________________
१२५
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय भवन्ति, अत एवात्मपर्यायवर्ती भावः पञ्चविधो भवति-(१) औपशमिकः, (२) क्षायिकः, (३) क्षायोपशमिकः, (४) औदयिकः, (५) पारिणामिकश्चेति ।
(१) औपशमिकभावः(१) मोहनीयकर्मणो भस्मावच्छन्नवह्निवदनुद्रेकावस्था, प्रदेशतोऽप्युदयाभावश्च उपशमः । उद्रेकरूपेण प्रदेशरूपेण च द्विविधस्याप्युदयस्य यथाशक्ति निरोधः। इत्थम्भूतश्चोपशमः सर्वोपशम उच्यते । उपशमेन निवृत औपशमिकःक्रोधादिकषायोदयाभावरूपोपशमस्य फलरूपो जीवस्य परमशान्तावस्थालक्षणपरिणामविशेषः । स चात्मनः शुद्धिविशेषः । यथा-कतकचूर्णप्रक्षेपेण पङ्कादिपांच प्रकारका है-(१)-औपशमिक, (२)-क्षायिक, (३)-क्षायोपशमिक, (४)-औदयिक और (५)-पारिणामिक ।
(१) औपशमिक भावराख से ढंकी हुई अग्नि के समान मोहनीय कर्म की अनुद्रेक अवस्था, एवं प्रदेश की अपेक्षा भी उदय न होना उपशम कहलाता है। अर्थात् उद्रेकरूप से, तथा प्रदेशरूप से-दोनों प्रकार के उदय का यथाशक्ति रुकना उपशम है। इस प्रकार का उपशम सर्वोपशम कहलाता है। जो उपशम से हो उसे औपशमिक कहते हैं। अर्थात् क्रोध आदि कषायों के उदयाभावरूप उपशम का फलरूप जीव, उसका परमशान्त अवस्थारूप परिणाम औपशमिक कहलाता है । यह आत्मा की एक प्रकार की शुद्धि है। जैसे कि-कतकचूर्ण (निर्मलीफल का चूरा ) तथा फिटकडी आदि का चूरा डालने से जलका ५४२॥ छ (१) भोपशभि (२) क्षायि3 (3) क्षायो५५भि (४) मौयि अने (५) पारिशामि
(१) सोपशभि साરાખથી ઢાંકેલા અગ્નિ સમાન મેહનીય કર્મની અનુદ્રક અવસ્થા, એવું પ્રદેશની અપેક્ષા પણ ઉદય ન હોય તે ઉપશમ કહેવાય છે. અર્થાત ઉદ્રક પથી તથા પ્રદેશરૂપથી–બંને પ્રકારના ઉદયનું યથાશક્તિ રેકાવું તે ઉપશમ છે. આ પ્રકારને ઉપશમ સર્વોપશમ કહેવાય છે. જે ઉપશમથી હોય તેને પથમિક કહે છે. અર્થાત્ ક્રોધ આદિ કષાયેના ઉદયાભાવરૂપ ઉપશમના ફલરૂપ જીવ, તેના પરમ શાન્ત અવસ્થારૂપ પરિણામ ઔપશમિક કહેવાય છે.
એ આત્માની એક પ્રકારની શુદ્ધિ છે; જેમકે કનકસૂર્ણ (નિર્મલીલનું ચૂર્ણ) તથા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
