________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ६ म. १ त्रसजीवलक्षण-प्ररूपणा ६५१ रुतं शब्दकरणम् , भ्रान्तम्-इतश्चेतश्च गमनम् , सनम दुःखादुद्वेजनम् , पलायितम्= पलायनम् , आगतेः कुतश्चित्कचित् , गतेश्च कुतश्चित् कचिदेव च विज्ञानम् । उक्तञ्चैतद्भगवता दशवैकालिकसूत्रे- -
"जेसि केसिंचि पाणाणं अभिकंतं पडिक्कतं संकुचियं पसारियं रुयं भंतं तसियं पलाइयं आगइगइविण्णाया" ॥ १॥ इति ।
प्ररूपणाद्वारम् - त्रसकायाश्चतुर्विधाः-द्वीन्द्रिय - त्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियभेदात् । इहैव प्रथमोद्देशके लोकवादिप्रकरणे त्रसानां भेदप्रभेदाः प्ररूपिताः। विस्तरतो प्रसारण है । बोलना रुत कहलाता है । इधर-उधर जाना भ्रमण है । दुःख से उद्वेग पाना त्रसन है । भागने को पलायन कहते हैं। एक जगह से दूसरी जगह आने-जाने का विज्ञान आगतिगतिविज्ञान कहलाता है।
भगवान् ने दशवैकालिक सूत्र में कहा है:
"जिन किन्हों प्राणियों में अभिक्रमण, संकोचन, प्रसारण, रुत, भ्रमण, त्रसन, पलायन और आगतिगतिका विज्ञान (पाया जाता है वे सब त्रस जीव हैं।)"
प्ररूपणाद्वारत्रसकाय के चार भेद हैं-द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय । इसी शस्त्र के पहले उद्देश के अन्दर लोकवादी प्रकरण में त्रस जीवों के भेद-प्रभेद कहे हैं। विस्तार से जानने के इच्छुक वहीं से जान लेवें । इस सूत्र में भगवान् ने
લવું તે રૂત કહેવાય છે. અહીં-તહીં જવું તે ભ્રમણ છે. દુઃખથી ઉદ્વેગ પામવું તે વ્યસન છે. ભાગવું તેને પલાયન કહે છે. એક જગ્યાથી બીજી જગ્યાએ આવવાજવાનું વિજ્ઞાન તે આગતિગતિવિજ્ઞાન કહેવાય છે.
ભગવાને દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે –
"२ प्राणीमामा मलिम], प्रतिमा, सायन, प्रसारण, रुत, प्रमाण, વ્યસન, પલાયન અને આગતિ-ગતિનું વિજ્ઞાન (વામાં આવે છે તે સર્વ ત્રસ જીવ છે.)”
પ્રરૂપણુદ્વાર– ત્રસ કાયના ચાર ભેદ છે-દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. આજ શાસ્ત્રના પ્રથમના ઉદ્દેશમાં લેકવાદી પ્રકરણમાં ત્રસજીના ભેદ-પ્રભેદ બતાવ્યા છે, વિસ્તારથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
