________________
२७०
___ आचाराङ्गसूत्रे निकायज्ञानं विना तद्रक्षणं न संभवति । अतः षड्जीवनिकायस्वरूपं निरूप्यते
जीवास्तावत् संक्षेपतो द्विविधाः-सिद्धा असिद्धाश्चेति । तत्र मुक्ति प्राप्ताः सिद्धाः, संसारिणोऽसिद्धाः । संसारिणः पुनर्द्विविधाः-त्रस-स्थावरभेदात् । तत्र पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः स्थावराः। त्रसाश्चतुर्विधाः - द्वीन्द्रिय - त्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रिय - पश्चेन्द्रियभेदात् । तत्रेन्द्रियाणि पञ्च श्रोत्र-चक्षु-णि-रसनस्पर्शनाख्यानि । पृथिवीकायोऽप्कायस्तेजस्कायो वायुकायो वनस्पतिकायश्चेति पञ्चविधा जीवा एकेन्द्रियाः । कृम्यादयो द्वीन्द्रियाः,। पिपीलिकादयस्त्रीन्द्रियाः, भ्रमरादयश्चतुरिन्द्रियाः । मनुष्यादयःपञ्चेन्द्रियाः।। निकाय की रक्षा उसके ज्ञान के अभाव में नहीं हो सकती, अतः षड्जीवनिकाय के स्वरूप का निरूपण किया जाता है
संक्षेप में जीवों के दो भेद हैं—सिद्ध जीव और असिद्ध जीव । मुक्त जीव सिद्ध कहलाते हैं और संसारी जीव असिद्ध कहलाते हैं। संसारी जीव भी दो प्रकार के हैं-त्रस और स्थावर । पृथिवीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय, और वनस्पतिकाय स्थावर हैं । त्रस जीव चार प्रकार के हैं-द्विन्द्रिय, त्रीन्द्रिय,चतुरिन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय । श्रोत्र, चक्ष, घ्राण (नाक), रसना और स्पर्शन, ये पांच इन्द्रिया हैं। पृथिवीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय और वनस्पति काय, ये पांच स्थावर जीव एकेन्द्रिय हैं। कृमि आदि द्वीन्द्रिय हैं । पिपीलिका (चिउंटी) आदि त्रीन्द्रिय हैं । भौरा आदि चौइन्द्रिय हैं। मनुष्य आदि पञ्चेन्द्रिय हैं। જવનિકાયની રક્ષા તેના જ્ઞાનના અભાવમાં થઈ શકતી નથી, તે કારણથી શરૂજીવનિકાયનાં સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે –
सपमा नामे मे छ.-(१) सिद्ध मन (२) मसिद्ध. भुत તે સિદ્ધ કહેવાય છે અને અસિદ્ધ તે સંસારી જીવ કહેવાય છે. સંસારી જીવ પણ में प्रा२ना छे. (१) स मन (२) स्था१२. पृथिवीय, २०५४।य, ४४ाय, વાયુકાય, અને વનસ્પતિકાય તે સ્થાવર છે. ત્રસ જીવ ચાર પ્રકારના છે. દ્વીન્દ્રિય, त्रीन्द्रिय, यतुरिन्द्रिय अने. पयन्द्रिय. श्रोत्र (न) यक्षु (नत्र), प्राए (118), २सना (M), मने २५शन (याम31), २पांय दियो छे. पृथिवीय, म५४ाय, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય, આ પાંચ સ્થાવરજીવ એકેન્દ્રિય છે, કૃમિ આદિ દ્વીન્દ્રિય છે. કીડી આદિ ત્રીન્દ્રિય છે, ભમરા વગેરે ચૌઇન્દ્રિય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
