________________
आचाराङ्गसूत्रे
समयावलिकादिसुक्ष्मकालस्तु सूर्यादिज्योतिष्काणां गत्या नावगम्यः, अतिसूक्ष्मत्वात् । तस्मात् कालव्यवहारोऽर्धतृतीयद्वीप एव । अर्द्धतृतीयद्वीपाहि जवानामायुष्कादिगणना तु मनुष्यक्षेत्रप्रसिद्धप्रमाणेनैव भवतीति ज्ञेयम् ।
एकोऽपि कालोऽतीतानागतपर्यायभेदैरनन्तः, अत एव भगवता - " अणताणि यदव्वाणि कालो पुग्गल जंतवो" इत्युपदिष्टम् । वर्तमानसमयस्य तु पर्यायत्वेऽपि नानन्त्यम्, एकरूपत्वात् ।
I
९४
66
66
निश्चयनयेन तु लोकव्यापी कालः' इत्यवसीयते, अत एव भगवता - 'धम्मो अधम्मो आगासं कालो पुग्गल जंतवो । एस लोगोति पन्नत्तो जिणेहिं वरदंसिहिं ” । इत्यभिहितम् । धर्मोऽधर्म आकाशः कालः पुद्गला जन्तवः । एष लोक इति प्रज्ञप्तः, जिनर्वरदर्शिभिः । इति च्छाया ।
"
1
काल यद्यपि एक ही है, तो भी वह भूत-भविष्यत्पर्याय भेद से अनन्त है, इसीलिये भगवानने कहा है--' अणताणि य द्रव्याणि कालो पुग्गल जंतवो' काल, पुद्गल और जीव, ये सभी अनन्त हैं । वर्तमान समय पर्यायसहित होते अनन्त नहीं है, क्योंकि वह एक ही है ।
निश्रयनय से तो काल लोकव्यापी माना जाता है, अतएव भगवानने कहा है
" धम्मो अधम्मो आगासं, कालो पुग्गल जंतवो । एस लोगोत्तिपन्नत्तो जिणेहिं वरदंसिहिं " ॥ १ ॥
इति । - हुए भी
જો કે કાલ એક જ છે તા પણ ભૂત ભવિષ્યના ભેદથી અનન્ત છે, તેથી लगवाने उछु छे-' अणताणि य दव्वाणि कालो पुग्गल जंतवो' इति, अब युहूगल અને જીવ એ દ્રશ્યેા અનન્ત છે. વર્તમાન સમય પર્યાયસહિત હાવા છતાં પણુ અનન્ત નથી કેમકે તે એક જ છે.
નિશ્ચયનયથી તા કાલ લેાકવ્યાપી માનવામાં આવે છે આથી ભગવાને કહ્યું છે કે" धम्मो अधम्मो आगास कालो पुग्गल जंतवो ।
एस लोगोत्ति पन्नत्तो जिणेहिं वरदसिहिं " ॥
વરદશી -લેાકાલેાકને જોવાવાળા જિન ભગવાને ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાલ, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય, એજ લેાક છે’ એમ કહ્યું છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
