________________
१७६
आचाराङ्गसूत्रे सर्वविरतिदेशविरतिरूपाऽऽत्मनः स्वभावपरिणतिः धर्मसंज्ञा । सा जीवरक्षणादिव्यापारेण ज्ञायते ।
ज्ञानसंज्ञाभेदाःज्ञानसंज्ञा तु मतिश्रुतादिभेदात् पञ्चधा--(१) मतिज्ञानं, (२) श्रुतज्ञानं, (३) अवधिज्ञानं, (४) मनःपर्ययज्ञानं, केवलज्ञानं, चेति ।
(१) मतिज्ञानम् - मननं मतिरवबोधः। मतिश्चासौ ज्ञानं च मतिज्ञानम् । अत्र ज्ञानशब्दः सामान्यज्ञानवाचकः । इन्द्रिय-नोइन्द्रिजयन्यं ज्ञानं मतिर्ज्ञानविशेषः, अतः सामान्यविशेषयोनियोः सामानाधिकरण्यम् । रूप आत्मा की स्वभावपरिणति को धर्मसंज्ञा कहते हैं। जीवरक्षा आदि व्यापारों से उसका ज्ञान होता है।
ज्ञानसंज्ञा के भेद मति, श्रुत आदिके भेद से ज्ञानसंज्ञा पांच प्रकार की है। वह इस प्रकार(१) मतिज्ञान, (२) श्रुतज्ञान, (३) अवधिज्ञान, (४) मनःपर्ययज्ञान, और (५) केवलज्ञान ।
(१) मतिज्ञान मनन करना मति है, अर्थात् बोध । मतिरूप ज्ञान मतिज्ञान कहलाता है । यहाँ ज्ञान शब्द सामान्य ज्ञान का वाचक है । 'इन्द्रिय और मनसे होनेवाला ज्ञान मति है'। ऐसा अर्थ करने से सामान्य और विशेष ज्ञानों में समानाधिकरणता हो जाती है। આત્માની સ્વભાવપરિણતિને ધર્મસંજ્ઞા કહે છે. જીવરક્ષા આદિ વ્યાપાથી તેનું જ્ઞાન થાય છે.
જ્ઞાનસંજ્ઞાના ભેદ– મતિ, શ્રત આદિ ભેદ વડે-કરી જ્ઞાનસંજ્ઞા પાંચ પ્રકારની કહી છે તે આ प्रभा छ-(१) भतिज्ञान, (२) श्रुतज्ञान, (3) अवधिज्ञान, (४) मन:५ययज्ञान, मने (५) वसज्ञान.
(१) भतिज्ञानમનન કરવું તે મતિ છે. અર્થાત્ બેધ છે, મતિરૂપ જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. અહિં જ્ઞાન શબ્દ સામાન્ય જ્ઞાનને વાચક છે. “ઈન્દ્રિય અને મનથી ઉત્પન્ન જ્ઞાન તે મતિ છે' એ અર્થ કરવાથી સામાન્ય અને વિશેષ જ્ઞાનમાં સમાનાघियता (समाना) / लय छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
