________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा याश्रयतया च तस्य द्रव्यत्वं सिद्धयति, तस्मात् 'षष्ठं द्रव्यं कालः' इति युक्त्योपपत्त्या च सिद्धम् ।
आगमोऽप्यत्र प्रमाणमिति चक्षुरुद्घाटय पश्य
" कइ णं भंते ! दव्या पण्णता?, गोयमा छ दव्वा पण्णत्ता, तं जहाधम्मत्थिकाए, अधम्मस्थिकाए, आगासस्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवस्थिकाए, अद्धासमए," इति ।
कति खलु भदन्त ! द्रव्याणि प्रज्ञप्तानि ?, गौतम ! षड् द्रव्याणि प्रज्ञप्तानि, तानि यथा-धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, आकाशास्तिकायः, पुद्गलास्तिकायः, जीवास्तिकायः, अद्धासमयः। इति च्छाया ।
'कइविहा णं भंते ! सव्वदव्वा पण्णता ?, गोयमा ! छविहा सव्वदव्या पण्णत्ता, तंजहा-धम्मत्थिकाए, जाव अद्धासमए' इति । (भगवती श० २५, उ० ४) द्रव्यपन सिद्ध होता है, अतएव युक्ति तथा उपपत्ति से कालनामक छठा द्रव्य सिद्ध हुआ।
आंख खोल कर देखो, इस विषय में आगम-प्रमाण भी विद्यमान है
" कइ णं भंते ! दव्वा पण्णत्ता! गोयमा ! छ दव्या पण्णत्ता, तंजहाधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगासत्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवत्थिकाए, अद्धासमए।" સિદ્ધ થાય છે. એટલા કારણથી યુક્તિ તથા ઉપપત્તિ (પુરાવા–પ્રમાણુ)થી કાલ નામનું છડું દ્રવ્ય સિદ્ધ થાય છે.
આંખ ઉઘાડીને જુઓ, આ વિષયમાં આગમ-પ્રમાણ પણ વિદ્યમાન છે
"कइ भंते ! व्वा पण्णत्ता ?, गोयमा ! छ दव्वा पण्णत्ता, तंजहाधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगासस्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवत्थिकाए, अद्धासमए"।
અર્થાત-ભગવન” દ્રવ્ય કેટલાં છે? ગૌતમ ! દ્રવ્ય છ છે–ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુરાલાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય અને અદ્ધાસમય અર્થાત કાલ.
तथा-"कइविहा णं भंते ! सव्वव्वा पण्णत्ता ?, गोयमा ! छव्विहा सव्वदव्या पात्तणा, तंजहा-धम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, जाव अद्धासमए ।"
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
