________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ.४ सू.१ अनिकायखेदज्ञः ५५१ ग्निस्तेषां शस्त्रं भवति । तस्य खेदज्ञः खेदम्-उपमर्दनजन्यदुःखं जानातीति खेदज्ञः, स एव अशस्त्रस्य-अशस्त्रं-संयमः, संयमो हि न व्यापादको भयदो वा कस्यापीत्यशस्त्रमुच्यते। तस्य खेदज्ञः संयमभङ्गमयजनितदुःखानुभवकुशलः। एवं संयमानुष्ठानादेव मुनित्वं लभ्यमिति भावः ।
ननु-कथमिदं ज्ञायते दीर्घलोकशब्दार्थों वनस्पतिरिति ? उच्यतेकायस्थितिकालेन, परिमाणेन, शरीरावगाहनया च वनस्पतिकायस्य अन्यैकेन्द्रियापेक्षया महत्त्वमम्ति । तथाहि-वनस्पतिकायस्य कायस्थितिकालोऽनन्तः, स चानन्तोत्सपिण्यवसर्पिणीरूपः, तस्मिन्नसंख्येयाः पुद्गलपरावर्ता भवन्ति, ते पुद्गलपरावर्त्ता आवलिकाया असंख्येये भागे यावन्तः समयास्तावत्प्रमाणाः
करने के कारण अग्नि, वनस्पतिकाय का शस्त्र है । संयम से किसी की विराधना नहीं होती, न वह किसी को भयकारी है, अत एव संयम को अशस्त्र कहते हैं। संयम के भंग होने के भय से उत्पन्न होने वाला दुःख संयम का खेद कहलाता है । इस प्रकार संयम के पालन करने से ही मुनिपन होता है।
शंका-दीर्घलोक शब्द का अर्थ वनस्पति कैसे समझा जाय ?
समाधान--कायस्थिति के समय, परिमाण और शरीर की अवगाहना से वनस्पतिकाय अन्य एकेन्द्रिय जीवों की अपेक्षा महान् है। वनस्पतिकाय की कायस्थिति का काल अनन्त है, और वह अनन्त भी अनन्त उत्सर्पिगीरूप-अवसर्पिणीरूप है। उसमें असंख्यात पुद्गलपरावर्तन होते हैं । वे पुद्गलपरावर्तन आवलिका के असंख्यात भाग में કારણથી અગ્નિ વનસ્પતિકાયનું શસ્ત્ર છે. સંયમથી કોઈની પણ વિરાધના થતી નથી. તે કેઈને ભયકારી નથી. એ માટે સંયમને અશસ્ત્ર કહે છે. સંયમને ભંગ થવાના ભયથી ઉત્પન્ન થવાવાળું દુઃખ તે સંયમને ખેદ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે સંયમનું પાલન કરવાથીજ મુનિપણું હોય છે.
શંકા–દીધેલોક શબ્દનો અર્થ વનસ્પતિ કેવી રીતે સમજી શકાય ?
સમાધાન–કાયસ્થિતિના સમય, પરિમાણ અને શરીરની અવગાહનાથી વનસ્પતિકાય, અન્ય એકેન્દ્રિય જીની અપેક્ષાએ મહાન છે. વનસ્પતિકાયની કાયસ્થિતિને કાલ અનન્ત છે અને તે અનન્ત પણ અનન્ત ઉત્સપિણી–અવસવિણીરૂપ છે. તેમાં અસંખ્યાત પુદ્દગલપરાવર્તન થાય છે. તે પુદ્ગલપરાવર્તન આવલિકાના અસંખ્યાતમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
