________________
७२
आचाराङ्गसूत्रे ___ अथाकाशस्वरूपम्आ-समन्तात् काशते अवगाहदानेन प्रतिभासते इत्याकाशम् , यद्वा-आकाशन्ते-दीप्यन्ते धर्माधर्मकालपुद्गलजीवाः स्वस्वरूपेण यत्र तत् ।
धर्माधर्मादिसर्वद्रव्याणामाधारतयाऽवकाशं ददातीत्यवकाशदायित्वं लक्षणमाकाशास्तिकायस्य । अत्रावकाशदायित्वं व्यवहारनयेनौपचारिकम् । अस्तिकायशब्दः माग व्याख्यातः। उक्तं चोत्तराध्ययनमूत्रे (२८ अध्ययने)___ “भायणं सव्वदव्वाणं, नहं ओगाहलक्षणम् ।" इति ।
आकाशका स्वरूप'आकाश' शब्द में 'आ' और 'काश' दो हिस्से हैं । 'आ' का अर्थ है-सभी ओर से-सर्वत्र, और 'काश' का अर्थ है-प्रकाशित होने वाला । तात्पर्य यह है कि अपने अवगाहदाननामक गुणसे सर्वत्र प्रभासित होता है, वह आकाश है। अथवा जहाँ धर्म, अधर्म, काल, पुद्गल और जीव अपने-अपने स्वरूप से प्रकाशित होते हैं, उसे आकाश कहते हैं।
धर्म, अधर्म, आदि समस्त द्रव्यों का आधार होकर जो उन्हें आश्रय देता है, वही आकाश है । अवकाश देने वाला ही आकाश कहलाता है । यहाँ 'अवकाश देना' आकाश का जो लक्षण बतलाया गया है, वह व्यवहारनयसे उपचरित कथन है । ' अस्तिकाय' शब्द की व्याख्या पहले ही की जा चुकी है । उत्तराध्ययन सूत्र (अ० २८) में कहा है :"भायणं सव्वदव्वाणं नहं ओगाहलक्खणं" इति ।
આકાશનું સ્વરૂપ'मा ' शमां 21' भने, '४' माग छ. '' म छ-यारेय કોરથી–સર્વત્ર, અને કાશને અર્થ છે પ્રકાશિત થવા વાળા, તાત્પર્ય એ છે કેપિતાના અવગાહદાન (અવકાશ આપ) નામના ગુણથી જે સર્વત્ર પ્રતિભાસિત હોય છે તે આકાશ છે, અથવા જ્યાં ધર્મ, અધમ, કાલ, પુદ્ગલ અને જીવ પિતપોતાના સ્વરૂપથી પ્રકાશિત હોય છે–પ્રતીત થાય છે તેને આકાશ કહે છે.
ધર્મ, અધમ આદિ તમામ દ્રવ્યોને આધાર બની છે તેને આશ્રય આપે છે તે આકાશ છે. અવકાશ આપનાર જ આકાશ કહેવાય છે. અવકાશ આપે તે આકાશનું લક્ષણ બતાવવામાં આવ્યું છે, તે વ્યવહારનયથી ઉપચારરૂપ કથન છે. 'अस्तिय' नी व्याच्या प्रथम ॥ ४डी दीधा छ, उत्तराध्ययन सूत्र ( २५.२८)मा ४थुछ है- “भायणं सव्वदव्वाणं नहं ओगाहलक्खणं" धात.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
