' isa taraha AtmA kA apalApa karatA hai vaha mahAmUDha manuSya apane ajJAna ke bala se samAdhAna-A pramANe kaho nahi, anumAna ane Agama pramANathI tathA jIvanA lakSaNonA saMbaMdhathI jalanuM jIvapaNuM nirUpaNa karyuM che. je aSkAya-lekanuM abhyAkhyAna karavAmAM Ave te zarIranA adhiSThAtA AtmAnuM paNa abhyAkhyAna karavuM paDaze. paraMtu te saMbhava nathI. e vAta kahe che- AtmAnuM abhyAkhyAna karaze nahi. AtmA zarIrano adhiSThAtA che, ane pratyakSa cetanAvALA che. tethI tene a5lApa karI zakAze nahi. eTalA mATe "AtmA nathI e pramANe apalApa karazo nahi. je maMda buddhivALA aSkAyalakane niSedha kare che, te pratyakSa Adi-pramANothI siddha-AtmAne a5lApa kare che, ane je "AtmA nathI" athavA "huM nathI e pramANe AtmAne a5lApa kare che te mahAmUDha manuSya pitAnA ajJAnanA baLathI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre svAjJAnabalAdabhyAkhyAti / karacaraNamukhAdyavayavasahitazarIrAdhiSThAtA suvyaktopayogAdilakSaNaH svAtmAspi yenAbhyAkhyAtastasyAvyaktopayogAdilakSaNasyApUkAyasyAbhyAkhyAnaM kiM nu nAma duSkaram 1 // 05 // apUkAyalokasyAbhyAkhyAne bahudoSApAto bhavatIti paryAlocyAnagArA apakAyaM nopamardayanti / daNDizAkyAdayastu nAnagArA bhavitumarhanti teSAmapUkAyopamardakatvAdityAha - 'lajjamANA' ityAdi / 504 mUlam lajjamANA puDho pAsa, aNagArA mo--tti ege pavayamANA jamiNaM apkAya kA apalApa karatA hai / jisa ne hAtha, paira, mukha Adi avayavoM se yukta zarIra ke adhiSThAtA, tathA atyanta spaSTa upayoga Adi lakSaNoM vAle AtmA kA hI apalApa kara diyA to usa ke lie aspaSTa upayoga Adi lakSaNoM vAle apkAya kA apalApa karanA kuccha bhI kaThina nahIM hai // sU. 5 // akAya kA apalApa karane se bahuta se dASe Ate haiM, aisA vicAra kara anagAra akAya kI virAdhanA nahIM karate / daNDI aura zAkya Adi, anagAra nahIM ho sakate, kyoM ki ve apkAya kI virAdhanA karate haiM / yaha bAta isa sUtra meM batalAte haiM - ' lajjamANA' ityAdi mUlArtha - apkAya kI hiMsAse saMkoca karane vAloM ko alaga samajho, aura 'hama anagAra haiM' aisA kahane vAloM ko alaga samajho / jo nAnA prakAra ke zastroM se akhAyane apalApa kare che. jeNe hAtha, paga, mukha Adi avayavAthI yukta, zarI. ranA adhiSThAtA, tathA atyanta spaSTa upayega Adi lakSaNAvALA AtmAneAja apalApa karI dIdhA, tene mATe aspaSTa upayoga Adi lakSaNAvALA aplAyanA apalApa karavA te aMdha uThina nathI. ( sU. tha ) alkAyanA apalApa karavAthI ghaNAja doSa Ave che, evA vicAra karIne aNugAra akAyanI virAdhanA karatA nathI, daDI ane zAkaya Adi, aNugAre thaI zakatA nathI, kAraNa ke tee akAyanI virAdhanA kare che. te vAta AgaLanA sUtramAM satAve che -' lajjamANA' ityAdi. mUlA--akAyanI hiMsAnA sakeca karavAvALAne jUdA jANA ane ame aNagAra chIe." e pramANe kahevAvALAne paNa jUdA jANeA. je nAnA prakAranAM zastrothI zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 3 sU. 6 aSkAyazatram 505 virUvarUcehi satthehiM udayakammasamAraMbheNaM udayasatthaM samArabhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti // sU0 6 // chAyA lajjamAnAH pRthak pazya, anagArAH sma iti eke pravadamAnAH yadimaM virUparUpaiH zastraiH udakakarma samArambheNa, udakazastraM samArabhamANA anyAn anekarUpAm prANAn vihiMsanti || sU0 6 // TIkA eke = anye lajjamAnAH = apkAyasyArambhe paramakaruNayA dravitahRdayatayA saMkocamApadyamAnAH pRthak - vibhinnAH kecittu pratyakSajJAnino'vadhimanaH paryayakevalinaH kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAno'nagArAH santi iti pazya / ime sUkSmavAdarAkAyArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogairaSkAyArambhaparityAgino vidyante tAnavalokayetyarthaH / " apkAya kA Arambha karate haiM ve akAya ke zastroM kA AraMbha karane vAle aneka prANiyoM ke prANoM kA hanana karate haiM / sU. 6 // TIkArtha - - tIvra karuNA se dravita hRdayavAle koI-koI ( anagAra) apakAya ke AraMbha meM saMkoca karate haiM- apkAya kA AraMbha nahIM karate ve vibhinna haiM- koI avadhijJAnI koI mana:paryayajJAnI aura koI parokSajJAnI bhAvitAtmA anagAra haiM, unheM dekho / ye sUkSma bAdara apkAya kA AraMbha karane meM bhota haiM, trasta haiM, udvigna haiM, aura tIna kAraNa tIna yoga se akAya ke AraMbha ke tyAgI haiM, unheM dekho / akAyanA AraMbha kare che; te apkAyanA zasrAnA AraMbha karavAvALA aneka prANImonaa Azuno nAza re che. (sU. 5 ) TIkA"--tIvra karUNAthI dravita hRdayavALA koI-koI aNugAra ArabhamAM sa'kAca kare che--akAyanA AraMbha karatA nathI te jUdA che. koI avadhijJAnI, kAI mana:paryaMyajJAnI ane kAI parAkSajJAnI bhAvitAtmA aNugAra che, tene jIeH-te sUkSma ane khAdara apkAyanA AraMbha karavAmAM bhaya pAmelA che, trasita che, udvigna che, ane traNa karaNa traNa cAgathI aplAyanA AraMbhanA tyAgI che. tene juo. pra. A.-64 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre eke-punaranye tu vayamanagArA sAdhakaH smaH, iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayameva apkAyajIvarakSaNaparAH mahAvratadhAriNaH' iti vyartha pralapanto dravyaliGginaH santi tAn pRthak-pRthagbhAvena pazya / ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajanti, iti darzayati- yadimam' ityaadi| yadyasmAd virUparUpaiH vibhinnarUpairnAnAvidhaiH, dravyabhAvarUpaiH zastraiH / tatra dravyazastraM svakAya-parakAya-tadubhayarUpam / svakAyazastraM-taDAgAdhudakasya kUpAdhudakam / kUpAdhudakasya taDAgAdhudakaM ca / parakAyazastraM drAkSA-zAka-taNDula-piSTa aura koI-koI loga 'hama sAdhu haiM' isa prakAra abhimAna ke sAtha kahate huearthAt 'hama hI apkAya ke rakSaka aura mahAvratadhArI haiN| isa prakAra vRthA pralApa karate hue dravyaliMgI haiM, unheM alaga smjho| anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye dravyaliMgI, anagAra ke guNoM meM tanika bhI pravRtti nahIM karate, aura na gRhastha ke kisI kArya kA tyAga karate haiN| yahI bAta Age batalAte haiM-'jamiNaM.' ityaadi| ve nAnA prakAra ke zastroM se jalakA AraMbha karate haiN| zastra aneka prakAra ke haiM, una meM se dravyazastra-svakAya, parakAya aura ubhayakAyarUpa hai| tAlAva kA jala, kUpa kA jala paraspara svakAyazastra hai| isI prakAra kUpa Adi ke jala kA zastra-tAlAva AdikA jala hai yaha svakAyazastra hai| dAkha, zAka, cAvala, ATA, dAla, canA, vAla Adi parakAya ane kaI-kaI loka "ame sAdhu chIe? A pramANe abhimAna sAthe kahetA arthAt "ameja apakAyanA rakSaka ane mahAvrata dhAraNa karavAvALA chIe A pramANe vRthA pralApa karatA thakA dravyaliMgI che tene jUdA jANe. aNagAra hovAnuM abhimAna karavAvALA e dravyaliMgI sAcA aNagAranA guNamAM jarApaNa pravRtti karatA nathI, ane gRhasthanA keIpaNa kAryone tyAga karatA nathI, te pAta mA matAva cha-'jamiNaM' tyaadi| te nAnA prakAranA zastrothI jalane AraMbha kare che. zAstro aneka prakAranA che, temAMthI dravyazAstrasvakAya, parakAya ane ubhayakAyarUpa che. talAvanu pANuM, kuvAnuM pANI, paraspara svakAyazastra che. e pramANe kuvA vagerenA jalanuM zastra dauq mAnu ra che, te 55 214Aya che. drAkSa, yAtA, khoTa, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 mU. 6 apkAyazastram 507 dAlI-caNaka-vallAdikam / tadubhayazastraM-mRttikAdimizraM jalam / bhAvazastram apaH prati manovAkAyAnAM duSpraNihitatvam / etaiH zastraiH udakakarmasamArambheNa-udayakasya karmasamArambhaH udakakarmasamArambhaH-udakamAzritya jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmabandhanibandhanasAvadhavyApArastena, imam apkAyaM vihiMsanti / / apkAyahiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha-' udakazastra'-mityAdi, udakazastram-udakopamardakaM zastraM, zasyate hiMsyate aneneti zastraM, tat pUrvoktaprakAraM dravyabhAvabhedabhinna samArabhamANaH=udakakAyaM prati vyApArayantaH, anyAn apkAyabhinnAna anekarUpAn pRthivIkAyAdIn-sthAvarAna, dvIndriyAdIn trasAMzca vihiMsanti / zastra hai / miTTI Adi se milA huA jala ubhayakAyazastra hai| jala ke viSaya meM mana, vacana aura kAyakA dUSita prayoga karanA bhAvazAstra hai / ina zastroM se jalakarma kA samAraMbha kara ke arthAt jala ke AraMbhadvArA jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM ke baMdha kAraNabhUta sAvadha vyApAra kara ke jalakAya kI hiMsA karate haiN| jo jalakAya kI hiMsA meM pravRtta hote haiM ve SaTkAyarUpa samasta loka kI hiMsA karate haiM, yaha batalAte haiM-' udayasatthaM.' ityAdi / jisa ke dvArA hiMsA kI jAya use zastra kahate haiN| zastra do prakAra ke haiMdravyazastra aura bhAvazastra / jisa se akAya ko hiMsA ho vaha apakAyazastra hai / apakAyazastra kA apakAya ke viSaya meM prayoga karane vAle apkAya se bhinna aneka pRthvIkAya Adi sthAbaroM kI, tathA dvIndriya Adi trasa jIvoM kI hiMsA karate haiN| dAla, caNuM, vAla Adi parakAyazastra che. mATI AdithI maLeluM jala ubhayakAyazastra che. jalanA viSayamAM mana, vacana ane kAyAne dUSita prayoga kare te bhAvazA che. e zastrothI jalakane samAraMbha karIne, arthAt jalanA AraMbhadvArA jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmonA baMdhanA kAraNabhUta sAvadya vyApAra karIne jalakAyanI hiMsA kare che. jalakAyanI hiMsAmAM je pravRtta thAya che te SakAyarUpa samasta lokanI hiMsA se patAva cha-'udayasatthaM'. tyAhana dvArA DisA 42 24Aya tene zastra kahe che. zastra be prakAranA che-(1) dravyazAstra ane (2) bhAvaza jenAthI aplAyanI hiMsA thAya te aSkAyazastra che. aSkAyazastrane aplAyanA viSayamAM prayoga karavAvALA aSkAyathI bhinna aneka pRthvIkAya Adi sthAvarenI kIndriya vigere vasa chanI hiMsA kare che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre jagati khalu bahavo dravyaliGgino vidyante, yathA- ' vayaM paJcaNahAvratadhAriNaH sarvArambhaparityAginaH SaTkAyarakSakA anagArAH smaH' iti vadanto daNDizAkyAdayaH santi / tatra kecidehazuddhathe bahUdakasnAyino bhavanti / kecitsvanivAsarthe gRhAdinirmANakaraNe mRttikApASANacUrNAdiSu nikSepaNenApkAyamupamarda yanti / kecit svodarapUyai kRSyAdiSu jalasecanaM kurvanti / kecicca devakulAdyarthaM sAvadhamupadizanti, pArthivIM devagurvAdipratimAmanekaghaTajalaiH snapayanti / te hi savidhijinapUjAyAM, pratimApratiSThApane bahuvidhasacittajalaiH pratimAsnapane ca mahAbhImabhavasamudrAdAtmanaH samuddhAro bhavatIti manyante, upadizanti ca 508 saMsAra meM bahutase dravyaliMgI haiN| jaise- ' hama paMcamahAvratadhArI, saba Arambha ke tyAgI, aura SaTkA ke rakSaka anagAra haiM ' aisA kahane vAle daNDI tathA zAkya Adi haiM / ina meM koI-koI deha kI zuddhi ke lie bahuta-se jala se snAna karane vAle haiM / koI apane rahane ke vAste makAna Adi banAne ke lie miTTI kaMkara aura cUne vagairaha meM milAkara jalakAya kI hiMsA karate haiM / koI apanA peTa bharane lie kRSi (khetI) meM jala sIMcate haiM / koI dekulAdike liye sAvadha upadeza karate haiN| koI deva evaM guru kI pArthiva pratimA ko bahuta se - ghaDe pAnI se snAna karAte haiM / ve vidhipUrvaka jinapUjA meM aura pratimA kI pratiSThA meM bahuta prakAra ke sacitta jala se pratimA ke snAna meM, mahAbhayaMkara bhavasAgara se AtmA kA uddhAra honA mAnate haiM aura upadeza dete haiM- 1 saMsAramAM bahu saMkhyAmAM dravyaliMgI che. jema ke- ame pa camahAvratadhArI, sarva prakAranA ArabhanA tyAgI ane SaTkAyanA rakSaka aNugAra chIe' A pramANe kahevAvALA phreMDI tathA zAkaya Adi che, temAMthI keTalAka teA dehanI zuddhi mATe ghaNAja jalathI snAna karavAvALA hoya che. keTalAka te peAtAne rahevA mATe makAna Adi manAvavA mATe mATI kAMkarA ane cunA vageremAM meLavIne jalakAyanI hiMsA kare che. kaI-kaI peAtAnuM peTa bharavA mATe khetImAM jala sIMce che. keAI devakula vagere mATe sAvaghane upadeza Ape che, ane kAI deva ane gurUnI pArthiva pratimAne ghaNAM ja--ghaDA pANIthI snAna karAve che. te vidhipUrvaka jinAmAM ane pratiSThAmAM ghaNAM ja prakAranA sacitta jalathI pratimAne snAna karAvAmAM mahAlaya kara bhavasAgarathI AtmAno uddhAra thAya che, menuM mAne che bhane upadeza Aye cheH zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 sU. 6 akAyarakSopadezaH 509 "samyak snAtvocite kAle, saMsnApya ca jinAn kramAt / puSpAhArastutimizca, pUjayediti tadvidhiH" // 1 // (dharmasaMgrahaH ) "kusumakkhayadhUvehi, dIvayavAsehi suNdrphlehi| pUyA ghayasalile hiM, aTThavihA tassa kAyanyA" // 1 // (darzanazuddhiH saTIkA 1 tattva ) chAyA-"kusumAkSatadhUpa-dIpakavAsaiH mundaraphalaiH / pUjA ghRtasalilai,-raSTavidhA tasya kartavyA // 1 // " iti / "vihiNA u kIramANA, savva ciya phalavaI bhave cehA / ialoiyA vi kiM puNa, niNapUyA ubhayalogahiyA " // 1 // (paJcAzaka 4 viva.) chAyA-vidhinA tu kriyamANA, sarvA caiva phalavatI bhavecceSTA / ihalaukikA'pi kiM puna,-jinapUjA-ubhayalokahitA // 1 // iti // tathaiva pUjApatiSThAdiSu apkAyopamardanarUpe zAstraniSiddhe sAvadyakArye pravRttyA'pi dravpaliGgino daNDinaH zAkyAdayazca svAtmAnamanagArameva manyante / __" ucita kAla meM samyak prakAra se snAna kara ke aura krama se jinapratimA ko snAna karA ke puSpa, AhAra aura stutise pUjA kare / yaha pUjA kI vidhi haiM" / (dharmasaMgraha) " vidhipUrvaka kI huI samasta isa lokasaMbaMdhI ceSTAe~ bhI saphala hotI hai to jinendra bhagavAn kI pUjA kA to kahanA hI kyA hai, arthAt vaha donoM lokoM meM hitakArI hai"| (paJcAzaka 4 viva.) isI prakAra pUjA pratiSThA Adi apkAya kI hiMsArUpa, zAstraniSiddha sAvadha kArya meM pravRtti karake bhI dravyaliMgI daMDI zAkya Adi apane Apa ko anagAra hI mAnate haiN| "ucita kAlamAM samyaphaprakArathI snAna karIne ane kamathI jinapratimAne snAna karAvI, puSpa, AhAra ane stutithI pUjA kare. A pramANe pUjAnI vidhi che. (dharma ) vidhipUrvaka karavAmAM AvelI lekasaMbaMdhI samasta ceSTAo ( kiyAo) paNa saphala thAya che, te jineMdra bhagavAnanI pUjAnuM te kahevuM ja zuM ? A te anna bhai tirI che // 1 // " (yA04-4-15) e pramANe pUjA pratiSThA Adi aplAyanI hiMsArUpa zAstraniSiddha sAvadha kAryamAM pravRtti karIne paNa dravyaliMgI daMDI, zAkya Adi pitA-pitAne aNagAraja bhAna che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre ye udakazastra prayuAnAH SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsanti, te dravyaligino narakanigodAdinAnAvidhaduHkhajvAlamAlAkule dIrghasasAre paribhramanti, uktazca " sAvajjapUyakArI, sAvajja uvadisati je aNNU / AukkAyavahAo, bhamaMti te dIhasaMsAre // 1 // " // suu06|| atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM prAha 'tastha' ityAdi / mUlamtattha khalu bhagavayA pariNNA pveiyaa| imassa ceva jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-payaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDighAyaheuM se jo loga jalazastra kA prayoga karate hue SaTkAya ke samasta jIvoM kI virAdhanA karate haiM ve dravyaliMgI naraka Adi ke nAnA prakArake duHkhoM kI jvAlAoM ke samUha se vyApta lambe saMsAra meM cAroM ora cakkara lagAte haiN| kahA bhI hai " jo puruSa jJAnarahita hokara sAvadya kA upadeza dete haiM ve, aura sAvadya pUjA karane vAle haiM ve apkAya kI hiMsA se dIrgha saMsAra meM bhramaNa karate haiM" // sU. 6 // sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM-' tattha' ityaadi| mUlArtha--bhagavAn ne parijJA kA pratibodha diyA hai / jo isa jIvana ke sukha ke lie apanI vandanA, mAnanA, pUjA, janma-maraNa se chuTakArA, tathA duHkhoM kA nAza je leka jalazastrano prayoga karIne SakAyanA tamAma jIvonI virAdhanA kare che te dravyaliMgI, naraka nida AdinA nAnA prakAranA duHkhanI javAlAonA samUhathI vyApta lAMbA saMsAramAM cAreya tarapha cakakara lagAve che. kahyuM che ke "je puruSa jJAnarahita thaIne sAvadhane upadeza Ape che te, ane sAvadya 542vA vadha-ein saMsAramA zramAya 42 cha." // 1 // (sU. 1) sUdhI svAmI bhyU svAmIna 49 cha-' tattha' tyAdi mUlAI-bhagavAne parijJAne bodha Ape che. je A jIvananA sukha mATe potAnI vaMdanA, mAnyatA, pUjA, janma-maraNathI mukti tathA dukhenAM nivAraNa mATe te zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 mU. 7 akAyarakSopadezaH 511 sayameva udayasatthaM samAraMbhai, aNNehiM udayasatyaM samAraMbhAvei, aNNe vA udayasatthaM samAraMbhaMte samaNujANai, taM se ahiyAe taM se abohIe // sU0 7 // chAyA tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya parivandana-mAnanapUjanAya jAtimaraNamocanAya duHkhapratighAtahetuM sa svayamevodakazastraM samArabhate, anyairudakazastraM samArambhayati, anyAn vA udakazastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tattasyAhitAya tattasyAbodhaye // sU0 7 // TIkA tatra-apkAyasamArambhe bhagavatA zrImahAvIreNa parijJA-samyagavabodhaH khalu praveditA prtibodhitaa| karmabandhasamucchedArtha jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratibodhitamiti bhAvaH / jJa-pratyAkhyAna-bhedAt parijJAyA dvaividhya, dvividhAyAstasyA lakSaNaM ca prAgabhihitam / karane ke nimitta vaha svayaM hI udakazastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se udakazastra kA AraMbha karAtA hai, aura udakazastra kA AraMbha karane vAloM kI anumodanA karatA hai| vaha usa ke ahita ke lie hai, vaha usakI abodhi ke lie hai // sU. 7 // TIkArtha-apkAya ke samAraMbha ke viSaya meM bhagavAn zrI mahAvIrane samyag bodha kA upadeza diyA hai / bhagavAnne kahA hai ki-karmabaMdha kA nAza karane ke lie jIva ko parijJA kA Azraya Avazya lenA cAhie / jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA, isa prakAra parijJA ke do bheda haiN| donoM ke lakSaNa pahale hI kaha cuke haiN| piteja jalazastrano AraMbha kare che, bIjA pAse jalazastrano AraMbha karAve che. ane jalazAstrane AraMbha karavAvALAnI anumodanA kare che. te pitAnA ahita mATe che. te tanI masAdhina mATe che. (sU. 7) TIkAtha-aSkAyanA samAraMbhanA viSayamAM bhagavAna zrI mahAvIre samyaga bedhane upadeza Ape che. bhagavAne kahyuM che ke-karmabaMdhane nAza karavA mATe jIe parijJAne Azraya jarUra le jaIe. pariNA ane pratyAkhyAnaparijJA, A pramANe parikSAnA be bheda che. bannenA lakSaNe prathama ja kahevAmAM AvyA che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 AcArAgasUtre upabhogadvAram jIvaH kasmai prayojanAyAphkAyajIvaM prati sAvadhavyApAraM karotI ?-tyAha'asya caive'-tyaadi| asyaiva kSaNabhaGagurasya jIvitasya jIvanasyArthe-sukhArtha snAna-pAna -dhAvana-seka-yAnapAtro-Dupa-gamanAgamanAdyartham, tathA parivandana-mAnana-pUjanAyaparivandana-prazaMsA, tadartha, yathA-jalayantraNa zIkaradRSTayAdau, 'phuhArA' iti bhaassaayaam| mAnanaM janasatkAraH, tadartha, ythaa-mlaapkrsssnaanvstrmlaapkrssnnaadau| pUjanaM vastraratnAdipuraskAralAbhastadartha, yathA-devapratimAdisnapanapUjanAdau / jAtimaraNamocanAya tIrthasnAnAdauH / duHkhapratighAtahetu rogAdizamanArtha snAnapAnAdau, sa svayamevodakazasvaM samArabhate vyApArayati / anyairvA udakazastraM smaarmbhyti-udyojyti| anyAn upabhogadvAra jIva kisa prayojana se apkAya ke jIvoM ke prati sAvadha vyApAra karatA hai ? isa kA uttara kahate haiM-isI kSaNabhaGgura jIvana ke sukha ke lie, arthAt snAna, pAna, dhonA, sIMcanA, jahAja, naukA kA gamanAgamana, ityAdi ke lie| prazaMsAke lie, jaise-jala se phauhArA calAne Adi meM, logoM se satkAra pAne ke lie, jaise-snAna aura vastra Adi kA maila dUra karane Adi meM, pUjA arthAt vastra, ratna Adi kA puraskAra pAne ke lie, jaise devapratimA Adi ke snapana aura pUjana Adi meM, janma maraNa se mukta hone ke lie tIrthasnAna Adi meN| duHkhoM kA nirodha karane ke hetu, arthAt roga Adi ko zAnta karane lie snAna-pAna Adi meM vaha svayaM apkAya ke virAdhaka dravya aura bhAvazastra kA AraMbha karatA upabhogadvAra- jIva kayA prayojanathI aSkAyanA jIva prati sAvadya vyApAra kare che tene uttara De cha hai-2kSae Y2 sapananA suma bhATe, athAt , snAna, pAna ghA, paNa sIya, vahANa AgaboTamAM javuM AvavuM,ItyAdi mATe. prazaMsAne mATe,jemake naLamAMthI kuvArA calAvavA AdimAM, lokethI satkAra pAmavA mATe. jemake-snAna karavAmAM ane vasa vagerene mela dUra karavAmAM, pUjA arthAt vastra, ratna, Adino puraskAra meLavavA mATe, jema-devapratimA AdinA snAna ane pUjana vageremAM, janma-maraNathI mukta thavA mATe, jema-tIrthasnAna AdimAM, duone nirodha karavAnA hetuthI, arthAta-roga vagerenI zAnti mATe snAna-pAna vageremAM te pite aSkAyanA virAdhaka dravya ane bhAva zastrane AraMbha kare che, bIjA pAse aSkAyazastrane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u. 3 sU. 7 apkAyopabhogaH 513 vA udakazastraM samArabhamANAn samanujAnAti = anumodayati / tat = apkAyasamArambhaNaM tasya = aSkAyasamArambhaNaM kurvataH kArayituranumodayituzca ahitAya bhavati, tathA tat tasya abodhaye = jinadharmaprAptyabhAvAya bhavati // sU0 7 // yena tu tIrthaGkarAdInAM samIpe'kAyajIvasvarUpaM jJAtaM sa evaM vijAnAtItyAha' se taM saMbujjhamANe.' ityAdi / mUlam setaM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAe soccA bhagavao ANagArANaM vA aMtie, ihamegesiM NAyaM bhavai - esa khalu gaMdhe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae, itthaM gaDhie loe jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM udayakammasamArambheNaM udayasatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUye pANe vihiMsai // sU0 8 // hai; dUsaroM se aSkAyazastroM kA samAraMbha karavAtA hai aura apkAyazastra kA AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / vaha aSkAya kA AraMbha, AraMbha karane vAle, karAne vAle aura anumodana karane vAle ke ahita ke lie hotA hai aura abodhi - jinadharma kI aprApti ke lie hotA hai |sU. 7 // jisane tIrthaMkara Adi ke sannikaTa apkAya ke jIvoM kA svarUpa jAna liyA hai, vaha isa prakAra jAnatA hai - ' se taM. ' ityAdi / mUlArtha - bhagavAna aura anagAroM se sunakara aSkAya kA svarUpa jAnatA huA jIva cAritra aGgIkAra karake koI-koI isa prakAra jAnatA hai - yaha graMtha hai, yaha moha hai, yaha mAra (mRtyu) hai, yaha naraka hai / gRddha puruSa nAnA prakAra ke zastroM se jala kA AraMbha karake jalazastra kA samAraMbha karatA huA anya aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karatA hai | sU. 8 // samAraMbha karAve che, ane akAyazastranA Arabha karavAvALAne anumeAdana Ape che te akAyanA AraMbha karanArane karAvanArane ane karavAvALAne anumedana ApavAvALAne e saune mATe ahita karanAra che. ane amedhi-jinadhanI aprApti mATe hoya che. (sU 7) jeNe tItha kara AdinA samIpamAM akAyanA jIvanuM svarUpa jANI lIdhuM che te yA pramANe bhaNe che:-' se taM. ' ityAdi. mUlA--bhagavAna athavA aNugAre| pAsethI sAMbhaLIne abhyAyanA svarUpane jANanArA jIvA cAritra aMgIkAra karIne kAI kAi A pramANe jANe che--mA graMtha che, yA bhoDa che, mA mRtyu che, ramA na24 che. gRddha puruSa nAnA prahAranA (ane prakAranAM) zastrAthI jalanA AraMbha karIne, jalazasranA AraMbha karatA thakA khIjA aneka prakAranA prANIonI hiMsA kare che. (sU. 8) pra. A.-65 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArANasUtre - chAyA sa tat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA'ntike, ihaikeSAM, jJAtaM bhavati-eSa khalu granthaH, eSa khalu mohaH eSa khalu mAraH, eSa khalu narakaH, ityartha gRddho lokaH yadimaM virUparUpaiH zastrairudakakarmasamArambheNa, udakazastraM samArabhamANaH anyAn anekarUpAn mANAn vihinasti ||suu0 8 // TIkA__yaH khalu bhagavataH tIrthaGkarasya, anagArANAm tadIyazramaNanirgranthAnAm, antike samIpe, zrutvA-upadezaM nizamya, AdAnIyam upAdeyaM, sarvasAvadyayogaparityAgarUpaM cAritraM, samutthAya aGgIkRtya viharati, sa tat-apkAyasamArambhaNaM, saMbudhyamAnaH ahitAboSijanakatvena vijJAtA bhavati // sa hi-evaM vicArayati iha-manuSyaloke, ekeSAM zramaNanirgranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva, jJAta-viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatItyAkAGkSAyAmAha-'eSa khalu granthaH' ityaadi| TIkArtha-jI puruSa tIrthaMkara bhagavAn yA unake anuyAyI zramaNa nirgranthoM ke samIpa upadeza sunakara sarvasAvadha vyApAra kA tyAgarUpa cAritra aMgIkAra karake vicaratA hai, vaha apUkAya ke AraMbha ko samajhatA hai-use ahitakara aura abodhijanaka jAnatA hai / vaha isa prakAra vicAra karatA hai-isa manuSya loka meM zramaNa nirgranthoM ke upadeza se samyagjJAna aura vairAgya prApta karanevAle kinhIM2 AtmArthiyoM ko hI vidita hotA hai ki yaha graMtha hai ' ityaadi| TIkA-je puruSa tIrthakara bhagavAna tathA tenA anuyAyI zramaNaninA samIpa upadeza sAMbhaLIne sarva sAvaghavyApAranA tyAgarUpa cAritra aMgIkAra karIne vicare che, te aSkAyanA AraMbhane samaje che-tene ahitakara ane abAdhijanaka jANe che, te A pramANe vicAra kare che ke -A manuSya lekamAM zramaNa-nircandhanA upadezathI samyajJAna ane vairAgya prApta karavAvALA kaI paNa AtmArthionA jANavAmAM hoya che ke A graMtha che ItyAdi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 su. 8 aSkAyarakSopadezaH 515 eSaH =udakazastrasamArambhaH khalu = nizvayena, granthaH = grathyate = badhyate'neneti granthaH aSTavidhakarmabandhaH / kAraNe kAryopacArAdudakazastrasamArambhasya grantharUpatvam, egamagre'pi bodhyam / tathA eSaH udakazastrasamArambhaH moha : = viparyAsaH viparItajJAnarUpaH / tathA eSa eva mAraH = maraNaM nigodAdimaraNarUpaH / tathA eSa khalu narakaH =nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ityartham = etadarthaM karmabandha - moha-maraNa - narakarUpaM ghoraM duHkhaphalaM prApya punaH punaretadarthameva loka: = ajJAnavazavartI jIvaH gRddha = lipsurasti / yadvAgRddhaH = viSayabhogAsaktaH, lokaH saMsArI jIvaH ityartham = etadarthameva karmabandha-mohamaraNa - narakArthameva, pravartate / jisa ke dvArA gUMthA jAya - bAMdhA jAya yaha graMtha kahalAtA hai / yaha udakazastra kA samAraMbha graMtha hai, arthAt ATha karmoM kA baMdha hai / yahA~ kAraNa meM kArya kA upacAra karake udakazastra ke samAraMbha ko graMtha kahA hai / vAstava meM vaha graMtha ( karmabaMdha) kA kAraNa hai / Age bhI isI prakAra samajhanA cAhie / yaha jalazastra kA samAraMbha moha - viparIta jJAna hai / tathA yaha mAra - nigAda Adi ke maraNarUpa hai / yaha naraka hai arthAt nArakI jIvoM ko honevAlI dakha prakAra kI vedanAoM kA sthAna hai / karmabaMdha, moha, maraNa, aura narakarUpa ghora duHkharUpa phala ko prApta kara ke bhI ajJAnI loga phira isI ke lie guddha hote haiM / athavA gRddha arthAt bhogoM meM Asakta, saMsArI jIva isI ke lie, arthAt karmabaMdha, moha, maraNa tathA naraka ke lie hI pravRtti karate haiM / jenA dvArA gUMthI zakAya-mAMdhI zakAya te graMtha kahevAya che. e udaka-jalazastranA samArabha graMtha che arthAt ATha karmanA baMdha che. ahiM kAraNamAM kAryAMnA upacAra karIne uddekazasranA samArabhane graMtha kahyo che. vAstavika rIte te graMtha (kama khaMdha)nuM kAraNa che. AgaLa paNa A pramANe samajavuM joie. A jalazasranA samAraMbha mAha-viparIta jJAna che, tathA A mAra-nigeAda vagerenA maraNarUpa che, A naraka che--arthAt nArakI jIvAne thavAvALI dasa prakAranI vedanAonuM sthAna che. kabaMdha, mAha maraNu ane naraka rUpa ghAraduHkharUpa phUlane prAsa karIne paNa ajJAnI leAka karIne tenA mATe zuddha-Asakta thAya che. athavA gRddha arthAt bhAgeAmAM Asakta saMsArI jIva e mATe, arthAt kaMdha, meha, maraNu tathA naraka mATeja pravRtti kare che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArANasUtre yadyapi viSayabhogAsakto lokaH zarIrAdiparipoSaNArtha parivandanamAnanapUjanArtha jAtimaraNamocanArtha duHkhapratighAtArtha cAkAyazastrasamArambhaM karoti, tathApi tatphalaM grantha-moha-maraNa-narakarUpameva labhate, ata udakakarmasamAraMbhasya tadeva phalaM bhavatIti bhaavH| lokaH punaH punaH karmabandhAdyarthameva lipsurasti, tadartha meva ca pravartate, iti yaduktaM tatra hetumAha-' yadimam. ' ityAdi / yad-yasmAd, gRddho lokaH, virUparUpaiH nAnAvidhaiH zastraiH svakAyaparakAyatadubhayarUpaiH, udakakarmasamArambheNa=apkAyamuddizyASTavidhakarmasamutpAdakasAvadhavyApAraNa, imam akAyaM, bihinasti-mANarahitaM kroti| tathA-udaka tAtyarya yaha hai ki viSayabhogoM meM Asakta jIva, zarIra Adi kA poSaNa karane ke lie, bandana-mAna-pUjana ke lie, janma-maraNa se mukta hone ke lie tathA duHkhoM kA nAza karane ke lie, apkAya ke zastra kA AraMbha karatA hai magara usa kA phala-grantha, moha, maraNa aura naraka-rUpa hI pAtA hai| ata eva jalakarmasamAraMbha kA vahI phala hotA hai| loka bAra-bAra karmabaMdha Adi ke lie hI icchuka hotA hai, aura usI ke lie pravRtti karatA hai, yaha bAta pahale kahI hai / yhN| usa kA kAraNa batalAte haiM--- kyoM ki gRddhajana nAnA prakAra ke svakAya, parakAya aura ubhayakAyarUpa zastroM se, udakakarma ke AraMbhadvArA, apUkAyasaMbaMdhI aSTakarma-janaka sAvadhavyApAradvArA apUkAya kI hiMsA karatA hai| tathA jalakAya ke virAdhaka svakAya, parakAya aura tAtparya e che ke-viSayasegamAM Asakata jIva zarIra-AdinA piSaNa karavA mATe vandana, mAna, pUjA mATe, janma maraNathI mukta thavA mATe tathA duHkhene nAza karavA mATe aplAyanA zastrane AraMbha kare che, paraMtu tenuM phaLa graMtha, moha, maraNa ane naraka rUpaja pAme che, e mATe jalakarmasamAraMbhanuM phala teja hoya che. loka vAraMvAra karmabaMdha vagere mATe IcchA karatA hoya che ane te mATe pravRtti kare che. e vAta prathama kahI che. ahiM tenuM kAraNa batAve che kemake-gRddha mANasa nAnA prakAranA svakAya, parakAya ane ubhayakAya rU5 zathI udakakarmanA AraMbhadvArA aplAyanA saMbaMdhI ATha karma janaka sAvaghavyApAradvArA aplAyanI hiMsA kare che. tathA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 mU. 9 akAyasacittatA 517 zastram-apkAyamardakaM zastraM svakAyaparakAyatadubhayarUpaM, samArabhamANaH vyApArayan anyAn pRthivIkAyAdIn , anekarUpAntrasAn sthAvarAMzca, prANAnmANino vihinasti / akAyahiMsayA SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva praNihantoti ghorataraM duritaM kurvan punaH punaH granthAdinarakAntaM prApyApi tadarthameva pravarttate na punarmokSAyeti bhAvaH // suu08|| punarapi sudharmAsvAmI jambUsvAminaM prAha-'se bemi.' ityAdi / // mUlam // se bemi saMti pANA udayanissiyA jIvA aNege // sU0 9 // ||chaayaa // sa bravImi santi prANA udakanizritA jovA aneke // sU0 9 // ubhayakAya rUpa zastroM kA AraMbha karatA huA anya kAya-sthAvara aura trasa jIvoM ko bhI hiMsA karatA hai, vaha jalakAyakI hiMsAdvArA SaDjIvanikAyarUpa samasta loka kI hiMsA karatA hai; ataH atyanta ghora pApa karatA huA punaHpunaH graMtha se lekara naraka taka ke duSphalako pAkarake bhI usI ke lie pravRtti karatA hai-mokSa ke lie nahIM ||suu. 8 // sudharmA svAmI phira jambU svAmI se kahate haiM-'se bemi' ityAdi / mUlArtha-maiM kahatA hU~ apkAya ke Azrita prANI haiM aura anya aneka (dvIndriya Adi) jIva bhI haiM ||suu. 9 // jalakAyanA virAdhaka svakAya, parakAya ane ubhayakAya rUpa zone AraMbha karIne acakAya-sthAvara ane trasa jIvenI paNa hiMsA kare che. te jalakAyanI hiMsA dvArA zajIvanikAyarUpa samasta lekanI hiMsA kare che. tethI atyanta ghera pApa karatA thakA pharI pharI graMtha (karmabaMdha)thI laIne naraka sudhInA mAThA-duHkhakAraka phaLane pAmIne 5 te bhATe pravRtti 42 che. bhAkSa bhATe 42tA nathI. (sU. 8) sudhI 2vAmI zathI 4-5 svAmIna 49 che-' se bemi.' tyAha mUlArthahuM kahuM chuM-aSkAyanA Azrita prANa che, ane anya aneka (dvIndriya mAli) 01 55 cha. (2. 8) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre TIkAsA=vijJAtApkAyasvarUpo'haM bravImi yathA sAkSAd bhagavataH sakAzAnmayA zrutaM tathA kathayAmItyarthaH / udakanizritAH jalarUpaM kAyamAzritya vartamAnAH apkAyikA ityarthaH prANAH prANinaH santi / tathA'neke dvIndriyAdayaH nAnAvidhAH jIvA nIlagu-pUtaraka-matsyAdayaH udakanizritAH udakAvasthitAH santi / dehalIdIpanyAyenodakanizritA ityasyobhayatrAnvayaH, anenodakaM sacittamanekajIvAdhiSThitaM ceti pratibodhitam / TIkArtha-apkAya ke svarUpa kA jJAtA maiM kahatA huuN| jaisA ki bhagavAn se maine sunA hai ki-apkAya ko Azrita karake rahe hue apkAyika prANI haiM, tathA aneka dvIndriya Adi nAnA prakAra ke jIva nIlagu, pUrataka, matsya Adi bhI jala meM rahe hue haiM / udakanizritAH-'jalakAya ke Azrita' yaha pada dehalI-dIpakanyAya se donoM ora joDa lenA cAhie / yahA~ itanA samajha lenA Avazyaka hai ki-jalakAya ke jIvoM kA zarIra jala hI hai, jaba ki jala meM rahane bAle trasa Adi jIvoM kA zarIra bhinna hotA hai, phirabhI ve jala hI meM rahate haiM aura jala kI virAdhanA karanese una trasa Adi jIvoM kI bhI virAdhanA hotI hai| jahA~ jalakAya hai vahA~ sabhI kAya ke jIva hote haiN| TIkAtha-aSkAyanA svarUpane jANanAra huM kahuM chuM. jevI rIte ke meM bhagavAna pAsethI sAMbhaLyuM che ke-aSkAyane Azrita-Azraya karIne rahelA aSkAyanA jIve che. tathA aneka dvIndriya Adi nAnA prakAranA jIva nI laMgu, pUrataka, matsya Adi paNa sabhA 29 // cha. 'udakanizritAH' 'orestyane mAzrita' mA 54 heDalI-54-nyAyathA banne bAju jeDI levuM joIe. ahiM eTaluM samajI levuM Avazyaka che ke-jalakAyanA-jInAM zarIra jalana che. jyAre ke jalamAM rahevAvALA trasa Adi nA zarIra bhinna-jUdAM hoya che. te paNa te jalamAMja rahe che, ane jalanI virAdhanA karavAthI te trAsa Adi jAnI paNa virAdhanA thAya che. jyAM jalakAya che tyAM tamAma kAyanA jIva hoya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 9 apkAyasacittatA 519 apakAyasya lakSaNadvAramananUdakaM sacittamastItyatra kiM pramANam ? ucyate-ApaH sacittAH, zastrAnupahatatve sati dravakhAt, hastizarIropAdAnabhUtakalalavat / vasravaNAdau doSavAraNAya zastrAnupahatatvavizeSaNopAdAnam / kalalazabdagrahaNena saptadivasamAtravartino grahaNam, tataH paramaSTamadivasAdau tadevAcudAdyavasthAmApadyate / kiJca-ApaH sajIvAH, anupahatadravatvAt, aNDakamadhyasthitakalalavat / kizca-Apo jIvazarIrANi, chedyatvAta, bhedyatvAt, dRzyatvAt, karacaraNAdisamudAyavat / apkAyakA lakSaNadvAra zaMkA--jala sacitta hai, isa viSaya meM kyA pramANa hai ? samAdhAna--jala sacitta hai, kyoM ki zastra ke upaghAta ke vinA hI vaha drava (tarala) hai, jaise-hAthI ke zarIra kA upAdAna kalala / yahA~ mUtra Adi se vyabhicAra haTAne ke lie 'zastra ke upaghAta ke vinA' yaha vizeSaNa lagAyA gayA hai| 'kalala' zabda ke grahaNa karane se sirpha sAta dina kA garbhAzayasthita zukrazoNitamizrita dravapadArtha lenA cAhie / AThaveM dina se ukakI arbuda Adi avasthAeM ho jAtI haiM-arthAt vaha gADhA hone lagatA hai| aura bhI-jala sajIva hai, kyoM ki vaha anupahata drava hai, jaise aMDe kA rasa / aura bhI-jala, jIva kA zarIra hai, kyoM ki usakA chedana-bhedana kiyA jAtA hai aura dRzya hai, hAtha paga Adi ke samUha kI taraha / aSkAyanuM lakSaNa dvAra zaMkA-jala-pANI sacitta che e viSayamAM zuM pramANa che ? samAdhAna -jala sacitta che. kemake zastranA upaghAta vinAja te tarala che. jevI rIte hAthInA zarIranuM upAdAna "kalala" ahiM mUtra AdithI vyabhicAra haThAvavA mATe "zastranA upaghAta vinA e vizeSaNa lagADayuM che. "kalala." zabdanA grahaNa karavAthI mAtra sAta divasane garbhAzayamAM rahela zukazeNita-mizrita dravapadArtha samaje joIe. AThamA divasathI tenI abuda Adi avasthAo thaI jAya che. arthAta te kaThaNa thavA lAge che. bIjuM paNa-jala sajIva che, kemake te anupahata drava che, jemake iMDAne rasa. bIjuM paNa jala-java-zarIra che. kemake-tenuM chedana-bhedana karI zakAya che ane 4zya cha; DAya-5 mahinA samUDa pramANe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 520 AcArAGgasUtre kiJcA'vyaktopayogAdIni kaSAyaparyantAni jIvalakSaNAni pRthivIkAyoddezake pAyuktAni, teSAM jIvalakSaNAnAM samanvayAdApaH sacittA manuSyavaditi vijJAyate / evaM tejaskAyAderekendriyajIvasyaitAni jIvalakSaNAni santIti bodhyam / Agamo'pi yathA-"AU cittamatamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA" iti (dazavai. a0 4) marUpaNAdvAramapkAyA jIvA dvividhAH, sUkSmabAdarabhedAt / sUkSmanAmakarmodayAt isa ke atirakta-avyakta upabhoga se lekara kaSAyaparyanta jIva ke jo lakSaNa pRthvIkAya ke uddezaka me batalAye haiM, una saba jIva ke lakSaNoM kI vidyamAnatA hone ke kAraNa bhI jala sacitta hai, jaise manuSya Adi / isI prakAra tejaskAya Adi ekendriya jIvoM meM bhI jIva ke lakSaNa haiM, aisA samajha lenA caahie| Agama pramANa se bhI jala sajIva siddha hotA hai-" apa sacita kahA gayA hai| usameM aneka jIva haiM aura una kA astitva, alaga-alaga hai|" ( daza0 a04) prarUpaNAdvAraapkAya ke jIva do prakAra ke haiM- sUkSma aura bAdara / jinake sUkSmanAma te sivAya avyakta upagathI laIne kaSAya sudhI jIvanAM je lakSaNa pRthvI kAyanA uddezakamAM batAvyAM che. te sarva jIvanA lakSaNenI vidyamAnatA hovAnA kAraNe paNa jala sacitta che. jevI rIte manuSya Adi. e pramANe tejaskAya Adi ekendriya jImAM paNa jIvanA lakSaNa che. e rIte samajI levuM joIe. Agama pramANathI paNa jala sajIva siddha thAya che- " 255 sathitta 4 cha; tebhA pane 71 cha. mane tenu mastitva 2581ma che." (420 25. 4) prarUpaNAkAraaSkAyanA jIva be prakAranAM che-(1) sUma ane (2) bAdara jene sUkSmanAma zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkAadhya0 13. 3 su. 9 aSkAyabhedAH 521 sUkSmAH, bAdaranAmakarmodayAd bAdarAH / tatra sUkSmA dvividhAH - paryAptA aparyAptAzca / sUkSmAH sarvalokavyApinaH / bAdarA lokaikadeze santi / bAdarA apkAyA anekavidhAH - himAvazyAya - mihikA - karaka-haratanu-zuddha-- zItoSNa-kSArAmla lavaNa-kSIra-ghRtodakAdayaH / te sarve bAdarA aSkAyAH saMkSepato dvidhA - paryAptA aparyAptAzca / bAdarANAM yatraiko jIvastatrAsaMkhyeyairvAdarajI vainiyamato bhAvyam / bAdarANAM sthAnaM samudra hUdanadIprabhRtayaH / bAdarANAM sUkSmANAM cobhayeSAmaSkAyAnAM paryAptAparyAptabhedavadanye'pi zarItrayAdibhedAH santi, te pRthivIkAyoddeze prAguktAstata eva boddhavyAH / karmakA udaya hai ve sUkSma kahalAte haiM, aura bAdaranAmakarma ke udaya vAle bAdara kahalAte haiM / ina meMse sUkSma jIva paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM / sUkSma sampUrNa loka meM vyApta haiM / bAdara loka ke eka deza meM haiM, bAdaraapkAya ke aneka bheda haiMhima, osa, mihikA ( dhUMvara ) ole, haratanu ( tRNake agra para rahA huA pAnI ) zuddha, zItauSNa, kSAra, Amla, lavaNa, kSIra, ghRtodaka Adi / saba bAdara apUkAya saMkSepa se paryApta tathA aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM / jahA~ eka bAdara jIva hotA hai| vahAM niyama se asaMkhyAta bAdara jIva hote haiM / samudra, tAlAba, nadI vagairaha bAdara jIvoM ke sthAna haiM / bAdara aura sUkSma, donoM prakAra ke jalakAya ke jaise paryApta aura aparyApta bheda kiye gaye haiM usI prakAra zarIstraya Adi aura bheda bhI haiN| ve pRthvIkAya ke uddezaka meM batalAye haiM / bahIM se jAna lene cAhie / kramanA udaya che te sUkSma kahevAya che ane pAdaranAmakarmanA uyavALA khAdara kahevAya che. temAMthI sUkSma jIva paryApta ane aparyAptanA bhedathI e prakAranAM che. sUkSma sava lAkamAM vyApta che. ane khAdara leAkanA eka dezamAM che. pAdara akAyanA aneka leha che. hibha, ADaNa, haratanu ( tRNunA agrapara raheluM pANI ) zuddha zIta,uSNu kSAra,amla, lavaNu, kSIra, dhRtAdaka cyAdi. sava bAdara apkAyasa MkSepathI paryApta tathA aparyAptanA bhedrathI be prakAranAM che. jyAM eka mAdara jIva hAya che. tyAM niyamathI asaMkhyAta bAhara lava hoya che. samudra, tajAva, nahI vagere jAhara vInA sthAna che. mAdara ane sUkSma-banne prakAranA jalakAyanA jevI rIte paryApta ane aparyApta bheda karavAmAM AvyA che. te pramANe zarIratraya Adi bIjA bhedo paNa che. te pRthvIkAyanA uddezakamAM khatAvelA che. te tyAMthI jANI levA joIe. pra. A-66 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre pRthivIkAyavad asaMkhyeyAzca pratyekamubhaye / kevalaM zarIrasaMsthAnaM stibuka binduka saMsthitameva / 522 parimANadvAram - ye bAdarapraryAptA aSkAyAH, te saMvartitalokapratarA'saMkhyeyabhAga pradezarAziparimANAH, ye tu bAdarA aparyAptAH, tathA sUkSmAH paryAptA aparyAptAca rAzayaste pRthaka-pRthagasaMkhyeyalokAkAzapradezarAziparimANAH santi / ayamatra vizeSa :- bAdaraparyAptebhyaH pRthivIkAyebhyo vAdaraparyAptA aSkAyA asaMkhyeyaguNAH, bAdarebhyo'paryAptebhyaH pRthivIkAyebhyo bAdarA aparyAptA aSkAyA asaMkhyeyaguNAH / sUkSmAparyAptapRthivIkAyebhyaH sUkSmA aparyAptA apUkAyA vizeSAdhikAH, pRthvI kAya ke samAna pratyeka prakAra ke jIva asaMkhyAta haiN| alabattA ina ke zarIra kA AkAra stibukabindu (buda - buda) ke samAna hai / parimANadvAra bAdara paryApta apkAya ke jIva saMvartita lokapratara ke asaMkhyeyabhAga pradezoM ke barAbara haiM, bAdara aparyApta tathA sUkSma praryApta aura aparyApta rAziyA~ alaga alaga asaMkhyAta lokAkAza ke pradeza ke barAbara haiM / yahA~ itanI vizeSatA samajhanI cAhie ki- bAdara paryApta pRthvIkAya kI apekSA bAdara paryApta apUkAya asaMkhyAtaguNA haiM, aura bAdara aparyApta pRthvIkA kI upekSA bAdara aparyApta apUkAya ke jIva asaMkhyAtaguNA haiM / sUkSma aparyApta pRthvIkAya ke jIvoM se sUkSma aparyApta apkAyika jIva vizeSa adhika haiM pRthvIkAyanI pramANe pratyeka prakAranA jIva asaMkhyAta che. alakhatta tenA zarIranA mAra stibhumi-hu-yuddha-yuhanA abhAge che. parimANadvAra-- khAdara paryApta akAyanA jIva savattita leAkaprataranA asabhyeya bhAga pradezanA kharAkhara che. mAdara aparyApta tathA sUkSma paryApta ane aparyaMta rAzie alaga-alaga asaMkhyAta DhAkAkAzanA pradezanI kharAkhara che. ahiM eTalI vizeSatA samajavI joie kebAdara paryApta pRthvIkAyanI apekSA Adara paryApta akAya asaMkhyAta guNA che, ane Adara aparyApta pRthvIkAyanI apekSA Adara aparyApta kAyanA jIva asaMkhyAta guNuA che. sUkSma aparyApta pRthvIkAyanA jIvAthI sUkSma aparyApta aSThAyika jIva vizeSa adhika che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TokA adhya.1 u.3 ma. 9 apkAyazastram 523 sUkSma-paryApta-pRthivIkAyebhyaH sUkSmaparyAptA akAyA vizeSAdhikAH // muu09|| zrIsudharmA svAmI jambUsvAminamAmantrya kathayati-'ihaM ce.'-tyAdi / ihaM ca khalu bho ! aNagArANaM udayaM jIvA viyAhiyA mU0 // 10 // chAyAiha ca khalu bhoH ! anagArANAmudakaM jIvA vyAkhyAtAH // mU0 10 // TIkA'bhoH' iti parasparAlApaviSayakAmantraNe, tena bhoH=hejambUH ! iha-jinazAsane khalu-nizcayena anagArANAM-dravyabhAvagRharahitAnAM munInAM patibodhanAyeti zeSaH, udakaM jIvA vyAkhyAtAH' iti, udakaM jIvapiNDabhUtatathA sUkSma paryApta pRthvIkAya kI apekSA sUkSma paryApta apkAya ke jIva vizeSa adhika haiM // sU. 9 // zrI sudharmA svAmI jambU svAmI ko saMbodhana karake kahate haiM:-'ihaM ca' ityAdi / mUlArtha hai ziSya ! jina zAsana meM anagAroM ke lie yaha vyAkhyA kI gaI hai ki-jala jIka hai // sU. 10 // TIkArtha-'bho' zabda saMbodhana ke lie hai| isa kA tAtparya yaha huA ki-he jambU ! isa jina zAsana meM nizcaya se anagAroM arthAt dravya aura bhAva gRha se rahita muniyoM ke bodha ke lie 'jala jIva hai' yaha vyAkhyAna kiyA gayA hai / jala, jIvoM kA tathA sUkSama paryApta pRthvIkAyanI apekSA sUkSama paryApta aSkAyanA jIva vizeSa madhi che. (sU. 8) zrI sudhA svAmI nyU svAbhAna samAdhana rIne 4 cha-' ihaM ca' tyAle. mUlAI he ziSya! jinazAsanamAM aNagArene mATe A vyAkhyA karavAmAM bhAvI cha, , 4 71 cha. (sU. 10) TIkAtha " zabda saMbodhana mATe che. tenuM tAtparya e thayuM ke he jakhU! A jinazAsanamAM nizcayathI aNagArenA arthAt dravya ane bhAva gRhathI rahita munionA baMdha mATe "jalA jIva che. A vyAkhyAna karavAmAM AvyuM che. jala, jene piMDa che, e pramANe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 ___ AcArAgasUtre mastIti bhagavatA kevalAlokena vijJAyAnagArebhyaH saMyamarakSaNArthamudakaM jIvatvena pratibodhitamityarthaH / 'ca'-zabdAt tadAzritA anye dvIndriyAdayo'pi jIvA vyAkhyAtA iti bodhitam / yo bindumAtrodakavirAdhakaH, sa SaDjIvanikAyavirAdhako bhavatIti vartulArthaH // mU0 10 // zastradvAramnanu yadi jovapiNDabhUtamudakaM bhagavatA proktaM tarhi udakasevinAM munInAmavazyaM pANAtipAtadoSasampAtaH, tena kathaM saMyamaH saMyaminAM saMpadyate ? ucyate sacittAcittamizrabhedena trividhamudakam / tatra sacittaM-nadIkUpataDAgAdipiNDa hai, isa prakAra bhagavAn ne kevalajJAna se jAnakara sAghuoM ke saMyama kI rakSA ke lie jala ko jIva batalAyA hai / sUtra meM diye hue 'ca' zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jala ke Azrita dUsare dvIndriya Adi jIva bhI haiN| saMkSepa meM tAtparya yaha hai ki-jo puruSa eka bindu jala kI virAdhanA karatA hai vaha SaTkAya ke jIvoM kA virAdhaka hai // sU. 10 // zastradvArazaMkA-yadi jala jIvoM kA piNDa hai, aisA bhagavAnne kahA hai to jalakA sevana karane vAle muniyoM ko hiMsA kA doSa lagatA hai| aisI sthiti meM sAdhuoM kA saMyama kisa prakAra kAyama raha sakatA hai ? samAdhAna--jala tIna prakAra kA hai-(1) sacitta (2) acitta aura (3) mizra bhagavAne kevalajJAnathI jANa karIne sAdhuonA saMyamanI rakSA mATe jalane jIva tarIke batAvyuM che. sUtramAM ApelA " zabdathI e pragaTa karavAmAM AvyuM che kejalanA Azrita bIjA kIndriya Adi jIva paNa che. saMkSepamAM tAtparya e che keje purUSa eka TIpA jalanI virAdhanA kare che te SakAyanA jIne virAdhaka che. (sU. 10) shnvaarzaMkA-je jala jIne piMDa che. e pramANe bhagavAne kahyuM che te jalanuM sevana karavAvALA munione hiMsAdeSa lAge che. evI sthitimAM sAdhuone saMyama kAyama kevI rIte rahI zake che? samAdhAna-ream cha (1) sacitta (2) mayitta mana (3) mizra. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 mU. 11 apkAyazastram 525 jalam / mizraM sacittAcittasaMmilitam / etad dvayaM cAgrAhyam / acittaM dvividhaM svabhAvataH, zastrasaMparkatazca / svabhAvato'cittaM jalaM kevali-manaHparyayA'vadhi-zrutajJAninastajjAnAnA api na sevante, anavasthAdoSaprasaGgAt, vyavahArAzuddhezca / prasiddhaM ca yat kadAcitsvabhAvato'cittajalaparipUrNa hRdaM, svabhAvato'cittIbhUtaM tilAdikaM ca dRSTvA vyavahArAzuddhatvAtpipAsAkSudhAparipIDitAnAmapi sAdhUnAM pAnArthaM bhakSaNArtha ca tatrAnujJA na kRtA bhagavateti / yattu zastrasaMparkAdacittaM jalaM tat sAdhUnAmupabhogAya grAhya, tena saMyamanirvAho bhavati / kiM tacchastram ? ityAha-'satthaM.' ityAdi / nadI, kUpa, tAlAva Adi kA jala sacitta, aura acitta milA jala mizra kahalAtA hai / yaha donoM prakAra kA jala sAdhu ke liye agrAhya hai / acitta jala do prakAra kA hai-svabhAva se acitta aura zastra ke saMyoga se acitta / svabhAva se acita jala ko kevalI, manaHparyayajJAnI, avadhijJAnI, tathA zrutajJAnI, jAnate haiM, magara usa kA sevana nahIM karate / sevana karane se anavasthA doSa AtA hai aura vyavahAra azuddha ho jAtA hai / yaha bAta prasiddha hai ki-kadAcit svabhAva se acitta jala se bharA huA tAlAva, tathA svabhAva se acitta tila, Adi ko dekhakara vyavahAra meM azuddha hone ke kAraNa pyAsa aura bhUkha se pIDita sAdhuoM ko bhI pIne-khAne kI AjJA bhagavAnne nahIM dI hai / jo jala, zastra ke saMyoga se acitta ho gayA ho vahI sAdhuoM ke lie, grAhya hotA hai| aisA karane se hI saMyama kA pAlana hotA hai / vaha zastra kyA hai, yaha batalAne ke lie kahate hai-'satthaM.' ityAdi / nadI, kuvA,taLAva AdinuM jala sacitta che. sacitta acitta ane prakAranuM bheguM thayeluM jala mizrakahevAya che. A banne prakAranAM jala sAdhuo mATe agrAhyA che. acitta jala be prakAranuM che.(1) svabhAvathI acitta ane (2) zastranA saMyegathI acitta. svabhAvathI acitta jalane kevalI, mana:paryayajJAnI, avadhijJAnI tathA zrutajJAnI jANe che, paraMtu tenuM sevana karatA nathI-sevana karavAthI anavasthA deSa Ave che, ane vyavahAra azuddha thaI jAya che. e vAta prasiddha che ke-kadAcit svabhAvathI acitta jalathI bhareluM taLAva tathA svabhAvathI acitta tala Adine joIne vyavahAramAM azuddha hovAnA kAraNe tarasa ane bhUkhathI pIDita sAdhuone paNa pIvA-khAvAnI AjJA bhagavAne ApI nathI. je jala zastranA saMgathI acitta thaI gayuM hoya te jala sAdhuo mATe grAhya hoya che. e pramANe karavAthI ja saMyamanu pAsAna thAya che. te zakha zuM che 1 me matAvA bhATe 4 cha-'satthaM' tyA. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 AcArAGgasUtre mUlamsatthaM cettha aNuvIi pAsa, puDho satthaM paveiyaM // mU0 11 // chAyAzastraM cAtra anuvicintya pazya, pRthak zastraM praveditam // 11 // TIkAasmin prastute'pakAye zastraM-zasyate-hiMsyate pANI yena tacchastram anuvicintya =' idamakAyasya zastram' iti vicArya, pazya he ziSya ! jJAnadRSTayA vilokya / zastram-upamardakaM prastutatvAdapkAyasya pRthak-vibhinnarUpaM svakAyaparakAyobhayakAyabhedAt trividhamityarthaH praveditaM pratibodhitaM bhgvtetishessH| tatra svakAyazastra nadyAdhudakAnAM kUpAdhudakam / kUpAdhudakAnAM nadyAdhudakaM ca / svakAyazastrapariNataM jalaM sAdhUnAmagrAhya vyavahArAzuddheH / ubhayakAyazastra kUpAdijalasyoSNajalaM mRttikAdi malArtha-apkAya ke viSaya meM, he ziSya ! zastra kA vicAra karo / apkAya ke zastra pRthak-pRthak samajhAye gaye haiM // sU. 11 // TIkArtha--jisa ke dvArA hiMsA ho vaha zastra kahalAtA hai, he ziSya ! apakAya ke viSaya meM 'yaha apkAya kA zastra hai' isa prakAra vicAra karo apkAya ke zastra svakAya, parakAya aura ubhayakAya ke bheda se nAnA prakAra ke bhagavAnan ne batalAye haiN| kaMekA jala nadI ke jala ke lie svakAyazastra hai, isI prakAra nadI Adi kA jala kae ke jala ke lie svakAyazastra hai / svakAyazastra se pariNata jala sAdhuoM ke lie grAhya nahIM hotA, kyoM ki vaha vyavahAra meM azuddha hai / ubhayakAyazastra hai-ku~e Adi ke malAtha-aSkAyanA viSayamAM he ziSya ! zastrane vicAra kare. aSkAyanAM zakha guhai ji samalavyAM che. (sU. 11) TIkAtha-jenA dvArA hiMsA thaI zake te zastra kahevAya che, he ziSya! aSkAyanA viSayamAM "A aplAyanuM zastra che e pramANe vicAra karo apakAyanAM zastra svakAya, parakAya, ane ubhayakAyanA bhedathI nAnA prakAranAM bhagavAne batAvyAM che. kuvAnuM jala, nadI AdinAM jala mATe svakAyazastra che. e pramANe nadI AdinuM jala kuvAnAM jala mATe svakAyazastra che. svakAyazastrathI pariNata jala sAdhuo mATe grAhya rahetuM nathI, kAraNa ke te vyavahAramAM azuddha che. ubhayakAyazastra che kuvA AdinAM jala. mATe garama jala, athavA mATI vagerethI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 11 apkAyazastram 527 mizrajalaM c| ubhayakAyazastrapariNatamapi na grAhyam, tatra mizrazaGkAsadbhAvAt / parakAyazastrapariNatameva jalaM munInAM grAhyam, parakAyazastraM cAkAyasya agni-mRttikAdrAkSA-zAka-taNDula-piSTa-dAlI-caNakAdikam / parakAyazastrapariNataM varNAdInAM pUrvAvasthAvailakSaNyApannam / tatra varNato dhUsaratvAdirUpaM, gandhatastattadvastusambandhigandhavattvam, rasatastattadvastusambandhitiktakaTukaSAyAdirasavattvam / sparzataH snigdharUkSatvAdirUpam / tadevambhUtamacittaM jalamasyaivAGgasya dvitIyazrutaskandhe pAneSaNAyAmekaviMzatividhaM munInAM grAhyatvena vakSyate bhagavatA / tathAhi jala ke lie garma jala athavA miTTI Adi se milA huA jala / ubhayakAyazastra se pariNata jala bhI sAdhuoM ke lie grAhya nahIM hai, kyoM ki usa meM mizra (sacittAcitta) kI zaGkA rahatI hai / muniyoM ke lie parakAyazastrapariNata jala hI grahaNa karane yogya hai / apkAya kA parakAyazastra-agni, miTTI, dAkha, zAka, cAvala, ATA, dAla, aura canA Adi haiN| __pahale kI apekSA varNa, rasa gaMdha Adi badala jAnA parakAyazastra se jala ke pariNata (acitta) ho jAne kI pahacAna hai| varNa se jala kA dhUsara Adi ho jAnA, gaMdha se usa meM milI huI vastuoM kI gaMdha Ane laganA, isI prakAra jala meM milI huI vastuoM kA tIkhA, kaDavA, kasailA Adi rasa kA svAda A jAnA, aura sparza se jala kA rUkhA, cikanA Adi ho jAnA jala ke acitta hone ke lakSaNa haiN| maLeluM jala. ubhayakAya zastrathI pariNata jala paNa sAdhuo mATe grAhya nathI. kemake- temAM mizra (sacittAcitta) nI zaMkA rahe che. munio mATe parakAyazastrapariNata jalaja aY 421 // yogya che. 24Ayarnu 5241yazasA, si, mATI, drAkSa, 24, yAsa, leTa, dAla ane caNA Adi che. pahelAM karatAM jenAM varNa, rasa, gaMdha, Adi badalAI jAya te parAkAyazastrathI jala pariNata (acitta) thaI javAnI e nizAnI arthAt oLakhANa che. vaNathI jalanuM dhUsara Adi thaI javuM, gaMdhathI temAM maLelI vastuonI gaMdha AvavI, e pramANe jalamAM maLelI vastuonA tIkhA, kaDavA, kaselA Adi rasane svAda AvI ja, ane sparzathI jalanuM rukSa cikaNuM Adi thaI javuM e jala acitta hovAnA lakSaNa che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre saMsekimaM (3) tandulodakam = tanduladhAvanajalam / (4) (6) utsvedyam = piSTasaMsRSTapiTharAdiprakSAlanajalam / (2) saMsvedyam = vA = utkAlita tiladhAvanajalaM, utkAlitapatrazAkAdidhAvanajalaM vA / tilodakam = tiladhAvanajalam / (5) tuSodakam = trIhidhAvanajalam / yavodakam = yavadhAnyakSAlanajalam / (7) AcAmakam = avazrAmaNajalaM ' ausAmaNa ' iti bhASAprasiddham / (8) sauMvIram = AranAla, takrapAtradhAvanajalaM, takropariSTAnnistAritajalaM vA 'Acha' iti bhASAyAm / (9) AmraphalAdidhAvanajalam / (10) AmrAtakapAnakam=AmrAtakadhAvanajalam / AmrAtakamiti 'ambADI' iti bhASAprasiddham / ( 11 ) kapitthapAnakam = kapitthaM = ' kaviTha' iti bhaSAyAM tasya dhAvanajalam / (12) mAtuliGgam 'bijorA ' 528 (1) isa prakAra kA acitta jala isI sUtra ke dUsare zrutaskandha meM ' pAnaiSaNA ' prakaraNa meM sare prakAra kA bhagavAn ne sAdhuoM ke lie grAhya kahA hai / vaha isa prakAraH (1) utsedya-ATekA milA huvA pIThara (kathoTI) AdikA dhovana / (2) saMsvedya (saMsekima) ukAle hue tilokA dhovana yA ukAle hue pattoM ke zAka kA dhovana / (3) cAvaloM kA dhovana, (4) tiloM kA dhovana, (5) dhAnyakA dhovana, (6) jau kA dhovana (7) osAmaNa, (8) AranAla, chAcha ke vartanoM kA ghovana, athavA chAcha ke upara kA nitArA pAnI jise 'AMcha' bhI kahate haiM / (9) Ama Adi phaloM kA dhovana (10) ambADI kA dhovana (11) kaviTha (kaitha) kA dhovana (12) vijaure kA dhovana (13) dAkha kA dhovana (14) dADima (anAra) AvA prakAranuM acitta jala A sUtranA bIjA zrutaskaMdhanA pAnaiSaNA-prakaraNamAM ekavIza prakAranuM bhagavAne sAdhue mATe grAhya kahyuM che, te A pramANe cheH-- (1) utsvedya - boTa bhajetuM, atharoTa mAhinu dhAvA. (2) saMsvedya-ukALelA talanuM dhAvaNu, athavA ukALelA pattAvALAM zAkanuM dhAvaNu, (3) thomAnuM ghoSANu (4) tasanuM dhIvANu (4) dhAnyanuM ghoSANu (6) bhavanu ghoSANu (7) gosAbhaNu. (8) bhAranAva-chAsanA vAsagonu ghoSaNu, athavA chAsanI upara nItarela pANI. jene Acha" paNa kahe che. (E) mA mAtra mAhi iNeonuM ghova. ghova. (12) minezanu ghova. (13) drAkSa zrI AcArAMga sUtra H 1 (10) abhmADInuM ghovA ( 11 ) hArnu dhovAyu. (14) hADabhanu ghova. (15)
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA abhya0 1 u. 3 su. 11 jalaprakaraNam 529 iti bhASAyAM, tasya pAnakaM = dhAvanajalam / (13) drAkSApAnakam = drAkSAdhAvana jalam / (14) dADimapAnakam = dADimadhAvanajalam / (15) kharjUrapAnakam - kharjUradhAvanajalam / (16) nAlikelapAnakam = nAlikeladhAvanajalam / (17) karIrapAnakam = karIradhAvanajalam / (18) kolapAnakam = badara dhAvanajalam / (19) AmalakapAnakamAmalakadhAvanajalam / (20) ciJcapAnakam - ciJcA - amlikA' imalI ' iti bhASAyAM, tasyAH pAnakaM = dhAvanajalam / (21) zuddhavikRtam = agnyutkAlitamuSNaM jalaM ca / iha zeSadvArANi pRthivikAyavad vijJeyAni / 9 ye tu zAkyAdaya: sacittApakAyopabhoginaH santi teSu zAkyAdayaH svopabhogArtham ' Apo jIvA na santi iti pratipAdayanti, daNDinastu jalaM sacitaM manyamAnA api mohapramAdavazataH svArthamutkAlayanti, paramupadizanti, ca, yathA tridaNDamutkAlanIya jalam ityupadizyApkAyasamArambhaM kArayanto na kevalamakAryaM vihiMsanti, kintu tadAzritAnanyAnapi dvIndriyAn virAdhayanti / kA dhovana (15) khajUra kA dhovana (16) nAriyala kA dhovana (17) kaira kA dhovana (18) bera kA ghovana (19) A~vale kA dhovana (20) imalI kA dhovana (21) agni se ukAlA huA garma jala / jo zAkya Adi sacitta apkAya kA sevana karate hai, una meM se zAkya Adi apane upabhoga ke lie ' jala sacita nahIM hai ' isa prakAra kI prarUpaNA karate haiM / daNDI loka jala ko sacitta mAna kara ke bhI moha aura pramAda ke vaza ho kara apane lie pAnIM garama karavAte haiM ora dUsaroM ko ukAlane kA upadeza dete haiM ki - jala tIna daNDa, ukAlanA cAhie / arthAt tIna ukAlekA pAnI honA cAhiye isa prakAra upadeza dekara apkAya kA samArambha karate hue na kevala apkAya kI hiMsA karate haiM api tu jala meM rahane vAle dvIndriya Adi kI bhI virAdhanA karata haiM / dhAvA. (16) nArIbhesanu ghoSaNu, (17) preranu ghova. (18) morAnu dhAvA. (18) jAnu ghova. (20) sAMgalI ghoSaNa. (21) agnithI uajetuM garama 4. je zAkaya Aphri sacittaaprakAyanuM' sevana kare che. temAMthI zAya Adi pAtAnA upaleAga mATe 'jala sacitta nathI" e prakAranI prarUpaNA kare che. daMDI jalane sacitta mAnIne paNa meha ane pramAda vaza thaI peAtAnA mATe pANI garama karAve che, ane bIjAne pANI garama karavAnA upadeza Ape che ke-jala traNa daMDa-ukALA ApIne ukALavuM joIe. A pramANe upadeza ApIne aprakAyanA samAraMbha karatA thakA kevaLa apakAyanIja hiMsA kare che, eTaluMja nahI parantu jalamAM rahevAvALA dvIndriya AdinI paNa virAdhanA kare che. pra. A.-67 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 AcArAGgasUtre dRzyante ca tIrthAdiSu adhaHkarmAdidoSa dUSitabhaktapAnAdigrahaNenApkAyAdimahAsamArambha kurvANAH / na ca te svAtmAnaM bhavasAgarAttArayituM samarthA bhavanti, uktaJca - bhagavato - tarAdhyayana sUtre - ( adhya. 20 ) " ciraMpi se muMDaruI bhavittA, athiravyae tavaniyamehiM bhaTThe / ciraMpi appANa kilesaittA, na pArae hoi hu saMparAe " // sU0 11 // na kevalaM te hiMsAdoSabhAginaH, api tvanyadoSabhAgino'pi santi, tadeva bhagavAnAha - ' aduvA. ' ityAdi / aduvA adinnAdANaM / / sU0 12 // athavA adattAdAnam // 0 mUlam - chAyA 12 // tIrtha Adi para AdhAkarma Adi doSoM se dUSita AhArapAnI grahaNakarake apkAyakA mahAraMbha karate hue dekhe jAte haiM / ve apane AtmA ko bhavasAgara se tArane meM samartha nahIM haiM / bhagavAn ne uttarAdhyayanasUtra ( adhyayana 20 ) meM kahA haiM " jo puruSa asthira vrata vAlA hai aura tapa tathA niyamoM se bhraSTa hai vaha cirakAla taka apane AtmA ko kleza pahu~cAne para bhI saMparAya ( saMsAra se ) pAra nahIM ho cakatA " ( utta. a. 20 ) // sU0 11 // sacitta jala kA AraMbha karane vAle akelI hiMsA ke hI bhAgI nahIM haiM, kintu anya doSoM ke bhAgI bhI haiM / yahI bAta bhagavAn kahate haiM: - 'aduvA . ' ityAdi / mUlArtha -- athavA adattAdAna kA doSa lagatA hai || sU0 12 // zrI AcArAMga sUtra H 1 tIrtha Adi para AdhAkama Adi doSAthI dUSita AhAra-pANI grahaNa karIne aprakAyanA mahArabha karatA hoya ema jovAmAM Ave che. te peAtAnA AtmAne bhavasAgarathI tAravAmAM samartha nathI. lagavAne - uttarAdhyayana sUtramAM (adhyayana 20bhAM) udhu che :" je puruSa asthira vratavALA che ane tapa tathA niyamAthI bhraSTa che, te lAMkhA samaya sudhI potAnA AtmAne kaleza paheAMcADavA uparAMta paNa saMsArathI pAra thaI zatA nathI." (uttarA0 2.20 ) ( sU. 11 ) sacitta jalanA AraMbha karavAvALA ekalI hiMsAnAja bhAgI nathI parantu anya hoSonA pazu lAgI che. te vAta lagavAna uDe che - 'aduvA.' tyAhi. sudArtha - athavA mahattAhAnanI hoSa lAge che. (sU. 12 )
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 3 sU. 13 apkAyavirAdhanAdoSaH 531 TIkA' athavA '-zabdaH kathitasyArthasya prakArAntareNa spaSTIkaraNe vartate / ye'SkAyArambhiNasteSAmadattAdAnadoSApattirapi / yato'kAyajIvaistebhyo nArpitAni svazarIrANyupamardayituM, te ca tAni vAGmanaHkAyayogaiH kRtakAritAnumoditairupamadayanti, tatazAkAyArambhiNAmadattAdAnadoSo'pyanivAryoM bhavati, tasmAnmumukSubhiH sarvathA'pkAyArambho varjanIyaH, iti bhagavatA sAkSAtmoktam / mU0 12 // sacittajalopabhogino hi pRSTAH santo yad vadanti tadAha yadvA-apkAyArambhaM svayaM parihattumakSamAH zAkyAdayo yadvadanti tadAha'kappai Ne.' ityaadi| TIkArtha-pahale kahI huI bAta kA dUsarI taraha se spaSTIkaraNa karane ke liye 'athavA' zabda hai / jo apkAya kA AraMbha karate haiM unheM adattAdAna kA doSa bhI lagatA hai| kAraNa yaha hai ki-apkAya ke jIvoM ne apane zarIra upamardana karane ke lie unheM sau pe nahIM haiM, phira bhI ve loga mana, vacana, kAya se aura kRta, kArita, anumodanA se unakA upamardana karate haiM. ataH apkAya kA AraMbha karane vAloM ko adattAdAna kA doSa anivArya hai / ataH mumukSu puruSoM ko apkAya kA AraMbha tyAganA cAhie ! aisA bhagavAn ne sAkSAt kahA hai // sU0 12 // sacitta jalakA upayoga karanevAle pUchanepara jo uttara dete haiM so kahate haiMathavA jo loga apkAya ke AraMbha ko tyAgane meM asamartha haiM unakA kathana batalAte haiM:'kappai Ne.' ityAdi / TIkAtha-prathama kahelI vAtane bIjI rItathI spaSTIkaraNa karavAnA arthamAM athavA" zabda che. je apakAyane AraMbha kare che, tene adattAdAnane deSa paNa lAge che, kAraNa e che ke-aSkAyanA jIvoe potAnuM zarIra upamardana karavA mATe tene seMcyuM nathI. to paNa te leke mana, vacana ane kAyAthI ane karavuM, karAvavuM tathA anumodavuM te vaDe karI upamana kare che, te kAraNathI aSkAyane AraMbha karavAvALAne adattAdAnane doSa paNa anivArya (TALI na zakAya tevI che. e mATe mumukSu purUSoe aSkAyane AraMbha tyAgI devuM joIe. e pramANe bhagavAne sAkSAt kahyuM che. (sU. 12) sacitta jalane upayoga karavAvALAne pUchatAM je uttara Ape che-te kahe che, athavA je loka aSkAyanA AraMbhane tyajavAmAM asamartha che. temanuM kahevuM-kathana patA cha-'kappai Ne.' tyAhi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 532 AcArAGgasUtre mUlamkappai Ne kappai Ne pAuM aduvA vibhUsAe // sU0 13 // chAyAkalpate'smAkaM kalpate'smAkaM pAtuM, athavA vibhUSAyai // sU0 13 // TIkA'kalpate'smAka'-miti / na vayaM svecchayodakamupamardayAmaH kintvasmAkamAgame nirjIvatvena pratibodhitatvAdaniSiddhatvAcca pAtuM kalpate / 'kalpate'smAkam ' ityasya dvirucAraNena punaHpunaranekaprayojanavazAd bahuvidha upabhogo'smAkaM kalpate, iti bodhyate / tathAhi-- bhasmasnAyino vadanti-asmAkaM pAtumeva kalpate na tu snAtumiti / zAkyAdayastvevaM jalpanti-snAna-pAnAdi sarva kalpate jaleneti / mUlArtha-hameM kalpatA hai, hameM kalpatA hai, (jala) pIne aura vibhUSA karane-hAtha paira Adi dhone, nahAne ke lie // sU. 13 // TIkArtha-hama svecchA se jala kI virAdhanA nahIM karate, varana hamAre Agama meM jala ko acitta batalAyA hai aura pIne kA niSedha nahIM kiyA hai, ataH hameM pInA kalpatA hai| 'hameM kalpatA hai' yaha do bAra kahane se yaha sUcita kiyA gayA hai ki-prayojana ke vaza nAnA prakAra kA upabhoga karanA hameM kalpatA hai / jaise bhasma se snAnakaranevAle kahate haiM-hameM pInA hI kalpatA hai, snAnakaranA nahIM kalpatA / zAkya Adi kA kahanA hai ki hameM pInA aura snAnakaranA-sabhI kucha kalpatA hai! bhUmAtha:-mabhane 48 cha, mabhane 46pe che, (ora) pAvAne mane vibhUSAhAtha 5 mA ghovA, nddaa| bhATe (sU. 13) TIkAtha--ame svecchAthI jalanI virAdhanA karatA nathI. paraMtu amArA AgamamAM jalane acitta batAvyuM cheane pIvAne niSedha karyo nathI. tethI amAre pIvuM kalpa che. "amAre kahe che. A be vAra kahevAthI e sUcita karavAmAM AvyuM che ke-prajanavaza nAnA prakArane upalega karavAnuM amane kape che. jemake bhamathI snAna karavAvALA kahe che-amAre pIvuM kape che, sanAna karavuM kalpatuM nathI. zAkaya AdinuM kahevuM che ke amAre pIvuM ane snAna, sarve kAMI kape che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi- TIkA adhya0 1 u. 3 sU. 13-14 apkAyopabhogavAdimatam 533 te punarevaM vadanti athavA vibhUSAyai-zobhArthaM kalpate'smAkamudakamiti / vibhUSA nAma - karacaraNamukhAdiprakSAlanAdikA, vastrAdiprakSAlanarupA vA, tadarthaM jalena vyavaharatAmasmAkaM nAsti kospi doSaleza iti / / sU0 13 // punaH kiM kurvanti te ? ityAha-' puDho satthehiM,' ityAdi - mUlam- puDho sasthehiM viuti // sU0 14 // chAyA- pRthak zastrairvyAvarttayanti ( vikuGkaMti vA ) // sU0 14 // // TIkA // AtmAnamanagAraM pravadamAnA zAkyAdayaH pRthak = bhinnabhinnasvarUpaiH zastraiH = snAnapAnadhAvanotsecanAdibhiraSkAyajIvAn vyAvarttayanti prANebhyo vyaparopayanti / yadvA vikuntI ' - ticchAyA tena vikunti-vizeSeNa chindanti, sarvathA bhAvena virAdhayantItyarthaH / / sU0 14 // unakA yaha bhI kahanA hai ki- vibhUSA - zobhA ke lie bhI jala kA upabhoga hameM kalpatA hai / hAtha, paira, mukha, Adi dhonA aura vastra Adi dhonA vibhUSA hai / isa ke lie Goat vyavahAra karane meM hameM jarA bhI doSa nahIM lagatA // sU0 13 // ve aura kyA karate haiM, so karate haiM: - 'puDho,' ityAdi / mUlArtha--bhinna-bhinna zastroM se jalakAya kI hiMsA karate haiM / / sU0 14 // TIkArtha-- apana ko anagAra kahate hue zAkya vagairaha bhinna-bhinna prakAra ke zastroM se snAna, pAna, dhonA, sIMcanA Adi kArya kara ke apkAya kI hiMsA karate haiM / athavA pUrNarUpa se umra kI virAdhanA karate haiM / sU0 14 // temanuM e paNa kahevu che ke vibhUSA-AAbhA mATe paNa jalanA upabhAga amAre kalpe che. hAtha paga, mukha Adine dhAvAM anevasra Adi dhAvAM te vibhUSA kahevAya che. e mATe jalanA vyavahAra karavAmAM amane jarApaNu doSa lAgatA nathI. (sU. 13) te kI zure che, te ur3e che 'puDho.' ityAdi. mUlA--jUdA jUdA zastrAthI jalakAyanI hiMsA kare che. (sU. 14) TIkA peAtAne aNugAra kahenArA zAkaya vagere bhinna-bhinna prakAranA zastrothI snAna, pAna, dhAvuM, sIMcavuM Adi kAya karIne akAyanI hiMsA kare che. athavA pUrNa rUpathI tenI virAdhanA kare che. (sU 14) zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre sAmpatameSAM yuktyAgamayonissAratvaM pradarzayannAha-' etthavi.' ityAdi / // mUlam // estha vi tesiM no nikaraNAe // mU0 15 // // chAyA // atrApi teSAM no nikaraNAyai / / sU0 15 // // TIkA // teSAM zakyAdInAM yuktayaH atra asminnaSkAyArambhaviSaye no-naiva nikaraNAyai= nizcayakaraNAya samarthAH santi / apizabdena teSAmAgamo'pi na nizcetuM samarthoM bhavati / Agamatvapi tatra na saMbhavati, anAptapaNItatvAt, hiMsAvidhAyakatvAca / yato hi sa evAgamazabdavAcyaH yaH khalu vItarAgapraNItaH sarvaprANihitakaro bhavati // mU0 15 // una kA kathana yukti aura Agama se sArahIna hai, yaha batalAte hue kahate haiM'esthavi.' ityaadi| malArtha---una logoM ko yuktiyA apkAya ke viSaya meM nizcaya nahIM kara sakatI // sU0 15 // TIkArtha--una zAkya Adi kI yuktiyA apkAya ke AraMbha ke viSaya meM, nizcaya karane meM samartha nahIM haiM / 'vi' api zabda se yaha sUcita kiyA hai ki unakA Agama bhI nizcaya karane meM samartha nahIM hai / unakA Agama, Agama bhI nahIM hai, kyoM ki vaha AptapuruSadvArA praNIta nahIM hai aura hiMsA kA vidhAna karanevAlA hai| Agama vahI kahalA sakatA hai jo vItarAgadvArA praNIta ho aura prANImAtra kA hitakArI ho // sU0 15 // temanuM kathana-kahevuM-yukti ane ArAmathI sArahIna che. e batAvIne kahe che'etthvi, ' tyAdi. mulAtha-te lekenI yuktio aSkAyanA viSayamAM nizcaya karI zakatI nathI.(sU. 15) TIkAtha-te zAkya AdinI yuktio aSkAyanA AraMbhanA viSayamAM nizcaya karavAmAM samartha nathI. "vi api zabdathI e sUcita karyuM che ke temanuM Agama paNa nizcaya karavAmAM samartha nathI. temanuM Agama te Agama paNa nathI. kemake te Apta purUSe dvArA praNIta nathI. ane hiMsAnuM nidAna karavAvALA che. Agama te kahevAya che ke je vItarAgadvArA praNIta hoya ane prANImAtranuM hitakArI hoya. (sU. 15) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.12.3sU.15-16apkayopabhogavAdimatakhaNDanam 535 tadevamapAM jIvatvaM pratibodhya asya uddezasya sakalArthamupasaMharannAha- ettha satthaM.' ityaadi| mUlam-- ettha satthaM samArabhamANasya iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavati / taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM udayasatthaM samAraMbhejjA, Nevannehi udayasatthaM samAraMbhAvejjA, udayasatthaM samAraMbhate'vi aNNe na samaNujANejjA / jassete udayasatthasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNAyakamme-tti bemi // sU0 16 // taio uddezo samatto // 3 // chAyAatra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtA bhavanti / atra zastramasamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / tat parijJAya medhAvI naiva svayamudakazastraM samArabheta, naivAnyairudakazastraM samArambhayet, udakazastra isa prakAra jala ko jIva batalAkara isa uddezaka ke samasta kathana kA upasaMhAra karate haiM-'estha satthaM.' ityAdi / mUlArtha--apkAya meM zastra kA AraMbha karane vAle ko ye AraMbha jJAta nahIM hote / apkAya meM zastra kA AraMbha na karane vAlo ko ye AraMbha jJAta hote haiN| unheM jAnakara buddhimAn puruSa svayaM jala kA AraMbha na kare, dUsaroM se AraMbha na karAve aura AraMbha karane vAle dUsare ko bhalA na jAne / jo jalakAya ke isa AraMbha ko jAnatA hai vahI parijJAtakarmA muni hai / bhagavAn se maiMne jo sunA vaha kahatA hU~ // sU0 16 // A pramANe jalane jIva batAvIne A udezakanAM samasta kathanane upasaMhAra are cha'ettha.' tyAhi. mUlAtha-aplAyamAM zAstranA AraMbha karavAvALAne AraMbha jANavAmAM AvatA nathI. aplAyamAM zastranA AraMbha nahi karavAvALAne e AraMbha jANavAmAM Ave che. tene jANI karIne buddhimAna purUSa svayaM jalane AraMbha kare nahi. bIjA pAse AraMbha karAve nahi. ane AraMbha karavAvALA bIjAne bhale jANe nahi. je jalakAyane A pramANe AraMbha jANe che. te parijJAtakarmA muni che, bhagavAna pAsethI je sAMbhaLyuM te kahuM chuM. (sU. 16) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArasUtre samArabhamANAnanyAn na samanujAnIyAt / yasyaite udakazastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // sU0 16 // | tRtIya uddezaH samAptaH // 3 // 536 TIkA- atra = asminnapkAye zastraM dravyabhAvarUpaM samArabhamANasya = vyApArayataH ityete ArambhAH bandhahetutvenAparijJAtA bhavanti / atra = asminnakAye zakhaM dravyabhAvarUpam asamArabhamANasya = avyApArayataH ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / jJaparijJayA parijJAtAH, tathA pratyAkhyAnaparijJayA parityaktA bhavantItyarthaH / jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA samudbhavati darzayati- ' tat parijJAye - tyAdi / tad = udakArambhaNaM parijJAya = ' bandhAya bhavatI ' - tyevamavabudhya medhAvI = sAdhumaryAdAyAM sAvadhAnaH, naiva svayamudakazastraM samArabheta, naivAnyairudakazastraM samArambha TIkArtha - - isa apkAya ke viSaya meM dravya aura bhAva rUpa zastra kA vyApAra karane vAlA apane vyapAroM ko karmabaMdha kA kAraNa nahIM jAnatA / ko apkAya ke viSaya meM dravya aura bhAva rUpa zastra kA upayoga nahIM karate, unheM isa vyApAroM kA jJAna hotA hai / arthAt ve jJajJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se unakA tyAga kara dete haiM / jJaparijJA ke bAda pratyAkhyAnaparijJA kisa prakAra utpanna hotI hai soM AraMbha ko karmabaMdha kA kAraNa jAnakara sAdhu kI jalakAya kA AraMbha nahIM kare, dUsaroM se AraMbha kahate haiM--jala ke maryAdA meM rahane vAle buddhimAn svayaM nahIM karAve aura jalakA AraMbha karane TIDaartha - ----A akAyanA viSayamAM dravya ane bhAvarUpa zastranA vyApAra karavAvALA peAtAnA vyApArAne kamakhadhanuM kAraNa jANatA nathI. je aplAyanA viSayamAM dravya ane bhAvarUpa zasranA upayAga karatA nathI, tene e vyApAranuM jJAna hoya che. arthAt te jJarijJAthI jANIne pratyAkhyAnaparijJAthI tenA tyAga karI de che. jJaparijJA pachI pratyAkhyAnaparijJA kevA prakAre utpanna thAya che, te kahe che-jalanA AraMbhane karmabaMdhanuM kAraNa jANI karIne sAdhunI maryAdAmAM rahevAvALA buddhimAna svaya jalakAyanA AraMbha kare nahi, khIjA pAse karAve nahi, ane jalanA AraMbha karavAvALAne zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 3.3 sU. 16 upasaMhAraH 537 yet, udakazastraM samArabhamANAn anyAn api na samanujAnIyAt nAnumodayedityarthaH / yasyaite dazastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa eva parijJAtakarmA munirbhavati, iti bravImi etadvayAkhyAnaM prAgvad bodhyam // 0 16 // ityAcArAGgasUtrasyA''cAracintAmaNiTIkAyAM prathamAdhyayane tRtIyoddezaH samAptaH // 1 // 3 // vAle dUsaroM kA anumodana nahIM kre| jo udakazAstra ke AraMbha ko jAnatA hai vaha parijJAtakarmA muni hai | 'iti bemi' kA artha pahale kI taraha jAnanA cAhie || sU0 16 // 1 iti zrI AcArAGga sUtra kI 'AcAracintAmaNi' TIkA ke hindI anuvAda meM prathama adhyayanakA tIsarA uddezaka samApta // 1-3 // anumAdana Ape nahi. je udghakazastranA AraMbhane jANe che, te parijJAtakarmAM muni che, ' iti bemi' no artha paDelAnAM pramANe bhagavo leha me. ( sU0 16 ) chati zrI nyAyArAMga sUtranI 'AcAracintAmaNi' TIanA gujarAtI anuvAdamAM prathama adhyayananA trIle uddeza samApta // 13 // pra. A.-68 zrI AcArAMga sUtra H 1 Wan
