________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१. उ१. सू.५. लोकवादिप्र०
२७७ लब्ध्या पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः सर्वे स्थावरा एव । एवं च त्रसः षइविधः तेजस्काय-वायुकाय-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रिय-भेदात् । तत्र तेजस्कायो वायुकायश्च प्रागुक्तः। द्वीन्द्रियादिषु चतुर्विधेषु प्रसजीवेषु द्वीन्द्रियास्तावदुच्यन्ते
(१) द्वीन्द्रियःशरीरकाष्ठादिजा:-कमयः, फलादिजाः-नीलङ्गप्रभृतयः, गोमयादिजाः-गन्दोलकादयः, जलजाः-शङ्खशक्तिशम्बूकजलौकाप्रभृतयो द्वीन्द्रियाः । गमन करना क्रिया है, द्वीन्द्रिय आदि में ये दोनों पाई जाती हैं। स्थावरनामकर्मोंदयरूप लब्धि की अपेक्षा पृथ्वी, अप् , तेज, वायु, और वनस्पति, ये सब स्थावर हैं। इस प्रकार त्रसजीव छह प्रकार के हैं-तेजस्काय, वायुकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, और पञ्चेन्द्रिय । इन में से तेजस्काय और वायुकाय का वर्णन पहले किया जा चुका है। द्वीन्द्रिय आदि चार प्रकार के त्रसजीवों में से प्रथम द्वीन्द्रिय का स्वरूप बतलाते हैं
(१) द्वीन्द्रियशरीर और काठ आदि में उत्पन्न होने वाली कृमि, फल आदि में उत्पन्न होने वाले नीलंगु वगैरह, गोबर में उत्पन्न होने वाले गिंडोला वगैरह, जल में पैदा होने वाले शङ्ख, सीप, जोक आदि द्वीन्द्रिय जीव हैं । इन के स्पर्शन और रसना, ये दो भाव छ. स्थावनामभाहय धनी अपेक्षा-पृथ्वी, अ५, ते४, वायु, वनस्पति, આ સર્વ સ્થાવર છે. આ પ્રમાણે ત્રસ જીવ છ પ્રકારના છે–તેજસ્કાય, વાયુકાય, દ્વિીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. આમાંથી તેજસ્કાય અને વાયુકાયનું વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે.
દ્વીન્દ્રિય આદિ ચાર પ્રકારના ત્રસ જીવમાંથી પ્રિન્દ્રિય આદિનું સ્વરૂપ બતાવે છે.
(१) द्वीन्द्रियશરીર અને કાષ્ઠ આદિમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા કૃમિ, ફળ આદિમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા ની લંગુ વગેરે. છાણમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા ગિંડેલા વગેરે. જલમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા શંખ, શીપ, જળો વગેરે દ્વીન્દ્રિય જીવ છે. તેને સ્પર્શન અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
