________________
६५०
आचाराङ्गसूत्रे
लक्षणद्वारम्
सुखदुःखेच्छाद्वेषादिकं चेतनलक्षणं सकाये परिस्पष्टमस्ति । अस्य सचेतनत्वे विवादा नास्ति केषाञ्चित् अस्य व्यक्तोच्छ्वासादिलक्षणप्राणयोगात् । अपरञ्च
त्रसकायस्य लक्षणं शास्त्रे नवविधं प्रज्ञप्तम् यथा - ( १ ) अभिक्रमणम्, (२) प्रतिक्रमणम्, (३) संकोचनम्, (४) प्रसारणम्, (५) रुतम्, (६) भ्रमणम्, (७) त्रसनम्, (८) पलायनम्, (९) आगतिगतिविज्ञानम्, इति ॥
क्रमणम्,
अभिक्रमण = प्रज्ञापकं प्रत्यभिमुखं प्रतिक्रमण = प्रज्ञापकातू प्रतिकूलं क्रमणम् । संकोचनम् = गात्रसंकोचकरणम्, प्रसारण = गात्रविततकरणम्,
लक्षणद्वार
सुख, दुःख, इच्छा और द्वेष आदि चेतना के लक्षण काय में स्पष्ट मालूम होते है । इस की सचेतनता में किसी को भी विवाद नहीं है। प्रकट उच्छ्वास आदि प्राण होने के कारण सजीव प्राणी हैं ।
शास्त्र में सकाय का लक्षण नव प्रकार से बतलाया गया है । जैसे(१) अभिक्रमण (२) प्रतिक्रमण (३) संकोचन ( ४ ) रुत (६) भ्रमण (७) त्रसन - त्रास पाना ( ८ ) पलायन - भागना और ( प्रज्ञापक की अपेक्षा से सामने जाना अभिक्रमण है । प्रज्ञापक जाना - पीछे लौटना प्रतिक्रमण है । शरीर को सिकोडना संकोचन है । शरीर को फैलाना
प्रसारण ( ५ ) गति - आगति का
९ )
ज्ञान ।
की अपेक्षा से प्रतिकूल
લક્ષણકાર——
સુખ, દુ:ખ, ઈચ્છા અને દ્વેષ આદિ ચેતનાનું લક્ષણ ત્રસકાયમાં સ્પષ્ટ માલૂમ પડે છે, તેની ચેતનતામાં કોઈને પણ વિવાદ-વાંધા નથી. પ્રગટ ઉચ્છ્વાસ આદિ પ્રાણુ હાવાના કારણથી ત્રસ જીવ પ્રાણી છે.
શાસ્ત્રમાં ત્રસકાયના લક્ષણેા અનેક પ્રકારે બતાવવામાં આવ્યાં છે. જેમકે(१) अलिम, (२) प्रतिभा, (3) सायन, (४) प्रसारणु, (4) ३त, (१) श्रमण, (७) त्रसन-त्रास पाभवेो, (८) पलायन - भागवु भने (८) गति - भागतिनु ज्ञान, प्रज्ञायनी અપેક્ષાથી સામે જવું તે અભિકમણુ છે. પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાથી પ્રતિકૂલ જવું-પાછા ફરવું તે પ્રતિક્રમણ છે. શરીરને સકાવુ તે સ ંકેાચન છે. શરીરને ફેલાવવું તે પ્રસારણુ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