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 538 AcArAGgasUtre atha cturthoddeshH| anantaratRtIyodezake munitvamAptaye'pkAyasya svarUpaM nirNItaM, tadarthamevApkAyazastrasamArambhe jJa-pratyAkhyAna-bhedAd dvividhA parijJA'pi praveditA / athaitadarthameva ca kramamAptamagnikArya pratibodhayitukAmazcaturthamuddezakaM prArabhate / tatrAdau 'tejaskAyA jIvAH santI'ti nirdhArayitumAcaM sUtramAha- se bemi' ityaadi| mUlamase bemi neva sayaM loyaM abbhAikjjjA , neva attANaM abbhAikkhejA, je loyaM anbhAikkhai, se attANaM abbhAikkhai / je attANaM abbhAikkhar3a, se loyaM abbhAikkhai // suu01|| cauthA uddezakapichale tIsare uddezaka meM sAdhutA kI prApti ke lie apkAya ke svarUpa kA nirNaya kiyA, aura apkAyazasna kA upayoga karane meM jJaparijJA tathA pratyAkhyAnaparijJA bhI batalAI / aba usI sAdhutA kI prApti ke lie kramaprApta agnikAya kA svarUpa samajhAte hue cauthA uddezaka AraMbha karate haiN| sarvaprathama tejaskAya ke jIvoM kA astitva nizcita karane ke lie sUtra kahate haiM-'se bemi' ityaadi| mUlArtha--bhagavAn ke samIpa jaisA sunA hai vaisA kahatA hU / svayaM anikAyarUpa loka kA apalApa na kare / na AtmAkA apalApa kare / jo agnikAya kA apalApa karatA hai. vaha AtmA kA apalApa karatA hai, jo AtmA kA apalApa karatA hai vaha agnikAya kA apalApa karatA hai / sU0 1 // cothA uddezaka pAchaLanA trIjA uddezakamAM sAdhutAnI prApti mATe aplAyane nirNaya karyo ane aSkAya ane upayoga karavAmAM jJaparijJA tathA pratyAkhyAnaparijJA paNa batAvI. have te sAdhutAnI prApti mATe krama prApta agnikAyanuM svarUpa samajAvatA thakA-cothA udezakane AraMbha kare che. sarva prathama tejaskAyanA jInuM astitva nizcaya karavA bhATe sUtra 4 che-'se bemi' tyAhi. mUlAtha-bhagavAnanI samIpa jevuM sAMbhaLyuM che, tevuM kahuM chuM. svayaM agnikAya rUpa lokane apalA5 kare nahi; ane AtmAne apalApa paNa kare nahi. je agnikAyane a5lApa kare che, te AtmAne alAya kare che. je AtmAno apalAya kare cha ta maniyana ma55 re cha, (sU. 1) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 4 sU. 1 upakramaH chAyA " sa bravImi naiva svayaM lokamabhyAkhyAyAt naivAtmAnamabhyAkhyAyAt / yo lokamabhyAkhyAti, sa AtmAnamabhyAkhyAti / ya AtmAnamabhyAkhyAti, sa lokamabhyAkhyAti // sU0 1 // 539 TIkA yena mayA nityaM gurukulanivAsinA bhagavataH samIpe SaDjIvanikAyasvarUpaM niravazeSavizeSapurassaraM zravaNamananAdinA parijJAviSayIkRtya nirNItaM, so'haM bravImi zrutaM yathA bhagavanmukhAt, tathA kathayAmItyarthaH / lokam = agnikAyalokam, prakaraNasambandhAdiha lokazabdenAgnikAyalokasya grahaNam / svayam AtmanA, naitra abhyAkhyAyAt naivApanuvIta / 'agnikAyajIvA na santItyevamagnikAyajIvasyApalApaM naiva kuryAdityarthaH / svayamityanenAgnikAyajIvApalapana karmaNA svamAtmAnaM naiva banIyAdityartho bodhyate / TIkArtha - - gurukula meM nivAsa karate hue maiMne bhagavAna ke mukha se SaTkAya kA samasta vizeSoM se yukta jo svarUpa zravaNa manana Adi se parijJA kA viSaya kara ke nirNIta kiyA hai, use maiM kahatA hU~ / arthAt jaisA bhagavAn ke mukhAravinda se sunA hai vaisA hI kahatA hU~ / agnikAya kA prakaraNa hone ke kAraNa yahA~ 'loka' kA artha agnikAyarUpa loka samajhanA cAhie / isa agnikAya kA svayaM apalApa na kare arthAt yaha na kahe ki - agnikAya ke jIva nahIM hai / svayaM zabda se yaha artha prakaTa hotA hai ki agnikAya ke apalAparUpa karma se apane Apa ko baddha na kare / TIkA gurukulamAM nivAsa karIne meM bhagavAnanA mukhathI SaTkAyanA samasta vizeSothI yukata je svarUpane zravaNa-manana AdithI parijJAnA viSaya karIne niNu ta kayuM" te huM kahuM chuM. arthAt je pramANe bhagavAnanA mukhAraviMdathI sAMbhaLyuM che. tevuMja huM kahuM chuM. agnikAyanuM prakaraNa hovAnA kAraNe huM oja nA atha agnikAyarUpa leAka samajavA joI e. A agnikAyanA svayaM apalApa kare nahi. arthAt e pramANe kahe nahi ke agnikAyanA jIva nathI ' svayaM'' zabdathI e atha pragaTa thAya che ke agnikAyanA apalAparUpa kramathI pAte peAtAne maddha kare nahi. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 AcArAGgasUtre / ayaM bhAvaH - kRtakAritAnumoditabhedena manovAkkAyabhedena tathA'tItAnAgatavartamAnamedena ca pratyekakriyAyAH saptaviMzatibhedA bhavanti; evamasyA api tejaskAyajIvAbhyAkhyAnarUpakriyAyA ekasyA eva saptaviMzatibhedA bhavitumarhanti / tatra kasyAJcidapi kriyAyAM svAtmAnaM na niyuJjyAditi / upapadyate'pyayamarthaH, anyathA hi svayaMkRtasyaivAbhyAkhyAnasya pratiSedhe kAritAnumoditarUpANAM tejaskAyajIvAbhyAkhyAnarUpakriyANAM pratiSedhAbhAvaH prasajyeta / tatazca tAdRzAbhyAkhyAnaM pApAya na syAt / tathAcotsUtraprarUpaNApattiH / tAtparya yaha hai - pratyeka ke kRta, aura atIta, anAgata, vartamAna ke bheda se bheda hote haiM / isIprakAra isa tejaskAya kA 1 apalApa na kare, kArita, anumodanA, mana, vacana kAya, ( inakA paraspara guNAkAra karane se ) sattAIsa apalAparUpa kriyA ke bhI sattAIsa bheda ho sakate haiM / ina bhedoM se kisI bhI bheda meM AtmA ko joDanA na cAhie / agara aisA artha na lagAyA jAtA to yaha bhI samajha liyA jAtA ki -agnikAya kA svayaM magara apalApa karAne aura anumodana karane kI kriyAoM kA niSedha nahIM hai / aisA artha saMgata nahIM hai, kyoM ki aisA artha karane se kevala svayaMkRta apalApakA hI pratiSedha hogA, kintu kArita aura anumodita apalAyakA pratiSedha nahIM hogA aura isa prakAra kA apalApa pApa kA kAraNa na hogA / phira to sUtra ke viruddha prarUpaNA kA doSa AegA / tAtparya e che pratyeka kriyAnA karavuM-karAvavuM ane anumADhanA, mana, vacana, kAyA ane bhUtakAla, bhaviSyakAla tathA vartamAna kAlanA bhedathI ( enA paraspara guNAkAra karavAthI) satyAvIsa bhe thAya che. e pramANe A tejaskAyanA apalAparUpa kriyAnA paNa satyAvIsa bheda thaI zake che. e bhedyamAMthI koI paNa bhedamAM AtmAne joDavA joIe nahiM, parantu e pramANe aM karavAmAM na Ave te e paNa samajI levAmAM Avata ke, agnikAyanA svayaM apalApa kare nahi. parantu apalApa karAvavAnI ane anumAdana karavAnI kriyAonA niSedha nathI. A prakAranA asaMgata nathI, kemake--AvA artha karavAthI kevaLa svayaMskRta apalApanAja niSedha thaze. kintu kAti ane anumeAdita apalApanA niSedha thaze nahi, ane e prakAranA apalApa pApanu kAraNa na thAya, pachI teA sUtranA viruddha prarUpaNAnA doSa bhAvaze, zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 sU. 1 agnikAyasiddhiH 541 lakSaNadvArama-- nanu tejaskAyajIvAH santItyatra kiM mAnam ? ucyate-aGgArAdayo jIvazarIrANi, chedyatvAd , dRzyatvAd , karacaraNAdisamudAyavat / / aGgArAdInAM prakAzapariNAmaH AtmamayAgAvirbhUtaH zarIrasthatvAt , khadyotadehapariNAmavat / yathA-rajanyAdau viziSTakAle mANivizeSasya khadyotasya dehapariNAmo jIvaprayogavizeSAd bhavati, evamaGgArAdInAmapi prakAzapariNAmaH / ___ yadvA-aGgArAdInAmUSmA AtmasaMpayogapUrvakaH, zarIrasthatvAt , jvaroSmavat / lakSaNadvArazaGkA--tejaskAya ke jIvoM ke astitva meM kyA pramANa hai ? samAdhAna--aMgAra Adi, jIva ke zarIra haiM, kyoM ki vaha chedya haiM, bhedya haiM aura dRzya haiM, jaise hAtha-paira Adi kA samUha / athavA---aMgAra Adi kI prakAzarUpa paryAya, AtmA ke prayoga se utpanna huI hai| kyoM ki vaha zarIra meM sthita hai, jaise-juganU ke zarIra kI paryAya, jaise rAtri vagairaha khAsa samaya meM juganU nAmakA prANI kA zarIrapariNAma (camakanA) jIva ke prayoga se prakaTa hotA hai, usI prakAra aMgAra Adi kA prakAzarUpa pariNAma bhI AtmA ke vyApAra se hI utpanna hotA hai| ___ athavA--aMgAra Adi kI garmI AtmA ke vyApAra se utpanna hotI hai, kyoM ki vaha zarIra meM hai, jaise jvara kI garmI. jvara kI garmI jIva se yukta zarIra meM hI utpanna hotI hai, lakSaNadvAra- zakA-tejaskAyanA jInA astitva (hevApaNA)mAM zuM pramANa che samAdhAna aMgAra Adi jIvanAM zarIra che. kemake te chedya che, bhedya che, ane dazya che. jemake hAtha, paga Adine samUha, athavA-aMgAra AdinI prakAzarUpa paryAya AtmAnA prayogathI utpanna thaI che kAraNake te zarIramAM sthita che. jevI rIte-juganU (AgiyA nAmanA prANa)nA zarIranI paryAya. jema rAtrI vagere khAsa samayamAM juganU (AgIo) nAmaka prANIne zarIra-pariNAma (camakavuM) jIvanA pragathI pragaTa thAya che. te pramANe aMgAra AdinA prakAzarUpa pariNAma paNa AtmAnA vyApArathIja utpanna thAya che. athavA-aMgAra AdinI garamI AtmAnA vyApArathI utpanna thAya che. kAraNake te zarIramAM che. jemake vara-tAvanI garamI. javara tAvanI garamI jIvathI yukta zarIramAM ja zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 542 AcArAgasatre yathA-jvaroSmA jIvAdhiSThitazarIramevAzritya bhavati, jIvasaMyogaM nAtikrAmati / na ca mRtA jvariNaH kvacidupalabhyante / evamanvayavyatirekAbhyAmagneH sacittatA vijnyeyaa| na ca sUryAdibhiranekAnto vAcyaH, sarveSAmAtmasaMyogapUrvaka evoSNapariNAmo bhavati, tasmAdanekAnto na saMbhavati / yadvA--tejaH sacetanam , yathAyogyAhAragrahaNena vRddhivizeSatadvikAravattvAt , puruSavat / evamuktalakSaNena tejaskAyajIvAH santIti vijJAyate / yadvA-avyaktopayogAdIni kaSAyaparyantAni jIvalakSaNAni pRthivyap. kAyavat tejaskAyepi samupalabhyante / evaM ca jIvalakSaNasadbhAvAt tejaskAyajIvAH santIti nizcIyate / Agamo'pi yathAjIva ke saMyoga vinA utpanna nahIM hotii| murdemeM jvara kahIM nahIM dekhA jAtA / isa prakAra agni meM anvaya-vyatirekadvArA sacittatA samajhanI cAhie / yahA~ sUrya se hetu meM vyabhicAra nahIM hai, kyoM ki saba meM AtmaprayogapUrvaka hI garmI ho sakatI hai, ataH vyabhicAra nahIM hai| athavA-teja sacetana hai, kyoM ki yathAyogya AhAra grahaNa karane se usa meM vRddhirUpa vikAra dekhA jAtA hai, jaise puruSa meM / isa prakAra isa lakSaNa se tejaskAya ke jIvoM kA astitva vidita hotA hai / athavA aprakaTa upayoga se lekara kaSAyaparyanta jIva ke lakSaNa jaise pRthvIkAya aura apkAya meM pAye jAte haiM, usI prakAra tejaskAya meM bhI pAye jAte haiN| isa prakAra jIva ke lakSaNa pAye jAne ke kAraNa tejaskAya ke jIvoM kA astitva nizcita hotA hai / isameM Agama pramANa bhI hai-- utpanna thAya che. jIvana saMga vinA utpanna thatI nathI. muDadAmAM javara-tAva ke sthaLe jovAmAM Avato nathI; A pramANe agnimAM anvaya-vyatirekadvArA sacittatA samajavI joIe. ahiM sUryathI hetumAM vyabhicAra nathI. kemake sarvamAM AtmapUrvakaja garamI hoI zake che, eTalA kAraNathI vyabhicAra nathI. athavA-teja sacetana che. kemake yathAyogya AhAra grahaNa karavAthI tenAmAM vRddhirUpa vikAra jovAmAM Ave che. jevI rIte puruSamAM. A prakAre jIvanA lakSaNa maLavAthI tejaskAyanA jIvanuM astitva jANavAmAM Ave che. athavA-apragaTa upayogathI laIne kaSAyaparyanta jIvanAM lakSaNa jovAmAM Ave che. te kAraNe te jarakAyanA jInuM astitva nizcaya hoya che. AmAM Agama pramANa paNa che zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 sU. 1 agnikAyaprarUpaNA 543 ___"teU cittamaMtamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA annattha satthapariNaeNaM" ityaadi| ( dazavai0 a0 4) prarUpaNAdvAramagnikAyajIvA dvividhAH, sUkSmavAdarabhedAt / tatra sUkSmanAmakarmodayAt sUkSmAH / bAdaranAmakarmodayAd bAdarAH / tatra sUkSmAH dvidhA, paryAptA aparyAptAzca / sUkSmAH sarvalokavyApinaH / bAdarAstu lokaikadeze santi / bAdarA agnikAyA anekvidhaaH-anggaaraacirlaatshuddhaagnyaadyH| sarve bAdarA agnikAyA api dvividhAH paryAptA aparyAptAzca / bAdarANAM yatraiko jIvastatrA " tejaskAya sacitta kahA gayA hai / usa meM aneka jIva haiM, unakA astitva alagaalaga hai, zastrapariNata agni ko choDa kara" ityAdi / (dazavai0 adhya0 4) marUpaNAdvAraagnikAya ke jIva do prakAra ke haiM-(1) sUkSma aura bAdara, jinake sUkSma nAmakarma kA udaya ho ve sUkSma aura jinake bAdara nAmakarma kA udaya ho ve bAdara jIva haiN| inameM se sUkSma ke bhI do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / sUkSma jIva samasta lokAkAza meM vyApta haiM aura bAdara loka ke eka deza meM haiN| bAdara anikAya aneka prakAra ke haiN| jaise-aMgAra, jvAlA, alAta (jalatA huA kASTha), zuddha agni Adi / saba bAdara agnikAya bhI do prakAra ke haiM-paryApta "tejaskAya sacitta kaheluM che. temAM aneka jIva che, tenuM astitva alagam cha, zavaparita manine ch|n." tyAla. (4zava, ma. 4) prarUpaNA dvAra niyana 21 me 12 // cha--(1) sUkSma mana (2) 12. sUkSma nAmakarmane udaya heya te sUkama ane jene bAdara nAmakarmane udaya hoya te bAdarajIva che. temAMthI sUkSamanA paNa be bheda che. paryApta ane aparyApta. sUphama jIva samasta kAkAzamAM vyApta che. ane bAdara lekanA eka dezamAM che. bAdara agnikAya aneka prakAranA che. jemake aMgAra, javAlA, baLatuM lAkaDuM, zuddha agni vagere. sarva bAdara agnikAya paNa be prakAranA che-paryApta ane aparyApta; zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 AcArAgasUtre saMkhyecainiyamato bhAvyam / bAdarANAM svasthAnaM manuSyakSetrameva, na tataH paramasti / ___bAdarAstejaskAyAH vyAghAtAbhAve sati manuSyakSetre'rdhatRtIyadvIpasamudreSu paJcadazakSetreSu vidyante / yugalasamayarUpe vyAghAte sati tu paJcamahAvideheSu vartante, nAnyatra / upapAtAGgIkaraNena lokasaMkhyeyabhAgavartinaH santi / / samudghAtena sarvalokavartinaH pRthivIkAyAdayazca mAraNAntikasamudghAtena samavahatA bAdarAgniSu samutpadyamAnAstattadvayapadezabhAjaH sarvalokavyApinaH santi / yatra ca vAdarAH paryAptAsta va bAdarA aparyAptAH, yataste tanizrayoaura aparyApta / jahA~ eka bAdara jIva hotA hai vahA~ niyama se asaMkhyAta jIva hote haiN| bAdara jIvoM kA kSetra manuSyaloka hI hai; usase Age nhiiN| bAdara tejaskAya vyAghAta ( antara ) na ho to manuSya kSetra meM aDhAI dvIpa' samudroM meM pandraha kSetroM meM rahate haiM / yugaliyoM ke samayarUpa vyAghAta ( antara ) ke hone para pAca mahAvidehoM meM rahate haiM, anyatra nahIM / upadhAta kI apekSA loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiN| samuddhAta kI apekSA-samastalokavyApI pRthvIkAya Adi, mAraNAntika samudghAta karake bAdara agni meM utpanna hote hue usa-usa vyapadeza (nAma) ke pAtra ho kara sarvalokavyApI haiN| jahA~ bAdara paryApta haiM vahIM bAdara aparyApta haiM, kyoM ki-aparyApta jIva jyAM eka bAdara chava hoya che tyAM niyamathI asaMkhyAta jIva hoya che. bAdara januM kSetra manuSya lekaja che. tenAthI AgaLa nathI. bAdara tejaskAya, antara na hoya te manuSya kSetramAM aDhI dvIpa-samudromAM, paMdara kSetramAM rahe che. yugaliAnA samayarUpa aMtara hovA para pAMca mahAvidehamAM rahe che, anyatra nahi, upapAtanI apekSA lokanA saMkhyAta bhAgamAM rahe che. samudyAtanI apekSA samastalekavyApI pRthvIkAya Adi mAraNAnika samudaghAta karIne bAdara agnimAM utpanna thaIne te-te vyapadeza-(nAma)ne pAtra thaIne sarva lakavyApI che. jyAM bAdara paryApta che tyAMja bAdara aparyApta che, kemake aparyApta jIva paryAptanA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.4 mU.1 agnikAyaprarUpaNA 545 tpadyante, tasmAt sakSmA bAdarAzca pratyekaM paryAptAparyAptabhedena dvividhA bhavanti / sarve caite varNagandharasasparzabhedaiH sahasrAyazo bhidyamAnAH saMkhyeyayonipramukhazatasahasrabhedaparimANA bhavanti / tatraSAM saMvRtoSNA ca yoniH sacittAcittamizrabhedena tridhaa| eSAM sapta lakSANi yonayo bhavanti / sUkSmabAdarANAmubhayeSAmagnikAyAnAM zarIrasaMsthAnaM sUcIkalApAkRtikam , anye zarIratrayAdibhedAH pRthivIkAya vat / ubhaye'gnikAyAH pratyekamasaMkhyeyAzca / paryApta ke Azraya hI utpanna hote haiM / ataH sUkSma aura bAdara, pratyeka ke paryApta aura aparyApta ke bheda se do bheda haiM aura varNa, gaMdha, rasa, aura sparza ke bheda se hajAroM bhedoM ko prApta hote hue inakI saMkhyeya yoni vagairaha bhedoM kI saMkhyA lAkhoM kI ho jAtI hai| inakI yoni saMvRta aura uSNa hai| vaha bhI sacitta, acitta aura mizra ke bheda se tIna prakAra kI hai| inakI sAta lAkha yoniyA haiN| sUkSma aura bAdara-donoM prakAra ke agnikAya jIvoM ke zarIra kA AkAra suiyoM ke samUha kI taraha hai / zarIratraya Adi anya bheda pRthvIkAya ke samAna haiN| donoM prakAra ke agnikAya asaMkhyAta-asaMkhyAta haiN| Azrayeja utpanna thAya che. e kAraNathI sUkSma ane bAdara pratyekanA paryApta ane aparyAptanA bhedathI be bheda che ane varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA bhedathI hajAre bhede pAmatA thakA enI saMkhyaya ni vagere bhedanI saMkhyA lAkha thaI jAya che. tenI ni saMvRta ane uSNa che, te paNa sacitta, acitta ane mizranA bhedathI traNa prakAranI che. enI sAta lAkha yonio che. sUkama ane bAdara ane prakAranA agnikAya jInA zarIrane AkAra soyanA samUhanI pramANe che. zarIratraya (traNa zarIra) Adi anya bheda pRthvIkAyanI samAna che. banne prakAranA agnikAya asaMkhyAta-asaMkhyAta che. pra. A.-69 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 AcArAgasUtre parimANadvAram -- bAdaraparyAptAstejaskAyajIvAH kSetrapalyopamasyA'saMkhyeyabhAgamAtravartipradezarAziparimANAH snti| tadapekSayA bAdarA aparyAptAstejaskAyajIvA asaMkhyAtaguNAH tadapekSayA mUkSmA aparyAptAstejaskAyA asaMkhyAtaguNAH, tadapekSayA sUkSmAH paryAptAstejaskAyA asaMkhyAtaguNAH santi / pRthivIkAyena sahAgnikAyasya parimANasamAlocanAyAM tvevamavadheyam-- ye tejaskAyA bAdaraparyAptAH kSetrapalyopamAsaMkhyeyabhAgamAtravartipradezarAziparimANAH santi, te bAdaraparyAptebhyaH pRthiviikaayebhyo'sNkhyaatgunnhiinaaH| zeSAstrayo'pi rAzayaH pRthivIkAyavad vijnyeyaaH| tatrAyaM vizeSaH parimANadvArabAdara paryApta tejaskAya ke jIva kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM kI rAzi ke barAbara haiN| bAdara aparyApta tejaskAya jIva unase asaMkhyAta guNA haiM, sUkSma aparyApta inase bhI asaMkhyAta guNA haiM, aura sUkSma paryApta ina se bhI asaMkhyAta guNA haiM / pRthvIkAya ke sAtha agnikAya ke parimANa kA vicAra kiyA jAya to isa prakAra hai ___ tejaskAya ke jo bAdara paryApta jIva kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM ke barAbara haiM, ve bAdara paryApta pRthvIkAya ke jIvoM se asaMkhyAtaguNA hIna haiN| zeSa tInoM rAziyA~ pRthvIkAya se samAna hI samajha lenI cAhie / vizeSatA sirpha itanI hai parimANa dvAra- bAdara paryApta tejaskAyanA jIva kSetra-55manA asaMkhyAtamAM bhAgavartI pradezanI rAzinA barAbara che. bAdara aparyApta-tejakAya jIva tenAthI asaMkhyAta guNA che. sUkSama aparyApta tenAthI paNa asaMkhyAta guNa che. ane sUkSma paryApta tenAthI paNa asaMkhyAta guNA che. pRthvIkAyanI sAthe anikAyanA parimANano vicAra karavAmAM Ave te A prakAre che- - tejaskAyanA je bAdara paryApta jIva kSetrapApamanA asaMkhyAtamA bhAgavata pradezanI barAbara che; te bAdara paryApta pRthvIkAyanA jIvothI asaMkhyAta guNA hIna che. bAkInI traNeya rAzio pRthvIkAyanI samAnaja samajI levI joIe, vizeSatA mAtra eTalI che ke zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 sU. 1 agnikAyaparimANam 547 bAdarAparyAptebhyaH pRthivIkAyebhyo bAdarA aparyAptAstejaskAyA asaMkhyAtaguNahInAH, 1kSmA'paryAptapRthivIkAyebhyaH sakSmA aparyAptAstejaskAyA vizeSahInAH / sUkSmaparyAptapRthivIkAyebhyaH sakSmAH paryAptAstejaskAyA vizeSahInA iti / evaM yuktyAgamapramANAbhyAmagnerjIvatve siddhe yadi kazcidagnikAya jIvasyAbhyAkhyAnaM kuryAt , tardupayogAdilakSaNairanumitasya zarIrAdhiSThAturAtmato'pyabhyAkhyAnaM tena kartavyaM syAt , parantu tanna ucitaM bhavatItyata Aha-"naivA''tmAnamabhyAkhyAyA'-diti / kenacidAtmanA zarIramidaM, parigRhItaM, kenacicca zarIramidaM parityaktamiti pratyakSadarzanAdAtmanaH zarIrAdhiSThAtRtvaM sidhyati / bAdara aparyApta pRthvIkAya ke jIvoM se bAdara aparyApta tejaskAya ke jIva asaMkhyAtaguNA kama haiN| sUkSma paryApta pRthvIkAya ke jIvoM se sUkSma aparyApta tejaskAya ke jIva vizeSa hIna haiM / sUkSma paryApta pRthvIkAya ke jIvoM se sUkSma paryApta tejaskAya ke jIva vizeSa hIna haiN| isa prakAra yukti aura AgamapramANa se agni kI sajIvatA siddha ho jAne para bhI yadi koI agnikAya ke jIvoM kA apalApa karatA hai to vaha upayoga Adi lakSaNoM se anumAna kiye jAne vAle aura zarIra ke adhiSTAtA AtmA kA apalApa karatA hai, magara aisA karanA ucita nahIM hai, ataH sUtrakAra kahate haiM- AtmA kA apalApa na kre'| kisI AtmAne yaha zarIra grahaNa kiyA hai aura kisI ne zarIra kA tyAga kiyA haiM, yaha bAta pratyakSa dekhI jAtI hai| isa se yaha siddha ho jAtA hai ki zarIra, AtmadvArA adhiSThita hai| bAdara aparyApta pRthvIkAyanA jIthI bAdara aparyApta tejaskAyanA jIva asaMkhyAta guNA ochA che. sUkSama aparyApta pRthvIkAyanA jIthI sUma aparyApta tejaskAyanA jIva vizeSahIna che. sUkSma paryApta pRthvIkAyanA jIvathI sUma paryApta tejasakAyanA jIva vizeSahIna che-vizeSa ochA che. A pramANe yukti ane AgamapramANathI agninI sajIvatA siddha thaI javA chatAMya paNa jo koI agnikAyanA jIvone a5lApa kare che te te upayoga lakSaNathI anumAna karavAmAM AvelA ane zarIranA adhiSThAtA AtmAne apalApa kare che. paraMtu e pramANe karavuM te ucita nathI. tethI sUtrakAra kahe che-AtmAne a5lApa na kare." kaI AtmAe A zarIra grahaNa karyuM che, ane koIe zarIrane tyAga karyo che, e vAta pratyakSa jovAmAM Ave che. tethI e siddha thAya che ke zarIra AtmAdvArA adhiSita che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 AcArAgasUtre evaM ca yuktyAgamasaMsiddhaH zarIrAdhiSThAtA jJAnAdiguNavAnayamAtmA kathamapi nApalapituM zakyaH / tasmAdAtmA nAstItyevamabhyAkhyAnamAtmano na kuryAdityarthaH / yaH khalu mandadhIH, lokam agnikAyalokam , abhyAkhyAti, AtmavatsarvapramANasaMsiddhamapyagnikAyalokaM pratyAcaSTe-'agnikAyajIvo nAstI'ti, sa AtmAnamabhyAkhyAti-sa mUDhaH khalu yuktyAgamapramANasaMsiddhamAtmAnamapalapati 'AtmA nAstIti / sarvapramANasaMsiddhAgnikAyalokAbhyAkhyAne pravRttasya sukaramevAtmano'bhyAkhyAnam , agnikAyavadevAtmanyapi pramANasattAyAstulyatvAditi bhAvaH / ya AtmAnamabhyAkhyAtinyaccAtmano'bhyAkhyAne 'AtmA nAstI' ___ isa prakAra yukti aura Agama se siddha zarIra ke adhiSThAtA tathA jJAna Adi guNoM vAle AtmA kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA / ata eva 'atmA nahIM hai| isa prakAra AtmA kA niSedha nahIM karanA caahie| jo mandabuddhi puruSa agnikAyarUpa loka kA jo AtmA kI bhAti samasta pramANoM se siddha hai-niSedha karatA hai arthAt agnikAya ke jIvoM kA niSedha karatA hai vaha yukti aura Agama se siddha AtmA kA niSedha karatA hai / saba pramANoM se siddha agnikAya loka kA apalApa karane para AtmA kA apalApa karanA sarala hI hai, kyoM ki agnikAya aura AtmA ke astitva meM pramANoM kA sadbhAva samAna hai / jo mUrkha 'AtmA nahIM hai| isa prakAra AtmA kA niSedha karatA hai vaha A pramANe yukti ane AgamathI siddha, zarIranA adhiSThAtA tathA jJAna Adi guNavALA AtmAne niSedha karI zakAto nathI. eTalA mATe "AtmA nathI A pramANe AtmAne niSedha karI zakAtuM nathI. eTalA mATe "AtmA nathI " A pramANe AtmAne niSedha kare joIe nahi. je mandabuddhi puruSa agnikAyApalokane ke je AtmA pramANe samasta pramANethI siddha che tene, niSedha kare che, arthAt anikAyanA jIvane niSedha kare che, te yukti ane AgamathI siddha AtmAne niSedha kare che. sava pramANethI siddha agnikAyelekanA apalApa karavAthI AtmAne apalApa kare te saralAja che. kemake agnikAya ane AtmAnA astitvamAM pramANene saddabhAva samAna che. je mUrkha "AtmA nathI. A pramANe AtmAne niSedha kare che, te "agnikAya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 549 AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 4 sU. 1 anikAyApalApaH tyapalapane pravarttate sa mUDhaH lokam = adhikAyalokam abhyAkhyAti = 'agnikAyajIvo nAstI' - tyapalapati / ayaM bhAvaH - sAmAnyarUpeNAtmanaH siddhau satyameva hi tasyAtmano bhedAH pathivIkAyAdayaH sidhyanti nAnyathA / sAmAnyAtmano'bhyAkhyAne pravRttaH sAhasikaH pRthivIkAyAde viMzeSAtmano'bhyAkhyAnaM sutarAM kartumarhatIti / api cAyaM bhAvaH - karacaraNAdyavayavayuktazarIrAdhiSThAtA suvyaktopayogAdilakSaNaH svAsmA'pi yenAbhyAkhyAtaH, tasyAvyaktopayogAdilakSaNAgnikAyAbhyAkhyAnaM kiM nu duSkara ? - miti // sU0 1 // 'agnikAya nahIM hai ' isa prakAra agnikAya kA niSedha karatA hai / yaha hai - sAmAnyarUpa se AtmA kA astitva siddha hone para hI usake pRthvIkA Adi bheda siddha ho sakate haiM anyathA nahIM / jo sAhasI puruSa sAmAnya AtmA kA hI niSedha karane ko taiyAra ho gayA vaha pRthvIkAya Adi vizeSa yaha to svAbhAvika hI hai / AtmAoM kA niSedha kare; isase yaha bhI Azaya nikalatA hai - hAtha-paira Adi adhiSThAtA aura bhalIbhA~ti prakaTa upayoga Adi lakSaNoM vAle niSedha kara diyA usake lie aprakaTa upayoga Adi lakSaNoM karanA kauna baDI bAta hai ? // sU0 1 // avayavoM se yukta zarIra ke apane AtmA kA bhI jisane vAle agnikAya kA niSedha nathI' A pramANe agnikAyanA niSedha kare che. tAtpa e che ke-sAmAnyarUpathI AtmAnuM astitva siddha thavAthI ja tenA pRthvIkAya Adi bheda siddha thaI zake che, anyathA-khIjI rIte nahi, je sAhasI puruSa sAmAnya AtmAneja niSedha karavA mATe taiyAra thaI gayA te pRthvIkAya Adi vizeSa AtmAone niSedha kare e te svAbhAvikaja che. emAMthI e paNa Azaya nikaLe che ke-hAtha-paga Adi avayavAthI yukta zarIranA adhiSThAtA ne sArI rIte pragaTa upayoga Adi lakSaNeAvALA peAtAnA AtmAne paNa jeNe niSedha karI dIdhe tene apragaTa upayega Adi lakSaNAvALA agnikAyane niSedha karavA te zuM mATI vAta che? (sU. 1) zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 AcArAGgasUtre ___ayamagnikAyalokaH svAtmavannaiva abhyAkhyeya iti pratibodhitam , idAnImagnikAyajIvopamardanAd vinivRtta eva munirbhavitumarhatItyAha-'je dIha0' ityaadi| mUlamje dIhalogasatthassa kheyanne, se asatthassa kheyanne, je asatthassa kheyanne se dIhalogasatthassa kheyanne // sU0 2 // chAyAyo dIrghalokazastrasya khedajJaH, so'zastrasya khedjnyH| yo'zastrasya khedajJaH, sa dIrghalokazastrasya khedajJaH // sU. 2 // TIkAyo bhavyaH, dIrghalokazastrasya dIrghazcAsau lokazca dIrghalokaHbanaspatiH, tasya zastraM dIrgha lokazastram agniH / vanaspatikAyasya dAhakaraNena vinAzakatayA' agnikAyaloka, AtmA kI taraha niSedha karane yogya nahIM hai, yaha batalA diyA / aba batalAte haiM ki-agnikAya ke jIvoM kI hiMsA se nivRtta hone vAlA puruSa hI muni hotA hai:-'je dIha0' ityAdi / malArtha-jo dIrghaloka (vanaspatikAya) ke zastra ( agnikAya ) ke duHkha ko jAnatA hai vahI saMyama ke kheda ko jAnatA hai aura jo saMyama ke kheda ko jAnatA hai vaha dIrghaloka ke zastra ke kheda ko jAnatA hai / sU0 1 // TIkArtha-jo bhavya puruSa dIrghaloka arthAt vanaspati ke zastra-agni ke duHkha ko jAnatA hai, vahI azastra arthAt saMyama ke kheda ko jAnatA hai / vanaspatikAya kI virAdhanA agnikAyalaka, AtmAnI pramANe niSedha karavA yogya nathI; te batAvI ApyuM che. have batAve che ke-agnikAyanA jIvonI hiMsAthI nivRtta thavAvALA puruSaja bhuni DAya cha:-'je dIha0' tyAdi. mAtha-2 TIso (vanaspatiya)nA zakha (maniya) humane nae che, teja saMyamanA khedane jANe che, ane je saMyamanA khedane jANe che. teja dIrgha DonA zakhanA mehane ko cha. (sU. 2) TIkAtha-je bhavya puruSa dIdhaleka arthAta vanaspatinuM zastra agninA duHkhane jANe che, teja aphasa arthAt saMyamanA khedane jANe che. vanaspatikAyanI virAdhanA karavAnA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u.4 sU.1 anikAyakhedajJaH 551 gnisteSAM zastraM bhavati / tasya khedajJaH khedam-upamardanajanyaduHkhaM jAnAtIti khedajJaH, sa eva azastrasya-azastraM-saMyamaH, saMyamo hi na vyApAdako bhayado vA ksyaapiityshstrmucyte| tasya khedajJaH sNymbhnggmyjnitduHkhaanubhvkushlH| evaM saMyamAnuSThAnAdeva munitvaM labhyamiti bhAvaH / nanu-kathamidaM jJAyate dIrghalokazabdArthoM vanaspatiriti ? ucyatekAyasthitikAlena, parimANena, zarIrAvagAhanayA ca vanaspatikAyasya anyaikendriyApekSayA mahattvamamti / tathAhi-vanaspatikAyasya kAyasthitikAlo'nantaH, sa cAnantotsapiNyavasarpiNIrUpaH, tasminnasaMkhyeyAH pudgalaparAvartA bhavanti, te pudgalaparAvarttA AvalikAyA asaMkhyeye bhAge yAvantaH samayAstAvatpramANAH karane ke kAraNa agni, vanaspatikAya kA zastra hai / saMyama se kisI kI virAdhanA nahIM hotI, na vaha kisI ko bhayakArI hai, ata eva saMyama ko azastra kahate haiN| saMyama ke bhaMga hone ke bhaya se utpanna hone vAlA duHkha saMyama kA kheda kahalAtA hai / isa prakAra saMyama ke pAlana karane se hI munipana hotA hai| zaMkA-dIrghaloka zabda kA artha vanaspati kaise samajhA jAya ? samAdhAna--kAyasthiti ke samaya, parimANa aura zarIra kI avagAhanA se vanaspatikAya anya ekendriya jIvoM kI apekSA mahAn hai| vanaspatikAya kI kAyasthiti kA kAla ananta hai, aura vaha ananta bhI ananta utsarpigIrUpa-avasarpiNIrUpa hai| usameM asaMkhyAta pudgalaparAvartana hote haiM / ve pudgalaparAvartana AvalikA ke asaMkhyAta bhAga meM kAraNathI agni vanaspatikAyanuM zastra che. saMyamathI koInI paNa virAdhanA thatI nathI. te keIne bhayakArI nathI. e mATe saMyamane azastra kahe che. saMyamane bhaMga thavAnA bhayathI utpanna thavAvALuM duHkha te saMyamane kheda kahevAya che. A pramANe saMyamanuM pAlana karavAthIja munipaNuM hoya che. zaMkA-dIdheloka zabdano artha vanaspati kevI rIte samajI zakAya ? samAdhAna-kAyasthitinA samaya, parimANa ane zarIranI avagAhanAthI vanaspatikAya, anya ekendriya jInI apekSAe mahAna che. vanaspatikAyanI kAyasthitine kAla ananta che ane te ananta paNa ananta utsapiNI-avasaviNIrUpa che. temAM asaMkhyAta puddagalaparAvartana thAya che. te pudgalaparAvartana AvalikAnA asaMkhyAtamAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 AcArAgasUtre santi / etAvAn kAlo vanaspatikAla ityucyate / parimANatastu pratyutpannavanaspatikAyikAnAM nilepanA nAsti / zarIrAvagAhanayA ca sAtirekaM yojanasahasram / ato vanaspatikAyasya dIrghaloka iti vyapadezaH / (prajJApanA 18 pade) ___ nanu prasiddhamagnizabdaM vihAya kimarthamiha dIrghalokazastrazabdopAdAnam ? ucyate-vanaspatikAyadahanapravRtto'gnikAyo bahutaraprANinAM vinAzako bhavati, vanaspatikAye bahuvidhAH prANinaH kITa pipIlikA bhramaramadhumakSikAkapotAdayo nivasanti, tarukoTareSu pRthivIkAyAzca, avazyAyarUpA apakAyA api, mRdutara jitane samaya hote haiM utane haiM, itanA kAla vanaspatikAla kahalAtA hai / parimANa se pratyutpanna vanaspatikAyika jIvoM kI nirlepanA nahIM hai / inake zarIra kI avagAhanA kucha adhika eka hajAra yojana hai / isI kAraNa vanaspatikAya ko dIrghaloka kahate haiN| aba prazna ho sakatA hai ki-prasiddha 'agni' zabda ko choDa kara 'dIrghalokazakha' zabda kA prayoga karane kI kyA AvazyakatA thI ? ___ isakA uttara yaha hai ki-vanaspatikAya ko jalAne meM pravRtta agnikAya aura bhI bahuta se prANiyoM kA vinAza karatA hai / vanaspatikAya ke sahAre kIDe, ciuMTI, bhaure, madhamakkhI aura kabUtara Adi bahuta se prANI nivAsa karate haiN| vRkSoM kI khotaroM meM pRthvIkAya ke jIva bhI hote haiN| osarUpa apkAya bhI hotA hai, aura atyanta komala bhAgamAM jeTalA samaya thAya che. teTalA che eTale kALa te vanaspatikALa kahevAya che. parimANuthI pratyutpanna vanaspatikAyika jInI nilepanA nathI. tenA zarIranI avagAhanA madhi4 me 12 yAna che. 20 42thI vanaspati yane 'dIrghaloka ' 4 cha. Dave prazna ya za :-prasiddha agni zahane chIna 'dIrghalokazastra' zabdano prayoga karavAnI zuM AvazyakatA hatI? tene uttara e che ke-vanaspatikAyane bALavAmAM pravRtta (cAlu) agnikAya bIjA paNa prANIone vinAza kare che. vanaspatinA Azraye kIDA, saMkeDA, bhamarA, madhamAkhI ane kabUtara Adi ghaNAja prANIo nivAsa kare che. vRkSanA bakholamAM pRthvIkAyanA jIva paNa hoya che. jhAkaLarUpa aSkAya paNa hoya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u. 4 sU. 2 dIrghalokazabdArthaH 553 pallavAnusArI vAyurapi tatra saMbhAvyate, tadevaM vanaspatizastrIbhUya dahano bahutarajIvAnnAzayatIti sUcanAya bhagavatA dIrghalokazastrazabdaH parigRhIta iti / yadvA-dIrghalokaH pRthivIkAyAdiH, pRthivyabvAyuvanaspatikAyAnAM bhavasthitiyathAkramaM dvAviMzati,-sapta-tri-daza-varSasahasraparimANA, agnikAyasya tu trINyevAhorAtrANi / yathA bAdarAgnikAyAH paryAptakAH svalpAH santi, anye pRthivyAdayaH paryAptakAH bahavaH santi, ato dIrghalokaH pRthivyAdistasya zastram agnikaayH| agnirutpAdyamAnaH prajvAlyamAno vA pRthivyAdijIvasamUha paNihantIti tasya zastratvam / uktaJcapattoM (kopaloM) kA anusArI vAyu bhI vahA~ saMbhava hai / isa prakAra agni vanaspati kA zastra ho kara bahutere jIvoM kA vinAza karatA hai / yaha sUcita karane ke lie bhagavAn ne 'dIrghalokazastra' zabda kA agni ke lie prayoga kiyA hai| ___ athavA-'dIrghalokakA' artha pRthvIkAya Adi hai / pRthvIkAya, apkAya, vAyukAya aura vanaspatikAya kI bhavasthiti krama se bAIsa, sAta, tIna aura daza hajAra varSa kI hai, magara agnikAya kI tIna rAtri-dina hI hai| bAdara agnikAya ke paryApta jIva svalpa haiM magara pRthvI Adi ke paryApta jIva bahuta haiM / ataH 'dIrghaloka' zabda se pRthvIkAya Adi kA grahaNa karanA cAhie aura unakA zastra agnikAya samajhanA cAhie / agni utpanna hote hI aura jalate hI pRthvI Adi ke jIvoM ke samUha kA ghAta karatA hai, ataH vaha pRthvI Adi kA zastra hai / kahA bhI hai: ane atyaMta kamala pattA (kuMpaLo)nA anusArI vAyune paNa tyAM saMbhava che. A pramANe agni, vanaspatinuM zastra banI ghaNAMja chone vinAza kare che. A hakIkata suuy| bhATe mAvAne 'dIrghalokazastra' zanna mani mATe prayoga yo che. athavA-dIghalokane artha pRthvIkAya Adi che, pRthvIkAya, aSkAya, vAyukAya, ane vanaspatikAyanI bhavasthiti kamathI bAvIsa, sAta, traNa ane dasa hajAra varSanI che. paraMtu agnikAyanI traNa rAtri-divasa ja che. jemake-bAdara agnikAyanA paryApta lava 165 cha. 52ntu pRthvI mAhinA paryApta 1 ag4 che. me bhATe 'dIrghaloka' zabdathI pRthvIkAya AdinuM grahaNa karavuM joIe, ane tenuM zastra agnikAya samajavuM joIe. agni utpanna thatAMja ane baLavAnI kriyA thatAMja pRthvI AdinA jInA samUhane ghAta kare che. tethI te pRthvI AdinuM zastra che. kahyuM paNa che ke - pra. A.-70 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 554 AcArAsatre ___"bhUyANamesamAdhAo havvavAho na sNso"| (dazavai0 3 agA035) tasya khedajJaH khedayatIti khedaH agnervyApAraH, agnivyApAro hi pRthivyAdijIvAnAM dahanAtmakatayA duHkhamutpAdayatItyataH kheda-zabdena vyapadizyate, taM jAnAtIti khedjnyH| agnikAyasya vyApAraH sarvaprANipIDAkara iti vijJAtA yaH khalu bhavati, sa eva azastrasya saptadazavidhasaMyamasya khedajJA saMyamakSaraNajanyaduHkhAnubhAvakaH, astIti shessH| agnikAyavyApAreNa pRthivyAdijIvAnAM vinAzastena saMyamakSaraNaM, tatazca munitvavibhraMza iti sarvasvanAzakatayA'gnivyApAraH sAdhUnAM jJapariyA vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pariharaNIya iti bhAvaH / "yaha agni bhUtoM kA ghAtaka hai, isameM saMdeha nhaaN"| (dazavai. 3. a. gA. 35) usa agni ke vyApAra ko pRthvIkAya Adi kA kheda kahate haiM, kyoM ki dAhaka hone ke kAraNa vaha pRthvI Adi ko duHkha utpanna karatA hai / use jAnane vAlA 'khedajJa' kahalAtA hai| 'agnikAya kA vyApAra saba prANiyoM ko pIDA pahu~cAtA hai'-jo aisA jAnatA vahI puruSa azastra kA arthAt sattaraha prakAra ke saMyama ke kheda kA-saMyama ke bhaMga se hone vAle kheda kA jJAtA hotA hai / tAtparya yaha hai ki-agnikAya ke vyApAra se pRthvIkAya Adi ke jIvoM kA vinAza hotA hai, aura usase saMyamabhaMga hotA hai, aura saMyama ke bhaMga se munipana kA bhaMga hotA hai / isa prakAra agnivyApAra sarvasva kA nAzaka hone se vaha sAdhuoM ke lie jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se tyAgane yogya hai / " mani bhUtAna dhAta: cha, memA saheDa nathI." (za vai. 24. 3. // 35) A agninA vyApArane pRthvIkAyane kheda kahe che. kAraNa ke dAhaka rahevAnA kAraNe te pRthvI Adine duHkha utpanna kare che tene jANavAvALA "khedajJa' kahevAya che. agnikAyane vyApAra sarva prANIone pIDA poMcADe che." je A prakAre jANe che teja puruSa azastrane arthAt sattara prakAranA saMyamanA khedane-saMyamanA bhaMgathI thavAvALA khedane jJAtA-jANanAra hoya che. tAtparya e che ke agnikAyanA vyApArathI pRthvIkAya AdinA ane nAza thAya che. ane tethI saMyama bhaMga thAya che, ane saMyamanA bhaMgathI, muni paNuM bhaMga thAya che. A pramANe agnivyApAra sarvasvane nAzaka hevAthI sAdhuo mATe jJaparijJAthI jANIne pratyAkhyAna pariNAthI tyAgavA gya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 4 sU. 2 agnikAyakhedajJaH 555 uktamarthe dRDhIka viparyayeNa punaH kathayati - 'yo'zastrasya khedajJaH sa dIrghalokazastrasya khedajJaH' iti, vyAkhyA pUrvavat / // sU0 2 // // zastradvAram // nanu yena zastreNa vahniH khidyate, tat kena dRSTam ? api cAzastraM saMyamasvarUpamiti kena dRSTam ? iti jijJAsAyAmAha - ' vIrehiM '. ityAdi / mUlam - vIrehiM eya abhibhUya diDaM, saMjaehiM sayA jaehiM sayA appamatterhi || 3 || chAyA vIraiH etad abhibhUya dRSTam, saMyataiH sadA yataiH sadA apramattaiH // 03 // : isI bAta ko dRDha karane ke uddezya se punaH anyarUpa se kahate haiM ki jo azastra (saMyama) ke kheda ko jAnatA hai vaha dIrghalokazastra ke kheda ko jAnatA hai / isa kI vyAkhyA pahale ke samAna hI samajhanI cAhie | sU0 2 // zaMkA hotI hai ki - jisa dekhA hai aura saMyamarUpa azastra 'vIrehiM'. ityAdi / - zastradvAra zastra se agni ko kheda hotA hai vaha kisa ne kisa ne dekhA hai ? isake uttara kahate haiM: mUlArtha -- pariSaha upasarga Adi ko jItanevAle saMyata sadA yatanAvAn aura sadA apramatta rahane vAle vIra puruSoM ne yaha dekhA hai || sU0 3 // A vAtane dRDha karavAnA uddezathI pharI khIjA rUpathI kahe che ke je azasra (sayama)nA khedane jANe che te dIleAkazastranA pedane jANe che. tenI vyAkhyA prathama DelI che te pramANe samannvI leho. (sU. 2 ) zastradvAra zaMkA thAya che ke je zastrathI agnine kheda thAya che te kANe joyu che ? ane saMyabharUpa yazastra Alele che ? tenA uttaramA 4 che:- 'vIrehiM'. tyAhi. zrI AcArAMga sUtra H 1 bhUsArtha - parISaddha-upasarga sAhine katavAvANA, saMyata-saMyabhI sahA ytnaavAn ane sadA apramatta rahevAvALA vIrapuruSAe te joyu che. (sU. 3)
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 AcArAgasUtre TIkAvIrairiti / dhanaghAtikarmarUparipugaNakSapaNAnantaraM labdhAtulakevalAlokalakSmyA virAjanta iti viiraaH| yathA-rAjAnazcaturaGgasainyasamAvRtaM svakIyamarivarga nihatya labdharAjyavijayalakSmyA virAjamAnA vIrA nigadyante / yadvA-vi-vizeSeNa Irayanti-rAgAdhantaraGgamahAsubhaTAn nivArayitumanantatapovIrya vyApArayantIti viiraaH| yadvA-vizeSeNa Irayanti-zivagatiM gamayanti bhavyajIvAniti viiraaH| yadvA-vizeSeNa Irayanti-jJAnAcArAdIn prati prerayanti bhavyajIvAniti vIrAH, tIrthaGkarA gaNadharAzca, tairvI raiH, etad-agnikAyasvarUpaM, yadvA-agnizastram azastraM ceti dvayaM dRSTa-jJAnadRSTaya vilokitam , arthatastIrthaGkaraiH, gaNadharaistu bhagavadvacanairiti vishessH| TIkArtha--ghAtiyAkarmarUpI zatruoM ke samUha ko nAza karane ke anantara anupama kevalajJAnarUpI lakSmI prApta hotI hai / usa lakSmI se jo virAjamAna haiM unheM vIra kahate haiN| jaise koI rAjA, caturaMga senA se yukta zatruoM ko harAkara prApta rAjya aura vijaya kI lakSmI se suzobhita ho kara 'vIra' kahalAte haiM / athavA rAga-dveSa Adi Antarika mahAyoddhAoM ko rokane ke lie ananta tapovIrya kA prayoga karane vAle 'vIra' kahalAte haiM / athavA bhavya jIvoM ko vizeSarUpa se mukti kI ora prerita karane vAle 'vIra' kahalAte haiM / athavA vizeSarUpa se jJAnAcAra Adi kI ora bhavya jIvoM ko prerita karane vAle 'vIra' kahalAte haiN| aise vIra tIrthaMkara gaNadhara Adi haiN| una vIroM ne agni ke svarUpa ko athavA agnizastra aura azastra ko jJAnadRSTi se dekhA hai / artha se tIrthaMkaroM ne aura una ke vacanoM ke anusAra gaNadharoM ne dekhA hai| TIkAtha-ghAti-karma rUpI zatruonA samUhane nAza karyAnA anantara anupama kevalajJAna rUpI lakSmI prApta thAya che. te lakSamIthI je virAjamAna che tene vIra kahe che. jema keI rAjA, caturaMga senAthI yukta (cAra prakAranI senA sahita) zatruone harAvIne prApta kareluM rAjya ane vijayarUpa lakSamIthI suzobhita banI "vIra' DevAya cha, athavA--dveSa mAhi sAntari4 mahAyoddhAsAne 24AvaNAne 'vIra' cha. athavA savya vAna vizeSa205thI bhujitanI ta25 prerita 42pApA 'vIra' kahevAya che. athavA vizeSarUpathI jJAnAcAra AdinI tarapha bhavya jIvene prerita 42vA 'vIra' upAya che. sevA pAra tIrtha 42 ane ghara mAhi cha, ta vIrAye agninA svarUpane athavA agnizastra ane azaane jJAnadaSTithI joyAM che. arthathI tIrthakaree jeyAM che. ane temanAM vacane anusAra gaNadharoe joyAM che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.4 sU. 3 vIrazabdArthaH kiM kRtvA tairetad dRSTa ?-mityAkAkSAyAmAha-'abhibhUya' iti / pariSahopasargAn , jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-mohanIya-'ntarAyAkhyaghAtikarmacatuSTayaM ca vijitya kevalaM sNpaapyetyrthH| kathambhUtaistai ?-rityAha-saMyataiH-sam= samyakaprakAreNa yatAH paramakaruNayA IryAsamityAdiyatanAvantastaiH, sklssddjiivnikaaypritraannpraaynnairityrthH| yatanA dvividhA-pramattayatanA, apramattayatanA ca / atha pramattasya kIdRzI yatanA ? ucyate-kaSAyAdinigrahiNa IryAdhupayogavattvaM pramattayatanA kathyate / apramattayatanA kaSAyarahitavacanasAdhyA bhavati / atra apramattagrahaNAdindriyAdipramAdavarjanaM gRhyate / yatanAgrahaNAd yAvajjIvayatanA gRhyate / ata eva unhoM ne kyA kara ke yaha dekhA hai ? isa zaMkA kA uttara hai-parISaha aura upasargo ko tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmaka cAra ghAtiyA karmoM ko jItakara kevala jJAna prApta kara ke unhoM ne dekhA hai / ve dekhane vAle kisa prakAra ke the ? isakA uttara yaha hai-samyak prakAra se, atyanta karuNApUrvaka IryAsamiti Adi kA pAlana karanevAle arthAt samasta SaTkAya kI rakSA meM tatpara the / yatanA do prakAra kI hai-pramatta kI yatanA aura apramatta kI yatanA / pramatta kI yatanA kaisI hotI hai ? isakA uttara yaha hai ki-kaSAya Adi kA nigraha karane vAlA puruSa IryA Adi meM jo upayoga rakhatA hai, vaha pramattayatanA hai| apramatta kI yatanA kaSAyarahita vacanoM se hotI hai| yahA~ apramatta zabda se indriya Adi pramAdoM kA tyAga lenA cAhie / yatanA zabda se yahA~ yAvajjIva yatanA kA grahaNa karanA caahie| ataH temaNe zuM karIne joyAM che? A zaMkAne uttara e che parISaha ane upasargone tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya ane antarAya nAmanA cAra ghAtiyA kane chatIne kevalajJAna prApta karIne temaNe joyAM che. te jovAvALA kevA prakAranA hatA? tene uttara-samyaphaprakAre, atyaMta karuNApUrvaka Isamiti AdinA pAlana karavAvALA, arthAt samasta SakAyanI rakSAmAM teo tatpara hatA. thatanA be prakAranI che-pramattanI yAtanA ane apramattanI yatanA pramattanI yatanA kevI hoya che teno uttara e che ke -kaSAya AdinA nigraha karavAvALA purUSa, I AdimAM je upaga rAkhe che te pramattanI yatanA che. apramattanI yatanA kaSAyarahita vacanethI thAya che. ahiM apramatta zabdathI indriya Adi pramAdane tyAga levuM joIe. yatanA zabdathI ahiM jIvamAtranI yAtanAnuM grahaNa karavuM joIe. e mATe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 AcArAGgasUtre sada-sarvadA yataiH caraNakaraNaviSaye niraticAratayA yatnavadbhiH, tathA-sadA= sarvakAle apramattaiH viSayakaSAyAdivarjitaiH / evambhUtairvI rairagnikAyasvarUpaM tadIyazastramazastraM ca dRSTamiya'thaH / nanu kiM nAmAgnizastram ? ucyate-agnyupamardakaM zastram / tat kiMsvarUpa ?-miticet, avadhehi-agnizastraM tAvad dvidhA-dravya-bhAvabhedAt / tatra dravyazastraM trividham svakAyaparakAyobhayakAyabhedAt / svakAyazastraM-agnikAyasyAgnikAya eva, yathA-tRNAgniH, parNAgneH zastram / parakAyazastraM-dhUlirApazca, ArdrazcavanaspatiH. trasAH pANinazca / ubhayakAyazastraM tuSakarISAdimizro'gniranyasyAgneH, sarvadA caraNasattarI aura karaNasattarI meM aticArarahita yatanA karane vAle tathA sadaiva viSayakaSAya Adi pramAda se rahita vIra puruSoMne agnikAya ke svarUpa ko tathA usake zastra aura azastra ko dekhA hai| zaGkA-agnizastra kyA hai ? samAdhAna-agni kI virAdhanA karane vAlA zastra agnizastra kahalAtA hai| usakA svarUpa kyA hai ? so isa prakAra samajho-dravya aura bhAva ke bheda se agni zasra do prakAra kA hai / inameM se dravyazastra ke tIna bheda haiM-svakAya-zastra, parakAya-zastra aura ubhayakAya-zastra / agnikAya kA svakAyazastra agni hI hai, jaise tinake ko agni, pattoM kI agni kA zastra hai| dhUli aura pAnI Adi agnikAya kA parakAyazastra hai| gIlI vanaspati bhI parakAyazastra hai aura trasa pANI bhI / tuSa (chilakA ) aura karISa sarvadA caraNa sIterI ane karaNasIterImAM aticArarahita yatanA karavAvALA tathA haMmezAM viSaya-kaSAya Adi pramAdathI rahita vIra puruSoe agnikAyanA svarUpane tathA tenA zastra ane azastrane joyAM che. zakA-agni zastra e zuM che? samAdhAna-agninI virAdhanA karavAvALuM zastra te agnizastra kahevAya che. tenuM svarUpa kevuM che? te A pramANe samajo-dravya ane bhAvanA bhedathI agnizastra be prakAranAM che. temAMthI dravyazastranA traNa bheda che svakAyazastra parakAyazastra, ane ubhayakAyazastra. anikAyanuM svakAyazastra agni ja che. jema taNakhAnI agni, pAMdaDAMnI agninuM zastra che. dhuLa ane pANI Adi agnikAyanuM parakAyazastra che. lIlI vanaspati paNa parakAyazastra che. ane trasa prANI paNa parakAyazastra che. tuSa ane chANa AdithI maLelI agni zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 4 sU. 4 agnizastra nirUpaNam 559 taptodakAdikaM ca / bhAvazastraM tu - agni prati duSpraNihitamanovAkkAyarUpam / zeSANi pRthivIkAyavad bodhyAni // sU0 3 // yastu pramAdavazAdupabhogArthamagnikAyajIvAnupamardayati, tatphalamAha - 'je' ityAdi / mUlam - je patte guNaTThie se hu daMDetti pabuccai // 4 // chAyA yaH pramattaH guNArthikaH ( guNasthitaH ) sa khalu daNDa iti procyate / TIkA yo hi pramattaH = viSayakASAyAdipramAdavazagaH san guNArthikaH bhavatItyanvayaH / guNaH=agnikAyakRtopakAraH sa evArthaH = prayojanaM yasya sa guNArthI, eva guNArthikaH, randhana - pacana - prakAza - tApanAdiprayojanavAn bhavati / sa yadvA (chANe) Adi se milI agni tathA garma jala agni kA ubhayakAyazastra hai / na prati duSTa mana vacana aura kAyakA pravarttana bhAvazastra hai| zeSa dvAra pRthivIkAya ke samAna samajhane cAhie // sU0 3 // pramAda ke vaza hokara upabhoga ke nimitta agnikAya ke jIvoM kI virAdhanA karane vAle ko hone vAlA phala kahate haiM: - 'je' ityAdi / mUlArtha -- jo pramAdI puruSa agni ke guNoM kA arthI - rAMdhanA Adi meM sthita hai, vaha usake lie daNDa kahalAtA hai | sU0 4 // TIkArtha - - viSaya kaSAya Adi pramAdoM ke adhIna hokara puruSa guNArthI hotA hai / agnikAya dvArA hone vAlA upakAra yahAM guNa kahA gayA hai / isa guNa kA arthI guNArthika kahalAtA hai| rAMdhanA, pakAnA, ujAlA karanA Adi agni ke guNa haiM / jo tathA garama jala agninuM bhayakAyazastra che. agni pratinuM duSTa mana, vacana ane kAyAnuM pravartana te bhAvazastra che, bAkInA dvAra pRthvIkAyanI samAna kharAkhara-samajavA joie.(sU. 3) pramAdane vaza thaI upabhAganA nimitte agnikAyanA jIvAnI virAdhanA karavA vAjAne ne ija thAya che-bhaNe che. te ija uDe che. 'je' ityAdi. mUlA--je pramAdI puruSa agninA athI--rAMdhavuM vigeremAM sthita che te bhenA bhATe daMDa uDevAya che. ( sU. 4) TIkA--viSaya kaSAya Adi pramAdane AdhIna thaIne puruSa guNArthI thAya che. agnikAya dvArA thavAvALA upakAra tene ahiM guNu kahevAmAM AvyA che. A gunA arthI te guNArthika kahevAya che. rAMdhavu-pakAvavuM, ajavALuM karavuM Adi agninA guNa che.je zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 AcArAgasUtre 'guNasthitaH' iti cchAyA, tena guNeSu-agniguNeSu randhanapacanAdiSu, zabdAdiSu yA sthitaH AsaktaH, randhanAdyarthamagnimutpAdayati prajvAlayati yathAkathaJcidupamardayatItyarthaH / sa manovAkkAyasya duSpaNidhAnenAgnizastrasamArambhakaraNena cAgnyAdInAM prANinAM daNDaM prati kAraNabhUtatvAd daNDa iti pocyate, kAraNe kAryopacArAd, daNDavat prANinAM hiMsakatayA daNDa iti nindyanAmnA loke prasidhyatIti bhaavH|| sU04 // evaM vijJAyAgnizastrasamArambhAd vinivartitavyamityAha--'taM' ityAdi / taM pariNAya mehAvI iyANi No jamahaM puvvamakAsI pamAeNaM // sU0 5 // chAyAta parijJAya medhAvI idAnIM no yadahaM pUrvamakArSa pramAdena // mU0 5 // puruSa ina guNoM meM athavA zabda Adi indriyaviSayoM meM Asakta hai arthAt rAMdhane Adi ke lie agni utpanna karatA hai, jalAtA hai aura kisI bhI prakAra usakA hanana karatA hai, vaha puruSa apane mana, vacana, kAya ke dUSita vyApAra ke kAraNa tathA agnizastra kA samAraMbha karane ke kAraNa agni ke jIvoM ke daMDakA kAraNa hone se daNDa kahalAtA hai| kAraNa meM kArya kA upacAra karane se daMDa ke kAraNabhUta puruSa ko daMDa kahate haiN| loka meM usa puruSa kI 'daMDa' isa niMdanIya nAma se prasiddhi hotI hai // sU0 4 // aba batalAte haiM ki pUrvokta kathana jAnakara agnizastra ke samAraMbha se vacanA cAhie:'te' ityAdi / malArtha--agnikAya athavA agnikAya ke samAraMbha ko jAnakara buddhimAn puruSa nizcaya kare ki-pramAda ke vaza hokara maiMne pahale jo kiyA so aba nahIM karUMgA // sU0 5 // puruSa A guNamAM athavA zabda Adi IndriyaviSayamAM Asakta che. arthAta rAMdhavA Adine mATe agni utpanna kare che, bALe che, ane keI paNa prakAre tenuM hanana kare che, te puruSa potAnA mana, vacana ane kAyAnA dUSita vyApAranA kAraNe tathA agnizaane samAraMbha karavAne kAraNe agninA jIvane daMDanuM kAraNa hovAthI daMDa kahevAya che. kAraNamAM kAryane upacAra karavAthI daMDanA kAraNabhUta puruSane paNa daMDa kahe cha. ma ta puruSanI ' 20 niMdanIya nAmathI prasiddhi thAya che. (sU. 4) / - have batAve che ke-pUrvokata kathana jANIne agnizastranA samAraMbhathI bacavuM no -'taM' tyAhi. mUlAtha-agnikAya athavA agnikAyanA samAraMbhane jANa buddhimAna puruSa nizcaya kare ke-pramAdanA vaza thaIne meM pahelAM je karyuM che te have nahIM karuM. (sU. 5) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 4 su. 5 agnizastra samArambhavarjanam 561 TIkA medhAvI = grahaNadhAraNAdiguNavAn, yadvA-sAdhumaryAdArakSaNe sAvadhAnaH, yadvAheyopAdeyavivekanipuNaH tam = agnikArya, yadvA tam = agnizastrasamArambhaM daNDanAmaphalapradaM parijJAya = jJaparijJayA bandhakAraNatvena, pratyAkhyAnaparijJayA heyatvena paryAlocya, pratijAnIte - ahaM - mithyAtvAdimalinAntaHkaraNaH pramAdena viSayakaSAyAdipramAdavazataH yam = agnizastrasamArambhaM pUrvam = ajJAnAvasthAyAm akArSam kRtavAn, yattadornityasAkAGkSatvAt tam idAnIm - saMpati pravrajyAvasthAyAm no-naiva kariSya iti zeSaH // 05 // atha sarvathA'gnizastrasamArambhaparityAgino'nagArAna tathA'gnizastra - samArambhe pravRttAn dravyaliGginazca vivicya pratibodhayitumAha - 'lajjamANA'. ityAdi / TIkArtha-grahaNa aura dhAraNAdika guNoM se yukta, athavA sAdhuoM kI maryAdA kI rakSA karane meM sAvadhAna, athavA heya aura upAdeya ke viveka meM nipuNa puruSa agnikAya athavA agnikAya ke samAraMbha ko jAnakara arthAt jJaparijJA se use karmabaMdha kA kAraNa samajhakara aura pratyAkhyAnaparijJA se heya samajhakara isa prakAra pratijJA karate haiM - mithyAtva Adi vikAroM ke vaza hokara maiMne ajJAnadazA meM agnikAya kA samAraMbha kiyA thA / vaha samAraMbha aba dIkSAavasthA meM nahIM karU~gA / / sU0 5 / / agrizastra kA sarvathA tyAga karane vAle anagAroM tathA agnizastra ke khamAraMbha meM pravRtti karane vAle dravyaliGgI puruSoM ko alaga alaga kara ke samajhAte haiM-'lajjamANA' ityAdi / TIkA"--grahaNa ane dhAraNAdika guNeAthI yukta athavA sAdhuonI maryAdAnI rakSA karavAmAM sAvadhAna, athavA taiya ane upAdeyanA vivekamAM nipuNa puruSa agnikAya athavA agnikAyanA samAraMbhane jANIne arthAt jJarijJAthI tene kaMdhanuM kAraNa samajIne ane pratyAkhyAnaparijJAthI haiya--(tyAjya) samajIne A pramANe pratijJA kare che-meM ajJAna dazAmAM mithyAtva Adi vikArAne vaza thaIne agnikAyanA samAra'bha karyo hatA; sabhAraMla huve dvIkSA avasthAmAM nahIM 43, (sU. 4 ) agnizastrane sarvathA tyAga karavAvALA aNugArI tathA agnizasranA samAra'bhamAM pravRtti uravAvAjA dravyaviMgI puruSAne alaga-alaga irIne samannave che-'lajjamANA. 14tyAhi. pra. A.-71 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 AcArAgasUtre - lajjamANA puDho pAsa, aNagArA motti ege pavayamANA, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM agaNikammasamAraMbheNaM, agagisatthaM samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti // suu06|| chAyA lajjamAnAH pRthak pazya, anagArAH sma iti eke pravadamAnAH, yadima virUparUpaiH zastraiH agnikarmasamArambheNa, agnizastra samArabhamANA anyAn anekarUpAn prANino vihiMsanti // suu06|| TIkA lajjamAnA: agnikAyasamArambhe paramakaruNayA dravIbhUtahRdayatayA saMkucitAtmAnaH, agnizastrasamArambhaparityAgina ityarthaH, pRthak-vibhinnAH, kecit pratyakSajJAnino'vadhimanaHparyayakevalinaH, kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAno'nagArAH mUlArtha agnikAya ke AraMbha meM saMkoca karane vAloM ko alaga smjho| aura 'ima anagAra haiM' aisA kahane vAle nAnA prakAra ke zastroM dvArA agnikarma kA samAraMbha karane vAle dUsare (dravyaliGgI, aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate haiM // sU0 6 // TIkArtha-atyanta dayA ke kAraNa agnikAya ke samAraMbha meM hArdika saMkoca karane vAle, isI kAraNa agnizastra ke samAraMbha ke tyAgI alaga haiM, una meM koI avadhijJAnI haiM, koI manaHparyayajJAnI haiM, koI kevalajJAnI haiN| koI parokSajJAnI bhAvitAtmA mUlAtha-agnikAyanA AraMbhamAM saMkeca karavAvALAne alaga samaje, ane "ame aNagAra chIe e paNa kahevAvALA nAnA prakAranAM zastro dvArA agnikarmane samAraMbha karavAvALA bIjA (dravyaliMgI) aneka prakAranAM prANIonI hiMsA kare che. (sU. 6) TIkAtha--atyanta dayAnA kAraNe agnikAyanA samAraMbhamAM hArdike saMkeca karavAvALA, Aja kAraNathI agnizastranA samAraMbhanA tyAgI alaga che-jUdA che. emAM kaI avadhijJAnI che, keI mana:paryayajJAnI che, kaI kevalajJAnI che. koI parokSajJAnI bhAvitAtmA aNagAra che. te sarva sUkSama ane bAdara agnikAyane samAraMbha karavAmAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya01 u.45.6 agnikAyasamArambhakata nirUpaNam 563 santIti pazya / ime sUkSmavAdarAgnikAyasamArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogairagnikAyasamArambhaparityAgino vidyante tAnavalokayetyarthaH / eke punaranye tu 'vayamanagArAH smaH' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayamevAgnikAya jIvarakSaNaparA mahAvratadhAriNaH' iti pralapantodravyaliGginaH santi, tAn pRthaka =pRthagbhAvena pazya / ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajanti, iti darzayati-'yadimam ' ityAdi / yad-yasmAd virUparUpaiH vibhinnasvarUpaiH dravyabhAvabhedabhinnaiH zanaiH= agnikAyazastraiH, agnikarmasamArambheNa agneH karmasamArambhaH agnikarmasamArambhaH= anagAra haiN| ye saba sUkSma aura bAdara agnikAya kA samAraMbha karane meM bhIta-Darane vAle haiM, trasta haiM, udvigna haiM aura tIna karaNa tIna yoga se agnikAya ke samAraMbha ke tyAgI haiM, unheM dekho| ina se viparIta dUsare loga 'hama anagAra haiM, hamIM agnikAya kI rakSA meM tatpara haiM, mahAvratI haiN| isa prakAra abhimAna ke sAtha pralApa karate hue dravyaliGgI haiM, unheM alaga smjho| ___anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye loga sAdhuoM kA tanika bhI kartavya nahIM karate aura na gRhasthakArya kA tyAga karate haiN| ve loga taraha-taraha ke dravya aura bhAva rUpa agnikAya ke zastroM se agnikarma kA bhIta-bhayavAna che, trasta che, udvigna che. ane traNakaraNa, traNagathI agnikAyanA samAraMbhanA tyAgI che, tene juo. enAthI viparIta (upara kahyA tenAthI ulaTa vyavahAra karanArA) bIjA loka "ame aNagAra chIe, ame agnikAyanI rakSAmAM tatpara chIe, mahAvratI chIe." e pramANe abhimAnanI sAthe pralApa kare che te dravyaliMgI che, tene alaga samaje. aNugAra hovAnuM abhimAna karavAvALA A loka sAdhuonA jarApaNuM kartavyane karatA nathI ane gRhasthanAM kAryone tyAga karatA nathI. te leka tareha-tarehanA dravya ane bhAvarUpa agnikAyanA zAsethI asikamane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 AcArAGgasUtre agni nimittIkRtya jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhakarmabandhanibandhanasAvadyavyApArastena, imam= anikAyaM vihiMsanti / agnikAyahiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantIsyAha-' agnishstr'-mityaadi| agnizastram agnyupamardakaM zastram , tat pUrvoktaprakAraM dravyabhAvabhedabhinna samArabhamANA: agnikArya prati vyApArayantaH anyAn vasAMzca vihiMsanti / iha bahuvidhA dravyaliGgino vidyante, yathA-'vayaM paJcamahAvratadhAriNaH sarvArambhaparityAginaH SaDjIvanikAyarakSakA anagArAH smaH'iti vadanto daNDizAkyAdayaH santi / te cAtmAnamanagAraM pravadamAnA nAnagAraguNeSu lezato'pi pravartante / AraMbha kara ke arthAt agni ke nimitta se jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kA kAraNabhUta sAvadha vyApAra kara ke agnikAya kI hiMsA karate haiN| agnikAya kI hiMsA meM pravRtta puruSa SaTrakAyarUpa samasta jIvoM kI hiMsA karate haiM, yahI batalAte haiM-agni kA ghAta karane vAle-dravyazastra aura bhAvazastra kA agni ke viSaya meM prayoga karane vAle agnikAya ke atirikta anya pRthvIkAya Adi sthAvaroM kI tathA dvIndriya trasa jIvoM kI hiMsA karate haiN| saMsAra meM bahuta se dravyaliGgI haiM / ' hama paJcamahAvratadhArI, samasta AraMbha kA syAga karane vAle aura SaTkAya ke rakSaka anagAra haiM / isa prakAra kahane vAle daMDI zAkya Adi haiM / ve apane ko anagAra kahate hue bhI lezamAtra bhI anagAra ke guNoM meM pravRtti nahIM krte| AraMbha karIne arthAt agninA nimittathI jJAnAvaraNa Adi ATha karmonA kAraNabhUta sAvadha vyApAra karIne agnikAyanI hiMsA kare che. agnikAyanI hiMsAmAM pravRtta puruSa SaTakAyarUpa samasta jIvenI hiMsA kare che. eja batAve che-agnine ghAta karavAvALA-dravyazastra ane bhAvazaane agninA viSayamAM prayoga karavAvALA agnikAya sAthe bIjA pRthvIkAya Adi sthAvaranI tathA kIndriya Adi trasa jIvenI hiMsA kare che. saMsAramAM ghaNAja dravyaliMgI che. "ame paMcamahAvratadhArI samasta AraMbhane tyAga karavAvALA ane pakAyanA rakSaka aNagAra chIe." A prakAre kahevAvALA daMDI zAkya Adi che. te pitAne aNagAra kahetA thakA paNa lezamAtra aNagAranA guNemAM pravRtti karatA nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya01 u.4 mU.6 agnikAyasamArambhakatrtanirUpaNam 565 zAkyAdayaH pacana-pAcana-pratApana-prakAzAdyarthamagnikarmasamArambhaM kurvanti, kArayanti, kurvato'numodayanti ca, tena SaTakAyajIvavirAdhakA bhavanti / daNDino'pi-'vayaM paJcamahAvratadhAriNo jinavacanArAdhakA anagArAH smaH' ityAdi pravadamAnAH sAdhvAbhAsAH sAvadyamupadizantaH zAstraniSiddhamadhyagnikarmasamArambha kArayanti / ____ dRzyante hi-zAstravyAkhyAnAdau devakulAdau pratimApatizrayAdipratiSThAdau ca dhUpadIpahavanAdibhiragnikarmasamArambhaM kArayanto daNDinaH evaM kathayanti ca-snAnAdinA puSpadhUpaizca pAyasApUpalaDDUkAdibhirvividhai. vedyaizca pratimApUjA zAkya Adi pacana, pAcana, tApana tathA prakAza Adi ke lie agnikarma kA samAraMbha karate haiM, karAte haiM aura karate hue kA anumodana karate haiM, ataH ve SaTkAya ke virAdhaka haiN| daNDI kahate haiM- hama paMcamahAvratadhArI haiM, jinavacana ke ArAdhaka anagAra haiN'| ye sAdhvAbhAsa sAvadya kA upadeza dete haiM aura zAstraniSiddha agnikarma kA samAraMbha karavAte haiN| zAstra ke vyAkhyAna Adi meM, devakula Adi meM, pratimA pratizraya aura pratiSThA Adi meM dhUpa dIpa aura havana Adi dvArA agnikarma kA AraMbha karavAte hue daMDI dekhe jAte haiM / ve aisA kahate haiM- snAna karAkara puSpoM se, dhUpa se, khIra se, pUA se, tathA laDDU Adi se, tathA vividha prakAra ke naivedya se pratimA kI pUjA karanI zAkaya Adi vacana, pAcana, tAyana tathA prakAza Adi mATe agnikamane samAraMbha kare che, karAve che ane karanArane anumodana Ape che. tethI te pakAyanA virAya che. daMDI kahe che ke -"ame paMcamahAvratadhArI chIe, jinavacananA ArAdhaka aNagAra chIe." e sAdhvAbhAsa sAvadhane upadeza Ape che. ane zAstraniSiddha agnikarmane samAraMbha karAve che. zAstranA vyAkhyAna AdimAM, devakula AdimAM, pratimA pratizraya tathA pratiSThA AdimAM dhUpa, dIpa ane havana Adi dvArA agnine AraMbha karAvatA heya tevA daMDI jovAmAM Ave che. te ema kahe che ke snAna karAvIne, puSpothI, dhUpathI, khIrathI, mAlapUvA tathA lADu AdithI tathA vividha prakAranAM naivedyathI pratimAnI pUjA karavI joIe. jina zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 AcArAgasUtre kartavyetyAdi / puna:-jinasya vAmapArthe dhUpaH sthApanIyaH, dakSiNapAi~ ghRtapUrNaH prajvAlitaH pradIpaH sthApyaH, pAyasApUpaghRtapUralaDDUkAdi naivedyamapi purataH sthApanIyamityAdi / tacca vinAgnikarmasamArambhaM nopapadyate / oSadhyartha kAthAdi, zuNThipAkAdi, pAtumuSNodakaM, bhoktuM vividhAhAraM ca kArayantIti // sU0 6 // atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM jagAda-'tattha' ityaadi| mlamtattha khalu bhagavayA pariNNA pveiyaa| imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNa-pUyaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDighAyaheuM se sayamebe agaNisatthaM cAhie / jina bhagavAn ke bAI (DAbI) ora dhUpa rakhanA cAhie aura dAhinI (jimaNI) ora ghI se bharA jalatA dIpa rakhanA cAhie / sAmane khIra, mAlapuA, ghevara aura laDDU Adi naivedya rakhanA cAhie " / ye saba agnikarma kA samAraMbha kiye vinA nahIM ho sakate / ve loga oSadhi ke lie kAtha vagairaha, sauMTha kA pAka Adi, pIne ke lie garma jala aura khAne ke lie vividha prakAra ke AhAra banavAte haiM // sU0 6 // sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM:-'tatthakhalu' ityAdi / mUlArtha--isa viSaya meM bhagavAnne bodha diyA hai| isI jIvana ke lie, vandana, mAnanA aura pUjA ke lie, janma maraNa se mukta hone ke lie, tathA duHkhoM kA nivAraNa karane ke lie vaha svayaM agnizastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se agnizastrakA bhagavAnanI DAbI tarapha dhUpa rAkhavo joIe. ane jamaNI tarapha ghIne bharelo baLa dIpaka rAkhavuM joIe. sAme khIra, mAlapUvA, ghevara ane lADuM Adi naivedya rAkhavuM joIe. e sarva agnikarmanA samAraMbha karyA vinA thaI zakatAM nathI. te loka auSadhI mATe kavAtha vagere; suMThanA pAka Adi, pIvA mATe garama jala ane khAvA bhATa vidha-vidha 2 // 2 // 2 manAvarAve che. (sU. 6) sudhA svAmI bhU svAmIna 4 cha:-'tattha khalu'. tyAhi. mUlAtha-A viSayamAM bhagavAne badha Apyo che. A jIvana mATe vaMdana, mAnana, ane pUjAne mATe, janma-maraNathI mukta thavA mATe tathA duonuM nirAkaraNa karavA mATe te pite agnizasane AraMbha kare che, bIjA pAse agnizastrane AraMbha karAve che, ane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya01 u.407 agnizastramArambhakAraNanirUpaNam 567 samAraMbhai, aNNehiM vA agaNisatthaM samAraMbhAvei, aNNe vA agaNisatthaM samAraMbhamANe samaNujANai, taM se ahiyAe, taM se abohIe // sU0 7 // chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya parivandanamAnanapUjanAya jAtimaraNamocanAya duHkhapratighAtahetuM sa svayameva agnizastraM samArabhate, anyairvA agnizastraM samArambhayati, anyAn vA agnizastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tat tasyAhitAya, tat tasyAbodhaye // sU0 7 // TIkAtatra-agnikAyasamArambhe bhagavatA zrImahAvIreNa parijJA-samyagavabodhaH khalu praveditA prtibodhitaa| karmabandhasamucchedAthai jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratibodhitamiti bhAvaH / upabhogadvAramlokaH kasmai prayojanAyAgnikAyamupamardayatI ?