________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५ आत्मसिद्धिः
२२३ (५) यद्वा-देहादिकं विद्यमानभोक्तकम् , भोग्यत्वात् , यथा-अन्नवस्त्रादिकम् । अन्नवस्त्रादीनां भोक्ता मनुष्योऽस्ति । यस्य च भोक्ता नास्ति तद् भोग्यमपि न भवति, यथा खरविषाणम् , भोग्यं च शरीरादिकं, तस्माद् विद्यमानभोक्तकम् ।
(६) यद्वा-अस्ति देहादिकं सस्वामिकं, संघातरूपत्वात् , मूर्तिमत्त्वात् , ऐन्द्रियत्वात् , चाक्षुषत्वात् , यथा-गृहादिकम् । गृहादीनां स्वामिनः देवदत्तादयः सन्ति । यत् पुनरस्वामिकं तत् संघातरूपं न भवति, मूर्तिमन्न भवति, ऐन्द्रियं न भवति, चाक्षुषं च न भवति, यथा-गगनकुसुमम् । देहादिकं, चास्ति संघातादिरूपम् , तस्माद् विद्यमानस्वामिकम् । यश्च देहादीनां स्वामी स चात्मेति ।
(५) अथवा-देह आदि का भोक्ता कोई अवश्य है, क्यों कि वे भोग्य हैं, जो भोग्य होते हैं उन का भोक्ता भी होता है, जैसे-अन्न, वस्त्र आदि का। अन्न-वस्त्र आदिका भोक्ता मनुष्य है। जिसका भोक्ता नहीं होता वह भोग्य भी नहीं होता, जैसे गघे का सींग। शरीर आदि भोग्य हैं अतः उनका भोक्ता अवश्य है ।
(६) अथवा-देह आदि का कोई स्वामी है, क्यों कि वे संघातरूप हैं, मूर्तिमान् हैं, इन्द्रियों के विषय हैं और चाक्षुष हैं, घर आदि के समान । घर आदि के स्वामी देवदत्त आदि हैं। जिसका कोई स्वामी नहीं होता वह संघातरूप नहीं होता, मूर्तिमान् नहीं होता, इन्द्रिय का विषय नहीं होता, और चौक्षुष ( आंग्ख से दीखने वाला) भी नहीं होता, जैसे-आकाशपुष्प । देह आदि संधातरूप हैं, अतः उन का स्वामी अवश्य है। देह आदि का जो स्वामी है वही आत्मा है।
(५) अथवा-हे माहित अवश्य छ, म त माय छ, रे ભોગ્ય હોય છે, તેને લેકતા પણ હોય છે. જેમકે અન્ન, વસ્ત્ર આદિને. અન્ન-વસ્ત્ર આદિને ભોકતા મનુષ્ય છે. જેનો ભેકતા નથી તે ભેગ્ય પણ નથી, જેમ ગધેડાના શીંગ. શરીર આદિ ભેગ્ય છે, તેથી તેને ભેકતા અવશ્ય છે.
(6) Aथा हे माहिना : स्वामी छ, महे-ते सघात३५ छ, भूतिभान छ, ઈન્દ્રિયને વિષય છે. અને ચાક્ષુષ છે, ઘર આદિ પ્રમાણે. ઘર આદિને સ્વામી દેવદત્ત આદિ છે. જેને કોઈ સ્વામી નથી તે સંઘાતરૂપ પણ નથી, અને તે મૂર્તિમાન પણ હોય નહિ, ઈદ્રિયને વિષય પણ હોય નહિ અને ચાક્ષુષ (નેત્રથી જોઈ શકાય તે) પણ હોય નહિ, જેમકે આકાશપુષ્પ. દેહ આદિ સંઘાતરૂપ છે, તેથી તેને સ્વામી અવશ્ય છે, દેહ આદિને સ્વામી છે, તે આત્મા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
