________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा
८३
कालस्य सिद्धि:
'पदार्थाः सन्ति, अथवा पदार्था वर्तन्ते' इति व्यवहारो वर्तनामूलः । "अनुदात्तेतच हलादे" - रिति पाणिनिसूत्रेण वृतधातोर्युच्प्रत्ययः । वर्तनशीला वर्तना । उत्पत्तिः, अप्रच्युतिः, विद्यमानताख्या वृत्तिः - क्रिया वर्तना । इयं वर्तना सर्वेषु भावेषु विद्यते । वर्तना-पदार्थानां परिणामविशेषः । पदार्थानां वर्तनारूपं कार्य नोपपद्यते विना केनचिन्निमित्तकारणेन, तस्माद् वर्तनारूपकार्योत्पत्तौ यनिमित्तं धर्मद्रव्यमिव गतौ, स एव काल इत्युच्यते ।
काल की सिद्धि
'पदार्थ है, या पदार्थ वर्त रहे हैं' इस प्रकार के व्यवहार का कारण वर्तना है । 'अनुदात्तेतश्च हलादेः' पाणिनि के इस सूत्र से 'वृतु' धातु से 'यु' प्रत्यय हुआ है । वर्तनशील हो उसे वर्तना कहते हैं । उत्पत्ति, अप्रच्युति, और विद्यमानतारूप वृत्ति अर्थात् क्रिया वर्तना कहलाती है । यह वर्तना सभी पदार्थों में विद्यमान है । वह पदार्थों का विशेष परिणाम है । पदार्थों का वर्तनारूप कार्य किसी निमित्त कारण विना नहीं हो सकता अतः वर्तनारूप कार्यकी उत्पत्ति में जो निमित्त कारण है, वही काल - द्रव्य है, जैसे गति का निमित्त कारण धर्म द्रव्य है ।
अपनी सिद्धि
પ્રકારના વ્યવહારનું કારણુ
પદાર્થ છે અથવા પદાર્થ વત્ત રહેલ છેઃ એ वर्त्तना छे 'अनुदात्तेतच हलादेः' पाणिनिना या सूत्रथी 'वृतु' धातुथी 'युच्' अत्यय થયા છે. જે વર્તનશીલ હાય તેને વના કહે છે. ઉત્પત્તિ, અપ્રશ્રુતિ, અને વિદ્યમાનતારૂપ વૃત્તિ, અર્થાત્ ક્રિયા વના કહેવાય છે. વના સર્વ પદાર્થોમાં વિદ્યમાન છે. તે, પદાર્થીનું વિશેષ પરિણામ છે. પદાર્થોનું વર્તનારૂપ કા કોઈ નિમિત્ત કારણ વિના થઈ શકતું નથી. તેથી વનારૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં જે નિમિત્ત કારણ છે તે કાલ દ્રવ્ય છે. જેવી રીતે ગતિનું નિમિત્ત કારણુ ધર્મ દ્રવ્ય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