-tyAha-'asya caiva jIvitasye' AraMbha karavAtA hai aura agnizastra kA AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai, so yaha usa ke ahita ke lie hai, yaha abodhi ke lie hai // sU0 7 // TIkArtha-agnikAya ke samAraMbha meM zrI mahAvIrane samyak upadeza diyA hai| Azaya yaha hai ki-karmabaMdha kA nAza karane ke lie jIva ko parijJAkA Azraya avazya lenA cAhie, aisA upadeza diyA hai| upabhogadvArakisa prayojana se loga agnikAya kI hiMsA karate haiM yaha batalAte haiM-isI agnizastrane AraMbha karavAvALA bIjAne anumodana kare che. te enA (pitAnA) malita bhATa che, te samAdhina mATe che. (sU. 7) TIkAtha-agnikAyanA samAraMbhamAM zrI mahAvIre samyapha upadeza Ape che. Azaya e che ke-karmabaMdhane nAza karavA mATe jIve pariNAne Azraya avazya le joIe. e upadeza Ape che. povaakayA prajanathI leka agnikAyanI hiMsA kare che. e batAve che A kSaNabhaMgura zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 AcArAGgamatre tyAdi / asyaiva kSaNabhaGgurasya jIvitasya-jIvanasya sukhArtha prakAzakaraNArtham , odanAdirandhanArtha, dhUmayAnAdigatisiddhayartha cetyrthH| tathA-parivandana-mAnanapUjanAya-parivandanaM prazaMsA tadartha, yathA-agniyantreNa 'AtizabAjI' itibhASApasiddhe kSaNanazvarasphuliGgadRSTayAdauM, mAnanaM janasatkAraH tadartha, yathA-bhUpAdIna prasAdayituM dIpamAlAdIpavRkSanirmANAdau / pUjana-vastraratnAdipuraskAralAbhastadarthaM, yathA-devapratimAdyartha dhUpadIpArAtrikakaraNAdauM / tathA-jAtimaraNamocanAya janmamaraNavandhamocanArtha, yathA-havanAdau, duHkhapratighAtahetum vAtarogApanayanArtha zItApanodanArtha jvaraviSUcikAdinivRttyatha ca dahanapratApanAdau, sanazvarajIvanasukhAdyarthI svayameva agnizastram agnyupamardakaM dravyabhAvazastraM samArabhate vyApArayati / kSaNabhaGgura jIvana ke sukha ke lie, prakAza karane ke lie, cAvala Adi pakAne ke lie, rela Adi calAne ke lie, tathA apanI prazaMsA ke lie, jaise-agniyantra se kSaNavinazvara cinagAriyA barasAne ke lie arthAt 'atizabAjI' ke lie' jana-satkAra ke lie jaiserAjA vagairaha ko prasanna karane ke uddezya dIpamAlikA jalAnA yA dIpakoM ke vRkSa kI racanA karanA, tathA vastra, ratna Adi puraskAra pAne ke lie, jaise-devapratimA Adi ke lie dhUpa-dIpa Adi karanA / tathA janma maraNa se mukta hone ke lie, jaise havana Adi meM, duHkhoM kA pratIkAra karane ke lie, jaise-vAtaroga haTAne ke lie, ThaMDa dUra karane ke lie tathA jvara evaM viSUcikA dUra karane ke lie DAMbha denA yA tapAnA Adi kArya karane meM / ina saba prayojanoM ke lie isa jIvana ke sukha kA arthI puruSa svayaM dravya jIvananA sukha mATe, prakAza karavA mATe, cokhA Adi rAMdhavA mATe, rela Adi calAvavA mATe tathA pitAnI prazaMsA mATe, jemake-agniyaMtrathI kSaNavinazvara cinagArIo varasAvavA mATe. arthAt "AtazabAjI mATe, janasatkAra mATe, jema-rAjA vagerene prasanna karavAnA uddezathI dIpamAlikA jagAvavI athavA dIpakanA vRkSanI racanA karavI, tathA vastra, ratna Adi puraskAra prApta karavA mATe jema-devapratimA Adi mATe dhUpadIpa Adi karavuM, tathA janma-maraNathI mukta thavA mATe jema-havana AdimAM, dukAne pratikAra karavA mATe jema-vAtaroga haThAvavA mATe, ThaMDI dUra karavA mATe tathA javaratAva ane kelerA para karavA mATe DAmavuM-Adi kArya karavAmAM, A sarva prajane mATe A jIvananA sukhanA arthI puruSa pite dravyabhAva rUpa anizastrane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya0 1 u. 4 sU. 7 agnikAyopabhogaH 569 anyairvA agnizastraM samArambhayati = udyojayati / anyAn vA agnizastra samArabhamANAn samanujAnAti = anumodayati / tat = agnikAyasamArambhaNaM tasya = agnikAyasamArambhaNaM kurvataH kArayituH, anumodayituzca, ahitAya bhavati, tathA tat, tasya abodhaye = samyaktvAlAbhAya bhavati // mu0 7 // 9 ye tu tIrthaGkarAdisamIpe'gnikAyajIvasvarUpaM parijJAtaM sa evaM vibhAvayatItyAha - ' se taM. ' ityAdi / mUlam se taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya soccA khalu bhagavao aNagArANaM vA aMtie, ihamegesiM NAyaM bhavai - esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae, iccatthaM gaDhie loe jamiNaM virUvarUvehiM satthe hiM bhAvarUpa agnizastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se AraMbha karavAtA hai aura AraMbha karane vAloM kI anumodanA karatA hai / vaha agnikAya kA AraMbha, karane, karAne aura anumodana karane vAle ke ahita aura samyaktva kI aprApti ke lie hotA hai | sU0 7 // jisa ne tIthaGkara Adi se agnikAya kA svarUpa samajha liyA hai vaha isa prakAra vicAra karatA hai: - ' se taM.' ityAdi / mUlArtha - - jo puruSa tIrthaGkara bhagavAn yA unake anagAroM se upadeza sunakara cAritra aGgIkAra kara ke vicaratA hai, vaha isa prakAra socatA hai-saMsAra meM kinhIM - kinhIM ko hI yaha jJAna hotA hai ki yaha graMtha hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai / AraMbha kare che. khIjA pAse AraMbha karAve che, ane Arabha karavAvALAne anumeAdana Ape che-A agnikAyanA AraMbha karanAra, karAvanAra ane karanArane anumeAdana ApanAranA ahita ane samyaktvanI aprApti mATe thAya che. (sa. 7) jeNe tIrthaMkara Adi pAsethI agnikAyanuM svarUpa samajI lIdhuM che, te A pramANe vicAra 1re che:- 'setaM' ityAdi. mUlA--je puruSa tIrthaMkara bhagavAna athavA te temanA aNugArA pAsethI upadeza sAMbhaLI cAritra aMgIkAra karIne vicare che-te A pramANe vicAre che keH-sa'sAramAM artha-adhane yA lAeguvAmAM hoya che hai - AA graMtha che, mA bhoDa che, mA bhAra- mRtyu che. pra. A.-72 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre agaNikammasamArambheNaM agaNisatthaM samArambhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsa // sU0 8 // 570 chAyA satat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA antike, ihaikeSAM jJAtaM bhavati - eSa khalu granthaH, eSa khalu mohaH, eSa khalu mAraH, eSa khalu narakaH ityarthaM gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH agnikarmasamArambheNa agnizastraM samArabhamANaH anyAn anekarUpAn prANAn vihinasti | 0 8 // TIkA yaH khalu bhagavataH = tIrthaGkarasya, anagArANAm = tadIyazramaNanirgranthAnAm vA antike zrutvA = upadezaM nizamya AdAnIyam upAdeyaM sarvasAvadyayogaviratirUpaM cAritraM samutthAya = aGgIkRtya viharati sa tat=agnikAyasamArambhaNaM, saMbudhyamAnaH = ahitAbodhijanakatvena vijJAtA bhavati / sa hi evaM vibhAvayati - iha = manuSyaloke, ekeSAM = zramaNanigranthopadezagRddha loka nAnA prakAra ke zastroM se agnikarma kA AraMbha karake agnizastra kA vyApAra karatA huvA anya bhI aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karatA hai | sU0 8 // TIkArtha -- jo puruSa bhagavAn tIrthaGkara athavA una ke anagAroM ke nikaTa upadeza sunakara sarvasAdyayoga ke tyAgarUpa cAritra ko svIkAra kara ke vicaratA hai, vaha agnikAya ke samAraMbha ko ahitakara aura abodhikara samajha letA hai / vaha isa prakAra socatA hai - isa manuSya loka meM, zramaNa nirgratho ke upadeza se A naraka che. gRddhaaAka nAnA prakAranA zasrAthI agnikanA samAra`bha karIne agni zastranA vyApAra karatA thakA aneka prakAranA prANIonI hiMsA kare che. (sa. 8) TIkA--je purUSa bhagavAna tIrthaM kara athavA temanA aNugAronI samIpa upadeza sAMbhaLIne sasAvadyayeAganA tyAgarUpa cAritranA svIkAra karIne vicare che. te agnikAyanA samAralane ahitakara ane amedhikara samajI le che. te A pramANe vicAre che ke:-A manuSya leAkamAM zramaNa nigranthAnA upadezathI zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 4 . 8 agnisamArambhadoSaH 571 saMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva, jJAta-viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatI ? -tyAkAGkSAyAmAha-'eSa khalu granthaH' ityAdi / eSaagnizastrasamArambhaH, khalu-nizcayena, grnthH-prthytebdhyte'nenetigrnthaa=assttvidhkrmbndhH| kAraNe kAryopacArAt kAraNabhUto'gnizastrasamArambha eva karmabandharUpo grantha ityucyate / evamagreDapi bodhyam / tathA-eSaH agnizastrasamArambhaH mohaH viparyAsaH ajJAnam / tathA-eSa eva maarH=bhrnnN-nigodaadimrnnruupH| tathAeSa narakAmnArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ityartha etadathai, karmabandha-moha-maraNa-narakarUpaM ghoraduHkhaphalaM prApyApi punaHpunaretadarthameva, lokA-ajJAnavazavartI jIvaH gRddhaH lipsurasti / yadvA-gRddhaH= jinheM samyagjJAna aura vairAgya utpanna ho gayA hai. una AtmArthI puruSoM ko ho vidita hotA hai| kyA vidita hotA ? so kahate haiM-'yaha graMtha haiM' ityAdi / yaha agnizastra kA samAraMbha nizcaya hI ATha prakAra kA karmabaMdha hai / kAraNa meM kArya kA upacAra karane se agnizastra ke samAraMbha ko hI karmabaMdha kahA hai, vAstava meM yaha samArambha karmabandha kA kAraNa hai / isI prakAra Age bhI samajanA caahie| tathA yaha agnisamAraMbha moha haiM-viparyAsa hai-ajJAna hai| tathA yaha samAraMbha mRtyurUpa hai-nigoda Adi maraNarUpa hai / aura yaha naraka hai-naraka kI daza prakAra kI yAtanAoM kA sthAna hai / karmabaMdha, moha, maraNa aura naraka rUpa ghora duHkhamaya phala prApta karake bhI ajJAno jene samyajJAna ane vairAgya utpanna thaI gaye che, te AtmAthI purUSane ja jANavAmAM heya che. zuM jANavAmAM hoya che? te kahe che-A graMtha che." Adi, A agnizastrane AraMbha nizcaya-nakkI ja ATha prakAranA karmabaMdha che. kAraNamAM kAryane upacAra karavAthI agnizastranA samAraMbhaneja karmabaMdha kahyo che. vAstavika rIte A samAraMbha karmabaMdhanuM kAraNa che. A pramANe AgaLa paNa samajI levuM joIe. tathA A samAraMbha moha che-viparyAsa-ajJAna che, tathA A samAraMbha mRtyu5 che- nida Adi maraNarUpa che. ane A naraka che-narakanI dasa prakAranI yAtanAonuM sthAna che. karmabaMdha, meha, maraNa ane naraka5 ghera duHkhamaya kula prApta karIne paNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 AcArAGgasUtre bhogAbhilASI lokaH=saMsArI jIvaH ityartham = etadarthameva = karmabandhamohamaraNanarakArthameva pravartate iti zeSaH / ayaM bhAvaH - bhogAbhilASI lokaH zarIrAdiparipoSaNArthaM parivandanamAnanapUjanArthaM jAtimaraNamocanArtha duHkhapratighAtArthaM cAgnizastrasamArambhaM karoti, tatphalaM khalu karmabandha-moha-maraNa - narakarUpameva labhate tasmAdagnizastrasamArambhasya tadeva phalaM bodhyamiti / 'lokaH punaH punaH karmabandhAdyarthameva pravartate ' iti yaduktaM, tat kathaM jJAyate ? iti jijJAsAyAmAha - ' yadimam ' ityAdi / yad yasmAd, virUparUpaiH= nAnAvidhaiH zastraiH = pUrvoktaprakAraiH agnikarma jIva vAra-bAra isI kI icchA karate haiM / athavA bhogoM kA abhilASI saMsArI jIva Isa karmabaMdha, moha maraNa aura naraka ke lie hI pravRtta hote haiM / tAtparya yaha hai - bhogoM kA abhilASI loka zarIra Adi kA poSaNa karane ke lie, vaMdanA, mAnanA aura pUjA ke lie janma-maraNa se mukta hone ke lie aura duHkha kA pratIkAra karane ke lie agnizastra kA samAraMbha karatA hai aura phalasvarUpa karmabaMdha, moha, maraNa aura naraka rUpa phala pAtA hai / ata eva agnizastra ke samAraMbha kA phala vahI baMdha Adi samajhanA cAhie / 'loka bAra - bAra karmabaMdha Adi ke lie hI pravRtti karatA hai' yaha jo kahA hai so kaise jJAta huA ? aisI jijJAsA hone para kahate haiM kyoM ki vaha nAnA prakAra ke pUrvoktazastroM se agni kI virAdhanA karane vAlA ajJAnI jIva vAravAra tenIja IcchA kare che. athavA bhAgAnA abhilASI sa`sArI jIva A kabaMdha, moha, maraNa ane naraka mATeja pravRtta thAya che. tAtparya e che--bhAgonA abhilASI mANase zarIra Adinu peSaNa karavA mATe vaMdanA, mAnanA ane pUjAne mATe, janmamaraNathI mukta thavA mATe ane duHkhanA pratikAra karavA mATe agnizasranA samArabha kare che ane lasvarUpa karma baMdha, moha, maraNu ane narakarUpa phUlane prApta kare che. eTalA mATe agnizasranA samAraMbhanuM phUla te madha Adi samajavAM joI e. lAka vAraM-vAra karmabaMdha vagere mATeja pravRtti kare che. evuM je kahyuM te kevI rIte jANavAmAM Avyu? A pramANe jIjJAsA thavAthI kahe che---- kemake te nAnA prakAranA pUrvakita rAzAthI agninI virAdhanA karavAvALA sAvadya zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 4 sU. 8 agnisamArambhadoSaH 573 samArambheNa agnyupamardanarUpasAvadhavyApAraNa, imam agnikArya vihinasti / tathA agnizastraM samArabhamANaH vyApArayan anyAn pRthivIkAyAdIna, anekarUpAntrasAn sthAvarAMzca, prANAnmANino, vihinasti-upamardayati // sU0 8 // agnizastraM samArabhamANA anekavidhAn jIvAn katha vihiMsanti ? tatmatibodhayituM zrIsudharmA svAmI prAha-' se bemi'. ityAdi / mUlam --- se bemi-saMti pANA puDhavInissiyA taNanissiyA pattanissiyA kaTThanissiyA gomayanissiyA kayavaranissiyA, saMti saMpAimA pANA Ahacca saMpayaMti, agaNiM ca khalu puTThA ege saMghAyamAvajjati, je tattha saMghAyamAvajaMti, sAvadha vyApAra kara ke agnikAya kI hiMsA karatA hai aura agnikAya kA AraMbha karatA huA anya pRthvIkAya Adi nAnA prakAra ke sthAvara evaM trasa prANiyoM kA ghAta karatA hai / sU0 8 // agnizastra kA AraMbha karane vAle aneka prakAra ke jIvoM kI virAdhanA kisa prakAra karate haiM / yaha samajhAne ke lie zrIsudharmA svAmI kahate haiM:-' se bemi.' ityaadi| mUlArtha--vahI maiM kahatA hU~-jIva pRthivI ke Azrita haiM, tRNa ke Azrita hai, patoM ke Azrita haiM, kASTha ke Azrita haiM gobara ke Azrita haiM, kacare ke Azrita haiM; saMpAtima jIva acAnaka Akara agni meM par3a jAte haiM, koI-koI agni ko chUkara sikuDa vyApAra karIne agnikAyanI hiMsA kare che. ane agnikAyane AraMbha karavA sAthe anya pRthvIkAya Adi nAnA prakAranA trasa che e pramANe sthAvara prANIone dhAta 4re cha. (sU. 8) agnizastrane AraMbha karavAvALA aneka prakAranA jInI virAdhanA kayA prakAra (vIzata) 42 che? te sama bhATe, zrI sudharmA svAmI cha:-"se bemi' tyAha mUlAtha-te huM kahuM chuM-jIva pRthvInA Azrita che. tRNane Azrita che. pattAM- pAMdaDAne Azrita che. lAkaDAne Azrita che. chANane Azrita che. kacarAne Azrita che. saMpatimAjIva acAnaka AvIne agnimAM paDI jAya che. je saMkocAI jAya che. te zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 AcArAGgasUtre te tattha pariyAvajjati je tattha pariyAvajjaMti te tattha udyAyaMti // sU0 9 // chAyA tadbravImi - santi prAgAH pRthivInizritAH tRNanizritAH patranizritAH kASThanizritAH gomayanizritAH kacavara nizritAH santi saMpAtimAH prANAH Ahatya saMpatanti, agni ca khalu spRSTA eke saMghAtamApadyante, ye tatra saMghAtamApadyante te tatra paryApadyante, ye tatra paryApadyante te tatrApadrAvanti // sU0 9 // TIkA tad = agnikAryAhiMsayA yathA bahuvidhAH prANinaH praNazyanti, tad bravImi= kathayAmi, pRthivInizritAH = pRthivIrUpaM kAyamAzritya vartamAnAH pRthivIkAyikA ityarthaH / ' pRthivInizritAH' ityupalakSaNam tena tadAzritAH kRmi - kunthu - pipIlikA - bhujaGgama- maNDUka-vRzcika - karkaTakAdayo gRhyante / tathA ca pRthivIkAyikAstadAzritAstrasAzvetyarthaH, vRkSalatAdayazca / tathA - tRNanizritAH = vanaspatikAyikAH, jAte hai; jo sikur3a jAte haiM ve mUrchita ho jAte haiM aura jo mUrchita ho jAte hai ve mara bhI jAte haiM // 09 // TIkArtha - agnikAya kI hiMsA se bahuta prakAra ke jIvoM kA ghAta hotA hai, so maiM kahatA hU~ - pRthivI ke sahAre rahane vAle jIva pRthivIkAyikoM ke atirikta aura bhI bahuta se haiM / jaise - kRmi, kuMthuvA, viuMTI, sApa, meMDhaka, bicchu, kaikaDA, Adi / ataH pRthivI Azrita kA artha yahAM pRthivIkAyika sthAvara tathA trasa jIva lenA cAhie / vRkSa aura bela Adi bhI isI meM sammilita haiN| tathA tRNa-Azrita vanaspatikAya ke mUcchita thaI jAya che, ane je mUrchita thAya che te marI paNa jAya che. (sU. 9) TIkA agnikAyanI hiMsAthI ghaNAja prakAranA jIvAnA ghAta thAya te huM kahuM -pRthvInA Azraye rahevAvALA jIva pRthvIkAyAnI sAthe bIjA paNa ghaNA che. jema kRmi DuMthavA, DIDIoo, sAtha, heDaGa, vIMchI DeuDA mAhi. ye araNuthI pRthviimaashritne| artha ahiM pRthvIkAyika sthAvara tathA trasa jIva levA joI e. vRkSa ane velA-vela Adi paNa temAM sammilita che. tathA tRNu-Azrita vanaspatikAyanA jIva ane tRNunA Azraye rahevA zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 4 sU. 9 agnisamArambhadoSaH 575 tRNamAzrityAvasthAyinaH mazakakITatRNajalaukAdayazca, tathA-patranizritA' vanaspatikAyikAH patramAzritya nivAsinaH pipIlikAbhedAH 'ghoDana' iti magadhadeze prasiddhAH, kITapataGganIlaguprabhRtayazca, tathA-kASThanizritAH kASThaM zaraNIkRtya sthitAH ghuNoddehikA-tadaNDAdayaH, atra kASThaM zuSkamindhanarUpaM sArdra ca gRhyte| tathA-gomayanizritAH =gaNDUpadabhUmisphoTAdayaH / tathA kacavaranizritAH-kacavaraH zuSkatRNapatrarajAsamudAyarUpaH, taM nizritAH samAzritAH kRmikunthukITAdayaH prANAH prANinaH santi / ___ tathA-saMpAtimAH utplutyotplutya patanazIlAH, prANAH ANinaH daMzamazakamakSikApataGgapakSipavanAdayaH santi / ete saMpAtimA Ahatya-agnizikhAkRSTAH svayamevopetya, agnau saMpatanti / jIva aura tRNa ke sahAre rahane vAle macchara kIDe aura ghAsa kI jaloka (jauMka) Adi tRNa-nizrita kahalAte haiM / patoM ke sahAre rahane vAle magadha deza meM prasiddha ghoDana tathA kITa, pataMga evaM nIlaMgu (laTa) Adi jIva haiN| dhuna, udaI aura unake aNDe Adi kATha ke sahAre rahane vAle jIva kASThanizrita kahalAte haiM / yahA~ 'kASTha' zabda se sUkhA IdhanarUpa kATha aura gIlA kATha, donoM samajhane cAhie / tathA gobara ke Azrita giMDIlA aura bhUmisphoTaka (bhUphoDa) Adi jIva haiN| isI kekAra kacare ke sahAre rahane vAle kRmi kuMthuvA tathA kIDA vagairaha, ye saba prANI haiN| uDa-uDa kara girane vAle DAMsa, macchara, makkhI pataMga, pakSI aura pavana Adi saMpAtima jIva kahalAte haiN| ye saMpAtima jIva Aga kI zikhA se svayaM AkArSita ho kara Aga meM gira jAte haiN| vALA macchara, kIDA ane ghAsanI jaLa Adi, tRNa Azrita kahevAya che. pattAM-pAMdaDAMnA Azraye rahevAvALA magadha dezamAM prasiddha ghaDana tathA kITa pataMga ane nIlagu laTa) Adi jIva che. ghuNa udheI ane tenAM IMDAM Adi-lAkaDAnA sahAre rahevAvALA jIva kAchanizrita kahevAya che. ahiM kASTa zabdathI sUkAM lAkaDAMrUpa kASTha ane lIlAM kASTha, A bane samajavA joIe, tathA chANamAM Azraya karIne rahelAM giDoLA ane bhUDA Adi jIva che. A pramANe kacarAnA Azraye rahevAvALA kRmi, kuMthuvA tathA kIDA vagere, A sarva prANI che. uDI-uDIne paDavAvALA DAMsa, macchara, mAkhI, pataMga, pakSI ane pavana Adi saMpAtima chava kahevAya che. e saMpatima jIva AganI-agninI zikhAthI pite AkarSita thaIne agnimAM paDI jAya che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 AcArAgasUtre agnikAyasamArambhe pRthivyAdisamAzritAnAM sthAvarANAM trasAnAM copamardanAdikaM yathA bhavati tad darzayitumAha-agni cetyAdi / . eke-kecit prANinaH, agnim samutpAditaM prajvAlitaM cAgnikArya spRSTAH sparzakartAraH, ApatvAt kartari ktaH / saMghAta=pakSAdidahanena gAtrasaMkocanam Apadhante, prApnuvantItyarthaH / tatra agnau patitvA ye jIvAH saMghAtamApadyante, te tatra paryApadhante tApAbhibhUtA mUrchA prApnuvantItyarthaH / ye tatra agnau paryApadyante, te tatra agnau, apadAvanti pANAn parityajanti / agnisamArambheNa kevalamagnikAyavirAdhanA na bhavati, apitu sarvadiksaMcAriNAM trasAnAM pRthivyAdInAM sthAvarANAmapi bahutarANAM hiMsA'vazyaM bhavatIti bhAvaH / ata poktaM bhagavatA agnikAya kA AraMbha karane se pRthivI Adi meM Azrita sthAvaroM aura trasa jIvoM kA virAdhana kisa prakAra hotA hai ? so kahate haiM / koI-koI prANI jalatI agni ko sparza karake sikuDa jAte haiM-una ke paMkha vagairaha jala jAte haiM / agni meM par3a kara jo jIva saMghAta ko prApta hote haiM ve garmI se mUJchita ho jAte haiN| agni meM girane vAle apane prANa bhI kho dete haiM / agni kA samAraMbha karane se kevala agnikAya kI hI virAdhanA nahIM hotI varan samI dizAoM meM saMcAra karane vAle trasa aura bahuta se sthAvara jIvoM kI bhI hiMsA avazya hotI hai| isI lie bhagavAn ne kahA hai: agnikAyano AraMbha karavAthI pRthvI AdimAM Azraya karIne rahelAM sthAvara ane trasa jIvenI virAdhanA je prakAre thAya che, te kahe che- kaI-kaI prANu baLatI agnine sparza karIne saMkecAI jAya che. tenI pa vagere baLI jAya che. agnimAM paDIne je jIva saMdhAtane prApta thAya che te garamIthI mUrSita thaI jAya che. agnimAM paDavAvALA jIva je mUchita thaI jAya che te pitAnA prANa paNa I nAkhe che. agnine samAraMbha karavAthI kevala agnikAyanI virAdhanA thatI nathI, paraMtu sarva dizAomAM saMcAra karavAvALA trasa ane ghaNAM ja sthAvara jInI paNa hiMsA avazya thAya che. e mATe bhagavAne kahyuM che- zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 sU. 9 agnisamArambhadoSaH "jAyateyaM na icchaMti, pAvagaM jalaittae / tikkhamannayaraM satthaM, sabamovi durAsayaM // 1 // pAINaM paDiNaM vAci, uDDhe aNudisAmavi / ahe dAhiNao vAvi, dahe uttaraovi ya // 2 // bhUyANamesamAdhAo, havyavAho na sNso| taM paIvapayAvahA, saMjao kiMci nArabhe // 3 // (dazavai0 a06) chAyA-jAtatejasaM necchanti, pAvakaM jvAlayitum / tIkSNamanyatarat zastraM, sarvato'pi durAsadam // 1 // prAcyA pratIcyA vApi, UrdhvamanudikSvapi / adho dakSiNato vApi, daheduttarato'pi ca // 2 // bhUtAnAmeSa AghAto, havyavAho na saMzayaH / taM pradIpapratAnArtha, saMyataH kiJcinnArabheta // 3 // " sAdhu agni ko jalAne kI icchA taka nahIM karate, kyoM ki vaha eka baDA hI tIkhA zastra hai, jo kisI bhI aura se dussaha hai-sabhI ora se jalAtA hai // 1 // yaha agnizastra pUrva se bhI aura pazcima se bhI Upara se bhI aura vidizAoM kI tarapha se bhI nIce se bhI aura dakSiNa se bhI tathA uttara se bhI jalAtA hai // 2 // agni jIvoM kA ghAtaka hai, isa meM koI saMzaya nahIM hai / sAdhu dIpaka jalAne tathA pratApane ke lie usa kA jarA bhI AraMbha nahIM karate // 3 // (dazavai. adhya. 6) phira bhI kahA hai sAdhu agnine saLagAvavAnI IcchA sudhI karatA nathI, kAraNa te eka mahAna tI 27 che. te 5y gii rasa che-yAreya ta23thI mANe che." // 2 // A agnizastra pUrvathI paNa ane pazcimathI paNa uparathI ane vidizAonI tathI para nIyathI mane kSiyI 54 mane uttarathI para mANe cha. // 2 // avina jIvene ghAtaka che, temAM kAMI paNa saMzaya nathI. sAdhu dIpaka saLagAvavA tathA tAyavAna mATe tenI 12 mArala 2 // nathI." // 3 // (zave. adhya. 6) pharI paNa kahe chepr. A.-73 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 578 AcAgaGgasUtre "do purisA sarisavayA annamannehiM saddhiM agaNikAya samAraMbhaMti, tattha NaM ege purise agaNikAyaM samujjAleti, ege vijjhaveti, tattha NaM ke purise mahAkammayarAe ? ke purise appakammayarAe ? goyamA ! je ujjAleti se mahAkammayarAe, je vijjhaveti se appakammayarAe " // chAyA-dvau puruSau sadRzavayasko anyAnyAbhyAM sArddham agnikArya samArabhete, tatra khalu ekaH puruSaH agnikAyaM samujjyAlayati, eko vidhyApayati, tatra khalu kaH puruSaH mahAkarmatarakaH ? kaH puruSaH alpakarmatarakaH ? / gautama ! yaH (agniM) ujjvAlayati sa mahAkarmatarakaH, ya (agni) vidhyApayati sa alpakarmatarakaH ( bhagavatI mUtra0) // sU0 9 // tadevamagnikAyahiMsayA bahutarajIvopamardanaM bhavatIti viditvA trikaraNatriyogaiH kRtakAritAnumoditaizvAnizastrasamArambho varjanIya ityAha-' ettha satthaM' ityaadi| "samAna umra vAle do puruSa paraspara agnikAya kA AraMbha karate haiM / eka puruSa agnikAya ko jalAtA hai aura eka bujhAtA hai| ina meM se kauna-sA puruSa mahAkarma bAMdhatA hai ? aura kauna alpakarma bAMdhatA hai ? / he gautama ! jo agni jalAtA hai vaha mahA karma bAMdhatA hai aura jo agni bujhAtA hai vaha alpa karma bAMdhatA hai" (bhagavatIsUtra.) // sU0 9 // isa prakAra agnikAya kI hiMsA hotI hai, yaha jAnakara tIna karaNa, tIna yoga se, tathA kRta, kArita aura anumodanA se agnizastra kA samAraMbha tyAga denA cAhie, yahI bAta kahate haiM-'ettha satthaM.' ityAdi / samAna umaravALA be purUSa paraspara agnikAyano AraMbha kare che. eka purUSa agnikAyane saLagAve che. bALe che ane eka bujhAve-elave che. te bemAMthI kayo purUSa mahA karma bAMdhe che. ane keNa apa karma bAMdhe che? he gautama ! je agni saLagAve che-baLe che te mahA karma bAMdhe che. ane je agni bujhAve che. te 2065 4 mAMdhe cha." (marAvatI sUtra.) (sU. 8) A pramANe agnikAyanI hiMsAthI ghaNA prakAranA chanI hiMsA thAya che. e jANa karIne traNa karaNa, traNa vegathI tathA karavuM, karAvavuM ane anumodanAthI anizasana sabhA tyasa naye, me pAta he the-'etya satthaM.' tyAdi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya.1 u.4 sU.10 agnikAyasamArambhaniSedhaH 579 ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavaMti / taM pariNAya mehAvI Neva sayaM agaNisatthaM samAraMbhejjA, neva'NNehiM agaNi-satthaM samAraMbhAvejjA agaNisatthaM samAraMbhamANe aNNe na samaNu jANijjA jassete agaNikammasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNNAyakamme-tti bemi // sU0 10 // // cauttho uddeso samatto // 1-4 // chAyAatra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhAH aparijJAtA bhavanti / atra zastraMsamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / tat parijJAya medhAvI naiva svayamagnizastraM samArabheta naivAnyairagnizastraM samArambhayet, agnizastraM samArabhamANAn anyAn na samanujAnIyAt / yasyaite agnikarmasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA-iti bravImi // sU0 10 // // caturtha uddezaH samAptaH // 1-4 // TIkA-- atra asmin agmikAye, zastraM dravyabhAvarUpaM prAguktaM samArabhamANasya= malArtha-agnizastra kA AraMbha karane vAlA ina AraMbho ko nahIM jAnatA / agnizastra kA AraMbha na karane vAlA ina AraMbho ko jAnatA hai| inheM jAnakara buddhimAn puruSa svayaM agnizastra kA AraMbha na kare, dUsaroM se agnizastra kA AraMbha na karAve aura agnizastra kA AraMbha karane vAloM kI anumodanA na kare / jo ina samAraMbho kA jJAtA hotA hai vahI muni parijJAtakarmA hai, aisA maiM (bhagavAn ke kathAnAnusAra) kahatA hU~ ||suu0 10 // TIkArtha--agnikAya meM dravya aura bhAvarUpa pUrvokta zastra kA vyApAra karane mUlAtha--agnizane AraMbha karavAvALA e Arane jANatA nathI. agnizastrane AraMbha nahi karavAvALA e AraMbhene jANe che. tene jANune buddhimAna purUSa svayaM agnizastrane AraMbha na kare, bIjA pAse agnizastrane AraMbha karAve nahi. ane agnizastrane AraMbha karavAvALAne anumodana Ape nahi. je A samAranA jJAtA-jANakAra hoya che te muni parijJAtaka che. e pramANe huM bhagavAnanA kyatAnusA2) 4 chu. (sU. 10) TIkAtha--agnikAyamAM dravya ane bhAvarUpa pUrvokta zastrane vyApAra (upayoga) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre vyApArayataH, ityete pacanapAcanAdayaH ArambhAH sAvadhavyApArAH, aparijJAtA:= aSTavidhakarmabandhakAraNatvenAvijJAtA bhavanti, agnikAye zastraM prayujAnasya parijJAyA abhAvAditi bhAvaH / __ atra-asmin apkAye zastram-pUrvoktasvarUpam, asamArabhamANasya apayujAnasya, ityete pacanapAcanAdayaH, ArambhA sAvadhavyApArAH, parijJAtAH jJaparijJayA parijJAtAH bhavanti, pratyAkhyAnaparijJayA parityaktA bhvntiityrthH|| ___jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA samudbhavati tathA darzayati-tat parijJAye'-tyAdi / tat-agmikAyArambhaNaM, parijJAya= karmabandhAya bhavatI'tyevamavabudhya, medhAvI heyopAdeyavivekakuzalaH, sAdhumaryAdAvadhAnazIla iti yAvat, naiva svayamanizastraM samArabheta, naivAnyairagnizastraM samArambhayet, agnizastraM vAle ko arthAt pacana-pAcana Adi pApamaya kArya karane vAloM ko yaha jJAna nahIM hotA kiyaha kArya ATha prakAra ke karmoM ke baMdha kA kAraNa hai, kyoM ki agnikAya ke zastra kA prayoga karane vAle meM parijJA kA abhAva hotA hai / agnikAya meM pUrvokta zastra kA vyApAra na karane vAle ko sAvadha vyApAroM kA jJAna hotA hai / vaha jJaparijJA se unheM jAnatA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se unakA tyAga kara detA hai| jJaparijJA ke bAda pratyAkhyAnaparijJA kisa prakAra utpanna hotI hai ? so kahate haiMagnikAya kA AraMbha karmabaMdha kA kAraNa hai, yaha jAnakara heya-upAdeya ke viveka meM pravINa sAdhumaryAdA kA dhyAna rakhane vAlA svayaM agnizastra kA AraMbha nahIM karatA, dUsaroM se karavAvALAne arthAta-vacana-pAcana Adi pApamaya kArya-karavAvALAne e jJAna hotuM nathI ke A kArya ATha prakAranAM karmonAM baMdhanuM kAraNa che. kAraNa ke agnikAyanAM zAne prayoga karavAvALAomAM parijJAne abhAva hoya che. agnikAyamAM pUrvokta zastrane vyApAra-upaga nahi karavAvALAne sAvadya vyApAranuM jJAna hoya che. te jJaparijJAthI tene jANe che, ane pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga karI Ape che. jJaparijJAnI pachI pratyAkhyAna parijJA kayA prakAre utpanna thAya che? te kahe che agnikAyane AraMbha karmabaMdhanuM kAraNa che. e pramANe jANIne heya-upAdeyanA vivekamAM pravINa-kuzaLa sAdhumaryAdAnuM dhyAna rAkhavAvALA pote agnizastrane AraMbha karatA nathI, bIjA pAse AraMbha karAvatA nathI, ane AraMbha karavAvALAne anumodana zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 mU. 10 agnikAyasamArambhaniSedhaH 581 samArabhamANAn anyAn na samanujAnIyAt nAnumodayet / zeSaM sugamam / yasyaite agnikarmasamArambhAH karmaNAM samArambhAH karmasamArambhAH, agneH karmasamArambhAH agnikarmasamArambhAH agni nimittIkRtya karmakAraNIbhUtAH upamardanavyApArA ityarthaH,parijJAtAH sarvathA jJAtAH, jJaparijJayA bandhakAraNatvena viditAH pratyAkhyAnaparijJayA ca parivarjitA bhavanti sa eva parijJAtakarmA-parijJAtAni-jJaparijJayA svarUpato vipAkatastadupAdAnatazcAvagatAni pratyAkhyAnaparijJayAca parityaktAni karmANi sAvadhavyApArAH yena-sa parijJAtakarmA-manovAkAyaiH sakalasAvadhakaraNakAraNAnumatinivRtto munirbhavatItyarthaH / 'iti bravImi' asya vyAkhyAnaM pUrvavad bodhyam / / // ityAcArAgasUtrasyA''cAracintAmaNiTIkAyAM prathamAdhyayane caturtho dezakaH saMpUrNaH // 1-4 // AraMbha nahIM karAtA aura AraMbha karane vAloM kI anumodanA nahIM karatA / zeSa bhAga sugama haiN| agni ke nimitta se hone vAle tathA karmabaMdha ke kAraNabhUta yaha saba pApamaya vyavahAra jisa ne karmabaMdha ke kAraNa jJaparijJA se samajha kara pratyAkhyAnaparijJA se tyAga diye haiM vahI parijJAtakarmA muni hai / jisane ina vyApAroM kA svarUpa, phala aura kAraNa jJaparijJA se jAna liyA hai tathA pratyAkhyAnaparijJA se tyAga kara diyA hai use parijJAtakarmA muni kahate haiM / aisA muni mana, vacana kAya se samasta sAvadha ke karane, karAne aura anumodana karane kA tyAgI hotA hai / 'iti bravImi' kI vyAkhyA pahale ke samAna samajha lenA cAhie ||suu0 10 // zrIAcArAgasUtrakI 'AcAracintAmaNi' TokAke hindI anuvAdameM prathama adhyayanakA cauthA uddeza sampUrNa // 1-4 // ApatA nathI. zeSa-AkIne bhAga sugama che. agninA nimittathI thavAvALA tathA karmabaMdhanA kAraNabhUta A sarva pApamaya vyavahArane jeNe karmabaMdhanA kAraNe jJaparijJAthI samajIne pratyAkhyAnaparijJAthI tyAga karI Ape che tene pariNAtakarmA muni kahe che. evA muni-mana, vacana, kAyAthI samasta sAdhane 42, 421j bhane manamohana 427 tenA tyA DAya cha ' iti pravImi 'nI vyAcyA prathamanA samAna sabha7 devI ne. (sU. 10) zrI AcArAMgasUtranI "AcAraciMtAmaNi' TIkAnA gujarAtI-anuvAdamAM prathama adhyayanano yo| deza: saMpUrNa. (1-4) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 AcArAgasUtre atha pazcamoddezakaHcaturthoddeze'gnikAyasvarUpaM munitvaprAptaye pratibodhitam / sAmprataM tadarthameva kramamAptavAsukAyapratibodhanAvasare vanaspatikAyajIvasvarUpaM pratibodhayitukAmaH paJcamodezakamupakramate-'taM No'. ityaadi| nanu kramaprAptavAyukAyapratibodhanaM kathaM na prakramyate ? ucyate-cAyukAyaH pratyakSatayA dRSTigocaro na bhavati, atastatra zraddhA jhaTiti nodetuM prabhavati, pRthivyAyekendriyajIvasvarUpaM pratibudhya tu sutarAM vAyukAyo vijJAsyate, ataH sa eva kramo gurubhirupAdeyo bhavati, yena jIvAditattvavijJAnAya ziSyAH paMcama uddezakacauthe uddeza meM raghutA prApta karane ke lie agnikAya kA svarUpa samajhAyA hai| isI ke lie krama ke anusAra vAyukAya kA svarUpa samajhAne ke prasaMga meM vanaspatikAya kA svarUpa batalAne ke lie pAcavA uddeza AraMbha karate haiM-'taM No.' ityAdi / prazna-krama ke anusAra vAyukAya kA svarUpa kyoM nahIM batalAyA gayA hai ? aura vAyukAya ko choDakara vanaspatikAya ke vivecana kA uddezya kyA hai ? uttara-bAta yaha hai ki vAyukAya netroM se pratyakSa dikhAI nahIM detA-sirpha sparzendriya se usa kI pratIti hotI hai / isa kAraNa usa ke viSaya meM jaldI zraddhA nahIM hotI / hA~, pRthvIkAya Adi ekendriya jIvoM kA svarUpa samajha lene para vAyukAya sahaja hI samajha meM A jAyagA / gurujana vahI krama kAma meM lAte haiM jisa se ziSya jIvAdi yama deza-- cothA uddezakamAM sAdhutA prApta karavAne mATe agnikAyanuM svarUpa samajAvyuM che. A mATeja krama anusAra vAyukAyanuM svarUpa samajAvavAnA prasaMge vanaspatikAyanuM sva05 matAvAna bhATe pAMyamA deza mA 42 cha-'taM No.' tyAhi. prazna-kama pramANe vAyukAyanuM svarUpa zA mATe batAvyuM nathI? ane vAyukAyane cheDIne vanaspatikAyanA vivecanamAM kaye uddezya che? uttara-vAta e che ke-vAyukAya netrathI pratyakSa jovAmAM AvatuM nathI. mAtra ndriyathI tenI pratIti thAya che. A kAraNathI tenA viSayamAM jaladI zraddhA thatI nathI. hA, pRthvIkAya Adi ekendriya jIvanuM svarUpa samajI lIdhA pachI vAyukAya saheje samajavAmAM AvI jaze. gurujana A kamane kAmamAM lAve che, je vaDe karI ziSya jIvAdi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 583 AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 upakramaH svayamevotsahante, tasmAd vAyukAyasvarUpamanabhidhAya vanaspatikAyaH prathamaM prastUyate'taM No.' ityAdi / ___ yadvA-anantaracaturthoddeze'gnikAyo dIrghalokazastrazabdenAdau pratibodhitaH / tatra dIrghalokazabdArthoM vanaspatirityAzayaM samadhigamyAgnikAyaprakaraNasamAptyanantaraM prathamaM vanaspatikAyasvarUpaM vijJAtukAmasya ziSyasya pratibodhanAya paJcamaM vanaspatikAyoddezaM kathayati-taM No.' ityAdi / ___ yathA vanaspatikAyopamardananivRttyA'nagAratvaM labhyate, taM prakAraM nirdizati'taM No.' ityaadi| tattvoM ke jJAna meM utsAhita ho / yahI kAraNa hai ki pahale vAyukAya kA svarUpa na kaha kara vanaspatikAya kA varNana kiyA jAtA hai-'taM No'. ityAdi / ___ athavA-cauthe uddeza meM agnikAya ko 'dIrghalokazastra' batalAyA hai / dIrghalokakA artha vanaspatikAya hai, yaha Azaya jAnakara agnikAya ke prakaraNa ke pazcAt hI ziSya ko vanaspatikAya kA svarUpa jAnane kI icchA honA svAbhAvika hai / jijJAsA ke anurUpa diyA huA upadeza hI adhika saphala hotA hai, ataH ziSya kI jijJAsA tRpta karane ke lira pA~caveM uddeza meM vanaspatikAya kA kathana kiyA jAtA hai-'taM No'. ityAdi / vanaspatikAya kI hiMsA se nivRtta hone para hI sAdhutA prApta hotI hai, vaha kisa prakAra prApta hotI hai ? so kahate haiM-'taM No.' ityaadi| tanA jJAnamAM utsAhita thAya. A kAraNathI prathama vAyukAyanA svarUpane nahi kahetAM vanaspatizAyarnu na 42pAmA mAvyu cha-' taM No.' tyAhi. athvaa-yaa| dezamA manAyane 'dIrghalokazastra' tarI mAvyu cha. dIrdhakane artha vanaspatikAya che; e Azayane samajIne agnikAyanA prakaraNanI pachI ja ziSyane vanaspatikAyanA svarUpane jANavAnI IcchA hoya-thavI te svAbhAvika che. jIjJAsAne anurUpa Apela upadezaja adhika sakala thAya che, e kAraNathI ziSyanI jIjJAsA tRpta 42pAne bhATe pAyamA dezamA vanaspatiyatuM viveyana 42pAmA mAve -'taMNo.' tyAhi. vanaspatikAyanI hiMsAthI nivRtta thayA pachI ja sAdhutA prApta thAya che, te kayA prAre prApta thAya che. te 4 cha-'taM No.' tyAhi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 AcArAgasUtre - - - taM No karissAmi samuTThAe mattA maimaM, abhayaM vidittA taM je No karae, esovarae etthovarae, esa aNagAretti pavuccai / / sU0 1 // chAyAtaM no kariSyAmi samutthAya matvA matimAn , abhayaM viditvA taM yo no kuryAt , eSa uparataH atroparataH, eSaH anagAra iti pocyate // sU0 1 // TIkA-- matimAna medhAvI zramaNanigranthAdidezanAzramaNasaMjAtaheyopAdeyavivekavAnityarthaH / matvA banaspatikAyasvarUpaM vijJAya vibhAvayati-ahaM samutthAya AtmakalyANArthamudyuktaH san pravrajyAM gRhItvA, taM vanaspatikAyasamArambhaM no kariSyAmIti / mUlArtha-medhAvI puruSa vicAra karatA hai-maiM AtmakalyANa ke lie udyata hokara vanaspatikAya kA AraMbha nahIM karUgA / jo puruSa saMyama ko jAnakara AraMbha nahIM karatA hai vahI AraMbha se uparata hai-vahI jina zAsana meM AraMbha se nivRtta kahalAtA hai / vahI anagAra kahalAtA hai / sU0 1 // TIkArtha-zramaNa nirgantha Adi kA upadeza sunane se jise heya aura upAdeya kA viveka utpanna ho gayA hai vaha vanaspatikAya kA svarUpa jAnakara isa prakAra vicAra karatA hai:-maiM AtmakalyANa ke lie udyata hokara-dIkSA lekara vanaspatikAya kA AraMbha samAraMbha nahIM kruuNgaa| mUlAI-medhAvI purUSa vicAra kare che-AtmakalyANa mATe taiyAra thaIne vanaspatikAyane AraMbha nahi karuM. je purUSa saMyamane jANIne AraMbha karatA nathI te AraMbhathI uparata che, teja jinazAsanamAM AraMbhathI nivRtta kahevAya che, teja mAra upAya che. // 1 // TIkAtha--zramaNa nigrantha Adine upadeza sAMbhaLavAthI jene heya ane upAdeyane viveka utpanna thaI gayA che. te vanaspatikAyanA svarUpane jANIne A pramANe vicAra kare che - huM AtmakalyANane mATe ughata-taiyAra thaIne-dIkSA laIne vanaspatikAyane AraMbha samAraMbha karIza nahi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatikAyayatanA 585 asyoddezasya vanaspatikAyaviSayakatayA'tra tacchabdena vanaspatikAyasamArambhaH parigRhyate / atra vanaspatikAyasvarUpavijJAnAnantaraM tatsamArambhavarjanapratijJAmadarzanena jJAnakriyAbhyAM mokSa iti pratibodhitam / yaH abhayaM-nAsti bhayaM yasmAt kasya cit mANinaH ityabhayaH sarvaprANiprANatrANalakSaNaH saMyamaH, taM-viditvA taM-vanaspatikAyasamArambhaM no kuryAt / eSaH uparataH vanaspatijIvaviSaye sarvathA samArambhAd vinivRttaH, atra-asmin jinazAsane uparataH procyate, itynvyH| tathA eSA=pUrvoktalakSaNa uparataH 'anagAraH' iti procyate / anagAraguNAnAM saMpUrNatayA tatra sattvAt , sa evAnagArazabdavAcyo'stIti bhAvaH / atha vanaspatikAyasya samyagjJAnArtha prAguktASTavidhadvArANi nirUpaNI yaha uddeza vanaspatikAyasaMbaMdhI hai ataH yahA~ 'tat' zabda se vanaspatikAya kA samAraMbha liyA jAtA hai / pahale vanaspatikAya kA jJAna hotA hai phira usake AraMbha kA tyAga kiyA jAtA hai, yaha batalAkara sUcanA kI gaI hai ki mokSa, jJAna aura kriyAdonoM se hotA hai| jisase kisIbhI prANI ko bhaya nahIM aisA, prANImAtra kI rakSArUpa saMyama abhaya kahalAtA hai / use jAnakara vanaspatikAya kA samAraMbha na kare / isa prakAra vanaspatikAya ke AraMbha se virata puruSa jinazAsana meM "uparata' kahalAtA hai aura vahI uparata puruSa anagAra hai, kyoM ki anagAra ke guNa pUrNarUpa se usImeM pAye jAte haiN| vanaspatikAya kA svarUpa samyak prakAra se jAnane ke lie pUrvokta ATha mA deza banaspatiyasamadhI cha. ye ||24thii mahiM 'tat' za-4thA vanaspati. kAya samAraMbha levAmAM Ave che. pahelAM vanaspatikAyanuM jJAna thAya che. pachI tenA AraMbhane tyAga karavAmAM Ave che. e batAvIne sUcanA karavAmAM AvI che ke-jJAna ane kriyA, A bannethI mekSa thAya che. jenAthI kaI paNa prANIne bhaya thAya nahi. e pramANe prANImAtranI rakSA , saMyama te abhaya kahevAya che. tene jANIne vanaspatikAyane samAraMbha kare nahi. A pramANe vanaspatinA AraMbhathI virata puruSa jinazAsanamAM "upara" kahevAya che. ane teja uparata puruSa anagAra che. kAraNa ke-aNagAranA guNa pUrNa rUpathI temAM ja jovAmAM Ave che. vanaspatikAyanuM svarUpa samyaphaprakAre jANavA mATe pUrvokata ATha dvArenuM nirUpaNa pra. A-74 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 AcArAGgasUtre yAni, tatra lakSaNa - prarUpaNA -zastro-pabhogadvArANi pradarzayAmo'sminnuddeze, zeSANi pRthivIkAya vadavagantavyAni / tu lakSaNadvAram - nanu kathamidaM vijJAyate - vanaspatikAya: sacitto'stIti ? ucyate yuktyAgamAbhyAM vanaspatikAyasya sacittatvaM nirNIyate / tathAhi vRkSalatAdayo jIvazarIrANi dRzyatvAt karacaraNAdisamudAyavat / tathA vRkSAdayaH kadAcit sacitA api jIvazarIsvAt, karacaraNAdisamudAyavadeva / dvAroM kA nirUpaNa karanA caahie| unameM se lakSaNa, prarUpaNA, parimANa, zastra aura upabhoga yahA~ batalAte haiM / zeSa dvAra pahale kahe pRthvIkAya ke samAna samajha lene cAhie / lakSaNadvAra zaGkA - vanaspatikA sacitta hai, yaha kaise jAnA jA sakatA hai ? samAdhAna -- yukti aura Agama se vanaspatikAya kI sacittatA kA nirNaya hotA hai / vaha isa prakAra - vRkSa aura latA zarIra haiM, kyoM ki ve dRzya haiN| jo dRzya hote haiM ve saba jIva ke zarIra hAtha-paira Adi / tathA-vRkSa Adi kabhI-kabhI sacitta bhI hote haiM, zarIra haiM, hote haiM ve sacitta hote haiM, jaise hAtha-paira Adi kA samUha / Adi jIva ke hote haiM, jaise kyoM ki ve jIva ke jo jIva ke zarIra tathA-vRkSa avyakta 12buM bleDo, tebhAMthI sakSaNu, prarUpaNA, paribhASa, zastra bhane upaloga dvAra ahiM matAve che. zeSa-bAkInA dvAra prathama pRthvIkAyamAM je kahyAM che tenA pramANe samajI levAM joie. lakSaNadvAra- zaMkA--vanaspatikAya sacitta che, e kevI rIte jANI zakAya che? samAdhAna--yukti ane AgamathI vanaspatikAyanI sacittatAne nirNaya thaI zake che. te A pramANe cheH-vRkSa ane latA Adi jIvanA zarIra che, kemake te dRzya che. je dRzya hoya che te sarva jIvanA zarIra heAya che. jevI rIte hAtha-paga Adi. tathA vRkSa Adi kAI kAI vakhata sacitta paNa hAya che, kAraNake te jIvanA zarIra che. je jIvanAM zarIra hAya che te sacitta hoya che. jema hAtha-paga AdinA samUha. tathA vRkSa avyakta upayAga zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatikAya sacittatA 587 tathA-vRkSAH avyaktopayogamukhAdimantaH, avyaktacetanAvattvAt, suptamUcchitapuruSavat / atra vanaspatInAM dRzyatvahetunA jIvazarIratvaM siddhayati, tatazca sacittatvam / aparaJca-vRkSAH sacetanAH, sarvatvagapaharaNe maraNAt, ajavat / vanaspatikAyasya sacetanatvamagre'pi sAdhayiSyate-' se bemi-imaMpi jAidhammaya eyapi jAidhammaya' itytr| yadvA--avyaktopayogAdIni kaSAyaparyantAni jIvalakSaNAni pRthivIupayoga (cetanA) aura sukha Adi se yukta haiM, kyoM ki una meM avyakta cetanA haiM, jo avyakta cetanAvAlA hotA hai vaha avyakta cetanAvAlA aura sukha Adi vAlA hotA hai, jaise supta yA mUrcchita puruSa / isa prakAra 'dRzyatva' hetu se siddha hotA hai ki-vanaspati, jIva kA zarIra hai aura jIva kA zarIra hone ke kAraNa sacitta bhI hai / isake atirikta aura bhI pramANa hai / jaise vRkSa cetanAvAn hai kyoM ki unakI sArI tvacA (chAla) haTAne para unakI mRtyu ho jAtI hai, sArI tvacA haTAne para jisa kI mRtyu ho jAtI hai vaha sacetana hI hotA hai, jaise bakarA / vanaspatikAya ko sacetanatA Age bhI-'se bemi-imaMpi jAidhammayaM eyapi jAidhammayaM' isa sUtra kI vyAkhyA karate hue siddha kI jaaygii| athavA-avyakta upayoga se lekara kaSAyaparyanta jIva ke jo lakSaNa pRthvI (cetanA) ane sukha AdithI yukta che, kemake temAM avyakata cetanA che. je atyakatA cetanAvALA hoya che te avyakata cetanAvALA ane sukha AdivALA heya che. jema sutelA athavA mUcchita purUSa. A prakAre "dazyatva hetuthI siddha thAya che ke-vanaspati jIvanuM zarIra che ane jIvanuM zarIra hovAnA kAraNe sacitta paNa che. enI sAthe bIjuM paNa pramANa che. jemake-vRkSa cetanAvAnuM che kemake tenI tamAma cAmaDI-chAla kADhI nAMkhavAthI tenuM mRtyu thaI jAya che; tamAma chAla kADhI nAMkhavAthI jenuM mRtyu thaI jAya che te cetana ra DAya che. 2vI rIte 5421. vanaspatizAyanI yetanatA mA 554-'se bemi-imaMpi jAidhammayaM eyaMpi jAidhammayaM' yA sUtranI vyAcyA 42tI mate siddha 42pAmA mAze. athavA-avyakata upayogathI laIne kaSAya sudhI jIvanA je lakSaNa pRthvIkAyanAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 AcArAgasUtre kAyoddeze prAgabhihitAni, teSAM jIvalakSaNAnAM vanaspatikAye'pi sadbhAvAd vanaspatiH sacitto'sti, manuSyavaditi nirNIyate / ___apica--vanaspatiH sacetanaH, bAlAdyavasthAsaMdarzanAt, anukUlapratikUlAhArAdinA puSTikAdidarzanAt, chedanabhedanAdinA mlAnatAdidarzanAca manuSya-zarIravat / yathA manuSyazarIramanukUlenAhArAdinA puSyati, tatpratikUlena tadabhAvena ca zuSyati, evaM vanaspatirapyanukUlajalavAtAdibhiH puSyati; pratikUlajalavAtAdibhizca zuSyati / yathA vA chedanAdinA manuSyazarIraM hastAdi mlAyati, tathA kAya ke uddeza meM pahale kahe gaye haiM ve saba vanaspatikAya meM bhI pAye jAte haiM / isa kAraNa vanaspati manuSya Adi ke samAna sacitta hai / tathA--vanaspati sacetana hai, kyoM ki usa meM bAlyAvasthA Adi dekhI jAtI haiM, anukUla AhAra se puSTi aura pratikUla AhAra se kRzatA Adi dikhAI detI hai, aura chedana-bhedana Adi karane se murajhAnA vagairaha dekhA jAtA hai, jaise manuSya kA zarIra / tAtparya yaha hai ki jaise manuSya kA zarIra anukUla AhAra Adi se puSTa hotA hai aura pratikUla AhAra se yA AhAra ke abhAva se sUkha jAtA hai, usI prakAra vanaspati bhI anukUla jala-vAyu Adi se puSTa hotI hai aura pratikUla jala-vAyu Adi se sUkha jAtI hai / athavA jaise chedana-bhedana karane se manuSya kA zarIra hAtha Adi murajhA uddezamAM pahelA kahyAM che, te sarva vanaspatikAyamAM paNa jovAmAM Ave che. A kAraNathI vanaspati manuSya AdinA samAna sacitta che. tathA-vanaspati sacetana che, kemake temAM bAlyAvasthA Adi avasthAe jovAmAM Ave che. anukUla AhArathI puSTi ane pratikUla AhArathI kRzatA-durbalatA Adi dekhAya che, ane chedana, bhedana Adi karavAthI murajhAI javuM-karamAI javuM susta ke khinna thavApaNuM vagere jovAmAM Ave che. jevI rIte manuSyanuM zarIra. tAtparya e che ke -jema manuSyanuM zarIra anukUla AhAra AdithI puSTa thAya che, ane pratikUla AhArathI athavA te AhAranA abhAvathI sukAI jAya che tevI rIte vanaspati paNa anukUla jala, vAyu AdithI puSTa thAya che, ane pratikUla jala vAyu AdithI sukAI jAya che. athavA jevI rIte chedana-bhedana karavAthI manuSya zarIranA hAtha-paga Adi karamAI jAya che. te pramANe pAMdaDA, phala, phUla, Adi vanaspati paNa chedana-bhedana zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 1 vanaspatisacittatA 589 pallavaphalakusumAdirUpo vanaspatirapi chedanAdinA mlAyati, tasmAd vanaspatiH sacetana iti siddham / yadvA-vanaspatirjIvaH, cetanAvacAt, manuSyavat , yathA manuSyasya zabdAdigrahaNazaktirUpA cetanA, tathaiva vanaspatau smuplbhyte| tathAhi-bakulAdayo gIta-surAgaNDUSa-kAminIcaraNatADanAdibhiH phalanti, zamIlajjAluprabhRtiSu ca svApAvabodhasaMkocAdayo dRzyante / zApAnugrahAbhyAmAntarau saMkocavikAzau samastavanaspatInAM bhavataH / uktazca jAtA hai usI prakAra pattA, phala, phUla, Adi vanaspati bhI chedana-bhedana Adi se murajhA jAtI hai, isase siddha hotA hai ki vanaspati sacetana hai| athavA-vanaspati jIva hai; kyoM ki cetanAvAlI hai, jaise manuSya / jaisemanuSya Adi meM zabda Adi ko grahaNa karane kI zaktirUpa cetanA hai usI prakAra vanaspati meM bhI zabda Adi ko grahaNa karane kI zaktirUpa cetanA pAI jAtI hai| bakula Adi ke vRkSa gota, madirA kA kullA, kAminI ke paira ke tADana Adi se phalate haiN| zamI tathA lajjAvatI Adi meM svApa, (sonA) avabodha (jAganA) aura saMkoca (sikuDanA) dekhA jAtA hai / zApa aura anugraha se saba vanaspati meM saMkoca aura vikAsa hotA hai| kahA bhI hai : AdithI karamAI jAya che sukAI jAya che, A kAraNathI siddha thAya che ke vanaspati sacetana che. athavA-vanaspati jIva che, kemake-cetanAvALI che, jema manuSya. jevI rIte manuSya AdimAM zabda Adine grahaNa karavAnI zaktirUpa cetanA che. te pramANe vanaspatimAM paNa zabda Adine grahaNa karavAnI zaktirUpa cetanA jovAmAM Ave che. bakula Adi vRkSa gIta, madirAnA gaMDUSa (kegalA), strInA pagathI thayeluM tADana AdithI phaLe che. zamI tathA lajajAvaMtI (rIsAmaNI) AdimAM suI javuM jAgavuM ane saMkecAI javuM vagere jovAmAM Ave che. zApa ane anugrahathI sarva vanaspatimAM saMkeca ane vikAsa thAya che. kahyuM che ke zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 AcArAgasUtre "strINAM sparzAt priyaGgurvikasati bakulaH zIdhugaNDUpasekAt, pAdAghAtAdazokastilakakuravako vIkSaNAliGganAbhyAm / mandAro narmavAkyAcaTumRduhasanAcampako vaktravAtAd , vallI gItAnnamerurvikasati ca puro nartanAt karNikAraH " // 1 // iti // Agamo'pi___ "vaNassaI cittamaMtamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA, annattha satthapariNaeNaM " iti / (dazavai0) pradarzitaM cAdhunikavaijJAnikaiH pratyakSatayA svakRtaprayogavizeSeNa vanaspatInAM sacittatvam, yathA-krodhAdimunnATayatAM teSAM gAlIpradAnAdibhatsanavAkyato "priyaMgu kA peDa striyoM ke sparza se vikasita hotA hai, bakula madirA ke kulle se khila uThatA hai / azoka vRkSa strI ke paira kA AghAta lagane se khila jAtA hai / tilaka vRkSa striyoM ke dekhane se, tathA kuravaka unake AliMgana se khila uThatA hai / mandAra vRkSa vinodamaya vAkya sunakara, campaka mRduha~sI se, vallI vaktra (mukha) vAyu se aura nameru gIta se vikasita hotA hai| kanera kA peMDa sAmane nAcane se khila jAtA hai " // 1 // ___ vanaspati kI sacetanatA Agama pramANa se bhI siddha hotI hai / daza vaikAlika sUtra meM kahA hai-zastrapariNata ko choDakara zeSa saba vanaspati sacitta kaho gaI hai, vaha aneka jIvavAlI hai aura una jIvoM kI sattA pRthak pRthak hai"| Adhunika vaijJAnikoMne apane prayogoM dvArA pratyakSa dikhalA diyA hai ki-vanaspati sacitta hai / krodha Adi karane se-gAlI dene yA bhartsanA karane se vRkSa, latA Adi priyaMgune choDa strIonA sparzathI vikasita thAya che, bakula madirAnA ke gaLA karavAthI khilI uThe che. azeka vRkSa strInA pagane AghAta lAgavAthI khilI uThe che. tilaka vRkSa strIone jevAthI tathA kuravaka strIonA AliMganathI khilI uThe che. mandAra vRkSa vinodamaya vAkaya sAMbhaLIne, campaka mRdu hAMsIthI, valI vakatra (mukha) vAyuthI ane name gItathI vikasita thAya che. kanerane choDa tenA sAme nAcavAthI khile che." nA vanaspatinI sacetanatA AgamapramANethI paNa siddha thAya che. dazavaikAlika sUtramAM kahyuM che-"zastrathI pariNata-(chedAelI)ne cheDIne bAkInI sarva vanaspati sacitta kahelI che, te aneka jIvavAnI che, ane te jIvonI sattA pRthaka pRthak che." Adhunika vaijJAnikoe pitAnA prayogo dvArA pratyakSa-batAvI ApyuM che ke vanaspati sacitta che. krodha Adi karavAthI, gALa devAthI athavA tiraskAra karavAthI vRkSa, latA Adi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 1 vanaspatisacittatA 591 vRkSalatAdayaH saMkocamApadyante, stutivAkyaizca pravardhante, vikasanti ceti vanaspatInAM sacetanatve nAsti keSAJcida vivAdaH / ye tu sUkSmA vanaspatikAyAste cakSuSA naiva dRzyante, atasteSAM sacittatvaM bhagavadvacanamAtrAvagamyamiti tatrApi zraddhA karaNIyaiva 1 prarUpaNAdvAram - vanaspatijIvA dvividhAH - sUkSmavAdarabhedAt / sUkSmAH sarvaloke kajjalakUpikAvat saMbhRtAH / bAdarAstu lokaikadeze santi / sUkSmAH paryAptAparyAptabhedAdvividhAH / bAdarA dvividhAH - pratyekazarIra - sAdhAraNazarIrabhedAt / ekamekaM jIvaM saMkoca ko prApta hote haiM aura prazaMsA karane se baDhate haiM aura phUlate haiM ataH vanaspati kI sacittatA meM aba kisI ko bhI vivAda nahIM hai / sUkSma vanaspatikAya ke jIva A~kha se nahIM dikhAI dete / bhagavAn ke vacanoM se hI jAne jA sakate haiM / una para zraddhA rakhanI cAhie / prarUpaNAdvAra vanaspatikAya ke jIva do prakAra ke haiM- sUkSma aura bAdara / sUkSma jIva samasta lokAkAza meM kAjala kI kuppI kI taraha bhare hue haiN| bAdara jIva loka ke eka-eka bhAga meM hote haiM / sUkSma jIvoM ke bhI do bheda haiM-paryApta aura aparyApta bAdara jIva pratyekazarIra aura sAdhAraNazarIra ke bheda se do prakAra ke haiM / saMkocane prApta thAya che ane prazaMsA karavAthI phUle che ane khile che e kAraNathI vanaspatinI sacittatAmAM have koIne paNa vivAda nathI. sUkSma vanaspatikAyanA jIva netrathI joI zakAtA nathI. te bhagavAnanA vacaneAthI ja jANI zakAya che. tenA para zraddhA rAkhavI joI e. prarUpaNAkAra vanaspatikAyanA jIva e prakAranA che. (1) sUkSma ane bAdara. sUkSma jIva samasta leAkAkAzamAM kAjalanI kuppInI pramANe bharelA che. khAdara jIva lekanA eka-eka bhAgamAM hAya che. sUkSma jIvAnA paNa e bheda che. (1) paryApta ane (2) aparyApta. khAdara jIva pratyekazarIra ane sAdhAraNazarIranA bhedathI e prakAranA che. eka-eka jIva sambandhI zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 AcArAGgasUtre prati gataM pratyekam , pratyekaM zarIraM yeSAM te pratyekazarIrAH / pratyekanAmakarmodayavazAdekaikasya jIvasya zarIramaudArikaM vaikriyaM vA pRthak pRthag bhavati / evambhUtA jIvAH pratyekazarIrA ucyante / nArakadevamanuSyAH, dvIndriyAdayaH, pRthivyAdayaH, vRkSagucchAdivanaspatayazca pratyekazarIriNaH santi / ime pratyekAH pratyekajIvA api kathyante / / pratyekazarIrA dvAdazavidhAH-vRkSa-guccha-gulma-latA-vallI-parvaga-tRNa-valayaritau-padhi-jalaruha-kuhaNabhedAt / tatra vRkSA dvividhAH-ekAsthikAH (ekabIjakAH) bahudhIjakAzca / tatraikAsthikA anekavidhA:-nimbAmrajambUkauzambAdayaH / bahubIjakA apyanekavidhAH eka-eka jIvasaMbaMdhI zarIra pratyekazarIra kahalAtA hai / pratyekanAmakarma ke udaya se eka-eka jIva ke zarIra audArika aura vaikriya alaga-alaga hotA hai| aise alaga-alaga zarIra vAle jIva pratyekazarIra kahalAte haiM-nAraka, deva, manuSya dvIndriya Adi, pRthvIkAya Adi tathA vRkSa, guccha Adi vanaspatijIva pratyeka zarIrI haiM / inheM pratyeka aura pratyekajIva bhI kahate haiN| pratyekazarIrI vanaspatikAya bAraha prakAra ke haiM-vRkSa, guccha gulma, latA, vallI, parvaga, tRNa, valaya, harita, auSadha, jalaruha aura kuhaNa / inameM vRkSa do prakAra ke haiM-ekAsthika arthAt eka bIja vAle aura bahubIjaka arthAt bahuta bIjoM vAle / eka bIja vAle nIma, Ama, jAmana aura kauzamba Adi aneka prakAra ke haiN| bahubIjaka bhI aneka prakAra ke haiM / jaise asthika, tinduka, zarIra pratyeka zarIra kahevAya che. pratyekanAmakarmanA udayathI eka-eka jIvana zarIra dArika ane kriya alaga-alaga hoya che. evA alaga-alaga zarIravALA jIva pratyeka zarIra kahevAya che. nAraka, deva, manuSya, dvIndriya Adi. pRthvIkAya Adi tathA vRkSa, guccha Adi vanaspatijIva pratyeka zarIra che. tene pratyeka ane pratyeka jIva paNa kahe che. pratyekazarIrI vanaspatikAya bAra prakAranA che-vRkSa, guracha, gulma, latA, vallI, 5, 49, 1saya, rita, moSadha, 29 bhane . emAM vRkSa be prakAranA che-ekAsthika arthAt eka bIjavALA, ane basthika arthAt ghaNAMja bIjavALAM. eka bIjavALA-lIMbaDo, AMbe, jAMbu ane kauzalba, Adi aneka prakAranA che. bahubIjaka eTale ghaNA bIjavALA paNa aneka prakAranA che. jemake - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 5 su. 1 vanaspatiprarUpaNA 593 asthika- tinduka - kapitthA mvADaka - mAtuliGga- bilvA - malaka - panasa - dADimAdayaH / ekAsthikAnAM bahuvIjakAnAM ca vRkSANAM mUlaikajIvamAzritya mUlakandaskandhatvaRzAkhApravAleSu pratyekamasaMkhyeyA jIvAH santi / eko mUlajIvastu mUlAdiphalaparyantaM sarvAvayavaM vyApya vRkSeSu tiSThati / - nanvekAsthikAnAM bahubIjakAnAM ca vRkSANAM mUlakanda skandhatvakuzAkhAdayaH pratyekamasaMkhyeyajIvAH santi, iti yaduktaM tat kathamupapadyate, mUlAdiphalaparyantA vRkSAH sarve'pyekazarIrAkArA evopalabhyante, yathA- devadattasya zarIramakhaNDamekarUpamupalabhyate tadvat, tasmAdekazarIrAtmakA eva vRkSAH, kathamamI pratyekazarIrA asaMkhyeyajIvA iti ? ucyate (teMdU ) kapittha (kavi), ambADaka, mAtuliMga, bilva, AmalA, panasa aura dADima Adi / ekAsthika aura bahubIjaka vRkSoM meM mUlake eka jIva ke sahAre mUla, kaMda, skaMdha, chAla, zAkhA, aura pravAla meM alaga-alaga asaMkhyAta jIva haiN| eka mUla jIva, mUla se lekara phala taka vRkSa ke sabhI avayavoM meM vyApta hokara rahatA hai / zaMkA -- eka bIjavAle aura bahuta bIja vAle vRkSoM ke mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA Adi pratyeka asaMkhyAta jIva vAle haiM, yaha kathana sahI kaise ho sakatA hai ? mUla se lekara phalaparyanta vRkSa sabhI eka zarIrAkAra hI upalabdha hote haiM, jaise ki devadatta kA zarIra akhaMDa ekarUpa hI dekhA jAtA hai / ataH vRkSa eka - eka zarIrarUpa hI haiM / una meM asaMkhyAta pratyeka kisa prakAra ho sakate haiM ? asthi, tinhuGa, upittha, gaMgAucha, bhAtusiMga (mile3), miTava, (jIsI), sAbhasA, punasa ane dADama Adi. ekAsthika ane mahubIjaka vRkSAmAM mULanA eka jIvanA AdhAre mUla, ka Mda, skaMdha chAla, zAkhA ane pravAlamAM alaga-alaga asaMkhyAta jIva che. eka bhUla jIva, mUlathI laIne kUla sudhI vRkSanA sarva avayavAmAM vyApta thaIne rahe che. zaa-meDamInavANA bhane mahumInavANA vRkSAnA bhUNa, 44, 24ndha, tvyaachAla, zAkhA Adi pratyeka asakhyAta jIvavALA che. A kathana sAcuM che ema kevI rIte kahI zakAya ? athavA e kathana sAcu kevI rIte hoI zake ? bhUlathI laIne kUla sudhI vRkSa sarva eka zarIrAkAraja upalabdha thAya che. jemake devadattanuM zarIra akhaMDa ekarUpaja jovAmAM Ave che. e mATe vRkSa eka eka zarIrarUpaja che. temAM asaMkhyAta pratyekazarIra kevI rIte hAI zake che? pra. A.-75 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 AcArAgasUtre mUlaskandhAdiSu teSAmasaMkhyeyAnAmapi jIvAnAM pratyekanAmakarmodayAt pRthaka pRthageva ekaikazarIrasadbhAvena pratyekazarIratvaM sidhyati / yadyapi vRkSANAM mUlAdiSu pratyekamasaMkhyeyA api jIvAH parasparaM vibhinnazarIrAH, tathApi prabalarAgadveSopacitatathArUpapratyekanAmakarmamAhAtmyAdeva parasparaM samAzliSTAH saMmizritA bhavanti / yathA zleSaNadravyeNa mizrIkRtya nirmitAyAM khasakhasaguTikAyAM pratyekabhAge svasvasattayA khasakhasavIjAni tiSThanti / yathA vA-guDamizritaistilaiH kRtAyAM tilapapeTikAyAM tilAH svasvarUpeNa vartante, tathaiva pratyekazarIrA asaMkhyeyajIvAH mUlakandAdiSu pratyekaM tiSThanti / sAdhAraNa samAdhAna-mUla aura skandha Adi meM una asaMkhyAta jIvoM ke, pratyekanAmakama ke udaya se alaga-alaga eka-eka zarIra haiM, ataH ve saba pratyekazarIrI siddha hote haiN| yadyapi vRkSoM ke mUla Adi meM asaMkhyAta jIva haiM aura una saba ke zarIra bhinna-bhinna haiM, phira bhI tIna rAga-dveSa ke kAraNa upArjita pratyekanAmakarma ke prabhAva se hI ve saba Apasa meM mile hue-se rahate haiN| jaise kisI cipakanI cIja meM milAkara banAI huI khasakhasa kI golI ke pratyeka bhAga meM khasakhasa ke bIja apanA alaga-alaga astitva banAye rakhate haiM, athavA jaise guDa mile tiloM kI banAI huI tilapapaDI meM tiloM ke dAne apane apane svarUpa meM vidyamAna rahate haiM, usI prakAra pratyekazarIrI asaMkhyAta jIva mUla, kanda Adi meM rahate haiM / sAdhAraNavanaspati se ina meM yaha bheda hai ki pratyekazarIrI samAdhAna-mUla ane skaMdha AdimAM te asaMkhyAta nA pratyekanAmakarmanA udayathI alaga-alaga eka-eka zarIra che, te paNa tIvra rAga-dveSane kAraNe upArjita-prApta karelA pratyekanAmakarmanA prabhAvathI ja te sarva ApasamAM-parasparamAM maLelA rahe che, jema keI cipakanI (cIkaNI coTI jAya tevI) cIjamAM meLavIne banAvelI khasakhasanI goLInA pratyeka bhAgamAM khasakhasanAM bIja pitAnuM alaga alaga astitva banAvI rAkhe che. athavA jema goLa meLavelI talanI talapApaDItalasAMkaLImAM talanA dANA pita-pitAnA svarUpamAM vidyamAna rahe che, te pramANe pratyeka zarIrI asaMkhyAta jIva mUla, kaMda AdimAM rahe che. sAdhAraNa vanaspatithI tenAmAM e bheda che ke pratyekazarIrI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TokA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatiprarUpaNA 595 vanaspatibhyastvetAvAn vizeSaH- pratyekazarIrAH parasparaM saMmizritA api bhinnA eva tiSThanti, sAdhAraNazarIrAstvanyonyAnuviddhA iti / / patreSu pratyekaM mUlajIvAdabhinna ekaiko jIvaH / uktaM hi prajJApanAyAmekAsthikabahuvIjakSaprarUpaNAvasare-" pattA patteyajIviyA" iti / tathA-tAlasaralanAlikeravRkSANAM skandhazcaikajIvaH / taduktam__ "NANAvihasaMThANA, rukkhANaM egajIviyA pattA / khaMdhovi egajIvo, tAla-sarala-nAlierINaM " // chAyA-nAnAvidha saMsthAnAni, vRkSaNAm ekajIvikAni patrANi / / ___skandho'pi ekajIvaH, tAlasarala nArikelAnAm // (prajJA0) jIva Apasa meM mile hue bhI bhinna-bhinna rahate haiM kintu sAdhAraNazarIravAle jIva Apasa meM anuviddha--eka rUpa hokara rahate haiN| tAtparya yaha hai ki pratyekazarIrI jIvoM kA zarIra alagaalaga hotA hai kintu ina sAdhAraNazarIrI jIvoM kA zarIra eka hI hotA hai| ___pattoM meM mUla jIva se bhinna eka-eka jIva alaga-alaga hote haiN| prajJApanA sUtra meM ekabIja aura bahubIja vRkSoM kI prarUpaNA karate hue kahA hai- 'pattA patteyajIviyA' arthAt patte pratyeka jIva vAle haiN| tathA tAla, sAla, nAlikera Adi vRkSoM kA skandha eka jIva hai / kahA hai "nAnA prakAra ke AkAra vAle vRkSoM ke patte pratyekajIva haiM aura tAla, sarala tathA nAriyala ke skandha ekajIva haiM" / jIva paraspara maLelA chatAM paNa bhinna-bhinna rahe che; paraMtu sAdhAraNa zarIravALA jIva parasparamAM anuviddha-ekarUpa thaIne rahe che. tAtparya e che ke-pratyekazarIrI jInAM zarIra alaga-alaga hoya che. kintu A sAdhAraNazarIrI jIvanuM zarIra ekaja hoya che. pattAM-pAMdaDAMmAM, mUla jIvathI bhinna eka-eka jIva alaga-alaga hoya che. prajJApanA sUtramAM ekabIja ane bahubIja vRkSanI prarUpaNa karatA thakA kahyuM che ke'pttaa patteyajIviyA' arthAt 5ttai pratye4 // che. tathA tAla, sarala, nALiera Adi vRkSanAM skaMdha eka jIva che. kahyuM che ke - "nAnA prakAranA AkAravALA vRkSanAM pattAM-pAMdaDAM pratyeka jIva che. ane tAla, sarala tathA nArielanA skaMdha ekajIva che." zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 AcArAGgasUtre puSpeSu anekajIvAH-saMkhyAtA asaMkhyAtA anantA vA santi / uktazca"pupphA aNegajIvA" iti / "pupphA jalayA thalayA, viTabaddhA ya nAlibaddhA ya / saMkhijjamasaMkhijjA, bodhavvA'NaMtajIvA y"|| chAyA-puSpANi jalajAni sthalajAni, vRntabaddhAni ca nAlibaddhAni ca / saMkhyeyAni (saMkhyeya jIvAni) asaMkhyeyAni (asaMkhyeya jIvAni) voddhavyAni ananta jIvAni ca // (prajJA0) yattu " puSpANi caikajIvAni mantavyAnI"-ti zIlAGkAcArya ra bhihitaM tat prAmAdikam , prajJApanAsUtravirodhAt / phaleSu mUlajIvamAzritya pratyekaM dvau dvau jIvau staH / doNi ya jIvA phale bhaNiyA" iti prajJApanAvacanAt / vRkSAH prarUpitAH, athagucchAdayaH procyante phUlo meM aneka saMkhyAta asaMkhyAta athavA ananta jIva hote haiN| kahA bhI hai-"puSphA aNegajIvA" phUla aneka jIva vAle hote haiN| "jala meM utpanna hone vAle, sthala meM utpanna hone vAle, vRntabaddha yA nAlibaddha phUla saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta jIva vAle samajhane caahie"| (prajJApanAsUtra) "phUla eka jIva vAle hote haiM" yaha zIlAGkAcArya kA kathana bhUlabharA hai, kyoM ki yaha prajJApanAsUtra se viruddha hai| phaloM meM mUla jIva kI apekSA pratyeka do-do jIva haiM / prajJApanA sUtra meM kahA hai" phala meM do jIva kahe gaye haiN|" yahA~ taka vRkSoM kA nirUpaNa kiyA / aba guccha Adi ke viSaya meM kahate haiM phUlomAM aneka saMkhyAta asaMkhyAta athavA ananta-jIva hoya che. kahyuM paNa cha-'pupphA aNegajIvA' " mane DAya che." jalamAM utpanna thavAvALAM, sthaLamAM utpanna thavAvALAM vRttabaddha athavA nAlibaddha phUla saMkhyAta asaMkhyAta athavA ananta jIvavALAM che, ema samajavuM naye." (prajJApanAsUtra). "phUla eka jIvavALAM hoya che." A zIlAMkAcAryanuM kathana bhUlabharyuM che, kemake te prajJApanA sUtrathI viruddha che. phalemAM mUla jIvanI apekSA pratyeka be-be jIva che. prajJApanA sUtramAM kahyuM che"sbhaa meM 01 4aa cha." ahiM sudhI vRkSonuM nirUpaNa karyuM, have guccha AdinA viSayamAM kahe che - zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatiprarUpaNA 597 gucchA anekavidhAH-ADhakI-vRntAkI-tulasI-pippalIprabhRtayaH / gulmAHhUsvaskandhabahukANDapatrapuSpaphalopetAH, te'nekavidhAH-serikA-navamAlikA-koraNTakabandhujIvakAdayaH / latA anekavidhAH-padmalatA-nAgalatA'zokalatAcampakalatAdayaH / yasya vanaspatestiryak tathAvidhAH zAkhAH prazAkhA vA na prasRtAH sA latocyate / / vallyo'nekavidhA:-puSpaphalI-kUSmANDI-kAliGgI-tumbI-trapuSI-kozAtakI -paTolAdayaH / parvagA anekavidhAH-ikSu-vaMza-nalavaMza-vetasaprabhRtayaH / tRNAnianekavidhAni-kuzadUrvAdIni / valayAni-tAla-tamAla-ketakI-kadalI-kandalyA guccha aneka prakAra ke haiN| jaise-arahara vRntAkI, tulasI, pippalI Adi / jinakA tanA choTA ho, kAMDa bahuta ho aura jo pattoM, phUloM aura phaloM se yukta hoM unheM gulma kahate haiN| ve bhI kaI prakAra ke haiN| yathA-serikA, navamAlikA, koraNTaka, bancujIvaka vagairaha / latAe~ bhI aneka prakAra kI haiM; jaise-pannalatA, nAgalatA, azokalatA, campakalatA Adi / jisa vanaspati kI tirachI athavA khAsa taraha kI zAkhAe~-prazAkhAe~ nahIM phailatI vaha latA kahalAtI haiN| vallI ke bhI aneka bheda haiM / jaise-puSpakalI, kUSmANDI, kAliMgI, tumbI, trapuSI, (kakaDI) kozAtakI tathA paTolAdi / parvaga bhI aneka prakAra ke haiN| jaise-ikSu, (selarI) vaMza, (baoNsa) nalavaMza, veta Adi / kuza aura dUba Adi tRNa aneka prakAra ke hote haiN| tAla, tamAla, ketakI, kadalI, kandalI Adi valaya zukcha bhane 42i . 2i -tuvera, vRrusI, tulasI, pi-ul, Paa. jenA thaDa nAnA hoya, kAMDa bahuja hoya ane je pattAM-phUla ane phaLothI yukta hoya tana zubha he che. te 5 dhana praa2|| che. ma-se2i4, navabhAti, 24, baMdhujIvaka vagere latAe paNa aneka prakAranI che. jevI rIte ke-padmalatA, nAgalatA, akalatA, campakalatA Adi. je vanaspatinI tirachI athavA khAsa tarahanI zAkhAo-prazAkhAo phelAtI nathI te latA kahevAya che. vallInA paNa aneka bheda che. jevI rIte puSpaphalI, kUSmAMDI, kAliMgI, tumbI, RSI, tudsii tathA paTosAhi. 5 / 55 mane prAranA 2. bha-ze21, qAMsa, nalavaMza ta Adi. kuza-dAbhaDo ane daba-dhare Adi tRNa aneka prakAranAM hoya che. tAsa, tamAsa, tI, 46lI-3, 4ndI sAhina saya upAya che. tadukhIya, (airat) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 AcArAgasUtre dIni / haritAni-tandulIyaka-vastula-mArjArapAdikA-pAlakyAdIni / oSadhyaHzAli-vrIhi-godhUma-yava-bajarI-mudga-mASAdayaH / jlruhaa:-utpl-pdm-kumudnlin-punnddriik-shtptr-shsrptr-kokndaa-rvind-pnk-pnkctttt-shaivaalaadyH| kuhaNAH bhuumisphottkaa''pkaay-srpcchtraadyH| uktAH pratyekazarIrA vanaspatayaH / atha sAdhAraNazarIrAH prarUpyante sAdhAraNanAmakarmodayAdanantAnAM jIvAnAM sAdhAraNamekaM zarIraM bhavati / tasmAt sAdhAraNamekaM zarIraM yeSAM te sAdhAraNazarIrAH / nanu kathamanantajIvAnAmekaM zarIraM saMbhavati, tathAhi-yaH khalu prathama kahalAte haiM / tandulIyaka, vastula, mArjArapAdikA, pAlaMkI Adi ko harita kahate haiN| zAli vrIhi (dhAna) o gehU~, jau, bAjarI, mUga, uDada Adi ke paudhe oSadhi kahalAte haiM / utpala, padma, kumuda, nalina, puNDarIka zatapatra, sahasrapatra, ko kanada, aravinda, panaka, panakacaTTa, zaivAla Adi ko jalaruha kahate haiM / bhUmisphoTaka, ApakAya aura sarpachatra Adi kuhaNa kahalAte haiN| yahA~ taka pratyekazarIra vanaspati kA vivecana huA / sAdhAraNazarIra kA prarUpaNa isa prakAra hai sAdhAraNanAmakarma ke udaya se ananta jIvoM kA eka sAdhAraNa hotA hai / jinakA zarIra sAdhAraNa arthAt eka ho, ve sAdhAraNazarIra kahalAte haiM / zaGkA-ananta jIvoM kA zarIra eka kaise ho sakatA ho ? kyoM ki pahale vastara (mathuvA) mAnasapAhI, pAlI (suvApAsa) sAhina harita 4 cha. TI. prAli (dhAnya) geDU-ghaDa, 41, maa042|, bhA, 26 mAhi bhASadhi upAya che. Gue, 5bha, bhu, nalina, 4, zatapatra, sahasapatra, na, sa2viha, pana, panakacaTTa. vAla Adine jalaruha kahe che. bhUmiphaeNTaka, ApakAya ane sarSachatra mAhi-74 upAya che. ahiM sudhI pratyeka vanaspatinuM vivecana thayuM, sAdhAraNa zarIranuM prapaNa A prakAre che sAdhAraNanAmakarmanA udayathI ananta jIvonuM eka sAdhAraNazarIra hoya che. jenuM zarIra sAdhAraNa arthAt eka heya te sAdhAraNazarIra kahevAya che. zaMkA ananta jInAM zarIra eka kevI rIte hoI zake che? kemake pahela vahelo zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 5 su. 1 vanaspatiprarUpaNA 599 jAtastena taccharIramutpAditaM sarvathA svAyattIkRtaM ca kathaM tatrAnyeSAM jIvAnAmavakAzaH, nahi devadattazarIre devadatta ivAnye'pi jIvAH sarvAvayaveSu sahaiva parasparAnupravezapUrvakaM prAdurbhavanti ? yadvA-yenaiva taccharIraM niSpAdya satyavakAze svetaraiH saha parasparAnupravezena svAdhInaM kRtaM sa eva yatra pradhAnaH syAt, tatazca tasyaiva paryAptAparyAptavyavasthA, prANApAnA diyogya pudgalopAdAnaM vA bhavet, natu zeSANAm ? atrocyate nAyaM prazno yuktipathamArohati zaGkAkarturjinazAsanaparijJAnAbhAvAt / pahala jo jIva utpanna huA usane vaha zarIra utpanna kiyA aura use pUrI taraha apanA liyA / phira usa zarIra meM dUsare jIvoM ko avakAza kisa prakAra mila sakatA hai ? devadatta ke zarIra meM devadatta kI taraha anya jIva bhI saba avayavoM meM, eka dUsare meM milakara utpanna kaise ho sakate hai ? athavA -- jisa - jIvane vaha zarIra utpanna karake, avakAza hone para apane se bhinna anya jIvoMke sAtha milakara grahaNa kiyA hai vahI jIva usa zarIra meM pradhAna hogA / aisI sthiti meM usI kI paryApta aura aparyApta kI vyavasthA hogI / vahI prANApAna Adi ke yogya pudgaloM ko grahaNa kregaa| zeSa jIvoM ke viSaya meM kisa prakAra yaha vyavasthA ho sakatI hai / samAdhAna- -yaha zaMkA ucita nahIM kahI jA sakatI, kyoM ki zaMkAkAra ko jinazAsana kA parijJAna nahIM hai / je jIva utpanna thayeA teNe te zarIra utpanna karyuM" ane teNe pUrI rIte peAtAnuM karI lIdhuM. pachI e zarIramAM bIjA jIvAne avakAza kevI rIte maLI zake che? devavruttanA zarIramAM devadattanI pramANe anya jIva paNa tamAma avayavAmAM eka bIjAne maLIne utpanna kevI rIte thaI zake che? athavA je jIve A zarIra utpanna karIne avakAza maLatAM peAtAnAthI bhinna anya jIvAnI sAthe maLIne grahaNa karyuM" che te jIva e zarIramAM pradhAna thaze. evI avasthAmAM sthitimAM enI paryApta ane aparyAptanI vyavasthA thaze. teja prANaapAna AdinA cAgya puddagalAne grahaNa karaze. zeSa--bAkInA jIvAnA viSayamAM e vyavasthA kevI rIte thaI zake che? samAdhAna--A zakA ceAgya nathI kemake zaMkA karanArane jina, zAsananuM pirajJAna nathI. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre ___ sAdhAraNanAmakarmaprabhAvAdanantA api jIvA ekasminneva kAle sahaivotpattideze tiSThanti, sahaiva paryApti nivartayanti, sahaiva prANApAnayogyapudgalAnupAdadate, sahaiva ca teSAmAhArAdipudgalagrahaNam, tasmAnna kAcidanupapattiriti / uktaJca bhagavatA" samayaM vakaMtANaM, samayaM tesiM shriirnivittii| samayaM ANaggahaNaM, samaya ussAnIsAsA // 16 // ekkassa u jaM gahaNaM, bahUNa sAhAraNANa te ceva / jaM bahuyANaM gahaNaM, samAsao taMpi egassa // 17 // chAyA-samakaM vyutkrAntAnAM, samakaM teSAM zarIranivRttiH / samakamAnagrahaNaM, samakamucchvAsaniHzvAsau // 16 // ekasya tu yad grahaNaM, bahUnAM sAdhAraNAnAM tadeva / yad bahukAnAM grahaNaM, samAsatastadapyekasya // 17 // sAdhAraNanAmakarma prabhAva se ananta jIva eka hI kAla meM sAtha hI utpatti deza meM utpanna hote haiM, sAtha hI paryAptiyA pUrNa karate haiM, sAtha hI prANApAna ke yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiM aura sAtha hI AhAra Adi ke yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiM / ata eva isa kathana meM tanika bhI ayukti nahIM hai / bhagavAn ne kahA hai ___"sAtha hI ve jIva utpattideza meM Ate haiM, sAtha hI unakA zarIra banatA hai, sAtha hI prANa grahaNa karate haiM, sAtha hI ucchAsa-niHzvAsa hote haiM (16) eka jIva jo grahaNa karatA hai vaha bahuta jIvoM ke lie samAna hotA hai aura bahuta jIva jo grahaNa karate haiM vaha eka jIva ke lie bhI hotA hai (17) sAdhAraNa nAmakarmanA prabhAvathI ananta jIva ekaja kAlamAM sAtheja utpattidezamAM utpanna thayA che. sAthe ja paryAptie pUrNa kare che. sAthe ja prANaapAnanA yogya-pugalene grahaNa kare che, ane sAtheja AhAra AdinA gya pudgalene grahaNa kare che. e mATe A kathanamAM jarApaNa asvAbhAvikatA athavA ayuktatA nathI. bhagavAne kahyuM che ke - "te jIva eka sAtheja utpattidezamAM Ave che, sAtheja enAM zarIre bane che, sAtheja prANa grahaNa kare che. sAthe ja zvAsa thAya che. (16) eka jIva je grahaNa kare che te badhAya che mATe samAnapaNe thAya che, ane tamAma jI je grahaNa kare che te eka jIvane mATe paNa thAya che. (17) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 mU. 1 vanaspatiprarUpaNA 601 sAhAraNamAhAro, sAhAraNamANapANagahaNaM c| sAhAraNajIvANaM, sAhAraNalakSaNaM evaM" // 18 // (prajJA0 115) chAyA-sAdhAraNamAhAraH, sAdhAraNamAnaprANagrahaNaM c| sAdhAraNajIvAnAM, sAdhAraNalakSaNametat // 18 // evaM ca parasparAnuviddhAnantajIvasamUharUpeNa ekazarIrAvasthAyino jIvAH sAdhAraNazarIrA iti siddham / ete sAdhAraNajIvazabdena sAdhAraNazabdenApi ca vypdishynte| te'nekavidhAH-mUraNakanda - vajrakanda-zarkarAkanda - raktAlu-piNDAlu - lazunapalANDu-gRjana-zRGgaberAdayaH / vanaspatermUlasaMlagno bhUmyantargato bhAgavizeSaH kandaH / ete'nantajIvapiNDasvarUpAH santi / sAdhAraNa jIvoM kA AhAra sAdhAraNa hotA hai aura sAdhAraNa prANApAna kA grahaNa hotA hai, isa prakAra unakA yaha sAdhAraNa lakSaNa kahA gayA hai" // 18 // (prajJA0 115) isa prakAra siddha huA ki eka dUsare meM mile hue anantajIvasamUharUpa se eka hI zarIra meM rahane vAle sAdhAraNa jIva haiN| ina jIvoM ke lie 'sAdhAraNajIva' tathA 'sAdhAraNa' zabda kA bhI vyavahAra kiyA jAtA hai| sAdhAraNa jIva aneka prakAra ke hote haiM / jaise-sUraNakanda, vajrakanda, zakkarakanda, ratAlU, piMDAlu, lahasuna, pyAja, gAjara, adarakha Adi / vanaspati ke mUlaka sAtha juDA huA aura jamIna ke andara rahane vAlA hissA kaMda kahalAtA hai| ye kaMda anaMta jIvoM ke piMDa haiN| sAdhAraNa jIne AhAra sAdhAraNa hoya che ane sAdhAraNa prANA pAnanuM grahaNa hoya che. e pramANe tenuM A sAdhAraNa lakSaNa kahyuM che (18)" A pramANe siddha thayuM ke eka bIjAmAM maLelA anantajIvasamUharUpathI eka ja zarIramAM rahevA vALAM sAdhAraNa jIva che. e Ane mATe "sAdhAraNa jIva' tathA sAdhAraNa" zabdane paNa vyavahAra karI zakAya che. sAdhAraNa jIva aneka prakAranA hoya che. jema-sUraNakada, ratALuM, piMDALuM, lasaNa, DuMgaLI, gAjara, Adu Adi. vanaspatinA mULanI sAthe joDAelA ane jamInanI aMdara rahevAvALe bhAga kaMda kahevAya che. A kaMda ananta jIvenA piMDa che. pra. A.-76 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 ___ AcArAgasUtre bAdarA vanaspatayaH saMkSepataH SaDvidhAH-agrabIja-mUlabIja-parvabIja-skandhabIja-bIjaruha-saMmUchimabhedAt / agre bIjaM yeSAM te-agrabIjAH koraNTakaprabhRtayaH / mUlameva bIjaM yeSAM te mUlabIjAH kadalyAdayaH / parvaNi granthau sandhimAge parva vA bIjaM yeSAM te parvabIjAH ikssu-vNsh-vetrprbhRtyH| skandhaH sthuDaM, sa eva bIjaM yeSAM te skandhavIjAH=araNi-zallakI-snuhIprabhRtayaH / bIjAd rohanti prAdurbhavantIti bIjaruhAH shaali-godhuum-jv-mkkaa-brjriiprbhRtyH| saMmUrcchanti-bIjaM vinA'pi dagdhabhUmAvapi samudbhavantIti saMmUcchimAH pRthivIjalasaMyogamAtrajanitAstRNavizeSAH / bAdara vanaspati saMkSepa meM chaha prakAra kI haiM-(1) agrabIja (2) mUlabIja (3) parvabIja (4) skandhabIja (5) bIjaruha aura (6) saMmUchima / jina vanaspatiyoMkA bIja Age rahatA hai aisI koraNTaka Adi vanaspatiyA agrabIja kahalAtI haiN| parva (pora-saMdhibhAga) meM jinakA bIja ho, yA parva hI jinakA bIja ho unheM parvabIja kahate haiM, jaise-Ikha, bA~sa, beMta Adi / skaMdha jinakA bIja ho aisI araNi, zallakI, snuhI (thuhara) vagairaha skandhabIja kahalAtI haiM / zAlI, gehU~, jau, makkI, bAjarI vagairaha bIja se ugane vAlI vanaspati ko bIjaruha kahate haiN| bIja ke vinA bhI, jalI huI jamIna Adi meM bhI pRthvI aura jala ke saMyogamAtra se utpanna hone vAlI vanaspati saMmUrchima kahalAtI hai| ___42 vanaspati sapamA cha 12nI cha- (1) 25amI., (2) bhUmI04, (3) pamI, (4) 24-55iler, (5) mI0427, (6) sabhUmi. ne vanaspastimArnu bIja AgaLa rahe che evI karaMTa Adi vanaspatio abIja kahevAya che. mULa eja jenuM bIja hoya evI kadaLI Adivanaspatio mULabIja che.-(pora-saMdhibhAga)mAM jenuM bIja hoya tene parvabIja kahe che, jemake -zelaDI, vasa, netara Adi. skaMdha jenuM bIja hoya te araNI zalya, stuhI (ra) vagere skaMdhabIja kahevAya che. zAlI, ghauM, java, makAI, bAjarI vagere bIjathI ugavA vALI vanaspatine bIjarUha kahe che. bIja vinA paNa baLI gaelI jamIna AdimAM paNa pRthvI ane jalanA saMgamAtrathI utpanna thavA vALI vanaspati te saMbhUmi kahevAya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 mU. 1 vanaspatiprarUpaNA 603 ___ AkArataH pratyekavanaspatirUpeNa dRzyamAnA api vanaspatayo'nantajIvAH santi / teSAM lakSaNamucyate yasmin mUle bhagne sati samazcakrAkAro bhaGgo bhavati, tatra niyamato'nantA jIvA bhavanti / tathA yasmin skande bhagne saMti samazcakrAkAro bhagodRzyate tatrApya nantA jiivaaH| evaM zeSeSu skandha-tvak-zAkhA-pravAla-patra-puSpa-phala-bIjeSvapi vijJeyam / IdRzazca bhaGgaH prAyeNAparikAvasthAyAM bhavati / tathA-yasya vanaspatemadhyagatasArabhUtakASThApekSayA bahulatarA sthUlA tvam bhavati sA tvaganantajIvasvarUpA / AkAra se pratyekavanaspati ke samAna dikhAI dene vAlI vanaspatiyA~ bhI ananta jIva vAlI hotI haiM / unakA lakSaNa yaha hai jisakA mUlabhAga toDane para samAna cakrAkAra bhaMga hotA hai, usameM niyama se anaMta jIva hote haiN| isI prakAra jisakA kanda bhAgane para samAna cakrAkAra bhaMga dikhAI de usameM bhI anaMta jIva hote haiN| yahI bAta skaMdha, tvacA, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIjoM ke viSaya meM bhI samajhanI cAhie / isa prakAra ke maMga prAyaH saba hote haiM jaba vanaspati kaccI hotI hai| isake atirikta jisa vanaspati ke bIca ke sArabhAga kI apekSA chAla bahuta moTI hotI hai vaha chAla bhI anaMta jIva vAlI hotI hai| AkarathI pratyeka vanaspatinA samAna-sarakhI-dekhAvAvALI vanaspati paNa ananta jIvavALI hoya che. tenuM lakSaNa e che ke -jenAM mULabhAgane teDavAthI samAna cakrAkAra bhaMga thAya che, temAM niyamathI ananta jIva hoya che. e pramANe jene kanda bhAMgavAthI samAna cakrAkAra bhaMga thaye dekhAI Ave temAM paNa ananta jIva hoya che. eja pAta 245, tvayA, zamA, pravAsa, 5-5isi, Y05, isa mane mInA viSayamA paNa samajavI joIe. A prakArane bhaMga prAyaH kayAre thAya che ke jyAre vanaspati kAcI hoya che tyAre thAya che. enA sivAya je vanaspatine vaccamAM sArabhAganI apekSA chAla ghaNI ja moTI hoya che, te chAla paNa anaMtajIvavALI hoya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 AcArAgasUtre tathA-kisalayarUpe patrAGkure udgamyamAne niyamato'nantA jIvA bhavanti / uktaJca prajJApanAyAM prathamapade / " sayo'vi kisalao khalu, uggamamANo aNaMtao bhaNio." ityAdi / chAyA-sarvo'pi kisalayaH khalu udgacchan ananta bhaNitaH ityAdi / vanaspatibhiMdyamAnaH pRthivIsadRzena bhedena bhidyate, so'pyanantajIvasvarUpaH / anyacca " gUDhasirAgaM pattaM, sacchIraM jaM ca hoi nicchIraM / jaMpi ya paTTaNasaMdhi, aNaMtajIvaM viyANAhi // 1 // " iti / (prajJA0) chAyA--gUDhazirAkaM patraM, sakSIraM yacca bhavati niHkSIram / yadapi ca praNaSTasandhi, anantajIva vijAnIhi // 1 // iti / tathA-kauM pala jaba utpanna hotI hai to usameM bhI anaMta jIva hote haiM / prajJApanA ke pahale padameM kahA hai " ugate hue sabhI kisalaya anaMtakAya kahe gaye haiN|" jisa vanaspati kI graMthi yA pora, toDanepara raja se bharI ho, yA jo vanaspati, TUTane para pRthvI ke samAna bhedoM se TUTe, vaha bhI anaMtajIvavAlI hotI hai / aura bhI kahA hai: "jisa ke taMtu sApha dikhAI na dete hoM, tathA jisakI saMdhi bilakula dikhAI na detI ho aisA pattA, agara dUdhavAlA ho yA usameM dUdha utpanna na ho, use bhI anaMtajIvavAlA samajhanA caahie"| tathA-kuMpaLa jyAre utpanna thAya che tyAre temAM paNa anaMta jIva hoya che. prajJApanAsUtranA prathama padamAM kahyuM che ke - ___sudi hAya ta sa zisaya (561 on mubhA pAnI samUDa) anantakAya kahyAM che." je vanaspatinI graMthi-gAMTha athavA pira, teDavAthI rajathI bharelI hoya athavA je vanaspati, tUTavAthI pRthvInA samAna bhedathI tUTe te paNa anaMta jIvavALI hoya che. bIjuM paNa kahyuM che ke - "nAM tu yovvi mAtAM na hoya, tathA nI saMdhi (saaNdhe|) bIlakula dekhAtI hoya nahi, evAM pAMdaDA dUdhavALAM hoya athavA emAM dUdha utpanna hoya nahi, tene paNa anaMta-jIva vALA samajavA joIe." zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatiprarUpaNA 605 gUDhazirAkamiti gUDhAH alakSyamANAH zirA-nADIjAlaM tantujAlamiti vA yasya tat / praNaSTasaMdhIti-praNaSTaH sarvathA'nupalakSyamANaH, sandhiHpatradvayasaMyogarUpA bhAgo yasya tat / etAdRzaM patraM sakSIraM sadugdham , niHkSIram anutpannadugdhaMvA tadanantajIvaM vijaaniihiityrthH| ____ evamanye'pyanekavidhAH zaivAlAdayo'nantajIvAH svabuddhyA gurugamena vA pribhaavniiyaaH| vistaratastu jijJAsubhiH prajJApanAsUtraM vilokanIyam / sUkSmanigodAstu bhagavadvacanAvagamyA eva, anantazarIrasaMghAte satyapyatisUkSmatvAnAsmAkaM cakSuHpathe'vataranti / " ANAgijjhA ee cakkhupphAsa na te iMti" iti vacanAt / uktazca prajJApanAyAM sadRSTAntaM nigodajIvasvarUpaM, yathA __ isI prakAra sevAra Adi anyAnya vanaspatiyoM ko bhI apanI buddhi se yA gurugama se anaMtajIvavAlI samajha lenI cAhie / jinheM vistArapUrvaka jAnanA ho unheM prajJApanAsUtra dekhanA caahie| sUkSma nigoda bhagavAn ke vacana se hI samajhe jA sakate haiN| eka zarIra meM anaMta jIvoM kA piNDa hone para bhI ve jIva itane sUkSma hote haiM ki hama apane netroM se (Agama) unheM nahIM dekha sakate / kahA bhI hai-"ye jIva sarvajJakI AjJA se hI grahaNa kiye (jAne) jAte haiM / Akhe unheM nahIM dekha sakatI" / prajJApanA sUtra meM udAharaNa ke sAtha nigoda kA svarUpa isa prakAra batalAyA hai-- e pramANe sevALa Adi jUdI-jUdI vanaspatione paNa pitAnI buddhithI athavA gurugamathI anaMtajIvavALI samajI levI joIe, jene vistArapUrvaka jANavAnI IcchA hoya teoe prajJApanAsUtra joI levuM joIe. sUkSmanigoda bhagavAnanA vacanathI ja samajI zakAya che (jANI zakAya che). eka zarIramAM anaMta jInA piMDa hovA chatAM paNa te jIva eTalA sUkSma hoya che ke ApaNe ApaNa netrathI tene joI zakatA nathI. kahyuM paNa che ke -"te jIva sarvajJanI AjJA (Agama)thI ja grahaNa karavAmAM Ave che-jANavAmAM Ave che, netrathI te joI zakAtA nathI. " prajJApanA sUtramAM udAharaNanI sAthe nigadanuM svarUpa A pramANe batAvyuM che zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 AcArAgasatre "jaha ayagolo dhaMto, jAo tattatavaNijasaMkAso / __ savvo agaNipariNao, nigoajIve tahA jANa" // 1 // iti / chAyA--yathA'yogolo dhmAto, jAtastaptatapanIyasaMkAzaH / sarvo'gnipariNato, nigojIvAn tathA jAnIhi / / 1 / / yathA-ayogolo'gninA dhmAtaH taptasuvarNasadRzaH sarvAzato'gnipariNato'gnirUpa eva bhavati he ziSya ! tathaiva nigodajIvAn jAnIhi / nigodajIvAnAM parimANasvarUpameva vijJeyam ayaM lokazcaturdazarajjuparimito'sti / eko rajjurasakhyAtayojanAtmakaH, yojanaM saMkhyAtAgulaparimitam , ekamaGgulamasaMkhyAtAkAzapradezAtmakaM bhavati / tasyAGgajasyaikaikAkAzapradeze nigodAnAmasaMkhyAtA golakAH, ekaikasmin golake nigodAnAmasaMkhyAtAni zarIrANi, ekaikasmizca zarIre'nantA jIvA nivasanti / uktaJca "jaise agni meM tapAyA huA lohe kA golA tape sone ke samAna pUrNatayA agnirUpa hI ho jAtA hai; he ziSya ! usI prakAra nigoda ke jIva samajho" / nigoda jIvoM kA parimANa isa prakAra samajhanA cAhie-- lokAkAza caudaha rAjU kA hai / eka rAjU meM asaMkhyAta yojana hote haiM aura saMkhyAta aMgula kA eka yojana hotA hai / AkAza ke asaMkhyAta pradeza-parimita eka aMgula hotA hai / isa aMgula ke eka-eka AkAza pradeza meM nigoda jIvoM ke asaMkhyAta gole hote haiN| eka-eka golaka meM asaMkhyAta zarIra hote haiM aura eka-eka zarIra meM ananta jIvoM kA nivAsa hai / kahA bhI hai-- jema agnimAM tapAvele leDhAne goLa tapelA senA-pramANe pUrNapaNe agnirUpa ja thaI jAya che, he ziSya! e pramANe nigedanA jIva samaje." nigodanA jenuM parimANa-e pramANe samajavuM joIe kAkAza cauda rAjune che. eka rAjUmAM asaMkhyAta jana thAya che, ane saMkhyAta aMgulane eka jana thAya che. AkAzanA asaMkhyAtapradeza-parimita eka aMgula hoya che. e aMgulanA eka-eka AkAzapradezamAM nigoda jIvenA asaMkhya goLA hoya che. ekaeka gelakamAM asaMkhyAta zarIra hoya che ane eka-eka zarIramAM ananta jIvene nivAsa che. kahyuM paNa che- zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatimarUpaNA 607 "golA ya asaMkhijjA, huMti nigoyA asaMkhayA gole / ekkeko ya nigoo aNaMtajIvo muNeyavo" // 1 // chAyA-golAca asaMkhyeyAH, bhavanti nigodA asaMkhyeyA gole / ekaikazca nigodaH, ananta jIvo jnyaatvyH|| 1 // iti / tatrasthapratyekajIvasya taijasakArmaNe dve dve zarIre pRthaka pRthaka staH / tadekaikaM zarIramanantajJAnAvaraNIyAdiyAvadanantAntarAyakarmaNAM vargaNAbhiH saMyuktaM vartate / sA caikaikA vargaNA'nantamUkSmaparamANumayo bhavatIti mUkSmatvaM nigodajIvAnAM siddham / ye ca zarIratrayAGagulAsaMkhyeyabhAgazarIrAdibhedAH pRthivIkAyoddeze'bhihitAste vanaspatikAyAnAmapi bodhyAH, kevalamanitthaMstham aniyatAkAraM zarIrasaMsthA _ "aMgula ke eka AkAzapradeza meM asaMkhyAta gole, eka gole meM asaMkhyAta nigodazarIra aura eka-eka nigodazarIra meM anaMta jIva jAnane cAhie" // 1 // nigoda meM rahane vAle hareka jIva ke alaga-alaga taijasa aura kArmaNa zarIra hote haiM, aura pratyeka zarIra ananta jJAnAvaraNIya Adi tathA ananta antarAya karmoM kI vargaNAoM se saMyukta hai, vaha eka vargaNA anantasUkSmaparamANurUpa hotI hai / isa kathana se nigodiyA jIvoM kI sUkSmatA siddha hotI hai| pRthivIkAya ke uddeza meM tIna zarIra tathA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI avagAhanA Adi kA kathana kiyA hai, vaha vanaspatikAya ke lie bhI samajhanA cAhie / yahA~ vizeSa bAta yaha hai ki vanaspati jIvoM ke zarIra kA AkAra aniyata hotA hai / "aMgulanA eka AkAzapradezamAM asaMkhyAta geLA,eka geLAmAM asaMkhyAta nigoda-zarIra ane eka-eka nigoda zarIramAM anantajIva jANavA joIe." [1] nigodamAM rahevA vALA dareka jIvane alaga-alaga taijasa ane kArmaNa zarIra hoya che, ane pratyeka zarIra ananta jJAnAvaraNIya Adi tathA ananta attarAya karmonI vargaNAethI saMyukta che. te eka vargaNA anantasUmaparamANurUpa hoya che. A vacanathI nigadanA jIvonI sUkSmatA siddha thAya che. pRthvIkAyanA uddezamAM traNa zarIra tathA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI avagAhanA AdinuM nirUpaNa karyuM che. te vanaspatikAya mATe paNa samajI levuM joIe. ahi vizeSa vAta e che ke-vanaspatinA chane AkAra aniyata (niyamavagarane) hoya che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 AcArAGgasUtre nameSAm , zeSamanyat samAnam / eSAM sthAnaM ghanodadhivAtavalayAdi / saMkhyAmaGgIkRtyAnantAH sarve vnsptyH| evaM vanaspatInAM vRkSAdibhedaiH pratyekasAdhAraNabhedaiH, tathA varNagandharasasparzamedaizca sahasrazo bhedA bhavanti / yonyAdibhedaiH punarlakSazo bhedA jAyante / vanaspateryoniH saMvRtA bhavati / tasyAH sacittAcittamizrabhedena trayo bhedAH, tathA zItoSNamizrabhedena trayo bhedAH / evaM gaNanayA pratyekavanaspatiyonInAM dazalakSasaMkhyakA bhedA bhavanti / sAdhAraNavanaspatInAM caturdazalakSasaMkhyakA bhedA jaaynte| zeSa saba pUrvavat hai / ina kA sthAna ghanodadhivAtavalaya Adi haiN| saMkhyA kI apekSA pUrvokta saba prakAra kI vanaspati-saMkhyA ananta hai| vRkSa Adi ke bhedoM kI apekSA, pratyeka sAdhAraNa kI apekSA tathA varNa, rasa gaMdha aura sparza ke bheda kI apekSA vanaspati ke hajAroM bheda hote haiM / yoni Adi ke bhedoM kI apekSA vicAra kiyA jAya to lAkhoM bheda ho jAte haiM / vanaspati kI yoni saMvRta hai / saMvRtayoni sacitta, acitta, aura mizra ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai / zIta, uSNa tathA mizra ke bheda se bhI tIna prakAra kI hai| isa prakAra gaNanA karane se pratyekavanaspati kI dasa lAkha yoniyA hai / sAdhAraNavanaspati kI yoniyA caudaha lAkha haiN| bAkI tamAma pUrva pramANe che. enuM sthAna ghane dadhivAtavalaya Adi che. saMkhyAnI apekSA pUrvokata sarva prakAranI vanaspati-saMkhyA ananta che. vRkSa AdinA bhedanI apekSAe, pratyeka-sAdhAraNa apekSAe tathA varNa, rasa, gaMdha ane sparzanA bhedanI apekSAe vanaspatinA hajAre bheda thAya che. ni AdinA bhedanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te lAkhe bheda thaI jAya che. vanaspatinI ni saMvRta che. saMvRtani sacitta, acitta ane mizranA bhedathI traNa prakAranI hoya che ane zIta uSNa tathA mizranA bhedathI traNa prakAranI che. A pramANe gaNanA karavAthI pratyeka vanaspatinI dasa lAkha yoni che, ane sAdhAraNavanaspatinI nio cauda lAkha che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 ma.1 vanaspatijIvaparimANam 609 parimANadvAramuktaM prarUpaNAdvAram / parimANadvAramucyate-paryAptabAdarAH pratyekavanaspatijIvAH piNDIbhUta-catuSkoNIkRta-lokazreNyasaMkhyeyabhAgavAMkAzapradezarAzipramANAH, bAdaraparyAptatejaskAyajIvarAzezvAsaMkhyAtaguNAH santi / aparyAptavAdarAH pratyekavanaspatijIvAstu asaMkhyAtAnAM lokAnAM yAvantaH pradezAstAvantaH santi / ime'pyaparyAptavAdaratejaskAyajIvarAzitazcA'saMkhyAtaguNAH / pratyekavanaspatayaH sUkSmA na santi, zAstre'nupAdAnAt / sAdhAraNavanaspatijIvAH-sUkSmabAdaraparyAptabhedaizcaturvidhA api pRthaka pRthaganantAnAM lokAnAM yAvantaH pradezAstAvanta iti / atrAyaM vizeSaH parimANadvAraprarUpaNAdvAra huA / aba parimANadvAra kahate haiM-paryAptabAdara-pratyekavanaspati jIva caukona kI huI lokazreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgavattI AkAzapradezoM kI rAzi ke barAbara haiM, aura bAdaraparyAptatejaskAya ke jIvoM se asaMkhyAtaguNe haiM / asaMkhyAta lokakAzoM ke pradezoM kI barAbara aparyApta bAdara pratyekavanaspatikAya ke jIva haiM, aura ye bhI aparyAptabAdaratejaskAya ke jIvoM se asaMkhyAta gune haiN| pratyeka vanaspati meM sUkSma jIva nahIM hote, kyoM ki zAstra meM kahIM unakA ullekha nahIM hai| ____sAdhAraNa vanaspati ke jIva sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta ke meda se cAra prakAra ke haiN| ina cAroM rAziyoM meM se pratyekajIvarAzi kI saMkhyA ananta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara hai / isameM itanI vizeSatA samajha lenI cAhie-- parimANa dvAra- prarUpaNA dvAra thayuM. have parimANadvAra kahe che-paryAptabAdarapratyeka vanaspati jIva, catuSkoNa karelI lekazreNinA asaMkhyAtamA bhAgavata AkAzapradezanI rAzi-DhagalAnA barAbara che ane bAdaraparyAptatejaskAyanA jIthI asaMkhyAtagaNa che, asaMkhyAta lakAkAronA pradezanI barAbara aparyAptabAdara pratyeka vanaspatikAyanA jIva che. ane te paNa aparyAptabAdara tejaskAyanA jIthI asaMkhyAtagaNI che. pratyeka vanaspatimAM sUkSamajIva nathI, kemake-tene zAstramAM kaI sthAne ulekha nathI. sAdhAraNa vanaspatinA jIva sUkSama, bAdara, paryApta ane aparyAptanA bhedathI cAra prakAranA che. A cAreya rAziomAMthI pratyeka jIvarAzinI saMkhyA ananta kAkAzanA pradezanI barAbara che. temAM eTalI vizeSatA samajI levI joIepr. A.-77 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre sAdhAraNabAdaraparyAptakebhyaH sUkSmA aparyAptA asNkhyaatgunnaaH| tebhyo'pi sUkSmaparyAptakA asaMkhyAtaguNA vijJeyA iti / sUkSmAnantajIvAnAM parimANaM kiyaditi sadRSTAntamucyate-yathA-kazcit prasthAdimApakavastunA dhAnyarAziM parimApyA'nyatra nikSipati, tathA yadi sAdhAraNasUkSmajIvarAziM lokarUpamasthena mApayet lokA saMbhRtA bhaveyuH / paryAptavAdaranigodaparimANaM ca yathA ghanIbhUtacaturastrIkRtasakalalokamatarasyAsaMkhyeyabhAgavartipradezarAzipramANAH paryAptakabAdaranigodAH santi, te pratyekazarIra-cAdaravanaspati-paryAptakebhyo sAdhAraNabAdaraparyApta jIvoM kI apekSA bAdara-aparyApta asaMkhyAtaguNA haiN| bAdaraparyApta kI apekSA sUkSma-aparyApta asaMkhyAtaguNA haiM aura sUkSma-aparyApta unase bhI asaMkhyAtaguNA haiN| sUkSma ananta jIvoM kA parimANa kitanA hai, yaha bAta dRSTAnta dekara samajhAte haiMjaise koI puruSa prastha (sera) Adi bAToM se dhAnya tolakara dUsarI jagaha rakha dekhA hai, usI prakAra yadi sAdhAraNasUkSmajIvarAzi ko lokarUpI prastha se nApA jAya to anaMta loka bhara jaaeN| paryApta bAdara nigoda jIvoM kA parimANa isa prakAra kA hai caukora (catuSkoNa) ghana kiye hue sampUrNa lokapratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM ke barAbara paryAptabAdaranigoda jIva haiN| ve pratyekazarIra-bAdaravanaspati sAdhAraNaparyApta jIvonI apekSA bAdaraaparyApta asaMkhyAtagaNuM che. bAdaraparyAptanI apekSA sUkSma-aparyApta asaMkhyAtagaNI che ane sUkSma-aparyApta tenAthI paNa asaMkhyAtagaNuM che. sUkuma ananta jenuM pariNAma keTaluM che. e vAta daSTAnta ApIne samajAve che-jema ke puruSa prastha (taLavAnuM vajana 1 zera) Adi telavAnA bAMTa-vajanathI. dhAnya taLIne bIjI jagyAe rAkhI de che te pramANe je sAdhAraNa sUmi jIvarAzine lokarUpI prasthathI taLavAmAM Ave te anaMta leka bharAI jAya. paryAptabAdaranigoda nuM parimANa A prakAre che-catuSkaNa ghana karelA sapUrNa lokaprataranA asaMkhyAtamA-bhAganla pradezanI barAbara paryAptabAdaranigoda jIva che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 mU.1 vanaspatijIvaparimANam 611 'sNkhyeygunnaaH| zeSAstrayaH-aparyAptabAdaranigodAH, aparyAptamUkSmanigodAH, paryAptasUkSmanigodAzca pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANAH kramazo bahutarakAH santi / sAdhAraNajIvAzcaitebhyo nigodaparimANebhyo'nantaguNAH santIti bodhyam / / __yadi lokAkAzasyaikakasmin pradeze ekaikaH pratyekavanaspatijIvaH sthApyate, tarhi asaMkhyAtA lokA bhriyante / yadi tu lokAkAzasyakasmin pradeze ekaiko nigodajIvaH sthApyate, tarhi anantA lokA bhriyante / uktazca prajJApanAyAm-1 pde| "logAgAsapaese, parittajIvaM Thavehi ekkekaM / evaM ThavejjamANA, havaMti logA asaMkhijjA" // 1 // paryApta jIvoM se asaMkhyAtaguNA haiM / zeSa tIna arthAt aparyAptabAdaranigoda, aparyAptasUkSmanigoda aura paryApta sUkSmanigoda asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke barAbara haiM, aura kramazaH adhikaadhika saMkhyA meM haiM / sAdhAraNa jIva ina se anantaguNA haiN| yadi lokAkAza ke eka-eka pradeza meM eka-eka pratyekavanaspati ke jIva sthApita kiye jAya~ to asaMkhyAta loka bhara jAe~, aura yadi lokAkAza ke eka-eka pradeza meM ekaeka nigodiyA jIva rakkhe jAya~ to ananta lokAkAza bhara jAe~ / prajJApanAsUtra ke prathama padameM kahA hai "lokAkAza ke eka-eka pradezameM agara pratyekavanaspati ke eka-eka jIva rakha diye jAya~ to asaMkhyAta loka bhara jAe // 1 // te pratyekazarIra-Adaravanaspati paryApta jIthI asaMkhyAta gaNA che. bAkInA traNa arthAtu-aparyAptabAdarasiMgada, aparyAptasUphamanigoda ane paryAptasUphamanigoda asaMkhyAta-lokAkAza pradezanA barAbara che, ane kramazaH adhika-adhika saMkhyAmAM che. sAdhAraNa jIva enAthI ananta gaNuM che. je kAkAzanA eka-eka pradezamAM eka-eka pratyeka vanaspatinA jIvane sthApita karavAmAM Ave to asaMkhyAta leAka bharAI jAya, ane je kAkAzanA eka-eka pradezamAM eka-eka nigodiyA jIvane rAkhavAmAM Ave te ananta lokAkAza bharAI jAya. prajJApanA sUtranA prathama padamAM kahyuM che ke lokAkAzanA eka-eka pradezamAM je pratyeka vanaspatinA eka-eka jIva rAkhavAmAM Ave te asaMkhyAta loka bharAI jAya.'' | 1 | zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 AcArAnasUtre logAgAsapaese nigoyajIvaM Thavehi hokkekaM / / evaM ThavejjamANA, havaMti logA aNantAo // 1 // " iti / chAyA-lokAkAzapradeze, pratyekajIvaM sthApaya ekaikam / evaM sthApyamAnA bhavanti lokA asaMkhyeyAH // 1 // lokAkAzapradeze nigodajIvaM sthApaya ekaikam / evaM sthApyamAnAH bhavanti lokA anantAH // 1 // iti parimANadvAram // mU0 1 // zabdAdiviSayAsaktyA vanaspatikAyApamardanaparAH punaH punarbhavasindhau nipatantItyAzayenAha-'je guNe.' ityAdi / mUlamje guNe se AvaTe / je AvaTe se guNe // sU0 2 // chAyAyo guNaH sa AvartaH / ya AvartaH sa guNaH / / mU0 2 // lokAkAza ke eka-eka pradeza meM eka-eka nigoda jIva rakha diye jAyeM to isa prakAra rakhane se ananta loka ho jaaeN"| iti parimANadvAra // sU0 2 // indriyoM ke zabda Adi viSayoM meM Asakta hokara jo vanaspatikAya kI hiMsA karate haiM ve bArambAra bhavasAgara meM DUbate haiM / isa abhiprAya se zAstrakAra kahate hai:'je guNe' ityAdi / mUlArtha-jo guNa hai so Avarta hai / jo Avarta hai so guNa hai ||suu0 2 // "kAkAzanA eka-eka pradezamAM eka-eka nigoda jIva rAkhavAmAM Ave te 20 mAre rAmapAthI ananta as 25 jaya." ti parimANa vA2. // sU0 1 // IndriyanA zabda Adi viSayamAM Asakta thaIne je vanaspatikAyanI hiMsA kare che. te vAraMvAra bhava-sAgaramAM DUbI jAya che. e abhiprAyathI zAstrakAra kahe che'je guNe.' tyAdi. bhUmAtha-2 guNa cha ta mAvata cha. re sAvatta che te guNa cha. // 2 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 5 sU.2 vanaspatijIvaghAta duSphalam 613 TIkAyo guNaH zabdAdikaH, sa AvartaH-Avartante-paribhrAmyanti jIvA yatra sa -AvartaH-janmajarAdhivyAdhinAnAvidhaklezasaMpAtasvarUpaH sNsaarH| kAraNe kAryoMpacArAt saMsArakAraNIbhUtasya zabdAdiguNasya saMsAratvena vyapadezaH / guNasevanAt saMsAraM prApnotIti bhAvaH / uktamartha dRDhIkartumuktavAkyaM parAvartayannAha-ya Avarta iti / yazcAvartaH saMsAraH, sa guNaH zabdAdiH / rAgadveSavazagaH saMsArI naiva zabdAdiguNato virajyate, na ca mokSamArga prApnotItyarthaH / yadvA-guNe' 'Avarte' iti saptamyantam / yaH guNe-zabdAdau vartate, TIkArtha-zabda Adi jo guNa arthAt viSaya hai vahI Avarta hai| jisameM Avartana arthAt bhramaNa kiyA jAya use Avarta kahate haiN| janma-jarA, Adhi-vyAdhi Adi nAnA prakAra ke klezoM se paripUrNa yaha saMsAra hI Avarta hai / zabda Adi viSaya saMsAra ke kAraNa haiM, svayaM saMsAra nahIM haiM, kintu yahA kAraNa meM kArya kA upacAra karake zabdAdi viSayoM ko hI saMsAra kahA hai / Azaya yaha hai ki-ina viSayoM kA sevana karane se saMsAra kI prApti hotI hai / isI abhiprAya ko dRDha karane ke uddezya se vAkya ko palaTa kara zAstrakAra kahate haiM-'jo Avarta hai vahI guNa hai| rAga-dveSa Adi ke adhIna rahane vAlA saMsArI jIva zabda Adi guNoM se virakta nahIM hotA aura na mokSamArga prApta karatA hai| ___ athavA--mUla meM jo 'guNe' aura 'AvaDe' pada Aye haiM / ve saptamIvibhakti meM haiM, isakA artha yaha huA ki-jo puruSa zabdAdi guNoM meM varttatA hai vaha Avarta TIkAtha-zabda Adi je guNa che, arthAt viSaya che teja Ava che. jemAM Avartana arthAt bhramaNa karavAmAM Ave tene Avarta kahe che. janma, jarA, Adhi, vyAdhi Adi nAnA prakAranA kalezathI paripUrNa A saMsAraja Avatta che. zabda Adi viSaya saMsAranA kAraNa che. svayaM saMsAra nathI, paraMtu ahIM kAraNamAM kAryane upacAra karIne zadAdi viSayane ja saMsAra kahyo che. Azaya e che ke -viSayanuM sevana karavAthI saMsAranI prApti thAya che. te abhiprAyane daDha karavAnA uddezyathI vAkayane badalIne zAstrakAra kahe che-"je AvI che te guNa che." rAgadveSa AdinA AdhIna rahevAvALA saMsArI jIva zabda Adi guNethI virakata rahetA nathI ane mekSamArgane prApta karatA nathI. mayA-bhUkhamare 'guNe' mane 'AvaDe, 54 mAyA che. te sAtamI vihitawi che. ene artha e thayo ke-je puruSa zabdAdi guNAmAM vate che te Ava arthAta zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 AcArAgasatre sa Avarte saMsAre vartate / yazcAvarte, sa guNe vartate / nanu 'yo guNe vartate, sa Avarte vartate ' iti yaduktaM tat samyageva, parantu ya Avarte vartate, na tvasau niyamena guNe vartate / yatastIrthaGkarA bhAvitAtmAno munayaH pratimAdhArizrAvakAcAvate vartante na tu zabdAdiguNeSu, tadetat kathamupapadyate-' yathAvarte vartate sa guNe vartate' iti ? / _ anukUlazabdAdiSu rAgaH, pratikUlazabdAdiSu dveSaH samudbhavatIti rAgadveSapUrvaka guNeSu zabdAdiSu yA pravRttistasyA evAtrAdhikAraH / evaM cAsya vAkyasya tIrthaGkarAdiviSayakatvAbhAvAnnAstyuktazaGkAvasara iti / arthAt saMsAra meM vartatA hai, aura jo saMsAra meM vartatA hai vaha zabda Adi meM varttatA hai| zaGkA-jo zabdAdi guNoM meM vartatA hai vaha saMsAra meM vartatA hai, yaha kathana to ThIka hai, parantu jo saMsAra meM vartatA hai vaha niyama se zabdAdi viSayoM meM nahIM vartatA ! bhagavAn tIrthakara, bhAvitAtmA muni aura pratimAdhArI zrAvaka saMsAra meM to vartate haiM magara zabda Adi viSayoM meM nahIM varttate / ata eva yaha kathana kisa prakAra bana sakatA hai ki jo Avata meM vartatA hai vaha zabda Adi meM varttatA hai ? samAdhAna-anukUla zabda Adi meM rAga utpanna hotA hai aura pratikUla zabda Adi meM dveSa hotA hai / isa prakAra rAgadveSapUrvaka viSayoM meM pravRtti karane kA hI yahA~ prakaraNa hai / tIrthakara Adi rAga-dveSapUrvaka viSayoM meM pravatti nahIM karate, ataH yaha vAkya tIrthakara yA bhAvitAtmA muni Adi ke lie lAgU nahIM hotA / isa prakAra ukta zaMkA kA yahAM sthAna nahIM hai| saMsAramAM vate che, ane je saMsAramAM varte che te zabda AdimAM varte che. zaMkA-je zabdAdi guNemAM vate che, te saMsAramAM vate che. A kathanate ThIka che, paraMtu je saMsAramAM vate che te niyamathI zabdAdika viSayamAM vartatA nathI. bhagavAna tIrthakara bhAvitAtmA muni ane pratimApArI zrAvaka saMsAramAM te varte che, paranta zabdAdi viSayomAM vartatA nathI. e mATe A kathana kevI rIte banI zake che, ke je AvartamAM varte che te zabda AdimAM vase che." samAdhAna-anukUla zabda AdimAM rAga utpanna thAya che ane pratikUla zabda AdimAM TheSa thAya che. A pramANe rAga-dveSapUrvaka viSayamAM pravRtti karavI tenuM ja ahIM prakaraNa che. tIrthakara Adi rA-dveSapUrvaka viSayamAM pravRtti karatA nathI, mATe A vAkaya tIrthakara athavA bhAvitAtmA muni AdinA mATe lAguM thatuM nathI. A pramANe pUrve je zaMkA karI che te zaMkAne ahIM sthAna nathI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 2 vanaspatijIvadhAta duSphalam 615 tyAgatirUpa AvartIspi na teSAM duHkhajanako bhavati / sAmAnyataH saMsAravartitvaM sAmAnyazabdAdiguNopalabdhizca sarveSAM saMsAriNAM saMbhavatyeva, tasmAd guNopafor pratiSidhyate / kintu yastatra rAgadveSapariNAmaH sa eva parivarjanIyatvena prativodhyate, ata evoktaM bhagavatA " kRSNasokkhehiM sahehiM pemmaM nAbhinivesara " ityAdi / kica 66 na zakyaM rUpamadraSTuM cakSurgocaramAgatam / rAgadveSau tu yau tatra, - tau budhaH parivarjayet // " idamatra tattvam - zabdAdiviSayAsaktAH khalu vanaspatijIvAn bahuzI gati-AgatirUpa Avartta bhI unake lie duHkhajanaka nahIM hai / sAmAnya saMsAravatrttI pana aura viSayoM kI sAmAnya upalabdhi sabhI saMsArI jIvoM meM hotI hai, ataH viSayoM kI upalabdhi kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA / hA~ viSayoM meM jo rAga-dveSarUpa pariNAma hai vahI vyAjya hai ! ataH bhagavAn ne kahA hai " kaNNasokkhehiM sahehiM pemmaM nAbhinivesae " ityAdi / " kAnoM ko sukha dene vAle zabdoM para anurAga nahIM karanA cAhie" / tathA-- A~khoM ke Age AyA huA rUpa anadekha nahIM kiyA jA sakatA, vaha to dIkha hI jAtA hai, magara usa se koI hAni nahIM hotI / alavattA usa rUpa para rAga yA dveSa karane se hAni hotI hai / ataH vivekI puruSa rAga aura dveSa kA tyAga kare / Azaya yaha hai - zabda Adi viSayoM meM Asaka puruSa vanaspatikAya ke jIvoM kI zrI AcArAMga sUtra H 1 gati--AgatirUpa Avatta paNa teone mATe duHkharUpa nathI. sAmAnya saMsAravIpaNuM ane viSayAnI sAmAnya upalabdhi, sarve saMsArI jIvAmAM hAya che. ethI viSayAnI upalabdhinA niSedha karI zakAtA nathI. hA; viSayAmAM je rAga-dveSarUpa pariNAma che, teja tyAjya-tyajI devA ceAgya che. eTale bhagavAne kahyuM che- "karaNa sokkhehiM sahahiM pemmaM nAbhinivesae " arthAt anone sukha devAvAjA zabdo para prIti nahi karavI joIe. tathA netrAnI sAme AvelA rUpa, na dIThA adITha karI zakAtA nathI. te tA dekhavAmAM Aveja che, parantu temAM kAI hAni thatI nathI. alabatta e rUpa para rAga athavA dveSa karavAthI hAni thAya che. e mATe vivekI puruSa rAga ane dveSanA tyAga kare. Azaya e che ke zabda Adi viSayAmAM Asakata puruSa vanaspatikAyanA jIvAnI
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre vihiMsanti / tathA hi-anukUlazabdazravaNArthI veNuvINApaTahAdivAdyAni nirmAtuM bahuvidhAn vanaspatIn vinihanti / priyarUpavilokanArthI kASThamayayuvatipratimA-gRhatoraNa-vedikA-stambhAdi racayituM katicana vanaspatIn vinikRntati / evaM ghrANamukhArthI karpUra-ketakI-pATala-lavaGga-saramacandanA-guru-kesara-jAtIphala-jAtIpatrikAdIn parigrahItuM vividhAn vanaspatIn vihinasti / rasAsvAdasukhArthI mUlakandAdigatAnasaMkhyAtAnanantAn vA jIvAnupamardayati / evaM sparzasukhAbhilASI ca kamaladalamRNAlakadalIdalavalkalAnukUladukUlatUlAdIn parigrahItuM nAnAvidhavanaspatInAM prANavyaparopaNaM prkroti| bahuta hiMsA karate haiN| jaise-anukUla zabda sunane kA abhilASI puruSa veNu, vINA, paTaha (Dhola) Adi vAdya banAne ke lie nAnA prakAra ke vanaspatikAya ke jIvoM kI hiMsA karatA hai / priyarUpa dekhane kA icchuka yuvatI kI kASThamaya pratimA, gRha, toraNa, vedikA, aura staMbha banAne ke lie vanaspati ko kATatA hai| isI prakAra ghrANendriya ke surukA leTupa kapara, ketakI, pATala, (gulAba) loMga, sarasa candana agara, kesara, jAyaphala, jAyapatrI Adi ke uddezya se vividha prakAra ke vanaspatikAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai / rasAsvAda kA anurAgI mUla Adi kandoM meM rahane vAle asaMkhyAta aura ananta jIvoM kI hiMsA karatA hai / isI prakAra sparza-sukha kA abhilASI kamala ke patte, kamala kI daMDI, kele ke , patte chAla aura anukula vastra tathA ruI prApta karane ke lie nAnA prakAra ke vanaspati jIvoM kA prANa letA hai| ghaNIja hiMsA kare che. jema-anukUla zabda sAMbhaLavAnA abhilASI puruSa veNu-vINA, Dhela Adi vAgha-vAjitra banAvavA mATe nAnA prakAranA vanaspatikAyanA jInI hiMsA kare che. priyapa jevAnA Icchuka yuvatInI kASTamaya pratimA, gRha, teraNa, vedikA ane staMbha banAvavA mATe vanaspatine kApe che. e pramANe dhrANendriya (nAsikA)nA sukhanA leupa-lAlacu kapUra, ketakI gulAba, lavIMga, sarasacaMdana, agara kesara, jAyaphaLa, jAvaMtrI Adi meLavavAnA uddezyathI vividha prakAranA vanaspatikAyika jInI hiMsA kare che. rasAsvAdanA anurAgI jIva mULa Adi kamAM rahevAvALA asaMkhyAta ane ananta jIvonI hiMsA kare che. e pramANe sparza sukhanA abhilASI jIva kamalapattA, kamalakAkaDI, kevaLanAM pattAM, chAla ane anukUla vasA tathA rU prApta karavA mATe nAnA prakAranA vanaspati nA prANa le che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 2 vanaspatijIvopaghAta duSphalam 617 evaM ca vanampatiniSpanneSu zabdAdiguNeSu vartamAnaH saMsAraM prApnoti, sa ca saMsArI rAgadveSamalinAtmakatayA punaH zabdAdiguNeSu vartamAnazcaturgatikasaMsArato na kadAcid bahiryAtItyarthaH / / mU0 2 // zadvAdiguNopalabdhimAtraM na saMsArAntaHpatanasya kAraNaM, kintu tatra mUcchevetyAha -'uDDhaM'. ityaadi| mUlamuDDhaM ahaM tiriyaM pAINaM pAsamANe rUbAI pAsai, suNamANe sadAiM suNei / uDDhaM ahaM tiriyaM pAINaM mucchamANe rUvesu mucchai saddesu yaavi| esa loe viyAhie // sU0 3 // chAyAurdhvam adhaH tiryaka prAcInaM pazyan rUpANi pazyati, zRNvana zadvAn zRNoti, Udhvam adhaH tiryak prAcInaM mUcrchan rUpeSu mUccheti, zabdeSu cApi / eSa lokaH vyAkhyAtaH // sU0 3 // isa prakAra vanaspati se taiyAra hone vAle indriya-viSayoM meM vartamAna jIva saMsAra prApta karatA haiM / saMsArI jIva rAga-dveSa se malina hotA hai, ataH phira viSayoM meM pravRtta hotA hai / isa prakAra vaha kabhI saMsAra se bAhara nahIM nikala pAtA ||suu0 2 // zabda Adi viSayoM ko grahaNa karane mAtra se saMsAra meM patana nahIM hotA parantu una meM mUrchA (gRddhi) honA hI patana kA kAraNa hai, yaha kahate haiM-'udda.' ityAdi / mUlArtha-Upara, nIce, aura sAmane tirachI dizA meM dRSTi DAlatA huA rUpoM ko dekhatA hai, sunatA huA zabda sunatA hai| Upara, nIce aura sAmane tirachI dizA meM rUpoMmeM mUrchita hotA hai aura zabdoM meM bhii| yaha loka kahA gayA hai // sU0 3 // e pramANe vanaspatithI taiyAra thavAvALA Indriya viSayomAM vartamAna jIva saMsArane prApta kare che. saMsArI rAgadveSathI malina thAya che, tethI pharIne viSayamAM pravRtta thAya che. A pramANe te kaI divasa saMsArathI bahAra nIkaLI zakatA nathI (sU2) zabda Adi viSayone grahaNa karavA mAtrathI saMsAramAM patana thatuM nathI. paranta tamA bhUchA (ddhi) thAthI patana thAya che. te 4 cha-'uDDhaM. tyAdi mUlAI-upara, nIce ane sAme tirachI dizAmAM daSTi nAkhIne pine juve che, sAMbhaLatA thakA zabda sAMbhaLe che, upara nIce ane sAme tirachI dizAmAM rUpamAM mane hobhA 5 bhUchita thAya cha. An as 4Aya cha. // 3 // pra. A.-78 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 AcArAGgasUtre TIkA majJApakadizApekSayA urdhvam urdhvadizyavasthitaM parvata zikharamAsAdaharmyAdyuparibhAgastham, adhaH = adhodizyavasthitaM bhUmigRhAdikaM tiryak = prAcyAdidikSvavasthitaM vidivasthitaM ca gRhabhittimAsAdaharmyAdikaM, prAcInaM tiryakpadasya vivaraNametat, prAcyAM dizi vidyamAnaM padArthajAtam, etaccopalakSaNam - anyA api tiryagdizo vijJeyAH / yadvA- prAcInamiti - UrdhvAdhastiryagdiganvayi, tenordhvAdhastiryagdikSvavasthitaM, prAcInaM purAtanam - AdhunikazilpiduSkaratayA''zcaryakAri padArthajAtaM, pazyan = cakSurvyApArayan, rUpANi cakSurgrAhyatayA pariNatAni rUpavadravyANi zAlamabjikAdIni stryAdirUpANi vA pazyati / TIkArtha - prajJApaka - (dekhane vAle kI ) dizA kI apekSA Urdhva dizA meM-parvata ke zikhara para tathA prAsAda yA mahala Adi ke UparI bhAga meM sthita, bhauMharA Adi adhodizA meM sthita, pUrva Adi tirachI dizAoM meM sthita tathA vidizAoM meM sthita dIvAra, havelI aura mahala Adi ko dekhatA hai / mUla meM Aye hue 'pAINaM' arthAt 'prAcIna' zabda ko tirachI dizA kA vivaraNarUpa samajhanA cAhie / athavA 'prAcIna' pada Urdhva, adhaH aura tiryak sabhI dizAoM ke sAtha saMbaMdha rakhatA hai / tAtparya yaha nikalA ki - Urdhva dizA meM sthita adhodizA meM sthita tathA tirachI dizAmeM sthita prAcIna arthAt Adhunika zilpakAroM ke lie duSkara hone se Azcarya utpanna karane vAle purAne padArthoM kI ora najara karatA huA sundara putaliyoM vagairaha ko tathA strI Adi ke rUpa ko dekhatA hai / I TIkAtha--prajJApaka--(jonAranI) dizAnI apekSA urdhva dizAmAM parvatanA zikhara para tathA prAsAda athavA mahela AdinA upara bhAgamAM, sthita, bheAMyarA Adi adhAdizAmAM sthita, pUrva Adi tirachI dizAmAM sthita, tathA vidizAomAM sthita lIta, DuvedI bhane mahesa mahine hethe che. bhUsabhAM Avele 'pAINaM' arthAt AdhIna zabdane tirachI dizAnA vivaraNarUpa samajavA joI e, athavA prAcIna padma, adhaH ane tiryak sa dizAonI sAthe sa MbaMdha rAkhe che. tAtparyaM e nikaLe che keurdhva dizAmAM sthita, adheAdizAmAM sthita, tathA tirachI dizAmAM sthita prAcIna arthAt Adhunika zilpakAro mATe duSkara hAvAthI Azcarya utpanna karavAvALA purANA padArthonI tarapha najara karatA thakA sundara putaLIo vagerene tathA AdinA rUpane dekhe che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.13.5mU.3rUpAdimUrchAyAHsaMsArahetutvam 619 tathA etAsu dikSu ca zRNvan zrotropayogayuktaH san zabdAn veNuvINAdisamutthAn gItanAdAdikAn vA zaNoti / zrotropayogAbhAve tu na zRNotItyarthaH / upalakSaNametat-jighan gandhAna jighrati, rasayan rasAn rasayati, spRzan sparzAn spRzati / iha darzanazravaNAbhyAM rUpAdiguNopalabdhimAtraM pradarzitam / UrdhvAdhastiryakpadopAdAnena ca rUpAdiguNAnAM sarvadigvyApitvena tadupayogo duSpariharo'stIti prtiboNdhitm| rUpAdiguNopayogamAtreNa saMsAragavirtasaMpAto na bhavati, kintu rUpAdiguNeSu mUrcchayeti bodhayitumAha-'uDDhaM.' ityaadi| ____ isI prakAra pUrvokta dizAoM meM zrotrendriya kA upayoga lagA kara veNu vINA Adi vAdyoM kA, tathA gIta Adi kA zabda sunatA hai / zrotra kA upayoga na ho to nahIM bhI sunatA hai / yaha kathana upalakSaNa hai, isa se yaha bhI samajha lenA cAhie ki ghrANa, rasanA aura sparza indriya kA upayoga lagAkara sUghatA hai, cakhatA hai aura sparza karatA hai| yahA~ dekhane aura sunane se rUpa Adi guNoM kI upalabdhimAtra sUcita ko hai / Urdhva, adhaH tathA tiryak pada dekara yaha prakaTa kiyA hai ki-indriyoM ke viSayarUpa Adi, sabhI dizAoM meM bhare paDe haiN| aisI sthiti meM unakI ora dhyAna na jAne denA to baDA hI kaThina kArya hai / magara rUpa Adi guNoM kI ora upayoga jAne mAtra se saMsAra ke gaDDhe meM patana nahIM hotA / patana taba hotA hai jaba unameM mUrchA yA rAga-dveSa ho, yaha bAta prakaTa karane ke lie kahA hai-'uDDhaM.' ityAdi / eja pramANe pUrvokta dizAomAM zrotrendriyane upayoga lagAvIne veNu-vINA Adi vAtrAnA tathA gIta AdinA zabdo sAMbhaLe che. zrotrane upayoga na hota te sAMbhaLI nahi. A kathana upalakSaNa che, ethI ema samajI levuM joIe ke, prANa, rasanA ane sparzana Indriyane upaga lagAvIne sUghe che, cAkhe che, ane sparza kare che. ahIM dekhavA ane sAMbhaLavAthI rUpa Adi guNenI upalabdhi mAtra sUcita karI che. urdhva, adhaH tathA tirlapha pada ApIne e sUcita karyuM che ke-indriyanA viSaya rU5 Adi, sarva dizAomAM bharyA paDayAM che. evI sthitimAM tenI tarapha dhyAna nahi javA devuM te te bhAre kaThina kAma che. paraMtu rUpa Adi guNenI tarapha upayoga javA mAtrathI saMsAranA khADAmAM paDavAnuM thatuM nathI, patana-paDavAnuM che tyAre thAya che ke jyAre. temAM bhuuchii-424|| 2||-dvess thAya. ma pAta pragaTa 4218 bhATa 4yuM cha:-'uDDhaM.' yA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 AcArAgasUtre punarU/deruccAraNaM kasyAzcidekasyAmapi dizi rUpAdiSu mUrcchayA saMsAraM prApnotIti bodhanArtham / UrdhvAdidikSvavasthitaM rUpaguNaM prati mUrcchan=rAgAdipariNAmaM kurvan sadasadvivekazUnyo bhavan vA rUpeSu-manohareSu rUpavadravyeSu snyAdirUpeSu vA mUrcchati lolupo bhavati / evaM zabdeSu ca mUrcchati / apigrahaNAd gandharasasparzeSu mUrcchatigRghnurbhavati / eSaH mUrchAviSayIbhUto rUpAdiguNaH, lokaH saMsAraH, kAraNe kAryopacArAt mUrchAviSayIbhUtarUpAdiguNAtmako loka iti vyAkhyAtaH=bhagavatA kathitaH / // sU0 3 // saMyame gRhIte'pi pramAdavazena rUpAdiguNeSu mUrchAmupagataH san punaragAritvamApadyate-iti darzayati-' ettha agutte.' ityAdi / dobArA Urdhva Adi dizAoM kA kathana karake yaha batalAyA hai ki kisI bhI eka dizAmeM sthiti rUpAdi meM mUrchA hone para bhI saMsAra kI prApti hotI hai| Urdhva Adi dizAoM meM sthita rUpa Adi viSayoM meM rAga-dveSarUpa pariNAma karatA huA, sat-asat ke viveka se zUnya hokara manohara rUpoM meM yA manohara rUpavAlI strI Adi ke rUpoM meM puruSa lolupa ho jAtA hai| isI prakAra zabdoM meM mUJchita ho jAtA hai| gaMdha, rasa, tathA sparza meM bhI mUchita ho jAtA hai / mUrchA kA viSayabhUta yaha rUpa Adi hI, kAraNa meM kArya kA upacAra karane se saMsAra kahalAtA hai| aisA bhagavAn ne pharamAyA hai // sU0 3 // saMyama grahaNa kara lene ke pazcAt bhI pramAda ke vaza meM hokara rUpa Adi guNoM meM mUrchA ko prApta honevAlA phira gRhastha bana jAtA hai, yaha bAta batalAte haiM:-'ettha agutte.' ityAdi / bevAra urdhva Adi dizAo kathana karIne e batAvyuM che ke-kaI paNa eka dizAmAM sthita rUpAdimAM mUccha thatAM paNa saMsAranI prApti thAya che. urdhva Adi dizAomAM sthita jaya Adi viSamAM rAga-dveSarUpa pariNAma karatA thakA sa-asanA vivekamAM zUnya thaIne manahara rUpamAM athavA te mane hara rUpavALI strI AdinA rUpamAM puruSa lelupa thaI jAya che. e pramANe zabdamAM mUcchita thaI jAya che. gaMdha, rasa tathA sparzamAM paNa machita thaI jAya che. mUcchanA viSayabhUta (mUcha thavAnuM kAraNu) A rUpa Adija, kAraNamAM kAryane upacAra karavAthI, saMsAra kahevAya che. e pramANe bhagavAne pharamAvyuM che. (sU.3) saMyama grahaNa karI lIdhA pachI paNa pramAdavaza thaIne rUpa Adi guNamAM mUccha pAbhavApAzIne gRhastha manI laya che. ye bAta matAva cha:-'ettha agutte.' tyAhi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya01 u. 5 sU. 4 rUpAdimUrcchitasya punaragAravAsaH 621 mUlam -- ettha agutte aNANAra, puNo puNo guNAsAe, vaMkasamAyAre pamate agAramAvase // sU0 4 // chAyA atra aguptaH anAjJAyAM punaH punarguNAsvAdaH, vakrasamAcAraH pramattaH agAramAvasati // 04 // - TIkA manasA atra = asmin rUpAdiguNe, aguptaH = manovAkkAyaguptirahitaH rUpAdiSu rajyate, vacasA prArthayati, kAyena tadabhimukhaM pravartate, sa cAguptaH anAjJAyAm= anAcAre vartamAnaH bhagavadAjJAbahirvartI, ata eva punaHpunarguNAsvAdaH = asakRd viSayasukhAnubhavarasikaH, ata eva cakrasamAcAraH - vakraH = kuTila: samAcAra:= mUlArtha -- rUpAdi viSayoM meM mana vacana kAyakA vyApAra na rokane vAlA bhagavAn kI AjJA se bAhara hai, bAra-bAra viSayoMkA AsvAdana karane vAlA kuTilAcArI, pramAdI (sAdhu) phira gRhastha bana jAtA hai | sU0 4 // TIkA - rUpa Adi viSayoM meM mana, vacana aura kAya kI gupti se rahita arthAt mana se rAga karane vAlA, vacana se viSayoM kI prArthanA karane vAlA aura kAya se unameM pravRtti karanevAlA aisA anAcArI khAdhu bhagavAna kI AjJA se bAhara ho jAtA hai / vaha bArambAra viSayasukhoM ke bhoga meM rasika hokara kuTila AcAravAlA mUlA--pAdi viSayeAmAM mana, vacana ane kAyAnAM vyApArane nahi rokavA vALA, te bhagavAnanI AjJAthI bahAra che. vAravAra viSayAnuM AsvAdana karavAvALA, chuTidAyArI - prabhAhI (sAdhu) pAchA gRhastha manI laya che. TIkA--rUpa Adi viSayAmAM mana, vacana ane kAyAnI guptithI rahita arthAt manathI rAga karavAvALA, vacanathI viSayeAnI prAthanA karavAvALA ane kAyathI temAM pravRtti karavAvALA, evA anAcArI sAdhu bhagavAnanI AjJAthI bahAra thai jAya che. te vAravAra viSayasukhAnA bheAgamAM rasika thaIne kuTila AcAravALA-arthAt asaMyamanuM zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 AcArAgasUtre AcAro yasya sa vakrasamAcAra:-asaMyamAnuSThAyI, narakAdigatijanakatvAdasaMyamasya vakratayA vyapadezaH / itthambhUtaH sa pramattaHpramAdavazAd viSayeSu mUcchitaH, agAraM= gRham Avasati / gRhItasaMyamo'pi pramAdarazAd viSayAsaktaH san punahastho bhavatItyarthaH // mU0 4 // atha zastradvAramatha sarvathA vanaspatizastrasamArambhaparityAgino'nagArAn , tathA'gnizastrasamArambhapavRttAn dravyaliGginazca vivicya pratibodhayitumAha-'lajjamANA' ityAdi / lajjamANA puDho pAsa, aNagArA mo-ti ege pavayamANA, jamiNaM arthAt asamaya kA sevana karane vAlA pramAdI phira ghara-vAsa meM AjAtA hai / vaha saMyama dhAraNa karane ke pazcAt bhI pramAda ke vaza hokara viSayoM meM Asakta hone ke kAraNa phira gRhastha bana jAtA hai / sU0 4 // zastradvAravanaspatizastra ke AraMbha kA sarvathA tyAga karane vAle anagAroM kA tathA agnizastra ke AraMbha meM pravRtta dravyaliMgiyoMkA vivecana karake upadeza dete hai:'lajjamANA.' ityaadi| malArtha-vanaspatikAya ke AraMbha meM saMkoca karane vAle sAdhuoM ko alaga dekho| tathA 'hama anagAra haiM' isa prakAra kahane vAle nAnA prakAra ke zastroMse sevana karavAvALA pramAdI pharI gharavAsamAM AvI jAya che. te saMyama dhAraNa karyA pachI paNa pramAdane vaza thaIne viSamAM Asakta thavAnA kAraNe pharI gRhastha banI jAya che. (sU) shnvaarvanaspatizastranA AraMbhane sarvathA tyAga karavAvALA aNagArenuM tathA agnizastranA AraMbhamAM pravRtta dravyaliMgIonuM vivecana karIne upadeza Ape che - 'lajjamANA.' tyAdi mUlA-vanaspatikAyanA AraMbhamAM saMkeca karavAvALA sAdhuone judA jANe. tathA "ame aNagAra chIe A pramANe kahevAvALA, nAnA prakAranA zothI vanaspati zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1u.58.5 vanaspatisamArambheNa vividhamANighAtaH 623 virUvarUvehiM satthehiM vaNassaikammasamAraMbheNaM vaNassaisattha samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti // sU0 5 // chAyA lajjamAnAH pRthaka pazya, anagArAH sma iti eke pravadamAnAH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH vanaspatikarmasamArambheNa vanaspatizastraM samArabhamANA anyAn anekarUpAn mANAn vihiMsanti / / sU0 5 // TIkAlajjamAnAH paramakaruNayArdrahRdayatayA vanaspatikAyasamArambhe parAGmukhAH, vanaspatizastrasamArambhaparityAgino'nagArA ityarthaH / pRthaka-vibhinnAH kecit pratyakSajJAnino'vadhimanaHparyayakevalinaH, kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAnaH santIti pshy| yadvA-pRthaka-dravyaliGgibhyaH pRthagbhAvena santIti pazya / ime-sUkSmabAdaravanaspatikAyasamArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogairvanaspatikAyasamArambhaparityAgino vidyante iti vilokayetyarthaH / vanaspatikAya kA AraMbha karane vAle, vanaspatizastra kA AraMbha karate hue anya aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate haiM / sU0 5 // TIkArtha-atyanta karuNA se AI hRdayavAle muni vanaspatikAya ke AraMbha se vimukha rahate haiN| aise muni koI avadhijJAno, manaHparyAyajJAnI, aura kevalajJAnI hote haiM, aura koIkoI parokSajJAnI ( mati-zruta jJAna ke dhAraka) bhAvitAtmA hote haiM unheM dekho| athavA inheM dravyaliMgiyoM se alaga hI samajhanA cAhie / yaha anagAra sUkSma aura bAdara vanaspati kA AraMbha karane meM bhIta, trasta, udvigna haiM / tIna karaNa, tIna yoga se vanaspatikAya ke AraMbha ke tyAgI haiN| kAyane AraMbha karavAvALA, vanaspati zAstrane AraMbha karatA thakA anya aneka 42 // prAIyAnI hiMsA 42 cha. // 5 // TIkAtha--atyanta karuNAthI Ardra hRdayavALA muni vanaspatikAyanA AraMbhathI viruddha rahe che. evA muni kaI-kaI avadhijJAnI, manaHpayaryajJAnI ane kevaLajJAnI, heya che. ane kaI-kaI pakSajJAnI (mati-zrutajJAnanA dhAraka) bhAvitAtmA hoya che. tene juo. athavA tene dravyaliMgiothI jUdAja samajavA joIe. te aNagAra sUkama ane bAdara vanaspatikAyane AraMbha karavAmAM bIelA-bhayavALA, trasta, udvigna che. traNa karaNa traNa vegathI vanaspatikAyanA AraMbhanA tyAgI che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre ranye tu 'vayamanagArAH smaH' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH = ' vayameva vanaspatijIvarakSaNaparAH mahAvratadhAriNaH ' iti pralapanto dravyaliGginaH santi, tAn pRthak pazya / ime khalbanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajantIti darzayati-' yadimam ' ityAdi / 624 yad=yasmAd virUparUyaiH=tribhinnasvarUpaiH zastraiH=vanaspatikAyazastraiH, zastraM hi vanaspatikAyasya dravyabhAvabhedAd dvividham / tatra dravyazastraM - svakAyaparakAyobhayakAyabhedAt trividham / tatra svakAyazastraM daNDalakuTAdayaH / parakAyazastraM kartarI - pASANa- hasta pAda - mukha - vahnayAdayaH / ubhayakA yazastraM - vAsI - dAtra inase viparIta koI-koI ' hama anagAra haiM ' aisA abhimAnapUrvaka kahate haiM'hama hI vanaspati jIvoM kI rakSA karane meM tatpara aura mahAvratadhArI haiM, ' isa prakAra pralApa karate hue dravyaliMgI sAdhuoM ko alaga samajho / anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye dravyaliMgI anagAra ke guNo meM tanika bhI pravRtti nahIM karate / ye gRhastha ke kisI bhI kAmakA tyAga nahIM karate haiM, yaha bAta Age batalAte haiM-- ' yadimam ' ityAdi / nAnA prakAra ke vanaspatikAya ke zastradvArA vanaspatikAya kA AraMbha karake vanaspatikAyakI hiMsA karate haiM / vanaspatizAstra do prakArakA hai - dravyazastra aura bhAvazastra / dravyazastra ke tIna bheda haiM- ( 1 ) svakAyazastra ( 2 ) parakAyazastra ( 3 ) ubhayakAyazastra / DaMDA lakaDI vagairaha svakAyazastra haiM / kaiMcI, patthara, hAtha, paira, mukha aura Aga Adi tenAthI viparIta-virUddha keAI-kAI 'ame aNugAra chIe' A pramANe abhimAna pUrvaka kahe che-ameja vanaspati jIvAnI rakSA karavAmAM tatpara ane mahAvratadhArI chIe' A pramANe pralApa-(bakavATa) karanArA dravyaliMgI sAdhuone judA samajo. aNugAra hAvAnuM abhimAna karanArA e dravyaliMgI sAcA aNugAranA guNNA mATe jarA paNa pravRtti karatA nathI. te gRhasthAnAM kaI paNa kAmanA tyAga karatA nathI. ye matAve che. ' yadimam . ' tyiAhi. nAnA prakAranA vanaspatikAyanAM zastro vaDe vanaspatikAyanA AraMbha karIne vanaspatikAyanI hiMsA kare che. vanaspatizasra be prakAranAM che-dravyazastra ane bhAvazasra. dravyazastrAM traSu leha che - ( 1 ) svahAyazastra, (2) paraDAyazastra, mane (3) ulayAyazastra. DaMDA, sAIDI vagere svAyazastra che, haiM thI - ( aMtara, sAMguso ) patthara, hAtha, yuga, zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 5 vanaspatikAya hiMsAkAraNAni 625 kuThArAdayaH / bhAvazastraM tu vanaspatiM prati manovAkkAyAnAM duSpraNidhAnam / vanaspatikarmasArambheNa karmaNAM samArambhaH karmasamArambhaH = vanaspatiM nimittIkRtya jJAnAvaraNI - yAdikarmabandhajanakasAvadyavyApArastena, imaM vanaspatikAyaM vihiMsanti / vanaspatikAya hiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantIsyAha - ' vanaspatizAstra' - mityAdi / vanaspatizAstra - vanaspatijIvopamardakaM zastraM pUrvoktaprakAraM, samArabhamANAH =naspatiM prati prayuJjAnAH, anyAn = vanaspatikAyabhinnAn, anekarUpAn, pRthivIkAyAdIn, dvIndriyAdIn trasAMca tadAzritAn prANAn = prANinaH hiMsanti / iha bahuvidhA dravyaliGgino vidyante / tatra zAkyAdayaH kanda-mUla-patraparakAyazastra haiM / vasUlA, dAMtI, kuThAra Adi ubhayakAyazastra haiM / vanaspatikAya ke prati mana, vacana aura kAya kA asat prayoga karanA bhAvazastra hai / ina zastradvArA vanaspatikA kA AraMbha karake jJAnAvaraNa Adi AThaprakAra ke karmoM ko utpanna karane vAlA sAvadha vyApAra karake vanaspatikAya kI hiMsA karate haiM / jo vanaspatikA kI hiMsA meM pravRtta hotA hai vaha chahoM jIvanikAyarUpa samasta loka kI hiMsA karatA hai, yaha batalAte haiM, 'vanaspatizastram' ityAdi / vanaspatikAya kI hiMsAjanaka pUrvokta zastroM kA AraMbha karanevAle loga vanaspatikAya ke atirikta pRthvIkA Adi anya sthAvaroM kI tathA vanaspati - Azrita dvIndriya Adi trasa jIvoM kI bhI hiMsA karate haiM / saMsAra meM aneka prakAra ke dravyaliMgI haiN| una meM se zAkya Adi kaMda, mUla, mukha ane agni Adi parakAyazastra che. vasUlA dAMtI--dAtaraDuM, kuThAra-kuhADA Adi ubhayakAyazastra che. vanaspatikAya prati mana, vacana ane kAyanA asat-prayAga karavA te bhAvazastra che. e zastrAdvArA vanaspatikAyanA AraMbha karIne-jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmone utpanna karavAvALA sAvadya vyApAra karIne vanaspatikAyanI hiMsA kare che. je vanaspatikAyanI hiMsAmAM pravRtta thAya che. te chajIvanikAyarUpa samasta bounI DisA 1re che. me matAve che - ' vanaspatizastram . ' ityAdi. , vanaspatikAyanA hiMsAjanaka pUrvokta zasranA AraMbha karavAvALA leAka vanaspatikAyanA atirikta pRthvIkAya, Adi anya sthAvarAnI tathA vanaspati Azrita dvIndriyae iMdriya Adi trasa jIvAnI paNa hiMsA kare che. sasAramAM aneka prakAranA dravyaliMgI che. temAMthI zAkya Adi kaMda, mUla, pattA, pra. A.-79 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 AcArAGgasUtre puSpaphalAdibhojanArtha vanaspatikarmasamArambhaM kurvanti, kArayanti, kurvato'numodayanti ca, tena SaDjIvanikAyavirAdhakA bhavanti / daNDino'pi "vayaM paJcamahAvratadhAriNo jinAjJArAdhakA anagArAH smaH" ityAdi pravadamAnAH sAdhvAbhAsAH sAvadhamupadizanti, zAstramatiSiddhamapi vanaspatikarmasamArambhaM kArayanti / te hi vyAkhyAnamaNDapAdau cAzokakSapatrAdibhivandanamAlAdikaM bandhayanti, nAnAvidhapuSpapatraphalaiH paJcopacArAdipUjAsu pravartayanti / tathAhi"kAle suibhUeNaM, visiTTapupphAiehiM vihiNA u| sArathuithottagaruI, jiNapUyA hoi kAyavvA // 1 // " (paJcAzakavRttiH) chAyA-kAle zucIbhUtena, viziSTapuSpAdikaividhinA tu| sArastuti stotrakarucinA, jinapUjA bhavati kartavyA // 1 // pattA, phUla Adi khAne ke lie vanaspati kA AraMbha karate haiM, karAte haiM aura karane vAle kI anumodanA karate haiN| aisA karake ve Sar3ajIvanikAya kI virAdhanA ke bhAgI hote haiM / "hama paMcamahAvratadhArI, jina bhagavAn kI AjJA ke ArAdhaka anagAra haiM" aisA kahane vAle daMDI jhUThe sAdhu bhI sAvadha kA upadeza dete haiM aura zAstra meM niSiddha kiye hue vanaspatikAya ke AraMbha kA upadeza dete haiN| ve vyAkhyAnamaMDapa Adi meM azoka vRkSa ke pattoM se bandanavAra Adi ba~dhavAte haiM, nAnA prakAra ke phala phUla patoM se paMcopacAra Adi pUjAoM meM (zrAvakoM) ko pravRtta karate haiM / jaise "ucita samaya para, vidhipUrvaka viziSTa puSpa Adi ke dvArA sundara stotra-stutipUrvaka jina bhagavAnakI pUjA karanI caahie"| phUla Adi khAvA mATe vanaspatine AraMbha kare che, ane karAve che, ane karavAvALAne anumodana Ape che. e pramANe karIne te SaDUjIvanikAyanI virAdhanAnA bhAgIdAra thAya che. "ame paMca mahAvratadhArI, jina bhagavAnanI AjJAnA ArAdhaka aNagAra chIe." A pramANe kahevAvALA daMDI juThA sAdhu paNa sAvadhane upadeza Ape che, ane zAstramAM niSedha karavAmAM Avele vanaspatikAyanA AraMbhane upadeza Ape che. te vyAkhyAna-maMDapa AdimAM azokavRkSanAM pAMdaDAMthI teraNa Adi baMdhAve che. nAnA prakAranA phala-phela ane pAMdaDAthI pacepacAra Adi pUjAomAM (zrAvakane) pravRtta kare che-joDe che. jema-"ucita samaya-gya samaya para vidhipUrvaka viziSTa-uttama puSpa Adi dvArA sundara stotra, stutipUrvaka jina bhagavAnanI pUjA karavI joIe." zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 5 vanaspatikAyahiMsAkAraNAni 627 aparaJca - umAsvAtivAcakakRtamakaraNe ' madhyA kusumaiH pUjA' iti / ' gandhavAsAkSataiH sragbhiH ' iti / 'pradhAnaizca phalaiH pUjA' ityAdi / kizca "na zuSkaiH pUjayedevaM, kusumairna mahIgataiH / na vizIrNadalaiH spRSTai - zubhairnAvikAsibhiH " // 1 // 6 na zuSkaiH pUjayeddevaM kusumairna mahIgataiH ' - ityanena ' ArdraM stroTi taizva kusumaidaivaM pUjayet ' - ityartho'vagamyate / aho ! kIdRzo mahAsAvadyopadezasteSAm ! evaM devamandirAdau kadalIstambhAdiropaNena, azokAdivRkSapatrairvandana paJcAzakavRtti umAsvAtikRta prakaraNa meM kahA hai I "gaMdha, vAsa aura / " pUjA kI jAtI hai " " madhyA meM phUloM se mAlAoM se pUjA hotI hai / bhI kahA hai- pUjA kI jAtI hai uttama phaloM se " akSata se tathA ityAdi / aura "" 'sUkhe, jamIna para gire hue, TUTI pa~khuDIvAle, chue hue, kharAba aura vinA khile phUloM se pUjA nahIM karanI cAhie " / ( sUkhe aura jamIna para gire hue phUloM se pUjA nahIM karanI cAhiye ' isakA abhiprAya yaha huA ki tAje aura toDe hue phUloM se pUjA karanI cAhiye arere! unakA vaha kaisA sAvadha upadeza hai / isa prakAra devamaMdira Adi meM kadalIstaMbha khaDA karake, azoka vRkSa ke pattoM se paMcAzakavRtti umAsvAtikRta prakaraNamAM kahyuM che-- 6 'madhyAhnamAM phUlAvaDe pUjA karavAmAM Ave che. ' * gaMdha, vAsa ane akSatathI tathA mALAethI pUjA thAya che.' * uttama phaLeAthI pUjA karavAmAM Ave che. ' ItyAdi bIjuM paNa kahyuM che keH---- zrI AcArAMga sUtra H 1 "C * sUkAM, jamIna para kharI paDelAM, jenI pAMkhaDI tuTI gai hAya, sparza karAelAM, kharAkha ane khilyA vinAnAM phUleAthI pUjA nahi karavI joI e. " 'sUkAM ane jamIna para kharI paDelAM phUlA vaDe pUjA na karavI joIe ? Ane abhiprAya e thayA ke lIlAM ane tAjAM tADelAM phUleAthI pUjA karavI joie. arere! teonA A sAvadya upadeza kevA che ? A pramANe devamaMdira AdimAM keLanA sthaMbha ubhA karIne azAkavRkSanAM pAMdaDAMthI
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 __ AcArAgasUtre mAlikAdibandhanena, matimopari sacittapatrapuSpAdikSepaNena sacittanAlikeradADimarasAlaphalAdinaivedyopacAreNa ca vanaspatihiMsAM kArayantaste tadAzritAnanekavidhAna usasthAvarAn prANino ghAtayanti / nahi-vItarAgANAM sAvadhA saparyA samucitA, 'esa khalu gaMthe' ityAdivacanena sarvArambhANAmasminnevAgame taiH sAkSAt pratiSiddhatvAt / nahi tattatyAgibhyastattattyaktadravyasamarpaNaM tuSTikaraM bhavatIti / nahi loke madyamAMsatyAgibhyo madyamAMsasamarpaNaM tatparitoSAya jAyate / alaM bahunA ! haritakandamUlAdityAginaH zrAvakA api na haritakandamUlAdisamarpaNena saMtuSyantIti vicArayantu mniissinnH|| suu05|| atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM jagAda-'tattha.' ityaadi| vandanavAra bA~dhakara, pratimA para sacitta patte, phUla Adi caDhAkara, sacitta nAriyala, dADima, Ama Adi naivedya ke upacAra se vanaspati ko hiMsA karate hue ve vanaspati-Azrita aneka prakAra ke trasa-sthAvara jIvoM kA ghAta karavAte haiM / vItarAga deva kI pUjA sAvadha honA ucitta nahIM hai / 'esa khalu gaMthe.' ityAdi kathana dvArA isI Agama meM samasta AraMbhoM kA vItarAga bhagavAnne sAkSAt niSedha kiyA hai / jo puruSa jisa vastu kA tyAgI hai, usakI tuSTi usa vastu ko arpita karane se nahIM ho sakatI / loka meM madya-mAMsa kA tyAga karane vAloM ko madya-mAMsa kI bheMTa saMtoSajanaka nahIM hotii| adhika kyA kaheM ! harita kaMda mUla ke tyAgI zrAvaka bhI harita kanda mUla kI bheMTa se prasanna nahIM hote haiM / buddhimAn puruSa svayaM vicAra karaleM // sU0 5 // sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM-'tattha.' ityAdi / vaMdanavAra bAMdhIne, pratimA upara sacitta pAMdaDA, phUla Adi caDhAvIne, sacitta nALiera, dADama, AMbA Adi nivedyanA upacArathI vanaspatinI hiMsA karIne te vanaspati-Azrita aneka prakAranA trasa-sthAvara jIvane ghAta karAve che. vItarAgadevanI pUjA sAgha hoya te yogya nathI. 'esa khalu gaMthe.' tyAhi thana mArA mA mAgamamA tamAma samA. raMbhane vItarAga bhagavAne sAkSAt niSedha karyo che. je puruSa je vastunA tyAgI che, tenI prasannatA te vastune arpaNa karavAthI thaI zakatI nathI. lekamAM madya-mAMsanA tyAgI-tyAga karavAvALAne madya-mAMsanI bheTa saMtoSa utpanna karatI nathI, adhika zuM kahIe! lIlA kaMdamULanA tyAgI zrAvaka paNa lIlA kandamULanI bheTathI prasanna thatA nathI te buddhimAna puruSa pite vicAra karI lIe. || sU5 || sudhI svAmI nyU svAbhAna 4 cha-' tattha.' tyAha. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya01 u.5 sU. 6 vanaspatikAyahiMsAkAraNAni 629 mUlam -- tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / imassa caiva jIviyassa parivaMdaNamANa- pUyaNAe, jAimaraNamoyaNAe, duHkkhapaDighAyaheuM se sayameva vaNassaisatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA vaNassaisatthaM samAraMbhAvei, aNNe vaNassaisatthaM samAraMbhamANe samajA, taM se ahiyAe, taM se abohIe | sU0 6 // chAyA- tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya parivandana - mAnana - pUjanAya, jAtimaraNamocanAya, duHkhapratighAtahetuM sa svayameva vanaspatizAstraM samArabhate, anyairvA vanaspatizastraM samArambhayati, anyAn vA vanaspatizastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tat tasyAhitAya, tat tasyAbodhaye // sU0 6 // TIkA -- tatra = vanaspatikAyasamArambhe, bhagavatA - zrImahAvIreNa, parijJA = samyagava - bodhaH khalu nizcayena praveditA pratibodhitA - karmabandhasamucchedArthaM jIvena pari mUlArtha - - vanaspatikAya ke AraMbha ke saMbaMdha meM bhagavAn ne samyak bodha diyA hai / isa jIvana ke vandana, mAnana aura pUjana ke lie, janma-maraNa se chuTakArA pAne ke lie tathA duHkhoM kA vinAza karane ke lie svayaM vanaspatikA yazastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se AraMbha karatA aura AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / vaha AraMbha ahita ke lie, usakI abodhi ke lie hotA hai | sU0 6 // usa ke TIkArtha -- vanaspatikAya ke AraMbha ke viSaya meM bhagavAn zrI mahAvIra svAmIne samyak upadeza diyA hai / arthAt bhagavAna ne batalAyA hai ki - karmabaMdha ko naSTa karane ke mUlA--vanaspatikAyanA AraMbhanA sambaMdhamAM bhagavAne samyak khAdha ApyA che. yA vananA vahana, bhAnana, bhane pUjana bhATe, nanbha-bharaNuthI chuTavAne bhATe tathA du:khAnA vinAza karavA mATe svayaM vanaspatikAyazastranA AraMbha kare che, khIjA pAse Arabha karAve che, ane Arabha karavAvALA bIjAne anumeAdana Ape che. te AraMbha tenA aDita bhATe tena tenI sodhi bhATe hoya che. // sU0 6 // TIkAtha--vanaspatikAyanA AraMbhanA viSayamAM bhagavAna zrI mahAvIra svAmIe samyak upadeza ApyA che. arthAt bhagavAne batAvyuM che keH-kamabaMdhane naSTa karavA mATe zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 AcArAgasUtre jJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratibodhitamiti bhAvaH / upabhogadvAramlokaH kasmai prayojanAya vanaspatikAyamupardayatI ? tyAha-' asya caiva jIvitasye '-tyaadi| asyaiva nazvarasya jIvitasya-jIvanasya sukhArthamAhAra-vastra-pAtra-mAlya-gandha-cUrNa-tAntA -'rgalA-khaTvA-palyaGka-zibikAzakaTa-hala-musala-pITha-phalaka-siMhAsana-daNDa-lakuTa-kapATa-vINA-zAlabhajikA-nirmANa-tApana-pratApana-prakAzane-ndhana-tailAdyarthamityarthaH / tathA-parivandanamAnana-pUjanAya, parivandana-prazaMsA, tadartha, yathA-kazcit svaprazaMsArtham upavanAdau patrAdikartanakalAkauzalena vRkSalatAdInAM patrAdIni tathA chedayati yathA tatkartanena lie jIva ko parijJA (upadeza) avazya svIkAra karanA cAhie / upabhogadvAraloga kisa prayojana se vanaspatikAya kI hiMsA karate haiM ? yaha batalAte haiMisI nAzazIla jIvana ke sukha ke lie arthAt AhAra, vastra, pAtra, mAlA gaMdha, cUrNa, tAlavRnta (paMkhA), Agala, khATa, palaMga, pAlakI, gADI, hala, mUsala, pIDhA, (vAjoTa) phalako (pATa), siMhAsana, DaMDA, lakaDI, kivADa, vINA, putalI Adi banavAne ke lie, tapAnA, vizeSa tapAnA, prakAzana, IMdhana, aura taila Adi ke prayojana se vanaspatikAya kI hiMsA karate haiM / tathA prazaMsA ke lie bhI vanaspati kI hiMsA karate haiM, jaise koI puruSa apanI prazaMsA ke lie bagIcA Adi meM pattA vagairaha kATane kI kalA meM kuzalatA prakaTa karane ke abhiprAya se vRkSa latA vagairaha ko isa prakAra kATatA hai jisase usameM jIvane parijJA (upadeza)ne avazya svIkAra kare joIe. povA-- leka zuM prajanathI vanaspatikAyanI hiMsA kare che? te batAve che-A nAza pAmavAsanA suma bhATe, arthAt-mA2, 14, pAtra, mAlA, adha, yUe, 5 mA mAriyo, bhATa, 5, pAsI, DI, usa, bhUsa, mAne, pATa, siMhAsana, 31, lAkaDI, kamADa, vINA, putalI vagere banAvavA mATe, tapAvavuM vizeSa tapAvavuM, prakAzana, Izvana-(bALavAnA lAkaDA) ane taila AdinA prayajanathI vanaspatikAyanI hiMsA kare che. tathA prazaMsA mATe paNa vanaspatikAyanI hiMsA kare che, jemake-kaI puruSa potAnI prazaMsA mATe bagIcA AdimAM pAMdaDA vagere kApavAnI kalAmAM kuzaLatA batAvavAnA abhiprAyathI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA abhya. 1 u. 5 sU. 6 vanaspatikAya hiMsA gajAzvamRgavyAghrasiMhAdInAM svarUpaM dadhAnA janayanti / yathA-sa eva mAnanaM= janasatkArastadartha. patrAdikartanakalAkuzalo mAlAkAraH svamAnanArthaM kartarIzastreNa vRkSalatAdInAM patrAdikaM kRntati / pUjanaM = vastraratnAdilAbhastadartham, yathA - devapatimAdyarthaM patrapuSpaphalAdInAM troTane / tathAjAtimaraNamocanAya = janmamaraNabandhamocanArtha, yathA- muktikAmana pUjAyAM puSpapatrAdisamucchedane, tathA - duHkhapratighAtahetuM yAdhizamanAdyartham - oSadhi - vRkSalatAdInAM mUlakandazAkhApatrapuSpaphalAdibhedane, sa jIvanasukhAdyarthI svayameva hAthI, ghoDA, hirana, bAgha, siMha Adi kA AkAra bana jAtA hai aura isase usa bagIce kI sundaratA baDhatI hai, aisA jAnakara karatA hai / kAra ke lie bhI vanaspati kI hiMsA kI jAtI hai, jaise- pattA vagairaha kATane meM kuzala vahI pUrvoktamAlI kaiMcI se vRkSoM yA latAoM ke pattA Adi kATatA / tathA pUjana ke lie arthAt vastroM aura ratnoM ke lie bhI vanaspatikAya kI hiMsA karate haiM / jaise - deva pratimA Adi ke lie patra, phUla, phala toDane meM / 1 631 vRkSAdayastasyopavanAderviziSTazobhAM janma maraNa se chuTakArA pAne se lie bhI ukta hiMsA kI jAtI hai| jaise - mukti kI icchA se pUjA ke lie phUla - phala toDane meM / duHkhoM kA pratIkAra karane ke lie bhI yaha hiMsA kI jAtI hai / jaise- roga miTAne ke lie oSadhi, vRkSa, latA, mUla, kanda, zAkhA, patra, phUla Adi toDane meM hiMsA kI jAtI hai / vRkSa latA vagerene evA prakAre kApe che ke temAM hAthI, gheADA, haraNa, vAgha, siMha AdinA AkAra banI jAya che, ane tethI e bagIcAnI suMdaratA vadhe che. evuM samajIneja kare che. jana--satkAra mATe paNa vanaspatinI hiMsA karavAmAM Ave che, jema-pAMdaDAM vagerene kApavAmAM kuzala AgaLa kahelA teja mALI kheMcI (kAtara)thI vRkSa athavA latAnAM pattAM Adi kApe che. tathA pUjana mATe arthAt va ane ratnAne mATe paNa vanaspatikAyanI hiMsA kare che, jema-devapratimA Adi mATe patra phUla phUla teADavAmAM. janma-maraNathI chuTavA mATe paNa pUrva kahelI hiMsA karavAmAM Ave che, jemakemuktinI icchAthI pUjA mATe phUla phUla teADavAmAM. zrI AcArAMga sUtra H 1 duHkhAnA pratikAra karavA mATe paNa e hiMsA karavAmAM Ave che. jemake-roganivAraNa 4zvA bhATe auSadhI, vRkSa, latA, bhUla, huncha, zAkhA, patra, Dresa Adi toDavAmAM hiMsA 42vAmAM Ave che.
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtra vanaspatizastraM vanaspatikAyopamardakaM dravyabhAvazastraM samArabhate vyApArayati / anyairvA vanaspatizastraM samArambhayati / anyAna vA vanaspatizastraM samArabhamANAn samanujAnAtianumodayati / tat vanaspatikAyasamArambha, tasya vanaspatisamArambha kurvataH kArayituH anumodayituzca ahitAya bhavati / tathA-tat tasya abodhaye=samyaktvAlAbhAya bhavati / // sU0 6 // __ yena tu tIrthaGkarAdisamIpe vanaspatikAyasvarUpaM parijJAtaM, sa evaM vibhAvayatItyAha-'se taM. ' ityaadi| mUlamse taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya socA khalu bhagavao aNa isa prakAra jIvana ko sukhI banAne kA abhilASI vaha puruSa vanaspatikAya kI hiMsA karanevAle dravya aura bhAvazastra kA svayaM upayoga karatA hai, dUsaroM se upayoga karAtA hai aura vanaspatizastra kA upayoga karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / vanaspatikAya kA vaha AraMbha, AraMbha karane vAle, karAne vAle aura anumodana karane vAle ke ahita ke lie hotA hai aura samyaktva kI aprApti kA kAraNa banatA hai / sU0 6 // tIrthakara Adi ke nikaTa vanaspatikAya kA svarUpa jisane jAna liyA hai, vaha isa prakAra vicAra karatA hai-' se taM.' ityAdi / mUlArtha-vaha puruSa bhagavAn yA anagAroM se sunakara samajha-bUjhakara saMyama e pramANe jIvanane sukhI banAvavAnA abhilASI te puruSa vanaspatikAyanI hiMsA karavAvALA dravya ane bhAva ane svayaM upayoga kare che, bIjA pAse upayoga karAve che ane vanaspatizane upayoga karavAvALA bIjAne anumodana Ape che. vanaspatikAyane A AraMbha, AraMbha karavAvALAne, karAvavAvALAne ane anumodana 42vAvAne mAhita bhATe che bhane sabhyaitpanI mAstirnu / 25 mane cha. // sU06 // tIrthakara AdinA samIpe vanaspatikAyanuM svarUpa jeNe jANI lIdhuM che. te A prabhArI viyAra 42 cha-'se taM.' tyAhi. mUlAI-te puruSa bhagavAna athavA aNagAra pAsethI sAMbhaLI-samajIbujhIne zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 6 vanaspativirAdhanAduSphalam 633 gArANaM vA aMtie ihamegesiM NAyaM bhavai-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae / iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vaNassaikammasamAraMbheNaM vaNassaisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsai // 7 // chAyAsa tat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA antike, ihaikeSAM jJAtaM bhavati-eSa khalu granthaH, eSa khalu mohaH, eSa khalu mAraH, eSa khalu narakaH / ityartha gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastra vanaspatikamasamArambheNa vanaspatizastraM samArabhagANaH anyAn anekarUpAn prANAn vihinasti // mU0 7 // TIkA-yaH khalu bhagavataH tIrthaGkarasya, anagArANAM tadIyazramaNanirgranthAnAM vA antike zrutvA, AdAnIyam-upAdeyasarvasAvadyayogaviratirUpaM cAritraM, samutthAya aGgIkRtya viharati, sa tat-vanaspatikAyasamArambhaNaM saMbudhyamAnA ahitAbodhijanakatvena vijJAtA san evaM vibhAvayati-evaM khalu0 ' ityAdi / grahaNa karake vicaratA hai / vaha isa prakAra samajhatA hai-vanaspatikAya kA AraMbha graMtha hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai| gRddha loga isake lie nAnA prakAra ke zastroM se vanaspatikAya kA AraMbha karake, zastra kA prayoga karate hue aura bhI aneka prANiyoM kA ghAta karate haiM // sU. 7 // TIkArtha--jo puruSa tIrthaMkara se yA unake zramaNa nimranthoM se sarvasAvadha tyAga rUpa saMyama svarUpa samajhakara aura use aMgIkAra karake vicaratA hai vaha vanaspatikAya ke AraMbha ko ahitakara aura abodhijanaka samajhakara isa prakAra vicAra karatA hai:-- 'evaM khalu0' ityAdi / saMyama grahaNa karIne vicAre che. te A pramANe samaje che-vanaspatikAyane AraMbha graMtha che, e meha che, e mAra che, e naraka che. vRddha leka e mATe nAnA prakAranA zathI vanaspatikAyane AraMbha karIne zastrane prayoga karatA thakA bIjA paNa aneka prANImAna ghAta 4re cha. // suu.7|| TIkAtha-je purUSa tIrthakarathI athavA temanA zramaNa nijo pAsethI sarva sAvadya (karmanA) tyAgarUpa saMyamanA svarUpane samajI ne ane tene aMgIkAra karIne vicare che, te vanaspatikAyanA AraMbhane ahitakara ane adhijanaka samajI A pramANe viyA2 42 cha-' evaM khalu0' tyAdi. pra. A-80 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 634 iha = manuSyaloke ekeSAM zramaNanirgranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmevaM jJAtaM viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatItyAkAGkSAyAmAha - 'eSa khalu0 ' ityAdi / AcArAGgamutre eSaH vanaspatizastrasamArambhaH khalu = nizvayena granthaH = karmabandhaH, kAraNe kAryopacArAt kAraNabhUto vanaspatizastrasamArambha eva karmabandharUpo grantha ityucyate / evamagre'pi bodhyam / tathA eSaH vanaspatizastrasamArambhaH mohaH = viparyAsa:ajJAnam / tathA - eSa eva mAraH = maraNaM - nigodAdimaraNarUpaH / tathA - eSa eva narakaH = nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / isa manuSya loka meM jinheM zramaNa nirgaMthoM ke upadeza se samyagjJAna aura vairAgya utpanna ho gayA hai, unhIM ko yaha vidita hotA hai / kyA vidita hotA hai ? isa zaMkA kA samAdhAna karane ke lie Age kahate haiM-' eSa khalu grantha0 ' ityAdi / vanaspatikAya kA AraMbha nizcaya se graMtha arthAt karmabaMdharUpa hai| kAraNa meM kArya kA upacAra karake AraMbha ko karmabaMdha kahA hai / vastutaH vaha karmabaMdha kA kAraNa hai / isI prakAra Age bhI samajha lenA cAhie / vanaspatikAya kA samAraMbha moha arthAt ajJAna hai - ajJAnajanaka hai / yaha mAra hai arthAt nigoda Adi meM mRtyu kA kAraNa hai / yaha naraka hai arthAt nArakI jIvoM ko daza prakAra kI yAtanA kA kAraNa hai / A manuSyaleAkamAM jene nigranthAnA upadezathI sabhyajJAna, ane vairAgya utpanna thaI gayA che. te A jANe che, zuM jANe che ? e zaMkAnuM samAdhAna karavA bhATe bhAga uDe che, ' eSa khalu grantha0 - 4tyAhi. vanaspatikAyanA AraMbha nizcaya graMtha che arthAt kama khaMdharUpa che, kAraNamAM kAryanA upacAra karIne Arabhane kamakhadha kahe che, vastutaH te karma madhanuM kAraNa che. e pramANe AgaLa paNa samajI levuM joie. vanaspatikAyanA samAraMbha meha arthAt ajJAna che--ajJAnajanaka che, te mAra che, arthAt nigeAda AdimAM mRtyunuM kAraNa che. te naraka che, arthAt nArakI jIvAne dasa prakAranI yAtanAonuM kAraNa che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 7 vanaspativirAdhanAduSphalam 635 ityartham = etadartha, karmabandha-moha - maraNa - narakarUpaM ghoraduHkhaphalaM prApyApi punaH punaretadarthameva lokaH = ajJAnavazavartI jIvaH, gRddhaH = lipsurasti / yadvA-gRddhaH = bhogAbhilASI, lokaH = saMsArI jIvaH ityartham = etadarthameva grantha- moha-maraNanarakArthameva pravarttata iti zeSaH / , lokaH punaH punaH karmabandhAdyarthameva pravarttata iti yaduktaM, tat kathaM jJAyate ? iti jijJAsAyAmAha - ' yadimam . ' ityAdi / yad=yasmAd, virUparUpaiH nAnAvidhaiH zastraiH pUrvoktaprakAraiH, vanaspatikarmasamArambheNa vanaspatikAyopamardanarUpasAvadyavyApAreNa, imaM = vanaspatikAryaM vihinasti / tathA vanaspatizastra samArabhamANaH = vyApArayan anyAn = pRthivIkAyAdIn anekarUpAn =trasAn sthAvarAMzca tadAzritAn prANAn = prANinaH vihinasti = upamardayati ||sU0 7|| ajJAnI jIva karmabaMdha, moha, maraNa aura naraka rUpa ina phaloM ko prApta karake bhI bAra-bAra isI meM gRddha hote haiM / athavA bhoga ke abhilASI puruSa isI graMtha, moha, maraNa aura naraka ke lie hI pravRtti karate haiM / loga puna - punaH karmabaMdha Adi ke lie hI pravRtti karate haiM yaha jo kathana kiyA hai so kaise jJAta huA ? isa jijJAsA ke hone para kahate haiM - ' yadimam' ityAdi / kyoM ki nAnA prakAra ke pUrvokta zastroM dvArA vanaspatikAya kI hiMsA karane vAle loga sAvadha vyApAra se vanaspatikAya kA ghAta karate haiM / tathA vanaspatikAya kA AraMbha karate hue anya pRthvIkAya Adi aneka prakAra ke tadAzrita trasa aura sthAvara jIvoM kI ghAta karate haiM / sU0 7 // ajJAnI jIva karmabaMdha, mAha, maraNa ane narakarUpa e kaLAne prApta karIne paNa vAra-vAra emAM vRddha thAya che. athavA leAganA abhilASI puruSa A graMtha, meha, maraNa ane naraka mATeja pravRtti kare che. boGa yunaH punaH (31-3rI) maMmaMdha vagere bhATena pravRtti ure che; uthana Dyu. che, te daivI zete naSyuvAmAM Avyu ? me lajJAsA thavAthI 4De che. 'yadimam' ityAhi. kemake nAnA prakAranAM pUrvokta zastrA dvArA vanaspati kAyanI hiMsA karavAvALA leAka sAvadya vyApArathI vanaspatikAyaneA ghAta kare che, tathA vanaspatikAyanA Arabha karatA thakA, anya pRthvIkAya Adi aneka prakAranA tajJAzrita trasa ane sthAvara jIvAnA dhAta are che. // sU. 7 // zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre ___ vanaspatikarmasamArambhaphalapradarzanapurassaraM vanaspatisamArambhe'nekatrasasthAvarajIvahiMsA'vazyambhAvinIti pradarzitam , saMpati vanaspateH sacetanatvazaGkAyAM tasya manuSyazarIravat sacetanatvamastIti pradarzayati-' se bemi.' ityAdi / yadvA-yathA manuSyazarIre caitanyaM sugamaM, tathA vanaspatikAye'pi, tasmAd vanaspatermanuSyazarIrasAdRzyaM darzayati sUtrakAraH-'se bemi.' ityAdi / mUlam-- se bemi-imaMpi jAidhammayaM eyapi jAidhammayaM, imapi buDhidhammayaM eyaMpi vuDDhidhammayaM, imaMpi cittamaMtayaM eyaMpi cittamaMtayaM, imapi chiNNaM milAi eyaMpi vanaspatikAya ke AraMbha kA phala pragaTa karake yaha bhI pradarzita kara diyA gayA hai ki-vanaspatikAya kA AraMbha karane se anya trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA bhI avazya hotI hai / aba vanaspatikAya ke sacetana hone meM zaMkA hone para usakI manuSya zarIra ke samAna sacetanatA sUtrakAra prakaTa karate haiM-'se bemi.' ityAdi / ___ athavA--jaise manuSyazarIra meM caitanya ko samajhanA sugama haiM usI prakAra vanaspatikAya meM bhI / ata eva vanaspati manuSyazarIra ke samAna hai, yaha bAta sUtrakAra kahate haiM-'se bemi.' ityaadi| mUlArtha-vaha maiM kahatA hU~-yaha (manuSyazarIra) janmazIla hai, vaha (vanaspatizarIra) bhI janmazIla hai| yaha vRddhizIla hai, vaha bhI vRddhizIla hai| yaha sacitta hai vaha bhI sacitta hai / chedane para yaha murajhA jAtA hai, vaha bhI chedane para murajhA jAtA hai| vanaspatikAyanA AraMbhanuM phaLa pragaTa karIne e paNa pradarzita karI ApyuM che kevanaspatikAyane AraMbha karavAthI anya trasa ane sthAvara jIvonI hiMsA paNa avazya thAya che. have vanaspatikAyanI sacetanatA havAmAM zaMkA hovAthI tenI sacetanA manuSyazarIranI sanyatanatA samAna sUtrA2 pragaTa 42 cha-' se bemi.' tyAhi. athavA--jema manuSya zarIramAM citanyane samajavAmAM sugamatA che, te pramANe vanaspatikAyamAM paNa sugamatA che. e mATe vanaspati manuSya zarIranA samAna che. e vAta sUtrA2 4 cha:-" se bemi.' tyAhi. bhUmAtha:-te huI chu'-|| ( manuSya zarI2) male che te (vnsptizarIra) paNa janmazIla che, A vRddhizIla che, te paNa vRddhizIla che, A sacitta chechedavAthI te sukAI jAya che, te paNa chedavAthI sUkAI jAya che. A paNa A hAraka che, te zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkAadhya.13.5mU.8 manuSyazarIravanaspatizarIrayoH sAmyam 637 chiNNaM milAi, imaMpi AhAragaM, eyapi AhAragaM, imaMpi aNiccayaM eyapi aNiJcayaM, imaMpi asAsayaM eyapi asAsayaM, imaMpi caovacaiyaM eyapi caovacaiyaM, imaMpi vipariNAmadhammayaM eyapi vipariNAmadhammayaM // sU0 8 // chAyAsa bravImi-idamapi jAtidharmakam etadapi jAtidharmakam, idamapi vRddhidharmakam etadapi vRddhidharmakam , idamapi cittavat etadapi cittavat , idamapi chinnaM mlAyati etadapi chinnaM mlAyati, idamapi AhArakam etadapi AhArakam , idamapi anityakam etadapi anityakam , idamapi azAzvatam etadapi azAzvatam , idamapi cayopacayikam etadapi cayopacayikam , idamapi vipariNAmadharmakam etadapi vipariNAmadharmakam // suu08|| TIkA-- yena sAkSAdbhagavananmukhAd vanaspateH sacetanatvaM zrutaM so'haM bravImi= yathA bhagavatA kathitaM, tathA kathayAmItyarthaH / pratijJAtamartha pradarzayati-idamapItyAdi / yaha bhI AhAraka hai, vaha bhI AhAraka hai| yaha bhI anitya hai, vaha bhI anitya hai / yaha bhI azAzvata hai, vaha bhI azAzvata hai| yaha bhI caya-upacaya vAlA hai, vaha bhI caya-upacaya vAlA hai| yaha bhI vividha prakAra se pariNamanazIla hai aura vaha bhI vividha prakAra se pariNamanazIla hai // sU0 8 // TIkArtha-jisane sAkSAt bhagavAn ke mukha se vanaspatikAya kI sacetanatA sunI hai vahI maiM kahatA hU~-jaisA bhagavAn ne kahA hai vaisA hI maiM kahatA huuN| yahI bAta kahate haiM-'idamapi0' ityaadi| paNa AhAraka che. A paNa anitya che. te paNa anitya che. A paNa azAzvata che, te paNa azAzvata che. A paNa caya-upacayavALA che, te paNa caya-upacayavALA che. A paNa vividha prakArathI pariNamanazIla che, ane te paNa vividha prakArathI pariNamana zIla che. esa.ThA. TakAtha-jeNe sAkSAt bhagavAnanA mukhathI vanaspatikAyanI sacetanatA sAMbhaLI che.teja II chu- samavAne ho cha, te 4 II chu, ye pAta cha-'idamapi.' tyAha zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 AcArAgasUtre iha puruSasyopadezayogyatayA sAmarthana saMnihitatvAttaccharIraM saMnikRSTavAcinedamzabdena parAmRzyate / idamapi manuSyazarIraM, yadvA-sAmAnyarUpeNa trasakAye caitanyasya sujJeyatvAt idaM trasazarIraM, jAtidharmakaM-jAtiH-jananaM, taddharmakaM-jananasvabhAvaM, etadapi vanaspatizarIramapi jAtidharmaka-manuSyazarIravad vanaspatizarIramapi jananasvabhAvakamastItyarthaH / tathA idamapi manuSyazarIraM vRddhidharmaka bAlakaumArAdyavasthAmAzritya vardhanasvabhAvam , etadapi vanaspatizarIraM aDarakisaLayapatraskandhazAkhAprazAkhAdinA vardhanazIlam / idamapi manuSyazarIraM cittavat-cetanA 'idam' zabda kA prayoga samIpavartI vastu ke lie kiyA jAtA hai / manuSya hI upadeza kA pAtra hai aura usakA zarIra bhI atyanta samIpa hai ataH manuSya ke zarIra ko 'idama' zabdadvArA nirdiSTa kiyA gayA hai / athavA trasa jIva ke zarIra meM caitanya ko samajhanA sugama hai, isa kAraNa 'idam' kA artha manuSyazarIra ke bajAya trasa jIva kA zarIra samajha lenA caahie| yaha manuSyazarIra yA trasa jIva kA zarIra utpanna hone kA svabhAva vAlA hai, usI prakAra vanaspati kA zarIra bhI utpanna hone kA svabhAva vAlA hai / tathA manuSya zarIra vRddhizIla hai-bAla, kumAra Adi avasthAoM meM baDhatA jAtA hai usI prakAra vanaspatizarIra bhI aMkura, kisalaya, patra, skaMdha, zAkhA aura prazAkhA Adi rUpa se baDhatA jAtA hai| manuSyazarIra cetanAvAn hai usI prakAra vanaspati kA zarIra bhI cetanAvAn hai, 'idam ' zahanA prayoga sabhI vattI vastu mATe 42vAmA mAve che. manuSya upadezane pAtra che, ane tenuM zarIra atyanta samIpa che. e kAraNathI manuSyanA zarIrane 'idam ' dvArA niSTa yu cha. athavA sa nA zarIramA caitanyana sabhA sugama cha. 2 42thI 'idam 'no artha manuSya zarIranA mahasesa zarIra samajI levuM joIe. A manuSya zarIra athavA trasajIvanuM zarIra utpanna thavAnA svabhAvavALuM che, te pramANe vanaspatinuM zarIra paNa utpanna thavAnA svabhAvavALuM che. tathA manuSya zarIra vRddhizIla che-bAlakumAra, Adi avasthAomAM vadhatuM jAya che, te pramANe vanaspatizarIra paNa aMkura, kisalaya-kumaLAM, pAna, patra, skaMdha, zAkhA ane prazAkhA AdirUpathI vadhe jAya che. manuSya zarIra cetanAvAna che, te pramANe vanaspatinuM zarIra paNa cetanAvAna che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ " AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 13.5.8 manuSyazaroravanaspatizarIrayoH sAmyam 639 yuktam, etadapi vanaspatizarIraM cittavat cetanAvat lajjAludhAtryAdInAM saMkocavikAsa - svApA - vabodhadarzanAt / idamapi manuSyazarIraM hastAdi chinna sat mlAyati= zuSyati, etadapi = vanaspatizarIramapi pallavaphalapuSpAdi chinnaM sat mlAyati = zuSkaM bhavati / idamapi AhArakam = kSIraudanAdyAhArakaraNazIla, tathaiva etadapi = vanaspatizarIraM bhUjalAdyAhArabhoji, na caitadAhArakatvamacetanAnAM dRSTam / tathA idamapi = manuSyazarIram anityakaM = na sarvadA'vasthAyi, etadapi vanaspatizarIram anityakam AyuSo'vadhisatvAt vanaspatizarIrasya hi utkRSTamAyurdazavarSasahasrANi / tathA - idamapi = manuSyazarIram azAzvataM = pratikSaNamAtrIcImara " kyoM ki lajjAvatI dhAtrI Adi vanaspattiyoM meM saMkoca, vikAsa, svApa (nidrA) aura avabodha ( jAganA) dekhA jAtA hai / hAtha Adi manuSyazarIra chedane para murajhA jAtA hai| usI prakAra pattA, phUla, phala AdirUpa vanaspatizarIra bhI chedane para murajhA jAtA hai / yaha manuSyazarIra dUdha aura odana Adi kA AhAra karatA hai aura vanaspati zarIra bhI pRthvI, jala Adi kA AhAra karatA hai / AhAra karane ki kriyA acetana meM nahIM dekhI jAtI / manuSyazarIra anitya hai - sadA Thaharane vAlA nahIM hai, isI prakAra vanaspatizarIra bhI anitya hai, kyoMki usakI Ayu kI sImA hai / vanaspatizarIra kI utkRSTa Ayu dasa hajAra varSa hai| manuSya zarIra azAzvata hai- AvIcimaraNa pratikSaNa hotA rahatA hai, aura vanaspati kemake lajjAva'tI--(rIsAmaNI), dhAtrI Adi vanaspatimAM saMkecAvuM, vikAsa, nidrA ane jAgavuM jovAmAM Ave che. hAtha-Adi manuSyazarIra chedavAthI sUkAI jAya che. te pramANe pAMdaDA, phula, phUla Adi rUpa vanaspatizarIra paNa cheDhavAthI sUkAi jAya che. A manuSyazarIra dUdha ane bhAta vagerenA AhAra kare che, tema vanaspatizarIra paNa pRthvI, jala AdinA AhAra kare che, AhAra karavAnI kriyA acetanamAM jovAmAM AvatI nathI. manuSya zarIra anitya che. hamezAM sthira rahevAvALuM nathI, e pramANe vanaspatizarIra paNa anitya che. kemake tenI AyuSyanI sImA che. vanaspatizarIranI utkRSTa Ayu dasa hajAra varSanI che. manuSyazarIra zAzvata che--AvIcimaraNa pratikSaNa thatu rahe che, tema zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre Nena maraNAt, etadapi-vanaspatizarIram azAzvataM pratikSaNamaraNazIlam / yathAidamapi=manuSyazarIraM cayApacayikam iSTAniSTAhArAdika prApya vRddhihAsazIlam , tathA-etadapi-vanaspatizarIraM cayApacayikam anukUla-pratikUlajalavAtAdinA vRddhihAsasvabhAvam / yathA-idamapi manuSyazarIraM vipariNAmadharmakaM-vividhapariNAmazIlam , tattadvyAdhivazAd udaraddhipANDukRzatvAdirUpaM, rasAyanasnehAdyupacAravazAd viziSTarUpabalopacayAdirUpaM vA vividhapariNAma prApnoti tathA-etadapi vanaspatizarIraM vipariNAmadharmaka-vyAdhivazAt patrapuSpaphalAdInAM varNAdiSvanyathAbhAvadarzanAt , viziSTadohada madAnena kadAcitteSAmupacayadarzanAda vividhapariNAmazIlam / yathA jananasvabhAvAdidharmANAM samudAyaH sacetane manuSyazarIre zarIra bhI azAzvata hai-usakA bhI pratikSaNa maraNa hotA hai / manuSyazarIra iSTAniSTa AhAra Adi ko pAkara baDhatA-ghaTatA rahatA hai, usI prakAra vanaspati kA zarIra bhI anukUla jala-vAyu se baDhatA aura pratikUla jala-vAyu se ghaTatA hai / jaise manuSyazarIra meM nAnA prakAra ke pariNamana hote haiM-vividha bImAriyoM se udara kA baDhanA, pANDu, kRzatA Adi, tathA rasAyana aura ghRta Adi ke sevana se viziSTarUpa aura bala kI vRddhi hotI hai, usI prakAra vanaspati kA zarIra bhI vividha prakAra ke pariNamanavAlA hai-roga hone para vanaspati ke patte, phUla, phala Adi aura hI taraha ke dekhe jAte haiM, vizeSa prakAra kA dohada dene se kabhI-kabhI una meM upacaya bhI hotA hai| isa prakAra vanaspati kA zarIra bhI vividha pariNamana vAlA hai| jananasvabhAva Adi dharmoM kA samUha sacetana manuSya zarIra meM yA trasa vanaspatizarIra paNa azAzvata che-tenuM paNa pratikSaNa maraNa thatuM rahe che. manuSya zarIra ITAniSTa AhAra AdithI vadhatuM ghaTatuM rahe che te pramANe vanaspatinuM zarIra paNa anukUla jala-vAyuthI vadhe che ane pratikULa jalavAyuthI ghaTe che. jema manuSya zarIramAM nAnA prakAranuM pariNamana thAya che, vividha bimArIothI peTanuM vadhavuM, pAMDuraMga, kRzatA (dubalApaNuM) Adi, tathA rasAyana ane vRta AdinA sevanathI viziSTa ane balavRddhi thAya che, te pramANe vanaspatinuM zarIra paNa vividha prakAranA pariNamanavALuM che, roga thatAM vanaspatinA pAMdaDAM, phUla, phala Adi jUdIja jAtanAM dekhAya che, viziSTa prakAranA dohada devAthI kaI-kaI vakhata temAM upacaya thAya che, e pramANe vanaspatinuM zarIra paNa vividha pariNamanavALuM che. jananasvabhAva Adi dharmone samUha sacetana manuSya zarIramAM athavA trasajIvanA zarIramAM jovAmAM Ave che, teja pramANe zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 8 vanaspatisacittatA 641 prasazarIre vA vartate, tathA-vanaspatizarIre'pi, tasmAd vanaspatikAyaH sacetana iti niHsaMzayaM jAnIhIti bhAvaH // sU0 8 // evaM vanaspatikAyasya sacittatvaM viditvA munitvamAptaye trikaraNatriyogaistasamArambho varjanIya ityAzayenAha-- 'estha satthaM.' ityAdi / ettha satthaM samAraMbhamANassa icchete AraMbhA apariNAyA bhavaMti, ettha satthaM asamAraMbhamANassa icchete AraMbhA pariNAyA bhavaMti, taM pariNAya mehAvI va sayaM vaNassaisatthaM samAraMbhejA, NevaNNehiM vaNassaisatthaM samAraMbhAvejjA, NevaNNe jIva ke zarIra meM pAyA jAtA hai, usI prakAra vanaspati ke zarIra meM bhI pAyA jAtA hai / ata eva vanaspatikAya sacetana hai, yaha bAta niHsaMzaya samajha lenA cAhie / / sU0 8 // isa prakAra vanaspatikAya kI sacittatA jAnakara sAdhutA prApta karane ke lie tIna karaNa aura tIna yoga se vanaspatikAya kA samAraMbha tyAganA cAhie / isa abhiprAya se kahate haiM:--- 'ettha satthaM.' ityAdi / malArtha--vanaspatikAya meM zastra kA AraMbha karane vAle ko ye AraMbha jJAta nahIM hote / vanaspatikAya meM zastra kA AraMbha na karane vAle ko ye AraMbha jJAta hote haiN| inheM jAnakara buddhimAn puruSa na svayaM vanaspatizastra kA AraMbha kare, na dUsaroM se vanaspatizastra kA AraMbha karAve aura na vanaspatizastra kA AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana vanaspatinA zarIramAM paNa jovAmAM Ave che. eja mATe vanaspatikAya sacetana che, e pAta sahaDita sama devI nesa. // 8 // e pramANe vanaspatikAyanI sacittatA jANIne sAdhutA prApta karavA mATe traNa karaNa ane traNa vegathI vanaspatikAyane samAraMbha tyaja joIe. e mabhiprAyathI 4 cha:-'ettha satthaM.' tyAhi. mUlAtha-vanaspatikAyamAM zastrane AraMbha karavAvALAne A AraMbha jANavAmAM nathI. (ane) vanaspatikAyamAM zastrane AraMbha nahi karavAvALAne A AraMbha jANavAmAM che. tene jANIne buddhimAna purUSa pite vanaspatizAstrane AraMbha karatA nathI. bIjAnI pAse vanaspatine AraMbha karAvatA nathI. ane vanaspatizAstrane AraMbha karavAvALA bIjAne anumehana karatA nathI. je vanaspatizAstranA samAraMbhanA jANakAra pra. A-81 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 AcArAgasUtre vaNassaisatthaM samAraMbhaMte samaNujANejjA / jassete vaNassaisatthasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNNAyakamme-tti bemi // sU0 9 // chAyA-atra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhAH aparijJAtA bhavanti / atra zastramasamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavantiH tat parijJAya medhAvI naiva svayaM vanaspatizastraM samArabheta, naivAnyairvanaspatizastraM samArambhayet, vanaspatizastraM samArabhamANAn anyAna na samanujAnIyAt / yasyaite vanaspatizastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // sU0 9 // TIkA-atra asmin vanaspatikAye, zastraM-pUrvoktaprakAraM, samAramamANasyavyApArayataH, ityete-pUrvoktAHtrikaraNa-triyogaiH ArambhAH vanaspatikAyopamardanarUpAH sAvadhavyApArAH aparijJAtAH karmavandhakAraNatvenAnavagatA bhavanti / atra=asminneva vanaspatikAye zastraM cAguktabhakAram asamArabhamANasya aprayuJAnasya ityete-pUrvoktA ArambhAH sAvadhavyApArAH parijJAtA bhavanti=jJaparijJayA parijJAtA bhavanti, pratyAkhyAnaparijJayA parivarjitA bhavantItyarthaH / jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA bhavati taM prakAraM darzayatikare / jo vanaspatizastra ke samAraMbha kA jJAtA hai vahI muni hai, vahI parijJAtakarmA hai / aisA maiM kahatA huuN|| sU0 9 // TIkArtha-vanaspatikAya ke viSaya meM pUrvokta prakAra se zastra kA upayoga karane vAle ko pUrvokta-tIna karaNa tIna yoga se hone vAle vanaspati kI hiMsArUpa sAvadha vyApAra-ajJAta hote haiM, arthAt vaha nahIM jAnatA ki-ina vyApAroM se karma kA baMdha hotA hai| jo vanaspatikAya ke viSaya meM pUrvokta zastroM kA prayoga nahIM karatA vaha pUrvokta sAvadha vyApAroM kA jJAtA hotA hai / vaha jJaparijJA se inheM jAnatA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga detA hai / jJaparijJA ke pazcAt hI pratyAkhyAnaparijJA kisa prakAra hotI hai so dikhalAte haiMcha, te muni cha, te parijJAta cha. me prabhArI hu~ 49 chu. // sU0 8 // TIkAtha-vanaspatikAyanA viSayamAM pUrvokta prakArathI zastrane upayoga karavAvALAne pUrvokata (AgaLa kahelA) traNa karaNa-traNa yogathI thavAvALI vanaspatinI hiMsAru5 sAvadya vyApAra ajJAta hoya che, arthAta tene jANavAmAM nathI ke A vyApArethI kamane baMdha thAya che. je vanaspatikAyanA viSayaNAM pUrvokata sAvadya vyApAronA jJAtA hoya che. te jJaparijJAthI tene jANe che, ane pratyAkhyAnaparijJAthI tyAga karI de che. jJaparijJAnI pachIja pratyAkhyAnaparijJA kevA prakAre hoya che. te batAve che zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 9 upasaMhAra 'tat parijJAye' tyAdi / tadabanaspatikAyArambhaNaM, parijJAya karmabandhanasya kAraNaM bhavatItyavagatya, medhAvI heyopAdeyavivekanipuNaH, naiva svayaM vanaspatizastraM samArabhetavyApArayet , anyairvA naiva vanaspatizastraM samArambhayet , vanaspatizastraM samArabhamANAn na samanujAnIyAtmnAnumodayet / zeSaM sugamam / ___yasyaite vanaspatikarmasamArambhAH vanaspati nimittIkRtya karmakAraNIbhUtAH sAvadhavyApArAH parijJAtA:-jJaparijJayA bandhakAraNatvena viditAH, pratyAkhyAnaparikSayA ca parihatA bhavanti, sa eva parijJAtakarmA-trikaraNatriyogaiH parivarjitasakalasAvadyavyApAraH, munirbhavati / 'iti bravImi' iti etatsarvam , bravImi-bhagavataH samIpe yathA zrutaM tathA kathayAmItyarthaH // sU0 9 // // ityAcArAGgasUtrasyAcAracintAmaNiTIkAyAM prathamAdhyayane paJcamoddezakaH saMpUrNaH / / vanaspatikAya ke AraMbha ko karmabaMdha kA kAraNa jAnakara heya-upAdeya kA viveka rakhanevAlA buddhimAn puruSa svayaM vanaspatikAya kA AraMbha na kare, dUsaroM se AraMbha na karAve aura AraMbha karane vAloM kA anumodana na kare / zeSa saba sugama hai| vanaspatikAya ke AraMbha ke nimitta se hone vAle sAvadha vyApAroM ko jisane jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa jAna liyA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga diyA hai, vaha tIna karaNa tIna yoga se samasta sAvadhoM kA tyAgI hI muni hotA hai / sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM-he jambU ! jaisA bhagavAn ke samIpa maiMne sunA hai, sA hI yaha saba maiM kahatA hU~ / / sU0 9 // // zrI AcArAGgasUtrakI 'AcAracintAmaNi ' TokAke hindI anuvAda meM prathama adhyayanakA pAcavA uddeza samApta // 1-5 // vanaspatikAyanA AraMbhane karmabaMdhanuM kAraNa jANune heya-upAdeyane viveka rAkhavAvALA buddhimAna purUSa pote vanaspatikAyane AraMbha karatA nathI. bIjA pAse AraMbha karAvatA nathI, ane AraMbha karavAvALAne anumodana ApatA nathI. zeSa-bAkI sarva sugama che. vanaspatikAyanA AraMbhanA nimittathI thavAvALA sAvadya vyApArane jeNe parijJAthI karmabaMdhanuM kAraNa jANuM lIdhuM che ane pratyAkhyAnapariNAthI tyajI ApyA che te traNa karaNa traNa vegathI samasta sAvonA tyAgIja muni hoya che. sudharmAsvAmI jabUsvAmIne kahe chehe jaNU! jevuM bhagavAnanI samIpa meM sAMbhaLyuM che tevuM ja A sarve huM kahuM chuM. sUA . zrI mAyArAgasUtranI 'AcAracintAmaNi' AnA zubharAtI anuvAdamAM prathama adhyayanane pAMcame uddezaka samApta. 1-pA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 AcArAstre ||ath sssstthoddeshH|| anantarapaJcamoddezake vanaspatikAyasvarUpaM nirUpitam / adhunA kramaprApta trasakAyasvarUpapratibodhanArthamayaM SaSTha uddezakaH prastUyate / iyaM hi zailI bhagavaddezanAyAH, yad-vanaspatikAyAnantaraM trasakAyapratibodhanam , sarvasminnAgame tathaiva bhagavaddezanAyAH sattvAt / etat samIcInamapi, manuSyazarIradRSTAntopanyAsena vanaspateH sacetanatvaM sAdhyate, tatra vanaspatikAyasvarUpavijJAnAnantaraM manuSyasvarUpaM jijJAsamAnasya ziSyasya pratibodhanAya tasya trasakAyAntargatatvena trasakAyoddezakathanasyaucityAt / asakAyasvarUpaM vaktumanAH zrI sudharmAsvAmI kathayati-se bemi.' ityAdi / chaThAuddeza pichale pAMcaveM uddeza meM vanaspatikAya kA svarUpa nirUpaNa kiyA gayA hai aba krama se prApta trasakAya kA svarUpa batalAne ke lie chaThA uddeza kahate haiN| bhagavAn ke upadeza kI yahI zailI haiM ki vanaspatikAya ke anantara trasakAya kA svarUpa samajhAyA jAtA hai / taba AgamoM meM bhagavAn kA upadeza isI prakAra hai / yaha ThIka bhI haiM, kyoM ki manuSya ke zarIra kA dRSTAnta dekara vanaspati kI sacittatA siddha kI hai to vanaspatikAya ke svarUpa ke pazcAt manuSya kA svarUpa jAnane kI icchA rakhane vAle ziSya ke pratibodha ke lie trasakAya kA svarUpa samajhanA cAhie, kyoM ki manuSya bhI trasakAya ke antargata hai / trasakAya kA svarUpa kahane kI icchA rakhane vAle zrI sudharmA svAmI alaga sUtra kahate hai:-'se bemi.' ityAdi / deshpAchaLanA pAMcamA udezamAM vanaspatikAyanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have kramathI prApta trasakAyanA svarUpane batAvavA mATe chaThThA uddezane kahe che. bhagavAnanA upadezanI eja zilI che ke -vanaspatikAyanI pachI trasakAyanuM svarUpa samajAvavAmAM Ave che. sarva AgamAM bhagavAnane upadeza A pramANe che, ane te ThIka paNa che, kemake manuSyanA zarIranuM dAnta ApIne vanaspatinI sacittatA siddha karI che, te vanaspatikAyanA svarUpa pachI manuSyasvarUpa jANavAnI IcchA rAkhavAvALA ziSyanA pratibaMdha mATe trasakAyanuM svarUpa samajAvavuM joIe, kAraNake manuSya paNa trasakAyanI antargata che. trasakAyanA svarUpane kahevAnI IcchA rAkhavAvALA zrI sudharmA svAmI mAnu sUtra 4 cha:-' se bemi.' ityAdi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 sU01 trasajIvabhedAH mUlamse bemi saMtime tasA pANA, taMjahA-aMDayA, poyayA, jarAuyA, rasayA, saMseyayA, saMmucchimA, ubhiyayA, uvavAiyA, esa saMsAretti pavuccai maMdassa aviyANao // mU0 1 // chAyAsa bravImi, santIme trasAH prANAH, tadyathA-aNDajAH, potajAH, jarAyujAH, rasajA, sasvedajAH, saMmUchimAH (samUrchanajAH) udbhijjAH, aupapAtikAH (uppaatjaaH)| eSa saMsAra iti procyate mandasya avijAnataH // mU0 1 // TIkAyena bhagavadvadanAravindanirgatasakalArthAH samyagavadhAritAH, so'haM bravImi= yathA bhagavanmukhAcchrataM tathA kthyaamiityrthH| trasAH prANA ime santItyanvayaH / trasAH-trasyanti-trasanAmakarmodayAt tApAssghupataptAcchAyA''dikaM pratyabhisarpantIti prasAHdvIndriyAdipaJcendriyaparyantAH / mUlArtha--vaha maiM kahatA hU~-ye trasa prANI haiM, jaise-aNDaja, potaja, jarAyuja, rasaja, saMsvedaja, saMmUrchita, udbhija aura aupapAtika (upapAtaja) / maMda evaM ajJAnI ke lie yaha saMsAra kahA gayA hai // sU0 1 // TIkAtha--jisane bhagavAn ke mukhakamala se nikale hue samasta jIvAdi svarUpoM ko bhalI maiMAti samajha liyA hai aisA maiM kahatA hU~, arthAt he jambU ! bhagavAna ke mukha se jaisA maiMne munA hai vaisA tujhe kahatA huuN| sanAmakarma ke udaya se tApa Adi se pIDita hokara chAyA vagairaha kI ora jAne vAle dvIndriya se pacendriya taka ke jIva trasa kahalAte haiM / ina meM dvIndriya jIva ke sparzana bhUsAtha- chu- sa prAya che. rabha-ma04, potana, 142yu4, rasaja, saMdaja, saMmUchima, uji ane aupapAtika (upapAtaja) maMda ane ajJAnIo mATe A saMsAra kahevAmAM Avyo che. sU0 1 TIkAtha-jeNe bhagavAnanA mukhakamalathI nIkaLelA samasta jIvAdi svarupinA arthane rUDI rIte samajI lIdhA che, e huM kahuM chuM, arthAt he jammu bhagavAnanA mukhathI jevuM meM sAMbhaLyuM che tevuM ja tane kahuM chuM. trasanAmakarmanA udayathI tApa vagerethI pIDA pAmIne chAyA vigerenI pAse javAvALA handriya, (be Indriya) jIvathI laIne pAMca indriyavALA jI sudhI sarva vasa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre tatra dvIndriyANAM sparzanarasanarUpe dve indriye, trIndriyANAM sparzanarasanaghrANarUpANi trINIndriyANi, caturindriyANAM sparzanarasanaghrANacakSurUpANi catvArIndriyANi, paJcendriyANAM sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrarUpANi pazcendriyANi santi / yadyapi trasyanti abhisandhipUrvakamanabhisandhipUrvakaM vA UrdhvamastiryakSu calantoti vyutpattyA dvIndriyAdayastathA'gnikAyA vAyukAyA api trasA ucyante / trasAnAM hi dvau bhedau mukhyataH staH-gatito labdhitazca / tatra gatiH kriyA calanaM, dezAntaraprAptiH, svabhAvato'nabhisandhipUrvaka-tadyogAdanikAyA vAyukAyAzca trasA bhavantIti gatitrasA ucyante / labdhistu sanAmakarmodaye sati bhavati, aura rasanA ye do indriyA hotI haiN| tInaIndriyavAloM ke sparzana, rasanA aura ghrANa, ye tIna indriyA hotI haiM / caturindriya jIvoMke sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu, ye cAra indriyA hotI haiN| paMcendriya jIvoM ke sparzana, rasanA prANa, cakSu aura zrotrarUpa pA~ca indriyA~ hotI haiN| jo jIva irAdApUrvaka yA vinA hI irAde ke, Upara nIce yA tirache calate haiM ve trasa jIva haiM / isa vyutpatti ke anusAra dvIndriya Adi tathA agnikAya aura vAyu bhI trasa kahalAte haiN| mukhyarUpa se trasa jIvoM ke do bheda haiM-(1) gatitrasa aura (2) labdhitrasa / gati kahie athavA kriyA, calanA athavA eka deza se dUsare deza meM pahu~canA kahie / vinA irAde ke yaha gatikriyA maujUda hone ke kAraNa agnikAya aura vAyukAya bhI trasa haiM / unheM gatitrasa kahate haiM / trasanAkarma kA udaya hone para labdhi kahevAya che. kIndriya jIne sparzana (cAmaDI) ane rasanA (jIbha) A be Indri hoya che. trondriyane cAmaDI, jIbha ane nAsikA rUpa traNa Indriyo hoya che caturindriya jIvane cAmaDI, jIbha, nAsikA ane netra, A cAra Indriyo heya che. paMcendriya jene cAmaDI, jIbha, nAsikA, netra ane zrotra-kona rUpa pAMca Indriye heya che. je jIva IcchApUrvaka athavA IchA vinA upara, nIce athavA tirachA cAle che te trasa jIve che. A vyutpatti anusAra hIndriya Adi tathA agnikAya ane vAyukAya paNa trasa kahevAya che. mukhyarUpathI trasa jIvenA be bheda che-(1) gatitrasa (2) labdhibasa. gati kahe athavA kriyA kahe te ekaja che. cAlavuM athavA eka dezathI bIjA dezamAM pahoMcavuM kahe. vinA IcchAthI A gati karavAnI kriyA hAjara hevAthI agnikAya ane vAyukAya paNa trasa che. tene gatigrasa kahe che. vasanAmakarmane udaya havAthI labdhivasatA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 6 sU. 1 trasajIvabhedAH 647 tadyogAdabhisandhipUrvaka dezAntaramA ptilakSaNakriyAyuktatvAd dvIndriyAdaya eva labdhisA ucyante / tejovAyavaH kila na trasanAmakarmodayanirvRttAH, kintu sthAvaranAma - karmodayanirvRtatvAllabdhitaH sthAvarA evaH tathApyatra dvIndriyAdayo labdhitrasA eva parigRhyante, na tu gatitrasAH, agnikAyAnAM prAgeva caturthoddeze pratibodhitatvAt, vAyukAyAnAmagre vakSyamANasvAcca / yattu " labdhyA tejovAyU trasau, labdhistacchaktimAtraM labdhatrasAnAmihAdhikAro nAsti, tejaso'bhihitatvAd vAyozcAbhidhAsyamAnatvAd, ataH sAmarthyAt gatitrasA evAdhikriyante " iti kaizviduktaM, tat prAmAdikam, tratA prApta hotI hai / isa labdhi se irAdApUrvaka gatikriyA dvIndriya Adi meM hI pAI jAtI hai, ata eva unheM labdhitrasa kahate haiM / tejaskAya aura vAyukAya meM sanAma - karma kA udaya nahIM hotA / una meM sthAvaranAmakarma kA udaya hai, ataH labdhi kI apekSA ye donoM sthAvara hI haiM / phira bhI yahA~ dvIndriya Adi labdhitrasa jIvoM kA grahaNa karanA cAhie, gatitra jIvoM kA nahIM, kyoM ki agnikAyika jIvoM kA cauthe uddeza meM pahale hI varNana kiyA jA cukA hai aura vAyukAya kA Age varNana kiyA jAyagA / kisI ne kahA hai- "labdhi kI apekSA tejaskAya aura vAyukAya trasa haiM / labdhi sirpha zakti ko hI kahate haiM / yahA~ labdhitrasa jIvoM kA prakaraNa nahI hai, kyoM ki agnikAya kA kathana kiyA jA cukA hai aura vAyukAya kA kathana Age kiyA jAyagA, ataH sAmarthya se gatitrasa hI yahA~ grahaNa karane yogya haiM " / yaha kathana pramAdapUrNa hai; prApta che. e labdhithI icchApUrvaka gati karavAnI kriyA dvIndriyAdimAMja jovAmAM Ave che, eTalA mATe tene labdhitrasa kahe che. tejaskAya ane vAyukAyamAM trasanAmakamanA udaya nathI; tenAmAM sthAvaranAmakamanA utkraya che. tethI labdhinI apekSAe e ane sthAvara ja che. pharIne paNa ahiM dvIndriya Adi labdhitrasa jIvAnu ja grahaNa karavuM joIe, gatitrasa jIveAnuM nahi. kAraNake agnikAyika jIvAtuM cAthA uddezakamAM prathama varNana karavAmAM AvI gayuM che, ane vAyukAyanuM AgaLa upara varNana karavAmAM Avaze. koie kahyuM ke "labdhinI apekSA tejaskAya ane vAyukAya trasa cheH-labdhi, mAtra zaktineja kahe che. ahiM labdhitrasa jIvAnu prakaraNa nathI. kAraNake agnikAyanuM vivecana tA karI devAmAM AvyuM che, ane vAyukAyanuM vivecana AgaLa karavAmAM Avaze. tethI sAmarthyathI gatiMtrasanuM ja ahiM grahaNa karavuM ceAgya che.' A kathana pramAdapUrNa che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 AcArAgasUtre labdhitrasAnAM gatitrasatvenAGgIkArAt / gatitrasAnAM labdhitrasatvAbhAvAt , dvIndriyAdInAM gatitrasatvena zAstre'naGgIkArAcca / prANA: pANinaH, ime pratyakSato'vagamyAH, yadvA-vakSyamANaprakArakAH santi / te yathA-(1) aNDajAH aNDAjjAtAH-pakSigRhakokilAdayaH, (2) potajAH potA eva jAyanta iti potajAH-hastivalgulIcarmajalUkAdayaH, (3) jarAyujAH jarAyugarbhaveSTanacarma, tatra jAtAH-gomahiSyajA, vikamanuSyAdayaH, (4) rasajAH vikRtarasAjjAtAH, (5) saMsvedajAH saMsvedAjjAtAH-matkuNayUkAdayaH, (6) saMmUrchimAH saMmUrchanajAH makSikApipIlikAzalabhAdayaH, (7) udbhijjAH udbhedanamudbhit tasmAjjAtA:-pataGgakhaJjarITAdayaH,(8) aupapAtikAH upapAte bhavAHdevAnAra kyoM ki labdhitrasoM ko gatitrasarUpa meM aMgIkAra kiyA gayA hai| magara gatitrasa labdhitrasa nahIM ho sakate / dvIndriya Adi meM gati kA sadbhAva hai ataH zAstra meM aisA aMgIkAra nahIM kiyA gyaa| trasa prANI isa prakAra haiM-(1) aNDaja-aMDoM se utpanna hone vAle pakSI, gRhakokilA Adi / (2) potaja-potarUpa paidA hone vAle hAthI, balgulI, carmajallU Adi / (3) jarAyuja-garbha jisa se lipaTA rahatA hai vaha patalI camaDI jarAyu kahalAtI hai, usa se uptanna hone vAle gAya, bhaiMsa, bakarI, manuSya Adi jarAyuja kahalAte haiM / (4) rasaja-nikRta rasa meM paidA ho jAne vAle, (5) saMsvedaja-pasIne se paidA hone vAle khaTamala, jU Adi / (6) saMmUchima-makkhI, kIDI, zalabha Adi / (7) udbhijaudbhedana se uptanna hone vAle pataMga, khaMjarITa Adi / (8) aupapAtika-deva aura naarkii| kAraNa ke labdhitrane gatitrasanAM rUpamAM aMgIkAra karavAmAM AvyA che, paraMtu gatitrasa labdhitrasa thaI zakatA nathI. kIndriya AdimAM gatine saddabhAva che, tethI zAstramAM e pramANe aMgIkAra karavAmAM Avyo nathI. trasa prANI A pramANe che-(1) aMDaja-IMDAthI utpanna thavAvALAM pakSI, gRhaBisau (gaNI) sAhi. (2) pAta-pAta35 pe| thavA DAthI, 16zuddhI, ymjaka (jaLa) Adi. (3) jarAyuja-garbha jenAthI viTAeluM rahe te pAtaLI cAmaDI jarAyu kahevAya che. temAM utpanna thavAvALA gAya, bheMsa, bakarI, manuSya Adi jarAyuja upAya che. (4) 204-pitRtarasamA pahA thApA. (5) save604-52sepAthI pahA thavAvA bhA4, mAhi. (6) bhUchibha-bhAbhI, 11, tI mAhi. (7) aHieruddabhedanathI utpanna thavAvALA pataMga, khaMjarITa Adi. (8) aupapAtika-deva ane nArakI. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 mU. 1 trasajIvabhedAH 649 ___ iha sarveSAM trasajIvAnAmaSTavidhaM janma pratibodhitametadeva saMmUrchanagarbhopapAteSu samAvezya trividhaM janmetyapi zAstre'bhihitam / santItyanena sAnAmapyastitvaM trikAlavartIti bodhyate / mandasya kuzAstravAsanAyuktasya, ata eva-avijAnataH= hitAhitavivekarahitasya, eSaH aNDajAdisamudAyaH saMsAraH procyate, aSTavidhatrasakAye kuzAstravAsanAvataH punaH punarutpattirUpaM saMsaraNaM bhavatIti sa eSaH saMsAro nigadyata ityrthH| atha trasakAyasya samyagjJAnArtha lakSaNAdhaSTadvArANi nirUpaNIyAni / tatra lakSaNa-parUpaNA-parimANa-zastro-pabhoga-vedanA-dvArANi yathAkramaM pradarzyante, avaziSTa-vadha-nivRtti-dvAradvayaM pRthivIkAyodeze yathA'bhihitaM tathaivAvagantavyam / yahA~ sabhI trasa jIvoM kA ATha prakAra kA janma batalAyA gayA hai / ise saMmUrchana, garma aura upapAta meM samAviSTa kara dene se tIna prakAra kA janma zAstra meM batalAyA hai / 'saMti' isa pada dvArA trasa jIvoM kA trikAlavartI astitva sUcita kiyA gayA hai| manda arthAt mithyAzAstroM ke saMskAra se prabhAvita, ata eva hita-ahita ke viveka se zUnya puruSa ke lie aNDaja Adi kA samUharUpa saMsAra kahA gayA hai / ATha prakAra ke trasakAya meM mithyAzAstroM ke saMskAra vAle kA punaH punaH janma-maraNarUpa saMsaraNa hotA hai / vahI saMsaraNa saMsAra kahalAtA hai! sakAya kA samIcIna jJAna prApta karane ke lie lakSaNa Adi ATha dvAroM kA nirUpaNa karanA cAhie / una meM se lakSaNa, prarUpaNA, parimANa, zastra upabhoga aura vedanA dvAra krama se batalAte haiM / vadha aura nivRtti dvAra jaise pRthvIkAya ke uddeza meM kahe haiM vaise hI yahA samajha lene caahie| ahiM sarva trasa jIvene ATha prakArano janma batAvyA che. tene saMmUna, garbha ane upapAtamAM samAveza karI devAthI traNa prakArane janma zAstramAM batAvyuM che. 'saMti' 25 / 56 dvArA usa vArnu viDAsattA mastitva sUthita 42vAmI mAvyu che. maMda arthAt mithyAzAstronA saMskArathI prabhAvita, evaM hita ahitanA vivekathI zUnya purUSa mATe aMDaja AdinA samUharUpa saMsAra kahevAmAM Avyo che. ATha prakAranA trasakAyamAM mithyAzAnA saMskAravALAonuM punaH punaH janma-maraNa rUpa saMsaraNa thAya che. eja saMsaraNa te saMsAra kahevAya che. trasakAyanuM sAruM jJAna prApta karavA mATe lakSaNa Adi ATha dvArenuM nirUpaNa karavuM joIe, temAMthI lakSaNa, prarUpaNa, parimANa, zastra, upabhega ane vedanA dvAra kamathI batAve che, vadha ane nivRtti dvAra jevI rIte pRthvIkAyanA uddezamAM kahyAM che tevI rIte ja ahiM samajI levA joIe. pra. A.-82 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 AcArAGgasUtre lakSaNadvAram sukhaduHkhecchAdveSAdikaM cetanalakSaNaM sakAye parispaSTamasti / asya sacetanatve vivAdA nAsti keSAJcit asya vyaktocchvAsAdilakSaNaprANayogAt / aparaJca trasakAyasya lakSaNaM zAstre navavidhaM prajJaptam yathA - ( 1 ) abhikramaNam, (2) pratikramaNam, (3) saMkocanam, (4) prasAraNam, (5) rutam, (6) bhramaNam, (7) trasanam, (8) palAyanam, (9) AgatigativijJAnam, iti // kramaNam, abhikramaNa = prajJApakaM pratyabhimukhaM pratikramaNa = prajJApakAtU pratikUlaM kramaNam / saMkocanam = gAtrasaMkocakaraNam, prasAraNa = gAtravitatakaraNam, lakSaNadvAra sukha, duHkha, icchA aura dveSa Adi cetanA ke lakSaNa kAya meM spaSTa mAlUma hote hai / isa kI sacetanatA meM kisI ko bhI vivAda nahIM hai| prakaTa ucchvAsa Adi prANa hone ke kAraNa sajIva prANI haiM / zAstra meM sakAya kA lakSaNa nava prakAra se batalAyA gayA hai / jaise(1) abhikramaNa (2) pratikramaNa (3) saMkocana ( 4 ) ruta (6) bhramaNa (7) trasana - trAsa pAnA ( 8 ) palAyana - bhAganA aura ( prajJApaka kI apekSA se sAmane jAnA abhikramaNa hai / prajJApaka jAnA - pIche lauTanA pratikramaNa hai / zarIra ko sikoDanA saMkocana hai / zarIra ko phailAnA prasAraNa ( 5 ) gati - Agati kA 9 ) jJAna / kI apekSA se pratikUla lakSaNakAra---- sukha, du:kha, IcchA ane dveSa Adi cetanAnuM lakSaNa trasakAyamAM spaSTa mAlUma paDe che, tenI cetanatAmAM koIne paNa vivAda-vAMdhA nathI. pragaTa ucchvAsa Adi prANu hAvAnA kAraNathI trasa jIva prANI che. zAstramAM trasakAyanA lakSaNeA aneka prakAre batAvavAmAM AvyAM che. jemake(1) alima, (2) pratibhA, (3) sAyana, (4) prasAraNu, (4) 3ta, (1) zramaNa, (7) trasana-trAsa pAbhaveo, (8) palAyana - bhAgavu bhane (8) gati - bhAgatinu jJAna, prajJAyanI apekSAthI sAme javuM te abhikamaNu che. prajJApakanI apekSAthI pratikUla javuM-pAchA pharavuM te pratikramaNa che. zarIrane sakAvu te sa MkeAcana che. zarIrane phelAvavuM te prasAraNu che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 ma. 1 trasajIvalakSaNa-prarUpaNA 651 rutaM zabdakaraNam , bhrAntam-itazcetazca gamanam , sanama duHkhAdudvejanam , palAyitam= palAyanam , AgateH kutazcitkacit , gatezca kutazcit kacideva ca vijJAnam / uktaJcaitadbhagavatA dazavaikAlikasUtre- - "jesi kesiMci pANANaM abhikaMtaM paDikkataM saMkuciyaM pasAriyaM ruyaM bhaMtaM tasiyaM palAiyaM AgaigaiviNNAyA" // 1 // iti / prarUpaNAdvAram - trasakAyAzcaturvidhAH-dvIndriya - trIndriya - caturindriya-paJcendriyabhedAt / ihaiva prathamoddezake lokavAdiprakaraNe trasAnAM bhedaprabhedAH prruupitaaH| vistarato prasAraNa hai / bolanA ruta kahalAtA hai / idhara-udhara jAnA bhramaNa hai / duHkha se udvega pAnA trasana hai / bhAgane ko palAyana kahate haiN| eka jagaha se dUsarI jagaha Ane-jAne kA vijJAna AgatigativijJAna kahalAtA hai| bhagavAn ne dazavaikAlika sUtra meM kahA hai: "jina kinhoM prANiyoM meM abhikramaNa, saMkocana, prasAraNa, ruta, bhramaNa, trasana, palAyana aura AgatigatikA vijJAna (pAyA jAtA hai ve saba trasa jIva haiN|)" prarUpaNAdvAratrasakAya ke cAra bheda haiM-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / isI zastra ke pahale uddeza ke andara lokavAdI prakaraNa meM trasa jIvoM ke bheda-prabheda kahe haiN| vistAra se jAnane ke icchuka vahIM se jAna leveM / isa sUtra meM bhagavAn ne lavuM te rUta kahevAya che. ahIM-tahIM javuM te bhramaNa che. duHkhathI udvega pAmavuM te vyasana che. bhAgavuM tene palAyana kahe che. eka jagyAthI bIjI jagyAe AvavAjavAnuM vijJAna te AgatigativijJAna kahevAya che. bhagavAne dazavaikAlika sUtramAM kahyuM che - "2 prANImAmA malima], pratimA, sAyana, prasAraNa, ruta, pramANa, vyasana, palAyana ane Agati-gatinuM vijJAna (vAmAM Ave che te sarva trasa jIva che.)" prarUpaNudvAra- trasa kAyanA cAra bheda che-dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya. Aja zAstranA prathamanA uddezamAM lekavAdI prakaraNamAM trasajInA bheda-prabheda batAvyA che, vistArathI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 AcArAGgasUtre jijJAsubhistata evAvagantavyAH / asmin sUtre'pi bhagavatA-aNDajapotajAdibhedAH pradarzitAste'pi tatraiva samAviSTAH // parimANadvAram - kSetrataH saMvartitalAkapratarAsaMkhyeyabhAgavartipadezarAzipramANAH trasakAyaparyAsakAH / ete ca bAdaratejaskAyaparyAptakebhyo'saMkhyeyaguNAH, trasakAyaparyAptakebhyastrasakAyikA'paryAptakAH asaMkhyeyaguNAH / tathA kAlataH pratyutpannatrasakAyikAH sAgaropamalakSapRthaktvasamayarAziparimANA jaghanyapade, utkRSTaprade'pi sAgaropamalakSapRthaktvaparimANA eveti / tathA cAgamaH aMDaja aura potaja Adi jo bheda batalAye haiM, ye saba bhI unhIM meM antargata ho jAte haiN| parimANadvAratrasakAya ke paryApta jIva kSetra kI apekSA saMvartita lokapratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavatI pradezoM kI rAzi ke barAbara haiN| ye bAdara tejaskAya paryApta jIvoM se asaMkhyAtaguNA haiN| paryApta trasakAyika jIvoM kI apekSA aparyApta trasa jIva asaMkhyAtaguNA haiM / kAla kI apekSA jaghanyapada meM pratyutpanna trasa jIva eka lAkha se nau lAkha taka ke sAgaropama kI samaya-rAzi ke barAbara haiM aura utkRSTa pada meM bhI eka lAkha se nau lAkha taka ke sAgaropama kI samayarAzi ke barAbara hI haiN| Agama meM bhI kahA haijANavAnI IcchAvALA tyAMthI jANI le. A sUtramAM bhagavAne-aMDaja ane pitaja AdinA je bheda batAvyA che, te sarvane temAM samAveza thaI jAya che. parimANadvAra- trasakAyanA paryAptajIva kSetranI apekSA saMvartita lekaprataranA asaMkhyAtamA bhAgavatta pradezanI rAzinA barAbara che. te bAda tejaskAya paryApta jIvothI asaMkhyAta gaNu che. paryApta trasakAyika jInI apekSA aparyApta trasajIva asaMkhyAta gaNA che. kAlanI apekSA jaghanyapadamAM pratyutpanna trasajIva ekalAkha thI navalAkha sudhInA sAgaropamanI samaya-rAzinA barAbara che. ane utkRSTa padamAM paNa eka lAkhathI navalAkha sudhInA sAgarepamanI samaya-rAzinA barAbara ja che. AgamamAM paNa kahyuM che zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 sU. 1 trasajIvaparimANam 653 " paDuppannA tasakAiyA kevaikAlassa nillevA siyA ? goyamA! jahannapae sAgarovamasayasahassapuhattassa, ukkosataevi sAgarovamasayasahassapuhattassa" // iti / virahApekSayA trasAnAM niSkramaNamupapAtazca jaghanyata eko dvau trayo vA bhavanti, utkRSTatastu pratarasyAsaMkhyeyabhAgapradezaparimANAH / vaseSu jIvAnAM nairantaryeNotpattiniSkramo vA jaghanyenaikaM samayaM dvau samayau trIn vA samayAn bhavati / utkRSTatastvAvalikAyA asaMkhyeyabhAgaparimitaM kAlaM satatamevotpattiniSkramo vA bhvti| nairantaryeNaikajIvasyAvasthAnaM tu jaghanyato'ntamuhUrta trasakAye bhavati, tadanu sa pRthivyAdhekendriyeSu samutpadyate / utkRSTataH sAtirekaM sAgaropamasahasradvayaM satataM nairantaryeNa trasakAye tiSThati / tataH "patyutpanna trasakAyika jIva kitane kAla ke barAbara haiM ? gautama ! jaghanya pada meM eka lAkha se nau lAkha taka ke sAgaropama ke barAbara aura utkRSTa pada meM bhI itane hI hai"| viraha kI apekSA trasa jIvoM kA niSkramaNa aura upapAta jaghanya eka, do yA tIna haiM, aura utkRSTa pratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM ke barAbara hai| trasakAya meM jIvoM kI nirantara utpatti yA cyavana jadhanya eka samaya, do samaya, tIna samayataka hai / utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga parimita kAla taka nirantara utpatti aura cyavana hotA rahatA hai / nirantara eka jIva kI sthiti jaghanya antarmuhUrta taka trasakAya meM hotI hai aura usake bAda vaha pRthvIkAya Adi ekendriya meM uptanna hotA hai| utkRSTa kucha adhika do hajAra sAgaropamataka nirantara sakAya meM Thahara sakatA hai| tatpazcAt pratyutpanna trasakAyika jIva keTalA kAlanI barAbara che? gautama! jaghanya padamAM eka lAkhathI navalAkha sudhInA sAgaropamanI barAbara ane utkRSTa padamAM paNa mesair ." virahanI apekSA trasa jenuM niSkramaNa ane upapAta jaghanya eka, be athavA traNa che. ane utkRSTa prataranA asaMkhyAtamA bhAgavattara pradezanI barAbara che. trasakAyamAM jenI niraMtara utpatti athavA niSkramaNa (yavana) jaghanya eka samaya, be samaya athavA traNa samaya sudhI che. utkRSTa AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAga parimita kAla sudhI niraMtara utpatti ane niSkramaNa (nikaLavuM ) thatuM rahe che. niraMtara eka jIvanI sthiti jaghanya antamuhUrta sudhI trasakAyamAM hoya che. ane te pachI te pRthvIkAya Adi ekendriyamAM utpanna thAya che. utkRSTa kAMIka adhika be hajAra sAgarepama sudhI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 AcArAGgasUtre pRthivyAdiSutpadyate / // sU0 1 // trasajIvAnAM sukhaM duHkhaM vA yathA bhavati tadAha-'nijjhAittA.' ityAdi / mUlam - nijjhAittA paDilehittA pattayaM parinivvANaM sanvesiM pANANaM savvesiM bhUyANaM savvesi jIvANaM savvesiM sattANaM asAyaM aparinivvANaM mahanmayaM dukkha-ti bemi // suu02|| chAyAnidhyAya pratilekhya pratyekaM parinirvANaM sarveSAM prANAnAM sarveSAM bhUtAnAM sarveSAM jIvAnAM sarveSAM sattvAnAm asAtam aparinirvANaM mahAbhayaM duHkhamiti bravImi // sU0 2 // prakaraNasambandhAt trasajIvasvarUpaM pRthivyAdisakalajIvasvarUpaM vA pRthvIkAya Adi sthAvaroM meM utpanna hotA hai / sU0 1 // trasajIvoM ko sukha-duHkha jisa prakAra hotA hai so kahate haiM:-'nijjhAittA.' ityaadi| mUlArtha-vicAra karake aura acchI taraha dekhakara kahatA hU~ ki-sabhI prANiyoM kA, sabhI bhUtoM kA, sabhI jIvoM kA, aura sabhI satvoM kA parinirvANa arthAt sukha pRthak-pRthak hai / tathA asAtArUpa, aparinirvANarUpa mahAbhayarUpa duHkha bhI pRthakpRthak hai / // sU0 2 // TIkArtha-trasa jIvoM kA prakaraNa hone ke kAraNa 'vicAra karane' kA Azaya yaha hai ki trasajIvoM kA svarUpa, athavA pRthvIkAya Adi samasta jIvoM kA niraMtara trasakAyamAM rahI zake che, te pachI pRthvIkAya Adi sthAvaromAM utpanna thAya cha. ||suu0 1 // sa vAne suma-:ma prAre thAya che, te 4 cha:-'nijjhAittA.' tyA. mUlAtha-vicAra karIne sArI rIte joIne kahuM chuM ke sarva prANIo sarva bhUte, sarva che ane sarva sarvenuM parinirvANa arthAt sukha pRtha-pRtha-judAM-judAM che, tathA asAtApa aparinirvANarupa mahAbhayarUpa duHkha paNa judAM-judAM che. sU0 rA TIkAtha-sajInuM prakaraNa hevAnA kAraNe trasajInuM svarUpa athavA pRthvIkAya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u. 6 sa. 2 prasasthAvarayoHsukham 655 nidhyAya-manasA samAlocya, pratilekhya-vilokya samyaga vijJAyetyarthaH, bravImi= kathayAmi-sarveSAM prANAnAM prANAH santi yeSAM te prANAH aNinasteSAM, sarveSAM bhUtAnAm utpattizIlAnAm , sarveSAM jIvAnAM kAlatraye jIvanAd caitanyasvarUpANAmityarthaH, sarveSAM sattvAnAM sarvadA'stitvavatAm , trasajIvAnAm , yadvA-sarveSAmityasya punaH punarupAdAnena sthAvarA api gRhyante, tena trasAnAM sthAvarANAM ca jiivaanaamityrthH| parinirvANaM sukhaM, pratyekam-ekaikaM pRthaka pRthagasti / zabdavyutpatyA vibhinnArthabodhakatvAt prANabhUtAdizabdAnAmuccAraNaM na punaruktidoSaH / 'nijjhAittA' 'paDilehitA' iti padadvayena jIvAnAM punaH punaranusandhAna pratilekhanaM ca sUcitam , tadeva punaH punarvidheyatayA pratibodhanArtha svarUpa mana se vicAra karake tathA samyak prakAra se jAnakara kahatA huuN| sabhI prANiyoM kA sabhI bhUtoM arthAt utpattizIla jIvoM kA, sabhI jIvoM (trikAla meM jIvita rahane vAloM ) kA aura sabhI sattvoM (sarvadA astitva vAle trasa jIvoM) kA, athavA bAra-bAra ' savvesiM' padakA prayoga karane ke kAraNa yaha artha lenA cAhie ki-sabhI trasa aura sthAvara jIvoM kA sukha pRthak-pRthak hai| zabdazAstra kI dRSTi se bhinna-bhinna artha ke bodhaka prANa, bhUta Adi zabdoM kA uccAraNa karane para bhI punarukti doSa nahIM hai / athavA prANa bhUta Adi zabdoM ko eka hI artha kA vAcaka mAna liyA jAya to bhI punaruktidoSa nahIM hai| 'nijjhAittA' 'paDilehittA' ina do padoM dvArA jIvoM kA punaH punaH vicAra evaM pratilekhana sUcita kiyA hai| usI ko punaH punaH vidheyarUpa se samajhAne ke lie Adi samasta jInuM svarUpa manathI vicAra karIne tathA samyak prakAre jANIne kahuM chuM -sarva prANuonuM, sarvabhUtenuM arthAt utpattizIla jIvanuM, sarva jI (traNa kAla jIvita rahevAvALA)nuM, ane sarva satve-(sarvadA astitvavALA trasa jIve)nuM, athavA pAra vA2 'savvesiM' pahanI pryo| 42vAnA raNe 2. artha devo naye :sarva trasa ane sthAvara nuM sukha pRtha-pRthak che. zabdazAstranI dRSTithI bhinna-bhinna arthanA bedhaka prANa-bhUta Adi zabdonuM uccAraNa karavAthI paNa punarUkti deSa AvatuM nathI athavA prANabhUta Adi zabdone ekaja arthanA pAya: mAnI sevAbhA yAve to 5 puna3stihoSa nathI 'nijjhAittA' 'paDilehittA' 2 // ye pada dvArA jIvane punaH punaH vicAra arthAt pratilekhana sUcita karyuM che. tene punaH punaH zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 AcArAgasUtre manekaparyAyazabdasteSAmupAdAnAt / tathA sarveSAM duHkhaM pratyekaM pRthak pRthagasti / kathambhUtaM duHkhamityAha' asAta'-mityAdi / asAtam asAtavedanIyakarmaphalabhUtam , tathA-aparinirvANam sarvathA zarIramanaH pIDAkaram, tathA-mahAbhayam-duHkhAdadhikaM bhayamanyannAsti, yataH sarve'pi prANinaH zArIrAnmAnasAdapi duHkhAdudvijante, tasmAnmahAbhayasvarUpamityarthaH // mU0 2 // etacca bravImItyAha ' tasaMti pANA.' ityAdi / mUlamtasaMti pANA padiso disAmu ya / tattha puDho pAsa AturA, paritAvaMti, saMti pANA puDho siyA // mU0 3 // aneka paryAyavAcI zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / isI prakAra saba jIvoM kA duHkha bhI pRthak-pRthaka hai / duHkha kisa prakAra kA hai ! so kahate haiM-vaha asAtAvedanIya karma kA phala hai, zarIra aura mana ko pUrI taraha pIDA utpanna karatA hai aura mahAbhayaMkara hai-duHkha se baDhakara aura koI bhaya nahIM hai, kyoM ki sabhI prANI zArIrika aura mAnasika duHkha se ghabarAte haiM, ataH vaha mahAbhayakArI hai // sU0 2 // aura maiM yaha kahatA hU~:--'tasaMti pANA.' ityAdi / mUlArtha-prANI vidizAo meM aura dizAo meM udvega pAte haiN| alagaalaga prayojano ke lolupa loga unheM saMtApa pahuMcAte hai| ve trasa prANI pRthvI Adi vibhinna Azrayo para Azrita haiM // sU0 3 // vidheyarUpathI samajAvavA mATe aneka paryAyavAcI zabdano prayoga karavAmAM AvyuM che. A pramANe sarvajInA duHkha paNa jUdA-jUdA che. duHkha kyA prakAranA che? te kahe che te A asatAvedanIya karmanuM phaLa che; zarIra ane manane pUrI rIte pIDA utpanna kare che. ane mahA bhayaMkara che. duHkhathI vadhAre kaI paNa bhaya nathI. kAraNake sarva prANuM-zArIrika ane mAnasika duHkhathI gabharAya che. tethI te mahAbhakArI che. sUtra rA. bhane huM ye 5 49 chu:-'tasaMti pANA.' tyAhi. mUlAtha-prANI vidizAomAM ane dizAomAM udvega pAme che. alaga-alaga prayajanothI lolupa leka tene saMtApa pahoMcADe che. te trasa prANI pRthvI Adi vibhinna mAzraye 52 pAzrita cha. // 10 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 6 sU. 3 trasajIvasaMcaraNam chAyA trasyanti prANAH pradizaH dizAsu ca / tatra tatra pRthak pazya, AturAH paritApayanti, santi prANAH pRthak zritAH // sU0 3 // TIkA - 657 prANAH = prANinaH prakaraNasambandhAt sajIvAH pradizaH = pragatA dik pradik vidigityarthaH, tataH pradizaH, tathA-dizAsu prAcyAdidikSu ca samAgantukebhyo dukhebhya, trasyanti bibhyati / sarvadigvidikSu trasAH santi, te ca sarvadigvidigbhyaH samAgantukebhyo duHkhebhyastrasyantItyarthaH / kutasteSAM duHkhasaMbhavaH ? iti jijJAsAyAmAha - ' tatra tatre' tyAdi / tatratatra = teSu teSu, pRthaka - vibhinneSu prayojadhneSu, AturAH =arcAcarmamAMsAdigRdhnavaH zrasAn paritAyanti = paripIDayanti / vividhavedanotpAdanena prANavyaparopaNena ca sarvathA duHkhaM janayantItyarthaH / kIdRzAste trasAH, yAnAturAH paritApayanti ? iti jijJAsAyA TIkArtha-sa kA prakaraNa hone se 'prANa' zabda kA artha yahA~ trasajIva samajhanA cAhie / prANI vidizAoM meM Agantuka duHkhoM se trasta haiM / tAtparya yaha hai ki sabhI vidizAoM meM aura sabhI dizAoM meM trasajIva vidyamAna haiM aura sabhI vidizAoM aura dizAoM se Ane vAle duHkhoM se ve pIDita hote haiM / unheM duHkha kyoM hotA haiM ? isakA uttara yaha hai - vibhinna prayojanoM se Atura loga arthAt arcA (zarIra), carma, mAMsa, Adi ke lolupa puruSa trasa jIvoM ko pIDA pahu~cAte haiM / unheM bhA~ti-bhA~ti kI vedanA utpanna karake unake prANoM kA vyaparopaNa karate haiM aura saba prakAra se duHkha utpanna karate haiM / ve sajIva pRthivI Adi ke ? TIkA"--trasanuM prakaraNa hAvAthI prANa' zabdanA artha trasajIva samajavA joie trasa prANI vidizAmAM tathA dizAemAM Agantuka duHkhothI trAsa pAme che. tAtparya e che ke:-sarva vidizAomAM ane sarva dizAemAM trasa jIva vidyamAna che, ane sarva vidizAe tathA dizAethI AvavAvALA duHkhAthI te pIDA pAme che. zrI AcArAMga sUtra H 1 tene duHkha zA mATe thAya che? tenA uttara e che ke-jUdA-jUnA pratyeAjanAthI Atura leka arthAt arcA (zarIra), cama, mAMsa vagerenA lAlacu' puruSa trasa jIvAne pIDA paheoMcADe che, tene jUdI jUdI jAtanI vedanA utpanna kare che. te trasa jIva pRthvI AdinA Azraye pra. A.-83
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 AcArAGgasUtre mAha-'santi' ityaadi| zritAH pRthivyAdIn samAzrityAvasthitAH, pRthak-vibhinnAH dvIndriyAdayaH, mANAHprANinaH santi / __ yadyapi sarvadigvidigbhya AgAmino duHkhAd vibhyantastrasajIvAH svAtmarakSArtha pRthivyAdIn samAzritva vartante tathApi mAMsacarmAdilubdhA AturAstAn bandhanatADanAdinA zAvakAdyapahAreNa prANAdyapahAreNa ca paripIDayanti, tataH saMsAraM prApnuvanti / tasmAdetat parijJAya sakalasAvadhavyApAraparihAreNa saMyamAnuSThAne pravartitavyamiti bhAvaH // sU0 3 // __ atha sarvathA trasakAyasamArammaparityAgino'nagArAn , tathA trasakAyasamArambhapravRttAn dravyaliGginazca vivicya pratibodhayitumAha- lajjamANA.' ityAdi / sahAre alaga-alaga rahe hue haiN| yadyapi saba dizAoM aura vidizAoM se AnevAle duHkhoM se Darane vAle trasa jIva apanI rakSA ke lie pRthvI Adi ke sahAre Tike rahate haiM phira bhI mAMsa aura carma Adi ke lobhI loga unheM baMdhana evaM tADana dvArA, unake baccoMkA apaharaNa karake tathA unake prANoM kA hanana karake unheM pIDA pahu~cAte haiM aura isa kAraNa ve hiMsaka, saMsAra ko prApta hote haiN| Azaya yaha haiM ki-yaha saba jAnakara sampUrNa sAvadha vyApAra kA tyAga karake saMyama kI sAdhanA meM pravRtta honA cAhie // sU0 3 // aba pUrNarUpa se trasakAya ke AraMbha kA tyAga karane vAle anagAroM kA tathA trasakAya ke AraMbha meM pravRtti karane vAle dravyaliMgiyoM kA vivecana karake samajhAte hue kahate haiM'lajjamANA.' ityAdi / masA - 2 / / che. je ke sarva dizAmAM ane vidizAethI AvanArA duHkhathI DaravAvALA trasajIva pitAnI rakSA mATe pRthvI AdinA Azraye TakI rahe che. pharI paNa mAMsa ane cAmaDA AdinA lebhI leka tene baMdhana e pramANe tADana dvArA, tenA baccAMonuM apaharaNa karIne (cerI jaIne) tathA tenA prANanuM hanana-nAza karIne tene pIDA pahoMcADe che. ane A kAraNathI te hiMsaka-saMsArane prApta thAya che. Azaya e che ke e sarva jANI karIne saMpUrNa sAvadya vyApArane tyAga karIne saMyamanI sAdhanAmAM pravRtta thavuM joIe. kA. have pUrNarUpathI trasakAyanAM AraMbhano tyAga karavAvALA aNagAranuM tathA trasakAyanA AraMbhamAM pravRtti karavAvALA dravyaliMgionuM vivecana karIne samajAvatA thakA 49 cha-'lajjamANA.' tyAhi. zrI AcArAMga sUtra: 1
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 6 sU. 4 sasamArambhakAH mUlam lajjamANA puDho pAsa, aNagArA moti ege pavayamANA, jamiNaM, virUvarUvehiM satthehiM tasakAyasamAraMbheNaM, tasakAyasatthaM samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti | sU0 4 // chAyA lajjamAnAH pRthak pazya, anagArAH smaH, iti eke pravadamAnAH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH trasakAyasamArambheNa, trasakAyazastraM samArabhamANA anyAn aneka rUpAn prANAn vihiMsanti || sU0 4 // TIkA 659 lajjamAnAH=paramakaruNayA''rdrahRdayatayA sakAyasamArambhe parAGmukhAH trasakAyasamArambhaparityAgino'nAgArA ityarthaH / pRthaka = vibhinnAH kecitpratyakSajJAnino'vadhimanaHparyaya kevalinaH kecit - parokSajJAnino santIti pazya / yadvA-pRthaka - dravyaliGgibhyaH pRthagbhAvena santIti pazya / ime trasa bhAvitAtmAnaH, " mUlArtha - sakAya ke AraMbha meM saMkoca karane vAle ( anagAroM ko) alaga samajho | 'hama anagAra haiM' aisA kahane vAle koI-koI ( dravyaliMgI) nAnA prakAra ke zastroM kA prayoga karate hue aura bhI aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate haiM unako alaga dekho // sU0 4 // TIkArtha- parama karuNA se jinakA hRdaya dravita hai aise anagAra kAya ke AraMbha se sarvathA vimukha rahate haiM / ye anagAra alaga-alaga haiM / koI avadhijJAnI, koI mana:paryayajJAnI aura koI kevalajJAnI haiM / koI-koI parokSajJAnI bhAvimAtmA haiM, 1 mUlA--trasakAyanA AraMbhamAM saMkeca karavAvALA aNugArone alaga--judAsamajo, 'ame aNugAra chIe' e pramANe kahevAvALA kAI-phAI dravyaliMgI, nAnA prakAranAM zasrAthI trasakAyanA AraMbha karIne, trasakAyanAM zastrAnA prayoga karatA thakA bIjA paNa aneka prakAranA prANIonI hiMsA kare che. tene alaga juo. sU. YI zrI AcArAMga sUtra H 1 TIartha- --parama karUNAthI jenuM hRdaya dravita che evA aNugAra trasakAyanA ArabhathI saCthA vimukha rahe che dUra rahe che. te aNugAra alaga-alaga che. koI avadhijJAnI, DhAI manaH-payajJAnI, ane kAI kevalajJAnI che. koI-koI parAkSajJAnI
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre kAyasamArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogaistrasakAyasamArambhaparityAgino vidyante, iti vilokayetyarthaH / eke punarante tu 'vayamanagArAH smaH' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayameva trasakAyarakSaNaparA mahAvratadhAriNaH' iti pralapanto dravyaliGginaH santi, tAn pRthak pazya / ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na prarvatante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajantIti darzayati- yadimam. ' ityAdi / yad-yasmAd ; virUparUpaiH-vibhinna svarUpaiH zastraiH, zastraM hi dravyabhAvabhedAd inheM dekho / athavA inheM dravyaliMgiyoM se alaga samajhanA cAhie / ye trasakAya kA AraMbha karate hue Darate haiM, trasta hote hai, udvigna hote haiM-tIna karaNa, tIna yoga se trasakAya ke Arabha ke tyAgIM haiM, yaha dekho| ___ aura koI-koI 'hama anagAra haiN| isa prakAra abhimAnapUrvaka kahate hue tathA 'hama hI trasakAya ke rakSaka aura mahAvratadhArI haiN| isa taraha pralApa karate hue kaI dravyaliMgI haiM, unheM anagAroM se alaga samajho / ___ anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye dravyaliMgI anagAra ke guNoM meM tanika bhI pravRtta nahIM hote aura na gRhastha ke kisI kAma kA tyAga karate haiM / yaha bAta Age batalAte haiM:-'yadimam' ityAdi / dravya aura bhAva ke bheda se zastra do prakAra kA hai| dravyazastra ke tIna bhAvitAtmA che. Ane jue. athavA ene dravyaliMgIothI alaga samajavA joIe. je trasakAyane AraMbha karatAM Dare che, trasta thAya che, udvigna thAya che-traNa karaNa, traNa rogathI trasakAyanA AraMbhanA tyAgI che e juo. ane kaI-kaI "ame aNagAra chIe" e pramANe abhimAnapUrvaka kahetA thaka tathA "ameja trasakAyanA rakSaka ane mahAvratadhArI chIe" e pramANe pralApabakavAda karanArA keTalAka dravyaliMgI che. tene aNagArothI jUdA samaje. aNagAra hovAnuM abhimAna karavAvALA e dravyaliMgI aNagAranA guNemAM jarApaNa pravRtta nathI ane gRhasthanA keI paNa kAmane teoe tyAga karyo nathI. te pAta ApaNa matAva cha-' yadimam.' tyA dravya ane bhAvanA bhedathI zasa be prakAranAM che. dravyazAstranA traNa bheda che. svakAya, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 mU. 4 zastrabhedanirUpaNam 661 dvividham , tatra-dravyazastraM-svakAya-parakAyo-bhayakAyabhedAt trividham / tatrasvakAyazastretrasakAyasya trasakAyaH,yathA-mRgAdInAM vyAdhakukkurAdayaH,manuSyAdInAM mnussyaadyH| parakAyazastram-pASANajalAgnilaguDakhaGgatomaracharikAdayaH / ubhayakAyazastram-laguDakhagAdidhAriNo manuSyAdayaH / bhAvazastraM tu trasakAyaM prati manovAkkAyAnAM duSpraNidhAnam / trasakAyasamArambheNa, prasAsanazIlaH kAyA zarIraM yasya sa trasakAyastasya samArambhaH pIDAkaraH sAvadhavyApArastena, imaMtrasakAyaM vihiMsanti / trasakAyahiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha-' trasakAyazastram.' ityAdi / trasakAyazasvaMtrasajIvopamardakaM zastraM pUrvoktaprakAra, samArambhamANAH trasakAyaM prati prayujAnAH anyAntrasakAyabhinnAn bheda haiM-svakAya, parakAya, aura ubhayakAya / trasakAya kA trasakAya svakAyazastra haiM, jaise mRga Adi ke lie vyAdha, kuttA Adi, manuSya ke lie manuSya Adi / parakAyazastra jaise patthara, jala, agni, lakaDI, talabAra, tomara, zerI Adi / ubhayakAyazastra jaise lAThI, talavAra Adi kAraNa karane vAlA manuSya Adi / trasakAya ke prati mana, vacana, aura kAyakA aprazasta vyApAra honA bhAvazastra hai / ina nAnA prakAra ke zastroM se trasakAya kA samAraMbha karake loga trasakAya ko pIDA pahu~cAte hai| trasakAya kI hiMsA meM pravRtti karane vAle chaha prakAra ke jIvanikAyarUpa sampUrNa loka kI hiMsA karate haiM, yaha bAta kahate haiM-trasakAya meM, trasakAya kI hiMsA karane vAle zastroM kA jo prayoga karate haiM ve trasakAya ke atirikta aneka prakAra ke pRthvIkAya Adi parakAya ane ubhayakAya, trasakAyanuM trasakAya te svAyazastra che, jema mRga Adine mATe vAgha-kutarA Adi, manuSyane mATe manuSya Adi. parakAyazastra, jemake paththara, ora, mani, aisa, t21||2, mANu, 72rI mAhi. mayayazastra, bha3-131, talavAra Adi dhAraNa karavAvALA manuSya Adi. trasakAyanA prati mana, vacana ane kAyAno aprazasta vyApAra tha te bhAvazastra che. te nAnA prakAranAM zathI trasakAyane samAraMbha karIne leka trasakAyane pIDA pahoMcADe che. trasakAyanI hiMsAmAM pravRtti karavAvALA cha prakAranA javanikAyarUpa sapUrNa lokanI hiMsA kare che. e vAta kahe che-trasakAyamAM, trasakAyanI hiMsA karavAvALA-zane je prayoga kare che, te trasakAyathI jUdA aneka prakAranA pRthvIkAya Adi pAMca sthAvara zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 AcArAGgasUtre anekarUpAn pRthivIkAyAdIn paJcasthAvarAn prANAn pANinaH, vihiMsanti / , iha bahuvidhA dravyaliGgino vidyante / tatra zAkyAdayaH kandamUlapatrapuSpaphalAdi bhoktuM tadAzritatrasajIvasamArambheNa pRthivyAdisthAvarasamArambheNa ca sajIvAn pRthivyAdIn sthAvarAMva ghnanti ghAtayanti hiMsato'numodayanti ca / daNDino'pi - 1 66 vayaM paJcamahAvratadhAriNo jinAjJArAdhakA anagArAH smaH " ityAdi pravadamAnAH sAdhvAbhAsAH sAvadyamupadizanti zAstrapratiSiddhamapi SaDjIvanikAyasamArammaM kArayanti / pratimAmandirAdinirmANArthaM gartakaraNe, pASANAdInAM khaNDazaH karaNe, teSAmUrdhvato nipatane ca manuSyAdIn tathA - bahutaranRkSacchedane pA~ca sthAvara prANiyoM kI bhI hiMsA karate haiM / saMsAra meM bahuta prakAra ke dravyaliMgI haiM / una meM se zAkya Adi kanda, mUla, patra, puSpa, phala Adi bhogane ke lie una para rahe hue sajIvoM kA samAraMbha karake trasa aura sthAvara jIvoM kI ghAta karate haiM, karAte haiM aura ghAta karane vAle kI anumodanA karate haiM / daNDI bhI ArAdhaka anagAra haiM' aisA zAstra meM niSiddha SaDjIvanikAya kA 'hama paMcamahAvratadhArI, jinAjJA ke kahane vAle jhUThe sAdhu sAvadha kA upadeza dete haiM aura samAraMbha karAte haiM / pratimA, mandira, Adi kA nirmANa karane ke lie -khaDDe khodane meM, pattharoM ke TukaDe karane meM, unheM Upara se paTakane meM manuSya Adi kA ghAta karAtA haiM / bahuta-se vRkSoM ko chedane meM vRkSAzrita aNDajoM ke paMcendriya baccoM kA ghAta karAte haiM / prANIonI paNa hiMsA kare che. saMsAramAM ghaNAM prakAranAM dravyaliMgI che. emAMthI zAkaya Adi kanda, mULa, patra, puSpa, kula Adi bhAgavavA mATe-upayAga karavA mATe, tenA para rahelA trasa jIveAnA samAraMbha karIne ane pRthvI Adi sthAvara jIvAnA samAraMbha karIne trasa ane sthAvara jIvAnA ghAta kare che. karAve che, ane ghAta karavAvALAne anumAdana Ape che. IMDI paNa "ame paMcamahAvratadhArI, jinAjJAnA ArAdhaka aNugAra chIe." e pramANe kahevAvALA juThA sAdhu sAvadhanA upadeza Ape che. ane zAstramAM niSiddha SavanikAyanA samArabha karAve che. pratimA, madira vageretu' nirmANa karavA mATe khADA kheAdavA, pattharonA TukaDA karAvavA, tene uparathI pachADavAmAM manuSya AdinA ghAta karAve che. ghaNAMja vRkSAne kApavAthI vRkSAnA zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 mU.4 dravyaliGgibhedAH 663 tadAzritAn aNDajazAvakAdIn , pazcendriyAn pipIlikApataGgAdibahuvidhavikalendriyAMzca, pratimApUjanArtha puSpavATikAkaraNe puSpapatraphalAditroTane'pi ca SaDjIvanikAyAn ghAtayanti |mu04 // atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM kathayati-tatya khalu.' ityAdi / mUlamtattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA, imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNa-pUyaNAe jAimaraNamoyaNAe duHkhapaDighAyaheuM se sayameva tasakAyasatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA tasakAyasatyaM samAraMbhAvei, aNNe vA tasakAyasatthaM samAraMbhamANe samaNujANai, taM se ahiyAe, taM se abohIe // sU. 5 // kIDI pataMga Adi vahuta prakAra ke vikalondriya jIvoM kA ghAta karAte haiM / pratimApUjana ke lie phUloMkA bagIcA banAne meM, la, pattA aura phala Adi toDane meM bhI SaTkAya ke jIvo kI ghAta karAte haiM / / sU0 4 // aba sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM:-'tattha khalu.' ityAdi / mUlAtha-sakAya ke AraMbha ke viSaya meM bhagavAnne upadeza diyA hai / isI jIvana ke vandana, mAnana, aura pUjana ke lie, tathA janma-maraNa se chUTane ke lie aura duHkha kA vinAza karane ke lie vaha svayaM trasakAya ke zastra kA samAraMbha karatA hai, dUsaroM dvArA trasakAya kA samAraMbha karatA hai aura trasakAya kA samAraMbha karane vAle anya logoM kA anumodana karatA hai| yaha usake ahita ke lie haiM, usakI aMbodhi ke lie hai // sU0 5 // Azraye rahelA aMDaja jInA paMcendriya baccAone ghAta karAve che. kIDI pataMga Adi ghaNaja prakAranA vikalendriya jIne ghAta karAve che. pratimApUjana mATe phUlonA bagIcA banAvavAmAM phUla, patAM (pAMdaDA) ane phaLa Adi toDavAmAM paNa pAyanA vAna ghAta 42 cha. // 4 // ve sudharmA pAbhI bhyU svAmIna 4 cha:-' tattha khalu.' tyAhi. mUlAtha-trasakAyanA AraMbhanA viSayamAM bhagavAne upadeza Ape che. A jIvananA vaMdana, mAna, ane pUjanane mATe tathA janma-maraNathI chUTavA mATe ane duHkhane nAza karavA mATe te pite trasakAyanA zastrane samAraMbha kare che, bIjA pAse trasakAyane AraMbha karAve che. ane trasakAyane samAraMbha karavAvALA anya lokone anumodana Ape che, te emanA ahita mATe che, emanI abAdhi mATe che. sU0 pA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 AcArAgasUtre chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA prveditaa| asya caiva jIvitasya parivandanamAnanapUjanAya jAtimaraNamocanAya duHkhapratighAtahetuM, sa svayameva trasakAyazastraM samArabhate, anyaircA prasakAyazastraM samArambhayati, anyAn vA usakAyazastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tattasyAhitAya, tattasyAbodhaye // mU0 5 // TIkAtatratrasakAyasamArambhe bhagavatA zrImahAvIreNa parijJA-jJa-pratyAkhyAnabhedAd dvividhA, khalu nizcayena praveditaH prtibodhitaa| karmarajaHpariharaNArtha jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratibodhitamiti bhAvaH / upabhogadvAramlokaH kasmai prayojanAya usakAyamupamardayatItyAha-'asya caiva jIvitasya' ityAdi / asyaiva-acirasthAyinaH, jIvitasya jIvanasya sukhArthammAMsacarmAdyartham , tathA-parivandana-mAnana-pUjanAya, parivandanaM prazaMsA, tadartham , yathAvyAghrAdimRgayAdau, mAnanaM janasatkArastadartham , yathA-rAjJaH sakAzAt padakAdi TIkArtha-trasakAya ke samAraMbha ke saMbaMdha meM zrI mahAvIrane jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA kA upadeza diyA hai / arthAt bhagavAnne kahA haiM ki-karmaraja ko haTAne ke lie jIva ko parijJA avazya svIkAra karanI caahie| upabhogadvAraloga kisa prayojana se trasakAya kI hiMsA karate haiM ? so kahate haiM-isI asthAyI jIvana ke sukha ke lie, mAMsa aura camaDI ke lie, tathA prazaMsA ke lie, jaise vyAghra Adi kA zikAra karane meM, mAnana ke lie, jaise rAjA se padavI pAne ke uddezya se TIkAtha-trasakAyanA samAraMbhanA saMbaMdhamAM zrI mahAvIre jJapariNA ane pratyAkhyAnaparikSAne upadeza Ape che. arthAt bhagavAne kahyuM che ke-karma rajane dUra karavA mATe jIve parijJA avazya svIkAravI joIe. plvaarloka zuM prayojanathI trasakAyanI hiMsA kare che? te kahe che-A asthira jIvananA sukha mATe, mAMsa ane cAmaDInA mATe, tathA prazaMsA mATe. jevA ke-vAgha Adine zikAra karavAmAM. mAna mATe, jema ke-rAjA pAsethI padavI meLavavAnA uddezyathI jIvatA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 sU0 5 trasakAyasamArambhadoSaH 665 labdhuM sajIvasadRzavyAghrAdimRtakalevaranirmANAdau, tathA-pUjana-vastraratnAdilAbhastadartham , yathA-devIpUjArthaM balidAnAdau, tathA-jAtimaraNamocanArtham = janmamaraNabandhaparihArArtha-yathA mokSakAmanayA yAgAdau, yathA-vAtAdivyAdhipratIkArAya tailAdau, saH-jIvanasukhAdyarthI svayameva trasakAyazastraM samArabhate vyApArayati, anyairvA trasakAyazastraM samArambhayatiprayojayati, anyAn vA trasakAyazastraM samArabhamANAn samanujAnAti anumodayati, tattrasakAyasamArambhaNam , tasya trasakAya samArambhaM kurvataH, kArayituH, anumodayituzca, ahitAya bhavati / tathA tat-tasya avAdhaye samyaktvAlAbhAya bhavati / jIvita vyAghra Adi ke samAna vyAghra Adi kA kalevara banAne meM, aura pjaka ke lie jaise vastra ratna Adi kI prApti ke lie, tathA-devIkI pUjA karane ke lie prayojana se balidAna Adi karane meM hiMsA karate haiN| tathA-janma-maraNa-baMdha Adi se chuTakArA pAne ke lie, jaise-mokSa kI kAmanA se yajJa Adi karane meM, vAta Adi ke rogoM kA pratIkAra karane ke lie taila Adi taiyAra karane meM, jIvana ke sukha kA arthI svayaM hI trasakAya ke zastra kA samAraMbha karatA hai, dUsaroM se trasakAya ke zastra kA samAraMbha karAtA hai aura trasakAya ke zastra kA samAraMbha karane vAloM kA anumodana karatA hai / yaha trasakAya kA AraMbha usa AraMbha kartA ke lie ahitakara aura abodhijanaka hotA hai| vAghanA samAna vAgha AdinuM kalevara banAvavAmAM ane pUjana mATe jemake-vastra, ratna Adi prApti mATe. tathA devInI pUjA karavAnA prayajanathI balidAna Adi karavAmAM Disa 42 che. tathA-janma, maraNa, baMdha AdithI chuTavA mATe. jemake-melanI kAmanAthI yajJa Adi karavAmAM, vAta Adi roga pratikAra karavA mATe (rAganI davA karavA mATe) jIvananA sukhanA arthI svayaM-piteja trasakAyanA zastrane samAraMbha kare che. bIjA pAse trasakAyanA zastrane samAraMbha karAve che. ane trasakAyanA zastrane samAraMbha karavAvALAne anumodana Ape che. te trasakAyane AraMbha e AraMbha karanArane mATe ahitakartA ane abAdhi utpanna karanAra che. pra. A.-84 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 AcArAGgamutre vedanAdvAram - atra prasaGgatakhasakAyasya vedanocyate - vedanA yathAsaMbhavaM dvividhA - kAyikI, mAnasI ca / zalyasUcyAdivedhAjjAtA, jvarAtisArakAsAdivyAdhijanitA vA kAyikI, priyaviyogAdakRtA mAnasI || sU0 5 // yena tu tIrthaGkarAdisamIpe sakAyasvarUpaM parijJAtaM sa evaM vibhAvayatItyAha' se taM. ' ityAdi / mUlam - setaM saMbucjhamANe AyANIyaM samuTThAya soccA bhagavao anagArANaM vA aMtie ihamegesiM NAya bhavai, esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu vedanAdvAra prasaMga pAkara kAya kI vedanA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai- yathAsaMbhava vedanA do prakAra kI hai - kAyika aura mAnasika / kAMTa, suI Adi cumane se athavA jvara, atisAra, khAMsI Adi rogoM se uptanna hone vAlI vedanA kAyika kahalAtI haiN| priya vastu ke viyoga Adi kAraNoM se hone vAlI vedanA mAnasika vedanA hai | sU0 5 // jisane tIrthaMkara Adi ke samIpa sakAyakA svarUpa samajha liyA hai, vaha isa prakAra vicAratA hai: - 'se taM.' ityAdi / mUlArtha - bhagavAn athavA anagAroM ke samIpa sunakara vaha kAya kA jJAtA kAya ko jAnatA huA saMyama dhAraNa karake isa prakAra jAnatA hai - yaha trasakAya kA AraMbha vedanAdvAra-- prasaMga hAvAthI trasakAyanI vedanAnuM nirUpaNa karavAmAM Ave che--sAdhAraNa rIte vedanA e prakAranI che-kAyika ane mAnasika kAMTA, saya Adi vAgavAthI, athavA javara-tAva, atisAra-jhADA, khAMsI Adi rogAthI utpanna thavAvALI vedanA kAyika kahevAya che. priya vastunA viyeAga vagerenA kAraNeAthI thanArI vedanA mAnasika-vedanA che. ||spA jeNe tIrthaMkara AdinA samIpamAM trasakAyanuM svarUpa samajI lIdhuM che, te A abhAge viyAre che' se taM.' tyAhi mUlA bhagavAna athavA aNugArAnA samIpa sAMbhaLIne te trasakAyanA jJAtA trasakAyane jANutA thakA saMyama dhAraNa karIne A pramANe jANe che- A trasakAyanA AraMbha zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 mU. 6 trasahiMsAyA granthAditA 667 mAre, esa khalu Narae, iccatyaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM tasakAyasamAraMbheNa, tasakAyasatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsai / muu06|| chAyA__ sa tat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA bhagavato'nagArANAM vA antike, ihaikeSAM jJAtaM bhavati-eSa khalu granthaH eSa khalu mohaH, eSa khalu mAraH, eSa khalu nrkH| ityarthaM gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH trasakAyasamArammeNa trasakAyazastraM samArabhamANo'nyAn anekarUpAn prANAn vihinasti // muu06|| TIkAyaH khalu bhagavataH tIrthaGkarasya, anagArANAM tadIyazramaganirgranthAnAM vA antike zrutvA, AdAnIyam-upAdeyaM sarvasAvadhayogaviratirUpaM cAritraM, samutthAya aGgIkRtya, virahati, sa tat-trasakAyasamArambhaNaM saMbudhyamAnaH ahitAbodhijanakatvena vijJAtA san evaM vibhAvayati grantha hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai / lolupa loga nAnA prakAra ke zatroM dvArA trasakAyakA AraMbha karake, trasakAyakA AraMbha karate hue aneka prakArake anya prANiyoMkA (bhI) virAdhAtA karate haiM // sU0 6 // TIkArtha-jo puruSa bhagavAn tIrthakara ke mukha se athavA unake anuyAyo nirgrantha zramaNoM ke mukha se sunakara sarva sAvadha ke tyAgarUpa cAritra ko aMgokAra karake vicaratA hai, vaha trasakAya ke samAraMbha ko ahitakara aura abodhijanaka samajhatA hai / vaha isa prakAra socatA hai grantha che, A meha che, A mAra che; A naraka che, lupa leka nAnA prakAranAM zadvArA trasakAyane AraMbha karIne, trasakAyane AraMbha karatA thakA aneka prakAranA anya prANIone paNa vAta kare che. sUtra 6 TIkAtha-je purUSa bhagavAna tIrthaMkaranA mukhathI athavA temanA anuyAyI nigraMtha zramaNonA mukhethI sAMbhaLIne sarva sAvadya tyAgarUpa cAritrane aMgIkAra karIne vicare che te trasakAyanA samAraMbhane ahitakara ane adhikAra-abAdhi utpanna karanAra samaje che. te A pramANe vicAra kare che- zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 AcArAgasUtre iha-manuSyaloke, ekeSAM zramaNanirgranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva jJAtaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatI ?-tyAkAGkSAyAmAha-' esa khalu granthaH. ' ityaadi| __eSatrasakAyasamArambhaH, khalu-nizcayena, granthaH karmabandhaH, kAraNe kAryopacArAt, evamagre'pi bodhyam / tathA eSaH trasakAyasamArambhaH mohaH= viparyAsaH-ajJAnam / tathA-eSa eva mAra:-maraNaM nigodAdimaraNarUpaH / tathA-epa eva narakA=nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ityartham etadartha-grantha-moha-maraNa-narakarUpaM ghoraduHkhaphalaM prApyApi punaH punaretadarthameva loka: ajJAnavazavI jIvaH, gRddhaH lipsurasti / yaddhA-gRddhaH = bhogAmilASI, lokaH saMsArI jIvaH, ityartham etadarthameva granthamohamaraNanarakArthameva pravartate / isa manuSya loka meM zravaNa nirgranthoM ke upadeza se samyag jJAna aura vairAgya prApta kara lene vAle hI yaha jAna lete haiM ki-trasakAya kA samAraMbha nizcaya hI karmabaMdha hai / yahA~ kAraNa meM kAryakA upacAra karake karmabaMdha ke kAraNa ko karmabaMdha kahA hai| Age bhI isI prakAra samajhanA cAhie / yaha trasakAya kA samAraMbha moha arthAt ajJAna hai / vaha mAra arthAt nigoda Adi meM mRtyu kA kAraNa hai / yaha samAraMbha naraka hai arthAt dasa prakAra kI nArakIya yAtanA kA sthAna hai| graMtha, moha, maraNa aura narakarUpa ghora duHkhamaya phala prApta karake bhI ajJAnI loga bAra-bAra isI ke icchuka hote haiM / athavA bhogoM kI abhilASA karane vAle saMsArI loga isa graMtha, moha, mAra aura naraka ke lie hI pravRtti karate haiM / - A manuSya lekamAM nigranthAnA upadezathI samyajJAna ane vairAgya prApta karIlevAvALA ja ema jANI zake che ke-trasakAyane samAraMbha nizcayaja graMtha-karmabaMdha che. ahiM kAraNamAM kAryane upacAra karIne karmabaMdhanA kAraNane karmabaMdha kahyo che. AgaLa paNa A pramANe samajavuM joIe. A trasakAyane samAraMbha meha arthAt ajJAna che. A mAra arthAt nigoda AdimAM mRtyunuM kAraNa che. A samAraMbha naraka che. arthAt dasa prakAranI nArakIya yAtanAnuM sthAna che. graMtha, meha, maraNa ane naraka 5 ghera duHkhamaya phala prApta karIne paNa ajJAnI leka vAraMvAra tenI IcchAvALA thAya che. athavA bhogonI abhilASA karavAvALA saMsArI leka A graMtha, meha, mAra ane naraka mATeja pravRtti kare che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 mU. 6 trasahiMsAyA granthAdyarthavam 669 _ 'lokaH punaH punargranthAdyarthameva pravartate' iti yaduktaM, tat kathaM jJAyate ? iti jijJAsAyAmAha-'yadimam.' ityaadi| yadyasmAd , virUparUpaiH nAnAvidhaiH zastraiH pUrvoktamakAraiH trasakAyasamArambheNa= trasakAyopamardanarUpasAvadhavyApAraNa, imaMtrasakAyaM vihinasti / tathA trasakAyazastraM samArabhamANaH vyApArayan anyAn pRthvIkAyAdIn sthAvarAn , prANAn pANinaH, vihinasti-upamardayati // mU0 6 // ___ yasmai prayojanAya trasakAyo hanyate, tat prayojanaM yadyapi-'imassa ceva jIviyassa.' ityAdinAbhihitam, tathApi viziSya tattatprayojanaM pumaH pradarzayitumAha' se bemi.' ityaadi| loga bArambAra graMtha Adi ke lie hI pravRtti karate haiM, yaha bAta kaise mAlUma huI ? isa kA samAdhAna ke lie kahate haiM-'yadimam' ityAdi / kyoM ki ve nAnA prakAra ke zastroM dvArA trasakAya kA samAraMbha karake trasakAya kI hiMsA karate haiM aura trasakAya kA samAraMbha karate hue pRthvIkAya Adi anya sthAvara prANiyoM kA bhI virAdhanA karate haiM / sU0 6 // jisa prayojana se trasakAya kI hiMsA kI jAtI hai vaha yojana 'isa jIvana ke sukha ke lie' ityAdi kathana dvArA batalAyA jA cukA hai, phira bhI vizeSa rUpa se usa hiMsAkA prayojana batalAne ke lie zrI sudharmA svAmo kahate haiM-'se bemi.' ityAdi / leka vAraMvAra graMtha AdinA mATeja pravRtti kare che. e vAta kevI rIte mAlUma 5 ? menu samAdhAna 421 / mATe 4 cha:-'yadimam .' tyAdi. kema ke nAnA prakAranA zadvArA trasakAyane samAraMbha karIne trasakAyanI hiMsA kare che, ane trasakAya samAraMbha karatA thakA pRthvIkAya Adi anya sthAvara prANamaanaa 59 dhAta 43 cha. // sU0 6 // je prajanathI trasakAyanI hiMsA karavAmAM Ave che. te prayajana "A jIvananA sukha mATe ItyAdi vivecanadvArA batAvyuM che. (batAvI cUkayA chIe.) pharI paNa vizeSarUpathI e hiMsAnuM prayojana batAvavA mATe zrI sudharmA svAmI kahe che'se bemi.' ityAdi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 AcArAGgamatre mUlam - se bemi-appege accAe haNaMti, appege ajigAe vahaMti, appege maMsAe vahaMti, appege sANiyAe vahaMti, evaM hiyayAe, pittAe, vasAe, picchAe, pucchAe, vAlAe, siMgAe, visANAe, daMtAe, dADhAe, NahAe, hArUNIe, aTThIya, aTThimijAe, aTTAe, aNaTAe, appege 'hiMsisu me' tti vA vahaMti, appege 'hiMsaMti meM' tti vA vahaMti, appege 'hiMsissaMti me' tti vA vahati // suu07|| chAyAtad bravImi-apyeke acA~yai ghnanti, apyeke ajinAya nanti, apyeke mAMsAya ghnanti, apyeke zoNitAya ghnanti evaM hRdayAya, pittAya, vasAya, picchAya, pucchAya vAlAya, zRGgAya, viSANAya, dantAya, daMSTrAyai, nakhAya, snAyave, asthne, asthimajjAyai, arthAya, anarthAya, apyeke 'avadhISurasmA'-niti vA ghnanti, apye ke 'hiMsantyasmA' niti vA nanti, apye ke 'haniSyantyasmA'-niti vA ghnanti // mU0 7 // malArtha--maiM kA (prayojana) kahatA hU~-koI arcA zarIra ke lie sakAya kA virAdhanA karate haiM, koI carma-camaDe ke lie ghAta karate haiM, koI mAMsa ke lie ghAta karate haiM, koI rakta ke lie ghAta karate haiM, koI hRdaya ke lie, pita ke lie, carbI ke lie paMkha ke lie, pUMcha ke lie, bAla ke lie, sIMga ke lie, viSANa (suara kA dAMta) ke lie, dAMta (hAthIdAMta) ke lie, dADhoM ke lie, nakha ke lie, snAyu ke lie, haDI ke lie, majjA ke lie, artha ke lie, anartha ke lie-(nirarthaka) koI 'hameM mArA thA' isa bhAvanA se, koI 'hameM mAratA hai| isa bhAvanA se, aura koI hameM mAregA' isa bhAvanA se trasakAya kA ghAta karate haiM // sU0 7 // bhUdA-49 chu :- maryA (zarIra) bhATa sAyana yAta 42 cha. / cAmaDI mATe ghAta kare che. keI mAMsa mATe ghAta kare che. koI rakta-lehI mATe ghAta kare che. keI hadaya mATe, pitta mATe, carabI mATe, pAMkhe mATe, pUchaDA mATe, paNa bhATe, zIgA bhATe, viSANu (sUvaranA gia) bhATe, hAthI dAMta bhATe, hA bhATe, nama bhATe, snAyu mATe, 3i bhATe, Hom bhATe, artha mATe, anartha-(nirartha). ke "amane mAryA hatA e bhAvanAthI, keI "amane mAre che" e bhAvanAthI, ma samana bhArI' mA sAthI sAyanA hAta 42 cha. // suu07|| zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 6 sU0 7 trasakAya hiMsAprayojanam 671 TIkA sajIvA hanyante, tad bravImi - apyeke kecicca, atrApi - arcAye - ardhyate = pUjyate ityarcA- zarIraM, " yadartha zabdaH vakSyamANApekSayA samuccayArthaH, tadartha ghnanti = hiMsanti, yathA sulakSaNaM puruSaM vyApAdya taccharIreNa vidyAmantra, sAdhayanti yadvA - svarNapuruSanirmANArthaM dvAtrizalakSaNaM puruSa prataptataile nikSipya nighnanti / tathA apyeke = kecana ajinAya = carmArtha mRgavyAghrAdIn ghnanti / tathA apyeke = kecana mAMsAya chAgAdIn ghnanti / apyeke = kecana zoNitAya = trizUlAlekha karaNAdau zoNitaM grahItuM nanti / evaM hRdayAya = hRdayaM gRhItvA sAdhakA mathnanti tadarthaM ghnanti / pittAya mayUrAdIna, vasAya vyAghrAdIna, picchAya mayUrAdIn pucchAya rojhAdIna, vAlAya camaryAdIna, zRGgAya mRgAdIna, battIsa lakSaNa vAle puruSa ko TIkArtha - he jambU jisa prayojana se sakAya kI hiMsA hotI hai, vaha kahatA hU~ / koI - koi arcA arthAt zarIra ke lie virAdhAnA karate haiM, jaise kisI puruSa ko acche lakSaNa vAlA samajhakara use mAra DAlate haiM, aura usake zarIra se vidyA tathA maMtra kA sAdhana karate haiM / athavA svarNapuruSa ke nirmANa ke lie tape hue tela meM DAlakara mArate haiM / koI carma ke lie mRga aura vAgha Adi kA ghAta karate haiM / koI mAMsa ke lie bakarA Adi ko mArate haiM / koI trizUla kA cihna banAne Adi ke lie tathA rakta pIne ke uddezya se ghAta karate haiM / isI prakAra hRdaya ke lie ghAta karate haiM - ghAtaka loga hRdaya lekara mathate haiM / isI taraha pittake lie mayUroM ko carbIke lie vAgha Adi ko, paMkhoM ke lie mayUroM ko, pUchake lie rojha Adi ko, bAla ke 1 TIkA--je pratyeAjanathI trasajIvanI hiMsA thAya che; te kahuM chuM. kaI-kaI arcI arthAt zarIranA mATe ghAta kare che. jemake-keAI purUSane sArA lakSaNavALA samajIne tema mArI nAMkhe che, ane tenA zarIrathI vidyA tathA maMtranI sAdhanA kare che athavA svarNa purUSanA nirmANa mATe khatrIsa lakSaNavALA purUSane tapAvelA telamAM nAMkhIne mAre che. kAI cAmaDA mATe mRga ane vAgha vagerenA ghAta kare che. keAI mAMsa mATe akarA vagerene mAre che. keAI trizUlanuM cihna anAvavA vagere mATe leAhI prApta karavAnA uddezyathI ghAta kare che. e pramANe koI hRdaya mATe ghAta kare che--ghAtakI leAka hRdaya laIne mathe che. e pramANe pitta mATe merane, carakhI mATe vAgha Adine vALa mATe camarI-gAya Adine, zIMga mATe mRga Adine mAre che. viSANu-zabda jo ke hAthI zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 AcArAgasUtre viSANAya, viSANazabdo gajadante rUDhastathApIha sakaradanto grAhyaH, tadartha sUkaram , dantAya hastyAdIn , daMSTrAyai varAhAdIn , nakhAya vyAghrAdIna , snAyave gavAdIn , asthne zaGkhAdona, asthimajjAyai-asthimajjA-asthigatarasaH, tadartha, mahISAdIn , ghnanti / ittham-arthAya prayojanakzAt kecid ghnanti / tathA- anarthAya= vinA'pi prayojanaM kecid nanti / apye ke kecicca, "ime vyAghrasarpasUkarAdayaH zatravo vA asmAn apIDayan , asmadIyAn vA'vadhiSuH" iti dveSavAsanayA dhnanti / apyeke kecicca, " ime vyAghrAdayaH zatravo vA vartamAnakAle'smAn , asmadIyAn vA hiMsanti." iti matvA ghnanti / lie camarI gAya Adi ko, sIMga ke lie mRga Adi ko mArate haiM / viSANa zabda yadyapi hAthIdAMta ke artha meM rUDha hai tathApi yahA~ 'suara kA dAMta' artha lenA cAhie / suara ke dAMta ke lie suara kA ghAta kiyA jAtA hai / dAMta ke lie hAthI Adi ko, dADhoM ke lie zUkara vagairaha ko, nakha ke lie vAgha Adi ko, snAyu ke lie gAya Adi ko, haDDI ke lie zaMkha Adi ko, asthimajjA arthAt har3iyoM meM rahane vAle eka prakAra ke rasa ke lie bhaiMsA vagairaha kA ghAta karate haiN| isa prakAra koI-koI prayojana ke lie trasajIvoM kI hiMsA karate haiM aura koI-koI vinA prayojana hI hiMsA karate haiN| koI-koI 'isa vAgha, sarpa aura zUkarane tathA zatruoMne hameM pIDA pahu~cAI hai, athavA hamAre AtmIyajana kA vadha kiyA hai| isa prakAra kI dveSa-vAsanA se inakA ghAta karate haiM / keI loga yaha socakara ki-'ye vyAghra Adi athavA zatru vartamAna kAlameM hameM yA hamAre logoMko mArate haiM' unakA ghAta karate haiM / koI loga yaha vicAra karake ki-'yaha dAMtanA arthamAM rUDha che. te paNa ahiM "sUaranAM dAMta" e artha leve joIe. sUaranA dAMta mATe sUarane ghAta karavAmAM Ave che. dAMta mATe hAthI Adine, dADhene mATe zakarabhUMDa vagerene, nakha vagere mATe vAgha Adine, snAyune mATe gAya Adine, hADakAM vagere mATe zaMkha Adine, asthimajajA arthAt , hADakAMmAM rahenArA eka prakAra rasa mATe bheMsA-pADA vagerene ghAta kare che. A pramANe kaI-kaI prayojana mATe trasa jIvanI hiMsA kare che. ane kaI-kaI prayajana vinAja hiMsA kare che. keI-koI "A vAgha sarSa ane kara-bhUMDe tathA zatruoe amane pIDA pahoMcADI hatI. athavA amArA AtmIya. janane (teNe) vadha karyo hato. A prakAre dveSa-vAsanAthI tene ghAta kare che. koI mANasa e vicAra karIne ke-"A vAgha Adi, athavA zatru vartamAna kAlamAM mane athavA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 sa. 7 trasakAyahiMsAprayojanam 673 apyeke kecicca, 'asmAn asmadIyAn vA ime vyAghrAdayaH zatravo vA haniSyanti" iti hetostrasakAyAn ghnanti // mU0 7 // evaM trasakAyasamArambhaM viditvA munitvalAbhAya tatsamArambhaH sarvathA parihartavyaH, ityAzayenoddezakArthamupasaMharanAha-" estha satthaM." ityAdi / mUlamettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavaMti, taM pariNAya mehAvI va sayaM tasakAyasatthaM samAraMbhejjA, NevaNNehiM tasakAyasatthaM samAraMbhAvejjA, Neva'NNe tasakAyasatthaM samAraMbhaMte samaNunANejjA / jassete tasakAyasamAvyAghra Adi athavA yaha zatru hameM yA hamAroM ko mArege' unheM mAra DAlate haiN| isa prakAra loga trasakAya kI hiMsA karate haiM // sU0 7 // isa prakAra trasakAya ke samAraMbha ko jAnakara sAdhutA prApta karane ke lie trasakAya kA AraMbha sarvathA tyAga denA cAhie / isa Azaya se isa uddeza kA upasaMhAra karate hue kahate haiM-'ettha satthaM'. ityAdi / mUlArtha-trasakAya meM zastra kA samAraMbha karane vAle ko yaha AraMbha aparijJAta hote hai| trasakAya meM zastra kA samAraMbha nahI karane vAle ko yaha AraMbha parijJAta hote haiN| medhAvI puruSa unheM jAnakara svayaM trasakAya meM zastra kA samAraMbha na kare, dUsaroM se trasakAya ke zastra kA samAraMbha na karAve, aura trasakAya meM zastra kA samAraMbha karane vAle kA anu amArAne mAre che tethI tene ghAta kare che. keI loka "A vAgha Adi athavA A zatru mane athavA amArAne mAraze." evuM vicArIne tene mArI nAMkhe che. A prabhArI va sAyanI DiMsA 42 che. // sU0 7 // A pramANe trasakAyanA samAraMbhane jANIne sAdhutA prApta karavA mATe trasakAyane AraMbha sarvathA tyAgI de joIe-tyajI de joIe. e AzayathI An udeshn| 5 .2 42 // 24 // 4 cha-' ettha satthaM '. tyAhi. mUlAtha-trasakAyane viSe zastrano samAraMbha karavAvALAne A AraMbha aparijJAta hoya che. trasakAyane viSe zasane samAraMbha nahiM karavAvALAne A AraMbha parijJAta che. (jANavAmAM che). buddhimAna purUSa tene jANIne pote trasakAyamAM zasane samAraMbha kare nahiM bIjA pAse trasakAyanA zastrane samAraMbha karAve nahi ane trasakAyamAM zastrane samAraMbha pra. A.-85 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 AcArAgasUtre raMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNAya kamme-tti bemi // sU0 8 // chaTho uddeso samatto // 6 // chAyA-atra zastraM samArabhamANasyaityete ArambhA aparijJAtA bhavanti / atra zastrasamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti, taM parijJAya medhAvI naiva svayaM trasakAyazastraM samArabheta, naivAnyaistrasakAyazavaM samArambhayet , trasakAyazaskhaM samArabhamANAn anyAn na samanujAnIyAt / yasyaite trasakAyazastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // sU0 8 // ||sssstthodeshH samAptaH // 6 // TIkA-atra asmin trasakAye, zastraM-pUktiprakAra, samArabhamANasya vyApArayataH, ityete pUrvoktAH trikaraNatriyogaiH ArambhAH vanaspatikAyopamardanarUpAH sAvadhavyApArAH, aparijJAtAH karmabandhakAraNatvenAnavagatA bhavanti / atra asminnevatrasakAye, zastraM prAguktaprakAram , asamArabhamANasya aprayujAnaraya, ityete pUrvoktAH, ArambhA sAvadhavyApArAH parijJAtA bhavanti jJaparijJayA bandhakAraNatvena vijJAtA bhavanti, pratyAkhyAnaparijJayA parivarjitA bhavantItyarthaH / modana na kare / jo trasakAya ke samAraMbho kA jJAtA hai vahI muni hai, parijJAtakarmA hai ||suu0 8 // TIkArtha-trasakAya ke viSaya meM pUrvokta zastroM kA vyApAra karane vAle ko 'tIna karaNa aura tIna yoga se hone vAle sAvadha vyApAra karmabaMdha ke kAraNa haiM' aisA jJAta nahIM hotaa| aura trasakAya meM pUrvokta zastroM kA vyApAra na karane vAlA parvokta sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa samajhatA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se unakA tyAga kara detA hai| karavAvALAne anumodana Ape nahi, je trasakAyanA samAraMbhane jANe che. teja muni cha. parijJAta cha. // 10 8 // TIkAtha-sakAyanA viSayamAM pUrvokta (AgaLa kahelAM) zone vyApAra karavAvALA "traNa karaNa ane traNa vegathI thavAvALe sAvadya vyApAra karmabaMdhanuM kAraNa che." e pramANe jANatA nathI. ane trasakAyamAM pUrvokata (AgaLa kahelAM) zone vyApAra nahiM karavAvALA pUrvokata (AgaLa kahelA) sAvadya vyApArane jJaparijJAthI karmabaMdhanuM kAraNa samaje che, ane pratyAkhyAnaparijJAthI tene tyAga karI de che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 mU. 8 upasaMhAraH 675 ___jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA bhavati taM prakAraM darzayati-'tat parijJAye'-tyAdi / tad-vasakAyArambhaNam , parijJAya karmabandhasya kAraNaM bhavatItyavabudhya, medhAvI heyopAdeyavivekanipuNaH, naiva svayaM trasakAyazastraM samArabheta= vyApArayet , anyairvA naiva sakAyazastraM samArambhayet , trasakAyazastraM samArabhAmANAn anyAn vA na samanujAnIyAt nAnumodayet / yasyaite trasakAyasamArambhAH trasakAyopamardakasAvadhavyApArAH, parijJAtAH= jJaparijJayA bandhakAraNatvena viditAH, pratyAkhyAnaparijJayA ca parihRtA bhavanti, sa eva parijJAtakarmA-trikaraNatriyogaiH parivarjitasakalasAvadhavyApAraH, munirbhavati / 'iti bravImi ' iti / asya vyAkhyAnaM pUrvavat // sU0 8 // // ityAcArAGgasUtrasyAcAracintAmagiTIkAyAM prathamAdhyayane SaSTha uddezakaH sNpuurnnH|| jJaparijJApUrvaka hone vAlI pratyAkhyAnaparijJA kA svarUpa zAstrakAra dikhalAte haiM trasakAya ke AraMbha ko karmabaMdha kA kAraNa jAnakara buddhimAn arthAt heya-upAdeya kA vivekI puruSa svayaM trasakAya ke zastra kA upayoga na kare, dUsaroM se trasakAya ke zastra kA upayoga na karAve aura trasakAya ke zastra kA upayoga karanevAle kA anumodana na kare / jisane trasakAya kA ghAta karane vAle sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se baMdha kA kAraNa samajha liyA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga diyA hai vahI tIna karaNa tIna yoga se sarva sAvadha vyApAroM kA jJAtA puruSa muni hotA hai / 'tti bemi' padakI vyAkhyA pahale ke samAna samajhanI cAhie // sU0 8 // zrI AcArAGgamUtrake prathama adhyayana kA chaThA uddeza samApta 1-6 // parijJApUrvaka thavAvALI pratyAkhyAnaparijJAnuM svarUpa zAstrakAra batAve chetrasakAyanA AraMbhane karmabaMdhanuM kAraNa jANIne buddhimAna arthAt heya-upAdeyane vivekI purUSa pite trasakAyanA zastrane upayoga kare nahi, bIjA pAse trasakAyanA zastrane upayoga karAve nahi, ane trasakAyanA zastrane upayoga karavAvALAne anumodana Ape nahi. jeNe trasakAyane ghAta karavAvALA sAvadya vyApArane jJapariNAthI baMdhanuM kAraNa samajI lIdhuM che, ane pratyAkhyAnaparijJAthI tyajI dIdhuM che. te traNa karaNa, traNa vegathI sarvasAvadhavyApAzanA jJAta-art2 535 muni DAya che. 'tti betti' panI vyAcyA pahelAM pramANe samajI levI joIe. jAsU0 8mA ||shrii AyArAgasUtranA prathama adhyyn| 74 daza samApta // 1 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre / atha sptmoddeshkH| vAyukAyasya cAkSuSapratyakSaviSayatvAbhAvAt tasya sacittatve svataH zraddhA notpadyate, kintu pRthivyAyekendriyANAM, dvIndriyAdekhasakAyasya ca svarUpaM viditvA jAtazraddho vAyukAyaM sutarAM vijAnAtItyAzayena tadviSayakazvaramaH saptamo'yamuddezakaH bhaarbhyte| yathA vAyukAyopamardananivRttyA munitvaM prApyate, taM prakAraM pradarzayitumAha'pahU ejassa.' ityaadi| pahU ejassa duguMchaNAe AyaMkadaMso ahiyaM-ti naccA / je ajjhatthaM sAtavA uddezavAyukAya ke jIva cakSu ke gocara nahIM hote, ata eva vAyu kI sacittatA meM svataH zraddhA utpanna nahIM hotii| kintu pRthvIkAya Adi ekendriyoM kA, tathA dvIndriya Adi trasa jIvoM kA svarUpa samajha lene se jise zraddhA utpanna hogaI hai vaha vAyukAya ko svayaM hI jAna letA hai| isa Azaya se vAyukAyasaMbaMdhI yaha aMtima sAtabA uddeza AraMbha kiyA jAtA hai| vAyukAya kI hiMsA tyAgane se hI sAdhupana prApta hotA hai, yaha bAta Age pradarzita karate haiM:-'pahU ejassa.' ityAdi / mUlAthe-duHkhadarzI puruSa (vAyukAya ke AraMbha ko) ahitakara jAnakarake vAyukAya ke Arambha ko tyAgane meM samartha hotA hai / jo adhyAtma ko jAnatA hai vaha sAtame udeza- vAyukAyanA jIva netrathI jovAmAM AvatA nathI, e kAraNathI vAyunI sacittatAmAM svataH zraddhA utpanna thatI nathI. paraMtu pRthvIkAya Adi ekendriyanA tathA dvIndriya Adi trasa jInA svarUpane samajI levAthI jene zraddhA utpanna thaI gaI che, te vAyukAyane pote ja jANI le che. e AzayathI vAyukAyasaMbaMdhI A aMtimachellA sAtamA udezane AraMbha karavAmAM Ave che. vAyukAyanI hiMsA tyAgavAthI sAdhutA prApta thAya che. e vAta AgaLa batAve cha-'pahU ejassa.' tyAhi. mUlAtha-dukhadazI purUSa (vAyukAyanA AraMbhane) ahitakara jANIne vAyukAyanA AraMbhane tyajI devAmAM samartha hoya che, je adhyAtmane jANe che. te bahArane jANe che, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 7 ma. 1 upakramaH 677 jANai, se vahiyA jANai, je vahiyA jANai, se ajjhatthaM jaanni| payaM tullamannesi / iha saMtigayA daviyA NAvakhaMti jIniuM // mU0 1 // chAyAprabhuH ejasya jugupsAyAm AtaGkadarzI ahita-miti jJAtvA / yaH adhyAtma jAnAti, sa bahirjAnAti / yaH bahirjAnAti sa adhyAtma jAnAti / etat tulyamanyeSAm / iha zAntigatAH vikAH nAvakAGkSanti jIvitum / / mU0 1 // TIkAyA AtaGka: kRcchrajIvana, duHkhaM, tacca zArIramAnasabhedAd dvividham , tatra kaNTakazastrAdijanita zArIram , priyaviyogApriyasaMyogAbhilaSitAlAbhadAridrayAdikRtaM mAnasam / etad dvividhaduHkharUpamAtakaM pazyati tacchIlazcetyAtaGkadarzI, yadvASaDjokAyasamArambhega vAyukAyasamArambhega vA yakha sa AtaGkaH, taM bAhya ko jAnatA hai, jo bAhya ko jAnatA hai vaha adhyAtma ko jAnatA hai / yaha (sukha-duHkha) dUsaroM kA bhI apane samAna hai| upazama ko prApta aura rAga-dveSa se rahita saMyamI puruSa, para kI hiMsA karake apane jIvana kI icchA nahIM karate // sU0 1 // TIkArtha-kaSTamaya jIvana yA duHkha ko AtaMka kahate haiM / zArIrika aura mAnasika bheda se duHkha do prakAra kA hai / kaMTaka evaM zastra Adi se hone vAlA duHkha zArIrika kahalAtA hai| priyaviyoMga aura apriyasaMyoga, isa kI amApti aura daridratA Adi se hone vAlA duHkha mAnasika kahalAtA hai, ina donoM prakAra ke duHkharUpa AtaMka ko dekhane vAlA AtaMkadarzI kahalAtA hai| athavA SaDjIvanikAya yA vAyukAya ke samArambha se hone vAlA duHkha AtaMka kahalAkA hai, aura use dekhane vAlA ataMkadarzI hai| vaha je bahArane jANe che te adhyAtmane jANe che. A (sukha-duHkha) bIjAone paNa ApaNA samAna che. ' upazamane prApta ane rAga-dveSathI rahita saMyamI purUSa paranI-bIjAnI hiMsA zana pAtAnA vanI 42ch| 42 / nathI. // sU0 1 // TIkAtha-kaSTamaya jIvana athavA duHkhane AtaMka kahe che. zArIrika ane mAnasika bhedathI duHkha be prakAranAM che. kaMTaka arthAt zastra AdithI thavAvALAM duHkha zArIrika kahevAya che. priyaviga ane apriyasaMga, ISTanI aprApti ane daridratA AdithI thanArA dukhe te mAnasika kahevAya che. A baMne prakAranAM duHkharUpa AtaMkane jevAvALA AtaMkadarzI kahevAya che. athavA SaDUjIvanikAya athavA vAyukAyanA samAraMbhathI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 AcArAgasUtre pazyatItyAtaGkadarzI bhavati, sa hitAhitavivekakuzalakhAd ahitam azubhakaraM vAyukAyasamArambhagamastIti jJAtvA, ejasya ejatItyejaH kampanazIlatvAd vAyuH, tasya, jugupsAyAM-nindAyAM, sevanaparivarjane samArambhanivRtau, iti yAvat , prabhuH samartho bhavati / jugupsA, saMyamanA, akaraNA, varjanA, vyAvartanA, nivRttirityekaarthaaH| ____ayamAzayaH-vAyukAyasamArambhakaraNe zArIraM mAnasaM ca sarvameva duHkhaM mayi samApadyeta, tasmAdidamAtaGkajanakalAdahitamiti vijJAtA, tatsevanalakSaNasamArambhapariharaNe samarthoM bhavatIti / yaH adhyAtmam AtmanIti adhyAtmam svAtmagataM sukhaM duHkhaM vetyarthaH, hita-ahita ke viveka meM kuzala hone se vAyukAya se Arambha ko ahitakara samajhakara vAyu ke Arambha kA tyAga karane meM samartha hotA hai / mUla meM Aye hue jugupsA (duguMchA) zabda ke kaI artha hote haiM / jaise-saMyamana, akaraNa (na karanA), varjana (tyAganA), vyAvartana (haTanA) aura nivRtti (tyaag)| ___ Azaya yaha hai-'vAyukAya kA Arambha karane se mujhe zArIrika aura mAnasika sabhI duHkha prApta hoMge ataH yaha Arabhbha ataMkajanaka hone ke kAraNa ahitakara hai' / aisA jAnane vAlA usake sevanarUpa Arambha ke tyAga meM samartha hotA hai / jo adhyAtma ko arthAt apane AtmA meM sthita sukha-duHkha ko jAnatA hai thanAruM duHkha AMtaka kahevAya che, ane ene jevAvALA AtaMkadazI che. te hitaahitanA vivekamAM kuzaLa hevAnA kAraNathI vAyukAyanA AraMbhane ahitakara samajIne vAyunA mAra sane tyAga 42vAmAM samartha DAya che. bhUkhamAM AvetA 'duguMchaNA-jugupsA' zana sAya artha thAya che. sama-saMyamana, 254264-(naDi 429) pani, (tyA) vyApattana, (B) mane nivRtti (tyA). Azaya e che ke-vAyukAyane AraMbha karavAthI mane zArIrika ane mAnasika sarva duHkha prApta thaze, e mATe e AraMbha AtaMkajanaka hovAnA kAraNe ahitakara che." e pramANe jANavAvALA enA sevanarUpa AraMbhanA tyAgamAM samartha hoya che. je adhyAtmane arthAta pitAnA AtmAmAM sthita sukha-duHkhane jANe che, te bAhya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sa. 1 vAyukAyavirAdhanAvivekaH 679 jAnAti sa bahi: parakIya sukha duHkhaM vA jAnAti / mamAtmani duHkhamasAtavedanIyakarmodayAt samApatitaM, sukhamapi sAtavedanIyakarmAdayAt svAnubhavasiddham , evaM sAtmagatasukhaduHkhapratyakSeNa parakIyasukhaduHkhAnumAnaM kartuM zaknotItyarthaH / uktamarthaM dRDhIkartuM punastameva parAvartayannAha--' yaH bahirjAnAti '. ityAdi / ___yaH, bahiH parAtmagataM sukhaM duHkhaM vA jAnAti, sa adhyAtma-svAtmagataM sukha duHkhaM vA jAnAti / pareSAM svasya ca sukhaduHkhayoranukUlapatikUlavedanIyarUpe svarUpe sAmyAditi bhaavH| yahA-paravirAdhanAparihAreNa tatphalabhUtaM svAtmanaH sukha, tathA parapIDanena tatphalabhUtaM svAtmano duHkhaM bhavati, evaM parakIyameva sukha duHkhaM vA vaha bAhya arthAt dUsare ke sukha-duHkha ko jAnatA hai / merai AtmA meM asAtAvedanIya karma ke udaya se duHkha AyA hai aura sAtAvedanIya karma ke udaya se sukha svAnubhava siddha hai / isa prakAra apane AtmA kA sukha aura duHkha jo pratyakSa se jAnatA hai, vaha dUsaroM ke sukha-duHkha kA anumAna kara sakatA hai / isI abhiprAya ko puSTa karane ke lie yahI bAta palaTakara kahate haiM-jo bAma ko jAnatA hai vaha adhyAtma ko jAnatA hai| arthAt-jo parAye sukha-duHkha ko jAnatA hai vaha apane AtmA ke sukha duHkha ko jAnatA hai / parAye aura apane sukha-duHkha kA anukUla vedana aura pratikUla vedana rUpa svarUpa samAna hai| __ athavA-parako pIDA pahuMcAne kA tyAga karane se sukharUpa phala prApta hotA hai aura pIDA pahuMcAne se duHkha milatA hai / isa prakAra parAyA sukha aura duHkha arthAta bIjAnA sukha-dukhane jANe che. mArA AtmAne viSe asAtavedanIya karmanA udayathI duHkha AvyuM che, ane sAtAdanIya karmanA udayathI sukha svAnubhavasiddha che. A pramANe pitAnAM AtmAnAM sukha-duHkhanuM anumAna karI zake che. e abhiprAyane puSTa karavA mATe eja vAta palaTAvIne kahe che-je bAhAne jANe che te adhyAtmane jANe che. arthAt -je parAyA sukha-duHkhane jANe che, te pitAnA AtmAnA sukha-duHkhane jANe che. parAyA-bIjAnA ane pitAnA sukha-duHkhanuM anukUla vedanA ane pratikUla vedanarUpa svarUpa samAna che. athavA-bIjAne pIDA pahoMcADavAnA tyAga karavAthI sukharUpa phala prApta thAya che. ane pIDA pahoMcADavAthI dukha maLe che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 - __ AcArAstre svAtmanaH sukharUpeNa duHkharUpeNa vA pariNamyate / evaM tayoH kAryakAraNabhAvaM yo vijAnAti, sa eva svAtmagatasukhaduHkhavijJAteti bhaavH| parakIyasukhaduHkhavijJAtA svAtmanaH sukhaM duHkhaM vA jAnAtItyuktArthe hetuM pradarzayannAha- 'eyaM tullamanne siM' iti / etat-sukhaM duHkhaM vA, tulyaM sadRzameva, anyeSAm pareSAM jIvAnAM svasva cetyrthH| " kaTeNa kaMTaNae va, pAe vidvassa veyaNaTTamsa / jA hoi aNivvANI, NAyavyA savvajIvANaM // jaha mama Na piyaM dukkhaM, jANiya emeva jIvANaM " // chAyA-- kASThena kaNTakena vA pAde viddhasya vedanAtasya / yA bhavati anirvANi-tivyA sarvajIvAnAm // yathA mama na priyaM duHkhaM jJAtvA evameva sarvajIvAnAm / " iti / hI apane sukha-duHkha ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai / isa prakAra jo unake kAryakAraNa bhAva ko jAnatA hai vahI apane AtmA ke sukha-duHkha kA jJAtA hotA hai / dUsaroM ke sukha-duHkha kA jJAtA hI apane sukha-duHkha ko jAnatA hai, isa kathana meM hetu dikhalAte hue kahate haiM:-'yaha sukha aura duHkha dUsaroM ke aura apane samAna hI hai| kahA bhI hai: lakaDI se yA kaMTaka se paira meM vidha jAne kI vedanA se pIDita puruSa ko jo asaMtoSa hotA hai, vahI saba jIvoM ko hotA hai / jaise mujhe duHkha priya nahIM hai, usI prakAra anya anya prANiyoM ko bhI du:kha priya nahIM haiM " / A pramANe bIjAnA sukha ane duHkhaja pitAnA sukha-duHkhanA rUpamAM pariNata thaI jAya che. A pramANe je tenA kArya-kAraNa bhAvane jANe che, te ja potAnA AtmAnAM sukha-duHkhanA jJAtA hoya che. bIjAnAM sukha-duHkhanAM jJAtA ja pitAnA sukha-duHkhane jANe che. A kathanamAM hetu batAvatA thakA kahe che ke - " 2 // supa mane huma bhIani ane ApaNa samAna che." 4thu cha haiM: "lAkaDIthI athavA kAMTAthI pagamAM vidhAI javAnI vedanAthI pIDita puruSane 2 mata nA thAya cha, tevI sarva vAna (vahanA) thAya che." "bha bhane priya nathI, te prabhArI mI pramAne paNa duHma priya nathI." zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 1 vAyukAyavirAdhanAvivekaH 681 anyatra ca-" martavyamiti yahakhaM, puruSasyopajAyate / zakyastenAnumAnena, paro'pi paririkSatum " // 1 // iti / svapara-mukhaduHkhayAstulyatvavedino na vAyukAyaM virAdhayantItyAha'iha zAntigatAH' ityAdi / iha-jinapavacane, zAntigatA: svaparamukhaduHkhayoH samatvavijJAnAd aupazamikabhAvaM prAptAH samyaktvina ityarthaH yadvA-zAntiH= sAvadhavyApAraparihAraH, tAmupagatAH dravikArAgadveSarahitAH, yadvA-dravAsaMyamaH karmadravaNakAritvAt , sa vidyate yeSAM te dravikAH= karmanivAraNazIlAH saMyaminaH jIvitam vyajanAdinA vAyukAyasya samArambheNa prANAn parirakSituM nAvakAGkSanti necchanti / dUsarI jagaha kahA hai "terA maranA hI acchA hai, aisA vAkya sunane mAtra se puruSa ko jo duHkha hotA hai, isI meM aMdAja lagAkara dUsaroM kI rakSA karanI cAhie " / 1 / jo puruSa sva-para sukha-duHkha ko samAna samajhate haiM ve vAyukAya kI virAdhanA nahIM karate, yahI bAta kahate haiM: jinazAsana meM apane aura parAye sukha-duHkha ko samAna samajhakara jo upazama bhAvako prApta hue haiM arthAt samyagdRSTi haiM, athavA pApamaya vyApAroM ke tyAgI haiM, tathA rAga-dveSa se rahita haiM, athavA karmoM ko nivAraNa karanevAle saMyama se vibhUSita haiM, ye paMkhA Adi se vAyukAya kA samArambha karake apane prANoM kI rakSA karane kI icchA nahIM karate / bIjI jagyAe paNa kahyuM che ke - tAre maravuM ja sAruM che." e pramANe sAMbhaLavAthI purUSane je duHkha thAya cha. te manumAnathI mInI 2kSA 42vI nase. // 1 // je purUSa sva-paranA pitAnAM ane pArakAnA) sukha-duHkhane samAna samaje che, te vAyukAyanI virAdhanA karatA nathI. te vAta kahe che jina zAsanamAM pitAnAM ane bIjAnA sukha-duHkhane samAna samajIne je upazama bhAvane prApta thayA che, arthAt samyagdaSTi che, athavA pApamaya vyApAranA tyAgI che. tathA rAga dveSathI rahita che, athavA karmonuM nivAraNa karavAvALA saMyamathI vibhUSita che te paMkhA AdithI vAyukAya samAraMbha karIne pitAnA prANanI rakSA karavAnI IcchA karatA nathI. pra. A-86 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 AcArAGgamatre jinapravacanoktacaraNakaraNasevinaH svaprANarakSaNArthamapi parajIvopamardanaM necchanti, te hi acAkSuSavAyujIvavirAdhanAvinivRttAH kathamanyacAkSuSapRthivyAdijIvopamardane pavarteta, na kathamapIti bhaavH| atha vAyukAyasya samyagjJAnArtha lakSaNAdyaSTa dvArANi nirUpaNIyAni / tatra lakSaNaprarUpaNAparimANazastropabhogadvArANi yathAkramaM nirUpyante / avaziSTa-vadhavedanAnivRtti dvArANi pRthivIkAyoddeze yathA kathitAni tathaivAvagantavyAni / jinAgama meM kathita caraNa-karaNa kA sevana karane vAle apane prANoM kI rakSA karane ke lie bhI dUsare jIva kI hiMsA karane kI abhilASA nahIM karate / ve cakSu se na dikhAI dene vAle vAyukAya ke jIvoM kI virAdhanA se bhI nivRta hote haiM to cakSugocara anya pRthvIkAya Adi ke jIvoM kI virAdhanA meM kaise pravRtta ho sakate haiM-kisI prakAra bhI nhiiN| vAyukAya kA samyagjJAna prApta karane ke lie lakSaNa Adi ATha dvAroM kA nirUpaNa karanA cAhie / unameM se lakSaNa, prarUpaNA, parimANa, zastra aura upabhoga dvAroM kA krama se nirUpaNa karate haiM / zeSa vadha, vedanA aura nivRtti dvAra jaise pRthvIkAya ke uddeza meM kahe haiM vaise hI yahA~ samajha lene caahie| - jinAgamamAM kahelA caraNa-karaNanuM sevana karavAvALA pitAnA prANanI rakSA karavA mATe paNa bIjA nI hiMsA karavAnI abhilASA karatA nathI. te netrathI nahi dekhAtA vAyukAyanA jIvonI virAdhanAthI paNa nivRtta hoya che, te pachI netrathI joI zakAya tevA bIjA pRthvIkAya AdinA jIvanI virAdhanAmAM kevI rIte pravRtta thaI zake che ? koI prakAre paNa thaI zakatA nathI. vAyukAyanuM samyajJAna prApta karavA mATe lakSaNa Adi ATha dvArenuM nirUpaNa karavuM joIe. temAMthI lakSaNa, prarUpaNa, parimANa, zastra ane upaga dvAranuM kramathI nirUpaNa kare che, zeSa-(bAkI) vadha, vedanA ane nivRtti dvAra jevI rIte pRthvIkAyanA uddezamAM kahyA che, tevI ja rIte ahiM samajI levuM joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya. 1u. 7. 1 vAyukAyalakSaNam lakSaNadvAram - nanu kathamidaM jJAyate vAyuH sacitta iti ?, atrocyate-gRhyatAM tAvadanumAnaM pramANam, vAyuzcetanAvAn ananya preritA'niyatatiryaggamanavattvAt, hariNagavayAdivaditi / aniyatavizeSaNopAdAnAt paramANau aparapreritatiryaggatisatve'pi nAnaikAntikatvam tasya hi paraprayoganirapekSasya svAbhAvika gatiranuzreNirbhavati tasmAt sA niyataitra / Agamo'pi pramANaM, yathAdazavekAlikasUtre - "vAu cittamaM tamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA annattha satyapariNaeNaM " / iti, vAyuzcittavAnAkhyAto'nekajIvaH anyatra zastrapariNatAt / iti cchAyA, pRthaksavaH lakSaNadvAra zaMkA - vAyu sacitta hai, yaha bAta kisa prakAra jAnI jAya ? samAdhAna - pahale anumAna pramANa hI lIjie:- vAyu cetanAyukta hai, kyoM ki vaha hirana, rojha Adi / hetu gati hone para bhI paramANu dUsaroM kI preraNA vinA aniyata rUpa se tirachI gati karatI hai, jaise 'niyata' vizeSaNa lagA dene se preraNA kA abhAva aura tirachI vyabhicAra nahIM hotA / paramANu dUsare kI preraNA ke binA jo gati ke anusAra niyata hI hotI hai-aniyata nahIM / isa viSaya meM dazavaikAlika sUtra meM kahA hai 683 karatA hai vaha gati zreNI Agama bhI pramANa hai / 66 vAyu sacita kahI gaI hai| vaha aneka jIvoMvAlI hai, aura una jIvoM kA astitva pRthak-pRthak hai / sirpha zastrapariNata vAyu sacitta nahIM hai "" 1 zrI AcArAMga sUtra H 1 I lakSaNadvAra zakA-vAyu sacitta che e vAta kevI rIte jANI zakAya ? samAdhAna--prathama anumAnapramANu laie-vAyu cetanAyukta che, kemake te khIjAnI preraNA vinA aniyatarUpathI tirachI gati kare che, jema-haraNa, rejha Adi. hetumAM aniyata ' vizeSaNa lagAvI devAthI parapreraNAnA abhAva ane tirachI gati hovA chatAMya paNa paramANuthI vyabhicAra thatA nathI, paramANu bIjAnI preraNA vinA je gati kare che, te gati zreNI-anusAra niyataja hoya che, aniyata nahiM. A viSayamAM Agama paNa pramANa che. dazavaikAlika sUtramAM kahyuM che vAyu saMcitta kahevAmAM AvyA che. te aneka jIvavALA che ane te jIvAnuM mastitva pRthaDU-pRthaI (luhu -luGa ) che, mAtra zastraparita vAyu sacitta nathI. "
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 AcArAgasUtre prarUpaNAdvAramvAyukAyA dvividhAH-sUkSmA bAdarAzceti / tatra sUkSmAH sakalalokavyApinA, bAdarAstu lokaikadeze santi / bAdarAH paJcavidhAH-utkalikAvAtaH, maNDalikAvAtaH, gubhAvAtaH, ghanavAtaH, zuddhAvatazceti / ye tu te paurastyAdibhedA lokavAdiprakaraNe pAgabhihitAste'pyatraivAntarbhUtAH / yaH sthitvA sthitvA utkalikAbhirvAti sa utkalikAvAtaH, vAtolIrUpo maNDalikAvAtaH, yo guJjan vAti sa guJjAvAtaH, pRthivyAdInAmAdhAratayA vyavasthito himapaTalakalpo'tighanIbhUto ghanavAtaH, mandastimitaH zItakAlAdiSu zuddhavAtaH / saMkSepeNa vAyukAyAstrividhAH-sacitA acittA mizrAzca / utkalikAvAtAdayaH prarUpaNAdvAravAyukAya do prakAra kA hai-sUkSma aura bAdara / sUkSma jIva samasta loka meM rahate haiN| bAdara pA~ca prakAra ke haiM-(1) uskalikAvAta (2) maNDalikAvAta (3) guJjAvAta (4) ghanavAta aura (5) zuddhavAta / paurastya Adi jo bheda lokavAdI ke prakaraNa meM pahale batalAye haiM ve saba bhI inhIM bhedoM meM antargata ho jAte haiM / Thahara-Thahara kara utkalikArUpa se bahanevAlI vAyu utkalikAvAta hai| vAtolIrUpa vAyu ko maNDalikAvAta kahate haiN| gUMja-gUja kara bahane vAlI vAyu ko gujAvAta kahate hai / pRthvI Adi ke AdhAra para sthita himapalaTa ke samAna atyanta saghana vAyu ko ghanavAta kahate haiM / zota kAla Adi meM dhImedhIme calane vAlI vAyu zuddhavAta hai / saMkSepa se vAyukAya ke tIna bheda haiM-(1) sacitta (2) acita aura prarUpaNAkAravAyukAya be prakAranA che. (1) sUkSama ane (2) bAdara. sUkSama jIva samasta lekamAM vyApta cha. mana mA2, bInA 4-dezamA 27 cha. mA42 yAMya prA2nA cha. (1) vi. pAta, (2) masisaid, (3) Jald, (4) dhanavAta sane (5) zuddhapAta. pIrasya Adi je bheda lokavAdInA prakaraNamAM pahelAM batAvyAM che, te sarve A bhedamAM antargata thaI jAya che. jarA-rahI-rahIne utkalikApamAM vahevAvALo vAyu te utkalikAvAta che. vAtelIrUpa vAyune maMDalikAvAta kahe che. gUMcha-gUMjI ne vahevAvALI havAne jAvAta kahe che. pRthvI AdinA AdhAra para sthiti himapaTala samAna atyanta saghana vAyune ghanavAta kahe che. zItakAla AdimAM dhIme-dhIme vahete vAyu te zuddhavAyu che. sa5thA vAyuAyanA ne che. (1) sathitta (2) mathita mane (3) mizra. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 sU. 1 vAyukAyaparimANam 685 sacittAH, udgArocchavAsAdayo'cittAH sacittAcittayoH saMmizraNena mizrAH / parimANadvAramye bAdaraparyAptakA vAyukAyAste saMvartitalokamatarAsaMkhyeyabhAgavartipradezarAziparimANAH, zeSAstrayo'pi rAzayaH pRthagasaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANA bhavanti, vizeSazcAyamatrAvagantavyaH-bAdarApakAyaparyAptakebhyo bAdaravAyuparyAptakA asaMkhyeyaguNAH, bAdarApakAyA'paryAptakebhyo bAdaravAyukAyA'paryAptakA asaMkhyeyaguNAH / sUkSmAekAyA'paryAptakebhyaH sUkSmavAyukAyA'paryAptakA vizeSAdhikAH, sUkSmApakAyaparyAptakebhyaH sUkSmavAyukAyaparyAptakA vizeSAdhikAH // sU0 1 // (3) mizra / utkAlikAvAta Adi sacita haiM, udgAra aura ucchAsa Adi acitta haiM, aura milI huI-sacitta-acitta vAyu mizra hai| parimANadvArabAdaraparyAptavAyukAya ke jIva saMvartita lokapratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM ke barAbara hai| zeSa tInoM pratyeka rAziyA asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara haiN| yahA~ itanI vizeSatA samajhanI cAhie-cAdara apkAya ke paryApta jIvoM kI apekSA vAyukAya ke bAdara paryApta asaMkhyAta guNA haiM / apkAya ke aparyApta bAdara jIvoM se vAyukAya ke aparyApta bAdara asaMkhyAta guNA haiM / apkAya ke sUkSma aparyApta jIvoM se sUkSma vAyukAya ke aparyApta vizeSa adhika haiM / apkAya ke sUkSma paryApta jIvoM se sUkSma vAyukAya ke paryApta vizeSAdhika haiM / sU0 1 // utkAlikAvAta Adi sacitta che. udagAra ane usa Adi acitta che. ane sacitta tathA acitta e baMne eka sAthe maLelA hoya te vAyu mizra che. parimANadvAra- bAdaraparyAptavAyukAyanA jIva saMvatita loka prataranA asaMkhyAtamA bhAgavatI pradezanA barAbara che. bAkI traNa pratyeka rAzIo asaMkhyAta lokAkAzanA pradezonI barAbara che. ahiM eTalI vizeSatA samajavI joIebAdara apakAyanA paryApta jInI apekSA vAyukAyanA bAdara paryApta asaMkhyAta gaNA che. apakAyanA aparyApta bAdara jIvathI vAyukAyanA aparyApta bAdara asaMkhyAta gaNA che. apakAyanA sUkSma aparyApta chathI sUkSama vAyukAyanA aparyApta vizeSa adhika che. apUkAyanA sUkSmaparyApta jIthI, sUkSama vAyukAyanA paryApta vizeSAdhika che. te sUi 1 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 AcArAgasUtre atha sarvathA vAyukAyasamArambhaparityAgino'nagArAn, tathA vAyukAyasamArambhapravRttAn dravyaliGginazca vivicya pratibodhayitumAha-'lajjamANA.' ityaadi| atha zastradvAram mUlamlajjamANA puDho pAsa / aNagArA mo-tti ege pavayamANA jamiNaM vikhvarUvehiM satthehiM vAukammasamAraMbheNaM, vAusatthaM samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti / / sU0 2 // chAyAlajjamAnAH pRthak pazya / anagArAH sma iti eke pravadamAnAH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH vAyukAyasamArambheNa, vAyukAyazastraM samArabhamANA anyAn anekarUpAn prANAn vihiMsanti // sU0 2 // vAyukAya ke samAraMbha kA sarvathA tyAga karane vAle muniyoM ko aura vAyukAya ke samArambha meM pravRtti karane vAle dravyaliMgiyoM ko alaga-alaga batalAne ke lie kahate haiM'lajjamANA.' ityaadi| zastradvAramUlArtha-vAyukAya kA samArambha karane meM saMkoca karane vAle anagAroM ko alaga dekho, aura koI-koI 'hama anagAra haiM' aisA kahate hue nAnA prakAra ke zastroM se vAyukAya kA samArambha karake, vAyukAya kA samArambha karate hue anya aneka prakAra ke prAgiyoM kI hiMsA karate haiM unako alaga dekho // sU0 2 // vAyukAyanA samAraMbhane sarvathA tyAga karavAvALA munione ane vAyukAyanA samAraMbhamAM pravRtti karavAvALA dravyaliMgione judA-judA batAvavA mATe kahe che - 'lajjamANA.' tyAhi. shrdvaarmUlAI-vAyukAyanA samAraMbhamAM sakeca karavAvALA aNagArene jUdA jANe, ane kaI-kaI "ame aNagAra chIe' evuM kahenArA ane nAnA prakAranA zastrathI vAyukAya samAraMbha karIne, vAyukAya samAraMbha karatA thakA bIjA aneka prakAranA prAviyAnI DisA re che. te 54 hA-haong // suu02|| zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 mU.2 vAyukAyAhiMsakahiMsako 687 TIkAlajjamAnAH paramakarUNayA''cittayA vAyukAyasamArambhe parAGmukhAH, vAyukAyasamArambhaparityAgino'nAgArAH, pRthavibhinnAH, kecana pratyakSajJAnino'vadhimanaHparyayakevalinaH, kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAnaH santIti pazya / yadvA-pRthak dravyaliGgibhyaH pRthagbhAvena santIti pazya / ime vAyukAyasamArambhakaraNe bhItAsrastA udvignAstrikaraNatriyogairvAyukAyasamArambhaparityAgino vidyante iti vilokyetyrthH| eke punaranyetu 'vayamanagArAH smaH' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayameva vAyukAyarakSaNaparAH mahAvratadhAriNaH' iti pralapantA dravyaliGginaH santi, tAn pRthak pazya / TIkArtha-parama karUNA se AI-citta hone ke kAraNa vAyukAya ke samArambha se vimukha, vAyukAya ke samArambha kA sarvathA tyAga karane vAle anagAra bhinna haiM-koI avadhijJAnI koI manaHparyayajJAnI aura koI kevalajJAnI haiM, aura koI matizrutajJAna ke dhAraka bhAvitAtmA sAdhu haiM, unheM dekho / athavA unheM dravyaliMgiyoM se bhinna samajho / ye anagAra vAyukAya kA samArambha karane meM bhIta haiM, trasta haiM, udvigna haiM tathA tIna karaNa tIna yoga se vAyukAya kA samArambha karane ke tyAgI haiN| aura koI-koI 'hama anagAra haiM' isa prakAra abhimAnapUrvaka kahate hue, 'hama hI vAyukAya kI rakSA karane vAle paMcamahAvratadhArI haiN| aisA pralApa karane vAle dravyaliMgI haiM, unheM anagAroM se alaga smjho| TIkAtha-parama karuNAthI Adra-citta hevAnA kAraNe vAyukAyanA samAraMbhathI vimukha, vAyukAyanA samAraMbhane sarvathA tyAga karavAvALA aNagAra jUdA che-keI avadhijJAnI, keI manaparyayajJAnI ane keI kevalajJAnI che, ane keI mati-zrata jJAnanA dhAraka bhAvitAtmA sAdhu che, tene juo. athavA tene dravyaliMgiothI jUdA on, a mm||2 vAyuyanA sabhAra 42pAmA bhIta (mI4n i) cha, trasta cha, udvigna che. tathA traNa karaNa traNa vegathI vAyukAya samAraMbha karavAnA tyAgI che. ane keIkeI "ame aNagAra chIe' A pramANe abhimAnapUrvaka kahe che. ke "ameja vAyukAyanI rakSA karavAvALA paMcamahAvratadhArI chIe." e bakavAda karanArA dravyaliMgI che. tene aNagArothI jUdA jANe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 AcArAgasUtre ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kizcit parityajantIti darzayati-'yadimam.' ityAdi / yayasmAd , virUparUpaiH vibhinnasvarUpaiH, zastraiH. zastraM hi dravyabhAvabhedAd dvividham , tatra dravyazasva-ravakAyaparakAyobhayakAyabhedAta trividham / tatra svakAyazastra-zItavAyoruSNavAyuH, uSNavAyozca zItavAyuH pUrvadigAdivAyoH pazcimadigAdivAyuH svakAyazastram / vyajana-tAlavRnta-zUrpa-cAmara-patra-velakarNAbhidhAraNAdayaH, dharmAtoM yad bahiravatiSThate vAtAgamanamArge sA'bhidhAraNA, tathA-candanozIrAdInAM gandhAH, agniAlApatApazca, tathA muzalAdinA anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye dravyaliMgI anagAra ke guNo meM tanika bhI pravRtti nahIM karate aura gRhasthoM ke kisI kRtya kA tyAga nahIM karate haiN| yaha Age kahate haiM: ___ dravyazastra aura bhAvazastra ke bheda se zastra do prakAra kA hai / dravyazastra ke tIna bheda haiM-(1) svakAya (2) parakAya aura (3) ubhayakAyazastra / uSNavAyu, zItavAyu kA aura zItavAyu, uSNavAyu kA, tathA pUrvAdidizAoMkA vAyu, pazcimAdidizAoM ke vAyu kA svakAyazastra hai, paMkhA, tAlavRnta, sUpa, cAmara, patra, kapaDA aura abhidhAraNA Adi, dhUpa se pIDita puruSa havA Ane ke rAste meM ThaharatA hai usako abhidhAraNA kahate haiM / tathA-candana, khasakhasa Adi kI gaMdha, AgakI jvAlA, tApa Adi parakAyazastra hai / aNagAra hovAnuM abhimAna karavAvALAo dravyaliMgI (sAcA) aNagAranA guNamAM jarA paNa pravRtti karatA nathI, ane gRhasthanA keI paNa kAryane tyAga karatA nathI te AgaLa kahe che. dravyazastra ane bhAvazacanA bhedathI zastra be prakAranA che, dravyazAstranA traNa bheda cha. (1) 214Aya, (2) 524Aya, (3) layAya-zana, SeqAyu, tavAyunA bhane zItavAyu, uSNavAyune tathA pUrvAdi dizAonA vAyune pazcima Adi dizAone vAyu svakAyazastra che. vAMsane banAvela tathA tAlapatrane banAvele paMkhe, sUpaDA, cAmara, patra, vastrakhaMDa ane abhidhAraNa Adi, tApathI pIDita puruSa havA AvavAnA rastAmAM bhI jAya che, tene abhidhAraNa kahe che. tathA-candana, khasakhasa, AdinI gaMdha, agni, agninI javAlA, tApa Adi tathA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 1 vAyukAyazastrANi. 689 kaNDanaM, tuSAdyapasAraNArtha zUsphiAlana, vastrAdigatarajaHprabhRtivAraNAya vastrAdInAmAcchoTanamAsphoTanaM prasphoTanaM ca, tathA zIghragamanaM vAyukAyasya virAdhakaM parakAyazastram / ubhayakAyazastram-anAvRtamukhena bhASaNam, etatsarva dravyazastram / bhAvazastraM tu manovAkkAyAnAM duSpraNidhAnam / evaMvidhaiH zastraH, vAyukAyasamArambheNa vAyukAyopamardakasAvadhavyApAraNa, imaM vAyukAyaM vihiMsanti / vAyukAyahisAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha-vAyukAyazastram.' ityAdi / vAyukAyazastraM-vAyukAyopamardakaM dravyabhAvazastraM pUrvoktaprakAraM, samArabhamANA:vAyukAyaM prati prayuJAnAH anyAnvAyukAyabhinnAn anekarUpAn pRthivIkAyAdIn sthAvarAn dvIndriyAdIntrasAMzca prANAn= prANinaH, vihiMsanti / mUsala se kUTanA, chilake haTAne ke lie sUpa se phaTakanA, dhUla-reta Adi jhADane ke lie vastra Adi ko phaTakAranA-jhaTakanA tathA jaldI calanA bhI vAyukAya kA virAdhaka parakAya zastra hai khule mukha se bolanA ubhayakAyazastra / mana, vacana, aura kAyakA aprazasta vyApAra bhAvazastra hai / ina nAnA prakAra ke zastroM se dravyaliMgI vAyukAya kI hiMsA karane vAle sAvadha vyApAra karake vAyukAya kI hiMsA karate haiN| jo vAyukAya kI hiMsA meM pravRtta hotA hai vaha SaTkAyarUpa samasta loka kI hiMsA karatA hai, yaha kahate haiM-vAyukAya kI virAdhanA karane vAle pUrvokta dravya aura bhAvazastroM kA vAyukAya ke prati prayoga karane vAle vAyukAya se bhinna aneka prakAra ke pRthvIkAya Adi sthAvaroM kI tathA dvIndriya Adi trasajIvoM kI bhI hiMsA karatA haiN| mUsaLathI kUTavuM, chAla kADhavA mATe, sUpaDAthI jhATakavuM, dhULa-retI vagerene khaMkheravA mATe vastra vagerene jhATakavuM-pachADavuM, tathA jaladI-jaladI cAlavuM te paNa vAyukAyanuM virAdhaka parakAya zastra che. ughADA-khUllA meDhe bolavuM te ubhayakAyazastra che. A sarva vAyukAyanAM dravyazAstra che, mana, vacana ane kAyAne aprazasta (vakhANavA lAyaka nahi te) vyApAra te bhAvazastra che. A nAnA prakAranA zastrothI dravyaliMgI vAyukAyanI hiMsA karavAvALAe sAvadha vyApAra karIne vAyukAyanI hiMsA kare che. je vAyukAyanI hiMsAmAM pravRtta thAya che te kAyarU5 samasta lekanI hiMsA kare che. e kahe che-vAyukAyanI virAdhanA karavAvALA pUrvokta dravya ane bhAvazAstrane vAyukAyanA prati prayAga karavAvALA vAyukAyathI bhinna aneka prakAranA pRthvIkAya Adi sthAvanI, tathA zrIndriya Adi trasa jInI paNa hiMsA kare che. pra. A-87 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ 690 AcArAstre ss bahuvidhadravyaliGgo vidyante tatra zAkyAdayo vyajanAdizastrairvAyukAyasamArambhaM kurvanti, kArayanti, kurvato'numodayanti tathA ca saMpAtimAdInAM hiMsanena SaDjIvanikAyavirAdhakA bhavanti / daNDinopi - " vayaM paJca mahAvratadhAriNo jinA - jJArAdhakA anagArAH smaH" ityAdi pravadamAnAH sAdhvAbhAsAH sAvadhamupadizanti, zAstrapratiSiddhamapi vAyukAyasamArambhaM kurvanti, kArayanti ca / te hi anAvRtamukhena vadanti gAyanti ca / tathA agrapUjAdau vividhavAdyanRtyAdikaM kArayanti, etatsarvaM mithyAdarzanazalyAbhidhaM pApamAcaranti / - -" gaMdhavvanaTTavAiya- lavaNajalArattiAidIvAI | jaM kiccaM taM savvaM - pi oarai aggapUyAe " // 1 // uktazca saMsAra meM taraha-taraha ke dravyaliMgI haiM, una meM se zAkya Adi paMkhA vagairaha se vAyukAya kA AraMbha karate haiM, karAte haiM aura AraMbha karane vAle kI anumodanA karate haiM, aura saMpAtima ( uDakara acAnaka AjAne vAle ) Adi jIvoM kI hiMsA karake SaTrakAya ke virAdhaka banate haiN| jhUThe sAdhu daNDI bhI 'hama paMcamahAvratadhArI tathA jina bhagavAn kI AjJA ke ArAdhaka anagAra haiM' isa prakAra kahate hue sAvadha kA upadeza dete haiM / zAstra meM niSiddha vAyukAya kA samAraMbha karate haiM aura karAte haiM / ve khule mukha se bolate aura gAte haiM, tathA agrapUjA Adi meM vividha prakAra se vAdya evaM nRtya Adi karAte haiM / yaha saba mithyAdarzanazalyanAmaka pApa hai / ve isakA AcaraNa karate haiM / jaise kahA hai 1 " saMsAramAM tareha-tarehanA dravyaliMgI che, temAMthI zAkaya Adi paMkhA vagerethI vAyukAyanA AraMbha kare che, karAve che, ane AraMbha karavAvALAne anumAnana Ape che, ane saMpAtima (uDIne acAnaka AvavAvALA) Adi jIvAnI hiMsA karIne SakAyanA virAdhaka ane che. daMDI paNa ame pacamahAvratadhArI tathA jina bhagavAnanI AjJAnA ArAdhaka aNugAra chIe. * A pramANe kahetA cakA sAvadyanA upadeza Ape che. zAstramAM niSiddhe manAelA vAyukAyanA samAraMbha kare che ane karAve che. te khullA mukhathI-ughADA mADha--khele che ane gAya che, tathA athapUjA vageremAM vividha prakArathI vAgha ane nRtya Adi karAve che. A sarve mithyAdarzanazalya nAmanuM pApa che. te enuM AcaraNa kare che. jema kahyuM , zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 7 su. 2 vAyukAya virAdhanA chAyA -- gandharvanRtyavAditra - lavaNajalArAtrikA didIpAdayaH / yatkiJcitkRtyaM tatsarvamapyavataratyagrapUjAyAm // 1 // iti / kiJca - saptadazamedipUjAvidhAvapi gItanRtyavAdyAni karttavyatayopadizanti / kiJcaikaviMzatividhapUjAyAmapi nRtyagItavAditraizcAmaravIjanaizca vAyukAyasamA rambha kArayanti / uktazca- -" snAtraM vilepanavibhUSaNa puSpavAsa - dhUpapradIpaphalatandulapatrapUgaiH / naivedyavArivasanaizvamarAtapatra, - vAditragItanaTanastutikozahaddhayA // 1 // ityekaviMzatividhA jinarAjapUjA " ityAdi / 691 "gAnA, nAcanA, bajAnA, lavaNa-jala, AratI karanA, dIpaka jalAnA Adi jitane kArya haiM, ve saba agrapUjA meM kiye jAte haiM " // 1 // tathA ve dravyaliMgI daNDI 'sattarahaprakAra kI pUjA meM bhI gIta, nRtya aura vAdya Adi kriyAe~ karanI cAhie' aisA apadeza dete haiM / tathA ikkIsabhedI pUjA meM bhI nRtya, gIta, vAditra tathA cAmara aura paMkhA Adi ke dvArA vAyukAya kA samAraMbha karAte haiM / jaisA kahA hai: 66 snAna, vilepana, AbhUSaNa, puSpa, vAsa, dhUpa, dIpa, phala, cAvala patra, supArI, naivedya jala, vastra, cAmara, chatra, vAditra, gIta, nATya, stuti aura koMzavRddhi, isa taraha ikkIsa prakAra kI jina bhagavAn kI pUjA hotI hai " // 1 // "gAvu, nAthavu, janmavavu, bhIhu~, bhasa, bhAratI 42vI, dvIpa -DIvo mAjavA mAhi neTasA artha che, te sarva athayUlamAM uravAmAM Ave che." // 1 // tathA te dravyaliMgI-4'DI 'sattaraprakAranI pUjAmAM paNa hamezAM nRtya ane vAdyavAjIMtra Adi kriyAe karavI joie. ' evA upadeza Ape che. tathA ekavIsalenrI pUjAmAM paNa nRtya, gIta, vAjIMtra tathA cAmara ane paMkhA Adi dvArA vAyukAyanA samArabha karAve che. jema kahyuM paNa che "snAna, vileyana, AbhUSaNu, puSpa, vAsa, dhUpa, dIpa, isa, yomA, patra, soyArI, naivedha, 045, vastra, yAbhara, chatra, pAtra, gIta, nATaDa, stuti bhane azavRddhi ( dharmAhAnA nAbhe nAthAM-dhana-nIvRddhi ) yA pramAye ye vIsa ahAranI nibhagavAnanI cUla thAya che." // 1 // zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre alamadhikena - evamapi te pralapanti - yadi jinabhaktyudrekeNa sAdhurapi nRtyettadA nAsti doSa iti / su0 2 // atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM prAha - ' tattha khalu. ' ityAdi / 692 mUlam tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / imassa caiva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUraNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDidhAyaheuM se sayameva vAusatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA vAusatthaM samAraMbhAvei, aNNe vAusatthaM samAraMmaMte samaNujANa, taM se ahiyAe, taM se abohIe // sU0 3 // tatra khalu bhagavatA parijJA jyAdA kyA kaheM ! ve yahA~ masta hokara agara sAdhu bhI nAcane ArAdhaka hai || sU0 2 // chAyA praveditA / asya caiva jIvitasya pari taka bhI bakate haiM ki - jinarAja kI bhakti meM lage to bhI koI doSa nahIM hai arthAt vaha sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM: - 'tattha khalu . ' ityAdi / mUlArtha - bhagavAn ne vAyukAya ke AraMbha ke viSaya meM upadeza diyA hai| isI jIvana ke parivandana, mAnana, aura pUjana ke lie, janma-maraNa se chuTakArA pAne ke lie, duHkha kA nAza karane ke lie loga svayaM vAyukAyazastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se vAyukA yazastra kA AraMbha karAtA hai aura vAyukAyazastra kA AraMbha karane vAle dUsaroM kI anumodanA karatA hai / yaha usake ahita ke lie aura usakI abodhi ke lie hai | sU0 3 // zrI AcArAMga sUtra H 1 vizeSa zuM kahIe, te eTale sudhI paNa kahe che ke-jinarAjanI bhaktimAM masta thaine agara sAdhu paNa nAca karavA lAge tA paNu kAi dveSa nathI arthAt te ArAdhaka che. rA sudharbhAsvAbhI 4bhyUsvAbhIne uDe che:-' tattha khalu. ' ityAdi. mUlA bhagavAne vAyukAyanA AraMbhanA viSayamAM upadeza ApyA che. A jIvananA parivaMdana, mAnana ane pUjA mATe, janma, maraNathI chuTavA mATe, duHkhanA nAza karavA mATe. leAka svayaM-peAte vAyukAyazastrane AraMbha kare che, bIjA pAse vAyukAyazastranA AraMbha karAve che. ane vAyukAyazaznanA AraMbha karavAvALA mIjAne anumedana Ape che. te bhenA ( potAnA ) sahita bhATe mane tebhanI godhine bhATe che. // 3 //
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 3 vAyuvirAdhanAprayojanAni. 693 vandanamAnanapUjanAya, jAtimaraNamocanAya, duHkhapratighAtahetuM sa svayameva vAyuzakhaM samArabhate, anyairvA vAyuzastraM samArambhayati, anyAn vAyuzastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tat tasyAhitAya, tat tasyAbodhaye // sU0 3 / / TIkAtatra vAyukAyasamArambhe, bhagavatA-zrImahAvIreNa, parijJA-jJa-pratyAkhyAnabhedAd dvividhA, khalu-nizcayena, prveditaa-prtibodhitaa| karbharajaH-pariharaNArtha bhavyajIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA matibodhitamiti bhAvaH / upabhogadvAra-- lokaH kasmai prayojanAya vAyukAyamupamardayatItyAha-'asya caiva jIvitasya' ityaadi| asyaiva alpakAlAvasthAyinaH, jIvitasya-jIvanasya sukhArtham vyajana-tAlavRnta-bhastra-dhmAta-phUtkArA-cchvAsAdibhizva, zItoSNavAyu TIkArtha-vAyukAya ke samAraMbha ke viSaya meM zrI mahAvIrane jJaparijJA tathA pratyAkhyAnaprarijJA batalAI hai / tAtparya yaha hai ki-karmarUpI rajako haTAne ke lie bhavya jIva ko parijJA avazya svIkAra karanA cAhie, aisA upadeza bhagavAnne diyA hai| upabhogadvAra loga kisa prayojana se vAyukAya kI virAdhanA karate haiM ? yaha batalAte haiM-isa alpakAlIna jIvana ke sukha ke lie paMkhA, tADapaMkhA hilAnA, dhauMkanI kA dhauMkanA, phUMka mAranA, zvAsa lenA Adi kriyAoM dvArA, tathA zIta aura uSNa vAyukA sevana dvArA vAyukAya kI hiMsA karate haiN| TIkAI-vAyukAyanA samAraMbhanA viSayamAM zrI mahAvIre jJaparijJA tathA pratyAkhyAnaparijJA batAvI che. tAtparya e che ke -karmarUpI rajane dUra karavA mATe bhavya jIe pariNAne avazya svIkAra karI le joIe. A pramANe bhagavAne upadeza Apyo che. pvaarleka kayA prajanathI vAyukAyanI virAdhanA kare che? e batAve che. A a5kALanA jIvananA sukha mATe paMkhA, tADapaMkhA halAvavA, dhamaNa dhamavI-phUMka mAravI, zvAsa le, Adi kriyAo dvArA tathA zIta ane uSNa (ThaMDA ane garama) vAyunA sevanadvArA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 694 AcArAGgasUtre sevanaizca tathA parivandana - mAnana - pUjanAya, parivandanaM prazaMsA, tadarthaM - itivAdyaveNu 3 vyajanayantrAdipracAlanAdau, prabhRtivAdanAdau, mAnanaM janasatkArastadartha, pUjana-vastraratnAdilAbhastadarthaM vAyuyAna - vAyuyantrAdinirmANAdau, tathA jAtimaraNamocanArtha = devapratimAbhimukhaM nRtyagItavAditraprayoge, vyajanacAmarAdivIjane ca, tathA duHkhapratighAta hetu = vyAdhimatIkArArthaM navIna vaijJAnikodbhAvitavAyucikitsAyAM tathA - tAlavRntAdinA vAyukAyodbhAvane sa= jIvana sukhAdyarthI, svayameva vAyuzastraM = vAyukAyopamardakaM zastraM samArabhate vyApArayati anyairvA vAyukAya zastraM samArambhayati = prayojayati, anyAn vAyuzastra samArabhamANAn samanu tathA parivandana arthAt prazaMzA pAne ke lie, mazakavAdya aura vA~surI bajAkara, mAnana arthAt janasatkAra ke lie vyajanayaMtra ( bIjalI kA paMkhA ) gAnayaMtra ( reDiyo, grAmophona Adi) bajAkara, pUjana arthAt vastroM evaM ratno Adi ke lAbha ke lie vAyuyAna (eroplene) vAyuyaMtra Adi ke banAne meM, tathA janma-maraNa se chuTakArA pAne ke lie, jaise- jinapratimA ke Age nRtya, gIta aura vAditra kA prayoga karane meM, cAmara paMkhA Adi DulAne meM; tathA duHkha kA nAza karane ke lie, jaise - vyAdhi miTAne ke lie Adhunika vaijJAniko dvArA nikAlI huI vAyucikitsA meM tathA tADapaMkhA Adi dvArA vAyukAya kI udIraNA karane meM vAyukAya kI hiMsA karate haiM / isa prakAra isa jIvana ke sukha ke arthI svayaM vAyukAya ke dhAtaka zastroM kA samAraMbha karate haiM, dUsaroM se karAte haiM aura vAyukAya kA samAraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana tathA parivandana, arthAt prazaMsA meLavavA mATe mazakavAdya ane vAMsaLI vagere khajAvIne, vyajanayaMtra tathA gAnayaMtra (vijaLIthI cAlatA paMkhA ane reDIe tathA grAme phrAna ) vagere khajAvIne, pUjana arthAt-vastrA evaM ratnA AdinA lAbha mATe vAyuyAna ( erAplena) ane vAyuyatra Adi banAvavAmAM. tathA janma-maraNathI chuTavA mATe. jemake:-devapratimAnI pAse nRtyagIta ane vAjIMtranA prayoga karavAmAM, cAmara, paMkhA Adi halAvavAmAM, tathA duHkhanA nAza karavA mATe, jemake-vyAdhi maTADavA mATe AjakAlanA vaijJAnikadvArA zeAdha karAelI vAyucikitsAmAM, tathA tADapatranA pakhAdvArA vAyukAyanI udIraNAmAM vAyukAyanI hiMsA kare che. e pramANe A jIvananA sukhanA arthI pote vAyukAyanA ghAtaka zasrAnA samArabha kare che, bIjAnI pAse karAve che. ane vAyukAyanA samAraMbha karavAvALA mIjAne anumedana Ape che. vAyukAyanA e zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 7 su. 3 vAyukAyopabhogaH 695 jAnAti-anumodayati / tad-vAyukAyasamArambhaNaM, tasya vAyukAyasamArambhaNaMkurvataH kArayituH anumodayituzca ahitAya bhavati / tathA-tat tasya abodhaye samyaktvAlAbhAya bhavati / / mU0 3 / / yena tu tIrthaGkarAdisamIpe vAyukAyasvarUpaM parijJAtaM sa evaM vibhAvayatItyAha'se taM.' ityaadi| mUlamse taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya soccA khalu bhagavao aNagArANAM vA atie, ihamegesiM NAyaM bhavai-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae / iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehi satthehiM vAukammasamAraMbheNaM, vAusatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsai // sU0 4 // karate haiM / vAyukAya kA yaha AraMbha karane bAle, karAne vAle aura usakI anumodanA karane vAle ko ahitakara hotA hai tathA abodhijanaka hotA hai // sU0 3 // tIrthaMkara Adi ke nikaTa jisane vAyukAya kA svarUpa samajha liyA hai, vaha isa prakAra vicAra karatA hai:-'se taM.' ityAdi / mUlArtha--bhagavAn se yA unake anagAroM se sunakara-samajhakara jisane saMyama dhAraNa kiyA hai vaha jAnatA hai ki-yaha vAyukAya kA samAraMbha hI graMtha hai, yahI moha hai, yahI mAra hai, yahI naraka hai / isI meM loga gaddha ho rahe hai, kyoM ki nAnA prakAra ke zastroM se vAyukAya ke samAraMbhadvArA vAyuzastra kA AraMbha karate hue anya aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate haiM / sU0 4 // AraMbha, AraMbha karavAvALAne, karAvanArane ane tenI anumodana ApavAvALAne mAhita42 thAya che, tathA samAdhina thAya che. // 20 // tIrthakara AdinA samIpamAM jeNe vAyukAyanuM svarUpa samajI lIdhuM che, te A pramANe viyA2 re cha:-" se taM.' tyAdi. mUlAI-bhagavAna pAsethI athavA temanA aNagAro pAsethI sAMbhaLI-samajI ne jeNe saMyama dhAraNa karyuM che te jANe che ke -A vAyukAya samAraMbhaja graMtha che. eja meha che. eja mAra che. eja naraka che, emAM lake gRddha thaI rahyA che, kemake nAnA prakAranA zAthI vAyukAyanA samAraMbhadvArA vAyuzAstrane AraMbha karatA thakA anya aneka prakAranAM prANIonI hiMsA kare che. sUra kA zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ 696 AcArAgasUtre chAyA sa tat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA antike ihaikeSAM jJAtaM bhavati-eSa khalu granthaH, eSa khalu mohaH, eSa khalu mAraH, eSa khalu narakaH, ityartha gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH vAyukarmasamArambheNa vAyuzastraM samArabhamANaH anyAn anekarUpAn prANAn vihinasti // sU0 4 // TIkAyaH khalu bhagavataH tIrthaGkarasya, anagArANAM tadIyazramaNanirgranthAnAM vA antike zrutvA AdAnIyam upAdeyaM sarvasAvadyayogaviratirUpaM cAritraM samutthAya= aGgIkRtya, viharati, sa tat=vAyukAya samArambhaNaM saMbudhyamAnaH ahitAbodhijanakatvena vijJAtA sanne vibhAvayati iha-manuSyaloke, ekeSAM zramaNanigranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva, jJAtaM viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatItyAkAGkSAyAmAha--'eSa khalu granthaH' ityaadi| eSaH vAyuzastrasamArambhaH khalu-nizcayena granthaH karmabandhaH, kAraNe TIkArtha- jisa puruSane tIrthaMkara bhagavAn yA unake anuyAyI zramaNa nirgranthoM ke mukhAravinda se sunakara sarva sAvadya kA tyAgarUpa saMyama aMgIkara kiyA hai vaha vAyukAya ke samAraMbha ko ahitakara aura abodhijanaka samajhatA huA isa prakAra vicAratA hai isa loka meM zramaNa nirgrathoM ke upadeza se samyagjJAna aura vairAgya prApta karane vAle AtmArthI janoM ko hI yaha vidita hotA hai ki--- vAyuzastra kA yaha samAraMbha nizcitarUpa se karmabaMdha kA kAraNa hai| kAraNa meM TIkAtha-je puruSe tIrthaMkara bhagavAna athavA temanA anuyAyI zramaNa-nircanA mukhAravindathI sAMbhaLIne sarva sAvadhanA tyAgarUpa saMyama aMgIkAra karyo che, te vAyukAyanA samAraMbhane ahitakara ane abAdhijanaka samajatA thakA A pramANe vicAre che- A lekamAM zramaNa ninthonA upadezathI samyajJAna ane vairAgya prApta karavAvALA AtmAthI neja e jANavAmAM che ke - vAyuzAstra ane samAraMbha nizcitapathI kamabaMdhanuM kAraNa che. kAraNumAM zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 7 sU. 4 vAyukAyavirAdhanAdoSaH 697 kAryopacArAt / evamagre'pibodhyam / tathA-eSaH vAyuzastrasamArambhaH, mohA viparyAsaH =ajJAnam / tathA eSa eva mAraHmmaraNaM nigodAdimaraNarUpaH / tathA eSa eva narakaH= nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / itya etadartha granthamohamaraNanarakarUpaM ghoraduHkhaphalaM prApyApi punaH punaretadarthameva, loka: ajJAnavazavartI jIvaH gRddhA lipsurasti / yadvA gRddhabhogAbhilASI, lokaH saMsArI jIvaH, ityartha-etadarthameva-granthamohamaraNanarakArthameva pravarttata iti zeSaH / lIkaH punaH punaH karmabandhAdharthameva pravartata iti yaduktaM, tat kathaM jJAyate ? iti jijJAsAyAmAha-'yadimam.' ityAdi / yadyasmAd virUparUpaiH nAnAvidhaiH zastraiH pUrvoktamakAraiH vAyukarmakArya kA upacAra karake karmabaMdha ke kAraNa ko mUla meM karmabaMdha kahA hai / Age bhI isI prakAra samajha lenA cAhie / tathA yaha vAyukAya kA samAraMbha ajJAnarUpa hai, yaha nigoda Adi meM mRtyu kA kAraNa hai, aura naraka hai arthAt nArakIya yAtanAoM kA sthAna hai| graMtha, moha maraNa aura narakarUpa dhora duHkhamaya phala pAkara bhI ajJAnI jIva bAra-bAra isI kI lAlasA karate haiN| athavA bhogoM ke abhilASI saMsArI jIva isa graMtha, moha, maraNa aura narakarUpa phala ke lie hI pravRtti karate hai / loga karmabaMdha ke lie hI punaH-punaH pravRtti karate haiM, yaha jo kahA hai so kisa prakAra jAnA jAya ? aisI jijJAsA hone para kahate haiM:-'yadimam.' ityAdi / kyoM ki nAnA prakAra ke, vAyukAya kI virAdhanA karane vAle sAvadha vyApAra kAryane upacAra karIne kamabaMdhanAM kAraNane mUlamAM karmabaMdha kahela che. AgaLa paNa A prakAre samajI levuM joIe. tathA e vAyukAya samAraMbha ajJAnarUpa che. e nigada AdimAM mRtyunuM kAraNa che (arthAta nigodamAM laI javAvALe che.) ane naraka che. arthAt nArakIya yAtanAonuM sthAna che. graMtha, meha, maraNa ane narakarUpa ghera duHkhamaya phala prApta karIne paNa ajJAnI jIva vAraMvAra enI lAlaca kare che, athavA bhegonA abhilASI saMsArI jIva A graMtha, meha, maraNa ane narakarUpa phala mATeja pravRtti kare che. leka karmabaMdha mATeja punaH punaH pravRtti kare che. e pramANe je kahyuM che te vI rIta one saya 1 mevI jJAsA thadi 4 cha-' yadimam.' tyAdi. kemake nAnA prakArathI vAyukAyanI virAdhanA karavAvALA sAvadhavyApAra dvArA te pra. A-88 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 AcArAGgasUtre samArambheNa vAyukAyopamardanarUpasAvadhavyApAraNa, ima-vAyukAyaM vihinasti / tathAvAyuzastraM samArabhamANaH-vyApArayan , anyAn pRthivIkAyAdIn , anekarUpAn sthAvarAMsvasAMzca, prANAn mANinaH vihinasti=upamardayati // mU0 4 // vAyuzastraM samArabhamANA anekavidhAn jIvAn kathaM vihiMsanti, tat ca pratibodhayituM zrIsudharmA svAmI pAha-' se bemi.' ityAdi / se bemi-saMti saMpAimA pANA Ahacca saMpayaMti ya, pharisaM ca khalu puTThA ege saMghAyamAvajjati / je tattha saMghAyamAvajjaMti, te tattha pariyAvajjaMti / je tattha pariyAvajjati te tattha uddAyati // sU0 5 // chAyAtad bravImi-saMti saMpAtimAH prANAH, Ahatya saMpatanti ca, sparza ca khalu spRSTA eke saMghAtamApadyante / ye tatra saMghAtamApadyante, te tatra paryApadyante / ye tatra paryApadyante te tatrApadrAvanti // 5 // dvArA ve vAyukAya kA ghAta karate haiN| tathA vAyukAya ke zastroM kA prayoga karate hue pRthvIkAya Adi aneka prakAra ke sthAvaroM kA, tathA trasa jIvoM kA upamardana karate haiM |suu. 4 // vAyukAya ke zastroM kA prayoga karane vAle nAnA prakAra ke jIvoM kI hiMsA kaise karate haiM ? yaha batalAne ke lie zrI sudharmA svAmI kahate haiM:-'se bemi.' ityAdi / / mUlArtha--vaha maiM kahatA hU~-ekAeka uDakara par3ane vAle jIva haiM jo acAnaka ApaDate haiM, aura vAyukAya se spRSTa hokara koI-koI saMghAta ko prApta hote haiM / jo saMghAta ko prApta hote haiM unakA zarIra sikuDa jAtA hai, mUrchita ho jAte haiM, ve mara bhI jAte haiM / sU0 5 // nA vAyukAyane ghAta kare che. tathA vAyukAyanA ane pravega karatA thakA pRthvIkAya mAha mane prAranA sthaa| tathA sAnu upabhahana (nAza) 42 cha. ||suu. 4 // vAyukAyanA zastronA praga karavAvALA nAnA prakAranA jInI hiMsA kevI rIte re cha 1 me mtaa| bhATe zrI sudharmA svAmI 43 cha:-' se bemi.' tyAhi. bhUmAtha-Ite chu-meme (mArthita) 802. 5717 // 01 cha. te acAnaka AvI paDe che, ane vAyukAyathI spaSTa thaIne kaI-kaI jathArUpe thAya che. je saMghAta-samudAya-jathArUpamAM prApta thAya che, tenuM zarIra saMkecAI jAya che, bhUchita tha ya cha, bhane ta bharI 54 laya che. // sU. 5 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 5 vAyuvirAdhanAdoSaH TIkA-- tad bravImi-vAyukAyahiMsayA yathA bahuvidhAH pANinaH praNazyanti, tat kathayAmi-saMpAtimAH utpatyotpatyapatanazIlA, mANAH pANinaH santi = vAyukAyamAzritva vidyante / ete saMpAtimAH Ahatya-vyajanatAlavRntavastrAdibhiH prodbhAvitavAyukAyAdAghAtaM prApya, saMpatanti vAyuvegasamAkRSTAHmANApagamAyodvignAstatraiva vAyukAye saMvizanti, sNshlissyntiityrthH| ___sparza ceti / sparzo'syAstIti sparzaH spazavAn , taM sparza vAyukAya, spRSTAH =sparzakartAraH, ApatvAt kartari ktaH / eke vAyuvegasamAhatAH prANinaH, saMghAtamApadhante-parasparasaMgharSeNa gAtrasaMkocaM prApnuvanti / ye tatra vAyukAye saMpatitAH saMghAtamApadyante, te tatra-vAyukAye TIkArtha-vAyu kI hiMsA se aneka prakAra ke prANiyo kA ghAta kisa prakAra hotA hai so kahatA hU~ / saMpAtima arthAt uDa-UDakara par3ane vAle aneka jIva vAyukAya ke Azrita rahate haiN| ye saMpAtima jIva paMkhA, tAlavRnta-paMkhA ki eka jAti, vastra Adi se UdIraNA kI huI vAyukAyadvArA AghAta pAkara gira paDate haiM, arthAt vAyu ke vega se khiMcakara ghabarAye hue vAyukAya ke sAtha ho juDa-se jAte haiN| yahA~ sparza kA artha haiM sparzavAn arthAt vAyu / koI-koI vAyu ke vega se Ahata hue jIva saMghAta ko prApta hote hai arthAt paraspara ragaDa khAkara sikuDa jAte haiN| vAyukAya meM par3e hue jo jIva sikuDa jAte haiM ve vAyukAya ke AghAta se TIkAI-vAyukAyanI hiMsAthI aneka prakAranAM prANIone ghAta kevI rIte thAya che. te huM kahuM chuM -saMpAtima-uDI-uDIne paDavAvALA aneka jIva vAyukAyanA Azraye rahe che. te saMpatima jIva, paMkhA, tADapatra, vastra AdithI udIraNA karAelA vAyukAyadvArA AghAta pAmIne paDI jAya che. arthAt vAyunA vegathI kheMcAIne gabharAelA vAyukAyanI sAthe ja joDAI jAya che. ahIM sparzane artha che-sparzavAna-arthAt vAyu keI-kaI vAyunA vegathI Ahata-tADana karAelA jIva saMdhAta-jathApaNAne prApta thAya che. arthAt paraspara ghasaDAIne saMkocAI jAya che. vAyukAyamAM paDelA je ja saMkocAI jAya che te vAyukAyanA AghAtathI mUrzita zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre saMzliSTA paryApadyante vAyukAyAghAtena mUrchAprApnuvanti-praNaSTacetanA bhavantItyarthaH / ye tatra paryApadyante, te tatra-vAyukAye, apadrAvanti mANairviyujyante / vAyuzastrasamArambheNa na kevalaM vAyujIvavirAdhanA jAyate, kintu sarvadiksaMcAriNAM saMpAtimajIvAnAmanyeSAM ca bahuvidhAnAM hiMsA'pi durnivArA bhavatIti bhAvaH // sU0 5 // evaM vAyukAyasya sacittatvaM viditvA munitvaprAptaye trikaraNa-triyogaistatsamArambho varjanIya ityAzayenAha-' ettha satthaM.' ityAdi / mUlamettha satthaM samArambhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / mUrchita ho jAte haiM-unakI cetanA naSTa ho jAtI hai, aura jo mUrchita ho jAte haiM ve prANoM se rahita ho jAte haiM arthAt mara jAte haiN| vAyukAya ke zastra kA Arambha karane se akele vAyukAya kI hI virAdhanA nahIM hotI varan samI dizAo meM phirane vAle saMpAtima jIvoM kI tathA anya aneka prakAra ke jIvoM kI hiMsA honA bhI anivArya hai / sU0 5 // isa prakAra vAyukAya kI sacittatA samajhakara sAdhutA prApta karane ke lie tIna karaNa tIna yoga se vAyukAya kA samArambha tyAgane yogya hai / isa Azaya se sUtrakAra kahate haiM-- 'ettha satya.' ityaadi| malArtha-vAyukAya ke viSaya meM zastra kA vyApAra karane vAlA ina vyApAroM thaI jAya che-tenI cetanA nAza pAmI jAya che. ane je mUchita thaI jAya che te prANathI rahita paNa thaI jAya che arthAt maraNa pAme che. vAyukAyanA zastrane AraMbha karavAthI, ekalA vAyukAyanA jInIja virAdhanA thAya che eTaluM ja nahi paraMtu sarva dizAomAM pharavAvALA saMpAtima jInI tathA anya aneka prakAranA enI ghAta thavI te paNa anivArya che. sU. pA. A pramANe vAyukAyanI sacittatA samajIne sAdhutA prApta karavA mATe traNa karaNa traNa cegathI vAyukAya samAraMbha tyAga karavA yogya che. e AzayathI sUtrA2 4 cha:-"etya satthaM.' tyAhi. malAI-vAyukAyanA viSayamAM zasane vyApAra karavAvALAo e vyApArane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 6 vAyuvirAdhanAparihAraH 701 etthaM satyaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhvNti| taM pariNAya mehAvI va sayaM vAusatthaM samAraMbhejjA, NevaNNehiM vAusatthaM samAraMbhAvejjA, NevaNNe vAusatthaM samAraMbhate samaNujANejjA, jassete vAusatthasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNo pariNAyakamme-tti bemi / / sU0 6 // chAyAatra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhAH aparijJAtA bhavanti / atra zastramasArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / taM parijJAya medhAvI naiva svayaM vAyuzastra samArabheta, naivAnyairvAyuzastraM samArambhayet , naivAnyAn vAyuzastraM samAramamANAn samanujAnIyAt / yasyaite vAyuzastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // sU0 6 // TIkAatra-asmin vAyukAye, zastraM pUrvoktaprakAraM samArabhaNAsya vyApArayataH, ityete-pUrvoktAH trikaraNatriyogaiH kRtA ArambhAH vAyukAyopamardanarUpAH ko karmabaMdha kA kAraNa nahIM samajhatA / vAyukAya meM zastroM kA vyApAra na karane vAlA ina vyApAroM ko karmabaMdha kA kAraNa samajhatA hai / use jAnakara vivekI puruSa svayaM vAyu zastra kA Arambha na kare, dUsaroM se vAyuzastra kA Arambha na karAve aura vAyuzastra kA Arambha karane vAloM kA anumodana na kare / jo vAyukAya ke zastroM ke vyApAra ko jAnatA hai vahI muni hai, vahI sAvadya vyApAra kA tyAgI hai / aisA maiM kahatA hU~ // sU0 6 // TIkArtha-vAyukAya ke viSaya meM pUrvokta zastroM kA upayoga karane vAlA tIna karaNa tIna yoga se kiye jAne vAle aura vAyukAya ke ghAtaka sAvadha vyApAroM ko karmabaMdha karmabaMdhanuM kAraNa samajatA nathI, vAyukAyamAM zastrone vyApAra nahi karavAvALA te vyApArane karmabaMdhanuM kAraNa samaje che. tene jANune vivekI purUSa pote vAyuzAstrane AraMbha kare nahi, bIjA pAse vAyuzastrane AraMbha karAve nahi, ane vAyuzAstrane AraMbha karavAvALAne anumodana Ape nahi. je vAyukAyanA zastronA vyApArane jANe che teja muni che. te ja sAvadya vyApAranA tyAgI che. AvuM-( A pramANe) huM 49 chuH // sU. 6 // TIkAI-vAyukAyanA viSayamAM pUrvokta zastrone upayoga karavAvALA, traNa karaNa traNa vegathI karavAmAM AvatA ane vAyukAyanA ghAtaka sAvadya vyApArane kamabaMdhanuM kAraNa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 AcArAGgasUtre sAvadyavyApArAH, aparijJAtAH =karmabandhakAraNetvenAnavagatAH bhavanti / atra = asminneva vAyukAye, zastraM = prAguktamakAram, asamArabhamANasya =aprayujAnasya, ityete = pUrvoktAH, ArambhAH = sAvadyavyApArAH parijJAtA bhavanti = jJaparijJayA parijJAtAH pratyAkhyAnaparijJayA parivarjitA bhavantItyarthaH / jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA bhavati, taM prakAraM darzayati - ' tat parijJAya ' ityAdi / tad = vAyukAyArambhaNaM, parijJAya = ' karmabandhasya kAraNaM bhavatI ' tyavagatya, medhAvI = heyopAdeyavivekanipuNaH svayaM vAyuzastra naiva samArabheta = naiva vyApArayet, anyairvAyuzastraM naiva samArambhayet, vAyuzastraM samArabhamANAn anyAn naiva samanujAnIyAt = naivAnumodayet / yasyaite vAyuzastrasamArambhAH = vAyukAyamuddizya zastrestadupamardanarUpAH kA kAraNa nahIM samajhatA / arthAt use yaha jJAna nahIM hotA ki-' ina pApa - kRtyoM se mujhe karma kA baMdha hogA ' lekina isI vAyukAya ke viSaya meM zastroM kA AraMbha na karane vAlA sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se jAnatA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga detA hai / jJaparijJApUrvaka pratyAkhyAnaparijJA jisa prakAra hotI hai so dikhalAte haiM - vAyukAya ke AraMbha ko karmabaMdha kA kAraNa jAnakara heyopAdeya kA viveka rakhane vAlA puruSa svayaM vAyuzastra kA AraMbha na kare, dUsaroM se vAyuzastra kA AraMbha na karAve aura vAyuzastra kA AraMbha karanevAloM kA anumodana na kare / jisane vAyukAyasaMbaMdhI ina AraMbhoM kA arthAt sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se samajatA nathI. arthAt temane e jJAna thayuM nathI ke-A pApakRtyAthI mane karmanA adha thaze.' para Mtu A vAyukAyanA viSayamAM zasronA AraMbha nahi karavAvALA sAvadya vyApArAne saparajJAthI jANe che, ane pratyAkhyAnapariNAthI tyajI de che jJaparijJApUrvaka pratyAkhyAnaparijJA je pramANe hAya che. te batAve che vAyukAyanA AraMbhane kakha dhanuM kAraNa jANIne heya-upAdeyanA viveka rAkhavAvALA puruSa pAteja vAyuzastranA AraMbha kare nahi bIjA pAse vAcuzasanA AraMbha karAve nahi. ane vAyuzastranA AraMbha karavAvALAne anumeAdana Ape nahi. je vAyukAyasaMbaMdhI e AraMbhAne arthAt sAvadya vyApArIne rijJAthI ka zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 7 sU. 6 vAyuvirAdhanAparihAraH 703 sAvadhavyApArAH, parijJAtA:jJa-parijJayA bandhakAraNatayA viditAH, pratyAkhyAnaparijJayA ca parivarjitA bhavanti, sa eva parijJAtakarmA-trikaraNatriyogaiH parivarjitasakalasAvadyavyApAraH, munirbhvti| nanu trikaraNatriyogairvAyukAyavirAdhanAparihAreNa yastu parijJAtakarmA sa eva munirbhavatItyuktaM tatkathamupapadyate ? yato hi gacchatA tiSThatA AsInena svapatA bhuJAnena bhASamANena vAyukAyavirAdhanA duSpariharA kathaM tarhi munizcaret tiSThet AsIta zayIta bhujIta bhASeta ? iti / atrocyate-muninAM sarva svakartavyaM yatanayaiva saMpAdanIyam , ata evoktaM bhagavatA-- karmabadha kA kAraNa jAna liyA aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga diyA hai vahI tIna karaNa aura tIna yoga se tyAga karane vAlA muni hotA hai| zaMkA--'tIna karaNa aura tIna yoga se vAyukAya kI virAdhanA kA tyAga karane vAle hI muni hote haiN| yaha kathana kisa prakAra sahI ho sakatA hai ? calane, Thaharane, baiThane, sone, AhAra karane aura bhASaNa karane meM vAyukAya kI virAdhanA se baca nahIM sakate / aisI dazA meM muni kaise cale, kaise Thahare kaise baiThe, kaise soe, kaise bhojana kare aura kaise bole ? samAdhAna-muni ko apanI saba kriyAe~ yatanApUrvaka hI karanI caahie| bhagavAnne kahA hai:-- bandhanuM kAraNa che." ema jANI lIdhuM che ane pratyAkhyAnaparijJAthI tene tyajI dIdhA che, te traNa karaNa ane traNagathI tyAga karavAvALA muni hoya che. zaMkA-"traNa karaNa ane traNagathI vAyukAyanI virAdhanAne tyAga karavAvALA ja muni hoya che. A vacana kevI rIte sAcuM hoI zake che? cAlatAM, besatAM, kAtAM, sutAM, bhajana karatAM ane bhASaNa karatAM vAyukAyanI virAdhanAthI bacI zakAtuM nathI. evI dazAmAM muni kevI rIte cAle, kevI rIte bese, kevI rIte rokAya, kevI rIte suve, kevI rIte bhajana kare ane kevI rIte bele? samAdhAna-munie pitAnI sarva kriyAo yatanA pUrvaka karavI joIe, bhagavAne yuM cha zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre " jayaM care jayaM ciTe, jayamAse jayaM se| jayaM bhuMjato bhAsaMto, pAvakammaM na baMdhaI " // 1 // nanu gamanAgamanAdau yatanAyAH susaMpAdyatve'pi bhASaNayatanA kathaM vidheyA ? kathamapi bhASaNe hi vAyukAyavirAdhanA parihartuM na zakyate, kathaM muniryatanayA bhASeta ? bhASaNe vAyukAyavirAdhanayA sAI sakSmavyApisaMpAtimajIvAnAmapi virAdhanA'vazyambhAvinI, teSAM vAyuvegasamAkRSTAnAmAhatya saMpatanena, vAyusaMsparzena ca saMghAta paryApattya-padrAvaNAnta bhavatItyatraivoddeze'bhihitatvAt ? iti ceducyate mukhavastrikAbaMdhanaM bhASaNayatanA bhagavatA pratibodhitA, eSa vAyukAya "yatanApUrvaka cale, yatanApUrvaka khaDA rahe, yatanApUrvaka baiThe, yatanApUrvaka soe, yatanApUrvaka bhojana kare aura yatanApUrvaka bole to (sAdhu) pApakarma kA baMdha nahIM karatA hai" // 1 // zaGkA--jAne-Ane meM yatanA saralatA se ho sakatI hai magara bolane kI yatanA kisa prakAra karanI cAhie ? bolane meM vAyukAya kI virAdhanA kIsI bhI prakAra nahIM Tala sakatI to muni kisa prakAra bhASaNa kare ?, bhASaNa karane meM vAyukAya kI virAdhanA ke sAtha sarvatra vyApta choTe-choTe saMpAtima jIvoM kI virAdhanA bhI avazya hotI hai / isI uddeza meM batalAyA gayA hai ki-saMpAtima jIva vAyu ke vega se khiMcakara A paDate haiM aura vAyu ke sparza se saMghAta ko prApta hote haiM, mUrchitta ho jAte haiM aura mara bhI jAte haiN| samAdhAna--bhagavAn ne mukhavastrikA bA~dhanA bhASaNI kI yatanA batalAI hai| yatanApUrvaka cAle, yatanApUrvaka bese, yatanApUrvaka rokAya; yatanApUrvaka suve, yatanA pUrva bhejana kare, ane yatanApUrvaka bele (sAdhu) pApa kamane baMdha karatA nathI.in zakA-javA AvavAmAM yatanA saralatApUrvaka thaI zake che, paraMtu bolavAnI yatanA kevI rIte karavI joIe? bolavAmAM vAyukAyanI virAdhanA keI paNa prakArathI TaLI zakatI nathI, te muni kevI rIte bhASaNa kare? bhASaNa karavAmAM vAyukAyanI virAdhanAnI sAthe sarvatra vyApta nAnA-nAnA saMpAtima onI virAdhanA paNa avazya thAya che. A udezamAM batAvavAmAM AvyuM che ke-saMpatima jIva vAyunA vegathI kheMcAIne AvI paDe che ane vAyunA sparzathI saMghAta-(samudAya)ne pAme che, mUchita thaI jAya che. ane maraNa paNa pAme che. samAdhAna-bhagavAne mukhavastrikA bAMdhavI te bhASaNanI yatanA batAvI che. A vAyukAyane zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TokA adhya0 1 u. 7sU. 6 mukhavastrikAvicAraH samArambhaH granthamohamAranarakarUpastasmAdahito'yamiti matvA vAyukAyavirAdhanayA zAntimArgAvalambinaH saMyaminaH prANAn dhArayitumapi nAvakAGakSantItyatraivodeze samupadizatA bhagavatA bhASaNayatanArUpaM mukhavastrikAbandhanamiti sUcitam / uktaJca samutthAnamutre 66 . tao pacchA goyamA ! saliMge muhapattiM muheNa saddhiM baMdhe // 1 // muhapattIH NaM bhaMte ! kiMpamANA ? goyamA ! muhappamANA muhapattI | muhapattI NaM bhaMte ! kassa vatthassa kaDe ? goyamA ! egassavi seyavatthassa NaM aTThapuDalAe muhapati kareha // 2 // kasa muhapattIe i aTTa puDalAI ? goyamA ! aTukammadaNaGkaM // muhapattINaM bhaMte ?, kahaM baMdhe ?, goyamA ! egakantreNa duccakanappamANeNa doreNa samuhe baMdhe | muhapattIeNaM bhaMte ! ke aTThe ?, goyamA ? jaNNaM muhaate saha vaTTati se muhapattI / kassadvaMbhaMte ! muhapatti muheNasaddhiM baMdhe ?, goyamA ! saliMgavAujIvarakkhaNaDuM // 3 // 705 jaiNaM bhaMte ! muhapattI vAujIvarakkhaNaTThAe to kiM suhumavAukAya jIvarakkhaNaTTAe vA vAyaravAukAyajIvarakkhaNaTTAe vA ? goyamA ! Noti suhamavAukAyajIvarakkhaNaDAe vAyaravAukAyajIvarakkhaNaTTAe / no-ti avisesa, evaM te sabvevi arihaMtA pavuccati // 4 // " iti / yaha vAyukAya kA samAraMbha grantha hai, moha hai, mAra hai, naraka hai aura isa kAraNa ahitakArI hai, ata eva zAnti - mokSamArga kA avalambana karane vAle saMyamI vAyukAya kI virAdhanA karake apane prANoM kI bhI icchA nahIM krte| isI uddeza meM bhagavAn ne upadeza dete hue bhASA yatanArUpa mukhavastrikA kA bA~dhanA sUcita kiyA hai / samutthAna sUtra meM kahA bhI hai: samAraMbha graMtha che, bhoDa che, bhAra che, naraGa che, bhane te aro bhaDitaarI che. bheTalA mATe zAMti-mAkSa mArganuM avalaMbana karavAvALA saMcamI vAyukAyanI virAdhanA karIne potAnA prANanI paNa icchA karatA nathI. A uddezamAM bhagavAne upadeza ApatA thakA bhASA caMtanArUpa mukhagnikA mAMdhavAnI sUcanA karI che. samutthAnasUtramAM kahyuM paNa cheH pra. A.-89 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre chAyA" ....tataH pazcAt gautama ! saliGgo mukhapatrIM mukhena sAI badhnIyAt / mukhapatrI khalu bhadanta ! kiMpramANA ?, gautama ! mukhapramANA mukhapatrI / mukhapatrI khalu bhadanta ! kena vastreNa kRtA ?, gautama ! ekasyApi zvetavastrasyASTapuTakAM mukhapatrI kuryAt // 2 // kasmai arthAya bhadanta ! mukhapatrI khalu aSTapuTakA ?, gautama ! aSTakarmadahanArtham / mukhapatrI bhadanta ! kathaM badhnIyAt ?, gautama ? ekakarNena dvitIyakarNa "....gautama ! tatpazcAt svaliMgI sAdhu mukha ke sAtha mukhapattI bA~dhe // 1 // prazna-bhagavAn ! mu~hapattI kA kyA pramANa hai ? uttara-gautama ! mu~ha ke barAbara mu~hapattI hotI hai / prazna-bhagavAn ! mu~hapattI kisa vastra kI hotI haiM ? uttara-gautama ! eka sapheda vastra kI ATha puTakI mu~hapattI hotI hai // 2 // prazna-bhagavAn ! mu~hapattI ATha puTakI kyoM honI cAhie ? uttara-gautama ! ATha karmoM ko bhasma karane ke lie| prazna-bhagavAn ! mu~hapattI kisa taraha bAdhanI cAhiye ? uttara-gautama ! eka kAna se dUsare kAna taka lambe Dore ke sAtha mu~hapattI mukha para bauddhanI caahie| "....gautama! tatpazcAt svaliMgI sAdhu bhuma sAthai bhubhapatti mAMdhe. (1) prazna-magavAn ! muMDapattInu zu prabhAe cha ? uttara-gautama! bhumanI 12 / 12 bhuMDapattI DAya che. prazna-bhagavan! muMhapattI kayA vastranI bane che? uttara-gautama! 4 saI panI mA 54nI muMDapattI DAya che. (2) prazna-bhagavan! muMhapattI ATha paDanI zA mATe hevI joIe? uttara-gautama! ATha karmone bhasma karavA mATe. prazna-bhagavan! muMhapattI kevI rIte bAMdhavI joIe ? uttara-gautama! eka kAnathI bIjA kAna sudhI lAMbA dorAnI sAthe muMhapattI mukha para bAMdhavI joIe. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 6 mukhavastrikAvicAraH 707 pramANadavarakeNa saddhaM mukhe badhnIyAt mukhapatryA bhadanta ! ko'rthaH ?, gautama ! yatkhalu mukhAnte sadA vartate tenArthena mukhapatrI / kasmai arthAya bhadanta ! mukhapatrI mukhena sAI vaghnIyAt ?, gautama ! svaliGgavAyujIvarakSaNArtham // 3 // __ yadi khalu bhadanta ! mukhapatrI vAyujIvarakSaNArthAya tatki sUkSmavAyukAyajIvarakSaNArthAya vA bAdaravAyukAyajIvarakSaNArthAya ? gautama ! no iti sUkSmavAyukAyajIvarakSaNArthAya, (kintu ) bAdaravAyukAyajIvarakSaNArthIya, no iti avizeSam , evaM te sarve'pi arhantaH bruvanti // 4 // iti| saMpati kecinmunimmanyA mukhavatrikAbandhanaM pratiSedhayanti teSAmAcAryAstu prazna-bhagavAn ! mu~hapattI kA artha kyA hai ? uttara-vaha sadaiva mu~ha para baMdhI rahatI hai isa lie vaha mu~hapattI kahalAtI hai / prazna-kisa prayojana se mu~hapattI mukha para bA~dhanI cAhie ? uttara-mu~hapattI bAMdhanA sAdhu kA svaliMga hai isa lie, tathA vAyukAya ke jIvoM kI rakSA ke lie mu~hapattI bAMdhI jAtI hai // 3 // prazna-bhagavAn agara vAyukAya kI rakSA ke lie mu~hapattI hai to sUkSma vAyukAya kI rakSA ke lie hai yA bAdara vAyukAya kI rakSA ke lie ? uttara-sUkSma vAyukAya kI rakSA ke lie nahIM kintu bAdara vAyukAya ke jIvoM kI rakSA ke lie hai / sabhI arhanta aisA hI kahate haiM " // 4 // Ajakala apane ko muni mAnane vAle koI-koI mukhavastrikA ke bA~dhane kA prazna-bhagavan! muMhapattIne artha zuM che? uttara-gautama! te hamezAM mukhapara bAMdhI rahe che. tethI te muMhapattI kahevAya che. prazna-zuM prajanathI muMhapattI mukhapara bAMdhavI joIe? uttara-muMhapattI bAMdhavI te sAdhunuM svaliMga che e mATe, tathA vAyukAyanA vAnI 2kSA bhATe bhuMDapattI mAMdhe. (3) prazna-bhagavan! agara vAyukAyanI rakSA mATe, muMhapattI che. te zuM sUma vAyukAyanI rakSA mATe che. athavA bAdara vAyukAyanI rakSA mATe che? uttara-sUkama vAyukAyanI rakSA mATe nahi paraMtu bAdara vAyukAyanA jInI rakSA mATe che. sarva ahaMnta e pramANeja kahe che. (4) Aja kAla pitAne muni mAnavAvALA ke I-kaI sukhavijhikA bAMdhavA nidhi zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 AcArAGgasUtre mukhavatrikAbandhanaM svIkurvantyeva / uktaJca jinamatiziSyapUrNabhadragaNikRtAtimuktakacaritre (lokeSu 80-81-82 ) "athAnanya sukhastiSThan, purato nizvalAsanaH / prAJjalivaMdanadvAre, dadhAno mukhavastrikAm // 80 // ityAdi yAvat zrAvAsa zrutasyArtha - matimuktamunirmudA " // 2 // iti vikramasaMvatsare zItyadhikadvAdazazata (1282) parimite pUrNabhadragaNinA viracito'yamatimuktakacaritranAdheyo granthaH, yasyAsmin vikramasaMvatsare dvayadhikadvisahasra (2002) parimite viMzatyadhikasaptazata (720) varSANi vyatItAni, itazca sphuTametadavagamyate mukhavatrikAbandhanaM sAdara parigRhItaM teSAmAcAryaistadanuyAyibhizca / niSedha karate haiM / parantu unake AcArya mukhavastrikA bAMdhanA svIkAra karate haiM / jinapati ke ziSyapUrNabhadragaNiviracita ' atimuktakacaritra' (zloka 80-81-82 ) meM kahA haiM : " para - padArthoM meM sukha na mAnane vAlA, nizcala Asana se sAmane hAtha joDakara mukha para mu~hapatI dhAraNa kiye huA atimuktaka munine zrutakA artha sunA ||80-82 // vikrama saMvata 1282 meM pUrNabhadra gaNine yaha atimuktakacaritra nAmaka graMtha likhA hai / isa saMvat 2002 taka use 720 varSa ho cuke haiM / isa se spaSTa jJAta hotA hai ki unake AcAryoMne aura unake anuyAyiyoMne mukhavastrikA kA bA~dhanA AdarapUrvaka aMgIkAra kiyA hai / kare che. parantu temanA AcArya mukhavastikA bAMdhavAnuM svIkAra kare che. jinapatinA ziSya pUrNa bhadragaNi-viracita ' atimuktakacaritra'mAM aAka 80-81-82mAM kahyuM cheH para padArthomAM sukha nahi mAnavAvALA nizcala AsanathI sAme hAtha joDIne sukhapara suMhapattI dhAraNa karelA 'atimuktaka' munie zrutanA atha sAMbhaLye. 580-825 vikrama saMvat 1282mAM pUrNa bhadra gaNie A atimukatakacaritra nAmanA graMtha lakhyA che. A saMvat 2002 sudhImAM tene 720 varSa vyatIta thaI cUkayAM che. ethI spaSTa jANamAM Ave che ke-temanA AcAryAe ane temanA anuyAyioe mukhavastrikA AMdhavAnuM AdarapUrvaka aMgIkAra karyu che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya. 1 3.7 sU. 6 mukhavastrikAvicAraH 709 aparaJca jinapatiziSya va viracite sanatkumAracaritre sanatkumAra TatIya-pUrvabhavika - 'vikramayazo ' - nRpavarNane'bhihitam - " mukhendurAjanmukhavatrikaztha, kathAsu le virajA dvijaudhaiH / niSevitaH prAntaniviSTarAja, - haMsI vibhrAji saraH zriyaM yaH // 1 // dr sanatkumAraH, tRtIyapUrvajanmani vikramayazo nAma nRpo'bhavad / sa ca pariSadi dharmakathAzravaNArthaM yathopaviSTastadvarNanaM kurvannAha " mukhendurAjanmukhavatrikaca " ityAdi / vyAkhyA - induriva mukhaM mukhenduH, mukhenda rAjantI mukhastrikA yasya sa mukhendurAjanmukhava strikaH, mukhoparinibaddhAtizuklacatra vinirmita dedIpyamAnamukhavatrikaH / virajAH = nirmalAntaH karaNaH, isake atirikta jinapati ke ziSya lavadvArA racita sanatkumAracaritra meM sanatkumAra ke tIsare pUrvabhavavartI vikramayaza nAmaka rAjA kA varNana karate hue kahA hai sanatkumAra apane tRtIya pUrvabhava meM vikramayaza nAmaka rAjA thA / vaha pariSad meM dharmakathA sunane ke lie jisa prakAra baiThA thA usakA varNana karate hue kahate haiM - 'mukhendu,' ityAdi / isakI vyAkhyA isa prakAra hai: jisake mukhacandra para mukhavastrikA suzobhita thI arthAt mukha ke Upara ba~dhI huI, sapheda vastra kI banI huI mukhavastrikA se jisakA mukha zobhAyamAna ho rahA thA, jisakA antaHkaraNa nirmala thA aura jo dvijoM ke samUha se sevita thA aisA vikramayaza e sivAya jinapatinAziSya lavadvArA racita sanatkumAracaritramAM sanatkumAranA trIjA pUrvabhavavartI 'vikramayaza' nAmanA rAjAnuM vaSa~na karatA thakA kahe che keH sanatkrumAra peAtAnA trIjA pUrvabhavamAM 'vikramayaza' nAmanA rAjA hatA, te pariSadmAM (sabhAmAM) dharmakathA sAMbhaLavA mATe je pramANe beThA hatA tenuM varNana karatA thakA kahe che - ' mukhendu' ityAdi senI vyAcyA yA pramANe che jenA mukhacandra para mukhavastrikA suAAbhita hatI, arthAta mukha upara bAMdhelI sapheda vasranI banelI mukhavagnikAthI jenuM mukha zAbhAyamAna thaI rahyuM hatuM, jenuM antaHkaraNu nirmala hatuM, ane je dvijonA samUhathI sevita hatA, evA vikamayaza nAmanA rAjA zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 AcArAGgasUtre . dvijaudhaiH = dvijasamUhairniSevitaH yaH = vikramayazo nRpaH kathAsu dharmakathApariSatsu zriyaM = zobhAM lebhe prAptavAn / kimiva ? prAnte niviSTA rAjahaMsI yasya tat prAntaniviSTarAjahaMsi, vibhrAji= dedIpyamAnaM sara iva / yathA prAntaniviSTayA rAjahaMsyA vibhrAjamAnaM saraH zriyaM labhate tathA mukhoparinibaddhadedIpyamAnamukhavastrikayA vikramayazo nRpaH sadasi zriyaM labdhavAnityarthaH / kareNa mukhavatrikAdhAraNe tu karatalAvRtamukhavastrikAyA dIptiH samAcchAditA syAt, kathaM tarhi '.... rAjanmukha va strikaH ' - ityatra ' rAjan ' - padaprayoga saMsUcitamukhavastrikAgataprabhAyAH prakAzamAnatA tirohitA bhavet, tarhi rAjahaMsIprabhayA 'bibhrAjI' - ti sarovizeSaNena sAmyamapi na siddhayet / nAmaka rAjA dharmakathA kI pariSad meM zobhA ko prApta huA / kaisI zobhA ko prApta huA ? jaise jisake kinAre rAjahaMsI baiThI ho vaha tAlAva suzobhita hotA hai / jisake kinAre rAjahaMsI baiThI ho vaha tAlAva jaise zobhita hotA hai usI prakAra mukha para baMdhI huI aura dedIpyamAna mukhavastrikA se vikramayaza rAjA vyAkhyAnapariSad meM zobhita huA / agara hAtha se mukhavastrikA pakaDI hotI to mukhavastrikA kI dIpti hathelI se chipa jaatii| aisI sthiti meM '.... rAjanmukhavastrika:' isa pada meM 'rAjana' zabda ke prayoga se masvastrikA kI jo prabhA sUcita kI hai vaha prakAzamAna kaisI hotI ? phira to vaha chipI huI prabhA rahajAtI ! aura phira sarovara ke kinAre baiThI huI rAjahaMsinI kI upamA bhI ThIka nahIM baiTha sakatI / dharmakathAnI sabhAmAM zezabhAne pAmyA che. kevI zobhAne pAmyA che? jemake: jenA kinAre rAjahaMsI beThAM hoya te taLAva suAAbhita thAya che. jenA kinAre rAjatuMsI meThAM heAya te taLAva jevI rIte sucAlita hoya che te pramANe sukha para mAMdhelI ane jhagamagATa zAbhAyamAna mukhavastikAthI vikramayaza rAjA vyAyyApariSad-(salA)bhAM zolatA hatA. athavA hAthathI mukhastrikA pakaDI hAte tA te mukhavastikAnI dIpti-prakAza ithesIthI DhaM artha lata. zevI sthitibhAM ' rAjanmukha va strikaH mApaddabhAM * rAjan ' zabdanA prayAgathI mukhavastikAnI je prabhA (prakAza) sUcita karo che, te prakAzamAna kevI rIte thAta? pachI teA te DhaMkAelI jevI prabhA rahI jAta ane pachI sarAvaranA kinAre beThelAM rAjasInI upamA kharAkhara ghaTI zakata nahi. zrI AcArAMga sUtra H 1 d
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 7 sU. 6 mukhavastrikAvicAraH 711 aparazca sarasi rAjahaMsI yathA sarvathA'nAvRtA satI saraHzobhAM janayati tathA mukhatrikA nRpasya zriyaM karotIti tAtparya karatalena mukhavastrikAdhAraNe kathamapi nopapadyate / tasmAdetatsanatkumAracaritrapadyaM vikramayazAnRpasya sadorakamukhavakhikAbandhana - mAsIditi suspaSTamAvedayati / aho ! mahIyAn mohamahimA yatsvakIyaguruvarANAM saMpradAya vAkyamapisamullaGghayanto navInA na kazcitpante / vistaratastu jijJAsubhirdazavaikAlikasutrasya matkRtAcAramaNimaJjUSA TIkAyAM prathamAdhyayane vilokanIyam / isake atirikta- - jaise rAjahaMsinI bilakula ughADI hokara hI sarovara kI zobhA baDhatI hai usI prakAra muvastrikA rAjA kI zobhA baDhAtI thI / yaha tAtparya hAtha se mukhatrikA dhAraNa karane meM kisI bhI prakAra nahIM ghaTa sakatA / ataH sanatkukAracaritra kA yaha patha spaSTarUpa se prakaTa karatA hai ki-vikrama yaza rAjA ke mukha para DorAsahita mukhavastrikA baMdhI thI / aho ! moha kI mahimA mahAna hai, jisa ke prabhAva se Adhunika loga apane guruoM paramparA vAkya kA ullaMghana karate hue bhI lajjita nahIM hote / vistAra se samajhane kI icchA rakhane vAle merI racI huI dazavaikAlika sUtra kI 'AcAramaNNimaMjUSA ' - TIkA ke andara pahale adhyayana meM dekha sakate hai / e sivAya--jevI rIte rAjasinI ekadama ughADI thaIneja sAvaranI zezabhA vadhAre che, tevIja rIte mukhavastrikA rAjAnI zezabhA vadhAratI hatI. A tAtparya hAthathI sukhavastrikA dhAraNa kare tA-athavA karavAthI kAI paNa prakAre khanI zake nahi. e kAraNathI sanatkumAracaritranuM e padya spaSTarUpathI batAvI Ape che ke:vikramayaza rAjAnA sukhapara dorAsahita mukhavastrikA mAMdhI hatI. ahA! mAhunA mahimA mahAna che, jenA prabhAvathI Adhunika leAka peAtAnA guruenA paramparA vAkayanuM ullaMdhana karatA paNa zaramAtA nathI. vistArathI samajavAnI IcchA rAkhavAvALA, mArI racelI dazavaikAlikasUtranI ' AcAramaNimaMjUSA ' - TIanI aMDara paDesA adhyayanabhAM leI zaDe che. zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 712 AcArAGgasUtre iti bravImi, iti etatsarva bravImi-bhagavataH samIpe yathA zrutaM tathA kathayAmItyarthaH // sU0 6 // atha SaDjIvanikAyArambhakaraNena karmabandho bhavatItyAha-'etthapi. ityaadi| mUlametthaMpi jANa uvAdIyamANA, je AyAre Na ramaMti, AraMbhamANAviNayaM vayaMti, chandovaNIyA ajjhovavaSNa AraMbhasattA pakaraMti saMgaM // sU0 7 // chAyAabApi jAnIhi upAdIyamAnAH, ye AcAro na ramante, AtmamANA vinaya vadanti, chandopanItA adhyupapannAH, ArambhasaktAH prakurvanti saGgam // sU0 7 // sudharmA svAmI kahate haiM-yaha saba bhagavAn ke samIpa jaisA sunA hai vaisA kahatA hU~ / / sU0 3 // aba yaha kahate haiM ki-SaDjovanikAya kA AraMbha karane se karmabaMdha hotA hai:'etthaMpi.' ityaadi| mUlArtha--vAyukAya ke viSaya meM bhI AraMbha karane vAle, karmo se baddha hote haiM, aisA smjho| jo AcAra meM ramaNa nahIM karate Arambha karate hue bhI apane ko vinaya (cAritra) vAle mAnate hai, icchAnusAra calate hai, gRddha haiM aura Arambha meM Asakta haiM ve karmoM upArjana karate haiM / sU0 7 // sudharmA svAmI kahe che-A sarva bhagavAnanI samIpamAM jevuM sAMbhaLyuM che tevu04 49 chu. // 1 // have e kahe che ke-SajIvanikAyane AraMbha karavAthI kamabaMdha thAya che'etthNpi.' tyAdi mUlAtha-vAyukAyanA viSayamAM paNa AraMbha karavAvALA, karmothI baddha thAya che e pramANe samaje. je AcAramAM emaNa karatA nathI, AraMbha karatA thakA paNa pitAne vinaya (cAritra) vALA mAne che, IcchAnusAra cAle che, che, ane AraMbhamAM bhAsata cha, ta arbhAnu pAna che. // sU0 7 // zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcA ra cintAmaNi- TIkA adhya. 1 u. 7 su. 6 SaDjIvanikAyArambhadoSaH 713 TIkA atrApi = etasmin vAyukAye'pi, apizabdAt avaziSTe pRthivyAdicatuSke sthAvare sakAye ca ye bhogalolupAH svArthavazagAH ArambhaM kurvanti, te upAdIyamAnAH =jJAnAvaraNIyAdikarmabhirbadhyamAnA bhavantItyevaM jAnIhi / ekajIvArambhapravRttaH zeSajIvanikAyArambhajanitakarmabhirbaddho bhavatItyevaM viddhItyarthaH / ke punaH pRthivyAdyArambhakaraNena zeSajIvArambhajanyakarmabhirapi badhyamAnA bhavantIti jijJAsAyAmAha - 'ye AcAre na ramante' iti / ye AcAre jJAnadarzanAdipaJcavidhAcAre na ramantena dhRtiM kurvanti tAn karmabhirvadhyamAnAn jAnIhi / ke punarAcAre na ramante ? daNDizAkyAdayaH / 9 kathametadvijJAyate ? iti jijJAsAyAmAha - ' ArabhamANA vinayaM vadanti TIkArtha - isa vAyukAya ke viSaya meM bhI - (api) zabda se pRthvI Adi anya sthAvaroM meM tathA sakAya meM jo bhogoM ke lolupa aura svArthaparAyaNa hokara Arambha karate haiM, ve jJAnAvaraNa Adi karmoM se baddha hote haiM, aisA samajho / tAtparya yaha hai ki -eka jIva ke Arambha meM pravRtti karane vAlA zeSa jIvanikAyoMke Arambha se utpanna hone vAle karmoM se bhI baddha hotA hai / aise kauna haiM jo pRthvI Adi eka kAyakA Arambha karake zeSa jIvanikAyoM ke Arambha se hone vAle kamadvArA baddha hote haiM ? isa kA samAdhAna karane ke lie kahate hai jo jJAnAcAra darzanAcAra Adi pA~ca AcAroM meM sthira nahIM hote unheM karmabaMdha hotA hai, aisA jAno / AcAra meM kauna sthira nahIM hote ? daNDI tathA zAkya Adi / yaha kaise jJAta huA ? isake uttara meM kahate haiM - ve pRthvIkAya Adi kI virAdhanA TIkA"--A vAyukAyanA viSayamAM paNa 'api' zabdathI pRthvI Adi anya sthAvarAmAM tathA trasakAyamAM je lAgeAnA lAlacu ane svArthaM parAyaNa thaIne Ara Mbha kare che. te jJAnAvaraNu Adi karmothI khaddha thAya che. e pramANe samajo. tAtparya e che keH eka jIvanA AraMbhamAM pravRtti karavAvALA khAkInA jIva- nikAyAnA AraMbhathI utpanna thavAvALA kameothI paNa baddha thAya che. evA kANu che ke je pRthvI Adi eka kAyanA AraMbha karIne bAkInA jIva- nikAyAnA AraMbhathI thanArA karmoMDhArA thAya che? tenuM samAdhAna karavA mATe kahe cheHje jJAnAcAra-darzAnAcAra Adi pAMca AcArAmAM sthira nathI thatA tene kamaandh thAya che, me prabho lAga AcAramAM kANu sthira nathI rahetA ? iDI ane zAkaya Adi. e kevI rIte jANyuM ? tenA uttaramAM kahe che-te pRthvIkAya AdinI virAdhanA pra. A.-90 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 714 AcArAgasUtre iti / AramamANAH, pRthivyAdIn pIDayanto'pi vinayaM karmaNAM vinayAd vinayaH saMyamastaM, vadanti='vayameva saMyamisevanaparAH' iti nizzaGka nigadantItyarthaH / nanu svAtmAnaM saMyaminaM manyamAnAste kasmAtpRthivyAdijIvahiMsanaparAH ? iti jijJAsAyAM hetugarbhavizeSaNapadadvayamAha-'chandopanItAH ' ' adhyupapannAH' iti / 'chandopanItAH' chandaH svAbhiprAyaH, tenopanItAH svatantrAH zAstravirUddhavicArazIlA ityrthH| yadvA chandaH-abhipAyA icchA, viSayAbhilASastenopanItAH, tathA 'adhyupapannAH, ' adhi adhikam atizayena upapannAH tadgatacittAH viSayasaMniviSTacittAH viSayabhogArthamAturA ityarthaH / yatazchandopanItA adhyupapannAzca tasmAtte pRthivyAdIna vihiMsantIti bhAvaH / evaM pRthivyAdihiMsanena punaH karmabandhaM prApnotItyAha-'ArambhasaktAH' ityAdi / ArambhaH sAvadhavyApAraH, karate hue bhI apane Apako nizzaMka hokara saMyamI kahate haiM / ve yaha mAnate haiM ki hama hI saMyama kA sevana karane meM tatpara haiN| ve loga apane Apako saMyamI mAnate hue bhI pRthvIkAya Adi ke jIvoM kI hiMsA meM tatpara kyoM hote haiM ? aisI jijJAsA hone para do vizeSaNa kahate haiM, jina meM hetu chipA hai'chandopanIta ' aura 'adhyupapanna' __chanda kA artha hai-apanA abhiprAya, usase svataMtra arthAt zAstra se viruddha vicAra karane vAle / athavA chanda kA artha icchA hai / kahA~ viSayabhogoM kI abhilASA ko chanda kahA hai, usa meM jo svataMtra ho / tathA adhyupayanna arthAt viSayoM meM atyanta Asakta-viSayabhogoM ke lie Atura / tAtparya yaha hai ki-chandopanIta aura adhyupapanna hone ke kAraNa ve pRthvI Adi kI hiMsA karate haiM aura karmoM kA baMdha karate haiN| Arambha karavA chatAMya paNa pita-pitAne niHzaMka thaIne saMyamI kahe che. te evuM mAne che ke -ame paNa saMyamanuM sevana karavAmAM tatpara chIe. - te loka pita-pitAne saMyamI mAnatA thakA paNa pRthvIkAya AdinA jInI hiMsAmAM tatpara zA mATe hoya che? evI jIjJAsA thatAM be vizeSaNa kahe che jemAM hetu chupAyatA cha 'chandopanIta' bhane 'adhyupapanna 'chan'nAma cha potAnA maliAya tanAthI svataMtra arthAt zAthI virUddha vicAra karavAvALA. athavA chandane artha IcchA che. ahiM viSayabhegenI abhilASAne chanda kahela che. temAM je svataMtra hoya. tathA adhyApanna arthAta viSamAM atyanta Asakata-viSayabhege mATe Atura. tAtparya e che ke chandAnIta ane adhyapanna hovAnA kAraNe te pRthvI AdinI hiMsA kare che ane karmone baMdha kare che. AraMbha arthA-sAvadya vyApAramAM pravRtta puruSa jJAnAvaraNIya zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 mU07 SaDjIvanikAyArambhadoSaH 715 tatra saktAH pravRttAH, saGga-sajyante zliSyante jIvA aneneti saGgA-jJAnAvaraNIyAdikaM karma, taM saGgaprakurvanti samutpAdayanti / evaM SaDjIvanikAyArambhakAriNaH khalu karmabandhanaparAdhInatAM samupetya janmajarAmaraNeSTaviyogAniSTasaMyogepsitA'siddhivividhavyAdhijanitaduHkha saMkuleghoratarasaMsAradAvAnale punaH punaH svAtmAnamindhanIkurvantIti bhAvaH / / sU0 7 // atha yastu pRthivyAdiSaDjIvanikAyArambhakaraNAdvinivRttaH sa eva munirmavatItyuddezArthamupasaMharannAha-' se vasumaM.' ityAdi / mUlamse vasumaM sabasamaNNAgayapaNNANeNaM appANeNaM akaraNijja pAvaM kammaM No aNNesi // mU0 8 // chAyAsa vasumAn sarvasamanvAgataprajJAnena AtmanA akaraNIyaM pApaM karma no anveSayet // mU0 8 // arthAt sAvadya vyApAra meM pravRtta jJAnAvaraNIya Adi karmoM ko UpArjana karate haiN| isa prakAra SaDjIvanikAya kA Arambha karane vAle karmabandhana ke adhIna hokara janma maraNa, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, iSTa kI asiddhi tathA vividha prakAra kI vyAdhiyoM se utpanna hone vAle duHkhoM se vyApta, ghoratarasaMsArarUpI dAvAnala meM apane AtmA ko IMdhana banAte haiM / sU0 7 // jo pRthvI Adi SaDjIvanikAya ke Arambha se nivRtta hai vahI muni hotA hai; isa uddeza ke artha kA upasaMhAra karate hue zAstrakAra kahate haiM:-'se vasumaM.' ityAdi / mUlArtha-vahI vasumAn hai (samyaktva-cAritravAn-samyagdRSTi hai) jo yathArtha padArthoM ko jAnanevAle jJAnAtmA se pApa ko akaraNIya samajhakara nahIM karatA hai / sU0 8 // Adi karmonuM upArjana kare che. A pramANe SaDUchavanikAyane AraMbha karavAvALA karmabandhane AdhIna thaIne 1.bha, 421, bha2, 4TaviyA, maniSTasayAsa, 42chI paratunI prApti, tathA vividha prakAranI vyAdhiothI utpanna thanArAM dukhethI vyApta, gheratara saMsArarUpI pAnasamA pAtAnA mAmAne dhana-( 35) sanAva cha. // 90 7 // je pRthvI Adi SaDUjIvanikAyanA AraMbhathI nivRtta che teja muni hoya che, mA dezanA matha ne| usa DA2 4rIne 2 4 cha:-'se vasumaM.' tyAdi. bhUmAtha-4 subhAna cha (sabhyapa-yAritravAn sabhyaSTi che) 2 yathArtha padArthone jANavAvALA jJAnAtmAthI pApane akaraNIya (karavA yaMgya nathI evuM) samajIne karatA nathI. sU0 8aaaa zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 AcArAgasUtre TIkAyastu SaDjIvanikAyArambhanivRttyA saMyamapAlanaparAyaNaH, sa vasumAn , dvividhAni hi vasUni santi dravyabhAvabhedAt, tatra dravyavasUni-suvarNAdIni, bhAvavasani-samyaktvAdIni, atra bhAvavasutAtparyako vasuzabdaH, tAni vasUni yasya yasmin vA santi sa vasumAnityarthaH, sarvasamanvAgataprajJAnena=sarvANi samanvAgatAni prajJAnAni yasyAtmanaH sa sarvasamanvAgataprajJAnaH yathAvasthitaviSayagrAhisarva viSayakajJAnavAn , tena / yadvA-sarveSu dravyaparyAyeSu samanvAgataM samyakprAptaM tattadviSayamAkalayya sarvadravyaparyAyagataM prajJAnaM yasya sa sarvasamanvAgataprajJAnaH, tena, AtmanA, akaraNIyam akartayam , aihikapAralaukikasukhavighAtakatvAdanAcaraNIyam , iti matvA, pApaM karma mANAtipAta-mRSAvAdA-dattAdAna-maithuna-parigraha-krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSa TIkArtha-jo puruSa SaDjIvanikAyasaMbaMdhI Arambha kA tyAga karake saMyama ke pAlana meM tatpara hotA hai vahI vasumAn haiM / vasu ke do bheda haiM-(1) dravyavasu aura (2) bhAvavasu / svarNa Adi dhana dravyavasu kahalAtA hai, aura tapa saMyamAdirUpa Rddhi ko bhAvavasu kahate haiN| yahA~ 'vasu' zabda se bhAvavasu hI samajhanA cAhie / vasu jise prApta ho vaha vasumAna hai, arthAt samyaktva Adi se yukta puruSa vasumAn kahalAtA hai / jo vastu jaisI haiM use usI rUpa meM jAnane vAlA sarvagrAhI jJAna 'sarvasamanvAgata prajJAna' kahalAtA hai / athavA samasta dravyoM aura paryAyoM ko yathArtharUpa se jAnane vAlA jJAna 'sarvasamanvAgata prajJAna' kahalAtA hai| aise jJAnarUpa AtmA se pApa ko isa loka tathA paralokasaMbaMdhI sukhoM kA ghAtaka hone se akatevya samajhakara (1) prANAtipAta (2) mRSAvAda (3) adattAdAna (4) maithuna / (5) parigraha (6) krodha, (7) mAna (8) mAyA (9) lobha TIkAtha-je purUSa pachavanikAyasaMbaMdhI AraMbhane tyAga karIne saMyamanA pAsanamA ta52 thAya che. te subhAna (sabhyaSTi ) che. vasuna me le che. (1) drvyvasu ane (2) bhAvavasu, suvarNa Adi dhana dravyavasu kahevAya che. ane samyaktva Adi 5 Rddhine bhAvavasu kahe che. ahiM "vasu zabdathI bhAvavasu ja samajavuM joIe. vasu jene prApta hoya te vasumAna che. arthAt samyaktva AdithI yukta purUSa vasumAnuM kahevAya che. je vastu jevI che tene tevA rUpamAM jANavAvALA sarvagrAhI jJAna "sarvasamanvAgata prajJAna, kahevAya che. athavA samasta dravya ane paryAne yathArtha rUpathI jANavA vALuM jJAna "sarvasamAvAgata prajJAna" kahevAya che. evA jJAnarUpa AtmAthI pApane A loka tathA paka-saMbaMdhI sukhanuM ghAtaka hovAthI akartavya samajIne (1) prANAtipAta, (2) bhRSAvAha, (3) mahattahAna, (4) bhaithuna, (5) parisa, (6) adha, (7) bhAna, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 su. 8 vAyuvirAdhanAparihAraH 717 -kalahA'bhyAkhyAna-paizunya-paraparivAda-ratyarati-mAyAmRSA-mithyA-darzanazalyAbhidhAnamaSTAdazaprakAraM nAnveSayet-na svayaM kuryAt, na cAnyaiH kArayet, na cAnya kurvaannmnumodyedityrthH| yo'yamAtmA svakIyaprajJAnena sarvadravyaparyAyasamAkalanayogyatAM dhArayati, yena ca mokSamArgAvalambanataH zivapadamapi zakyate gantum, tasyAtmanaH punaradhaHpatanakAritvAt pApaM karma sarvathA parityAjyamiti vibhAvya SaDjIvanikAyArambhakaraNAsarvathA vinivartitavyamiti bhAvaH / / sU0 8 // SaDjIvanikAyArambhasya sarvathA parihAra eva munitvaM mApayatItyAha--'taM pariNAya.' ityaadi| taM pariNAya mehAvI va sayaM chajjIvanikAyasatthaM samAraMbhejjA Neva'NNehiM chajjIvanikAyasatthaM samAraMbhAvejjA, Neva'NNe chajjIvanikAyasatthaM (10) rAga (11) dveSa (12) kalaha (13) abhyAkhyAna (14) paizunya (15) paraparivAda (16) rati-arati (17) mAyA-mRSA aura (18) mithyAdarzanarUpa aThAraha prakAra kA pApa jo svayaM nahIM karatA hai, dUsaroM se nahIM karAtA hai aura dUsare karane vAle kA anumodana nahIM karatA hai vahI puruSa vasumAna hai| tAtparya yaha hai ki-jo AtmA apane prajJAna se samasta dravyoM aura paryAyoM ko bhalI bhAMti jAnane kI yogyatA dhAraNa karatA hai aura jo mokSa-mArga kA Azraya lekara muktipada bhI prApta kara sakatA hai usako 'AtmA kA adhaHpatana karane vAle pApakRtya sarvathA tyAjya haiM' aisA vicAra karake Sar3ajIvanikAya ke AraMbha se virata ho jAnA cAhie ||suu0 8 // SaTkAya ke AraMbha kA tyAga hI sAdhutA prApta karAtA hai, yaha bAta Age kahate haiM:-'taM pariNAya.' ityAdi / (8) bhAyA, (8) an, (10) 21, (11) dveSa, (12) 41, (13) abhyAmyAna, (14) paiMzunya, (15) 52parivAha, (16) 2ti-pati, (17) mAyA-bhUSA mane (18) mithyAdarzanarUpa aDhAra prakAranAM je pApa tene pote karatA nathI, bIjA pAse karAvatA nathI, ane bIjA karavAvALAne anumodana ApatA nathI. teja purUSa vasumAna che. tAtparya e che ke-je AtmA pitAnA prajJAnathI samasta dravya ane paryAne rUDI rIte jANavAnI yogyatA dhAraNa kare che, ane je mokSamArgane Azraya laIne muktipada paNa prApta karI zake che, tene, "AtmAnuM adhaHpatana karanArAM pApakRtya sarvathA tyAjya che? evo vicAra karIne jIvanikAyanA AraMbhathI nivRtta thaI javuM joIe. sU) 8. SakAyanA AraMbhane tyAgaja sAdhutA prApta karAve che. e vAta AgaLa kahe che - 'taM pariNNAya.' tyAdi. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 AcArAGgastre samAraMbhaMte samaNujANejjA / jassete chajjIvanikAyasatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavati, se hu muNI pariSNAyakamme - ti bemi // 0 9 // | sattamo uddeso samatto // 1 / 7 // // AyAramutte paDhamajjhayaNaM samattaM // 1 // chAyA aa parijJAya medhAvI naiva svayaM SaDjIvanikAyazakhaM samArabheta, naivAnyaiH SaDjIvanikAyazastraM samArambhayet naivAnyAn SaDjIvanikAyazastraM samArabhamANAn samanujAnIyAt / yasyaite SaDjIvanikAyazastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // sU0 9 // // saptama udazaH samAptaH // 1-7 // // AcArasUtre prathamAdhyayanaM samAptam // TIkA parijJAya = jJaparijJayA tata = SaDjIvanikAyArambhaNaM, ' karmabandhasya kAraNaM bhavatIti buddhvA medhAvI = heyopAdeya vivekanipuNaH, naiva svayaM SaDjIvanikAyazastraM samArabheta / anyairnaiva samArambhayet = naiva prayojayet / anyAn SaDjIvanikAyazastraM samArabhamANAn naiva samanujAnIyAt = naivAnumodayet / 1 yasyaite SaDjIvanikAyazastra samArambhAH - SaDjIvanikAyAnAM zastraiH= mUlArtha - - yaha bAta jAnakara buddhimAn puruSa SaDjIvanikAyasaMbaMdhI zastra kA samAraMbha na kare, dUsaroM se SaDjIvanikAyasaMbaMdhI zastra kA samAraMbha na karAve, aura SaDjIvanikAya saMbaMdhI zastra kA samAraMbha karane vAloM kA anumodana na kare / SaDjIvanikAyasaMbaMdhI AraMbha ko jo baMdha kA kAraNa jAna letA hai, vahI muni hai aura vahI parijJAtakarmA hai / aisA maiM kahatA hU~ || sU0 8|| TIkArtha - SaDjIvanikAya ke Arambha ko jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa jAnakara heya - upAdeya kA viveka rakhane vAlA puruSa SaDjIvanikAya ke zastra kA svayaM Arambha na kare, dUsaroM se na karAve aura Arambha karane vAloM kI anumodanA na kare / SaDjIvanikAya saMbaMdhI jo zastra pahale batalAye jA cuke haiM unake dvArA SaDjIvanikAya ko mUlA--e vAta jANIne buddhimAna purUSa SaDjhanikAyasaMbaMdhI zasranA samAraMbha kare nahi, khIjA pAse SaDUjIvanikAyasaMbaMdhI zasranA samArabha karAve nahi, ane SaDUjIvanikAyasa dhI zasranA samAraMbha karavAvALAne anumAdana Ape nahi. SaDUjIvanikAyasabaMdhI Arabhane je khaMdhanuM kAraNa jANI le che. teja muni che, ane tena parijJAtambha che. dhuM huM huM chu // sU0 8 // TIkA-jInikAyanA Arabhane parijJAthI karma baMdhanuM kAraNa jANIne heyaupAdeyanA viveka rAkhavAvALA purUSa SaDUjIvanikAyanA zasranA pAte Arabha kare nahi, khIjA pAse karAve nahi, ane Arabha karanArane anumAdana Ape nahi. SaDUjIvanikAyasaMba MdhI je zasra prathama batAvI ApyAM che. tenA dvArA SaDUjIvanikAyane zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya0 1 u.7 sU. 9 upasaMhAraH 719 svasvazastraiH samArambhAH=pIDAkarasAvadyavyApArAH parijJAtAH = jJaparijJayA bandhakAraNatvena viditAH, pratyAkhyAna parijJayA ca parihRtA bhavanti sa eva parijJAtakarmA = trikaraNatriyoge :: parivarjitasakalasAvadyavyApAraH, munirbhavati / iti etat sarvam, bravImi = bhagavataH samIpe yathA zrutaM tathA kathayAmi // sU0 9 // // ityAcArAGgasUtre AcAracintAmaNiTIkAyAM zAstraparijJAkhye prathamAdhyayane saptamoddezaH sampUrNaH // 1-7 // pIDA pahu~cAne vAle sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se tyAga detA hai vahI puruSa tIna karaNa auna tIna yoga se sAvadha vyApAroM kA tyAgI muni hotA hai / yaha saba bhagavAn ke mukhAravinda se jaisA maiMne sAkSAt sunA hai vaisA kahatA hU~ // sU0 9 // // iti zrI AcArAGgasutrakI AcAracintAmaNiTIkA ke hindI - anuvAda meM prathama adhyayanakA sAtavA~ uddeza sampUrNa // 1 // pIDA pahoMcADavAvALA sAvadya vyApArIne je sarijJAthI kamabaMdhanuM kAraNa jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tyajI de che, te purUSa traNa karaNa ane traNa ceAgathI sAvadya vyApArAnA tyAgI muni hoya che. A sarve bhagavAnanA mukhAraviMdathI jevuM meM sAkSAt sAMlajyu che, tevuna huM chu // sU0 8 // iti zrImAyArAMgasUtranI 'AcAracintAmaNi' TIanA gunarAtI anuvAdRbhAM prathama adhyayanano sAtamA uddeza sampUrNa // 1-7 // zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 Adhe cAdhyayane prarUpitamidaM saMsAracakre'nizaM bhrAmyan dikSu vidikSu gacchati tatazrAtmA samAgacchati / ityevaM kathitaM mahI-jala-zikhi- prANa- drumANAM tathA, AcArAGgasUtre jIvatvaM trasa - kAyikasyacatadArambhe parijJA'pi ca // 1 // iti zrI - vizvavikhyAta - jagadvallabha- prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApaka- pravizuddha gadyapadyanaikagranthanirmAyaka - vAdimAnamardakazrI zAhU chatrapati - kolhApurarAjapradatta - 'jainazAstrAcArya ' padabhUSitakolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri- jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjyazrIghAsIlAlavati viracitAyAm AcArAGgasutrasyA''cAracintA maNiTIkAyAM zastraparijJAkhyaM prathamamadhyayanaM saMpUrNam // 1 // prathama adhyayana meM yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki - AtmA saMsAra cakra meM paDakara nAnA dizAoM meM aura nAnA vidizAoM meM nirantara bhramaNa karatA rahatA hai / sAtha hI pRthvI, apU, teja, vAyu vanaspati aura, trasa kI sacittatA bhI siddha kI gaI hai, aura unakA Arambha karane meM parijJA bhI pradarzita kI gaI hai // 1 // // iti zrI - AcArAGgasUtrako 'AcAracintAmaNi' TIkA ke hindI anuvAda meM ' zastraparijJA' nAmaka prathama adhyayana sampUrNa // 1 // prathama adhyayanamAM e nirUpaNa karavAmAM AvyuM che ke AtmA soMsAracakramAM paDIne aneka dizAomAM ane aneka vidizAomAM nirantara bhramaNa karatA rahe che. sAtheja pRthvI, apa, teja, vAyu, vanaspati ane trasanI sacittatA paNa siddha karI che. ane teneo mAraMla vAmAM parijJA-vive4 pazu aharzita uresa che. // 1 // // iti zrI mAyArAMgasUtranI 'AcAracintAmaNi' TIanA gunarAtI manuvAhamAM 'zastraparijJA' nAmanuM prathama adhyayana sampUrSu // 1 // zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI-vadha mAna-zramaNu-saMghanA AcArya zrI pUjya AtmArAmajI mahArAjazrIe Apela sammatipatra * uparAMta pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja-racita bIjA sUtreAnI TIkA mATe teozrInA matagaiA zrI AcArAMga sUtra H 1 temaja anya mahAtmAo, mahAsatIjIe, adyatana-paddhativALA kAlejanA prAfesarA temaja zAstrajJa zrAvakonA abhiprAya
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-pradhAnAcArya-paNDita-munizrImadAtmarAmajImahArAjAnAm AcArAgasUtrasyAcAra cintAmaNiTIkAyAM sammatipatram zrImallabdhasapAcAryavayaMghAsIlAlajitkRtA zrImadAcArAgasUtraprathamAdhyayanasyAcAracintAmaNivRttiHsAkalyenopayogitApUrvakaM karNakuharIkRtA, vRttiriyaM nyAyasiddhAntopetA vyAkaraNaniyamopanibaddhA, tathA ca prAsaGgikarItyA anyasiddhAntasaGgraho'pyasyAM yAthAtathyenAbhAsata eva, api ca nikhilA api viSayAH samyaga vyaktIkRtA lekhakena, vizeSaNa prauDhaviSayANAM sphuTatayA gIrvANavANyAM pratipAdanam adhikataraM manoraJjakam / ata AcAryamahodayo dhanyavAdamahatIti / / ___ AzAse jijJAsumahodayA asyAH samyag adhyayanena jainAgamasiddhAntapIyUSaM pAyaM pAyaM manomodaM vidhAsyantIti / asyAH parizIlanena caturNAmanuyogAnAM paricayaM prAptuvantu sjjnaaH| atha AcAryamahodayA evamevAnyeSAmapi jainAgamAnAM vizadavyAkhyAnena zvetAmbarANAM sthAnakavAsinAM mahopakRti vidhAya yazasvino bhaviSyantIti / paJcanaprAntAntarvati- ludhyAnAmaNDala-sthAnakavAstavyo jainamunirupAdhyAyaM aatmaaraamH| vikramAbdaH 2002, mArgazIrSazuklA pratipat , zubhamastu / zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara pradhAnAcArya patimunizrI AtmArAmajI mahArAja (paMjAba) nA e AcArAMgasUtranI AcAraciMtAmaNi TIkApara Apela saMmatipatrane gujarAtI anuvAda. meM pUjya AcAryavarya ghAsIlAlajI mahArAja) nI banAvela zrImad AcArAMga sUtranA prathama adhyayananI AcAracitAmaNi TIkA sapUrNa upAgapUrvaka sAMbhaLI. A TIkA nyAya siddhAMtathI yukta, vyAkaraNanA niyamathI nibaddha che. tathA emAM prasaMge prasaMge kamathI anya siddhAMtane saMgraha paNa ucitarUpathI jaNAI Ave che. TIkAkAre anya tamAma viSaye samyaka prakArathI spaSTa karela che. temaja prauDha viSayane vizeSarUpathI saMskRta-bhASAmAM spaSTatApUrvaka pratipAdana ati maneraMjaka che. e mATe AcArya mahadaya kharekhara dhanyavAdane pAtra che. huM AzA rAkhuM chuM ke jijJAsu maheda enA sArI rIte paThana pAThana dvArA jenAgama siddhAMtarUpa amRta pIya pIyane manane AnaMdita kare. ane tene mananathI dakSajane cAra anugAnuM svarUpajJAna meLave. tathA AcAryavaya AvI ja rIte bIjA paNa jainAgamanA spaSTatApUrvaka vivecana dvArA zvetAMbara sthAnakavAsI samAja para mahAna upakAra karIne yazasvI bane. vi. saM. 2002 mAgasara sudI 1 jainamuni-upAdhyAya AtmArAma ludhiyAnA (paMjAba) zubhamatu zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamavettA jainadharmadivAkara upAdhyAya zrI 1008 zrI AtmArAmI mahArAja tathA nyAyavyAkaraNake jJAtA parama paNDita munizrI 1007 zrI hemacandrajI mahArAja, ina donoM mahAtmAoMkA diyA huA zrI upAsakadazAGga sUtrakA pramANa patra nimna prakAra hai - sammaivattaM siri-vIranivvANa-saMvacchara 2458 AsoI ( puNNamAsI ) 15 sukkavAro luhiyANAo / maNihemacaMdreNa ya paMDiyarayaNamuNisiri- ghAsIlAlaviNimmiyA siriuvAsagamuttassa agAradhammasaMjIvaNInAmiyA vittI paMDiyamUlacandavAsAo ajjovaMtaM suyA, samIINaM, iyaM vittI jahANAmaM tahA guNevi dhArei, sacca agArANaM tu imA jIvaNa (saMjamajIvaNa ) dAI eva atthi / vittikattuNA mUlasuttassa bhAvo ujjuselIo phuDIo, ahaya uvAsayassa sAmaNNavisesadhammo, NayasiyavAyavAo, kammapurivAo, samagotrAsayassa dhammadaDhayA ya, iccAivisayA assi phuDarIio vaNiyA, je kattu paDihAe suTTappayAreNa paricao hoi, taha iihAsa diDiovi sirimaNassa bhagavao mahAvIrassa samae vaTTamANabharahavAsassa ya kattuNA visayapayAreNa cittaM cittiyaM puNo sakayapADhIgaM, vamANakAle hindINAmiyAe bhAsAe bhAsIgaM ya paramovayAro kaDo, imeNa kattugo arihattA dosara, kattugo evaM kajjaM paramappasaMsagijjamatthi / patteyajaNassa majjhatthabhAvAo assa suttassa avaloyaNamaIva lAhapparya, avi u sAvayassa tu ( u ) imaM satthaM santrassametra asthi, ao kattuNo arratDiso dhannavAo asthi, jehiM accataparissameNa jaiNajagatovara asImovayAro kaDo, aha ya sAvayassa bArasa niyamA u patteyajaNassa paDhaNijjA asthi, jesiM pahAvao vA gahaNAo AyA nivvANAhigArI bhavai, tahA bhaviyanvayAvAo purisakAraparakamavAo ya avasthameva daMsaNijjo, kiMbahunA imoe vittoe patteyavisayassa phuDasadehiM vaNNagaM kathaM, jai annovi evaM amhAgaM pasutappAe samAje vijjaM bhavejjA tayA nANassa carittassa tahA saMgharasa ya khiSpaM udayo bhavissaha, evaM haM manne // zrI AcArAMga sUtra H 1 bhavaIouvajjhAya - jaiNamuNi- AyArAma- paMcanaIo,
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammatipatra (bhASAntara) zrIvIranirvANa saM0 2458 Asoja zukla 15(pUrNimA) zukravAra ludhiyAnA maiMne aura paMDitamuni hemacandajIne paMDitaratnamunizrI ghAsIlAlajIkI racI huI upAsakadazAMga sUtrakI gRhasthadharmasaMjIvanI nAmaka TIkA paMDita mUlacandrajI vyAsase AdyopAnta sunI hai| yaha vRtti yathAnAma tathAguNavAlI-acchI bnii-hai| saca yaha gRhasthoMke to jIvanadAtrIsaMyamarUpa jIvanako denevAlI-hI hai| TIkAkAra ne mRlasatra ke bhAvako sarala rItise varNana kiyA hai, tathA zrAvakakA sAmAnya dharma kyA hai ? aura vizeSa dharma kyA hai ? isakA khulAsA isa TIkAmeM acche DhaMgase batalAyA hai| syAdvAdakA svarUpa, karma-puruSArtha-vAda aura zrAvakoMko dharmake andara dRr3hatA kisa prakAra rakhanA, ityAdi viSayoMkA nirUpaNa isameM bhalIbhAMti kiyA hai| isase TIkAkArakI pratibhA khUba jhalakatI hai| aitihAsika dRSTise zramaNa bhagavAna mahAvIrake samaya jainadharma kisa jAhojahAlI para thA aura vartamAna samaya jainadharma kisa sthitimeM pahuMcA isa viSayakA to ThIka citra hI citrita kara diyA hai| phira saMskRta jAnanevAloMko tathA hindIbhASAke jAnanevAloMko bhI pUrA lAbha hogA, kyoMki TIkA saMskRta hai, usakI sarala hindI kara dI gaI hai / isake paDhanese kartAkI yogyatAkA patA lagatA hai ki vRttikArane samajhAnekA kaisA acchA prayatna kiyA hai| TIkAkArakA yaha kArya parama prazaMsanIya hai| isa satrako madhyastha bhAvase paDhane vAloMko parama lAbhakI prApti hogii| kyA kaheM ! zrAvakoM (gRhasthoM ) kA to yaha sUtra sarvasva hI hai, ataH TIkAkArako koTizaH dhanyavAda diyA jAtA hai, jinhoMne atyanta parizramase jainajanatAke Upara asIma upakAra kiyA hai| isameM zrAvaka ke bAraha niyama pratyeka puruSake paDhane yogya haiM, jinake prabhAvase athavA yathAyogya grahaNa karanese AtmA mokSakA adhikArI hotA hai, tathA bhavitavyatAvAda aura puruSakAra zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAkramavAda haraekako avazya dekhanA caahiye| kahAM taka kaheM, isa TIkA pratyeka viSaya samyak prakAra se batAye gaye haiM / hamArI suptaprAya (soI huI sI) samAjameM agara Apa jaise yogya vidvAna phira bhI koI hoMge to jJAna, cAritra tathA zrIsaMghakA zIghra udaya hogA, aisA maiM mAnatA huuN| ApakA upAdhyAya jainamuni AtmArAma paMjAbI. isI prakAra lAhora meM birAjate hue paNDitavarya vidvAn munizrI 1008 zrI bhAgacandajI mahArAja tathA paM0 munizrI trilokacandajI mahArAja ke diye hue, zrI upAsakadazAGga sUtrake pramANapatrakA hindI sArAMza nimna prakAra hai zrI zrI svAmI ghAsIlAlajI mahArAja - kRta zrI upAsakadazAGga sUtrakI saMskRta TIkA va bhASAkA avalokana kiyA, yaha TIkA atiramaNIya va manoraJjaka hai, ise Apane vaDe parizrama va puruSArthase tayyAra kiyA hai, so Apa dhanyavAdake pAtra haiM / Apa jaise vyaktiyoMkI samAjameM pUrNa AvazyakatA hai| ApakI isa lekhanIse samAjake vidvAn sAdhuvarga paDha kara pUrNa lAbha uThAveMge, TIkAke paDhanese hamako atyAnanda huvA, aura manameM aise vicAra utpanna hue ki hamArI samAjameM bhI aise 2 suyogya ratna utpanna hone lage-yaha eka hamAre liye baDe gauravakI bAta hai / zrI AcArAMga sUtra H 1 vi. saM. 1989 mA. Azvina kRSNA 13 vAra bhauma lAhora.
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jJAtAdharmakathAsUtra kI 'anagAradharmA'mRtavarSiNI ' TIkA para jaina divAkara sAhityaratna jainAgamaratnAkara paramapUjya zraddheya jainAcArya zrI AtmArAmajI mahArAjakA sammatipatra ludhiyAnA, tA. 4-8-51 maiMne AcAryazrI ghAsIlAlajI ma. dvArA nirmita 'anagAra - dharmAmRta-varSiNI' TIkA vAle zrI jJAtAdharmakathAGga sUtrakA munizrI ratnacandrajIse AdyopAnta zravaNa kiyA / yaha niHsandeha kahanA par3atA hai ki yaha TIkA AcAryazrI ghAsIlAlajI ma0 ne bar3e parizrama se likhI hai| isameM pratyeka zabdakA pramANika artha aura kaThina sthaloM para sAra - pUrNa vivecana Adi kaI eka vizeSatAyeM haiM / mUla sthaloM ko sarala banAne meM kAphI prayatna kiyA gayA hai, isase sAdhAraNa tathA asAdhAraNa sabhI saMskRtajJa pAThakoMko lAbha hogA aisA merA vicAra hai / maiM svAdhyAyapremI sajjanoM se yaha AzA karUMgA ki ve vRttikArake parizrama ko saphala banA kara zAstrameM dI gaI anamola zikSAoM se apane jIvanako zikSita karate hue paramasAdhya mokSako prApta kreNge| zrImAnjI jayavIra ApakI sevA meM poSTadvArA pustaka bheja rahe haiM aura isa para AcAryazrIjI kI jo sammati haiM vaha isa patrake sAtha bheja rahe haiM, pahuMcane para samAcAra deveM / zrI AcAryazrI AtmArAmajI ma0 ThAne 6 sukhazAnti se virAjate haiM / pUjya zrI ghAsIlAlajI ma0 sA0 ThAne 4 ko hamArI orase vandanA arjakara sukhazAtA pUcheM / pUjyazrI ghAsIlAlajI ma0 jIkA likhA huA (vipAkasUtra) mahArAjazrIjI dekhanA cAhate haiM / isaliye 1 kApI Apa bhejane kI kRpA kareM; phira Apako vApisa bheja deveMge / Apake pAsa nahIM ho to jahAMse mile vahAMse 1 kApI jarUra bhijavAne kA kaSTa kareM, uttara jalda denekI kRpA kareM | yogya sevA likhate rheN| ludhiyAnA tA. 4-8-51 nivedaka pyArelAla jaina 2 zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-upAdhyAya-paNDita-muni zrIAtmArAmajI mahArAja (paMjAba ) kA AcArAgasUtra kI AcAracintAmaNi TIkA para sammatipatra maiMne pUjya AcAryavarya zrI ghAsIlAlajI (mahArAja)kI banAI huI zrImad AcArAGgasUtrake prathama adhyayana kI AcAracintAmaNi TIkA sampUrNa upayogapUrvaka sunii| ___yaha TIkA, nyAyasiddhAnta se yukta, vyAkaraNa ke niyama se nibaddha hai| tathA isameM prasaGga 2 para kramase anya siddhAnta kA saMgraha bhI ucita rUpa se mAlUma hotA hai| TIkAkArane anya sabhI viSaya samyak prakAra se spaSTa kiye haiM, tathA prauDha viSayoMkA vizeSarUpa se saMskRta bhASA meM spaSTatApUrvaka pratipAdana adhika manoraMjaka hai, etadartha AcArya mahodaya dhanyavAdake maiM AzA karatA hUM ki jijJAsu mahodaya isakA bhalIbhAMti paThana-dvArA jainAgamasiddhAntarUpa amRta pI-pI kara mana ko harSita kareMge, aura isake manana se, dakSa jana cAra anuyogoM kA svarUpajJAna paaveNge| tathA AcAryavarya isI prakAra dUsare bhI jainAgamoMke vizada vivecana dvArA zvetAmbara-sthAnakavAsI samAja para mahAna upakAra kara yazasvI bneNge| vi. saM. 2002 / jainamuni-upAdhyAya AtmArAma mRgasara mudi 1 ) ludhiyAnA (paMjAba). zubhamastu // bIkAneravAsI samAjabhUSaNa zAstrajJa merudAnajI zeThiyAkA abhiprAya Apa jo zAstrakA kArya kara rahe haiM yaha baDA upakArakA kArya hai| isase jainajanatAko kAphI lAbha phuNcegaa| (tA. 28-3-56 ke patrameMse) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-jainAcArya-pUjyazrI AtmArAmajImahArAjAnAM paJcanada-(paMjAba) sthAnAmanuttaropapAtikasUtrANA___marthabodhinInAmakaTIkAyAmidam sammatipatram AcAryavaryaiH zrI ghAsIlAlamunibhiH saGkalitA anuttaropapAtikasUtrANAmarthabodhinInAmnI saMskRtavRttirupayogapUrvakaM sakalApi svaziSyamukhenA'zrAvi mayA, iyaM hi vRttirmunivarasya vaiduSyaM prakaTayati / zrImadbhirmunibhiH sUtrANAmarthAn spaSTayituM yaH prayatno vyadhAyi tadarthamanekazo dhanyavAdAnahanti te| yathA ceyaM vRttiH saralA subodhinI ca tathA sAravatyapi / asyAH svAdhyAyena nirvANapadamabhIpsubhinirvANapadamanusaradbhirjJAna-darzana-cAritreSu prayatamAnairmunibhiH zrAvakaizca jJAnadarzana-cAritrANi samyak samprApyA'nye'pyAtmAnastatra pravartayiSyante / ___AzAse zrImadAzukavirmunivaro gIrvANavANIjuSAM viduSAM manastoSAya jainAgamasUtrANAM sArAvabodhAya ca anyeSAmapi jainAgamAnAmitthaM saralAH suspaSTAzca vRttIvidhAya nAMstAn mUtragranthAn devagirA suspaSTayiSyati / ___ ante ca " munivarasya parizramaM saphalayituM saralAM subodhinI cemAM sUtravRttiM svAdhyAyena sanAthayiSyantyavazyaM suyogyA haMsanibhAH pAThakAH " ityAzAste vikramAbda 2002 ) zrAvaNakRSNA pratipadA ludhiyAnA upAdhyAya AtmArAmo jainamuniH zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ (zrI dazavakAlikasUtrakA sammatipatra ) ||shrii vIragautamAya nmH|| sammatipatram mae paMDitamuNi-hemacaMdeNa ya paMDiya-mUlacandavAsavArA pattA paMDiya-rayaNa-muNi-ghAsIlAleNa viraiyA sakkaya-hindI-bhASAhiM juttA siri-dasaveyAliya-nAmasuttassa AyAramaNimaMjUsA vittI avaloiyA, imA maNoharA asthi, ettha sadANaM aisayajutto attho vaNNio, viujaNANaM pAyayajaNANa ya paramovayAriyA imA vittI diisi| AyAravisae vittIkattAreNa aisayapuvvaM ulleho kaDo, tahA ahiMsAe sarUvaM je jahA-tahA na jANaMti tesiM imAe vittIe paramalAho bhavissai, kattuNA patteyavisayANaM phuDasveNa vaNNaNaM kaDaM, tahA muNiNo arahattA imAe vittIe avaloyagAo aisayajuttA sijjhi| sakkayachAyA suttapayANaM payaccheo ya subohadAyago asthi, patteyajiNNAsuNo imA vittI dddvyaa| amhANaM samAje erisavijja-muNirayaNANaM sambhAvo samAjassa ahobhaggaM atthi, kiM uttavijjamuNirayaNANaM kAraNAo, jo amhANaM samAjo suttappAo amhakeraM sAhiccaM ca luttappAyaM asthi, tesiM puNovi udao bhavissai ? jassa kAraNAo bhaviyappA mokkhassa joggo bhavittA puNo nivvANaM pAvihii / aohaM AyAramaNimaMjUsAe kattuNo puNo puNo dhannavAyaM demi-|| vi. saM. 1990 phAlguna ) ii zuklatrayodazI maGgale uvajjAya-jaiNa-muNI, AyArAmo (alavarasTeTa) ) (paMcanaIo) aise hI: madhyabhArata sailAnA-nivAsI zrImAn ratanalAlajI DosI zramaNopAsaka jaina likhate haiM ki zrImAn kI kI huI TIkAvAlA upAsakadazAMga sevaka ke dRSTigata huvA, sevaka abhI usakA manana kara rahA hai, yaha grantha sarvAGgasundara evam ucca koTi kA upakAraka hai| zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 nirayAvalikAsUtrakA sammatipatra AgamavArAdhi - sarvatrantrasvatantra - jainAcArya pUjyazrI AtmArAmajI mahArAjakI taraphakA AyA huvA sammatipatra ludhiyAnA tA. 11 navambara 48 zrIyuta gulAbandajI pAnAcaMdajI ! sAdara jayajinendra || patra ApakA milA, nirayAvalikA viSaya pUjyazrIkA svAsthya ThIka na honese unake ziSya paM. zrI hemacandrajI mahArAjane sammatipatra likha diyA hai, Apako bheja rahe haiM, kRpayA eka kopI nirayAvalikA kI aura bheja dIjiye, aura koI yogya sevA kArya likhate raheM / / bhavadIya. gUjaramala - balavaMtarAya jaina // sammati // ( lekhaka jainamuni paNDita zrI hemacaMdrajI mahArAja ) sundarabodhinITIkayA samalaGkRtaM hindI - gurjara bhASAnuvAdasahitaM ca zrInirayAvalikAsUtraM meghAvinAmalpamedhasAM copakArakaM bhaviSyatIti sudRDhaM me'bhimatam, saMskRtaTIkeyaM saralA subodhA sulalitA cAta eva anvarthanAmnI cApyasti / suvizadatvAt sugamatvAt pratyekadurbodhapadavyAkhyAyutatvAcca TIkaiSA saMkRta sAdhAraNajJAnavatAmapyupayoginI bhAvinItyabhipremi / hindI - gurjara bhASAnuvAdAvapi etadbhASAvijJAnAM mahIse lAbhAya bhavetAmiti samyak saMbhAvayAmi / jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjyazrI - ghAsIlAlajI mahArAjAnAM parizramo'yaM prazaMsanIyo, dhanyavAdArhAzca te munisattamAH / evameva zrIsamIramalajI - zrI kanhailAlajI - munivareNyayorniyojanakAryamapi zlAdhyaM, tAvapi ca munivarau dhanyavAdAha staH / sundaraprastAvanAviSayAnukramAdinA samalaGkRte sUtraratne'smin yadi zabdakoSo'pi dattaH syAttarhi varataraM syAt / yato'syAvazyakatAM sarve'pyanveSakavidvAMso'nubhavanti / zrI AcArAMga sUtra H 1 pAThakAH sUtrasyAdhyayanAdhyApanena lekhakaniyojaka mahodayAnAM parizramaM saphalayiSyantItyAzAsmahe / iti /
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI upAsakadazAGga sUtra paratve jainasamAjanA agragaNya jainadharmabhUSaNa mahAn vidvAn saMtoe temaja vidvAn zrAvakoe sammatio samI cha, temanA nAmo nIce pramANe che(1) ludhiyAnA-saMvat 1989, Azvina pUrNimAkA patra, zrutajJAna ke bhaMDAra AgamaratnAkara jainadharmadivAkara zrI 1008 zrI upAdhyAya zrI AtmArAmajI mahArAja, tathA nyAyavyAkaraNa vettA zrI 1007 tacchiSya zrI muni hemacandrajI mahArAja. (2) lAhaura-vi0 saM0 1989 Azvina vadi 13 kA patra, paNDita zrI 1008 zrI bhAgacandajI mahArAja tathA tacchiSya paNDitaratna zrI 1007 zrI trilokacaMdajI mahArAja. (3) khIcana-se tA. 9-11-36 kA patra, kriyApAtra sthavira zrI 1008 zrI bhArataratna zrI samarathamalajI mahArAja. (4) vAlAcora-tA. 14-11-36 kA patra, paramaprasiddha bhArataratna zrI 1008 zrI zatAvadhAnI zrI ratnacaMdajI mahArAja. (5) bambaI-tA. 16-11-36 kA patra, prasiddha kavIndra zrI 1008 zrI kavi nAnacaMdrajI mahArAja. (6) AgarA-tA. 18-12-36, jagat-vallabha zrI 1008 jainadivAkara zrI cauthamalajI mahArAja, guNavanta gaNIjI zrI 1007 zrI sAhityapremI zrI pyAracandajI mahArAja. (7) haidrAbAda-(dakSiNa) tA. 25-11-36 kA patra, sthavirapadabhUSita bhAgyavAna puruSa zrI tArAcaMdajI mahArAja, tathA prasidvavaktA zrI 1007 zrI sobhAgamalajI mahArAja. (8) jayapura-tA. 27-11-36 kA patra, saMpradAya ke gauravavardhaka zAMta svabhAvI zrI 1008 zrI khUbacandajI mahArAja. (9) ambAlA-tA. 29-11-36 kA patra, paramapratApI paMjAbakezarI zrI 1008 zrI pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) selAnA-tA. 29-11-36 kA patra, zAstroMke jJAtA zrImAn ratanalAlajI DosI. (11) khIcana-tA. 9-11-36 kA patra, paMDitaratna nyAyatIrtha suzrAvaka zrIyut mAdhavalAlajI. sAdara jaya jinendra ApakA bhejA huvA upAsakadazAMga sUtra tathA patra milA yahAM virAjita pravartaka vayovRddha zrI 1008 zrI tArAcaMdajI mahArAja paNDita zrI kizanalAlajI mahArAja Adi ThANA 14 sukha zAMti meM virAjamAna haiM Apake vahAM virAjita jainazAstrAcArya pUjyapAda zrI 1008 zrI ghAsIlAlajI mahArAja Adi ThANA nava se hamArI vandanA arja kara sukha zAMti pUche, Apane upAsakadazAMga sUtra ke viSaya meM yahAM virAjita munivaroM kI sammati maMgAI, usake viSaya meM vaktA zrI sobhAgamalajI mahArAjane pharamAyA hai ki vartamAnameM sthAnakavAsI samAjameM anekAneka vidvAn muni mahArAja maujUda hai magara jainazAstra kI vRtti racanekA sAhasa jaisA ghAsIlAlajI mahArAjane kiyA hai vaisA anyane kiyA ho aisA najara nahIM aataa| dUsarA yaha zAstra atyanta upayogI to yoM hai hI, saMskRta prAkRta hiMdI aura gujarAtI bhASA hone se cAroM bhASA vAle eka hI pustaka se lAbha uThA sakate haiM / jainasamAja meM aise vidvAnoM kA gaurava baDhe, yahI zubha kAmanA hai / AzA hai ki sthAnakavAsI saMgha vidvAnoM kI kadara karanA siikhegaa| yogya likheM zeSa zubha bhavadIya jamanAlAla rAmalAla kImatI AgarA se zrI jainadivAkara prasiddha vaktA jagavallabha muni zrI cothamalajI mahArAja va paMDitaratna suvyAkhyAnI gaNIjI zrI pyAracanda jI mahArAja ne isa pustaka ko atIva pasanda kI hai| zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAna nyAyatIrtha paNDita E mAdhavalAlajI khIcanase likhate haiM ki una paMDitaratna mahAbhAgyavaMta puruSoM ke sAmane unakI agAdha - tattvagaveSaNA ke viSaya meM maiM nagaNya kyA sammati de sakatA hUM / parantu--- mere do mitroM ne jinhoMne isako kucha paDhA hai bahuta sarAhanA kI hai, vAstava meM aise uttama va sabake samajhane yogya granthoM kI bahuta AvazyakatA hai, aura isa samAja kA to aise grantha hI gaurava baDhA sakate haiN| ye donoM grantha vAstava meM anupama haiM / aise grantharatnoM ke suprakAzase yaha samAja amAvAsyA ke ghora andhakAra meM dIpAvalI kA anubhava karatI huI, mahAvIra ke amUlya vacanoM kA pAna karatI huI apanI unnati meM agrasara hotI rahegI / tA. 29-11-36 ambAlA ( paMjAba ) patra ApakA milaa| zrI zrI 1008 paMjAbakesarI pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja kI sevA meM par3ha kara sunA diyA / ApakI bhejI huI upAsadazAGgasUtra tathA gRhidharmakalpatarukI eka 2 prati bhI prApta huI / donoM pustakeM ati upayogI tathA atyadhika parizrama se likhI huI haiM / aise grantharatnoM ke prakAzita karavAnekI bar3I AvazyakatA hai| ina pustakoM se jaina tathA ajaina sabakA upakAra ho sakatA hai / ApakA yaha puruSArtha sarAhanIya hai / zrI AcArAMga sUtra H 1 ApakA zazibhUSaNa zAstrI adhyApaka jaina hAIskUla ambAlA zahara
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAntasvabhAvI vairAgyamUrti tatvavAridhi, dhairyavAna zrI jainAcArya pUjyavara zrI zrI 1008 zrI khUbacaMdajI mahArAja sAhebane sUtra zrI upAsakadazAGgajI ko dekhA / Apane pharamAyA ki paNDita muni zrI ghAsIlAlajI mahArAja ne upAsakadazAGga sUtrakI TIkA likhanemeM bar3A hI parizrama kiyA hai / isa samaya isa prakAra pratyeka sUtroMkI saMzodhanapUrvaka sarala TIkA aura zuddha hindI anuvAda honese bhagavAna nigranthoM ke pravacanoM ke apUrva rasakA lAbha mila sakatA hai| bAlAcora se bhArataratna zatAvadhAnI paNDita muni zrI 1008 zrI ratanacandajI mahArAja pharamAte haiM ki uttarottara jotAM mUlasUtranI saMskRta TIkAo racavAmAM TIkAkAre stutya prayAsa koM che, je sthAnakavAsI samAja mATe magarUrI levA jevu che, vaLI karAMcInA zrI saMdhe sArA kAgaLamAM ane sArA TAIpamA pustaka chapAvI pragaTa karyu cha je eka prakAranI sAhitya sevA bajAvI che. bambaI zaharameM virAjamAna kavi muni zrI nAnacandajI mahArAjane pharamAyA hai ki pustaka sundara hai prayAsa acchA hai| khIcana se sthavira kriyApAtra muni zrI ratanacandajI mahArAja aura paMDitaratna muni zrI samarthamalajI pharamAte haiM ki-vidvAn mahAtmA puruSoM kA prayatna sarAhanIya hai, jainAgama zrImad upAsakadazAGgasUtra kI TIkA, evaM usakI sarala subodhinI zuddha hindI bhASA baDI hI suMdaratA se likhI hai| zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vItarAgAya nmH| zrI zrI zrI 1008 jainadharmadivAkara jainAgamaratnAkara zrImajjainAcArya zrI pUjya ghAsIlAlajI mahArAja caraNavandana svIkAra ho / aparazca samAcAra yaha hai ki Apake bheje hue 9 zAstra mAsTara zobhAlAlajI ke dvArA prApta hue, etadartha dhanyavAda ! ApazrIjIne to aisA kArya kiyA hai jo ki hajAroM varSoM se kisI bhI sthAnakavAsI jainAcAryane nahIM kiyaa| Apane sthAnakavAsIjainasamAja ke Upara jo upakAra kiyA hai vaha kadApi bhulAyA nahIM jA sakatA aura nahIM bhulAyA jA skegaa| hama tInoM muni bhagavAna mahAvIra se athavA zAsanadeva se prArthanA karate haiM ki ApakI isa vajramayo lekhanIko uttarottara zaktipradAna kareM tA ki Apa jainasamAja se Upara aura bhI upakAra karate raheM, aura Apa ciraJjIvI hoN| hama haiM Apake muni tIna muni satyendradeva, muni lakhapatarAya, muni padmasena, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 itavArI bAjAra nAgapura tA. 19 - 12-56 prakhara vidvAn jainAcArya munirAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjadvArA jo AgamodvArA huA aura ho rahA hai sacamuca mahArAja zrI kA yaha stutya kArya hai / hamane pracArakajI ke dvArA nau sUtroMkA seTa dekhA aura kai mArmika sthaloMko paDhA, paDha kara vidvAna munirAjazrI kI zuddha zraddhA tathA lekhanIke prati hArdika prasannatA phUTa paDI / zrI AcArAMga sUtra H 1 vAstavameM munirAja zrI jaina samAja para hI nahIM itara samAja para bhI gaharA upakAra kara rahe haiN| jJAna kisI eka samAja kA nahIM hotA vaha sabhI samAja kI anamola nidhi hai jise kaThina parizrama se taiyAra kara janatA ke sammukha rakhA jA rahA hai, jisakA eka eka seTa hara zahara gAMva aura ghara ghara meM honA Avazyaka hai / sAhityaratna mohanamuni sohanamuni jaina
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dazavaikAlika sUtranuM sammatipatra zramaNa saMghanA mahAna AcArya Agama vAridhi sarvatantrasvataMtra jainAcArya pUjyazrI AtmArAmajI mahArAje ApelA sammatipatrane gujarAtI anuvAda. meM tathA paMDita muni hemacaMdrajIe paMDita mulacaMda vyAsa (nAmora mAravAhavA ) dvArA maLelI paMDita ratna zrI ghAsIlAlajI muni viracita saMskRta ane hindI bhASA sahita zrI dazavaikAlika sUtranI AcAramaNimaMjUSA TIkAnuM avalokana karyuM. A TIkA suMdara banI che. temAM pratyeka zabdano artha sArI rIte vizeSabhAva laIne samajAvavAmAM Avela che. tethI te vidvAne ane sAdhAraNa buddhivALAo mATe upakAra karavAvALI che. TIkAkAre muninA AcAra viSayane ullekha sAre karela che. je AdhunikamatAvalaMbI ahiMsAnA svarUpane nathI jANatA, dayAmAM pApa samaje che temane mATe "ahiMsA zuM vastu che tenuM sArI rIte pratipAdana karela che. vRttikAre sUtranA pratyeka viSayane sArI rIte samajAvela che. A vRttinA avalokanathI vRttikAranI atizaya yogyatA siddha thAya che. A vRttimAM eka bIjI vizeSatA e che ke mUlasUtranI saMskRta chAyA hovAthI sUtra, sUtranAM pada ane padaccheda subodhadAyaka banela che. pratyeka jIjJAsue A TIkAnuM avalokana avazya karavuM joIe. vadhAre zuM kahevuM? amArI samAjamAM AvA prakAranA vidvAna muniratnanuM hovuM e samAjanuM ahebhAgya che. AvA vidvAna muniratnanA kAraNe suptaprAya-sutele samAja ane luptaprAya eTale lepa pAmeluM sAhitya e bannene pharIthI udaya thaze. ame vRttikArane vAraMvAra dhanyavAda ApIe chIe. vikrama saMvata 190 phAguna zukala | terasa maMgaLavAra (alavara sTeTa) Iti upAdhyAyajainamuni AtmArAma (paMjAbI) zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zamaNuM saMghanA pracAramaMtrI paMjAbakezarI mahArAja zrI premacaMdajI mahArAja jeozrI rAjakoTamAM padhArela hatAM tyAre tenA taraphathI zAstrone mATe maLele abhiprAya. zAstroddhArasamiti taraphathI pUjyapAda zAstravAridhi paMDitarAja svAmIzrI ghAsIlAlajI mahArAja dvArA zAstroddhAranuM je kArya thaI rahyuM che te kArya jenasamAja temAM khAsa karIne sthAnakavAsI jaina samAjane mATe mULabhUta maulika saMskRtinI jaDane majabuta karavAvALuM che. eTalA khAtara A kArya ati prazaMsanIya che mATe dareka vyaktie temAM yathAzakita bhoga devAnI khAsa AvazyakatA che ane tethI e bhagIratha kArya jaldIthI jaldI saMpUrNapaNe pAra pADI zakAya ane janatA zrutajJAnane lAbha meLavI zake. darIyApura saMpradAyanA pUjya AcArya zrI IzvaralAlajI mahArAja sAhebanA sUtra saMbaMdhe vicAre namAmi vIra girisAradhIre pUjyapAda jJAnipravara zrI ghAsIlAla mahArAja tathA paMDitazrI kanaiyAlAlajI mahArAja Adi thANA chanI sevAmAM- amadAvAda zAhapura upAzrayathI muni dayAnaMdajInA 108 praNipAta. Apa sarve thANAe sukha samAdhimAM haze niraMtara dharmadhyAna dhamarAdhanAmAM lIna haze. sUtra prakAzana kArya tvarita thAya evI bhAvanA che dazavaikAlika tathA AcArAMga eka eka bhAga ahIM che, TIkA khuba suMdara, saraLa ane artha sAthe prakAzana thAya te zrAvakagaNa tene vizeSa lAbha laI zake, ane pUjya AcArya gurUdevane AMkhe metIyo utarAvyo che ane sAruM che eja. Aso suda 10, maMgaLavAra, tA. 25-10-55 punaH punaH zAtA Icachate, dayAmuninA praNipAta, zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ dariyApura saMpradAyanA paMDitaratna bhAIcaMdajI mahArAjane abhiprAya zrI rANapura tA. 19-12-1955 pUjyapAda jJAnapravara paMDitaratna pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja Adi munivaronI sevAmAM, Apa sarva sukhasamAdhImAM haze. sUtraprakAzananuM kAma suMdara thaI rahyuM che te jANuM atyaMta AnaMda. ApanA prakAzita thayelAM keTalAMka sUtro meM joyAM. suMdara ane sarala siddhAMtanA nyAyane puSTi karatI TIkA paMDitaratnane supriya thaI paDe tevI che. sUtraprakAzananuM kAma tvarita pUrNa thAya ane bhavi AtmAone AtmakalyANa karavAmAM sAdhanabhUta thAya eja abhyarthanA. lI. paMDitaratna bALabrahmacArI pU. zrI bhAIcaMda mahArAjanI AjJAnusAra zani munInA pAyavaMdana svIkAraze. tA. 11-5-56 viramagAma gacchAdhipati pUjya mahArAja zrI jJAnacaMdrajI mahArAjanA saMpradAyanA AtmAthI, kriyApAtra, paMDitaratna, munizrI samarathamalajI mahArAjane abhiprAya. khIcanathI Avela tA. 12-2-56nA patrathI uddhata. pUjya AcArya ghAsIlAlajI mahArAjanA hastaka je sUtronuM lakhANuM suMdara ane saraLa bhASAmAM thAya che te sAhitya, paMDita munizrI samarathamalajI mahArAja samaya e che maLavAne kAraNe saMpUrNa joI zakyA nathI. chatAM jeTaluM sAhitya joyuM che, te bahu ja sAruM ane manana sAthe lakhAyeluM che, te lakhANa zAstra-AjJAne anurUpa lAge che. A sAhitya dareka zraddhALuM jene vAMcavA yogya che. AmAM sthAnakavAsI samAjanI zraddhA, prarUpaNa ane pharasANanI daDhatA zAstranukULa che. AcAryazrI apUrva parizrama laI samAja upara mahAna upakAra kare che. lI. kizanalAla pakavIrAja mAlu mu. khIcana. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra3 lIbaDI saMpradAyanA munizrI choTAlAlajI mahArAjano abhiprAya zrI vItarAgadeve jJAnapracArane tIrthaMkara-nAma-gotra bAMdhavAnuM nimitta kahela che. jJAnapracAra karanAra, karavAmAM sahAya karanAra, ane tene anumodana ApanAra, jJAnAvaraNIya kamane kSaya karI kevaLa jJAnane prApta karI paramapadanA adhikArI bane che. zAstrajJa, parama zAnta ane apramAdI pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja pite avizrAntapaNe jJAnanI upAsanA ane tenI prabhAvanA aneka vikaTa prasaMgamAM paNa karI rahyA che. te mATe teozrI anekazaH dhanyavAdanA adhikArI che. vaMdanIya che. temanI jJAnaprabhAvanAnI dhagaza ghaNA pramAdiene anukaraNIya che. jema pUjyazrI ghAsalAlajI mahArAja pite jJAna pracAra mATe avizrAnta prayatna kare che. temaja zAstroddhArasamitinA kAryavAhake paNa emAM sahAya karIne je pavitra sevA karI rahela che. te paNa kharekhara dhanyavAdanA pUrNa adhikArI che. e samitinA kAryakarene mArI eka sucanA che ke - zAstroddhAra pravara paMDita apramAdI saMta ghAsIlAlajI mahArAja je zAstrodvArakanuM kAma karI rahela che. temAM sahAya karavA mATe-paMDite vigerenA mATe je kharcA thaI rahela che tene pahoMcI vaLavA mATe sAruM sarakhuM phaMDa joIe. enA mATe mArI e sucanA che ke-zAstroddhArasamitinA mukhya kAryavAhakeje banI zake te pramukha pite ane bIjA be traNa jaNa gujarAta, saurASTra, ane kacchamAM pravAsa karI membare banAve ane Arthika sahAya meLave. che ke atyAranI paristhiti viSama che. vyApArIo, dhaMdhAdArIone pitAnA vyavahAra sAcavavA paNa muzkela banyA che. chatAM je saMbhAvita gRhastha pravAse nIkaLe te jarUrI kArya saphaLa kare evI mane zraddhA che. Arthika anukULatA thavAthI zAstroddhAranuM kAma paNa vadhu saralatAthI thaI zake. pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja jyAM sudhI A tarapha vicAre che tyAM sudhImAM emanI jJAnazakitane jeTale lAbha levAya teTale laI le, kadAca saurASTramAM vadhu vakhata rahevAthI temane have bahAra viharavAnI IcchA thatI hoya te zAntibhAI zeTha jevAe vinaMti karI amadAvAda padharAvavA, ane tyAM anukULatA mujaba be-traNa varSanI sthiratA karAvIne temanI pAse zAstroddhAranuM kAma pUrNa karAvI levuM joIe. thaDA vakhatamAM jAmajodhapuramAM zAstroddhArakamITI maLavAnI che, te vakhate uparanI sUcanA vicArAya te ThIka. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 karI zAstroddhAraka pUjyazrI zvAsIlAlajI mahArAjane emanI A sevA ane parama kalyANakAraka pravRttine mATe vAravAra abhinaMdana che. zAsananAyaka deva temanA zarIrAdine sazakata ane dIrghAyu rAkhe jethI samAja dharmanI vadhu ne vadhu sevA karI zake astu. cAturmAsa sthaLa lIkhaDI sa. 2010 zrAvaNa va4 13 gurU } * zrI vardhamAna sapradAyanA pUjyazrI punamacaMdrajI mahArAjanA abhiprAya amadAvAda tA. 22-4-56 ravIvAra mahAvIra jyaMti zAstravizAda pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjazrIe jaina AgamA upara je saMskRta TIkA vagere racela che te mATe teozrI dhanyavAdane pAtra che. temaNe AgamA uparanI svataMtra TIkA racIne sthAnakavAsI jaina samAjanuM gorava vadhAryu che, AgamA uparanI temanI saMskRtaTIkA bhASA ane bhAvanI STie dhaNI ja suMdara che. saMskRtaracanA mA. temaja alaMkAra vagere guNlRAthI yukta che. vidvAnAe temaja jaina samAjanA AcAryAM, upAdhyAya vagere e zAsro upara racelI A saMskRtaracanAnI kadara karavI joie. ane dareka prakAranA sahakAra ApavA joIe. lI. sadAnadI jainamuni choTAlAlajI A mahAna kAryamAM paMDitaratna pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja je prayatna karI rahyA che te alaukika che. temanu' Agama uparanI sa MskRta TIkA vagere racavAnuM bhagIrathakArya zIghra saphaLa thAya eja zubhecchA sAthe. } suni punamacaMdrajI zrI AcArAMga sUtra H 1 * khabhAta sapradAyanA mahAsatI zAradAbAI svAmInA abhiprAya lakhatara tA. 25-4-56 zrImAna zeTha zAMtIlAlabhAI magaLadAsabhAI. pramukha sAheba akhila bhArata ve. sthA. jaina zAstroddhAra samiti su. amadAvAda ame atre devagurUnI kRpAe sukharUpa chIe, vi. mA. ApanI samitidvArA pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAja sAhekha je sUtreAnu kArya kare che te paikInAM sUtrAmAMthI upAsakadazAMgasUtra, AcArAMgasUtra, anuttarApapatikasutra
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 dazavaikAlikasUtra vigere sUtro joyAM te sUtre sa'skRta hindI ane gujarAtI bhASAomAM hAvAne kAraNe vidvAna ane sAmAnya janAne ghaNuM ja lAbhadAyaka che. te vAMcana ghaNuM ja suMdara ane maneArajana che. A kAryamAM pUjya AcAzrI je agAdha purUSAtha kArya kare che te mATe vAravAra dhanyavAdane pAtra che. A sUtreAthI samAjane ghaNA lAbha thavA saMbhava che. haMsa samAna buddhivALA AtmAe svaparanA bhedathI nikhAlasa bhAvanAe avaleAka karaze te A sAhitya sthAnakavAsI samAja mATe apUrva ane gaurava levA jevuM che. dareka bhavya AtmAne sUcana karU chu ke A sUtrApAtapAtAnA gharamAM vasAvavAnI suMdara takane cUkaseA nahi. kAraNa AvA zuddha pavitra ane svaparaMparAne puSTirUpa sUtreA maLavAM bahu muzkela che. A kAryamAM ApazrI tathA samitinA anya kAryakaro je zrama laI rahyA che temAM mahAna nirjarAnu kAraNa jovAmAM Ave che te badala dhanyavAda. e ja. * baravALA sapradAyanA viduSI mahAsatIjI mAMthIbAI svAmInA abhiprAya zrImAna zeTha zAntIlAla magaLadAsabhAI pramukha a. bhA. ve. sthA. jainazAstroddhAra samiti mu. rAjakATa lI. zAradAbAI svAmI khabhAta sa`pradAya. zrI AcArAMga sUtra H 1 dhaMdhukA tA. 27-1-56 atre bIrAjatA 30 30nA bhaDAra mahAsatIjI viduSI meAMdhImAi svAmI tathA hIrAbAI svAmI AdiThANAM banne sukhazAtamAM khIrAje che. Apane sUcana che ke apramatta avasthAmAM rahI nivRtti bhAvane meLavI dhamadhyAna karaze eja AzA che. vizeSamAM amane pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjanA racelAM sUtreA bhAI pApaTa dhanajIbhAi taraphathI bheTa tarIke maLelAM te sUtra tamAma AghopAta vAMcyAM manana karyAM ane vicAryuM che te sUtro sthAnakavAsI samAjane ane vItarAgamAne khuba ja unnata banAvanAra che. temAM ApaNI zraddhA eTalI nyAyarUpathI bharelI che te ApaNA samAja mATe gaurava levA jevuM che. hu'sa samAna
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAo jJAnajharaNAothI AtmarUpavADIne vikasita karaze, dhanya che Apane ane samitinA kAryakarone je samAja utthAna mATe keInI paNa paravA karyA vagara jJAnanuM dAna bhavya AtmAone ApavA nimittarUpa thaI rahyA che. AvA samartha vidvAna pAsethI saMpUrNa kArya purUM karAvaze tevI AzA che. eja li. baravALA saMpradAyanA viduSI mahAsatIjI moMghIbAI svAmI nA pharamAnathI lI. beDIdAsa gaNezabhAI dhaMdhukA sthAnakavAsI jaina saMghanA pramukha aghatana paddhatine apanAvanAra vaDodarA kalejanA eka vidvAna prophesarane abhiprAya sthAnakavAsI saMpradAyanA munizrI ghAsIlAlajI mahArAja jainazAstronA saMskRta TIkAbaddha, gujarAtImAM ane hindImAM bhASAMtara karavAnA ghaNA vikaTa kAryamAM vyApta thayelA che. zAstro pikI je zAstro prasiddha thayAM che te huM joI zako chuM, munizrI pite saMskRta, ardhamAgadhI hiMdI bhASAonA niSNAta che. e emane Treka paricaya karatAM sahaja jaNAI Ave che. zAstronuM saMpAdana karavAmAM temane potAnA ziSya vargane ane vizeSamAM traNa paMDitene sahakAra maLe che. te joI mane AnaMda thaye sthAnakavAsI saMpradAyanA agresaroe paMDitene sahakAra meLavI ApI,munizrInA kAryane saraLa ane ziSTa banAvyuM che. sthAnakavAsI samAjamAM vidvattA; ghaNI ochI che, te digaMbara mUrtipUjaka zvetAMbara vagere jainadarzananA pratinidhionA ghaNA samayathI paricayamAM AvatAM huM virodhanA bhaya vagara kahI zakuM. pU. mahArAjane A prayAsa sthAnakavAsI saMpradAyamAM prathama che evI mArI mAnyatA che. saMskRta spaSTIkaraNe sArAM ApavAmAM AvyAM che, bhASA zuddha che ema cokkasa kahI zakuM chuM. gujarAtI bhASAMtare paNa zuddha ane saraLa thayelAM che. mane vizvAsa che ke mahArAjazrInA A stutya prayAsane jainasamAja uttejana Apaze ane zAstronA bhASAMtarane vAcanAlayamAM ane kuTuMbamAM vasAvI zakAya te pramANe vyavasthA karaze. pratApagaMja, vaDodarA kAmadAra kezavalAla hiMmanarAma tA. 27-2-1956 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaInI be kalejenA prophesarene abhiprAya muMbaI tA. 31-3-56 zrImAna zeTha zAntilAla maMgaLadAsa pramukha zrI akhila bhArata che. sthA. jainazAstroddhArasamiti, rAjakoTa. pUjyAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAje taiyAra karelAM AcArAMga, dazavaikAlika, Avazyaka, upAsakadazAMga vagere sUtre ame joyAM. A sUtra upara saMskRtamAM TIkA ApavAmAM AvI che, ane sAthe hiMdI ane gujarAtI bhASAMtare paNa ApavAmAM AvyAM che. saMskRtaTIkA ane gujarAtI tathA hiMdI bhASAMtare jotAM AcAryazrInA A traNe bhASA paranA eka sarakhA asAdhAraNa prabhutvanI sacoTa ane surekha chApa paDe che. A sUtra graMthomAM pAne pAne pragaTa thatI AcAryazrInI apratima vidvattA mugdha karI de tevI che. gujarAtI tathA hiMdImAM thayelAM bhASAMtaramAM bhASAnI zuddhi ane saraLatA noMdhapAtra che. ethI vidvajana ane sAdhAraNa mANasa ubhayane saMtoSa Ape evI emanI lekhananI pratIti thAya che. 32 sUtramAMthI haju 13 sUtre pragaTa thayAM che. bIjAM 7 sUtre lakhAIne taiyAya thaI gayAM che. A badhAM ja sUtro jyAre emane hAthe taiyAra thaIne pragaTa thaze tyAre jainasUtra-sAhityamAM amUlya saMpattirUpa gaNAze emAM saMzaya nathI. AcAryazrInA A mahAna kAryane jainasamAjane vizeSataH sthAnakavAsI samAjane saMpUrNa sahakAra sAMpaDI raheze evI ame AzA rAkhIe chIe. pro. ramaNalAla cImanalAla zAha seMTa jheviyarsa keleja, muMbAI. pro. tArA ramaNalAla zAha sephIyA, kaleja, muMbAI rAjakeTa dharmendrasiMhajI kelejanA prophesara sAhebane abhiprAya jamahAla jAganAtha pleTa rAjakoTa, tA. 18-4-56 pUjyAcArya paM. munizrI ghAsIlAlajI mahArAja Aje jainasamAja mATe eka evA kAryamAM vyApta thayelA che ke je samAja mATe bahu upayogI thaI paDaze. munizrIe taiyAra karelAM AcArAMga, dazavaikAlika, zrI vipAkakRta vi. meM joyAM. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ A sUtro jotAM pahelI ja najare mahArAjazrIne saMskRta, ardhamAgadhI, hindI tathA gujarAtI bhASAo uparane asAdhAraNa kAbu jaNAI Ave che. eka paNa bhASA mahArAjazrIthI ajANa nathI. ApaNe joIe chIe ke e sUtro ucca ane prathama keTInA che. tenI vastu gaMbhIra, vyApaka ane jIvanane talasparzI che, eTalA gahana ane sarvagrAhI sUtronuM bhASAMtara pU0 ghAsIlAlajI mahArAja jevA ucca keTInA munirAjane hAthe thAya che te ApaNAM ahobhAgya che. yaMtravAda ane bhautikavAdanA A jamAnAmAM jyAre dharmabhAvanAM osaratI jAya che eve vakhate AvA tattvajJAna AdhyAtmikatAthI bharelAM sUtronuM saraLa bhASAmAM bhASAMtara dareka jijJAsu, mumukSu ane sAdhakane mArgadarzaka thaI paDe tema che. jana ane jainetara, vidvAna ane sAdhAraNa mANasa sAdhu ane zrAvaka darekane samajaNa paDe tevI spaSTa, saraLa ane zuddha bhASAmAM sUtre lakhavAmAM AvyAM che. mahArAjazrIne jyAre joIe tyAre temanA A kAryamAM saMkaLAyelA joIe chIe. e uparathI munizrInA parizrama ane dhagazanI kalpanA karI zakAya tema che. temanuM jIvana sUtromAM vaNAI gayuM che. munizrInA A asAdhAraNa kAryamAM pitAnA ziSyone tathA paMDitene sahakAra maLyo che. ane AzA che ke je dareka mumukSu A pustakane pitAnA gharamAM vasAvaze ane pitAnA jIvanane sAcA sukhane mAge vALaze te mahArAjazrIe uThAvele zrama saMpUrNapaNe saphaLa thaze. pro. rasIkalAla kasturacaMda gAMdhI ema. e. ela. ela. bI dharmendrasiMhajI keleja rAjakoTa (saurASTra) muMbaI ane ghATakeparamAM maLelI sabhAe bhinAra kenpharensa tathA sAdhusamelanamAM mekalAvela TharAva hAla je vakhata zrI zvetAMbara sthAnakavAsI jaina saMgha mATe Agama sazedhana ane svataMtra TIkAvALA zAstroddhAranI ati AvazyakatA che ane je mahAnuMbhAvee A vAta dIrdha dRSTithI pahelI pitAnA magajamAM laI te pAra pADavA mahenata laI rahyA che tevA muni mahArAja paMDitaratna zrI ghAsIlAlajI mahArAja ke jeone sAdaDI adhivezanamAM sarvAnumate sAhityamaMtrI nImyA che, teozrInI dekharekha nIce a. bhA. . sthA. jaina zAstroddhAra samiti je eka moTI vagavALI kamiTI che tenI mAraphate kAma thaI rahyuM che. jene pradhAnAcAryazrI tathA pracAramaMtrIzrI zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 tathA aneka anubhavI mahAnubhAvAe potAnI pasa'dagInI maheAra chApa ApI che. ane chellAmAM chellA vaDAdarA yunivarsITInA prophesara kezavalAla kAmadAra ema. e. peAtAnuM savistara pramANapatra ApyuM che. te zAstroddhAra kamiTInA kAmane A sa Mmelana tathA kenpharansa hArdika abhinadana Ape che. ane temanA kAmane jyAM jyAM ane je je jarUra paDe-paDitAnI ane nANAMnI te te peAtAnI pAsenA kUMDamAMthI ane jAhera janatA pAsethI madada maLe tevI IcchA dharAve che. A zAstro ane TIkAone jyAre ATalI badhI prazaMsApUrvaka pasaMdagI maLI che, tyAre te kAmane madada karavAnI A kAnpharansa peAtAnI pharaja mAne che ane je kAi truTI hAya te 5. 2. zrI ghAsIlAlajI mahArAjanI sAMnidhyamAM jaI, batAvIne sudhAravA prayatna karavA. A kAmane Talle caDhAvavA jevuM kAI paNa kAma sattA uparanA adhikArIonA vANI ke vartanathI na thAya te jovA pramukha sAhebane bhalAmaNa kare che. (sthA. jaina patra tA. 4-5-56) svataMtravicAraka ane niDara lekhaka jaitasiddhAMta 'nA taMtrI zeTha nagInadAsa gIradharalAlanA abhiprAya ** 66 zrI sthAnakavAsI zAsrAddhAra samiti sthApIne pU. ghAsIlAlajI mahArAjane saurASTramAM melAvI temanI pAse batrIse sUtreA taiyAra karavAnI hilacAla cAlatI hatI tyAre te hilacAla karanAra zAstrajJa zeTha zrI dAmeAdaradAsabhAi sAthe mAre patravyavahAra cAlelA tyAre zeTha zrI dAmeAdaradAsabhAie temanA eka patramAM mane lakhelu ke-- 4 ApaNA sUtrAnA mULa pAThatapAsI zuddha karI saMskRta sAthe taiyAra karI zake tevA sthAnakavAsI saMpradAyamAM munizrI ghAsIlAlajI ma. sivAya mane ke|i vizeSa vidvAna muni jovAmAM AvatA nathI. lAMkhI tapAsane aMte me'munizrI ghAsIlAlajIne pasaMda karelA che. ' zrI AcArAMga sUtra H 1 zeTha zrI dAmeAdaradAsabhAI peAte vidvAna hatA. zAstrajJa hatA tema vicAraka paNa hatA. zrAvake temaja munie paNa temanI pAsethI zikSA vAMcanA letA, tema jJAnacarcA paNa karatA. evA vidvAna zeThazrInI pasaMdagI yathArtha ja hoya emAM
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ navAI nathI. ane pU. zrI vAsIlAlajInA banAvelAM sUtre jotAM sau keIne khAtrI thAya tema che ke dAmodaradAsabhAIe temaja sthAnakavAsI samAje jevI AzA zrI ghAsIlAlajI ma. pAsethI rAkhelI te barAbara phaLIbhUta thayela che. zrI vardhamAna zramaNa saMghanA AcArya zrI AtmArAmajI mahArAje zrI ghAsIlAlajI mahArAjanA sUtro mATe khAsa prazaMsA karI anumati Apela che te uparathI ja zrI ghAsIlAlajI ma. nA sUtronI upayogitAnI khAtrI thaze. A sUtro vidyArthIne. abhyAsane temaja sAmAnya vAMcakane sarvane eka sarakhI rIte upayogI thaI paDe che. vidyArthIne temaja abhyAsIne mULa tathA saMskRta TIkA vizeSa karIne upayogI thAya tema che. tyAre sAmAnya hiMdI vAMcakane hiMdI anuvAda ane gujarAtI vAMcakane gujarAtI anuvAdathI AkhuM sUtra saraLatAthI samajAya che. keTalAkane evo bhrama che ke sUtra vAMcavAnuM kAma ApaNuM nahi, sUtro ApaNane samajAya nahi. A bhrama taddana khoTo che. bIjA keI paNa zAstrIya pustaka karatAM A sUtra sAmAnya vAcakane paNa ghaNI saraLatAthI samajAI jAya che. sAmAnya mANasa paNa samajI zake teTalA mATe ja bhagavAna mahAvIre te vakhatanI lekabhASAmAM (ardhamAgadhI bhASAmAM) sUtre banAvelAM che. eTale sUtre vAMcavA temaja samajavAmAM ghaNAM saraLa che. mATe kaI paNa vAcakane ene bhrama hoya te te kADhI nAMkhave ane dharmanuM temaja dharmanA siddhAMtanuM sAcuM jJAna meLavavA mATe sUtre vAMcavAne cUkavuM nahi. eTaluM ja nahi paNa jarUrathI pahelAM sUtre ja vAMcavAM. sthAnakavAsIomAM A zrI sthAjaina zAstroddhAra samitie je kAma karyuM che. ane karI rahI che tevuM kaI paNa saMsthAe Aja sudhI karyuM nathI. sthA. jaina zAddhAra samitinA chellA riporTa pramANe bIjA cha sUtre lakhA cela paDyA che, be sUtra-anugadvAra ane ThANAMga sUtra-lakhAya che te paNa thoDA vakhatamAM taiyAra thaI jaze. te pachI bAkInA sUtro hAtha dharavAmAM Avaze. tayAra sUtro jaldI chapAI jAya ema IcchIe chIe ane sthA. baMdhuo samitine uttejana ane sahAyatA ApIne temanAM sUtro gharamAM vasAve ema IcchIe chIe. jena siddhAMta patra-me 155 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta-bhakita (pU. AcArya zrI ghAsIlAlajI masA.nI AjJA anusAra lakhanAra) da. sa. nA jaina muni zrI dayAnaMdajI mahArAja tA. 23-6-56 zAhapura, amadAvAda Aje lagabhaga 20 varSathI zraddheya paramapUjya jJAnadivAkara paM. munizrI ghAsIlAlajI ma. carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIranA anuttara, anupama nyAya yukta, pUrvApara avireAdhasvarUpa kalyANakAraka, carama zItaLa vANInA ghAtaka evA zrI jinAgama para prakAza pADe che, teozrI prAcIna, paurvAtya saMskRtAdi aneka bhASAnA prakhara paMDita che, ane jinavANIne prakAza saMskRta, gujarAtI ane hiMdImAM mULa zabdArtha, TIkA, vistRta vivaraNa, sAthe prakAzamAM lAve che. e jaina samAja mATe ati gaurava ane AnaMdane viSaya che. bha0 mahAvIra atyAre ApaNI pAse vidyamAna nathI. paraMtu temanI vANI rUpe akSaradeha gaNadhara mahArAjee zrutaparaMparAe sAcavI rAkhyo mRtaparaM. parAthI sacavAtuM jJAna jyAre vismRta thavAne samaya upasthita thavA lAge tyAre zrI devaddhigaNi kSamAzramaNe valabhIpura-vaLAmAM te Agamane pustaka rUpe ArUDha karyo. Aje A siddhAMte ApaNI pAse che. te ardhamAgadhI bhASAmAM che. atyAre A bhASA bhagavAnanI, devAnI tathA janagaNanI dharmabhASA che. tene ApaNA zrama ane zramaNIo tathA samukSu zrAvaka zrAvikAo mukhapATha kare che, paraMtu tene artha ane bhAva ghaNu thoDAo samaje che. jinAgama e ApaNAM zraddheya pavitra dharmasUtra che. e ApaNI AMkha che. tene abhyAsa kare e ApaNuM saunI-jaina mAtranI pharaja che. tene satya svarUpe samajAvavA mATe ApaNA saddabhAgye jJAnadivAkara zrI ghAsIlAla mahArAje sata saMkalpa karyo che ane te likhita sUtrane pragaTAvI zAddhAra samiti dvArA jJAna paraba vahetI karI che. AvA anupama kAryamAM sakaLa jainone sahakAra avazya have ghaTe ane tene vadhAremAM vadhAre pracAra thAya te mATe prayatna karavA ghaTe. bha0 mahAvIrane gaNadhara gautama pUche che ke he bhagavAna, sUtranI ArAdhanA karavAthI zuM phaLa prApta thAya? bhagavAna tene prati uttara Ape che ke zratanI ArAdhanAthI jIvenA ajJAnane nAza thAya che, ane teo saMsAranA kalezathI nivRtti meLave che, ane saMsAra kalezethI nivRtti ane ajJAnane nAza thatAM mekSanI phaLanI prApti thAya che. AvA jJAnakAryamAM mUrtipUjaka jaino, digaMbaro ane anya dharmio hajAre ane lAkho rUpIyA kharce che. hiMdu dharmamAM pavitra manAtA graMtha gItAnA seMkaDo nahi paNa hajAre TIkA graMthe duniyAnI lagabhaga sarva bhASAomAM pragaTa thayA che. IsAI dharmanA pracArake temanA pavitra dharmagrantha bAIbalanA pracArArthe tenuM jagatanI sarva zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 bhASAmAM bhASAMtara karI tene paDatara karatAM paNa ghaNI echI kiMmate vecI dharmasUtranA pracAra kare che. muslima leAkeA paNa temanA pavitra manAtA grantha kurAnanuM aneka bhASAomAM bhASAMtara karI samAjamAM pracAra kare che. ApaNe paisA paranA mAha utArI bhagavAnanA siddhAMtAnA pracAra karavA mATe tana, mana, dhana samarpaNa karavAM joie. ane sUtra prakAzananA kAryane vadhu ne vadhu vega maLe te mATe sakriya prayatnA karavA joIe. AvA pavitra kArya mAM sAMpradAyika matabhedo saue bhUlI javA joie ane zuddha AzayathI thatA zuddha kAne apanAvI levuM joIe. samitinA niyamAnusAra rU. 25] bharI samitinA sabhya banavuM joie. dhArmika aneka khAtAonA mukAbale sUtra prakAzananuM-jJAnapracAranuM A khAtuM sarvazreSTha gaNavu joie. A kAryane vega ApavAnI sAthe sAthe e Agame-bhagavAnanI e mahAvANInuM pAna karavA paNa ApaNe harahu meza tatpara rahevu joie, jethI parama zAMti ane jIvanasiddhi meLavI zakAya. ( sthA. jaina tA. 5-7-56 ) zrI. a. bhA. ve. sthA. jaina zAstrAddhAra samitinAM pramukha zrI vagere. rANapura parama pavitra saurASTranI puNya bhUmi para jyArathI zAMta-zAstravizArada apramAdi pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjanAM punIta pagalAM thayAM che tyArathI ghaNA lAMkhA kALathI lAgu paDela jJAnAvaraNIya karmAMnAM paDaLa utAravAnA zubha prayAsa thaI rahyo che. ane je pravacananI prabhAvanA teozrI karI rahyA che te anaMta upakAraka kAryAMmAM tame je apUrva sahAya ApI rahyA che te mATe tamA sane dhanya che ane e zubha pravRttinA zubha pariNAmeAnA janatA lAbha le che, mane te samajAya che ke sAdhujI chaThe guNasthAnake hAya che paNa pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja te mahudhA sAtame apramatta guNasthAnake ja rahe che. evA apramatta mAtra pAMca-sAta sAdhue jo sthAnakavAsI jainasamAjamAM hoya te samAjanuM zreya thatAM jarAe vAra na lAge samAjAkAzamAM sthA. jaina sa`pradAyanA divya prabhAkara jaLahaLI nIkaLe paNa vA dina........ zrI zAstrAddhArasamitine mArI eka namra sucanA che ke-pUjyazrInI vRddhAvasthA che, ane kAryapraNAlikA yuvAnane zaramAze tevI che. temane gAmegAma vihAra karavuM ane zAstrAddhAranuM kArya karavu temAM ghaNAM zArIrika mAnasika ane vyavahArika muzkelI veThavI paDe che, teA keAI caiAgya sthaLa ke jyAMnA zrAvake bhakti vALA hAya. vADAnAM rAganA viSathI alipta hoya. evA koi sthaLe zAstrAddhAranu kArya pUrNa thAya tyAM sudhI sthiratA karI zake enA mATe prabaMdha karavA joIe. khIjA koI evA sthaLanI anukuLatA na maLe te chevaTa amadAvAdamAM cAgya sthaLe rahevAnI sagavaDa karI apAya te vadhu sArUM. mhArI A sucanA para dhyAna ApavA pharI yAda ApuM chuM. pharIvAra pUjya AcAryazrIne ane temanA satkAryanA sahAyakane mArA abhinaMdana pAThavuM chuM te svIkAraze. lI. sadAna...dI jainamuni cheTAlAlajI zrI AcArAMga sUtra H 1
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina siddhAMtanA taMtrIzrIne abhiprAya sthAnakavAsIomAM pramANabhUta sUtra bahAra pADanArI A ekanI eka saMsthA che, ane enA A chellA ripiTa uparathI jaNAya che ke-teNe ghaNI sArI pragatI karI che te joI AnaMda thAya che. mULa pATha, TIkA, hiMdI tathA gujarAtI anuvAda sahita sUtro bahAra paDavAM e kAMI saheluM kAma nathI e eka mahAbhArata kAma che ane te kAma A zAstroddhAra samiti ghaNI saphaLatAthI pAra pADI rahI che te sthAnakavAsI samAja mATe ghaNuM gaurava viSaya che ane samiti dhanyavAdane pAtra che. samiti taraphathI navasUtra bahAra paDI cukyAM che, hAlamAM traNa sUtro chapAya che. nava sUtro lakhAI gayAM che ane jaMbudvIpaprajJapti tathA naMdIsUtra taiyAra thaI rahyAM che. hAlamAM maMtrI zrI sAkaracaMda bhAIcaMda samitinA kAmamAM ja temane Ape vakhata gALe che ane samitinA kAmakAjane ghaNe vega ApI rahyA che. temanA aMta mATe dhanyavAda. ane A mahAbhArata kAmanA mukhya kAryakartA te che vayovRddha paMDita munizrI ghAsIlAlajI mahArAja. mULa pAThanuM saMzodhana tathA saMskRta TIkA teozrI ja taiyAra kare che. munizrIne A upakAra AkhAya sthA. jaina samAja upara ghaNe mahAna che. e upakArane badale te vALI zakAya temaja nathI. paraMtu A samitinA membara banI tenA bahAra paDelAM sUtro gharamAM vasAvI tenuM adhyayana karavAmAM Ave te ja mahArAjazrInuM thoDuM traNa adA karyuM gaNAya. bhagavAne kahyuM che ke varSa jUnuM to cA paheluM jJAna pachI dayA, dayA dharma yathArtha samaje hoya te bhagavAnanI vANIrUpa ApaNA sUtro vAMcavAM ja joIe tenuM adhyayana karavuM joIe ane tene bhAvArtha samajavo joIe. eTalA mATe zAstroddhArasamitinA sarva sUtre dareka sthA. jaine pitAnA gharamAM vasAvavAM ja joIe sarva dharmajJAna ApaNA sUtramAMja samAyeluM che ane sUtra sahelAIthI vAMcIne samajI zakAya che, mATe dareka sthA. jaina A sUtre vAMce e khAsa jarUranuM che. jaina siddhAMta DIsembara-56 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUka zrI upAsakadazAMgasUtrane mATe abhiprAya mULa sUtra tathA pUjya munizrI ghAsIlAlajI mahArAje banAvela saMskRta chAyA tathA TIkA ane hiMdI tathA gujarAtI-anuvAda sahita. prakAzaka-a. bhA. 2. sthAnakavAsI jainazAstroddhArasamiti, gareDIA kuvA reDa, grIna leja pAse, rAjakoTa. (saurASTra) pRSTha 616 bIjI AvRtti bevaDuM (meTuM) kada. pAkuM puThuM, jekeTa sAthe sane 156 kiMmata rUA. 8-8-0 ApaNA mULa bAra aMga sUtromAMnuM upAsakadazAMga e sAtamuM aMga sUtra che. emAM bhagavAna mahAvIranA daza upAsake-zrAvakanAM jIvanacaritro ApelAM che, temAM paheluM cAritra AnaMda zrAvakanuM Ave che. AnaMda zrAvake jainadharma aMgIkAra karyo ane bAra vrata bhagavAna mahAvIra pAse aMgIkAra karI pratijJA (pratyAkhyAna) lIdhAM tenuM savistara varNana Ave che, tenI aMtargata aneka viSayo jevA ke, abhigama, kAlakasvarUpa, navatatva naraka, devaloka vagerenuM varNana paNa Ave che. AnaMda zrAvake bAra vrata lIdhA te bAra vratanI vigata aticAranI vigata vagere badhuM ApeluM che. te ja pramANe bIjA nava zrAvakonI paNa vigata Apela che. AnaMda zrAvakanI pratijJAmAM pitA zabda Ave che. mUrtipUjake mUrtipUjA siddha karavA mATe tene artha arihaMtanuM cetya (pratimA) e kare che. paNa te artha tadana khUTe che. ane te jagyAe AgaLa pAchaLanA saMbaMdha pramANe tene e khaTe artha baMdha besatuM ja nathI te munizrI ghAsIlAlajIe temanI TIkAmAM aneka rIte pramANe ApI sAbita karela che ane pitAne artha sAdhu thAya che. te batAvI Apela che. A pramANe A sUtramAMthI zrAvakanA zuddha dharmanI mAhitI maLe che te uparAMta te zrAvakenI Rddhi, raheThANa. nagarI vagerenA varNane uparathI te vakhatanI sAmAjika sthiti, rItarivAja rAjavyavasthA vagere bAbatenI mAhitI maLe che. eTale A sUtra dareka zrAvake avazya vAMcavuM joIe, eTaluM ja nahi paNa vAraMvAra adhyayana karavA mATe gharamAM vasAvavuM joIe. pustakanI zarUAtamAM vardhamAna zramaNasaMghanA AcArya zrI AtmArAmajI mahArAjanuM saMmatipatra tathA bIjA sAdhuo temaja zrAvakanA saMmatipatro Apela che, te sUtranI pramANabhUtatAnI khAtrI Ape che. "jenasiddhAMta" jAnyuArI-pa7 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ seMkaDa sarTIphIkeTa uparAMta hAlamAM maLela keTalAka tAjA abhiprAya zA stro dvAranA kAryane vega Apa taMtrI sthAnethI (jena ti) tA. 15-9-17 pUjya zrI ghA sIlAlajI mahArAja ThANa 4 hAlamAM amadAvAda mukAme sarasapuranA sthA. jaina upAzrayamAM birAjamAna che. teo zrI zAstroddhAranuM kArya khUba ja khaMta ane utsAhathI vRddhavaye paNa karI rahyA che. teozrI vRddha che chatAM paNa Akho divasa zAstranI TIkAo lakhI rahyA che. Aja sudhImAM temaNe lagabhaga 20 jeTalAM zAstronI TIkAo lakhI nAkhI che ane bAkInAM sUtranI TIkA jema bane tema jaladI pUrNa karavI tevA manoratha sevI rahela che. sthA. jaina samAjamAM zAstro upara saMskRta TIkA lakhavAne A prathama ja prayAsa che ane te prayAsa saMpUrNa bane evI ame zAsanadeva pratye prArthanA karIe chIe. Aja sudhI ghaNA munivaree zAstronuM kAma zarU karela che paNa keIe pUrNa karela nathI. pUjyazrI amulakhASIjI mahArAje batrIsa zAstro upara hiMdI anuvAda karela ane saMpUrNa banela, tyArabAda AcArya zrI AtmArAmajI mahArAjazrIe hiMdI TIkA keTalAka zAstro upara lakhela paNa ghaNAM zAstro bAkI rahI gayAM. pUjya hastimalajI mahArAje eka be zA uparanI TIkAonA anuvAda karela. pUjya zrI javAhiralAla mahArAjazrIe sUyagaDAMgasUtra TIkA sahita hindI anuvAda sAthe karela. zrI saubhAgyamalajI mahArAje AcArAMganI hiMdI TIkA lakhela. paNa saMpUrNa zA upara saMskRta TIkA hajI sudhI sthA. jaina sAdhuo taraphathI thayela nathI. jyAre pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjazrIe 20 zA upara saMskRta TIkA tene hiMdI gujarAtI anuvAda karAvela che AthI have AzA baMdhAya che ke teozrI batrIse batrIsa zAstro upara saMskRta TIkA lakhavAmAM saphaLa thaze ane zAstroddhAra samitie Aja sudhI 10 thI 12 zAstro chapAvI paNa dIdhAM che ane hajI paNa te zA vizeSa jaladI chapAya te mATe zAstro. dvAra samiti saMpUrNa prayatna karI rahela che te dhanyavAdane pAtra che. jaina zAstroddhAra samitinA rU. 251bharIne lAIpha membara thanArane tamAma zAstro zAstroddhAra samiti taraphathI bheTa maLe che. A rIte eka paMtha ane de kAja. banne rIte lAbha thAya tema che. rUA. 251 mAM 500 rUpiyAnI kiMmatamAM zAstro maLe e paNa mATe lAbha che ane pravacananI prabhAvanA karavAne dharma lAbha paNa maLe che. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra6 A sAle pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjanA suziSya paM. muinazrI kanaiyAlAlajI mahArAja malADa mukAme cAturmAsa birAje che ane teozrI zAstronA membare karavA mATe athAga prayatna karIne pravacananI sevA bajAvI rahyA che. ane atyAra sudhImAM muMbaI temaja parAonA lagabhaga 40 jeTalA gRhastha lAIpha membara banI gayA che ane muMbaImAM lagabhaga 300 jeTalA membara thAya te IcchavA yogya che. zrImaMta gRhastho hajAro rUpiyA pitAnA ghara kharcamAM temaja mAjazekhanA kAmamAM temaja vyavahArika kAmamAM vAparI rahyA che te AvA zAstrodvAra jevA pavitra kAryamAM rUpiyA vAparaze te dharmanI sevA karI gaNAze. ane badalAmAM uttama AgamasAhityanI eka lAyabrerI banI jaze. jenuM vAMcana karavAthI AtmAne zAMti maLaze ane zAstrAjJA pramANe vartavAthI jIvana saphaLa thaze. zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatAvadhAnI munizrI yaMtilAlajI mahArAjazrIne amadAvAdane patra "sthAnakavAsI jaina tA. 5-9-17 nA aMkamAM chapAela che je nIce mujaba che. sUtronA mULa pAThamAM pheraphAra hoI zake kharo ? tA. 0-8-17nA roja atre birAjatA zAstroddhAraka AcArya mahArAjazrI ghAsIlAlajI mahArAja pAse, mArA upara Avela eka patra laIne huM gaye hate, te samaye mAre pU. ma. sA. sAthe je vAtacIta thaIte samAjane jANa karavA sArU lakhuM chuM. "zAstronuM kAma eka gahana vastu che. apramAdI thaI temAM avirata prayatna karavA joIe. saMpUrNa zAstronuM jJAna temaja dareka prakAranI khAsa bhASAnuM jJAna hoya teja AgamoddhArakanuM kArya saphaLatAthI thAya che. A prakArane prayatna hAla amadAvAda khAte sarasapura jaina sthAnakamAM birAjatA pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja karI rahyA che. zAstralekhananuM A kArya thaI rahyuM che, temAM aneka vyaktione aneka prakAranI zaMkAo thAya che temAM zAstronA mULa pAThamAM pheraphAra thAya che? karavAmAM Ave che? e prazna paNa keTalAkane thAya che ane te prazna thAya te svAbhAvika che; kemake amuka munirAje taraphathI pragaTa thayela sUtranA mULa pAThamAM pheraphAra thayelA che. jethI A kAryamAM paNa samAjane zaMkA thAya. paNa kharI rIte jotAM, atyAre je zAstroddhAranuM kAma cAlI rahyuM che te viSe samAjane khAtri ApavAmAM Ave che ke, zAstroddhAra samiti taraphathI atyAra sudhImAM pragaTa thayelAM AgamenA mULa pAThamAM jarApaNa pheraphAra karavAmAM Avela nathI ane bhaviSyamAM je sUtre pragaTa thaze temAM pheraphAra thaze nahi tenI samAja neMdha lya. lI. zatAvadhAnI zrI yaMta muni-amadAvAda zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI akhila bhArata zvetAmbara sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samitine TuMka paricaya sthAnakavAsI samAjanI A ekanI eka saMsthA che ke jeNe atyAra sudhImAM tera sUtro chapAvI bahAra pADI dIdhAM che. sAta sUtra chapAya che ane bIjA keTalAka chApavA mATe taiyAra thaI cUkyA che. A pramANe A saMsthAe mahAna pragati sAdhI che tene TuMka paricaya A patrikAmAM Apela che te vAMcI jaI sarva sthA. jaina bhAIbahenoe A saMsthAne yathAzakti madada karI tenA kAryane haju vizeSa vegavAna banAvavAnI jarUra che. khAlI ghaDe vAge ghaNo ema sthA. kenpharansa jema khATAM baNagAM kuMkanArI saMsthAnI kimata nathI, tyAre nakkara kAma karanArI A zAstroddhAra samitine dareka prakAre uttejana ApavAnI dareka sthAnakavAsI jainanI anivArya pharaja che. ane A sarva sUtro taiyAra karanAra pUjya munizrI ghAsIlAlajI mahArAjane sthAnakavAsI samAja upara ghaNe mahAna upakAra che. vayevRddha havA chatAM teozrI je mahenata laI sUtra taiyAra karAve che tevuM kAma haju sudhI bIjA keIe karyuM nathI ane bIjuM kaMI karI zakaze ke nahi te paNa zaMkAbharyuM che. pUjya munizrInA A mahAna upakArano kiMcita badale samAje A zAstroddhAra samitine banI zakatI sahAya karIne vALavAne che. sthAnakavAsI samAja jJAnanI kadara karavAmAM pAchA haThe tema nathI evI ame AzA rAkhIe chIe. jenasiddhAMta patra" okaTombara 157 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dazavaikAlika tathA ugAsakadazAMga sUtro gujarAtI bhASAmAM anuvAda thayelAM pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita zrI uparokta be sUtre jaina dharma pALatA dareka gharamAM hevA ja joIe. te vAMcavAthI zrAvaka dharma ane zramaNa dharmanA AcAranuM jJAna prApta thaI zake che ane zrAvake pitAnI niravala ane eSaNiya sevA zramaNa pratye bajAvI zake che. vartamAnakALe zrAvakemAM te jJAna nahi hovAne lIdhe aMdhazraddhAe zramaNa varganI vaiyAvacca te karI rahela che. paraMtuM "kalpa zuM ane akalpa zuM" enuM jJAna nahi hovAne lIdhe pite sAvadha sevA apI pitAnA svArthane khAtara zramaNa vargane pitAne sahAyaka thavAmAM ghasaDI rahyA che, ane zramaNa varganI prAyaH kusevA karI rahyA che. temAMthI bacI lAbhanuM kAraNa thAya ane zamaNane yathAtathya sevA ApI temane paNa jJAnadarzana cAritranI ArAdhanA karavAmAM sahA yaka thaI pitAnA jJAnadazana cAritranI ArAdhanA karI sugati meLavI zake. zramaNanI yathAtathya sevA karavI te avazya gRhasthanI pharaja che. pUjya zrI ghAsIlAlajI ma. zAstroddhAranuM anuvAdana traNa bhASAmAM rUDI rIte karI rahyA che ane rUpIyA 251 bharI membara thanArate rUA. 400-500 nI lagabhaga kIMmatanA batrIse Aga phrI maLI zake che te te rU251 bharI membara thaI batrIse Agama dareka zrAvaka ghare meLavavA joIe. batrIse zAstronA lagabhaga 48 pustaka maLaze. te te lAbha pitAnI nirjarA mATe punyAnuM baMdhI punya mATe jarUra meLave. uparokta baMne sUtronI kIMmata samiti kaMIka ochI rAkhe te harakeI gAmamAM zrImaMta hoya te sUtro lAvI aradhI kIMmate, maphata athavA pUrI kIMmate lenAranI sthiti joI dareka gharamAM vasAvI zake. -eka gRhastha noMdha-uparanI sucanAne ame AvakArIe chIe. AvAM sUtro dareka gharamAM vasAvavA yogya temaja dareka zrAvake vAMcavA yogya che. taMtrI "ratnata" patra tA. 1-10-pa7 zrI AcArAMga sUtra : 1
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya AcAryazrI ghAsIlAlajI mahArAjanAM banAvelAM sUtro kAzamIra....thI...kanyAkumArI temaja karAMcI....thI.... kalakattA sudhI dareka sthaLe hoMzathI vaMcAya che. kAraNa ke AvI rIte zAstro taiyAra karavAnuM anekhuM kArya haju sudhI kaI karI zakyuM nathI zrI sthAnakavAsI jaina samAja u5rAMta zrI derAvAsI saMpradAyanA mahAna AcAryazrI rAmavijayasUrIjI tathA anya munivaroe temaja terApaMthI mahAsabhA kalakattAvALAe A sUtro apanAvyAM che. deza-paradezanA membare sUtro vAMcI jaina dharmanA pratajJAnane aNamelo lAbha laI rahyA che. hamaNAMja laMDananI InDiA phIsa lAyabrerIe A sUtro maMgAvyAM che. Apa rUpIA 251-0-0 ekalI membara tarIke nAma noMdhAvI hapta hatuM lagabhaga rUpIA pAMca sudhInI kiMmatanAM zAstro vinA mUlya meLavI zake che. vadhu vigata mATe lakheH che. grIna loja pAse, 3. maMtrI gareDIAkuvA roDa zrI akhila bhArata . sthA. jaina rAjakeTa. zAstroddhAra samiti zrI AcArAMga sUtra : 1